ALEKSANDER KONDRATOW

ZAGINIONE CYWILIZACJE
1988

Pamici moich Rodzicw, Michaia Awdiejewicza Kondratowa i Tamary Dmitriewny Chodorowej na znak solidarnoci z Narodem Polskim powicam

SPIS RZECZY
Przedmowa do wydania polskiego 3 Odkrycie nowych wiatw 4 W poszukiwaniu Atlantydy 13 Tajemnica Sfinksa 27 ladami Synw Soca 54 Dary Wschodu 75 Trzecia kolebka 101 Tajemnica pod siedmioma pieczciami 119 Wyspa Minotaura 137 Grecja przed Grekami 157 Zadziwiajcy dysk z Phaistos 186 Kim jestecie, Hetyci? 205 Etruskowie - zagadka numer jeden 244 Europa jeszcze nie odkryta 274 Czarna Atlantyda 293 Trzecie odkrycie Ameryki 311 Tajemnice kraju Hotu-matuy 333 Poznanie tajemnic 365

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

W r. 1971 ukazao si w przekadzie polskim pierwsze wydanie moich Zaginionych cywilizacji. Wydanie pite rni si od poprzednich w sposb zasadniczy. W oryginale Zaginione cywilizacje powstay przed pitnastoma laty Jest oczywiste, e w tym czasie dokonano nowych odkry archeologicznych, pogbiono wiedz o dawnych jzykach Wyniki tych odkry znalazy swoje miejsce w wydaniu obecnym. Uznaem za konieczne powikszy objto ksiki, powici oddzielne rozdziay takim cywilizacjom, jak minojska, hetycka, etruska. Znacznemu poszerzeniu ulegy rozdziay omawiajce pisma staroytne, a zwaszcza najbardziej zagadkowy tekst naszej planety - dysk zapisany hieroglifami, znaleziony w Phaistos na Krecie. Mam nadziej, e rozszerzone i na nowo opracowane wydanie mojej ksiki spotka si w Polsce z takim samym ciepym przyjciem, jak wariant poprzedni.

Aleksander Kondratow Leningrad, 28.01.1980

ODKRYCIE NOWYCH WIATW

ZIEMIA MA KSZTAT KUFRA... Ziemia ma ksztat kufra... - z powag twierdzi Kosmas Indikopleustes (tj. Pywajcy do Indii). Okreli on ld jako prostokt podzielony dokadnie na trzy czci: Europ, Azj i Afryk. Prostokt ten otaczaj wody Oceanu wiata, za ktrym istnieje jeszcze jedna ziemia, tylko mniejsza. Na niej znajduje si Raj, z ktrego pyn pod oceanem, na nasz grzeszn wielk ziemi, cztery due rzeki: Nil, Eufrat, Tygrys i Ganges. Ziemi otaczaj krysztaowe mury, na ktrych spoczywa niebo podobne do przykrywajcego wieka. Na noc soce zachodzi za gr lec na dalekiej pnocy ziemi. Kosmas Indikopleustes, kupiec bizantyjski, by w Turcji, Egipcie, a moe i na Cejlonie. Wierzy jednak nie swoim oczom, ale Biblii. Na przekr wasnemu dowiadczeniu usiowa dopasowa to, co widzia, do biblijnego opisu budowy wszechwiata. Przez dugie lata dzieo Kosmasa* byo rdem wiedzy o wiecie i zamieszkujcych go ludach. Czas jednak mija, a z nim ulegay zmianom wyobraenia o wiecie. Przez dugi okres uboga Europa spogldaa zawistnie na bogaty arabski wschd, a kupcy Genui, Wenecji czy innych miast dawno ostrzyli sobie zby na bogactwo i zyski przedsibiorczych kupcw arabskich, ydowskich, syryjskich czy tunezyjskich. Znalaz si powd do wyrwnania rachunkw. Pod panowaniem nikczemnych muzumanw znajdowaa si Jerozolima z Grobem Paskim. Rozpoczyna si okres wypraw krzyowych. Na miejsce bredni o ludziach z uszami jak przecierada, o zotozbych rybach rosncych na drzewach i innych cudach Wschodu przychodzi prawdziwa wiedza. Czas pynie. Rozszerzaj si granice wiata. Energiczni kupcy Wenecji i Genui odbywaj dalekie i niebezpieczne podre, przywo do Europy wiadomoci straszliwe i zadziwiajce. wiat okazuje si wielki, rozciga si tysice kilometrw na wschd i poudnie od centrum wiata Jerozolimy**. Na bezkresnych przestrzeniach Azji rodkowej jest miejsce na niejedn chrzecijask Europ.

Mowa o Topographia Christiana. (Przypisy bez dodatkowych oznacze pochodz od Na podstawie Biblii Kosmas utrzymuje, e ziemia jest paska, ze rodkiem w Jerozolimie,

tumacza.) ** zamknita sklepieniem niebieskim. wiat przypomina zatem Mojeszow Ark Przymierza.

KRWAWY BRZASK Europa zrzuca okowy rozdrobnienia feudalnego. Krlowie ograniczaj wszechwadz ksit i hrabiw, biskupw i opatw. Pomaga im w tym drobna szlachta i formujca si buruazja. Wkraczamy w czasy nowoytne. Jedna za drug wychodz w morze karawele portugalskiego ksicia Henryka o przydomku eglarz. Niebezpieczna i przeraajca jest droga na poudnie wzdu niegocinnych wybrzey Afryki. Ogromnym sukcesem, i to dopiero po kilku prbach, stao si okrenie osawionego przyldka Nie*, uchodzcego wedug antycznej legendy za koniec wiata. Kosztowne to byy wyprawy, tote ksi nie cieszy si popularnoci w Portugalii. Ale oto przychodzi z dalekich brzegw Afryki wiadomo, ktra od razu zamkna krytykom usta, a Henryka obdarzya imieniem nowego Aleksandra Macedoskiego. Martwa pustynia przeistacza si w okolice zaludnione - gosia po swym powrocie w r. 1441 wyprawa kapitana Nuo Tristo, a mieszkacy Lizbony mieli nie lada sensacj, ogldajc czarnych niewolnikw z wenistymi wosami, rnicych si wyranie od ciemnoskrych Maurw. Zdarzenie to rozpoczyna haniebny okres handlu niewolnikami. Po dwu latach Tristo przywozi now parti niewolnikw, ktrych sprzedaje w Lizbonie po wysokiej cenie. W nastpnym roku po zyskowny ywy towar wyrusza Lanarote, ktry otrzyma od Henryka eglarza licencj na handel w Afryce. W morze wychodzi sze okrtw. Bg, Pan nasz, nagradzajcy wedug zasug dobre uczynki, zapragn, aby za trudy w Jego subie otrzymali oni zadouczynienie i schwytali Murzynw, mczyzn, kobiet i dzieci sto szedziesit pi gw, nie liczc tych, ktrzy zmarli lub ktrych zabito - pisa kronikarz wspczesny Henrykowi eglarzowi. Wielu historykw Zachodu otoczyo imi ksicia Henryka aureol witoci. Jego usta nie znay smaku wina i nigdy nie dotkny ust kobiety. Nikomu z obraajcych go nie zdarzyo si usysze w odpowiedzi obelgi - rozczulajco pisze na przykad historyk niemiecki Oskar Peschel. Oddajmy jednak gos kronikarzowi Azurarze: Ojcze Niebieski! Bagam Ci, nie daj zom moim wzruszy mego sumienia, albowiem kae mi paka z aoci nad cierpieniem nie ich (Murzynw) religia, ale ich ludzka natura...
Cape de No, pooony gdzie w okolicy Rwnika.

Jakie serce mogoby by tak nieczue, aby nie zostao poruszone uczuciem alu na widok tych ludzi? Niektrzy, opuciwszy gowy, z oczyma penymi ez, spogldali na siebie; inni jczeli aonie, inni uderzali si po twarzy i tarzali po ziemi, kto tam zawodzi, jak nakazuje obyczaj jego kraju podczas pogrzebu. I chocia nie rozumielimy ich mowy, jej dwiki wyraay w peni cay ich smutek. I eby jeszcze bardziej pogbi ich cierpienia, zjawili si ci, ktrych zadaniem by rozdzia jecw; aby utworzy pi partii, zaczli ich rozdziela, przyszo do tego, e rozczano ojcw z synami, mw z onami, braci z siostrami. Nie zwracano uwagi ani na przyja, ani na pokrewiestwo, kady stawa tam, gdzie chcia los ... kiedy ju jecw jako ustawiono, dzieci, widzc swych ojcw w innej grupie, wyryway si do nich wszelkimi siami; matki obejmoway swoje dzieci i kady si z nimi na ziemi, przyjmoway uderzenia nie baczc na bl, byleby tylko ich nie odda. Na to niebywae widowisko przybyli mieszkacy miasta i okolicznych wsi. Obecny by i ksi Henryk ze swym dworem. Jeeli jednak prosty lud ogarno na ten widok tak silne wzburzenie, e kierujcych rozdzielaniem (Murzynw) ogarn przestrach, ten wzr chrzecijanina i humanisty chodno spoglda z wierzchowca na nikczemny podzia zdobyczy. I nie zwlekajc pasowa Lanarotea na rycerza nagradzajc go szczodrze za wyjtkowe zasugi. Tak pisze Azurara.

DROGA MORSKA DO INDII Apetyt wzrasta w miar jedzenia. Ekspedycja Lanarotea liczya sze okrtw. W nastpnym roku wypywa do Afryki ju dwadziecia sze - caa flotylla. Coraz dalej i dalej na poudnie egluj portugalskie okrty w poszukiwaniu zota i czarnej koci soniowej - niewolnikw. Odkryto wybrzee Gwinei, ujcie Nigru i Kongo. W 1488 r. Bartolomeo Diaz dociera do Przyldka Dobrej Nadziei (Diaz nazwa go Przyldkiem Burz - Cabo Tormentoso - a dopiero Jan II zmieni nazw na t, jak znamy dzisiaj, w nadziei odnalezienia poszukiwanej drogi do Indii) i widzi, e brzeg tutaj zawraca na pnocny wschd w kierunku Etiopii, stwarzajc wielk nadziej na odkrycie Indii. Pragnienia tego Diaz nie zaspokoi. Wyczerpana zaoga potrzebowaa odpoczynku, zawrcono do kraju. Ale ju dziesi lat pniej trzy okrty pod flag admiralsk Vasco da Gamy odbijaj od brzegw Portugalii z rozkazem dotarcia do Indii. Okrty opywaj Przyldek Dobrej Nadziei i pyn wzdu brzegu Afryki wschodniej, chwytaj po drodze tubylcw natychmiast poddajc ich torturze, aby wskazali drog do Indii. 6

Portugalczykom szczcie dopisao. W Malindi przyby na pokad najlepszy pilot nawigator tych czasw, Arab Achmed ibn Madid. Pod jego sprawnym kierownictwem okrty Vasco da Gamy przybijaj 20 maja 1498 r. do brzegw dalekich i przedziwnych Indii. Odlegy dotd i nieosigalny Wschd - tu za burt! Marzenie spenione. Rozpoczyna si nowa krwawa karta zdobyczy kolonialnych, mordw, grabiey. O, gdybym ja wiedzia, co bdzie pniej! - woa ibn Madid. Nawet portugalski wicekrl Indii przyzna, e Portugalczycy wkroczyli do Indii z mieczem w jednej rce i krucyfiksem w drugiej. Potwierdza to historyk portugalski Alfons Raabe. Pierwszych konkwistadorw Indii para naprzd, jak si wydaje, dza zota, ktra nieuchronnie pociga za sob dz krwi. Czym mogy przeciwstawi si rozdrobnione na wrogie sobie ksistewka Indie, majc za przeciwnikw zachannych na zdobycz, okrutnych i fanatycznych Portugalczykw, dla ktrych grabie bya zjawiskiem normalnym, a zabjstwo poganina - dobrym uczynkiem? Portugalia kieruje swoje okrty nie tylko do Indii, spoglda podliwym wzrokiem take i na inne kraje Wschodu. W 1507 roku flotylla pod dowdztwem Alfonsa dAlbuquerque pojawia si w Zatoce Perskiej, rabuje i pali osiedla. Albuquerque poleca obcina jecom nosy, mczyznom oprcz tego prawe rce, a kobietom - uszy. Portugalczykom udaje si wkrtce, z pomoc tajnych agentw, zawadn wanym portem, Malakk, skd wywo okoo trzech i p tony zota. Hiszpanie przenikaj na Archipelag Indonezyjski i znajduj drog do Wysp Korzennych - Molukw. Gorczka zota pcha ich dalej - do brzegw Chin, Japonii, Nowej Gwinei, Australii, a za nimi postpuje mier i zniszczenie.

MEKSYK, JUKATAN, ANDY W tym samym mniej wicej czasie w innym rejonie wiata, w Ameryce, w imi Pana naszego Jezusa Chrystusa i w imi bstwa-zota, rozpoczyna si podobnie krwawa i okrutna rozprawa. Hiszpanie pojawili si w Nowym wiecie z krzyem w rce i nienasycon dz zota w sercu - pisa wiadek hiszpaskiego podboju Ameryki. W pierwszych latach po odkryciu Ameryki dza zota bya zaspokojona w niewielkim stopniu. Zdobywcy trafiali pocztkowo tylko na ubogie plemiona indiaskie. Czy mona byo porwna bogactwo tego kraju z Indiami, grabionymi przez Portugalczykw? Wkrtce jednak zaspokojono t nienasycon dz zota. Hiszpanie dowiaduj si o bogatych pastwach Majw i Aztekw. W lutym 1519 r. uzbrojony oddzia z Hernando Cortezem na czele wyprawia si w celu zawadnicia bogactwami Indian pod 7

hasem: Bogu, krlowi, sobie i swoim przyjacioom. Hiszpanie lduj na Pwyspie Jukataskim. Dziki broni palnej i koniom (Indianie uwaali jedcw za co nadprzyrodzonego, a rumaka i jedca za jedn istot) zwyciaj. Oddzia Corteza kieruje si w gb Meksyku, w kierunku stolicy pastwa Aztekw Tenochtitlanu (obecnie miasto Meksyk). U bram miasta uzbrojonych przybyszw powita wadca Aztekw Montezuma. Nie wiedzielimy, co powiedzie, nie wierzylimy wasnym oczom. Po jednej stronie na ldzie, rzd duych miast, po drugiej - rzd innych, a jezioro pene kanu... oto leao przed nami wielkie miasto Meksyk, a nas - nas byo mniej ni czterystu! - pisa Bernal Diaz. Wkrtce Montezuma zostaje uwiziony jako zakadnik, a w jego imieniu krajem rzdz Hiszpanie. Nakadaj daniny, daj zota i drogocennych kamieni. Wybucha powstanie. Montezuma prbuje powstrzyma powstacw, ale zostaje miertelnie ranny. Milcz, niegodziwcze, babo urodzona, by tka i prz, te psy trzymaj ciebie w niewoli, ty tchrzu! - woaj z tumu; nadlatuj kamienie i strzay. Umierajc, Montezuma odmawia przyjcia chrzecijastwa. Hiszpanie wycofuj si z Tenochtitlanu tracc wszystkie dziaa, prawie ca bro paln i konie. Klska ich byaby zupena, gdyby nie pomoc... Indian. Aztekowie byli znienawidzeni przez podbite plemiona, dla ktrych Hiszpanie stali si sojusznikami przeciwko uciskowi pastwa Montezumy. Cortez otrzymuje dziesi tysicy wojownikw, z ktrymi atakuje Tenochtitlan. Rosn siy Hiszpanw i ich sprzymierzecw. Stolica Aztekw zostaje odcita od reszty wiata. W miecie panuje gd, a gdy jeszcze Hiszpanie niszcz system rur doprowadzajcych wod - pragnienie. Ale opr trwa. Kiedy Hiszpanie zajli ostatni dzielnic miasta, ujrzeli, e bya ona przepeniona trupami lecymi wszdzie: w domach, kanaach, na brzegu jeziora; miejscami byo ich tak wiele, e leay jeden na drugim jak polana drzew... Polegli prawie wszyscy doroli mczyni, nie tylko z miasta, ale i okolic. Po zajciu pastwa Aztekw Hiszpanie wdzieraj si na teren pastwa Majw. Szczujc na siebie rne wrogie sobie miasta i plemiona, towarzysz Corteza, Pedro de Alvarado, zdobywa tereny dzisiejszej Gwatemali, Hondurasu, Nikaragui. Francisco de Montejo wdziera si w gb Jukatanu, trzeba byo jednak dwch dziesicioleci, by udao si zama opr Majw. Na urocz ystym auto-da-fe ojciec Diego de Landa spali ostatnie ocalae z grabiey pomniki kultury Majw: rzeby, inkrustowane naczynia i pisane hieroglifami rkopisy. Bogactwa Meksyku, witynie i paace, pene zota i kosztownoci, przycigay coraz to nowych chtnych, dnych upu. Ximenes de Quesada zdobywa kraj 8

Chibcha-Muysca (dzisiejsza Kolumbia), rabuje indiaskie grobowce, w ktrych znajduje wicej zota ni w jakimkolwiek kraju Ameryki. Francisco Pizarro, byy winiopas, a pniej wicekrl Peru, wykorzystuje paacowe konflikty, podbija imperium Inkw. Podobnie jak w Meksyku ma miejsce rabunek, a powstania Indian s krwawo tumione. W poowie XVI w. wadza Hiszpanii rozciga si na ogromnym terytorium - od pnocnej czci Meksyku i Florydy po poudniow cz kontynentu amerykaskiego. Hiszpanie wytpili okoo pitnastu milionw Indian. Afryk kosztowa handel Murzynami sto milionw ludzi. Ta ponura dziaalno bya dzieem nie tylko Hiszpanii i Portugalii, do nich przyczyy si i inne rzdy szukajce kolonii zamorskich: Holandia, Francja, Anglia. Pyn lata. Holandia, pniej Anglia przejmuj bero wadczyni mrz. Odpada z konkurencji Hiszpania i Portugalia. Rzd brytyjski rozszerza kolonialne posiadoci - znw leje si krew. Malaje i Nowa Zelandia, Australia i Kanada, Poudniowa Afryka, Indie... Kul i wdk, si i kamstwem angielski kapitalizm toruje sobie drog do przewodzenia wiatu. Gin samoistne kultury Indian Ameryki Pnocnej, mieszkacw wysp Oceanii, kontynentu afrykaskiego. Stare gwinejskie miasto Benin zostaje barbarzysko zbombardowane i rozgrabione. W nierwnej walce pada pastwo Zulusw. Po dugich wojnach Maorysom zostaje tylko skpy skrawek kraju, ktry kiedy nalea do nich w caoci - Nowej Zelandii. Doszcztnie wyniszczono ludno Tasmanii, katastrofalnie wymieraj autochtoni kontynentu australijskiego. Tego, co omina grabie pastwowa, nie omina grabie prywatnie dokonywana przez piratw, handlarzy niewolnikw, poszukiwaczy zota i innych awanturnikw. Na mniejsz skal, natomiast z wiksz dokadnoci, kontynuuj ponure dzieo rozpoczte przez Portugalczykw. W r. 1862 peruwiascy handlarze niewolnikw porywaj wiksz cz mieszkacw Wyspy Wielkanocnej, wymierzajc tym samym miertelny cios samoistnej kulturze wyspy. Misjonarze dokonuj reszty. Kto nie zgin od kuli, gin od innych zdobyczy cywilizacji - epidemii, pijastwa, chorb wenerycznych. Zaginy dawne religie, stare tradycje - chrzecijastwo byo niezrozumiae, moralno biaego czowieka moralnoci bandyty. Py zapomnienia przysypuje dawne kultury, dawne ycie... Kultura europejska jedyna w wiecie. Tylko chrzecijastwo owiecio nieszczsnych dzikusw. Europa wydobya ndznych i biednych pogan z wiecznego mroku i ciemnoty. Historia wiata - to historia Europy. Od podobnej frazeologii pczniay podrczniki, pod takimi hasami niszczono nie tylko pogaskie idole i diabelskie napisy, ale te kulturaln odrbno i niezawiso 9

polityczn caych narodw. ODKRYCIE NOWYCH WIATW Zanim jeszcze nastpi zmierzch kolonializmu, w wiadomoci ludzi krok za krokiem ujawniaa si wielka prawda: chrzecijastwo nie jest jedynie prawdziw religi, a Europa kolebk kultury, lecz zaledwie malek wysepk w archipelagu cywilizacji. Nowi Kolumbowie - archeolodzy, historycy, lingwici, ponownie odkryli Ameryk i Afryk, Azj i Oceani. Archeologiczne znaleziska nowych wiatw zaczy si w okresie wielkich odkry geograficznych. Odrodzenie budzi zainteresowanie zabytkami staroytnoci, co prawda tylko antykiem, hoduj temu poeci i ksita, dyplomaci, a nawet Ojcowie Kocioa kardynaowie i papiee. Natomiast zupenie nie znan ksig dla ludzi Renesansu pozostaje historia ludw pierwotnych, jak rwnie historia innych pozaeuropejskich cywilizacji. Jednak ju w XVII w. pojawiaj si w sferze zainteresowa mionikw staroytnoci cenne znaleziska kultury egipskiej, perskiej, etruskiej. Wyprawa Napoleona do Egiptu, odczytanie przez genialnego Champolliona hieroglifw, odkrycie wspaniaych pomnikw kultury w dolinie Nilu - wszystko to prowadzi do powstania nowej dyscypliny naukowej - egiptologii. Podstaw tej nauki stanowi dwunastotomowa praca Lepsiusa, uczonego niemieckiego, Pomniki z Egiptu i Etiopii* ilustrowana dziewiciuset tablicami. Mniej wicej w tym samym czasie powstaje nastpna nauka zajmujca si nie znanym Europejczykom wiatem staroytnego Midzyrzecza. Dotychczasowe rda mwice o potnej niegdy Niniwie, stolicy Asyrii, i matce miast, Babilonie, to Biblia, dziea Herodota i Berosa, kapana chaldejskiego. rda te uchodziy za niezbyt pewne, gdy wiele gupstw paple Herodot i inni pisarze ozdabiajc swoje wiadomoci zmyleniem, jak gdyby jakim motywem muzycznym, rytmem czy przypraw - pisa Strabon. W XIX wieku zmylenie stao si prawd: ruiny Niniwy i Babilonu, miast, o ktrych mwi Biblia, zostay odkryte przez archeologw. Po pewnym czasie odkopano na terenie Midzyrzecza miasta jeszcze starsze oraz pisma dawniejsze ni wite ksigi ydw. Doda mona, e i historia Europy zacza si wczeniej ni podaje to biblijna data stworzenia wiata. Henryk Schliemann, kupiec-milioner i archeolog-amator, odkrywa nie znany dotd wiat Grecji przedhomeryckiej, kultur egejsk, prardo kultury antycznej.
Karl Richard Lepsius, Denkmler aus gypten und thiopien, 1849-1859.

10

Badania rozpoczte przez Schliemanna kontynuuje Artur Evans. Odkopuje na Krecie legendarny paac w Knossos oraz inne zabytki kultury, ktra, jak mwi Evans, jest zjawiskiem wyjtkowym - nie ma nic z Grecji, nic z Rzymu. opata archeologa zanurza si coraz bardziej w gb wiekw. Czowiek zamieszkiwa Europ pi, dziesi i sto tysicy lat temu. Dalecy prapradziadowie czowieka zamieszkiwali Azj milion lat przed nasz er, a Afryk - ponad ptora miliona. A znw archeologowie pracujcy na kontynencie amerykaskim odkrywaj, e ruiny miast zburzonych przez Hiszpanw stoj na gruzach miast jeszcze starszych, zbudowanych setki lat przed Kolumbem; te z kolei s spadkobiercami jeszcze dawniejszych kultur. W Indiach i na Jawie, w Kambody i w Tybecie znaleziono wspaniae gmachy i witynie, zadziwiajce rzeby i malarstwo. Wspzawodnicz z nimi zabytki sztuki i architektury odkryte w Afryce - monumentalne budowle Zimbabwe w Afryce Poudniowej i zadziwiajce rzeby z brzu na Wybrzeu Gwinejskim. Zagadkowe posgi zagubionej na Oceanie Spokojnym Wyspy Wielkanocnej i nie mniej tajemnicze kamienne monolity Stonehenge w Anglii; cyklopia Brama soca w grach Ameryki Poudniowej i kilometrowej dugoci wstga wspaniaych rzeb jawajskiej wityni. Taras wityni Baalbek w Libanie, zbudowany z kamienia o wadze 500 ton i 20 m dugoci, kilkutonowe gowy kamienne znalezione w Meksyku, ocalae cudem od ognia inkwizycji rkopisy Majw i tajemniczy dysk z napisem w ksztacie spirali, odnaleziony na Krecie; rkopisy znad Morza Martwego opowiadajce o Mistrzu Sprawiedliwym, a sporzdzone przed narodzeniem Chrystusa i wielorcy bogowie i demony Indii o licznych twarzach; bogowie-zwierzta Starego Egiptu i zagadkowy Quetzalcoatl, Pierzasty w, ktremu hod skadali dawni Meksykanie... Przeszo Europy to tylko may wycinek historii wiata; Chrystus jest zaledwie jednym z przedstawicieli w niezliczonym poczcie bogw - prawdy te stay si oczywiste natychmiast po pierwszych sukcesach archeologii. Kt stworzy te cywilizacje, czyja rka wyciosaa z kamienia imponujce witynie i paace, posgi i paskorzeby? By moe pochodzenie ich zwizane jest z jednym orodkiem? Myl taka mimo woli zrodzia si u pierwszych Kolumbw i Kopernikw zaginionych kultur. I chyba najtrafniej wyrazi j Walery Briusow, poeta, znawca jzykw i historii staroytnej: U podwalin wszystkich najstarszych kultur naley szuka jakiego jednego wpywu, ktry moe w sposb prawdopodobny wyjani zachodzce midzy nimi z namienne podobiestwa. Poza wczesn staroytnoci naley szuka niewiadomej X, nie znanego 11

jeszcze nauce wiata kultury, ktry jako pierwszy da impuls rozwojowi wszystkich znanych nam cywilizacji. Egipcjanie, Babiloczycy, Hellenowie, narody Egei, Rzymianie byli naszymi mistrzami, nauczycielami naszej wspczesnej cywilizacji. Kt zatem by ich nauczycielem? Komu przyzna moemy zaszczytne imi nauczyciela nauczycieli? Tradycja wskazuje na Atlantyd. Atlantyda... Zatopiony kontynent o wysokiej kulturze, zagadka, ktra od setek lat pobudza wyobrani romantykw i wywouje ironiczny umiech sceptykw, daje straw rozmylaniom filozofw i natchnienie pisarzom i poetom, przyciga uwag powanych badaczy i uzbraja posannikw mistycznych sekt w rodzaju Zakonu Rosenkreuzerw* czy Stowarzyszenia Teozoficznego, rodzi wiele ksiek i artykuw, w ktrych zwolennicy istnienia Atlantydy - atlantolodzy - prbuj zrekonstruowa t kultur, ycie, sztuk, wierzenia, religi mieszkacw zatopionego kraju. Ukazuj si rwnie recenzje krytyczne, odrzucajce hipotezy atlantologw o istnieniu Atlantydw, jak rwnie ich wysokiej kultury. Do grona atlantologw naleeli i nale uczeni, zwykli amatorzy-entuzjaci, artycipisarze, malarze, kompozytorzy, poeci: minister owiaty z czasw Mikoaja I, znawca staroytnoci, Abraham Norow i znakomity poeta XX w. Walery Briusow; jeden z pierwszych badaczy kultur przedkolumbowej Ameryki, opat Brasseur de Bourbourg i autor powieci fantastycznych Jules Verne; uczony-encyklopedysta jezuita Athanasius Kircher i etnograf-afrykanista Leo Frobenius; oceanograf Rene Malaise i pisarz Artur Conan-Doyle; humanista woski Girolamo Fracastoro, szkocki etnograf Lewis Spence, radziecki poeta Mikoaj Zaboocki i okultysta Scott Elliot; znany archeolog-historyk B. Bogajewski, zaoycielka Towarzystwa Teozoficznego H. Bawatska i koryfeusz radzieckiej geologii akademik W. Obruczew... - to tylko niektrzy z atlantologw, ktrych pogldy oczywicie s rne, z wyjtkiem jednego - stwierdzenia istnienia Atlantydy. Wedug sw samych atlantologw historia poszukiwa zatopionego kontynentu powinna by czytana jak zapierajca dech powie sensacyjna z jej odkryciami, faszywymi wnioskami, nieoczekiwanymi znaleziskami i rozczarowaniem. Na temat Atlantydy napisano ju ca mas ksiek... Wszystkie one w istocie swej nawizuj do jedynego prarda historii, o ktrej mwi przed okoo dwoma i p tysicem lat w swoich Dialogach Arystokles znany nam jako Platon.
* lub Ry i Krzya. Mowa o organizacji masoskiej stworzonej jakoby przez Christiana Rosenkreuzera.

12

W POSZUKIWANIU ATLANTYDY
DIALOG TIMAIOS Kritias z dialogu Platona Timaios opowiedzia zadziwiajc histori... ...Posuchaj, Sokratesie. Opowie bardzo dziwna, ale ze wszech miar prawdziwa. Opowiada j kiedy Solon, najmdrzejszy spord siedmiu mdrcw... Jest - powiada - w Egipcie, w delcie, ktr opywa rozszczepiony u gry strumie Nilu, powiat, zwany Saityckim. W tym powiecie najwikszym miastem jest Sais... Solon mwi, e gdy tam przyjecha, bardzo go tam zaczto szanowa. Do, e zacz si rozpytywa o dawne czasy tych kapanw, ktrzy najwicej byli z tym obznajomieni, bo sam nic o tym po prostu nie wiedzia i nie znalaz adnego innego Hellena, ktry by o tym wiedzia cokolwiek... ...Na to jeden bardzo stary kapan powiedzia: - Oj, Solonie, Solonie!... Nie wiecie, e w waszej ziemi mieszka najpikniejszy i najlepszy rodzaj ludzi, od ktrego pochodzisz i ty, i cae wasze dzisiejsze pastwo... Istniao swojego czasu, Solonie, przed najwikszym potopem pastwo, ktre dzi jest pastwem ateskim, wielka potga militarna, i w ogle prawa miao znakomite... ...Pisma nasze mwi, jak wielk niegdy pastwo wasze zamao potg, ktra gwatem i przemoc sza na ca Europ i Azj. Sza z zewntrz, z Morza Atlantyckiego. Wtedy to morze tam byo dostpne dla okrtw. Bo miao wysp przed wejciem, ktre wy nazywacie Supami Heraklesa. Wyspa bya wiksza od Libii i od Azji razem wzitych. Ci, ktrzy wtedy podrowali, mieli z niej przejcie do innych wysp. A z wysp bya droga do caego ldu, lecego naprzeciw, ktry ogranicza tamto prawdziwe morze... Ot na tej wyspie, na Atlantydzie, powstao wielkie i podziwu godne mocarstwo pod rzdami krlw, wadajce nad ca wysp i nad wieloma innymi wyspami i czciami ldu staego. Oprcz tego, po tej stronie, tutaj oni panowali nad Libi a do granic Egiptu i nad Europ a po Tyrreni. Wic ta caa potga zjednoczona prbowaa raz jednym uderzeniem ujarzmi wasz i nasz kraj i ca okolic Morza rdziemnego. Wtedy to, Solonie, objawia si wszystkim ludziom potga waszego pastwa: jego dzielno i sia. Wasze pastwo stano na czele wszystkich, zachowao rwnowag ducha, rozwino sztuki wojenne i ju to na czele Hellady, ju te odosobnione, bo inni je opucili z koniecznoci, w skrajne niebezpieczestwo popado, jednak pokonao najedcw i wznioso pomnik zwycistwa; nie pozwolio ujarzmi tych, ktrzy jeszcze nie byli ujarzmieni, i nam wszystkim, ktrzy zamieszkujemy po tej stronie Supw Heraklesa, zachowao wolno, nie zazdroszczc jej

13

nikomu. Pniej przyszy straszne trzsienia ziemi i potopy i nadszed jeden dzie i jedna noc okropna - wtedy cae wasze wojsko zapado si pod ziemi, a wyspa Atlantyda tak samo zanurzya si pod powierzchni morza i znikna...*

DIALOG KRITIAS

W innym dialogu Platona, Kritias, znajdujemy opis Atlantydy. ...Jak si poprzednio o przydziaach bogw mwio, e podzielili midzy siebie ca ziemi, i taki przydzia by raz wikszy, a nieraz i mniejszy, i urzdzili sobie witynie i ofiary, tak te i Posejdon dosta w udziale wysp Atlantyd i osadzi tam potomkw swoich z jednej kobiety miertelnej w jakiej takiej okolicy wyspy. Od brzegu morza a do rodka caej wyspy bya rwnina. Najpikniejsza miaa by ze wszystkich rwnin i zadowalajcej bya wartoci... Synem Posejdona (wg legendy) by Atlas, od ktrego pochodzi nazwa wyspy - Atlantyda i okrajce j Atlantyckie Morze. ...Atlasa rd by zreszt liczny i sawny... Bogactwo posiadali tak olbrzymie, jakiego ani przedtem nigdy w adnym krlestwie nie byo, ani te kiedykolwiek pniej atwo nie powstanie. Byli zaopatrzeni we wszystko, czego byo potrzeba w miecie i w reszcie kraju. Wiele dbr przychodzio do nich z zewntrz, bo mieli wadz, a najwicej ich dostarczaa wyspa sama dla zaspokojenia potrzeb yciowych... jakie tylko wonnoci dzisiaj ziemia rodzi gdziekolwiek, korzenie i zioa, i drzewa... oprcz tego... i zboa, ktre nam za poywienie su... i to drzewo, ktre napj i pokarm, i olej wydaje... wszystko to wtedy wydawaa ta wyspa, bdca jeszcze pod socem, wyspa wita, pikna i przedziwna - w obfitoci nieprzebranej. Wic oni to wszystko brali z ziemi i budowali witynie i paace krlw, i porty, i arsenay, i ca reszt swojej ziemi urzdzili w ten sposb...** W dalszej czci Kritiasa omwiony jest ustrj Atlantydy, paac krlewski bdcy jednoczenie wityni, porty, kanay, zabudowania zatopione w jedn okropn noc. Katastrofa ta, w wyniku ktrej Atlantyda zgina (a zarazem i wojsko rywali - Ateczykw), wydarzya si przed dziewiciu tysicami lat. Kritias nie zosta ukoczony: Platon nagle zmar. Oprcz Dialogw znakomitego filozofa nie ma adnych starych rde na temat Atlantydy.

* **

Platon, Timaios, prze. W. Witwicki, Lww-Warszawa 1909 i 1960. Platon, Kritias, prze. W. Witwicki, Lww-Warszawa 1909 i 1960.

14

Umysy krytyczne, w tym Arystoteles, ucze Platona, nie day wiary historii opowiedzianej w Dialogach. Jednak autorytet Platona by wystarczajco wielki, a opis Atlantydy tak realistyczny, e wielu uczonych w staroytnoci uznao t histori za prawdziw. Pliniusz Starszy, Posejdonios, Strabon, Diodor Sycylijski, jak rwnie inni geografowie i historycy pisz o Atlantydzie komentujc Dialogi Platona. Proklos, yjcy w V w. filozof, wspomina o niejakim Krantorze, Greku, ktry widzia w Egipcie zapis o Atlantydzie. Pniej sprawa ta popada w zapomnienie. Nadchodzi obskuranckie i fanatyczne redniowiecze. Prace wielkich staroytnych filozofw zostaj zapomniane albo s jako pogaskie niszczone. Od czasu do czasu kr jednak po zachodniej Europie wiadomoci o jakich tajemniczych wyspach na Atlantyku, wrd morza ciemnoci, jak go nazywano w wiekach rednich. Wyspy te s ni to ziemi obiecan, ni to wysp bogosawionych. Niedostpne dla zwykego miertelnika, jak widma znikaj z oczu nadpywajcych eglarzy. Dopiero wraz z odkryciem Ameryki zagadka Atlantydy wypywa z mroku zapomnienia.

JUKATAN CZY SPITSBERGEN Zachodni drog do Indii odkry Kolumb - tak oficjalnie podano i tak zreszt uwaa on sam. Przed eglarzami zacza si jednak stopniowo rysowa inna prawda, wielka i nieoczekiwana: po tamtej stronie Atlantyku nie le znane ju Indie i kraje Wschodu, lecz nie zbadany Nowy wiat. Zagadkowy, tajemniczy, peny bajecznych bogactw... do grabiey ktrych przystpili hiszpascy konkwistadorzy. Stare miasta, witynie, twierdze niszczone byy ogniem i mieczem. Zdobywcy, zajci rabunkiem i wojn, pochodami w poszukiwaniu nowych bogactw, nie bardzo mieli czas myle o tym, kto jest grabiony, skd si wzi ten nowy nieznany wiat. Myl ta natomiast zacza zaprzta niektre umysy w Europie. Z kadym rokiem i dziesicioleciem powikszay si kontury nieznanej ziemi za oceanem, na mapie pojawiay si nowe pastwa i miasta. Relacja Platona o potnym pastwie Atlantydw i Nowy wiat za Supami Heraklesa czyy si ze sob w naturalny sposb. Nic wic w tym dziwnego, e takiego porwnania dokona ju w r. 1530 Girolamo Fracastoro, woski poeta, lekarz i filozof. Po piciu latach do tej samej myli doszli, niezalenie od siebie, dwaj hiszpascy kronikarze Oviedo y Valds i Augustin de Zrate. Jeszcze pniej ich rodak Francisco Lpez de Gomara w dziele Oglna historia Indii i podboju Meksyku wydanym w poowie XVI w. ju z ca 15

pewnoci dowodzi, e wysokie kultury Indian to resztki kultury Atlantydy. Oczywicie, nie wszyscy s w tym zgodni. Jos de Acosta, kronikarz hiszpaski, zdecydowanie odrzuca pogldy swoich kolegw. Biskup Diego de Landa, ktry przebywa wiele lat w kraju Majw, z drwin pisze o hipotezach Gomary. Ale ostateczny cios zadali zwolennikom Atlantydy w Ameryce sami atlantolodzy. Skd wiadomo, pytali, e Platon opisa akurat Ameryk pod mianem swojej Atlantydy? Zwaszcza e mwi on wprost, i Atlantyda zapada si w morze w cigu jednej okropnej nocy, a Nowy wiat jest caluteki! Nie ma przecie adnych wskazwek, aby uzna kontynent amerykaski za Atlantyd. Byli i tacy, ktrzy uwaali, e platoska Atlantyda to daleka i mao znana Skandynawia. Jezuita Athanasius Kircher dokona rekonstrukcji zatopionego kontynentu, a nawet sporzdzi map Atlantydy; zakada on, e pooenie jej winny wyznacza Wyspy Kanaryjskie, Azorskie i Flannan, ktre wydaj si jak gdyby grzbietami gr zatopionej Atlantydy. Wiek XVIII przynis nowe hipotezy i warianty pooenia legendarnego kontynentu. Przyjaciel Woltera, opat Baily, zakada pooenie Atlantydy na terenie Morza Arktycznego w rejonie Spitsbergenu, a nie na Atlantyku. Uwaa on, e w tych dawnych czasach klimat by duo cieplejszy ni obecnie. Kiedy klimat si ozibi i lodowce zaczy wypiera Atlantydw z ich ojczyzny, zmuszeni zostali oni do opuszczenia wyspy i udali si na wschd, ldujc w ujciu Obu. Std skierowali si do Mongolii, Chin, Indii, Persji, Egiptu, Palestyny, przynoszc wszdzie swoj wysok kultur. Buffon, uczony francuski, umiejscowi Atlantyd na pkuli poudniowej, zakadajc, e mae wysepki w pobliu Afryki - Wniebowstpienia i w. Heleny - stanowi ostatnie okruchy staroytnego i gonego kraju, o ktrym mwi Platon. Poszukiwania Atlantydy przybray naprawd wiatowy rozmach - od Meksyku do Spitsbergenu i Wyspy w. Heleny.

EGEA Wiek XIX przynis nowe, co prawda ju nie tak fantastyczne hipotezy. Abraham Norow, rosyjski uczony i podrnik, doszed do wniosku, e Atlantyda zajmowaa cay obszar Morza rdziemnego, od Cypru do Sycylii, ktry pokrywa si z wymiarami podanymi przez Platona: 3000 stadiw dugoci i 2000 szerokoci. Tez Norowa podtrzyma A. Karnoycki, inny uczony rosyjski, wnoszc jedynie pewne ucilenia. Umiejscowi on Atlantyd nie midzy Cyprem i Sycyli, lecz na wyspach 16

Morza Egejskiego. Uzasadni t tez tym, e Supy Heraklesa - jego zdaniem - nie znajdoway si w Bosforze, lecz przy zachodnim ujciu Nilu. Twierdzi on, e przecie i Sais, skd pochodz wiadomoci Platona o legendzie Atlantydy, i Heraklea, miasto zaoone wedug legendy przez samego Heraklesa, le std niedaleko. Dlatego te Atlantyd naley umiejscawia w centrum kultury wiata staroytnego, midzy Azj Mniejsz, Syri, Libi i Grecj. Wobec tego - twierdzi - sprawa dotyczy nie Atlantydy, ale Egei, ldu lecego we wschodniej czci Morza rdziemnego, ktrego pozostaociami s drobne wysepki Morza Egejskiego oraz Cypr i Kreta. Tezy Norowa i Karnoyckiego znalazy, wydawaoby si, potwierdzenie w pracach wykopaliskowych Henryka Schliemanna i Artura Evansa. Na Krecie odkryto wiadectwa wysokiej kultury, przewyszajcej greck: zadziwiajce freski i wazy, tabliczki gliniane zapisane tajemniczymi znakami, wielkie paace i witynie, sigajce swym pochodzeniem w gbok staroytno, wzniesione dawno przed epok heroiczn Iliady Homera. Czy kultura Krety nie jest kultur Atlantydw? Na t moliwo wskaza ju w 1909 r. profesor angielski Frost. On i jego zwolennicy uwaali, e Dialogi Platona zawieraj wierny opis kreteskich paacw, portw, a wspaniae rysunki na naczyniach i freskach dawnych mieszkacw Krety su jako swego rodzaju ilustracje Dialogw. Jeszcze trway wykopaliska na Krecie, jeszcze nie odczytano zagadkowych znakw pisma, kiedy z Afryki dobieg radosny okrzyk: Odkryem Atlantyd!

AMAZONIA CZY KAUKAZ? ZATOKA GWINEJSKA CZY MORZE CZERWONE? Na pocztku naszego stulecia w tropikach Afryki prowadzi badania Leo Frobenius. W kraju Joruba, na obszarze dzisiejszej zachodniej Nigerii, znalaz terakotowe rzeby oraz gow boga morza Olokuna wykonan w brzie, sporzdzone z zadziwiajc zrcznoci. W okresie pniejszym odkryto ruiny staroytnego Ife. Cyklopie kamienne budowle miay mury pokryte pytami terakotowymi i zdobione miedzi. Frobenius stwierdzi, e bg morza Olokun to na pewno Posejdon, a skadajcy hod Jorubowie s potomkami Atlantydw, poniewa ubieraj si podobnie w ciemnoniebieskie szaty. ...Cudowne drzewo, ktre napj i pokarm, i olej wydaje... - to palma; nadto wydobywa si tutaj mied i yj sonie, o ktrych wspomina Platon. Zdaniem Frobeniusa, religia, sztuka, rzemioso staroytnych mieszkacw Ife i ich nastpcw posiadaj swoj

17

analogi na pnocy - w rejonie Morza rdziemnego i stanowi jedn cao kulturow, uzasadniajc istnienie wsplnej cywilizacji - atlantyckiej. Pierwsze zabytki wielkiej cywilizacji Ife odkry Frobenius w r. 1910. Trzy lata pniej Pierre Termier, profesor geologii, czonek Akademii Francuskiej, wygosi w Instytucie Oceanograficznym wykad, z ktrego wynikao, e Atlantyda Platona spoczywa na dnie Oceanu Atlantyckiego. Aczkolwiek brzegi Oceanu Atlantyckiego wydaj si obecnie trwae i tysickrotnie spokojniejsze ni naraone na wstrzsy tektoniczne brzegi Oceanu Spokojnego - wywodzi Termier - cae dno Atlantyku uksztatowao si prawdopodobnie niedawno; przed ruchami tektonicznymi obszaru Wysp Azorskich wystpoway i inne zapadliska, ktrych rozmiary przekraczaj najmielsze wyobraenie. Termier przytacza argumenty z dziedziny geologii, uzasadniajce tez, e na Atlantyku istniaa dua wyspa lub nawet kontynent, unicestwiony w geologicznej katastrofie, uzna e fakt ten nie budzi adnych wtpliwoci. Powstaje pytanie, czy yli w tym czasie ludzie, ktrzy mogliby przekaza o tym wiadomoci w swoich wspomnieniach? Zdaniem Termiera istnieje tylko ten problem. Na razie wic mionicy piknych legend maj pene prawo wierzy w Platosk histori o Atlantydzie. Jeeli istnia na Atlantyku kontynent, to jego ladem winny by Wyspy Azorskie, Kanaryjskie i Madera. I jeli pastwo Atlantydw rzeczywicie istniao, to na wyspach tych moemy znale pozostaoci wielkiej kultury. Co do tego, e bya ona wielka, nikt z atlantologw nie mia adnej wtpliwoci. Przecie w tym czasie, w ktrym pozostaa ludzko ya na etapie epoki kamiennej, Atlantydzi, jeli wierzy Platonowi, byli ju narodem o wysokiej cywilizacji. Zdaniem wielu atlantologw wanie Atlantydzi skolonizowali Ameryk i przynieli wysok cywilizacj do Starego wiata, a wic do Egiptu, Midzyrzecza, Indii i Chin. Przynieli nie tylko swoj kultur, lecz i swoich bogw. Bstwa Fenicjan, Hindusw, Skandynaww, Majw, antycznych Grekw to w istocie bstwa Atlantydw. C tam bogowie! Waniejsze zdobycze ludzkoci, jak umiejtno wytopu metali, sztuka pisania i wiele innych - rwnie pochodz od Atlantydw. Czy zatem wyspy Atlantyku nie kryj resztek wielkiej kultury? eglarze XIV w. nie znaleli na Maderze i Azorach nic prcz jastrzbi i szczurw. Na Wyspach Kanaryjskich natomiast napotkali Guanczw, zadziwiajcy nard - jak twierdzili atlantolodzy. Uznano ich zatem za bezporednich potomkw Atlantydw, poniewa znali pismo, symbole astronomiczne, kult zmarych, sztuk balsamowania, urzdzenia uytecznoci publicznej, posiadali zamiowanie do pieni, muzyki, wicze zapaniczych wykonywanych uroczycie 18

w wita narodowe. Nie tak atwo mona sprawdzi te opinie, gdy Guanczowie zostali wytpieni przez Hiszpanw ju duo wczeniej. Na razie kompletowano wiadomoci z relacji czternastoi pitnastowiecznych kronikarzy, ktrzy widzieli Guanczw i poznali ich kultur, publikowano na temat Atlantydy nowe prace. Zatopiony kontynent przeniesiono z Atlantyku na Morze Pnocne. Tylko tam znajdowaa si Platoska Atlantyda, twierdzi Spanuth, badacz niemiecki. Amerykanin Mitchell Hedge umieci j na Morzu Karaibskim. Std z Atlantydy (a dokadniej z Antylw, jako e Antyle u Hedgea s pozostaociami zatopionego ldu) wysoka cywilizacja rozprzestrzenia si na teren Egiptu, Meksyku i Peru. Inni z kolei atlantolodzy umieszczali zaginiony kontynent na Kaukazie. Zdaniem Paniagvy Atlantyda leaa na Morzu Azowskim, gdy Supy Heraklesa to nic innego jak Cienina Kerczeska ze wityni powicon Heraklesowi. Fessenden twierdzi na podstawie danych geologicznych, e na pnoc od Kaukazu znajdowao si wielkie morze, ktrego czci jest dzisiejsze Morze Kaspijskie i Czarne. Na Kaukazie istniaa w tym czasie wysoka kultura, podobna w wielu przejawach do staroegipskiej. Przed dwunastoma tysicleciami wody tego pnocnokaukaskiego morza przebiy wyjcie w kierunku wd Morza rdziemnego i na swojej drodze zniszczyy wysok cywilizacj. Historia ta znajduje swe odbicie w Platoskiej legendzie. W rok po relacji Fessendena, w r. 1926, pojawia si praca radzieckiego uczonego Bogajewskiego, zawierajca tez, e istnieje cisy zwizek midzy Atlantyd Platona a histori staroytn Afryki pnocnej i jest rzecz oczywist, e wiele rnych i sprzecznych legend i opowieci dotaro w formie ludowych poda do tych kapanw z Sais, z ktrymi rozmawia Solon. Zdaniem Bogajewskiego, na Atlantyku - przed Cienin Gibraltarsk - leaa wielka wyspa bdca odamkiem kontynentu afrykaskiego, na ktrej wystpowaa wysoka i oryginalna kultura, ktrej lady mona i dzisiaj napotka u Tuaregw. Przecie wanie na Saharze odkryto wspaniae rysunki skalne oraz synn libijsk Wener - staroytny grobowiec krlowej Libijczykw (mumia kobiety, obsypana drogocennymi przedmiotami, upikszona zotem - jak poday gazety po jej odkryciu w r. 1925). W tyme r. 1925 wyruszy na poszukiwanie miast Atlantydy znany badacz Ameryki Poudniowej Fawcett. I to nie w gb Sahary, nie na Kaukaz, nie na Morze Karaibskie czy Czarne, ale w kierunku niezbadanych dungli paskowyu Mato-Grosso, w samo serce tropikalnych puszcz Amazonii. Przecie legendy Indian z uporem powtarzay, e tam, w gbinie nieprzebytych gstwin, ukrywaj si biali ludzie yjcy w staroytnym miecie. Fawcett by przekonany, e ci legendarni ludzie s potomkami Atlantydw, miasto natomiast 19

ich ostatnim schronieniem na naszej planecie. Ludzko dosownie zacza trapi okropna zagadka, mroczna tajemnica Atlantydy - jak pisali dziennikarze. I rzeczywicie, z kadym rokiem wzrasta potok hipotez, artykuw i ksiek na ten temat. Ju do r. 1920 opublikowano tysic siedemset prac naukowych i utworw literackich. W Sorbonie powstao Stowarzyszenie Studiowania Atlantydy. Wielu badaczy zajmuje si serio rekonstrukcj kultury atlantyckiej, porwnuje kultury narodw, ktre zachoway cechy kultury atlantyckiej, staroytnych Egipcjan, Majw, Etruskw, Baskw, Guanczw, Inkw, Jorubw i innych. Tymi cechami, zdaniem atlantologw, by kult Soca, mumifikacja zwok, pismo hieroglificzne (a take alfabetyczne), hodowanie bogu morza, budownictwo piramid, dwunastomiesiczny kalendarz, ofiary z dziewic-kapanek, obrbka metali, budowle z wielkich blokw kamienia... Dokonywana wielokrotnie przez atlantologw analiza tekstu Timaiosa i Kritiasa skonia wikszo z nich do postawienia wniosku, e Supy Heraklesa usytuowane s niewtpliwie nad Cienin Gibraltarsk, a sama Atlantyda znajduje si tam, gdzie obecnie rozpociera si Ocean Atlantycki. Wyspy Azorskie i Kanaryjskie oraz Mader naley uwaa za resztki zatopionego ldu. Czy zaoenie to jest trafne? Odpowied na to pytanie moe da geologia, oceanografia, przedstawiciele nauk o ziemi. I wikszo z nich skania si ku tezie, i rzeczywicie fale Atlantyku pokrywaj zatopiony kiedy ld. Szwedzka ekspedycja oceanograficzna, przeprowadzajca na okrcie Albatros wiercenia na dnie Atlantyku, wykrya tam niezwykle due warstwy planktonu. By sodkowodny! Oznacza to, e na dnie sonego oceanu byo niegdy sodkowodne jezioro. Od uj rzek Afryki i Ameryki, wpadajcych do Atlantyku, cign si daleko w ocean podwodne kaniony. Oznacza to, e rzeki te byy kiedy dusze i pyny po ldzie znajdujcym si obecnie na dnie oceanu. Wielka ilo informacji dostarczonych przez rne dziedziny nauki mwi o tym, e na dnie Atlantyku spoczywa zatopiony kiedy ld. Ale czy istnieje tutaj jakikolwiek zwizek z Atlantyd? Wielu geologw, jak na przykad nie yjcy W.A. Obruczew, znany oceanograf i gorcy zwolennik Atlantydy dr Ren Malaise i wielu innych badaczy uwaa, e na pewno tak. Ksika N.F. yrowa Atlantyda. Podstawowe zagadnienia atlantologii, wydana w r. 1964, prawie na czterystu stronach podaje informacje uzasadniajce, e legenda Platona mwi wanie o ldzie, ktry znajduje si obecnie na dnie Atlantyku. 20

Jednak dua cz geologw i oceanografw zdecydowanie sprzeciwia si takiej identyfikacji. Ksika yrowa spotkaa si z krytyk radzieckiego czasopisma Przyroda. Nie mniej negatywny stosunek do czenia geologicznej i platoskiej Atlantydy reprezentuj uczeni amerykascy. Legend o Platoskiej Atlantydzie przyjli za prawd niektrzy romantyczni geologowie i archeolodzy jedynie na podstawie danych dotyczcych wzniesienia rodatlantyckiego; grzbiet ten - twierdzi amerykaski geolog F. Shepard - powsta jednak tak dawno, i brak jest wiarygodnych dowodw na to, i znajdowa si on ponad wod w okresie poprzedzajcych nas wielu milionw lat. Dr M. Ewing, amerykaski oceanolog, wyraa powane wtpliwoci, czy istnieje jakikolwiek zwizek tego wielkiego podwodnego masywu znajdujcego si obecnie na dnie Atlantyku z legendarn, zaginion Atlantyd opisan przez Platona. Dokadniej ten punkt widzenia wyrazi A.L. Janszyn: Nie posiadamy wakich dowodw historycznych istnienia ldu w centrum dzisiejszego Atlantyku. Posiadamy natomiast powane dowody wiadczce o tym, e niewtpliwie istniejcy tutaj kiedy ld zapad si bardzo dawno, a wic nie moga to by Atlantyda, o ktrej opowiada Platon. CZY OPOWIE PLATONA ZASUGUJE NA WIAR Jeszcze bardziej negatywny stosunek do problemu Atlantydy wyraa wikszo przedstawicieli humanistyki. Archeolodzy i etnografowie amerykascy uwaaj prowadzenie dyskusji o Atlantydzie w czasopismach naukowych za przejaw zego tonu. J. Thompson, znany angielski specjalista z dziedziny historii odkry geograficznych, uwaa, e ludziom staroytnoci mona bardziej wybaczy wiar w opowie Platona ni nam ulegajcym mistyfikacji autorw utopii. Solidaryzuje si z nim wikszo historykw literatur y studiujcych dzieje literatury antycznej. W ich mniemaniu Dialogi s po prostu utworem literackim, w ktrym historia Atlantydy wystpuje jako ciekawa bajka, wymylona przez wielkiego filozofa w celu propagandy jego socjalno-politycznych pogldw. Wielki filozof staroytnoci nie by historykiem i nie zapisywa legend i poda, jak to czynili Herodot czy Tacyt. Dialogi Timaios i Kritias opowiadajce o Atlantydzie stanowi jeden cykl z trzecim dialogiem - Pastwem. W tym ostatnim opowiedziana jest, z powoaniem si na Sokratesa, historia czowieka imieniem Er. w Er, z pochodzenia Ormianin, opowiedzia Sokratesowi o swojej mierci w bitwie i o tym, jak trafi do wiata pozagrobowego (w dialogu znajduje si 21

dokadny opis tego wiata), a nastpnie powrci do wiata ywych. W nastpnym za dialogu, Timaios, mwi si, z powoaniem na Solona i kapanw egipskich, o Atlantydzie i walce Ateczykw z Atlantydami. Sokrates i Solon wspomniani s nie bez przyczyny. Sokrates uchodzi za najwikszy autorytet Hellady, a Solona uwaano za najmdrszego z siedmiu mdrcw. W Timaiosie gwny nacisk pooono nie na histori Atlantydw, ale na opowie o pastwie ateskim, ktre byo zdolne da odpr potnym przybyszom. Pastwo to powstae przed dziewicioma tysicami lat (tzn. okoo dwunastu tysicleci temu w stosunku do czasu obecnego) odpowiada dokadnie organizacji pastwa idealnego, o ktrym marzy i ktrego ide propagowa Platon. I Atlantydzi, i walczce z nimi pastwo ateskie opisani s dokadnie i wiarygodnie. Dialogi Pastwo, Timaios i Kritias posiadaj wzajemny zwizek, dyskutuj w nich te same osoby. W Pastwie zawarty jest reporta ze wiata pozagrobowego, w Timaiosie opis pastwa ateskiego o historii liczcej dziewi tysicleci, walczcego z Atlantyd, w Kritiasie opisana Atlantyda - a wszystko z jednakow dokadnoci, z odsyaczami do rde i autorytetw. Przyjrzyjmy si rwnie realiom opisu tego pozagrobowego wiata. Czy mg Er istotnie tam podrowa? Co do tego nikt nie ma wtpliwoci. Z faktw historycznych i geologicznych wynika, e idealne pastwo ateskie, istniejce ju dziewi tysicy lat przed Platonem, jest rwnie wymysem. Pojawienie si na terytorium Grecji czowieka okrela si obecnie na pite tysiclecie p.n.e. Miejsce dzisiejszych Aten zajmowao nie adne potne miasto, a jedynie stanowiska ludzi epoki kamiennej. Bardziej krytycznie nastawieni atlantolodzy uwaaj, e opowiadanie o wojnie Ateczykw z Atlantydami jest jedynie patriotyczn fantazj (tak sdzi np. yrow). Zatem i realia wiata pozagrobowego, i Ateny walczce z Atlantydami s propagandowym wymysem Platona. Ale opis zatopionego kontynentu? Jeeli bajk jest wiadomo o tym, e Ateny istniay ju przed dziewicioma tysicami lat, to dlaczego nie uwaa za bajk istnienia samych Atlantydw? - pisze w recenzji z ksiki yrowa (Atlantyda - wydanie 1957 r.) radziecki historyk i jzykoznawca J. W. Knorozow. - Jeeli podany w Dialogach opis Grecji jest podem fantazji, to niby dlaczego opis Atlantydy mamy uwaa za prawdopodobny? Jeli nie wierzy, e wojska ateskie zapady si pod ziemi, to dlaczego trzeba wierzy, e w jedn okropn noc zapada si w morze Atlantyda?

22

PROBLEM TRUDNY DO WYJANIENIA... Czy opowiadanie Platona jest wzite z powietrza, czy te podbudowane jest znajomoci jakichkolwiek realnych faktw? Ju pierwszy tumacz Dialogw na jzyk rosyjski, Karpow, zauway, i jeli nie zaoymy, e wiele faktw podanych przez Platona posiada podstawy w rodzaju jakich rde historycznych, to zmuszeni bdziemy przypuci, i znakomity staroytny filozof posiada dar niewiarygodnej przenikliwoci. Istotnie, Platon wspomina o tajemniczym pimie, ktre nie jest znane wspczesnym mu Grekom. Przez dugi czas nikt tej wiadomoci nie bra serio. Ale oto w kocu ubiegego wieku archeolodzy odkrywaj na terenie Grecji kultur wczeniejsz ni staroytno klasyczna i znajduj zagadkowe napisy. Odczyta je udao si dopiero w pidziesitych latach obecnego stulecia i okazao si, e s one napisane po grecku! Egipt, miasto Sais, witynia bogini Neit. Taki adres rde legendy o Atlantydzie wskazuje Platon. Jeeliby rzeczywicie istniaa w Egipcie taka legenda, to zdaniem wielu egiptologw trudno byoby wskaza na lepsze miejsce jej przechowania. Sais byo duym orodkiem kultu bogini Neit, przedstawiajcej kobiet z ukiem i strzaami. Zwracano si do niej jako do tej, ktra wskazuje drog, tzn. prowadzi faraona drog zwycistw. Bardzo stare teksty egipskie opowiadaj o bogini, ktr nazywaj ojcem ojcw i matk matek. Od najwczeniejszych czasw obraz Neit zwizany jest z wod: jako crka Nilu przedstawiana jest czsto w parze z Suchosem, bogiem o krokodylej gowie. Wielu egiptologw uwaa, e Neit pochodzi z Libii. Jej znakiem tatuowali si Libijczycy, a jeden z tekstw egipskich (co prawda nie bardzo stary) mwi wprost o jej libijskim pochodzeniu. A przecie plemiona Libijczykw zamieszkiway tereny caej pnocno-zachodniej Afryki a do brzegw Atlantyku. Czy zatem jaka legenda z tych okolic nie moga dotrze do Sais i pozosta w archiwach kapanw bogini Neit? Platon podaje w Timaiosie, e zagroenie Egiptu przez Atlantydw nastpio z zachodu. I rzeczywicie, Egipcjanom wypado odpiera silny nacisk przybyszw z zachodu, tzw. ludw morza, ktre w sojuszu z Libijczykami napieray na ziemie kraju piramid. Wtpliwe jest, czy ludy morza byy legendarnymi Atlantydami: po pierwsze, przyszli oni tutaj okoo piciuset-szeciuset lat przed Platonem, a nie przed dziewiciu tysicami, i po drugie, pojciem ludzie morza staroytni Egipcjanie okrelali Etruskw, Achajw, Karyjczykw i inne znane nauce ludy. Na dobr spraw i nazwy Atlantydzi nie wymyli sam Platon. W rozdziale powiconym ludom Libii wspomina o Atlantydach Herodot. Atlantydzi, jego zdaniem, 23

mieszkaj w grach Atlasu. Ale Herodot nie wspomina ani sowem o zato pionej Atlantydzie, o ktrej w p wieku pniej mwi Dialogi Platona. ZAGADKA CZEKA NA ROZWIZANIE Trudno chyba spotka kulturalnego czowieka, ktry by nie czyta o Atlantydzie. Powicili jej swoje utwory Conan-Doyle i Walery Briusow, Pierre Benoit i Aleksy Tostoj. A i obecnie pojawiaj si symfonie i ptna malarskie, wiersze i opowiadania, ktrych tematem jest Atlantyda. Legenda Platona staa si bodcem pobudzajcym uczonych do powanych studiw dna Atlantyku, problemu pochodzenia kontynentw i oceanw, badania dungli amazoskiej i historii starych kultur amerykaskich. Spr o Atlantyd, spr, ktrego historia liczy sobie ju prawie dwa i p tysiclecia, by przyczyn, ktra spowodowaa podjcie bada w zakresie archeologii, etnografii, historii kultury i sztuki oraz innych dyscyplin. Odday one nauce przysug.

1. Wielki Sfinks i piramida Cheopsa.

24

Mimo to do tej pory nie znaleziono ani jednego zabytku, ani jednego ziarenka, ktre by naprowadzio na lad zatopionego kontynentu. Gdyby udao si znale cho jedn budowl, jedn statu, jedn jedyn tabliczk z atlantyckim napisem, zadziwiaby ona ludzko, byaby cenniejsza dla nauki ni cae zoto Peru, wszystkie zabytki Egiptu, wszystkie gliniane ksigi wielkich bibliotek Midzyrzecza. S to sowa Ignatiusa Donellyego, autora gonej ksiki Atlantyda. wiat sprzed potopu, ktra osigna w krtkim czasie okoo dwudziestu wyda. Donelly wyrazi nadziej, i by moe nie minie stulecie, kiedy kosztownoci, pomniki, bro i sprzty Atlantydy ozdobi znaczniejsze muzea wiat a, a w bibliotekach uka si przekady atlantyckich inskrypcji, ktre rzuc nowy snop wiata na przeszo ludzkoci i na wszystkie wielkie problemy, przed ktrymi w niewiedzy zatrzymali si myliciele naszych czasw. Na razie sowo decydujce ma geologia. Jeeli uda si udowodni w sposb oczywisty i nie do podwaenia, e osiadanie ldu na Atlantyku miao miejsce za pamici ludzkoci, wwczas przed uczonymi stanie konieczno przejrzenia od nowa stronic starej i najstarszej historii ludzkoci. Jeeli jednak dowody z rwn si bd przemawia za tym, e ld na Atlantyku pogry si na dugo przed pojawieniem si ludzi, wwczas trud atlantologw przyjdzie przekaza do lamusa i przyzna suszno Arystotelesowi, wedle ktrego Atlantyd stworzy ten sam czowiek, ktry j zgubi. Bodaj najlepiej wspczesny stan wiedzy o Atlantydzie wyrazi Thor Heyerdahl. Na razie nie istnieje aden dowd - ani historyczny, ani biologiczny, ani archeologiczny wiadczcy na korzy legendy o Atlantydzie... Rwnie jednak byoby nienaukowe kategoryczne odrzucenie moliwoci istnienia zaludnionego, pogronego w Atlantyku kontynentu, jak dugo nie udowodnimy, e po pojawieniu si czowieka kontynent taki nigdy nie istnia. Mionikom romantycznych marze o zatopionej Atlantydzie wolno zatem poddawa si fantazji. Ale wszystko, co mog na razie zrobi w stosunku do krytykw, to powiedzie: Nie obalilicie jeszcze istnienia Atlantydy. W dole wida byo istotnie jakie miasto zniszczone, zrujnowane, zwalone, zapade dachy domw, witynie w gruzach, porozwalane sklepienia, obalone kolumny; we wszystkim zna byo jeszcze masywne proporcje architektury bardzo zblionej do toskaskiej; w oddali widniay szcztki kolosalnego akweduktu; tu - obmurowana wynioso akropolu z wznoszcymi si resztkami niby Partenonu, tam - pozostaoci nabrzea, jak gdyby jaki antyczny port na wybrzeu nie istniejcego ju oceanu, udzielajcy niegdy schronienia statkom handlowym i wojennym; w dali wida byo dugie szeregi zwalonych murw, szerokie, opustoszae ulice... 25

Ile to ju razy ten pontny obraz nci wzrok marzycieli i romantykw. Jak bardzo chciaoby si to w kocu ujrze na jawie, a nie na kartkach powieci fantastycznej.* Jeeli z dna Atlantyku rzeczywicie zostanie wydobyty cho jeden przedmiot, przynaleny atlantyckiej kulturze, wiadectwo Platona i wszystkie fakty przemawiajce za nim nabior siy dowodw i w rzdzie z egiptologi, asyriologi, amerykanistyk i innymi naukami pojawi si atlantologia naukowa, dyscyplina powicona zaginionej kulturze Atlantydy.

Jules Verne, 20 000 mil podmorskiej eglugi, prze. B. Kielski, Warszawa 1962.

26

TAJEMNICA SFINKSA
TAJEMNICZE HIEROGLIFY Grecy staroytni byli narodem dociekliwym. Nic te dziwnego, e od bardzo dawna uwag ich przycigay gigantyczne egipskie piramidy, ogromny Sfinks, wyciosany w skale, potne posgi oraz znaki wyobraajce ludzi, zwierzta, roliny, planety niebieskie, sprzt domowy, narzdzia, instrumenty, budowle i dziwaczne stwory pludzkie - pzwierzce. Znaki te ju w czasach antycznych otrzymay nazw hieroglifw - witego pisma. Grecy nie interesowali si jzykami obcymi, uwaajc je za barbarzyskie, hieroglify za tak bardzo rniy si od znanych Grekom liter, i ju w czasach antyku utara si opinia, e pismo to nie moe by dostpne osobom bez wice, kryje ono tajemnice kapanw egipskich, ktrzy posiadali wielk wiedz z dziedziny zjawisk astronomicznych, ale byli to ludzie skryci i nie skonni do podzielenia si sw wiedz z innymi i ukryli ci barbarzycy wielk cz swej wiedzy uywajc tego zagadkowego pisma. Na przykad u Apulejusza czytamy, e dziwne pismo egipskie ukrywa w krtkich sowach cay sens i ca tre witych tajemnic i modlitw. W ksigach tych byy wszelkiego rodzaju wyobraenia zwierzt, podajce w skrtach sowa tajemnej mowy, byy znaki powlone i kolistociami zakrtne, i widlastymi kreskami splecione, i tak przed ciekawoci profanw uchronione.* Podobny pogld reprezentowali i inni pisarze staroytni. Przykadem, jak si wydaje, moe by opasy, dwutomowy traktat, napisany przez kapana egipskiego Horapollona w IV w. Traktat ten zawiera wyjanienie wielu hieroglifw, ktrych, zdaniem autora, Egipcjanie nie czytali w sposb taki, jak my czytamy litery czy sylaby, lecz interpretowali i z reguy bya to interpretacja symboliczna: nie sposb domyli si znaczenia hieroglifu na podstawie jego wygldu. Na przykad hieroglif przedstawiajcy zajca naleao czyta nie zajc, lecz otwieranie, poniewa zwierz to ma oczy zawsze otwarte. Hieroglif przedstawiajcy g naley czyta syn, poniewa ptak ten jest znany z wielkiej mioci do swych pisklt. Horapollon twierdzi, i aby przekaza pojcie rok Egipcjanie rysuj palm, gdy to drzewo jest jedynym, ktre rodzi jedn ga przy wschodzie ksiyca i w ten sposb dwanacie palmowych gazi skada si na jeden rok.

Apulejusz, Metamorfozy albo Zoty osio, prze. E. Jdrkiewicz, Warszawa 1958.

