XX-lcie midzywojenne

Dwud.ziesto|ecie midzywojenne, jak sama nazwa epoki wskazuje zamykasi w latach 1918 _ l939. Jest to niezwyk le wny okrs dla , Polski, ktra po ponad sfu latach wreszcie odzyskaa upragnionniepodlego. W nowym' odrodzonym i wo|nym pastwie acz|a rozwija si kultura i |iteratura. Na pocztku najwiksz ro| odgrywali piiarze tzw. starego pokole nia, czy|i ci, ktizy twor zy|i jiszcze w okresie Modej Polski' By1i to: Stefan Zeromski' Wacaw Beren! Stanisiaw Przybyszewski, ofia Nakowsk Bo|esaw Lemian, Leopold Stafl, Jan Kasprowicz' Potem jednak na aren |iterackweszli nowi, miozi pisarze. Dwudziestolecie midzywojenne nie jest jednak okresem zupenie jednorodnym. Najczciej historycy literahrry wyrniajw nim dwa okresy:,lata dwudziesie _ k'"' tzw..jasny i lata trzydzieste _ okres tzw. ciemny. W pierwszym okresie dominuje optymizm' rado,wiara w pizyszo'ktre spowodowane by przede wszystkim szczciem z odzyskanej niepodlegoci.Wtedy te pojawia si najgoniejsza gupa poetycka dwudziestoleci Skamandr, ktrej twrcy proponuj tematyk bah pisz do prostego cowiekii poituguj si ni.ti'i gaiunkami. Kolejna grupa poetycka, Awangarda Krakowska, stawia na eksperyment 1iteracki' fascynuje si wszystkim, co nowoczesne, burzy konwenc.i |iterackie i amie zasady gatunkowe, opierajc si na prowokacji literackiej. W prozie lat dwudziestych dominuje przede wszystkim poliiyka i rozwaanianad ksztatem politycmym nowego panstwa. Na przeomie lat dwudziectl i trzydziesiyc.h dochodzi do kryysu cywilizacji i ku|tury w caej Europie' Wzrasta stopniowo poczucie zagrozenia, niepewno jutra. w niepto.j spowodowany by waiwie kryzysem ekonomicznym (1928.1932) oraz narodzinami i rozwojem panstw totalitamych. Polska stai si pstw".n s'c'eghie naraonym, o

Informacje wstpne Ramy czasowe i nazwa epoki

zr.esztpokazatapniej II wojna wiatowponiewaz otoczona zostaaprzez dwa systmy: faszyzm i komunizm' Dlatego te w ciemnym okresie dwudzistolcia pojawiaj si tendencje katastroficzne, poczucie kryzysu wartsci' Takpostaw reprezentoway bd

zwaszczadratnatyStanisawaIgnacegoWitkiewicz

psychologicznej. Reprezentowali j Zofia Nakowsk Maria Kuncewiczow Micha Choromanski' Jarosaw lwaszkiwicz. n^o'*i.ju .i rwnie proza nowatorska i eksperymentalna Brunona Schu|z a take literatura popularn ktrej najsawniejszym przedstawicielem by Tadeusz Doga-Mostowicz.

Ildefonsa Gaczyskiego, proza debiutujcego wwczas Witolda Gombrowicza. Jednozenie nazy podkreli ogromn rol prory

poezja!zefaCzeehowiczaiagaryw,groteskowewiersei(onstantego

Witalizm

Pojcia zwizane z epok

Pogld' wedle ktrego, jak pisze Tomasz Wroczyski, natura czowieka okazuje si wystarczajc racj istnieni uzasadnia ',biologiczna sens |udzkiego ycia.,. wita|izm widoczny jest szczeg|nie w pocztkowym etapie twrczoci Skamandrtw.

Katastrofizm
Tym mianem okre|amy pewn postaw w sztuce. Wyraa ona przekonanie o nieuniknionej katastrofie' zagadzie wiata i caej cywi|izacii, upadku wsze|kich wartoci. Katastrofizm siga do romantycznych teorii historiozoficznych i czsto opiera si na romantycz-nym obrazowaniu. Zaptzyczyny katastrofizmu w okresie dwudziestolecia midzywojennego uwaa si kryzys gospodarczy w Europie i narastaicy tota|itwyzm. Wyraznie zobaczy mona elemnty katastrofizmu w twrcoci !zefaCzechowicza, zsawa M iosza, J er zego Zagrskiego

