96

JW

7. Klasyfikacja stali*
Klasyfikacji gatunkw stali dokonuje si zgodnie z PN-EN 10020:1996 wedug skadu chemicznego oraz wg ich zastosowania i wasnoci mechanicznych lub fizycznych. Klasyfikacja stali wedug skadu chemicznego - stale niestopowe (wglowe), - stale stopowe. Do stali niestopowych zalicza si te gatunki stali, w ktrych zawarto pierwiastkw jest mniejsza od zawartoci granicznych podanych w tabl. 7.1. Do stali stopowych zalicza si gatunki stali, w ktrych zawarto przynajmniej jednego pierwiastka jest rwna lub wiksza od zawartoci granicznej podanej w tabl. 7.1. Tablica 7.1 Granica midzy stalami niestopowymi i stopowymi (wg PN-EN 10020:1996)
Nazwa i symbol Zawarto graniczna chemiczny pierwiastka (% wagowy) Aluminium, Al 0,10 Bor, B 0,0008 Bizmut, Bi 0,10 Chrom, Cr* 0,30 Cyrkon, Zr* 0,05 Kobalt, Co 0,10 Krzem, Si 0,50 Lantanowce, kady 0,05 Mangan, Mn 1.65** Mied, Cu* 0,40 Molibden, Mo* 0,08 Nikiel, Ni* 0,30 Niob, Nb* 0,06 Ow.Pb 0,40 Selen, Se 0,10 Tellur, Te 0,10 Tytan, Ti* 0,05 Wanad, V* 0,10 Wolfram, W 0,10 Inne (kady oprcz 0,05 fosforu, siarki i azotu), * Jeeli te pierwiastki okrela si dla stali w kombinacji dwu, trzech lub czterech, a ich zawartoci s mniejsze ni podane w tablicy, to przy kwalifikacji stali naley dodatkowo uwzgldni zawarto graniczn wynoszc 70% sumy poszczeglnych zawartoci granicznych tych dwu, trzech lub czterech pierwiastkw ** Jeeli jest okrelona tylko maksymalna zawarto manganu, jego graniczna zawarto wynosi 1,80% i nie stosuje si zasady 70%.

Klasyfikacja stali wedug zastosowania i wasnoci mechanicznych lub fizycznych A. Klasy jakoci stali niestopowych stale niestopowe podstawowe, stale niestopowe jakociowe, stale niestopowe specjalne. Stale niestopowe podstawowe Stale podstawowe to gatunki stali o takich wymaganiach jakociowych, jakie mona osign w oglnie stosowanym procesie stalowniczym, bez dodatkowych zabiegw technologicznych.
* Oznaczanie stali wg PN-EN 10027-1 na stronie 146

97 JW Wyroby z tych stali nie s przeznaczone do obrbki cieplnej (z wyjtkiem wyarzania odprajcego, zmikczajcego i normalizowania). Z wyjtkiem manganu i krzemu (oraz granicznych zawartoci C, P, S), zawarto innych pierwiastkw stopowych nie jest wymagana. Nie okrela si dodatkowych wymaga jakociowych dotyczcych np. gbokiego toczenia, cignienia, ksztatowania na zimno itp. Wasnoci w stanie walcowanym na gorco lub wyarzonym odprajce, zmikczajco albo normalizowanym powinny odpowiada nastpujcym wartociom granicznym dla wyrobw o gruboci do 16 mm: minimalna wytrzymao na rozciganie (Rm) < 690 MPa, minimalna granica plastycznoci (Re) < 360 MPa, minimalne wyduenie (A) . < 26%, minimalna praca amania w temp. 20C na prbkach wzdunych ISO < 27 J, minimalna rednica trzpienia w prbie zginania (e oznacza grubo prbki) >1 e maksymalna zawarto wgla > 0,10%, maksymalna zawarto fosforu > 0,045%, maksymalna zawarto siarki > 0,045%. Przykady stali nalecych do tej klasy: stale mikkie niskowglowe na tamy i blachy walcowane na gorco lub na zimno oglnego zastosowania, stale konstrukcyjne walcowane na gorco oglnego zastosowania, stale do wyrobu walcwki do cignienia (drutu). Stale niestopowe jakociowe Stale niestopowe jakociowe to gatunki stali, ktrych wasnoci w stanie obrobionym cieplnie w zasadzie si nie okrela, nie okrela si rwnie czystoci metalurgicznej wyraonej stopniem zanieczyszczenia wtrceniami niemetalicznymi. Ze wzgldu na warunki stosowania wyrobw ze stali jakociowych, wymagania dotyczce np. wraliwoci na kruche pkanie, regulowanej wielkoci ziarna czy podatnoci na ksztatowanie, s wysze ni dla stali podstawowych, co wymusza wiksz staranno podczas produkcji. Przykady stali nalecych do tej klasy: stale na wyroby paskie do ksztatowania na zimno; stale konstrukcyjne o zawartoci Pmax i Smax poniej 0,045%, np.: stale o podwyszonej wytrzymaoci, stale do budowy statkw, stale na wyroby ocynkowane ogniowo, stale na butle gazowe, stale na koty i zbiorniki cinieniowe; stale z wymagan podatnoci na odksztacenie plastyczne; stale konstrukcyjne z wymagan minimaln zawartoci Cu; stale do zbrojenia betonu; stale szynowe; stale automatowe; stale do cignienia drutu; stale do spczania na zimno; stale sprynowe; stale z wymaganymi wasnociami magnetycznymi lub elektrycznymi; stale do produkcji blach cienkich, ocynowanych (na opakowania); stale do produkcji elektrod otulonych lub drutu spawalniczego o zawartoci Pmax, i Smax wikszej ni 0,02%.

98

JW

Stale niestopowe specjalne Stale niestopowe specjalne charakteryzuj si wyszym ni stale jakociowe stopniem czystoci metalurgicznej, szczeglnie w zakresie zawartoci wtrce niemetalicznych. S one przewanie przeznaczone do ulepszania cieplnego lub hartowania powierzchniowego. Dziki dokadnemu doborowi skadu chemicznego oraz przestrzeganiu specjalnych warunkw produkcji stali i kontroli przebiegu procesw technologicznych uzyskuje si rnorodne wasnoci przetwrcze i uytkowe stali. Czsto otrzymuje si rwnoczenie i w zawonych granicach np. wysok wytrzymao lub hartowno z rwnoczenie dobr cigliwoci, podatnoci na ksztatowanie, spawanie itp. Stale niestopowe specjalne speniaj jeden lub wicej z niej wymienionych warunkw: a) okrelona udarno w stanie ulepszonym cieplnie; b) okrelona hartowno lub twardo powierzchniowa w stanie hartowanym i odpuszczonym lub utwardzonym powierzchniowo; c) okrelona maa zawarto wtrce niemetalicznych; d) okrelona maksymalna zawarto fosforu i siarki (kady z nich): < 0,020% wedug analizy wytopowej, < 0,025% wedug analizy chemicznej wyrobu (np. walcwka przeznaczona do produkcji mocno obcionych spryn, elektrod, drutu do zbrojenia opon Przykady stali nalecych do tej klasy: stale konstrukcyjne o okrelonej minimalnej pracy amania prbek wzdunych ISO z karbem V, wikszej ni 27 J w temperaturze -50C; stale konstrukcyjne przeznaczone do produkcji reaktorw jdrowych, o ograniczonej zawartoci nastpujcych pierwiastkw: mied < 0,10%, kobalt < 0,05%, wanad < 0,05%; stale do ulepszania cieplnego; stale do nawglania; stale utwardzalne wydzieleniowo o wymaganej zawartoci wgla minimum 0,25% lub wikszej (w analizie wytopowej) i strukturze ferrytyczno-perlitycznej: zawierajce jeden lub wicej mikrododatkw stopowych, takich jak niob albo wanad, jednak ich zawarto powinna by nisza ni warto graniczna dla stali stopowych; utwardzanie wydzieleniowe uzyskuje si zwykle przez kontrolowane chodzenie z temperatury przerbki plastycznej na gorco; stale do sprania betonu; stale do cignienia (drutu); stale do spczania na zimno; stale sprynowe; stale narzdziowe; stale o okrelonej przewodnoci elektrycznej wikszej ni 9 Sm/mm; stale do produkcji elektrod otulonych lub na drut spawalniczy o zawartoci Pmax i Smax mniejszej ni 0,02%. B. Klasy jakoci stali stopowych - stale stopowe jakociowe, - stale stopowe specjalne. Stale stopowe jakociowe Stale stopowe jakociowe maj podobne zastosowanie jak stale niestopowe jakociowe, lecz wymagane wasnoci powoduj konieczno zwikszenia w nich zawartoci pierwiastkw stopowych powyej wartoci granicznych podanych w tabl. 7.1. Stale te zwykle nie s przeznaczone do ulepszania cieplnego lub utwardzania powierzchniowego. Do grupy stali stopowych jakociowych nale: stale konstrukcyjne drobnoziarniste spawalne, w tym stale przeznaczone do produkcji

99 JW zbiornikw i rurocigw pracujcych pod cinieniem, speniajce nastpujce warunki: a) wymagana minimalna granica plastycznoci dotyczca wyrobw o gruboci do 16 mm poniej 380 N/mm, b) zawartoci pierwiastkw stopowych powinny by nisze ni wartoci graniczne wedug tabl. 6.la, c) wymagana praca amania prbek wzdunych ISO z karbem V w temperaturze -50C - do 27 J; stale elektrotechniczne zawierajce jako pierwiastki stopowe tylko krzem lub krzem i aluminium w celu uzyskania wymaganych wasnoci w zakresie stratnoci magnetycznej, minimalnej wartoci indukcji magnetycznej, polaryzacji lub przenikalnoci magnetycznej; stale stopowe przeznaczone do produkcji szyn i grodzic oraz ksztatownikw na obudowy grnicze; stale stopowe przeznaczone do produkcji wyrobw paskich walcowanych na gorco lub na zimno do dalszej trudniejszej przerbki plastycznej na zimno (wyczajc stale przeznaczone do produkcji zbiornikw cinieniowych lub rur), zawierajce pierwiastki rozdrabniajce ziarno, takie jak B, Ti, Nb, V i/lub Zr, -albo stale dwufazowe" (struktura wyrobw paskich ze stali dwufazowych skada si z ferrytu i 10 35% martenzytu wysepkowego); stale, w ktrych mied jest jedynym wymaganym pierwiastkiem stopowym. Tablica 7.1a
Stale stopowe drobnoziarniste spawalne. Granica skadu chemicznego midzy stalami stopowymi jakociowymi i specjalnymi Pierwiastek Zawarto graniczna (% wagowy)

Cr Chrom* 0,50 Cu Mied* 0,50 La Lantanowce 0,06 Mn Mangan 1,80 Mo Molibden* 0,10 Nb Niob* 0,08 Ni Nikiel* 0,50 Ti Tytan* 0,12 V Wan* 0,12 Zr Cyrkon* 0,12 Inne nie wymienione patrz tablica 6.1 pierwiastki (kady) *Jeeli te pierwiastki wystpuj w stali w kombinacji dwu, trzech lub czterech, a ich zawartoci s mniejsze ni podane w tablicy 7.1, to przy klasyfikacji stali naley dodatkowo uwzgldni warto graniczn, ktra stanowi 70% sumy poszczeglnych zawartoci granicznych tych dwu, trzech lub czterech pierwiastkw.

Stale stopowe specjalne Stale stopowe specjalne dziki precyzyjnie okrelonemu skadowi chemicznemu odpowiednim warunkom wytwarzania i kontroli procesw produkcyjnych maj rnorodne wasnoci przetwrcze i uytkowe czsto uzupeniajce si i utrzymywane w zawonych granicach. Ta klasa obejmuje nastpujce grupy stali: stale odporne na korozj, stale aroodporne i arowytrzymae, stale przeznaczone do produkcji oysk tocznych, stale narzdziowe, stale maszynowe, stale do nawglania,

100 JW specjalne stale konstrukcyjne (spawalne drobnoziarniste stale konstrukcyjne, stale odporne na korozj atmosferyczn), stale o specjalnych wasnociach fizycznych (niemagnetyczne, magnetyczne lub o wymaganym wspczynniku rozszerzalnoci cieplnej).

Skad chemiczny stali stopowych specjalnych stanowi podstaw ich podziau na nastpujce gwne kategorie: l) stale odporne na korozj o zawartoci wgla < 1,20% i chromu > 10,50%, ktre pod wzgldem zawartoci niklu dzieli si na: a) poniej 2,50% Ni, b) nie mniej ni 2,50% Ni; 2) stale szybkotnce zawierajce (wraz z innymi skadnikami lub bez nich): - co najmniej dwa z trzech nastpujcych pierwiastkw: Mo, W lub V cznie nie mniej ni 7% wagowych, - 0,60% lub wicej wgla, - i 3 6% wagowych chromu; 3) inne stale stopowe specjalne. 7.2. Stale niestopowe (wglowe) 7. 2.1. Wpyw wgla na wasnoci stali Wgiel bardzo silnie wpywa na wasnoci stali nawet przy nieznacznej zmianie jego zawartoci i z tego wzgldu jest bardzo wanym skadnikiem stali. Zwikszenie zawartoci wgla powoduje, jak ju poprzednio wspomniano, zmian struktury stali. Jeeli stal zawiera mniej ni 0,8% C, to jej struktura skada si ferrytu i perlitu. Struktura stali zawierajcej 0,8% C skada si tylko z perlitu, natomiast w stali o zawartoci powyej 0,8% C oprcz perlitu wystpuje rwnie cementyt wtrny. Zmiana struktury stali spowodowana rn zawartoci wgla wie si cile ze zmian wasnoci mechanicznych. Na rysunku 7.1 przedstawiono wpyw wgla na wasnoci mechaniczne stali walcowanej na gorco.

7.1. Wpyw wgla na wasnoci mechaniczne stali Jak wida zwikszenie zawartoci wgla zwiksza wytrzymao na rozciganie Rm i zmniejsza plastyczno stali. Maksymaln wytrzymao osiga stal przy zawartoci ok. 0,85% wgla. Przy wikszej zawartoci wgla wytrzymao zmniejsza si na skutek pojawiania si coraz wikszej iloci cementu wtrnego, ktry wydziela si na granicach ziarn. Zwikszenie zawartoci wgla, oprcz obnienia wasnoci plastycznych, pogarsza rwnie wasnoci technologiczne stali wglowej; szczeglne znaczenie ma pogorszenie spawalnoci.

101

JW

7.2.2. Domieszki zwyke w stali Za domieszki zwyke stali uwaa si mangan, krzem, fosfor, siark oraz wodr, azot i tlen, poniewa te pierwiastki wystpuj zawsze w mniejszej lub wikszej iloci w przemysowych gatunkach stali. Zawarto tych pierwiastkw w stalach wglowych nie przekracza zwykle nastpujcych granic: Mn do 0,8% (w niektrych gatunkach stali granica ta jest rozszerzona do 1,5%), Si do 0,5%, P do 0,05% (z wyjtkiem stali automatowych), S do 0,05% (z wyjtkiem stali automatowych). Mangan wprowadza si do wszystkich stali w procesie stalowniczym w celu ich odtlenienia, tj. usunicia szkodliwego tlenku elazawego lub zwizania siarki w MnS, przez co zapobiega si powstaniu FeS powodujcemu powstanie kruchoci stali na gorco. W ilociach (1,0 1,5)% Mn rozpuszczajc si zarwno w ferrycie, jak i w cementycie umacnia roztworowo stal, zmniejsza wielko ziarna ferrytu w wyrobach walcowanych na gorco oraz zwiksza hartowno. Poniewa jednak wszystkie stale wglowe maj zazwyczaj mniej wicej tak sam zawarto manganu, to jego wpyw na wasnoci rnych gatunkw tych stali jest jednakowy. Krzem w ilociach do 0,5% jest dodawany do stali podczas jej wytapiania w celu odtlenienia. W ilociach (0,5 1,0)% jest dodawany w celu umocnienia ferrytu. W wikszych ilociach (0,5 4,5)% powoduje zwikszenie oporu elektrycznego oraz zmniejszenie stratnoci stali magnetycznie mikkich. Zwiksza rwnie aroodporno stali. Krzem stabilizuje bardzo mocno ferryt, dlatego stale zawierajce wicej ni 3% Si zachowuj struktur ferrytyczn od temperatury otoczenia do temperatury solidusu.Wpyw krzemu, ktry rozpuszcza si w ferrycie, jest podobny do wpywu manganu. Fosfor dostaje si do stali z rud elaza, ktre zawieraj rne jego iloci. Podczas wytapiania stali fosfor zostaje z niej usunity w mniejszym lub wikszym stopniu, zalenie od rodzaju procesu stalowniczego. Fosfor rozpuszczony w ferrycie (graniczna rozpuszczalno w temperaturze pokojowej wynosi ok. 1,2%) zmniejsza bardzo znacznie jego plastyczno i podwysza temperatur, w ktrej stal staje si krucha, wywoujc tzw. krucho na zimno. Ten wpyw fosforu jest bardzo wyrany wwczas, gdy jego zawarto w stali jest wiksza ni 0,1%. Jednak w stalach przeznaczonych na odpowiedzialne wyroby zawarto nawet 0,05% P jest niebezpieczna i naley jej unika, poniewa w czasie krystalizacji stali zachodzi silna segregacja fosforu, wskutek czego w pewnych miejscach zawarto fosforu bdzie do znaczna i bdzie powodowa krucho. W zalenoci od przeznaczenia stali ustala si ostrzejsze wymagania dotyczce zawartoci fosforu (np. max 0,025%). Naley zaznaczy, e w niektrych wyjtkowych przypadkach zawarto fosforu w stali moe by poyteczna. Na przykad w stalach automatowych dodatek ok. 0,1% P polepsza skrawalno, za do ok. 0,35% - zwiksza odporno na cieranie. Przy jednoczesnej zawartoci miedzi fosfor zwiksza odporno stali na korozj atmosferyczn. Siarka podobnie jak fosfor dostaje si do stali z rud elaza, a ponadto z gazw piecowych, tzn. z produktw spalania paliwa zawierajcych dwutlenek siarki (SO2). Siark mona w znacznej mierze usun ze stali, jeeli stosuje si podczas wytapiana zasadowy proces martenowski lub zasadowy proces elektryczny. W stalach wysokojakociowych zawarto siarki ogranicza si zazwyczaj do 0,02 0,03%. W stali zwykej jakoci dopuszcza si wiksz zawarto siarki (do 0,05%). Siarka nie rozpuszcza si w elazie, lecz tworzy siarczek elazawy FeS, ktry jest skadnikiem eutektyki Fe + FeS o temperaturze topnienia 985C. Wystpowanie w stalach tej atwo topliwej i kruchej eutektyki, rozmieszczonej przewanie a granicach ziarn, powoduje krucho stali nagrzanych do temperatury 800C i powyej. Zjawisko to nosi nazw kruchoci na gorco. Wskutek tej wady stal zawierajca wikszy procent siarki nie nadaje si do przerbki plastycznej na gorco. W stali pojawiaj si naderwania i pknicia, m.in. dlatego, e podczas

102 JW nagrzewania poczynajc od temperatury 985C, zachodzi nadtapianie otoczek z siarczku elazawego wok ziarn. Z tego powodu naley uwaa siark za szkodliw domieszk stali. Dodatek manganu do stali zmniejsza szkodliwe dziaanie siarki, gdy wwczas w ciekej stali nastpuje reakcja, w wyniku ktrej tworzy si siarczek manganawy MnS. Siarczek ten topi si w 1620C, a wic w temperaturze o wiele wyszej ni temperatura przerbki plastycznej na gorco (800 1200C). Siarczki w temperaturze przerbki plastycznej na gorco s plastyczne i ulegaj odksztaceniu, tworzc wyduone wtrcenia. Pogarszaj one wytrzymao na zmczenie i obcienia dynamiczne stali. Siarka pogarsza rwnie spawalno stali. Natomiast siarka, podobnie jak fosfor, polepsza skrawalno stali i w iloci 0,15-0,30% jest wprowadzana celowo do stali automatowych. Wodr, azot i tlen wystpuj w stali w nieduych ilociach, a ich zawarto zaley w duym stopniu od sposobu wytapiania. W stali bdcej w stanie staym, gazy mog wystpowa w kilku postaciach: w stanie wolnym, skupiajc si w rnych niecigociach wewntrz metalu najczciej tworzc tzw. pcherze); mog by rozpuszczone w elazie; mog tworzy zwizki (azotki, tlenki) wystpujce w stali jako tzw. wtrcenia niemetaliczne. Wpyw wodoru na wasnoci stali jest zdecydowanie ujemny. Rozpuszcza si on stosunkowo atwo w elazie i to w caym zakresie temperatury, szczeglnie za przy przejciu fazy w oraz w stanie ciekym. Zmniejsza on w znacznym stopniu wasnoci plastyczne i technologiczne stali oraz powoduje wystpowanie wielu wad materiaowych, jak np. tzw. patkw nienych (tj. wewntrznych pkni o jasnej powierzchni), odwglania, skonnoci do tworzenia pcherzy przy trawieniu itp. Azot powoduje zwikszenie wytrzymaoci i zmniejszenie plastycznoci stali, co objawia si moe jako tzw. krucho na niebiesko. Niekorzystne dziaanie azotu przejawia si take zwikszeniem skonnoci stali do starzenia, powodowanym wydzielaniem si azotkw z przesyconego roztworu. Zjawisko to jest szczeglnie niekorzystne w stalach w stanie zgniecionym, gdy wwczas wystpuje ju w temperaturze otoczenia. W niektrych stalach stopowych azot jest stosowany jako korzystny dodatek stopowy stabilizujcy austenit, zastpujc drogi nikiel. Tlen wystpuje w stali gwnie w postaci zwizanej, najczciej tlenkw FeO, SiO2, Al2O3 i in. Tlen powoduje pogorszenie prawie wszystkich wasnoci mechanicznych i dlatego dy si przez odpowiednie prowadzenie procesu metalurgicznego do obnienia jego zawartoci w stali. Odtlenianie stali przeprowadza si za pomoc stopw krzemu, manganu i aluminium. Sposb odtleniania wywiera take duy wpyw na wielko ziarna stali wglowej. Stale odtleniane elazomanganem wykazuj skonnoci do intensywnego rozrostu ziarn przy nagrzaniu ju nieco powyej temperatury Ac3. W przeciwiestwie do tego stale odtlenione aluminium, a take elazokrzemem wykazuj wyrany wzrost ziarn dopiero w temperaturze 150-200C powyej Ac3, co praktycznie wystarczy, aby przeciwdziaa zjawisku przegrzania stali. Bardzo skutecznym sposobem zmniejszania iloci wodoru, azotu i tlenu oraz wtrce niemetalicznych w stali jest wytapianie lub odlewanie jej w prni. Mona w ten sposb otrzyma stal o lepszych wasnociach dziki wikszej czystoci i prawie zupenemu brakowi rozpuszczonych w metalu gazw. 7.2.3. Stale niestopowe (wglowe) podstawowe konstrukcyjne oglnego zastosowania Stale niestopowe podstawowe konstrukcyjne s stosowane zazwyczaj w stanie surowym lub rzadziej w stanie normalizowanym. Wedug PN-88/H-84020 rozrnia si 6 podstawowych gatunkw stali w tej grupie. w zalenoci od skadu chemicznego i wymaganych wasnoci mechanicznych. Znak gatunku stali skada si z liter St oraz liczby porzdkowej 0, 3, 4, 5, 6 lub 7.

