ORYANTALZM ZERNE NOTLAR

Notes on Orientalism Ali kr ORUK

ZET Edward Saidin 1978 ylnda nerettii Oryantalizm adl eseri Sosyal Bilimlerde etkisi bugn de devam eden tartmalara yol amtr. Said, Batda yaplan arkiyat almalarnn masum bir bilgiden ziyade Batnn Dou zerindeki hegemonya arzularna hizmet ettii dncesindedir. Bu amacn gerekletirilmesi iin tarih boyunca olumsuz bir Dou imaj ortaya konmu, ilahiyattan filolojiye, resimden gzel sanatlara kadar bu imaj tutarl ve birbirini tamamlayacak ekilde ilenmitir. Saidin eseri Trkiyede de yanklanm, evrildii 1982 ylndan bu yana hakknda pek ok neriyat yaplmtr. Ayn ekilde onun dnceleri etrafnda Trk tarihini ve aydnlarn deerlendiren almalar da ortaya konulmutur. Bu yazda gemie de temas edilerek Trkiyede Oryantalizm etrafnda yaplan tartmalarn genel bir erevesi izilmeye allmtr. Anahtar kelimeler: Edward Said, Oryantalizm, Dou, Bat, olumsuz Dou imaj ABSTRACT Orientalism published by Edward Said in 1978 has caused many discussions in Social Sciences that are currently effective. Edward Said believes that Oriental studies in the West serve the superiority of West on East more than bare information. In order to realize this purpose, a negative East image has been made up through the history; from the theology to the philology, from the painting to fine arts, the image mentioned here has been taken in hand and reinforced coherently and in complement. The work of Said has reverberated in Turkey, too; since 1982, the year of translation, there has been many publications about it. Moreover, by the aspect of his ideas, there have been studies on the Turkish history and intellectuals. In this paper, the studies on orientalism in Turkey is tried to be outlined generally and also by mentioning the past. Key words: Edward Said, Orientalism, East, West, negative East image

*** I Yirminci yzyln nemli entelektellerinden birisi olan Edward Said 1978 ylnda nerettii Oryantalizm adl eseriyle Dou-Bat ilikilerine yeni bir yorum getirmitir. Saide gre Bat bilgi-iktidar ilikisinden hareketle, kendini tanmlamak, smrgeci niyetlerini hakl gstermek ve bu amacn gerekletirmek adna hayal bir Dou retmitir. Ben ve dierleri ayrmndan hareketle dnyann merkezine kendisini koyan Bat, Ortaadan

Yard. Do. Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

194

Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt:IX , Say: 2, Aralk 2007

itibaren Dou kltrleri, medeniyetleri ve inanlar etrafnda balatt arkiyat almalaryla kendi Dousunu oluturmu, bu almalar neticesinde ortaya kan ve akla gelen btn olumsuzluklarn yklendii Dou imajn gnlk hayattan siyasete, sosyal bilimlerden gzel sanatlara kadar hemen hemen hayatn her sahasnda kullanma sokmutur. Bu bilgiye gre Dou ile Bat arasnda her alanda derin farkllklar sz konusudur. Bat, akl ve rasyonel dnme yetenei sayesinde insanln en ileri aamasn temsil etmektedir. Akln kullanma yeteneinden ve tarihten yoksun, tarihin dnda yaayan Dounun kendi bana bu gelimeleri gerekletirmesi mmkn deildir. Ayrca Bat, tembellii, uyuukluu, alma disiplininden yoksunluu, gnahkrl, cinsellie dknl, zorbal temsil eden geri kalm gayri medeni Dou zerinde vesayet ve tasarruf hakkna sahiptir. zellikle 19. yzyldan sonra Batnn Dou zerinde gerekletirdii smrge ve igal gayretleri bu vesayet ve tasarruf hakkn kendisinde grmesinin neticesindedir. Saide gre etki alan geni kltrel ve siyasal bir olgu olan oryantalizm saf ve masum bir bilgi disiplini deildir ve bu ynyle sorgulanmas gerekir (Said, 1995: 22). Hemen belirtmeliyiz ki Edward Said Bat ile ilikiler noktasnda Osmanl, dolaysyla Trkiye tecrbesini eserinde ele almamtr. Daha ok Orta Dou ve Hindistan zerinde durmutur. Bu durum Saide yneltilen eletiriler arasndadr. Bununla birlikte Batnn Dou ile ilgili oluturduu imaj yelpazesinde Trkiyenin yeri dier lkelerden farkl deildir. Dolaysyla oryantalizm bizi direkt ele almasa da dolayl yoldan ilgilendirmektedir. nk Batdan Douya seyahatin sembollerinden birisi olan Orient Ekspresin son dura stanbuldur. zellikle 19. yzyldan sonra oluturulmu edeb ve siyas metinlerde, oryantalist resim rneklerinde ortaya konulan Trk imaj ile Doulu imaj birbirinin ayndr. Bat basnndaki kimi rneklere bakarak bu imajn yer yer bugn de varln devam ettirdiini gzlemlemek mmkndr. Edward Saidin Batdaki arkiyat almalarn yukarda izdiimiz erevede Batnn Dou zerindeki hegemonyasna hizmet etmekle sulamas derin tartmalara sebep olmutur. Bu tartmalar gnmzde de devam etmektedir. Geri Batda gerekletirilen arkiyat almalarna ve Dou ile ilgili yazlan eserlere Doulu fikir adamlar ve aydnlarn eskiden beri mesafeli yaklatklarn ve eletirel baktklarn biliyoruz. Balangtan itibaren Batda zellikle slamiyet etrafnda yaplan almalar ou kere eletirilmi, bu eserler hakknda reddiyeler yazlmtr. Ayn mesafeli tutum oryantalizmin kurumsallat ve akademik bir disiplin haline geldii 19. yzyldan sonra da devam etmitir. Bu minvalde Avrupada kan slam ve Trkiye aleyhindeki neriyat iin Namk Kemalin yazd Avrupa ark Bilmez (bret, nr 7, 22 Haziran 1872) makalesi ve Fransz dnr Ernest Renann slam ve Bilim balkl konferans metninde savunduu slamiyet terakkiye mnidir mealindeki dncesini reddetmek iin 1884