Ekspresjonizm
|ermin zosta p<l1az picrwsz>, uy1y prr,ez ma|arza francuskiego J.A.Herv. ktry w ten sposb okreliswoj twrczo. Ekspres jonizm icst kieruhkicm lv siucel ktry pe lni osl{gnI w XX ieku. alc siga do schyku XlX wjku. do twrczocl przede wszystkinr ! inconta van Gogha i Edwarda Muncha. Dzieo ekspresjonistyczne ma oddziawa na odbiorc, na jego emocje, uczuciai psychik. Ekspresjonizm wyrasta z gbokiego poczlciakryzysu wsze|kich wartoci, nipokoiu, poczucia nadchodzcej upotutlp'y, osamotnienia jednostki w wielkim. rozwijajcym si wiecie.By wyrazem buntu przeciw zmianom w kontaktach midzy|uiztich i usialonym porzdkom' Po I wojnie wiatowej ekspresjonizm sprzyja tendencjom pacyfistycznym, oczekujcjednoczenie odnowienia wiata po katastrofie. Z,aoizeniem artystycznym ekspresjonizmu byo przeciwstawienie si impresjonizmowi i natura|izmowi. Zadanim artysty nie byo odzwiercidlanie rzeczywistoci, ale sigarrie do juni, do gbokich warstw wiadomoci, by wyrazi siebie. Dlatego tezmi|aize stosowali kontrast, bardzo wyranie operowali kolorem, eksponowali brzydot, deformowa|i wiat przedstawiony. Gwni ma|arz: Wasili| Kandinsky, Marc Chaga|l, Franz Marc, August Macke, Paul Klee, Egon Schiele. W Polsce pojawienie si ekspresjonizmu przypada na rok |917, kiedy Jerzy Hulewicz zaow Pomaniu dwutygodnik literacko-astyczny ,,Zdtj,,. Rok pniej wok czasopisma skupia si grupa astw,,Bunt''. Naleeli do niej m.in.: Jerzy Hulewicz, Janlerzy Wronicki, Jan Paniski, Wadysaw Skotarek. Artyci wsppracowali z ekspresjonistycznymi artystami niemieckimi i wydawali zeszyty ,,Zdroju,'.

Futuryzm
Narodzi si we Woszech na pocztku XX wieku' 'Umawany jest za jeden znajbardziej awangardowych i antytradycyjnych, poniewaz twrcy ,,patrzw przyszo,,,odrzucajc przeszo i rezygnujc ztradycji. Manifest futuiystw ogoszony zosta w l909 roku przzpot Filippo Tommaso Marinettiego lma|uzaUmbrto Boccioniego. Potem futuryzm rozprzestrzeni si do innych krajw. Dobry grunt ma|az w Rosji, w ktrej najsawniejszymi futurystami byli: Wodzimierz Majakowski, Dawid Burluk' Wielimir Chlebnikow. W Po|sce okresem rozkwifu kirunku by |ata |918.1923. Futuryzm by kierunkiem prowokujcym, poniewa pisarze gosi|i znisienie wszelkich zasad ortografii, interpunkcji, gramatyki. Sztuka futurystyczna za&adaa pen wo|no, oryginalno, wyzwolenie si z tradycji, bunt przeciw temu, co stare. Podkrelano dynamizm, ekstrawagancj, wesoo' wyzwolenie si z biemocii mar.Vmu. Do,polskich futurystw naleli: Anatol Stern i Aleksandr Wat oraz Bruno Jasieski, Stanisaw Modoenieci Ty.tus
Jest kierunkiem w sztuce.

'

Czyiewski. Dadaizm

Ruch w sztuce, ktrego nazwa pochodzi od sowa,,dada'', ktre zupenie przypadkowo wybra rumuski poeta Tristan Tzar, zagldajc do sownika Larousse'a. W jzyku francuskim sowo to oznacza drewnian zabawk lub gaworzenie dziecka. Dadaizm naiprawdopodobniej by reakcj na absurd i bezsens wojny oraz nacjonalizm w niektrych krajach europejskich' Dadaizm by ruchem awangardowym, ktry przede wszystkim opiera si na chaosie, dowolnoci, nonsensie, absurdzie. Do najwazniejszych twrcw dadaistycznych za|iczamy: Marcela Duchampa, Maxa Emst Jeana Cocteau' Andr Bretona.