103 JW Gatunki stali przeznaczone na konstrukcje spawane o liczbie porzdkowej 0, 3 i 4 oznacza si dodatkowo liter S (np. St0S, St3S, St4S) oraz w przypadku okrelonej zawartoci miedzi (z wyjtkiem St0S) dodatkowo literami Cu (np. St3SCu. St4SCu). Gatunki o liczbie porzdkowej 3 i 4 o podwyszonych wymaganiach jakociowych (o obnionej zawartoci C oraz P i S) oznacza si dodatkowo liter V lub W (np. St3V, St4W). Znak gatunku stali St5, St6 i St7 w przypadku okrelonej dodatkowo zawartoci wgla, manganu i krzemu uzupenia si na pocztku liter M (np. MSt5). Gatunki stali o liczbie porzdkowej 3 i 4 z liter S lub V mog by dodatkowe oznaczane liter X w przypadku stali nieuspokojonej (np. St3SX, St3VX, St3SCuXC lub liter Y w przypadku stali puspokojonej (np. StSCuY, St4SY, St4W). Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne tych stali podane s w tabl. 7.2. Tablica 7.2
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne stali wglowych konstrukcyjnych oglnego zastosowania (PN-88/H-84020) Znak stali StOS St3S St3W St4S St4W MSt5 MSt6 MSt7 Skad chemiczny, % C 0,23 max 0,22 max 0,17 max 0,24 max 0,20 max Mn Si P max S max 0,065 0,050 0,040 0,050 0,040 0,050 0,050 0,050 1,30 0,40 max 0,070 1,10 1,30 1,10 1,30 0,10 0,35 0,10 0,35 0,10 0,35 0,100,35 0,35 max 0,050 0,040 0,050 0,040 0,050 Re* i MPa 185 225 225 265 265 285 325 355 Rm** MPa 300-540 360-490 360-490 420-550 420-550 470-640 570-740 670-840 A5*** % W 20 P 18 W 26 P 24 W 26 P 24 W 22 P 20 W 22 P 20 W 20 P 18 W 15 P 13 W11 P9

0,26+0,37 0,80

0,38+0,49 0,80 0,35 max 0,050 0,50-0,62 0,80 0,35 max 0,050

* Dla wyrobw o gruboci lub rednicy powyej 16 40 mm. ** Dla wyrobw o gruboci lub rednicy powyej 3 100 mm. *** Dla wyrobw o gruboci lub rednicy powyej 3 40 mm. Kierunek osi prbki: W - wzduny, P - poprzeczny (w stosunku do kierunku walcowania).

Gatunki stali o liczbie porzdkowej 3 i 4 mog mie dodatkowo okrelon wymagan udarno w temperaturze +20C, 0C i -20C. Szczegowe wymagania odnonie do tych odmian stali i ich oznaczenia podane s w PN-88/H-84020. Znaki gatunkw tych stali uzupenia si na kocu znakiem odmiany plastycznoci B, C, D lub U, M, J (np. St3SYU, St4WD). 7.2.4. Stale niestopowe specjalne do ulepszania cieplnego i utwardzania powierzchniowego Stale te nale do grupy stali o wyszych wymaganiach w porwnaniu do stali jakociowych i charakteryzuj si wyszym stopniem czystoci. Zawarto fosforu i siarki nie moe w nich przekracza po 0,040%. S przeznaczone do wyrobu maszyn i urzdze i stosuje si je w stanie ulepszonym cieplnie, normalizowanym, hartowanym powierzchniowo lub po nawglaniu. Dziki dokadnemu doborowi skadu chemicznego oraz przez zastosowanie specjalnych warunkw wytwarzania uzyskuje si wymagane waciwoci technologiczne i uytkowe czsto w kombinacji z wysok lub wsko ograniczon wytrzymaoci lub hartownoci. Znak tych stali wg PN-93/H-84019 skada si z liczb dwucyfrowych, ktre mog by uzupenione literami. Liczby te okrelaj przyblione rednie zawartoci wgla w setnych czciach procentu (np. 10, 15, 20, 25, 30 itd). Litery po liczbach oznaczaj:

104 JW G - stal o podwyszonej zawartoci manganu, A - stal o podwyszonej czystoci w zakresie fosforu i siarki, AA - stal o zaostrzonych wymaganiach w zakresie skadu chemicznego (np. dotyczcych zawartoci wgla, obnionej zawartoci fosforu i siarki ograniczonej sumie zawartoci Cr+Mo+Ni, itp.), rs - stal o regulowanej zawartoci siarki, h - stal o wymaganej hartownoci, H - stal o podwyszonej dolnej granicy twardoci w stosunku do wymaganego pasma hartownoci, L - stal o obnionej granicy twardoci w stosunku do wymaganego pasma hartownoci, przy czym cyfry (np. 4, 5, 15) po literach hH i hL oznaczaj odlegoci od czoa prbki w milimetrach (4 mm, 5 mm, 15 mm). Skad chemiczny niektrych stali niestopowych do nawglania oraz normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego podano w tabl. 7.3 Tablica 7.3.
Skad chemiczny niektrych gatunkw stali niestopowej specjalnej do nawglania oraz normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego (wg PN-93/H-840191 Znak gatunku stali 10 15 14A 20 20G 25 26A 30 35 40 45 46A 46rs 45G 50 55 60 65 0,07-0,14 0,12-0,19 0,12-0,18 0,17-0,24 0,17+0,24 0,22-0,29 0,22+0,29 0,27-0,34 0,32-0,39 0,37+0,44 0,42-0,50 0,42+0,50 0,42-0,50 0,42+0,50 0,47+0,55 0,52+0,60 0,57-0,65 0,62+0,70 C Skad chemiczny, % wag. Mn 0,35+0,65 0,35-0,65 0,30+0,60 0,35+0,65 0,70+1,00 0,40+0,70 0,40+0,70 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,50+0,80 0,70+1,00 0,60+0,90 0,60+0,90 0,60+0,90 0,50+0,80 Si Stale do nawglania 0,15-0,40 0,15-0,40 0,15+0,40 0,15+0,40 0,15+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10-0,40 0,10-0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,10+0,40 0,040 0,040 0,035 0,040 0,040 0,040 0,035 0,040 0,040 0,040 0,040 0,035 0,035 0,040 0,040 0,040 0,040 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,035 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,035 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,035 0,020+0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 P max S

Stale do normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego

Wasnoci mechaniczne w stanie normalizowanym i dla porwnania w stanie ulepszonym cieplnie (po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 550 660C) niektrych stali podano w tabl. 7.4. Naley zwrci uwag, e wytrzymao na rozciganie Rm granica plastycznoci Re i udarno KCU2 s znacznie wysze w stanie ulepszonym cieplnie, w porwnaniu ze stanem normalizowanym, a dla stali o wikszej zawartoci wgla (gatunku 55, 60) wiksze jest rwnie wyduenie. 7.2.5 Stale niestopowe jakociowe i specjalne o okrelonym zastosowaniu W przemyle, oprcz omwionych wyej stali wglowych konstrukcyjnych oglnego zastosowania, stosuje si rwnie wiele gatunkw stali wglowych o okrelonym z gry zastosowaniu. Stale te z uwagi na konieczno zapewnienia szczeglnych wasnoci uytkowych lub technologicznych maj skad chemiczny rnicy si od skadu stali wglowych oglnego zastosowania i to zarwno w odniesieniu do skadnikw zasadniczych, jak i przypadkowych lub zanieczyszcze. Poza tym w niektrych przypadkach stale te wykazuj wysze lub nisze

105 JW wasnoci mechaniczne, w porwnaniu do odpowiednich stali oglnego zastosowania o zblionym skadzie chemicznym, jednake zapewniaj dane wasnoci technologiczne i uytkowe. Tablica 7.4
Wasnoci mechaniczne niektrych gatunkw stali niestopowej specjalnej w stanie normalizowanym oraz ulepszanym cieplnie wg PN-93/H-84019 (dla wyrobw o rednicy lub gruboci do 16 mm*)
Znak gatunku stali 25 30 35 40 45 55 60 Stan obrbki cieplnej N**) T***) N T N T N T N T N T N T Rm MPa min 470 550 700 min 510 600 750 min 550 630 780 min 580 650 800 min 620 700 850 min 680 800 950 min 710 850 1000 Re (ReH,R0,2) MPa, min 275 370 295 400 315 430 335 460 355 490 380 550 400 580 A5, % min 22 19 20 18 18 17 16 16 14 14 11 12 10 11 KCU 2, J/cm2 min 60 90 60 80 50 70 50 60 40 50 -

* Dla wikszych wartoci gruboci wyrobw wasnoci wytrzymaociowe s odpowiednio nisze. ** N - normalizowanie. *** T - ulepszanie cieplne (hartowanie i odpuszczanie wysokie).

Wrd stali wglowych konstrukcyjnych o okrelonym zastosowaniu mona wyodrbni nastpujce waniejsze grupy gatunkw: stale do wyrobu drutu do patentowania, na liny, na spryny, do konstrukcji spranych, drutu oglnego przeznaczenia i dla przemysu wkienniczego (PN 91/H-84028); stale, dla kolejnictwa (PN-84/H-84027, PN-91/H-84027/03, PN-88/H-84027/04-05); stale do wyrobu rur (PN-89/H-84023/07); stale do wyrobu nitw (PN-89/H-84023/04-05); stale na blachy kotowe (PN-81/H-92123); stale do budowy mostw (PN-89/H-84023/04); stale na blachy grube i uniwersalne do budowy statkw (PN-85/H-92147); stale na blachy karoseryjne (PN-89/H-84023/03); stale do wyrobu ogniw acuchw technicznych i okrtowych (PN-89/H-84023/08); stale automatowe (atwo obrabialne mechanicznie) (PN-73/H-84026); stale magnetycznie mikkie (PN-89/H-84023/02). Stale niestopowe przeznaczone na walcwk do produkcji drutu s wysokiej czystoci. Zawarto wgla w tych stalach zawiera si w granicach 0,33 0,98%. W stalach o najwyszej czystoci do wyrobu drutu na liny zawarto fosforu i siarki nie moe przekroczy po 0,020%, ale cznie zawarto P+S nie moe by wysza ni 0,035%. Stale automatowe (oznaczone wg PN-73/H-84026 znakami A10X, A10XN, A11. A35, A45, A35G2), a take stal do wyrobu nakrtek prasowanych (10P) s stalami o podwyszonej zawartoci fosforu i siarki (np. stal automatowa A10 zawiera 0,04 0,08% P i 0,24 0,34% S, a stal do wyrobu nakrtek 10P - 0,20 0,35% P i 0,06% S). Dua zawarto tych pierwiastkw zapewnia dobr skrawalno stali, ktre dziki temu nadaj si szczeglnie dobrze do obrbki

106 JW wirowej na automatach i szybkobienych obrabiarkach do nacinania gwintw, gdy obecno duej iloci wtrce niemetalicznych (siarczkw i fosforkw) uatwia amanie si wira podczas skrawania. Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne stali automatowych podano w tabl. 7.5. Stale wglowe magnetycznie mikkie s to stale o bardzo maej zawartoci wgla (max 0,04%). Stale te odznaczaj si ma koercj i du przenikalnoci magnetyczn. Stosuje si je najczciej na rdzenie elektromagnesw. Wasnoci magnetyczne materiaw magnetycznie mikkich pogarszaj si ze wzrostem iloci zanieczyszcze, zwaszcza C, S, P, O i N. Dlatego wymaga si, aby w tych stalach ich ilo bya jak najmniejsza. Szczegowe wymagania, dotyczce wymienionych wyej grup stali wglowych o okrelonym przeznaczeniu i o szczeglnych wasnociach, podaj Polskie Normy. Tablica 7.5
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne stali automatowych (wg PN-73/H-84026) Znak rednia zawarto, % Stan** Rm*** Re***min A5***min stali MPa MPa % C Mn Si P S min min A10X 0,12 1,10 0,05 0,06 0,29 W 380 510 max max C 490 740 390 8 A11 0,10 0,70 0,27 0,06 0,20 W 380 510 max C 490 740 390 8 T 440 740 260 14 A35 0,35 0,70 0,27 0,06 0,20 W 490 660 max C 540 740 310 8 TC 620 770 500 12 A45 0,45 0,70 0,27 0,06 0,20 W 590 770 max C 640 830 370 7 TC 700 890 580 10 A35G2 0,35 1,60 0,27 0,035 0,14 WN min 690 410 13 max C T 780 930 590 12 * Wytwarzany jest rwnie gatunek z azotem A10XN zawierajcy rednio ok. 0,013% N. **Wasnoci mechaniczne podano dla gruboci wyrobw powyej 16 40 mm; dla gruboci mniejszej wasnoci wytrzymaociowe s nieco wysze, a plastyczne nieco nisze, natomiast dla gruboci wikszej wasnoci wytrzymaociowe s nieco nisze, a plastyczne wysze. ***W - walcowanie na gorco, WN - walcowanie i normalizowanie, T ulepszanie cieplne, TC cignienie po ulepszaniu cieplnym, C - cignienie po walcowaniu.

7.3. Stale niestopowe (wglowe) narzdziowe Stale narzdziowe su w gwnej mierze do wyrobu wszelkiego rodzaju narzdzi w tym skrawajcych, na odpowiedzialne czci przyrzdw mierniczych, uchwytw itd. Zasadnicze cechy, ktrych wymaga si od stali narzdziowych, to: twardo po zahartowaniu, odporno na cieranie i zuycie, cigliwo, niewraliwo na przegrzanie, maa odksztacalno przy hartowaniu - przy czym nie zawsze wszystkie cechy s wymagane jednoczenie. Podstawowym wymaganiem stawianym narzdziom skrawajcym jest trwao ostrza, ktra stpia si i zuywa podczas skrawania. Im bardziej stal jest odporna na zuycie i cieranie, tym lepiej nadaje si na narzdzia skrawajce. Aby stal bya odporna na cieranie, powinna mie du twardo, zazwyczaj powyej 60 HRC. Najwiksz twardo po hartowaniu uzyskuj stale o wikszej zawartoci wgla i z tego wzgldu stale narzdziowe s z reguy stalami wysokowglowymi. Zawarto wgla w stalach wglowych narzdziowych objtych Polsk Norm PN-84/H85020 wynosi 0,5 1,24. Stale te w porwnaniu ze stalami wglowymi konstrukcyjnymi charakteryzuj si wiksz czystoci (mniejsz zawartoci fosforu i siarki), mniejsz zawartoci manganu oraz drobnoziarnistoci. Charakterystyczn zalet stali narzdziowych wglowych jest maa gboko hartowania, tzn. e hartuje si tylko warstwa wierzchnia narzdzia, a rdze pozostaje bardziej mikki i cigliwy.

107 JW Daje to moliwo uzyskania narzdzia twardego i odpornego na cieranie, a jednoczenie majcego dostateczn odporno na uderzenia. Wedug Polskich Norm PN-84/H-85020 stale wglowe narzdziowe dziel si na dwie grupy: - stale hartujce si pytko, - stale hartujce si gboko. W tablicy 7.6. podano skad chemiczny tych stali oraz ich twardo w stanie zmikczonym i po hartowaniu. Stale hartujce si pytko oznaczone s liter N (oznaczaj stal narzdziow), liczb oznaczajc w przyblieniu redni zawarto wgla w dziesitnych czciach procentu oraz na kocu liter E. Stale hartujce si gboko s oznaczone analogicznie, ale bez litery E. Tablica 7.6
Skad chemiczny i twardo w stanie zmikczonym i po hartowaniu stali wglowych narzdziowych (wg PN-84/H-85020) Skad chemiczny, % C Znak stali Twardo w Temp.**) Twardo w hartowania, stanie hartostanie o inne pierwiastki zmikczony wanym HRC, C min m HB, max

Stale hartujce si pytko Mn 0,15 0,30 187 790 810 61 Si 0,15 0,30 187 780 800 62 Pmax 0,025 197 770 790 Smax 0,025 197 770 790 Crmax 0,15 207 770 790 Nimax 0,20 207 760 780 63 Cu max 0,20 Stale hartujce si gboko N5 0,50 0,60 Mn 0,400,60* 183 790 810 58 N6 0,61 0,70 Mn 0,300,50* 183 790 810 61 N7 0,65 0,74 Mn 0,15 0,35 187 790 810 61 N8 0,75 0,84 Si 0,15 0,35 187 790 800 62 N9 0,85 0,94 Pmax 0,030 197 770 790 N10 0,95 1,04 S max 0,030 197 770 790 N11 1,05 1,14 Cr max 0,20 207 770 790 207 760 780 N12 1,15 1,24 Ni max 0,25 Cu 63 max 0,25 * Pozostae pierwiastki dla stali N5 i N6; Si max 0,15%, P max 0,035%, S max 0,035%, Cr, C, i Ni nie okrela si. * Hartowanie w wodzie czystej lub sonej. N7E N8E N9E N10E N11E 0,65 0,74 0,75 0,84 0,85 0,94 0,95 1,04 1,05 1,14 1,15 1,24

Stale pytko i gboko si hartujce, ktre maj tak sam zawarto wgla, rni si tylko zawartoci domieszek pochodzcych z wytopu, ktre jednak wpywaj na ich hartowno. Stale hartujce si pytko s stalami o maej hartownoci (gboko zahartowania wynosi 2 5 mm w zalenoci od temperatury hartowania), wykazuj ma wraliwo na przegrzanie i ze wzgldu na ma zawarto zanieczyszcze nale do stali najwyszej jakoci. Stale hartujce si gboko s bardziej wraliwe na przegrzanie, tzn. e hartowane z wyszej temperatury wykazuj wiksz gruboziarnisto i wiksz skonno do rys i pkni. Stale te odznaczaj si nieco wiksz hartownoci (gboko zahartowania wynosi 5 12 mm, w zalenoci od temperatury hartowania) i maj nieco wiksz dopuszczaln zawarto zanieczyszcze (fosforu i siarki) i innych domieszek, co powoduje, e s stalami niszej klasy ni stale hartujce si pytko. Stale hartujce si pytko s stosowane w zasadzie do wyrobu narzdzi, ktrych grubo nie przekracza 20 mm, natomiast stale gboko hartujce si - do wyrobu narzdzi, ktrych grubo lub rednica jest wiksza ni 20 mm.

108 JW Obrbka cieplna stali narzdziowych wglowych polega na hartowaniu i niskim opuszczaniu (ok. 180C). Typowa struktura wysokowglowej stali narzdziowej przedstawiona jest na rys. 7.2. Nagrzewanie zahartowanych stali wglowych powyej temperatury 180C zaczyna powodowa odpuszczanie martenzytu i obnianie twardoci. Wraliwo na podwyszon temperatur jest gwn wad stali wglowych narzdziowych, ktre z tego powodu s zakwalifikowane jako stale do pracy na zimno i do obrbki materiaw przy niewielkiej szybkoci skrawania.

Rys. 7..2. Mikrostruktura stali wglowej narzdziowej N11E po hartowaniu i niskim odpuszczaniu (180C). Widoczne jasne wydzielenia cementytu na tle drobnoiglastego martenzytu. Traw. 2% nitalem. Powiksz. 630x

Rys.7.3. Stal narzdziowa wglowa w stanie zmikczonym. Widoczny cementyt kulkowy (sferiodyt) na tle osnowy ferrytycznej. Traw. 5% nitalem. Powiksz. 500x Stal narzdziowa jest dostarczana z huty w stanie zmikczonym i aby uatwi dalsz jej przerbk lub obrbk skrawaniem, wyarzana w celu uzyskania struktury cementytu kulkowego (rys. 7.3), gdy stal majca struktur perlitu pytkowego trudniej poddaje si obrbce. Struktur tak otrzymuje si najprociej przez wyarzanie sferoidyzujce w temperaturze nieco wyszej od Ac1

7.4. Stale stopowe

Stal stopow nazywa si stal, do ktrej celowo wprowadzono pierwiastki stopowe, aby nada jej wymagane wasnoci. Wedug Polskich Norm do stali stopowych zalicza si gatunki stali, w ktrych najmniejsza wymagana zawarto chociaby jednego z pierwiastkw jest rwna lub wiksza ni podano w tabl. 7.1. Wprowadzenie do stali dodatkw stopowych moe mie na celu: uzyskanie okrelonych wasnoci wytrzymaociowych, wywoanie podanych zmian strukturalnych, uzyskanie specjalnych wasnoci chemicznych lub fizycznych, podwyszenie hartownoci, uatwienie technologii i polepszenie efektw obrbki cieplnej.