27

Oto jeszcze kilka podanych przez Horapollona przykadw interpretacji hieroglifw. Chcc pokaza czowieka uczciwego wobec wszystkich rysuj oni piro strusia, gdy posiada on jednakowe pira ze wszystkich stron w odrnieniu od innych ptakw. Okrelajc niemot, pisz liczb 1095, ktra jest potrojonym okresem roku, poniewa rok skada si z 365 dni; dziecko, ktre nie nauczy si w tym czasie mwi, uwaaj za pozbawione daru mowy. Takie mtne i symboliczne wyjanienia odpowiaday w zupenoci duchowi tajemniczoci, ktry osnuwa Egipt w wiadomoci ludzi antyku, a pniej redniowiecza, Odrodzenia, a nawet czasw nowoytnych. Jak zauway W. Struwe, kapan Horapollon z Nikopolis stworzy gst zason mistycyzmu nad egipskim pismem hieroglificznym. Kto tylko prbowa przenikn tajemnic tego pisma, uznawa za fakt niepodwaalny, e hieroglifw nie mona czyta, mona jedynie interpretowa sens rysunku. Tak drog poszed jezuita Athanasius Kircher, uczony yjcy w XVII w. w Rzymie. I dzisiaj stoj w Rzymie na niektrych placach egipskie obeliski pokryte hieroglifami. Byy one wywiezione z Egiptu przez rzymskich najedcw, pniej ulegy zapomnieniu, dopiero w epoce Odrodzenia na polecenie papiey umieszczono je na placach ku chwale niezwycionego krzya - ich szczyty ozdobiono krzyem i godem papieskim. Athanasius Kircher wyda obszern prac powicon przekadowi inskrypcji egipskich i interpretacji poszczeglnych hieroglifw. Jak si pniej okazao, wszys tkie interpretacje i tumaczenia byy wytworem fantazji, wobec ktrej blady pene gbokiej myli wyjanienia Horapollona. Na przykad wyraz autokrator zosta odczytany jako: twrc urodzaju i wszelkiej rolinnoci jest Ozyrys, ktrego twrcz si czerpie z nieba dla swojego krlestwa w. Mofta, wyrazy Ozyrys mwi wyjani Kircher zdaniem: ycie rzeczy po zwycistwie nad Tyfonem, wilgotno w przyrodzie dziki czujnoci Anubisa. Grup za hieroglifw, przekazujc imi Cezar Domicjan August Kircher wyjania tak mdrym i zagmatwanym zdaniem aciskim, i mwic sowami Champolliona trudno je przetumaczy w obawie, by nie uroni myli Kirchera, jeli przyjmiemy, i zawar on j w swoich sowach. Trud Kirchera w dziele odczytania hieroglifw okaza si daremny. My natomiast moemy obecnie sami rozszyfrowa prace Kirchera i wskaza, skd wzi on znaczenia znakw. Na przykad hieroglif przedstawiajcy oko (i rzeczywicie odczytywany jak rzeczownik oko lub czasownik czyni, robi) Kircher odczytywa jako czujno Anubisa, znak symbolizujcy wod (czytany jak n) odczytywa jako wilgotno w przyrodzie itp. Tak wic zawsze mamy u Kirchera nie waciwe odczytanie znakw, lecz 28

ich interpretacj w postaci pojedynczych wyrazw i caych zda. Mimo to Kircher wnis istotny wkad w dzieo odczytania hieroglifw - tyle tylko, e nie swoimi przekadami, lecz wskazwk, i jedynie jzyk koptyjski moe pomc przenikn tajemnic starego pisma kraju piramid. Pojcie kopt wywodzi si z jzyka arabskiego, w ktrym wyraz Kibt oznacza Egipcjanina. Tak zaczli nazywa mieszkacw doliny Nilu Arabowie-muzumanie. Poniewa pewna cz mieszkacw Egiptu przyjo chrzecijastwo, okrelenie Kibt oznaczao take Egipcjanina-chrzecijanina. Stopniowo Egipcjanie przyjmowali islam i zaczli uywa jzyka arabskiego. Natomiast chrzecijanie egipscy z achowali nie tylko religi, lecz i stary jzyk koptyjski wywodzcy si ze staroegipskiego. Sfera jego wystpowania bya si rzeczy ograniczona, tak e zachowa si on jedynie w religii i jej obrzdach. Wspczeni Koptowie, tj. Egipcjanie-chrzecijanie, porozumiewaj si po arabsku i jedynie kapani rozumiej teksty napisane jzykiem koptyjskim. Athanasius Kircher by pierwszym, ktry poj, e jzyk koptyjski jest kluczem do jzyka starych hieroglifw. I w istocie sta si pierwszym koptologiem, inicjatorem studiw nad jzykiem koptyjskim w Europie. Kircher wydaje (cilej - tumaczy z arabskiego i koptyjskiego) gramatyk i sownik koptyjski, pniej ukazuj si prace innych filologw europejskich powicone jzykowi koptyjskiemu, ktre odegray powan rol przy odczytaniu egipskich hieroglifw. Nastpio to jednak ju znacznie pniej, w czasach Champolliona. Natomiast w w. XVII i XVIII prace Kirchera nie tylko nic nie wyjaniy, lecz przyday hieroglifom jeszcze wikszej tajemniczoci. Jednej ze swych ksiek Kircher da tytu Egipski Edyp sugerujc czytelnikowi, e jej autorem jest Edyp, ktry wreszcie rozwiza tajemnic hieroglifw. Pojawiaj si nowi Edypowie, ktrzy do tajemnic egipskich dodaj jeszcze tajemnice koptyjskie. Gony awanturnik i cudotwrca, znany pod pseudonimem hrabiego Cagliostro, podaje si za Wielkiego Kopta wprowadzonego we wszystkie tajemnice staroytnych kapanw. W XVIII w. hrabia Saint-Germain, osobisto nie mniej znana, zapewnia, e jest... wspczesnym dawnych Egipcjan, jako e od dnia jego urodzin upyno okoo dwch tysicy lat. Francuz de Guignes sdzi, e staroytne pisma chiskie powinny umoliwi nam interpretacj zabytkw Egiptu, poniewa Egipcjanie i Chiczycy to jeden nard, a zatem staroytny sownik chiski jest dla nas sownikiem egipskim. Pojawiaj si hipotezy (a do w. XVIII wcznie) goszce, e religia Egipcjan - to stara religia judajska, a hebrajski by tym jzykiem, ktrym mwiono w Egipcie w czasach, gdy ydzi pod przewodem Mojesza porzucili ten kraj po czterechsetletnim w nim 29

przebywaniu. I oto w inskrypcjach hieroglificznych zaczynaj si pojawia psalmy Dawida i rozdziay z Biblii, przy czym znaki rysunkowe przyjmuje si za litery przekazujce sylaby jzyka hebrajskiego. Ukazuj si prace zawierajce stwierdzenia, e pismo egipskie jest w ogle niemoliwe do odczytania, poniewa hieroglify to waciwie liczne symbole odnoszce si jedynie do astronomii, kalendarza i prac polowych, wzgldnie po prostu ornament, ktry kapani egipscy podawali dociekliwym Grekom za pismo im jedynie dostpne. Profesor niemiecki Samuel S. Witte doszed do wniosku, e zarwno staroytne obeliski, jak i piramidy nie s dzieem rk ludzkich, ale... tworem przyrody powstaym w rezultacie wybuchw wulkanicznych, napisy za s rezultatem dziaania pewnego gatunku limakw toczcych kamie! Jednake nie naley traktowa prac uczonych XVII i XVIII w. wycznie jako fantazji i bredni. Nawet w pracy Horapollona zawarte jest ziarno prawdy, liczne cytowane przez niego znaki zostay odczytane prawidowo. Na przykad hieroglif wyobraajcy g rzeczywicie naley odczytywa jako syn (cho oczywicie nie dlatego, e ptak ten jest znany z wielkiej mioci do swych pisklt, lecz po prostu na skutek zbienoci brzmienia tych wyrazw w jzyku egipskim). De Guignes mimo wszystkich fantazji na temat Chiczykw i Egipcjan prawidowo okreli znaczenie owalnych ramek (kartuszy) okalajcych niektre grupy hieroglifw - suyy one jako wyrnik imion faraonw. Do tego samego wniosku doszed rwnie uczony duski G. Zoega. Mona wic stwierdzi, e w pracach uczonych, prekursorw waciwego odczytania pisma egipskiego, znale mona prawidowe i interesujce myli, obserwacje i wnioski. Giny one jednak wrd lunych, zbudowanych w oparciu o puste idee konstrukcji (w rodzaju wsplnego pochodzenia Egipcjan i Chiczykw) i niczym nieograniczonego fantazjowania. Po pierwsze dlatego, e poziom nauk by w w. XVII-XVIII niski: tak naprawd to nie mona w tym czasie mwi ani o jzykoznawstwie, ani o archeologii, ani o historii jako prawdziwych naukach - narodziy si one pniej, dopiero w w. XIX. Po drugie - uczeni nie posiadali punktu odniesienia, tj. choby jednego tekstu egipskiego, ktremu towarzyszyby tekst rwnolegy, napisany znanym pismem w znanym jzyku. I dopiero na przeomie XVIII i XIX w. udao si znale ten punkt odniesienia. W poowie lipca 1799 r. w czasie ekspedycji wojskowej Napoleona do Egiptu na lewym brzegu zachodniej odnogi Nilu znaleziono czarn, bazaltow pyt pokryt pismem. By to synny kamie z Rosetty, na ktrym, mwic obrazowo, wyrs gmach egiptologii, wzniesiony w ubiegym i obecnym stuleciu. Oto jak w kamie zosta opisany w oficjalnym 30

raporcie wysanym przez wadze wojskowe do Kairu (znaleziska dokonano w czasie robt ziemnych przy budowie fortu): Napis grny, ktrego znaczna cz zostaa odamana, zawiera czternacie wierszy hieroglifw, biegncych od strony lewej ku prawej, a wic nie w kierunku przyjtym przez jzyki wschodnie, lecz w kierunku waciwym dla naszych jzykw europejskich. Napis rodkowy, pod czci hieroglificzn, jest najpeniejszy. Skada si z trzydziestu dwch wierszy pisma alfabetycznego, pisanych w kierunku odwrotnym w stosunku do tekstu grnego, a jego charakter nie jest znany. Napis dolny, umieszczony bezporednio pod dwoma poprzednimi, jest tekstem greckim, napisanym literami archaicznymi. Skada si ten tekst z pidziesiciu czterech wierszy, ktrych ostatnia partia jest niepena na skutek odamania jednego rogu. Ju tekst tego pierwszego meldunku, sporzdzonego przez francuskiego oficera armii Napoleona, wskazuje, i jego autorzy byli wiadomi ogromnego znaczenia znaleziska. Wszystkie trzy teksty przekazuj jedn i t sam tre, a tekst najniszy wykonano literami greckimi w jzyku greckim. Oznaczao to, e opierajc si na znanym tekcie mona podj prb poszukania klucza do dwch pozostaych, napisanych pismami nieznanymi, a w tym i hieroglifami egipskimi. Nic te dziwnego, e genera J.-F. Menou rozkaza bezzwocznie przeoy tekst grecki wyryty na kamieniu, a ukazujcy si w Egipcie Courrier de lEgypte wyraa nadziej, e kamie z Rosetty da wreszcie klucz do pisma hieroglificznego. Tekst rodkowy napisany by nie pismem syryjskim, jak sdzono wczeniej, lecz pewnym rodzajem pisma egipskiego zwanego obecnie demotycznym. Tre grecka zawieraa stwierdzenie, e tekst wyryto w kamieniu witymi, ludowymi i helleskimi literami. Od dawna pisarze antyczni nazywali hieroglify pismem witym, oznacza to, e drugie z pism byo ludowym, czyli z grecka demotycznym. Poniewa cz rodkowa kamienia zostaa najmniej uszkodzona, a jej znaki swym rysunkiem przypomina y pisma wschodnie, uczeni rnych krajw zajli si przede wszystkim pismem demotycznym. Najwiksze sukcesy osignli: Francuz Sylwester de Sacy i Szwed Johann Dawid Akerblad. W tekcie greckim spotykamy imiona wasne (Ptolemeusz i inni). Nasuwa si wniosek, e imiona te powtarza si winny i w tekcie demotycznym, i hieroglificznym, jako e tre wszystkich trzech tekstw jest jednakowa. Aby je odszuka w tekcie demotycznym, de Sacy posuy si... cyrklem. Z jego pomoc ustali proporcje midzy pidziesicioma czterema wierszami tekstu greckiego i trzydziestoma dwoma - demotycznego i w ten sposb znalaz punkty waciwe - miejsca w wierszach, w ktrych wystpoway imiona i w greckim, i w demotycznym zapisie. Kiedy znaleziono imiona, udao si je rozoy na poszczeglne 31

znaki i goski, tzn. okreli sposb czytania alfabetu, ktrym pisano w tekcie demotycznym imiona Ptolemeusza, Aleksandra i inne. Akerblad kontynuowa badania de Sacyego. Odszuka nie tylko imiona, lecz poda sposb czytania paru wyrazw egipskich. Za punkt odniesienia posuyy mu z jednej strony wyrazy koptyjskie, a z drugiej - znaki alfabetyczne suce przekazowi imion wasnych. Jednake cz hieroglificzna tekstu pozostawaa tajemnic ukryt pod siedmioma pieczciami. De Sacy doszed do wniosku, e sukces podobnych bada jest wynikiem raczej szczliwego zbiegu okolicznoci ni skutkiem wytrwaej pracy, ktry zmusza czasami przyjmowa iluzj za rzeczywisto. Podobny wniosek natchn oczywicie nowych Edypw do poszukiwa szybkich, bez wnikliwej pracy. Hrabia Palin napisa w cigu tygodnia broszur powicon hieroglifom kamienia z Rosetty. Caa praca nad tym odszyfrowaniem trwaa, jak stwierdzi sam autor, jedn noc! Palin popieszy zreferowa i poda do wiadomoci czytelnikw myli, jakie zrodziy si u niego, skoro tylko otrzyma wymieniony zabytek, odszyfrowany przeze w cigu jednej bezsennej nocy. W ten sposb chcia si ustrzec pomyek nieuchronnych przy dugich rozmylaniach. Jako podstaw tej metody badania tekstw egipskich zaproponowa Palin oprcz bezsennej nocy przepisanie przy uyciu chiskich hieroglifw Psalmw Dawida. Komentarze s, jak si to mwi, zbyteczne. Odczytywanie znalazo si w lepym zauku... na szczcie tylko na krtko. W maju 1814 r. w Brytyjskim Krlewskim Towarzystwie Antykwariuszy zapoznano si z listem Thomasa Younga, z nowymi propozycjami pozwalajcymi na przerzucenie mostu midzy czci demotyczn i hieroglificzna kamienia z Rosetty. Poprzednio uwaano, e pimiennictwo ludowe powstao przy uyciu znakw alfabetycznych, podczas gdy wite znaki przekazuj nie goski, lecz wyrazy i pojcia. Young wykaza, e tak nie jest. Pismo demotyczne to po prostu uproszczony wariant hieroglifiki, a nie odrbne pismo. I jeli uda si nam znale brakujce ogniwa midzy pismem uproszczonym i hieroglifik, to bdziemy w stanie dokona przekadu odwrotnego caego tekstu napisanego pismem uproszczonym na czytelne hieroglify i w ten sposb porwna je z mnstwem innych zabytkw. Grecki tekst kamienia z Rosetty pomg przemkn tajemnic pisma ludowego. Young zaproponowa, eby z pomoc pisma demotycznego sprbowa rozwiza zagadk pisma hieroglificznego. I swymi pracami udowodni, e droga ta jest zachcajca. Udao mu si okreli prawidowo znaczenie ponad siedemdziesiciu hieroglifw lub grup hieroglifw, odnale imiona Ptolemeusza i Bereniki, oznaczone hieroglifami, i rozoy je na goski 32

i znaki, znale sposb odczytania hieroglifw alfabetycznych, podobnie jak uczyni to de Sacy z imionami w czci demotycznej tekstu. Wydawaoby si, e klucz zosta znaleziony: naleao teraz na podstawie znajomoci ustalonych hieroglifw alfabetycznych wyszukiwa poszczeglne wyrazy i odczyta je z pomoc jzyka koptyjskiego. Ale nader niewiarygodna wydawaa si myl, i reguy pisma literowego odnosz si do hieroglifw! Byo ich przecie kilkaset - w adnym jzyku wiata nie istnieje taka liczba gosek. A Horapollon, Kircher i inni wybitni naukowcy stwierdzali, e znaki pisma egipskiego przekazuj nie goski, lecz wyrazy i pojcia. De Sacy i Akerblad bdnie sdzili, e pismo demotyczne jest cakowicie alfabetyczne. Young wykaza ich bd, ale wpad w drug skrajno - przyj, e Egipcjanie nie posiadali alfabetu ani w pimie uproszczonym, demotycznym, ani w hieroglificznym. A przecie samemu Youngowi udao si ustali szereg znakw alfabetycznych okrelajcych imiona Ptolemeusza i Bereniki! Young tak to wyjania: ulegajc wpywom Grekw, staroytni mieszkacy doliny Nilu zapoyczyli od nich ide alfabetu, a za litery przyjli rysunkowe hieroglify. Pisali jednak nimi wyrazy nie swoje - egipskie, lecz imiona greckie. W tekcie kamienia z Rosetty imiona Ptolemeusza i Bereniki otoczone s owalnymi ramkami-kartuszami. wiadczy to, zdaniem Younga, e w danym przyp adku hieroglify zastosowano umownie w charakterze liter. Poza ramkami w tekcie egipskim mog one by czytane zupenie inaczej, nie bdc ju literami, lecz znakami na okrelenie wyrazw lub poj. I nie mog ju suy za klucz do hieroglifw. Nie uda si szybko odczyta hieroglifw - taki by wniosek Thomasa Younga... Na szczcie by to wniosek bdny.

WIELKI SUKCES CHAMPOLLIONA Thomas Young by czowiekiem o niespotykanych zdolnociach. W cigu dwch lat nauczy si czyta biegle w swym ojczystym jzyku - angielskim, a majc lat czternacie zna francuski, acin, arabski, woski, grecki, staro-grecki, perski. Powici si jednak nie naukom humanistycznym, lecz medycynie: by lekarzem-praktykiem, wykada teori w St. Georges Hospital. Rwnoczenie zaj si fizyk i sta si jednym z twrcw falowej teorii wiata. Styk fizyki i biologii, dwch nauk, ktre znakomicie opanowa, pozwoliy Youngowi opracowa szereg wnioskw w zakresie fizjologii zmysu wzroku. Ponadto zdoa wnie cenny wkad w dziedzin akustyki, a dla relaksu opanowa do mistrzostwa 33

kaligrafi. Jednak i tego byo mu za mao; posiad i inn sztuk - chodzenia na linie i mg konkurowa z zawodowymi linoskoczkami. Wreszcie, jak ju wiemy, dokona istotnego kroku przy odczytywaniu egipskich hieroglifw. Ale nie zdoa do koca rozwiza zagadki Sfinksa - dokona tego inny geniusz - Champollion. W odrnieniu od Younga Champollion nie by czowiekiem tak wielostronnym. Jak sam przyznawa, zetknwszy si w wieku lat jedenastu z zabytkami staroegipskimi zawierajcymi hieroglify, ju wtedy powzi decyzj ich odczytania. I cae swoje ycie powici temu celowi, studiujc jzyki wschodnie, przede wszystkim koptyjski, poszukujc informacji o Egipcie w pracach pisarzy antycznych, kopiujc drobiazgowo kad znan mu inskrypcj hieroglificzn, analizujc i porwnujc w cigu wielu lat teksty egipskie - tak dugo, pki jego wysiki nie zostay wynagrodzone. Jean Franois Champollion urodzi si 23 grudnia 1790 r. na poudniu Francji, w miasteczku Figeac, w rodzinie zamonego ksigarza. W wieku lat piciu dokona z powodzeniem pierwszego odczytania. Ot z wypowiedzi jego matki wiadomo, e zna na pami modlitwy zawarte w mszale; porwnujc tekst ustny z pisanym chopiec okreli znaczenie kadej litery alfabetu - i samodzielnie nauczy si czyta i pisa. Nastpnie przychodzi kolej na jzyki staroytne europejskie i wschodnie: starogrecki, acin, starohebrajski, arabski, aramejski. O ile jednak may Thomas Young uczy si jzykw niejako dla sportu, to maemu Champollionowi przywieca inny cel: jak najwicej dowiedzie si o Egipcie. Ju w wieku lat dwunastu studiuje dokadnie informacje o tym kraju, zawarte w pracach pisarzy antycznych, i zestawia je ze sob. Bdc w liceum rozpoczyna pra ce nad monumentaln publikacj LEgypte sous les pharaons (Egipt za faraonw), za ktr po ukoczeniu liceum, w wieku lat siedemnastu, zostaje czonkiem Akademii w Grenoble. Mody czowiek przenosi si do Parya i tam kontynuuje nauk u de Sacyego i innych znanych orientalistw tego okresu. Interesuje si sanskrytem, dialektem awestyjskim i pahlawijskim. Ale ca uwag koncentruje na koptyjskim, ktry opanowa tak, e mg mwi po koptyjsku sam z sob. Rwnolegle studiuje i kopiuje teksty egipskie, a pojawia si ich w Europie coraz wicej. W licie do starszego brata z 30 sierpnia 1808 r. Champollion pisze o swych pierwszych krokach w poznawaniu pisma egipskiego; udaje mu si okreli znaczn cz znakw alfabetu demotycznego, i to niezalenie od de Sacyego, Akerblada i Younga. Po dwu latach (znw niezalenie od Younga) dochodzi do wniosku, e podobne znaki-litery mog rwnie wystpowa wrd hieroglifw - przy ich uyciu pisane s imiona cudzoziemskie. Inskrypcja z Rosetty zawiera przecie imiona greckie (Aleksander i inne) i nie mona ich, 34

zdaniem Champolliona, wyrazi w czci pisanej hieroglifami, gdyby nie posiaday one waciwoci przekazywania fonetyki. Ale oto mody uczony dokonuje odkrycia, ktre posuwa wiedz o pimie egipskim jeszcze o krok naprzd. Young sdzi, e ogniwa wice pismo uproszczone (demot yczne) i hieroglify s nazbyt sabe. Champollion odkrywa trzeci posta pisma staroytnych Egipcjan - pismo hieratyczne, tak dugo oczekiwane brakujce ogniwo. Okazao si, e Egipcjanie posiadali jeden system pisma i w zalenoci od potrzeby stosowali bd pismo hieroglificzne, bd hieratyczne, bd demotyczne. Niektrzy egiptolodzy porwnuj pisma hieroglificzne z naszym pismem drukowanym, hieratyczne - z pismem odrcznym, a demotyczne - ze stenografi. Porwnanie obrazowe, ale niezupenie cise. Poniewa pismo hieroglificzne pojawio si w Egipcie jako pierwsze, oznacza to, e z niego rozwino si pismo hieratyczne, a pniej demotyczne (najstarsze teksty napisane przy uyciu tej odmiany datowane s na koniec VIII w. p.n.e. i s o dobre dwa i p tysica lat modsze od hieroglificznych). Ale mimo tak duej rnicy czasowej wszystkie te trzy postacie pisma mogy by uytkowane jednoczenie. Na przykad w inskrypcjach witynnych stosowano hieroglify, a przy pisaniu na papirusie - pismo hieratyczne wzgldnie demotyczne. Forma zewntrzna znakw hieroglificznych, hieratycznych i demotycznych bya zrnicowana, natomiast istota wewntrzna pisma, jego system - jeden i ten sam. A poniewa w pimie demotycznym, co do tego nie ma adnych wtpliwoci, istniej znaki alfabetyczne, to musz one wystpowa rwnie i w hieroglifach taka bya logika wniosku Champolliona. Naleao teraz znale dowody, konkretne fakty, poszukujc rysunku jednego i tego samego znaku wyraonego pismem hieroglificznym, hieratycznym i demotycznym. Zestawiajc skrupulatnie znaki trzech postaci pisma, Champollion ustala system zgodnoci midzy znakami pisma demotycznego i hieratycznego z jednej strony, a hieratycznego i hieroglificznego - z drugiej. Teraz mg ju tekst napisany znakami demotycznymi czy pismem hieratycznym przetransponowa na rysunkowe znaki hieroglificzne. W ten sposb uczony zbliy si do gwnej tajemnicy Sfinksa - hieroglifw. Niezalenie od Younga, znalaz w kartuszu tekstu kamienia z Rosetty imi Ptolemeusza, a nastpnie rozoy je na czci skadowe i uczyni to znacznie dokadniej ni uczony angielski. Po dugich i mudnych poszukiwaniach otrzyma Champollion kopi inskrypcji z obelisku egipskiego, znalezionego w pobliu postumentu, na ktrym wyciosano inskrypcj greck z imionami Ptolemeusza i Kleopatry. Naleao oczekiwa, e rwnie wrd 35

hieroglifw obelisku znajd si znaki przekazujce te krlewskie imiona zamknite w owal kartuszy. Ksztat imienia Ptolemaios by znany dziki tekstowi kamienia z Rosetty. Obok Ptolemeusza figurowao drugie imi, w ktrym wystpoway hieroglify przekazujce dwiki ptlo (wchodzce w skad imienia Ptolemaios). Wkartuszu Ptolemeusza hieroglif w ksztacie lwa przekazywa dwik l i umieszczony by na czwartym miejscu, w drugim kartuszu ten sam hieroglif sta na miejscu drugim, tzn. przekazywa dwik l w imieniu Kleopatry... Te dwa lwy przynios zwycistwo trzeciemu - zawoa Champollion, przeczuwajc blisko sukcesu. By to bowiem dowd nie tylko prawidowego odczytania imienia Kleopatry, lecz moliwo znalezienia sposobu czytania innych hieroglifw, nie znanych dotd: k, r, itd. Imi Ptolemaios pozwolio rozszyfrowa siedem hieroglifw. Champollion zna zatem ju dwanacie hieroglifw. Uczony przystpi do analizy figurujcego w tekcie kamienia z Rosetty imienia Aleksandra, co przynioso odczytanie hieroglifw n, s i in. Analiza imienia Berenika, rwnie obwiedzionego kartuszem, pozwolia odczyta hieroglif przekazujcy znak fonetyczny b. Nowe imiona przynosz znajomo nowych znakw - w ten sposb ustali Champollion znaczenie dwudziestu czterech znakw pisma hieroglificznego. Mimo to Sfinks milcza! Champollion nie mg udowodni, e znaki alfabetyczne stosowano w zwykym zapisie jzyka egipskiego, a nie tylko po to, by przekaza imiona cudzoziemskie. Young, jak wiemy, by przekonany, e Egipcjanie zapoyczyli od Grekw alfabet w celu zapisywania imion greckich. Natomiast znaki alfabetyczne we waciwym tekcie egipskim posiadaj zupenie inne ni w przypadku imion znaczenie - nie liter, lecz caych poj. Pocztkowo Champollion by takiego samego zdania, przy czym, jak sam przyzna, z uporem szedem t faszyw drog do momentu, kiedy oczywiste fakty ukazay egipskie pismo hieroglificzne w zupenie innym wietle i jeli tak mona powiedzie, zmusiy mnie do uznania fonetycznego znaczenia licznych grup hieroglifw, zawartych w inskrypcjach, zdobicych zabytki wszystkich epok. C to byy za fakty? Przede wszystkim matematyczne, statystyczne. W dniu swoich urodzin 23 grudnia 1821 r. Champollion dokona znamiennego podsumowania. Tekst hieroglificzny kamienia z Rosetty zawiera 1419 hieroglifw. Natomiast odpowiedni tekst grecki nie przekracza 486 wyrazw. Wynika std nieuchronny wniosek: liczba wyrazw i liczba hieroglifw rniy si, a zatem te ostatnie nie przekazuj poszczeglnych wyrazw czy poj, jak to uwaano wczeniej. Hieroglify powtarzaj si w tekcie. Jeli liczy tylko rne znaki, jest ich w czci hieroglificznej jedynie 166. Ale i teraz nie odpowiadaj liczbie 36

wyrazw tekstu greckiego. A zatem jest to nowy dowd, e hieroglif niekoniecznie przekazuje wyraz czy pojcie. Wakiego argumentu na rzecz znakw alfabetycznych dostarczyy teksty demotyczne. Mona w nich, jak wskaza Champollion i jego poprzednicy, znale zapis alfabetyczny nie tylko imion obcych, lecz i wyrazw, bliskich koptyjskim, tj. wanie egipskich. A przecie pismo hieroglificzne i demotyczne to nie rne s ystemy pisma, lecz jedynie warianty tego samego pimiennictwa. Stao si oczywiste, e znaki alfabetu hieroglificznego, podobnie jak i demotycznego, powinny mie zastosowanie i w przekazie wyrazw egipskich. Wreszcie w rce Champolliona wpadaj litografie z rysunkami zabytkw i inskrypcji wykonanych w bardzo dawnych czasach, kiedy o adnym wpywie greckim nie mogo by mowy. Jeli uda si przeczyta przy pomocy znakw alfabetycznych zamknite kartuszami imiona faraonw, bdzie to potwierdzeniem, e Egipcjanie stosowali znaki alfabetyczne nie tylko do zapisu imion cudzoziemskich, lecz i dla przekazania wyrazw, swojego jzyka. Rankiem 14 wrzenia 1822 r. zaczyna Champollion studiowa kartusz wyryty w skaach wityni Abu Simbel. Zawiera on cztery znaki, przy czym dwa ostatnie si powtarzaj. Pierwszy hieroglif przedstawia krg lub dysk. W kartuszu drugim zawarta jest podobna inskrypcja skadajca si z czterech znakw, ale pierwszy hieroglif przedstawia nie dysk, lecz posta ludzk z dyskiem na gowie. Prawdopodobnie jest to posta boga Soca, a dysk w pierwszym kartuszu jest symbolicznym wizerunkiem tego boga. Z utworw pisarzy staroytnych wiemy, e bg-Soce nosi u Egipcjan nazw Ra; w jzyku Koptw Soce wymawia si jak re. Oznacza to, e pierwszy znak moe brzmie ra lub re. Dwa ostatnie hieroglify byy ju znane od dawna - spotykano je w imionach Ptolemaios i Aleksander. Czytano je niewtpliwie jako s, a ich podwojenie czytano jako ss. W ten sposb czytano trzy z czterech hieroglifw: Ra - (znak nieznany) - s-s. Pozostao odczyta drugi hieroglif. Ale i ten by znany z tekstu kamienia z Rosetty! Wystpowao tam poczenie tego hieroglifu ze znanym ju znakiem s; wyraao ono pojcie rodzi, narodziny, rodzony, ktre po koptyjsku czytano jako mise. W licznych pismach wschodnich, sucych dla przekazu jzykw semickich - arabskiego, syryjskiego, fenickiego i innych - bardzo czsto nie oznacza si samogoski. I Champollion susznie zaoy, e rwnie pismo egipskie ignorowao samogoski. Koptyjskiemu mise w pisowni egipskiej powinno odpowiada poczenie spgosek m i s, tj. ms. A wic drugi znak w kartuszu naleao czyta jako m. Teraz mona byo przeczyta ca inskrypcj. Ramss. Midzy dwoma ostatnimi 37

s moga by opuszczona samogoska e. Tak wic imi w kartuszu brzmi Ramzes. Ten potny faraon by Champollionowi, autorowi dwutomowej pracy Egipt za faraonw, dobrze znany. Czyby wic hieroglify w kartuszu przekazyway imi Ramzesa? Rozgorczkowany Champollion zaczyna przeglda inne kartusze, poszukujc nowych imion. Oto ma przed sob bardzo krtk inskrypcj, wszystkiego trzy hieroglify. Dwa ostatnie znaki s znane: jeden to m, drugi - s. Pozostaje znak pierwszy wyobraajcy ibisa stojcego na specjalnej podstawie. W Egipcie - i o tym Champollion dobrze wiedzia - ibis by uwaany za ptaka witego, uosobienie boga-Ksiyca. Znane te byo imi tego boga: i w przekazie greckim, i w jzyku koptyjskim brzmiao Tot. Imi w kartuszu mona byo zatem odczyta jako Totms, tj. Totmes lub Tutms (Tutmozis). A sawa faraona Tutmozisa moga konkurowa ze saw wielkiego Ramzesa! I Champollion, przeczytawszy imiona faraonw, ktrych ycie i dziaalno dzieli otcha wiekw nie tylko od naszych dni, lecz i od czasw wynalezienia alfabetu przez Grekw, uwiadamia sobie znaczenie dokonanego odkrycia. Tajemnica Sfinksa nie istnieje, a marzenia caego ycia wreszcie si ziciy! Znaleziono klucz do tajemnic tysicleci, system pisma hieroglificznego przesta by zagadk. Ale jeszcze raz trzeba sprawdzi wnioski. Pierwsz poow dnia powica Champollion tej kontroli. Wszystko w porzdku, nie ma adnych pomyek, wnioski prawidowe i nieodparte. Franois pieszy do brata, pracujcego w pobliu, w bibliotece Instytutu Francuskiego. Wpadajc do pokoju, rzuca na st zgarnite przez siebie materiay klucz do tajemnic Sfinksa, i woa: dopiem swego! Wzburzony prbuje o tym opowiedzie - i nie moe: opuszczaj go siy, nie jest w stanie utrzyma si na nogach, ogarnia go jakie odrtwienie i traci przytomno. 14 wrzenia 1822 r. jest dniem narodzin egiptologii. Pi dni pniej, po przyjciu do siebie, zaczyna Champollion nadawa swemu odkryciu form referatu, koczc prac 27 wrzenia (data owa - to swego rodzaju chrzciny egiptologii). Lettre M. Dacier, relative lalphabet des hiroglyphes phontiques O egipskim alfabecie hieroglificznym - tak brzmi list do p. Daciera, sekretarza Akademii Krlewskiej Inskrypcji i Literatury Piknej - dotyczcym alfabetu hieroglifw fonetycznych, stosowanych przez Egipcjan przy pisaniu tytuw, imion i przydomkw greckich i rzymskich wadcw - taki by peny tytu tej pracy, odbitej w formie litografii jeszcze przed wygoszeniem referatu. Praca ta bya jednak dopiero pierwszym kamieniem milowym. W r. 1824 wychodzi 38

monumentalne studium Champolliona pod tytuem Prcis du systme hiroglyphique des anciens gyptiens (Zarys systemu hieroglificznego dawnych Egipcjan). Champollion podaje nieodparte dowody, i w pimie Egipcjan istniay znaki dwch kategorii, zupenie rnych - jedne wyraay dwiki, inne - pojcia. Wane jest, e pierwsze zachowuj to znaczenie fonetyczne we wszystkich tekstach, a nie tylko w przypadku imion obcych. Champollion wskazuje rwnie na to, e staroytni Egipcjanie pisali uywajc hieroglifw fonetycznych nawet imiona swoich bogw, to jest imiona istot, ktre atwiej wyrazi mona w sposb symboliczny, szczeglnie jeeli uznamy, e pismo wite Egipcjan byo w swym zaoeniu wyjtkowo symboliczne. Tymi samymi znakami alfabetycznymi zapisywano imiona faraonw i prostych ludzi i wreszcie zwyke wyrazy - czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, spjniki i przyimki. Teraz, gdy system pisma przesta by tajemnic, przysza kolej na opracowanie sownika i gramatyki hieroglifiki. Przy ich pomocy mona by zacz tumaczy teksty egipskie, czytajc ju nie poszczeglne imiona czy wyrazy, lecz cae inskrypcje. Champollion przystpi do tej pracy. Jednake wiele czasu i wysiku kosztowao go inne, jake niewdziczne zajcie. Poczynajc od listu do p. Daciera a do samej mierci musia genialny uczony prowadzi zaart polemik ze swymi licznymi przeciwnikami. Wysuwali oni szereg zarzutw przeciw Champollionowi: to o plagiat, to o odpowiedni dobr faktw, itp., itd. CZY SFINKS RZECZYWICIE PRZEMWI? Skoro tylko w prasie ukae si wiadomo o odczytaniu jakiego pisma staroytnego, natychmiast rozpoczyna si okres sprawdzania i dyskusji. Uczeni porwnuj teksty, sprawdzaj prawidowo proponowanych metod odczytywania, szukaj dowodw, czy dane pismo mona odczyta tylko przy zastosowaniu tej metody, czy te w jakikolwiek inny sposb. I prawie zawsze rodz si wtpliwoci dotyczce odkrycia. Jedni uczeni przyjmuj je w caoci, inni wnosz istotne korekty, inni cakowicie je odrzucaj, a jeszcze inni proponuj, by nie spieszy si z ostatecznymi wnioskami. Tak byo w przypadku odczytania pisma linearnego B, odczytania pisma karyjskiego, tak byo z odczytaniem pisma klinowego Mezopotamii i hieroglifw Majw. Polemik wywoao rwnie odczytanie hieroglifw egipskich. Niestety, w tej polemice interesy nauki bardzo czsto schodziy na dalszy plan. Rzeczywist przyczyn krytyki Champolliona byo nie szukanie prawdy, lecz uraona ambicja uczonych (dlaczego Champollion, a nie ja), faszywy patriotyzm (dlaczego, Francuz Champollion, a nie Anglik Young? ) i konserwatyzm (dlaczego Champollion 39

odrzuca zdanie poprzednikw, ktrzy uwaali hieroglify za symbole, a nie pismo alfabetyczne?) i, wreszcie, motywy czysto polityczne (i dogmatyczni katolicy, i zaciekli monarchici nie byli w stanie pogodzi si z tym, e klucz do tajemnicy Sfinksa znalaz buntownik Champollion, nazwany za swe rewolucyjne przekonania Robespierreem z Grenoble). Wok odkrycia Champolliona podnis si, mwic sowami jednego z egiptologw, chralny wrzask. W prasie angielskiej ukazao si mnstwo artykuw porednio, a niekiedy wprost zarzucajcych plagiat genialnemu francuskiemu uczonemu. W anonimowym artykule, jaki ukaza si wkrtce po opublikowaniu listu do p. Daciera, twierdzono, e znaki alfabetyczne nie mog przekazywa rdzennych wyrazw egipskich, a su jedynie do przekazu imion grecko-rzymskich. A zatem adnego odkrycia Champollion nie dokona, a co wicej, odczytane przez niego imiona grecko-rzymskie byy odczytane ju przez Thomasa Younga. Sam Young wystpi w r. 1823 z artykuem o znamiennym tytule: Komunikat o pewnych nowych odkryciach w dziedzinie literatury hieroglificznej i staroytnoci egipskich z aneksem autentycznego alfabetu autora, uzupenionego przez Champolliona. Inaczej mwic, uczony angielski przywaszczy sobie rol odkrywcy, przyznajc Champollionowi rol drugorzdn, rol kontynuatora. Oczywicie, nie odpowiada to prawdzie, std Champollion uzna za konieczne wykaza bezzasadno zarzutw o plagiat i zasadnicz rnic swojej metody i metody bada Younga. Dlaczego Young zatrzyma si nagle po prbie analizy dwch imion, Ptolemeusza i Bereniki, podczas gdy ja, stosujc wyniki swojej analizy, odczytaem bez trudu sporo innych imion? - zapytywa Champollion. I wyjania: dlatego, e midzy jego systemem i systemem Younga nie ma prawie nic wsplnego. Champollion przyznawa, e Young wnis istotny wkad w dzieo poznania hieroglifw: na ten temat wypowiedzia si ju na samym pocztku swojego listu do p. Daciera, podkrelajc zasugi uczonego angielskiego, podobnie jak i innych poprzednikw, badajcych kamie z Rosetty - Akerblada i de Sacyego. Ponadto w tyme licie wskaza na bdy Younga, ktre skieroway go na faszyw drog. W Zarysie systemu hieroglificznego Champollion wyjani dokadnie, na czym polegay rozbienoci midzy nim a Youngiem, i wszyscy uczciwi ludzie zrozumieli, e o adnym plagiacie nie moe by mowy. Niemniej jednak w cigu wielu lat kontynuowano w Anglii kampani przeciwko Champollionowi i wykazywano pierwszestwo Younga. Uczony francuski uzna, e odpowiadanie na te wrogie paszkwile byoby poniej jego godnoci. Po co wskrzesza ten zmumifikowany problem? - pisa do swego brata w r. 1829 z Egiptu - Young wci jeszcze dyskutuje na temat 40

alfabetu, podczas gdy ja ju od p roku znajduj si w samym gszczu egipskich zabytkw i jestem zaskoczony, i czytam je znacznie bieglej, ni bym si spodziewa? Wspczeni egiptolodzy z Francji, Anglii, Rosji, Egiptu i Niemiec przyznaj cakowicie pierwszestwo Champollionowi w dziele odczytania hieroglifw. Niewtpliwe jest rwnie, e to wanie Champollion odkry prawdziw struktur pisma egipskiego. Mimo to i za ycia znakomitego uczonego, i jaki czas po jego mierci pojawio si sporo prac, ktrych autorzy twierdzili, i Champollion si myli, i proponowali swj klucz do otwarcia tajemnic hieroglifiki nie krpujc si czsto w sformuowaniach zarzucajcych Champollionowi rne bdy i pomyki. Heinrich Julius Klaproth, orientalista i podrnik, ktry spdzi kilka lat w Rosji i dostpi zaszczytu czonkostwa Petersburskiej Akademii Nauk (odebrano mu ten zaszczyt za niewaciw postaw w 1812 r.), posiada swj wasny punkt widzenia na hieroglifik Egipcjan. Jego zdaniem bya ona zbudowana na zasadzie tzw. akrofonii: jeden i ten sam hieroglif przekazywa kilka wyrazw, zaczynajcych si od danego dwiku (na przykad hieroglif oznaczajcy zajca powinien okrela jeszcze inne wyrazy zaczynajce si od goski z - zima, zachd, zenit itd.). Bronic tej faszywej tezy, Klaproth czsto pisa artykuy prasowe, starajc si na wszelki sposb oczerni Champolliona i zdyskredytowa jego wielkie odkrycie. Rodak Klaprotha, teolog z Lipska, Gustaw Seiffart, rwnie przyczy si do chru ludzi oczerniajcych Champolliona. Mia on swoj teori na temat hieroglifiki Egipcjan i uparcie jej broni. Mimo jej widocznej nonsensownoci (o pseudonaukowym charakterze pisaniny Seiffarta mwi wymownie tytu jego fundamentalnej pracy: Nieodparty dowd na to, e 7 wrzenia r. 3446 przed narodzeniem Chrystusa nastpi koniec potopu wiatowego i wszystkie narody obdarowane zostay alfabetem). Znamienne, e w tym czasie, kiedy Champollion by obiektem drwin ze strony swych rodakw, w Anglii posdzany o plagiat, w Niemczech atakowany przez rnych mdrcw, w Rosji 29 grudnia 1826 r. (10 stycznia 1827 r. wg nowego stylu) zosta wybrany jednoczenie z Goethem honorowym czonkiem Petersburskiej Akademii Nauk. Odkrycie Champolliona zdobywao z kadym rokiem uznanie i w inn ych krajach - we Francji w jego obronie wystpi sam Sylwester de Sacy, jeden z pionierw studiw nad tekstem kamienia z Rosetty, oraz tacy wybitni uczeni jak Laplace i Fourier. W Niemczech po stronie Champolliona opowiedzia si jeden z najwikszych i najwszechstronniejszych uczonych Wilhelm von Humboldt. W Italii spotka Champollion swego znakomitego i utalentowanego ucznia Ippolito Roselliniego. Wreszcie i w Anglii znaleli si ludzie 41

uczciwi, ktrzy odrzucili faszywy patriotyzm i uznali, e to nie Young, lecz Champollion jest odkrywc i tylko za pomoc jego metody mona odczyta pismo egipskie. Tak wic gonemu chrowi oszczercw zacz przeciwstawia si coraz mocniejszy chr zwolennikw Champolliona. On sam susznie rozumowa, e najlepszym sprawdzianem bdzie przeczytanie i przekad tekstw egipskich. Po opublikowaniu Zarysu systemu hieroglificznego kontynuuje prace nad gramatyk i sownikiem, zagbia si w studiowaniu tekstw milczcych przez stulecia. W swojej ojczynie, we Francji, znalaz Champollion stosunkowo niewiele zabytkw egipskich. Wiadomo, e wszystkie cenniejsze znaleziska ekspedycji Napoleona, a w tym i kamie z Rosetty, zostay zagarnite przez Anglikw i ulokowane w British Museum, w ktrym pozostaj do dzi. Wobec takiej sytuacji uczony udaje si do Woch, dokadniej do Turynu, w ktrym przechowywano najwikszy na wiecie zbir staroytnoci egipskich. Tam, pord strzpkw papirusu, ktre dla pracownikw muzeum nie przedstawiay adnej wartoci, odkrywa Champollion dokadn list faraonw wadajcych Egiptem od czasw najstarszych. By to bezcenny dokument stanowicy podstaw ustalenia chronologii Kraju Piramid. Oprcz Turynu odwiedza Champollion inne miasta woskie, w tym i Rzym, gdzie z powodzeniem odczytuje inskrypcje na obeliskach, ktre tak bdnie interpretowa ongi Athanasius Kircher. Pobyt we Woszech nie mia na celu jedynie poszukiwania zabytkw; Champollion wygosi cykl wykadw cieszcych si duym zainteresowaniem na temat pisma hieroglificznego i jego odczytania. I tutaj suchacze podzielili si na dwa obozy zwolennikw i przeciwnikw. W prasie woskiej ukazywao si wiele artykuw pozytywnych, ale nie brakowao rwnie wypowiedzi oskarajcych go to o plagiat, to o bezbonictwo, jako e Champollion mwi o tysicleciach cywilizacji egipskiej, co byo sprzeczne z dogmatem Kocioa o stworzeniu wiata. Po powrocie do Francji Champollion kontynuuje badania: uzupenia sownik, pisze nowe rozdziay gramatyki, tumaczy inskrypcje egipskie. W r. 1828 udaje mu si przekona rzd francuski o celowoci zorganizowania wyprawy naukowej do Egiptu. I oto po spenieniu si marzenia, aby odczyta hieroglify, realne staje si drugie marzenie dziecistwa - ujrze Kraj Piramid. W poowie r. 1828 przybywa Champollion na czele ekspedycji naukowej do Egiptu, w ktrym, jak obrazowo przedstawi to Ceram, znalaz si po trosze w sytuacji zoologa, ktry wymodelowa z resztek koci i skamielin posta ichtiozaura, a potem przeniesiony nagle w epok kredow spotyka go obleczonego w krew i ciao.*
* C. W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni, prze. J. Nowacki, Warszawa 1974

42

W Egipcie przebywa Champollion ptora roku wykonujc naprawd tytaniczn prac. Zbir rkopisw z okresu ekspedycji egipskiej obejmuje okoo dwudziestu opasych tomw. Egipt spenetrowano krok po kroku, a ja zatrzymywaem si w kadym miejscu, w ktrym czas pozostawi jakiekolwiek resztki antycznego blasku; kady zabytek sta si obiektem szczegowego badania; poprosiem, by odrysowano wszystkie paskorzeby i skopiowano wszystkie inskrypcje mogce rzuci wiato na rodowd ludu, ktrego imi jest zwizane z najstarszymi przekazami literackimi - pisze Champollion. - Materiay, ktre zebraem, przeszy wszystkie moje oczekiwania. Moje teki kryj w sobie wielkie skarby, a ja uwaam, e mam pene prawo powiedzie, i historia Egiptu, jego religia i stworzone przeze sztuki stanie si znana i zostanie prawidowo oceniona dopiero po opublikowaniu rysunkw, ktre zdobyem w czasie mojej podry. A w licie do brata pisze: Oczekiwania mnie nie zawiody i wiele z tego, co zaledwie niejasno przeczuwaem, przybrao tutaj realne ksztaty i stao si nieodpart rzeczywistoci. Odkryty klucz umoliwia mu czytanie nie tylko inskrypcji na przedmiotach znajdujcych si w kolekcjach europejskich, lecz rwnie w ojczynie hieroglifw, w Egipcie - na murach wity, paacw, na posgach i grobowcach epoki faraonw. Z Egiptu przywiz Champollion ponad ptora tysica szkicw i ostateczne potwierdzenie susznoci swojego odkrycia w dziedzinie odczytywania hieroglifw egipskich. Po powrocie do Francji, bez chwili odpoczynku, przystpuje do opracowywania przywiezionego materiau. Gramatyka i sownik hieroglifw zajmuj mas czasu. Ten nieustanny wysiek, stae napicie nerwowe, lata wyrzecze w modoci, zoliwe i bezpodstawne napaci - wszystko to wyczerpao siy Champolliona. W nocy z 3 na 4 marca 1832 r. genialny uczony zmar. Ostatnie miesice ycia, przeczuwajc swoj mier, powici pracy nad gramatyk hieroglifw, zakadajc susznie, e mier zabierze jego ciao, a nie wiedz przekazan ludzkoci. UJAWNIENIE TAJEMNIC JZYKA Najstarsze teksty hieroglificzne Egiptu pochodz z XXXII wieku p.n.e. Najmodsze z IV w. n.e. A zatem licz sobie ponad trzydzieci pi stuleci. Ale historia tego jzyka obejmuje jeszcze wikszy przedzia czasu. W r. 1880 Maspero odkry teksty hieroglificzne na wewntrznych murach piramid faraonw V i VI dynastii, ktre, jak twierdzi czonek Radzieckiej Akademii Nauk B. Turajew, stay si punktem wyjcia do poznania jzyka egipskiego, religii i kultury, a jednoczenie 43

jednym z najwaniejszych zabytkw o znaczeniu oglnoludzkim, jako e s to chyba najstarsze utwory literatury religijnej ludzkoci. Jzyk Tekstw piramid rni si od jzyka innych zabytkw pimiennictwa tej epoki swoj archaicznoci. Teksty te narodziy si w gbokiej staroytnoci, jeszcze zanim Egipt zosta zjednoczony w jedno pastwo, jeszcze przed wynalezieniem sztuki pisania. Rytualne formuy nakrelone na piramidach prowadz nas w gb czasu oddalonego od naszej epoki o pene sze tysicy lat. Nie bez powodu Teksty piramid odwouj si do starych sformuowa, prawdopodobnie znanych z przekazw, ustnych. Oto dlaczego moemy mwi o odrbnym jzyku archaicznym, rnicym si od staroegipskiego, ktry reprezentuj teksty z okresu lat 3200-2200 p.n.e. Jzyk staroegipski przey okoo tysica lat. Wypiera go jzyk nazywany rednioegipskim albo klasycznym - w tym jzyku napisano wikszo znakomitych utworw literackich. Znajdowa on naladowcw w czasach pniejszych. W jzyku klasycznym pisano nadal, cho wyszed on ju z uycia w mowie i przesta by jzykiem ywym. A po ostatnie lata samoistnej cywilizacji doliny Nilu zachowali go kapani w kulcie religijnym, mimo e ju nie rozumiaa tego jzyka ludno, podobnie jak my nie rozumiemy starosowiaskiego, a Wosi i Francuzi - aciny. Ju w tekstach z XVI w. p.n.e. uczeni ujawnili poszczeglne cechy jzyka nowoegipskiego: widocznie w tym okresie posugiwaa si nim ludno doliny Nilu i jzyk mwiony przenika do jzyka rednioegipskiego, ktry by jzykiem literackim. Poczwszy od w. XIV p.n.e. jzyk nowoegipski toruje sobie drog rwnie do literatury, w tym jzyku pisane s dokumenty urzdowe, bajki, monumentalne inskrypcje itp. Przeom ostateczny na jego korzy nastpuje za panowania faraona reformatora - Echnatona. Nastpnie, w okresie XIX dynastii, zwanym okresem Ramzesa II, zaczyna si rozkwit literatury nowoegipskiej. Na kolejnym etapie rodzi si jzyk demotyczny. Inskrypcje hieroglificzne powstaj jeszcze w pierwszych wiekach naszej ery - pokrywaj one mury wity. Ale w okresie od w. VIII p.n.e. do w. V n.e. podstawowa cz tekstw pisana jest na papirusach pismem demotycznym, przypominajcym nasz stenografi. Pismo demotyczne stanowi jak gdyby porednie ogniwo midzy nowoegipskim a koptyjskim. Aczkolwiek sama nazwa demotyczne wywodzi si z greckiego demos (lud), nie mona twierdzi, e pismo to wyraao jedyny ywy jzyk mwiony, gdy cigle jeszcze ywy by jzyk nowoegipski. Najwczeniejsze teksty demotyczne posiadaj oczywicie zwizek z mow ludu, ale pniej i demotyka wypracowuje swoje kanony i tradycje, staje si pismem oficjalnym. Natomiast ludno doliny Nilu posuguje si narzeczami rnicymi si od jzyka wyraanego przez pismo demotyczne. Stanowi to jak gdyby podwaliny jzyka koptyjskiego. 44

Jzyk koptyjski posugiwa si pismem alfabetycznym, zapoyczonym od Grekw. Poniewa jednak w jzyku koptyjskim istniay goski nie istniejce w grece, twrcy alfabetu koptyjskiego zapoyczyli z demotyki osiem znakw, wystylizowali je i przy ich pomocy przekazywali dwiki. Nie istnia jeden literacki jzyk koptyjski: teksty pisano w piciu rnych dialektach. Byy to gwnie przekady z Biblii, ywoty witych i mczennikw, bajki, a nawet powie historyczna. Po podbiciu Egiptu przez Arabw jzyk Koptw powoli wymiera. Do wieku XVII-XVIII pisano w nim jeszcze pieni kocielne i stopniowo staje si on rytualnym jzykiem naboestw. Co prawda, jeszcze w w. XIX za czasw Champolliona niektrzy kapani koptyjscy swobodnie mwili po koptyjsku, a nawet prowadzili w nim korespondencj. Na pocztku naszego stulecia czyniono prby wprowadzenia jzyka koptyjskiego do szk i uczynienia go znw jzykiem ywym. Prby takiego wskrzeszenia nie przyniosy rezultatu. Jednake nie tak dawno uczeni odkryli, e niektrzy mieszkacy wioski Pi-Solsel w Grnym Egipcie rwnie obecnie w swojej mowie (w jzyku arabskim) uywaj szeregu wyrazw i powiedze koptyjskich. Tak oto potomek jzyka staroegipskiego dotrwa do wieku XX. Od rytualnych formu Tekstw piramid, powstaych w czwartym tysicleciu p.n.e., do jzyka koptyjskiego, ktry przetrwa prawie do naszych czasw - oto przedzia (okoo szedziesiciu stuleci) pozwalajcy nam przeledzi losy jzyka egipskiego. Ale chocia aden jzyk nie moe pochwali si tak dug histori, wiedza o tym jzyku po dzie dzisiejszy jest niedostateczna. A szkopu tkwi, podobnie jak za czasw Champolliona, w fonetyce. Jak wiemy, Egipcjanie przekazywali w pimie jedynie kociec spgosek. Std te, aby imiona egipskie i wyrazy nie przeksztaciy si w zestaw spgosek (prosz sprbowa to wymwi), egiptolodzy nadaj im udwicznienie warunkowe, tzw. czytanie szkolne. Midzy spgoski wstawia si dla wymowy samogosk e i wyraz dom pisany jako p-r czytamy jak per, wyraz m-n - men itp. Druga droga to udwicznienie wyrazw egipskich, zwaszcza imion, przy uyciu fonetyki jzyka Koptw. Zgodnie z t metod imi Echnaton trzeba czyta Echne-jot, Nefertiti Nefr-et itd. Jednake to udwicznienie, chocia bardziej prawidowe ni metoda tzw. czytania szkolnego, nie oddaje rwnie dokadnie brzmienia tych imion. Jzyk Koptw od jzyka staroytnych Egipcjan dzieli jednak wiele stuleci, musiay zaj w nim znaczne zmiany, zwaszcza w zasobie samogosek. Nie istnia wreszcie jeden jzyk koptyjski i nie wiadomo, ktry z dialektw naleao przyj za podstaw przy rekonstrukcji fonetyki jzyka staroegipskiego. Wiadomo przecie, e dialekty rni si przede wszystkim 45

wanie samogoskami. Nieznane s nadal niektre reguy gramatyczne jzyka dawnych Egipcjan. Jest to ju jzyk martwy i uczeni mog ustali jego struktur jedynie na podstawie tekstw, bardzo zreszt licznych, co nie znaczy jednak, e liczba ich jest nieograniczona. I dokonuj tego drog odszyfrowywania, porwnujc kategorie gramatyczne, wykrywajc konstrukcje syntaktyczne itd. Jest to jeszcze bardziej pracochonne i mudne, ni odczytanie samego pisma. Zwrmy uwag, e w znanych nam tekstach egipskich okoo 100 000 razy spotyka si przyimek, przekazywany przy uyciu spgoski m (jak go wymawiano - ma, me czy inaczej, tego nie wiemy). Goska ta bierze udzia w tworzeniu dwudziestu dwch przyimkw zoonych, a sama jako przyimek posiada okoo pidziesiciu wariantw znaczeniowych. A s to przecie tylko znaczenia odszyfrowane. Nie wykluczone, e pord 100 000 przypadkw uycia przyimka m wystpuj jeszcze inne warianty znaczeniowe, dotd nie ustalone. Obok m istniej w egipskim i inne przyimki, do czsto spotykane; n (okoo 50 000 razy), r (ponad 30 000 razy). Kady posiada par znacze, kady wymaga odczytania w ogromnym istniejcym materiale. Podobn sytuacj notujemy we wszystkich dziedzinach filologii egipskiej. Prawie w kadym nowo odkrytym tekcie mona spotka wyrazy dotd nie znane. Egiptolodzy musz je rozszyfrowywa, ustala ich znaczenie na podstawie kontekstu, podobiestwa tego wyrazu do innego, ju znanego itd., ale przecie i ich sens ustalony jest nie zawsze w sposb ostateczny. Susznie zatem pisa wybitny egiptolog angielski A. Gardiner, e kademu uczonemu, ktry przepracowa nad tekstami choby kilka lat, powinno si stworzy moliwo sprawdzenia, jeli uzna to on za konieczne, prawidowoci leksykograficznych rozwiza swoich mistrzw, tzn. odczytania na nowo sensu wyrazu, ustalonego ju, jakby si wydawao, przez poprzednikw. I tak po naprawd tytanicznej pracy wykonanej przez egiptologw powsta monumentalny sownik liczcy 16 000 wyrazw wybranych przy opracowaniu tekstw o zawartoci ponad ptora miliona wyrazw! Jzyk egipski (podobnie jak i kultura doliny Nilu) nie by izolowany od wpyww zewntrznych, zwaszcza wwczas, gdy Egipt nawiza kontakt z ludami ssiednimi. Do jzyka zaczy dostawa si wyrazy fenickie, greckie i inne. Z kolei leksyka egipska wzbogacia liczne jzyki wiata. Imi Onufry wywodzi si od egipskiego epitetu boga Ozyrysa (stale bdcy w stanie askawoci Unn-neferu); Zuzanna - seszenen (lotos). Z egipskiego pochodzi nawet takie, wydawaoby si ultrabiblijne imi jak Mojesz, w ktrego rdzeniu znajduje si czasownik egipski mesi (rodzi). Z jzyka egipskiego 46

pochodz wyrazy papirus, oaza, chemia, farmakopea, lew, ibis i szereg innych. Jednake nie wszystkie przypadki zbienoci jzyka Egipcjan i ich ssiadw mona tumaczy zapoyczeniami. Podstawowy zasb leksykalny, wyrazy podstawowe, jak woda, ojciec, matka i inne s spokrewnione w jzyku Egipcjan, ydw, Libijczykw, Arabw oraz mieszkacw kilku krajw Afryki Zwrotnikowej. Nale one do wielkiej rodziny semito-chamickiej (albo afro-azjatyckiej, poniewa uytkownicy tych jzykw zamieszkiwali te dwa kontynenty), rodziny, w ktrej jzyk egipski stanowi oddzieln ga obok semickiej (arabski, hebrajski, fenicki i inne), berbero-libijskiej (reprezentowanej dzisiaj przez Tuaregw z Sahary), kuszyckiej (poudniowo-wschodni rg Afryki), czadzkiej (jzyk hausa i wiele innych). Jzyki semito-chamickie s w Afryce szeroko rozpowszechnione (w Sudanie, Somalii, Etiopii, Nigerii, Czadzie); poszczeglne ich dialekty przenikny na poudnie Afryki, do Tanzanii. Jzyki tej rodziny wyranie rni si sw fonetyk, gramatyk i leksyk od innych jzykw Afryki, nazywanych negryckimi lub zindyckimi (zindami nazywali Arabowie rdzenn ludno Afryki Zwrotnikowej). Jest zupenie zrozumiae, e yjc w ssiedztwie uytkownikw jzykw negryckich semito-chamickie jzyki Afryki ulegay wpywom tych jzykw (np. tuareskiego, hausa czy innych). Naley te podkreli, e wpywy starych jzykw negryckich widoczne s w jzyku egipskim, ktrego historia siga tysicleci. wiadczy to o dugotrwaych kontaktach Egipcjan z mieszkacami Afryki Zwrotnikowej, a byy to zwizki bardzo dawne, datujce si od okoo szeciu tysicy lat od naszych czasw. Cech charakterystyczn szeregu jzykw negryckich jest dzielenie rzeczownikw na klasy, rnice si swym charakterem - s bowiem zwizane z wielkoci i form przedmiotu bd wspzalenoci przedmiotw w przestrzeni itd. Na przykad w najbardziej rozpowszechnionym jzyku negryckim, suahili, istnieje ponad pitnacie klas, w tym klasa przedmiotw okrgych, do ktrej zalicza si oko, ogrek itp., klasa pynw, przedmiotw rzeczywistych i rzeczy abstrakcyjnych. Kada z tych klas posiada swoje charakterystyczne cechy, tworzona jest wedug innych zasad gramatycznych. Podobne klasy znajdujemy rwnie w jzyku staroytnych Egipcjan. W jzyku egipskim wyraz so brzmi ib; hipopotam - deb; wyranie wystpuj tu zakoczenia na b. Owca to zer, szereg nazw innych zwierzt domowych rwnie koczy si na r. Oznacza to, e klas zwierzt dzikich wyodrbnia przyrostek b, a klas zwierzt domowych przyrostek r. A moe jzyk Egipcjan tworzy si pod wpywem narzeczy negryckich, ktrymi posugiwaa si ciemnoskra ludno Afryki? Jest to tylko hipot eza wymagajca sprawdzenia. 47

KTO WYNALAZ PISMO ZWANE SOWEM BOGA? Egipcjanie nazywali pismo Sowem boga, tzn. traktowali je jako objawienie. Protektorem wiedzy i pisma by wielki i wszechwiedzcy Tot, bg Ksiyca i mdroci, nazywany pisarzem niezwykym z czystymi rkami, wadc dwch rogw przepdzajcych zo, pisarzem prawdy, nienawidzcym grzechu, przechowujcym ki wadcy wiata, wadc praw, tworzcych sowo i pismo. Oprcz Tota otaczaa opiek pisarzy Egiptu, biblioteki i skady ksig bogini Seszat, opiekunka domu ksig. I rodzi si naturalne pytanie: kiedy i w jaki sposb pojawio si w dolinie Nilu pismo hieroglificzne? Pismo jest jednym z najwaniejszych atrybutw cywilizacji. Plemiona i ludy, stojce na poziomie rozwoju epoki kamiennej, nie odczuwaj potrzeby pisma, poniewa wystarcza im piktografia, jzyk rysunkw. Pismo przekazuje mow, a znaki piktograficzne mona czyta, a raczej interpretowa w dowolnym jzyku i tumaczy bd przy pomocy sowa, bd poczenia sw - wedle uznania. Wraz z narodzinami cywilizacji, z powstaniem pastwa, nieuchronnie pojawia si pismo. Potrzebne jest ono do zapisu kronik i mitw, umw i zakl, a przede wszystkim do prowadzenia rachunkw i zapisw gospodarczych. I w dolinie Nilu, w Mezopotamii, i w Chinach istniaa kiedy piktografia. Na podstawie zachowanych do naszych czasw zabytkw moemy przeledzi, z jakim trudem przebiega proces przeksztacania jzyka rysunkw w pismo, jak znaki-obrazki nabieray wartoci i staway si umownymi znakami pisma. Taki obraz widzimy w Midzyrzeczu i w Chinach... ale nie w Egipcie! Archeolodzy znaleli w dolinie Nilu bardzo wiele rysunkw naskalnych. Jzyk rysunkw by szeroko stosowany przez najdawniejszych mieszkacw Egiptu, a liczba zabytkw hieroglifiki tego kraju jest ogromna. Ale nikomu nie udao si jeszcze znale zabytku, ktry by wskazywa na etap przejciowy, przeksztacenie znakw rysunkw w znaki pisma. W najstarszych miastach Egiptu znaleziono pytki z upku, pokryte znakami rysunkowymi, obrazami rnych scen. Ale jest to jeszcze cigle piktografia. A teksty pniejsze s przedstawione przy pomocy pisma ju w peni uksztatowanego, ktrym faktycznie, bez powanych zmian, posugiwano si przez ponad trzy tysice lat. Mwilimy ju o Tekstach piramidi ich archaicznym jzyku. Jzyku, ale nie pimie, poniewa tego ostatniego nie mona nazywa archaicznym. W Tekstach piramid mamy do czynienia z szeroko stosowanym fonetycznym zapisem wyrazw, uywa si determinatyww. Jednym sowem, nie znajdujemy adnych ladw formowania si systemu pisma, stoi ono przed nami w peni uformowane, znakomicie przystosowane do tego jzyka, do ktrego 48

zapisu zostao przeznaczone. I jest to pismo na tyle doskonae, e mona nim pisa trudne teksty rytualne i religijne. A przecie i na terenie Midzyrzecza najstarsze utwory s, w odrnieniu od Egiptu, prymitywnymi zapisami gospodarczymi (typu 3 czarne owce 2 byki itp.). I dopiero po upywie wielu stuleci, w wyniku dugich poszukiwa, pojawia si w Sumerze pismo, z pomoc ktrego mona zapisywa utwory literackie i religijne. Historia zna wiele przykadw na to, e w nowo powstaym pastwie posugiwano si systemem pisma zapoyczonym od innej cywilizacji, innego ludu, przystosowanym oczywicie do rodzimego jzyka. W Japonii uywano pocztkowo pisma chiskiego; liczne ludy Bliskiego Wschodu posugiway si pismem klinowym Midzyrzecza; Koptowie przyjli alfabet Grekw itd. Moliwe, e i Egipcjanie zapoyczyli swoje pismo od innego ludu, skoro nie znajdujemy ani ladw rozwoju ich hieroglifiki, ani te elementw przechodzenia od jzyka rysunkw do prawdziwego pisma. Liczne hieroglify egipskie przypominaj znaki rysunkowe Krety. Ale cywilizacja kreteska jest modsza od egipskiej. I jeli ju mwi o zapoyczeniu, to tylko pismo egipski e mogo wywrze swj wpyw na pimiennictwo kreteskie, ale nigdy odwrotnie. Natomiast w dolinie Tygrysu i Eufratu pismo tworzyo si wczeniej ni w dolinie Nilu, jest tam widoczny proces jego powstawania. I jak sdzi wielu uczonych, to wanie Mezopotamii zawdzicza Egipt sztuk pisania hieroglifw. Lecz - i jest to jedna z najbardziej zadziwiajcych tajemnic Sfinksa - znaki najstarszych pism Midzyrzecza s niepodobne do hieroglifw egipskich! Jeli przyjrze si uwanie wygldowi pisma egipskiego, mona z pewnoci stwierdzi, e jego rysunki wyraaj faun i flor czysto lokaln, lokalnych bogw i charakterystyczne cechy kultury i ycia Egipcjan. I fakty te przemawiaj za lokalnym pochodzeniem pisma doliny Nilu. Wrd hieroglifw egipskich znajdujemy wizerunki bykw rnych ras (Egipcjanie nadawali bykom imiona i rozmawiali z nimi tak, jak my z psami), barana, kota, wini, pantery, lwa, sonia, hipopotama, krokodyla, gryfa, pawiana, kaczki, ibisa, skorpiona, pszczoy, szaraczy, yrafy, szakala, konia. Wizerunki bogw egipskich w postaci zwierzt wystpujce w sztuce Kraju Piramid znajduj dokadne odbicie w hieroglifach, przekazujcych imiona tych bogw. Ra okrelony jest hieroglifem ukazujcym czowieka ze sonecznym dyskiem na gowie, Chnum - to czowiek z gow barana, Anubis ma posta szakala itd. Mona powiedzie, e w ogle midzy hieroglifami i sztukami plastycznymi Egipcjan widoczny jest cisy zwizek, tak ywy, e Gardiner nazywa nawet hieroglifik dziedzin malarstwa. Czowiek choby troch obdarzony smakiem artystycznym od pierwszego wejrzenia 49

wyczuwa zwizek midzy sztuk pisma i malarstwem Egiptu, u ich podstaw ley wsplny styl, wsplne widzenie wiata, czyli, mwic innymi sowami, wsplny, jednolity ksztat wiata. Natomiast specjalista odrni cechy charakterystyczne, waciwe dla poszczeglnych okresw sztuki egipskiej analizujc ksztat hieroglifw, nakrelonych w tym czy innym okresie. Oto co pisze na przykad na ten temat W. Spiegelberg: Rozwj hieroglifw przebiega w cisym zwizku z rozwojem sztuki, ktrej rozkwit i upadek znajdowa swe odbicie w hieroglifach. Niezdarne znaki okresu archaicznego (w przyblieniu 3200-2900 r. p.n.e.), zdecydowane, z rozmachem napisane znaki Starego Pastwa (2900-2500 r. p.n.e.), wykute znaki hieroglificzne redniego Pastwa (2000-1800 r. p.n.e.), wyszukane formy Nowego Pastwa (1570-1100 r. p.n.e.), troch suche, lecz delikatne znaki okresu zwanego saickim (660-525 r. p.n.e.), ciasno zwarte, stoczone znaki okresu ptolemejskiego i rzymskiego rni si pod wzgldem stylu, podobnie jak sztuka tych czasw. Za bardzo starym - i lokalnym - pochodzeniem pisma hieroglificznego przemawia i to szczeglne znaczenie, jakie nadawano tekstom napisanym dla zmarego - na cianach grobowca, na sarkofagu, na przedmiotach, ktre wkadano do komr grobowych itd. Szczeglnie dobitny przykad tego czysto egipskiego stosunku do zmarego daj Teksty piramid. S hieroglify barwy zielonej - u Egipcjan (cho nie tylko u nich) kolor ten symbolizowa ycie i zmartwychwstanie. Ani razu nie uyto w Tekstach piramid hieroglifu wyobraajcego ryb (wszdzie zastpiony jest on znakami ekwiwalentnymi), podobnie jak nie spotyka si i samego wyrazu ryba - mamy tu widocznie do czynienia z jakim staroytnym tabu, religijnym zakazem. Znaki istot ywych, ludzi i zwierzt mogyby przynie szkod zmaremu. Dlatego te hieroglify podlegay dokadnemu unieszkodliwieniu: z hieroglifu pokazujcego siedzcego mczyzn pozostawia si jedynie cz grn, gow i barki. Hieroglify lecego bawou i lwa przecite s na p itp. W podobny sposb unieszkodliwione zostaj teksty modlitw za zmarych nawet pniejszych epok - czasw redniego i Nowego Pastwa. Egipska symbolika religijna, posiadajca zwizek z kolorem, dotyczy nie tylko dzie malarskich, ale i barwy hieroglifw. Nie bez znaczenia by kolor amuletw wykonanych ze zota i rnych innych materiaw - pisze M. Moret w ksice W czasach faraonw - std i hieroglif, przedstawiajcy amulet jako znak graficzny, powinien posiada barw amuletu; im wiksza wierno oryginau z rysunkiem, tym bardziej s one tosame, a zatem hieroglif bdzie posiada tak sam si magiczn jak i amulet, ktry przedstawia. Kolor zota oznacza niezniszczalno, zielony - ywotno, biay - czysto.

50

2. Faraon Mykerynos i bogini Hator, XXVIII w. p.n.e. Muzeum w Kairze.

Nie ma zatem adnych wtpliwoci, i hieroglif to krew z krwi, ko z koci cywilizacji egipskiej. A zatem, jak si to dzieje, mwic sowami Turajewa, e pimiennictwo egipskie byo w peni rozwinite ju w czasach piramid, e istniaa literatura pikna, jak i naukowa czy prawnicza? I dlaczego nie ma ladw jej powstawania, tych prb i bdw, poszukiwa i odkry, ktre doprowadziy do narodzin pisma, tak jak to mona byo zaobserwowa na terenie Mezopotamii? Nie wykluczone, e po prostu archeologom co si tam nie powiodo i w niedalekiej

51

przyszoci uda si znale to brakujce ogniwo. Wielu egiptologw jest zdania, e ju obecnie mona dostrzec przejciowy charakter poszczeglnych typw najstarszych tekstw egipskich od piktografii do hieroglifw. Do takiego typu naley ich zdaniem synna paleta Narmera. B. Turajew pisa, e jest to caa kronika zwycistwa, napisana przy uyciu piktografii przemieszanej z hieroglifami fonetycznymi. Widzimy tutaj obok imion wasnych krla, twierdzy, pokonanego nomu, wyrazy pospolite jak dowdca, suba oraz liczebnik 1000. Inni jednake widz w palecie Narmera i w innych najstarszych zabytkach pisma egipskiego jedynie piktografi, gdzie obok znakw-obrazkw umieszczono pojedyncze obrazki-rebusy imion wasnych. (W podobny sposb napisane s rkopisy Aztekw.) Zdaniem I.J. Gelba i niektrych innych autorytetw w dziedzinie historii pisma pismo hieroglificzne Egiptu ma jednak zwizek genetyczny z Midzyrzeczem. Tyle, e Egipt nie przyj pisma ju uksztatowanego ze wszystkimi jego znakami, a jedynie, jeli tak mona powiedzie, ide pisma, wiadomo faktu, e mow mona zapisa przy uyciu znakw umownych (a nie utrwala wydarzenia przy pomocy znakw-obrazkw). Poznawszy ide pisma, opracowali Egipcjanie sw oryginaln hieroglifik z jej znakami przekazujcymi wyrazy jzyka rodzimego, wyraajcymi realia lokalne - faun, flor, przedmioty kultu, narzdzia pracy, budowle itd. Wikszo egiptologw uwaa, e hieroglifika jest zjawiskiem samoistnym podobnie jak i caa kultura Kraju Piramid, a domniemanie o przetransponowaniu idei pisma z terenu Midzyrzecza jest historycznie nie sprawdzone. (Nie posiadamy dowodw, e midzy dolin Nilu a Midzyrzeczem istniay w tych odlegych czasach zwizki kulturowe.) Sami Egipcjanie obok boga mdroci Tota i bogini mdroci Seszat czcili opiekuna skrybw, legendarnego mdrca Imhotepa, ktry by ponadto wielkim architektem i twrc medycyny. Niedawno pojawiy si doniesienia prasowe, i archeologom udao si jakoby odnale grb tego wielkiego twrcy kultury dawnego Egiptu. Jaki jest zwizek Imhotepa z rozwojem hieroglifiki, ktra pojawia si w kraju par stuleci wczeniej, moemy si jedynie domyla. W staroytnym Egipcie oddawano cze nie tylko Imhotepowi, lecz i innym twrcom, ktrzy uwieczniali nastpcw bogw - wieszczw przyszoci, jak gosi jeden z najwspanialszych papirusw przechowywanych w British Museum. W papirusie tym znajdujemy wspaniae i przepikne strofy ku czci znakomitych twrcw:

52

Ci mdrzy pisarze z czasw nastpcw bogw, Ci, ktrzy zapowiadali przyszo, Dostpili tego szczcia, e imiona ich trwaj wiecznie, Cho oni sami odeszli, dobiegszy kresu ycia, I cho caa ich rodzina popada w zapomnienie. Nie zbudowali sobie piramid z brzu ani pomnikw z elaza. Nie zostawili dziedzicw-dzieci, ktre by przy yciu utrzymay ich imiona, Lecz uczynili dziedzicem ksigi i nauki, ktre stworzyli...*

T. Andrzejewski, Dusze boga Re, Warszawa 1967

53

LADAMI SYNW SOCA

STARE, REDNIE, NOWE PASTWO 27 wrzenia 1822 r. na posiedzeniu Akademii w Paryu Champollion wygosi wykad na temat rozszyfrowania hieroglifw egipskich. Jest to niejako data urodzin nowej gazi nauki - egiptologii. Champollion zajmowa si nie tylko samymi hieroglifami. W Listach z Egiptu i Nubii barwnie i ywo opisa wiele zabytkw starej kultury. Jednak barwno i ywo opisu nie jest bynajmniej podstawow zalet pracy badawczej. Jzykoznawcze prace Champolliona nie utraciy swego znaczenia po dzie dzisiejszy, czego nie mona powiedzie o jego badaniach archeologicznych, ktre grzeszyy powierzchownoci. Fundamenty archeologii Egiptu zaoy nie Champollion, lecz Lepsius, badajcy skrupulatnie w cigu wielu lat pamitki kraju piramid. Obcy by mu naiwny zachwyt nad kadym znaleziskiem, nie czyni rnicy midzy kamiennym kolosem a kruch statuetk. Krok za krokiem posuwa si wyprawa Lepsiusa, a kady krok przynosi nowe odkrycia. Tylko w pobliu Memfis odkrywa i bada szedziesit siedem piramid faraonw i okoo stu trzydziestu grobowcw dostojnikw i arystokratw. Lepsius jako pierwszy z egiptologw ustali dokadnie podzia wielowiekowej historii Egiptu na okresy: Starego, redniego i Nowego Pastwa.* Okres Starego Pastwa obejmuje zjednoczenie oddzielnych prowincji-nomw pod wadz faraona Menesa a do rozpadu, w wyniku zamieszek, jednolitego pastwa na oddzielne, wrogie sobie czci. Po dwustu latach zamieszek i konfliktw prowincje te jednocz si ponownie. Dokonuje tego ksi tebaski Mentuhotep (Mentuhotpe). Kraj nie jest jeszcze spokojny. Dopiero faraon Amenemchet I odbudowa to, co byo przyczyn upadku, to, co jedno miasto zagrabio drugiemu. Takie wiadectwo daje napis z tych czasw, nazwanych rednim Pastwem. W tym okresie zbudowany zosta synny labirynt - niski budynek o powierzchni ponad 70.000 m2. Widziaem i mog powiedzie, e brak jest sw, aby go opisa - gosi Herodot. Labirynt jest pikniejszy nawet od piramid. Rozwija si literatura, matematyka, medycyna. Czasy redniego Pastwa zaliczone s do epoki rozwoju kultury klasycznej. Rwnie klasyczny jest ucisk i najbardziej bezwzgldna eksploatacja narodu.
* Karl Richard Lepsius, Die Chronologie der Agypter, 1849. Co do dokadnoci dat panuj wrd uczonych rne opinie.

54

Wychodzi czowiek z ona matki swojej i wnet pada na kolana przed swoim zwierzchnikiem. Dziecko usuguje onierzowi, modzieniec ucznikom, starzec na roli, mczyzna oddany do wojska. Kulawy odesany na stra, lepy do pastucha - mwi papirusy. - Czekaj ci rne prace. Dzie pracza schodzi na chodzeniu w gr z wod i w d po wod. Ciao jego osabo od bielenia w dzie kady odziey ssiadw i od prania ich bielizny. Garncarz wymazany ziemi. Jego rce i nogi pene gliny i wyglda, jakby ugrzz w bagnie... Ciela w stoczni nosi bale i ukada je. Biada mu, jeli prac z dnia wczorajszego odda dzisiaj. Wieniak pracuje w polu. Cisze to ni jakakolwiek inna praca. Wybuchaj powstania, paacowe zamieszki, usamodzielniaj si nomy, sabnie wadza faraona. Delta Nilu dostaje si pod wadz Hyksosw - wojowniczych plemion koczowniczych. Ronie samowola i bezprawie. Ksita rzdz, ale sprawy nie ukadaj si jak trzeba. Dzie zaczyna si kamstwem. Ginie kraj i nikt si o niego nie troszczy - ali si z gorycz skromny kapan bogini Bastet, opakujcy los swej ojczyzny. I znw Teby dwigaj kraj z upadku. Rozpoczyna si okres Nowego Pastwa. W Tebach powstaj nowe wspaniae paace i witynie, niektre z nich synne, jak np. w Luksorze i Karnaku. Totmes III i Ramzes Wielki dokonuj podbojw w Nubii, Syrii i Palestynie. Egipt staje si pastwem wiatowym... i przychodzi kres, nieuchronny, zgodny z prawami rozwoju kadego pastwa o ustroju niewolniczym: zamieszki, wojna domowa, utrata niepodlegoci. Podbitym krajem rzdz Etiopia, Asyria, Persja. Historykom jednak sporo pozostao do wyjanienia. Problemy te dotyczyy przede wszystkim pocztkw cywilizacji Egiptu. Kiedy nastpio zjednoczenie poszczeglnych prowincji w jednolite pastwo, kiedy zrodzia si nad Nilem samoistna cywilizacja i co na to wpyno? Co za nard j stworzy? W POSZUKIWANIU RDE Heroicznym okresem egiptologii nazwa mona prace archeologw w XIX w. W lad za odkryciami Lepsiusa nastpuje byskotliwa seria znalezisk archeologa-samouka Mariettea. Aleja sfinksw, prowadzca ku cmentarzysku witych bykw Apisw, i szedziesit cztery grobowce tych zwierzt-bstw; witynia z czerwonego granitu i przejrzystego alabastru, ukryta u podna sfinksw i przechowujca siedem posgw faraona Chefrena - syna Cheopsa (Chufu); trzysta grobowcw wielmow Starego Pastwa, pitnacie tysicy inskrypcji w starym Abydos - oto niepeny rejestr sensacyjnych odkry Mariettea. 55

Jego ucze, Gaston Maspero, zdoa odnale (korzystajc midzy innymi z pomocy detektyww, co niezbyt licowao z metodami bada archeologicznych) wyposaenie komr oraz mumie trzydziestu faraonw, w tym Ramzesa Wielkiego i Totmesa III. W r. 1887 odnaleziono skrzynie zawierajce teksty z okresu Echnatona - odszczepieca, ktry zmieni dotychczasowy panteon bogw, ustanowi kult jedynego boga - Soca, przez co popad w konflikt z duchowiestwem. Rozpoczto badania tych bezcennych dokumentw staroytnego Egiptu, ktre trwaj po dzie dzisiejszy i prowadz do odkry coraz to nowych stronic dziejw ludzi yjcych tysice lat temu. Lord Carnarvon i Howard Carter odkryli w r. 1923 grobowiec Tutanchamona i ujawnili najwikszy z dotychczasowych zoty skarb. We wrzeniu r. 1951 uczony egipski M.Z. Goneim odkrywa nie ukoczon piramid, ktra miaa si sta, wedug planw jej twrcw, najwiksz ze schodkowych piramid Starego Pastwa. Nie tak dawno prasa doniosa o znalezieniu nekropoli, wrd ktrej, by moe, znajduje si mogia legendarnego ojca medycyny Eskulapa, tj. kapana egipskiego Imhotepa (Asklepios jest greck transkrypcj jego imienia). W tym szczytowym punkcie heroicznego okresu egiptologii archeolodzy przywizywali, oczywicie, najwiksz wag nie tylko do gigantycznych piramid, wity i grobowcw, ale i do zupenie, na pierwszy rzut oka, nieznacznych znalezisk, a wic skorup naczy glinianych, narzdzi rzemielniczych i rolniczych. I te wanie skromne przedmioty, jak si pniej okazao, s w wikszym stopniu cennym i obiektywnym wiadectwem ni szumne napisy faraonw i krlw na murach ich grobowcw i mog rzuci wiato na istniejce od dawna problemy dotyczce rde i okresu trwania cywilizacji egipskiej. Jak dugo istnieje ta cywilizacja? Papirus, znaleziony w Turynie przez Champolliona, podaje dat: okoo 9850 roku p.n.e. Na podstawie tej przesanki Champollion ustali, e zjednoczenie Egiptu pod wadz Menesa nastpio 8000 lat temu, w r. 5867 p.n.e. Liczby zapierajce dech! Historia innych cywilizacji, cznie z europejsk, okazaa si krciutkim odcinkiem czasu. Badania archeologw, analiza ceramiki oraz innych przedmiotw wskazuje, e liczby te s zawyone. W istocie wiek cywilizacji egipskiej sprowadza si nie do dziesiciu tysicy, ale mniej wicej piciu, szeciu tysicy lat. Zjednoczenie Egiptu pod wadz Menesa miao miejsce na pocztku trzeciego tysiclecia p.n.e. Ale ju i ta data czyni Egipt jednym z najstarszych pastw na naszej planecie.