Nadrealizm

|nnanazwa: surrealizm, to kirunek w sztuce, ktry powsta w latach drvudziestych XX wieku we Francji. Z zaoinia surrea|izm mia by buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi w sztuce. Dlatego te czsto obrazy urrealistyczne stoj na pograniczu snu i jawy,

poKazuJIantaz]' ha|ucynacJ' wlz.le onlryczne. NlJako patronm surTeahstw sta sl Zygmunt !rud, ponlw.V bada on podwiadomo, zajmowa si hipnoz. Surrealistyczne wizje s czsto oparte na absurdzie. Do najbardziej Znarrych ma|arzy za|iczamy: Salvadora Dali, Marce|a Duchampa, Maxa Emst Hansa Arp a pisarzy: Louisa Aragon Pau|a luarda' Tristana Tzar.

Abstrakcjonizm
Kierunek przede wszystkim w sztukach plastycznych. Podstawowcechcharakteryscmabstrakcjonizmu jest odrzucenie wszystkiego, co ma bezporedni zwizek z tym' co rzeczywiste, empiryczne. Sztuka abstrakcyjna jesi najczciejbezprzedmiotowa i bezpostaciow ama|arze odchodz od naladowania natury. Za prekursora abstrakcjonizmu uwaa si Wasi|ija Kandinskiego. To kierunek w sztukach p|astycznych, przede wszystkim malarstwie' ktrego twrcami byli: Pablo Picasso i Georges Braque. Nazwa kirunku wywodzi si z jzyka aciskiego, w ktrym sowo ,,cubus'' oznacza kostk. Kubizm nalodzi si z fascynacji jego twrcw sztuk staroiberyjsk i akask. Pocztkowo Picasso i Braque tworzyli osobno, ale pniej wsplnie stworzy|i teoretyczne podstawy kierunku. Kazdy przedmiot na obrazie kubiscznym zostaje wpisany w ksztat kostki (czyli szecianu), atakerozbity na wie|e mniejszych paszczyzn, ktre pokazywane sw najrozmaitszymowit|eniu. Ws4rstko ma posta bry, kubiciodrzucili rwnie perspektyw, posugiwali si deformacj abstrakcj kolazem. Do najsawniej szychma|arzy za|iczamy rwnie: Juana Grisa, Maxa Weber Fernanda Lgera, Louisa Marcoussisa.

Kubizm

Europa

Najwaniejsze wydarzenia historyczne

l l .1 l ' l 9l 8 _ kapitu|acja Niemic i zakoczeni I wojny wiatowej 5. 0l .l91 9 - w Nimczech w Monachium Anton Drex|er zaoyDAP (Niemiecka Partia Robotnicza),

NSDAP.

pzriej przemianowan na

23.03.1919 _ Benito Musso| ini zao4we Woszech parti faszystowsk Fasci del Combattimento. . 16.01.1920 - wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych l 8.03. l 92 l _ w Rydze podpisano traktat pokojowy midzy Po|sk a radzieck Rosj i radzieck Ukrain. 3.04.1922 _ Jzf Stalin zosta seketarzem genera1nym radzieckiej partii komunistycznej. 31.10'1922 * Benito Mussolini zosta Drmierem Woch. 1.04.1924 _ skazanie Adolfa Hitlera na 5 1at wizieniazaprb zamachu stanu. 20.12.1924 - zwolnienie Adolfa Hit|era zwizienia. 18.07 .1925. W Niemczech ukazaa si ksi7ka Adolfa Hitlera Mein Kampf. 13.05.1927 - ,,czamy pitek'' w Niemczech sta si pocztkim zawnwiaii gospodarki niemieckiej. 24.10.1929 - Krach na nowojorskiej giedzie zapocztkowuje Wielki Kryzys. 24.06.1 93 1 _ Przeduenie radziecko-niemieckiego ukadu o neutra|noci.