109 JW Najczciej stosowanymi dodatkami stopowymi s: mangan, krzem, chrom, nikiel, molibden, wanad, wolfram. Nieco rzadziej stosuje si aluminium, kobalt, tytan i niob. Ponadto coraz czciej jako celowe dodatki stopowe zyskuj na znaczeniu bor i azot. 7.4.1. Wpyw pierwiastkw stopowych na struktur i wasnoci stali Pierwiastki stopowe dodawane do stali w procesie metalurgicznym w przewaajcej iloci przechodz do roztworu ciekego. Po skrzepniciu stali pierwiastki stopowe mog wystpi w nastpujcych fazach: w roztworach staych: ferrycie i austenicie; w zwizkach z wglem i azotem: wglikach, azotkach i wgliko-azotkach; w zwizkach midzymetalicznych; w postaci wolnej (czystego pierwiastka). Ze wzgldu na rnice potencjau chemicznego pierwiastkw w poszczeglnych fazach, skadniki stopowe nie s rwnomiernie rozoone we wszystkich skadnikach strukturalnych stopu, ale wykazuj tendencj do skupiania si w poszczeglnych fazach. Wgliki s w stalach tworzone przez metale pooone w ukadzie okresowym na lewo od elaza (Mn, Cr, V, Ti, Mo, Nb, Zr, W, Ta, Hf). Pierwiastki te nale podobnie jak elazo, do metali przejciowych. Im dalej na lewo od elaza znajduje si w ukadzie okresowym pierwiastek wglikotwrczy, tym aktywniej czy si z wglem i trwao utworzonych wglikw jest wiksza. Wedug wzrastajcej skonnoci do tworzenia w stali wglikw, pierwiastki wglikotwrcze mona uszeregowa w nastpujcej kolejnoci: Fe, Mn, Cr, W, Mo, V, Ti, Zr, Nb. W stalach powstaj najczciej nastpujce wgliki: wgliki grupy I - Fe3C, Mn3C, Cr23C6, Cr7C3, Fe3Mo3C, Fe3W3C; wgliki grupy II - VC, TiC, NbC, ZrC, WC, W2C, Mo2C, TaC, Ta2C. Wgliki grupy I maj zoon sie krystaliczn i charakteryzuj si tym, e atwo si rozpuszczaj w austenicie podczas nagrzewania. Wgliki grupy II maj prost sie krystaliczn (regularn lub heksagonaln) znacznie trudniej rozpuszczaj si w austenicie, tak e przy nagrzewaniu nawet do wysokich temperatur mog nie przej do roztworu staego. W stalach jednak wgliki z reguy nie wystpuj w postaci czystej. Zawieraj zwykle rozpuszczone elazo, a gdy w skad stali stopowej wchodzi kilka pierwiastkw, to wgliki zawieraj rwnie te pierwiastki w roztworze. Na przykad w stali chromowo-manganowej tworzy si nie czysty wglik chromu Cr23C6, lecz wglik (Cr, Mn, Fe)23C6, zawierajcy w roztworze elazo i mangan. Dodatki stopowe rozpuszczajce si w elazie wpywaj silnie na zmian temperatury przemian alotropowych A3 i A4. Niektre z pierwiastkw w pewnym zakresie ste albo podwyszaj temperatur A3 i obniaj temperatur A4, wskutek czego ulega rozszerzeniu obszar istnienia odmiany alotropowej np. (Ni, Mn), albo obniaj temperatur A4 a podwyszaj temperatur A3, zwajc obszar istnienia odmiany (np. Cr, Si, W, Mo, V, Ti), wzgldnie mog podwysza (Co) lub obnia obie te temperatury jednoczenie (Cr). W wyniku oddziaywania pierwiastkw stopowych na temperatury przemian alotropowych elaza oraz punkty krytyczne ukadu Fe-Fe3C, struktura stali stopowych moe rni si zasadniczo od wystpujcej w stalach wglowych przy tych rwnowanych zawartociach wgla. Due znaczenie ma rwnie wpyw pierwiastkw stopowych na przemiany austenitu przechodzonego, w szczeglnoci na krytyczn szybko chodzenia oraz temperatur przemiany martenzytycznej Ms. Pierwiastki, ktre rozpuszczaj si jedynie w ferrycie lub cementycie, jak np. Mn, Ni, Si, Al, Cu, wpywaj na przemian austenitu tylko ilociowo, opniajc j i przesuwajc krzyw pocztku rozkadu austenitu (na wykresie CTP) w kierunku wikszych wartoci czasu (rys. 7.4) w stosunku do stali wglowej (wyjtkiem jest jedynie Co, ktry przyspiesza przemian).

110 JW Natomiast pierwiastki wglikotwrcze wywouj w kinetyce przemiany izotermicznej austenitu zmiany nie tylko ilociowe, ale i jakociowe. Krzywe pocztku przemiany ulegaj nie tylko przesuniciu, lecz rwnie zmienia si ich ksztat (rys. 7.4d). Obszary przemian perlitycznej oraz bainitycznej zostaj w tych stalach przedzielone zakresem o zwikszonej trwaoci przechodzonego austenitu

Rys.7. 4. Schemat krzywych izotermicznych przemian austenitu przechodzonego dla stali stopowych: a) stal wglowa (0,45% C), b) stal manganowa (0,45% C, 0,2% Mn), c) stal chromowo-wanadowa (0,5%C, 1,0% Cr, 0,1% V), d) stal chromowo-niklowo-molibdenowa (0,30% C, 1,5% Cr, 2,0% Ni, 0,35 Mo) Najwaniejszy dla praktyki wpyw pierwiastkw stopowych polega na zmniejszeniu szybkoci rozkadu austenitu w zakresie jego przemiany w struktury perlityczne. Zapewnia to wiksz hartowno stali, a przechodzenie austenitu do zakresu przemiany martenzytycznej mona osign stosujc powolniejsze chodzenie, np. podczas chodzenia w oleju lub w powietrzu. Zwikszenie hartownoci jest szczeglnie due, gdy stal zawiera jednoczenie kilka pierwiastkw stopowych, np. nikiel, chrom i molibden itp. Stwierdzono rwnie, e bardzo mae dodatki niektrych pierwiastkw zwikszaj bardzo wyranie hartowno stali, natomiast wiksza ich zawarto nie wywouje tak skutecznego dziaania. Do takich pierwiastkw naley przede wszystkim bor (B). Optymalna zawarto boru w stali, zapewniajca najwiksz hartowno wynosi zaledwie 0,001 0,003%. W razie wikszej iloci boru jego stenie na granicach ziarn austenitu przekracza maksymaln rozpuszczalno, wskutek czego powstaj odrbne fazy zawierajce bor (borki), ktre jako orodki krystalizacji uatwiaj wykrystalizowanie struktur perlitycznych i hartowno zmniejsza si. Wpyw pierwiastkw stopowych na wykresy CTP stali zaznacza si nie tylko zmian pooenia i ksztatu krzywych przemian, lecz rwnie przesuniciem punktu przemiany martenzytycznej Ms. Wikszo pierwiastkw obnia punkt Ms, zwikszajc tym samym zawarto austenitu szcztkowego po zahartowaniu. Odwrotne dziaanie wywieraj jedynie Al i Co. 7.4.2. Klasyfikacja stali wg struktury po wyarzaniu i po chodzeniu na powietrzu Przyjmujc zasad podziau wg struktury w stanie wyarzonym, mona wyrni nastpujce grupy stali stopowych: podeutektoidalne, w ktrych strukturze obok perlitu wystpuje wolny ferryt; eutektoidalne, o strukturze perlitycznej; nadeutektoidalne, zawierajce w strukturze wydzielone z austenitu wgliki wtrne ledeburytyczne, w ktrych strukturze wystpuje eutektyka - ledeburyt, zawierajca wgliki pierwotne wydzielone z ciekej stali; ferrytyczne, ewentualnie z wydzieleniami wglikw; austenityczne, mogce rwnie zawiera wydzielone wgliki.

111 JW Zgodnie z wykresem Fe-Fe3C stale wglowe podeutektoidalne zawieraj mnie ni 0,8% C, eutektoidalne ok. 0,8% C, nadeutektoidalne 0,8 2,0% C, ledeburytyt natomiast pojawia si powyej ok. 2% C. Poniewa jednak wikszo pierwiastkw stopowych przesuwa punkty S i E wykresu Fe-Fe3C w lewo, tj. w kierunku mniejszych zawartoci wgla, wic granica midzy stalami podeutektoidalnymi i nadeutektoidalnymi oraz nadeutektoidalnymi i ledeburytycznymi odpowiada w stalach stopowych mniejszym zawartociom wgla ni w stalach wglowych. Stale ferrytyczna i austenityczna s to najczciej stale o duej zawartoci dodatkw stopowych i niskiej zawartoci wgla. Podzia stali stopowych ze wzgldu na struktur przeprowadza si rwnie w zalenoci od tego, jak struktur otrzymuje si po ochodzeniu w spokojnym powietrzu prbek o nieduym przekroju. Struktura ta moe si zasadniczo rni od struktury uzyskanej po wyarzaniu. W tym przypadku mona rozrni trzy podstawowe klasy stali: perlityczn, martenzytyczn, austenityczn (mog take wystpowa klasy porednie). Klas perlityczn cechuje do maa zawarto pierwiastkw stopowych, stale klasy martenzytycznej zawieraj wicej, a klasy austenitycznej - najwicej tych pierwiastkw. Wytworzenie si jednej z tych trzech struktur stali nastpuje wskutek tego, e w miar zwikszania si zawartoci pierwiastkw stopowych wzrasta trwao przechodzonego austenitu (krzywe C na wykresie CTP przesuwaj si w prawo), za pocztek przemiany martenzytycznej obnia si w kierunku niszych temperatur. Naley podkreli, e podana klasyfikacja jest umowna i ma znaczenie w przypadku chodzenia w powietrzu prbek o do maych wymiarach. Zmieniajc warunki chodzenia, mona oczywicie otrzyma w tej samej stali rne struktury. 7.4.3. Oznaczanie stali stopowych konstrukcyjnych i maszynowych Sposb oznaczania rnych gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych zosta opracowany i ujty przez Polsk Norm PN-89/H-84030/01. Stale stopowe konstrukcyjne oznaczane s za pomoc znaku skadajcego si z: cyfr i liter. Pierwsze dwie cyfry okrelaj redni zawarto wgla w setnych procenta. Litery oznaczaj pierwiastki stopowe: G mangan, S krzem, H chrom, N nikiel, M molibden, T - tytan, F - wanad (take V), J aluminium. Liczby wystpujce za literami oznaczaj zaokrglone do liczby cakowitej rednie zawartoci skadnika w stali w przypadku, gdy jego rednia zawarto przekracza 1,5% (w przypadku stali niskostopowych, gdy rednia zawarto skadnika przekracza 1%). Stale o wyszych wymaganiach co do skadu chemicznego (np. co do zawartoci fosforu i siarki) oznacza si na kocu znaku liter A. Stale przetapiane elektroulowo oznacza si przez dodanie na kocu znaku stali . Stale modyfikowane zwizkami chemicznymi litu, sodu lub wapnia i innymi oznacza si liter D. Wedug takich samych zasad, jak stale stopowe konstrukcyjne, oznacza si stale odporne na korozj i stale aroodporne. Natomiast stale stopowe narzdziowe oznacza si w odrbny sposb wg dawnych cech hutniczych (patrz rozdz. 7.5).

112 7.4.4. Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci

JW

W wyniku denia do obniania ciaru konstrukcji, zwaszcza budowlanych. i poprawy wskanikw uytkowych opracowanych zostao szereg gatunkw stali niskostopowych, ktre bez dodatkowej obrbki cieplnej odznaczaj si lepszymi wasnociami mechanicznymi ni stale wglowe. S to stale zawierajce niewielkie dodatki skadnikw stopowych i wykazujce w stanie dostawy podwyszone wasnoci wytrzymaociowe i struktur ferrytyczno-perlityczn. Stale te s stosowane gwnie na konstrukcje budowlane, mosty, siatki i prty do zbrojenia betonu, na zbiorniki i rury cinieniowe. Od materiaw tych, oprcz odpowiednio duych wartoci Re i Rm, wymaga si odpowiedniej plastycznoci, niskiej wartoci temperatury progu kruchoci, dobrej spawalnoci oraz niskiej ceny. Due znaczenie przy opracowywaniu nowych gatunkw stali o podwyszone wytrzymaoci miay osignicia w zakresie fizyki metali, a w szczeglnoci poznanie mechanizmw umocnienia metali i stopw. Stwierdzono, e obok utwardzenia roztworu staego i udziau perlitu w strukturze, czsto znacznie wikszy wpyw na podwyszenie wytrzymaoci stali wywieraj inne czynniki, w tym gwnie wielko ziarna i obecno w strukturze dyspersyjnych wydziele wglikw i azotkw lub innych faz. Szczeglne znaczenie w produkcji stali o podwyszonej wytrzymaoci ma tzw. regulowane walcowanie, polegajce na obnieniu temperatury nagrzewania wsadu, na niewielkich, lecz licznych zgniotach, a przede wszystkim na obnieniu temperatury koca walcowania i przyspieszeniu chodzenia wyrobw po walcowaniu. W efekcie ulega zahamowaniu rekrystalizacja zgniecionego austenitu, a uzyskane w wyniku jego przemiany drobne ziarno ferrytu zapewnia odpowiednio wysokie wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne. Zasadnicze znaczenie ma rwnie obecno w stali mikrododatkw Al, V, Ti, Nb i Zr, tworzcych trudno rozpuszczalne dyspersyjne wydzielenia, ktre wpywaj na opnienie rekrystalizacji i rozrostu ziarn austenitu, oddziaujc tym samym na wzrost umocnienia i obnienie progu kruchoci. Jedn z grup stali spawalnych o podwyszonej wytrzymaoci stanowi stale niskostopowe o strukturze ferrytyczno-perlitycznej zawierajce maksymalnie 0,20% C dodatek manganu max do ok. 1,8% oraz mikrododatki Al, V, Ti, Nb i N, tworzce dyspersyjne wydzielenia wglikw i azotkw. Zawartoci tych pierwiastkw na og nie przekraczaj 0,02% Al, 0,15% V, 0,05% Nb oraz do ok. 0,025% N. Stale te stosowane po regulowanym walcowaniu lub normalizowaniu zapewniaj uzyskanie granicy plastycznoci Re 305 460 MPa (dla wyrobw o gruboci 3 16 mm). Polska Norma PN-86/H-84018 obejmuje 11 gatunkw stali niskostopowych podwyszonej wytrzymaoci oznaczonych znakami: 09G2 18G2A 09G2Cu 18G2ACu 15GA 18G2ANb 15G2ANb 18G2AV 15G2ANNb 18G2AVCu 18G2 Stale te, w zalenoci od wymaganych wasnoci wytrzymaociowych na rozcignie i technologicznych na zginanie, dziel si na 7 kategorii oznaczonych symbolami E305, E325, E355, E390, E420, E440, E460. Trzycyfrowa liczba po literze E oznacza w przyblieniu granic plastycznoci Re w MPa. Granica ta wykazuje pewne niewielkie rnice w zalenoci od gruboci wyrobu (3 70 mm). Naley okreli, e stale te maj znacznie wysz (o 50 80%) granic plastycznoci porwnaniu ze stalami wglowymi zwykej jakoci przeznaczonymi do spawania, co stwarza moliwo uzyskania znacznych oszczdnoci materiaowych. W zalenoci od wymaganej udarnoci w temperaturze od +20 do -60C stale te dziel si na odmiany. Jak wspomniano ju na wstpie, omawiana grupa stali musi charakteryzowa si dobr spawalnoci. Musz to by zatem stale o ograniczonej hartownoci, tj. moliwie niskim ekwiwalencie wgla CE, ktry mona wyliczy z zalenoci;

113

JW

CE = C +

Mn Cr + Mo + V Ni + Cu + + 6 5 15

Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci ujte w PN-86/H-84018 maj ekwiwalent wgla CE nie przekraczajcy 0,44 0,52. 7.4.5. Stale stopowe konstrukcyjne i maszynowe do ulepszania cieplnego W przypadkach nie pozwalajcych na uycie stali wglowych ze wzgldu na ma hartowno lub te zbyt niskie wasnoci wytrzymaociowe, stosuje si stale stopowe konstrukcyjne i maszynowe do ulepszania cieplnego. Wykonuje si z nich gwnie wysoko obcione i wane elementy konstrukcyjne maszyn, silnikw, pojazdw mechanicznych itp., zwaszcza o duych przekrojach. Grupa stali konstrukcyjnych stopowych do ulepszania cieplnego obejmuje znacz ilo gatunkw o bardzo zrnicowanym skadzie chemicznym. Polskie Normy wyszczeglniaj 35 gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego (PN-89/H-84030/04) oraz ponadto 9 gatunkw stali o wikszej zawartoci pierwiastkw stopowych, przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego PN-72/H-84035), np. sprztu lotniczego, czci silnikw spalinowych itp. Skad chemiczny tych dwch grup stali oraz ich wasnoci mechaniczne podano w tabl. 7.7 7.10. Tablica 7.7
Skad chemiczny niektrych stali stopowych konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego (wg PN-89/H-84030/04)

Grupa stali Mn Mn-Si Cr

Znak stali C 30G2 4502 35SG 30H 40H 45H 50H 37HS 20HGS 30HGS 35HGS 25HM 30HM 35HM 40HM 0,30 0,45 0,35 0,30 0,40 0,45 0,50 0,37 0,20 0,30 0,35 0,25 0,30 0,35 0,40 Mn 1,60 1,60 1,25 0,65 0,65 0,65 0,65 0,45 0,95 0,95 0,95 0,55 0,55 0,55 0,55 0,65 0,65 0,95 0,65 0,55 0,65 0,65

rednia zawarto, % Si 0,27 0,27 1,25 0,27 0,27 0,27 0,27 1,15 1,05 1,05 0,15 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,95 0,95 0,95 0,95 1,45 0,95 0,95 1,25 0,95 0,95 1,05 0,95 1,75 0,60 0,55 1,05 1,50 0,75 0,95 1,2 0,55 1,05 1,50 1,45 1,55 Cr Ni Mo Inne

Cr-Si Cr-Mn-Si

Cr-Mo

0,20 0,20 0,20 0,20 0,35 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20 V - 0,20

Cr-Mo-V 40H2MF 0,40 Cr-Ni 45HN 0,45 Cr-Mn-Ni-Mo 37HGN 0,37 36HNM 34HNM 40HNM Cr-Ni-Mo-V 45HNMF Cr-Ni-Mo 0,36 0,36 0,40 0,45

V-0,15

Zawarto fosforu i siarki max po 0,025-0,035%.

Obrbka cieplna stali stopowych konstrukcyjnych polega na hartowaniu w oleju z temperatury 820-950C oraz odpuszczaniu najczciej w zakresie 500-650C. Uzyskuje si wwczas sorbit zoony z ferrytu stopowego oraz bardzo drobnych wglikw (rys. 7.5).

114 JW Wasnoci mechaniczne zale od zawartoci wgla i pierwiastkw stopowych oraz od temperatury odpuszczania. Nisza temperatura odpuszczania pozwala uzyskiwa wysokie wasnoci wytrzymaociowe przy gorszych plastycznych i odwrotnie, zalenie od stawianych wymaga (rys. 7.6).
Hartowno stali stopowych. Najistotniejszym kryterium stosowania poszczeglnych gatunkw stali stopowych konstrukcyjnych jest hartowno. W tablicy 7.8. podano dla poszczeglnych gatunkw stali wielkoci rednic krytycznych, tj. najwikszych rednic wyrobw hartujcych si na wskro z utworzeniem w rdzeniu struktury zawierajcej 50% martenzytu oraz 50% struktur perlityczno-bainitycznych.

Rys. 7..5. Mikrostruktura stali 30HGSA po ulepszaniu cieplnym. Sorbit. Traw. 3% nitalem. 300x Tablica 7.8 Wasnoci mechaniczne w stanie ulepszonym cieplnie oraz hartowno (rednica krytyczna) niektrych stali stopowych konstrukcyjnych
Znak stali rednica kryWasnoci wytrzymaociowe tyczna (50% martenzytu) Rm MPa, Re, MPa, min A5, % hartw. w min oleju, min 30G2 20 780 540 14 45G2 25 880 690 10 35SG 30 880 690 15 30H 30 880 740 12 40H 40 980 780 10 38HA 40 930 780 12 45H 40 1030 830 9 50H 45 1080 930 8 37HS 80 930 740 12 20HGS 40 780 640 12 30HGS 65 1080 830 10 35HGS 90 1620 1280 9 25HM 50 740 590 15 30HM 55 930 740 11 35HM 55 980 780 12 40HM 65 1030 880 10 40H2MF 250 1230 1030 9 45HN 50 1030 830 10 37HGNM 60 930 780 13 36HNM 110 980 780 11 34HNM 160 1080 880 10 40HMNA 165 1080 930 12 45HNMF 180 1470 1320 7 Udarno Z,% 50 40 40 45 45 50 45 40 50 45 45 40 55 45 45 45 40 45 50 50 45 50 45 KCU2, J/cm2 80 60 70 60 90 50 40 70 70 45 40 100 80 80 70 50 70 80 80 70 90 40

Na rysunkach 7.7 i 7.8 przedstawiono przykadowo pasma hartownoci dla prb hartowania od czoa dwch gatunkw stali o maej (40H) i bardzo duej hartownoci (40HNMA). Spord stali o jednakowej hartownoci naley zawsze stosowa najekonomiczniejsz, oczywicie o ile dodatkowe wymagania (np. udarno) nie uzasadniaj stosowania stali droszej, wyej stopowej.

115 JW Stale manganowe (30G2, 45G2), krzemowo-manganowe (35SG) oraz chromowe (30H, 40H, 45H, 50H) charakteryzuj si stosunkowo niedu hartownoci w porwnaniu z innymi gatunkami stali stopowych. Znacznie wysz hartowno wykazuj stale chromowomanganowo-krzemowe (30HGS, 35HGS). Zastpuj one w wielu przypadkach drogie stale zawierajce Ni, Mo, W i V. Najwiksz hartowno oraz najkorzystniejszy zesp wasnoci wytrzymaociowych po ulepszaniu cieplnym wykazuj stale chromowo-niklowo-molibdenowe, ewentualnie z dodatkiem wanadu lub wolframu, a take manganu i krzemu (40HNMA, 36HNM, 45HNMF, 30H2N2M, 30HGSNA, 25H2N4W, 30HN2MFA i inne). Stale te s uywane na czci maszyn o najwikszych wymaganiach wytrzymaociowych, jak way korbowe silnikw lotniczych, way napdowe, na czci turbin o duych przekrojach, na koa zbate i inne czci, gdzie wystpuj najwiksze i zmienne obcienia. Tablica 7.9
Skad chemiczny stali stopowych konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego (wg PN-72/H-84035) rednia zawarto, % Znak stali C 25HGS 30HGSNA 20HN3A 30HN3A 37HN3A 25H2NWA 30H2N2M 30HN2MFA 65S2WA 0,25 0,30 0,20 0,30 0,37 0,25 0,30 0,30 0,65 Mn 0,95 1,15 0,45 0,45 0,40 0,40 0,45 0,45 0,85 Si 1,05 1,05 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 0,27 1,75 Cr 0,95 1,05 0,75 0,75 1,40 1,50 1,95 0,60 Ni 1,60 3,00 3,00 3,25 4,20 1,05 2,00 0,40 max Mo 0,30 0,20 inne W-1,00 V - 0,22 W-1,00

Tablica 7.10
Wasnoci mechaniczne stali stopowych konstrukcyjnych w stanie ulepszonym cieplnie, przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego (wg PN-72/H-84035) Znak stali 25HGS 30HGSNA 20HN3A 30HN3A 37HN3A 25H2N4W 30H2N2M 30HN2MFA 65S2WA Obrbka cieplna RmMPa hart. oC/odp. C min 880/480 900/200-300 820/500 820/530 820/520 850/560 A. 830/600 B. 830/530 860/680 850/420 1080 1620 930 1080 1130 1080 980 1230 880 1860 ReMPa min 830 1370 780 880 980 930 830 1030 780 1670 A5, % 10 9 12 10 10 11 13 9 10 5 Z,% 40 45 55 50 50 45 50 40 40 20 KCU, J/cm2 60 60 100 80 60 90 80 50 90 -

Stale stopowe konstrukcyjne o zawartoci wgla 0,4 0,6% mog by take poddawane hartowaniu powierzchniowemu, co w wielu przypadkach jest korzystne, gdy unika si w ten sposb dugotrwaego i bardziej kopotliwego procesu nawglania.