56

AZJACI CZY AFRYKANIE? Kim byli ci, ktrzy stworzyli cywilizacj w dolinie Nilu? Spory na ten temat nie ucichy do dzisiaj. Co jest przyczyn tej dyskusji? W tych odlegych czasach, w ktrych rodzia si kultura Egiptu, hieroglify przekazujce goski dopiero si tworzyy. Z tego powodu nie mogy do nas trafi rda pisane. Jaki zatem moemy sobie wyrobi sd o jzyku i rodowodzie rasowym (istnieje tu pewien zwizek) mieszkacw doliny Nilu? Jedynie przekazy kultury materialnej oraz pomiary antropologw mog nam wskaza, jaki nard zaoy fundamenty tej cywilizacji. I wanie na tym gruncie zaczynaj si spory specjalistw. W pobliu wspczesnej wioski Tasa w rodkowym Egipcie znaleziono lady staroytnych osiedli. Wykopaliska w okolicy wsi Badari w Grnym Egipcie odkryy kultur jeszcze wysz (i pniejsz). Z danych archeologii wynika, i pochodzi ona w prostej linii od kultury Tasa. Ale pomiary czci kostnych wskazuj, e oba te ludy rni si. Mieszkacy Tasa byli przysadzici, krpi, o podunie sklepionej czaszce, natomiast ci z Badari byli wysi i szczupli; pomiary ich czaszek wskazuj na podobiestwo z Drawidami (poudniowe Indie) i Weddami (Cejlon). Nastpcy kultury Badari, ludy kultury Amrat, jak pisze Gordon Childe, utracili ju te sabe cechy negroidalne, jakie mona byo zaobserwowa wrd niektrych szkieletw z Badari. Wzrost ich wynosi 157-158 cm, konstrukcja niezbyt krpa, gowa niewielka, twarz pociga, o delikatnych rysach, proste wosy. Cechy w zupenoci odpowiadajce takiej budowie moemy napotka i dzisiaj wrd osobnikw wspczesnego plemienia Beda, we wschodnim Sudanie. Na dodatek, co ju w zupenoci zagmatwao problem, w pewnych starych osiedlach doliny Nilu ujawniono czaszki nie rnice si od czaszek ludw rdziemnomorskich i Azji Zachodniej. O ile wic znaleziska archeologiczne wizay rnorodne siedliska ludw kamiennego wieku w jedno - pomiary antropologw dowodziy, i w tworzeniu staroytnej cywilizacji egipskiej bray udzia rne ludy i rasy. Zwolennikom idei dyfuzji i zapoycze atwo byo ten problem rozwiza: wedug ich teorii, ludy kultury Badari przejy umiejtno pielgnacji kultur zboowych (pszenica, jczmie), hodowli nierogacizny i wytapiania metali z krajw Azji Zachodniej i wiedz t przeniosy w dolin Nilu. Zewntrznymi wpywami uzasadniano ca pniejsz kultur, a do faraonw. W ten sposb, mimo pocztkowego uznania Egiptu jako kolebki kultury, zwolennicy metody dyfuzji odrzucili moliwo jakiegokolwiek samodzielnego dorobku mieszkacw doliny Nilu. 57

Trudne i nie rozwizane dotd problemy narodzin cywilizacji egipskiej s przedmiotem bada radzieckiej uczonej Ch.J. Kink, ktra opisaa je w ksice Egipt przed faraonami. Badajc pomniki kultury materialnej przeddynastycznego Egiptu dosza do wniosku, i teorie, sprowadzajce ca istot problemu do migracji i dyfuzji, jedynie pogbiaj bdy w badaniach historii tej antycznej kultury. Dalej udowadnia, i cywilizacja egipska rozwijaa si samoistnie, bez silnego wpywu czynnikw zewntrznych. Wywody te sprowadzaj si do tezy, i cay postp techniczny, widoczny w okresie przeddynastycznym, uwarunkowany by stopniem rozwoju si wytwrczych, a nie zwizkami z otaczajcymi go krajami, a tym bardziej nie podbiciem Egiptu przez obcych przybyszw, na co brak dowodw. wiadczy o tym oryginalno kultury materialnej, rnorodno form narzdzi i innych przedmiotw. Cywilizacja Egiptu bya rezultatem rozwoju kultur modszej epoki kamiennej w Afryce pnocnej. Tworzyy je rne ludy Czarnego Kontynentu, nalece do rnych typw antropologicznych. Przy sposobnoci warto doda, i do rozwizania tych trudnoci stosuje si ostatnio elektroniczne maszyny liczce. Pomiary szkieletw odkopanych przez archeologw nanosi si na perforowane karty. Liczba rnorodnych skojarze, charakteryzujcych poszczeglne grupy etniczne, siga pidziesiciu dwch tysicy. Kartoteka tych skojarze zapisana jest w elektronicznej pamici maszyny. Wystarczy teraz, aby badacz przekaza dokadne pomiary znalezionego szkieletu maszynie, a otrzyma odpowied, do jakiej grupy etnicznej naley. W ostatnich latach pewne sprawy zwizane z problemem egipskim posuny si naprzd dziki pracy wielu jzykoznawcw. Naley do nich Francuz Marcel Cohen, Amerykanin J. Greenberg, Woch J. Castellino, uczeni radzieccy D.A. Olderogge i I.M. Djakonow. Jak ju wspomniano, nie dotary do nas dokumenty pisane, mwice o zamierzchych czasach historii kultury egipskiej. Jednak sam jzyk, ktry dobrze zosta opanowany przez jzykoznawcw, i porwnanie go z jzykami pokrewnymi pozwalaj na postawienie szeregu interesujcych i wanych wnioskw, odnoszcych si do tych zamierzchych czasw, w ktrych rodzi si ten jzyk i ksztatowaa egipska narodowo. Wiele sw staroytnych Egipcjan wykazuje pokrewiestwo z jzykami semickimi (arabskim, staroydowskim, fenickim i in.). Pocztkowo prbowano ten fakt wyjani wpywem ludw semickich (uwzgldniono tu mieszkacw Babilonu i Asyrii) na kultury Egiptu. Jednak zbienoci odnosiy si do sw stanowicych zasadnicz podstaw jzyka i w adnym wypadku nie mogy by zapoyczone. Np. mczyzna, warga, serce, woda, plon i wiele innych. Oznacza to, e kiedy w bardzo zamierzchych czasach 58

i Egipcjanie, i Semici posiadali wsplny jzyk, wsplny prajzyk. Pokrewnymi egipskiemu okazay si jzyki libijsko-berberyjskie, do ktrych nale z ywych dzisiaj tuareski, kabylski oraz szereg innych jzykw i dialektw terenw pnocnej Afryki, jak rwnie wymare jzyki Numidyjczykw i mieszkacw Wysp Kanaryjskich Guanczw. Jzyki semickie, staroegipski i jzyki libijsko-berberyjskie wywodz si z jednego pnia lub z grupy pokrewnych dialektw. Ostatnie badania wskazuj, e do tego jzyka-pnia nale jeszcze dwie rodziny: kuszycki (w skad ktrego wchodz liczne jzyki, dialekty i narzecza Somali i, Etiopii, Sudanu, Kenii, a by moe i niektre jzyki Tanzanii) oraz jzyk Czadu skadajcy si z prawie stu rnych jzykw i dialektw Nigerii, Republiki Niger, Republiki Czad; najwaniejszy z nich to jzyk hausa, ktrym posuguje si ponad pitnacie milionw ludzi. Prace prof. Olderogge wskazuj, e ojczyzn jzykw: egipskiego, semickich, berbero-libijskich, kuszyckich i czadzkich jest pnocna Afryka. Istnieje prawdopodobiestwo, i narody posugujce si tym prajzykiem zamieszkiway terytoria Sahary przed kilku tysicami lat, kiedy obszar ten nie by jeszcze pustyni. Przynajmniej osiem tysicy lat temu, a moe i wczeniej, ich wsplny jzyk rozdzieli si na dwie gazie - pnocn i poudniow. Najwczeniej od gazi poudniowej oddzieli si jzyk, z ktrego powstay pniej liczne jzyki Czadu, dopiero potem od gazi pnocnej oddzieli si jzyk egipski. W pracach wielu teoretykw metody dyfuzji nieraz podkrelano, i w tworzeniu kultury egipskiej rol decydujc odegray ludy semickie, ktre nadeszy od wschodu, od strony Midzyrzecza. W wietle natomiast bada jzykoznawczych plemiona Semitw wdroway nie z Azji do Afryki, lecz z Afryki do Azji. Twrcy jzyka prasemickiego znajdowali si jeszcze na terenie Sahary, kiedy jzyk egipski oddzieli si od jzyka-pnia, gdzie w pocztkach lub w poowie pitego tysiclecia p.n.e. (prawdopodobnie w zwizku z wysychaniem Sahary i utrat pastwisk) przeszli dolin Nilu zaludnion ju przez ludy posugujce si jzykiem egipskim i zasiedlili Pwysep Arabski, skd troch pniej ruszyli w kierunku Palestyny i Midzyrzecza (przyczyny ich migracji z Arabii byy widocznie te same - brak pastwisk). POWSTANIE PASTWA Osiem tysicy lat temu na terenie Afryki koczoway plemiona yjce w epoce kamiennej. Stopniowo szereg plemion przechodzi do ycia osiadego - w delcie Nilu rodz si 59

pocztki rolnictwa. Siedem tysicy lat temu mieszkacy jednego ze starszych osiedli w pobliu Fajum siali ju orkisz, jczmie i len, posugiwali si drewnianymi sierpami. Nieco pniej zaczynaj sia pszenic, ktra staa si podstawowym bogactwem Staroytnego Egiptu, udoskonalaj technik nawadniania pl. Rozwija si garncarstwo, tkactwo, obrbka skry. Rzemioso i rolnictwo rozdzielaj si. Powstaj nadwyki ywnoci, o jakich nawet marzy nie mogli stale godujcy przodkowie. Jak wielkie byy to nadwyki wiadczy fakt, e za jeden gram srebra mona byo kupi okoo cetnara zboa. Rosn nadwyki wyrobw rzemiosa, ale nie nale one do ogu spoecznoci, lecz do wielmow i wodzw. Tworzy si wasno prywatna, i to nie tylko w stosunku do rzeczy, ale i do ludzi. Czy mona byo kiedy ywi jecw, jeli nie starczao ywnoci dla siebie? Teraz sytuacja si zmienia. Jecw, ktrych dawniej zabijano ze wzgldu na nieuyteczno, teraz zamienia si w niewolnikw. ywy zabity - nazywano jecw wojennych w dawnym Egipcie. Powstaj zwizki handlowe z Synajem, wyspami Morza Egejskiego i Sumerem, gdzie w dolinie Eufratu i Tygrysu przebiegaj podobne procesy rozkadu ustroju wsplnoty pierwotnej, rodzenia si klas i pastwa. Miejsce narzdzi kamiennych zajmuj miedziane duta, wojenne topory, brzytwy i inne przedmioty. Z odyg papirusu buduje si odzie. Poszczeglne osiedla specjalizuj si w wyrobie jednego typu produktu przeznaczonego w caoci na eksport, na wymian. W dolinie Nilu powstaj pierwsze niewielkie jednostki terytorialne, ktrych pocztkowo byo ponad czterdzieci. Nastpuje proces integracji, by po pewnym czasie w wyniku walk domowych doprowadzi do podziau Egiptu na dwa wiksze organizmy pastwowe, Pastwo Poudnia (w Grnym Egipcie) i Pastwo Pnocy (w delcie Nilu). Fakty te miay miejsce na przeomie IV i III tysiclecia p.n.e. Naleao uczyni ostatni krok: zjednoczy cay Egipt pod jedn wadz. Dokona tego po krwawych walkach legendarny Menes, pidziesit stuleci temu. Proces zjednoczenia przebiega w cigu dugiego okresu i rodzi si w krwawych walkach, a kiedy si dokona, Egipt zakoczy swj naprawd zadziwiajcy skok z epoki kamienia w epok metalu. POCZTEK I KONIEC STAREGO PASTWA Dug drog przebyo staroytne spoeczestwo egipskie, zanim dokona si podzia na klasy posiadajcych i biednych. Powstaje racy kontrast. Pyszni faraonowie wznosz sobie gigantyczne, wspaniae grobowce. Pocztkowo s to piramidy schodkowe. Faraon 60

Deser wznosi budowl z szecioma tarasami osigajc szedziesit metrw wysokoci. Jeszcze wiksze, ale ju o podstawie kwadratu, buduj faraonowie Chufu (Cheops) i Chafre (Chefren). Na rozkaz Chefrena z ogromnej skay wyciosano figur Sfinksa, po dzie dzisiejszy zadziwiajcego swoimi gigantycznymi rozmiarami: dwadziecia metrw wysokoci i prawie szedziesit metrw dugoci. Oblicze Sfinksa, przedstawiajce twarz Chefrena, powinno wpaja mieszkacom kraju myl o wiecznoci, niezmiennoci i nadludzkiej mocy wadcy. Na rwni z monumentaln architektur rodzi si monumentalna rzeba, powstaje realistyczny, rzebiony portret, paskorzeba i malarskie freski wzbudzajce po dzie dzisiejszy zachwyt i podziw mionikw sztuki. Niezalenie od wartoci estetycznej posiadaj one rwnie wielk warto historyczn. Katorniczy trud ludzki i zabawy prniaczej arystokracji, orka, mocka, pow ryb, polowanie, prace rzemielnikw, plsy tancerek, spd byda, wojny faraonw, warzenie piwa - jak na ekranie kina przesuwaj si przed nami sceny z ycia dawnego Egiptu. Mwi o nim i rda pisane. I jeeli hieroglify egipskie byy niegdy symbolem tajemnicy, to dla wspczesnego historyka nie tylko ich sens, ale i sama forma zewntrzna moe posuy jako znakomite rdo rekonstrukcji dalekiej przeszoci. Dla przykadu, hieroglif oznaczajcy ziemi to dugi i wski pasek; wynika z tego, i Egipcjanie wyobraali sobie cay wiat na podobiestwo swej ojczyzny - doliny Nilu. Po sowie huti (pyn pod prd) rysowano hieroglif przedstawiajcy d pod aglami. Po sowie hdi (pyn z prdem) stawiano hieroglif przedstawiajcy d wiosow. Zewntrzny zatem ksztat znakw pozwala na wyrobienie sdu o wczesnej nawigacji. By czas, kiedy uwaano, e hieroglify powstay w cigu krtkiego czasu od razu (wg panbabilonistw hieroglify zostay przejte od mieszkacw Midzyrzecza, atlantolodzy umiejscowili kolebk hieroglificznego pisma i alfabetu w Atlantydzie). Kiedy jednak na poudniu Egiptu odkryto wspaniae rysunki skalne, kiedy odnaleziono najstarsze paskorzeby, uczeni mogli przeledzi wszystkie gwne etapy rozwoju hieroglifw egipskich. Pocztkowo byo to pismo rysunkowe, piktograficzne, ktrego znaki przekazuj oglne pojcia i ktre mona byo interpretowa w dowolnym jzyku i dowolnymi jzykowymi jednostkami - rdzeniami sw, sowami i penymi zdaniami. Pniej przychodz pierwsze prby przekazania dwikw mowy (wewntrz zbkowanych owali, symbolizujcych warownie, zjawiaj si hieroglify, ktrych zadaniem jest przekazanie nazwy tych warowni, podobnie jak w pimie Aztekw). W ostatnim etapie ksztatowa si system hieroglificzny. 61

Powstanie pisma jest procesem naturalnym i nieuniknionym. Wszystkie plemiona w ustroju wsplnoty pierwotnej posiaday pismo obrazkowe. I tam, gdzie ustrj ten ulega rozpadowi, gdzie powstawao pastwo, piktogramy przeksztacay si w pismo hieroglificzne, a wic wyraay nie tylko pojcia, ale i dwiki. Egipt zatem nie jest wyjtkiem, ale raczej klasycznym przykadem takiego przeksztacenia pierwotnej piktografii w klasow hieroglifik. Na marginesie dodajmy, e w rysunkach hieroglifw oraz w skalnych malowidach znalaza odbicie fauna i flora doliny Nilu, co tylko potwierdza ich lokalne pochodzenie. Napisy w postaci hieroglifw wystpuj na murach piramid i kamiennych sarkofagach, na murach wity i papirusach. S to modlitwy za zmarych i hymny do bogw, kroniki historyczne i opowiadania obyczajowe, wykazy przebiegu suby i testamenty. W ZSRR przechowywany jest jeden z bardziej interesujcych tekstw z owych czasw, zawierajcy pouczajce uwagi skierowane przez faraona do syna. Faraon szczyci si tym, e udao mu si rozszerzy swoj wadz na zachd i wschd, a do granicy azjatyckiej. Z ssiadami na poudniu panuj stosunki pokojowe, najazd azjatyckich koczownikw zosta odparty. Azjaci s godni pogardy - poucza syna - okolica, w ktrej yj, uciliwa, pospna z braku wody, niedostpna z braku drzew, trudne grskie drogi. Azjata w miejscu nie siedzi, a wiecznie wdruje; wojuje... nie zwyciajc i nie bdc zwycionym. Faraon doradza synowi sta gotowo bojow oraz dbao o dobro wojska. Szczeglnej troskliwoci poleca stosunki z monymi, gdy wielki jest wielki wwczas, gdy jego wita jest wielka. Ale zaraz potem nastpuje wskazwka, e nie naley oddawa pierwszestwa synowi persony ze wzgldu na jego wysokie pochodzenie, ludzi naley ceni za ich uzdolnienia. Czy wedle prawdy, a bdzie ci si na tym wiecie dobrze powodzio. Uspokj paczcego, nie czy krzywdy wdowie, nie pozbawiaj czowieka mienia ojca jego, nie karz mierci bez potrzeby... Pokochaj ycie czynne; ycie na ziemi szybko przemija; bogosawiony, ktry pozostawia po sobie pami. Faraonowie, widocznie, niezbyt do serca brali sobie te rozumne rady; bunty lennikw, nacisk wojowniczych plemion, a przede wszystkim powstania ciemionych dow spoecznych, wyczerpanych ciarem nadmiernych prac i danin, wszystko to spowodowao upadek Starego Pastwa i podzia na rozbite jednostki. Trzeba byo dwustu lat, aby wadcy Teb zjednoczyli z powrotem Egipt pod jedn wadz, i wwczas rodzi si epoka redniego Pastwa.

62

MISTRZOWIE GREKW, HEBRAJCZYKW, RZYMIAN Kolebk kultury europejskiej jest kultura Rzymu. Wzorem dla Rzymian byli antyczni Grecy. Kiedy przemwiy pomniki staroytnego Egiptu, stao si jasne, jak wiele w swych szczytowych osigniciach zawdzicza kultura grecka spoeczestwom kraju piramid. rde cywilizacji Grecji i jej sztuki, a zatem i rde naszej wspczesnej cywilizacji, szuka naley wanie w tym kraju - pisa Champollion. Bajki egipskie odegray ogromn rol w literaturze wiatowej: Ich staroytno jest faktem bezspornym, a rozpowszechnienie drog ustnego przekazu nie budzi wtpliwoci stwierdza wielki znawca literatury staroytnego Egiptu, znany uczony rosyjski Turajew. Dziki tej ustnej tradycji wielu autorw antycznych, mimo nieznajomoci jzyka egipskiego, ulegao silnym wpywom literatury staroytnego Egiptu. Czerpali z tej skarbnicy Plutarch i Seneka, Homer i Ajschylos i wielu innych gonych autorw. Za porednictwem literatury greckiej przenikay tematy egipskie nawet do redniowiecznej literatury w Europie. Rol porednika odegraa tutaj Biblia, w ktrej znajdujemy lady oczywistego wpywu dawnego Egiptu. Przestudiowanie Biblii ukazuje, i jej autorzy dobrze znali literatur staroegipsk. Nawet w sownictwie widoczne s zapoyczenia z jzyka Egiptu. Istniej i podobiestwa bezporednie. Nadstaw* uszy twoje, uwaaj na sowa, ktre mwi, zwr serce swoje ku ich zrozumieniu - mwi faraon Amenemope do swojego syna w Mdrociach Amenemope. Sko ucho swoje i uwaaj na sowa moje, i zwr serce swoje ku ich zrozumieniu mwi do swego syna mdry Salomon w Ksidze przypowieci.** Dziki szczliwemu przypadkowi dotar do nas nadzwyczajny dokument egipskiej myli teologicznej. Okoo 720 r. p.n.e. kapani gwnej wityni Ptaha, boga-stwrcy, zwrcili si do faraona Szabaki z prob o uwiecznienie w kamieniu bardzo starego tekstu, przechowywanego ju dwa tysice lat w postaci papirusu. Dwa tysice lat to czas wystarczajco dugi i dzieo przodkw zostao porzdnie nadjedzone przez robaki. Faraon zadouczyni probie kapanw i poleci wyciosa tekst w czarnym granicie.

* *

W oryginale dosownie: daj. Nadstaw ucha i suchaj sw moich, nako swe serce, by je poznao. Ksiga Przysw 22, 17. Biblia Tysiclecia, Wydawnictwo Pallotinum, Pozna 1965.

63

Niestety, nie udao si ocali go w caoci: bardzo ucierpia pocztek tekstu, chocia i w rodku wystpuj znaczne luki. Na domiar zego w wiele lat pniej, gdy cywilizacja i religia egipska poszy w niepami, kamienia tego uyli mieszkacy Memfis do aren. Oczywicie spowodowao to strat nowych wierszy. W 1805 r. kamie znalaz si w British Museum. Dopiero po kilkudziesiciu latach zainteresowali si nim egiptolodzy. Wiele wysiku kosztowao odczytanie tekstu napisanego trudnym, archaicznym jzykiem. Unikalny ten dokument wzywa wszystko, co yje, cznie ze wszystkimi bogami Egiptu, do wzniesienia si ku jedynemu bogu Ptah. Wszechmocny Ptah stworzy i bogw, i ludzi, i robaki, i wszystko, co istnieje. Uczyni to w sposb nie odbiegajcy od tego, jaki znamy z Biblii. Idea stworzenia wzia pocztek w sercu (powstaa w myli najwyszego boga - mwi traktat staroytny)*, a sowo tchno ycie. Istnieje tutaj analogia z Ksig Rodzaju. Zwrmy uwag na podobne sformuowanie w Ewangelii wg w. Jana: Na pocztku byo Sowo, a Sowo byo u Boga, a Bogiem byo Sowo. Ono byo na pocztku u Boga. Wszystko przez Nie si stao, a bez Niego nic si nie stao, co si stao.** Sowa te s niemal dosownym powtrzeniem traktatu z Memfis, chocia rozdziela je przepa trzech- trzech i p tysicy lat. Paraleli tekstw ewangelicznych i tekstw ze Staroytnego Egiptu jest znacznie wicej. Znana sentencja Chrystusa: Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie, pochodzi od faraona Patu-Baste, ktry rzek: Kto ostrzy miecz, w tego szyi on utknie. Szczeglnie silne wpywy egipskie wystpuj w tekcie Ewangelii wg w. ukasza. Przypowie o ebraku azarzu oparta jest na egipskiej bajce o Setne Cha-Em-wese. Obydwa teksty, tj. ewangeliczny i staroegipski, opowiadaj o czowieku biednym, cierpicym niesprawiedliwie na ziemi, ktry bdzie szczliwy na tamtym wiecie. Natomiast bogacz, spdzajcy czas na ucztowaniu i oszukujcy ludzi, otrzymuje zasuon kar na tamtym wiecie, w krlestwie zmarych. Ta sama bajka ma pewien zwizek z ewangeliami wg w. ukasza i w. Mateusza, gdzie jest mowa o nauczaniu Jezusa w wityni.
* Podug mitu ludw z Hermopolis (egipskie Chmun), wiat stworzy wielki mdrzec Tot, nie zrodzony i nie stworzony przez nikogo. Uczyni to za pomoc sowa (zaklcia magicznego) wypowiedzianego gosem o waciwej intonacji. Patrz: I. Peka, ladami pierwotnych wierze, Warszawa 1963, s. 142. ** Ewangelia wg w. Jana, 1,1-1,3. Biblia Tysiclecia, Wydawnictwo Pallotinum, Pozna 1965.

64

Jezus, kiedy mia dwanacie lat, przyby z rodzicami do Jerozolimy na wito Paschy i zgubi si w wielkim miecie. Dopiero po trzech dniach, odnaleli Go w wityni, gdzie siedzia midzy nauczycielami, przysuchiwa si im i zadawa pytania. A wszyscy, ktrzy Go suchali, byli zdziwieni bystroci Jego umysu i odpowiedziami.* A oto egipska wersja opowieci o Si-Usire, modocianym synu Cha-em-wese. Kiedy Si-Usire podrs i okrzep, oddano go do szkoy. Po niedugim czasie jego wiedza przerosa wiedz uczcego go skryby. May Si-Usire razem ze skrybami Domu ycia przy wityni Ptaha zacz czyta modlitwy bagalne, a wszyscy, ktrzy go suchali, byli zdumieni. Obraz dorosego Chrystusa, cierpicego Boga-Odkupiciela, powsta niewtpliwie nie bez wpywu Egiptu.
Ewangelia wg w. ukasza, 2, 46-47 op. cit.

OZYRYS-CHRYSTUS I MADONNA-IZYDA Wedug najstarszych mitw egipskich Ozyrys by starszym synem Geba, boga ziemi, i Nut, bogini nieba. Krlowa w Egipcie i nauczy ludzi rolnictwa i sadownictwa. Brat Ozyrysa, zy Set, zabi zdradziecko boga-krla i zagarn tron. Ciao swego ma odnalaza Izyda i opakiwaa go. Ozyrys w cudowny sposb zmartwychwsta, nie chcia jednak pozosta na tym wiecie, uda si do podziemnego krlestwa zmarych, by zosta tam krlem i najwyszym sdzi. W dolinie Nilu powsta ju, przed ponad piciu tysicami lat, mit boga cierpicego i umierajcego jak czowiek; boga, ktry mierci swoj zwyciy mier i zmartwychwsta; boga, ktry po zmartwychwstaniu wada w krlestwie zmarych i krluje na tamtym wiecie. Dla prostego Egipcjanina bliski i zrozumiay by kult Ozyrysa, w nim szukano ukojenia. W Ozyrysie, ktry pozna zo i smutek ycia, przeszed mk mierci, widzia ten lud, swego obroc i opiekuna. Chrzecijastwo powstao na terenie Imperium Rzymskiego, pocztkowo wrd biedoty i niewolnikw: przyciga ich demokratyzm nauki Chrystusowej, obietnica zbawienia, zapowied zmartwychwstania i rajskiego ycia po mierci. Cechy chrystianizmu wywodz si z egipskiego korzenia. Gboki zwizek z mitem ozyriaskim widoczny jest w wielu obrzdach kocielnych naboestw, szczeglnie w tak wanych, jak wito zmartwychwstania. Urzdzajc misterium ku czci cudownie zmartwychwstaego Ozyrysa, uroczyste procesje Egipcjan kieroway si do 65

Nilu w poszukiwaniu ciaa martwego boga. Oczywicie go nie odnajdywano, ale oznaczao to, i bg-czowiek zmartwychwsta. W kociele chr intonuje radonie: Chrystus zmartwychwsta. Rwnie mit boskiej maonki Ozyrysa - Izydy znajduje swoje odzwierciedlenie w religii chrzecijaskiej. W mitologii egipskiej wystpuje ona przede wszystkim jako kobieta-matka kochajca bezgranicznie swego, cudownie zrodzonego, syna Horusa. (Izyda odnalaza ciao Ozyrysa, opucia si na w postaci sokolicy i w cudowny sposb pocza Horusa.) Mio macierzyska jest uczuciem gboko ludzkim, przez wszystkich zrozumiaym, jego uosobieniem bya Izyda, co czynio j patronk egipskich matek. Kult jej by nadzwyczaj popularny i czczono j wszdzie. W VI-V wieku p.n.e. kult egipskiej bogini-matki przenika do Grecji. W miastach helleskich powstaj witynie Izydy. W r. 333 p.n.e. zezwolono egipskim kupcom na zbudowanie wityni nawet w Pireusie, porcie Aten. Okoo II w. p.n.e. kult Izydy przenika poprzez kolonie greckie na Sycylii i w poudniowej czci Pwyspu Apeniskiego na teren Rzymu. Na terenie caej Italii, nie wyczajc Rzymu, powstaj witynie, kaplice, otarze. Stopniowo kult ten ogarnia rzymskie prowincje. Nie tak dawno odnaleziono wityni Izydy na terenie Wgier. Bogini-matka bya opiekunk osady Lutecja, obecnego Parya. Nawet po przyjciu przez Francj chrzecijastwa posg Izydy, uznanej za wit, sta do r. 1514 (!) przy murze poudniowym opactwa Saint-Germain-des-Pres. Wniosek z tego taki, e w centrum Francji Izyda bya popularna o dobre tysic lat duej ni w Egipcie, gdzie kult jej wygas w V w. n.e. Dziki genialnej sztuce Staroytnego Egiptu obraz Izydy by opiewany i rozsawiany, przy czym wanie sztuka egipska, po raz pierwszy na wiecie, stworzya peen poezji symbol macierzystwa, przedstawiajc kobiet z dzieckiem na rku. W sztuce Egiptu Izyda z reguy przedstawiona jest w postaci matki karmicej piersi Horusa lub trzymajcej go na kolanach. Nic wic w tym dziwnego, e uksztatowany w Egipcie idea kobiety-matki wywar powany wpyw na ikonografi Matki Boskiej, przedstawianej zwykle z Dziecitkiem na rku. Do ikonografii chrzecijaskiej przenikny rwnie wyobraenia egipskie o Sdzie Ostatecznym. Ozyrys, podobnie jak i Chrystus, nie wraca na ziemi po swym cudownym zmartwychwstaniu, ale udaje si do wiata pozaziemskiego, do wiata zmarych. Tam Ozyrys wada egipskim rajem. W tym raju zmartwychwstanie kady Egipcjanin, by y yciem wiecznym w wiecie, 66

w ktrym nie ma biednych i bogatych, w ktrym wszyscy s rwni i szczliwi ... Ale, aby dosta si do tej ziemi obiecanej, na te pola szczliwych, trzeba mie serce bez grzechu. Udowodni to musi dusza zmarego. Idea Sdu Ozyrysa wywara ogromny wpyw na pojcie Sdu Ostatecznego w chrzecijastwie. W celu sprawdzenia, czy serce ludzkie jest grzeszne, bogowie Anubis i Horus wayli to serce na wadze stojcej w sali, w ktrej Ozyrys sprawowa swj sd nad duszami. Wiadomo, jak due znaczenie ma waga sprawiedliwoci w chrzecijaskich kazaniach o yciu pozagrobowym. Ale nie tylko dogmaty, przypowieci, pojcia raju i pieka, zmartwychwstania czy Sdu Ostatecznego zapoyczy antyk i redniowiecze ze Staroytnego Egiptu. Kraj piramid moemy rwnie uzna za miejsce narodzin zoologii, geografii, fizyki i chemii. Z prac kapanw egipskich czerpao wiedz wielu filozofw i uczonych antyku. Wymieni tu mona Platona i Demokryta, Archimedesa i Pitagorasa. Matematyka papirusw staa si podstaw geometrii; Grecy kontynuowali i rozwinli prace kapanw egipskich. Pocztkw medycyny i literatury piknej, pisma alfabetycznego i rzeby monumentalnej oraz wielu innych osigni cywilizacji zachodnioeuropejskiej nie mona rozpatrywa w oderwaniu od osigni egipskiej myli naukowej i artystycznej. I tak doszlimy do problemu zasadniczego. Czy jedynie kultura antyku i Europy zachodniej zawdzicza tak wiele cywilizacji doliny Nilu? Czy istnieje ewentualno, i Egipcjanie wywarli wpyw i na inne narody i kraje? Czy nie warto by poszuka tego wpywu i na caej kuli ziemskiej, a do Wyspy Wielkanocnej i Nowego wiata? Moe cywilizacja egipska okae si kolebk ludzkiej cywilizacji w ogle, a religia Egiptu prareligi wiata? Wszak staroytni mieszkacy doliny Nilu nie trzymali si tylko swych granic, lecz przedsibrali naprawd zadziwiajce i dalekie podre. GRY KSIYCOWE I UK POUDNIOWY * Skd bierze swe wody jedna z najwikszych rzek afrykaskich, Serce Egiptu - Nil? Problem ten intryguje ludzi od wielu tysicy lat. I dopiero nie tak dawno, bo w kocu XIX w., europejscy podrnicy odkryli, e Nil wypywa z wielkich, grskich jezior Afryki rodkowej.
Chodzi o uk, jaki zatacza kontynent afrykaski na poudniu.

67

Uderzajcy jednak jest fakt, e gry te i jeziora byy znane staroytnym geografom ju okoo 2000 lat temu. Rzymianie przeprowadzili podr rekonesansow w gr Nilu, prawie do samego rwnika, okoo 60 r. p.n.e. Greccy i rzymscy geografowie otrzymywali od okolicznych mieszkacw lub arabskich kupcw wiadomoci o ogromnych, pokrytych niegiem grach w gbi tropikalnej Afryki. Nazwano je poetycznie Ksiycowymi. Te informacje na temat rde Nilu, ktre posiadali Rzymianie, nie naleay do najpierwszych. Ju 2000 lat przed nimi bagna Nilu znane byy Egipcjanom. Upewnia nas w tym inskrypcja Ramzesa Wielkiego: Wielki krg, morze, poudniowe tereny kraju Negrw rozpocierajce si tak daleko jak bagna, jak granice mroku i nawet do granic czterech supw nieba. Ale jeszcze znacznie wczeniej przenikali Egipcjanie w serce Afryki, odbywali nie tylko podre ldem, ale i wyprawy morskie. Najstarsz ekspedycj morsk zorganizowaa krlowa Hatszepsut na pitnacie stuleci przed nasz er. Ekspedycja wyprawia si do dalekiej krainy Punt, rozlegego kraju, znanego Egipcjanom tylko ze syszenia - jak mwi inskrypcja na murach wityni Deir El-Bahari. Okrty byy zaadowane a po burty wszystkimi skarbami krainy Punt i wieloma drogocennymi wyrobami z drewna... grudami wonnej ywicy i drzewkami mirry, mnstwem drewna hebanowego i koci soniowej oprawnej w lite zoto z kraju Aamu... wonn ywic, kadzidem, czarnym pigmentem do malowania oczu, pawianami, koczkodanami, chartami, a wreszcie skrami lampartw i niewolnikami wraz z ich dziemi... Kraina Punt leaa we wschodniej Afryce, prawdopodobnie byo to wybrzee Somalii. Okrty odwanych eglarzy egipskich wypyny jednak duo dalej, wzdu wielkiego uku wybrzea afrykaskiego, i pyny tak dugo, a okryy cay kontynent. Ta heroiczna podr miaa miejsce w latach 596-594 p.n.e., a wic ponad dwa tysice lat temu. Musiaa to by naprawd nadzwyczajna podr, skoro wywoaa niedowierzanie nawet w staroytnoci. Ciekawe, e staroytni wyraali wtpliwo co do tej czci relacji, ktra dla nas jest wiadectwem, e podr ta rzeczywicie si odbya. W jednym ze swych dzie opowiada Herodot o takiej podry staroytnych eglarzy wok Afryki. Udali si oni w t dalek drog na rozkaz faraona Necho, wypywajc na Morze Czerwone, by w cigu dwu lat opyn kontynent i poprzez Cienin Gibraltarsk i Morze rdziemne powrci do Egiptu.

68

3. Okrty egipskie w krainie Punt. Paskorzeba ze wityni krlowej Hatszepsut w Deir El -Bahari.

Na temat prawdziwoci tej podry ju sam Herodot wyraa wtpliwo. Przecie z relacji eglarzy z okresu podry wynikao, e soce znajdowao si nie z lewej, lecz z prawej strony! Wszyscy uczeni staroytni i redniowieczni rwnie uznali tak wersj podry za kamliw, poniewa uwaali za nieprawdopodobne, by soce mona byo oglda na pnocnej czci nieba. Kiedy jednak Europejczycy znaleli si na pkuli poudniowej, mogli naocznie stwierdzi, i tam rzeczywicie soce wieci z prawej strony, a wic marynarze mwili prawd. Zatem wiadomo niewiarygodna otrzymaa dowd prawdy wanie dziki swej niewiarygodnoci. POSGI, MUMIE, HIEROGLIFY, PIRAMIDY Tak wic Egipcjanie i eglarze feniccy w subie faraonw (to wanie oni na rozkaz Necho opynli Afryk) ju w gbokiej staroytnoci udawali si w dalekie podre ldowe i morskie. Egipskie rzeby znajduj archeologowie na Uralu i w poudniowej Afryce, na Ukrainie i zachodniej Syberii, w Ataju i Hiszpanii. Niewykluczone, e wanie cywilizacja egipska bya tym rdem, z ktrego czerpay staroytne kultury Azji, Afryki i Europy. Moe dotyczy to rwnie Ameryki i Oceanii? Inkowie, mieszkacy dawnego Peru, skadali hod Socu, jako swemu najwyszemu bstwu. Najwyszym bogiem Egiptu by Amon-Ra, wielki bg-Soce. W jzyku mieszkacw Wyspy Wielkanocnej soce nosi nazw raa zblion bardzo do egipskiego Ra. Socu oddawano hod w staroytnych Indiach, w Persji, w Rzymie i Meksyku, na terenie Skandynawii i Midzyrzecza. Czy nie jest ta religia soca prareligi, a jej miejscem

69

urodzenia kraj piramid? Zdaniem obrocw sonecznego wiatopogldu tak wanie sprawa wyglda. Zdaniem prof. Georgea Elliota Smitha (co prawda profesora medycyny i specjalisty od anatomii mzgu, a nie historii staroytnej) cywilizacja na naszej planecie narodzia si tylko raz i w jednym miejscu - w dolinie Nilu, w Egipcie. W poszukiwaniu zota i pere Synowie Soca odbywali dalekie podre i t drog rozprzestrzenili wysok kultur na teren Mezopotamii, Indii, Chin, Indonezji, na wyspy Oceanu Spokojnego i do Ameryki. Cudem numer jeden staroytnego Egiptu s gigantyczne piramidy. Ale przecie ogromne piramidy wznosili rwnie mieszkacy wysp Oceanii i narody rodkowej i Poudniowej Ameryki, Egipcjanie grzebali w nich faraonw, arystokratw i kapanw. To samo czynili Indianie peruwiascy. Dokadnie tak samo jak w Egipcie istnia tam zwyczaj mumifikowania zwok. Ten sam obyczaj zachowali Guanczowie, mieszkacy Wysp Kanaryjskich, jak i yjcy na drugim kocu wiata mieszkacy Polinezji oraz Indianie Majowie. Izraelici i Majowie, Sumerowie i Aztekowie, jasnowosi Skandynawowie i ciemnoskrzy Drawidzi otaczali wa nimbem witoci. A przecie w religii Egipcjan kult wa zajmowa poczesne miejsce. Kapani Wyspy Wielkanocnej i Chiczycy, Majowie i Sumerowie, mieszkacy najstarszych miast Indii - Mohendo-Daro, Harappy, Czanhu-Daro i Hetyci, Kreteczycy i staroytni mieszkacy Peru - wszyscy uywali pisma, ktrego zasady s zbiene z egipskimi hieroglifami. Interesujce, e szereg znakw pisma Wyspy Wielkanocnej, Egiptu i Krety jest identyczny. Moe wic dolina Nilu jest ojczyzn pisma hieroglificznego? Moe akurat tutaj narodzia si idea pisma, ktr Synowie Soca rozprzestrzenili po caej kuli ziemskiej? Majestatyczne kolosy Egiptu maj wiele wsplnego z kamiennymi posgami Wyspy Wielkanocnej, z budownictwem Majw i innych narodw Ameryki. W dzieach sztuki wielu staroytnych cywilizacji mona doszuka si wsplnych cech. Oblicze bogw egipskich i ich atrybuty podobne s do tych, jakie wystpuj u bogw Starego i Nowego wiata. Mogo si wydawa, e racje goszone przez Elliota Smitha i jego zwolennikw nie budz wtpliwoci. Tam jednak, gdzie dla niedowiadczonego oka wszystko jest oczywiste, dowiadczony badacz znajduje fakty, ktre demaskuj t oczywisto. Zdarzyo si to w teorii panegipskiej, ktra, jak wiemy, gosia, e miejscem narodzin wszystkich cywilizacji i religii wiata by Egipt.

70

ZBIENO NIE TAKA ZNW ZADZIWIAJCA Soce daje wiato i ciepo: nic zatem dziwnego, e prawie wszystkie narody uznaway, niezalenie od Egipcjan, t dzienn gwiazd za potnego boga przynoszcego ludziom ycie i wiato. Czowiek pierwotny nadawa cechy boskie i zjawiskom przyrody, i innym ciaom niebieskim: bogiem by wiatr i ksiyc, grzmot i gwiazdy, planety i klski ywioowe. Kiedy zaczy si formowa pastwa, bogw jak i ludzi zaszeregowano wedug rangi i wedug stopnia: jedni trafili do niszej kategorii bogw i bokw, inni znw awansowali w szeregi bstw wyszych, na czele ktrych sta bg najwyszy. W Egipcie i na terenie Peru tym bogiem najwyszym byo Soce, w Grecji - Zeus, u Hetytw - bg burzy, u wojowniczych meksykaskich Aztekw - bg wojny, u rolnikw Majw - bg deszczu. Chocia dla tych ludw soce byo rwnie bogiem, naleao jednak do kategorii drugorzdnej, wystpowao w roli podwadnego. Brak wic jakichkolwiek podstaw, ktre pozwoliyby uzna wpyw Egipcjan na przyznanie socu cech boskich w religiach wielu krajw i ludw, jako e prawdziwe soce, a nie Amon-Ra, egipski bgSoce, posuyo im za pierwowzr. W naturalny sposb mona rwnie wyjani pochodzenie piramid, ogromnych posgw, kultu wa. Trudno byo wznie budowl monumentaln w innej formie ni piramida, przy niedoskonaej technice wczesnej architektury. Podobiestwa kamiennych kolosw spowodowane s oczywicie ich przeznaczeniem, ich celem, ktremu miay suy. Naley tutaj doda, i przy bardziej wnikliwej analizie nawet nie specjalista historyk sztuki zauway rnice w stylu, wystpujce midzy monumentalnymi budowlami Egiptu, Wyspy Wielkanocnej, Indii, Poudniowej i rodkowej Ameryki. Kult wa, jak rwnie i innych zwierzt, by przeytkiem wierze czowieka pierwotnego, nadajcego cechy boskie nie tylko ywioom i zjawiskom przyrodniczym, ale i zwierztom, obdarzonym si i zrcznoci niedostpn czowiekowi. Hieroglify egipskie wykazuj podobiestwo ze znakami kohau rongo-rongo (mwicego drzewa)* na Wyspie Wielkanocnej, jak rwnie z pewnymi innymi znakami pism staroytnych. Podobiestwo to nie jest wynikiem tego, e Egipcjanie przekazali swe pismo innym ludom: wsplne cechy wykazuj znaki przedstawiajce ksiyc, soce, czowieka, wod i szereg innych, uniwersalnych.
Drewniane deseczki z wypisanymi na nich hieroglifami, zwane w jzyku mieszkacw Wyspy Wielkanocnej kohau rongo-rongo. Patrz bliej rozdzia Tajemnice kraju Hotu-matuy.

71

Trudno w inny sposb narysowa ksiyc, jak

(Staroytny Egipt) lub

(staroytne

hieroglify Chin) wzgldnie - (pismo Wyspy Wielkanocnej). Rne byy sposoby mumifikowania stosowane przez Egipcjan, Inkw, mieszkacw Polinezji i innych ludw. Jedno tylko pierwotne plemi zamieszkujce wyspy Cieniny Torresa mumifikowao ciaa w sposb stosowany przez Egipcjan. Sposb ten wymylili yjcy w epoce kamiennej miejscowi czarownicy, oczywicie bez pomocy Synw Soca. Ostatecznie problem rozstrzygnli badacze, udowadniajc, e staroytni mieszkacy doliny Nilu nie podejmowali eglugi oceanicznej, ograniczajc swe podre do eglugi przybrzenej i nie odwaali si wypywa w nieznan drog na pene morze. Ich egluga miaa charakter kabotaowy, co oznaczao, e nie mogli oni dotrze do brzegw Oceanii, a tym bardziej Ameryki. PIRAMIDOLOGIA Mniej wicej rwnoczenie z teori panegiptyzmu nastpi koniec innej, nie mniej romantycznej i nie bardziej uzasadnionej teorii, zakadajcej bardzo wysoki stopie wiedzy, jak posiadali sudzy boga Tota - kapani egipscy. Ze sw autorw antycznych wynika, e kapani egipscy posiadali due wiadomoci naukowe na temat zjawisk astronomicznych, lecz e byli to ludzie skryci i nieskonni do przekazywania swojej wiedzy innym, i aczkolwiek myliciele antyczni prbowali jak najwicej zaczerpn ze skarbnicy mdroci egipskiej, zmuszeni byli ze smutkiem stwierdzi, e barbarzycy ukryli znaczn cz swojej wiedzy. Jak wielka jednak bya ta wiedza tajemna? Zatajenie jej przed Grekami i Rzymianami nie przedstawiao wikszych trudnoci, poniewa nie posiadali oni umiejtnoci czytania egipskich hieroglifw. My wiemy, e dugo rzeczywistego roku oraz niektre podstawy geometrii Grecy przejli wanie z Egiptu. Stamtd rwnie przejli sztuk przechowywania ksig, zapoyczyli za porednictwem Fenicjan pismo alfabetyczne oraz nauczyli si wielu innych rzeczy, ktre legy u podstaw zachodniej cywilizacji. Ale caa ogromna cz tych wiadomoci zagina razem z egipskimi kapanami i pozostaa dla wiata nie znana... do czasu, gdy w XIX w. rozszyfrowano staroytne hieroglify. Jakie wic skarby zatajonej mdroci stany przed oczami uczonych? Niestety, adnych specjalnych tajemnic, ktrych oczekiwano od hieroglifw, teksty egipskie nie zawieray. Niektrzy z uczonych byli zdania, e przyczyn tego jest 72

nieumiejtno interpretacji. By moe, naley umie czyta midzy wierszami, rozumie sowa i zwroty nie dosownie, lecz alegorycznie? Astronom angielski Charles Piazzi Smyth zamieszka na cae dwa lata w piramidzie Cheopsa i przeprowadzi jej pomiary. W rezultacie tej naprawd tytanicznej pracy ukazaa si ksika ycie i praca w Wielkiej Piramidzie, dajca pocztek piramidologii. Zdaniem Smytha, rozmiary i usytuowanie piramid zawieraj niezwykle wysok wiedz staroytnych Egipcjan w zakresie astronomii (cznie z dokadnym okrelaniem odlegoci midzy Ziemi i Socem). Sarkofag z krlewskiej komory ojciec piramidologii ogosi ni mniej, ni wicej za jednostk miary uywan przez dwa najbardziej owiecone pastwa wiata - Angli i Ameryk (i to nie sarkofag, a zaledwie skrzyni na zboe), poniewa wielko kamienia, z ktrego budowano piramid, bya wielokrotnoci jakiej wielkoci, zblionej do cala angielskiego, ktr nazwano calem piramidalnym. Smyth mia mas kontynuatorw. Ogoszono, i proporcje wityni Salomona s identyczne z proporcjami piramidy Cheopsa i e w ogle ta piramida jest wyryt w kamieniu Bibli! Twierdzono rwnie, e oglny plan piramidy Cheopsa, pooenie komr, korytarzy i kanaw wentylacyjnych przedstawia symbol historii ludzkoci.

...I JEJ KRACH Manipulacje z liczbami wywoay ju z samego pocztku sprzeciw egiptologw. Zgosili rwnie protest i matematycy, stwierdzajc, e pomiary z dokadnoci do centymetra nie maj sensu w wypadku takiego kolosa, jaki piramida Cheopsa, tym bardziej e jej wierzchoek jest zrujnowany, nie zachoway si rwnie okadziny. adna wic mistyka liczb, operujca dowodami wymierzonymi w centymetrach lub calach, nie zasuguje na wiar. Niemal wszystkie jednak dalsze twierdzenia polegaj na bdnych pomiarach lub na przesadnym, cakowicie dowolnym rozwijaniu wnioskw, jakie mona wysnu z kadej wielkiej budowli, gdy mierzy si j bardzo maymi jednostkami miary - pisze Ceram.* W 1922 r. rodak Cerama, egiptolog L. Borchardt, po dokadniejszym zbadaniu piramidy Cheopsa, ni uczyni to Piazzi Smyth, pooy kres piramidologii, publikujc ksik Przeciw cyfrowej mistyce wok Wielkiej Piramidy w Giza. Ksika ta zadaa decydujcy cios pretensjom mistykw i fantastw do naukowoci ich oblicze.
C. W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni, prze. J. Nowacki, Warszawa 1958.

73

Dokadnie tak samo przedstawiaa si sprawa z innymi prbami komentowania symboli i przenoni tekstw egipskich, ukrywajcych jakoby nadzwyczaj wysok wiedz egipskich kapanw. A prby te byy wielce interesujce. Wynalazek prochu, wiele osigni wspczesnej medycyny, astronomii, biologii uznano za wiedz tajemn kapanw znad Nilu. Niektrzy z tych autorw przypisywali Egipcjanom znajomo najstarszej historii geologii naszego globu na poziomie nauki wspczesnej. Powstaje tutaj chyba naturalne pytanie: w jaki sposb mogli staroytni mieszkacy doliny Nilu doj do takich wiadomoci, jeeli dodawanie uamkw tyo dla nich zadaniem trudnym. Nie wytrzymyway krytyki i wszystkie inne rozwaania o tajemnicach kapanw, o ich duej wiedzy i wysokim poziomie nauki dostpnej jedynie wtajemniczonym. Kasta kapanw w staroytnym Egipcie bya niezwykle konserwatywna, dlatego te, zdaniem B.A. Turajewa, przepisywaa bez adnych zmian stare recepty lekarskie, niedokadne zadania arytmetyczne, powierzchowne i przyblione obliczenia geometryczne. Tote doszukiwanie si u nich wynalazkw i odkry, przewyszajcych osignicia wspczesnej myli naukowej, moe by oczywicie nie pozbawione romantyzmu, ale, delikatnie mwic, jest bezsensowne. Spoeczestwa Egiptu stworzyy zadziwiajc sztuk, wspania literatur, samoistn kultur, wnoszc nadzwyczaj cenny wkad do skarbnicy kultury oglnoludzkiej. Mimo to jednak Egipt nie by kolebk cywilizacji. Wszystkie prby, aby to udowodni, skoczyy si niepowodzeniem. Ale na wschodzie, w dolinie Tygrysu i Eufratu, archeolodzy odkryli kultur, ktra, jak si wydawao, przewyszaa wiekiem nie tylko kultur egipsk, ale i wszystkie inne cywilizacje naszego globu. Historia zaczyna si w Midzyrzeczu - takie haso na trwae wchodzi na miejsce panegiptyzmu.

74

DARY WSCHODU
NINIWA I BABILON U schyku redniowiecza gasa lepa wiara w Bibli. Pismo wite pocztkowo stao si przedmiotem drwin ze strony uczonych, pniej jednak zapanowaa opinia, e studia doszukujce si niewiarygodnoci i majce na celu omieszenie witej ksigi Izraelitw i chrzecijan do niczego nie prowadz, natomiast wytrawne oko badacza bdzie zdolne wydoby i rozszyfrowa te warunki ycia, ktre doprowadziy do stworzenia Biblii, i wwczas sta si ona moe cennym rdem, sucym poznaniu historii staroytnego Wschodu. Wiea Babel i grd grodw Babilon, krl chaldejski Nebukadnezar, bitni Asyryjczycy i ich stolica Niniwa to sprawy, o ktrych mwia Biblia, a ktre wydaway si nieprawdopodobne. Przecie w pustynnym Iraku, w dolinie Tygrysu i Eufratu, gdzie powinny znajdowa si wielkie miasta asyryjskie i babiloskie, brak byo ladw tych potnych niegdy stolic. Co prawda, w pobliu Mosulu, na lewym brzegu Tygrysu, wznosz si jakie dziwne wzgrza... Tylko okoliczni mieszkacy, ubodzy pasterze, twierdz, jakoby tutaj y Nemrod, zaoyciel Niniwy. Co wicej, niektrym z nich udawao si znale kamienne poski... Opowiadaniami tymi zainteresowa si Claude James Rich, rezydent Kompanii Wschodnio-Indyjskiej, i rozpocz poszukiwania na terenie tajemniczych pagrkw. Wydawao si, e bogowie strzeg i tego witego miejsca, gdy Rich zmar w czasie epidemii cholery. Wdowa po niefortunnym archeologu przekazaa do British Museum niky rezultat poszukiwa, tak tragicznie przerwanych. Byy to gliniane tabliczki, pokryte znaczkami w ksztacie klina, walec zapisany znakami i par innych przedmiotw. Znaleziska zmieciy si w nieduej skrzynce zawierajcej wszystko, co pozostao z dumnego Babilonu i wielkiej Niniwy - jak zauway jeden z archeologw. Dziao si to w r. 1821. A po dwudziestu jeden latach rozpocza si seria wspaniaych znalezisk, w wyniku ktrych w kocu ubiegego wieku stana przed zdumionym wiatem, dosownie wykopana spod ziemi, legendarna i Niniwa i matka miast Babilon wraz ze swoj wie Babel.

75

4. Zikkurat Etemenanki w Babilonie (legendarna Wiea Babel), VII w. p.n.e. Rekonstrukcja.

W r. 1842 Emil Botta, konsul francuski, rozkopa wzgrze w pobliu wsi Chorsabad, ktre kryo w sobie ruiny paacu asyryjskiego krla Sargona. Alabastrowe ciany pomieszcze paacowych pokryte byy wizerunkami brodatych ludzi w dziwnych ubiorach, rydwanw bojowych, szeregw powizanych jecw. U wrt krlewskich znajdoway si ogromne kamienne posgi. Gowa ludzka wykonana z duym realizmem, ozdobiona rogami, bya osadzona na tuowiu wielkiego picionogiego skrzydlatego byka. Wkrtce Austen Henry Layard odkrywa sam stolic Asyrii - Niniw. W pobliu tych wzgrz, wrd ktrych, jak twierdzili Arabowie, bya niegdy stolica legendarnego krla Nemroda, yjcego w niepamitnych czasach, odkopano nie jeden, ale kilka krlewskich paacw. Gigantyczni skrzydlaci ludzie-byki, wspaniae paskorzeby i posgi, wiee, skady, piekarnie, miejsca kultu, stajnie, tysice glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym - wszystko to kryy tajemnicze wzgrza w pobliu Mosulu. Ani Rich, ani Botta, ani Layard nie byli archeologami z zawodu. Aczkolwiek odkryli oni wspaniae pomniki kultury, sztuki, pimiennictwa, swym popiechem spowodowali due szkody. Archeologiem rutynowanym, z prawdziwego zdarzenia, by dopiero Robert Koldewey, ktry odkopa Babilon. Ponad pitnacie lat prowadzono prace pod kierownictwem Koldeweya. Trzeba byo 76

wgbia si miejscami ponad dwadziecia metrw, by odsoni z grubej warstwy ziemi i otchani wiekw ruiny ogromnego miasta. Odkryto trzy pasy murw otaczajcych Babilon. Odkopano Etemenanki - legendarn Wie Babel. Na jej budow zuyto osiemdziesit pi milionw cegie. Fundament liczy dziewidziesit metrw szerokoci, jej wysoko rwnie dziewidziesit metrw... Olbrzymi masyw wiey, ktr ydzi w Starym Testamencie uwaali za symbol ludzkiej pychy, wznosi si pord wspaniaych wity-paacw, rozlegych magazynw, niezliczonych pomieszcze; jej biae ciany, bramy z brzu otoczone gronymi, warownymi murami o wysokich portalach z lasem tysica wie - wszystko to musiao sprawia imponujce wraenie wielkoci, potgi i bogactwa, nie spotykanych chyba nigdzie indziej w rozlegym pastwie babiloskim - pisa Koldewey. Odnaleziono wspaniae miasta wymienione w Biblii, a razem z nimi odkryto dokumenty, mwice, e najstarsza ksiga wiata, jak nazywano Bibli, w istocie rzeczy tak nie jest. Aby jednak odczyta klinowe znaki, trzeba byo duego trudu uczonych, gdy na przestrzeni wielu stuleci nikt nawet nie wiedzia o istnieniu mwicych klinw.

CYRUS, SANHERIB, NEBUKADNEZAR Kiedy wojska Aleksandra Macedoskiego podbiy dolin Eufratu i Tygrysu, historia cywilizacji Midzyrzecza liczya sobie okoo czterech tysicy lat. Grecy zamali hegemoni perskiego pastwa Achemenidw, najwikszego, jakie zna staroytno (pniej przewyszyy je jedynie imperium Aleksandra Macedoskiego i Imperium Rzymskie). Miasta Mezopotamii, na czele z wielkim Babilonem, byy w tym czasie opanowane przez Persw. Dwiecie lat przed Aleksandrem Macedoskim krl perski Cyrus (Kurusz) wojskom Akadu wyda bitw, mieszkacw Akadu on pokona; ilu mieszkacw Akadu by si zgromadzio, on ich zwycia - brzmi tekst babiloskiej kroniki. W miesicu Merheszwan, w dzie trzeci, wkroczy Cyrus do Babilonu, a ulice przed nim wysano gazkami, gdy ogosi on pokj caemu miastu. Persowie naleeli do wojowniczych plemion koczowniczych, zjednoczonych siln wadz. Ich kultura, w swej podstawie samoistna, znajdowaa si niewtpliwie pod wpywem bardziej starych i bardziej rozwinitych cywilizacji Midzyrzecza. Zajmujc Babilon Cyrus oszczdzi mu grabiey i poogi. Inaczej jednak postpowali z Babilonem inni barbarzycy - Asyryjczycy, ktrzy na kilka wiekw przed Persami stworzyli tutaj potn monarchi. Krl asyryjski Sanherib zburzy Babilon w barbarzyski sposb. 77

Z radoci wkroczyem do jego paacu w rodku Babilonu i otwarem jego skarbiec. Zoto, srebro, naczynia ze zota i srebra, drogocenne kamienie, rnego rodzaju dobra i niezliczone bogactwa, haracz, jego naonice, dworzan, zausznikw, piewakw i piewaczki, wszystkich, ilu ich byo, rzemielnikw, sprzt jego paacu zabraem jako swoj zdobycz - szczyci si Sanherib. Tej zdobyczy byo jednak za mao - Babilon doszcztnie zburzono, - mury obronne, witynie, paace, domy, warsztaty zniesiono z powierzchni ziemi, a ruiny wrzucono do rzeki, pozostae budowle podpalono, a na nie dopalone szcztki runy fale Eufratu, gdy na rozkaz despoty otwarto wszystkie luzy i zniszczono tam. Babilon przesta istnie. Zrujnowaem go bardziej doszcztnie, ni uczyni to potop - cynicznie stwierdzi Sanherib. Po zabjstwie tego krla, nastpca i syn Sanheriba, Asarhaddon, rozkaza odbudowa zrujnowane miasto. Pniej krl babiloski Nebukadnezar (w tym czasie jarzmo asyryjskie zostao ju zrzucone, a stolica Niniwa zburzona nie mniej dokadnie ni Babilon) przeksztaci to miasto w wielkie centrum staroytnego wiata. Okres rzdw Nebukadnezara i jego nastpcw nosi nazw nowobabiloskiego, poniewa take i przed asyryjskim najazdem Babilon by stolic pastwa. Twrcami jego byli Akadowie, nard uywajcy jzyka pokrewnego staroydowskiemu i arabskiemu; do naszych czasw przechowao si wiele pisemnych dokumentw tego okresu, z ktrych najbardziej sawnym jest Kodeks Hammurabiego, diorytowa stela zapisana pismem klinowym - zbir praw liczcy okoo czterech tysicy lat. PISMO KLINOWE ZACZYNA MWI Dla ludw staroytnego Wschodu jzyk starego krlestwa babiloskiego i jego klinowe pismo odgryway rol swego rodzaju jzyka midzynarodowego. Posugiway si nim rne ludy. Niektrzy, jak np. Asyryjczycy, uywali jednego z dialektw jzyka akadyjskiego, jzyk za niektrych innych ludw nie posiada adnych cech wsplnych z jzykami semickimi. Z pisma babiloskiego korzystali Hetyci, Elamici, jak rwnie inni, w celu zapisu tekstw w swoim jzyku ojczystym. Dwadziecia pi stuleci wczeniej krl perski Dariusz I Wielki poleci wyry na wysokiej skale nad miejscowoci Behistun (w zachodnim Iranie) inskrypcj sawic jego zwycistwa. Inskrypcj wykonano w trzech jzykach: rodzimym, tj. perskim, w elamickim (kultura staroperska kontynuowaa tradycj Elamu) i w jzyku midzynarodowym akadyjskim. Wszystkie teksty napisano pismem klinowym. 78

Klucz do odczytania pisma klinowego znalaz w pocztkach ubiegego stulecia genialny Georg Friedrich Grotefend, syn szewca, skromny nauczyciel szkolny: porwnujc imiona krlw, okreli znaczenie trzynastu znakw klinowych. Jzyk staroperski nie by lingwistom obcy, poniewa znane im byy staroytne hymny Awesty i pokrewne indyjskie Wedy. Odczytano tekst perski, a przy pomocy tego jzyka, akadyjski i elamicki. W poowie XIX w. stworzono zasady umoliwiajce czytanie i interpretacj jzyka akadyjskiego; pozostawao jedynie uzupeni stworzony schemat szczegami przez obrazowe porwnanie, jak twierdzi Johannes Friedrich, znawca pism staroytnych. Pniejsze badania posuway si bardzo szybko i, jak pisa w uczony, mona jedynie wyrazi zdziwienie, e w tak krtkim czasie udao si osign pene zrozumienie tekstw. Z kad now ekspedycj archeologw do Mezopotamii wzrastaa liczba tych tekstw. Odkryto ogromn bibliotek krla asyryjskiego Assurbanipala (Sardanapala) zawierajc tysice glinianych ksig. Na terenie wityni w jednym z miast babiloskich odkryto ponad sto tysicy klinowych dokumentw, z ktrych kady odsania now stronic historii Midzyrzecza. Jest prawd, e wielu uczonych wyraao wtpliwoci na temat prawidowoci odczytywania tych pism. Zdaniem znawcw babiloskie znaki klinowe byy wieloznaczne: ten sam znak mg w jednym wypadku przekazywa sowo, w innym sylab, a w jeszcze innym mg by tylko wskazwk - determinatywem (okrelnikiem). Jak wic mona czyta prawidowo pismo klinowe przy takiej wieloznacznoci? - zapytywali sceptycznie nastrojeni badacze. Aby przeprowadzi dowd, czy s one odczytywane waciwie, zorganizowano we wrzeniu r. 1857 swego rodzaju egzamin. Szczliwy zbieg okolicznoci sprawi, e w tym czasie w Londynie przebywao czterech wybitnych specjalistw w zakresie pisma klinowego. Byli to: Edward Hincks, Henry Rawlinson, ktry z naraeniem ycia skopiowa inskrypcj wyryt na niedostpnej skale w pobliu Behistunu a ktra daa pocztek odczytaniu pisma, William Talbot, znany rwnie jako matematyk i pionier fotografii, i na koniec znakomity jzykoznawca Jules Oppert. W zapiecztowanych kopertach otrzymali oni kopi wieo znalezionej inskrypcji asyryjskiego krla Tiglatpilesara I z prob o jej odczytanie. Kiedy zakoczono prac, okazao si, e wszystkie cztery przekady byy w istotnych punktach zupenie identyczne. Sceptycy zostali zawstydzeni; stao si oczywiste, e metoda odczytywania akadyjskich klinw stoi na trwaym i pewnym fundamencie. I podobnie jak odkrycie Champolliona dao pocztek egiptologii, ten z powodzeniem zdany egzamin w r. 1857 zapocztkowa now nauk - asyriologi. 79

Prace badawcze drugiej poowy XIX w. i pocztku XX w., powicone rozpracowaniu wielu pojedynczych problemw, przeksztaciy asyriologi w penowartociow ga filologii, w samodzieln nauk - pisze J. Friedrich. - Po tym jak ustalono semicki charakter tego jzyka, okrelenie znacze sw akadyjskich byo atwiejsze przez wykorzystywanie przede wszystkim sw z jzykw hebrajskiego i arabskiego, szczeglnie tych, ktre s podobne i bliskie w brzmieniu do akadyjskiego. Na pocztku naszego stulecia filolog niemiecki Friedrich Delitzsch uczyni z Niemiec centrum studiw pisma klinowego. Jego uczniowie przenieli sw dziaalno na pkul zachodni: dua liczba asyriologw pracuje w Stanach Zjednoczonych. Ojcem rosyjskiej asyriologii by wielki uczony M.B. Nikolski. Jego uczniowie i wsppracownicy W.S. Goleniszczew, B.A. Turajew i inni wyksztacili ca plejad utalentowanych badaczy. WIELKI PRZEKADANIEC Wielkim przekadacem nazywa si czasami ziemie Midzyrzecza. I rzeczywicie, na obecn kultur Iraku miay wpyw wielorakie inne cywilizacje, ktrych korzenie sigaj w gbok staroytno. I dosownie jak w wielowarstwowym przekadacu spod kadej starej warstwy wyania si inna, jeszcze starsza kultura. Ju w drugiej poowie ubiegego wieku asyriolodzy zaczli domyla si, e kultura Semitw-Akadw musiaa mie podoe w jeszcze starszej cywilizacji. Wskazyway na to niezrozumiae sowa w klinowych tekstach. Nie mona ich byo czyta po akadyjsku, gdy traciy sens. Niektrzy z badaczy uznali za moliwe, i istnieje jaki tajemniczy jzyk kapanw babiloskich. Ale dalsze znaleziska na terenie Midzyrzecza wskazay, e sprawa nie polega na tajemniczoci, aczkolwiek kapani babiloscy rzeczywicie posugiwali si niezrozumiaym jzykiem. Tajemniczym jzykiem okaza si sumerski, ktrym wykadano w szkoach ksztaccych kapanw i ktry peni funkcj jak gdyby redniowiecznej aciny staroytnego Wschodu (odkrycie to jest dzieem Edwarda Hincksa, jednego z uczestnikw egzaminu asyriologw). W Babilonii mwiono po akadyjsku, a wic kapani musieli studiowa jzyk sumerski wycznie z ksig (oczywicie glinianych). Do naszych czasw przechoway si wykazy sw sumerskich z ich przekadem na akadyjski; zachoway si rozmaite hymny sumerskie i zaklcia cznie z przypisami w jzyku akadyjskim. Wykorzystujc te materiay, uczonym udao si wnikn w tajemnice tego trudnego jzyka. Do dnia dzisiejszego jzyk w jest przedmiotem studiw filologw; w badaniach nad tekstami literackimi palm pierwszestwa dziery Amerykanin Samuel Kramer, w zakresie 80

tekstw dotyczcych konkretw i spraw gospodarczych - radzieccy uczeni z Wasylem Struwe na czele. W czym ley przyczyna nakazujca kapanom Babilonu studia nad trudnym i zawiym jzykiem? Czyby zamiowanie do jzykoznawstwa? Oczywicie nie. Zaway tutaj fakt, e teksty religijne Akadw stanowiy nieraz przekad z sumerskiego. Dotyczy to nie tylko religii, ale i literatury, sztuki, pocztkw wiedzy naukowej, wikszoci osigni kulturalnych i gospodarczych, ktre, jak to wykazay wykopaliska, naleay do okresu poprzedniego sumerskiego. W kocu XIX w. Francuz Ernest de Sarzec odkopa sumerskie miasto Lagasz, starsze o wiele stuleci od synnego Babilonu. Ekspedycja amerykaska przeprowadzia poszukiwania archeologiczne w gwnym kulturalnym i religijnym orodku Sumeru - w Nippur. Anglik Leonard Woolley odkry w staroytnym miecie Ur grobowce krlewskie, pozwalajce odtworzy rytua grzebalny Sumerw, a tym samym ich religijne wyobraenia. W grobowcach tych odnaleziono przepikne wyroby ze zota i lapis-lazuli. Ale chyba najbardziej sensacyjnym znaleziskiem Woolleya byy... lady potopu, o ktrym mwi Biblia. Archeologia udowodnia to, czego dawno domylali si jzykoznawcy studiujcy teksty klinowe, e podanie o potopie zrodzio si w Midzyrzeczu i std zostao zapoyczone przez staroytnych Izraelitw. Pierwszy na t myl wpad George Smith, znakomity uczonysamouk, ktry ze zwykego grawera sta si znanym asyriologiem.

EPOS O GILGAMESZU I POTOP W zwglonych ruinach jednego z paacw Niniwy znaleziono sterty tabliczek glinianych, w wikszoci porozbijanych, zmieszanych z ziemi i mieciami. Na wszelki wypadek archeolodzy napenili kilka skrzy tym mieciem i wysali do British Museum wraz z innymi przedmiotami. Jesieni 1872 r. mody asystent British Museum w Londynie pochyli si nad kolejn tabliczk z Niniwy. Dobi korab mj do gry Nisir. Zatrzymaa korab gra Nisir, chwiejb jego podpara. Jeden dzie i drugi dzie gra Nisir trzyma korab i drgn mu nie daje. Trzeci dzie i czwarty dzie gra Nisir trzyma korab i drgn mu nie daje. Pity dzie i szsty dzie gra Nisir trzyma korab i drgn mu nie daje.

81

Kiedy dzie sidmy si uczyni, wyniosem gobia, wypuciem, lecie mu daem. Odlecia gob i znowu powrci, Miejsca nie znalaz, gdzie by stan, przylecia z powrotem.* - przeczyta zdumiony Smith tekst skorupy pokrytej pismem klinowym. Przecie to historia biblijnego potopu! Ale zapisana w ksigach glinianych starszych ni najstarsza ksiga. wiat zosta poruszony wieci o sensacyjnym odkryciu Georgea Smitha. Odamek by czci jedenastej tablicy wielkiego eposu (wedug pisarzy staroytnych skada si on z dwunastu pieni-tablic po trzysta wierszy w kadej) o potnym herosie Gilgameszu. O potopie opowiada mu niemiertelny starzec Ut-napitim - jedyny, ktrego bogowie ocalili od ywiou obracajcego ludzi w glin. W poszukiwaniu dalszego cigu historii babiloskiego Noego - Ut-napitima - George Smith uda si na miejsce wykopalisk. W ruinach paacu, w ktrym znajdowao si wiele tysicy uszkodzonych, potuczonych tabliczek (bya to biblioteka krla asyryjskiego Assurbanipala), udao mu si odnale brakujc cz tabliczki i dalszy cig historii Ut-napitima. Stao si oczywiste, e biblijna historia o potopie ogarniajcym cay wiat jest tylko pniejsz wersj starszego babiloskiego podania. Natomiast sami Babiloczycy zapoyczyli je od innego, jeszcze starszego ludu, od Sumerw. To ten lud przey klsk ywioow, o ktrej mwi epos o Gilgameszu. (Tyle e niemiertelny starzec u Sumerw nazywa si nie Noe i nie Ut-napitim, ale Ziusudra.) Leonard Woolley odnalaz lady** tego potopu, ktry nie by oczywicie potopem oglnowiatowym (nie starczyoby na to pary wodnej caej naszej planety), lecz wystarczajco duym, aby zatopi liczne osiedla Sumerw. Potny wylew Tygrysu i Eufratu zmusi Sumerw do budowy nowych miast i podziau swej historii na dwa due okresy - przed potopem i po potopie. Zdarzenie to ju w formie podania przejte zostao przez Babiloczykw, a od nich zostao zapoyczone przez autorw Biblii, ktr stworzono w kraju nie znajcym ani wielkich powodzi, ani potnych rzek, ani potwornych huraganw szalejcych na terenie Midzyrzecza. Prace wykopaliskowe Leonarda Woolleya dowiody istnienia wysokiej cywilizacji na dugo przed t klsk ywioow, gdy nie darmo w eposie o Gilgameszu jest mowa, e miasto Szuruppak, w ktrym przebywa Ut-napitim, byo bardzo stare ju w tym czasie, w ktrym bogowie postanowili spowodowa potop!
Gilgamesz, prze. R. Stiller, Warszawa 1967.

** W czasie wykopalisk w Ur Woolley natrafi na gbokoci dwunastu metrw pod powierzchni ziemi na warstw muu o gruboci ponad dwa i p metra. Zdaniem geologw Sumer nawiedzia kiedy olbrzymia, katastrofalna powd.

82

MIDZYRZECZE I STAROYTNY WSCHD Epos o Gilgameszu naley do najstarszych utworw literackich wiata. Z prac Georgea Smitha i innych badaczy wynika, e biblijne podanie o potopie jest zaledwie miejscow, izraelsk wersj tego mitu. By jednak moe, e wielki epos o herosie, ktry wszystko widzia po krace wiata, pozna morza i gry przemierzy, w mrok najgbszy zajrza, z przyjacielem pospou wrogw pokona. Zdoby mdro, wszystko widzia a przejrza, widzia rzeczy zakryte, wiedzia tajemne, przynis wieci sprzed wielkiego potopu...* (tak zaczyna si epos o Gilgameszu), wywar wpyw na inne pomniki literatury. Wielki znawca staroytnego eposu prof. Peter Jensen powici temu tematowi dwutomow monografi. Dowodzi w niej, i nie tylko biblijne podanie o potopie, ale i ewangeliczne postacie Jana Chrzciciela, Jezusa Chrystusa i apostoa Pawa s zlepkami ze starosumerskiego eposu. Ponadto, znaczna cz starogreckich i rzymskich legend, sagi skandynawskie i epos indyjski, mitologia Buddy i proroka Mahometa - wszystko to stanowi jedynie terytorialne wersje eposu o Gilgameszu. Do tego najstarszego utworu literackiego, kontynuuje sw myl Jensen, sigaj korzenie caej literatury epickiej i religijnej wiata (a w najgorszym wypadku Europy i Azji). Temat walki herosa (moe to by Herakles, Perseusz czy w. Jerzy) ze smokiem pojawi si u Sumerw prawie pi tysicy lat temu, na dugo przed Grekami i pierwszymi chrzecijanami. Gilgamesz, staroytny prawzr Perseusza i w. Jerzego, stacza bj z potworem Huwaw, stranikiem Kraju ywych, pilnujcym jego witych cedrw, i przy pomocy swego wiernego druha Enkidu - zwycia. Szczeglnie wyraziste i przekonujce s porwnania przeprowadzone przez sumerologw midzy starymi tekstami Midzyrzecza i Bibli. Tak np. biblijne stworzenie niewiasty z ebra Adama zbiega si z sumerskim mitem o bogu Enki i bogini Ninhursag. W jzyku Sumerw sowo ti oznacza i ebro, i ycie. Dlatego bogini, stworzona po to, aby umierzy bl ebra u wielkiego sumerskiego boga wody Enki, nazywaa si Nin-ti, co oznaczao i pani ebra, i pani dajca ycie. Wedug Biblii, imi Ewa oznacza ta, co daje ycie, a Ewa stworzona zostaa z ebra Adamowego (chocia w jzyku hebrajskim sowa dajca ycie i ebro brzmi ju rnie). Zdaniem Samuela Kramera by to jeden z pierwszych bdw literackich, jaki zakorzeni si na wieki dziki biblijnej opowieci o Raju, chocia nie wystpuje tutaj adna gra sw. (Interesujce, e myl t wyrazi niezalenie od Kramera francuski asyriolog Vincent Scheil.)
* Gilgamesz, prze. R. Stiller, Warszawa 1967.