A.. oruk/ Oryantalizm zerine Notlar

195

ylnda kaleme ald Renan Mdafaanamesi rnek gsterilebilir. Ayn savunma refleksini misyoner propagandalarna kar koymak maksadyla Mdafaalarn (c. I-III, 1883, 1885) kaleme alan Ahmet Midhat Efendide de gryoruz. lkemizde Bat etkisinde gerekletirilmeye allan yeniliklerin yannda yer alan bir ksm aydnmz ayn ekilde Batnn ilim ad altnda kltrmze ve medeniyetimize yapt haksz saldrlarn karsna kmtr. Bu tutum daha sonraki dnemlerde de kendisini gsterecektir. II Batda oluturulan Dou bilgisinin yani oryantalizmin bir tarafyla smrgecilikle balantsna temas eden ilk dnr Edward Said deildir. Bizim fikir hayatmza baktmzda daha 1940 ylnda, Saidden 48 yl nce Adnan Advar tarafndan farkl bir zeminde seslendirildiini gryoruz. Adnan Advar yayn komisyonu bakan olduu slam Ansiklopedisinin Trke basksnn birinci cildine yazd mukaddimede Batda slam ve Dou etrafnda yaplm almalar takdirle karlamakla beraber Son asrlarda (19-20. yzyl) teesss eden mstemlekecilik hareketinin oryantalizmin terakkisinde dahli olduunu kabul etmek zarurdir diyerek bu tarz almalarn ilerlemesinde ve akademik bir disiplin hlini almasnda Batnn smrge siyasetinin etkisine vurgu yapar. Avrupada kurulan eitli oryantalist kurumlarn ve enstitlerin zellikle dilerinde istihdam edilen memurlarn yetimesindeki fonksiyonlarna iaret eden Adnan Advar, smrgecilik-oryantalizm arasnda kurduu ilikide zellikle nicelik asndan bir olumlamada bulunmakla beraber, arkiyatlk sahasnda ortaya konmu btn eserlerin ilm saylamayaca ve tek bir kategoride deerlendirilemeyecei grndedir. Ksa bir oryantalizm tarihi olarak nitelendirilebilecek bu mukaddimede Adnan Advar Mstemleke ve hariciye hizmetleri iin bu messesattan yetienler ile, srf akademik meslek, yani dorudan doruya ilim iin yetienlerin ayrt edilmesi lazmdr. Srf ilim iin alan oryantalistlerde misyonerlik, mstemlekecilik ve diplomatlk gibi bir fayda kasd tevehhm etmek hakszlk olur diyerek, din propaganda, siyaset ve smrge amal oryantalist almalarla herkesin kabul edebilecei ilm almalarn birbirinden ayr tutulmasn nerir. Adnan Advar bu mesafeli tutumdan dolaydr ki Leiden basks esas alnarak hazrlanan slam Ansiklopedisinin Trke basksnda baz maddelerin slah ve ikmal edilecei, yanl kanaat ve hkmlerin tashih edileceini ilave eder. Yani bir anlamda Ansiklopedinin yeniden yazlacan syler. (Advar, 1940: I-XXI) Oryantalizmin 19. yzylda gerekleen sanayi inklb ve smrgecilik siyaseti ile hz kazandna iaret eden bir baka dnce adammz Fuat Kprl olmutur. Trk Dileri Bakan sfatyla 15-22 Eyll 1951 tarihlerinde stanbulda toplanan XXII. Beynelmilel Msterikler