116

JW

Rys. 7.7. Pasmo hartownoci dla prby hartowania od czoa stali 40H

Rys. 7.6. Wpyw temperatury odpuszczania oraz gruboci wyrobu na wasnoci mechaniczne: a) stali wglowej 40, b) stali stopowej 40HNMA

Rys. 7.8. Pasmo hartownoci dla prby hartowania od czoa stali 40HNMA

117 JW 7.4.6. Stale stopowe konstrukcyjne do nawglania Nawglanie ma na celu uzyskanie twardej i odpornej na cieranie warstwy wierzchniej elementu konstrukcyjnego, przy zachowaniu wysokiej udarnoci i cigliwoci rdzenia. Wasnoci te uzyskuje si przez odpowiedni obrbk ciepln. Du twardo osiga si przez wzbogacenie warstwy powierzchniowej w wgiel i nastpnie zahartowanie. Drugim zagadnieniem jest sprawa wytrzymaoci rdzenia nawglonego przedmiotu. Na og wymaga si od rdzenia duej udarnoci i cigliwoci, aby skompensowa niebezpieczestwo, ktre przedstawia warstwa powierzchniowa o duej twardoci i kruchoci. Z tego wzgldu zawarto wgla w stalach do nawglania jest niska i wynosi zazwyczaj 0,10 0,25%, natomiast wysz wytrzymao rdzenia uzyskuje si dziki obecnoci pierwiastkw stopowych. W porwnaniu ze stalami wglowymi stale stopowe do nawglania maj wysz wytrzymao na rozciganie zarwno w stanie zmikczonym, jak i zahartowanym, a dziki wikszej hartownoci wysok wytrzymao mona uzyska w elementach o wikszych przekrojach przy jednoczenie duej udarnoci, duym przeweniu i wydueniu. Przedmioty wykonane ze stali stopowej charakteryzuje wic po nawgleniu i zahartowaniu dua wytrzymao rdzenia, ktrej nie mona uzyska przy uyciu stali wglowych. Z tego wzgldu stal stopow do nawglania stosuje si wycznie na wysoko obcione, wane elementy konstrukcyjne silnikw, pojazdw mechanicznych i samolotw oraz na inne odpowiedzialne czci maszyn. Aby speni zasadniczy postulat uzyskania najwyszej twardoci powierzchniowej, naley warunki hartowania dostosowa do skadu chemicznego warstwy nawglonej, dla ktrej waciwa temperatura hartowania jest znacznie nisza ni temperatura hartowania waciwa dla rdzenia. Poza tym temperatura odpuszczania po hartowaniu musi by niska, gdy ju przy 150C twardo warstwy nawglanej zaczyna si zmniejsza. Wobec tego, e wasnoci stali do nawglania nie mona zmienia przez odpuszczanie, skad chemiczny stali jest zasadniczym czynnikiem rozstrzygajcym o wasnociach wytrzymaociowych rdzenia. Wynika std, e dobrawszy odpowiednio zawarto pierwiastkw stopowych mona uzyska jednoczenie potrzebn wytrzymao rdzenia w wymaganym przekroju i podan twardo powierzchniow po nawgleniu. Poniewa jednak kady gatunek stali pozwala na osignicie tylko wskiego zakresu wytrzymaoci rdzenia, aby uzyska szeroki zakres wytrzymaoci Rm 700 1500 MPa i speni rnorodne wymagania dotyczce twardoci powierzchniowej, naley mie do dyspozycji do duo gatunkw stali do nawglania. Polskie Normy obejmuj cznie 20 gatunkw stali stopowych do nawglania. W grupie stali stopowych konstrukcyjnych (PN-89/H-84030/02) Polskie Normy wyszczeglniaj 16 gatunkw stali do nawglania: 15H, 20H, 16HG, 20HG, 18HGT, 15HGM, 15HGMA, 18HGM, 17HGN, 15HGN, 15HN, 15HNA, 20HNM, 22HNM, 17HNM, 18H2N2 a w grupie stali stopowych konstrukcyjnych przeznaczonych do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego (PN-72/H-84035) - 4 gatunki stali do nawglania: 12HN3A, 12H2N4A, 20H2N4A, 18H2N4WA. Stale te odznaczaj si nisk zawartoci wgla (rednio 0,12-0,22%), zawieraj prawie zawsze 0,5 2% Cr oraz zalenie od gatunku rwnie Mn, Ni, Mo oraz rzadziej Ti i W. Najnisze wasnoci mechaniczne rdzenia uzyskuje si w przypadku stali chromowych i chromowo-manganowych (15H, 20H, 16HG, 20HG). Mangan w omawianych stalach sprzyja niekorzystnemu rozrostowi ziarn. Przeciwdziaa si temu przez dodatek Ti, np. w stali 18HGT. Wobec mniejszej skonnoci do rozrostu ziarn, stal moe by nawglana w szerokim zakresie temperatury. Wytrzymao rdzenia na rozciganie w tych stalach moe dochodzi do ponad 1200 MPa. Stale chromowo-niklowe (15HN, 17HNM, 18H2N2) uzyskuj znacznie lepsze wasnoci, ze wzgldu jednak na drogi dodatek niklu zastpowane s coraz czciej stalami chromowomanganowo-molibdenowymi (15HGM, 18HGM, 19HM) rwnie wykazujcymi wysokie wasnoci mechaniczne i du hartowno. Elementy maszyn wymagajce wysokich wasnoci plastycznych rdzenia i jednoczenie bardzo wysokiej wytrzymaoci (Rm = 1200 1400 MPa), jak np. czci silnikw lotniczych, wykonuje si ze stali chromowo-niklowych wyszej jakoci: wikszej zawartoci chromu (ok.

118 1,5%) i niklu (3 4,5%) z dodatkiem Mo (0,2 0,3) lub W (ok. 1%) (np. stali 12HN3A, 12H2N4A, 20H2N4A, 18H2N4WA).
7 4.7. Stale do azotowania

JW

Dziki zawartoci niektrych pierwiastkw stopowych, a w szczeglnoci aluminium, chromu i molibdenu stale stopowe do azotowania pozwalaj na uzyskanie po azotowaniu najwikszej twardoci i odpornoci na cieranie warstwy wierzchniej, bez potrzeby stosowania dodatkowej obrbki cieplnej. Twardo warstwy naazotowanej nie tylko nie zmniejsza si po nagrzaniu do temperatury dochodzcej do 500C, lecz take pozostaje nie zmieniona podczas duszego wygrzewania w tym zakresie temperatury. W zwizku z tym stale do azotowania znajduj due zastosowanie na cylindry, way, sworznie tokowe i inne czci silnikw spalinowych, na czci turbin, armatur do pary przegrzanej, wrzeciona zaworw, sprawdziany itp. Czynnikiem rozstrzygajcym o wysokiej twardoci naazotowanej warstwy powierzchniowej jest niemal wycznie skad chemiczny stali, a mianowicie zawarto pierwiastkw tworzcych trwae azotki (Al, Cr, Mo i V). Polska Norma PN-89/H-84030/03 przewiduje 3 gatunki konstrukcyjnych stali stopowych do azotowania: 38HMJ, 33H3MF i 25H3M. Oprcz specjalnych gatunkw do azotowania, rwnie niektre stale chromowo-molibdenowe i zawierajce wanad (40HMF, 40HGM, 35HM) mog by stosowane do tego celu, nie pozwalajc jednak na uzyskanie maksymalnej twardoci powierzchniowej. Przed azotowaniem stale ulepsza si cieplnie, stosujc hartowanie w wodzie lub oleju i wysokie odpuszczanie, aby uzyska moliwie wysokie wasnoci wytrzymaociowe rdzenia. Stale te dziki wikszej zawartoci wgla i pierwiastkw stopowych odznaczaj si du hartownoci.
7.4.8. Stale sprynowe

Stale konstrukcyjne przeznaczone do wyrobu spryn i resorw powinny si charakteryzowa wysok granic sprystoci i plastycznoci oraz du wytrzymaoci na zmczenie. Jednoczenie jednak stale te musz mie pewne minimalne wasnoci plastyczne, aby w razie przekroczenia granicy sprystoci raczej nastpio odksztacenie, a nie pknicie. Dua ilo rnorodnych spryn i metod ich wytwarzania wymaga stosowania rnych materiaw i rnych gatunkw stali. Typowe stale sprynowe cechuje zwikszona zawarto wgla, wynoszca zazwyczaj 0,5 0,7%. Stale te zawieraj rwnie dodatki manganu, krzemu i chromu oraz wanadu. Wysok granic sprystoci tych stali osiga si przez hartowanie (przewanie w oleju) i odpuszczanie w temperaturze 380 520C. Ten zakres temperatury odpuszczania zapewnia najkorzystniejszy stosunek granicy sprystoci Rsp (lub granicy plastycznoci Re,) do wytrzymaoci na rozciganie Rm. Stale sprynowe s znormalizowane. W tablicy 7.11 podano redni zawarto gwnych dodatkw stopowych oraz wasnoci mechaniczne w stanie ulepszonym cieplnie wg PN-74/H84032. Pierwsze trzy gatunki s stalami niestopowymi o zawartoci wgla 0,65 0,85% (0,05%), podlegajcym hartowaniu w oleju i odpuszczaniu. Spryny mniej odpowiedzialne wykonuje si ze stali wglowej rwnie w stanie surowym z tam walcowanych na zimno lub drutu cignionego. Spryny bardziej odpowiedzialne wykonuje si ze stali stopowych zawierajcych 0,4 2,0% Si z ewentualnym dodatkiem Mn, Cr i V. Krzem jest pierwiastkiem stopowym, ktry najintensywniej zwiksza Rsp , Re, i Rm i dlatego jest skadnikiem wikszoci gatunkw stali sprynowych. Stale sprynowe krzemowe (45S, 50S, 40S2, 50S2, 55S2, 60S2, 60S2A) wykazuj stosunkowo ma hartowno, co ma jednak mniejsze znaczenie, gdy spryny maj zwykle mae przekroje. W przypadku wikszych przekrojw zaleca si stale zawierajce chrom oraz Si, Mn lub V zapewniajce wiksz hartowno. Do wyrobu spryn o szczeglnie wanym przeznaczeniu stosuje si stal chromowo-wanadow 50HF, ktra charakteryzuje si bardzo

119 JW drobnym ziarnem oraz wykazuje mniejsz skonno do odwglania powierzchniowego ni stale krzemowe Tablica 7.11
Skad chemiczny i wasnoci mechaniczne w stanie ulepszonym cieplnie stali sprynowych (wg PN-74/H-84032)
Grupa stali Znak stali'1 65 75 85 65G 45S 50S 40S2 50S2 55S2 60S2 60S2A 60SG 60SGH 50HG 50HS 50HF rednia za- Temp. hart., Rm MPa Re MPa C min min warto Temp. odp., skadnikw C 0,65% C 840/480 980 780 0,75% C 820/480 1080 880 0,85% C 820/480 1030 980 1,1% Mn 830/480 980 780 1,15%Si 0,45% Si 1,70%Si 1,65%Si 1,65%Si 1,65%Si 1,80%Si 0,95% Mn 1,55%Si 1,0% Mn 1,15%Si 0,50% Cr 1,05%Cr 0,95% Mn 1,05%Cr 1,00%Si 0,95% Cr 0,15% V 830/420 800/380 840/430 870/460 870/460 870/460 870/420 860/460 850/480 840/440 850/520 850/500 1180 1080 1370 1280 1320 1370 1520 1570 1370 1370 1320 1280 980 930 1080 1180 1180 1180 1370 1230 1180 1180 1080 A5 % min 10 9 8 8 6 5 6 6 6 5 5 6 7 7 6 8 Z,% min

C Mn

35 30 30 30 30 30 25 20 25 35 30 35

Si

Mn-Si Si-Mn-Cr Cr-Mn Cr-Si Cr-V

Wiele spryn wykonuje si rwnie z innych stali, np. ze stali narzdziowych wglowych lub stopowych, a do pracy w podwyszonych temperaturach ze stali narzdziowych szybkotncych. Natomiast spryny pracujce w rodowiskach korozyjnych wykonywane s ze stali nierdzewnych hartowanych i odpuszczonych lub utwardzonych przez zgniot.
7. 4.9. Stal na oyska toczne

Stal do wyrobu oysk tocznych (piercieni oyskowych, kulek, waeczkw itp.) powinna si odznacza wysok twardoci i odpornoci na cieranie, a take du wytrzymao na ciskanie i zginanie. W tym celu stosuje si stale wysokowglowe (ok. 1% C) z dodatkiem chromu (ok. 1,5% Cr) i ewentualnie manganu i krzemu, gwnie w celu zwikszenia hartownoci. Ze wzgldu na warunki pracy oraz metody produkcji stalom tym stawia si szczeglne wymagania pod wzgldem czystoci i struktury. Dopuszczalna zawarto fosforu i siarki jest w nich bardzo ograniczona i wynosi wg PN-74/H-84041 max 0,027% P i max 0,020% S. Ponadto w stalach tych kontroluje si cile stopie zanieczyszczenia wtrceniami niemetalicznymi, pasmowo uoenia wglikw (segregacj) oraz przeprowadza inne szczegowe badania mikroskopowe i makroskopowe. W kraju stosuje si dwa gatunki stali oyskowych (PN-74/H-84041): H15 (1,0% C, 0,3% Mn, 0,25% Si, 1,50% Cr), H15SG (1,0% C, 1,1% Mn, 0,55% Si, 1,5% Cr). Stal H15SG ze wzgldu na wysz zawarto manganu i krzemu ma wiksz hartowno i jest stosowana do wyrobu piercieni oyskowych o wikszej gruboci (powyej 30 mm).

120 JW Obrbka cieplna stali oyskowych polega na hartowaniu w oleju od temperatur 815 860C (zalenie od gruboci wyrobu) i niskim odpuszczaniu w temperaturze ok. 160C. Po obrbce cieplnej stal powinna mie twardo co najmniej 61HRC. Struktura stali oyskowych w stanie obrobionym cieplnie skada si z drobnoziarnistego odpuszczonego martenzytu i drobnych wtrce rwnomiernie rozoonych wglikw chromu (rys. 7.9).

Rys. 7.9. Mikrostruktura stali oyskowej H15 po hartowaniu i niskim odpuszczaniu. Traw. 3% nitalem Powiksz. 630x Na oyska toczne pracujce w rodowiskach powodujcych korozj stosuje si najczciej stal H 18 zawierajc ok. 1% C i 18% Cr. Dua zawarto chromu w tej stali jest niezbdna, by nada jej znaczn odporno na korozj. Obrbka cieplna tej stali polega na hartowaniu w oleju od temperatury 1050C, obrbce podzerowej w 70C i odpuszczaniu w temp. ok. 160C. Twardo stali po takiej obrbce wynosi 60 61 HRC.
7.5. Stale narzdziowe stopowe Zalenie od warunkw pracy, od stali narzdziowych wymaga si wysokie twardoci i hartownoci, odpornoci na cieranie, odpowiedniej wytrzymao i cigliwoci (zwaszcza w przypadku obcie udarowych), odpornoci na odpuszczajce dziaanie ciepa oraz twardoci i wytrzymaoci w podwyszonych temperaturach. Wasnoci te w decydujcej mierze zale od skadu chemicznego tych stali rodzaju i iloci dodatkw stopowych), a take od przerbki plastycznej i obrbki cieplnej, ktre w istotny sposb wpywaj na struktur i wasnoci stali. Twardo stali zahartowanej zaley przede wszystkim od zawartoci wgla, przy czym maksymaln twardo ok. 66 HRC osiga martenzyt przy zawartoci wgla ok. 0,8%. Pierwiastki stopowe nie powikszaj twardoci w sposb istotny, ale gwnie zwikszaj hartowno i tworz twarde wgliki odporne na cieranie. Wiksza hartowno jest wymagana w odniesieniu do stali narzdziowych, szczeglnie w tych przypadkach, gdy podczas pracy narzdzia wystpuj znaczne naciski. Wwczas warstwa zahartowana na martenzyt musi by odpowiednio grubsza i potrzebna jest wiksza wytrzymao rdzenia. Osiga si to przez stosowanie stali narzdziowych stopowych. Przy bardzo duych naciskach konieczne jest stosowanie stali hartujcych si na wskro. Narzdzia wykonane ze stali stopowych hartuje si w oleju. agodniejsze chodzenie (w porwnaniu ze stalami narzdziowymi wglowymi, ktre hartuje si w wodzie) zmniejsza niebezpieczestwo pkni i odksztace, co jest bardzo istotne w przypadku narzdzi o zoonych ksztatach. Wysoka odporno na cieranie narzdzi, zwaszcza stosowanych do obrbki w produkcji seryjnej lub jako narzdzia pomiarowe, staje si parametrem decydujcym. Odporno na cieranie stali narzdziowych osiga si przez zwikszenie iloci twardych wglikw stopowych w strukturze zahartowanej stali, a zwaszcza wglikw chromu (typu M23C6) i wolframu (M6C). Klasyfikacja stali narzdziowych stopowych opiera si gwnie na ich zastosowaniu. W szczeglnoci mona wyrni nastpujce grupy objte normami: - stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno (PN-86/H-85023), - stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco (PN-86/H-85021), - stale szybkotnce (PN-86/H-85022).

121 JW Przyjty przez polskie normy sposb oznaczania stali narzdziowych stopowych rni si od oznacze stali stopowych konstrukcyjnych. Znak stali skada si z liter liczb, przy czym pierwsza litera oznacza zawsze grup stali narzdziowych: N stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno, W stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco, S stale szybkotnce. Nastpna litera lub kilka liter okrelaj skadniki stopowe lub grup skadnikw, przy czym symbolika jest tu nieco inna ni w przypadku stali konstrukcyjnych specjalnych, a mianowicie: M - mangan, W - wolfram, S - krzem, K - kobalt, C - chrom, B - bor, N - nikiel, P - chrom + nikiel + wanad, L - molibden, Z - krzem + chrom + wolfram. V - wanad, Liczba znajdujca si na kocu lub w rodku znaku suy do odrnienia poszczeglnych gatunkw stali zawierajcych te same skadniki stopowe. W stalach szybkotncych liczby te oznaczaj redni zawarto gwnego skadnika stopowego w procentach.
7.5.1. Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno

Ze stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno wykonuje si narzdzia suce do obrbki materiaw w temperaturze otoczenia. Stale te w porwnaniu ze stalami narzdziowymi wglowymi maj wiksz hartowno, wysz wytrzymao i cigliwo oraz lepsz odporno na cieranie. Polska Norma PN-86/H-85023 obejmuje 18 gatunkw stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno: NV (V 0,22) NW1 (W 1,25) NWV (Mn 1,9, V 0,15) NZ2 (Si 0,95, Cr 1,05, W 1,85, V 0,22) NCV1 (Cr 0.55, V 0,22) NZ3 (Si 0,95, Cr 1,05, W 1,85, V 0,22) NCMS (Cr 1,45, Mn 1,1) NW1 (W 1,25) NC5 (Cr 0,55) NWC (W 1,4, Cr 1,05) NC6 (Cr 1,45, V 0,20) NPW (Cr 1,35, Ni 3, V 0,5) NC4 (Cr 1,45) NMWV (Mn 1,2, W 0,6, V 0,2) NC10 (Cr 12, C 1,65) NCLV (CR 5, V 0,4, Mo 1,0) NC11 (Cr 12, C 1,95) NW9 (Cr 4,3, W 9, V 2). NC11LV (Cr 11, Mo 0,85, V 0,75) Obok znaku stali w nawiasie podano redni zawarto pierwiastkw stopowych w procentach (liczby za symbolami pierwiastkw). Gatunki NZ2, NZ3 i NPW s stalami redniowglowymi o zawartoci 0,40 0,55% C. Pozostae gatunki s stalami wysokowglowymi zawierajcymi 0,75 2,10% C. Stale redniowglowe znalazy zastosowanie na narzdzia, od ktrych wymagana jest wiksza plastyczno i odporno na obcienia dynamiczne, jak np. matryce, stemple, toczniki, rolki do prasowania, wybijaki itp. Stale wysoko-wglowe stosowane s gwnie do wyrobu narzdzi skrawajcych. Podstawowymi dodatkami stopowymi w stalach narzdziowych do pracy na zimno s: Cr, W, V oraz w stali NPW - Ni. Dodatki te nadaj stali du hartowno i drobnoziarnist struktur, zapewniaj wysokie wasnoci wytrzymaociowe, a w szczeglnoci wysok odporno na cieranie wskutek tworzenia si wglikw stopowych o duej twardoci i dyspersji. Wgliki te nie ulegaj cakowitemu rozpuszczeniu w czasie nagrzewania do hartowania, dziki czemu przeciwdziaaj rozrostowi ziarn austenitu, zapewniajc tym samym drobnoziarnisto stali. Zalenie od gatunku stale hartuje si w wodzie lub oleju z temperatur) 780 1020C, a stale wysokochromowe (NC10, NC11 i NC11LV) z temperatur) 970 1020C. Po hartowaniu stosuje

122 JW si w zasadzie niskie odpuszczanie w temperaturze 150 350C. Stale wysokochromowe odpuszcza si w nieco wyszych temperaturach w zakresie 220 450C. Stal NW9 hartuje si z temperatury 1200C i odpuszcza w temperaturze 500 560C. Twardo stali wysokowglowych w stanie zahartowanym wynosi 60 68 HRC, natomiast stale redniowglowe maj po hartowaniu twardo 50 57 HRC. Naley podkreli, e wasnoci stali narzdziowych stopowych po hartowaniu i odpuszczaniu zale w duej mierze od temperatury austenityzowania, z ktr cile wie si stopie nasycenia roztworu staego (austenitu) dodatkami stopowymi i pniejsze wydzielanie si wglikw wtrnych podczas odpuszczania.
7.5.2. Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco

Ze stali narzdziowych do pracy na gorco wytwarza si narzdzia suce do przerbki plastycznej materiaw uprzednio nagrzanych do wysokich temperatur oraz formy do odlewania metali pod cinieniem. W stanie nagrzanym przerabiane metale s plastyczne, wic stale narzdziowe do pracy na gorco nie musz mie tak duej twardoci w temperaturze otoczenia jak stale do pracy na zimno. Wymagania stawiane stalom do pracy na gorco to przede wszystkim wysoka wytrzymao i twardo przy wyszych temperaturach, wysoka udarno, stabilno struktury, odpowiednio wysoka hartowno oraz moliwie maa skonno do zmczenia cieplnego i pkni ogniowych. Odporno na cieranie i erozj, ktr powoduje odksztacony plastycznie metal, jest rwnie wan cech, ale gwn przyczyn zuywania si narzdzi s pknicia ogniowe. Odpowiednie wasnoci osiga si przez stosowanie stali o stosunkowo niskiej zawartoci wgla 0,25 0,60%, zawierajcych jako podstawowe dodatki stopowe wolfram, molibden, wanad i chrom, a take czasem krzem i nikiel. Wolfram, molibden i wanad s pierwiastkami silnie wglikotwrczymi, ktre po rozpuszczeniu podczas austenityzacji i po zahartowaniu daj podczas odpuszczania twardo wtrn lub znacznie hamuj spadek twardoci stali. Chrom silnie zwiksza hartowno, a przy wyszych zawartociach rwnie odporno na utlenianie. Polska Norma PN-86/H-85021 obejmuje 12 gatunkw stali narzdziowych stopowych do pracy na gorco, a mianowicie: WNLV (Cr 1,2, Ni 1,75, Mo 0,6, V 0,1), WLV (Cr 3,0, Mo 2,75, V 0,55), WLK (Cr 2,75, Mo 2,75, V 0,5, Co 3,0), WCLV (Cr 5,25, Mo 1,35, V 1,0), WCL (Cr 5,0, Mo 1,35, V 0,4), WLB (Cr 2,4, Mo 0,4, B 0,003), WNLB (Cr 1,1, Mo 0,3, B 0,003, Ti 0,03, A1 0,03), WNL (Cr 0,7, Ni 1,6, Mo 0,22), WNL1 (jak WNL + V 0,1), WWS1 (Cr 2,5, V 0,5, W 4,5, Si 1,0), WWV (Cr 2,7, W 9,0, V 0,3), WWN1 (jak WWV + Ni 1,4). Obok znaku stali w nawiasach podano redni zawarto dodatkw stopowych liczby za symbolami pierwiastkw). Zawarto wgla w tych stalach wynosi rednio 0,3 0,6%. Obrbka cieplna stali do pracy na gorco polega na hartowaniu w oleju lub na powietrzu z temperatury w zakresie 840 1160C (zalenie od gatunku stali) i nastpnym odpuszczaniu w zakresie 400 600C, tj. w temperaturach wyszych ni stali do pracy na zimno. Zapewnia to dobr udarno, niezbdn ze wzgldu na charakter pracy oraz twardo min 43 50 HRC. Temperatura odpuszczania stali powinna by wysza od temperatury pracy, aby zapewni stabilno struktury i wasnoci. Ze wzgldu na zastosowanie, stale do pracy na gorco mona podzieli na trzy grupy. Do pierwszej nale stale, z ktrych wykonuje si matryce do pras i formy dla odleww pod cinieniem. Wspln cech tych zastosowa jest stosunkowo dugi kontakt gorcego materiau z narzdziem i zwizane z tym silniejsze nagrzewanie si powierzchni pracujcej. S to stale

123 JW wolframowe (WWS1, WWV) i chromowo-molibdenowa (WCL). Zawarto wgla w tych stalach jest stosunkowo niska (0,3 0,4%), co zapewnia cigliwo. Temperatura austenityzowania tych stali jest wysoka (950 1120C) ze wzgldu na konieczno rozpuszczania wglikw zawierajcych W, Mo, V, Cr. Drug grup stanowi stale uywane przede wszystkim na matryce kuzienne i kowada do motw (WNL, WNLV). Matryce maj stosunkowo krtki kontakt z gorc odkuwk, natomiast w czasie pracy wystpuj due naciski i uderzenia zwizane z kuciem, co wymaga materiau twardego, ale rwnoczenie bardzo cigliwego. W stalach tych bardzo wana jest hartowno, poniewa wymiary matryc czsto s znaczne. Do trzeciej grupy zalicza si stale uywane na walce do walcowania na gorco oraz na wkadki matrycowe do pras i kuniarek, oraz stemple do wyciskania i spczania wyrobw ze stopw miedzi i aluminium.
7.5.3. Stale szybkotnce

Nazwa stale szybkotnce" pochodzi std, e su one do wyrobu narzdzi skrawajcych, pracujcych przy duych prdkociach skrawania lub przy duych przekrojach wira. Praca w takich warunkach jest przyczyn bardzo silnego rozgrzewania si narzdzia, nawet do temperatury czerwonego aru, wskutek tarcia o skrawany materia. Stale wglowe i niskostopowe w tych warunkach szybko trac twardo, a narzdzia tpi si, natomiast stale szybkotnce zachowuj wysok twardo do znacznie wyszych temperatur (rys. 7.10). Wysok twardo na gorco" oraz odporno na cieranie nadaje stalom szybkotncym twarda i nie miknca pod wpywem odpuszczania osnowa, w ktrej rozmieszczone s twarde wgliki.

O 100 200 300 400 500 600 700 800 o Temperatura, C

Rys. 7.10. Twardo na gorco rnych materiaw narzdziowych: l stal narzdziowa wglowa, 2 stal szybkotnca, 3 wgliki spiekane Podstawowymi skadnikami stopowymi stali szybkotncych s pierwiastki wglikotwrcze: wolfram, wanad, chrom i molibden. Stale o najlepszych wasnociach zawieraj rwnie znaczne dodatki kobaltu. Skad chemiczny stali szybkotncych produkowanych w kraju, podany jest w tabl. 7.12 (wg PN-86/H-85022). Stale szybkotnce przyjto zalicza do tzw. stali ledeburytycznych, poniewa w stanie odlanym w ich strukturze wystpuje czciowo eutektyka, na skutek nie osigania stanu rwnowagi podczas krzepnicia. Po przekuciu i wyarzeniu struktura stali szybkotncych skada si z ferrytu stopowego i mniej lub wicej rwnomiernie rozmieszczonych wglikw.

124
Stale szybkotnce (wg PN-86/H-85022)

JW Tablica 7.12 rednia temperatura, oC Co hart. 1250 5,0 8,0 5,0 5,5 10,0 5,0 1210 1190 1200 1190 1200 1270 1220 1160 1200 Twardo w stanie harto wania i odpu odp. szczania HRC, min 560 64 560 560 560 560 560 560 560 560 560 65 64 65 66 65 65 66 64 66

rednia zawarto, %

Znak stali SW18 SW7M SW12 SK5M SK8M SK5 SK5V SK10V

C 0,8 0,87 1,1 0,92 1,1 1,1 1,38 1,22

Cr 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0

W 18,0 6,5 12,0 6,3 1,6 12,0 12,8 10,0 1,75 7,0

Mo 5,0 4,7 9,5 1,0 3,3 5,0 4,0

V 1,3 2,0 2,5 1,9 1,2 2,3 4,5 3,0 1,3 1,9

SW2M5 0,95 SK5MC 1,1

Obrbka cieplna narzdzi ze stali szybkotncych polega na hartowaniu i odpuszczaniu. Do hartowania stale nagrzewa si do wysokiej temperatury ok. 1160 1270C (tabl. 7.12), aby zapewni rozpuszczenie si dostatecznie duej iloci wgla i skadnikw stosowanych w austenicie, ktre tym samym, po hartowaniu zostan w martenzycie. Ze wzgldu na mae przewodnictwo cieplne oraz wysok temperatur hartowania, nagrzewanie stali szybkotncej przy hartowaniu prowadzi si stopniowo wg schematu przedstawionego na rys. 7.11. Odpuszczanie po hartowaniu przeprowadza si w temperaturze ok. 560C, przy czym zabieg ten powtarza si dwu- albo trzykrotnie (rys. 7.11); drugie i ewentualne trzecie odpuszczanie przeprowadza si w temperaturze niszej o 20 30C od pierwszego odpuszczania. Podczas odpuszczania zachodzi wydzielanie si wglikw wtrnych z martenzytu oraz austenitu szcztkowego, ktry uboeje w dodatki stopowe i podczas studzenia od temperatury odpuszczania przemienia si w martenzyt.

Czas Rys. 7.11. Schemat obrbki cieplnej stali szybkotncej W wyniku odpuszczania w temperaturze 550-570C pojawia si w tych stalach efekt twardoci wtrnej, tj. wzrost twardoci na skutek wydzielania si z przesyconego roztworu metastabilnych wglikw typu M3C i MC. Struktur o najkorzystniejszych wasnociach uytkowych, tzn. o wysokiej twardoci, bez austenitu szcztkowego i o odpowiedniej arowytrzymaoci i cigliwoci, uzyskuje si po wielokrotnym odpuszczaniu w cigu ok. 2 godzin (rys. 7.11). Struktura stali szybkotncej po hartowaniu i odpuszczaniu pokazana jest na rys. 7.12.

125

JW

Rys. 7.12. Mikrostruktura stali szybkotncej SW7M hartowanej i odpuszczonej. W osnowie drobnoiglastego martenzytu widoczne jasne wgliki. Traw. 5% nitalem. Powiksz. 650x

7.6. Stale stopowe odporne na korozj, aroodporne, arowytrzymae i o specjalnych wasnociach fizycznych

7.6.1. Stale odporne na korozj (nierdzewne i kwasoodporne) Odporno stali nierdzewnych na korozj zwizana jest przede wszystkim z dziaaniem chromu, ktry powiksza zdolno tzw. pasywacji stopw elaza. Przejcie w stan pasywny zaznacza si skokow zmian potencjau elektrochemiczego metalu lub stopu na bardziej dodatni (rys. 7.13).

Rys. 7.13. Potencja elektrochemiczny stopw elaza z chromem Zjawisko pasywowania si metali polega na pokrywaniu si ich powierzchni bardzo cienk, szczelnie przylegajc i odporn warstewk tlenkw, ktra chroni metal przed korozj. Pasywacja jest zjawiskiem zalenym od skadu chemicznego stopu i od zdolnoci utleniania jak maj rne rodowiska. elazo i mikka stal pasywuj si np. w stonym kwasie azotowym i w roztworach zwizkw silnie utleniajcych. Pasywacja elaza jest jednak bardzo nietrwaa. Natomiast niektre metale o wikszym powinowactwie do tlenu pasywuj si atwiej, a ich stan pasywny jest znacznie trwalszy. Do takich metali naley chrom, ktrego odporno na korozj zwizana jest wanie z atwoci pasywowania si. Chrom ma t wasno, e przenosi skonno do pasywacji rwnie na stopy z innymi metalami. Stopy elaza z chromem przy zawartoci powyej 13 14% Cr pasywuj si pod wpywem tlenu zawartego w powietrzu, co zapewnia im odporno chemiczn. Podstawowym skadnikiem wszystkich stali nierdzewnych jest wic chrom, przy czym jego zawarto winna wynosi co najmniej 12% (rys. 7.13). Oprcz chromu w skad stali odpornych na korozj czsto wchodzi nikiel jako drugi skadnik podstawowy. Na podstawie skadu chemicznego mona najoglniej podzieli stale odporne na korozj na: chromowe i chromowoniklowe. Jednak czciej stosuje si klasyfikacj tych stali wedug struktury i rozrnia si stale ferrytyczne, martenzytyczne i austenityczne.

126 JW Stale chromowe ferrytyczne i martenzytyczne (nierdzewne). Stale chromowe odporne na korozj, zalenie od zawartoci chromu i wgla, mog by ferrytyczne lub martenzytyczne. W przypadku stali martenzytycznych wystpuje w czasie nagrzewania cakowita przemiana ferrytu w austenit, dziki czemu moliwe jest hartowanie i powstawanie struktury martenzytycznej. Stale te hartuj si ju w czasie chodzenia na powietrzu i wanie z tego powodu nazywane s martenzytycznymi. W przypadku stali ferrytycznych, ferryt jest faz trwa od temperatury pokojowej a do temperatury topnienia i przemiany fazowe nie zachodz. Z tego wzgldy stali ferrytycznych nie mona utwardza przez obrbk ciepln (hartowanie). W tablicy 7.13 podano skad chemiczny czciej stosowanych stali ferrytycznych i martenzytycznych (wg PN-71/H-86020). W stalach ferrytycznych (w temperaturze otoczenia) ferryt stanowi osnow, ale oprcz niego wystpuj rwnie czsto niewielkie iloci wglikw, ktre rozpuszczajc si w wyszych temperaturach powoduj tworzenie si pewnej iloci austenitu, a szybkie chodzenie moe spowodowa przemian tego austenitu w martenzyt. Mikrostruktura stali ferrytycznej 0H13 z niewielk iloci wglikw widoczna jest na rys. 7.14. Taki sam wpyw maj rwnie azot i nikiel, ktrych mae iloci zawsze spotyka si w tych stalach. Martenzyt, ktry powstaje po szybkim chodzeniu od wysokiej temperatury, np. podczas spawania, jest przyczyn kruchoci i pkni w strefie wpywu cieplnego spoiny. Tym niepodanym zjawiskom przeciwdziaa dodatek tytanu w iloci wystarczajcej do zwizania wgla i azotu, jak to ma miejsce np. w stali 0H17T (tabl. 7.13), albo dodatek pierwiastka stabilizujcego ferryt, jakim jest aluminium, np. w stali 0H13J (tabl. 7.13). Tablica 7.1.
Stale chromowe odporne na korozj: ferrytyczne i martenzytyczne (wg PN-71/H-08620)
Znak stali rednia zawarto, %* C Cr inne skadn rednia temp, oC hartw. odp. Struktura po obrbce cieplnej

Stale ferrytyczne OH13 OH13J H17 OH17T 0,08 max 0,08 max 0,10 max 0,08 max 13,0 13,0 17,0 17,0 AI0.2 Ti5XC 1025 750 ferryt ferryt ferryt ferryt

Stale martenzytyczne 1H13 2H13 3H13 0,12 0,20 0,30 13,0 13,0 13,0 1000 1020 980 750 720 250 350 650 150 250 600 250 310 700 ferryt i perlit sorbit martenzyt sorbit martenzyt sorbit martenzyt sorbit i ferryt sorbit

4H13

0,40

13,0

1030

H18 H17N2 2H17N2

*

1,0 0,14 0,20

18,0 17,0 17,0

Ni 2,0 Ni 2,0

1020 1000 1080

Zawarto Pmax 0,040, Smax 0,030.

127 Na rysunku 7.15 pokazana jest mikrostruktura stali ferrytycznej 0H17T, z wyranie widocznymi wglikami i azotkami tytanu.

JW

Rys. 7.14. Mikrostruktura stali chromowej 0H13. Widoczne ziarna ferrytu i wydzielenia wielkiej iloci wglikw. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Rys. 7.15. Mikrostruktura stali chromowe OH17T. Widoczne ziarna ferrytu i wydzielenie wglikw i azotkw tytanu. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Najwiksz odporno na korozj i najwiksz cigliwo wykazuj stale ferrytczne w stanie wyarzonym w ok. 800C. Ich odporno chemiczna jest lepsza ni stali martenzytycznych i wzrasta z zawartoci chromu, dlatego stale o zawartoci 17% Cr s bardziej odporne na korozj ni stale o zawartoci 13% Cr. Stale ferrytyczne s odporne na korozj atmosferyczn, z wyjtkiem warunkw szczeglnie agresywnych, jak np. zanieczyszczona atmosfera przemysowa. S do odporne na dziaanie kwasu azotowego i rodowisk utleniajcych, sabych kwasw organicznych i rnych produktw ywnociowych. Stal 0H17T i H17 w stanie wyarzonym (ok. 800C) jest stosunkowo mikka i cigliwa, nadaje si do toczenia na zimno, w zwizku z czym gatunki te s szeroko stosowane na naczynia kuchenne, aparaty w przemyle spoywczym, elementy karoserii samochodowych itp. Do najbardziej rozpowszechnionych stali martenzytycznych, tj. takich, ktre mona hartowa na martenzyt, nale stale o zawartoci 13% Cr i 0,1-0,45% wgla, stale o zawartoci ok. 17% Cr, 2% Ni i ok. 0,2% wgla oraz stal zawierajca 18% Cr i ok. 1% wgla (tabl. 7.13). Stale 1H13, 2H13, 3H13 hartuje si od temperatury 950-1050C. Temperatura odpuszczania wynosi zwykle 600-700C. Stale 4H13 i H18 s stosowane w stanie hartowanym i odpuszczanym, ale przy stosunkowo niskiej temperaturze ok. 200C, poniewa chodzi o moliwie du twardo. Mikrostruktura stali H18 w stanie zahartowanym pokazana jest na rys. 7.16. Widoczne s skupienia duych pierwotnych wglikw chromu oraz rozsiane mae wgliki w osnowie drobnego martenzytu. Stale H17N2 i 2H17N2 ze wzgldu na wysz zawarto chromu maj lepsz odporno chemiczn ni stale z zawartoci 13% Cr. Dodatek niklu w tych stalach rozszerza zakres wystpowania austenitu i umoliwia osignicie jednofazowej struktury podczas austenityzowania. Stale 1H13, 2H13 i 3H13 s uywane w stanie ulepszonym cieplnie na silnie obcione czci maszyn, ktre musz by odporne na korozj, oraz na przedmioty gospodarstwa domowego. Stal 2H17N2 jest do odporna na dziaanie wody morskiej i ma zastosowanie w budowie okrtw. Stal 4H13 jest uywana na noe. spryny i narzdzia, a stal H18 na oyska kulkowe odporne na korozj, na elementy maszyn odporne na cieranie pracujce np. w rodowisku wodnym, na noe chirurgiczne, narzdzia skrawajce, przyrzdy pomiarowe itp.

128

JW

Rys. 7.16. Mikrostruktura stali H18 (1% C, 18% Cr). Widoczne skupienia duych pierwotnych wglikw chromu oraz drobne wgliki na tle osnowy martenzytycznej. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 500x

Rys. 7.17. Mikrostruktura austenitycznej stali kwasoodpomej OH18N9 w stanie przesyconym. Widoczne ziarna austenitu z bliniakami rekrystalizacji. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Stale martenzytyczne s odporne na dziaanie kwasu azotowego, szeregu kwasw organicznych i produktw spoywczych. Na korozj atmosferyczn s odporne po warunkiem braku agresywnych zanieczyszcze w powietrzu. Odporno chemiczne tych stali zaley ponadto od gadkoci powierzchni.
Austenityczne stale chromowo-niklowe (kwasoodporne). Stale austenityczne odporne na korozj s w zasadzie stalami chromowo-niklowymi o niskiej zawartoci wgla. Dodatek niklu w iloci ok. 8% do niskowglowych stali chromowych zawierajcych ok. 18% Cr zwiksza ich odporno na korozj i na dziaanie kwasw podwysza wytrzymao i udarno. Duy dodatek niklu powoduje, e stale te maj struktur austenityczn. Mikrostruktura tego typu stali pokazana jest na rys 7.17. Ze wzgldu na dobr odporno na dziaanie wielu kwasw stale te s rwnie nazywane kwasoodpornymi. Stale zawierajce 18% Cr i 8% Ni oznaczane popularnie znakiem 18/8, zyskay ogromne znaczenie praktyczne. Wikszo dzi stosowanych gatunkw stali kwasoodpornych stanowi modyfikacj tego podstawowego skadu. Ze wzgldu na niebezpieczestwo korozji midzykrystalicznej, zawarto wgla w stalach 18/8 powinna by jak najnisza. Na rysunku 7.18 przedstawiony jest przekrj przez ukad Fe-Cr-Ni-C dla staej zawartoci 18% Cr i 8% Ni, przy zmiennej zawartoci wgla, ilustrujcy zakres jednorodnego roztworu i granice rozpuszczalnoci wglikw M23C6. Przy powolnym chodzeniu, np. w stali o zawartoci 0,1% C, cz wgla pozostaje w roztworze staym w austenicie, cz za wydziela si w postaci wglikw (Cr, Fe)23C6 bogatych w chrom, zgodnie z krzyw rozpuszczalnoci. Stal o jednofazowej strukturze austenitycznej, bez wydzielonych wglikw, mona otrzyma przez przesycanie od temperatury 1050 1100C z chodzeniem w wodzie. W temperaturze 1050 1100C wgliki rozpuszczaj si w austenicie, natomiast szybkie chodzenie zapobiega ich wydzielaniu. Po takiej obrbce cieplnej stal 18/8 jest najbardziej odporna na korozj, gdy stanowi Rys. 7.18. Fragment ukadu materia jednofazowy. Natomiast podczas wygrzewania rwnowagi Fe-Cr-Ni-C. stali 18/8 w temperaturze 500 800C na granicach ziarn Przekrj dla zawartoci 18% Cr nastpuje wydzielanie si wglikw chromu typu M23C6, i 8% Ni zawierajcych zwykle co najmniej 60% Cr. Jest to szczeglnie niekorzystne, gdy w wyniku tego procesu stal staje si skonna do korozji

129 JW midzykrystalicznej. W rodowisku korozyjnym atakowane s szczeglnie granice ziarn. Ilustruje to rys. 7.19 przedstawiajcy skorodowan powierzchni blachy ze stali 18/8. Ten rodzaj korozji jest bardzo niebezpieczny, gdy niszczy materia w gb, nie pozostawiajc wyranych ladw na powierzchni. Stal traci wytrzymao i plastyczno i nie daje metalicznego dwiku przy uderzeniu. Zjawisko korozji midzykrystalicznej mona wytumaczy zuboeniem granic ziarn w chrom na skutek wydziele wglikw chromu, ktre zarodkuj prawie wycznie na granicach ziarn. W temperaturze powyej 500C szybko dyfuzji wgla jest wiksza od szybkoci dyfuzji chromu, w zwizku z czym wgiel potrzebny dla tworzcych si wglikw chromu na granicach ziarn pochodzi z caego ziarna, podczas gdy chrom - tylko z zewntrznej warstewki w pobliu granic ziarn. Zawarto chromu w pobliu granic ziarn moe wic spa poniej 12%, co stanowi minimum konieczne dla pasywacji (rys. 7.20). W tych warunkach rozpuszczanie zuboaej w chrom warstewki moe postpowa bardzo szybko nawet w roztworach, na ktre stal 18/8 normalnie jest odporna. Stale typu 18/8 stosuje si najczciej w stanie przesyconym (od temp. 1050 1100C) i w tym stanie niebezpieczestwo korozji midzykrystalicznej nie istnieje. Jednak w budowie aparatw chemicznych, zbiornikw, rurocigw itp. stosuje si powszechnie spawanie. Sama spoina i jej najblisze ssiedztwo stygn szybko od wysokich temperatur. W strefie wpywu cieplnego spoiny znajduj si jednak zawsze obszary, ktre podczas spawania nagrzewaj si tylko do niebezpiecznego zakresu temperatur, tj. do 500 800C. W tych obszarach moe nastpowa wydzielanie wglikw chromu na granicach ziarn i moliwe jest wystpowanie korozji midzykrystalicznej

Rys. 7.19. Korozja midzykrystaliczna austenitycznej stali chromowo-niklowej. Prbka nietrawiona. Powiksz. 600x