83

Ogrd bogw, Raj sumerski, lea na wschodzie, podobnie jak biblijny Eden. Przysta cieni zmarych, pieko dawnych mieszkacw Midzyrzecza, nosia nazw Kur. Aby si tam dosta, naleao przeby rzek, ktra pynie naprzeciw czowiekowi, przez ktr dusze przewozi specjalny przewonik lub, jak nazywaj go teksty sumerskie, czowiek odzi. Nie trzeba by specjalist od mitologii greckiej, aby dostrzec tutaj oczywist analogi z hellesk rzek zmarych Styksem i przewonikiem Charonem. Ten, ktry wiele srebra posiada, szczliwym te by moe. Ten, ktry wiele jczmienia posiada, szczliwym te by moe. Lecz ten, ktry nic nie posiada, zasypia spokojnie. Porwnajmy powyszy tekst z wierszem z Eklezjasty (V. 11): Wdziczny jest sen robicemu i sentencj Talmudu - kto pomnaa swoje dobra, pomnaa swoje troski - a bez trudu dostrzeemy uderzajce podobiestwo. Nie maleje ono przy porwnaniu biblijnej i sumerskiej kosmologii i kosmogonii. Biblia mwi o stworzeniu oceanu; taki ocean istnia pocztkowo i w wyobraeniach mieszkacw Midzyrzecza. Pniej - mwi teksty sumerskie (co znajduje sw analogi i w Biblii) - ten stworzony ocean uleg podziaowi na sklepienie niebieskie i pask ziemi, z rozdzielajcym je powietrzem - wszechogarniajc, w wiecznym ruchu atmosfer. Z atmosfery tej stworzone byy ciaa niebieskie: soce, ksiyc, planety i gwiazdy. I dopiero pniej (znw biblijna kolejno) pojawiy si roliny, zwierzta i na kocu czowiek. Nawiasem mwic, za materia na czowieka posuya ta sama glina, z ktrej, zgodnie z Bibli, ulepiony zosta Adam. OJCOWIE LIRYKI, EPOSU, BANI... Nawet najbardziej olniewajce stronice Biblii, przepikne motywy liryczne dwiczce w Pieni nad pieniami i w Ksidze Hioba sigaj swymi korzeniami do starych sumerskich wzorw. Prawie cztery tysice lat temu powsta poemat, podzielony na strofy, w ktrym szczliwa oblubienica wysawia swoje przeznaczenie - krla Szu-Sina. Poemat ten przechowywany by przez dugi czas w stambulskim Muzeum Staroytnego Wschodu pod inwentaryzacyjnym numerem 2461. Tabliczk t odczyta Kramer i obecnie poemat w uwaany jest za jeden z najstarszych poematw miosnych, jakie kiedykolwiek zostay napisane. Peen niezwykej gbi i poezji temat ludzkich cierpie zawiera Ksiga Hioba. Jej 84

prototyp stanowi poemat sumerski, liczcy sto trzydzieci dziewi wierszy (cztery fragmenty poematu znajduj si w Muzeum Pensylwaskim w Filadelfii, dwa w Muzeum Staroytnego Wschodu w Stambule). Poczenie tych oddzielonych oceanem fragmentw jest zasug Edmunda Gordona i Samuela Kramera. Zasadniczym tematem poematu sumerskiego, podobnie jak w Ksidze Hioba (napisanej dziesi lub i wicej stuleci pniej), jest problem ludzkiej niedoli i cierpienia. W obydwu utworach problem jest rozstrzygnity stwierdzeniem, e czowiek ma tylko jedno wyjcie: nie zwaajc na nic sawi mdro bosk, wrd jku i paczu oczekiwa, i Wszechmogcy wysucha modw i cierpicego pobogosawi. Osnow eposu o Gilgameszu jest cykl sumerskich opowieci, ktre Babiloczycy scalili pniej w jeden utwr, czytany do dnia dzisiejszego nie jak martwy dokument, ale jak powie o ludzkim szczciu i cierpieniu, o mioci i nienawici, nadziei i rozpaczy. Jak ju wspomniano, midzy eposem Sumeru a utworami epickimi Grecji, Indii i Europy pnocnej mona dostrzec wiele cech wsplnych, ktre trudno wyjani przypadkow zbienoci. Przede wszystkim naley zwrci uwag na oglny kierunek tych utworw. Epos sawi jednostki, losy bohaterw, a nie dzieje spoeczestwa lub pastwa. W indyjskich, greckich, starogermaskich i skandynawskich utworach epickich rwnolegle z opowieci o wydarzeniach historycznych istnieje dua ilo elementw baniowych, fantastycznych; bohater bywa obdarzany nadludzk si, bogowie s ludmi, ingeruj w ich sprawy, osoby wystpujce w utworze maj prorocze sny itd. Analogi z epik Sumeru znale mona w charakterystycznej stylistyce Iliady, Pieni o Nibelungach, Rigwedy i innych; duo miejsca powica si mowom, wystpuje obfito konwencjonalnych epitetw, rozwlekych powtrze i czsto bardzo szczegowych opisw. Czy zatem te oglne cechy s wsplne dla wszystkich utworw epickich, czy te s to lady wpyww sumerskich? Na pytanie to trudno odpowiedzie teraz, kiedy studia nad epik rnych ludw s jeszcze niepene, wobec czego nie moemy stanowczo stwierdzi, co jest prawem gatunku, a co zapoyczeniem. Przyjto wic za podstaw myl prof. Kramera, ktry twierdzi, e poniewa najstarsze opowieci bohaterskie pojawiy si w Sumerze, ojczyzn poezji epickiej byo prawdopodobnie Midzyrzecze; tez t przyjmujemy za podstaw do dalszych rozwaa i poszukiwa. Za twrc bajki animalistycznej, jako rodzaju literackiego, uwaali Grecy i Rzymianie Ezopa, yjcego w Azji Mniejszej okoo dwudziestu piciu stuleci temu. Natomiast sumerolog Edmund Gordon dowodzi, e wiele z bajek Ezopowych powstao w Midzyrzeczu w najgorszym przypadku o tysic lat wczeniej. Bohaterami tych bajek s: 85

psy, osy, wilki, byki, lwy, kozy, konie i w kocu lis, ktrego przygody przypominaj akcj znanej Ezopowej bajki Lis i winogrona. U Sumerw najwczeniej w wiecie pojawi si rodzaj pieni lamentacyjnych. Jesieni 1957 r. Samuel Kramer przebywajcy w Moskwie jako go Akademii Nauk odkry w Muzeum Sztuk Plastycznych im. A. Puszkina (zgromadzono tam okoo dwch tysicy tabliczek z pismem klinowym) tabliczk zawierajc tekst dwch aobnych elegii, ktr ych przekad opublikowano w ZSRR w 1960 r. w jzyku angielskim i rosyjskim. Sumerom zawdziczamy rwnie pierwsz pisemnie udokumentowan legend o nadejciu czasw, kiedy zicio si marzenie o zotym wieku, kiedy na ziemi zapanowa pokj i zgoda, nie byo jadowitych ww i skorpionw, po stepach pasy si byki i osy, na kach brykay owce i kozy nie bojc si drapienikw, w spokoju szczypay traw bez potrzeby opieki pasterza, gdy nie spotkay nigdzie ani srogiego lwa, ani drapienego wilka, ani zdradzieckiej hieny, ani dzikiego psa. Ludzie mwili jednym jzykiem i yli w pokoju. Nie byo strachu i zawici, nikt nie wspzawodniczy o wadz i bogactwo. Nikt nie napada na ssiada i nie przelewa jego krwi. W brd byo ywnoci i odziey, a jej zdo bycie nie wymagao trudu i wysiku.* Dugo mona by cign list zbienoci i zapoycze. Ludzko moe by wdziczna staroytnym ludom Midzyrzecza nie tylko za legendy, mity i literatur. Przez wiele stuleci ywa bya wrd ludw Azji i Europy sawa chaldejskich astrologw, babiloskich astronomw, ktrzy wiedzy tej nauczyli si od Sumerw. Staroytni Grecy uwaali 10 000 za wielk liczb, sowo milion pojawio si w jzykach europejskich dopiero w ubiegym stuleciu. A mieszkacy Midzyrzecza byli z dolni posugiwa si liczbami rzdu 195 955 200 000 000 - ta bowiem astronomiczna liczba koczy matematyczny cig liczb, przytoczony w jednym z dokumentw klinowych. Zaledwie 0,4 sekundy wynosia pomyka kapanw Mezopotamii w wyliczeniach czasu obrotu Ksiyca wok Ziemi!

Cytowany ustp zawarty jest w legendzie epickiej Enmerkari wadca Aratty - oto fragment przekadu ustpu zoonego z 21 wierszy: Niegdy nie byo wa, nie byo skorpiona, Nie byo hieny, nie byo lwa, Nie byo dzikiego psa ni wilka, Nie byo strachu ani przemocy,. Czowiek nie mia rywala. Patrz S. Kramer, Historia zaczyna si w Sumerze, prze. J. Olkiewicz,]

86

Ju pidziesit stuleci temu istnia w staroytnym Midzyrzeczu szlachetny zawd lekarza. Pierwszy na wiecie, zachowany do naszych czasw, dokument z zakresu medycyny powsta w ostatnim wierwieczu trzeciego tysiclecia p.n.e. I co naprawd zastanawiajce, to to, e w tym staroytnym tekcie brak cakowicie zakl, zamawia, apelw do bstw i demonw z prob o pomoc w leczeniu. Nie znany nam lekarz opiera si widocznie nie na siach nadprzyrodzonych, ale na wiedzy; wykorzystuje on do przygotowania lekarstw produkty pochodzenia mineralnego, rolinnego i zwierzcego: sl kuchenn, mleko, sproszkowany mu rzeczny, gorczyc, olej, wino, wierk, jod. W szkolnych podrcznikach historii uznano za najstarszy zbir praw wspomniany Kodeks Hammurabiego ustanowiony okoo 1750 r. p.n.e. Nie tak dawno udao si sumerologom odkry jeszcze starsze dokumenty z zakresu prawodawstwa. Za dokument najstarszy uwaa si obecnie zbir dokumentw sumerskiego krla Urnammu, rzdzcego okoo 2050 r. p.n.e. Podkreli trzeba, e prawodawstwo sumerskie ju w tych tak dawnych czasach byo bardziej humanitarne ni prawodawstwo biblijne: Sumerowie nie stosowali zasady oko za oko, zb za zb, kary cielesne zamieniano na grzywny pienine. Jeeli obywatel innemu obywatelowi podczas bjki zama rk lub nog, zapaci dziesi sykli srebra. Jeli obywatel zada innemu obywatelowi cios broni i zama mu ko, zapaci jedn min srebra.* Czy jednak jest to dokument najstarszy? Sumerolodzy sdz, i na terenie Midzyrzecza istnieli duo starsi prawodawcy, i wczeniej czy pniej szczliwiec archeolog natrafi w ziemi na jeszcze wczeniejsze dokumenty z zakresu ustawodawstwa. Z gbin stuleci dotary do nas nie tylko prawa, ale i cae dziea prawnicze. Przed trzydziestu omiu stuleciami popeniono morderstwo: trzy osoby, dziaajce w zmowie, zamordoway dygnitarza wityni Lu-Inanna, po czym poinformoway o tym on. Z nie znanych powodw zachowaa ona tajemnic i nie zawiadomia wadz. Sprawa zostaa ujawniona krlowi Ur-Ninurta, ktry wnis j przed Zgromadzenie Narodowe w Nippur z daniem ukarania winnych.

* Powyszy polski tekst art. 16-17 kodeksu Urnammu podano za pierwszym polskim tumaczem i komentatorem tego zabytku, drem C. Kunderewiczem. Patrz jego artyku w Czasopimie Prawno-Historycznym, t. X, z. 2, 1958, s. 9-18.

87

Oskaryciel zada wyroku mierci dla trzech mordercw i ony ukrywajcej popenion zbrodni. Sd jednak zwolni on od kary wychodzc z zaoenia: Czy to ona zabia swego ma? Wystarczy ukara tych, ktrzy rzeczywicie zabili.* Jak w tym wypadku postpiby wspczesny sd? Z takim pytaniem sumerolodzy zwrcili si do dziekana wydziau prawa na uniwersytecie w Pensylwanii, Owena J. Robertsa (by on w cigu pitnastu lat sdzi Sdu Najwyszego Stanw Zjednoczonych). Wedug naszego prawa - stwierdzi Roberts - kobieta nie zostaaby uznana za winn wspdziaania w zbrodni po fakcie. Wsplnik zbrodni po fakcie musi nie tylko wiedzie, e zbrodnia zostaa popeniona, ale rwnie przyjmowa, dopomaga i wspiera zabjc lub asystowa mu. Opinia wspczesnego sdziego jest zgodna z wyrokiem wydanym przed czterema tysicami lat. Pierwsze prawa, pierwsze utwory literackie. O wszystkim tym wiemy dziki zachowanym dokumentom pisanym, zawdziczajc wszystko mozolnej pracy pisarzy zapisujcych klinowymi znaczkami tysice glinianych tabliczek. Podobnie jak w Egipcie, zawd pisarza u Sumerw by zaszczytny i trudny. Musia on zna setki znakw o tysicach znacze. Dla ich ksztacenia przed okoo picioma tysicami lat zaczto tworzy pomoce naukowe, a w cigu nastpnych piciu stuleci cae terytorium Sumeru pokryto gst sieci szk, ksztaccych w sztuce pisania. Prowadzenie zapisw administracyjnych, gospodarczych, rytualnych, prawniczych byoby niemoliwe bez tysicy kwalifikowanych pisarzy. Liczba dokumentw znajdujcych si w obiegu bya bardzo dua, dlatego te ju w tych tak odlegych czasach zaczto sporzdza pierwsze biblioteczne katalogi, listy utworw posiadajce swoj klasyfikacj...** Nadzwyczaj wysoki poziom cywilizacji sumerskiej nasuwa nam pytanie, czy kultura ta nie jest prakultur caej ludzkoci, a sami Sumerowie - legendarnymi nauczycielami nauczycieli?
* Samuel Kramer dokadniej informuje o tym zdarzeniu. W Zgromadzeniu dziewiciu uczestnikw zadao skazania oskaronych, twierdzc, e ich zdaniem nie tylko trzej zabjcy s winni, lecz i ona, ktra rwnie powinna by skazana. Jednake dwaj uczestnicy Zgromadzenia wystpili w obronie kobiety, motywujc, e nie braa ona udziau w zbrodni, wobec czego nie mona jej kara. Czonkowie sdu uznali motywacj obrony i wydali wyrok, e wystarczy ukara tych, ktrzy rzeczywicie zabili (Historia zaczyna si w Sumerze, s. 85-86). ** Zdaniem Kramera mog to by spisy ksiek przeznaczonych do wysyki, ktre dzisiaj nazwalibymy specyfikacj.

88

SUMER, AMERYKA I OCEANIA

Zdaniem

archeologa

angielskiego

Leonarda

Woolleya

Sumer

okresu

wczesnodynastycznego osign znacznie wyszy stopie rozwoju we wszystkich dziedzinach ni Egipt, ktry w tym okresie wydobywa si zaledwie ze stanu barbarzystwa. I kiedy w okresie panowania Menesa, pierwszego faraona doliny Nilu, Egipt jak gdyby ockn si z letargu, nadejcie nowej ery oznaczao dla niego przyswojenie idei i wzorcw starszej i wyszej cywilizacji, ktra kwita na nizinach Eufratu. Sumer sta si praojczyzn kultury zachodniej i tylko tutaj - twierdzi Woolley - u Sumerw naley szuka rde sztuki i wiatopogldu Egipcjan, Babiloczykw, Asyryjczykw, Fenicjan, Hebrajczykw, a w kocu nawet Grekw. Wedug teorii uczonych, zwolennikw panbabilonizmu, cywilizacja Midzyrzecza rozwietlia mroki wiata dosownie jak olniewajca pochodnia wrd pierwotnej nocy i staa si dwigni rozwoju kultury caej ludzkoci. Wyrolimy w czasach, kiedy za rdo wszelkich sztuk przyjmowano Grecj i wierzono, e sama Grecja, tak jak Pallas Atena, wyskoczya z gowy Zeusa olimpijskiego. Upewnilimy si jednak, e ten wykwit kultury czerpa swe soki ywotne od Lidyjczykw, Hetytw, Fenicjan, Kreteczykw, Babilonu i Egiptu. Korzenie te sigaj jeszcze dalej wstecz: za wszystkimi tymi ludami stoj Sumerowie. Ich wpyw na staroytne cywilizacje Wschodu jest niewtpliwy. Sumer jest praojczyzn kultury zachodnioeuropejskiej, a jego wpyw ogarn nie tylko Azj i Europ, ale i inne czci wiata, dowodzili panbabilonici. Podania Inkw, twrcw ogromnego pastwa rozcigajcego si od obszaru dzisiejszego Ekwadoru do centralnej czci Chile, mwi, e przed objciem wadzy przez ich przodkw, kraj ten zamieszkiwa jaki nie znany lud, ktry przyby zza morza po potopie, stworzy cyklopie budowle i posugiwa si pismem hieroglificznym. Niewykluczone, e potop opisany w Biblii i w eposie o Gilgameszu, i ten, o ktrym mwi legendy Inkw, to to samo. Zwaszcza e nie tylko podania Inkw, ale i legendy mieszkacw rodkowej i Pnocnej Ameryki - Majw, Atapaskw, Kiczw, rwnie mwi o potopie wiata. Znakomity uczony-encyklopedysta niemiecki, Aleksander Humboldt, nalea do pierwszych uczonych, ktrzy opisywali gigantyczne piramidy w dolinie Meksyku. By pierwszym, ktry zwrci uwag na ich podobiestwo do piramid Midzyrzecza; pisa, i po przeczytaniu opisu piramid-zikkuratw w Mezopotamii, dokonanego przez Herodota i Diodora Sycylijskiego, nie mona nie dostrzec podobiestwa tych pomnikw do piramid89

wity Anahuaca w Ameryce. Stare legendy opowiadaj o krlu Szarrukinie, prawdziwym krlu, ktry zjednoczy pod swoj wadz cae Midzyrzecze, a jego potga rozcigaa si na Azj Mniejsz i Elam. Urodzi si w cudowny sposb, po czym matka woya niemowl do koszyka i wrzucia do wody. Rzeka uniosa koszyk... Akki nosiwoda wycign koszyk z dzieckiem, wychowa chopca, nauczy go pracy nosiwody. Zdolny chopiec zosta ogrodnikiem, a jeszcze pniej bogini Isztar wprowadzia go na krlewski tron. Historia Szarrukina (lub Sargona Wielkiego) przypomina histori zaoyciela pastwa perskiego Cyrusa czy zaoyciela Rzymu Romulusa, ktrych narodzenie jest rwnie cudowne. Znaleziono zapisane tabliczki z okresu wadzy Sargona (sprzed czterdziestu piciu stuleci), jest to wic posta historyczna, a nie mitologiczna. W starych tekstach jest mowa o wielkiej wyprawie Sargona na zachd, a bya to wyprawa nie ldowa, lecz morska. Okrty jego okryy Morze Wewntrzne. O jakim tu morzu mowa? Azowskim? Czy te Czarnym? Moliwe, e tym morzem byo jakiekolwiek jezioro Bliskiego Wschodu (np. jezioro Sewan). By moe okrty Sargona odbyy dalek drog wok caego Morza rdziemnego? Stworzono jeszcze mielsz hipotez: staroytni mieszkacy Midzyrzecza wypynli na Atlantyk, dotarli do brzegw Ameryki i wrcili z powrotem! To wanie oni przenieli sw kultur do krajw rodkowej i Poudniowej Ameryki: umiejtno budowy piramid, pismo i kalendarz. Verrill wyliczy ponad czterdzieci przypadkw zbienoci kultury Sumerw i staroytnych mieszkacw Peru. Amerykaski uczony G.S. Fergusson w opasej ksidze wydanej w 1958 r. przytacza dwiecie dziewidziesit osiem zbienoci cywilizacji Sumerw i mieszkacw doliny Meksyku. Wydawao si, e ladw Sumerw i Babiloczykw mona doszuka si nawet na oddalonych obszarach Oceanii: na Tahiti i innych wyspach Polinezji wznosz si staroytne pomniki, piramidy podobne bardziej do schodkowych zikkuratw Midzyrzecza ni do egipskich piramid-grobowcw. W starej legendzie Maorysw mwi si o dalekiej praojczynie Polinezyjczykw, kraju Uru, a czy nazwa ta nie zbiega si z nazw staroytnego miasta Ur (w jzykach polinezyjskich nie wystpuj zgoski zamknite, tak wic sowo ur przeksztacio si w Uru). Sowa polinezyjskie ora i mana s tosame staroiraskim nazwom okrgu Ora i portu Mana. Zdawaoby si, e lady dalekich wdrwek przodkw Polinezyjczykw prowadz z Sumeru na wschd, do Oceanii. Amerykanin R.J. Casey w swej ksice Wyspa Wielkanocna, dom drwicych bogw (wydanej w Indianapolis w r. 1931) twierdzi, e ludy znane obecnie pod nazw 90

Polinezyjczykw w czasach staroytnych opuciy brzegi Tygrysu i Eufratu i przez Indie, Indochiny, Malaje, Mikronezj, Markizy, Tahiti dotary do Wyspy Wielkanocnej. Mieszkacy Wyspy Wielkanocnej nazywaj swoj wysp Ppkiem wiata (Te-pito-te-henua). Tego zdania byli rwnie w stosunku do swego kraju mieszkacy Midzyrzecza. Hebrajczycy pozostajcy pod duym wpywem kultury babiloskiej take nazywali Jerusalem ppkiem wiata! I ZNW ALE... Z przytoczonych wyej przykadw, zdumiewajcych podobiestw widocznym si staje, i nie s one wcale takie zdumiewajce. Za rodek wiata uwaali swj kraj i staroytni Egipcjanie, i plemiona afrykaskie yjce w izolowanych rejonach, wyspiarze Polinezji, Melanezji, Aleutw i mieszkacy wielu innych dalekich krajw. W kadym kraju istnieje wielka liczba nazw geograficznych wspczesnych i dawnych (w samej Szwecji okoo dwunastu milionw). Czy jest to dziwne, e przy takiej niezliczonej iloci niektre z nich s do siebie podobne, mimo i jzyki ludw, ktre te nazwy wymyliy, nie maj ze sob nic wsplnego? (Np. do Morza Biaego wpada rzeka Umba i rzeka o dokadnie takiej nazwie istnieje w Kenii.) O niczym rwnie nie mwi podobiestwo piramid Midzyrzecza, Polinezji, Meksyku, a dowody wysuwane przez panegiptologw nie s bardziej przekonujce ni dowody panbabilonistw. Zbieno kultury materialnej Midzyrzecza, Ameryki i Oceanii nie musi by zapoyczeniem, natomiast moe wynika z podobnych drg rozwoju spoeczestwa (nie darmo znany radziecki archeolog W.M. Mason powici kocow cz swojej monografii Azja rodkowa i Staroytny Wschd porwnaniu cywilizacji Midzyrzecza i Peru, gdy jego zdaniem okresy ewolucji gospodarki, kultury i rozwoju spoeczestwa Midzyrzecza s wystarczajco zauwaalne i wyraziste, a wic mona je wykorzysta w charakterze swojego rodzaju sprawdzianu). Sumerowie nie byli takimi dowiadczonymi wilkami morskimi, aby na swych prymitywnych statkach, w czasach Sargona Wielkiego, przeci Atlantyk (lub nawet Ocean Indyjski i Spokojny, jak sdzili bezkrytyczni fantaci!), dopyn do Nowego wiata i wrci. Taka podr bya ponad siy kadego narodu wiata staroytnego, a chyba nawet eglarzy kreteskich wypywajcych na Atlantyk.

91

Jak wski by geograficzny horyzont mieszkacw Midzyrzecza, mwi niewielki fragment eposu sumerskiego Enmerkar i wadca Aratty. Opisujc panujcy kiedy na wiecie zoty wiek poeta mwi: W dawnych czasach kraje Szubur i Hamazi, Wielojzyczny Sumer, wielki kraj panujcych praw boskich, Uri, kraj wszystkim obfity, Martu, kraj spoczywajcy w pokoju, Cay wszechwiat, wszystkie ludy w penej zgodzie W jednym jzyku oddaway cze Enlilowi. Urywek ten wskazuje na jeszcze jedn zbieno z Bibli, na opowie o jednym jzyku istniejcym niegdy, zanim powiedziano: zejdmy tedy i pomieszajmy tam ich jzyk, aby jeden nie rozumia drugiego*. Wymowne s rwnie wiadomoci Sumerw o otaczajcym ich wiecie. Kraj Uri to Akad i Asyria, lece na pnocy; Kraj Szubur i Hamazi - zachodni Iran; Martu, kraj spoczywajcy w pokoju - obszar ziem od Eufratu do Morza rdziemnego, cznie z Arabi. Krg ziemi, jak wida, nie taki wielki, by uzna Sumer za kolebk wiatowej kultury. Religia sumerska bezwarunkowo wpyna na liczne i rnorodne wierzenia spoeczestw staroytnego Wschodu i Europy zachodniej. Nie byy jednak te wierzenia lep kopi wzorw sumerskich czy te prostym zapoyczeniem. W tej samej Biblii mona znale lady wpyww religii egipskiej i plemiennych wierze Hebrajczykw, jak rwnie i innych mieszkacw dawnej Palestyny i Syrii. Tym bardziej nie naley mwi o wpywie Sumeru na kultury Afryki, Oceanii i Ameryki, mimo istnienia wielu cech wsplnych. Szczeglnie wyrazista przypadkowo tych podobiestw wystpuje w wypadku legend o potopie, egzystujcych wrd wielu spoeczestw wiata. W wielu mitach i legendach Indian amerykaskich istniej wtki mwice o oglnej wiatowej katastrofie, o potnym trzsieniu ziemi, o potopie, w wyniku ktrego zginy dziesitki tysicy ludzi. O potopie np. mwi mity Indian Majw, Kiczw, Atapaskw. Wystarczy jednak przyjrze si, w jakich miejscowociach yj te ludy, aeby zrozumie, e nie istnieje tu aden zwizek z sumerskim potopem z eposu o Gilgameszu. Majowie twierdz, e potop spowodoway ulewne deszcze, rzeczywicie czste w ich kraju. Mity Indian Kiczw wspominaj o trzsieniu ziemi i wybuchu wulkanu. Nic dziwnego, e mit taki powsta w Gwatemali, ojczynie Indian Kiczw: wspomnie warto, e pierwsza kolonialna stolica
Ksiga Rodzaju, 11,7. Biblia Tysiclecia, op. cit.

92

Gwatemali, Almalonga, zostaa zniszczona przez trzsienie ziemi i powd w 1541 r., druga stolica, Antigua, przeya czternacie wybuchw wulkanw, zanim zostaa zrujnowana w 1773 r. Legendy yjcych na pnocy Atapaskw cz potop z topnieniem niegw. Podsumowujc, widzimy, e wikszo indiaskich mitw posiada jedn cech wspln, a jest ni jaka klska ywioowa: pnocni Atapaskowie cz koniec wiata z tajaniem niegw, Kiczowie z wybuchami wulkanw, tak charakterystycznymi dla Gwatemali, a Majowie, mieszkacy rwnin Jukatanu - z ulewnymi deszczami. wiat narodzi si na Wschodzie - haso to stao si prawidow reakcj na panujce przez wieki bdne pogldy, stwierdzajce, e jedyn i pierwotn jest kultura europejska. Z jednej skrajnoci wpadli uczeni w drug, kiedy usiowali przyzna ws chodnim kulturom, a przede wszystkim tej najstarszej, sumerskiej, prawie wszystkie osignicia ludzkoci. Europa staroytna wczesnego okresu starszej epoki kamiennej (paleolitu) zwracaa si, wedle historyka rosyjskiego R.J. Wippera, ku Wschodowi. W swej ksice pod charakterystycznym tytuem wiat narodzi si na Wschodzie autor wyrazi pogld, e stamtd szy w wiat i bogactwa, i narzdzia uatwiajce walk z przyrod, i przedmioty codziennego uytku, metody pracy, podania i wierzenia. Wipper, podobnie jak wielu innych historykw, by zdania, e cay postp kultury w Europie stanowi jak gdyby echo odpowiednich zdobyczy osignitych na Wschodzie. Dopatrywano si tego wpywu we wszystkich dziedzinach: czy to pojawienie si narzdzi szlifowanych, wprowadzenie metali czy udoskonalenie ich obrbki, powstanie wielkich budowli kamiennych, nowe zwyczaje grzebania zmarych wraz z nowymi wyobraeniami o yciu pozagrobowym - wszystko to byo w Europie zaledwie odbiciem fali tych zmian, jakie zachodziy w dalekim centrum - na Wschodzie. Nie ulega wtpliwoci, e ludzko zawdzicza Sumerom wielkie zdobycze i osignicia kultury. Kalendarz i uk architektoniczny, uprawa pszenicy i oswojenie owiec, zastosowanie odzi aglowych i pocztki astronomii - wszystko to jest osigniciem spoeczestw Midzyrzecza. Ale Sumer, podobnie jak Egipt, nie by gwnym orodkiem kultury oglnoludzkiej. Na pocztku naszego stulecia wikszo uczonych dosza do wniosku, e prby wyprowadzenia wszystkich kultur wiata z jednego jedynego orodka skazane s na niepowodzenie.

93

MIDZYRZECZE A DOLINA NILU Sumer czy Egipt - co wczeniej? Takie pytanie powstao wwczas, gdy sensacyjne odkrycia archeologw w dolinie Nilu i na terenie Midzyrzecza jak gdyby rozpoczy midzy sob konkurencj. Pocztkowo najstarsz cywilizacj na kuli ziemskiej by Egipt; pniej znaleziska w Mezopotamii zamiy swoj staroytnoci, a niektrzy badacze doszli do wniosku, e kultura okresu pierwszych faraonw zostaa przyniesiona do Egiptu przez azjatyckich najedcw - mistrzw sztuki obrbki metali oraz pisma. mudne zarazem fundamentalne prace archeologw i historykw kultury sprowadziy do zera dugotrway spr o Egipt i Midzyrzecze: cywilizacje te powstay bowiem prawie jednoczenie. Ponadto samo postawienie problemu: co pierwsze - nie ma obecnie racji bytu. Na terenie Hiszpanii i Azji rodkowej, na Saharze i w grach Elamu, w Mezopotamii i dolinie Indusu, w Sudanie i w Chinach - na caej tej ogromnej przestrzeni przed siedmioma czy dziesicioma tysicami lat plemiona pierwotne myliwych, rybakw i zbieraczy zaczy zajmowa si rolnictwem i hodowl byda. Rne rasy, oddalone od siebie czsto o tysice kilometrw podlegay nieubaganym prawom historii, wstpoway stopniowo, pokolenie za pokoleniem, po szczeblach postpu spoecznego. Droga historii to jednak nie prosta drabina, po ktrej ludy rwnomiernie i bez przeszkd dwigay si po szczeblach w gr. Nie wszystkie plemiona zamieszkujce tereny od Sahary do Indii dokonay wydatnego skoku w rozwoju i przeszy etap od wsplnoty pierwotnej do pastwa klasowego. Jedynie w dolinie Nilu i w Midzyrzeczu, gdzie wystpoway najbardziej sprzyjajce warunki, formuj si pierwsze pastwa o ustroju opartym na niewolnictwie powstaj miasta, witynie i paace, rodz si zalki pisma hieroglificznego (Zdaniem specjalistw dolina Nilu dziki doskonaoci swego cyklu nawadniajcego sama uprawiaa dla Egipcjan pszenic i jczmie. Wystarczyo jedynie przygotowa sie kanaw, ten najprostszy sposb nawodnienia wikszych obszarw. Prawie to samo mona powiedzie o dolinach Tygrysu i Eufratu.) Rozwj dwch najstarszych cywilizacji naszego globu przebiega na og rwnomiernie: w tym samym prawie czasie zaczto posugiwa si znakami - hieroglifami, sucymi do przekazywania imion wasnych; w zwizku z potrzebami rolnictwa prawie jednoczenie powstay zacztki astronomii i geometrii; prawie rwnoczenie zaczto traktowa jecw wojennych jak niewolnikw. Stwierdzenia te oczywicie zawieraj pewne uoglnienia. Prawd jest, e synne grobowce krlewskie w Ur s modsze ni piramidy Natomiast wozy koowe i koo garncarskie weszy w uycie wczeniej w Sumerze. S to 94

jednak poszczeglne zjawiska kulturowe, odrbne przejawy oglnego procesu. Ale ju w okresie uformowania si pastw midzy Egiptem i Sumerem rozpoczyna si szeroka wymiana kulturalna i handlowa. Do stosunkw handlowych przyczaj si modsze cywilizacje: na wschodzie cywilizacja Indii, na zachodzie Kreta. W orbit wymiany wczaj si i bardziej prymitywne plemiona rolnikw i hodowcw: zwizki handlowe staroytnego wiata w III tysicleciu p.n.e. rozpocieray si od Amu-Darii po Etiopi i od doliny Indusu po Sahar! Pastwo niewolnicze potrzebuje niewolnikw, potrzebuje ich coraz wicej faraonowie i krlowie sumerscy przeprowadzaj grabiecze wyprawy na ssiednie kraje, rabuj ich bogactwa, mieszkacw zamieniaj w niewolnikw. Nastpuje nieuchronny odwet w postaci rewizyty ssiadw, oczekujcych na najmniejsze osabienie wadzy krlw i faraonw, na walki wewntrzne, powstania niewolnikw, by samemu najecha na grabiecw i najedcw. Barbarzycy zrzucaj z tronw boskich wadcw zajmujc ich miejsce. Plemiona koczownicze przejmuj podbit cywilizacj, ulegaj jej wpywom, stanowi jej cz nieodczn, rozwijaj j dalej, by pniej znw uderzy na barbarzycw, organizuj wojenne wyprawy, obracaj sabszych w niewolnikw tak dugo, pki ich wadza nie zostanie zniesiona przez nowych barbarzycw. Klasyczny wzr tego procesu, ktry trwa tak dugo, jak dugo istnia ustrj oparty na niewolnictwie, daje historia Midzyrzecza. U RDE KULTURY MIDZYRZECZA Gutejczycy - grskie smoki, Persowie, Amoryci, Kasyci, Medowie, Asyryjczycy, Elamici, Huryci, Lulubejowie i wiele innych dzikich koczowniczych i pkoczowniczych plemion lub ludw, ktre posiaday sw wasn, uformowan ju kultur, dokonywao najazdw na ziemie Midzyrzecza, przejmowao i przyswajao osignicia cywilizacji sumerskiej. Ale czy tylko sumerskiej? Czy Sumerowie stanowili najstarsz ludno doliny Tygrysu i Eufratu? A moe byli oni take barbarzycami, ktrzy przyswoili sobie, a pniej rozwinli spucizn starszej jeszcze kultury, podobnie jak koczownicze plemiona Semitw przyswoiy sobie i rozwiny kultur Sumerw? Archeologom udao si, podobnie jak w Egipcie, zbada zawiy i dugi proces narodzin tej cywilizacji. Przed paroma tysicleciami Zatoka Perska wrzynaa si w ld duo gbiej ni obecnie. Stopniowo warstwy muu niesione przez Tygrys i Eufrat, jak rwnie inne, dzisiaj 95

ju wysche rzeki, wypeniy ogromn depresj midzy pustyni syryjsk na zachodzie, a grami iraskimi na wschodzie. W ten sposb uksztatoway si ziemie Midzyrzecza, bagniste, porose dzik rolinnoci, nieprzystpne i bezludne. Pniej pojawili si ludzie. Nie przyszli tutaj dobrowolnie, podobnie jak nie dobrowolnie powstay pierwsze osiedla w dolinie Nilu. Napierajce plemiona wojowniczych koczownikw zmusiy tych ludzi do szukania w niej pooonej czci doliny Eufratu schronienia. Przed najstarszymi osiedlecami doliny Midzyrzecza stan ten sam dylemat co i przed Egipcjanami: zagospodarowa te ziemie lub umrze z godu. Przyrod ujarzmiono!

5. Dom mieszkalny na terenie Midzyrzecza, IV tysiclecie p.n.e. Rekonstrukcja. Na jaowej, przekltej przez bogw ziemi pierwsi mieszkacy Midzyrzecza rozpoczynaj budow sieci irygacyjnych kanaw, a mulista woda w czasie wyleww Tygrysu i Eufratu uynia gleb pl i sadw. Czowiek dokonuje wynalazku motyki ciekawa dyskusja Puga i Motyki (w sporze zwycia Motyka) przetrwaa do naszych czasw w postaci jednego z wczesnych dokumentw sumerskich. Wiedza rolnicza bya nierozerwalnie zwizana z innymi rodzcymi si gaziami wiedzy - astronomi, geometri, technik. Stary sumerski Kalendarz rolniczy zawiera mnstwo porad, ktrych zadaniem bya pomoc w pomylnym przeprowadzeniu robt 96

polowych, poczynajc od nawodnienia pl; (koniec maja - pocztek czerwca), a koczc na oczyszczeniu zboa (koniec kwietnia - pocztek maja nastpnego roku). Dziki tym pouczeniom, nawet przy prymitywnej wczesnej technice, potrafili rolnicy Midzyrzecza zbiera plon do dwudziestu piciu kwintali jczmienia z hektara. Rozwijao si rwnie ogrodnictwo. Dla ochrony rolinnych kultur od wiatrw i soca wprowadza si sadzenia ochronne. Wok osiedli wznosi si mury - powstaj pierwsze miasta. Budowniczowie egipscy wykorzystywali kamie. Budowniczowie Midzyrzecza wypalaj glin i produkuj ceg. Z gliny rwnie wyrabia si garnki, talerze, dzbany i inne przedmioty uytkowe. Wynaleziono koo garncarskie, pug-siewnik, koo do wozu, d aglow - pierwsze wielkie osignicia cywilizacji. Ziemia rodzi wicej ni trzeba na uytek wasny rolnikw. Nastpuje podzia pracy, powstaje stan kapaski, rzemielnicy, onierze, chopi; kraj zaczyna si szybko bogaci, nastpuje rozwj kultury i sztuki. Podobnie jak w Staroytnym Egipcie, na terenie Midzyrzecza ma miejsce wyrany podzia spoeczestwa na bogatych i biednych, na ludzi pracy i wyzyskiwaczy. Powstaje pastwo ze swym aparatem ucisku, armi i kast kapanw. Zanika pierwotna piktografia, wraz z powstaniem pastwa rodzi si pismo hieroglificzne. Obecnie zbadano dobrze stopniowe przeksztacanie starych znakw obrazkowych w precyzyjne pismo klinowe. W Ermitau w Leningradzie przechowuje si prawdopodobnie najstarszy na naszym globie dokument: glinian tabliczk (ktrej wiek okrela si na minimum sze tysicy lat) zapisan znakami noszcymi charakter pisma obrazkowego, niemniej jednak przedstawiajcymi ju znaki pisma, ktre przekazuje dwiki mowy, a nie pierwotne obrazki-pojcia! W tym samym czasie co pismo rodzi si sztuka budownictwa monumentalnego: ku chwale wadcw niebios wadcy ziemscy wznosz wiee-zikkuraty, pierwsze prototypy synnej wiey Babel. Podobnie jak w Egipcie, mieszkacy Midzyrzecza posiadali mnstwo bogw: do naszych czasw przetrway imiona kilkuset. Wikszo z nich speniaa rol obsugujcego personelu bogw gwnych - jest to suba, dzieci, ony wielkiego boga nieba Anu, boga powietrza Enlila, boga wody Enki i bogini-matki Ninhursag. Ta czwrka wielkich bogw zajmuje najwysze miejsce w panteonie sumerskim. Podobnie jak w Staroytnym Egipcie, z bogami wizaa si cile polityka. Wywyszenie lub upadek ktrego z wadcw bogw byo wynikiem wzrostu lub upadku tego czy innego miasta-pastwa. Przez dugi czas gwn rol w historii Sumeru odgrywao 97

miasto Uruk, dlatego te bg Anu, ktrego gwna witynia znajdowaa si w tym miecie, uwaany by za najpotniejsze bstwo sumerskiego panteonu. Wraz z upadkiem miasta nastpuje i upadek boga Anu, a na pierwsze miejsce wyniesiony zostaje ojciec bogw, krl nieba i ziemi, wadca wszystkich krajw, bg powietrza - Enlil. W mitach i hymnach sumerskich wystpuje jako stwrca wszechwiata, ktry stworzy dzie, wprowadzi wadz krlewsk na ziemi, wynalaz motyk i pug. W myl wskaza Enlila rozpocz dziaalno bg wody Enki, pan mdroci, podobny do egipskiego boga mdroci Tota. Podobnie jak jego egipski kolega, Enki nauczy ludzi rzemiosa, budownictwa, sztuki pisania, gry na instrumentach muzycznych, sprawiedliwoci i rnych innych poytecznych rzeczy. (Lista przykaza Enki, tj. praw boskich liczy ponad sto kulturowych poj, z ktrych wielu nie udao si do dnia dzisiejszego wyjani.) Bogowie byli nierozerwalnie zwizani z krlami i miastami. Krlowie Sumeru, rzdzcy po potopie, ktrych istnienie zaliczono pocztkowo do mitw, okazali si w wyniku wykopalisk osobami w peni historycznymi. W ruinach Ur odkopano grobowiec A-anni-padda, jednego z tych krlw.

ZAGADKA KULTURY EL OBEID Kto wic zaludnia przed potopem obszary Midzyrzecza? Kronikarze sumerscy wyliczaj imiona omiu krlw, ktrych panowanie trwao... dwiecie czterdzieci jeden tysicy dwiecie lat. Liczb t, podobnie jak sam genealogi krlw, mona odnie raczej do dziedziny mitologii, poniewa w adnym innym dokumencie pisanym oprcz Listy krlw Sumeru nie napotkano na choby jedno imi przedpotopowych krlw. Problem ten rozstrzygn moga jedynie opata archeologa. W odlegoci okoo szeciu kilometrw na pnoc od Ur rozkopano wzgrze, nazywane przez okolicznych Arabw - El Obeid. Znaleziono tutaj lady tej kultury, od ktrej wzia swj pocztek cywilizacja Midzyrzecza. Prawd jest, e pocztkowo wydawaa si ona archeologom kultur typow dla pnej epoki kamiennej, w ktrej niewielkie zbytkowne przedmioty wykonywano z miedzi, a ludno zamieszkiwaa w prymitywnych chatynkach budowanych z gliny. Pn iejsze jednak wykopaliska rzuciy na kultur Eli Obeid inne wiato. W najstarszym miecie Midzyrzecza, Eridu, odkryto du wityni nalec do okresu El Obeid. I mimo e, jak twierdzi W. Mason, liczba znalezionych w czasie wykopalisk przedmiotw miedzi anych jest 98

niewielka, zanik wytwrczoci z krzemienia jest niewtpliwy: wiadczy to o pocztkach rozkwitu metalurgii. We wczesnym okresie kultury El Obeid. nastpio oswojenie byda rogatego. Wzrostowi gospodarki towarzyszy wzrost ludnoci, powstaj osiedla na miejscu takich orodkw, jak Eridu, Ur, Uruk, z ktrych pniej wyrosy wielkie miasta. Krtko mwic, wanie w okresie El Obeid rozpoczyna si zdecydowany skok od wsplnoty pierwotnej do pastwa wczesnoklasowego, od dzikoci do cywilizacji. Naleao jeszcze okreli, jaki lud da pocztek kulturze Midzyrzecza. Pocztkowo sprawa ta nie budzia u nikogo wtpliwoci: Sumerowie. Ale wielki przekadaniec nie zmieni swej istoty. W ostatnich latach w sposb coraz janiejszy rysowaa si sensacyjna prawda: Sumerowie nie naleeli do rdzennej ludnoci Midzyrzecza, ich poprzednikiem by inny lud posugujcy si innym jzykiem. Pochodzenie Sumerw jest do tej pory nie wyjanione. Ich legendy mwi o bli ej nie okrelonej rasie p ryb, p ludzi, ktrzy przypynli w gr rzeki od Zatoki Perskiej z niejakim Oannesem na czele, dopynli do Eridu i tam nauczyli ludzi sztuki pisania, budowania miast, wykorzystywania metali i rolnictwa. Legenda wskazuje na poudniowe pochodzenie Sumerw. Ale czy na pewno Sumerw? Niewykluczone, e Oannes i jego towarzysze uosabiaj poprzednikw Sumerw, tych, ktrzy stworzyli kultur El Obeid. Charakter wity, budowanych na sztucznych wzniesieniach, wiadczy o tym, e przed osiedleniem si w dolinie Tygrysu i Eufratu Sumerowie byli ludem grskim, a nie morskim. Skdkolwiek by jednak przyszli, jedno nie ulega wtpliwoci: przed nimi Midzyrzecze zamieszkiwa lud, ktrego tworem jest kultura El Obeid, w stosunku do ktrego Sumerowie byli takimi samymi koczownikami-barbarzycami, jak Babiloczycy wzgldem Sumerw. Tez t uzasadniaj nazwy geograficzne miast i rzek Midzyrzecza kruche sowa, ktre okazuj si trwalsze od granitu, ktre yj duej ni pastwa, narody i stulecia. Analizujc nazwy najwikszych miast sumerskich, takich jak Eridu, Ur, Larsa, Isin, Adab, Kullab, Lagasz, Nippur, Kisz, Samuel Kramer doszed do wniosku, i nie s to nazwy sumerskie. Na podstawie jzyka sumerskiego nie sposb rwnie wyjani nazwy Tygrysu i Eufratu (Idiglat i Buranun - tak si je odczytuje w tekstach klinowych). Nazewnictwo miast i rzek stworzyli pierwsi mieszkacy doliny mezopotamskiej - spoeczestwa kultury El Obeid. Imi wadcy ziemi Ea rwnie nie jest pochodzenia sumerskiego, dlatego te Sumerowie po wczeniu tego boga do swego panteonu przemianowali go na Enki. Kim wic byy ludy kultury El Obeid, twrcy jednej z najstarszych kultur wiata, jakim posugiway si jzykiem, skd przyszy? Odpowied na to pytanie moe da 99

rozwizanie tajemnicy spod setek pieczci, tajemnicy pism Mohendo-Daro i Harappy, trzeciej po Egipcie i Midzyrzeczu najstarszej cywilizacji naszego globu.

100

TRZECIA KOLEBKA
WIELKI PKONTYNENT Nawet przy pobienym spojrzeniu na map Azji Indie rzucaj si w oczy. Jest to ogromny pwysep, otoczony oceanem, a od ldu odgrodzony najwyszymi grami wiata. Nic wic dziwnego, e nazywany jest pkontynentem. Jego obszar nie ustpuje zachodniej Europie, a ludno liczy ponad p miliarda. Uksztatowanie Indii jest bardzo zrnicowane: od yznych, nizinnych dolin Indusu i Gangesu do podpierajcych niebo szczytw himalajskich pokrytych wiecznymi lodami; od Wybrzea Malabarskiego nalecego do najbardziej zaludnionych miejsc na wiecie, do jaowych pusty Beludystanu. Podobnie rnorodne s zwyczaje, jzyki, narody. Reprezentowane s wszystkie trzy wielkie odmiany ras ludzkich: europeidzi, negroidzi, mongoloidzi. Istnieje tutaj prawie dwiecie jzykw i ponad piset dialektw. Hindustan jest pkontynentem racych kontrastw. Wielki obszar i wielka przeszo. Czowiek yje na tych ziemiach od niepamitnych czasw. Przed tysicleciami zrodzia si tutaj wielka kultura. Z podziwem i zachwytem spogldaa od dawna Europa w stron kraju dziww. Ju Strabon pisa o kraju, w ktrym pynie Ganges - najwiksza z rzek w znanych nam czciach wiata, o kraju, w ktrym yj ogromne mrwki wykopujce zoto; ludno jest podzielona na kasty, a pierwsz i wedle dostojnoci, ale najmniejsz liczebnie, jest kasta filozofw, o kraju, po ktrym wdruj zaklinacze ww, a ludno im wierzy, e lecz od uksze; i jest to prawie jedyny sposb leczenia. O kraju, w ktrym ludno yje szczliwie, dziki prostocie i oszczdnoci, w ktrym mienie pozostaje zazwyczaj bez dozoru, o kraju, w ktrym wysoko ceni si pikno oraz prawd i dzielno. Prawda i zmylenie, powierzchowno spojrzenia, niedorzeczne brednie (np. o plemionach, ktrych czonkowie posiadaj uszy a do ng, co zmusza ich do spania na uszach) cudacznie przeplatay si w wyobraeniach ludzi antyku i wiekw rednich. ELURA, ADANTA I SETKI INNYCH... Po odkryciu drogi morskiej do Indii mogli Europejczycy naocznie zapozna si z krajem dziww. Portugalczykom, Holendrom, Francuzom i Anglikom nie chodzio

101

o poznanie kraju, ale o zoto. Najsilniejszy okaza si lew brytyjski. Anglia podbia prawie cay subkontynent, wykorzystujc umiejtnie rozbicie kraju na oddzielne ksistwa, rnorodno religii, obfito tylu jzykw, sekt, kast. Wyniole potraktowali Brytyjczycy kultur i obyczaj narodw Hindustanu, ale i oni nie mogli przej obojtnie przed wielkoci sztuki staroytnych Indii. Poemat w marmurze - mauzoleum Tad Mahal w Agrze jest jednym z najznakomitszych pomnikw wiatowej architektury. Marmur murw, brylanty i agaty wtopione w sploty ornamentu, strzelista kopua grobowca przegldaj si w wodach Damny, a noc mieni si w wietle ksiyca - oto Tad Mahal rozsawiony przez setki poetw. A Meczet perowy panujcy nad Delhi, ustpujcy jedynie Meczetowi Kordowaskiemu w Hiszpanii, inne delhijskie meczety i paace, arcydziea indomuzumaskiej architektury. Z zabytkami tymi wspzawodniczy siedem hinduskich wity Mahabalipuramu, niedaleko Madrasu. W pobliu tych wity wznosi si potna paskorzeba, wyrzebiona na urwistej skale - epickie dzieo przedstawiajce zejcie Gangesu z nieba na ziemi. Dzieo staroytnej plastyki konkuruje z cudown architektur. Monumentalne, wspaniae rzeby zdobi wiele budowli Indii, eby wymieni choby witynie Benaresu, setki rzeb Elury, wityni-grot na Elefancie, bogato rzebion wityni Adhinatha na grze Abu w prowincji Gudarat, wspania stup buddyjsk w Saczi, liczc sobie ponad dwadziecia stuleci... Staroindyjska rzeba i architektura wzajemnie si dopeniaj. W synnych grotach Adanty dochodzi jeszcze malarstwo. Sto pidziesit lat temu, zupenie przypadkowo, odkryto wspaniae pomniki indyjskiej sztuki: dwadziecia dziewi wity i klasztorw urzdzonych w grotach rozmieszczonych wzdu urwistego brzegu rzeki Waghora w Indiach rodkowych. Kolumny wity, wykute w skale, pokryte s fantastycznymi figurami, fasady upikszono posgami Buddy i jego uczniw. Najpikniejsze s jednak freski na cianach grot wyciosanych w skale. Bezimienni geniusze stworzyli tutaj portrety i pejzae, sceny mitologiczne i z ycia codziennego, obrazy miast i zwierzt. Freski te nale do skarbca sztuki oglnoludzkiej, oczarowuj widzw swoj prawdziwoci, ludzkoci, poezj i psychologiczn gbi obrazu. Historycy sztuki zgodni s, e rysunki Adanty maj dla historii sztuki Azji takie znaczenie jak freski Woch dla Europy zachodniej. Sztuka ta wywara niewtpliwie powany wpyw na artystw Cejlonu i Azji rodkowej, Japonii i Iranu, Nepalu i Syjamu, Chin i Tybetu. Buddyzm, zrodzony w Indiach, torowa drog ideom artystycznym, moralnym, filozoficznym i wywar silny wpyw na ycie duchowe Chin, Tybetu, Japonii, Birmy oraz 102

innych krajw. wite stupy, pomniki kultu indyjskiego buddyzmu, przeobraziy si w pagody o zotych szczytach w Rangunie, Bangkoku, Katmandu, Phnom-Penh. Wiele metrw wzwy wznosi si ogromny posg Buddy w starym japoskim miecie Kamakura jako dowd, e wpywy kultury indyjskiej zaczy przenika do Kraju Wschodzcego Soca ju prawie przed ptora tysicem lat. Dzisiaj buddyzm panuje w krajach Azji poudniowo-wschodniej, ale nie dominuje w swej ojczynie - w Indiach. Kultura wielu krajw wchaniaa i drug religi Indii hinduizm. W poowie ubiegego stulecia podrujcy po Kambody przyrodnik francuski Mouhot odkry w dungli porzucone miasto. Z mrocznego gszczu wyoniy si wiee ze wityni porodku, zbudowan przez bezimiennego Michaa Anioa Wschodu, jak nazwa Mouhot twrc tego cudu architektonicznego. Hymnem religijnym zakltym w kamie nazwali historycy sztuki genialny kompleks architektoniczny i rzebiarski znany obecnie pod nazw Angkor, dum narodow Kambody. Dziesitkami metrw cign si ciosane w kamieniu sceny przedstawiajce epizody z eposu indyjskiego Mahabharata i z poematu Ramajana. Z genialnym mistrzostwem artyci kambodascy wyrzebili wielkich bogw hinduskiego panteonu Siw, Brahm, Wisznu. Herosom eposu indyjskiego, starym indyjskim bogom, powicone s rzeby wityni Borobudur na Jawie, wspzawodniczce z plastyk Angkor w monumentalnoci i doskonaoci. Na przestrzeni prawie kilometra cignie si zadziwiajce panneau z paskorzebami. Z wielk kultur Indii ju od staroytnoci zwizana jest rwnie sztuka Indonezji, a waciwie caej poudniowej Azji. Zupenie jednak nieoczekiwanie okazao si, e z histori Indii splatay si i losy narodw Europy. Wskazuj na to, co prawda, nie pomniki architektury i rzeby, ale utwory literackie Indii. ARYJSKA ZAGADKA W drugiej poowie XVIII w. stao si oczywiste, e zwycistwo w opanowaniu Indii osigna angielska Kompania Wschodnio-Indyjska dystansujca swoich konkurentw: Szwedw, Holendrw, Duczykw, Portugalczykw i Francuzw. Nie zwyciony pozosta nard indyjski i jego nienawi do kolonizatorw. Powstaje problem, jak rzdzi milionami ludzi, ktrych jzyk, historia, kultura, obyczaje, religia s nieznan kart. W tym celu Kompania Wschodnio-Indyjska tworzy w r. 1874 Bengalskie Towarzystwo Wiedzy o Azji. 103

Urzdnicy angielscy ucz si jzykw i zwyczajw Hindusw. Wrd tych urzdnikw znajduj si uczeni-orientalici, ktrzy ku swemu zdumieniu krok po kroku odkrywaj uderzajce podobiestwo bogw hinduizmu do klasycznych bogw antyku, pokrewiestwo niezrozumiaego kapaskiego sanskrytu z angielskim, a nawet z niedocignion w doskonaoci acin. Co znaczniejsi europejscy filologowie zabieraj si do poznawania liryki, eposu, dramaturgii Indii, aby nieoczekiwanie odkry arcydziea literatury. Badania rozszerzaj si na filozofi, religi, prawoznawstwo, gramatyk, astronomi, matematyk. Sensacyjne zaoenie staje si udowodnionym faktem: najstarszy jzyk Indii, jzyk Rigwedy, okazuje si spokrewniony z acin, grek i jzykami sowiaskimi. Wicej, jzyk ten by moe jest najbliszy prajzykowi, z ktrego pochodz jzyki licznej rodziny, zwanej indoeuropejsk (jzykami tymi posuguje si obecnie ponad miliard ludzi. Naley do niej angielski, francuski, hiszpaski, niemiecki, polski, portugalski, hindi, rosyjski, perski i wiele innych, w ktrych wypowiadaj si ludzie we wszystkich czciach wiata). Spoeczestwa uywajce najstarszego jzyka indoeuropejskiego nazyway siebie Ariami, o ich przybyciu do Indii opowiadaj wite ksigi Hindusw - Wedy (sowo to jest pokrewne staroruskiemu wiedat - zna). Po sforsowaniu paskowyu iraskiego i Indusu wtargny wojownicze plemiona Ariw do Pendabu, aby pniej rozszerzy swoj wadz na wschd, na dolin Gangesu, i na poudnie na teren Dekanu. Skd nadeszli wojowniczy zdobywcy? Odpowiedzi na to pytanie nie mog do dzi udzieli ani jzykoznawcy, ani archeologowie. Za ojczyzn Ariw uwaano tereny znad Morza Czarnego i Azj rodkow, Litw i Pwysep Bakaski, Irlandi i Kret. Problem Ariw zrodzi wiele najrnorodniejszych hipotez, a niejako po drodze posuy powstaniu teorii nie majcej nic wsplnego z nauk. Mowa tu o rasistowskiej teorii biaych panw i wyszoci Aryjczykw nad wszystkimi innymi narodami naszego globu. ...I MIT O AKYJCZYKACH Wojowniczy Aryjczycy przyszli do Indii, przynoszc jej narodom sw wysok kultur, bro z elaza, pismo, ustrj pastwowy; rwnie oni przynieli wiato cywilizacji ludom Afryki i Oceanii. Posugujcy si jzykiem aryjskim nard przekaza wysok kultur i spoeczestwom Europy zachodniej, wegetujcym w prymitywie wsplnoty pierwotnej. Wreszcie Aryjczycy ucywilizowali narody Europy wschodniej, jednoczc rnorodne plemiona Sowian. Taka bya myl przewodnia twrcw teorii aryjskiej. 104

Owadnici duchem spoecznoci, zamiowaniem do porzdku, wysokim poczuciem honoru, sprawiedliwoci i humanitaryzmu, pospieszyli Germanie na pomoc pastwowoci rzymskiej dokadnie tak, jak par stuleci pniej skandynawscy Germanie - Warego-Ru pospieszyli z pomoc niedonym, upieczym hordom ruskich Sowian, na ich wezwanie i na ich prob - pisa archeolog niemiecki Gustaw Kossinna. Po dojciu nazistw do wadzy w Niemczech rozpoczto wytone badania, ktrych celem byo uzasadnienie odwiecznej przynalenoci terenw wschodniej Europy (a rwnoczenie i zachodniej) do narodu aryjskiego, za ktrego prostych spadkobiercw i kontynuatorw ogoszono Niemcw. I podczas gdy nazistowscy uczeni Lenard i Frank wykorzeniali ydowsk fizyk (tym terminem okrelali oni teori wzgldnoci Einsteina), ich nie mniej gorliwi koledzy-historycy usiowali udowodni wyszo Aryjczykw nad innymi narodami, zgodnie z obdnym programem Hitlera, zawartym w Mein Kampf. Uczony, ktry zamiast obiektywnego zbadania faktw i wyprowadzania wynikajcych z nich wnioskw wkracza na drog dowodw a priori, skazany jest na porak, nauka bowiem nie znosi powzitych z gry pogldw. A jeeli dodamy do tego jeszcze motywy polityczne, badanie naukowe zmieni si w zwyky falsyfikat prawdy i faktw. Po zaborze czci Polski Fryderyk II poproszony o uzasadnienie swojego kroku cynicznie odpowiedzia: Od czego mam moich historykw? Oni odnajd jaki bd argument, uzasadniajcy moje prawo do tego kraju. Faszystowscy historycy z nie mniejsz ni historycy Fryderyka II gorliwoci usiowali uzasadni suszno, a nawet prawo do wszystkich roszcze terytorialnych Niemiec. Zmobilizowano i wcignito do suby archeologi i etnografi, jzykoznawstwo i paleografi. Specjaln rol wyznaczono antropologii. RASY, JZYKI, KULTURY Ze zdziwieniem zapytywali jzykoznawcy, dlaczego aryjsko ma si odnosi akurat do staroytnych Germanw? W adnym jzyku germaskim nie wystpuje takie sowo. Ariami nazywali siebie Hindusi, Iraczycy, plemiona scytyjskie i nikt wicej. Jeszcze bardziej dziwaczne s pretensje, w myl ktrych Germanie mieliby nalee do czystych Aryjczykw w przeciwstawieniu do innych narodw uywajcych jzyka rodziny indoeuropejskiej. Czy w ogle moliwe jest utosamianie grup posugujcych si okrelonym jzykiem z jakkolwiek ras czy kultur? Wszystkie fakty przemawiaj za tym, e czyni tego nie wolno. Jzyk ormiaski (armeski) naley do grupy indoeuropejskiej, jakkolwiek sami Ormianie pod wzgldem antropologicznym s bliscy ludom Kaukazu, a te posuguj si 105

jzykami nie majcymi nic wsplnego z aryjskimi. Podobnie jak jzyk Osetycw zbliony jest do jzyka Scytw, nalecego do jednego z najstarszych jzykw indoeuropejskich, natomiast sami Osetycy, wedug danych antropologicznych, nale do rdzennej rasy kaukaskiej. Ludno murzyska Ameryki mwi po angielsku, a wic w jzyku nalecym do germaskiej gazi aryjskiej rodziny jzykowej. niadzi Cyganie, Skandynawowie o biaej skrze, ciemnoskrzy Murzyni Ameryki, Brazylii i Wysp Antylskich, czarnowosi Ukraicy, jasnowosi otysze - wszystko to przedstawiciele rnych ras, a mwi w jzyku jednej rodziny - rodziny indoeuropejskiej. Przykadw takich mona by przytoczy wiele. Wyspy Indonezji, Polinezji i Melanezji zamieszkuj ludy posugujce si jzykami jednej rodziny - malajskopolinezyjskiej. Nale jednak do rnych ras: mieszkacy Melanezji do melanezyjskiej, Indonezyjczycy do mongoloidalnej, Polinezyjczycy posiadaj cechy rasy europeidalnej i mongoloidalnej. Jak twierdz antropologowie, rdzenni mieszkacy Nowego wiata, Indianie, nale do jednej rasy, a wedug jzykoznawcw istniao na kontynencie amerykaskim przed Kolumbem okoo dwch tysicy rnych jzykw. Rnych jzykw, czsto bardzo od siebie odlegych, uywaj mieszkacy tropikalnej Afryki mimo braku silniejszego zrnicowania rasowego. Jzyk i rasa nie posiadaj wic elementw wsplnych: podobnie nie istnieje zaleno midzy jzykiem i kultur. Na terenie Azji Mniejszej, Indii i Midzyrzecza wymieniao si stopniowo wiele jzykw i grup jzykowych, natomiast kultura w swych podstawach pozostawaa ta sama. Jeli przyjrze si stylowi ycia czy sposobowi mylenia, biorc pod uwag tradycje kultury, to wspczeni Finowie, Estoczycy, Wgrzy - s typowymi Europejczykami. A przecie jzyki ich pokrewne s nie indoeuropejskim, ale jzykowi Mansw - dalekich mieszkacw Syberii. Afrykaska w swej podstawie kultura Malgaszw stworzona zostaa przez nard uywajcy jzyka pokrewnego z malajskim i indonezyjskim. Jak mao cech wsplnych znale mona midzy kultur Litwinw i staroytnych Hindusw, a przecie ich jzyki s bardzo bliskie! Cechy rasowe przekazywane s dziedzicznie. Jzyk jest zjawiskiem spoecznym, co prawda bardziej konserwatywnym w porwnaniu z kultur, najbardziej ruchliwym ogniwem w acuchu rasa-jzyk-kultura. Utosamianie tych trzech poj w ubiegym wieku, kiedy archeologia, jzykoznawstwo i antropologia znajdoway si jeszcze w powijakach, byo po prostu bdem. W naszych czasach metoda ta znajduje zastosowanie 106

z zupenie innych przyczyn, suy interesom polityki, interesom tego czy innego kraju lub warstw rzdzcych. Jako nieunikniony skutek pociga ona za sob zaognienie rnic narodowych, roszczenia terytorialne, denia do uzyskania bezwarunkowego priorytetu w tej czy innej gazi nauki i kultury, faszerstwo faktw jawne lub skryte.

HIPOTEZA SYBERYJSKO-EUROPEJSKA Pod sztandarem walki w obronie czystoci rasy faszyci mordowali setki tysicy Polakw, Rosjan, Biaorusinw, Czechw... Ale najokrutniej i najbardziej metodycznie przeprowadzili zagad ydw. Nazistowscy przywdcy zapacili mierci za stosowane okruciestwa. Brednie skadajce si na teori historykw hitlerowskich stay si pomiewiskiem wspczesnej nauki. Zwaszcza gdy w wietle ostatnich bada i wyjanio si staroytne pokrewiestwo jzykw indoeuropejskich... i semickich. O tym, e takie pokrewiestwo istnieje, jzykoznawcy myleli od dawna. Wiele sw jzykw indoeuropejskich i semickich posiadao podobne znaczenie. Moe to jednak zbieno zupenie przypadkowa? Moe chodzio tu o zwyke zapoyczenia (jak np. wszystkie jzyki wiata zapoyczyy australijskie sowa kangur i bumerang lub rosyjskie sputnik). W jaki sposb zatem udowodni rzeczywiste pokrewiestwo? I tu z pomoc przysza matematyka. Jzykoznawca radziecki A.B. Dogopolski szuka w cigu wielu lat metod udowodnienia pokrewiestw jzykw i grup jzykowych. Rezultaty swych bada opublikowa w szeregu prac i na temat ten wygosi referat w r. 1964 w Moskwie na Midzynarodowym Kongresie Antropologw i Etnografw. Na pocztku przeprowadzi analiz rdzeni sw z rnych jzykw - wyjaniajc, ktre z nich utrzymuj si dugo, a ktre bardzo szybko ulegaj zmianie w toku rozwoju jzyka. I tak np. rdze ze znaczeniem gwiazda okaza si trwalszy ni rdze ze znaczeniem byskawica. Na przestrzeni dugiej historii aciny i wywodzcych si z niej francuskiego, rumuskiego, hiszpaskiego, woskiego, portugalskiego - znaczenie gwiazda wyraa jeden i ten sam rdze (stella, toile), podczas gdy w tym samym czasie znaczenie byskawica zmienio sw nazw trzykrotnie. Odpowiednio w innych grupach jzykw - pisze Dogopolski - jzyki germaskie (rozpatrzono 12 jzykw) gwiazda - 0 zmian, byskawica - 2 zmiany, jzyki sowiaskie (10) - 1 i 3, indoiraskie (21) - 0 i 5, staroytne indoeuropejskie (od praindoeuropejskiego do 107

grup odrbnych - 11 jzykw) - 1 i 10, semicki (4) - 1 i 0, drawidyjskie (4) - 0 i 0, ugrofiskie (6) - 2 i 4, dagestaskie (7) -1 i 2, tureckie (15) - 0 i 6. Ogem dla rozpatrywanych tutaj jzykw: gwiazda - 6 zmian, byskawica - 36. Podobnej kontroli na stabilno poddano dwiecie pidziesit najczciej uywanych podstawowych sw ze stu czterdziestu rnych jzykw, od rosyjskiego do sumerskiego, od czukockiego do hiszpaskiego. W rezultacie tych bada sporzdzono zestawienie znacze wedug kolejnoci ich stopnia trwaoci. Najbardziej trwae okazay si liczebniki trzy, cztery, pi, sze i zaimek pierwszej osoby liczby pojedynczej (ja), w adnym ze stu czterdziestu jzykw (ktrych historia ogarnia w sumie okres dwustutrzystu tysicy lat) nie zmienio si ani razu ich brzmienie. Od jednej do dwch zmian wystpio w liczebniku dwa, siedem, osiem, w zaimku drugiej osoby liczby pojedynczej (ty); nastpnym wedug stopnia trwaoci byo znaczenie sowa kto, pniej liczebniki dziesi i jeden, sowo jzyk, zaimek pierwszej osoby liczby mnogiej (my). Na licie sw niezmiennych znalazo si wszystkiego pitnacie sw. Te niezmienne rdzenie poddano badaniom porwnawczym, przy czym brano pod uwag, na ile prawdopodobne s przypadkowe zbienoci znacze. W rezultacie okazao si, e wikszo z pitnastu podstawowych rdzeni z jzykw indoeuropejskich jest zbiena z rdzeniami jzykw semickich: prawdopodobiestwo ich przypadkowej zbienoci okazao si rwne liczbie 0,005, a wic znikome. Oznacza to, e pokrewiestwo jzyka Aryjczykw i Semitw rzeczywicie istnieje! Dogopolski porwnywa nie tylko te grupy jzykw, jako e prawdopodobiestwo przypadkowej zbienoci rdzenia sw z dwu jzykw jest wiksze w porwnaniu z prawdopodobiestwem takiej zbienoci w czterech lub piciu jzykach. Sia dowodu jednej zbienoci rozcigajcej si na pi jzykw o wiele przewysza zbieno wystpujc w dwu jzykach. Jzykoznawcy zakadali, e jzyki indoeuropejskie pokrewne s nie tylko semickim, ale i uralskim (fiski, wogulski, wgierski), a nawet martwemu sumerskiemu. Byy rwnie hipotezy zakadajce wsplny rodowd sumerskiego z jzykami rodziny kartwelskiej (gruziski, mingrelski i swaski), a jzykw uralskich - z rodzin czukczo-kamczack. Dogopolski porwna sze duych rodzin jzykowych: indoeuropejsk, chamitosemick (do ktrej poza hebrajskim nale: staroegipski, arabski, koptyjski, wiele jzykw Sudanu i Etiopii), uralsk, atajsk (cznie z mongolskim, tureckim i innymi jzykami Azji), czukczo-kamczack, kartwelsk, ponadto zbadano - wyodrbniajcy si wrd jzykw wiata staroytnego - sumerski. 108

Rezultaty porwnania byy zarwno przekonywajce, jak i zdumiewajce. Prawdopodobiestwo przypadkowej zbienoci znacze okazao si wielkoci mniejsz ni 0,00000000000000000001. Cudw nie ma, okazuje si, e kiedy w bardzo zamierzchych czasach wszystkie badane rodziny jzykowe miay wsplnego przodka, wsplny jzyk. Wskaza rwnie warto, e na terytorium Indii znaleziono rzeczowe dowody wskazujce, e wojowniczy Ariowie wcale nie przynieli wysokiej kultury do Indii, zniszczyli natomiast wielk na te czasy cywilizacj, powsta w dolinie Indusu przed picioma tysicami lat. Odkrycie kultury protoindyjskiej uzna mona za jedno z najwikszych osigni archeologii XX wieku. PODEJRZENIA STAJ SI FAKTAMI Pocztkowo uwaano, e historia Indii rozpoczyna si od okresu podboju przez Ariw, przedtem natomiast Hindustan zaludniony by przez dzikie plemiona. Mimo to na dugo przed archeologicznymi wykopaliskami, ktre wskrzesiy prawdziwy obraz przeszoci, wrd znawcw sanskrytu i witych hymnw hinduistycznych zaczo budzi si podejrzenie, e Ariowie zawojowali bynajmniej nie dziki kraj. I rzeczywicie, wielkiego boga Indr, opiekuna Ariw, nazywano burzycielem fortec, ktrych chyba nie budoway ludy epoki kamiennej. Liczni wrogowie Ariw, jak mwi Rigweda, najstarsza ksiga Wed indyjskich, mieszkali w dobrze umocnionych miastach, swoim bogactwem budzili zawi aryjskich przybyszw, ktrzy nazywali ich przebiegymi kupcami, handlarzami dcymi do bogactwa, trudnicymi si sprzeda wyrobw rzemiosa i produktw rolnych. Friedrich Max Mller, synny sanskrytolog, ju w ubiegym stuleciu wskazywa, e nazwy wielu cennych rzeczy, jakie przywieziono na dwr biblijnego krla Salomona, wskazuj na ich indyjskie pochodzenie (np. drzewo sandaowe, mapy, pawie, ko soniowa). Udowodniono pniej, e nie s to sowa aryjskie, lecz drawidyjskie, wywodz si zatem z jzyka rdzennej ludnoci Indii. Krl Salomon y okoo tysica lat przed nasz er; wtargnicie Ariw do Indii nastpio pi wiekw wczeniej, a w ruinach miast staroytnego Midzyrzecza, sigajcych w gb wiekw na dobre dwa tysice lat przed inwazj Ariw, znaleziono przedmioty bdce niewtpliwie pochodzenia indyjskiego! Na dugo przed epok opisywan w Rigwedzie istniay zwizki midzy Midzyrzeczem a Indiami. wiadectwa tego faktu znaleziono i w samym Hindustanie, przy czym chodzi tu nie o lune zwizki, ale dobrze zorganizowan wymian handlow midzy dwu wielkimi cywilizacjami - sumersk i najstarsz cywilizacj 109

Indii, ktrej odkrycie, jak ju wspomnielimy, mona zaliczy do najwikszych odkry archeologicznych naszego stulecia. Wykopaliska te i studia pozwoliy przesun histori doliny Indusu do dwu tysicy lat w gb wiekw. Dotychczasowe pogldy goszce, e Ariowie dokonali w poowie drugiego tysiclecia inwazji na zupenie dziki kraj i byli twrcami wszystkiego, co istotne w kulturze indyjskiej, okazay si - w wietle dzisiejszym - zupenie faszywe. Kultura protoindyjska istniaa rwnolegle z kultur Egiptu i Sumeru, a zatem istniej podstawy, by j zaliczy do trzeciej najstarszej cywilizacji na naszym globie. I jeeli wiekiem swym ustpowaa troch kulturze egipskiej i mezopotamskiej, to pod wzgldem obszaru dwukrotnie przewyszaa Egipt okresu Starego Pastwa i czterokrotnie - Sumer.

ODKRYCIA W DOLINIE INDUSU Mieszkacy Pendabu, tego indyjskiego Piciorzecza, znali od dawien dawna wzgrza czerwonych cegie rozrzucone w okolicach wioski Harappa w pobliu starego koryta rzeki Rawi, jednej z odng Piciorzecza. I wieniacy, i mieszkacy okolicznych miast rozbierali powolutku te wzgrza i zabierali ceg, tak potrzebn w gospodarstwie. Czasami znajdowali w ceglanych wzgrzach zadziwiajce i dziwne drobiazgi z gliny, pieczcie pokryte niepojtymi znakami rysunkowymi, paciorki itp. Pagrkw byo wiele, tote stare ruiny nie ponosiy specjalnego uszczerbku. Ale oto Anglicy, ktrzy zdobyli Pendab, postanawiaj zbudowa wan dla nich lini kolejow czc port Karaczi, lecy na brzegu Zatoki Arabskiej, z miastem Lahore, niedaleko Himalajw. W r. 1856 do dziea przystpuj dwaj energiczni Anglicy, bracia John i William Bruntonowie. Odcinkiem poudniowym kieruje John, pnocnym - William. Do budowy nasypu potrzebna jest podsypka, lecz skd j wzi w okolicach ubogich w kamie? Bracia znajduj oryginalne wyjcie z sytuacji. John przeksztaca ruiny redniowiecznego miasta Brahmanabadu w kamienioomy i to, co jeszcze pozostao, pochania nasyp kolejowy. William natomiast rozkopuje ceglane wzgrza okolic Harappy. Szyny dzisiejszej linii kolejowej czcej Lahore z Multanem spoczywaj na ceglanym gruzie staroytnych ruin. Teraz ju wiemy, jak s one stare. Licz sobie nie tysic lat ani nie dwa, nawet nie trzy, a ponad cztery tysiclecia! William Brunton zlikwidowa najstarsze miasto Hindustanu, miasto, ktre istniao w tych dniach, w ktrych wznoszono piramidy faraonw Starego Pastwa w Egipcie. Archeolodzy dowiedzieli si o tym zbyt pno, dopiero w r. 1921. Wykopaliska na 110

terenie zniszczonego miasta, nazwanego od pobliskiej wioski Harapp, wykazay, jak byo ono wielkie i stare. Niestety, uczeni mogli jedynie zbiera i klei resztki przedmiotw potuczonych w drobny mak - straty wyrzdzone Harappie przez angielskich cywilizatorw byy nie do odrobienia. Na szczcie w r. 1922 archeolog indyjski R.D. Banerji znajduje w odlegoci szeciuset pidziesiciu kilometrw na poudniowy zachd od Harappy drugie miasto, rwnie stare jak tamto. Miejscowo zbudowan na jego ruinach okoliczni mieszkacy nazywali Osad Martwych - Mohendo-Daro. Pod tak nazw miasto lece na prawym brzegu Indusu, w odlegoci czterystu kilometrw od jego ujcia, weszo do historii odkry archeologicznych. Rozpoczte przed pidziesiciu laty prace wykopaliskowe w Mohendo-Daro kontynuowane s do dzisiaj. Chocia znaczna jego cz pozostaje nadal nieznana, moemy sobie ju obecnie wyobrazi, jak byo rozplanowane i zbudowane to najstarsze miasto indyjskie. Podzielone byo na dwie czci: grn, w ktrej odbyway si uroczystoci religijne i w ktrej mieszkali wadcy, oraz doln, zamieszkan przez ludno pracujc. Obecnie miasto grne posiada ksztat wyduonego wzgrza w znacznej czci rozkopanego, ukoronowanego stup wzniesion w pierwszych wiekach n.e. Pozostae budowle i budynki pochodz z czasw starszych od stupy o blisko trzy tysiclecia. Najwspanialsz budowl grnego miasta jest basen o dugoci 12 m, szerokoci 7 m i gbokoci 2,5 m. Jego ciany oblicowane s ceglan wykadzin na zaprawie wapiennej, uszczelnion warstw bitumiczn. W pobliu wydrono studni bdc rdem w ody, poczon specjaln rynn. W pnocno-wschodnim rogu basenu istnieje otwr do spuszczania wody. Jak widzimy, basen zbudowano wedug wszystkich regu techniki i wymaga sanitarnych. Otoczony jest supami, prawdopodobnie pozostaociami werandy lub galerii. Basen by miejscem obrzdw rytualnych, najpewniej obmywania, ktre do dzisiaj posiada wielkie znaczenie religijne dla mieszkacw Indii. W kierunku pnocno-wschodnim od basenu znajduje si dugi budynek przypominajcy klasztor. Resztki schodw wiadcz, e kiedy by to budynek pitrowy. Stanowi prawdopodobnie rezydencj najwyszego kapana Mohendo-Daro lub zgromadzenia kapanw kierujcych obrzdami rytualnymi odbywajcymi si w basenie, a by moe i caym yciem duchowym a nawet wieckim w miecie. Oprcz basenu i klasztoru w grnym miecie znajdowao si jeszcze kilka budynkw oddzielonych od siebie uliczkami i zaukami. Cae ycie spoeczne i religijne Mohendo-Daro koncentrowao si tutaj, na tym swego rodzaju indyjskim akropolu. 111

redniowieczne miasta azjatyckie charakteryzuj si chaotyczn zabudow i brakiem urzdze sanitarnych z wyjtkiem dzielnic zamieszkaych przez wadcw. Tymczasem w Mohendo-Daro archeolodzy zobaczyli zupenie inny obraz - dolne miasto byo zdaniem specjalistw znakomitym wzorcem sztuki zabudowy przestrzennej. Gwna ulica przecina miasto dokadnie z pnocy na poudnie. Szeroko tej arterii Mohendo-Daro wynosi dziesi metrw. Jest ona poprzecinana przecznicami o szerokoci od ptora do trzech metrw, dzielcymi miasto na regularne dzielnice. Ju na pierwszy rzut oka wida, e Mohendo-Daro wznoszono wedug dokadnie wyznaczonego i przemylanego planu. Drzwi domw mieszkalnych wychodziy nie na ulic gwn, lecz na uliczki boczne widocznie tak byo wygodniej. Nieliczne i niewielkie prostoktne okna umieszczano w taki sposb, by do pomieszcze nie dostawa si palcy upa indyjski. Standardowy dom mieszkalny skada si z kilku komnat na dole i z grnej kondygnacji, na ktr prowadziy schody, prawie zawsze posiada azienk, komnat do ablucji. Dom mia wewntrzny may dziedziniec, przewanie ze studni. System kanalizacji obejmowa cae miasto. W podog budynku wpuszczano gliniane rurki, ktrymi woda z azienki ciekaa do rynsztoku. Takie rynsztoki biegy wzdu kadej ulicy Mohendo-Daro. Przykrywano je specjalnymi daszkami z cegie przylegajcych, cile, lecz nie czonych adn zapraw. Czy by w tym jaki okrelony cel? Oczywicie. Przy oczyszczaniu kanau mona byo w dowolnym miejscu podnie ceg i usun nieczystoci. Niekiedy azienk lokowano na pitrze. Std woda spywaa kanaem umiesz czonym w murze. Wiele z tych kanaw przebiegao ukonie pod rnymi ktami do studzienek w ten sposb, by bryzgi wody nie paday na przechodniw - pisze D. Mackay w Early Indus Civilizations. - Mieszkacy Mohendo-Daro byli dumni ze swego systemu kanalizacyjnego. Mur okalajcy otwr kanau by zbudowany z cegie tak dokadnie dobranych i dopasowanych, e nawet dzisiaj trudno zauway ich spojenia. Czasami ta znakomita wykadzina lekko wystaje, tworzc swego rodzaju ozdob nagiego muru. Ich duma bya w peni uzasadniona: takiego systemu kanalizacyjnego nie byo ani w Staroytnym Egipcie, ani w Sumerze. Nawet dzisiaj, gdy upyno ju ponad cztery tysice lat, wiele miast azjatyckich mogoby pozazdroci im takich urzdze.