196

Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt:IX , Say: 2, Aralk 2007

Kongresinin al konumasn yapan Fuat Kprl Geen asrda Avrupann sanayi kapitalizmi ve mstemlekecilik siyaseti sayesinde byk bir inkiaf gster(en) oryantalist almalarn mahiyeti zerinde -belki diplomatik konumu itibariyle- durmamay tercih eder. Bununla birlikte oryantalizmin gelecei ile ilgili yapt deerlendirmelerde, bu bilim sahasnn gemiiyle ilgili eksikliklerine iaret eder. Kprlye gre oryantalizm phesiz gemite Dou ile ilgili bilginin ve mspet dncenin geliiminde byk rol oynamtr. Ancak kinci Dnya Savann bitmesiyle beraber dnya yeni bir dneme girmektedir. Esir milletlerin istiklallerini kazanmasyla beraber Avrupaya mnhasr kapal bir anlaytan kp btn dnyay kucaklayan ve iine alan yeni bir anlaya ihtiya vardr. nsanla hizmet edecek bu anlay tesis etmek ve yaygnlatrmak vazifesi bu amalar dorultusunda ortak hareket eden bilim adamlarna dmektedir. Hakikati aramak iin hep beraber alan muhtelif milletlere mensup ilim adamlar insanln mterek mal olan manev kymetlerin mdafaasnda ve milletler arasnda karlkl tesant, anlay ve sevgi zaruretini telkin eylemek hususunda insanla rehber olmak durumundadrlar. Bilim byle bir anlaya hizmet ettii oranda deerlidir. (Kprl, 1954: 39-42) III Oryantalizm, arkiyatlk, msterik kelimelerinin slm ansiklopedilerindeki durumuna baktmzda ilgin bir sonula karlayoruz. slam Ansiklopedisinin gerek Leiden nshas gerekse bu nshadan hareketle hazrlanan Trke basksnda oryantalizm, arkiyat, msterik maddeleri yer almamaktadr. Acaba bu kavramlarn slam lkelerinde genellikle olumsuz armlarla anlmasnn bunda bir rol var mdr? diye insan sormadan edemiyor. Diyanet leri Bakanl tarafndan hazrlanan slam Ansiklopedisinde ise msterik maddesi ise ayn manaya gelmeyen oryantalizm maddesine gnderme yapmaktadr (DA, 2006: 147). Oryantalizm maddesi de yakn zamanda kan 33. ciltte geni bir ekilde yer almaktadr. (Bulut, 2007: 428-436) Maddeyi okuduumuzda Batda ortaya kan ve daha sonra bizde tesis edilen bu bilgi alanna gsterilen geleneksel mesafeli tutumun devam ettiini gryoruz. Ayn ekilde oryantalizm kelimesinin olumsuz armlara sahip olmas Batl oryantalistleri de etkilemi, oryantalizm adyla anlan ve geleneksel hale gelen uluslararas kongrenin isminde deiiklie gidilmitir. lki 1873 ylnda dzenlenen kongrenin ad 100. ylnda yani 1973te Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi (ICANAS) olarak deitirilmitir (Bulut, 2006: 1). Bilindii gibi bu kongrenin otuz sekizincisi 10-15 Eyll 2007 tarihlerinde Ankarada gerekletirilmitir.