Rys. 7.20. Schemat zmian koncentracji chromu w pobliu granicy ziarna, spowodowany wydzielaniem si wglikw chromu typu M23C6. Materia w takim stanie jest wraliwy na korozj midzykrystaliczna

Obszary te le zwykle w odlegoci kilku do kilkunastu milimetrw od spoiny. Zjawisko to stanowio pocztkowo powan trudno w stosowaniu stali 18/8. Obecnie istnieje szereg sposobw opracowanych w celu zapobiegania korozji midzykrystalicznej. Najwaniejsze z nich to: a) przesycanie, b) stabilizacja, c) zmniejszenie zawartoci wgla. Pierwszy z tych sposobw, o ktrym ju wspomniano, jest najprostszy i polega na zastosowaniu przesycania od temperatury 1050-1100C spawanego przedmiotu. Sposb ten jednak jest ograniczony do przedmiotw o maych rozmiarach. Drugi sposb polega na wprowadzeniu do stali dodatkw tytanu lub niobu, w iloci wystarczajcej do zwizania wgla w postaci wglikw. Ti i Nb wykazuj silniejsze powinowactwo do wgla ni chrom i tworz bardzo trwae wgliki TiC i NbC, ktre nie rozpuszczaj si w austenicie w normalnie stosowanych temperaturach przesycania, co utrudnia tworzenie si wglikw chromu. Stale takie nazywa si stabilizowanymi. Normy przewiduj zawarto tytanu rwn co najmniej 5-krotnej zawartoci wgla, a niobu co najmniej 10-krotnej

130 JW (tabl. 7.14), S to iloci wiksze ni potrzeba do zwizania wgla, ale tytan i niob wi rwnie azot, ktrego zawarto w tych stalach wynosi zwykle 0,01 0,02% i dlatego dodatki tych pierwiastkw oblicza si z pewn rezerw na zwizanie azotu. Tablica 7.14 Stale austenityczne odporne na korozj wg PN-71/H-86020 Znak stali 00H18N10 0H18N9 1H18N9 0H18N10T 1H18N9T 1H18N12T 0H18N12Nb 00H17N14M2 H17N13M2T H18N10MT C max 0,03 max 0,07 max 0,12 max 0,08 max 0,10 max 0,10 max 0,08 max 0,3 max 0,08 max 0,10 Skad chemiczny, % Cr 17,0+19,0 17,0-19,0 17,0+19,0 17,0+19,0 17,0+19,0 17,0-19,0 17,0-19,0 16,0---18,0 16,0+18,0 17,0+11,0 Ni 10,0+12,5 9,0+11,0 8,0-10,0 9,0-11,0 8,0+10,0 11,0+13,0 10,0+13,0 12,0+15,0 11,0+14,0 9,0+11,0 inne skadniki Ti5xC0,7 Ti5xC0,8 Ti5xC0,8 Nb10xC1,1 Mo 2,02,5 Ti 5xC0,7 Mo 1,52,2 Ti5xC0,8 Mo 3,04,0

Ti 0,30,6 Mn 7,0-9,0 0H17N4G8 max 0,07 16,0+18,0 4,0+5,0 N 0,120,25 1H17N4G9 max 0,12 16,0+18,0 3,5+4,5 Mn 8,010,5 N 0,150,25 00H18N5M3S max 0,03 17,0+19,0 4,5+5,5 Mo 3,04,0** Si 1,02,0 *' Zawarto Mn max 2,0 z wyjtkiem stali 0H17N4G8 i 1H17N4G9, zawarto Si max 0,8, zwarto P max 0,045, zawarto S max 0,030. ** Stal OOH18N5M3S nie jest ujta w normie PN-71/H-86020. 0H17N16M3T max 0,08 16,0+18,0 14,0+16,0 Trzecim sposobem (najskuteczniejszym) zapobiegania korozji midzykrystalicznej jest obnienie zawartoci wgla do 0,02 0,03%. Zastosowanie tego sposobu stao si moliwe dopiero po opanowaniu metod wytapiania stali o tak niskiej zwartoci wgla. Obnienie zawartoci wgla wywouje niestabilno austenitu pojawienie si ferrytu. Aby tego unikn, powiksza si zawarto niklu z 8 9% do 10 13%. To samo dotyczy stali stabilizowanych tytanem lub niobem (tabl. 7.14). Oprcz korozji midzykrystalicznej stale austenityczne 18/8 ulegaj rwnie korozji werowej i napreniowej. Korozj werow wywouj gwnie jony chloru, bromu, jodu, fluoru i inne. Powoduj one lokaln depasywacj powierzchni, na skutek czego miejsca pozbawione warstwy ochronnej staj si anod wobec pasywnej powierzchni i w miejscach tych rozpuszczanie si metalu zachodzi bardzo szybko. Korozji werowej zapobiega w pewnym stopniu dodatek molibdenu. Stosuje si dodatki w iloci 2 4% Mo. Mikrostruktura stali z dodatkiem Mo widoczna jest na rys. 7.21. Ze wzgldu na ferrytyzujcy wpyw molibdenu (dodatek Mo sprzyja powstawaniu struktury ferrytycznej) powiksza si w tych stalach zawarto niklu. Na przykad gdy dodatek Mo wynosi 3-4%, zawarto niklu dochodzi do 16% (stal OH17N16M3T, tabl. 7.14). Stale austenityczne s rwnie wraliwe na korozj napreniow. Warunkiem jej wystpienia jest rwnoczesne dziaanie napre rozcigajcych i rodowiska korozyjnego, gwnie roztworw chlorkw magnezu, wapnia, sodu, roztworw alkalicznych i in.

131 JW Wiksz odporno na korozj napreniow wykazuj stale austenityczne o znacznie zwikszonej zawartoci niklu oraz stale o strukturze czciowo ferrytycznej, co z kolei wymaga obnienia zawartoci niklu. Przykadem jest stal 00H18N5M3S (tabl. 7.14) o strukturze austenityczno-ferrytycznej (rys. 7.22).

Rys. 7.21. Mikrostruktura austenitycznej stali chromowo-niklowej z dodatkiem molibdenu i tytanu (H17N12M2T). Widoczne ziarna austenitu z bliniakami rekrystalizacji oraz wydzieleniami wglikw Mo i Ti oraz azotkw Ti. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Rys. 7.22. Austenityczno-ferrytyczna struktura stali 00H18N5M3S o zwikszonej odpornoci na korozj napreniow. Traw. elektrol. w kwasie szczawiowym. Powiksz. 150x

Najskuteczniejsze s jednak takie rodki, ktre pozwalaj na uniknicie napre lub obrbka powierzchni wywoujca naprenia ciskajce w warstwie wierzchniej. Najwaniejsze gatunki stali austenitycznych odpornych na korozj zestawiono w tabl. 7.14. Stale 0H17N4G8 i 1H17N4G9 s gatunkami oszczdnociowymi, w ktrych nikiel zastpiono czciowo manganem i azotem. Odporno tych stali na korozj midzykrystaliczn jest porwnywalna ze stalami 0H18N9 i 1H18N9. Nadaj si one do gbokiego toczenia i s stosowane gwnie w przemyle spoywczym, w architekturze, do wyrobu przedmiotw gospodarstwa domowego itp. Szczegowe dane dotyczce odpornoci na korozj stali austenitycznych w rnych rodowiskach podane s w specjalnych tablicach, wykazach i normach PN-71/H-86020). W praktyce jednak odporno tych stali wymaga skrupulatnego sprawdzenia przed ich zastosowaniem, zwaszcza w rodowiskach szczeglnie agresywnych. Stale austenityczne w stanie przesyconym (od temp. 1050 1100C, chodzenie w wodzie) s stosunkowo mikkie i bardzo cigliwe, Rm wynosi ok. 500 700 MPa, a wyduenie A powyej 40%. Umowna granica plastycznoci R02 wynosi ok. 200 250 MPa. Obnienie zawartoci wgla poniej 0,03% powoduje obnienie Rm do 450 650 MPa i R0,2 do 180 MPa. Ta stosunkowo niska wytrzymao powoduje czsto konieczno stosowania grubszych cianek w elementach konstrukcyjnych. Zwikszenie wytrzymaoci tych stali mona uzyska przez zwikszenie zawartoci azotu bez szkodliwego wpywu na odporno chemiczn. Inn moliwoci powikszenia granicy plastycznoci i wytrzymaoci stali austenitycznych jest zgniot (rys. 7.23). Sposb ten stosuje si zwaszcza do cienkich blach i tam walcowanych na zimno. Na tej drodze istnieje moliwo uzyskania wytrzymaoci na rozciganie ok. 1200 MPa, przy zachowaniu wystarczajcej cigliwoci. Rys. 7.23. Zmiana wasnoci mechanicznych stali austenitycznej (18% Cr, 8% Ni, 0,2% C) pod wpywem zgniotu)

132
7.6.2. Stale aroodporne i arowytrzymae

JW

Stale przeznaczone do pracy w podwyszonych temperaturach powinny si odznacza odpornoci na korozyjne dziaania gazw, zwaszcza utleniajcych, czyli powinny by aroodporne. Od stali tych wymaga si rwnie, aby byy arowytrzymae tj. aby wykazyway znacznie wysze wasnoci wytrzymaociowe w wysokich temperaturach w porwnaniu z innymi stalami. Szybko utleniania elaza i stali niskostopowych wzrasta gwatownie powyej ok. 560 oC na skutek tworzenia si tlenku FeO (wustytu), ktry umoliwia szybk dyfuzj tlenu do elaza i dalsze jego utlenianie. Podstawowymi pierwiastkami stopowymi, ktre chroni stal przed utlenianiem s: Cr, Al i Si. Pierwiastki te maj wiksze powinowactwo do tlenu anieli elazo i tworz szczelne warstewki tlenkw Cr2O3, Al2O3 SiO2, ktre utrudniaj dyfuzj tlenu w gb metalu. Im wysza temperatura pracy danego elementu, tym wiksza jest potrzebna zawarto pierwiastka stopowego dla zapewnienia aroodpornoci. Na rysunku 7.24 przedstawiono wpyw zawartoci chromu na aroodporno stali. Jak wida, wpyw na aroodporno ma rwnie struktura stali. Przy tej samej zawartoci chromu stale austenityczne s nieco bardziej aroodporne ni stale ferrytyczne.

Rys.7.24. Wpyw zawartoci chromu na aroodporno stali; l - stale austenityczne, 2 - stale ferrytyczne Wzrost arowytrzymaloci, ktra jest zwizana przede wszystkim z wysok odpornoci na pezanie, powoduj dodatki stopowe podwyszajce temperatur topnienia i rekrystalizacji stali, a wic: Mo, W, C, Co oraz Ti, Cr i Si. Rwnie bardziej korzystna jest struktura austenityczna stali, co wynika m.in. z wyszej temperatury rekrystalizacji austenitu. Ponadto na podwyszenie arowytrzymaoci znacznie wpywa wzrost wielkoci ziarna i wydzielanie faz o duej dyspersji (utwardzanie dyspersyjne). Ze wzgldu na zastosowanie i struktur wrd stali przeznaczonych do pracy w podwyszonych temperaturach mona wyrni kilka grup. Zasady znakowania tych stali s analogiczne, jak stali stopowych konstrukcyjnych i stali odpornych na korozj.
Stale arowytrzymae stosowane do budowy kotw i turbin parowych.

S to na og stale ulepszane cieplnie, ktre po chodzeniu na powietrzu mog mie struktur ferrytyczno-perlityczn, perlityczno-bainityczn, martenzytyczn, martenzytycznoferrytyczn itp. W wikszoci s to stale niskostopowe (z wyjtkiem martenzytycznych, ktre zawieraj ok. 12% Cr) o maej i redniej zawartoci wgla (0,10 0,35%). Po ulepszaniu cieplnym, ktre koczy si wysokim odpuszczaniem struktura wikszoci tych stali skada si z ferrytu i wglikw stopowych. Polska norma PN-75/H-84024 obejmuje 26 gatunkw stali

133 JW stopowych przeznaczonych do pracy w podwyszonych temperaturach, stosowanych w budowie kotw parowych i wodnych, zbiornikw cinieniowych, turbin, rurocigw pary i wody oraz innych urzdze energetycznych. Stale te maj nastpujce oznaczenia, z ktrych wynika ich orientacyjny skad chemiczny: 19G2, 16M, 20M, 15HM, 20HM, 10H2M 12HMF, 13HMF, 15HMF, 20MF, 21HMF, 20HMFTB, 15HCuMNb, 23H2MF 24H2MF, 26H2MF, 30H2MF, 22H2NM, 33H2NMJ, 20H3MWF, 32HN3M 34HN3M, 15H11MF, 15H12WMF, 20H12M1F, 23H12MWF. Wszystkie te stale, z wyjtkiem czterech ostatnich zawierajcych po ok. 12% Cr (stale martenzytyczne), s stalami niskostopowymi. Dobre wasnoci mechaniczne w podwyszonych temperaturach uzyskuje si przede wszystkim dziki zawartoci molibdenu i wanadu, i utwardzaniu wydzieleniowemu wglikami. Temperatura dugotrwaej pracy tych stali wynosi, zalenie od gatunku 400 600C. Grna granica ich zastosowania nie moe przekracza 600C, poniewa powyej tej temperatury szybko dyfuzji wgla i pierwiastkw stopowych wzrasta, nastpuje koagulacja wglikw i zanik utwardzenia, co powoduje obnienie napre wywoujcych odksztacenia plastyczne, i wzrost szybkoci pezania. Ponadto temperatura 600C jest dla tych stali (z wyjtkiem wysokochromowych) krytyczna ze wzgldu na gwatowny wzrost szybkoci utleniania.

Rys. 7.25. Wytrzymao na rozciganie rnych stopw arowytrzymaych w zalenoci od temperatury badania; l - stal konstrukcyjna niskostopowa chromowo-niklowa, 2 stal arowytrzymaa ferrytyczna, 3 - stal arowytrzymaa austenityczna, 4 arowytrzymay stop na osnowie niklu Z tego wzgldu do pracy w wyszych temperaturach lub w warunkach powodujcych intensywn korozj gazow stosuje si stale wysokostopowe ferrytyczne duej zawartoci chromu lub austenityczne chromowo-niklowe, wykazujce wysz odporno na utlenianie.
Stale wysokochromowe ferrytyczne. Stale te charakteryzuj si wysok aroodpornoci, ktr zapewnia dua zawarto chromu oraz dodatki Al i Si (tabl. 7.15). Natomiast arowytrzymao tych stali jest stosunkowo niska i z tego wzgldu s one stosowane na nisko obcione elementy pracujce w wysokich temperaturach, jak np. czci aroodporne kotw parowych, pojemniki do wyarzania, szyny, kopaki i rury do piecw przemysowych, czci aparatury do destylacji siarki, czci gazogeneratorw itp. Stale austenityczne chromowo-niklowe. Odznaczaj si rwnie wysok aroodpornoci jak stale ferrytyczne wysokochromowe, natomiast s bardziej arowytrzymae i dlatego mog by stosowane na czci obcione mechanicznie, pracujce w wysokich temperaturach (rys. 7.25). Skad chemiczny tych stali podano w tabl. 7.15. Wysok odporno na utlenianie zapewnia znaczna zawarto chromu (16 26%) i dodatek krzemu (1 2,5%). Na aroodporno wpywa dodatnio take nikiel, ktry nadaje stali struktur austenityczn. Obrbka cieplna stali austenitycznych polega na przesycaniu od temperatur 1050 1150C w wodzie lub w powietrzu

134 JW (elementy o maym przekroju o gruboci do 2 mm). Stale o wikszej zawartoci niklu (20 36%) s stosowane na czci aparatury i urzdze pracujcych pod bardzo silnym obcieniem mechanicznym w wysokich temperaturach. Stale zaworowe. Zawory w silnikach spalinowych pracuj w bardzo trudnych warunkach. Naraone s na dziaanie wysokich temperatur dochodzcych w przypadku zaworw wylotowych do 900C, zaworw wlotowych - do 500C, a jednoczenie s silnie obcione mechanicznie na skutek uderzenia o gniazda zaworw i naraone na cieranie w prowadnicach i w miejscach styku z popychaczami. Ponadto na zawory dziaaj spaliny czsto zawierajce tlenki oowiu, ktre powoduj siln korozj. W tablicy 7.15 podano gatunki stali zaworowych produkowane w kraju. Dwa pierwsze H9S2 i H10S2M s to tzw. silchromy, czyli stale chromowo-krzemowe, ktre mona hartowa na martenzyt. Temperatura austenityzowania wynosi dla tych stali ok. 1050C. Hartowanie przeprowadza si w oleju, a nastpnie odpuszcza si w zakresie 750 850C. Silchromy wykazuj do wysok arowytrzymao do ok. 700C. Powyej tej temperatury wytrzymao zaczyna jednak do szybko spada. Stale te s stosowane gwnie na wylotowe oraz wlotowe zawory silnikw spalinowych samochodowych i motocyklowych.
Stale aroodporne i arowytrzymae (wg PN-71/H-86022)

Tablica 7.15 Struktura po obrbce cieplnej ferryt i perlit ferryt i perlit ferryt ferryt ferryt ferryt ferryt ferryt i austenit austenit austenit austenit austenit austenit austenit austenit sorbit sorbit austenit i wgliki austenit i wgliki

rednia zawarto, % Znak stali C 0,15* 0,15* 0,15* 0,12* 0,12* 0,12* 0,15* 0,20* 0,15 0,20* 0,20* 0,20* 0,20* 0,35 0,15* Si 0,50* 1,75 1,2* 1,15 0,9 1,45 1,0* 2,5* 1,5* 1,0* 2,2 1,0* 2,5 2,5 1,7 2,5 2,2 0,8* Inne Cr Ni skadnik 5,0 0,5* Mo0,5 6,0 0,6* 17,0 0,6* 13,0 0,5* AI0.9 18,0 0,5* AI1,0 24,0 0,5* Al 1,4 25,0 0,6* Ti(4xC) 26,0 4,5 18,0 9,5 23,0 13,5 20,0 12,0 23,0 18,5 25,0 19,5 18,0 25,0 16,0 36,0 Stale zaworowe 9,0 0,60* 10,0 0,50* Mo0,8 14,0 14,0 W 2,5 Mo 0,35 21,0 4,0 N0,45

H5M H6S2 2H17 H13JS H18JS H24JS H25T H26N4 H18N9S H23N13 H20N12S2 H23N18 H25N20S2 H18N25S2 H16N36S2

aroodpo rno w powietrzu do temp. C 650 800 850 950 1050 1200 1100 1100 850 1050 1050 1050 1150 1100 1100 850 900 900 900

H9S2 0,40 H10S2M 0,40 4H14N14W 0,45

50H21G9N 0,50 0,5* * Zawarto maksymalna

Dwa nastpne gatunki (4H14N14W2M i 50H21G9N4) s to stale austenityczne, ktre w zakresie temperatury 800 900C wykazuj jeszcze wystarczajc wytrzymao i s stosowane w trudniejszych warunkach pracy: stal 4H14N14WZM na najbardziej obcione zawory wylotowe i wlotowe silnikw lotniczych, a stal 50H21G9N4, ktra wykazuje dobr odporno na korozj powodowan przez tlenki oowiu - na najbardziej obcione zawory wylotowe silnikw samochodowych. Struktura obu tych stali skada si z austenitu i wglikw. Mona je utwardza wydzieleniowo, stosujc przesycanie od temperatury 1100 1150C i starzenie w temperaturze 700 750C przez kilkanacie godzin. Jednak stal 4H14N14WZM ze wzgldu na

135 JW niebezpieczestwo rozrostu ziarn w czasie nagrzewania do przesycania i niekorzystne wydzielanie si wglikw na granicach ziarn w czasie starzenia, czciej jest stosowana tylko po kuciu w zakresie temperatury 1150 900C i wyarzaniu zmikczajcym w temperaturze ok. 850C.
7.6.3. Stale stopowe o szczeglnych wasnociach fizycznych

Do tej grupy stali mona zaliczy stale o specjalnych wasnociach magnetycznych (s omwione w rozdziale dotyczcym materiaw magnetycznych), stale oporowe, stopy elaza o specjalnej rozszerzalnoci cieplnej i inne. Jako materiay o duym oporze elektrycznym uywane s stale chromowo-niklowe i chromowo-aluminiowe. Stosuje si je gwnie na oporniki oraz elementy grzejne piecw przemysowych i laboratoryjnych i innych urzdze. Stale oporowe Cr-Ni zawieraj ok. 20% Ni i 20% Cr, 60% Fe oraz dodatki Mn i Si (1 2%). Temperatura pracy wynosi maksymalnie ok. 1000C. Stale oporowe Cr-Al s to stale ferrytyczne zawierajce 12-27% Cr i 3-7% Al. W kraju produkowane s z nastpujcymi oznaczeniami: H13J4, H17J5, H25J5, 0H25J5. Ze wzrostem zawartoci chromu odporno na utlenianie zwiksza si coraz bardziej. Grne temperatury stosowania tych stali wynosz odpowiednio 850-1200C. Wad tych stali jest to, e po pewnym okresie pracy staj si kruche i pkaj przy prbach zginania; z tego wzgldu elementy grzejne umieszcza si w specjalnych obudowach o ksztatach dostosowanych do okrelonych wymaga. Jako stopy o specjalnej rozszerzalnoci cieplnej znalazy zastosowanie gwnie stopy Fe-Ni. Zalenie od zawartoci niklu warto wspczynnika rozszerzalnoci cieplej a tych stopw zmienia si w granicach l ,2 20,0 10 -6 C -1. Najniszy wspczynnik z tej grupy stopw ma stop o zawartoci ok. 36% Ni noszcy nazw inwaru. Stopy Fe-Ni z dodatkiem 6 12% Cr odznaczaj si tym, e ich modu sprystoci podczas nagrzewania zmienia si bardzo mao, czyli maj sta sprysto nie zmieniajc si z temperatur. Jednym ze stopw tego typu jest tzw. elinwar stosowany na spryny do dokadnych przyrzdw pomiarowych. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej podobny do wspczynnika niektrych szkie ma stop o zawartoci 54% Fe, 28% Ni i 18% Co noszcy nazw femico, ktry jest stosowany do wtapiania przej elektrycznych w rnych przyrzdach i lampach. Istnieje rwnie szereg odmian tych stopw o podobnych wasnociach.
7.7. Staliwa wglowe i stopowe