30.12.1922 Utworzono ZSRR.

15.03.1933 - oficjalna proklamacja III Rzeszy w poczdamie. 30.0.l934 - na polecenie Hitlera zostali rymordowani jego przeciwnicy po|ityczni w NSDAP (Noc dfugich noy). 2.08.l934 - z'mart prezydent Niemiec Paul von Hindenburg, I{it|er uzyska peni wadzy, stajc si faktycznie dyktatorem. l6.05. | 935 _ ZSRR Zawal ukad o pomocy wzajemnej z Czechosowacj. Bya to odpowied na agresywn polityk Niemiec. 5.05.193. Dyktatorfazytowsaich'1'io0h.T}ef,im'viusro1ifll prcldaiiiwa powrani;1I lffip}ifi.ttyrnkiigo.. '-. 28.09. l 936 _ genera Francisco Franco zosta dowdc si nacjonalistycznych w Hiszpanii. l3'03.l938 _ wejciewojsk niemieckich na tery.torium Austrii i wcielenie jej do Rzeszy (Anschluss Austrii) 23.09.l938 - powszechna mobi|izacja w Czechosowacji 26.09.|938 - czciowa mobi|izacja we Francji i Wielka Brytanii 9 nal0.1 l.l938* wielki pogrom ydw w Niemczech i Austrii (,,Krysztaowa noc'') l l .04. 1 939 - Ado|f Hit|r zatw|rdzi plan ataku na Polsk, oke|onymianm ,,Fal| Weiss'' (,,Biay Plan''). 23.08.1939 - Pomidzy ZSRR i III Rzesz zosta podpisany pakt o nieagresji. l l.l l.l9l8 _ odzyskanie niepodlegoci przez Polsk; Rada Regencyj naprzekazila wadz nad podlegym jej wojskiem Jzefowi Pisudskiemu l4.1 1 .l918 - samorozwizanie Rady Regencyjnej i przekazanie peni wadzy Jzefowi Pisudskimu. 22.|1. |9|8 - dkret o najwyszej wadzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (wejciew ycie 29 listopada); Jzf Pisudskj zosta Tymczasowym Nacze|nikiem Pastwa. 2 grudnia l918- do Poznaniaprzybv Ignacy Padrewski. 1 6.0l. l 91 9 - powsta rzd Ignacego Jana Paderewskiego. 20.02.1919 - uchwa|eni tzw. Maej Konstytucji. l9l9_ I powstanie lskie. I 0.0l . l 920 - Gdask sta si Wo|nym Miastem. 25.04.|920 - zacza si wojna po,lsko-bolszewicka. | 3-l 5.08' l920 - bitwa warszawska zakoczona zwycistwem wojsk polskich nad oddziaami Armii Czerwonej dowodzonej przez Tuchaczewskiego. 17.03.1921- zostaa uchwalona kons4ucja (tzw. konstlucja marcowa) l 8.03. l 92 l - podpisany zosta pokj w Rydze koczcy wojn polsko-bolszewick 2.05.1921_ wybucho III powstanie lskie 9.12.1922- cabri| Narutowicz zosta wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej. 16.1f .1922 - zwnach na prezydenta Gabrila Narutowicza; powoanie pierwszego rzdu Wadysawa Sikorskigo. 12.05.1926 * Jzef Pisudski dokona przewrofu majowego l 2.05. l 93 5 _ mier marsza|ka l zefa Pisudskiego. 28.04' l 939 _ Niemcy wypowi edz\a pakt o nieagresji wobec Polski. l .09' 1939 _ Niemcy napady na Polsk; rozpocza si kampania wrzniowa'

Polska

Filozofia i psychologia Zygmunt Freud

popdw (czowiekiem rzdzpopd zycia [eros] i mieci [thanatos])' zajmowa si zagadnieniami rozwoju ycia seksualnego (podzie|i je na fazy), uzna ogromny wpyw niewiadomocina lcie czowiek przedstawi teori ,,ego'', ,'suporego'' i ,,id''. Uczniami Fieuda byli m.in.: Carl Gustav Jung i Alfred Adler. Do najwazniejszych prac Freuda za|iczamy: objanianie muz sennych, Marzenia senne, Psychopatologiacia codziennego, Wstp do psychoanalizy' Ego i id, Kulturajako zrdo cierpie.

Urodz| sl maJa l E5 w lrelbergu na Morawach' a zmar '23 wrzen]'a l9J9 w Londynle. !.reud nle by t|lozotem, a|e Jgo badanla Limysu |udzkiego wywary ogromny wpw na filozofw, uczonych i artystw. Freud zajmowa si objanianiem marzei sennych, ktre uwua zapewnego rodzaju kompensacj, poniewa czowiek realizuje w nich swoje marzeniai pragnienia. Stworzy rwnie ieori

Egzystencjalizm
Wspczesny kierunek ft|ozoflczny, ktry bada indywidualne |osy wo|nej i odpowiedzialnej, jednostki ludzkiej. Egzystencja|izm dowodzi, e czowiek jest skazany na wolno,poniewaz jako jedyny by.t sam dokonuje wiadomych, wewntrmych, wyborw. Jednak wiadomo moliwo utraty owej wolnoci powoduje lki egzystencjalne (np.: lk przed osamotnieniem).

Behawioryzm

XX wieku i mia ogromny wpylv na literatur. ZaVJada on, e badanie psychologiczne powinno ogranicza si do tego, co mona zmierzy,, awic poddawaniu pacjnta rnym bodcom i obserwowaniu
Jest to kierunk psycho|ogiczny, ktry rozwin si w

reakc.ii na ow bodce.