A.. oruk/ Oryantalizm zerine Notlar

197

IV Tespit edebildiimiz kadaryla Edward Saidin Oryantalizm adl eseri hakknda Trkiyede ilk nemli deerlendirmeyi yapan Cemil Meri olmutur. Cemil Meri eserin Trke tercmesi yaplmadan bir yl nce 1981 ylnda Boazii niversitesinde verdii bir konferansta eserden ve Edward Saidten ksaca bahsetmi (Meri, 1993: 345-348), aada grlecei zere asl deerlendirmelerini eser ktktan sonra yapmtr. Eser 1982 ylnda ayn adla Nezih Uzel tarafndan Franszca basksndan Trkeye evrilip Pnar Yaynlar arasnda neredilmitir. Eser Oryantalizm balna ek olarak orijinalinde bulunmayan, ancak muhtevaya uygun bir alt balkla Smrgeciliin Keif Kolu alt balyla piyasaya kmtr. Bu alt baln sahibi Cemil Meritir. Eser hakknda Trk Edebiyat dergisinin Aralk 1982 saysnda Bir kmazda Dolarken balyla bir tantm yazs kaleme alan Cemil Meri, Batda ortaya konmu oryantalist almalarn btnyle reddedilemeyeceini ve art niyetli grlemeyeceini ifade etmekle beraber Edward Saidin oryantalizm hakkndaki dncelerini onaylar. Cemil Merie gre Said bu eseriyle Batnn madd ve manev tahakkm altnda susan, susmaya mahkm edilmi Dounun duygularna tercman olmutur: Saidin kitab dokunulmaz birer hakikat diye yutturulan hain ve sinsi yalanlar bir bir deviriyor. Dnceye aran bir dnce kitab, aydnlk, retici Uyuuk zeklar tokatlayarak uyandrmaya alyor. Susan milyonlarn mdafaanamesi Oryantalizm bomba kitap, ykyor ve aydnlatyor Okuyacak ve ok defa kendi kendinize kzacaksnz. Dman hepimizin ortak dman: Yalanc Avrupa ve uursuz Ortadou insan. Oryantalizm, zerinde ok konuulan bir kitap, daha dorusu, konuulmas lazm gelen. Filistinli bir Arap nc dnyann ne korkun bir gaflet iinde bocaladn sergiliyor; alarn dnya niversitelerine ve basnna geren btn bir uzmanlar gruhunun karsna sizi yalanclar diye kyor. Yazsnn devamnda sosyal bilimler alannda uluslararas arenada admzn bile gememesine zlen ve Oryantalizm benzeri kitaplarn altnda neden bir Trkn imzas yok diye soran Cemil Meri 1960larda byle bir kitap yazmay ok istediini ifade eder. Ancak Saidin eserini grdkten sonra bu iin stesinden gelemeyeceini kabul eden Cemil Meri, Trk aydnnn bugn yayabilecei en nemli iin Said ve onun gibi yazarlarn eserlerini Trkeye evirip yorumlamak olduunu syler (Meri, 1982: 3740). mrn Dou-Bat ilikilerinin mahiyetini anlamaya ve sorgulamaya adam, bu ilikiler a iinde Trk aydnnn konumunu sorgulamakla geirmi ve sahasnda otorite kabul edilmi bir fikir adamnn, Cemil Meriin yukarda bir ksmn verdiimiz deerlendirmelerinin Oryantalizmin Trkiye okumalarnda belirleyici bir rol oynadn syleyebiliriz. zellikle Oryantalizm kitabyla ilgili gazete ve dergilerde