Staliwo jest to stop elaza z wglem i innymi pierwiastkami, zawierajcy do okoo 2,0% wgla, otrzymywany w procesach stalowniczych w stanie ciekym odlewany do form odlewniczych. Odlewy takie mog by uywane bezporednio po zakrzepniciu bez obrbki cieplnej lub mog by obrabiane cieplnie, wzgldnie poddawane obrbce cieplno-chemicznej. Jako materia konstrukcyjny staliwo wykazuje wiele zalet, ma lepsze wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne w porwnaniu z eliwem, a take dobr spawalno zwaszcza niskowglowe i niskostopowe). Wykazuje jednak gorsze wasnoci odlewnicze ze wzgldu na skurcz dochodzcy do 2% i wysok temperatur topnienia dochodzc do 1600C.
7.7.1. Staliwa wglowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia Polska norma PN-ISO 3755:1994 wymienia 8 gatunkw staliw wglowych konstrukcyjnych oglnego przeznaczenia. Gatunki te oznacza si dwiema liczbami trzycyfrowymi lub dwiema liczbami trzycyfrowymi i liter W: 200-400, 200-400W, 230-450, 230-450W, 270-480, 270480W, 340-550, 340-550W. Pierwsza liczba oznacza wymagan minimaln warto Re lub Rg, w MPa, a druga - minimaln wytrzymao na rozciganie Rm rwnie w MPa. Gatunki zawierajce na kocu liter W maj dodatkowo okrelon maksymaln zawarto poszczeglnych pierwiastkw (czyli tzw. ograniczony skad chemiczny), w celu zapewnienia dobrej (jednolitej) spawalnoci. Staliwa, ktrych oznaczenie nie zawiera litery W, nie maj obowizujcego skadu chemicznego poza fosforem (max 0,035%) i siark (max 0,035%). Natomiast gatunki z liter W

136 JW maj max 0,25% C i zrnicowan w zalenoci od gatunku zawarto Mn od max 1,00% do max 1,50%, oraz okrelon maksymaln zawarto pozostaych pierwiastkw (jednakowa dla tych gatunkw): 0,60% Si, 0,035% P, 0,035% S, 0,40% Ni, 0,35% Cr, 0,40% Cu, ^ 0,15% Mo i 0,05% V. Wytrzymao na rozciganie Rm zaley od gatunku staliwa i zawiera si w granicach od 400 550 MPa do 550 700 MPa, a wyduenie Amin odpowiednio - od 25% do 15%. Staliwa wglowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia mog by obrabiane cieplnie. Zwykle poddaje si je normalizowaniu, wyarzaniu zupenemu lub wyarzaniu odprajcemu.
7.7.2. Staliwa stopowe Staliwa stopowe, podobnie jak stale, zawieraj specjalnie wprowadzone dodatki stopowe, ktre nadaj im okrelone wasnoci. Sposb znakowania gatunkw staliw stopowych jest analogiczny, jak stali stopowych konstrukcyjnych, z t rnic, e w przypadku staliw na pocztku znaku znajduje si litera L. Za liter L znajduj si cyfry okrelajce redni zawarto wgla w setnych procentu, nastpnie litery symbole) analogiczne jak w przypadku stali stopowych konstrukcyjnych rozdz. 7.4.3), ktre okrelaj pierwiastki stopowe, i cyfry, ktre podaj redni zawarto danego pierwiastka w procentach. Jeeli zawarto pierwiastka stopowego nie przekracza rednio 2%, to podaje si tylko litery stanowice symbole tego pierwiastka. Staliwa stopowe ze wzgldu na zastosowanie dziel si na: Staliwa stopowe konstrukcyjne Polska Norma PN-H/83156:1997 obejmuje 23 gatunki staliw tej grupy o nastpujcych oznaczeniach: L20G, L35G, L15GM, L30GS, L35GM, L35GN, L30H, L40H, L17HM, L25HM, L25HN, L35HM, L40HF, L30HMF, L30HGNM, L35HGS, L35HNM, L20HN3M, L30H2N2M, 35H2MF, L12H13, L12H13N4M, L0H13N4M. W normie podany jest skad chemiczny poszczeglnych gatunkw i ich wasnoci mechaniczne. Wytrzymao na rozciganie Rm powyszych staliw w stanie normalizowanym zawiera si w graniach od 450 do 800 MPa, a w stanie ulepszonym cieplnie po normalizowaniu od 450 do 1200 MPa. Staliwa do pracy w podwyszonych temperaturach PN-89/H-83157 (9 gatunkw: L20, L16M, L20M, L20HM, L18H2M, L15HMF, L18HM, L21HMF, L17HMF). Staliwa te charakteryzuj si okrelonymi wasnociami mechanicznymi okrelon granic pezania w zakresie temperatury do 600C.

Staliwa stopowe odporne na korozj (nierdzewne i kwasoodporne) charakteryzujce si zwikszon odpornoci na dziaanie korozyjne atmosfery, kwasw oraz niektrych orodkw korozyjnych - PN-86/H-83158 (14 gatunkw). Ze wzgldu na zawarto pierwiastkw stopowych i struktury osnowy rozrnia si nastpujce staliwa odporne na korozj: - chromowe martenzytyczne (LOH13, LH14, LH14N), - chromowo-niklowe austenityczne (LH18N9, LH18N9T, LH16N5G6), - chromowo-niklowo-molibdenowe austenityczne (LH18N10M2, L0H18N10M2, L0H18N9M, LH18N10M2T), - chromowo-niklowe austenityczno-ferrytyczne (L0H12N4M, LH21N5, LH12N5M, LH21N5T). Wszystkie gatunki staliwa odpornego na korozj mog by spawane. Zastosowanie tych staliw jest podobne jak stali nierdzewnych i kwasoodpomych o podobnym skadzie chemicznym. Staliwa aroodporne i arowytrzymae - PN-90/H-83159 (9 gatunkw). Staliwo aroodporne charakteryzuje si odpornoci na bezporednie dziaanie pomienia lub spalin w wysokich temperaturach. Staliwo arowytrzymae wykazuje w wysokich temperaturach wysze wasnoci wytrzymaociowe ni inne staliwa pracujce w tych temperaturach. Gatunki LH18S2, LH26, LH29S2G, LH26N4S2 s wysokochromowymi staliwami aroodpornymi przeznaczonymi do pracy przy maych obcieniach. Zawarto wgla jest wysoka (1,3 1,5% C, z wyjtkiem LH26 - 0,5% C). Struktura tych staliw skada si z perlitu i

137 JW wglikw lub ferrytu i wglikw. Staliwo LH29S2G s ponadto bardzo odporne na cieranie w wysokich temperaturach. Gatunki LH17N8G, LH19N14G, LH23N18G, LH25H19S2, LH17N37S2G s chromowoniklowymi staliwami arowytrzymaymi i aroodpornymi, o strukturze austenitycznej. Obrbka cieplna i zastosowanie tych staliw s analogiczne jak austenitycznych stali arowytrzymaych. Stosowane s one rwnie jako kwasoodporne w podwyszonych temperaturach. Staliwa odporne na cieranie - PN-88/H-83160 (12 gatunkw: L20HGSNM, L25SHNM, L30HGN2M, L35GSM, L40GM, L40H3T, L100AGM, L40HM, [20G13, L120G13H, L120G13T oraz L30GS wg PN-87/H-83156). Stosowane s wyjtkiem L120G13, L120G13T i L120G13H) w stanie normalizowanym i ulepszonym na: korpusy sprzgie, elementy czerpakw, koparek, koa zbate, czci maszyn budowlanych, ogniwa gsienicowe, pyty pancerne, szczki do kruszarek koa jezdne do suwnic itp. Staliwa L120G13, L120G13H i L120G13T (wysokowglowe i wysokomanganowe) maj struktur austenityczn i s szczeglnie odporne na zuycie. Stosowane s w stanie przesyconym najczciej na rozjazdy kolejowe, gsienice traktorowe i czci amaczy i kruszarek. Staliwa narzdziowe - PN-90/H-83161. Norma obejmuje 18 gatunkw staliw do pracy na zimno i gorco: L150HSM, L155HNM, L180HNM, L200HNM. L200HSNM, L70H2GNM, L90HMF, L120H21NM, L180H20F, L35H17N2M. L40H5MF, L45HN2MF, L65HNM, L75HMF, L100H2M, L120HWMF. L120HNMF, L210H21S. Staliwa te stosuje si w stanie obrobionym cieplnie, aby zapewni odpowiedni twardo.
7.8. eliwa wglowe

eliwami wglowymi nazywa si odlewnicze stopy elaza z wglem, zawierajce teoretycznie powyej 2,06% C, a praktycznie 2,5 4,5% C. Poza tym eliwa te podobnie jak stale, zawsze zawieraj pewne iloci krzemu, manganu, fosforu i siarki pochodzenia metalurgicznego. W przeciwiestwie do stali, wikszo eliw odznaczaj si nisk plastycznoci. Wgiel w eliwach moe wystpowa w dwch postaciach: bd w stanie wolnym jako grafit, bd w postaci zwizanej w cementycie. W zalenoci od tego rozrnia si eliwa szare, ktre niezalenie od struktury osnowy (ferrytycznej, perlitycznej lub ferrytyczno-perlitycznej) zawieraj wydzielenia grafitu, oraz eliwa biae, w ktrych wgiel wystpuje prawie wycznie w postaci cementytu. Nazwy te zwizane z kolorem ich przeomw. Niekiedy spotyka si eliwa poowiczne, ktre miejscami maj budow eliw szarych, a miejscami - biaych. Struktura eliw zaley zarwno od ich skadu chemicznego (rys. 7.26), jak szybkoci krystalizacji metalu, co jest zwizane z gruboci cianek odlewu.

Rys. 7.26. Wpyw zawartoci wgla i krzemu na struktur eliw (odlewy piaskowe o gruboci cianek okoo 30 mm) Krzem, ktrego zawarto w eliwach waha si od 0,3 do 5%, sprzyja tworzeniu grafitu. Zmieniajc zawarto krzemu mona otrzyma rne rodzaje eliw, cakowicie odmienne

138 JW zarwno pod wzgldem struktury, jak i wasnoci, od eliwa biaego do ferrytycznego szarego. Proces grafityzacji uatwiaj rwnie takie pierwiastki, jak mied i nikiel. Mangan utrudnia proces grafityzacji, sprzyjajc tworzeniu si cementytu. Podobnie dziaa siarka, ktrej zawarto w eliwach nie moe przekracza 0,08 0,12% (w zalenoci od wielkoci odleww), poniewa pogarsza ona wasnoci odlewnicze i zwiksza krucho. Poza tym do pierwiastkw przeciwdziaajcych grafityzacji nale midzy innymi chrom, wolfram, molibden i wanad. Wanym skadnikiem eliw jest fosfor, ktry zwiksza ich rzadkopynno dziki tworzeniu eutektyki fosforowej, nie oddziaujc w wyranym stopniu na proces grafityzacji.
7.8.l. eliwa szare Najwiksze zastosowanie przemysowe maj jak dotd eliwa szare. W eliwach i grafit wystpuje w postaci nieregularnych patkw rnej wielkoci, tworzc niecigoci w osnowie metalicznej (rys. 7.27). Wytrzymao grafitu w porwnaniu z wytrzymaoci tej osnowy mona przyj za rwn zeru, std te eliwa szare odznaczaj si nisk wytrzymaoci na rozciganie i zginanie, przy do dobrej wytrzymaoci na ciskanie. Rwnie wytrzymao zmczeniowa eliw jest niewielka, ze wzgldu na istnienie wspomnianych karbw naturalnych. Z tego samego powodu eliwa szare s mao wraliwe na dziaanie wad powierzchniowych, wszelkiego rodzaju karbw konstrukcyjnych itp.

Rys. 7.27, Struktura eliwa szarego nie trawionego. Widoczne patki grafitu. Powiksz. 100x

Rys. 7.28. Struktura eliwa szarego ferrytyczno-perlitycznego z wyranie widoczn eutektyk fosforow (jasne, kropkowane obszar. Traw. 5% roztworem alkoholowym HN03. Powiksz. 500x

Gwn zalet eliwa szarego s przede wszystkim dobre wasnoci odlewnicze przejawiajce si wysok rzadkopynnoci, dobrym wypenianiem form, may skurczem odlewniczym (-1%) itd. Inne zalety zwizane z obecnoci wydziel-grafitu to: dobre wasnoci przeciwcierne i zdolno tumienia drga. Dodatkowi zalet tych eliw jest niska cena. Grafit, bdcy jednym z gwnych skadnikw strukturalnych eliw szarych, jest rozmieszczony w osnowie ferrytycznej, ferrytyczno-perlitycznej lub perlityczne przy czym ferryt jest tu nie tylko roztworem staym wgla w elazie a, lecz take roztworem krzemu oraz ewentualnie innych pierwiastkw w elazie a i dlatego nosi nazw krzemoferrytu. Oczywicie perlit jest w przypadku eliw mieszanin krzemoferrytu i cementytu. Charakterystycznym skadnikiem strukturalnym eliw szarych jest potrjna eutektyka fosforowa, zwana niekiedy steadytem. W temperaturze powstawania skada si ona z cementytu (Fe3C), fosforku elaza (Fe3P) i austenitu, w temperatura pokojowej - z cementytu, fosforku elaza oraz produktw przemiany eutektoidalnej austenitu (perlitu, cementytu wtrnego i trzeciorzdowego). Przy wikszej zawartoci siarki w strukturze eliw szarych uwidaczniaj si rwnie siarczki manganu w postaci lekko niebieskawych wielobokw. Struktur eliwa szarego o osnowie ferrytyczno-perlitycznej pokazano na rys. 7.28. Oprcz grafitu patkowego i skadnikw osnowy wyranie wida potrjn eutektyk fosforow w postaci jasnych, kropkowanych obszarw o charakterystycznych ksztatach.

139 JW eliwa szare zgodnie z PN-92/H-83101 dziel si na gatunki, przy czym podstaw podziau jest wytrzymao na rozciganie, okrelana na prbkach o rednicy pomiarowej 20 mm, wytoczonych z oddzielnie odlewanych wlewkw prbnych. Polska Norma podaje 6 gatunkw eliwa szarego z okrelon minimaln wytrzymania na rozciganie, a mianowicie: 100, 150, 200, 250, 300 i 350 (trzycyfrowa liczba oznacza min. Rm w MPa). Nisze wartoci odnosz si do eliw o strukturze ferrytycznej, wysze - do eliw o strukturze perlitycznej. Wytrzymao i twardo zesane na prbkach wykonanych z wlewkw prbnych rni si od wytrzymali i twardoci odleww, gdy wasnoci te w istotny sposb zale od gruboci cianek odleww, zmniejszajc si z jej wzrostem. Na przykad eliwo szare gatunek 100, ze zwikszaniem gruboci cianek odlewu, wykazuje wytrzymao na rozciganie 120 90 MPa, a eliwo gatunku 350 315 270 MPa. W przypadku wymaganej dobrej obrabialnoci i odpornoci odleww na cieranie eliwa szare klasyfikuje si na podstawie twardoci, przy czym ustala si 6 klas twardoci oznaczajcych przewidywan redni twardo HB w okrelonym miejscu odlewu (tabl. 7.16). Przewidywane zakresy twardoci HB dla rnych gruboci cianki odlewu podano w tabl. 7.17. .
Klasy twardoci eliw szarych (wg PN-92/H-83101)

Tablica 7.16

Klasa twardoci H 145 H 175 H 195 H 215 H 235 H 255

Zakres twardoci odlewu HB max 170 150-200 170-200 190-240 210-260 230-280

Dla eliw szarych istniej ustalone empirycznie zalenoci midzy twardoci i wytrzymaoci na rozciganie w przypadkach, gdy: Rm 196 MPa, wwczas HB = RH (100 + 0,438) Rm Rm < 196 MPa, wwczas HB = RH (100 + 0,724) Rm Czynnik RH, czyli tzw. twardo wzgldna, zmienia si w granicach 0,8 1,2 w zalenoci od materiau wyjciowego, procesu topienia i rzeczywistego procesu metalurgicznego. W poszczeglnych odlewniach mona ustali warto czynnika RH na prawie staym poziomie i w takich przypadkach, mierzc twardo HB na powierzchni odlewu, mona okreli jego wytrzymao na rozciganie wykorzystujc podane zalenoci. Tablica 7.17 Orientacyjne zakresy twardoci eliw szarych dla rnych gruboci cianki odlewu (wg PN-92/H-83101) Gatunek 2,5 5 350 300 250 200 150 100 Twardo HB Grubo 5 10 20 40 cianki, mm 280-200 280-200 255-180 280-200 250-180 235-160 260-170 230-150 210-135 225-140 205-125 185-110 <185 <175 <160 40 80 260-185 240-165 220-145 190-120 170-100 <150

<280 260-170 <210

140 JW Dziki swym zaletom, eliwa szare s materiaem konstrukcyjnym powszechnie stosowanym w przemyle maszynowym, kolejowym, samochodowym i in. (np. na korpusy maszyn, pyty fundamentowe, piercienie tokowe, bbny hamulcowe, tuleje cylindrowe, armatur). Odmian eliw szarych s eliwa modyfikowane, zawierajce bardzo drobny grafit patkowy. To rozdrobnienie grafitu uzyskuje si przez dodanie do eliwa przed odlaniem tzw. modyfikatora, najczciej w postaci sproszkowanego elazokrzemu. eliwa modyfikowane maj wysz wytrzymao ni eliwa zwyke.
7.8.2. eliwa sferoidalne

eliwami sferoidalnymi nazywa si eliwa, w ktrych grafit wydziela si podczas krzepnicia w postaci kulek. Otrzymuje si je w wyniku procesu modyfikacji, ktry polega na wprowadzeniu do metalu bezporednio przed jego odlewaniem - niewielkiego dodatku magnezu (w stopie z niklem lub miedzi). Struktura osnowy eliw sferoidalnych, podobnie jak struktura osnowy zwykych eliw szarych, moe by ferrytyczna (rys. 7.29), ferrytyczno-perlityczna, perlityczno-ferrytyczna lub perlityczna (rys. 7.30). eliwa sferoidalne s w Polsce znormalizowane (PN-92/H-83123), przy czym podstaw klasyfikacji s ich wasnoci mechaniczne. Polska Norma podaje dwie odrbne klasyfikacje eliw sferoidalnych. Pierwsza - opiera si na wasnociach mechanicznych okrelanych na prbkach wycitych z wlewkw prbnych oddzielnie odlewanych. Wedug tej klasyfikacji rozrnia si 9 gatunkw eliw (tabl. 7.18). Oznaczenie poszczeglnych gatunkw skada si z liczby okrelajce minimaln wytrzymao na rozciganie w MPa oraz liczby okrelajcej minimalne wyduenie w procentach. Na przykad oznaczenie 400-15 oznacza eliwo sferoidalne o Rm min. 400 MPa i wydueniu A5 min. 15%.

Rys. 7.29. Struktura eliwa sferoidalnego ferrytycznego. Widoczne kuliste wydzielenia grafitu na tle ferrytycznej osnowy. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 200x

Rys. 7.30. Struktura eliwa sferoidalnego perlitycznego. Widoczne kuliste wydzielenia grafitu w otoczce ferrytycznej na tle perlitycznej osnowy. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 200x

Druga klasyfikacja opiera si na wasnociach mechanicznych okrelanych na prbkach wykonanych z wlewkw prbnych tzw. przylanych (odlewanych razem z odlewem). W tym przypadku, w oznaczeniu gatunku za liczb okrelajc minimalne wyduenie podaje si liter A, np. 400-15A. Ta klasyfikacja zawiera 6 garnkw eliw o wytrzymaoci na rozciganie 320700 MPa, granicy plastycznoci 210 400 MPa, wydueniu 15 2% i twardoci HB 130 320. Dodatkowa klasyfikacja (rwnie zawarta w PN) oparta na twardoci mierzonej na samych odlewach rozrnia 9 gatunkw oznaczanych liter H i podaje redni twardo HB danego gatunku, np. H330, H150 itd. Niezalenie od przyjtej klasyfikacji, wysza wytrzymao i twardo odpowiada perlitycznej strukturze osnowy, wysza plastyczno - strukturze ferrytycznej.

141 Gatunki i wasnoci mechaniczne eliw sferoidalnych (wg PN-92/H-83123) Gatunek eliwa 900-2 800-2 700-2 600-3 500-7 450-10 400-15 400-18 350-22 Rm min 900 800 700 600 500 450 400 400 350 R0,2 min 600 480 420 370 320 310 250 250 220 A5 min 2 2 2 3 7 10 15 18 22 Twardo HB 280-360 245-335 225-305 190-270 170-230 160-210 130-180 130-180 <150

JW Tablica 7.18

Struktura osnowy bainit lub martenzyt odpuszczony perlit lub struktura.odpuszczona perlit perlit + ferryt perlit + ferryt ferryt ferryt ferryt ferryt

eliwo sferoidalne zastpuje z powodzeniem nie tylko staliwo, lecz rwnie niektre odkuwki stalowe. Wytwarza si z niego takie czci silnikw samochodowych, jak way wykorbione, waki rozrzdcze, cylindry i piercienie tokowe. W budowie obrabiarek eliwo sferoidalne wykorzystuje si na koa zbate, wrzeciona, korpusy itd.
7.8.3. eliwa biae eliwa biae ze wzgldu na zawarto wgla dziel si na: podeutektyczne, eutektyczne i nadeutektyczne. Struktura eliwa podeutektycznego (o zawartoci wgla poniej 4,3%), zgodnie z ukadem rwnowagi elazo-cementyt (p. rozdz. 3), skada si w temperaturze 1147C z austenitu i ledeburytu. W miar obniania temperatury z austenitu wydziela si cementyt wtrny. W temperaturze 723C nastpuje przemiana austenitu w perlit, a ledeburytu - w ledeburyt przemieniony. Przy dalszym ochadzaniu stopu do temperatury pokojowej, w miar zmniejszania si rozpuszczalnoci wgla w elazie a, wydziela si cementyt trzeciorzdowy (w bardzo maej iloci). W rezultacie, w temperaturze pokojowej struktura eliwa biaego podeutektycznego skada si z perlitu, cementytu i ledeburytu przemienionego (rys. 7.31). Struktura eliwa eutektycznego (zawierajcego 4,3% C) w temperaturze 1147C skada si z ledeburytu, a w temperaturze pokojowej - z ledeburytu przemienionego. Struktura eliwa biaego nadeutektycznego (zawierajcego ponad 4,3% wgla) skada si w temperaturze 1147C z ledeburytu i cementytu pierwszorzdowego (pierwotnego) krystalizujcego w postaci grubych igie, w temperaturze pokojowej z ledeburytu przemienionego i cementytu pierwotnego (rys. 7.32).