Literatura Polska:
Poeci:

Skamandryci
Przedstawiciel: Julian Tuwim, Jarosaw lwaszkiewicz, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski, Jan Lecho. Grupa Skamander (od nazwy rzeki opywajcej Troj) skupiaa si wok pisma ''Pro arte et studio''. Wprowadzili do poezji konktnoobrazowani opiwali optymistyczn radocia, preferowali tematyk dnia codzienne go, zwracajc si do prostego czowiek wprowadza|i do poezji jzyk potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.

Futuryci
Kirunek ten na zachodzie Europy rozwin si przed pierwsz wojn wiatownatomiast w Polsce okres glwnych wystpie futurystw przypada na|ata 1919-1921 . Gwnymi przedstawicielami tego nurtu w Polsce s Bruno Jasieski, Stanisaw Modoniec' Anatol Stem, Adam Wazy T. Czyewski' Futurystw cechowa agrsywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja wiatem wspczesnej techniki i cywi|izacji.

Awangarda krakowska Gwnymi przedstawicielami awangardy byli: Julian Prrybo'Adam Wazyk, Jan Brzkowski. Poci Awangardy krakowskiej skupiali si wok czasopisma ''Zwrotnica'', ktre ukazywao si w Krakowie. Teoretykiem grupy by Tadusz Peiper. Jego haso to ''miasto' masa,
maszyna".

Gfr-a.pocryck a,,agary" lzia|aav Wilnie-w-I=atach | 93 l -34; w}dawaa-czasopisma agarf i-Pionf Zaoentapiogfilno\fc grupy;' nawizania do katastrofizmu' dekadentyzmu, poczucie zagroenia Twrcy crupy (A. Rymkiewicz, J. Zagrski, Cz. Mi|osz, J. Putrament) powracaj do'romantyzmu i symbolizmu.

iagaryci

Prozaicy:
Stefan Zeromski,

Strug Dramatopisarze: Stan i saw l gnacy Witkiewicz,

ZofiaNakowsk Maria Kuncewiczow Juliusz Kaden Bandrowski, Bruno Schulz, Witold Gombrowicz, Andrzej
er

zy Szaniawski.

Franz Kafka * by pisarzem niemieckojzycznym pochodzcym zPragi, ktra pod konic XIX wieku naleaado Austro-Wgier. Z pochodzenia Kafka by ydem. Jego najwikszym dzieem jest Proces, w ktrym bohater Jzef K. jest czowiekiem samotnym, wyobcowanym' walczcym znienonlmiadla niego machinbiurokracji. Czsto mwi si, e ksiktKafkaprzepowiedzia totatitaryzm. Inne wazne utwory: Zarrle Ameryk Wyrok' Kolonia kam Dociekania psa,Przemima. Tomasz Mann _ jeden z najwybitniejszychpisuzy niemieckich, laureat Nagrody Nobla w l929 roku. Do najwazniej szych dzi' na|iL; Czarodziejska gr Buddenbrookowie, Doktor Faustus, Mario i czarodz\ej, mier w Wenecji, Lotta w Weimarze, Tristan, Tonio Krger. Warto podkre|i'e Tomasz Mimn by tym, ktry sprzeciwi si dyktaturze Hitlra i wybra emigracj. Virginia Wolf - najbardziej znana angielsk a zarazm fominiczna pisarka okresu midzywojennego. Juz za iyciabya znana,bya czonkiniBloomsbury Group. Utwory: Pani Dalloway, Do Latarni Morskiej, Pokj Jakub Noc i dzie, Fa|e,Lata, Chwi|e istnienia. Michai Buhakow - autor ksizki, ktraprzez wiele pokole uznawana jest za arcydzieo wiatowe,Mistrza iMa.gorzaty. Buhakow by pisarzem rosyiskim, ktry zakpi zrzeczywistoci ZSRR, poniewaz napisa powieo pobycie szatanaw ateistycmym kraju. Mistrz i Magorzata to powie ponadczasow nawizujca do filozofii, religii, historii' psychologii, polityki. Inne teksty to: Notatki na mankietach' Zapiski modego |ekarza, Szkaratna wysp Zmowa witoszkw, Adam i Ew Iwan Wasiliwicz.

Literatura Obca:

Kontynuacje i nawizania Z rewolucyjnego programu jzyka poetyckiego (zaoeniaPeiper futuryzmu itd) korzysta prawie caa liryka po l945 roku, np.:
Tadeusz Rzewtcz

Miron Biaoszewski Stanistaw Baranczak Marcin Swietlicki