198

Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt:IX , Say: 2, Aralk 2007

kan popler nitelikli yazlarda Cemil Meriin yukardaki bak asnn ve slubunun izlerini grmek mmkndr. Onun grlerinin bu manada bir rnek tekil ettiini syleyebiliriz. Trk kamuoyunda byk ilgi gren Oryantalizmin ikinci basks yine Pnar Yaynevi tarafndan bu sefer Selahattin Ayaz evirisiyle 1989 ylnda okuyucuya sunulur. Bu arada Edward Saidin Oryantalizmin tamamlaycs olan eserlerinin de Trke evirileri yaplmaya balanr. Bu erevede 1984 ylnda Saidin Covering Islam adl eseri Haberlerin Anda slam adyla Alev Alatl tarafndan Trkeye evrilerek yine ayn yaynevi tarafndan neredilir. 1993 ylnda ise Kltr ve Emperyalizm dilimize kazandrlr. 1995 ylnda ise eserin Said tarafndan gzden geirilerek gerekletirilen ikinci basks ayn yl Berna nler Trkeye evrilir ve Metis Yaynlar arasnda orijinaline uygun olarak arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar adyla kar. V Oryantalizmin 1982 ylnda Trkeye evrilmesinden sonra Trkiyede ilahiyattan sanat tarihine kadar oryantalizm bal altnda yayn faaliyetinin arttna ahit oluruz. Bu noktada fikir vermek amacyla oryantalizm, oryantalist, msterik ve arkiyatlk kelimeleri etrafnda Mill Ktphane ve SAM ktphanesi kataloglarnda yaptmz aratrmann sonular Edward Saidin eserinin oryantalizm alannda yaplan Trke neriyata etkilerini gstermesi bakmndan nemlidir. 1982 ylndan nce bu alanda ilahiyat ierikli Trke 3 adet kitap yaynlanmken ad geen tarihten bugne kadar 45 adet kitabn neredildiini gryoruz. Bu kitaplardan 22si Trk yazarlar ve aratrmaclar tarafndan yazlm telif eserlerdir. Aada grlecei gibi bazlarna ksaca temas edeceimiz bu eserlerden ayr ayr sz etmek kukusuz bu yaznn snrlar iinde mmkn deildir. Ancak ortaya kan rakamlar konunun Trkiyedeki yanklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Yaplan neriyatn 11 Eyll hadisesi sonrasnda artmas ise dikkat ekicidir. 2001 ylndan bu yana yaynlanan tercme ve telif eserlerin says 24 yani toplamn yarsndan fazladr. 11 Eyll hadisesiyle birlikte yeniden dnlmeye balanan Dou-Bat ilikileri oryantalizm balamnda da ele alnm ve bu alanda Trke neriyat artmtr. 1982 ylndan bu yana gazete ve mecmualarda kan yazlarn haliyle kitaplardan daha fazla bir sayya ulaaca ise tabidir. Neriyat alannda zellikle Ankarada kmakta olan Dou-Bat dergisinin ve ayn adl yaynevinin ayrcalkl bir yere sahip olduunu vurgulamak gerekiyor. VI Trkiyede 1990lara kadar daha ok ilahiyat ieriiyle sa ve muhafazakr evrelerde ounlukla popler bir zeminde gerekletirilen oryantalizm zerinde dnme faaliyeti 1990l yllardan sonra sosyal

A.. oruk/ Oryantalizm zerine Notlar

199

bilimlerin her alanna ve toplumun btn kesimlerine yaylm, ayrca akademik sahaya da intikal etmitir. Bunda Samuel Huntingtonun, DouBat ilikilerinin gelecekte din farkllndan kaynaklanan bir mcadele zemininde seyredecei hakkndaki grlerini ieren ve 1993 ylnda neredilen Medeniyetler atmas adl makalesinin ve 11 Eyll hadisesinin rol byktr. zellikle akademik sahada makale seviyesinde ne kan bu almalar teorik ve uygulamal olmak zere iki ana balk altnda deerlendirmek mmkndr. Teorik ierikli yazlarda eserin yaps ve Saidin malzemeyi ele al tarz deerlendirilmi, bu konuda lehte ve aleyhte grler ortaya konulmutur. kinci grup almalarda ise Saidin grleri dorultusunda Trk modernlemesi ile siyaset ve fikir hayatmz deerlendirilmeye allmtr. Ayrca yine Saidin dnceleri etrafnda Dou-Bat ilikilerini inceleyen Trk yazarlarn eserlerini de ikinci gruba dahil edebiliriz. Meseleyi Edward Saidin dnceleri erevesinde teorik olarak tartan akademisyen ve aratrmaclar arasnda Fuat Keyman, Mahmut Mutman, Asl rakman, Necdet Suba, Nilgn Tutal, Ali Kemal Yldrm, Babr Turna akla gelen ilk isimlerdir. Fikir hayatmzda oryantalizm tartmalar erevesinde ele alnmaya balanan konulardan birisi de oksidantalizmdir. Bat d toplumlarn oryantalizmin aksine kendi Batsn oluturma ve modernlii Batnn tekelinden kurtarp kendi modernliini tesis etme gayreti olarak dnlebilecek bu kavramn henz bir netlie ulamadn, tartma aamasnda olduunu sylemek durumundayz. Bu alanda dncelerini ortaya koyan akademisyenler ve yazarlar arasnda Alim Arl, Meltem Ahska ve Ouz Adanr akla ilk gelen isimlerdir. Alim Arlnn Oryantalizm Oksidantalizm ve erif Mardin (2004) adl almas oryantalizm ile beraber oksidantalizmin kavramsal erevesinin oluturulmaya alld bir eser olarak gze arpmaktadr. Jale Parlann 1985 ylnda neredilen Efendilik, arkiyatlk, Klelik adl eserinde edeb metinlerden hareketle Batda olumu Dou ve Doulu imaj ortaya konulmaya allmaktadr. Bu manada eser Saidin eserinin bir benzeridir. Meyda Yeenolu (Peeli Fanteziler: Oryantalist Sylemde Kltrel ve Cinsel Fark, Oryantalizm Hegemonya ve Kltrel Fark, Keyman/Mutman/Yeenolu, 1996) ise Doulu kadn figrnn bat zihnindeki armlar ve anlamlar zerinde durmutur. Oryantalizm hakknda yaplm baarl almalardan birisi de Ycel Buluta aittir. Ycel Bulutun kaleme ald Oryantalizmin Ksa Tarihi (2006) adl alma bu konuda tarih malumat elde etmek isteyenler iin bavuru kayna durumundadr. Oryantalizmin Dou dncesinin en iyi anlalabilecei rnekler, resim sanatnda ortaya konulmutur. Meselenin resim sanat asndan deerlendirildii bir alma Semra Germaner ve Zeynep nankur tarafndan