112

KULTURA PROTOINDYJSKA - PIERWOTNA KULTURA INDII Cywilizacja, ktrej znakomitym tworem jest Mohendo-Daro, otrzymaa pocztkowo nazw kultury doliny Indusu - w istocie bowiem i Harappa, i Mohendo-Daro le w dolinie Indusu: pierwsza - nad jego dopywem, rzek Rawi, drugie - nad brzegiem samego Indusu. Nieco pniej odkopano, rwnie w dolinie Indusu, inne wspczesne im osiedla: CzanhuDaro, Amri, Dhukar. Aczkolwiek s one mniejsze, ich rozplanowanie i przedmioty znalezione podczas prac wykopaliskowych powiadczaj to, co wiemy z prac w MohendoDaro. Ale oto bye kolonialne Indie staj si dwoma niepodlegymi pastwami - powstaje Republika Indii i Pakistan. Wszystkie najstarsze osady w dolinie Indusu przypadaj Pakistanowi. Indyjscy archeolodzy rozpoczynaj poszukiwania osad kultury Indusu w rnych okolicach Hindustanu: u podny Himalajw, nad brzegiem Morza Arabskiego na pwyspie Kathijawar, w dolinie Gangesu, pod Delhi, opodal Bombaju, nad brzegiem rzek Narbada i Tapti. Znany nam dzisiaj zasig wystpowania najstarszej cywilizacji Hindustanu obejmuje ogromny obszar - okoo 1 650 000 km2, prawie dziesiciokrotnie wikszy ni cywilizacje Staroytnego Egiptu i Midzyrzecza (a poszukiwania archeologw trwaj i obszar ten moe okaza si duo wikszy). Oto powd, dla ktrego obecnie zamiast okrelenia kultura doliny Indusu stosuje si nazw kultura harappaska albo protoindyjska. Dzisiaj znamy ponad sto pidziesit osiedli i miast stworzonych przez przedstawicieli tej kultury. W ruinach tych ludzkich skupisk znaleziono wiele rnorodnych przedmiotw, bdcych wiadectwem ycia Protohindusw, ich gospodarki, wierze, sztuki. Podobnie jak staroytni Egipcjanie, Sumerzy, Babiloczycy, Protohindusi nie znali jeszcze wytopu elaza. yli w epoce brzu, w fazie przejciowej z epoki kamienia do epoki elaza. Czasami uywali jeszcze narzdzi kamiennych. Archeolodzy znaleli charakterystyczne noe - krzemienne klingi o szlifowanych, wyszczerbionych ostrzach. Prawdopodobnie posugiwano si nimi w gospodarstwie do cicia misa i warzyw. W Mohendo-Daro znaleziono kilka masywnych, alabastrowych talerzy. Ale materiaem podstawowym do wytwarzania narzdzi, broni i innych przedmiotw by brz i mied. Z nich wykonywano sagany i zwierciada, poski i topory, kadzielnice i piy, miecze i ozdoby, ostrza strza i brzytwy, haczyki do poowu ryb i sztylety. Protohindusi znali dobrze koo garncarskie. Rcznie lepili z gliny rzeby poczwszy od posgw, ktre byy obiektem kultu, a do malekich zabawek dla dzieci. W miastach protohinduskich odnaleziono bardzo zrnicowane wyroby ceramiczne rnej wielkoci 113

suce do najrniejszych celw, od wielkich naczy do przechowywania ywnoci po miniaturowe puzderka na wonnoci. Ceramik zdobiono czsto ornamentem lub rysunkiem malarskim. Podczas prac wykopaliskowych w Mohendo-Daro znaleziono peny zestaw odwanikw kamiennych i miedzianych, ktre zawieszano na brzowym trzpieniu. Oryginalny by system wag. Niedue odwaniki sporzdzano na zasadzie podwjnego mnonika (1, 2, 4, 8 itd.), wiksze - dziesiciokrotnego. Znaleziono rwnie instrument, sucy do mierzenia dugoci, swego rodzaju linijk; by to wski pasek muszli z naniesion na podziak. Opiera si ona na systemie dziesitnym, a nie jak w staroytnym Babilonie na szedziesitnym. Oznacza to, e indyjski system dziesitny powsta nie w Indiach redniowiecznych czy nawet staroytnych, lecz w tych najstarszych, protoindyjskich - a miao to miejsce ponad cztery tysice lat temu! Kiedy zestaw odwanikw, bardzo w swej formie zrnicowanych szecianw, walcw, kul, przewaono na dzisiejszych wagach, okazao si, e odznaczaj si one wielk dokadnoci. Dokadno kupcw wschodnich staa si przysowiowa. Oczywicie, e w Mohendo-Daro i w innych miastach protoindyjskich wagi podlegay rygorystycznej kontroli. Archeolodzy odnaleli w ruinach dawnych budynkw miniaturowe figurki kamienne, przedstawiajce kobiety i mczyzn, jak gdyby prototyp warcabw. Nie obcy by im hazard gry w koci, przejtej nastpnie przez Ariw (ktr tak surowo potpiaj Wedy). Gra w warcaby, a tym bardziej w koci bya, jak si wydaje, domen mczyzn. Kobiety pasjonoway si biuteri. W Mohendo-Daro archeolodzy znaleli mnstwo naszyjnikw, wisiorkw z kamieni pszlachetnych, paciorkw z fajansu i masy szklanej, kolczykw, bransolet, ktre noszono na rkach i nogach. Wiele z tych ozdb to prawdziwe skarby sztuki. Ale nie tylko przedmioty sztuki uytkowej wykonywali artyci protohinduscy. W ruinach protoindyjskich miast znaleziono wiele rzeb. Do najznakomitszych nale: tak zwany portret kapana, popiersie mczyzny wykonane ze steatytu, brzowa figurka modej kobiety w naszyjniku i z bransoletami oraz torsy mskie, ktrych gowy i koczyny nie zachoway si - jeden wykonano z szarego piaskowca, drugi z czerwonego. Zdaniem radzieckiego historyka sztuki W. Sidorowej ten ostatni jest prawdziwym arcydzieem rzeby figuralnej. Jedynie na podstawie dugotrwaego dowiadczenia i znajomoci szczegw anatomii mg jego twrca z tak niewiarygodn dokadnoci odtworzy lekko wypuky brzuch, wcicie w talii, wymodelowan lini plecw i wystajce opatki - pisze Sidorowa 114

w ksice powiconej sztuce staroytnych Indii. - Ze wzgldu na artystyczn doskonao tors czerwony bez wtpienia moe by uznany za arcydzieo rwne rzebom staroytne j Grecji, uwaanym w naszych czasach za niedocigniony wzr sztuki antycznej. Do twrczoci sztuki protoindyjskiej zaliczy trzeba rwnie pieczcie wykonane ze steatytu i wypalonej gliny. Przedstawiaj one wizerunki zwierzt, a nawet cae sceny. Niektre to prawdziwe pery z dziedziny gliptyki. Pieczcie, ktrych liczba siga obecnie dwch tysicy sztuk, nale do najbardziej interesujcych znalezisk, jakie przyniosy prace wykopaliskowe w protoindyjskich miastach. Sceny przedstawione na tych pieczciach s swoistym oknem, przez ktre moemy zajrze w epok oddalon od nas o kilka tysicleci. A co chyba jest tu najwaniejsze - bardzo czsto tym rysunkom towarzysz napisy hieroglificzne. KULTURA INDUSU STAJE SI KULTUR INDYJSK Najstarsz cywilizacj Indii nazywano pocztkowo kultur Indusu. Bo te i pnocna stolica, Harappa, i poudniowa stolica, Mohendo-Daro, Czanhu-Daro, i Amri, i szereg innych drobnych osad tych czasw leao w dolinie Indusu. Liczne jednak odkrycia archeologiczne wskazuj, e nie bya to kultura jedynie Indusu, ale indyjska; miasta i osiedla tej kultury rozprzestrzeniay si daleko na wschd i na poudnie od doliny Indusu, budowano je w pobliu obecnej stolicy Delhi, w rejonie pwyspu Kathijawar, a nawet w dolinie Gangesu. W pobliu Bombaju odkryto ruiny najstarszych w wiecie urzdze portowych: miasto Lothal, o trzykilometrowym obwodzie, posiadao port z kanaami osobno dla okrtw wchodzcych do portu i wychodzcych w morze (czciowo obmurowane wypalon ceg). To tutaj, w Indiach rodkowych, nastpowa szybki proces asymilacji kultury Harappa z plemionami myliwych i zbieraczy, z plemionami zamieszkujcymi Indie od niepamitnych czasw. Dla nich koczya si epoka kamienna, od koczownictwa stopniowo przechodziy do rolnictwa i hodowli. Granice cywilizacji ulegay poszerzeniu. Prace archeologw (wrd ktrych wybitn rol odgrywaj badania uczonych Indii z dyrektorem Wydziau Archeologicznego drem A. Ghoszem na czele oraz Pakistanu z dyrektorem Khanem) pozwalaj na stopniowe odsanianie wielu rnych tajemnic zwizanych z pochodzeniem najstarszej cywilizacji Indii. Po pierwszych sensacyjnych znaleziskach w dolinie Indusu wydawao si, e Mohendo-Daro, Harappa i inne miasta powstay jako nieoczekiwanie na pustym miejscu, nie majc adnych poprzednikw 115

w postaci wczeniejszych osad, wczeniejszych kultur epoki kamiennej. Obecnie jednak uczeni Indii i Pakistanu znajduj coraz to nowe i nowe wiadectwa wskazujce, e proces narodzin i rozwoju najstarszej cywilizacji Indii przebiega podobnie dugo i z trudem jak w dolinie Nilu i Midzyrzecza. Cywilizacja ta, podobnie jak egipska i mezopotamska, rodzia si w uporczywej walce z siami przyrody. Likwidowano dungl, tpiono lub oswajano jej drapienych mieszkacw. Drzewa zuywano na opa przy wypalaniu cegie, z ktrych budowano miasta i osiedla. Oswojono sonia i bawou. Kanay irygacyjne okieznay ywio wielkiej rzeki. Miejsce dungli zajy pastwiska. Wysoka urodzajno pl i stworzenie systemu irygacyjnego stay si tym fundamentem ekonomicznym, na ktrym mogo uksztatowa si wczesnoklasowe spoeczestwo staroytnych Indii... U podstaw rozwoju spoeczestwa leay tutaj te same prawidowoci, co w innych krajach Staroytnego Wschodu - pisze archeolog W. Mason. Podobnie jak w Mezopotamii i Egipcie mia tutaj miejsce podzia spoeczestwa na klasy posiadajce i biedot, wydzielenie si potnej kasty kapanw; piktograficzne znaki przeksztaciy si w hieroglify przekazujce goski; rozpocz si rozkwit handlu, rzemios, sztuki i nauki (staroytni matematycy Mohendo-Daro i Harappy wprowadzili system dziesitny zapisywania cyfr).

INDYJSKA SPECYFIKA... W trzecim tysicleciu Indie ze swoj oryginaln i samoistn cywilizacj mog wytrzyma porwnanie z Egiptem i Babilonem, pod wzgldem technicznym nic im nie ustpujc. Mona przyj za pewnik, e cywilizacja zapucia gboko korzenie w indyjsk gleb. Powstanie i rozwj tej cywilizacji moe suy za jaskrawy przykad przystosowywania si czowieka do specyficznego rodowiska przyrodniczego, co mogo mie miejsce jedynie w rezultacie wieloletniego wytrwaego wysiku. Czowiek zda ten egzamin: cywilizacja nosi specyficznie indyjski charakter i jest fundamentem wspczesnej kultury Indii - pisze Gordon Childe. Aryjski podbj Indii - stwierdzenie to nie odpowiada rzeczywistoci. W okresie wielu lat (a moe i stuleci) przemieszczay si koczownicze plemiona Ariw po terenach Iranu i Indii i nie one stay si twrcami wysokiej kultury w Indiach, lecz przeciwnie, Ariowie byli prawdziwymi dzikusami w porwnaniu z t antyczn cywilizacj, ktra ju na przestrzeni dziesitkw stuleci istniaa w dolinie Indusu. 116

Budownictwo okrtw, system kanalizacji, uprawa baweny i grochu, lnu i jczmienia, pszenicy i palmy daktylowej, rozwinite garncarstwo i szereg innych osigni kulturowych stanowi dziedzictwo, jakie otrzymali i przejli koczownicy-Ariowie od najstarszych mieszkacw doliny Indusu. Wpywy tych niearyjskich mieszkacw nie ominy nawet religii Ariw. Kult wody, obmywania i oczyszczenia by, jak o tym wiadcz znaleziska archeologiczne w postaci basenw i ani, jednym z gwnych kultw cywilizacji Mohendo-Daro, Harappy, CzanhuDaro, Lothal, Kalibanganu, a cywilizacja ta powstaa przynajmniej okoo dwu tysicy lat wczeniej, nim pierwszy Aryjczyk wkroczy na terytorium Indii. Bg Wed - Siwa, jako wadca zwierzt wystpuje na pieczciach Mohendo-Daro, a wic i on zosta przejty od autochtonw. Swastyka bya witym symbolem Ariw. Faszyci uczynili z niej symbol aryjskiej wyszoci. Ale wykopaliska najstarszych miast Indii wskazuj, i nawet ten symbol aryjski nie jest dzieem legendarnych zdobywcw, o ktrych mwi Wedy. Archeolodzy znaleli dziesitki pieczci z rysunkiem swastyki, pieczci, ktrych wiek siga na dobre tysic lat wczeniej, ni nastpio wtargnicie Ariw do Indii. Tak wic koczownicze plemiona Ariw przejy antyczn kultur Indii. W miejsce zapomnianych dawnych miast wybudowano nowe, jak Taka-sila i Madras, Delhi i Benares, i inne. Ale tradycja kulturalna, samoistna cywilizacja Indii, siga korzeniami w gb wiekw ku najstarszej kulturze Mohendo-Daro i Harappy, ktrej dziedzictwo przejli nieokrzesani koczownicy-Ariowie. Podstawy architektury Indii bior pocztek w budowlach Mohendo-Daro, Harappy i innych, jakie dotd odnaleziono. Narodowy ubir mczyzn i kobiet, tradycja upraw rolnych i rzemiosa, ozdoby i antymonowe owki do podczerniania oczu, grzebienie z koci soniowej, nawet rozrywki (np. walki kogutw czy gra w koci) wspczesnych Hindusw sigaj w gb protoindyjskiej cywilizacji. Stamtd rwnie wywodz si tak specyficzne cechy religii hinduistycznej, jak kult falliczny, hod skadany Siwie, rytua oczyszczania wod oraz prawdopodobnie nauka jogi i kulty tantryczne*. Te zwizki z pniejsz kultur Indii s niewtpliwe i oczywiste. Natomiast do ostatnich czasw kurtyna tajemnicy zakrywaa zasadniczy i jak gdyby nierozwizalny problem: kim byli twrcy kultury protoindyjskiej?
Formy kultu w sektach, ktre czciy bstwa eskie. Nazwa wzita od witych ksig zwanych tantra. Bliej patrz A.L. Basham, Indie, Warszawa 1964.

117

Jakim jzykiem porozumiewali si twrcy tej kultury, albo jeszcze precyzyjniej, jakim jzykiem posugiwali si kapani i kupcy, ktrzy pozostawili swoje hieroglificzne napisy na pieczciach, wyrobach ceramicznych i amuletach. Nie ma potrzeby powtarza, jak wiele cennych informacji mogyby da te krtkie napisy historykom i jzykoznawcom. Znaki pisma protoindyjskiego s zadziwiajco czytelne, mgliste natomiast byy pogldy na temat jzyka, ktry w sobie ukryway. Spr antropologw, archeologw, etnografw, historykw, jzykoznawcw, paleografw na temat jzyka i rodowodu twrcw najstarszej kultury Indii rozpocz si ju od pierwszych dni sensacyjnych odkry w dolinie Indusu.

118

TAJEMNICA POD SIEDMIOMA PIECZCIAMI

PIECZTKI Z HIEROGLIFAMI Pierwsze pieczcie z napisami protoindyjskimi poznano do wczenie, bo ju w poowie ubiegego stulecia, jeszcze przed odkryciami Mohendo-Daro i Harappy. Byy to przypadkowe znaleziska. W r. 1875 Aleksander Cunningham, gwny inspektor indyjskiej suby archeologicznej (Surveyor General, Archaeological Survey of India), znany historyk, numizmatyk i paleograf, znawca pism staroytnych, publikuje w tomie pierwszym monumentalnego zbioru inskrypcji indyjskich Corpus Inscriptionum Indicarwn tre pieczci protoindyjskiej, znalezionej w r. 1872 przez majora Clarka podczas pobytu w ruinach Harappy. Sir A. Cunningham uzna ten napis za swego rodzaju odmian pisma staroindyjskiego, znanego z zabytkw III w. p.n.e. i nazywanego brahmi. Traktujc hieroglify jako litery alfabetu brahmi, Cunningham odczyta tekst umieszczony na pieczci, okrelajc jego jzyk jako bliski sanskrytowi. Mijay lata. Od czasu do czasu pojawiay si w czasopismach publikacje nowych znalezisk, rwnie przypadkowych, bez archeologicznego kontekstu. Nie przycigay one uwagi wiata nauki. Ale oto zaczynaj si wykopaliska w Harappie i Mohendo -Daro. Przynosz one nie tylko odkrycie cywilizacji protoindyjskiej, lecz setki pieczci pokrytych tysicami znakw hieroglificznych. Stao si oczywiste, e nie ma tu mowy o adnych pimie brahmi: odkryto zupenie nowe pismo, jedno z najstarszych na wiecie (pisma protoindyjskie s starsze o ponad tysic lat od chiskich i ustpuj jedynie pismu Sumerw i staroytnych Egipcjan). Prace wykopaliskowe w Mohendo-Daro dopiero si zaczy, nie opublikowano jeszcze setek pieczci znalezionych podczas tych prac, a ju w r. 1925 wychodzi w Londynie broszura L.A. Waddella pod znamiennym tytuem: Odczytanie pieczci indo-sumerskich. Waddell wykorzysta w swej pracy kilka napisw protoindyjskich, ktre dotd opublikowano, oraz nieliczne doniesienia naukowe archeologw pracujcych przy badaniu miast protoindyjskich. Zdaniem L.A. Waddella twrcami starej cywilizacji Indii byli Sumerzy. Ci z kolei byli jednym z plemion Ariw, ktrzy podbili nie tylko Hindustan, lecz i Midzyrzecze. Ariowie posugiwali si jzykiem nalecym do wielkiej indoeuropejskiej rodziny jzykowej. Do niej nale liczne narzecza Hindustanu - od witego sanskrytu poczynajc, a na wspczesnym

119

hindi, bengali, urdu i wielu innych, tzw. nowoindyjskich koczc - (jzyk tamilski, jak i spokrewnione z nim jzyki poudniowych i po czci rodkowych Indii nale do zupenie innej, odrbnej, drawidyjskiej rodziny jzykowej!). Waddell sdzi, e i jzyk Sumerw nalea do rodziny indoeuropejskiej. Std usiowa odczyta teksty protoindyjskie przy pomocy jakiej dziwacznej mieszaniny sumerskiego, angielskiego, greckiego, hindi i innych jzykw indoeuropejskich, bo te i wybr by duy. Przy okazji angielski uczony odnalaz w napisach imiona sumerskich bogw, herosw eposu staroindyjskiego itd. Jednym sowem do pltaniny jzykowej doda pltanin historyczno-kulturow. Zrozumiae, e spord specjalistw nikt nie wzi prby odczytania Waddella serio, a jeden nazwa t prac znakomitym przykadem zupenego ignorowania faktw chronologicznych i jzykowych. W r. 1931 ujrzao wiato dzienne wielotomowe sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Mohendo-Daro. Kierownik tych prac, archeolog angielski J. Marshall zakada, e twrcami cywilizacji protoindyjskiej byy ludy pokrewne dzisiejszym mieszkacom poudniowych Indii, uywajce jzykw drawidyjskich, a nie indoeuropejskich. Jednake w tomie powiconym publikacjom pieczci z napisami zamieszczono artyku C.J. Gadda, goszcy, e jzyk tych napisw jest bliski staroindyjskiemu. Gadd cytowa nawet czsto spotykane poczenie trzech hieroglifw odczytywane jako putra, co w sanskrycie znaczy syn. W tyme 1931 roku rozpoczyna seri publikacji powiconych odczytaniu tekstw protoindyjskich uczony indyjski Pran Nath, sanskrytolog i specjalista w dziedzinie filozofii staroindyjskiej. Pojawiaj si wkrtce prace innych uczonych indyjskich; Rad Mohan Natha, vami Shankaranandy, Kryszny Rao. Ich tez wspln jest szukanie rodowodu jzyka protoindyjskiego w sanskrycie. Lecz jedni twierdz, e znaki pisma przekazuj sylaby, drudzy e s to pene wyrazy, inni - e i wyrazy i sylaby, inni znw traktuj hieroglify jako znaki umowne, dublujce rysunki pieczci. Oczywiste jest, e odczytanie tych samych tekstw przynioso rne wyniki. vami Shankarananda, ktry, jak sam twierdzi odczyta dziewidziesit procent znakw i zdoa wyjani okoo tysica piciuset inskrypcji uwaa na przykad, e pismo protoindyjskie jest pismem sylabicznym, chocia istnieje w nim okoo czterystu rnych znakw-hieroglifw. Z t przeszkod Shankarananda tak oto sobie radzi: przyjmuje, e sze rnych znakw spenia funkcj jedynie jednej sylaby ka, pi innych - sylaby na, cztery samogoski i... w tekstach natomiast znajduje nie tylko imiona znane z Wed i innych rde staroindyjskich, lecz rwnie imiona krlw pastwa hetyckiego, ktre istniao w Azji 120

Mniejszej, a nawet wyrazy lilia Mekki, cho to centrum pielgrzymek wyznawcw islamu powstao... ponad dwa tysice lat po upadku kultury protoindyjskiej. Kryszna Rao uwaa, e wizerunki i napisy na pieczciach odpowiadaj sobie nie tylko znaczeniowo, lecz po prostu si dubluj. Aby przeczyta tekst, naley najpierw odnale w sanskrycie wyraz oznaczajcy zwierz, czowieka czy przedmiot ukazany na pieczci, a nastpnie zapamita pierwsz sylab tego wyrazu. T sam procedur trzeba powtrzy z nastpnym rysunkiem itd. Otrzymane sylaby tworz wyraz bdcy rozwizaniem zagadki. Tak metod sklejania sylab Kryszna Rao odczyta nie tylko imiona bogw wedyjskich (Warany, Surji itd.), lecz rwnie Isztar, bogini babiloskiej a nawet krla Salomona, wadcy krlestwa izraelskiego, panujcego w X w. p.n.e., podczas gdy teksty protoindyjskie pochodz z okresu o ponad piset lat poprzedzajcego pojawienie si tego krla... Pran Nath traktowa kady hieroglif protoindyjski jako oddzielny wyraz. Jeeli znak taki podobny by do hieroglifu staroegipskiego, odczytywa go w brzmieniu egipskim. Przyrwnywa rwnie Pran Nath znaki protoindyjskie do znakw pisma Elamu i hieroglifw kreteskich. Lecz przy takiej metodzie czytania wyrazy okazuj si zbyt krtkie, skadaj si raptem z jednej sylaby, sanskryt natomiast ma zupenie inn struktur, czsto wystpuj w nim wyrazy dwu, trzy i czterosylabowe. Zdaniem Pran Natha t nieprawidowo da si wyjani tym, e w okresie protoindyjskim sanskryt by jzykiem, w ktrym wszystkie wyrazy skaday si z jednej sylaby, podobnie jak w chiskim. Imiennik Prana Natha, Rad Mohan Nath, zmary niedawno w Shillongu (stan Assam) twierdzi, e kady znak pisma protoindyjskiego przekazuje nie wyraz, lecz sylab. W pracach powiconych prbom odczytania inskrypcji przeprowadza nader miae paralele, porwnujc na przykad indyjskie okrelenie ryby - min - z imieniem legendarnego krla Krety - Minosa, imi Siwy zestawia z nazw pnocnoamerykaskiego plemienia Indian Siuksw i uzasadnia, e plemiona Ariw z okresu powstania witych Wed znay doskonale teori wzgldnoci Einsteina! POSZUKIWANIA I PORAKI Nie naley sdzi, e w cigu ostatnich trzech dziesicioleci jedynie uczeni indyjscy prbowali rozwika tajemnic tekstw protoindyjskich. Usiowali je odczyta rwnie liczni uczeni europejscy, wrd ktrych znajdoway si gwiazdy pierwszej wielkoci, jak Czech Bedich Hrozn, odkrywca klucza do jzyka tajemniczych Hetytw, Woch Pierro Meriggi, jeden z najwybitniejszych znawcw pism staroytnego Wschodu, Anglik Flinders Petrie, 121

twrca naprawd naukowych metod bada archeologicznych i jeden z najwikszych szczciarzy wrd archeologw-praktykw. Hetyci, wspzawodniczcy ongi ze Staroytnym Egiptem i Babilonem, posugiwali si dwoma rodzajami pisma: pismem klinowym, zapoyczonym od mieszkacw Midzyrzecza, i swoistym pismem rysunkowym, hieroglificznym. Hrozn, jak sam twierdzi, ju przy pierwszym tekcie zwrci uwag, na podobiestwo znakw protoindyjskich do hieroglifw hetyckich. Zacz on czyta znaki protoindyjskie w ten sposb, jak odczytywano je w pimie hetyckim. Jednake zbyt wiele hieroglifw protoindyjskich nie znajdowao odpowiednikw w hetyckim. Wwczas Hrozn zacz szuka odpowiednikw tych znakw pord rnych pism Bliskiego Wschodu: w alfabecie fenickim, wrd hieroglifw staroegipskich, w pimie klinowym, w pismach Poudniowej Arabii, Krety itd. Nastpnie przeczyta znaki protoindyjskie tak, jak czytano je w tych jzykach, oddalonych od Indii ogromnymi przestrzeniami, a od cywilizacji protoindyjskiej - wielkim przedziaem czasu. Wynik by taki, e, jeli wierzy Hroznemu, sze znakw pisma protoindyjskiego przekazywao jedn i t sam sylab ta, a dla oznaczenia sylaby sza trzeba byo a czterdziestu szeciu (!) rnych znakw. W odczytanych takim sposobem tekstach znalaz Hrozn imiona sumerskie, asyro-babiloskie, hetyckie, sanskryckie oraz wiele innych. Autorytet Hroznego by wielki, odczytane przeze teksty na pierwszy rzut oka wiarygodne... Jednake pniejsza analiza wykazaa, e taki przekadaniec rnych pism, imion, prb czytania sylabicznego, zawierajcych chyba z pidziesit wariantw znakw na wyraenie jednej sylaby, nie moe by traktowany jako waciwe rozszyfrowanie tekstw protoindyjskich. Cenic Hroznego jako znakomitego uczonego w dziedzinie odczytywania nieznanych pism, trzeba stwierdzi, e w tym przypadku przystpi do nazbyt trudnego dziea - pisze znany archeolog i znawca pism Staroytnego Wschodu William Foxwell Albright. Tego zdania byli wszyscy wspczeni mu uczeni. Klucz jaki zaproponowa Hrozn, nie odsoni tajemnicy pieczci protoindyjskich. Obok Hroznego duy wkad do skarbnicy wiedzy o pismach hetyckich wnis profesor Pierro Meriggi. Jemu rwnie rzucio si w oczy podobiestwo licznych hieroglifw hetyckich i protoindyjskich. Jednake podobiestwo to naleao uzna za zupenie przypadkowe, czysto zewntrzne. A ju w adnym przypadku nie moe by dowodem, i hetycki albo jzyk mu pokrewny jest jzykiem tekstw protoindyjskich (stosujc na przykad te same znaki klinowe pisano na Wschodzie Staroytnym teksty w jzyka sumerskim, akadyjskim, hetyckim, huryckim, urartyjskim, palajskim, luwijskim). Meriggi zdecydowa si 122

odsun na plan dalszy problem jzyka tekstw protoindyjskich oraz zagadnienie ich fonetyki. Za problem podstawowy uzna poznanie sensu inskrypcji oraz zasad gramatycznych rzdzcych hieroglifami, przekazujcymi pojcia. Niektre z hieroglifw protoindyjskich s rysunkami konkretnych przedmiotw, ludzi, zwierzt. Meriggi da interpretacj pojedynczych napisw, wyraonych takimi hieroglifami. Na przykad tekst jednej z pieczci odczyta tak: zboe na st oficerski (poczenie znakw ziarno, oficer, podpomyk, st), innej jako stranik pola (znak stranik, czowiek z kijem i dwa znaki oznaczajce pole). Interpretacja znakw hieroglificznych to rzecz nieatwa. Jeden i ten sam znak rni uczeni rnie objaniaj. To jako pole, to jako krata, inny znak, przedstawiajcy jakie ywe stworzenie, odczytywano jako ko, hiena, skorpion, szakal... Przecie hieroglify protoindyjskie to nie wierne przedstawienia, lecz stylizowane znaki, nie mwic ju o tym, e ich wikszo odbiegaa daleko od pierwotnej piktografii i nie sposb byo w ogle dostrzec konkretnego przedmiotu, roliny czy istoty ywej. Porak skoczya si rwnie prba przedsiwzita w roku 1932 przez synnego Flindersa Petriego, ktry usiowa odczyta inskrypcje protoindyjskie od strony nazewnictwa tytuw i penionych funkcji. W Staroytnym Egipcie znajdowano pieczcie, ktrych tekst skada si z takich tytuw. Petrie zaoy, e podobnego typu s wszystkie pieczcie znalezione w Mohendo-Daro. Liczba tych pieczci jest jednak zbyt dua. Wygldaoby, e prawie kady mieszkaniec tego protoindyjskiego miasta by urzdnikiem, posiada specjalny tytu i wasn piecz. Na jednej pieczci dojrza Petrie godno inspektora skadu drewna, na innej - co rwnie dziwnego. Kto w kocu pracowa w Mohendo-Daro, jeli prawie wszyscy mczyni zajmowali eksponowane stanowiska? W rzeczywistoci, o czym wiemy z wykopalisk, kapani i urzdnicy zajmowali jedynie grne miasto i nie byo ich tak wielu w porwnaniu z ludnoci miasta dolnego. Bezowocne okazay si prby poszukiwania pokrewiestwa hieroglifw protoindyjskich z innymi systemami. W r. 1933 uczony woski G. Piccoli opublikowa interesujc tabel, w ktrej porwnywa znaki pisma protoindyjskiego ze znakami pisma etruskiego znajdujcymi si na wyrobach ceramicznych. Piccoli uzna, e okoo pidziesiciu znakw w tych pismach posiada cechy zbiene, niestety, jzyk etruski po dzie dzisiejszy pozostaje dla uczonych zagadk. Nie wiadomo rwnie, czy te znaki na wyrobach z ceramiki s w ogle pismem (skoro Etruskowie posugiwali si alfabetem, ktry leg u podstaw aciny). Przy okazji naley rwnie doda, e wrd znakw uznanych za podobne znajdujemy krzyyki, trjkty, kka - jednym sowem znaki o formie geometrycznej, 123

a podobiestwa takiego mona si doszuka w dowolnym pimie wiata, ktre posiada znaki stylizowane. Rwnie w rnych ornamentach tkanin, naczy itp. widzimy krzyyki, trjkty itd. Mniej wicej w tym samym czasie pojawia si sensacyjna wiadomo przekazana przez wgierskiego uczonego Georgy de Hevesyego mwica, e pismo Mohendo-Daro jest zaskakujco podobne do znakw kohau rongo-rongo, pisma Wyspy Wielkanocnej. Ju wczeniej podobiestwo to uchwyci w r. 1928 czeski jzykoznawca estimir Loukotka. Natomiast Hevesy porwnujc pismo odkryte w dolinie Indusu z hieroglifami Wyspy Wielkanocnej uzna, e w tych pismach, oddzielonych od siebie poow kuli ziemskiej, zbienych jest okoo setki znakw. Pniej doszed do stu siedemdziesiciu czterech. Wynikao z tego, e blisko poowa wszystkich znakw protoindyjskich posiada swe bliniaki w kohau rongo-rongo, mwicych deseczkach Wyspy Wielkanocnej! To zestawienie wywoao burzliw polemik. Jedni uczeni odrzucali zdecydowanie zbieno pism, oddzielonych od siebie nie tylko tysicami kilometrw, lecz i tysicami lat (Protohindusi uywali tego pisma w III-II tysicleciu p.n.e. a ostatni mieszkaniec Wyspy Wielkanocnej, ktry potrafi odczyta kohau rongo-rongo, zmar na pocztku naszego stulecia). Zdaniem innych uczonych wi Pacyfiku jest w peni moliwa. Inni znw zajli pozycj neutraln: skoro pisma te nie zostay dotd odczytane, to mwienie o ich przypadkowym czy nie przypadkowym podobiestwie jest przedwczesne, trzeba przede wszystkim je odczyta, poniewa, jak podkrela znany lingwista Johannes Friedrich, zewntrzne podobiestwo form znakw, zreszt niezaprzeczalne, nie moe przecie nic mwi o ich znaczeniu, o zawartym w nich jzyku i wreszcie o treci zapisanych tekstw.* Nie wolno rozwizywa jednej niewiadomej przy pomocy drugiej - taka bya sentencja specjalistw. Prby czenia tajemniczego pisma kohau rongo-rongo z protoindyjskim mog tylko jeszcze bardziej zagmatwa problem i pozbawi nas nadziei osignicia w przyszoci pozytywnych wynikw. Ale, prawd mwic, dlaczego w poszukiwaniu klucza do inskrypcji wykonanych przez mieszkacw Hindustanu mamy zwraca si do Etruskw, Hetytw, a nawet mieszkacw Wyspy Wielkanocnej? Czemu by nie sprbowa zbadania genealogii znakw w ich wasnej ojczynie - pyta uczony bengalski Sudhansu Kumar Ray.

J. Friedrich, Zapomniane pisma i jzyki, prze. B.S. Kup, Warszawa 1958.

124

Poszczeglny znak moe by podobny do innego znaku - sumerskiego, chiskiego lub egipskiego, lecz takie formalne podobiestwo - kontynuuje sw myl S.K. Ray - nie stwarza nam adnej historycznej perspektywy. Pojedynczy znak pozostaje niemym wiadkiem, niezdolnym bez pomocy swych przodkw i potomkw w sposb przekonywajcy przemwi o sobie. Cywilizacja Protohindusw istniaa w III-II tysicleciu p.n.e. Razem z ni mniej wicej w poowie II tysiclecia p.n.e. ginie pismo hieroglificzne. Dopiero okoo tysica lat pniej, ju w III w. p.n.e. pojawia si pismo w alfabecie brahmi. By moe tradycja pimiennictwa Protohindusw pozostawia jakie lady? Po prostu nie odnalelimy jeszcze brakujcego ogniwa midzy hieroglifami Mohendo-Daro i innych miast a znakami pisma brahmi. Pierwsz prb w tym zakresie podj ju w 1934 roku uczony angielski G.P. Hunter. W monografii The Script of Harappa and Mohenjo-daro przeprowadzi drobiazgow analiz tekstw pieczci poszczeglnych znakw oraz ich pocze. Nastpnie zestawi hieroglify protoindyjskie z pismem brahmi i na tej podstawie, jak sdzi, uzyska interpretacj pewnych symboli, takich jak przyrostki liczebnikw porzdkowych, kocwki narzdnika i celownika, znaki dyfrowe, determinanty na oznaczenie niewolnika i syna oraz wyraz syn - pisze rodak Huntera, David Diringer.* Jednake obecnie jest ju pewne, e pismo alfabetyczne brahmi nie wywodzi si ze rda protohinduskiego, lecz znacznie pniejszego. Znaki rysunkowe Protohindusw odbiegaj bardzo od geometrycznych znakw brahmi, nie mwic ju o tym, e brahmi jest pismem alfabetycznym, fonetycznym. Natomiast pismo protohinduskie, sdzc z liczby wystpujcych w nim hieroglifw (okoo czterystu) powinno zawiera i znaki fonetyczne, i znaki przekazujce poszczeglne pojcia czy wyrazy - jest to pismo mieszane, wyrazowozgoskowe. Identycznym typem pisma posugiwali si Sumerowie, staroytni Egipcjanie, Hetyci, Babiloczycy. Cytowany ju tutaj uczony bengalski S.K. Ray sugerowa, e pisma protohinduskie i egipskie wywodz si z jednego rda, stworzyy je spokrewnione ludy. Nastpnie do Hindustanu wtargnli przybysze z pnocy, mwicy jzykiem, ktry by archaiczn form sanskrytu. Zdaniem S.K. Raya przybysze ci przystosowali dawne pismo do swego jzyka i byli autorami tekstw na pieczciach oraz innych przedmiotach znalezionych w miastach protohinduskich. Ray traktuje je jako tabliczki szkolne - swego rodzaju pomoce dla modych skrybw.
* D. Diringer, Alfabet, prze. W. Hensel, Warszawa 1972.

125

S to wprawki, o dowolnym sensie. Poszczeglne teksty Ray tak odczytywa: onierz idzie, Ze strachem w oczach (na pieczci z wizerunkiem byka), Kaszle (piecz z wizerunkiem jednoroca), Siusia (piecz z podobizn sonicy) itp. Poszczeglne znaki pisma protohinduskiego uczony bengalski odczytuje tak, jak je czytali staroytni Egipcjanie, biorc za podstaw podobiestwo tych znakw do hieroglifw Staroytnego Egiptu. Oczywicie, e dla specjalistw taki sposb czytania i przekad tekstw pieczci wydaje si co najmniej dziwaczny. A przecie jednoczenie S.K. Ray dokona powanej pracy przy okreleniu wariantw hieroglifw, ewolucji ich ksztatu. Jednake pracy tej towarzyszyo usiowanie odczytania tekstw przy uyciu sanskrytu i to jeszcze na podstawie zewntrznego Podobiestwa do znakw hieroglifw egipskich. Wynik okaza si bardziej ni wtpliwy. Wydaje si oczywiste, e aby odnale waciwy klucz do pisma protohinduskiego naley wyrzec si, przynajmniej w pierwszym etapie, jakichkolwiek porwna z innymi pismami, odej od hipotez i sugestii na temat jzyka, jakim napisane s teksty pieczci. Najpierw naley pozna struktur samych tekstw, pozna ich gramatyk, zbada abstrakcyjny jzyk x - i dopiero pniej okreli, z jakim znanym jzykiem lub rodzin spokrewniony jest ten jzyk x. Prac tak przeprowadzia w latach 1964-65 grupa uczonych radzieckich, w ktrej by rwnie autor tej ksiki. Wynikiem tych bada byo nie tylko wydobycie na wiato dzienne abstrakcyjnej gramatyki jzyka protohinduskiego, lecz rwnie przypisanie go do okrelonej rodziny jzykw, a cilej do rodziny drawidyjskiej. JZYK X - JEST JZYKIEM DRAWIDYJSKIM Problemem pierwszym, jaki staje przed uczonym badajcym nieznane pismo, jest okrelenie systemu tego pisma. Pismo moe by alfabetyczne, w ktrym kady znak przekazuje samogosk czy spgosk, moe by rwnie fonetyczne, lecz zgoskowe: kady znak odpowiada sylabie, moe by logograficzne, jak np. chiskie, w ktrym kady hieroglif przekazuje wyraz. Wreszcie moe by ideograficzne, w ktrym znaki przekazuj pojcia nie zwizane z okrelonym, konkretnym wyrazem konkretnego jzyka (i tak ideografi mona interpretowa w dowolnym jzyku; tak np. postpi Meriggi, interpretujc poszczeglne inskrypcje skadajce si z ideogramw). Rodzaje pisma, ktre wymienilimy, przedstawiaj niejako formy czyste. Istnieje jeszcze jeden jego typ, tzw. mieszany lub wyrazowo-zgoskowy. W tym typie pisma cz 126

znakw przekazuje pojedyncze, pene wyrazy, a cz - sylaby (zapisywano nimi na przykad imiona wasne, nazwy geograficzne, wyrazy jzyka obcego itp.). Takim wanie jzykiem mieszanym posugiwali si Hetyci, Egipcjanie, mieszkacy Mezopotamii. Zdaniem wikszoci uczonych, takim pismem byo rwnie pismo protohinduskie. Istniay jednak i inne opinie goszce, e jest ono zgoskowe, wzgldnie logograficzne, wyrazowe. Znane byy prby czytania tekstw Protohindusw jako pisma alfabetycznego oraz interpretacji jego znakw, jako pojedynczych ideogramw. Statystyka matematyczna umoliwia uczonym przy pomocy nieskomplikowanych oblicze okrelenie, jakim systemem pisma napisany jest badany tekst, niezalenie od tego, czy potrafimy czyta jego znaki. Kady typ pisma posiada swj statystyczny dowd tosamoci, charakteryzuje si okrelonymi liczbowymi parametrami. Jest tutaj i oglna ilo znakw w pimie i czstotliwo wystpowania znakw w miar zwikszania tekstu, i procentowy stosunek liczby rnych znakw w tekcie do penej liczby tych znakw, z jakich skada si dany tekst. Obliczenia dowiody, e pismo protohinduskie charakteryzuje si liczbami waciwymi dla typw mieszanych, wyrazowo-zgoskowych. Dyskusj na temat systemu pisma na pieczciach mona byo uwaa za zakoczon. O jego mieszanym charakterze mwiy teraz nie tylko opinie autorytetw i teoretyczne rozumowania, lecz beznamitne, dokadne liczby. Nastpny etap prac - to wykrycie gramatyki abstrakcyjnej, struktury Jzyka x. W pimie wyrazowo-zgoskowym jeden znak wzgldnie ukad kilku znakw suy dla przekazu rdzeni wyrazw i caych wyrazw, inny - dla przekazu formantw gramatycznych, ksztatujcych te rdzenie i wyrazy (rodzaj, liczba, przypadek, odmiana itp.). Dokadnie przeprowadzone obliczenia umoliwiaj rwnie wykrycie znakw gramatycznych i ukadw tych znakw. Mechanizm tej pracy opiera si na obliczeniu czstotliwoci uywania znakw i analizy ich pozycji w stosunku do ksztatowanego przez nie rdzenia. Prac tak moe w zasadzie wykona i czowiek, i maszyna liczca. Maszyna oczywicie robi to szybciej i dokadniej. To byo przyczyn, e teksty protohinduskie zakodowano przy pomocy liczb (t nuc i wymagajc wysokich kwalifikacji prac - czterysta rnych hieroglifw posiada mnstwo wariantw - wykona leningradzki paleograf G. Aleksiejew). Teksty naniesione na perforowane karty przekazano elektronicznej pamici maszyny liczcej. Uczeni znaj okoo 2000 pieczci Protohindusw. Teksty wystpujce na tych pieczciach s bardzo krtkie, skadaj si z kilku znakw-hieroglifw. Lecz i to daje ogln 127

zawarto tekstw rzdu 10 000 znakw. eby dowiedzie si, w jakim poczeniu wystpuje ten czy inny hieroglif, naley dokona analizy wszystkich tekstw. A przecie wyszukiwa trzeba poczenia nie tylko dwch, lecz i trzech, czterech i wicej znakw w danej inskrypcji. Czowiek zuyby na to kilka lat - elektroniczna maszyna cyfrowa, pracujca wedug programu opracowanego przez M. Probsta, potrzebowaa zaledwie kilku godzin. Nadszed jednak i czas rcznej pracy. Na podstawie czstotliwoci wystpowania i pozycji znakw dopracowano si zasad budowy jzyka x, waciwoci gramatycznych jzyka tekstw protohinduskich. w jzyk x porwnywano z jzykami, ktre w swoim czasie pretendoway do protohinduskiego tronu. Byo ich ponad dziesi: hetycki, i sanskryt, staroegipski i hurycki, jzyki plemion Munda i Kol, zamieszkujcych rodkowe i wschodnie Indie, jzyk mieszkacw Wyspy Wielkanocnej i jzyk zagadkowych Etruskw... Jak wykazay liczby oraz budowa jzyka, w jzyk x, jzyk, w ktrym pisano teksty protohinduskie, naley do tzw. jzykw aglutynacyjnych. W jzykach takich wyrazy zmieniaj si z pomoc przyrostkw, ktre jak gdyby przyklejaj si do nie podlegajcego zmianie tematu czy rdzenia. Aglutynacja jest charakterystyczna dla mongolskiego, tureckiego, jzykw tungusko-mandurskich czy drawidyjskich. Analiza wykazaa, e spord wszystkich znanych nam rodzin jzykowych, struktur zbien ze struktur jzyka x ma jedynie drawidyjska grupa jzykw. Pisa o tym ju w r. 1931 kierownik prac wykopaliskowych w Mohendo-Daro J. Marshall. Jego opinia nie opieraa si jednak na bezporednim badaniu tekstw, lecz na spostrzeeniach oglnych, poczynionych przy studiowaniu materiaw archeologicznych, etnograficznych i historii Indii. W jzyku Drawidw prbowa czyta teksty protohinduskie zakonnik Henrice Heras, Hiszpan, ktry prawie cae ycie spdzi w Indiach, wrd ludw drawidyjskich. Jego prace ukazyway si w latach trz ydziestych - pidziesitych naszego stulecia i opieray si na gruntownej znajomoci tradycji, kultury i obyczajw Hindusw. Niestety, w dziedzinie paleografii, jzykoznawstwa i metod odczytywania uczony hiszpaski nie by mocny. Dlatego te spod jego rki wychodziy zupenie fantastyczne przekady tekstw protohinduskich (porwnywa ich znaki ze starochiskimi, sumerskimi, staroegipskimi), a oczywiste niedorzecznoci tumaczonego w ten sposb tekstu wyjania... cechami szczeglnymi religii Protohindusw! (Oto prbki takich przekadw: Dwa drzewa, pod ktrymi Siedmiu Promieniejcych ujrzao Boga mierci, Wielki Bg w postaci dwch form Soca i omiu pr roku itd.). Cakiem niedawno ukazaa si w Marburgu (RFN) broszura D. Shrapla, w ktrej autor 128

stara si udowodni, e jzyk Protohindusw jest - jakim jzykiem jatijskim, wywodzcym si z drawidyjskiej rodziny jzykw. Kady znak interpretuje Shrapel jako peny wyraz, czytajc rysunki pieczci tak jak inne. Proponowane przez Shrapla tumaczenia protohinduskich inskrypcji s tak dziwaczne i niedorzeczne, e przy lekturze tego utworu mimo woli rodzi si myl o jakiej mozolnie opracowanej, lecz mimo to niezbyt mdrej mistyfikacji - tak ocenia to rozszyfrowanie drawidyjsko-jatijskie, radziecki indolog N. Gurow. W r. 1965 ukazao si w ZSRR Priedwaritielnoje soobszczenije ob izuczenii protoindijskich tiekstow (Uwagi wstpne do poznania tekstw protohinduskich). W pracach zawartych w tym tomie uczeni radzieccy nie sugerowali si adnym, wczeniej przyjtym punktem widzenia na temat jzyka inskrypcji, punktem widzenia uwarunkowanym danymi archeologii, wspartym autorytetem orientalistw. Zajli stanowisko rygorystycznie obiektywne, opierajc si na dokadnych liczbach i strukturze charakteryzujcej jzyk Protohindusw - jzyk x oraz na jzykach sucych za podstaw porwna. Morfologia i skadnia jzyka x okazay si podobne do zasad gramatycznych jzykw drawidyjskich. Nie mona wykluczy jednak i takiej moliwoci, e Protohindusi posugiwali si jzykiem w swej strukturze podobnym do jzykw Drawidw, lecz nie by to jzyk drawidyjski (istnieje przecie podobiestwo strukturalne midzy jzykami Gwinei i chiskim, a nie s to jzyki pokrewne). Oto dlaczego w lad za poznaniem oglnych parametrw jzyka x, po przestudiowaniu jego gramatyki abstrakcyjnej przysza kolej na leksyk. Jeeli i w tym przypadku znalezione zostan zbienoci wyrazw jzyka x i jzykw drawidyjskich, bdzie to oznaczao, e Protohindusi mwili jzykiem nalecym do tej rodziny. W tekstach protohinduskich mona bardzo czsto spotka znaki przekazujce cyfry. Cyfra 6 wystpuje wycznie w poczeniu ze znakiem wyobraajcym ryb. Widocznie jest to jaki wyraz. W wodach tropikalnych ryba fosforyzuje, std we wszystkich jzyka ch drawidyjskich wyraz oznaczajcy ryb wymawiany jako min posiada rwnie znaczenie gwiazda. Poczenie znaku szstki ze znakiem ryba moe oznacza nie sze ryb, lecz sze gwiazd. Tak zazwyczaj okrela si sze gwiazd tworzcych Plejady, jeden z najbardziej czczonych gwiazdozbiorw (odgrywa on w staroytnoci istotn rol przy ustalaniu czasu). Tak oto otrzymujemy interesujcy cig znaczeniowy: Sze ryb-sze gwiazd - synonim gwiazdozbioru Plejad. Uycie znaku ryby, przekazujcego wyraz gwiazda, jest moliwe tylko w jzykach Drawidw! Liczba podobnych przykadw wzrosa, gdy grupa uczonych fiskich, pracujcych 129

w Skandynawskim Instytucie Studiw Azjatyckich, rozpocza w r. 1969 seri publikacji, powiconych odczytywaniu pism protohinduskich z pomoc elektronicznych maszyn cyfrowych. Kontynuuje rwnie swoje prace grupa radzieckich specjalistw pod kierownictwem J. Knorozowa (z tym, e obecnie problemem odczytania tego jzyka zajmuj si ju nie programici, specjalici z zakresu lingwistyki matematycznej, lecz kwalifikowani indolodzy i drawidolodzy: wspomniany ju N. Gurow, B. Woczok i inni). Prowadz oni mudne i drobiazgowe badania przedmiotw na ktrych wykonano inskrypcje, dokonuj podziau tych napisw wedug tematw, a wic grupuj je na donacyjne, witynne, osobowe itp. Uczeni fiscy bez powodzenia dokonali prby odczytania poszczeglnych napisw na pieczciach posugujc si jzykiem drawidyjskim. Dlaczego prba ta nie przyniosa sukcesu? Choby dlatego e przed rozpoczciem takiej pracy naley rozstrzygn bardzo istotny problem: w jakim to waciwie jzyku drawidyjskim naley je czyta? DRAWIDYJSKA MNOGO Do dnia dzisiejszego jzykoznawcy przestudiowali i opisali okoo dwudziestu jzykw tworzcych rodzin drawidyjsk. Mniej wicej jeszcze okoo dziesiciu pokrewnych im narzeczy znanych jest bardzo sabo, bd znanych jest jedynie z nazwy. Nie wykluczone, e w grach i dunglach Indii, zwaszcza na poudniu i poudniowym wschodzie pwyspu, uda si w przyszoci znale nowe jzyki drawidyjskie, o ktrych obecnie nic nie wiemy. Jak widzimy, poziom naszej wiedzy na temat jzykw drawidyjskich jest rny. Zrnicowany jest rwnie poziom kultury ludw posugujcych si tymi jzykami. Niektre do dnia dzisiejszego prowadz tryb ycia waciwy dla epoki kamiennej, poluj w niedostpnych dunglach Indii przy uyciu strza i side. Prawdopodobnie tylko wrd takich plemion pierwotnych mona odkry nowe, nie znane nauce jzyki. Niektre plemiona drawidyjskie prowadz tryb ycia przypominajcy ycie plemion biblijnych czy Arabw koczownikw przed pojawieniem si islamu. Inni znw posiadaj wielowiekow kultur, sigajc w gb wiekw i przyswoili sobie wszystkie osignicia wspczesnej cywilizacji XX wieku. Wemy na przykad jzyk tamilski - najbogatszy, najbardziej rozwinity i najstarszy ze znanych nam jzykw drawidyjskich. Posuguje si nim okoo 40 milionw ludzi (ze 100 milionw, dla ktrych narzecza drawidyjskie s jzykiem rodzimym). W Poudniowych Indiach, na terenie ktrych jest oficjalnym jzykiem w stanie Madras, w Birmie, Malezji, 130

Indonezji, w krajach Pwyspu Indochiskiego, na wyspach Oceanu Indyjskiego, czy to bdzie ri Lanka, czy Madagaskar, Mauritius, Runion, w Centralnej i Poudniowej Afryce, w Ameryce Poudniowej - w Gujanie, na wyspach Morza Karaibskiego, jak rwnie w Trynidadzie i Tobago, na archipelagu Fidi i Oceanie Spokojnym - wszdzie sycha mow tamilsk. Rozprzestrzeni si tak jzyk tamilski zupenie niedawno. Ubodzy emigranci z kraju Tamilw wyjedali na plantacje dalekiej Oceanii, Ameryki Poudniowej i Afryki i tam osiedlali si caymi wsplnotami, zachowujc w ten sposb po dzie dzisiejszy jzyk i obyczaje swojej ojczyzny - Indii. Natomiast ekspansja jzyka tamilskiego na Cejlon i do Azji Poudniowo-Wschodniej zacza si w gbokiej staroytnoci. Na pocztku naszego tysiclecia od tamilskiego oddzieli si dialekt, ktry nastpnie przeksztaci si w odrbny jzyk nazwany malajalam. Tym jzykiem posuguje si obecnie okoo 15 milionw ludnoci w stanie Kerala. Pierwsza gramatyka tamilsk Tolkappijam napisana zostaa, jak mwi tradycja, przez ucznia samego wielkiego mdrca Agastji kilka tysicy lat temu, w okresie drugiej siangam* (wikszo uczonych odnosi jej powstanie na V wiek naszej ery). Na pocztku naszej ery pojawia si literatura tamilska. W utworach Pliniusza i Ptolemeusza, w staroytnym Przewodniku po wybrzeu Oceanu Indyjskiego wymienione s nazwy miejscowoci i miast wybrzea Indii Poudniowych - a wszystkie s tamilskie. Wydawaoby si zatem, e zadanie jest proste. Naley uy jzyka tamilskiego i z jego pomoc sprbowa odczyta teksty protohinduskie. Niestety, jzyk tamilski oraz wiele innych jzykw Indii o dugiej tradycji literackiej, podlega silnemu oddziaywaniu sanskrytu . Po drugie, najstarsze zabytki tamilskie i pimiennictwo protohinduskie dzieli tysicpisetletnia przepa czasowa. Jest oczywiste, e w cigu pitnastu stuleci jzyk uleg powanej ewolucji. Po trzecie, brak jest dowodw, e wanie tamilski jest bezporednim spadkobierc jzyka Protohindusw. Jego staroytno w porwnaniu z innymi narzeczami drawidyjskimi w adnym wypadku za taki dowd posuy nie moe. Wemy na przykad jzyki Azji rodkowej. Kiedy rozkwitaa tu Sogdiana ze stolic w Samarkandzie, kraj o starej kulturze. Jzyk sogdyjski wymar doszcztnie okoo tysica lat temu. Najstarszym, to jest posiadajcym najstarsze tradycje literackie, jest wrd jzykw radzieckiej Azji rodkowej jzyk Tadykw. Jednake nie ten jzyk, lecz nie posiadajcy pisma jzyk dwch tysicy Jagnobczykw, mieszkacw wysokogrskiej doliny jednego z dopyww Zarawszanu, okaza si bezporednim potomkiem jzyka sogdyjskiego!
* Tak nazyway si akademie literackie. Czonkami najstarszej siangam byli bogowie i legendarni mdrcy.

131

Czy jest moliwe, e wrd dzisiejszych ywych narzeczy drawidyjskich znajduje si rwnie bezporedni spadkobierca jzyka Protohindusw? Uwag uczonych przyciga zwaszcza jzyk brahui. Wszystkie jzyki drawidyjskie skupiaj si dzisiaj na poudnie od 18-20 szerokoci pnocnej. Wyjtek stanowi brahui. Jest rozpowszechniony w Beludystanie, bardzo blisko Mohendo-Daro i innych najstarszych miast doliny Indusu. Jzykiem tym posuguje si rwnie na terenie ZSRR paru starcw na poudniu Turkmenii (jzyk brahui dotar tutaj w ubiegym stuleciu, przyniesiony przez paruset koczownikw Brahui, ktrzy przesiedlili si z Beludystanu na poudniowe tereny Turkmenii). Nie ma jednak adnych zabytkw pisma w jzyku brahui; znany jest on tylko w sw ej postaci wspczesnej. Po dzie dzisiejszy jest to jzyk bez pisma. W tym jzyku, jak powiadcza naoczny wiadek, w ogle nigdy si nie pisze, z wyjtkiem tych przypadkw, kiedy pragnie si zademonstrowa swoj umiejtno pisania. Zdecydowana wikszo mwicych w jzyku brahui jest niepimienna, a ci nieliczni, ktrzy umiejtno t posiedli, doszli do tego za porednictwem jzyka obcego. W ten sposb przerwa czasowa midzy brahui a jzykiem protohinduskim wynosi ju nie pitnacie stuleci, jak w przypadku tamilskiego, lecz pene trzydzieci pi stuleci, dzielcych nas od upadku cywilizacji protohinduskiej. Warto doda, e wielka ilo wyrazw, ponad 50% caej leksyki, zapoyczy brahui od innych, niedrawidyjskich jzykw: arabskiego, perskiego, afgaskiego itd. Moe jzyka bdcego spadkobierc protohinduskiego naley poszukiwa w grach i dunglach Indii, wrd plemion drawidyjskich, yjcych w epoce kamienia? Izolowane od wpyww zewntrznych, w odrnieniu od Brahui, zachoway one w peni czyst, star mow drawidyjsk, nie skaon zapoyczeniami z innych jzykw i kontaktami z uytkownikami jzykw posiadajcych zupenie inn struktur (wiadomo, e w wyniku kilkaset lat trwajcych kontaktw kulturalnych jzyki indoeuropejskie Indii i wielkie jzyki drawidyjskie, jak tamilski, telugu, malajalam, kanara, wypracoway wiele cech wsplnych w fonetyce, gramatyce itd.). Jednake i tutaj poszukiwania niewiele daj, jako e leksyka ludzi epoki kamiennej jest bardzo ograniczona, ich jzyk nie zna pojcia kupiec, kapan, nie zna nazw towarw, tytulatury, sowem tego wszystkiego, co moe znale odzwierciedlenie w napisach na pieczciach protohinduskich! Istnieje jeszcze jedna droga: rekonstrukcja stanu jzyka staroytnego na podstawie okrelonych jzykw wspczesnych, przebiegu ich rozwoju, zmian w fonetyce, gramatyce, skadni. Na przykad Henrice Heras pisa, e jzyk protohinduski powinien by jzykiemmacierz dla wszystkich narzeczy drawidyjskich, jzykiem, ktry powinno si nazwa protodrawidyjskim. 132

Jednak sam brat Heras przeprowadza t rekonstrukcj przy zastosowaniu metody do dziwnej. Przyj on zaoenie, e dla osignicia celu wystarczy wzi dowolny wyraz z jzyka tamilskiego i uwolni ten wyraz od wszystkich przyrostkw i dwikw dopeniajcych, ktre go ozdobiy w cigu wielu stuleci. Oczywicie nie ma to nic wsplnego z prawdziw rekonstrukcj protodrawidyjskiego jzyka-ojca, od ktrego pochodz wszystkie narzecza wspczesnych Drawidw. Rekonstrukcj tak zajmuj si uczeni wielu krajw - polega ona na rekonstrukcji najstarszych postaci wyrazw drawidyjskich, ich rdzeni, fonetyki i morfologii. Niestety... nieszczcie polega na tym, e jzyk protodrawidyjski, ktry uczeni rekonstruuj, istnia w tak dawnych czasach, kiedy nie byo jeszcze cywilizacji Mohendo-Daro i Harappy. Dla jzyka tamilskiego, a tym bardziej dla innych ywych jzykw Drawidw, jzyk protohinduski jest nazbyt stary, natomiast dla rekonstruowanego; protodrawidyjskiego, na odwrt, zbyt mody. Przedzia czasowy midzy protohinduskim a tamilskim, jak pamitamy, jest bardzo duy - wynosi pitnacie stuleci. Przedzia midzy protohinduskim a protodrawidyjskim jest prawdopodobnie te tak wielki (tyle, e w drug stron). Widzimy obecnie, na jakie trudnoci napotykaj uczeni prbujcy z pomoc klucza drawidyjskiego przenikn tajemnice pod tysicami pieczci i odczyta teksty protohinduskie. Doda naley te, i to jest powodem dodatkowych utrudnie; e do dnia dzisiejszego nie udao si odnale na terenie Indii ladw kultury starszej, z ktrej poczaby si cywilizacja protohinduska. Nie s znane przyczyny, dla ktrych cywilizacja ta przestaa istnie w poowie II tysiclecia. Wreszcie, jak to wynika z ostatnich bada jzyki drawidyjskie nie s w Indiach rdzennymi narzeczami, ich nosiciele przybyli tutaj z zewntrz.

DRAWIDZI I LUDY KULTURY EL OBEID Odkrycie tajemnicy spod setek pieczci, jzyka tekstw protoindyjskich, pozwoli, by moe, na zdarcie kurtyny z jeszcze jednej, nie mniej trudnej zagadki, jak jest pochodzenie najstarszych mieszkacw Midzyrzecza. Znawcy jzyka sumerskiego ku swemu zdziwieniu odkryli w nim cay szereg sw jzyka obcego, pochodzenia niesumerskiego. Obecnie okazuje si, i sowa te zawieraj rdzenie jzyka Drawidw! Takich nazw najstarszych miast jak Ur, Uruk, Nippur nie mona objani po sumersku. Po drawidyjsku natomiast sowo ur oznacza osiedle, miasto. Sowa oznaczajce rne zawody posiadaj wsplny przyrostek -gar (typu rosyjskiego -el - uczitiel, pisatiel, 133

siejatiel), ktrego nie sposb wyjani po sumersku. Natomiast w jzyku Drawidw interpretacja jest prosta, znaczy rka, tj. dziaacz (oczywicie konieczna jest tutaj nadzwyczajna ostrono: sufiks -kar o tym samym znaczeniu wystpuje rwnie i w jzykach indoiraskich). Najstarsza nazwa (rwnie nie sumerska) Tygrysu brzmi: Idiglat, gdzie id oznacza rzek, wod. Niewykluczone, e i nazwa Indusu wywodzi si z tego rdzenia. Przecie wystpowanie n/nd w jzykach drawidyjskich jest do czste i posiada to samo znaczen ie: rzeka, woda. Na marginesie warto doda, e niezrozumiae dla pniejszych mieszkacw, uywajcych innych jzykw, nazwy rzek (np. Don, Ganges) posiadaj rwnie pocztkowe znaczenie: woda lub rzeka (don oznacza wod w jzyku Scytw, ganga - woda w jzykach grupy Munda). Samuel Kramer, ktry pierwszy wskaza na istnienie jzyka przedsumerskiego na terenie Midzyrzecza, nazwa tych najstarszych mieszkacw Obeidami. Istniej obecnie podstawy, by zagadkowych Obeidw uzna za Drawidw, a dokadniej, uzna jzyki Obeidw i Drawidw za pokrewne, gdy jzykoznawcy i antropolodzy od dawna s zdania, e pokrewiestwo jzykw nie oznacza jeszcze pokrewiestwa ras. Wymownym tego dowodem s Indie ze sw bardzo star cywilizacj. Pod wzgldem antropologicznym Drawidzi byli pokrewni plemionom Munda-Kola, mimo e uywali rnych jzykw. Jzykiem twrcw Mohendo-Daro i Harappy by, jak na to wskazuj teksty pieczci, drawidyjski; natomiast ostatnie prace antropologw upewniaj nas, e wygldem swym mieszkacy tych miast blisi byli mieszkacom rejonu rdziemnomorskiego ni Drawidom. Czaszki mieszkacw El Obeid s prawie identyczne z czaszkami twrcw kultury protoindyjskiej, a wedug cech nale do podrasy rdziemnomorskiej, ktrej typowymi przedstawicielami s mieszkacy Kaukazu. Wielu jzykoznawcw widzi podobiestwo jzykw drawidyjskich i kaukaskich, a z kolei czaszki najstarszych mieszkacw doliny Nilu z okrgu Badari s zadziwiajco podobne do czaszek Drawidw. Niedawno francuski jzykoznawca E. Homberger wysun tez o pokrewiestwie jzykw protoegipskiego i drawidyjskiego. Inni jzykoznawcy uwaaj jednak, e najbliej jzykw Drawidw stoi rodzina ugrofiska, skadajca si z jzykw estoskiego, wgierskiego, fiskiego, maryjskiego, mansi i innych ludw, nie majcych nic wsplnego z Drawidami. Widzimy wic, e zagadka nastpuje jedna po drugiej, problemy pokrewiestwa jzykw przeradzaj si w problemy najstarszych miejsc osiedlania si ludzi, zagadnienia jzykoznawstwa splataj si z zagadnieniami antropologii, przy czym dane tych nauk w wielu 134

wypadkach bywaj rozbiene. Rozwizanie tych zagadek moe nastpi jedynie w drodze dalszych prac badawczych, w ktrych udzia wezm nie tylko specjalici z rnych gazi nauki, ale i z rnych krajw, a przede wszystkim wielki kraj, w ktrym narodzia si jedna z trzech najstarszych cywilizacji naszego globu - Indie.

OD DOLINY INDUSU DO KRETY Pierwszym w historii, ktry zdecydowanie potpia wojn, by krl indyjski Aioka, panujcy przed dwoma tysicami lat. Umiowanie pokoju i niech do uycia siy nale do zasadniczych cech narodu indyjskiego i jego kultury. J est prawdopodobne, e rwnie i najstarsza cywilizacja Indii bya wyjtkowo pokojowa. Nie znajdujemy tutaj wikszych iloci broni i obrazw przedstawiajcych sceny wojenne, ktre mogyby wiadczy o walkach wewntrznych midzy miastami-pastwami, jak w Mezopotamii - stwierdzaj archeologowie - brak wiadectw istnienia wojska, przy ktrego pomocy, podobnie jak w Egipcie, jeden krl podporzdkowaby sobie innych i ustanowi pokj w kraju. Pokj wewntrzny osigano widocznie zupenie innymi drogami ni przy uyciu siy zbrojnej. I nie tylko pokj wewntrzny - lecz i na zewntrz. Podstawow broni cywilizacji protoindyjskiej w jej zwycistwach nad pierwotnymi plemionami koczownikw i myliwych nie bya sia zbrojna, lecz handel i osignicia cywilizacyjne. Twrcy Mohendo-Daro i Harappy nie prowadzili krwawych wojen z innymi pastwami Staroytnego Wschodu. Handel i wymiana dbr kulturalnych, realizowane bd drog morsk, bd ldow, kwity na przestrzeni wieluset lat. Z Sumerem wymiana ta zacza si ju w III tysicleciu p.n.e., pniej doczy si i Egipt. Handel suy nie tylko przerzutowi towarw, ale sprzyja przemieszczaniu si l udzi. Rzemielnicy mogli przenosi si z miejsca na miejsce, osiedlajc si tam, gdzie znajdowali rynek zbytu na swoje wyroby, co zreszt praktykuje si na Wschodzie do dzi. Wdrwki te stwarzay szerokie moliwoci wymiany idei. Trzy cywilizacje czyy swj kapita kulturowy. Zupenie niedawno, bo w pocztkach lat szedziesitych naszego stulecia, archeolog indyjski S.R. Rao odkry najstarszy port na wiecie, Lothal speniajcy rol porednika midzy Mohendo-Daro, Harapp i innymi miastami doliny Indusu, a miastami-pastwami Sumeru. Par lat wczeniej duscy uczeni odkryli punkt przekanikowy na wyspach Bahrajn. Na wyspach stu tysicy mogi, na wyspach mierci - jak teren ten nazywaj wspczeni mieszkacy, odkryto charakterystyczn cywilizacj zawierajc cechy

cywilizacji protoindyjskiej i sumerskiej. Z zachwytem pisali antyczni historycy o morskim 135

rejsie dowdcy wojsk Aleksandra Macedoskiego, Nearcha, od brzegw Indii do ujcia Eufratu i Tygrysu. Okazao si jednak, e tras Indie-Midzyrzecze znali najstarsi eglarze Indii na dwadziecia wiekw przed Nearchem. Stepy Azji rodkowej na wschodzie, Wybrzea Malabarskie na poudniu, gry Afganistanu na pnocy - oto granice podry najstarszych kupcw-podrnikw. Moliwe jednak, e w kierunku zachodnim przenikali oni nie tylko do Mezopotamii czy Egiptu, ale prowadzili wymian handlow z najstarsz cywilizacj Europy, ktrej centrum stanowia minojska Kreta.

136

WYSPA MINOTAURA
JEST... ZIEMIA NIEJAKA, KRETA Jest porodku ciemnego jak wino morza ziemia niejaka, Kreta, pikna i yzna, wok wod oblana. Ludzi tam ma i dziewidziesit miast. Rne wrd nich jzyki pomieszane. S i Achajowie, i dumni Eteokreci, i Kidonowie, i Dorowie podzieleni na trzy szczepy, i boscy Pelazgowie. Najwiksze wrd nich jest miasto Knossos, a krlowa w nim co dziewi lat obierany krl Minos, wielkiego Dzeusa powiernik* - opowiada Homer w XIX pieni Odysei. A jeszcze inne mity greckie mwi, e wielki Zeus by ojcem wadcy Krety Minosa; przybierajc posta byka, porwa on pikn Europ, crk krla fenickiego** i przepynwszy morze dotar na Kret i tam j zniewoli. Dzieci Zeusa i Europy: Minos, Sarpedon i Radamantys stali si wadcami Krety. O rzdach Minosa mwi nie tylko mity i Odyseja, mwi rwnie prace antycznych historykw i filozofw: Herodota, Diodora, Tukidydesa, Arystotelesa, Platona. Staroytni przedstawiali Minosa jako mdrego i dalekowzrocznego wadc, budowniczego miast i paacw, twrc pierwszych praw pisanych. Mity mwi, e w krlestwie Minosa pracowa wielki artysta Dedal. Posiada on umiejtno tworzenia rzeczy, ktre wyglday jak ywe. Na rozkaz Minosa zbudowa w Knossos zadziwiajc budowl-labirynt, w ktrym przebywa Minotaur (byk Minosa) - stwr o ludzkim ciele i gowie byka. Potwr zamieszkiwa najdalsze, krte korytarze labiryntu i ywi si ludzkim misem. Aby tam si dosta, trzeba byo przeby niezliczone i krte korytarze. Czowiek, ktry wszed w ten labirynt, albo gin z godu i pragnienia, albo stawa si ofiar potwora. Co dziewi lat, mwi legenda, siedem najpikniejszych dziewczt i siedmiu najdzielniejszych chopcw opuszczao rodzinne Ateny i udawao si na Kret, by posuy tam za ofiar Minotaurowi. Dopiero Tezeusz wybawi wiat od potwora. Wydosta si z labiryntu z pomoc kbka nici ofiarowanych mu przez Ariadn, pikn crk krla Minosa. Wiele piknych i poetyckich legend stworzyli Grecy o Krecie, jej mieszkacach, jej skarbach. Czy to tylko mity?

* **

Homer, Odyseja, prze. J. Parandowski, Warszawa 1953 Na temat tej genealogii patrz R. Graves, Mity greckie, Warszawa 1967

137

Mino nie jedno i nie dwa, lecz penych dwadziecia stuleci i przekazy antyku przestay by baniami. Na Krecie odkryto wspania cywilizacj, kolebk wspczesnej kultury europejskiej. Rzymianie byli nauczycielami plemion koczowniczych, ktre przywdroway do Europy Zachodniej na pocztku naszej ery. Nauczycielami Rzymian byli Etruskowie i Grecy. Nauczycielami Grekw byli mieszkacy Krety. Znajdujemy na Krecie przedmioty sztuki, ktre posuyy za rdo natchnienia artystom Myken, Pylos, Tirynsu i innych miast Grecji Homera. To wanie tutaj swoje mistrzostwo osiga sztuka fresku. Na Krecie znajdujemy wspaniae malowida, przewyszajce swym poziomem znakomite malarstwo kontynentalnej Grecji, ktrego autorami byli, jak si wydaje, artyci kretescy bd ich uczniowie. Zdumieli si archeologowie, odkrywajc w najstarszych miastach greckich wazy malowane w zupenie innym stylu ni klasyczne. Wazy kreteskie posuyy jako klucz do wyjanienia tego stylu. Miniaturowe pieczcie kreteskie pozwoliy zrozumie niejasne dotd sceny, wystpujce na pieczciach, znalezionych w macierzystej Grecji. Warto tu doda, e wanie te pieczcie stay si impulsem do odkrycia cywilizacji kreteskiej. PAAC KRLA MINOSA W kocu ubiegego stulecia pewien podrnik po powrocie z Grecji ofiarowa Ashmolean Museum w Oksfordzie niewielk piecz z karneolu z dziwnym rysunkiem. Pieczci zainteresowa si sir Artur Evans, kustosz muzeum. Dugo ama gow nad jej pochodzeniem i do adnego wniosku nie doszed. Po kilku latach udao mu si pojecha do Aten i tam odkry jeszcze kilka innych pieczci, podobnych bardzo do tej, jaka znajdowaa si ju w muzeum. Posiaday one form owalu i widniay na nich znaki podobne do hieroglifw. Wszyscy waciciele pieczci twierdzili, i przywieziono je z Krety. W ten sposb poszukiwania sprowadziy Evansa na Kret, na ktrej zebra mnstwo przedmiotw pochodzcych z okresu krlestwa Minosa, opiewanego przez Homera. Ale nade wszystko zaskoczy i zadziwi Evansa fakt, e staroytne gemmy i pieczcie, o ktre zabiega, suyy teraz za ulubione ozdoby i amulety kreteskim wieniaczkom. Uczonemu udao si bez specjalnego trudu naby u gocinnych mieszkacw wiksz liczb tych pieczci. W przypadkach, gdy posiadacze amuletw i ozdb nie chcieli rozsta si ze swoimi skarbami, Evans kopiowa napisy. Ju na zawsze zwiza Evans swj los z Kret. W marcu 1900 r. udao mu si rozpocz wykopaliska na terenie starej stolicy wyspy - w miecie Knossos. Evans rozumia 138

doskonale, e wykopaliska przynios znacznie wicej ni przypadkowe znaleziska. Z tych powodw zacz kopa wanie w Knossos, w ktrym ju Henryk Schliemann, odkrywca Troi, rozpocz na trzy lata przed Evansem prace rozpoznawcze. Metody Evansa rniy si zasadniczo od metod Schliemanna: o ile Schliemann kopa, jak popado, starajc si za wszelk cen zdoby skarby legendarnych wadcw, to Evans, ktry wiele nauczy si w muzeum, prowadzi prace nad wyraz ostronie, metodycznie, na podstawach naukowych; w przypadkach wydobycia zabytkw uszkodzonych natychmiast je rekonstruowano. Evansowi dopisywao szczcie i odkopa paac - legendarny labirynt krla Minosa. Ruiny tej monumentalnej budowli, skadajcej si z kilku poziomw, nawet dzisiaj zaskakuj majestatem swej architektury. Paac skada si z wielkiej liczby pomieszcze, z ktrych wydosta si, nie znajc drogi, nie byo atwo - std i legenda o labiryncie jako wielkiej puapce. Do paacu prowadz szerokie, kamienne schody. Ich boki zdobi kolumny o oryginalnym ksztacie poszerzajce si nie u podstawy, lecz u wierzchoka. Paac ma sal tronow, pokoje reprezentacyjne, komnaty do wypoczynku, baseny, pomieszczenia gospodarcze. Dziaa tam pierwszy w Europie wodocig. W czasie poszukiwa odkopa Evans bogato zaopatrzone skady, w ktrych przechowywano kiedy oliw, zboe, wino. Ogromne pitosy osigay wzrost czowieka; aby mc je podnie, zaopatrywano je w cztery rzdy uchwytw. Znalezione w czasie prac wazy, puchary, misy kamienne, metalowe lub gliniane nie byy zwykymi przedmiotami uytkowymi - zdobiy je zdumiewajce malowida. Duo uwagi powicano rwnie i samej formie naczynia: wazy wykonywano z reguy w ksztacie kwiatka na odyce, puchary posiaday form rozwinitego kielicha. Sceny na naczyniach wskrzeszaj obrazy ycia codziennego: walk na pici, oficera wydajcego rozkaz podwadnemu, rytualny taniec z bykiem. Jeszcze bardziej wyraziste sceny z ycia kreteskiego zostay utrwalone na freskach pokrywajcych ciany paacu. ciany sali tronowej ozdobiono wizerunkami dwu lecych gryfw - porw, plww. Freski cian czci kobiecej paacu przycigaj uwag rysunkami niebieskich delfinw pywajcych w otoczeniu rnokolorowych ryb. W jednej z komnat widzimy tak scen: koo wityni zebrali si ludzie, a wrd nich damy dworskie w szykownych sukniach i wspaniaych fryzurach. Wydaj si by zajte swobodn i nader ciekaw dyskusj.