Rys. 7.31. Struktura eliwa biaego podeutektycznego. Na tle przemienionego ledeburytu widoczne ciemne krysztay perlitu z wydzielonym cementytem wtrnym. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 100x

Rys. 7.32. Struktura eliwa biaego nadeutektycznego. Na tle przemienionego ledeburytu widoczne jasne, iglaste krysztay cementytu pierwszorzdowego. Traw. 5% roztworem alkoholowym HNO3. Powiksz. 100x

142 JW eliwa biae, jako materia konstrukcyjny, prawie nie maj bezporedniego zastosowania technicznego, natomiast powierzchniowa warstwa eliwa biaego na eliwie szarym, powstajca przez tzw. zabielenie (tj. szybkie lokalne ochodzenie odlewu), jest czsto stosowana w celu zwikszenia odpornoci materiau na cieranie. Tak tward warstw w eliwie otrzymuje si umieszczajc w formie tzw. ochadzalniki, czyli odpowiednie wkadki metaliczne szybko odprowadzajce ciepo. Zabielenie eliwa szarego stosuje si czasem w przypadku mniej odpowiedzialnych prowadnic korpusw maszyn, bieni k wagonikw roboczych itp. eliwo biae jest materiaem wyjciowym przy wytwarzaniu przedmiotw z eliwa cigego.
7.8.4. eliwa cigliwe eliwami cigliwymi nazywa si eliwa biae, ktre wskutek dugotrwaego (rzdu kilkudziesiciu godz.) wyarzania w wysokiej temperaturze (ok. 1000C) ulegaj okrelonemu uplastycznieniu, dziki odwgleniu lub grafityzacji lub obu tym procesom cznie. W zalenoci od sposobu przeprowadzania tej obrbki otrzymuje si: - eliwa cigliwe biae, przez wyarzanie eliw biaych w rodowisku utleniajcym, np. w rudzie elaza. Podczas wyarzania znaczna cz wgla zawartego w eliwie utlenia si, a w warstwie powierzchniowej gruboci 1,5 2 mm zachodzi zupene odwglenie. Przy ochadzaniu zazwyczaj nie wygrzewa si eliwa w temperaturze poniej temperatury przemiany, w wyniku czego w metalicznej osnowie rdzenia zachowuje si znaczna ilo perlitu. Przy powierzchni odlewu eliwo to wykazuje matowobia barw przeomu (ferryt) przechodzc agodnie w srebrzyst bliej rodka cianki odlewu (perlit). - eliwa cigliwe czarne, przez wyarzanie eliw biaych w rodowisku obojtnym. W czasie tego wyarzania cementyt zawarty w eliwie rozpada si, a wydzielajcy si z niego wgiel w postaci grafitu tworzy skupienia zwane wglem arzenia. Struktura eliwa w temperaturze wyarzania skada si wic z austenitu i wgla arzenia. Kolejnym zabiegiem jest bardzo wolne chodzenie, warunkujce zachodzenie przemian fazowych zgodnie ze stabilnym ukadem rwnowagi elazo-grafit (z austenitu zamiast cementytu wydziela si grafit). W efekcie, w temperaturze pokojowej otrzymuje si eliwo, ktrego struktura skada si ze skupie grafitu (wgla arzenia) rozmieszczonych w ferrytycznej osnowie (rys. 7.33). Dua ilo wydziele grafitu wywouje ciemn barw przeomu. - eliwa cigliwe perlityczne, przez wyarzanie eliw biaych w rodowisku obojtnym, lecz bez doprowadzania do koca procesu grafityzacji (szybsze chodzenie poniej temperatury przemiany, dziki czemu w strukturze zachowuje si cz cementytu). W wyniku uzyskuje si eliwo o osnowie perlitycznej lub perlityczno-ferrytycznej i srebrzystej barwie przeomu. W procesie produkcji eliwa cigliwego bardzo wanym czynnikiem jest uzyskanie w odlewie eliwa cakowicie biaego, poniewa czciowa grafityzacja podczas krzepnicia i utworzenie si w eliwie patkw grafitu zakcaj zachodzce w czasie wyarzania grafityzujcego powstawanie zwartych skupie grafitu. W zwizku z tym zawarto pierwiastkw wchodzcych w skad eliwa cigliwego musi mieci si w stosunkowo wskich granicach. Zazwyczaj skad chemiczny eliwa cigliwego jest nastpujcy: 2,4 2,8 % wgla, 0,8 1,4% krzemu, do 1% manganu, do 0,1% siarki i do 0,2 % fosforu.

Rys. 7.33. Struktura eliwa cigliwego czarnego. Na tle ferrytu widoczne wydzielenia wgla arzenia. Traw. 5% roztworem alkoholowym HN03. Powiksz. 100x

143 JW eliwa cigliwe s w Polsce znormalizowane (PN-92/H-83221), przy czym norma rozrnia 4 gatunki eliwa cigliwego biaego (tabl. 7.19), 3 - eliwa cigliwego czarnego i 7 - eliwa cigliwego perlitycznego (tabl. 7.20). Oznaczenie poszczeglnych gatunkw skada si z liter i cyfr. Litery oznaczaj: W - eliwo cigliwe biae, B - eliwo cigliwe czarne, P - eliwo cigliwe perlityczne. Po literze oddzielonej odstpem podawane s dwie cyfry oznaczajce minimaln wytrzymao na rozciganie w MPa prbki o rednicy 12 mm podzielon przez 10, a nastpnie, oddzielone znakiem pauzy, dwie cyfry oznaczajce minimalne wyduenie A3 wyraone w %. Jeli warto wyduenia jest mniejsza ni 10%, pierwsz cyfr jest 0. Przykadowe oznaczenia eliw cigliwych: W 3504, B 3210, P 6502. eliwo cigliwe odznacza si dobr skrawalnoci, du odpornoci na dziaanie dymu i kwanej wody kopalnianej. Wykonuje si z niego odlewy o duej wytrzymaoci, dobrej plastycznoci, obrabialnoci i odpornoci na uderzenia, gdy czy w sobie dobre wasnoci odlewnicze eliwa z dobrymi wasnociami mechanicznymi staliwa Tablica 7.19 Wasnoci mechaniczne i twardo eliw cigliwych biaych (wg PN-92/H-83221) Oznaczenie rednica gatunku prbki mm 9 W 35-04 12 15 9 W 38-12 12 15 9 W 40-05 12 15 9 W 45-07 12 15
R min MPa 340 350 360 320 380 400 360 400 420 400 450 480

Rmin MPa 170 200 210 200 220 230 230 260 290

A5 min 5 4 3 15 12 8 8 5 4 10 7 4

Twardo HB max 230 200 ; 220 220

Jest szeroko stosowane w przemyle maszyn rolniczych, samochodowym, obrabiarkowym, w kolejnictwie itp Tablica 7.20 Wasnoci mechaniczne i twardo eliw cigliwych czarnych i perlitycznych (wg PN-92/H-83221) Oznaczenie gatunku B 30-06 B 32-12 B 35-10 P 45-06 P 50-05 P 55-04 P 60-03 P 65-02 P 70-02 P 80-01*
*

Rm min 300

R0,2 min MPa -

A5 min 6 12 10 6 5 4 3 2 2 1

Twardo HB max 150 max 150 max 150 150-200 160-220 180-230 200-250 210-260 240-290 270-310

320 350 450 500 550 600 650 700 800

190 200 270 300 340 390 430 530 600

Hartowanie w oleju, a nastpnie odpuszczanie.

144
7.9. eliwa stopowe

JW

eliwami stopowymi nazywa si eliwa zawierajce dodatkowo pierwiastki takie jak nikiel, chrom, molibden, aluminium, tytan, wanad, mied, wolfram, bor lub zwikszone iloci krzemu i manganu. Dobr ww. skadnikw oraz ich wzajemne stosunki ilociowe decyduj o wasnociach wytrzymaociowych eliw stopowych, ich odpornoci na cieranie i dziaanie rodowisk korozyjnych oraz na oddziaywane utleniajcych atmosfer w wysokich temperaturach. Polska Norma PN-88/H-83144 podaje 48 gatunkw eliw stopowych dzielcych si, w zalenoci od wasnoci i zastosowania, na 3 grupy: aroodporne, odporne na korozj i odporne na cieranie. eliwo stopowe oznacza si znakiem gatunku, ktry zawiera: litery Zl dla eliwa stopowego szarego i poowicznego, litery Zb dla eliwa stopowego biaego, litery Zs dla eliwa stopowego sferoidalnego, symbole chemiczne pierwiastkw stopowych wg malejcej procentowej zawartoci skadnika, oraz liczby okrelajce redni procentow zawarto pierwiastka stopowego, jeeli jest ona rwna lub wiksza od 0,8%. eliwa stopowe aroodporne. Jest to grupa eliw wykazujcych odporno na korozyjne dziaanie gazw utleniajcych w wysokich temperaturach dziki zawartoci takich dodatkw stopowych, jak krzem (do 6%), chrom (do 34%) i aluminium (do 8%). Graniczna temperatura pracy tych eliw zaley od zawartoci i wzajemnego stosunku ilociowego ww. dodatkw stopowych i w zalenoci od gatunku eliwa wynosi 550 1100C. Oprcz aroodpornoci, ta grupa eliw charakteryzuje si rwnie dobr odpornoci na cieranie i twardoci, a take odpornoci na korozyjne oddziaywanie rnych rodowisk chemicznych. Polska Norma podaje 10 gankw eliw stopowych aroodpornych. eliwa stopowe odporne na korozj. eliwa wglowe zwyke s stosunkowo mao odporne na dziaanie czynnikw chemicznych. Wprowadzenie do tych eliw dodatkw stopowych, takich jak krzem, nikiel, chrom i mied znakomicie podwysza ich odporno na korozyjne i erozyjne oddziaywanie rnorodnych rodowisk chemicznych. Polska Norma podaje 8 gatunkw eliw stopowych odpornych na korozj, w tym: l gatunek eliwa wysokokrzemowego (14 16% Si), 5 gatunkw eliw wysokoniklowych (13,5 32% Ni) o podwyszonej zawartoci krzemu, chromu i miedzi oraz 2 gatunki eliw wysokochromowych (25 34% Cr), wykazujcych rwnie bardzo dobr odporno na cieranie i doskona aroodporno. eliwa stopowe odporne na cieranie. Jest to najliczniejsza grupa eliw stopowych, obejmujca zgodnie z Polsk Norm 33 gatunki. W wikszoci s to eliwa wysokostopowe zawierajce: 0,5 3,1% Si, 0,5 1,2% Mn (tylko l gatunek zawiera do 12% Mn), 0,15 2,4% Cr (tylko 2 gatunki eliw maj wysok zawarto chromu: jeden do 19%, drugi - do 30% Cr), 0,13 5% Ni, 0,5 2,0% Cu. Ponadto w 7 gatunkach wystpuj niewielkie zawartoci molibdenu, tytanu, wanadu bd boru. Skad chemiczny tych eliw jest tak dobrany, e wykazuj dobre wasnoci przeciwcierne oraz wytrzymaociowe przy zadowalajcej odpornoci korozyjnej w okrelonych orodkach chemicznych; niektre gatunki zachowuj te wasnoci rwnie w podwyszonych temperaturach.
7.10. Oznaczanie stali wg: PN-EN 10027-1 Systemy oznaczania stali. Znaki stali, symbole gwne. EN 10027-1:1992 jest zalecana przez CEN (Europejski Komitet Normalizacyjny) do stosowania przez krajowe komitety normalizacyjne bez jakichkolwiek zmian. PN-EN 10027-1 jest identyczna z EN 10027-1:1992 i zostaa ustanowiona przez Polski Komitet Normalizacyjny 15.12.1994 r. W tej klasyfikacji oznacze stali wyrnia si dwie gwne grupy znakw: znaki zawierajce symbole wskazujce na skad chemiczny stali, znaki zawierajce symbole wskazujce na zastosowanie oraz mechaniczne lub fizyczne wasnoci stali.

145 JW W obu grupach znakw po symbolach gwnych mog by podawane symbole dodatkowe. Poniej podano jedynie, z jakich symboli gwnych skada si znak stali. W przypadku staliwa znak gatunku zawierajcy symbole wskazujce na skad chemiczny poprzedza litera G.
Oznaczanie stali wg skadu chemicznego W znakach stali wg skadu chemicznego wyrnia si cztery podgrupy; stale niestopowe (bez stali automatowych) o redniej zawartoci manganu <1% . Znak tych stali sk ada si z nast puj cych symboli g wnych, umieszczonych kolejno po sobie: litery C i liczby bdcej 100-krotn redni wymagan zawartoci wgla; stale niestopowe o redniej zawartoci manganu 1 %, niestopowe stale automatowe i stale stopowe (bez stali szybkotncych) o zawartoci kadego pierwiastka stopowego <5%. Znak tych stali skada si z: liczby bdcej 100-krotn wymagan redni zawartoci wgla, symboli pierwiastkw chemicznych skadnikw stopowych stali w kolejnoci malejcej zawartoci pierwiastkw oraz liczb oznaczajcych zawartoci poszczeglnych pierwiastkw stopowych w stali. Kada liczba oznacza odpowiednio, redni procent zawartoci pierwiastka pomnoony przez wspczynnik wg tabl. 7.21 i zaokrglony do najbliszej liczby cakowitej. Liczby oznaczajce zawartoci poszczeglnych pierwiastkw stopowych naley oddzieli poziom kresk.

TABLICA 7.21. Wspczynnik do ustalania symboli liczbowych pierwiastkw stopowych przy oznaczaniu stali stopowych (bez stali szybkotncych) o zawartoci kadego pierwiastka stopowego <5% (PNEN 10027-1) Pierwiastek Cr, Co, Mn, Ni, Si, W Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V, Ce, N, P, S B Wspczynnik 4 10 100 1000

Na przykad 55NiCrMoV6-2-2 jest znakiem stali o rednim skadzie: 0,55% C, l,5%Ni, 0,6% Cr, 0,2% Mo i poniej 0,1 % V (jest to stal narzdziowa do pracy na gorco); stale stopowe (bez stali szybkotncych) zawierajce przynajmniej jeden pierwiastek stopowy w iloci 5%. Znak tych stali skada si z: litery X, liczby bdcej 100-krotn wymagan redni zawartoci wgla, symboli chemicznych skadnikw stopowych stali w kolejnoci malejcej zawartoci oraz liczb (zaokrglonych do najbliszej liczby cakowitej) oznaczajcych redni procent zawartoci poszczeglnych pierwiastkw. Na przykad X5CrNiMol7-12-2 jest znakiem stali o skadzie: maks. 0,07% C, 17,5% Cr, 11,6% Ni, 2,25% Mo. Stal ta wg polskiej normy (PN) miaaby oznaczenie 0H17N12M2; stale szybkotnce. Znak tych stali skada si z nastpujcych symboli literowych i liczbowych: liter HS oraz liczb oznaczajcych procentowe zawartoci (zaokrglone do najbliszych liczb cakowitych) pierwiastkw stopowych w nastpujcej kolejnoci; wolfram, molibden, wanad, kobalt; np. HS18-0-1 jest znakiem stali oznaczanej wg PN SW18; rednia zawarto pierwiastkw w tej stali wynosi: 0,80% C, 18,0% W, 1,25% V. Zawarto Cr w stalach szybkotncych nie jest podawana, gdy jest we wszystkich gatunkach tych stali taka sama i wynosi od 3,5 do 4,5%.
Oznaczanie stali wg zastosowania i wasnoci Znak stali oznaczanych wg ich zastosowania i wasnoci mechanicznych lub fizycznych zawiera nastpujce gwne symbole: a) S - stale konstrukcyjne, P - stale pracujce pod cinieniem, L - stale na rury przewodowe, E - stale maszynowe,

146 za ktrymi umieszcza si liczb bdc minimaln granic plastycznoci w MPa; b) B - stale do zbrojenia betonu, za ktrym umieszcza si liczb bdc charakterystyczn granic plastycznoci;

JW

c) Y - stale do betonu spronego, R - stale na szyny lub w postaci szyn, za ktrymi umieszcza si liczb bdc wymagan minimaln wytrzymaoci ni rozciganie; d) H - wyroby paskie walcowane na zimno ze stali o podwyszone wytrzymaoci przeznaczone do ksztatowania na zimno, za ktrym umieszcza si liczb bdc wymagan minimaln granic plastycznoci albo jeeli jest wymagana tylko wytrzymao na rozciganie, wtedy umieszcza si liter T, za ktr podaje si wymagan minimaln wytrzymao na rozciganie; e) D - wyroby paskie ze stali mikkich przeznaczonych do ksztatowania na zimno, za ktrym umieszcza si jedn z nastpujcych liter: 1) C - dla wyrobw walcowanych na zimno, 2) D - dla wyrobw walcowanych na gorco przeznaczonych do ksztatowania na zimno, 3) X - dla wyrobw bez charakterystyki walcowania (na zimno lub na gorco); oraz dwa symbole cyfrowe lub literowe charakteryzujce stal; f) T - wyroby walcowni blachy ocynowanej, za ktrym umieszcza si: 1) dla wyrobw o jednokrotnie redukowanej gruboci - liter H, za ktr podaje si liczb bdc wymagan nominaln twardoci wg HR 30Tm; 2) dla wyrobw o dwukrotnie redukowanej grubo ci - liczb bdc wymagan nominaln granic plastycznoci; g) M - stale elektrotechniczne, za ktrym umieszcza si: 1) liczb bdc 100-krotn wymagan maksymaln stratnoci w Wkg-1, 2) liczb bdc 100-krotn nominaln gruboci wyrobu w mm, 3) liczb oznaczajc rodzaj blachy lub tamy elektrotechnicznej, tj.: A - o niezorientowanym ziarnie, D - ze stali niestopowych, nie wyarzonych kocowo, E - ze stali stopowych, nie wyarzonych kocowo, N - o normalnie zorientowanym ziarnie, S - o zorientowanym ziarnie i zmniejszonej stratnoci, P - o zorientowanym ziarnie i duej przenikalnoci magnetycznej. Tablica 7.22 Skad chemiczny i wasnoci wytrzymaociowe niektrych stali konstrukcyjnych
Znak stali wg PN-EN

Rodzaj stali

redni sk ad stali, %

Re MPa
Inne

Rm MPa

C
Stal niestopowa C10 C35 C60 S355NL S460N C15R 16MnCrB5 20NiCrMoS2-2 0,10 0,35 0,61 0 ,18 0,20 0,15 0,16 0,20 0,45 0,25 0,42 0,34 0,51 0,60

Si
0,40 0,40 0,40 0,50 O,6O 0,40 0,40 S0,40 0 ,40 0,40 0,40 0,40 0,40 1,65

Mn
0,45 0,65 0,75 1,28 1,35 0,45 1,15 0,80 0,65 0,75 0,75 0,65 0,90 0,75

Cr
0,95 0,53

280 390 540 355 460

480 680 950 550 640

Stal niskostopowa o podwyszonej Stal do nawglania

0,05 Nb; 0,12 V; 0,03 Ti 0,05 Nb; 0,20 V; 0,03 Ti 0,03 S 0,035 S; 0,0029 B 0,55 Ni; 0,20 Mo; 0,03 S

320
620 650 880 950 1100 1200

550
900 920 1100 1100 1300 1400

Stal do ulepszania C45E cieplnego 25CrMoS4 42CrMoS4 34CrNiMo6 Stal sprynowa 51CrV4 60Si7

1,05 1,05 1,50 1,05

0,23 Mo; 0,03 S 0,23 Mo; 0,03 S 1,50 Ni; 0,23 Mo 0,18 V

147
Skady chemiczne i twardoci wybranych stali narzdziowych
Rodzaj stali Znak stali wg PN-EN ISO 4957 C Stal nicslupowa do pracy na zimno C45U C70U C90U C12OIJ 102Cr6 60WCW8 X2IOCrWI2 X153C>MoV12 55NiCrMuV7 32CrMoVI2-2R X40CrMnV5-l X30WOV9-3 HSl8-0-1 HS2-9-2 HS6-5-4 HS2-9-1-8 0,45 0,70 0,90 1,20 1,02 0,60 2,15 1,53 0,55 0,32 0,40 0,30 0.78 1,00 1,32 1,10 Si 0,27 0,20 0,20 0,20 0,25 0,85 0,25 0,35 0,25 0,25 1,00 0,25 0,45 0,70 0,45 0,70 Mn 0,70 0,25 0.25 0,25 0,35 0,30 0,45 0,40 0,75 0,30 0,38 0,30 0,40 0,40 0.40 0.40 redni skad stali, %
Ci

JW
Tablica 7.23.

Twardo HV minInne 54 57 60 62 60 58 62 61 42 46 50 4ff 63 64 64 66

1,50 1,05 12,00 12,00 1,00 2,95 5,15 2,85 4.15 4,00 4,15 4,00

1,95 W; 0,15 V 0,7 W 0,85 Mo; 0,85V 1,65 Ni; 0.45 Mo; 0.10 V 2,75 Mo; 0,55 V 1,35 Mo; 1,00 V 9,00 W; 0,40 V 17.95 W; 1,10 V 8,70 Mo; 1.95 V; 1.80 W 5,60 W; 4,60 Mo; 3,95 V 9,50 Mo; K,00 Co; 1,55 W; 1,10 V

Stal supowa do pracy na zimno

Stal stopowa do pracy na gorcu

Stal szybkotnca

Tablica 7.24. Skad chemiczny wybranych stali o szczeglnych wasnociach

Rodzaj stali Stal odporna na korozj; ferryty czna Stal odporna na korozj; martenzytyczna Stal odporna na korozj; austenityczna Znak wg PN-EN C X6Crl3 X6Crl7 X6CrMol7-l X30Crl3 X17CrNil6-2 X90CrMoV18 X2CrNil9-ll X2CrNiMol7-12-2 X2CrNiMoN17-13-5 X1 CrNiMoCuN25-25-5 X3CrNiMoN27-5-2 X2CrNiMoCuN25-6-3 X10CrAlSil3 X10CrAlSi25 X15CrNiSi20-12 X6CrNiSiNCel9-10 0,08 0,08 0,08 0,30 0,17 0,90 0,03 0,03 0,03 0,02 0,05 0,03 0,12 0,12 0,12 0,06 Si 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,70 1,00 0,70 1,05 1,05 2,00 1,50 Mn 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 1,00 1,00 2,00 1,00 redni skad stali, % Cr 13,00 17,00 17,00 13,00 16,00 18,00 19,00 17,50 17,50 25,00 26,50 25,00 13,00 24,50 20,00 19,00 1,15 Mo 2,00 Ni 1,10 Mo; 0,10 V 11,00 Ni 11,50 Ni; 2,25 Mo 13,50 Ni; 4,50 Mo; 0,17 N 25,50 Ni; 5,20 Mo; 1,50 Cu; 0,21 N 5,50 Ni; 1,65 Mo; 0,125 N 6,50 Ni; 3,35 Mo; 1,75 Cu; 0,225 N 0,95 Al. 1,45 Al 12,00 Ni 10,00 Ni; 0,16 N; 0,055 Ce Inne

Stal odporna na korozj; ferrytyczno-austenityczna Stal aroodporna; ferrytyczna Stal aroodporna; austenityczna

Oznaczenia i skady stali odpornych na korozj zaczerpnito z PN-EN 10088-1, natomiast stali aroodpornych z PN-EN 10095.