200

Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt:IX , Say: 2, Aralk 2007

Oryantalistlerin stanbulu (2002) adyla yaynlanmtr. XIX. Yzylda Batl oryantalist ressamlar tarafndan Dounun ve Dou insannn nasl resmedildiini gstermesi asndan ilgin bir alma olarak gze arpmaktadr. Oryantalizm etrafnda son yllarda iki nemli toplant dzenlenmitir. S. . ve Diyanet leri Bakanlnn ortaklaa dzenledii Oryantalizmi Yeniden Okumak: Batda slam almalar balkl sempozyum 11-12 Mays 2002 tarihinde gerekletirilmi, sempozyumda sunulan bildiriler Diyanet leri Bakanl tarafndan 2003 ylnda kitaplatrlmtr. Ayn ekilde stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Mdrl tarafndan 9-10 Aralk 2006 tarihlerinde Uluslararas Oryantalizm Sempozyumu dzenlenmi, yerli- yabanc pek ok bilim adamnn katld sempozyumun bildirileri 2007 ylnda ayn adla kitap haline getirilmitir. VII Son yllarda Saidin dnceleri etrafnda Trk fikir hayatn ve siyaset tarihini ele alan, hatta gnmz yazarlarn bu erevede deerlendiren almalar ortaya konulduunu gryoruz. Bilindii zere Bat ile ilikilerimiz Tanzimatla beraber yeni bir dneme girmitir. Tanzimatla birlikte eskinin fetih dncesinin yerini artk Bat dnyasnn bir paras olma abas almtr. Bat karsnda Birinci Dnya Sava ve stiklal Harbi gibi sava boyutunda mcadelelere girmi, sonuncusunu kazanp yeni bir devlet kurmu Trkiyenin bu abalar istikamet deitirmemitir. Gnmz politikalarnda da ayn durum sz konusudur. Balangtan beri karlkl bak farkllndan hareketle Bat dnyas ile ilikilerinde sorunlar yaam olan Trkiyenin Batllama abalar hliyle kendine zg tartmalar da beraberinde getirmitir. Tartmalarn arlk kazand sahalarn banda ise kltr gelmektedir. Trkiyenin hangi kltr alanna dahil olduu, hangisine dahil olmas gerektii, yeni bir kltr oluturma gayretleri Batllama maceramzn temel problemleri arasnda olmu, hl da olmaya devam etmektedir. zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda ve 1940larda yrtlen kltr politikalarn oryantalizm problemi etrafnda yeni bir bak asyla deerlendiren almalar ortaya konulmutur. Hasan Blent Kahraman (selletirilmi, Ak ve Gizli Oryantalizm ve Kemalizm, Dou Bat, nr. nr. 20, Austos-Ekim 2002, s. 153-178) bu konuda yaz yazan ve grlerini ortaya koyan akademisyenlerden birisidir. Trkiyede oryantalizm hakknda en fazla yaz yazanlarn banda Hilmi Yavuz gelmektedir. Bu konuyla ilgili fikirlerini ounlukla gazete stunlarnda dile getiren Hilmi Yavuz, iki yz yllk Batllama maceramz iinde aydnlarmzn kendi kltrlerine yabanc bir gzle baktklarn, dolaysyla oryantalist dncenin aydnlarmz tarafndan kabul edildiini dnr. Yavuza gre Batllama, bir medeniyet projesi olarak Avrupal olmay deil, Avrupal gibi olmay dayatan bir proje(dir). Oryantalizmi