139

WADCY MORZA Osiem tysicy lat temu wyspy archipelagu egejskiego, Bakany i Azj Mniejsz zamieszkiway koczownicze plemiona utrzymujce si z mylistwa. Stopniowo zaczy one przechodzi do ycia osiadego; pojawiaj si pocztki rolnictwa, a zamiast narzdzi kamiennych - miedziane i brzowe. Rozpoczyna si proces podziau wsplnoty pierwotnej na posiadajcych i nie posiadajcych: wiadcz o tym bogate skarby i groby. Nieuchronnym nastpstwem takiego podziau byo powstanie pastwa, jak to miao miejsce w Egipcie, Mezopotamii, Indiach. Na Krecie powstaj pierwsze w Europie pastwa niewolnicze. Kreta, usytuowana w rwnej odlegoci od Europy, Azji i Afryki, posiada znakomit pozycj strategiczn. Wyspa wydaje si ju przez natur stworzona do wadania nad Grecj, a jest doskonale pooona, panuje bowiem nad wszystkimi morzami, nad ktrymi mieszkaj niemal wszyscy Grecy. Z jednej strony nieznacznie jest oddalona od Peloponezu, z drugiej strony od Azji... Tote Minos dziery panowanie na morzu, zdoby jedne wyspy i skolonizowa drugie.* W Egipcie i Midzyrzeczu trwaa zaarta walka midzy konkurujcymi miastamipastwami, koczca si zwycistwem silniejszego. Walka taka toczya si rwnie i na Krecie. Zwycisko z niej wyszo miasto Knossos. I, podobnie jak w staroytnym Egipcie, centralizacja wadzy doprowadzia do rozkwitu gospodarki, powstania pisma hieroglificznego, architektury monumentalnej, udoskonalenia rzemios i sztuki. Cywilizacje: egipska, mezopotamska i indyjska - najstarsze na wiecie - powstaway w dolinach rzek. Cywilizacja kreteska, zrodzona na wyspie, rnia si naturalnie od tamtych, gdy pastwo kreteskie byo mocarstwem morskim. W gbokiej staroytnoci narodzio si budownictwo okrtw, wyruszano w dalekie podre po Morzu Egejskim. W okresie rozkwitu pastwa kreteskiego flota wadcw z Knossos nie miaa sobie rwnych w caym wczesnym wiecie. Okrty aglowe i wiosowe, lekkie galery i mocne statki handlowe pruy fale Morza rdziemnego. Docierali Kreteczycy do Egiptu i Hiszpanii, Bosforu i Gibraltaru, a niewykluczone, e wypywali nawet na Ocean Atlantycki. Kretescy eglarze i kupcy utrzymywali kontakty z Egiptem (Keftiu, czyli Kreta bardzo czsto wystpuje w papirusach egipskich), a nawet z Midzyrzeczem (na Krecie znaleziono charakterystyczne mezopotamskie pieczcie cylindryczne).
Arystoteles, Polityka, prze. L. Piotrowicz, Warszawa 1964.

140

Dziki silnej flocie wadcy Krety byli w stanie rozszerzy swoje panowanie na otaczajce kraje. Grecja i Cyklady, cz Sycylii i Syrii paciy da wadcom morza, jak nazywali Kreteczykw historycy antyczni. W poowie II tysiclecia p.n.e. greckie plemiona Achajw wtargny na teren poudniowej Grecji i podbiy Kret. Okazao si jednak, e barbarzyscy przybysze przejli kultur zwycionych, tworzc podstawy cywilizacji helleskiej. Kultura staroytnej Krety wywara wpyw nie tylko na kultur staroytnoci, lecz i redniowiecza. Rwnie religia kreteska odcisna pitno na religii staroytnych Grekw. W rodkowej i wschodniej czci Krety odkryto osady z okresu neolitu. Bardzo stare osady odkopano na przykad na miejscu, w ktrym pniej wyroso miasto Knossos. Znaleziono te bardzo stare narzdzia - ostre, znakomicie wypolerowane kamienne siekiery i noe, kociane igy i szyda. Ludzie zamieszkiwali czsto w grotach, daleko od morza. Budowali te okrge chaty lub domy z kamienia i surowej cegy. Dachy wykonywano z drewnianych prtw pokrywanych nastpnie glin. Domy te posiaday zazwyczaj dwie izby, cho znaleziono na obszarze Knossosu i bardziej skomplikowane budowle. W miar upywu czasu technika budownictwa stawaa si coraz doskonalsza. Bardzo rnorodna bya ceramika neolityczna: w tych zamierzchych czasach stosowano ju wypalanie naczy. Z duym smakiem dobierano kolory do malowania tych naczy (std nazwa ceramika tczowa) lub zdobiono je wzorami. Z neolitu pochodz malekie poski kobiece wiadczce o matriarchacie. Gwnym zajciem ludnoci wczesnego neolitu byo mylistwo. W tym okresie istnia na Krecie ustrj rodowoplemienny. Wiksze domy w Knossos naleay do kilku rodzin prowadzcych wsplne gospodarstwo - takie budynki wiadcz o istnieniu ustroju rodowego. Z okresem pniejszym, a dokadnie z drug poow III tysiclecia, wie si powstanie kultury egejskiej. Dla okresu wczesnoegejskiego charakterystyczne jest posugiwanie si przedmiotami z miedzi. Pocztkowo uywano jej do wyrobu ozdb; byy to piercienie, paciorki, spinki. Podobne ozdoby wyrabiano ze zota i srebra. Mied miaa wysok cen, gdy jej wydobycie byo trudne. Pniej pojawiaj si miedziane i brzowe narzdzia; stopniowo do wyrobu narzdzi zaczyna by uywany tylko brz. Do wczesnej epoki brzu zaliczy mona najstarsze warstwy Troi w Azji Mniejszej (2600-2200), okres wczesnej kultury helladzkiej w Grecji (2600-1900), wczesnominojskiej na Krecie (2600-2200) i wczesnocykladzkiej - na Cykladach. Najpeniejszy obraz okresu wczesnominojskiego daj grobowce, poniewa ludzie 141

staroytnoci wyposaali zmarych we wszystko, co jest konieczne w yciu pozagrobowym. Skaday si one z kilku pomieszcze - byy to krypty rodowe. W grobowcach tych znaleli uczeni miedziane sztylety i siekiery. Rysunki takich siekier widniay na murach labiryntu; nazyway si labrys. Wyraz ten pochodzi prawdopodobnie z Azji Mniejszej i oznacza kamienny topr. Znaleziono wielk ilo mistrzowsko malowanych naczy; wiele z nich przedstawia ludzkie figurki wzgldnie zwierzta; odnaleziono rwnie rzeby grupowe, na przykad gimnastyka akrobatyczna na byku. Znane s naczynia kamienne, w tym rwnie z marmuru. Interesujce s pieczcie kreteskie spotykane rwnie w grobowcach. Wykonano je z kamienia lub koci soniowej. Forma ich jest bardzo urozmaicona - posiadaj ksztat koa, cylindra, ostrosupa wzgldnie stoka. Zawieraj rne rysunki: lwy, skorpiony, ptaki, koty, mapy, sceny polowania, garncarzy przy pracy, kcce si kobiety, gr w szachy, pynce okrty, przerne ryby. Takie rysunki mog stopniowo przeksztaca si w hieroglify, w znaki pisma. Kade pismo w gruncie rzeczy wywodzi si z rysunku. Z rysunku na przykad wyroso synne pismo klinowe Wschodu Staroytnego. Nader ciekawa jest kultura Cykladw (Naksos, Paros, Milos i in.). Daleko za ich granicami gone byy cykladzkie wyroby z kamienia - puchary, miski zdobione ornamentem. Wyrabiano tu rwnie poski kamienne wyobraajce bstwa eskie; spotykane s figurki wyobraajce muzykantw. Rozkwit Krety przypada na pierwsz poow II tysiclecia p.n.e. (jest to tzw. okres redniominojski). Wedug legendy Minos wypdzi z Krety swojego brata - krla Sarpedona. Sarpedon by krlem Licyjczykw, ktrzy jakoby przesiedlili si z Krety na kontynent; jest pewne, e jaki odam Licyjczykw rzeczywicie zamieszkiwa Kret, licyjskie inskrypcje wymieniaj imi Sarpedona; Licyjczycy kretescy i z terenw Azji Mniejszej posiadali pono jedn nazw - Termilowie. Podanie to odzwierciedla zapewne okres rozdrobnienia. W XVI wieku Minos podporzdkowa sobie ca Kret (waciwie przyjmuje si, e Minosw byo kilku jeden nastpowa po drugim; imi Minosa, podobnie jak Cezara, stao si synonimem wadcy). Mieszkacy Krety zajmowali si w tym okresie rybowstwem i handlem. Wyroby kreteskie znajdowano daleko poza granicami wyspy. Natomiast na samej Krecie odnaleziono ozdoby i inne wyroby z Egiptu, Babilonu, Syrii, Cypru. Ogromny by wpyw kultury kreteskiej na pozostae obszary wiata egej skiego, ale i kultura Krety podlegaa oddziaywaniu innych kultur. 142

Pastwo kreteskie posiadao wadz scentralizowan (w paacu przebywaa dua liczba urzdnikw; dokadnie ewidencjonowano wszystkie bogactwa znajdujce si w skarbcach paacu). W miastach Krety pracowali rzemielnicy, rolnicy i hodowcy byda, ktrzy cz swojej produkcji oddawali urzdnikom krla. Zarzdcami poszczeglnych jednostek administracyjnych byli prawdopodobnie krewni krla. Kreta posiadaa regularn armi; istnieje na przykad rysunek przedstawiajcy oddzia murzyskich onierzy maszerujcych ze swoim dowdc; na tabliczkach czsto wylicza si wozy bojowe, bro: wcznie, uki, miecze, sztylety. Pod wadz Krety znajdowao si wiele innych obszarw, na przykad Cyklady i serce Hellady - Attyka. Minojczycy wyznawali wasn religi. W grach odkryto witynie - niewielkie budynki, w ktrych odbyway si obrzdy religijne. Skadano tam dary dla zjednania sobie aski bogw. W sanktuariach wewntrz grot stay specjalne stoy obrzdowe z inskrypcjami. Podobne inskrypcje umieszczono na kadziach, w ktrych, jak mona mniema, znajdowaa si oliwa ofiarna. Prawdopodobnie w wityniach tych odbyway si tace rytualne uwidocznione na freskach. Bardzo rozpowszechniony by na Krecie kult byka, o czym wiadcz freski oraz sakralne rogi umieszczone na zwieczeniach wity. Byk by rwnie zwierzciem ofiarnym. opiekucze. Jak ju mwilimy, Kreteczycy wierzyli w ycie pozagrobowe, wyposaali zmarego w rne przedmioty codziennego uytku, a wic w naczynia, narzdzia, ozdoby. Najazd z pnocy Grekw Achajw zrujnowa paace i domy, kultura kreteska zostaa zniszczona. Po pewnym jednak czasie Knossos znw staje si gwnym orodkiem Krety, tym razem ju nie minojskiej, lecz greckiej, achajskiej. Wiele legend stworzyli Grecy na temat Krety, ktra stanowia dla nich wysp zagadek. Jakie to wydarzenia historyczne znalazy swoje odbicie w udziwnionych legendach greckich? Do jakiej rasy naleay ludy zamieszkujce Kret przed przybyciem Grekw? Jakimi jzykami mwiy? Kto zbudowa i kto zburzy wspaniay paac Minosa? Te i wiele innych pyta wymaga rozwizania przez nauki wspczesne - archeologi, histori, etnografi, mitologi. Kluczem do rozwizania tych problemw s liczne przedmioty kreteskie z umieszczonymi na nich tekstami: ludno Krety osigna bardzo wysoki poziom kultury i ju w najdawniejszych czasach istniaa tam znajomo pisma. Wiele zagadek przestaoby 143 Nie wykluczone, e siekiera miaa pocztkowo charakter wotum. Rozpowszechniony by rwnie kult wa, ktrego widocznie uwaano za dobre bstwo

istnie, gdyby udao si pisma te odczyta.

PISMA KRETY Przy paacu Minosa, odkopanym przez Evansa, znajdoway si, jak ju wspomniano, ogromne magazyny; znaleziono wiele wyrobw wykonanych przez garncarzy, kowali, kamieniarzy. Skomplikowany system administracji paacu wymaga dokadnej ewidencji. Evans trafnie ustali przeznaczenie wieluset znalezionych przez siebie glinianych tabliczek pokrytych odrcznym pismem: byy to dokumenty gospodarcze. W paacu znajdowano rwnie pieczcie, ale przewag miay tabliczki. Pniej, kiedy odkopano inne paace na Krecie i kontynencie greckim (w Pylos i Mykenach), teza dotyczca przeznaczenia tabliczek znalaza potwierdzenie: w niektrych innych paacach znaleziono podobne tabliczki, nie byo ich natomiast w zwykych domach. Oczywicie nie oznacza to w adnym przypadku, e tabliczki gliniane (z reguy w ksztacie licia palmowego lub kwadratu) byy podstawowym materiaem pimiennym mieszkacw Krety. Zapisy na glinie posiaday jedynie charakter rachunku biecego przechowywano je przez rok i niszczono. Jasne jest, e do prowadzenia ogromnego gospodarstwa potrzebne byy bardziej solidne i trwae ksigi buchalteryjne. Materiaem, z ktrego je sporzdzano, by prawdopodobnie papirus lub co w tym rodzaju. Skd jednake moemy to wiedzie, skoro czas nie oszczdzi ani jednej kartki? Rzecz w tym, e forma znakw jest w sposb widoczny nie dostosowana do takiego materiau jak glina (co innego - gliniane ksigi Midzyrzecza, zachowane na wieczne czasy ze swoimi znakami-klinami, utworzonymi specjalnie w tym celu). Evans wypowiedzia wiele interesujcych i susznych uwag na temat pism kreteskich. Jeszcze przed rozpoczciem prac wykopaliskowych na terenie paacu Minosa, znalaz on na Krecie niewielkie przedmioty pokryte znakami niepodobnymi do rysunkw, cho niewykluczone, i owe znaki wywodziy si od form rysunkowych. To samo mona powiedzie o znakach na tabliczkach glinianych (te schematyczne znaki nosz nazw pisma linearnego). Artur Evans przez wiele lat wstrzymywa si z opublikowaniem tabliczek zawierajcych pismo linearne, czynic tym samym znaczn szkod nauce. Podstawowy zasb tabliczek zosta opublikowany po mierci Evansa. Istnieje niepisane prawo, wedle ktrego pierwszestwo publikacji przysuguje odkrywcy. Evans jednak zbyt dugo zwleka. Kiedy 144

profesor Johannes Sundwall przepisa kilka tabliczek, a nastpnie je opublikowa, wywoa tym oburzenie Evansa. Jeliby wszystkie tabliczki, ktre znalaz Evans, zostay opublikowane we waciwym czasie, zostayby na pewno rozszyfrowane. Niestety, Artur Evans chcia sam tego dokona. Trzeba mu tutaj odda sprawiedliwo, i nie ucieka si do adnych fantastycznych teorii, jak to czynili i czyni nadal niektrz y niewykwalifikowani amatorzy odczytywania nieznanych tekstw. Nie zdoa jednak odszyfrowa pisma linearnego, midzy innymi dlatego, e stworzy faszyw teori i trzyma si jej przez cae ycie: utrzymywa, i autorami tabliczek nie mogli by Grecy (i rzeczywicie ta cz tabliczek, ktra zostaa zapisana pismem linearnym A rnicym si troch charakterem i form znakw od linearnego B, napisana jest w jzyku nie greckim; natomiast wszystkie tabliczki z pismem linearnym B - a jest ich bardzo duo - s greckie). PIERWSZE KROKI W ROZWIZYWANIU ZAGADKI Czy moemy zakada, e Evans odczytaby tabliczki, gdyby przyj tez, i autorami byli Grecy? Na pewno tak. Rzecz w tym, i Evans prawidowo odczyta kilka sw po grecku, ale pniej odstpi od swojego odkrycia. Na jakiej podstawie mg przyj, i jzykiem tabliczek jest grecki? Kad prac zmierzajc do rozszyfrowania powinny poprzedza czynnoci przygotowawcze idce w kierunku okrelenia systemu pisma itd. Z t prac Evans poradzi sobie znakomicie. Prawidowo podzieli pismo kreteskie na klasy, mniej lub bardziej prawidowo ustali daty. Tabliczki gliniane podzieli zgodnie z rodzajem pisma na klasy A i B (tekstw zapisanych pismem linearnym A byo ponad trzysta, w linearnym B - dziesiciokrotni wicej). Prawidowo rwnie okreli rol wielu znakw: wikszo ich, jak zakada, i co znalazo potwierdzenie pniej, przekazywao sylaby typu spgoska + samogoska (przy czym niektre znaki przekazyway sylaby wyraone przez jedn samogosk: a, o, u, e, i). W jaki sposb, nie znajc pisma, mg Evans odgadn jego rodzaj? Rzecz w tym, e aczkolwiek znakw pisma linearnego nie byo wiele - mniej ni sto, nie mogo to by pismo alfabetyczne liter w alfabecie jest mimo wszystko mniej (zazwyczaj okoo trz ydziestu czasem czterdzieci, ale nie sto i nawet nie osiemdziesit). Oczywiste wic, byo to pismo sylabiczne. Ale jakiego rodzaju? S rodzaje pisma sylabicznego ktrymi mona zapisa nie tylko sylaby SA (spgoska + samogoska) lub A (samogoska), ale i bardziej zoone, na przykad SAS (sylaby w rodzaju kan, tor, mit) i in. Jeliby jednak pismo, ktre badamy, byo 145

tego typu mielibymy znakw znacznie wicej ni sto. Pozostaje przyj, Kreteczycy posugiwali si pismem sylabicznym okrelonego typu (ktrego nawiasem mwic, uyway w staroytnoci i inne ludy rejonu Morza rdziemnego), zawierajcymi jedynie sylaby SA i A (musimy si tutaj od razu zastrzec: ostatnio ustalono, e w pimie linearnym czasami stosowano znaki oznaczajce sylaby bardziej skomplikowanego typu, wanie SSA). Evans ustali jeszcze co innego: udowodni, e pismo linearne zawiera nie tylko znaki sylabiczne. W sposb prawidowy rozszyfrowa system cyfr wystpujcych w zapisach: znak 1 oznacza jedno, znak -O dziesitk, O- setk, -O- tysic, a taki sam znak z kropk w rodku - dziesi tysicy. Kombinacje tych znakw mogy wyraa dowolne wartoci (system ten podobny jest do systemu cyfr rzymskich, ktrymi posugujemy si obecnie). Evans opublikowa przykady pism kreteskich (gwnie hieroglificznych) w monumentalnych wydaniach pod tytuem Scripta Minoa (t. I w r. 1909) oraz Palace of Minos (1935). Jego zasugi dla nauki s ogromne, std szczeglnym smutkiem napawa fakt, e ten wielki uczony faktycznie utrudnia prace przy odszyfrowaniu pisma* linearnego. WSZYSTKIE PRBY OKAZUJ SI DAREMNE Nie zwaajc na szczupo materiau jzykowego, uczeni z rnych krajw usiowali rozwiza zagadk pisma linearnego. W r. 1931 F. G. Gordon prbowa odczyta pismo minojskie, podstawiajc pod jego znaki goski z jzyka baskijskiego, na wypadek - jak pisa - jeli te jzyki oka si ze sob spokrewnione. Pniej uywano do tych celw i innych jzykw nieindoeuropejskich** z pomoc ktrych uczeni usiowali odczyta zagadkowe teksty - niestety bez skutku.

* **

Tom drugi inskrypcji Scripta Minoa opublikowany zosta dopiero w r. 1952, ju po mierci Evansa (przyp. aut.). Autor nie wyjania dokadnie, o co tu chodzi. Panowa mianowicie pogld, e jzyk minojski prawdopodobnie - nie by indoeuropejski, a jedynym jzykiem nieindoeuropejskim w Europie jest baskijski. Std rozumowanie, by porwna te dwa jzyki.

146

Uczony czeski Bedich Hrozn, ktry odczyta pismo hetyckie, dokona w 1949 r. prby odczytania znakw kretesko-mykeskich, porwnujc je ze znakami Hetytw, Sumerw, mieszkacw doliny Indusu, Fenicjan, staroytnych Cypryjczykw. Jednake skoczyo si to fiaskiem, poniewa nie przynosz sukcesw podobne prby, ktrych autorzy widz w badanych tekstach mieszanin znakw z rnych pism oddalonych od siebie tak w czasie, jak i przestrzeni. Hrozn prbowa odkry t drog jzyk indoeuropejski, bliski hetyckiemu; w rzeczywistoci otrzyma przedziwny jzyk, w ktrym mieszay si rne elementy, a tre odczytana przez niego z tabliczek pozbawiona bya jakiegokolwiek sensu takiego zdania s specjalici. Oto co na ten temat pisze wybitny znawca pisma linearnego B - John Chadwick:* Wydaje si, e metoda ta polegaa na porwnywaniu znakw pisma minojskiego ze znakami innych pism, a wic nie tylko cypryjskiego klasycznego, ale rwnie egipskiego, hieroglificznego hetyckiego, protoindyjskiego (pisma znad Indusu), klinowego, fenickiego itd. W pismach tych mona, oczywicie, znale pewne elementy przypominajce z grubsza pismo linearne B, ale niektre podobiestwa ukazane przez tego badacza s nader sztuczne... Dowolno w badaniach Hroznego jest tak oczywista, e nikt nie traktuje ich powanie. W r. 1953 opublikowano w Sofii, w jzyku rosyjskim, ksik Wadimira Georgijewa Problemy jzyka minojskiego. Jej autor przedstawi wasn metod odczytania tabliczek glinianych. Uzna on, e wikszo tabliczek napisano w jzyku greckim (teza ta, jak si pniej okazao, bya w zasadzie suszna), ale w swoich prbach Georgijew dopuszcza si duych dowolnoci. Chadwick przytacza transkrypcj sw, ktre Georgijew przetumaczy: do prababki orlicy. W rzeczywistoci zwrot ten brzmi: w miesicu Karaetios. Mimo wszystko, nie zwracajc uwagi na niepowodzenia, jeszcze przed ostatecznym rozwizaniem problemu udao si uczonym przeprowadzi szereg wstpnych prac badawczych, ktre uatwiy odczytanie pisma linearnego B. W latach 1943-1950 matematyczka Alice Kober przeprowadzia badania pisma mykeskiego i kreteskiego pod nowym ktem widzenia: zestawia ona tabel staych kombinacji znakw i odkrya wystpowanie kocwek rodzaju mskiego i eskiego oraz pewne inne kocwki gramatyczne. Mimo i nie udao si jej odczyta z absolutn pewnoci ani jednej sylaby, jej wkad w caoksztat bada by znaczny. Chadwick pisze: Alice Kober bya pierwsz uczon, ktra przystpia do metodycznego wykrywania cech jzyka, pokonujc przeszkod, jak stanowio pismo.**
* ** John Chadwick, Odczytanie pisma linearnego B, prze. J. Niecko. 1964. Tame.

147

Wyniki pracy A. Kober przetary drog prowadzc do odszyfrowania pisma. Dojcie t drog do celu sdzone byo komu innemu. Dokona tego trzydziestoletni Michael Ventris, ktrego imi stawia si na rwni z Champollionem. Ju w r. 1953 Ventris odczyta pismo linearne B, a po kilku zaledwie latach, w 1956 r., wiat obiega tragiczna wie: Ventris zgin w wypadku samochodowym w wieku trzydziestu czterech lat.

MICHAEL VENTRIS W cytowanej ju ksice Chadwicka czytamy: W r. 1936 pewien czternastoletni chopiec zwiedza w Burlington House w Londynie wystaw zorganizowan w pidziesiciolecie Brytyjskiej Szkoy Archeologicznej w Atenach. Wraz z innymi wysucha wwczas odczytu Sir Artura Evansa, nestora archeologii greckiej; opowiada on o odkrytej przez siebie, dawno zapomnianej cywilizacji na greckiej wyspie Krecie i o tajemniczym pimie uywanym przez jej legendarnych mieszkacw z czasw przedhistorycznych. Wwczas to zasiane zostao ziarno, ktre po szesnastu latach, w dramatycznych okolicznociach, miao wyda owoc: chopiec ten ju wtedy przejawia ywe zainteresowanie pismami i jzykami staroytnoci. Majc siedem lat kupi sobie i przestudiowa niemieck ksik o hieroglifach egipskich. A tego dnia w Burlington House przysig sobie podj trudne zadanie odczytania pisma kreteskiego. Zacz czyta ksiki na ten temat, a nawet korespondowa ze specjalistami. I po pewnym czasie dopi celu, ktrego innym nie byo dane osign. Chopcem tym by Michael Ventris. Przyszy uczony posiada zdolnoci jzykowe. Z dziecistwa zna polski, jego matk bya pikna i wielce utalentowana Polka, powicajca wiele czasu wychowaniu syna. Pocztki wyksztacenia zdobywa w Szwajcarii, gdzie opanowa niemiecki i francuski. Wtedy te nauczy si mwi w szwajcarskim dialekcie jzyka niemieckiego, co w przyszoci miao mu zjedna sympati uczonych szwajcarskich. W szkole redniej w Londynie opanowa grek klasyczn i acin, pniej nauczy si jzyka nowogreckiego, woskiego i szwedzkiego. Posiada umiejtno suchowego uczenia si jzykw. Na przykad nauczy si mwi po rosyjsku, nie umiejc pisa. Uczony radziecki S. urie wspomina, jak to Ventris przysa mu list napisany w jzyku rosyjskim, ale literami aciskimi (nie wykluczone, e uczony nie posiada maszyny do pisania z alfabetem rosyjskim). Zainteresowanie niezrozumiaym pismem kreteskim, ktre wzbudzi w nim Evans, nigdy nie opuszczao Ventrisa. Bdc jeszcze uczniem, napisa na ten temat artyku i przesa go do wielkiego amerykaskiego czasopisma archeologicznego. Artyku zosta 148

wydrukowany, ale Ventris musia zatai swj wiek; miao to miejsce w r. 1940, kiedy autor liczy sobie osiemnacie lat - a nie jest to wiek autorw tak solidnego czasopisma. Mimo to swoich kreteskich zainteresowa Ventris nie traktowa serio. Byo to dla niego swego rodzaju hobby. Tote po ukoczeniu szkoy nie zacz studiw na uniwersytecie, gdzie na wydziale filologicznym mgby zajmowa si pismem kreteskim, lecz zapisa si do Szkoy Stowarzyszenia Architektw. Studia te zmuszony by przerwa z powodu wybuchu wojny. Na ochotnika zgosi si do wojska i cztery lata przesuy jako nawigator bombowca. Ale i teraz nie rozstawa si z kopiami kreteskich glinianych tabliczek zapisanych pismem linearnym. Po powrocie w r. 1945 z Niemiec, gdzie suy w brytyjskich wojskach okupacyjnych, Ventris rzuca si w wir ycia studenckiego. Bierze udzia w studenckich przedsiwziciach, kreli interesujce projekty architektoniczne, ktre daj mu prawo do uzyskania stypendium (przyznawano je tylko bardzo uzdolnionym studentom). Po ukoczeniu studiw Ventris szybko staje si gony w krgach architektw. Wkrtce otrzymuje stanowisko redaktora dziau naukowego powanego czasopisma architektonicznego. Nie przerywa prac nad odczytaniem pisma kreteskiego. Przesiaduje wieczorami nad kopiami zapisw, dokonuje oblicze, ukada tabele, studiuje literatur specjalistyczn. Sprawozdania z wynikw swych prac powiela na maszynie, a notatki robocze rozsya wybitnym uczonym. Jaki jzyk ukrywaj kreteskie tabliczki? Moe etruski? Ta myl od dawna nie daje mu spokoju - ju w pierwszym, szkolnym artykule prbuje Ventris j uzasadni. Pniej jednak stwierdza, e jest w bdzie. I oto wreszcie przychodzi rozwizanie. Rozwizanie na tyle przekonywajce, e Ventris ogasza przez radio wyniki swojej pracy. Pismo linearne B zostao odczytane - jzykiem tabliczek okaza si bardzo archaiczny dialekt grecki! Czy trzeba mwi, jak wstrzsajce wraenie wywar komunikat Ventrisa w caym kulturalnym wiecie?

TROJACZKI ALICE KOBER Powrmy jednak do wynikw bada Alice Kober; to wanie rezultaty jej pracy wykorzysta Ventris przy budowie swojej synnej siatki. Kober ustalia, e wyrazy tabliczek mogy si w okrelony sposb odmienia, posiaday kocwki przypadkw i liczby (pojedynczej i mnogiej). Zrozumiae, e byy to gwnie kocwki rzeczownikw, a nie czasownikw: spisy inwentaryzacyjne, jakimi byy tabliczki, zawieray wykazy rnych przedmiotw, zwierzt itp. 149

Ventris nie tylko ucili wyniki pracy Kober, lecz tchn w nie ycie. Kober dokonaa jedynie analizy formalnej: nie proponowaa odczytania nawet wybranych znakw, aczkolwiek uwiadamiaa sobie, i idc konsekwentnie w wyznaczonym kierunku, uczeni posid z czasem umiejtno rozumienia tego pisma. Ventris by pierwszym, ktry odczyta te tabliczki prawidowo. Wyjanimy rezultaty bada Kober i Ventrisa na nastpujcym przykadzie. Wyobramy sobie, e piszemy po rosyjsku uywajc pisma sylabicznego. Wyrazy w rodzaju cho-ro-sza-ja, cho-ro-szo, cho-ro-szy-je i inne bd zawiera temat cho-ro, ktry piszemy bez zmiany, i kocwk sza-ja, szo, szy-je, pisan kadorazowo rnie (sza, szy, sze - s to rne znaki sylabiczne)*. Ale spotykamy oto wyraz cho-ro-sze-mu: zawiera on znak sze, podobnie jak w przypadku cho-ro-sze-go. Ten sam znak sze zawarty jest w wyrazie cho-ro-sze-je**. Moemy teraz przyj zaoenie (ktre albo znajdzie w toku dalszych prb potwierdzenie, albo zostanie odrzucone), e tematem naszego wyrazu nie byo tylko cho-ro, lecz cho-ro plus spgoska, ktra wystpuje nie tylko w wyraeniach cho-ro-sze-go, cho-ro-sze-mu, lecz i w innych wyrazach o tym temacie - cho-ro-sza-ja, cho-ro-szy-je itd. Innymi sowy, ustalilimy, i znaki sze, szy, sza, szu (na przykad w wyrazie cho-ro-szu-ju) oznaczaj sylaby, zaczynajce si od jednej i tej samej spgoski! Odpowiednio kocwkami bd nie formy sze-go, szy-je itd., lecz samogoski sylab szy, sze plus ostatnie znaki wyrazw, tj. - ego, yje itd. Ale jeli w wyraeniach cho-ro-sza-ja, no-wa-ja, zo-o-ta-ja ostatni znak jest jednakowy, to widocznie sylaby sza, wa, ta zawieraj jedn i t sam kocow samogosk. Teza taka jest bardzo prawdopodobna. Wynik naszego dowiadczenia moemy przedstawi w postaci tabelki:

sza wa ta

sze

szy

szu

...

**

Wyobramy sobie, e sylaba cho wyraona jest w postaci +, znak ro- w postaci , sza - w postaci , a zgoska ja - w postaci . W tym przypadku wyraz choroszaja mona napisa znakami + (przyp. aut.). Powiedzmy, e sylaba sze przekazana jest w postaci V, szy - , a je - jak E, to wyraz cho-ro-sze-je zostanie napisany w postaci +VE, a choroszyje - +E. Nietrudno zauway, e we wszystkich tych przypadkach bez zmiany pozostaje temat + (choro) (przyp. aut.)

150

Oczywicie, tabelka ta zawiera znaki, ktre posiadaj ju oznaczenie sylabiczne, ale mogaby posiada i tak posta:

10 5 24

17

...

W tym przypadku liczby oznaczaj umownie jakie sylaby, ktrych dwiku nie ustalono, lecz wiadomo - jak to wynika z poprzedniego - e kolumna zawiera sylaby zakoczone na t sam samogosk, a wiersz - sylaby, zaczynajce si od tej samej spgoski. Gdyby udao si nam, uwzgldniajc prawidowoci tekstu, doda do tabeli nowe znaki, powiedzmy:

10 5 24

6 31 35

17 8 1

2 40 33

to odpowiedni zapis literowy powinien by przyj tak oto posta:

sza wa ta Im wicej rozrastaaby si

sze we te tabelka,

szy wi ti tym

szu wu tu mniej pozostaoby niejasnych,

niezidentyfikowanych, jak mwi uczeni, znakw-sylab. Mona sobie rwnie wyobrazi i tak sytuacj: wszystkie znaki wprowadzono do tabeli, tzn. ustalono ich wzajemne zwizki. Ale jakie mianowicie sylaby wyraa kady znak - nie wiadomo. Podstawiajc do tabeli zgoski rnych jzykw, mona sprbowa odczyta teksty - skoro dokonalimy prawidowego doboru jzyka, powinnimy rwnie prawidowo okreli i brzmienie sylab, zwaszcza jeli wiemy, e te lub inne wyraenia przedstawiaj formy odmienne, imiona wasne itd. W tym przypadku moemy stwierdzi, i teksty s napisane w jzyku rosyjskim. Ventris krok za krokiem poszerza siatk, ktrej pocztki stworzya Alice Kober. Praca posuwaa si powoli, poniewa ustalenie wzajemnych zwizkw midzy znakami okazao si niezmiernie trudne. Wreszcie siatka bya gotowa (cho, co prawda, nie wszystkie

151

znaki znalazy si na swoich miejscach, ale ujawnio si to pniej). Siatk sporzdzono na zasadach, o ktrych ju mwilimy. W grnej czci siatki umieszczono wskazwki, w jakich formach gramatycznych i po jakich znakach wystpuj znaki okrelonej rubryki. Wprowadzono kolumn rwnie dla zgosek skadajcych si z pojedynczych samogosek. Ventris sprbowa podstawi pod siatk jzyk etruski - prba, daa wynik negatywny. A moe jednak grecki? Myl t sam Ventris nazywa lekkomylnym oderwaniem si od tematu... I, o dziwo, eksperyment si udaje. Wyrazy greckie ujawniaj si w tabliczkach dokadnie w tych miejscach, w tej formie gramatycznej, w jakiej powinny si znale. Oto tabliczki z Knossos: na wielu figuruje jeden i ten sam wyraz, prawdopodobnie nazwa miasta. I rzeczywicie, czytamy: Ko-no-so. Tak brzmi nazwa miasta Knossos w pimie linearnym. W tabliczkach z Pylos znajdujemy inny wyraz Pi-lo, Pylos. Jasnym si staje, dlaczego brak w tabliczkach tak ch arakterystycznej dla greckiego kocwki mianownika - s: po prostu jej nie pisano. Grecy, po przybyciu na Kret przejmujc pismo od autochtonw, nie zatroszczyli si o udoskonalenie grafiki, stworzonej do zapisu sw minojskich, lecz nie nadajcej si do zapisu wyrazw greckich. Niezwyka forma graficzna, ktr; przybieray wyrazy greckie, staa si powodem sceptycznych powtpiewa w odniesieniu do wynikw pracy Ventrisa. Jednake to pismo linearne nie tylko skaao jzyk; dziki niemu zachowaa si rwnie duo starsza forma greckich wyrae - taka, jaka teoretycznie powinna bya istnie w tym czasie, kiedy Grecy posugiwali si pismem linearnym. Czy nie jest to wspaniaym potwierdzeniem susznoci odkrycia? Jakie to wyjtkowe zalety umoliwiy Ventrisowi sukces? Odpowiadajc na to pytanie jego przyjaciel i wsppracownik John Chadwick podkrela przede wszystkim nadzwyczajn pracowito, umiejtno koncentracji uczonego, doprowadzon do maksimum dokadno i regularno. Spord wielu zalet, dziki ktrym Ventris mg tak wiele osign, wymieni trzeba zdolno do podejmowania ogromnego wysiku, umiejtno skupiania si, pedantyczn dokadno i wielkie zdolnoci krelarskie. Umys jego pracowa z zadziwiajc szybkoci, dziki czemu krtka chwila wystarczaa mu na przemylenie tego, co mia powiedzie... Z wygldem tekstw tak si oswoi, e obszerne ich fragmenty zna na pami na dugo, zanim odczytanie nadao im sens. Ale fotograficzna pami nie wystarczyaby i tu przyszo mu z pomoc dowiadczenie architekta. Dla architekta bowiem budynek nie jest fasad, skadajc si z ornamentw i poszczeglnych elementw konstrukcyjnych; siga on wzrokiem poza nie, odkrywa istotne czci budowli, jej elementy konstrukcyjne i szkielet. 152

Podobnie Ventris zdoa poprzez oszaamiajce bogactwo tajemniczych znakw odgadn rzdzce nimi reguy. Ta umiejtno dostrzegania porzdku w pozornym chaosie to cecha znamionujca dziea wszystkich ludzi wielkich.*

NARODZINY NOWEJ NAUKI Dziki odkryciu Ventrisa narodzia si i rozwina nowa ga nauki - mykenologia. Sama nazwa wskazuje, e jej przeznaczeniem jest badanie pisma kretesko-mykeskiego, tzn. pisma linearnego B, odkrytego na Krecie i kontynencie greckim. W kwietniu 1956 roku francuski Centre National de la Recherche Scientifique zorganizowa w miejscowoci Gif we Francji pierwsze kolokwium powicone tekstom mykeskim. Gwn osob na tym spotkaniu - wspomina Chadwick - by oczywicie Ventris; jego biego we francuskim zrobia wielkie wraenie, a rwnie swobodnie mwi ze Szwajcarem w schwyzer-deutsch i z Grekiem po grecku.** Uwanie przysuchiwa si pogldom uczonych, zadawa pytania dotyczce samej istoty referatw i sam chtnie odpowiada na pytania uczestnikw spotkania. Wszystkich uderzaa gboka wiedza Ventrisa w dziedzinie filologii greckiej - a przecie by on architektem. Bdc czowiekiem z temperamentem, znajdowa w czasie obrad czas na arty i miech, zaraajc obecnych swoim humorem. Byo to ywe poczenie modzieczego zapau i dojrzaego umysu - takie wraenie odnosi kady, kto spotka si z tym czowiekiem - wspomina szwajcarski uczony E. Riche. J. Chadwick tak oto rozpoczyna rozdzia Odczytanie pisma a krytycy. Pewnego majowego popoudnia 1953 r. w moim mieszkaniu w Cambridge zadzwoni telefon. Z Londynu mwi Ventris, niezwykle podniecony. Rzadko zdradza si ze swymi uczuciami, w tym momencie musia by jednak naprawd bardzo przejty. Okazao si, e przyczyn wzruszenia Ventrisa by list otrzymany od prof. Blegena, ktry prowadzi wykopaliska w Pylos. Wiedzielimy o znalezieniu przez niego w r. 1952 dalszych tabliczek, ale nie zostay one jeszcze dokadnie zbadane. Przez zim oczyszczono je i dopiero na wiosn nadaway si do opracowa. Oto co pisa Blegen:

* **

John Chadwick, Odczytanie pisma linearnego B, prze. J. Niecko, Warszawa 1964. Tame.

153

Po powrocie z Grecji powiciem wiele czasu pracy nad tabliczkami z Pylos, przygotowujc je do sfotografowania. Zastosowaem Paski prbny sylabariusz do kilku tych tabliczek. Zaczam tabliczk nr P 641; moe Pana zainteresuje. Wyranie dotyczy ona garnkw, niektrych na trzech nkach, innych z czterema i trzema uszami, a jeszcze innych bez uszu. Kiedy zastosowaem Pana system, pierwszy wyraz odczytaem jako ti-ri-po-de. Wyraz ten powtarza si jeszcze dwukrotnie jako ti-ri-po (liczba pojedyncza?). Garnek z czterema uszami poprzedzony jest wyrazem ge-to-ro-we, z trzema ti-ri-o-we lub ti-ri-jo-we, a garnek bez uszu wyrazem a-no-we.* Poniewa okazao si, e jzykiem tabliczek jest grecki, indoeuropejski, od razu zrozumiae stao si znaczenie tematw stanowicych budow tych wyrae: tri - trzy, tripo trjng - greckie tripos (od tri-pod-s, gdzie s jest kocwk mianownika): getro - od kwetro - cztery (charakterystyczne jest zwaszcza porwnanie z aciskim quattuor). By to oszaamiajcy dowd prawidowoci rozumowania Ventrisa i zdecydowana wikszo uczonych tak przyja t wiadomo. I rzeczywicie, tabliczka ta przekonaa ostatecznie wielu, cho, o dziwo, nie wszystkich. W gronie nielicznych sceptykw, ogarnitych wtpliwociami co do susznoci odkrycia Ventrisa, by profesor A. J. Beattie.
Tame

CZY NAPRAWD PISMO LINEARNE B ZOSTAO ODCZYTANE? Ju w pierwszym artykule powiconym odczytaniu pisma linearnego B prof. Beattie wystpi w charakterze najpowaniejszego i najaktywniejszego przeciwnika Ventrisa. Dlaczego, pyta Beattie, system zapisu proponowany przez Ventrisa nie rozrnia samogosek dugich i krtkich, spgosek dwicznych, bezdwicznych i przydechowych? Przecie te rnice s niezwykle istotne dla greki, ktr napisane s teksty pisma linearnego B. Ventris przedoy szedziesit sze znakw sylabicznych, kontynuowa dalej Beattie, ale przecie przy odczytywaniu tych podstawie moe istnie wiele wariantw rozumienia otrzymanych pocze dwikw. Oto na przykad poczenie znakw a i ka moe da kilkaset pocze dwikowych (z ktrych dziesitki mog by wyrazami o okrelonych znaczeniach): aka, anka, akan, arka, arkan itd. (w pimie, ktre Ventris odczyta, kocowych, spgosek sylab nie pisano). 154

Mimo wszystko, twierdzi Beattie, nie zwracajc na to uwagi, znaczna cz tekstw pisma linearnego B nie poddaje si tumaczeniu, nie daje sensownego tekstu greckiego! Ponadto jzyk napisw daleki jest od wszystkich znanych nam norm jzyka greckiego - na przykad, na kocu sylaby nie zaznacza si spgosek n, s, l, r, m i samogoski i, wyraz XxoG (khalkos) oznaczajcy brz, pisze si ka-ko, itp. Wreszcie w zakoczeniu wyrazi Beattie wtpliwo co do konstrukcji siatki i jej zastosowania, uwaajc, e zostaa ona wymylona, a nie opracowana. W tym stanie rzeczy pisa - podchodz do tabeli porwnawczej i siatki z du podejrzliwoci. Wtpliwoci te nie miay uzasadnienia: z samych rozwaa szacownego filologa-klasyka wynikao, e zupenie nie rozumie on ani konstrukcji siatki, ani jej zastosowania. Mykenolodzy znaleli i inne przekonywajce dowody na pozostae argumenty Beattiego. Znaki pisma sylabicznego, w ktrym napisane zostay teksty znalezione na Cyprze, nie rozrniaj samogosek dugich i krtkich, spgosek dwicznych, bezdwicznych i przydechowych - podobnie jak znaki pisma linearnego B. A przecie jzyk tekstw cypryjskich jest rwnie jzykiem greckim i nie ma tu wtpliwoci aden filolog. Dlacz ego przywileje dopuszczalne dla greckich tekstw Cypru nie s moliwe dla greckich tekstw Krety i Grecji? To samo mona powiedzie i o wieloznacznoci i nieprzetumaczalnoci tekstw pisma linearnego B. Teksty cypryjskie uczeni zaczli odczytywa okoo stu lat temu, lecz mimo wszystko do dnia dzisiejszego nie udaje si w peni przeoy tekstw dugich. C zatem mona powiedzie o zrozumieniu tekstw pisma linearnego B, wziwszy pod uwag, e od odkrycia Ventrisa, dokonanego w r. 1952, do da Beattiego, wysunitych w r. 1956, nie mino nawet pi lat! Warto tu doda, e same teksty daj mono sprawdzenia rnych wariantw tumacze, poniewa obok wielu wyrazw, napisanych pismem sylabicznym, widniej nieme znaki-wskazwki, determinanty (wzgldnie ideogramy) przekazujce tene wyraz przy pomocy jednego obrazowego znaku. Uywano ich w tym celu, by skrybowie staroytnej Grecji i Krety mogli dobiera prawidowy wariant czytania. W ten sposb przy odczytywaniu znaki penice rol hieroglificznych dublerw mog albo potwierdzi, albo odrzuci proponowane czytanie znakw sylabicznych. Std Beattie powinien by wskaza, w ktrym kontekcie sylabiczne czytanie znakw nie jest zgodne z sensem obrazowego znaku-hieroglifu. Niezbyt rozsdne jest wymaganie, aby jzyk pisma linearnego B w peni odpowiada normom klasycznego jzyka greckiego, ktry uformowa si dobre tysic lat pniej: 155

wiadomo przecie, e jzyk z czasem ulega zmianom. Ponadto w tekstach tabliczek glinianych stosowano nie udoskonalony system pisma - s one zapisane nie pismem literowym, lecz sylabicznym, w ktrym liczne dwiki przekazywano w sposb przybliony, wzgldnie w ogle nie przekazywano - std dane z zakresu jzykoznawstwa przemawiaj nie na korzy Beattiego, lecz Ventrisa: leksyka i gramatyka tekstw pisma linearnego B bliska jest rzeczywicie gramatyce i leksyce antycznych poematw Homera i archaicznemu dialektowi achajskiemu. Wyrazy, ktre odczyta Ventris po grecku, posiadaj potwierdzenie znaczenia w postaci stojcych obok hieroglifw ideogramw. Spis naczy, znaleziony przez Blegena, jest najbardziej przekonujcym dowodem.

MYKENOLOGIA DZISIAJ Wybitni uczeni z krajw, w ktrych prowadzone s studia nad jzykiem greckim, uznali odczytanie pisma linearnego B przez Ventrisa za prawidowe. Mykenologia, nauka, ktra zostaa niejako stworzona przez odkrycie Ventrisa, znajduje si w stadium staego rozwoju. Od czasu opublikowania przez Ventrisa i Chadwicka wsplnego artykuu powiconego pierwszym wynikom prac, do koca r. 1956 ukazao si sto pidziesit pi rozpraw i broszur szedziesiciu jeden autorw z osiemnastu krajw. I tempo publikowania w cigu ostatnich lat nie zmalao, lecz nawet wzroso. E. Bennet uwaa za konieczne utworzenie specjalnego miesicznika bibliograficznego pod tytuem Nestor, z informacjami o nowych artykuach z zakresu mykenologii oraz nauk pokrewnych. Nestor publikuje regularnie komunikaty o nowych pracach wykopaliskowych na obszarze Egei, o nowych znaleziskach tabliczek glinianych. Zwoywane s regularne konferencje mykenologw, ukazuj si wielki monografie. W r. 1967 zorganizowano w Rzymie Pierwszy Midzynarodowy Kongres Mykenologw, w ktrym udzia wzili J. Chadwick, A. Heubeck, J.-P. O1ivier G. Neumann, T.R. Bryce (wydawca tekstw pisma linearnego A), T. Bawatska, Mlenstein, O. Masson i wielu innych.

156

GRECJA PRZED GREKAMI

EGEA ACHAJSKA Egea... Od zamierzchych czasw przetrwaa legenda o Tezeuszu, ktry wyprawi si na Kret, by zabi strasznego potwora - Minotaura, i zwolni matk miast greckich - Ateny, od straszliwego haraczu. Tezeusz zabi Minotaura i z t radosn wieci wraca do ojczyzny. Zapomnia jednak speni proby swego ojca, sdziwego Aigeusa (Egeusza), nie zmieni czarnych agli na biae. Dla Aigeusa agle czarne oznaczay mier syna. Z rozpaczy starzec rzuci si do morza i uton - odtd do dzisiaj to morze zwie si Egejskim (gr. Aigaion Pelagos). To prawda, e uczeni odnosz si krytycznie do takiej poetyckiej interpretacji - bardzo moliwe, e nazwa ta wywodzi si od greckiego aigos - fala. A najbardziej prawdopodobne, e nazw temu morzu nadali nie Grecy, lecz ludy starsze, zamieszkujce Ege wiele tysicy lat wczeniej. Mnstwo jzykw i narzeczy rozbrzmiewao w antycznej Egei - ojczynie cywilizacji europejskiej. Wiele ludw wtargno w jej granice i wikszo osiedlaa si na stae, jako e ziemie pooone w basenie Morza Egejskiego - wybrzee Azji Mniejszej, Grecji, Kreta, Cyklady i inne wyspy - przycigay ludzi od dawien dawna swymi baniowymi urokami przyrody, centralnym pooeniem w wiecie antycznym. Lec na skrzyowaniu drg handlowych Azji Mniejszej, Egiptu, obszaru rdziemnomorskiego, stanowia rzeczywicie Egea centrum wiata staroytnego. Ze szkolnej awy pamitamy, e Egea jest ojczyzn Grekw. Ale Grecy klasyczni pojawili si tutaj stosunkowo pno. Na dugo przed rozkwitem klasycznej kultury helleskiej wyspy Egei i Grecj kontynentaln zamieszkiwa lud, ktrego dzieem byy znakomite pomniki sztuki, lud, ktry wznosi paace i zamki. Z poowy II tysiclecia p.n.e. pochodz tabliczki zapisane pismem linearnym B, ktre odczyta Ventris. Tabliczki zapisane s w jzyku greckim. Jest to wskazwk, e Grecy pojawili si w Grecji na dugo przed Dorami okresu klasycznego. Podania i legendy przekazay nam nazw tych pierwszych Grekw - zwano ich Achajami. Std cywilizacj Myken, Tirynsu, Pylos i innych najstarszych miast przyjto nazywa achajsk (cho istniej i inne, mniej trafne nazwy - mykeska, wczesnohelladzka). W w. XVII-XVI p.n.e. ronie bogactwo i potga wadcw Myken - wwczas jeszcze nie

157

miasta, lecz umocnionej osady na wzgrzu. Izolowane malekie krlestwa powstaj nie tylko w Mykenach, lecz i w innych miastach warownych. Jednake jedno kultury na caym obszarze Grecji wskazuje, e midzy tymi prymitywnymi pastwami istniay cise wizy: mia miejsce oywiony handel z wyspami Morza Egejskiego, a nawet z oddalonym Egiptem (kupcy posugiwali si tym samym pismem sylabicznym Achajw, ktre odczyta Ventris). Wieki XV - XIII p.n.e. s okresem najwikszego rozkwitu kultury achajskiej. Grecja pokrywa si gst sieci wsi, niewielkich miast i majestatycznych stolic, z ktrych do najwikszych naleay Mykeny, Tiryns, Pylos, Teby w pobliu Aten (Ateny rwnie wznieli Achajowie). Miasta staj si orodkami handlu, najrniejszych rzemios i administracji. Midzy poszczeglnymi miastami-pastwami rozpoczyna si walka o wadz - wiadcz o tym potne mury Tirynsu i innych achajskich miast-pastw. Jednake wadcy krlestw achajskich nie tylko walczyli ze sob - potrafili czy si w zwizki, a dzieem takiej wsplnej sprawy by podbj Krety, zburzenie jej stolicy Knossos i legendarna wojna trojaska. Spustoszenie Krety nastpio w wyniku dobrze zorganizowanej wyprawy, na co zwrcili uwag archeolodzy, a wziy w niej udzia, jak si wydaje, nie tylko pastwa Grecji kontynentalnej, lecz i malekie pastwa rozrzucone po wyspach Morza Egejskiego. Zniszczenie Krety, ktra wczeniej wadaa Morzem rdziemnym, umoliwio Achajom rozpoczcie podboju wysp Egei, a pniej i miedzianej wyspy, Cypru, ktr skolonizowali w kocu XIII w. p.n.e. Achajowie zaczli si osiedla nie tylko na wyspach, lecz i na wschodnim brzegu Morza Egejskiego - w Azji Mniejszej. Dc do zniszczenia gronego konkurenta - Troi, zorganizowali zwizek achajskich miast-pastw, opiewany w Iliadzie. Zwyciska wojna trojaska bya ostatnim wielkim przedsiwziciem Achajw - archeolodzy umieszczaj jej wydarzenia na pocztku XII wieku p.n.e. Mino okoo stu lat i na achajsk Grecj runy plemiona Grekw-Dorw; warowne miasta zostay wzite szturmem i zburzone, ycie kultury achajskiej zamaro. Po kilku stuleciach i barbarzycy Dorowie, kontynuujc i udoskonalajc osignicia cywilizacji swych poprzednikw - Achajw, stworzyli wspania klasyczn kultur Hellady.

158

TABLICZKI PIASZCZYSTEGO PYLOS* Grecja jest ojczyzn pisma literowego. To wanie tutaj, w antycznej Helladzie, znaki Fenicjan ulegy przeksztaceniu w litery alfabetu. Nastpio to, zdaniem wikszoci uczonych, w IX lub VIII w. p.n.e. Powstaje pytanie, czy do tego momentu istniao ju w Grecji pismo? Jeli nie alfabetyczne, to przynajmniej sylabiczne czy hieroglificzne? Do roku 1939 uczeni byli przekonani, i na terenie Hellady nie istniay zabytki pisma starsze ni z VIII w. p.n.e. Nie mwia nic na temat pisma Iliada, opowiadajca o sawnych czynach Achajw, przodkw Grekw. Dopiero Platon, w twrca atlantologii, wspomina w Timajosie, e przodkowie Hellenw posiadali sztuk pisania, ktr dopiero pniej utracono. Jednake Platon odnis t sztuk do okresu mitycznej bitwy Hellenw z wojskami Atlantw, tj. do IX tysiclecia p.n.e., i ta nieprawdopodobna data staa si powodem, e uczeni nie uwierzyli jego sowom. Warto zauway, e w tekstach innych pisarzy antycznych napotka mona niejasne wzmianki o istnieniu w Grecji w II tysicleciu p.n.e. sztuki pisania. Plutarch na przykad przekazuje w jednym ze swych utworw dawne podanie, ktre mwi, e w mogile Alkmeny, matki Heraklesa, w Beocji znaleziono przedmioty zapisane pismem podobnym do egipskich hieroglifw. Jednake wiadectwo to, jak nietrudno stwierdzi, jest bardzo wtpliwe. Ale oto 4 kwietnia 1939 r. grecko-amerykaska wyprawa archeologiczna pod kierunkiem K. Kourouniotisa i Carla Blegena rozpocza prace wykopaliskowe na terenie piaszczystego Pylos, w ktrym, jak przekazuje nam Iliada, znajdowaa si stolica mdrego Nestora. W miejscowoci Epano Englianos, lecej w odlegoci siedemnastu kilometrw na pnoc od wspczesnego Pylos, odkryto na wzgrzu ruiny ogromnego paacu, rez ydencji antycznych wadcw Pylos. Prace przerwano z wybuchem II wojny wiatowej. Wznowiono je w r. 1952 i kontynuuje po dzie dzisiejszy (na szczcie dla archeologw prace wykopaliskowe w Pylos prowadzili nie dyletanci, dziki czemu uczeni maj moliwo zbadania ruin w stanie oryginalnym, w penej zgodzie z wymaganiami nauki wspczesnej). Wadcy Pylos mieszkali w ogromnym paacu stanowicym cay kompleks architektoniczny, wzniesiony wedug jednolitego planu. Korpus gwny liczy pidziesit metrw dugoci i ponad trzydzieci metrw szerokoci. Wejcie prowadzio przez propyleje, z ktrych trafiao si na dziedziniec wewntrzny.
...A z miejsca si podnis Nestor, co w Pylos piaszczystym krlewsk wadz sprawowa. Homer, Iliada, prze. K. Jeewska, Wrocaw-Warszawa-Gdask 1972.

159

Suy on za miejsce skadania ofiar; idc dalej, mijao si niewielki portyk i wchodzio do poczekalni. Podoga i ciany poczekalni ozdobione byy malowidami (niestety, ulegy one cakowitemu zniszczeniu podczas poaru, ktry zniszczy i sam paac miao to miejsce, zdaniem archeologw, okoo 1200 r. p.n.e.). Z poczekalni go trafia do gwnego miejsca caego paacu - megaronu, w rodku ktrego znajdowao si palenisko dla witego ognia o rednicy czterech metrw; powierzchni paleniska zdobiy znaki magiczne. Dym z ogniska odprowadzay gliniane rury. Na prawo, naprzeciw ogniska, sta tron wadcy Pylos. Podog megaronu, rozrysowan w prostokty, zdobi kolorowy ornament, a ciany wspaniae freski. cian za tronem krlewskim zdobiy postacie gryfonw i lww - symbole wadzy krlw pyloskich. Szczeglnie interesujcy jest obraz we wschodnim rogu megaronu; przedstawia on mczyzn siedzcego na skale i grajcego na lirze o piciu strunach, a przed nim wisi w powietrzu wielki ptak. By moe (jak sdzi profesor Blegen) s to reminiscencje mitu o Orfeuszu, ktry dwikami swojej liry oczarowa nawet mieszkacw pieka. Rwnie ciekawymi freskami bya przyozdobiona obszerna komnata paacowa, przeznaczona do przyjmowania goci. Do naszych czasw zachowa si w stanie nieuszkodzonym obraz mczyzny z wczni, psw w obroach, sfory psw rwcych si do pogoni oraz liczne rysunki, ktrych sensu nie udao si uczonym dotd odkry. W pomieszczeniach gospodarczych czekay archeologw jeszcze cenniejsze znaleziska: byy to tabliczki gliniane pokryte nieznanymi znakami. W skromnej komnacie bocznej paacu gwnego o powierzchni 18 m2 znaleziono trzysta takich tabliczek, a w ssiedniej, o powierzchni jeszcze mniejszej (16 m2) - ponad szeset sztuk! Odkrycie tych zabytkw stao si wielk sensacj. Uwaano przecie za rzecz powszechnie znan, e pismo alfabetyczne pojawio si w Grecji kilkaset lat pniej, kiedy to Helleni przejli fenicki system pisma. Cenne tabliczki zachoway si przypadkowo - ocalay dziki... poarowi, ktry wybuch w paacu pyloskim. W wysokiej temperaturze glina stwardniaa jak cega; okazuje si, e poar moe nie tylko niszczy, ale i zachowa zabytki (dziki poarowi uczeni mog bada pismo utrwalone w glinie w bibliotece krla asyryjskiego Asurbanipala bd pismo kreteskie, o ktrym mwilimy wczeniej). Tabliczki znalezione w Pylos byy bardzo podobne do tych, ktre wczeniej znajdowano jedynie na Krecie. Znaki tych tabliczek rwnie pokryway si ze znakami kreteskiego pisma linearnego. Tak wic, poczynajc od w. XVI p.n.e. (taki jest wiek najstarszych tabliczek), ludno Grecji posugiwaa si pismem. Do zapisu wykorzystywano materia bardzo rnorodny, ale 160

najczciej byy to tabliczki z surowej gliny, z reguy w ksztacie prostokta, na ktre nanoszono ostrym narzdziem znaki linearnego pisma. Uczony amerykaski Emmett Leslie Bennet (to wanie on poda do publicznej wiadomoci tre tabliczek, ktre znalaz Kourouniotis i Blegen) dokona interesujcego spostrzeenia, e okoo pidziesiciu zbadanych przez niego tabliczek zapisano szecioma charakterami pisma, a ksigi z paacu w Pylos czterdziestoma. Spostrzeenie to moe posuy za wiadectwo, i wyksztacenie w staroytnej Helladzie nie ograniczao si do wybranych jednostek; umiejtno pisania posiadali nie tylko skrybowie, lecz rwnie ksigowi i kupcy. Archeolodzy odkryli napisy wykonane pismem linearnym B na glinianych naczyniach i pieczciach, ktre odbijano na prbkach czy metkach towarowych. Chyba jednak mona stwierdzi, e tylko wybrane grupy ludnoci posugiway si pismem; w porwnaniu z alfabetem najstarsze pismo greckie byo jednak bardzo trudne.

ZAGADKA HOMERA Dlaczego w Iliadzie opisujcej czyny najstarszych Grekw-Achajw nie ma ani sowa o tym, i bohaterowie wojny trojaskiej umieli czyta i pisa? Przecie jeli nie odwany Achilles, to przebiegy Odys powinien by posiada sztuk pisania. Odpowied na to pytanie pomoe da pewna historyczna paralela. Byliny ruskie rwnie nie mwi ani sowa o umiejtnoci pisania, a przecie opowiadaj o czasach, w ktrych na Rusi do powszechna bya znajomo pisania na korze brzozowej. Podobnie moe przedstawia si sprawa z eposem homerowym, ale o tym warto pomwi oddzielnie. Na temat Iliady i Odysei napisano ju tysice prac, a mimo to kadego roku odkrywaj uczeni coraz to nowe szczegy, fakty, potwierdzenia. Nie bdziemy zajmowa si specjalistycznymi pracami historykw literatury i filologw klasycznych, powiconymi analizie homerowych poematw. Nie bdziemy si zajmowa dugotrwaym sporem unitarystw i analitykw. Pierwsi uwaaj, e oba poematy stworzy jeden czowiek, drudzy, i kady z poematw zosta uoony z licznych, oddzielnych pieni ludowych (zauwamy tylko, e nie tak dawno zbadano w USA rytmik Iliady za pomoc maszyny liczcej. Analiza statystyczna wykazaa, e poemat napisa jeden czowiek). Zajmiemy si natomiast jedynym interesujcym nas problemem: czy mona mie nadziej, i kiedykolwiek archeolodzy zdoaj odnale tekst poematu lub choby fragment, napisany najstarszym pismem greckim, znakami pisma linearnego B? 161

Oczywicie staroytni Hellenowie utrwalili tekst poematw przy uyciu pisma alfabetycznego, a miao to miejsce w I tysicleciu p.n.e. Ale jzyk poematw - i co do tego zgodni s wszyscy uczeni - rni si od dialektw greckich, ktrymi posugiwano si w tym czasie w Helladzie. Dlaczego? Wielu uczonych wyjania to w ten sposb, e Homer posugiwa si jzykiem literackim, a ten, jak wiadomo, rni si od potocznego. Czy to aby tak na pewno? Przecie literatura w naszym pojciu wwczas jeszcze nie istniaa, a zatem nie mg istnie odrbny jzyk literacki. Charakter jzyka poematw mona wyjani tym, i posiadaj one jeszcze starsze rda - podania, mity, pieni. A jeli klasyczna kultura Grecji siga swymi korzeniami do kultury Myken i Pylos, stworzonej przez Achajw (a ta z kolei do kultury kreteskiej), to, by moe, i duma literatury antycznej - poematy Homera - rwnie posiadaj achajskie rda. Po raz pierwszy hipotez t uzasadni S.M. Bowra w r. 1934. Odszuka on w Iliadzie i Odysei wyrazy spotykane jedynie w dialekcie Arkadii oraz w dialekcie greckim, ktrym posugiwali si mieszkacy Cypru, i zaoy, i wszystkie te wyrazy - i homerowe, i arkadyjskie, i cypryjskie - wywodz si ze wsplnego, jednego rda. A rdem tym jest jzyk Achajw, twrcw kultury piaszczystego Pylos i bogatych w zoto Myken. Dowody przemawiajce za t tez znalaz Bowra nie tylko w budowie jzyka, lecz i w samym tekcie poematw. Potoczny, bogaty w sformuowania styl, podobny do stylu Iliady i Odysei, moe przetrwa stulecia i zachowa w zastygych zdaniach wiele informacji, ktre napywaj z dalekiej przeszoci - pisa on w artykule Homerowe epitety Troi. Podobnie jak poematy przekazay nam nieoczekiwane, trudne do pojcia szczegy cywilizacji mykeskiej tych czasw, tak grecki epos zachowa przekazy o Troi i wojnie trojaskiej, niewtpliwie pochodzce od ludzi, ktrzy znali t wypraw z osobistego w niej udziau. Kiedy miaa miejsce wojna trojaska? Wspczeni archeolodzy umieszczaj j na pocztku XII wieku p.n.e. - w tym czasie yli nie Grecy klasyczni - Dorowie, lecz Grecy mykescy - Achajowie: to wanie oni zburzyli Troj. Do czsto poematy wymieniaj przedmioty codziennego uytku, bro, ozdoby Achajw: puchar Nestora, du tarcz zakrywajc caego wojownika, hem wykadany pytkami z kw dzika, itd. Odczytanie pisma linearnego B umoliwio uczonym poznanie jzyka Achajw. W latach 1956-1957 uczony bugarski Georgijew ustali zgodno jzyka poematw Homera i jzyka linearnego B. Jzykoznawca bugarski stwierdzi, e potoczny jzyk Achajw stanowi prototyp, podstaw dialektu homerowego, ktrym posugiwano si w czasach 162

mykeskich. Po upywie roku przyjaciel i wsppracownik Ventrisa J. Chadwick opublikowa prac pt. Elementy mykeskie w dialekcie homerowym. Chadwick wzi szereg okrele spotykanych w tabliczkach Achajw i porwna je z jzykiem Grekw klasycznych. Okazao si, e w jzyku klasycznym wystpoway nie w ywej mowie, lecz jedynie w jzyku poetyckim (podobnie jak w jzyku poetyckim korzystamy ze slawizmw, ktre przetrway z mowy potocznej naszych przodkw Sowian). Aczkolwiek pismo linearne B zostao odczytane, prace trwaj nadal. Po pierwsze dlatego, e kady rok przynosi nowe tabliczki znajdowane przez archeologw przy pracach wykopaliskowych w osadach achajskiej Hellady. Po drugie dlatego, e nie wszystko jest do dzi jasne; nie potrafimy nadto odczyta kilku znakw pisma linearnego B. Po trzecie, nie zosta jeszcze w peni zrekonstruowany sownik i gramatyka jzyka achajskiego. Cakiem niedawno, bo w r. 1965, uczony belgijski Jean-Pierre Olivier opublikowa wyniki bada pisma linearnego B za pomoc elektronicznej maszyny cyfrowej. Opracowaniu statystycznemu poddano dziesi tysicy znakw. Uzyskano informacj, jak czsto spotyka si tak czy inn sylab na pocztku, w rodku lub kocu wyrazu, jak czste s wzajemne ich poczenia. By moe, nowe prace uczonych umoliwi znalezienie wikszych podobiestw midzy jzykiem homerowych poematw i jzykiem pisma linearnego B. Hipotez o achajskim adresie Iliady i Odysei potwierdzaj rwnie literaturoznawcy. Uczony amerykaski M. P. Nilsson wyda ksik The Minoan-Mycenaean Religion and its Survival in Greek Religion, w ktrej wyraa pogld, i epos homerowy by poprzedzony cyklem opowieci podobnych do ruskich bylin o kniaziu Wodzimierzu, czy do germaskich pieni o Nibelungach, i e cykl ten powsta w okresie istnienia kultury mykeskiej. Uczony woski B. Atticani opublikowa niedawno prac na temat Odysei, gdzie udowadnia, e obraz bohatera tego poematu jest misterny i gboko psychologiczny, wiadczcy o dobrym smaku charakterystycznym dla kultury Pylos i Myken.

PIERWSZE WYDANIE HOMERA Klasyczna kultura Hellady siga korzeniami do kultury stworzonej przez Achajw, twrcw Myken, Tirynsu, bohaterw wojny trojaskiej. Po odkryciu wspaniaej kultury kreteskiej, starszej o par dziesitkw stuleci od 163

achajskiej kultury Grecji, na t ostatni zaczto patrze jako na lokalny, prowincjonalny wariant kultury kreteskiej. Artur Evans wprost pisa: Homer by, waciwie mwic, tumaczem, a ilustrowane wydanie jego oryginau wydano niedawno na Krecie i w Mykenach; cile mwic opracowa on stary epos minojski. Jeli tak jest naprawd, to trzeba szuka wrd zabytkw pisanych odnalezionych w Grecji kontynentalnej i na Krecie ladw staroytnego eposu minojskiego - pierwszego wydania poematw homerowych. Byy one napisane heksametrem i jakie zdziwienie ogarno uczonych, kiedy poszczeglne wiersze tabliczek znalezionych w Mykenach zabrzmiay w podobny sposb! Czyby w tekstach pisma linearnego B udao si znale orygina Homera? Rado bya jednak przedwczesna. Po pierwsze, heksametr pisma linearnego B opowiada nie o sawnych czynach Achajw, lecz o nader praktycznych rzeczach. Po drugie, jak podkreli w jednym ze swych referatw W. Iwanow, drog wiadomego czy niewiadomego nagromadzenia fragmentw wzitych z jzyka mwionego, uoonych w okrelon form poetyck (stwierdzaj to, nawiasem mwic, sami poeci), mona napisa kady wiersz. Ale jeli fraza jzyka mwionego zbiegnie si przypadkowo z wersem poetyckim, to zbieno taka w wikszoci przypadkw nie jest norm statystyczn. Oznacza to, i zbieno paru wierszy z tekstw pisma linearnego B, uytych dla celw praktycznych, z heksametrem homerowym nie daje podstaw, by uzna, i tabliczki te posiadaj bezporedni zwizek z tekstami homerowymi, chocia ta zbieno moe by interesujca dla wyjanienia stopnia bliskoci tekstu homerowego z jzykiem mwionym okresu mykeskiego. Pismo linearne Achajw byo bardzo niedoskonae. Chadwick porwnuje je z nasz stenografi. Osoba stenografujca atwo tekst ten odczyta, ale kto inny dla zrozumienia tekstu musi zna, choby w przyblieniu, tre. Std Chadwick wyprowadza wniosek, i wtpliwe jest, czy opata archeologa natknie si kiedykolwiek na bibliotek ksig glinianych w postaci tabliczek: czytelnicy musieliby bowiem zna wczeniej przyblion tre ksiki! Wrd tekstw pisma linearnego B nie udao si znale nawet listw urzdowych, a przecie i w Egipcie, i na terenie Midzyrzecza, i w Syrii tego okresu epistolografia bya bardzo rozwinita, a i pismo linearne B nadawao si w peni do korespondencji! Chadwick i Ventris pisali do siebie naladujc dialekt mykeski, uywajc znakw pisma linearnego B. Oto przykad - pisze Chadwick: Jeden z takich listw wysaem do Ventrisa z okazji zakoczenia pracy nad rkopisem Documents in Mycenaean Greek. W tumaczeniu mj list 164

brzmia tak: Jan Michaowi pozdrowienie. Dzi zoyem ksik w drukarni. Wszystkiego dobrego. Cambridge, 7 czerwca. Zdaniem adresata list ten byo o wiele atwiej odczyta ni wikszo tabliczek.* Jeden z wybitnych znawcw pism staroytnych, radziecki uczony Igor Djakonow, pisze: Na czsto zadawane pytanie, czy mona spodziewa si znalezienia mykeskich tekstw poetyckich, prekursorw poematw homerowych, trzeba, wedle wszelkiego prawdopodobiestwa, odpowiedzie negatywnie. Wtpliwe, aby prymitywnym pismem mykeskim mona byo pisa teksty literackie - chyba e suyy jako mnemotechniczna pomoc do recytacji. Do naszych czasw zachowao si kilka tysicy zapisw sporzdzonych pismem linearnym B. Wrd nich nie ma ani jednej tabliczki zawierajcej korespondencj dyplomatyczn, akty prawne, teksty religijne itd. Nazwy wity, imiona bogw czy kapanw wymieniane s w tabliczkach jedynie w zwizku z ewidencj wartoci materialnych, majtku, niewolnikw itp. I brak jest jakichkolwiek napomknie, aluzji, by Achajowie zapisywali na swych glinianych tabliczkach jakiekolwiek teksty literackie.

John Chadwick, op. cit.