A.. oruk/ Oryantalizm zerine Notlar

201

aydnlarn zihnini kuatan vahim bir ideoloji olarak deerlendiren Yavuz, modernlemeyle beraber Trkiyenin Batllamadn, aksine oryantalistletiini savunur. Kendi kltrne ve insanna yabanc gzle bakma noktasnda eletirilerini ynelttii kiilerin banda ise romanc Orhan Pamuk gelmektedir (Yavuz, 2002: 54). Hilmi Yavuzun oryantalizm zerinde yazd yazlar meselenin gndemde kalmasna hizmet etmekle beraber, bu yazlarda yazarn konuyu yzeysel planda ele aldn, kolay genellemelere gittiini gryoruz. Bu ise bylesine etrefil bir meselenin anlalmasnda okuyucuyu kolayclk hissine sevk etme ihtimalini arttrmaktadr. zellikle kltrel adan Batyla ilgilenen son dnem aydnlarmzn byk blm hakknda yapt genellemeler zaman zaman eletiriye uramtr (Akay, 1996: 15) Kendi kltrn ve insann aalayan, hor gren oryantalist yerli aydn rnei olarak sunulan yazarlardan birisi de Radikal gazetesi ke yazar Mine G. Krkkanattr. Asena Gnal, Krkkanatn yazlarndan hareketle ortaya koyduu almasnda, Fransz kltrne sahip olmakla vnen ve Douya dair ne varsa nefret eden yazarn bu tavryla Avrupamerkezci oryantalist sylemin taycln stlendiini dnr (Gnal, 2001: 67). VIII Edward Saidin fikir hayatmzda byk oranda kabul gren oryantalizm dncesi yer yer eletirilere de konu olmaktadr. Bu konuda Trkiyede Edward Saidi eletirenlerin banda erif Mardin gelmektedir. erif Mardin Batnn Dou hakkndaki dnce ve telakkilerinin konjonktrel olduunu, tarihin btn dnemleri kapsamadn belirterek bu konuda Saidin cmbzla setii eserler dorultusunda genellemelere gittiini ne srer ve bu tavrndan dolay Edward Saidi eletirir (Mardin, 2002: 115). Batdaki Dou dncesinin geliimini ve deiimini Osmanl rneinden hareketle ele alan Asl rakman ise zellikle 16 ve 17. yzyllarda baz Batl seyyahlarn Osmanl hakknda olumlu dnceler beslediini, 18. yzyldan sonra ise olumsuz dncelerin arttn ne srer. Saidi bu noktada genelleme yapmakla ve btn grmemekle eletiren rakmana gre srf bu nedenle Oryantalizmi tarih ar, srekli ve tutarl bir sylem olarak kavramsallatrmak mmkn deildir (rakman, 2002: 190). IX Yahya Kemalin hayatnda onun ahsiyetinin ekillenmesinde byk rol olduunu dndmz bir anekdot vardr: 1903 ylnda devrin genleri arasnda yaygn olan bir temayln neticesinde Parise kaan Yahya Kemal balangta her bakmdan bir aray iindedir. Pariste bulunduu mddet zarfnda siyasetten ok iir ve edebiyatla ilgilenen air, Fransz airi Mallarmenin bir tavsiyesi nda kendi kltrn ve iirini tanma frsat bulur. Mallarme iire yeni balayacak Fransz genlerine Verlainenin