HOMER, ARCHEOLOGIA I TABLICZKI Ju pierwsze wyniki prac Schliemanna pokazay, e w poematach Homera t kwi ziarno prawdy. Wiele opisw eposu mona zrozumie jedynie wwczas, gdy wejrzymy nie w kultur klasyczn, lecz kultur okresu achajskiego. Oto jaskrawy przykad: Homer opisuje w Iliadzie dziwn czapk z wojoku z naszytymi na ni pytkami z kw dzika. Grecy klasyczni czapek takich nie nosili. Ale archeolodzy odkopali grobowiec, w ktrym znaleziono mnstwo kw dzika. Jeli je w odpowiedni sposb umocowa na czapce wojokowej, otrzymamy takie wanie dziwne nakrycie gowy. Oczywicie opis czapki przekazywano w cigu stuleci z pokolenia na pokolenie. To samo mona powiedzie o opisie pucharu mdrego Nestora, duej tarczy itd. S to echa kultury achajskiej. Zestawiajc umiejtnie informacje, zawarte w eposie homerowym, z danymi archeologicznymi i przekazami pisma linearnego B z tabliczek glinianych, udaje si uczonym rekonstruowa cechy ustroju spoecznego i ycia codziennego Grecji achajskiej. Archeolodzy 165

odnajduj obosieczne miecze, ktrymi posugiwano si na Krecie i w Grecji macierzystej; miecze takie figuruj rwnie na glinianych tabliczkach, pokrytych pismem linearnym B, i posiadaj t sam nazw co w eposie Homera. Oto inny, jeszcze bardziej zaskakujcy przykad zbienoci danych archeologii, poematw Homera i tabliczek. Homer opowiada, jak to Odyseusz przyby do Amnisos na Krecie, gdzie znajdowaa si grota powicona bogini narodzin Ejlejtyi. Na wybrzeu Krety, w pobliu Knossos, archeolodzy zlokalizowali miejsce kultu w grocie; sanktuarium to byo czynne w okresie achajskim i pniej. A na jednej tabliczce, zapisanej pismem linearnym B, znalezionej w Knossos, odczytano zdanie mwice o wysaniu naczynia z miodem dla Eleutii w Amnisos. Eleutia, o czym wiedz filologowie, jest znan form imienia bogini Ejlejtyi; natomiast Amnisos brzmi dokadnie tak samo u Homera jak i na tabliczce, chocia tabliczki gliniane i Homera dzieli znaczny przedzia czasu, wynoszcy okoo siedmiuset lat. Do czsto tabliczki mwi konkretnie o tym, co u Homera brzmi ju mglicie i niejasno - pami ludowa nie bya w stanie zachowa wszystkich szczegw ycia Achajw w cigu stuleci! Na przykad w eposie homerowym wystpuje jaka tajemnicza posta Ifimedeja, natomiast tabliczki mwi o Ifimedei - potnej bogini. Homer opisuje wspaniae rydwany bogw - tabliczki natomiast, podobnie jak i znaleziska archeologw, mwi, e tymi rydwanami posugiwali si wadcy Achajw. U Homera rydwany wykorzystywane s jedynie w charakterze rodka transportu; przywo onierzy na pole walki i nastpnie odwo. wiadczy to o tym, e w epoce Homera zapomniano ju o prawdziwym przeznaczeniu rydwanw Achajw. W rzeczywistoci speniay one rol swego rodzaju kolumny czogw, oddzia stu rydwanw w zwartym szyku mkn galopem na nieprzyjaciela, amic i obalajc jego szeregi. W homerowym eposie zachowaa si wzmianka o takim ataku: mdry Nestor, wadca Pylos, radzi zastosowa podobn taktyk, zakadajc, e zapomnieli o niej modzi bohaterowie wyprawy trojaskiej. Tabliczki pisma linearnego B przyniosy nowe dowody historycznoci eposu homerowego, wskazuj rwnie i na wiele powanych niezgodnoci (potwierdzaj je prace archeologw). Tabliczki raz po raz wymieniaj okrelenie oznaczajce dziak gruntu u Homera takiego wyrazu w ogle si nie spotyka. Tabliczki wymieniaj godno lawagetasa, krlewskiego wojewody, ktra to godno, jak si wydaje, przysugiwaa zastpcy krla w miastach-pastwach Achajw. W tekstach Homera okrelenie lawagetas nie wystpuje. W licznych tabliczkach znalezionych w paacu w Pylos wymienia si w okrelonym porzdku dziewi osad achajskich. Homer wymienia dziewi miast krlestwa pyloskiego, 166

ale jedynie nazwa jednego jest zbiena z wykazem tabliczek. I dlatego racj ma Chadwick, gdy mwi, e elementy homerowe i skadniki okresu pniejszego s tak ze sob pomieszane, e uporczywe wysiki uczonych w celu odrnienia ich nie day wikszych rezultatw. Wyprowadza std wniosek, e naleaoby unika zarwno przeceniania roli przeytkw mykeskich w dzieach Homera, jak i ich lekcewaenia.* W POSZUKIWANIU PELAZGW Potga Grecji mykeskiej zostaa zamana w XII w. p.n.e. Hellad podbili Dorowie: zrujnowane zostay wspaniae paace, w zapomnienie posza sztuka pisania. Sporo jednak osigni kultury mykeskiej zostao przejtych przez barbarzycw-Dorw. W I tysicleciu p.n.e. rozpoczyna si rozkwit klasycznej kultury Grecji. Do czasu najazdu Dorw Hellad zamieszkiwali Achajowie, lud spokrewniony z najedcami, mwicy zblionym jzykiem. Powstaje jednak pytanie - czy przed Achajami by tu kto inny, czy te zamieszkiwali oni Grecj od niepamitnych czasw? Na to pytanie prbowali odpowiedzie sami antyczni Grecy. Ich odpowied bya prawie jednomylna: teren Grecji zamieszkiway kiedy ludy i plemiona znacznie starsze Lelegowie, Karowie, Likowie i inni. Najczciej jednak pisarze antyczni wymieniaj nazw jednego plemienia - Pelazgw. Ojciec historii Herodot przekazuje, e Hellada nazywaa si dawniej Pelazgi, tj. krajem Pelazgw; mwi dalej, e Pelazgowie posugiwali si narzeczem barbarzyskim (niegreckim) oraz e Grecy przejli od Pelazgw nawet poniektrych bogw. Drugi znakomity historyk antyku Tukidydes (chyba najbardziej wiarygodny pisarz - historykom wspczesnym nie udao si dotd ani razu wytkn mu adnego bdu) mwi w swojej Wojnie peloponeskiej: Okazuje si bowiem, e ten kraj, ktry obecnie nazywa si Hellad, nie od razu mia ludno osiad, lecz e w dawniejszych czasach odbyway si tu wdrwki, a plemiona atwo opuszczay sw ziemi, ulegajc stale czyjej przewadze liczebnej.**

* **

J. Chadwick, op. cit. Tukidydes, Wojna peloponeska, prze. K. Kumaniecki, Warszawa 1953.

167

Ponadto, jak pisze dalej: Przed wypraw trojask Hellada nie zdobya si na aden wsplny czyn; wydaje mi si, e jako cao nie nosia jeszcze nawet nazwy Hellady i e przed Hellenem, synem Deukaliona, w ogle nawet nie istniaa ta nazwa, ale kady szczep, a w najwikszym zasigu szczep pelazgijski, nadawa od siebie nazw krajowi, jaki zamieszkiwa.* O Pelazgach mwi Iliada i Odyseja. Pierwsza okrela ich jako sprzymierzecw Trojan, druga wymienia Pelazgw wrd licznych ludw zamieszkujcych Kret. Wspomina o Pelazgach take wielu innych pisarzy antycznych. Ich gosy zebrano w ksice pt. Pelazgowie w opracowaniu F. Lohner-Huttenbacha (Wiede 1960). Autorowi udao si w sposb przekonywajcy wykaza, i Pelazgowie zamieszkiwali Bakany, pnocn cz Peloponezu (nie mwic ju o Grecji centralnej), Kret, Troj oraz inne wyspy Morza Egejskiego i egejskiego wybrzea Azji Mniejszej. Kim byli Pelazgowie? Jakim jzykiem si porozumiewali? Czy rzeczywicie stanowili najstarsz ludno Grecji? A moe, tak jak Grekw-Dorw poprzedzali Grecy-Achajowie, Pelazgowie, nie-Grecy, mieli poprzednikw w innym ludzie? Odpowiedziom na te pytania uczeni powicili wiele prac. Grecy nazywali jzyk Pelazgw barbarzyskim: ale tak nazywali wszystkie jzyki z wyjtkiem ojczystego. Jzyk grecki tworzy oddzieln ga w indoeuropejskiej rodzinie jzykw (obok sowiaskiej, germaskiej, celtyckiej, romaskiej i innych). Czy jzyk pelazgijski by jzykiem indoeuropejskim? Przed rozstrzygniciem tego problemu trzeba odpowiedzie na inne, nie mniej wane pytanie: jakie waciwie wiadomoci posiadamy o jzyku pelazgijskim oprcz skpych przekazw pisarzy antycznych? Przecie najstarsze napisy odkryte w Grecji zostay sporzdzone w jzyku greckim - bd w sylabicznym pimie linearnym B, bd alfabetem. Czy mona bada jzyk, ktry nie pozostawi adnych ladw? Oczywicie nie, ale przecie jakie lady jzyka pelazgijskiego mimo wszystko przetrway. Po pierwsze, zachoway si one w samym jzyku greckim, ktry jak gdyby nawarstwi si na jzyk pelazgijski, kiedy plemiona posugujce si jzykiem greckim przywdroway do Hellady gdzie z pnocy, przez Bakany (fakt ten uczeni odnosz na II tysiclecie p.n.e.). W jzyku greckim musz oczywicie znajdowa si sowa zapoyczone od Pelazgw.

Tame.

168

Sowa hiacynt, narcyz znalazy si w naszym jzyku poprzez grecki. Nie s to jednak wyrazy rdzennie greckie - do jzyka Hellenw dostay si z jzyka pelazgijskiego. Do warstwy przedgreckiej nale talde wyraenia, jak labyrinthos - labirynt, kithara - kitara, tyrannos - tyran, basileus krl. atwo zauway, i sowa te wyraaj gwnie treci kulturowe. Z kolei dane archeologiczne wiadcz, e przed przybyciem Grekw istniaa w Helladzie wysoka kultura spokrewniona z kultur minojskiej Krety. Nic te dziwnego, e barbarzycy Grecy zapoyczali wyrazy przedgreckie cznie z samymi elementami kultury, ktr te wyrazy oznaczay. Po drugie, lady jzyka ludnoci najstarszej zachowuj si zawsze w nazwach geograficznych, ktre potrafi przey stulecia i cae tysiclecia, przeywaj narody i jzyki, ktrymi si posugiwano. Takie nazwy rzek, jak Dunaj, Dniepr, Don, Dniestr, wywodz si z jzyka dawnych mieszkacw stepw nadczarnomorskich (u Scytw don znaczyo tyle co woda, rzeka, na marginesie warto doda, e rdze ten zachowa si we wspczesnym jzyku osetyskim, spokrewnionym ze scytyjskim). lady innego jzyka przedgreckiego ujawniono ju dawno w geograficznych nazwach Hellady. Nale do nich na przykad nazwy takich miast, jak Tiryns, Korynt i innych, zawierajcych niegrecki sufiks -nth-; inny, rwnie niegrecki, przyrostek -ss- zawieraj takie nazwy, jak Tylissos, Knossos i wiele innych. Ju w ubiegym stuleciu zauwaono, e nazwy z podobnymi sufiksami spotyka si bardzo czsto w Azji Mniejszej oraz na innych wyspach Egei. W ubiegym stuleciu uczony niemiecki Paul Kretschmer wycign prawidowy wniosek, i jzyk przedgrecki (a zatem i plemiona, i ludy, ktre si nim posugiway), do ktrego te nazwy naleay, by rozpowszechniony na obszarze caej Egei, na poudniu Bakanw i w Azji Mniejszej. Kretschmer dowodzi w solidnej monografii*, e najstarsza ludno Egei mwia jzykiem nie posiadajcym nic wsplnego z greckim i w ogle z rodzin indoeuropejsk. Indoeuropejczycy pojawili si na obszarze Egei dopiero w kocu II wzgldnie, na pocztku I tysiclecia p.n.e. Wywody Kretschmera byy na tyle przekonywajce, e wszyscy wybitniejsi wczeni jzykoznawcy i historycy jednomylnie zaaprobowali teori o nie indoeuropejskiej ludnoci najstarszej Grecji i wysp Egei i stan ten trwa a do momentu, gdy odczytane zostay zabytki pisma Azji Mniejszej, napisane w jzykach indoeuropejskich, tworzcych oddzieln anatolijsk ga tej rodziny.
* P. Kretschmer, Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, Gttingen 1896.

169

Czy nie oznacza to, e naley na nowo przejrze teori wysunit przez Kretschmera? Wielu jzykoznawcw dokonao tej prby. Uczonemu bugarskiemu Georgijewowi udao si udowodni, e liczne niegreckie nazwy geograficzne s jednak pochodzenia indoeuropejskiego, co wiadczy, i jzyk Pelazgw by rwnie jzykiem indoeuropejskim! Pelazgowie nie byli Grekami, ale uywali jzyka, ktry na rwni z greckim pochodzi od wsplnego pnia indoeuropejskiego. W okresie midzy rokiem 1936 a 1941 udao nam si spojrze inaczej na badania przedgreckich elementw w jzyku greckim - pisze Georgijew. - Przy analizie wyrazw, nazw geograficznych, imion wasnych i sufiksw uznawanych za przedgreckie i nieindoeuropejskie, rzuca si w oczy fakt, i niektre z nich mogyby by pochodzenia indoeuropejskiego, tzn. posiada zwizki etymologiczne z wyrazami innych jzykw indoeuropejskich, ale pojawiaj si one w jzyku greckim w formie nie odpowiadajcej reguom porwnawczo-historycznej fonetyki jzyka greckiego. Oto na przykad wyraz grecki pyrgos, oznaczajcy zamek (czsto spotyka si go w Iliadzie). Brzmi on prawie jak niemiecki Burg, zamek, std i rosyjskie Petersburg, Szlusselburg i in. Pochodzenie niemieckiego wyrazu Burg jest dobrze znane - wywodzi si on z dawnego rdzenia indoeuropejskiego bhrgh (z sylabicznym r). Tak wic wyrazu greckiego pyrgos nie mona odnie do tej prapodstawy. Uksztatowany na niej wyraz powinien by w greckim posiada brzmienie pharchos; std nietrudno o wniosek, e wyraenie pyrgos nie jest greckie, lecz przedgreckie - pelazgijskie. Grecy, zanim przywdrowali do Grecji, znajdowali si na bardzo niskim szczeblu rozwoju i wyraz zamek zapoyczyli od Pelazgw, ktrzy posiadali wysok kultur i zamieszkiwali w umocnionych miastach-zamkach. Natomiast sam ten wyraz, jak udowodni Georgijew, wywodzi si z jakiego innego jzyka indoeuropejskiego, w ktrym poddany zosta zmianom wedug niegreckich regu fonetycznych. W jzyku greckim zgoska r indoeuropejskiego jzyka-bazy przeksztacaa si w ar (w przedgreckim w ur); bh przeszo w greckie ph, a w przedgreckim w b itd. Na podstawie podobnej analizy tzw. przedindoeuropejskich wyrazw i imion wasnych w jzyku greckim ustalono system zgodnoci fonetycznych, umoliwiajcy wyjanienie indoeuropejskiego pochodzenia (ale niegreckiego) znacznej iloci wyrazw (oraz imion wasnych) zawartych w leksyce jzyka greckiego. S to sowa Georgijewa z jego ksiki wydanej w r. 1958 w ZSRR pt. Issledowanija po srawnitielno-istoriczeskomu jazykoznaniju. Tak oto ustalono, e w jzyku greckim kryje si inny jzyk indoeuropejski, nie znany do tej pory. Nie znamy nazwy tego jzyka i dlatego naz ywamy go umownie przedgreckim indoeuropejskim albo pelazgijskim. 170

Po dokonaniu analizy charakterystycznych cech fonetyki jzyka pelazgijskiego, ktre udao mu si zrekonstruowa, Georgijew doszed do wniosku, e ten szczeglny, przedgrecki jzyk indoeuropejski (pelazgijski) zajmuje miejsce porednie midzy albaskim i ormiaskim tak pod wzgldem geograficznym, jak i pod wzgldem cech szczeglnych swego rozwoju fonetycznego. Jzyk ormiaski, jak wskazuj badania wspczesne, jest pokrewny jzykowi Frygw, zamieszkujcych w staroytnoci Azj Mniejsz. Mwi o tym pisarze antyczni, utrzymujcy, e Ormianie to przesiedlecy frygijscy. Ale z tych samych rde antycznych dowiadujemy si, e sami Frygowie byli z kolei przesiedlecami - do Azji Mniejszej przywdrowali oni z Pwyspu Bakaskiego. Na Bakanach Frygowie mieszkali w ssiedztwie innych ludw i plemion, ktrych jzyki wywodziy si z indoeuropejskiej rodziny jzykowej. Przetrway do naszych czasw ich krtkie teksty oraz oddzielne wyrazy, nazwy geograficzne i imiona wasne, utrwalone przez pisarzy antycznych. Do takich jzykw naley mao znany (moliwe, e spokrewniony z frygijskim) jzyk tracki, ktrym mwi Spartak, przywdca powstania niewolnikw, jzyk dakomezyjski, wyparty z obszaru Dacji przez acin, gdy Dacja staa si prowincj rzymsk. Dalej, bdzie to jzyk iliryjski, rozprzestrzeniony nie tylko na Bakanach, lecz i w caej Europie rodkowej; jzyk mesapijski, znany z trzystu krtkich inskrypcji, jakie zachoway si do naszych czasw, jzyk wenedyjski, bliszy jzykom germaskim i romaskim ni staroytnym bakaskim. Do naszych czasw przetrwa jako ywy zaledwie jeden potomek szeroko ongi rozpowszechnionych jzykw iliryjskich - albaski (zmieniony oczywicie bardzo w cigu minionych dwudziestu stuleci). Studia Georgijewa oraz innych jzykoznawcw wykazay, i jzyk Pelazgw jest spokrewniony z jzykami, ktrymi mwili dawni mieszkacy Pwyspu Bakaskiego - jest on jak gdyby najbardziej poudniowym ogniwem rozpowszechnionych tam jzykw. W gbokiej staroytnoci plemiona bakaskie zamieszkiway i tereny ssiedniej Grecji, i lece w pobliu wyspy, i wybrzea Azji Mniejszej, ale czy byli to pierwsi mieszkacy Egei? PRZECZYTA - MONA. ZROZUMIE - NIE SPOSB! Trud Ventrisa wykaza, i homerowscy Achajowie posugiwali si pismem linearnym B. Ale wiemy ju, e oprcz linearnego B odkryto na Krecie pismo linearne A spokrewnione z linearnym B oraz napisy hieroglificzne. Jaki jzyk one reprezentuj? 171

Grecy-Achajowie zapoyczyli sztuk pisania od mieszkacw Krety, poddanych krla Minosa. A jeli po odkryciu Ventrisa moemy czyta pismo Achajw, nietrudno nam bdzie przeczyta rwnie pismo linearne A, pismo Minojczykw. Niestety jednak - tylko przeczyta, a nie zrozumie! Wyobramy sobie, e czytamy taki oto tekst:

Gudok kiczkirdi, Iszga czakirdi! Tur endi jotma, Ujkuga botma! Tes-tes tajorlan. Zawodga otlan! Czyta czytamy, ale nic nie rozumiemy. Tekst jest napisany literami aciskimi, ale w jzyku uzbeckim. W tym przypadku nie wystarczy nam znajomo systemu pisma i sposb czytania znakw, lecz musimy zna jzyk, w ktrym napisano tekst. Innymi sowy, musimy nie odczytywa, lecz zbada jzyk pisma. Dlatego nie moemy powiedzie o pimie linearnym A, e nie zostao ono odczytane. Jego znaki s podobne do linearnego B (a cilej pisma linearne A i B posiadaj pidziesit pi wsplnych znakw; pi znakw pisma linearnego A nie posiada odpowiednika w linearnym B, a dziesi znakw pisma linearnego B nie posiada odpowiednika w linearnym A). Moemy zatem czyta nieomal wszystkie teksty napisane pismem linearnym A, prawie nic nie rozumiejc (podobn sytuacj mamy z pismem Etruskw). Wane, e w pimie linearnym B istnieje kilka wyrazw minojskich (takich jak w linearnym A; prawdopodobnie imiona wzgldnie nazwy geograficzne). Takie paralele potwierdzaj tez, e znaki pisma linearnego A i B czytano identycznie. Jaki jzyk kryj znaki pisma linearnego A? Czy rwnie grecki? Przecie sam Ventris udowodni to, co wydawao si niewiarygodne i jemu, i caemu wiatu uczonych: teksty pisma linearnego B napisane byy po grecku! Ale wszystkie prby odczytania po grecku tekstw zapisanych pismem linearnym A okazay si bezskuteczne. Grecy, osiedliwszy si na pocztku II tysiclecia p.n.e. na poudniu Bakanw i na Krecie, zapoyczyli swoje pismo od jakiego innego ludu. Ale jakiego? Oto pytanie, na ktre moe da odpowied jedynie wyjanienie tajemnicy pisma linearnego A i jzyka minojskiego. By moe jzyk minojski jest jednak bliski greckiemu, podobnie jak bliski jest mu jzyk Hetytw, Sowian, staroytnych Germanw. Moe wywodzi si on z indoeuropejskiej 172

rodziny jzykowej? Pierwszym, ktry tak hipotez wysun, by Arne Furumark. W rocznic mierci Ventrisa opublikowa on prac na temat tekstw pisma linearnego A. Uczony woski E. Peruzzi w ksice Inskrypcje minojskie (1960) nazwa jzyk minojski najstarszym wrd jzykw indoeuropejskich, jakie dotrway do naszych czasw w zabytkach pisanych. Peruzzi podj prb rekonstrukcji gramatyki pisma linearnego A i zestawi j ze zrekonstruowan gramatyk jzyka indoeuropejskiego. Wynik okaza si bardzo wtpliwy. Jeli jednak mimo wszystkich zastrzee przyj hipotez Peruzziego, to powstaje pytanie: do ktrej z licznych gazi jzykw indoeuropejskich naley jzyk minojski, jzyk pisma linearnego A? Poniewa klucz grecki do jzyka tekstw pisma linearnego A nie pasowa w sposb oczywisty, wysunito now hipotez. Jej istota sprowadzaa si do stwierdzenia, i teksty minojskie napisane s w znanym uczonym jzyku Hetytw, wzgldnie w jakim bardzo mu bliskim. CZY MONA UTOSAMIA HETYTW Z MINOJCZYKAMI?

W r. 1961 trzech znanych uczonych - Anglik Leonard R. Palmer, Anglik John Huxley i Niemiec Alfred Heubeck - niezalenie od siebie doszo do wniosku, e jzyk minojski jest jzykiem indoeuropejskim i spokrewniony jest z jzykiem antycznych mieszkacw Azji Mniejszej - Hetytw i Luwitw. Nazwa labiryntu krla Minosa zwizana jest z wyrazem labrys, zapoyczonym z jzyka Lidyjczykw, mieszkacw pnocno-zachodnich terenw Azji Mniejszej. Labrys tak nazywaa si podwjna siekiera, ktrej rysunek czsto spotyka si na Krecie i w Azji Mniejszej. W innym jzyku maoazjatyckim - licyjskim - istnieje pokrewny wyraz labra (pocztkowo lawra) oznaczajcy kamienn pyt. Wyraz ten pochodzi prawdopodobnie z jeszcze starszego jzyka maoazjatyckiego, luwijskiego, w ktrym wystpuje czasownik lawar ama. Szereg cech szczeglnych religii Krety, jak twierdzi jeden z najwybitniejszych rosyjskich historykw kultury R. Wipper, przypomina znany z czasw pniejszych maoazjatycki kult Wielkiej Bogini i jej boskiego kochanka. Interesujce reminiscencje tego kultu odkryto niedawno w zabytkach Hetytw, ktrzy yli w II tysicleciu p.n.e. w Azji Mniejszej: oznacza to, e kult kreteski ciy w stron Bliskiego Wschodu. Zdaniem Johna Pendleburyego, wybitnego specjalisty w zakresie archeologii Krety, 173

nie sposb po dzi dzie okreli charakteru jzyka Kreteczykw - oczywiste jest jedynie to, i nie by to jzyk grecki... a pod wzgldem rasowym midzy oboma ludami ley caa przepa. To, co moemy powiedzie, sprowadza si do stwierdzenia, e jzyk kreteski wedle wszelkiego prawdopodobiestwa posiada rodowd anatolijski i niewykluczone, i jest spokrewniony z jzykiem licyjskim, cylicyjskim wzgldnie karyjskim, poniewa z tych miejscowoci pochodzi prawdopodobnie samo plemi. Fakty wskazujce na zbienoci kultury Krety i Azji Mniejszej znane s od dawna. Palmer, Heubeck i Huxley prbowali uoy je w system i udowodni, e jzyki Hetytw i Luwijczykw Azji Mniejszej s kluczem do poznania jzyka minojskiego. Swoje wywody argumentowali powoujc si na wyniki bada archeologa Jamesa Mellaarta. Mellaart rozszerzy badania porwnawcze na zabytki architektury i ceramiki Azji Mniej szej i Krety, uzasadniajc ich pokrewiestwo. Pogldy Mellaarta rozwija w swoich pracach L.R. Palmer. Okazuje si, e paace minojskie nowej ery (okoo 1700 r. p.n.e.) w Knossos, Phaistos i Mallia s podobne do starszego paacu w anatolijskim Beycesultan. Podobne s do siebie rwnie groby kreteskie i maoazjatyckie z tego okresu. Zdaniem Mellaarta plemiona Hetytw i Luwijczykw zamieszkiway pocztkowo Pwysep Bakaski w rejonie wspczesnej Bugarii, Macedonii, Serbii. Mniej wicej czterdzieci pi stuleci temu dwiema falami ruszyy na poudnie. Impulsem takiego ruchu mg by na przykad nacisk innych plemion, nie wyklucza si jednak i innych przyczyn. Pierwsza fala przetoczya si na poudniowy wschd, do Azji Mniejszej. Druga ruszya na poudniowy zachd - na obszar wspczesnej Grecji, a nastpnie na Kret. W Azji Mniejszej Hetyto-Luwijczycy zaoyli krlestwo Hetytw i pastwa Pala i Luwia. To oni wznieli rwnie paac w Beycesultan. W Grecji i na Krecie Hetyto-Luwijczycy utworzyli potne pastwa i wznieli architektoniczne arcydziea. Rozwijajc pogldy Mellaarta, Palmer zapewnia, e teksty pisma linearnego A z Krety napisane s w jzyku luwijskim, gdy to Luwijczycy zamieszkiwali ca Grecj wraz z przylegymi wyspami Morza Egejskiego w okresie, z ktrego pochodz tabliczki ze znakami pisma linearnego A. Historyk amerykaski Chester G. Starr aprobuje w zasadzie tez Mellaarta o przybyciu Hetyto-Luwijczykw do Azji Mniejszej z pnocnego wschodu, zaznacza jednak, e we wczesnej epoce brzu nastpoway cige przemieszczenia plemion i nie zawsze jest jasne, jakie akurat plemiona i w jakim kierunku wdroway. Musimy zachowa tu ostrono - pisze Ch. Starr - gdy inaczej ulegniemy pokusie postpowania z ludami i kulturami rnych epok tak, jak z kulami bilardowymi, ktre wprawiamy w ruch uderzajc jedn o drug. 174

FONETYCZNE PTA JZYKA MINOJSKIEGO Wydawaoby si, e mimo pewnych niejasnoci zagadka jzyka minojskiego zostaa cakowicie rozwizana, a kluczem do odczytania pisma linearnego A s jzyki hetyckoluwijskie. Nie wszystko to jednak takie proste i pewne, jakby si na pocztku wydawao. Znany archeolog austriacki Fritz Schachermeyr podda prace Palmera, Heubecka i Huxleya ostrej krytyce. Nowe paace w Knossos, Phaistos i Mallia stanowi kontynuacj architektury dawnych paacw i s pochodzenia lokalnego, a nie maoazjatyckiego. Podobiestwo paacw kreteskich do anatolijskich w Beycesultan wynika ze wsplnych rozwiza techniki budowlanej, a nie pokrewiestwa ludw Azji Mniejszej i Krety. Ponadto, jak podkrela Schachermeyr, paac w Beycesultan zosta zbudowany pniej ni paace kreteskie. W podobny sposb poddano krytyce i pozostae wywody, szukajce wsplnych cech kultury Krety i Anatolii. Podobiestwo kultw religijnych nie mwi jeszcz e o ich pokrewiestwie: przecie i na terenie Midzyrzecza, i w Afryce - na poudnie od Sahary, i w poudniowych Indiach by ywy kult Wielkiej Macierzy, wywodzcy si z bardzo starych wierze religijnych matriarchatu. Symbol podwjnej siekiery zosta, by moe, zapoyczony przez Kreteczykw od mieszkacw Azji Mniejszej, aczkolwiek moliwe jest i zapoyczenie odwrotne. Ale to przecie nie dowd, e i jzyk Minojczykw zosta zapoyczony z Azji Mniejszej. Uywamy przecie egipskich wyrazw papirus, faraon, nosimy egipskie imiona Onufrij, Paisij, Pachomij, chocia jzyk rosyjski nie ma nic wsplnego z egipskim. W dokumentach, napisanych pismem linearnym A, tzn. pismem minojskim, nie ma rnicy midzy spgoskami dwicznymi i bezdwicznymi; w jzyku mi nojskim wystpowaa szczeglna spgoska, prawdopodobnie co poredniego midzy d i l; w jzyku minojskim nie byo dwch dwikw r i l, by natomiast jeden, chyba poredni midzy r i l (w pimie przekazywany w postaci r). Wszystkie te cechy szczeglne i charakterystyczne odrbnoci obce s jzykom hetycko-luwijskim. S one rwnie obce wikszoci, innych jzykw indoeuropejskich, na przykad greckiemu. wiadczy to w sposb nad wyraz przekonywajcy przeciw tezie o indoeuropejskim pochodzeniu Minojczykw. Jeliby teksty pisma linearnego A zostay napisane w jzyku luwijskim, to forma znakw linearnych powinna by podobna do znakw hieroglificznego pisma luwijskiego (o ktrym bdzie jeszcze mowa w nastpnych rozdziaach). Jednake podobiestwo jest tu niewielkie, istnieje natomiast dua zbieno midzy znakami pisma linearnego A, a bardzo 175

starym pismem rysunkowym Krety, ktrego wiek okrela si na cztery tysice lat. Oznacza to, e pismo linearne powstao na samej wyspie, a nie przyszo z zewntrz. Wreszcie, jeli w staroytnoci Luwici zamieszkiwali ca Grecj i Kret, to dlaczego tabliczki z pismem linearnym A (jeli s pochodzenia luwijskiego) znajduj si tylko na Krecie? Midzy jzykami hetycko-luwijskimi a wyrazami minojskimi przekazanymi przy uyciu pisma linearnego A rzeczywicie wystpuj, jak udowodnili to Heubeck, Huxley i Palmer, cechy podobne. Jest to jednak podobiestwo bardzo nieznaczne; dotyczy ono pewnych imion i nazw geograficznych, powsta mogo w wyniku zapoycze jzykowych. W takim przypadku trudno mwi o pokrewiestwie dwch jzykw - potrzebne s dowody o wikszym ciarze gatunkowym, a tych wanie nie ma. Nie brak natomiast rnego rodzaju danych wiadczcych przeciw tezie o indoeuropejskim charakterze jzyka minojskiego. Rzecz w tym, e znaki pisma linearnego A podobnie jak i linearnego B przekazuj sylaby, przy czym moe to by sylaba skadajca si z jednej samogoski albo sylaba w rodzaju ta, to, sa, so, w ktrej za spgosk nastpuje samogoska. Istniej tylko sylaby otwarte (na przykad a, ka, me, no itd.), a nie spotyka si nigdy sylab zamknitych (w rodzaju ar, kan, mek, nom itd.). atwo wywnioskowa, e taki system pisma jest odbiciem wewntrznej struktury jzyka. W jzyku Minojczykw istniay tylko sylaby otwarte, nie dopuszcza on zlewania si, styku dwch i wicej spgosek. * Natomiast w jzykach indoeuropejskich raz po raz spotyka si wyrazy, w ktrych ssiaduj ze sob dwie lub wicej spgosek, przy czym liczne wyrazy zaczynaj si od dwch lub trzech spgosek. Wygld takich wyrazw przy ich przekazie w pimie linearnym ulegby znieksztaceniu i stayby si nieczytelne, zwaszcza jeli uwzgldnimy, e pismo to nie jest w stanie przekazywa prawidowo wyrazw zakoczonych spgosk - taka spgoska zostanie w pimie linearnym odrzucona, lub bdzie do niej dopisana dodatkowo samogoska. I rzeczywicie, Grecy posugujcy si pismem linearnym B zmuszeni byli do
* Prawdopodobnie wystpoway niekiedy i znaki typu ssa. W zasadzie nie ma nic dziwnego w tym, e jzyk o cisej strukturze sasasa (tj. taki jzyk, w ktrym zdecydowana wikszo wyrazw wyrnia si regularnym nastpstwem spgosek i samogosek) zawiera wyrazy ze stykami spgosek (wzgldnie samogosek). Wemy na przykad klasyczny jzyk typu sasasa - japoski: spotyka si w nim poczenia spgosek nt, mp i inne (struktura tych pocze jest taka: nosowy sonant + spgoska zwarta); w mowie spotyka - si i inne poczenia (rwnie cile okrelone) powstajce dziki wypadniciu pewnych samogosek (i, u) midzy spgoskami. Co si tyczy znakw typu ssa, to odywiaj one w takiej postaci na podstawie praktyki pisma linearnego B, w ktrym znaki te rzeczywicie przekazuj poczenie typu - dwie spgoski + samogoska. Niewykluczone jednak, e w pimie linearnym A wystpowao zwyke poczenie sa, ale spgoska s bya zoona, jak gdyby skadaa si z dwch wymawianych komponentw (przyp. aut.).

176

znacznego znieksztacania graficznej formy swoich sw: wyraz korus (hem) przekazywano jako ko-ru, hippos (ko) jako i-go, plos (rebi) jako po-ro. Ju z tych przykadw wida, e Grecy zapoyczyli bez zmian pismo linearne, w zwizku z czym musieli przekazywa spgoski dwiczne i bezdwiczne posugujc si tymi samymi znakami (spgoskami bezdwicznymi) i korzysta z tego samego znaku dla przekazania r i l. Ostatnio duymi sukcesami w dziele poznania tekstw minojskich poszczyci si moe uczony niemiecki Gnter Neumann. Odkry on w jzyku minojskim nazwy naczy, ktre Hetyci przejli do swego jzyka. W wyrazach tych po spgosce wystpowaa zawsze samogoska, tzn. e te wyrazy posiaday fonetyczn struktur SASA, SASASA, itd. Jest to spostrzeenie niezmiernie wane: nie budzi wtpliwoci fakt, e forma graficzna pisma linearnego rzeczywicie odpowiadaa charakterystycznym cechom jzyka i e to wanie Minojczycy byli twrcami pisma sylabicznego. Powstaje teraz pytanie - jaki to jzyk wzgldnie rodzina jzykw jest spokrewniona z minojskim? Jakie jzyki posiadaj jedynie otwarte sylaby i nie dopuszczaj do wystpowania obok siebie dwch i wicej spgosek? Z jzykw ywych s to jzyki dalekiej Polinezji: jzyk Hawajczykw i mieszkacw Samoa, Wyspy Wielkanocnej i Nowej Zelandii. Podobn struktur fonetyczn posiada rwnie jzyk japoski. W POSZUKIWANIU POKREWIESTW Japoski, jzyki polinezyjskie i minojski! Czy nie przedziwnie wyglda takie zestawienie? Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa zbieno struktury fonetycznej tych jzykw jest czysto zewntrzna. Pozbawione sensu jest doszukiwanie si pokrewiestwa Japoczykw i antycznych Kreteczykw, Minojczykw Krety i Polinezyjczykw Oceanii. Bardziej rozsdna bdzie hipoteza zakadajca, i jzyk pisma linearnego A nie posiada cech pokrewiestwa z adnym ze znanych nam jzykw. Midzy Egiptem a Kret istniay dugotrwae zwizki kulturalne i handlowe. Moe by tak poszuka klucza do pism kreteskich w kraju piramid? Archeolodzy odnaleli w Egipcie tabliczk uczniowsk, na ktrej wypisane byy imiona okrelone jako imiona Keftiu, tj. imiona Kreteczykw. Wydawaoby si, e znaleziono jeli ju nie klucz, to cenn pomoc do rozszyfrowania pism Krety (przecie imiona wasne na pewno wystpuj na kreteskich pieczciach, a niewykluczone, e i w innych zabytkach pisanych). Jednake wrd imion Keftiu znalazy si i rdzennie egipskie, i semickie. Jedno 177

z tych imion uczeni utosamiaj z imieniem przybysza - Filistyna, przyjaciela Dawida, o ktrym mwi Biblia. (Mona tutaj doda, e wedug Biblii ojczyzn wojowniczych Filistynw by Kaftor, tj. Kreta.) By moe, poznanie pisma minojskiego nie jest spraw a tak beznadziejn; moe uda si w kocu odszuka jego krewniakw. Najstarsze jzyki semickie (fenicki, hebrajski i inne) posiaday ongi, o czym mwi ostatnie prace filologw, struktur fonetyczn blisk strukturze jzyka wyraonego w pimie linearnym A. Wyjtkowo rzadko wystpuje w nich zlewanie si dwch i wicej spgosek. Niewykluczone, e jzyk minojski jest spokrewniony z jzykami semickimi: hebrajskim, fenickim, ugaryckim, akadyjskim (asyryjskobabiloskim). Czyby najstarsi mieszkacy Krety byli Semitami? Ten punkt Widzenia reprezentuje Maurice Pope w swoich studiach nad pismem linearnym A. Porwnuje on na przykad podobnie jak C.H. Gordon, wyraz ku-ro razem z semickim tematem kl razem, ogem (Peruzzi co prawda porwnywa ten wyraz z tematem indoeuropejskim ger oznaczajcym zbiera). Znaczenia znakw minojskich kunisu i kerau s zbiene ze znaczeniami kunisu i kerau babiloskiego pisma klinowego. Wyrazy daweda, dakuna z tabliczek minojskich mona porwna z imionami semickimi Dawid, Dagon. Jest to jednak zbyt mao, by mogo wiadczy o semickim charakterze jzyka minojskiego*. C.H. Gordon jest zdania, i udao mu si ujawni w tekstach minojskich prawie wszystkie kocwki semickich czasownikw, rzeczownikw, du liczb wyrazw semickich itp. Jzyka semickiego doszuka si Gordon nie tylko w tekstach pisma linearnego A, lecz i w innych pismach Egei. Tak na przykad teksty eteocypryjskie, o ktrych mwi bdziemy w rozdziale powiconym Cyprowi, interpretowa on przy pomocy jzykw semickich. W jzyku semickim, zdaniem Gordona, napisane s rwnie inskrypcje cypryjsko-minojskie i szereg innych tekstw wschodniego obszaru Morza rdziemnego, ktrych nie udaje si czyta. Wydawaoby si, e w rkach uczonych znalaz si dugo poszukiwany klucz do zrozumienia pism, ale bardzo szybko si wyjanio, e to, co odczyta Gordon, skada si prawie cakowicie z naciganych interpretacji i nie uzasadnionych wnioskw. A Maurice Pope, chocia sam jest zwolennikiem hipotezy semickiej, nie zostawi suchej nitki na wywodach swojego kolegi.
* Oto niektre porwnania Gordona: minojskie kadumane i fenickie Kadm, minanie i Minos; dakusene i huryckie Dakuszeni; sukiritesejja i huryckie Szukriteszujja i in. Jak widzimy, sam Gordon znajduje w tabliczkach imiona nie tylko pochodzenia semickiego (przyp. aut.).

178

Wikszo uczonych, jak ju mwilimy, uwaa, e jzyk minojski, jzyk pisma linearnego A, nie jest jzykiem indoeuropejskim. Moliwe jednak, i nie jest to rwnie jzyk semicki, lecz egejski.

EGEJCZYCY I MINOJCZYCY Przed przybyciem Grekw mieszkacy Krety posugiwali si jzykiem minojskim jest to wszystko, co moemy powiedzie z przekonaniem na temat jzyka linearnego A. Czyby poprzednicy Grekw Pelazgowie, byli Minojczykami? Wszystko na to wskazuje, e nie. Jzyk Pelazgw naley do rodziny indoeuropejskiej, podczas gdy struktura jzyka minojskiego nie jest indoeuropejska. Radziecki jzykoznawca L. Gindin jest zdania (monografia pt. Jazyk driewniejszego nasielenija Bakanskogo pouostrowa, 1967), e przed Pelazgami zamieszkiwa te tereny lud jeszcze starszy, posugujcy si jzykiem hetyto luwijskim. Ale przecie jzyki hetyto-luwijskie nale rwnie do rodziny indoeuropejskiej; oznacza to, e ta kandydatura nie pasuje w miejsce jzyka minojskiego, posiadajcego struktur SASASA. Monografia Gindina oraz prace innych uczonych wykazuj drog analizy nazw geograficznych tej historii zawartej na paszczynie mapy e rwnie ludy hetyckoluwijskie nie byy pierwszymi mieszkacami Hellady. Przed nimi by tutaj lud jeszcze starszy, nazywany Egejczykami. Posugiwa si on jzykiem nie posiadajcym wizw pokrewiestwa z indoeuropejsk rodzin jzykw. W r. 1896 uczony niemiecki Paul Kretschmer wysun tez, wedle ktrej najstarsi mieszkacy Egei mieli mwi jzykiem nie posiadajcym zwizkw z indoeuropejskim. W. Georgijew uwaa jzyk pelazgijski (indoeuropejski!) za najstarszy jzyk Grecji i Krety. Uczony niemiecki Alfred Heubeck udowadnia, e przed Grekami Grecj i Kret zamieszkiway ludy hetycko-luwijskie. Gindinowi udao si poczy te wydawaoby si sprzeczne punkty widzenia. Udao si to dziki rozwarstwieniu patw jzykowych, jakie w cigu wieluset lat nakaday si w Grecji jeden na drugi. Najstarszymi mieszkacami Grecji byli Egejczycy, nastpnie pojawiaj si Hetyto Luwijczycy, po nich Pelazgowie i wreszcie Grecy-Achajowie. Tak wic pierwsi mieszkacy Egei mwili jzykiem egejskim, ktry nie by indoeuropejskim. A czy ma on jzyki so bie pokrewne? By moe takim jzykiem pokrewnym jest jzyk hatycki, nazywany czsto protohetyckim. S i tacy uczeni, ktrzy zaliczaj do jzykw egejskich rwnie etruski. 179

Ciekawe, e i w minojskim, i w hatyckim* i w etruskim nie odrniano spgosek dwicznych i bezdwicznych. (Jednakowo brzmiayby wyrazy dom i tom, py i by). Trzeba jednak powiedzie, e ta nadzwyczaj wana cecha jzyka niekoniecznie musi przemawia za pokrewiestwem jzykw, std, aby mc z przekonaniem mwi o pokrewiestwie, konieczne jest znalezienie i innych elementw. Niestety, nasza wiedza o jzyku egejskim jest nadzwyczaj uboga. Do obecnych czasw zachowao si zaledwie kilka sw, nazw geograficznych i imion, a i to w przekazie greckim. By moe jednak teksty pisma linearnego A przeka wanie jzyk egejski. G. Neumann, Fritz Schachermeyr i inni uczeni sdz, e tak jest w istocie - jzyk minojski i egejski to jedno i to samo: Egejczycy i Minojczycy zamieszkiwali w staroytnoci Kret, Grecj, wyspy Morza Egejskiego i wybrzee Azji Mniejszej. Jest tylko jedna wtpliwo: wyrazy egejskie jak gdyby nie pasuj do struktury SASASA, nie posiadaj jej rwnie wyrazy jzyka etruskiego. Mona oczywicie zaoy, e od czasw powstania tekstw minojskich nastpiy zmiany w strukturze jzyka egejskiego, utraci on wiele samogosek znajdujcych si midzy spgoskami, w wyniku czego utworzyy si zagszczenia spgosek. Przekazy greckie sw egejskich i teksty etruskie rzeczywicie s o wiele modsze od tekstw minojskich. Jest rwnie bardzo moliwe, e jzyk minojski nie posiada krewnych ani wrd jzykw indoeuropejskich, ani semickich, ani wrd pozostaych jzykw obszarw rdziemnomorskich, nie wyczajc tego egejskiego, ktrego resztki zachoway si do naszych czasw. Jeli jest tak naprawd, to wtpliwe, czy kiedykolwiek zdoamy przenikn tajemnice jzyka minojskiego: w takim przypadku jzykoznawcy nie bd posiadali praktycznie adnego materiau do wyszukania i porwnania podobnych wyrazw w innych, znanych uczonym jzykach. Trzeba bdzie wwczas zajmowa si analiz strukturaln tekstw, porwnywa na przykad struktur napisw minojskich z innymi, w zaoeniu egejskimi (przy czym musimy konsekwentnie sta na stanowisku, i Minojczycy reprezentuj naprawd najstarsz ludno Krety, e nie s oni przybyszami z zewntrz, jak Grecy). Ale wyniki te bd z koniecznoci ubosze od tych, ktre uczeni uzyskuj porwnujc nieznany jzyk z pokrewnymi mu znanymi jzykami i rodzinami jzykw. Jeli natomiast przyjmiemy hipotez o pokrewiestwie jzykw minojskiego i egejskiego z hatyckim, to konieczne stanie si wczenie do bada abchasko-adygejskich jzykw Kaukazu.
* Studia wskazuj, e w hatyckim pimie klinowym odrniano dwa typy spgosek znajdujcych si miedzy samogoskami: typ pierwszy przekazywano zwykymi - p-, - t-, - k-, drugi podwjnym - p-, - tt-, - kk-. Takie wanie rozrnienie dwch typw spgosek ujawniono rwnie w tekstach hetyckich (przyp. aut).

180

Sprawa polega na tym, e wyjaniona w ostatnich latach struktura gramatyczna jzyka hatyckiego, jak twierdzi I. Djakonow*, ujawnia cechy wyranego podobiestwa strukturalnego z pnocno-zachodnimi jzykami kaukaskimi (abchasko-adygejskimi). Z jzykami abchasko-adygejskimi spokrewniona jest z kolei nastpna grupa jzykw Kaukazu - nachsko-dagestaska. Tak to rozszerza si krg jzykw zwizanych hipotetycznie dawnym pokrewiestwem. Ta hipoteza wymaga dokadnego sprawdzenia (kaukaskie elementy w jzyku etruskim znajdowano i wczeniej, jednake takie elementy nie wiadcz absolutnie o pokrewiestwie jzykw: wyrazy pochodzenia kaukaskiego, bdce zapoyczeniami, spotyka si na przykad w jzyku hetyckim). Ten krg jzykw hipotetycznie pokrewnych mona by rozszerzy: niektrzy uczeni cz z nachsko-dagestaskimi jzykami Kaukazu wymare jzyki hurycko-urartyjskie z Azji Mniejszej (jzyk hurycki wywodzi si z II, a urartyjski z I tysiclecia p.n.e. Warto doda, e z kolei z jzykami adygo-abchaskimi czy si niekiedy jzyki kartwelskie, tj. gruziski i niektre inne). Trzeba tu wzi pod uwag, e jzyki kartwelskie i hurycko -urartyjskie cz dawne zwizki pokrewiestwa: posiadaj one zwizek z nostratyczn** prarodzin jzykw, do ktrej naley, sdzc z bada, rwnie etruski. Czy oznacza to, e i minojski, i hatycki, i jzyki abchasko-adygejskie, i nachsko-dagestaskie nale rwnie do nostratycznej prarodziny jzykw? Jeeli natomiast jzyki hatycki i abchasko-adygejskie do tej prarodziny nie nale, to oczywicie nie mona porwnywa z nimi rwnie etruskiego; otwarty zatem pozostaje problem przynalenoci jzykowej minojskiego. Mamy nadziej, e pismo linearne A wczeniej czy pniej zostanie odczytane i zrozumiane. Z pismem linearnym A czy si bowiem tajemnica jzyka minojskiego i oczywicie rozstrzygnicie problemu sztuki pisania na Krecie.
Warto zauway, e w pracy A. Kammenhuber, Jzyk hatycki (1969) autorka wystpia przeciw tezie o pokrewiestwie jzyka hatyckiego z jzykami kaukaskimi (przyp. aut.). Jzykami nostratycznymi (tj. naszymi, takimi jak nasz, od ac. noster - nasz) nazywamy te rodziny jzykowe, ktre wykazuj moliwie najstarsze pokrewiestwo.

**

JAK POJAWIO SI PISMO NA KRECIE? Pismo hieroglificzne wyksztacio si z rysunku - z tego pisma wyonio si pismo tabliczek glinianych, pocztkowo linearne A i drog dalszego rozwoju linearne B. T kolej rzeczy ju na pocztku ubiegego stulecia uzasadnia Evans. Warto tu jeszcze zwrci uwag na moliwo wspistnienia okrelonych rodzajw pisma. W r. 1953 uczony woski Doro 181

Levi znalaz w paacu w Phaistos tabliczki z pismem linearnym pochodzce prawdopodobnie z XIX wieku p.n.e. Jeli wemiemy pod uwag fakt, e pismo hieroglificzne byo w uyciu do wieku XVII p.n.e. wcznie, to stanie si oczywiste, e przez kilka stuleci oba rodzaje pism i rysunkowe, i linearne A - wspistniay obok siebie. Mamy prawo sdzi, i pismo linearne B powstao na kanwie linearnego A. Ale i w tym przypadku musimy mie na uwadze ich wspistnienie, i chocia tabliczki z pismem linearnym B s modsze od tabliczek z pismem linearnym A, nie ulega wtpliwoci, e przez jaki czas posugiwano si na Krecie obu rodzajami pisma. Jak do tego doszo? Archeolodzy mwi, e Knossos i inne miasta dawnej Krety byy obiektem inwazji. W pierwszej poowie XII w. p.n.e. Kret zalewaj hordy Grekw, stojcych na niszym szczeblu rozwoju kultury ni rdzenni mieszkacy Krety - Minojczycy. To wanie oni byli tym starym ludem, ktry stworzy pocztkowo pismo hieroglificzne, nastpnie je uproci w postaci pisma linearnego A. Podbijajc Kret, Grecy zapoyczyli wiele elementw kultury minojskiej (oto dlaczego w Homerowskim eposie wspominani s Minojczycy i imi Minosa, ktre stao si wkrtce imieniem pospolitym, podobnie jak rzymski Cezar). Grecy przejli rwnie pismo linearne dostosowujc je do swego jzyka, i tak powstao pismo linearne B. Co prawda, jak ju wiemy, to proste wyjanienie dugo nie przychodzio uczonym do gowy, a jeli nawet przychodzio, to byo odrzucane jako bzdura: uwaano, e teksty linearne B mogy by napisane kadym jzykiem wiata - z wyjtkiem greckiego! Artur Evans, ktry uzna, e znaki pisma linearnego stanowi sylaby, postpowa prawidowo, usiujc przeczyta - co mu si zreszt udao - niektre wyrazy po grecku. I w tym miejscu si zatrzyma, poniewa nie mg dopuci myli, e pismem linearnym posugiwali si wanie Grecy, a nie jaki inny nard. Michael Ventris wpad na ten trop nieoczekiwanie dla samego siebie - tak w wiadomoci uczonych caego wiata zakorzenione byo przekonanie, i nie jest to jzyk grecki. Ciekawe, e o ile pismem linearnym A posugiwano si nie tylko w celach ewidencji gospodarczej (istniej napisy na wyrobach metalowych itd.), to pismo linearne B speniao wycznie funkcje tego typu. Co prawda archeolodzy odkryli te pismo linearne B na naczyniach, ale napisy te sporzdzono rwnie w celach administracyjnych, z reguy oznaczajc zawarto naczynia albo podajc imi jego waciciela. Tak wic pocztkowo istniao pismo hieroglificzne, nastpnie linearne. Wydawaoby si to wszystko takie proste - nie ma potrzeby si zastanawia, skd pochodzi pismo kreteskie: rozwino si po prostu w lokalnych warunkach. A jednak nie wszystko tu takie 182

proste. Po pierwsze, nie jest wykluczone, i pismo linearne pojawio si najpierw na kontynencie. Do ostatniej chwili uwaano za rzecz powszechnie znan, i w Grecji znajdoway si jedynie zabytki pisma linearnego B, a pismo starsze, pismo A, istniao na Krecie. I oto zupenie niedawno udao si archeologom odnale na kontynencie tabliczk glinian, zapisan pismem linearnym A - pierwszy tekst w jzyku minojskim w Grecji! Czy przywieziono t tabliczk z Krety? A moe uda si w przyszoci znale w Grecji nowe teksty pisma linearnego A? Moe znajd si tutaj i zabytki pisma hieroglificznego? Wwczas bdziemy musieli jeszcze raz wrci do problemu narodzin pisma w Egei. W kadym razie znalezienie na kontynencie pierwszej tabliczki zapisanej pismem linearnym A daje wskazwk, e jakiekolwiek kategoryczne wnioski na temat pochodzenia pisma Grecji i Krety oraz w ogle pisma egejskiego s na razie przedwczesne. Po drugie, ju w kreteskim pimie hieroglificznym istniao okoo 50-75 znakw sylabicznych i dlatego ju dzisiaj hipoteza goszca, e hieroglify Krety to zaled wie rysunki lub w najlepszym przypadku znaki wyrazowe, powinna zosta odrzucona (oczywicie kreteskie pismo hieroglificzne zawierao zarwno znaki przekazujce wyrazy, jak i znaki na okrelenie sylab, identycznie jak dobrze znane egipskie pismo hieroglificzne czy pismo klinowe Midzyrzecza). Na dowd tego, e rysunki na pieczciach rzeczywicie przekazyway sylaby, mona wskaza piecz zawierajc znaki w formie dokadnie odpowiadajcej znakom pisma linearnego A i B; tworz one wyraz ja-sa-sa-ra-me. Co prawda, niektrzy uczeni traktuj fakt istnienia zwizku midzy pismem hieroglificznym i linearnym akurat na odwrt: ich zdaniem pismo linearne nie byo pismem sylabicznym, lecz zwyk piktografi, jzykiem rysunkw. Inaczej mwic, sdz oni, e we waciwym sensie tego sowa pisma na Krecie nie byo - istniay jedynie systemy mnemotechniczne na podobiestwo peruwiaskich wzekw kipu wzgldnie naszych supekw dla pamici. Oczywicie jest jednak inaczej. Na pocztku lat trzydziestych uczony francuski F. Chapouthier zasugerowa myl wrcz przeciwn, e pisma rysunkowe Krety nie byy ani piktograficzne, ani hieroglificzne, lecz po prostu byy odmian ornamentaln pisma linearnego, tj. pismem sylabicznym! Z jego punktu widzenia nie ma kreteskiego pisma hieroglificznego ani linearnego - jest tylko forma kursywna i ornamentalna jednego i tego samego pisma sylabicznego, utrwalonego w rnych etapach swego rozwoju. Piktografia? Hieroglify? Czy pismo sylabiczne? Jaki typ pisma wystpuje w najstarszych tekstach Krety? O tym, e hieroglificzne pismo Krety nie jest zapisem piktograficznym, wiadczy chociaby ten fakt, i rozwino si z niego pismo sylabiczne - co 183

jest moliwe jedynie w tym przypadku, jeli przekazuje ono dwiki mowy. Twierdzenie natomiast, e pisma w penym rozumieniu tego sowa na Krecie nie byo, jest dzisiaj absurdalne - wystarczy powoa si na Ventrisa. Wtpliwe s racje i tych uczonych, ktrzy traktuj hieroglificzne pismo Krety jako sylabiczne - przecie liczba rnych znakw (okoo stu pidziesiciu) przy tak krtkich tekstach wiadczy o tym, e obok znakw sylab istniay rwnie znaki na oznaczenie rdzeni wyrazw czy caych wyrazw. Oczywicie, kreteskie pismo hieroglificzne rzdzi si tymi samymi reguami, na podstawie ktrych zbudowane s wszystkie pozostae pisma staroytnego Wschodu: pismo klinowe Midzyrzecza, hieroglify Egiptu, luwijskie pismo hieroglificzne Anatolii, najstarsze pismo Indii. Pismo hieroglificzne jest pismem rozwinitym. Oznacza to, e powinno ono posiada jak faz wczeniejsz albo zostao zapoyczone od innych ludw - jeli tak mona powiedzie - w formie gotowej. Zdaniem Popea naley da pierwszestwo innej tezie: kreteskie pismo hieroglificzne powstao i rozwino si nie na Krecie, zostao ono przez Kreteczykw, znakomitych eglarzy, zapoyczone. Jeli tak jest naprawd, naley szuka w okolicach Krety pisma, ktrego znaki byyby nie tylko podobne do kreteskich znakw rysunkowych, ale i byyby od nich starsze, a wic liczyyby ponad cztery tysice lat. Zdaniem Popea pierwowzorem kreteskiego pisma rysunkowego (nazywa go egejskim) mogo by najstarsze pismo sumerskie, ktre znamy we wszystkich fazach jego rozwoju, albo najstarsze pismo elamickie. Wiek pisma protosumerskiego i protoelamickiego jest o dobre tysic lat starszy od najwczeniejszych zabytkw pisma Krety. No i do daleko jest od krlestwa Minosa do doliny Tygrysu i Eufratu, a jeszcze dalej do gr Elamu; Kreteczycy dokonywali dalekich wypraw morskich, wypywali na wody Atlantyku. Jednake dosta si drog morsk do Sumeru mogli jedynie poprzez Zatok Persk. By to osign, musieliby opyn ca Afryk - a takie przedsiwzicie, ktrego dokonali po tysicleciach Fenicjanie, nawet przy wysokich umiejtnociach eglarskich Kreteczykw nie byo moliwe w II, a tym bardziej w III tysicleciu p.n.e. Doda trzeba rwnie, e i podobiestwo midzy znakami sumerskimi i kreteskimi jest niewielkie. Duo wiksze podobiestwo wystpuje midzy znakami kreteskimi i hieroglifami egipskimi. Wielu uczonych jest zdania, e Kreteczycy zapoyczyli system pisma u Egipcjan - na dobr spraw midzy Kret a krajem piramid istniay od dawna zwizki handlowe i kulturalne, a pismo egipskie jest o dobre tysic lat starsze od kreteskiego. W danym przypadku ani historia kultury, ani chronologia nie jest sprzeczna z t hipotez. Niektrzy zwolennicy hipotezy egipskiej id jeszcze dalej i gosz, e od egipskich hieroglifw 184

wywodz si nie tylko znaki kreteskiego pisma rysunkowego, ale rwnie sylabiczne znaki pism linearnych A i B. Oczywicie s to przypuszczenia do ryzykowne - pisma linearne A i B, wnoszc z posiadanych informacji, pochodz od pisma rysunkowego Krety i nie posiadaj cech podobiestwa z hieroglifami egipskimi. Wtpliwy jest rwnie adres egipski dawnego pisma kreteskiego. Jego znaki rysunkowe posiadaj bezporedni zwizek z obyczajami i religi minojskiej Krety, niektre z tych znakw przedstawiaj narzdzia rolnicze uywane na Wyspie, a nie w Egipcie, widzimy wic okrty kreteskie, a nie egipskie itd. Rozsdniej jest mimo wszystko zaoy, e pismo kreteskie jest pochodzenia lokalnego, rozwino si z piktografii - z jzyka rysunkw - wwczas, gdy na Krecie zrodzia si wysoka cywilizacja i powstao pastwo, ktrego istnienie nie byoby moliwe bez pisma. Nie mona pomin milczeniem faktu, i midzy kreteskim pismem rysunkowym i hieroglifami Azji Mniejszej, o ktrych ju wspominalimy, istnieje okrelone podobiestwo. Nie moe ono jednak by poczytane za dowd anatolijskiego pochodzenia pisma Kreteczykw: luwijskie hieroglify Anatolii s modsze. Bardziej prawdopodobna jest sugestia odwrotna - pisma Azji Mniejszej mogy powsta pod wpywem Kreteczykw bd te bezporednio zawieli je do Anatolii Kreteczycy (ich kolonie znajdoway si w Azji Mniejszej). Moliwe jest jeszcze jedno wyjanienie podobiestwa hieroglifw kreteskich i luwijskich, cho rwnie sporne: obydwa systemy pisma rozwiny si z jednego rda piktograficznego - bardzo stare zwizki midzy Ege i Anatoli potwierdzaj archeolodzy i antropolodzy. Plemiona neolityczne, zamieszkujce Kret, Pwysep Bakaski i wybrzee Azji Mniejszej, posiaday bd ten sam, bd pokrewny system znakw piktograficznych, czyli jzyk rysunkw, poniewa i same plemiona byy sobie bliskie. Tak wic kiedy na Krecie, a pniej i w Azji Mniejszej powstaa cywilizacja i narodzio si pastwo, z jednego (wzgldnie pokrewnego) systemu pisma piktograficznego rozwino si pismo hieroglificzne. Przyjmujc t hipotez jestemy w stanie wyjani zarwno cechy powinowactwa hieroglifw kreteskich i luwijskich, jak i istotne cechy rnicujce (takie rnice wystpuj w jzykach pokrewnych, wywodzcych si z jednego rda). Jednake jest zupenie prawdopodobne, i podobiestwo pisma Egei i Anatolii posiada charakter zupenie przypadkowy. Odpowiedzi zdecydowanej na temat pochodzenia pisma rysunkowego na Krecie bdziemy w stanie udzieli dopiero wwczas, gdy zdoamy znale klucz do odczytania jego znakw. 185

ZADZIWIAJCY DYSK Z PHAISTOS

NIEZROZUMIAE ZNAKI Wieczorem 3 czerwca 1908 r., w czasie pracy wykopaliskowych przy staroytnym minojskim paacu lecym niedaleko kreteskiego miasta Phaistos, archeolog woski L. Pernier znalaz obok uszkodzonej tabliczki z pismem linearnym A dysk z terakoty (o rednicy 158-165 mm i gruboci 16-21 mm). Tekst datowano wstpnie na rok 1700 p.n.e. na okres redniominojski III; z tego okresu pochodzia leca razem tabliczka. Obie strony dysku pokryte s rnymi rysunkami - jak si pniej wyjanio - hieroglifami. Hieroglify zostay odcinite z pomoc specjalnych stempli. Dysk ten jest najstarsz inskrypcj toczon. Ten unikalny zabytek pisany zosta prawdopodobnie wykonany na Krecie, cho nie jest wykluczone, i przywieziono go z zewntrz (na przykad z Azji Mniejszej). Niektrzy uczeni s zdania, i ten gatunek gliny, z ktrej wykonano dysk, nie wystpuje na Krecie. Inskrypcja podzielona jest na wyrazy pionowymi kreskami i biegnie wzdu spirali, a do dnia dzisiejszego brak jest jednolitego pogldu, w jakim kierunku naley czyta napis : zdaniem jednych naleao czyta tekst od skraju w kierunku rodka, tj. od strony prawej ku lewej, zdaniem drugich (s w mniejszoci) czyta naleao na odwrt - od rodka.* W kadym razie kierunek czytania po obydwu stronach by identyczny. Hieroglify uyte w inskrypcji posiadaj wyranie rysunkowy charakter; s to rysunki ludzi, zwierzt, ryb, ptakw, rnych przedmiotw gospodarczych itp. Nie posiadaj one adnych odpowiednikw w innych pismach (zwaszcza s one bardzo mao podobne do znakw kreteskiego pisma rysunkowego). Ludzie przedstawieni na dysku id w kierunku na prawo; w t sam stron zwrcone s gowy (na dysku widzimy hieroglify przedstawiajce gowy ludzkie ozdobione pirami, wzgldnie bez adnego przybrania).

* Mamy rwnie polsk hipotez. Jej autorem jest dr Benon Zbigniew Szaek (patrz art. Tomasza Zieliskiego w Przekroju, nr 1705 z 11 XII 1977 r.): Dr Szaek rozpocz od ustalenia, w ktr stron biegnie napis na dysku. Na jednej stronie zauway zagszczenie znakw w rodku tabliczki, tak jakby autorowi zaczo nagle brakowa miejsca, ktrym hojnie szafowa na brzegu dysku. Wysnu wic dr Szaek - suszne, jak si okazao - przypuszczenie, e napis rozpoczyna si na brzegu krka i biegnie spiralnie ku rodkowi... Z dalszej czci artykuu dowiadujemy si, e dysk zosta napisany w archaicznym jzyku greckim, a jego treci bya modlitwa. Ciekawych przebiegu tych prac odsyamy do wspomnianego artykuu.

186

Wikszo uczonych sdzi, i dysk czytano od strony prawej ku lewej, tj. od brzegu do rodka (w pismach hieroglificznych wizerunki ludzi i zwierzt odwrcone s jak gdyby frontem do czytajcego). Teoretycznie, dysk mg by odcinity w kierunku odwrotnym, ale jeli mu si uwanie przyjrzymy, dojdziemy do wniosku, e naley wykluczy tak wersj. Spjrzmy na znaki. Nastpuj one po sobie mniej pynnie ni gdyby spiral rozwija od rodka. Napis zaczyna si na skraju dysku i pocztkowo biegnie po kole, ale pniej nachodzi na swj pocztek i przeskakuje na pitro nastpne, rozpoczynajc drugi, mniejszy krg. Tak wyglda awers i rewers dysku. Za tez, e dysk naley czyta od skraju do rodka, przemawiaj tzw. wiramy. W indyjskim pimie sylabicznym jest to ukona kreska, stawiana pod ostatnim znakiem wyrazu, wskazujca na to, e wyraz koczy si spgosk, a nie samogosk. Przyswek zaimkowy tam w pimie indyjskim dewanagari przybraby posta ; bez wiramy sowo to czytalibymy jak tama () Takie wiramy wystpuj i w naszym dysku, na przykad opatrzone kreskami znaki przy sowach A10, A31, B13 i in. Umieszczono je tylko na kocu wyrazu (czytajc od skraju do rodka). Cay tekst skada si z 241 pozycji, utworzonych przez 45 indywidualnych znakw. DYLETANCKIE PRBY Mino ponad siedemdziesit lat od czasu znalezienia dysku z Phaistos, ale cytujc sowa znanego specjalisty w zakresie archeologii Krety Johna Pendleburyego ...istniejce prby przekadu tego tekstu lepiej pomin milczeniem. Czeg to nie sugerowano na temat jzyka dysku! Jedni sdzili, i jest on napisany w jzyku greckim. Drudzy doszukiwali si w nim ktrego z jzykw Anatolii: hetyckiego, licyjskiego, karyjskiego. Inni znw przypuszczali, i chodzi tu o jzyk starohebrajski wzgldnie jaki inny semicki itd., itd. Odczytanie napisu na dysku ley wic poza zasigiem naszych moliwoci, co nie powstrzymao wielu uczonych i badaczy-amatorw do proponowania rnych rozwiza... - zauwaa John Chadwick.* Through Basque to Minoan (Od baskijskiego do minojskiego) taki tytu nosia wydana w r. 1931 przez Oxford University Press ksika, ktrej autorem by F.G. Gordon. Jzyk Baskw jest jedynym jzykiem nieindoeuropejskim, jaki zachowa si w Europie od czasu gbokiej staroytnoci, dlatego te Gordon zakada, i jzyk najstarszych mieszkacw Krety moe pozostawa z nim w bliskim pokrewiestwie.
* J. Chadwick op. cit.

187

6. Gliniany dysk z Phaistos.

188

Hipoteza miaa i do zaakceptowania. Tyle tylko, e metoda, jak zastosowa Gordon, bya absolutnie nie do przyjcia. Najpierw szuka on podobiestwa znakw pisma kreteskiego do konkretnych przedmiotw, a nastpnie odczytywa je tak, jak powinny by brzmie w jzyku Baskw. Rozumujc w ten sposb, zdoa przeczyta kilka suchych, gospodarczych zapisw... jako elegijn poezj! Kiedy za sprbowa przeczyta przy pomocy swojej metody tekst dysku, otrzyma taki przekad: Bg kroczcy na skrzydach po martwej ciece, gwiazda karzca, spieniona droga wodna, pso-ryba, karzca do na pezajcym kwiatku; bg, karzcy kosk skr (lub powierzchni skry), pies wdrapujcy si po ciece, pies przechylajcy ap dzbany z wod, wdrapujcy si po krtej ciece, wysuszajcy bukak... Nie ma sensu dalej tego kontynuowa - z cytowanych linijek wynika w sposb oczywisty, i przekad Gordona, delikatnie mwic, jest daleki od doskonaoci. W tyme 1931 roku miaa miejsce jeszcze jedna prba odczytania dysku z Phaistos, tym razem ju nie w jzyku Baskw, lecz w starogreckim. Dokonaa tej prby F. Melian Stawell w ksice zatytuowanej bez zbytniej skromnoci A Clue to the Cretan Scripts (Klucz do pism kreteskich). Metoda zastosowana przez F.M. Stawell bya bardzo podobna do metody Gordona. Przedmiotom nadaa nazwy greckie, uywajc do dziwnych i niekiedy wasnego pomysu wyrazw, ktre skracaa, aby uzyska warto poszczeglnych sylab pisze Chadwick - kada grupa znakw z dysku z Phaistos (chodzi oczywicie o wyraz) zostaa przez ni rozwinita do rozmiarw zwrotu. I tak an - sa - k - t - re rozbudowaa tworzc zwrot, o ktrym sdzia, e oznacza po grecku
Ana, Sa; ko, thea, R,

czyli
Powsta Zbawicielu! Suchaj Bogini Rea!*

Wkrtce po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej w jednym z powanych czasopism naukowych ukazaa si sensacyjna wiadomo: jzykoznawca niemiecki E. Schrtel zakomunikowa, i udao mu si z pomoc metod matematycznych przeczyta tre dysku! Mia to by hymn powicony krlowi Mano (tj. Minosowi; warto doda, e i Artur Evans uwaa w swoim czasie, i inskrypcja zawiera zwyciski hymn; doszed on do tego wniosku studiujc rysunki znakw dysku). Rozgorczkowani komunikatem uczeni rzucili si do sprawdzania otrzymanego rozwizania... Gdzie tam! Wszystko okazao si jedynie wytworem bujnej wyobrani.
* tame.

189

Kilka lat temu uczony amerykaski B. Schwartz przedstawi swj sposb odczytania tekstu dysku: on rwnie uzna jzyk inskrypcji za grecki i znalaz tam wykaz miast. Wielu uczonych zakadao, i jzykiem dysku jest grecki, ale kady czyta inaczej. Prbowano czyta po hetycku; okazao si, i jest to tekst ofiarny. W r. 1948 odczytano* dysk w jednym z jzykw semickich; urywek tekstu, zdaniem uczonego, brzmia nastpujco:
Najwyej - to bstwo, tronw mocarnych gwiazda, Najwyej - to sw pociechy delikatno, Najwyej - to proroctwa goszcy, Najwyej - jaja biako.

Zdaniem W. Georgijewa, po odczytaniu archaicznych tekstw greckich pisma linearnego B nikt nie ma prawa twierdzi, i nie odczytany jeszcze tekst dysku z Phaistos zosta jakoby napisany w jzyku nie indoeuropejskim. Francuz Marcel Homet na przekr panujcym pogldom uwaa, e pionowe kreski nie oddzielaj wyrazw, lecz cae zdania. Wyczyta w nich... wiadomo o zagadzie Atlantydy! Sdzc, e jest to pismo ideograficzne (obrazkowe) o charakterze historycznoastrologicznym, o czym wiadczy tekst w postaci spirali, zwraca on uwag, i sama inskrypcja skada si z dwch rnych okresw. Jeden, zaczynajcy si od rodka - zawiera osiemnacie zda, drugi, biegncy po skraju dysku - dwanacie. Jego zdaniem, oba okresy s zakoczone hieroglifami przedstawiajcymi zatonicie ludzi pod falami. Tekst dysku z Phaistos czy Homet rwnie z legend o Atlantydzie - pisze znany atlantolog radziecki N. yrow w artykule Wyspa historycznych tajemnic. Szczeglne znaczenie przydaj uczeni faktowi, i inskrypcja na dysku nie jest wycinana, lecz toczona. Wykonano j przy uyciu czterdziestu piciu drewnianych i metalowych sztanc i jest ona pierwowzorem wspczesnego rytowania i druku. Jest mao prawdopodobne - pisze Chadwick - by komplet 45 sztanc przygotowano dla wykonania jednego tylko krka. Tak poyteczny wynalazek znale musia z pewnoci szersze zastosowanie.** Mona przypuszcza, e istniay inne analogiczne teksty. Ale gdzie ich szuka?

* **

Dokona tego K.D. Ktistopoulos. John Chadwick, op. cit.