202

Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt:IX , Say: 2, Aralk 2007

XVIII. Asr Fransz Saray hayatn anlatt iir kitab olan Fetes Galantesi okumalarn tavsiye etmitir. Bu tavsiyeyi duyan Yahya Kemal, Verlainenin eseri yerine bizim hayatmz anlatm olan Divan iirine ynelir. Ancak bu konuda bilgisi azdr. nk lkesinde Tanzimattan sonra divan iiri gndemden dm, edebiyatta Bat tarznda yeni eilimler ortaya kmtr. Bat etkisindeki eilimlerin ar boyutlara vard Servet-i Fnun dneminde Avrupaya kaan Yahya Kemalin iir heveslisi bir gen olarak lkesinde Divan edebiyatn renme imkn yoktur. Mallarmenin tavsiyesinden hareketle Divan iirini renmeye koyulan Yahya Kemal Arapa ve Farsasn ilerletmek iin Paristeki oryantalist almalarn merkezi durumunda olan ve Langles tarafndan kurulmakla beraber en parlak dnemini Sacy zamannda yaayan ark Dilleri Mektebine (Bulut, 2006: 103) devam eder. Divan iirini okuyup anlamaya alr. Zira oryantalist almalarda kullanlmak zere Douya ait pek ok eser -bunlar arasnda Trke divanlar da vardr- Pariste toplanmtr. Kader bana Trk iirini ve onun klasiklerini renme frsatn Fransada vermiti (Banarl, 1960: 99) diyen Yahya Kemal, Pariste edindii bilgi ve tecrbe nda bugn bile salamlndan hibir ey kaybetmeyen, hepsinden nemlisi bizi ifade eden iirler yazmtr. htimallerden hareket edecek olursak Paristeki ark Dilleri Mektebi olmasayd belki de Yahya Kemal gibi bir airimiz olmayacakt yahut airimiz iirini farkl bir zeminde oluturacakt. Ancak devrinde pek ok yazar ve airde grdmz gibi kendi deerlerimizden uzak, Bat taklidi eserler ortaya koymayan, Batda rendiklerinin nda kendi iirini oluturan o bile gnmzde oryantalistlik sulamasndan kurtulamam, kendi kltrne ve insanna uzaktan bakt, oryantalist gibi davrand ne srlmtr (Ayvazolu, 1999: 41; Mignon, 2004: 289). Yahya Kemal rneinden hareketle Trkiyede oryantalizm tartmalarnn ou zaman salam bir zeminde gerekletiini sylemek mmkn deildir. Oryantalizm tartmalarnda resmin btnn grmeden zayf veriler erevesinde kolayca bir teki yaratma abas sz konusudur. Bir defa tartmadan nce llerin ortaya konmas lzmdr. Oryantalistliin yahut bunun karsnda yer alan yerliliin ls nedir? Bu ly kim koyacaktr? Kendi hayatmzla ilgili btn eletiriler oryantalizm kaynakl mdr? Oryantalist eletiri btnyle gz ard edilebilir mi? Batnn iyilik ve ktlk ls nedir? Tarih boyunca Batnn bize bak ile bizim Batya bakmz arasndaki ortak noktalar ve farklar nelerdir? Saidin grleri konuyu aydnlatmada ve tavr belirlemede ne derecede nemlidir? vb. sorularn cevaplarn bulmadan, her eyden nemlisi sorular ortaya koymadan zme ulamak mmkn gzkmemektedir. Oryantalizm hakl olarak daha uzun bir sre fikir dnyamz megul edecek bir problem olarak nmzde durmaktadr. Ancak oryantalizm etrafnda yaplacak olan bu tartmalarn poplaritenin ekiciliine kaplmadan saduyu erevesinde gerekletirilmesi zorunluluu da ayn derecede nemlidir.

A.. oruk/ Oryantalizm zerine Notlar

203

KAYNAKLAR
ADIVAR, Adnan. (1940), Mukaddime, MEB slm Ansiklopedisi, c. I, 1940, ss. IXXI. AKAY, Hasan. (1996), Oryantalist Bak As, Postmodernizm ve Trk Aydnlar, Bir, nr. 5, ss. 7-25. AYVAZOLU, Beir. (1999), Yahya Kemal-Eve Dnen Adam, III. Bask, tken Yaynlar, stanbul. BANARLI, Nihad Sami. (1960), Yahya Kemalin Hatralar, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul BULUT, Ycel. (2006), Oryantalizmin Ksa Tarihi, II. Bask, Kre Yaynlar, stanbul. Oryantalizm. (2007), DA, c. XXXIII, 2007, ss. 428-436. IRAKMAN, Asl. (2002), Oryantalizmin Varsaymsa Temelleri: Fikri Sabit mgelem ve Dnce Tarihi, Dou-Bat, nr. 20, Austos-Ekim 2002, ss. 181197. GNAL, Asena. (2001), Mine G. Krkkanat ve Beyaz Trk Oryantalizmi, Birikim, nr, 144, ss. 67-73. KPRL, M. Fuat. (1954), XXII. Msterikler Kongresinin A Nutku, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, c. I, Cz 1-4, 1954, ss. 39-42. MARDN, erif. (2002), Oryantalizmin Hasralt Ettii, Dou-Bat, nr. 20, Austos-Ekim 2002, ss. 111-115. MER, Cemil. (1993), Oryantalizm, Sosyoloji Notlar, letiim Yaynlar, stanbul, ss. 345-349. MER, Cemil. (1982), Bir kmazda Dolarken, Trk Edebiyat, Aralk 1982, ss. 37-40. MGNON, Laurent. (2004), Kimin Gkkubesi, Edebiyat Sosyolojisi ncelemeleri (Ed. Kksal Alver), Hece Yaynlar, Ankara. SAD, Edward. (2004), Oryantalizm, Batnn ark Anlaylar, IV. Bask, (ev. Berna nler), Metis Yaynlar, stanbul. YAVUZ , Hilmi. (2002), Oryantalizm zerine Bir Giri Denemesi, Marife, yl 2, say 3, k 2002, ss. 53-63. www.isam.org.tr/ktphane www.mkutup.gov.tr/katalog

204

Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt:IX , Say: 2, Aralk 2007