190

Rozumie si, e bdem byoby sdzi, i unikalny zabytek jest ostatnim pisanym dokumentem zaginionej Atlantydy. Natomiast z ca pewnoci naley stwierdzi, e sugerowane zabytki pisma Atlantydy nie powinny w adnym przypadku mwi o jej zagadzie, lecz raczej na odwrt - o rozkwicie, sprawach biecych itp. na wzr innych zabytkw pisma zaginionych cywilizacji. TYPOLOGIA POMYEK I TYPOLOGIA POSZUKIWA W r. 1965 w jednym z czasopism radzieckich ukaza si artyku powicony tajemnicom inskrypcji kreteskich. Duo miejsca powicono w nim dyskowi z Phaistos, ktrego tekst wydrukowano w numerze. Na adres redakcji wpyno wiele listw z propozycjami rozwizania zagadki z Phaistos. Oczywicie aden z autorw tych listw problemu nie rozwiza. Ale propozycje te byy pouczajce - wiadczyy o podobiestwie bdw i podobiestwie poszukiwa, typowych dla sposobu mylenia przy tego rodzaju pracy. Czytelnicy nie znali historii problemu, nie wiedzieli o wielokrotnych usiowaniach uczonych z caego wiata, starajcych si pismo to odczyta. Ale ich argumentacja, ich wywody i dowody, a wreszcie i bdy byy zbiene z przebiegiem tych samych procesw u uczonych. Czy tekst dysku mona uwaa za inskrypcj? Moe jest to po prostu kalendarz czy te opowiadanie obrazkowe - a wic nie tekst? Hipotez, i jest to kalendarz, wypowiadao w swoim czasie wielu uczonych. Oto co pisze pracownik naukowy Instytutu Warzywnictwa N. Szuman: Przede wszystkim jestem w peni przekonany, i rysunki przedstawione na dysku nie s literami ani poszczeglnymi zgoskami. Kady rysunek - to dzie roku, a w caoci dysk (jego obydwie strony) jest zwykym kalendarzem, odzwierciedlajcym ycie ludw zamieszkujcych wysp przed czterema tysicami lat. Mona si o tym atwo przekona. Liczba rysunkw na stronie licowej wynosi 123, na stronie drugiej - 119. Teraz, jeli zaczniemy rachowa dni od strony licowej i powtrzymy t czynno dwukrotnie, a nastpnie przejdziemy na stron drug, to naliczymy rwno 365, tj. ilo dni w roku. Zapytacie, dlaczego po kadych 4-5 znakach wystpuj rozdzielajce kreseczki? Wyjani to mona tym, e ju wwczas istniay u ludw Krety podobne naszym tygodnie, a cilej - piciodniwki. Piciodniwka na og koczya si polowaniem lub turniejami rycerskimi (gowa wojownika w hemie). Okres, z ktrego pochodzi dysk (2100-1600 r. p.n.e.) jest okresem zwizku plemion, 191

kiedy to kultura egejska na Krecie osigna swj szczyt. Z historii wiemy, e w tym czasie istniao na Krecie bujne ycie spoeczne z licznymi witami, paradnymi marszami, turniejami bokserskimi i walkami bykw. To, e napis na dysku wykonano za pomoc sztancy, rwnie potwierdza moj tez: przecie zapotrzebowanie na kalendarze musiao by znaczne. W artykule opublikowanym w Waszym pimie istnieje wzmianka, i na dysku wkrtce po jego wykonaniu wprowadzono poprawki. I to jest w peni zrozumiae. Spjrzcie na to miejsce, gdzie zatarto jaki znak i umieszczono gow w hemie. Przecie dawniej polowanie i wiczenia wojskowe nie trway 24 dni pod rzd (gowa wojownika wystpuje z zasady co 5-6 dni), kiedy wprowadzono poprawk, zlikwidowano w ten sposb jedyn nieprawidowo w kalendarzu. Teraz zwrmy uwag na same figury kalendarza i sprbujmy ustali, w ktr stron naley prowadzi rachunek dni. O sylwetce wojownika ju pisaem. Teraz o sylwetce kobiety - narysowana jest ona w caej postaci, w sukni i z dugimi wosami. Prawie zawsze umieszczano obok znak 18, oznaczajcy motyk. Czasami obok widnia rysunek roliny, a czasami rozrzucone po polu nasiona. Rachunek dni prowadziem zawsze od rodka do skraju (tak usytuowane s figury ludzkie). Uwaam, i kwiatek, skadajcy si z omiu patkw i umieszczony w rodku strony licowej dysku, oznacza 1 stycznia. Wwczas znak 93, rozsypane nasiona, to nic innego, jak siew jczmienia przypadajcy na pierwsze dni kwietnia. Po piciu znakach widzimy oznaczenie jego wschodzenia (rzecz zupenie moliwa w warunkach ciepego i wystarczajco wilgotnego klimatu rdziemnomorskiego). Jeeli od siewu poprowadzimy dalej rachunek dni, to po 30 znakach dojdziemy do koca dysku, tj. do pierwszych dni maja. Teraz, nie odwracajc dysku, naley prowadzi rachunek czasu znw od rodka - bd to pierwsze dni maja, nastpnie czerwiec, lipiec i sierpie. Od 1 wrzenia rachunek naley prowadzi od rodka odwrotnej strony. Powrmy teraz do wspomnianego przeze mnie siewu jczmienia. Jeli prowadzi od tego znaku rachunek dalej, to rwno po 85 dniach spotykamy dwa lece obok siebie znaki: jeden - to kos jczmienia z osypujcym si ziarnem, i drugi - sama rolina. Obok pokazano jakie zbate narzdzie - bardzo moliwe, e narzdzie do zbioru zboa wzgldnie omotu. 85-90 dni - to okres wegetacyjny jczmienia jarego. Z tego samego rachunku wynika, e drugi siew zb przypada na koniec lipca pocztek sierpnia. Jeli teraz przejdziemy do oblicze na drugiej stronie dysku, to dokadnie 192

po 87 dniach napotkamy sylwetk kobiety i rysunek roliny, tj. obraz okresu niw. Teraz sprawdmy nasze propozycje, dokonujc podlicze na drugiej stronie dys ku. Jak ju wspomniaem, rachunek zaczynamy od rodka, ktry przyjlimy za 1 wrzenia. 19 wrzenia widzimy rolin, ktra nie moe by niczym innym jak gazk drzewa oliwkowego. Obok rysunku tej gazki prawie zawsze wystpuje rka ludzka z przewizanym kciukiem oraz naczynie na wycinit oliw. Dlaczego naleao chroni palce przy zbieraniu oliwek? Przypomnijmy, e uprawa drzewa oliwkowego (olea europea) pojawia si okoo 1000 lat p.n.e., a na Krecie w okresie, z ktrego pochodzi dysk z Phaistos, krzewi si bujne, nie do przebycia, zarola dzikiej oliwki - olea oleaster, charakteryzujce si kolczastymi gaziami i drobnymi owocami. Co si tyczy pozostaych wizerunkw, to mog powiedzie, e wystpuj tam i inne roliny - ich siew, pielgnacja i zbir, rybowstwo, szycie odziey, remont i budowa domw (na kamiennym fundamencie), przygotowywanie wina, hodowla byda. Istniej wielokrotnie powtarzane rysunki sochy i innych narzdzi rolniczych! Skojarzenia te s oczywicie bardzo interesujce, niemniej jednak prawie wszyscy specjalici s przekonani o jzykowym charakterze rysunkw na dysku z Phaistos. Czytelnik G. Antonienko z Klina sdzi, e spiralny charakter inskrypcji nawizuje do spirali paacu-labiryntu odkrytego przez Evansa na Krecie. Na pocztku przekazany w postaci falistej wstgi obraz morza, obok tej wstgi ley zote jajo, dalej - arka, poczta z tego jaja, z arki wyszy przerne zwierzta, motyle, nastpnie - drzewo wiadomoci dobrego i zego, obok ktrego stoi kusiciel i czowiek. Czowieka tego przeladuj przerne pokusy, jednak przezwyciywszy je idzie on drog powrotn i dostaje si ponownie do rodka dysku, w ktrym znw jest podobne wstdze morze i jajo. Interpretacja nader wtpliwa... Ale nie ustpuje ona w niczym odczytaniu, jakiego dokona francuski atlantolog Homet. Sugerujc si jakim wczeniej obranym celem, traktujc dowolnie sens poszczeglnych znakw, moemy w zasadzie przeczyta wszystko, co nam si podoba. Jak ju mwilimy, sir Artur Evans wysuwa w swej wielkiej monografii Scripta Minoa tez, i tekst dysku jest hymnem ku czci zwycistwa. Czytelnik W. Pirogow z Czyty, nie znajcy, jak si wydaje, monografii Evansa, interpretujc znaki, dochodzi do takiego samego wniosku. Nie sposb nie zauway, i charakter znakw wiadczy o dziaalnoci wojskowej gowa wojownika w hemie, tarcza, dziryt, uk (?), proca, statek z onierzami, biegncy 193

onierz-zwiadowca itd. oraz przedmioty, stanowice trofea (wzgldnie posiadajce zwizek z zaopatrzeniem wojsk?): niewolnicy (gowa z pitnem na policzku, a moe to gowa dowdcy z wymalowanymi na policzkach symbolami?), jarzmo, rne trawy itd. Traktujc tekst w sensie dosownym, znak gowy wojownika moe oznacza liczb onierzy... Interpretacja tekstu jako informacji o trofeach w oparciu o schemat znak-pojcie pozwala stworzy interesujc koncepcj... Jak widzimy, bieg myli gonego archeologa i czytelnika-entuzjasty jest zadziwiajco zbieny, a o adnych zapoyczeniach nie moe tu by mowy. Nie bdc specjalistami w dziedzinie staroytnych jzykw, zdecydowana wikszo czytelnikw wolaa interpretowa poszczeglne znaki, wydobywa oglny sens, semantyczn struktur inskrypcji - ni czyta tekst. Natomiast w licie iwko Georgijewa, nadesanym z bugarskiego miasta Sliwen, dokonano interesujcej prby przeczytania tekstu, znalezienia fonetyki znakw. Georgijew (imiennik swego znakomitego rodaka W. Georgijewa, ktrego nieraz wspominalimy w tej ksice) uwaa, e dysk napisany jest pismem nie hieroglificznym i nawet nie sylabicznym, lecz literowym, alfabetycznym. Jego zdaniem ...pismo literowe byo znane nie tylko 4000, ale i 5500 lat temu, aczkolwiek jego znaki posiaday inny ksztat, byy obrazkami. Pismo wystpujce na dysku posiada 40-50 znakw, ...std moemy pismo to porwna ze starosowiaskim pismem literowym, np. gagolic (zawierajc 43 znaki). W kombinacjach okrelonych znakw znajduje Georgijew wyrazy mano i manom, odmiany gramatyczne imienia Minos. Licowa strona dysku posiada, zdaniem Georgijewa, mniej wicej nastpujc tre: Niech yje Kreta! Lud Krety... z bo pomoc rozprzestrzeni po Dunaj (Istr) swoj saw! Pragnienie Georgijewa, mieszkaca naddunajskiego kraju, odnalezienia w tekcie dysku wzmianki o Istrze-Dunaju jest w peni zrozumiae. Ale same pobone yczenia nie s w stanie zmieni twardej rzeczywistoci, a ta jest inna. SPRBUJMY PRZECZYTA DYSK... PO ROSYJSKU! Mwilimy ju tutaj, e zasugerowawszy si okrelon ide, interpretujc ten czy inny znak na swoj korzy, mona wyczyta z dysku dowoln tre. atwo udowodni, e przy uyciu takich metod z rwnym skutkiem mona przeczyta tekst take fonetycznie. Wikszo uczonych jest zgodna co do tego, e dysk zawiera tekst napisany pismem 194

sylabicznym. Przyjmiemy t hipotez. Nastpnie sprbujemy przeczyta tekst, podstawiajc sylabiczne znaczenia w jzyku rosyjskim! Zastrzegamy oczywicie, e o adnym jzyku rosyjskim nie moe by mowy, poniewa dysk z Phaistos jest datowany co najmniej na r. 1700 p.n.e. Wybralimy jzyk rosyjski, by udowodni, e nawet przy tak niewiarygodnym zaoeniu potrafimy odczyta poszczeglne fragmenty i wyowi z tego okrelony sens. W jakim przypadku nasze odczytanie bdzie mona uzna za prawidowe? Ot wwczas, gdy kademu znakowi inskrypcji nadamy okrelon warto fonetyczn - wwczas otrzymamy tekst w danym jzyku prawidowy gramatycznie. Zakadamy, e dysk czytano od rodka ku skrajowi. Rozpoczniemy czytanie od pierwszego znaku - 38. Nadamy mu sylabiczne znaczenie go. Znak drugi - 03 - otrzyma znaczenie wo, trzeci - 10 - riat. W caoci pierwsze sowo (grupa trzech znakw, oddzielona pionow kresk, ktra, jak si wydaje, jest znakiem rozdzielajcym wyrazy) przeczytamy jak go - wo - riat (mwi). Teraz nastpna grupa znakw oddzielonych kresk pionow - kolejny wyraz skada si z dwch znakw: 01 i 13. Przeczytamy je jako sylaby ca - ria. Otrzymamy brzmienie dwch wyrazw: goworiat caria (mwi krlowie). Nastpna grupa siedmiu znakw moe by przeczytana jako imi krla + wyraz sowa, okrelone kombinacj dwch znakw - 12 i 02, ktre czsto powtarzaj si w tekcie. W caoci grup siedmiu znakw mona przeczyta jako Mor - mi - ka - ta - ta - so - wa, a wszystkie trzy wyrazy, od ktrych zaczyna si tekst: Goworiat caria Mormikatata - sowa (mwi krlowie Mormikatata sowa). Dalej nastpuje znana nam grupa znakw - 38 - 03 -10, ktr czytamy jak wyraz go wo - riat (mwi); nastpna grupa trzech znakw moe by odczytana jako sylaby na - wie ki; dalej nastpuje wyraz, skadajcy si z dwch krtszych sw, ktre odczytalimy jako caria i sowa. Otrzymujemy teraz nastpujcy tekst; goworiat caria Mormikatata - sowa, goworiat na wieki caria - sowa (Mwi krlowie Mormikatata - sowa, mwi na wieki krlowie - sowa). Dalej nastpuje grupa trzech znakw, rozpoczta znakiem 12, ktry umwilimy si czyta jak sylab so. Nastpne dwa znaki przeczytamy jak sylaby wie i sa i otrzymamy wyraz sowiesa (sowa); grup czterech znakw, jaka nastpuje pniej, przeczytamy jak sylaby mu - driej-szy - je...(przemdre). Tak oto otrzymalimy logiczny tekst: Goworiat caria Mormikatata-sowa, goworiat na wieki caria-sowa, sowiesa, mudriejszyje (Mwi krlowie Mormikatata sowa, mwi na wieki krlowie sowa, sowa przemdre). Wtpliwoci budzi imi krla Mormikatata; aczkolwiek podobne jest ono do Mitrydatesa, jednake w annaach historycznych imi takie nie figuruje. 195

Posugujc si tak metod mona odnale w tekcie imi legendarnego Minosa. Odwrmy dysk i czytajmy tekst na odwrocie od skraju do rodka (jako e wikszo uczonych opowiada si za takim kierunkiem czytania). Czytamy wyraz pierwszy, pierwsz grup znakw: ca - ria Mi - no - sa (krla Minosa); drugi wyraz: wie - le - ni - jem (rozkazem); trzeci: ca rie - wi - czu (krlewiczowi); czwarty Mi - szu - wie (Miszuwie); pity: sy - nu mo - ria (synowi morza); szsty: pie - rie wie - ti (przenie); sidmy: gru zow ko - rabi (towarw lub adunkw okrt); smy: chra ni gru - zow wies (pilnuj adunkw wagi); dziewity: mi ost na - szu (dobro nasze). Jak widzimy, powsta nader logiczny tekst, rozkaz krla Minosa do jego syna: Caria Minosa wielenijem; cariewiczu Miszuwie, synu mora; pierwiesti gruzow korabl. Chrani gruzow wies, miost naszu* (Krla Minosa rozkazem; do krlewicza Miszuwy, syna morza; by przenis adunkw statek i pilnowa wagi towaru, dobra naszego). Zauwamy, e jeden i ten sam znak, np. 01, w kadym przypadku czytamy jak sylab ca, znak 27 - jak sylab wie itd. To znaczy nasz sposb czytania nie jest wewntrznie sprzeczny. Nigdzie nie stosujemy omwie, nie odwoujemy si do dawnej ortografii itd. Jak ju podkrelalimy, czytanie tekstu po rosyjsku jest tu zwyk demonstracj faktu, i owadnici jak ide zawsze moemy przeczyta krtkie urywki nieznanego pisma, j ak nam si podoba. Prawdopodobnie przy duej dozie cierpliwoci i wynalazczoci mona przetumaczy dusze teksty i wyczyta z nich bardziej interesujce treci. Czy oznaczaoby to, i o inskrypcji z Phaistos nie mona powiedzie nic mdrego? Oczywicie nie.
Fakt, i oglnie rzecz biorc jest to nonsens, odczytujcych nie peszy; ich zdaniem, im bardziej niezrozumiae, tym lepsze! (Przyp. aut.)

ABSTRAKCYJNA STRUKTURA. TEKSTU Mwilimy ju o tym, jak to czytelnicy czasopisma Znanije - sia, nie posiadajcy przygotowania jzykoznawczego, dochodzili do takich samych wnioskw (i bdw) co i szacowni uczeni, usiujcy przeczyta tekst fonetycznie lub zrozumie jego sens za pomoc interpretacji poszczeglnych znakw. Wrd listw od czytelnikw by i taki, ktrego autor prbowa pozna sam struktur tekstu, reguy jego budowy, tj. dokona analizy tekstu metod kombinatoryki. Autorem tego listu by technik moskiewski N. Sinopalnikow. Oto co pisa:

196

Budowa i prawidowo powtarzajcych si znakw i grup w inskrypcji dysku z Phaistos rzuca si od razu w oczy. Przemy rytm napisu na jzyk grafiki. Pokae to naocznie, jaka jest struktura tekstu. W dalszym cigu listu Sinopalnikow proponuje schemat, w ktrym na osi poziomej oznaczono numery grup (tj. wyrazw; autor czyta tekst od rodka, std i numeracja przebiega od rodka). Grupy skadaj si w zasadzie z trzech do piciu znakw; w grupach duszych na pocztku (jeli czyta od brzegu do rodka) znajduj si determinatywy - klasyfikatory wyrazw: gowa z pirami + tarcza lub gowa z pirami. W wyrazie spotkanym dwukrotnie (grupy 3 i 15 wedug Sinopalnikowa) po determinatywie gowa z pirami + tarcza nastpuj kolejno dwa znaki, wyobraajce skr. Skr spotykamy przewanie na pocztku wyrazw; widocznie oddaje ona samogosk. Powtarzajce si grupy ozdobione s jednakowym kwiatem. Wyrazy rnice si midzy sob s zakreskowane. Sinopalnikow zauway okrelony rytm inskrypcji, wydzielajc powtarzajce si wzgldnie zbiene konstrukcje. Nie mona powiedzie, by te spostrzeenia stanowiy jakie novum w badaniach nad dyskiem. Takie spostrzeenia miay ju miejsce (za chwil omwimy zwizane z tym prace). Ale metoda pogldowa, ktr zastosowa Sinopalnikow w swojej analizie, jest bardzo poyteczna. Za powan prac w dziedzinie poznania dysku z Phaistos uwaa si artyku G. Ipsena, napisany jeszcze w r. 1929. Ipsen okreli pismo dysku jako sylabiczne, nastpnie wydzieli w wyrazach (tj. w grupie znakw midzy pionowymi kreskami) rdzenie i formanty; stanowi one kombinacje znakw, jak rwnie poszczeglne znaki. Rdzenie wyrazw otrzymano na zasadzie krzyujcych si szeregw: tam, gdzie z wyrazw mona wydzieli sta kombinacj kilku znakw w ten sposb, by pozostae znaki wystpoway z kolei jako stae poczenie w okrelonej sytuacji (jeli wystpuj choby dwa przypadki, ktre pozwalaj na porwnanie), sprawa dotyczy rdzenia i formantu. Krzyujce si szeregi mog w ten sposb pozwoli na jednoczesne okrelenie rdzenia i formantu. Nastpnie Ipsen wydzieli stae poczenia skadajce si z dwch znakw: wystpuj one kilka razy w rnym ssiedztwie. Z rdzeniami czy je wielozgoskowo, z formantami - zdolno czenia si z innymi rdzeniami. Dlatego z lingwistycznego punktu widzenia problem moe tutaj dotyczy wyrazw zoonych wzgldnie formacji zbienych z tymi wyrazami. 197

Jako formanty okreli Ipsen znak 02 i grup dwch znakw - 12 - 02 (02 - 12 jeli czyta inskrypcj od brzegu do rodka), przy czym oba formanty (02 i 02 - 12) okreli jako przedrostki. Zdaniem Ipsena, znak 02 - gowa przybrana pirami - nie jest zgosk, lecz graficznym formantem, tj. determinatywem. Znaki 12 i 36 okreli Ipsen jako sufiksy zwizane ze sob rnorakimi zalenociami regularnej wymiany. Znak 27 - skra, przedstawia, zdaniem Ipsena, wszystkie moliwe pozycje zgoski w wyrazie. Jego znaczenia nie mona nigdzie okreli dokadnie, poniewa ani razu nie napotkano dokadnie okrelonych rdzeni. Jednake znak 27 ujawnia okrelone podobiestwo strukturalne z dwoma innymi formantami-znakami 29 i 07. Dla nich jako dla przedrostkw wsplna jest pocztkowa pozycja w wyrazie oraz rozmieszczenie w tekcie, poniewa wszystkie te trzy formanty czciej spotyka si na odwrotnej stronie dysku ni na licowej. Wreszcie te trzy formanty powtarzaj si niekiedy dwa lub trzy razy pod rzd przy rnych rdzeniach, nastpujcych bezporednio jeden po drugim (aliteracja). Ipsen okreli te trzy znaki jako fleksyjne o charakterze orzeczeniowym. Znak 22 jest, zdaniem Ipsena, formantem imiennym. Znak 18 okrelono jako formant niezalenie od tego, czy jest czstk fleksyjn, czy tworzy rdze. Nie tak dawno uczony niemiecki Gnter Neumann uzupeni analiz Ipsena nowymi spostrzeeniami: przedstawi znaczenie determinatyww dla jeszcze kilku znakw. Kilka lat temu problemem dysku zaj si znany uczony niemiecki Ernst Grumach. Jego artyku opublikowany w czasopimie Kadmos powicony by gwnie tym poprawkom, ktre naniesiono w tekcie. Poprawki takie odkry Grumach w czterech miejscach - w tych miejscach stare znaki zostay starte, a na ich miejsce wdrukowano inne. Pierwszych trzech poprawek dokonano na stronie licowej, w dolnej poowie zewntrznego piercienia (brzeg dysku); ostatni wprowadzono na stronie odwrotnej, w trzeciej przegrdce (wzgldnie w trzecim wyrazie) od rodka. Istota poprawek jest nastpujca. W jednym przypadku wstawiono dwa nowe znaki gowa ozdobiona pirami i tarcza, przy czym lini rozdzielajc wyrazy przesunito na prawo, w zwizku z czym trzeba byo zetrze i odbi na nowo wszystkie trzy znaki w ssiedniej - prawej przegrdce. W dwch innych przypadkach na miejsce jakich starych znakw wstawiono tarcz, co utworzyo grup znakw gowa ozdobiona pirami + tarcza, podobnie jak w przypadku pierwszym. Na fotografii mona zauway lady starych znakw zamienionych na tarcz. W przypadku ostatnim na miejscu jednego starego znaku umieszczono dwa nowe - gowa ozdobiona pirami i na lewo od niej - kobieta 198

spogldajca w prawo. Jak widzimy, s to poprawki jednego typu i dotycz tylko okrelonych znakw (gowa ozdobiona pirami + tarcza lub gowa ozdobiona pirami). Jeli przyjmiemy za podstaw odczytanie Ipsena, moemy zaoy, e jedne determinatywy zastpiono z jakiej przyczyny innymi. W jakim celu to zrobiono? Na to pytanie nie mamy odpowiedzi. W poowie lat szedziesitych interesujc prb zbadania konstrukcji tekstu podj radziecki ucze Woodia Nazarow. Swj artyku przesa do jednego, ze specjalistycznych czasopism. Niestety, nie zosta on opublikowany. W pracy Nazarowa, dokonanej niezalenie od wynikw Ipsena, znak 02 i poczenie znakw 12 - 02 okrela si jako determinatywy. Analiza kolejnej zmiany grup znakw pozwolia Nazarowowi wysnu wniosek, e na podstawie ustalonych prawidowoci zmian grup znakw mona przyj, i jzyk tekstu posiada w pewnym stopniu budow fleksyjn. W takim przypadku dla kilku znakw zgoskowych mona sporzdzi co analogicznego do siatki Ventrisa. Znak 22 okreli Nazarw jako przedrostek. Uznajc poczenie znakw 45 - 07 za podstaw morfemw, buduje tez o przedrostkowym charakterze pocztkowych znakw 29 i 07, w dalszym cigu przez analogi zakada prefiksalno znaku 27 i 29. Jest zupenie moliwe, e znaki 27 i 29 wystpuj w charakterze nawzajem wykluczajcych si przedrostkw. Ponadto znak 32 okreli Nazarw jako sufiks. Nastpnym etapem odszyfrowywania mogoby by kolejne porwnanie wyrnikw gramatycznych dyskowego jzyka x z innymi jzykami obszaru rdziemnomorskiego. Jeli te wyrniki jzyka x oka si podobne do wyrnikw jakiegokolwiek jzyka rdziemnomorskiego, bdziemy mieli prawo twierdzi, e tekst dysku z Phaistos napisany zosta w tym jzyku. No... i tutaj czekaj na uczonych przeszkody: po pierwsze, liczne jzyki staroytnoci zaginy bez ladu (c wiemy na przykad o egejskim?), a jzyk dysku moe okaza si takim jzykiem wymarym. Po drugie, objto tekstu jest bardzo maa, a zatem i gramatyka, ktr by moe uda si odtworzy, bdzie uboga, a moe zdarzy si i tak, i zbyt mao okae si danych gramatycznych, by zidentyfikowa jzyk x z innym znanym jzykiem. Dysk z Phaistos nie posiada bilingwy, tekstw rwnolegych w dwch jzykach, z ktrych jeden byby znany. Ale bilingwy nie posiadao rwnie kreteskie pismo linearne B, a odczytanie hieroglificznego pisma Azji Mniejszej bilingwa z Kara-tepe jedynie potwierdzia - zostao ono odczytane praktycznie bez adnych danych porednich, jedynie na podstawie samej struktury tekstu. I rzecz najwaniejsza - tekst dysku jest zbyt skpy, by mona byo 199

przeprowadza wiarygodne obliczenia statystyczne i na ich podstawie wyciga jakiekolwiek wnioski.

7. Znaki z dysku z Phaistos. Inskrypcja na dysku z Phaistos zawiera du liczb rnych znakw: jest ich 45 na 241 powtarzajcych si znakw tekstu. Alfabety licz zazwyczaj okoo 30 znakw-liter, 45 znakw z dysku to zbyt duo na pismo literowe, alfabetyczne. Natomiast dla hieroglificznego, liczcego setki rnych znakw, zbyt mao. Dlatego wikszo uczonych uwaa, i chyba susznie, e jest to pismo sylabiczne.*
* Aby okreli ogln liczb znakw danego pisma, naley wyjani, ile nowych znakw przypada na kad nastpn dziesitk znakw tekstu. Na przykad w pimie literowym czstotliwo wystpowania nowych liter w drugiej i trzeciej dziesitce jest bardzo wysoka, pniej nastpuje wyrany spadek. W pimie sylabicznym ta czstotliwo nie jest taka wysoka, ale i spadek mniej racy. Porwnujc wykres wystpowania nowych znakw w rnych pismach, uczony angielski A. Mackay doszed do wniosku, e pismo dysku zawierao okoo 55 rnych znakw, podobnie jak i cypryjskie (przyp. aut.).

200

Wynika std, e jeli ten lub inny znak spotykany jest najczciej na pocztku sowa, to na pewno okrela samogosk. W pimie zgoskowym specjalne znaki dla samogosek spotyka si zazwyczaj na pocztku wyrazw, podczas gdy w rodku i na kocu wyrazw samogoski wchodz w skad innych znakw, okrelajcych na przykad grup spgoska + samogoska wzgldnie samogoska + spgoska. Jeli przyj, e czytanie dysku przebiegao od rodka do brzegu, to kandydatami na znaki oznaczajce czyste samogoski bd 35, 01, 07, 12, 18. Jednake znak 07 wystpuje czsto tak na pocztku, jak i w kocwce rnych wyrazw (niezalenie od kierunku czytania). Dlatego powinien by skrelony z listy kandydatw. Z podobnych przyczyn powinien zosta skrelony rwnie znak 12. W ten sposb przy kierunku czytania od rodka do brzegu kandydatami do miana samogosek bd znaki 01, 18, 35, a przy kierunku od brzegu do rodka - znaki 22, 27, 29. Wnioski te mona sprawdzi na materiale tekstw napisanych pismem zgoskowym o typie pisma z Phaistos (zgoskowego cypryjskiego; linearnego B) i rwnych mu pod wzgldem objtoci. Badajc takie urywki wykaemy do jakiego stopnia jest wiarygodne, e znaki stojce na pocztku wyrazw s czystymi samogoskami. Ale nie przeprowadzajc nawet tych czynnoci kontrolnych na tekstach o szczupej objtoci, napisanych pismem zgoskowym, mona z duym stopniem prawdopodobiestwa wydzieli jeden specyficzny znak - 02 i poczenie uksztatowane przez znak 02 i 12. Istotnie, znakiem 02 koczy si lub zaczyna (jeli przyjmiemy, e kierunek czytania dysku bieg od rodka do brzegw) prawie jedna trzecia wszystkich wyrazw! Znak 02 wystpuje ponadto jedynie jako kocowy (wzgldnie pocztkowy przy odwrotnym kierunku czytania tekstu) i nigdy nie pojawia si w rodku wyrazu. Wikszo uczonych badajcych tekst dysku (Evans, Pernier, Ipsen, Neumann, Nazarow i in.) zwracao uwag na specyficzn funkcj tego znaku i okrelao go jako determinatyw. Zdaniem Ipsena, o znaczeniu formantu mwi sam rysunek: gowa ozdobiona pirami (jako najbardziej charakterystyczna cecha nakrycia gowy u ludzi, posugujcych si danym pismem) wskazuje, i sowo nastpne oznacza konkretn osob. Pod wzgldem usytuowania i znaczenia znak ten odpowiada odpowiedniemu znakowi w pimie klinowym; na fakt, i jest to rysunek i najwyraniej odrbny ideogram, wskazuje analiza porwnawcza hieroglificznych systemw pisma, w ktrych rwnie wizerunki ludzi i czci ciaa ludzkiego (jak na przykad mczyzny, kobiety, godnego czowieka z brod, czowieka jedzcego, czowieka zadajcego cios, rki krlewskiej, maszerujcych ng) wystpuj w przewaajcej czci w charakterze determinatyww. Jeeli gowa ozdobiona pirami jest 201

determinatywem, to nastpujcy po nim wyraz jest najprawdopodobniej rzeczownikiem (wasnym lub pospolitym). W tekcie posiadamy dziewitnacie wyrazw, w skad ktrych wchodzi znak 02. Jeeli wyczymy z tej liczby powtarzajce si wyrazy, pozostanie ich 15. Dziesi z tych pitnastu wyrazw ma poczenie 12 - 02. Wydzieliwszy te dziesi blokw, traktujc je jako imienne (nie bdziemy na razie analizowali pozostaych piciu wyrazw, w ktrych skad wchodz nie fonogramy 12 - 02, lecz izolowany znak 02), moemy sprbowa zidentyfikowa je z wyrazami innych jzykw obszaru rdziemnomorskiego, zwaszcza Krety, a nastpnie, w przypadku negatywnym, z imionami Hetytw, Grekw i innych ludw tego obszaru (uwzgldniajc hipotez o niekreteskim pochodzeniu dysku). Tym samym w sposb sztuczny sprbujemy utworzy bilingw, dziki ktrej stanie si moliwe ustalenie fonetycznego brzmienia dwudziestu dwch rnych znakw wchodzcych w skad blokw imiennych (cilej mwic, w skad blokw imiennych wchodz nie dwadziecia dwa, lecz dwadziecia trzy rne znaki, z tym e znak 02 okrela si jako determinatyw, nie posiadajcy brzmienia fonetycznego). W przypadku sukcesu mona bdzie sprbowa okreli dwik wszystkich pozostaych znakw dysku. Zdaniem Nazarowa przyjcie tezy, e s to imiona wasne, powiadczonej determinatywnym oznakowaniem grup znakw, pozwala drog identyfikacji tych znakw z imionami wasnymi ludw pnocno-wschodniego obszaru Morza rdziemnego okreli znaczenie ponad dwudziestu znakw sylabicznych, chocia na przeszkodzie realizacji tego celu stoi przede wszystkim ogrom pracy przy niezbyt udokumentowanej tezie wyjciowej. Jednake, jak wynika z analizy struktury imion dysku, przeprowadzonej przez autora tej ksiki*, nakad pracy nie jest tak wielki, jakby si wydawao. Dla porwnania imion dysku z Phaistos z imionami wasnymi ludw Egei naley transkrybowa je nie w jakimkolwiek ze staroytnych jzykw obszaru rdziemnomorskiego (greckim, minojskim, hetyckim itd.), lecz dokona transliteracji na podstawie regu pisma samego dysku, oddajcego sylaby typu czysta samogoska i spgoska + samogoska (podobnie jak w pimie linearnym A i B oraz cypryjskim sylabicznym). W ten sposb dwadziecia dwa znaki, wchodzce w skad blokw imiennych powinny by porwnane z antycznymi imionami krajw basenu Morza Egejskiego, napisanymi sylabami typu czysta samogoska i spgoska + samogoska.
* Por.: A. Kondratow, Statisticzeskije mietody dieszyfrowki niekotorych pimien Driewniego Wostoka i Sriediziemnomorja, praca doktorska, Moskwa 1969 (przyp. aut.).

202

Najprostszy sposb takiego porwnania polega na przydzieleniu znakom wchodzcym w skad poszczeglnych wyrazw znacze sylabicznych z zestawieniem otrzymanego wyrazu z odpowiednim imieniem egejskim. Ale zakres prac nieodzownych przy takiej klasyfikacji przybiera rozmiary astronomiczne i nie sposb go zrealizowa ani systemem tradycyjnym, ani przy uyciu maszyn cyfrowych. Staje si oczywiste, e w celu praktycznego rozwizania postawionego problemu wymagane s inne metody identyfikacji znakw dysku z Phaistos z sylabicznymi morfemami. Dla przykadu, oglna liczba moliwych czstek sylabicznych moe ulec zmniejszeniu wwczas, gdy zostanie okrelona liczba zgosek wchodzcych w skad imion wasnych ludw Egei, ktre zostan zestawione ze znakami dysku. Moliwe jest zastosowanie metody wyrazw prawdopodobnych, gdzie imiona dysku bd porwnywane z imionami realnymi, w ktrych liczba sylab jest rwna liczbie znakw wchodzcych w skad porwnywanych imion dysku. Jedne i te same znaki wchodz w skad rnych imion dysku (i wystpuj na rnych pozycjach - na pocztku, po rodku, na kocu wyrazu). Umoliwia to krzyowe sprawdzenie brzmienia tych znakw (na przykad, znak 27 w jednym z imion powinien si podwaja, a w innym - rozpoczyna i koczy to imi). Jakie natomiast imiona bra za podstaw do porwnywania? Oczywicie, imiona Kreteczykw, ktre dotrway do naszych czasw dziki autorom antycznym, imiona Minojczykw, zawarte w tekstach tabliczek, napisanych pismem linearnym A. Ale czy nie jest wykluczone, e dysk jest pochodzenia niekreteskiego? Biblia mwi o inwazji Filistynw, ktrzy podbili stref nadmorsk poudniowej Syrii. Obszar ten otrzyma nazw Palestyny (aktualn do dzisiaj). Biblia okrela Filistynw jako potny lud, prowadzcy nieprzerwane wojny, ktry lat czterdzieci panowa nad ludem izraelskim. Wskazuje rwnie adres przybyszw: ...mwi Jahwe: Czy nie wywiodem Izraela z ziemi egipskiej, a Filistynw z Kaftor* (tak Judajczycy nazywali Kret). O inwazji ludw morza mwi rwnie rda staroegipskie. I nie tylko w sowach - freski przechoway do naszych czasw wizerunki wojowniczych wrogw Egipcjan. A na gowach ludw morza wida ozdoby z pir, takie jak na znaku 02, determinatywie dysku z Phaistos! Czy nie oznacza to, e znak 02 stawiano jako oznaczenie plemiennej przynalenoci po imionach ludw morza zapisanych znakami fonetycznymi?

Stary Testament, Ksiga Amosa 9, 7, prze. ks. K. Marklowski, Pozna 1975.

203

Skd nacieray ludy morza? Biblia twierdzi, e z Krety. Jednake brzmienie poszczeglnych imion, zawartych w tekstach egipskich, przemawia za adresem anatolijskim. Naley tylko pamita, i imiona x dysku okrelono jedynie hipotetycznie i porwnanie nasze moe nie da adnego rezultatu. No i gdzie jest wreszcie gwarancja, e dotrway do naszych czasw - czy to w rdach greckich, czy jakichkolwiek innych - akurat te imiona, ktre figuruj w tekcie dysku? Moliwy jest rwnie inny przebieg analizy. Po podliczeniu czstotliwoci wystpowania znakw sylabicznych w dyskowej inskrypcji i w jakimkolwiek innym pimie rdziemnomorskim (na przykad minojskim) mona porwna otrzymane wyniki i na podstawie tego porwnania zidentyfikowa niektre znaki dysku (na przykad, znaki dla samogosek i najczciej stosowane znaki typu spgoska + samogoska). Niestety, inskrypcja dysku jest zbyt skpa i takie zestawienie niewiele przyniesie. Oto dlaczego rozdzia o dysku z Phaistos zakoczymy sowami uczonego niemieckiego E. Doblohofera: Moliwe, e wczeniej czy pniej wieniec laurowy, obiecany odkrywcy przez w zagadkowy okrgy kawaek gliny, przechowywany w muzeum w Heraklionie, woy na siebie jeden z mistrzw sawnego cechu uczonych. Moliwe rwnie, e w tajemnice tych pokrytych rysunkami spirali, w ten nowy labirynt wyspy Minosa przedostanie si i, jak nowy Tezeusz, znajdzie z niego wyjcie jaki genialny dyletant. Ale jest take moliwe, e sdzone mu, by pozosta przez wieki niemym i zagadkowym zabytkiem tego wiata, ktremu coraz trudniej ukrywa swoje tajemnice.

204

KIM JESTECIE, HETYCI?

TRZECIE MOCARSTWO Ju w w. XVIII podrujcy po Azji Mniejszej zwracali uwag na ruiny kamienne, pokryte rysunkami i zagadkowymi znakami. Opowiadajc o swoich podrach do Syrii, Anglik C. Maundrell w r. 1714 i Francuz La Roque w r. 1722 wspominali o dziwnych rysunkach. Na ich informacje nikt jednak nie zwrci uwagi - przecie pismo egipskie dalej pozostawao tajemnic ukryt pod siedmioma pieczciami, a o pimie klinowym w ogle nic nie byo wiadomo. W w. XIX archeolodzy odkopali staroytne miasta Midzyrzecza, o ktrych wspomina Biblia; odkryto rwnie miasta jeszcze starsze, przedbiblijne, miasta Chaldejczykw, Asyryjczykw, Sumerw. Jzykoznawcom udao si odczyta pismo klinowe Midzyrzecza, genialnemu Champollionowi znale klucz do tajemnic hieroglifw Egiptu i zapocztkowa now ga nauki - egiptologi. W tyme w. XIX w Azji Mniejszej, na obszarze dzisiejszej Turcji, odkryto nowe zabytki i nowe pisma, niepodobne ani do egipskiego, ani do babiloskiego. Moe zatem tutaj, w Anatolii, istniaa kiedy potna, rodzima kultura, niewiele ustpujca kulturze Egiptu i Mezopotamii, dwch wielkich pastw wiata staroytnego? A jeli tak, to jaki lud j stworzy? Kiedy kultura ta istniaa? O czym mwi dziwne hieroglify, niepodobne do rysunkowego pisma Egipcjan i klinw Mezopotamii? Na te pytania dugo nie znajdowano odpowiedzi. A tymczasem stara ziemia anatolijska odkrywaa przed orientalistami coraz to nowe niespodzianki. Szejch Ibrahim - pod takim imieniem pogrzebali z honorami prawowierni muzumanie Niemca czystej krwi, Johanna Ludwiga Burckhardta. Nauczywszy si jzyka arabskiego, w potomek znakomitego bazylejskiego rodu wstpuje na sub brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej i pod przebraniem witobliwego hadiego wyprawia si w podr po Bliskim Wschodzie. Burckhardt odwiedzi Syri, Kair, Mekk i Medyn oraz inne miejsca tak niedostpne dla niewiernych. Zmar 7 padziernika 1817 r. w Kairze, przygotowujc si do kolejnej podry po krajach muzumaskich. Uniwersytet w Cambridge otrzyma w spadku po modym uczonym znakomit kolekcj rkopisw wschodnich, oraz obfite notatki z podry. Te zapiski opracowane i wydane, stay si bezcennym materiaem dla orientalistw-etnografw, archeologw, jzykoznawcw. W jednym z dziennikw Burckhardta figurowaa interesujca notatka, na ktr

205

pocztkowo nikt nie zwrci szczeglnej uwagi. W miecie syryjskim Hama (biblijne Hamat) podrnik zauway na murze jednego z domw na bazarze kamie pokryty rysunkami maych figur i znakami podobnymi do hieroglifw, ale nie posiadajcymi nic wsplnego z hieroglifami egipskimi. Bya to pierwsza wzmianka o gonym pniej kamieniu z Hama, ktry umoliwi odkrycie trzeciego wielkiego mocarstwa Wschodu Staroytnego. Jednake spostrzeenie Burckhardta, opublikowane w jego ksice Travels in Syria (Podre po Syrii), wydanej na pocztku lat dwudziestych ubiegego stulecia, nie spotkao si z naleyt uwag uczonych, zajtych odczytywaniem pism egipskich. W latach trzydziestych ubiegego stulecia francuski archeolog i podrnik Charles Texier odkry w wiosce tureckiej Boazky resztki monumentalnej budowli. Na obszarze wielu kilometrw cigny si tutaj ruiny muru wielkiego niegdy miasta. Na dwch bramach strzeonych przez kamienne posgi lww widniay reliefy. W innym miejscu, o dwie godziny marszu od wioski, odkry Texier paskorzeby skalne (znane jako Yazilikaya - Skaa Pisana). Jedna z paskorzeb przedstawia bogw ubranych w dziwne stroje, w spiczastych czapkach; niektre figury posiadaj skrzyda. S tu i rysunki zwierzt. Na jednej ze ska wyrzebiono dwanacie figur w spiczastych czapkach z mieczami na ramieniu. Styl tych wizerunkw nie jest podobny ani do egipskiego ani do babiloskiego. Rzebom tym towarzyszyo wiele inskrypcji wykonanych pismem hieroglificznym. Hieroglify te nie s podobne do egipskich, a i posgi rni si od egipskich, asyryjskich czy babiloskich... Jaki lud je stworzy? Pocztkowo Texier sdzi, e wymare miasto to twr Rzymian, a potne ruiny s pozostaoci wityni Jowisza, tej samej wityni, o ktrej pisa w swej Geografii Strabon. Pniej jednak musia odstpi od tej hipotezy, jako e nie byo tu ani jednej budowli, ktr mona by odnie do jakiejkolwiek z epok rzymskich. Swoimi odkryciami i wtpliwociami Texier podzieli si z czytelnikami w wielkiej monografii Description de lAsie Mineure (Opisanie Azji Mniejszej) wydanej w Paryu w r. 1839. Wkrtce te ruiny staroytnego miasta opisali inni podrnicy i uczeni, ktrzy odkryli jeszcze inne zabytki. W r. 1870 dwaj Amerykanie - konsul generalny w Turcji Orestes Johnson i jego przyjaciel misjonarz Jessup - zauwayli rwnie kamie pokryty dziwnymi napisami w domu na bazarze w Hama. Nie udao im si skopiowa napisw z powodu wrogiej postawy fanatycznej ludnoci, 206

uwaajcej kamie za wity. Jednake w dwa lata pniej misjonarz irlandzki William Wright, podrujcy w towarzystwie gubernatora tureckiego Subchi paszy, zdoa nie tylko te dziwne znaki skopiowa, ale i kamie dostarczy do muzeum w Stambule. Ponadto muzeum to otrzymao kilka innych kamieni pokrytych nieznanymi hieroglifami. Ich gipsowe odlewy odesano do Londynu, do British Museum. Wright, kapan znajcy doskonale Pismo wite, wyrazi przypuszczenie, e pismo na kamieniu z Hama jest pismem Hetytw, o ktrych mwi Biblia. Dwukrotnie wymienia ona miasto Hetytw Karkemisz, lece w uku Eufratu. W asyryjskim pimie klinowym rwnie wystpuje wielokrotnie biblijne miasto Karkemisz. W marcu r. 1876 ekspedycja archeologiczna British Museum pod kierownictwem Georgea Smitha, grawera-konserwatora brytyjskiego muzeum, uniemiertelnionego

odnalezieniem Gilgamesza, odkopuje Karkemisz. Przez wiele lat, do pierwszej wojny wiatowej a i pniej, trway prace wykopaliskowe w tym staroytnym miecie. Asyryjczycy upamitnili na swych brzowych paskorzebach twierdz Karkemisz - bya to wielka budowla z zbatymi murami i basztami, z ogromnymi bramami o mocnych sklepieniach. Odkopano paskorzeby przedstawiajce istoty dwugowe, skrzydlate lwy o ludzkich gowach. Inne kamienne reliefy ukazyway walk bogw; byli to bogowie skrzydlaci, o ptasich gowach, ale ludzkim tuowiu. Mnogo inskrypcji hieroglificznych wskazuje, e to miasto stanowio kiedy due centrum kulturalne i polityczne. Zabytki z Karkemiszu dostay si rnym muzeom, a zwaszcza British Museum i Muzeum Archeologicznemu w Ankarze. Wykopaliska nad Eufratem potwierdziy hipotez Wrighta. Rzeczywicie, jak twierdzia Biblia, miasto Karkemisz leao nad zakolem tej rzeki. A pord znalezisk z Karkemisz byy inskrypcje wykonane tymi samymi znakami co hieroglify kamieni z Hama! Odlego midzy Karkemiszem i Hama nie jest dua. Natomiast w odlegoci paruset kilometrw na pnoc od Karkemiszu i Hama, obok Boazky, w pobliu Ankary, Texier odkry resztki wspaniaych budowli i posgw, ktrych styl by zadziwiajco podobny do znalezisk z hetyckiego Karkemiszu. Czyby a dotd, do centrum Anatolii, sigaa wadza Hetytw? Tak - odpowiedzia na to pytanie mody orientalista brytyjski Archibald Henry Sayce w swym odczycie pt. Hetyci w Azji Mniejszej wygoszonym na jesieni roku 1876 w Society of Biblical Archaeology (w Towarzystwie Archeologii Biblijnej). W staroytnoci, na wielkim obszarze od Turcji pnocnej po poudniow Syri - twierdzi Sayce - istniao potne krlestwo konkurujce z Egiptem i Midzyrzeczem - trzecie mocarstwo Staroytnego 207

Wschodu. Wykad Saycea wywoa oczywicie wielk sensacj, zwaszcza w Anglii, w ktrej zawsze przywizywano wielk wag do archeologii i historii staroytnej. Bagatela: odkryto cay nard, jeszcze jedn cywilizacj! Co prawda, bya to sensacja krtkotrwaa: prasa napada na Saycea nazywajc go fantast i blagierem, wynalazc Hetytw. Jednake pniejsze prace uczonych dowiody, e w rzeczywistoci Sayce by nie tyle wynalazc, ile odkrywc Hetytw. A dzisiaj za jego bd zasadniczy uwaa si jedynie fakt, i nie doceni on znaczenia i roli krlestwa hetyckiego. KIM BYLI HETYCI? Kim byli Hetyci? Kiedy zjawili si w Anatolii? Jakim jzykiem si posugiwali? Kiedy upado ich wielkie pastwo? Czy nie mona znale wzmianki na ich temat w rdach historycznych innych cywilizacji Wschodu Staroytnego? Pan sprawi, e wojsko aramejskie syszao turkot rydwanw, ttent koni oraz gwar wielkiej armii; i poczli mwi midzy sob: - Oto krl izraelski naj przeciwko nam krlw chittyckich i krlw mucryckich, aby na nas napadali* - czytamy w Biblii (Druga Ksiga Krlw 7, 6) w opowieci o cudownym ocaleniu Samarii. W Ksidze Rodzaju (23,4) Abraham, chcc pochowa Sar, zwraca si do Chetytw z prob: Przebywam wrd was jako go i przybysz. Uyczcie mi wic na wasno grobu, abym mg pogrzeba moj drog zmar.** Wasza matka bya Chetytk, a ojcem waszym Amorejczyk*** - mwi prorok Ezechiel (Ksiga Ezechiela 16, 45). Dwukrotnie wymienia Biblia Karkemisz nad Eufratem (O wojsku faraona Neko, wadcy Egiptu, ktre dotaro nad rzek Eufrat pod Karkemisz****; Ksiga Jeremiasza, 46,2), (...Wyruszy krl egipski Neko, by walczy pod Karkemisz, nad Eufratem*****; Druga Ksiga Kronik, 35, 20). Nadane przez Jahwe Jozuemu synowi Nuna ziemie rozciga si bd od pustyni i od Libanu a po Wielk Rzek, rzek Eufrat; obejm cay kraj Chetytw, a po Wielkie Morze na zachodzie****** (Ksiga Jozuego, 1,4)
* Stary Testament, Pozna 1973. ** Tame. *** Tame. **** Tame. ***** Tame. ****** Tame.

208

Tak oto, wedle danych Biblii, Hetyci byli na tyle potni, e mogli zajmowa pozycj na rwni z krlami egipskimi, s panami ziemi Kanaan, ich prosz Izraelici o kawaek ziemi na swj grb; nie tylko Kanaan, ale i Jerozolima i ziemie Izraela a po Wielkie Morze (tj. rdziemne) stanowiy posiadoci Hetytw; natomiast na wschodzie, nad Eufratem, lea hetycki Karkemisz. Oznacza to, e wadza Hetytw sigaa Midzyrzecza. Do jakiego jednak stopnia mona wierzy Biblii? Po odkopaniu Babilonu i Niniwy, miast o ktrych opowiadaa Biblia, uczeni z wikszym zaufaniem zaczli odnosi si do jej relacji. Po odrzuceniu wszystkich mitologicznych i mistycznych treci jest Biblia znakomitym podrcznikiem historii Wschodu Staroytnego. Kroniki asyryjskie wspominaj bardzo czsto o walkach z Hetytami; znajdujemy tam informacje o zdobyciu stolicy Hetytw przez Sargona przed blisko dwudziestoma siedmioma stuleciami, tj. w VIII wieku p.n.e. W r. 1887, w osiem lat po wykadzie Saycea, w El-Amarna, rezydencji egipskich faraonw, odkryto bogate archiwum dyplomatyczne zawierajce korespondencj egipskich, syryjskich i innych wadcw Wschodu Staroytnego. Z korespondencji tej dowiadujemy si, i krlowie hetyccy zajmowali wysok pozycj w hierarchii wschodnich despotii. Fakt ten potwierdzay rwnie dokumenty znalezione w Mezopotamii. Hetyci pokonali potne krlestwo Mitanni, lece w dolnym biegu Eufratu, zdobyli nawet matk miast, jedno z najwikszych miast staroytnoci - Babilon i wywieli stamtd posg najwyszego boga Marduka. Hetyci prowadzili krwaw i zacit wojn z faraonami egipskimi o prawo panowania nad Palestyn i Syri. Ramzes II, ostatni wielki wadca Egiptu, zdoa powstrzyma potny napr Hetytw pod Kadesz (pnocna Syria). Ale szybko zawar pokj z gronymi rywalami. Na murze wspaniaej wityni w Karnaku wyryto inskrypcj zawierajc tekst traktatu z takim owiadczeniem hetyckiego krla Hattusilisa III: Patrz, oto ja, krl Hatti, z Ramzesem - Meriamonem, wielkim krlem Egiptu, pozostaj w pokoju i braterstwie. Niech w braterstwie i pokoju pozostan dzieci krla Hatti i jego wnukowie z dziemi Ramzesa - Meriamona, wielkiego krla Egiptu, i z ich dziemi, i niech pokj ten i braterstwo bdzie za wzr naszego. I pozostanie Egipt z krajem Hatti w pokoju i braterstwie po wieczne czasy. I nie zdarzy si pomidzy nimi wrogo po wieki wiekw. Umowa pokojowa okazaa si trwaa: od tej pory ustaa wrogo pomidzy Egipcjanami i Hetytami. Prawie rwnoczenie z odnalezieniem archiwum w El-Amarna, w marcu 1888 roku 209

rozpoczto prace wykopaliskowe w trudno dostpnej, penej wy botnistej dolinie El-Amu w pobliu Antiochii (Syria), w malekiej wiosce znanej pod nazw Zincirli. Cay kompleks kulturowy, ktry tutaj ujawniono i po raz pierwszy gruntownie zbadano - pisze synny odkrywca Babilonu archeolog niemiecki Robert Koldewey - rni si w sposb istotny od wszystkiego, co dotd byo wiadome z wykopalisk i na Wschodzie, i na Zachodzie. Jedynie w nielicznych przypadkach mona ustali paralele - a te prowadz nas daleko na Wschd - do Asyrii i Babilonu, a na Zachd - zaledwie do Troi.

8. Hetycki relief grobowy z Maras, koniec VIII w p.n.e., Muzeum Archeologiczne w Istambule.

Wzgrze, rozkopane w Zincirli, kryo ogromn twierdz Hetytw. Cztery gigantyczne kamienne lwy pilnoway bramy, a przed paacem leay pary sfinksw. Na murach odkryto paskorzeby z wizerunkami wojownikw uzbrojonych w tarcze, kopie i miecze, wrd rydwanw bojowych i koni, reliefy przedstawiajce przegldajce si w lustrze kobiety. Ju na samym pocztku prac odkryto dwadziecia takich paskorzeb.

210

HATTUSAS - STOLICA HETYTW Twierdza w Zincirli nie moga by w adnym przypadku stolic potnego krlestwa hetyckiego: leaa zbyt blisko granicy egipskiej na peryferiach krlestwa, a i jej wielko nie odpowiadaa obszarowi miasta, ktre wedle przewidywa archeologw miaoby by stolic Hetytw. Wiadomo z lektury rde egipskich i asyryjskich, i przez pewien czas jedn ze stolic Hetytw by biblijny Karkemisz. Jeeli porwna Karkemisz do hetyckiego Petersburga, to Hattusas by hetyck Moskw, lec w sercu kraju. Gdzie jej szuka? Spojrzenia archeologw skieroway si w kierunku Azji Mniejszej, tam, gdzie jeszcze w pierwszej poowie XIX w. Texier odkry resztki nieznanej cywilizacji. Wykopaliska w rejonie Boazky byy bardzo obiecujce. Najlepiej pojmowa to pierwszy odkrywca zapomnianego krlestwa Hetytw Archibald Sayce. Dlatego zwrci si on do Schliemanna z propozycj rozpoczcia prac wykopaliskowych. Jednake Schliemanna interesowaa kultura Egei, wiat opiewany przez Homera - Troja, Mykeny, Tiryns, Kreta i dlatego odmwi wsppracy. Uparty Sayce nie poddawa si. Po dugich tarapatach wyruszya z Liverpoolu do Azji Mniejszej ekspedycja archeologiczna - wadze tureckie wyday zezwolenie na prace wykopaliskowe w Boazky... i kiedy Anglicy znajdowali si ju w drodze, powiadomiono ich, i zezwala si im na prowadzenie bada tylko w Karkemisz. Wykopaliska w Boazky przydzielono ekspedycji niemieckiej pod kierownictwem Hugo Wincklera, specjalisty od starych pism Midzyrzecza. Wincklerowi poszczcio si dokona odkrycia, ktrego, jak sam stwierdzi, nikt nie oczekiwa, i nie zaryzykowaby nawet przewidywa. 20 sierpnia 1906 r. po trwajcej dni dwadziecia pracy dokonano wyomu docierajc do muru pierwszego odcinka. Pod murem znaleziono znakomicie zachowan tabliczk o wiele obiecujcym wygldzie. Jedno spojrzenie - i cae moje nagromadzone latami opanowanie prysno jak baka mydlana. Przede mn leao to, o czym mona byo marzy, jak o darze niebios. Tabliczka bya kopi synnej umowy pokojowej midzy Ramzesem a Hattusilisem, ktrej tekst by wyryty na murze wityni w Karnaku. Tyle, e tym razem pokj gosiy nie egipskie hieroglify, lecz znaki babiloskiego pisma klinowego! Byo to rzeczywicie rzadkie spotkanie w yciu jednego czowieka: odkrycie, dokonane kiedy przy pierwszym wstpieniu na grunt Wschodu w Egipcie, znalazo potwierdzenie tutaj, w sercu Azji Mniejszej. Byo to cudowne spotkanie, niczym baniowa przygoda bohaterw Ksigi tysica i jednej nocy - pisa Hugo Winckler, wstrznity swoim znaleziskiem. 211

TAJEMNICA JZYKA HETYCKIEGO Wykopaliska archeologw udowodniy, e wanie w Boazky znajdowaa si ongi potna i wielka stolica pastwa hetyckiego - Hattusas. Ruiny wielkiego miasta, resztki murw, bram z basztami, ruiny piciu paacw, wreszcie przebogate archiwum, biblioteka zawierajca dwadziecia tysicy tabliczek - oto wynik bada ekspedycji Wincklera. Gliniane tabliczki byy pokryte znakami klinowymi, a wszystkie znaki pisma klinowego wywodz si z rysunkowego pisma sumerskiego. Uczeni je czytali, lecz... nie wszystko rozumieli. Cz tabliczek (w tym rwnie tabliczka zawierajca tekst umowy pokojowej z Egiptem) bya napisana po akadyjsku (babilosku), a wic w jzyku dobrze znanym orientalistom. Jzyk ten spenia na Wschodzie Staroytnym rol aciny, by jzykiem midzynarodowym w dyplomacji i nauce. Ale liczne teksty ukryway jaki inny jzyk. Jaki? Wniosek sam si nasuwa: oczywicie, e hetycki. Wyobramy sobie, e czytamy ksik w nieznanym jzyku, lecz napisan znanymi literami. Jak zrozumie tekst? Drog najwaciwsz bdzie znale jzyk pokrewny jzykowi x i z jego pomoc zrozumie tekst. Ale ktry ze znanych jzykw by spokrewniony z hetyckim? Suszne byo domniemanie, e mg to by ktry z licznych, oryginalnych jzykw i dialektw Kaukazu: przecie tam wanie obserwuje si zwizki z dawnymi kulturami Azji Mniejszej. Ale usiowanie uczonych, by odkry za pomoc klucza kaukaskiego tajemnic jzyka hetyckiego, spezy na niczym. A moe uda si znale ten klucz wrd innych jzykw? Jeden z najwybitniejszych asyriologw koca ubiegego stulecia i pocztku obecnego Peter Jensen sdzi, e jzyk hetycki jest spokrewniony z ormiaskim. Ale ani on, ani liczni jego nastpcy nie zdoali udowodni swych racji. Zdaniem innych uczonych Hetyci byli ludem semickim, a ich jzyk spokrewniony ze starohebrajskim, fenickim, urartyjskim. Zakadano rwnie, e jzyk hetycki jest bliski jzykowi Ugrofinw - Wgrw, Estoczykw, Maryjczykw. Wypowiadano rwnie bardziej ryzykowne pogldy: Hetytw prbowano spokrewni z Japoczykami. Pojawiay si wreszcie i takie prace, w ktrych stwierdzono powinowactwo jzyka i kultury Hetytw z jzykiem i kultur mieszkacw Ameryki przedkolumbijskiej, ktrzy stworzyli samoistne cywilizacje Majw, Aztekw, Inkw. Wszystkie jednak prby odkrycia tajemnicy jzyka hetyckiego okazay si daremne. Hetycka twierdza nie poddawaa si, nie mona jej byo otworzy ani kluczem ormiaskim, ani starohebrajskim, ani egipskim, ani japoskim, ani azteckim. A jednak mimo 212

tylu trudnoci klucz ten wreszcie odnaleziono. W czasie pierwszej wojny wiatowej gazety nadaway komunikaty nie tylko o wydarzeniach na frontach. HETYCKIE INSKRYPCJE ODCZYTANE! Pod takim sensacyjnym tytuem pojawiy si w r. 1915 artykuy w wielu gazetach i tygodnikach. I w tym przypadku nie bya to kolejna kaczka dziennikarska. Inskrypcje hetyckie rozszyfrowano rzeczywicie - dokona tego czeski uczony Bedich Hrozn. W czasie pierwszej wojny wiatowej by on zwykym pisarzem pukowym w Wiedniu. Jego bezporedni zwierzchnik, nadporucznik A. Kammengruber, patrzy przez palce na zajcia swego podwadnego, za co zreszt Hrozn przekaza mu wyrazy szczerej wdzicznoci w swej wielkiej pracy na temat inskrypcji hetyckich wydanej w 1917 r. Genialny uczony czeski urodzi si w r. 1879 w rodzinie duchownego. W modoci zamierza pj w lady ojca. Mia jednak jeszcze silniejsze pragnienie - ch poznania jzykw wschodnich. Tym tematem zajmowa si i w gimnazjum, i na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wiedeskiego. Zafascynowanie nauk stao si silniejsze ni nakazy przodkw: Hrozn staje si asyriologiem. Po mierci Hugo Wincklera, Bedich Hrozn wraz z innymi modymi kolegami asyriologami zacz porzdkowa ogromne archiwum, odnalezione przez Wincklera w stolicy Hetytw. I wanie ta praca staa si impulsem genialnego odkrycia. Swoje studia ogosi w monografii opublikowanej w roku 1917 w Lipsku pod tytuem Die Sprache der Hethiter... (Jzyk Hetytw, jego struktura i przynaleno do indogermaskiej rodziny jzykowej) (u nas rodzina ta nosi nazw indoeuropejskiej). Odczytanie pisma hetyckiego postawio uczonego czeskiego w jednym rzdzie z Champollionem, ktry przenikn tajemnic pisma egipskiego, oraz z uczonymi, ktrzy odczytali sens znakw klinowych Midzyrzecza. Niestety, nie powioda si Hroznemu prba odczytania pisma hetyckiego, napisanego nie klinami, lecz znakami hieroglificznymi, jeszcze dalsze od prawdy okazay si jego prby uchwycenia sensu hieroglifw Mohendo-Daro i Harappy oraz pism Krety. Niezalenie jednak od tych niepowodze imi Hroznego otoczone jest szacunkiem przez wszystkich uczonych wiata. Odkrycie Hroznego byo tak nieoczekiwane, e pocztkowo nikt mu nie uwierzy. Zbyt prosty by te jzyk-klucz do zagadkowego pisma wymarego narodu. Porwnajmy sami: hetyckie nebis oznacza niebo; hetyckie daluga znaczy dugi; hetyckie wadar znaczy woda; hetyckie hastai znaczy ko; hetycki czasownik taja znaczy 213

kra (u nas tai, zatai); przymiotnik hetycki newa znaczy nowy; hetyckie petar to piro. Liczebnik trzy po hetycku wymawiano tri (pisano nieco inaczej: tari). A wic wygldaoby na to, e tajemniczy jzyk Hetytw jest spokrewniony z polskim?* Tak, jest spokrewniony! Ale nie tylko z polskim. Rwnie z rosyjskim, angielskim, niemieckim, greckim, hindi i innymi jzykami z rodziny indoeuropejskiej. Porwnajmy na przykad wyrazy hetyckie z wyrazami innych jzykw europejskich: hetycki watar ezzapetar kuis tri niemiecki Wasser essen Feder wer drei adapiter quis tres, tri aciski staroindyjski uda edpatrakas tri polski woda je, jedzenie piro kto trzy rosyjski woda jest, jeda piero kto tri

Jeszcze bardziej widoczna staje si przynaleno jzyka hetyckiego do rodziny indoeuropejskiej, jeeli porwnamy jego formy gramatyczne z odpowiednimi formami gramatycznymi jakichkolwiek jzykw indoeuropejskich, na przykad staroindyjskiego i staroruskiego (czy cerkiewnosowiaskiego). W poniszej, tablicy podajemy odmian czasownika by w pierwszej, drugiej i trzeciej osobie liczby pojedynczej. W ostatniej kolumnie tablicy odmian czasownika podano, w formie zrekonstruowanej przez jzykoznawcw dla prajzyka indoeuropejskiego, od ktrego pochodz wszystkie jzyki tej rodziny. hetycki esmi essi eszi staroindyjski asmi asi asti staroruski esm esi est staropolski jem je je prajzyk indoeuropejski esmi esi esti

Porwnanie z jzykiem polskim wprowadzi tumacz.

214

Zestawienie ukazane na tej tablicy wskazuje, e jzyk hetycki jest bardzo zbliony do prajzyka. Uwaano dawniej, e najstarsze teksty w jzykach indoeuropejskich (a wic zachowujce najstarsze, archaiczne cechy jzyka prapradziada) przetrway do naszych czasw w poematach Homera, w zbiorze najstarszych hymnw indyjskich Rigweda, powstaym zdaniem niektrych uczonych a w poowie II tysiclecia p.n.e., w przyblieniu trzydzieci pi wiekw temu. Odczytanie jzyka hetyckiego, ktry okaza si indoeuropejskim, umoliwio uczonym wedrze si gbiej w mg czasw a do XVII w. p.n.e. (na ten okres datowany jest najstarszy zabytek hetycki a zarazem i indoeuropejski - tzw. inskrypcja krla Anittasa). Bedich Hrozn odczyta teksty hetyckie zapisane pismem klinowym. Przy uyciu pisma klinowego byy rwnie napisane teksty w innym jzyku, pokrewnym hetyckiemu w jzyku palajskim. Kraj Pala znajdowa si zapewne w pnocno-zachodniej czci Azji Mniejszej. Z czasem jego znaczenie zaczo upada, a sam jzyk zosta wyparty przez hetycki. Wzrastao natomiast nieprzerwanie znaczenie trzeciego duego kraju wchodzcego w skad pastwa hetyckiego - Luwii, ktry zajmowa poudniow cz Azji Mniejszej. Jzyk luwijski, teksty luwijskie wypieray hetyckie - w okresie wielu lat trwaa luwizacja Hetytw, jzyk hetycki nasika wyrazami i zwrotami luwijskimi. Szczeglnie duo istnieje ich w tekstach obrzdowych. Nawiasem mwic, Hetytom atwo byo si zluwizowa, podobnie jak Palijczykom zhetytyzowa, skoro te jzyki pastwa hetyckiego byy sobie pokrewne w podobnym stopniu, jak na przykad rosyjski, ukraiski i biaoruski. Badania jzykoznawcw wykazay, e hetycki, palajski i luwijski tworz osobn ga w indoeuropejskiej rodzinie jzykw (obok germaskiej, sowiaskiej, romaskiej, iraskiej i innych). Ga ta nosi nazw hetyckoluwijskiej lub anatolijskiej. ARCHIWA KRLW HETYCKICH Krlestwo hetyckie znajdowao si w pnocnej czci Azji Mniejszej; bardziej ku pnocnemu zachodowi leao krlestwo Pala, na poudnie - Luwia. Wszystkie trzy pastwa istniay ju w XVI wieku p.n.e. - w tym wanie czasie powstaway prawa hetyckie, dobrze dzisiaj znane i historykom, i jzykoznawcom. W prawodawstwie tym znajduje ju odbicie 215

prawo patriarchalne (dziedzictwo przechodzi na syna itd.), podczas gdy w autobiografiach krlw widoczne s jeszcze lady matriarchatu, wedug ktrego wadz przekazywano siostrzecowi, a nie synowi krla. (Ciekawe, e nawet w inskrypcjach pisanych w jzyku pnohetyckim przy podawaniu rodzicw na pocztku wymieniano zazwyczaj matk (lub babk), a nastpnie - ojca (lub dziadka). W tekstach prawodawczych w charakterze jednostki pieninej figuruje owca, co jest o tyle interesujce, i rwnie teksty licyjskie wymieniaj jako grzywn 50 bykw i 50 owiec (moliwe, e istotnie rzecz dotyczy bykw i owiec, porwnajmy hetyck formu ofiary 1 byk, 1 owca itd., cho spotykamy si i z inn form grzywny - za uszkodzenie grobowca pacono zazwyczaj pienidzmi a nie zwierztami). Liczne dekrety hetyckie dotycz stosunkw ziemskich i operacji handlowych. Prawo chronio wasno prywatn, do ktrej w szczeglnoci zaliczano niewolnikw i zwierzta domowe. Wiele praw zmieni krl Telipinus (z imieniem tym spokrewnione jest moe przedgreckie Delfinus), znany zwaszcza z tego, e udzieli pankusowi (zgromadzenie starszyzny wojskowej)* prawa sdzenia krla, ktry bdzie nastawa na ycie swoich krewnych. Wanie Telipinus ustali prawo nastpstwa po linii ojca. Wprowadza rwnie odszkodowanie za zabjstwo. Dotd za zabjstwo przewidywano jedynie krwaw zemst. Telipinus zmniejszy wymiar kary za niektre przestpstwa (dla prawodawstwa hetyckiego charakterystyczny jest drobiazgowy system grzywien). W ogle prawo za panowania Telipinusa przewidywao w wikszoci przypadkw kary materialne na korzy pokrzywdzonego lub jego bliskich zamiast kary mierci czy kar cielesnych. Interesujce s autobiografie krlw i opisy ich czynw. Bardzo stara inskrypcja zwizana jest z krlem Anittasem, yjcym na pocztku II tysiclecia p.n.e. Anittas by zdobywc Hattusas, ktre stao si pniej stolic krlestwa hetyckiego. On rwnie zdoby Nesas. Od nazwy tego miasta nadali Hetyci swojemu jzykowi miano nesyckiego (nasili/nesumnili - po nesycku - przyp. tum.). Nawiasem mwic, jest oczywiste, e nazwy Nesas i Kanesas (Kanes) nie dotycz dwch rnych miast, lecz s wariantami n azwy tego samego miasta: Kanesas - taki jest zapis w pimie klinowym - wymawia si zapewne hnesas; std ju blisko do formy Nesas i mona to porwna z angielskim know - wiedzie, wymawiane jako nou. Kanes stanowi centrum staroasyryjskich kolonii w Azji Mniejszej.
* Telipinus odnowi uprawnienia pankusa - zgromadzenia, w ktrego skad wchodzili wolni onierze. Pankus powsta w epoce patriarchalnej. W miar wzrostu wadzy krlewskiej rola pankusa spadaa. Wyraz pankus wymawiano chyba jak bangus - wywodzi si on z rdzenia indoeuropejskiego bchengch i oznacza du ilo czegokolwiek (przyp. aut.).

216

W inskrypcji Anittasa zawarty jest nakaz zrwnania z ziemi miasta Hattusas i zakaz jego ponownego zasiedlenia (zakazy te spotykamy i w tekstach pniejszych); ta sama inskrypcja mwi o budownictwie w Nesas, ktre prowadzono z rozkazu krla. Dramatycznie brzmi testament Hattusilisa I (XVIII w. p.n.e.) znany z dwujzycznego tekstu, napisanego po hetycku i akadyjsku.* (Dodajmy, e imi Hattusilis pochodzi od nazwy miasta i kraju Hetytw Hattusas). Wystpi on przeciw prawu nastpstwa po linii matki, zgodnie z ktrym krlem stawa si nie syn krlewski, lecz siostrzeniec. W tym testamencie krl zwraca si do pankusa z daniem, by chroni on krlewicza w czasie wypraw wojennych (jeli go w pochd ze sob wemiecie, caym go przywiedcie). Wzywa do zaniechania wojen domowych, do jednoci wszystkich czonkw rodu, by byli zgodni jak rd wilka. Tak w staroytnoci przywdca plemienia zwraca si do swoich wspplemiecw. Jak widzimy, wadza krla hetyckiego nie bya nieograniczona, cho oczywicie rola zgromadzenia nie bya tak dua, jak w ustroju rodoplemiennym. W testamencie Hattusilisa wiele miejsca powicono obowizkom przyszego krla i jego poddanych. Interesujco przedstawiaj si annay Mursilisa II, syna krla hetyckiego Suppiluiumasa (imi to oznacza pochodzcy od czystego rda), z wieku XIV p.n.e. Mursilis pisze o swej walce o odrodzenie silnego pastwa hetyckiego, o utrwalenie potgi wojskowej. Duo miejsca powica opisowi ceremonii religijnych. Wymienia w tych rocznikach liczne ludy ssiadujce z Hetytami, midzy innymi wojowniczych Kaska, od ktrych Hetyci sporo ucierpieli. Ciekawa jest tre modlitw Mursilisa II, zwaszcza modlitwa o wybawienie od moru, prawdopodobnie dumy, ktra nawiedzia w okresie jego panowania krlestwo hetyckie. Zwracajc si do bogw ali si Mursilis, e na kraj Hatti zwaliy si choroby. Oto ju i ojca mojego, i brata mojego dociga mier. Dlaczego uczyniono mnie kapanem, jeli i moich bliskich dociga mier? Dalej mwi, e ju wiele lat mier sieje spustoszenie w kraju Hatti. Oto ja, Mursilis, kapan i suga wasz, modl si. Usyszcie mnie, o bogowie, moi wadcy! Zdejmijcie ciar z serca mego i wybawcie z trwogi dusz moj. Zabierzcie chorob z kraju Hatti i zelijcie j na kraj wrogw. Niech krajowi Hatti wrci zdrowie.

B. Hrozn nie posiada tego dwujzycznego tekstu w czasie swych prac nad odczyt aniem inskrypcji hetyckich. Testament Hattusilisa w peni potwierdzi suszno jego pracy (przyp. aut.).

217

W dalszym cigu tej modlitwy mwi krl, e jeli bogowie nie zabior choroby z kraju Hatti, to poumieraj ci, ktrzy dokonuj ofiar z chleba i wina. A poniewa nie bdzie komu dokonywa ofiar, nie bdzie moliwe skadanie darw bogom w postaci chleba i wina i wwczas zapytaj bogowie krla: Dlaczego nie przynosisz nam w darze chleba i wina? Modlitwa koczy si ponownym wezwaniem do bogw, by wypdzili mr z kraju Hatti, aby miejsce mierci zajo ycie, by w kraju Hatti stao si tak, jak to ju dawniej bywao. Modlitwa ta jest ciekawa pod wieloma wzgldami. Wida na przykad, i bogw traktowano w staroytnoci jak ludzi. Modlitwa jest jednak pena dramatyzmu. Do Mursilisa II naley opowie, jak to po silnym uderzeniu piorunu straci dar mowy; zrozumiae, e i w tym przypadku upatruje on przyczyny swej choroby w woli bogw i skada im ofiary, by mow mu przywrcili. Jest to najstarsza wiadomo o afazji zaburzeniach mowy. Z modlitw krlw hetyckich i opisu rnych rytuaw mona wyrobi sobie pogld na religi Hetytw. Krl hetycki by jednoczenie najwyszym kapanem bogw, ktrych Hetyci mieli ponad tysic. Jeli krl nie by kapanem przed objciem tronu, to stawa si nim obejmujc krlestwo. Due znaczenie przywizywano do obrzdw ofiarnych i bogom skadano ofiar z podw rolnych i zwierzt oraz z oliwy i wina. Podczas wielkich obrzdw kapanem dokonujcym ofiary by krl. Z takimi wanie obrzdami wizaa si formua krl pije boga, ktrej dokadny sens nie jest jasny. Wiele byo rnych wit o charakterze religijnym, a wiele z nich przejli Hetyci od ludu Hattu - ludnoci autochtonicznej pnocno-wschodniej Anatolii. Do takich wit naleao wito ziemi - purullijas, co jest prawdopodobnie hatyckim wyrazem puruli, oznaczajcym ziemski z hetyckim przyrostkiem dopeniacza. W czasie tego wita oddawano cze bogu Lilwanis - gowie krlestwa podziemnego. Jedno z najwyszych miejsc w panteonie hetyckim zajmowa bg b urzy Tarhunt. Nazwa Tarhunt pochodzi od czasownika tarh - zwycia. Ciekawe, e w hetyckich tekstach religijnych, w prawodawstwie, w autobiografiach krlw spotykamy si stale z przeytkami praw charakterystycznych dla matriarchatu. Wane miejsce w panteonie hetyckim zajmowaa bogini soca Arinna.* Oddawano rwnie cze hetyckiej bogini Hepat. Jednym z obrzdw rytualnych by obchd albo objazd (nuntarijashas od czasownika nuntarnu - czyni co szybko, pieszy, zachowane w jzyku karyjskim w formie nodrn - czasownika tego uywano w znaczeniu rytualnym). Na jesieni krl dokonywa 218

objazdu kraju - pieszy z miasta do miasta, biorc tam udzia w obrzdach jako kapan. Wadz krlewsk uwaano za dan przez boga. Krla traktowano jako namiestnika boga na ziemi. Na jednej z glinianych tablic zapisanych pismem klinowym czytamy: Uczy Tabarnasa, krla, miym bogom. Kraj naley do boga burzy, niebo i ziemia wraz z ludmi naley do boga burzy. A on uczyni Labarnasa, krla, swym zarzdc i odda mu cay kraj Hattusas. Labarnas sprawuje rzdy nad caym krajem. Kto podejdzie nazbyt blisko do osoby i majtku Labarnasa, tego zmiady bg burzy. (Tabarnas i Labarnas s wariantem tego samego imienia).
* Nie jest to okrelenie precyzyjne. Waciwiej - bogini soca z Arinny. Arinna bya wielkim orodkiem religijnym, witym miastem. Naczelnym bogiem Arinny bya bogini soca Wurusemu. O. R. Gurney uywa nawet sowa prawdopodobnie. Ponadto autor nie uwzgldnia w swym opisie panteonu lokalnego. Na przykad na terenie pastwa hetyckiego oddawano cze bogowi burzy. Ale wcale nie oznacza, e nazywa si on Tarhunt. Na przykad w rejonie gr Taurus oraz na rwninie pnocnosyryjskiej, stanowicych cz imperium hetyckiego, panowa kult huryckiego boga burzy Teszupa. Bliej na ten temat patrz: O. R. Gurney, Hetyci, Warszawa 1970 oraz E. i H. Klengel, Hetyci i ich ssiedzi, Warszawa 1974.

HIEROGLIFY ANATOLII Dokumenty stanowice archiwum stolicy hetyckiej napisane byy pismem klinowym. Ale oprcz nich istniay jeszcze inskrypcje wykonane hieroglifami niepodobnymi ani do egipskich, ani kreteskich czy sumerskich. Jaki to jzyk ukrywaj? Bedich Hrozn nie odszyfrowa systemu pisma, musia tylko odpowiedzie na pytanie: jaki jzyk ukrywa si za znakami pisma klinowego? Z hieroglifami sprawa przedstawiaa si o wiele trudniej - i jzyk, i samo pismo byy nieznane. Nad rozwizaniem zagadki hieroglifw pracowao wiele pokole uczonych, prace kontynuowano przez cae stulecia. Pierwsz prb odczytania zagadkowego pisma podj Sayce. Prawie sto lat temu Sayce postawi tez, e zagadkowe pismo znajdowane na obszarze Azji Mniejszej naley do Hetytw. Prba przeczytania hieroglifw przez Saycea skoczya si niepowodzeniem. Nie tylko jego - przez lat szedziesit daremne okazay si wszelkie prby uchwycenia sensu zagadkowych znakw. Dopiero w latach trzydziestych naszego stulecia zarysowa si realny zwrot. Hrozn, Gelb, Friedrich, Meriggi - to na pewno niepena lista uczonych biorcych udzia w pracach nad odczytaniem hieroglifw. 219

Udao si uczonym odnale hieroglif oznaczajcy wyraz syn. Z pomoc tego wyrazu ustalono genealogi krlw hetyckich. W wielu inskrypcjach Wschodu Staroytnego figuruj sowa przestrogi groce karami za uszkodzenie czy zniszczenie inskrypcji. Udao si t zawierajc przeklestwo formu ustali rwnie w hieroglifice Anatolii. Dokonawszy tego, uczeni byli ju w stanie wyrobi sobie pogld na budow zdania. Udao si ustali brzmienie czasownika czyni. Fakt ten pomg w nastpstwie okreli, jaki jzyk ukrywaj hieroglify. I tak krok po kroku odnajdywano w tekstach nazwy geograficzne, imiona bogw i krlw. Pod koniec lat trzydziestych uczeni posunli si tak daleko, i odczytali cay szereg znakw przekazujcych sylaby, a wic zdoali odczyta pewne czci tekstu. Udao si ustali formy deklinacji i koniugacji. Ale do penego odkrycia tajemnicy hieroglifw przyczynio si szczliwe znalezisko archeologiczne. W r. 1947 uczony niemiecki H. Bossert odkry bilingw wykonan hieroglifami i pismem fenickim (ktre uczeni czytaj swobodnie). Tre obydwu czci - hieroglificznej i fenickiej - bya podobna. Od tego szczliwego przypadku prace nad odczytaniem hieroglifw posuway si siedmiomilowymi krokami. Ku wielkiej radoci uczonych, odczytane znaki i gramatyka, ustalone wczeniej jedynie na podstawie samych tekstw, w zasadzie si potwierdziy. W tym wypadku bilingwa staa si nie pocztkiem (jak kamie z Rosetty dla Champolliona), lecz potwierdzeniem i ukoronowaniem prac. Jaki jzyk wyraay hieroglify? Okazao si, e rwnie indoeuropejski, z tym e rni si on troch od hetyckiego, a bliski by luwijskiemu. Oto dlaczego suszne jest nazywanie tych tekstw luwijskimi. ZNAKI I JZYKI Odnalezienie bilingwy potwierdzio w sposb ostateczny, i uczeni, szturmujcy przez cae stulecie twierdz hetyck, byli na waciwej drodze. Ale mimo wszystko nie mona powiedzie, e rozwizane zostay do koca tajemnice luwijskich tekstw hieroglificznych. Wrcz przeciwnie, rozwizanie tej zagadki pozostaje nadal jednym z pasjonujcych problemw orientalistyki.

220

9. Piecz Tarhumubasa - bilingwa klinohieroglificzna. Piecz ta staa si punktem wyjcia przy odczytaniu hieroglifw pisma liwijskiego.

Podstawowa trudno w odczytaniu najstarszych inskrypcji hieroglificznych polega na tym, e s one krtkie. S to krciutkie, liczce kilka znakw teksty na pieczciach i inskrypcjach monumentalnych, rwnie bardzo krtkich. Natomiast zdecydowana wikszo tych tekstw wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zostaa dla nas stracona na zawsze. Na jakiej podstawie tak twierdzimy? Na podstawie samych dokumentw hetyckich. Oto w jednym z hetyckich tekstw klinowych spotykamy wyraenie, ktre mona przeoy nastpujco: zgodnie z oryginaem, wedug tekstu hieroglificznego. Oznacza to, e wiele tekstw hieroglificznych tumaczono, dublowano w bardziej zrozumiaym i wygodniejszym do czytania pimie klinowym. Ale nie tylko wygoda bya tutaj przyczyn takiego dublowania. Podstawowym materiaem pimiennym, papierem Hetytw, byo drewno. Skrybw, piszcych na drewnianych deseczkach, wymieniaj dokumenty wspaniaego archiwum z Boazky, w ktrych jest mowa o domu skrybw, piszcych na drewnie i drewnianych tabliczkach z tekstami hieroglificznymi. Drewno nie jest materiaem dugowiecznym, a zatem wszystkie (lub prawie wszystkie) zapisy dokonane w pastwie hetyckim ulegy zniszczeniu. I nie tylko czas tu zawini. W jednym z dokumentw wadcy hetyckiego Mursilisa II istnieje wzmianka o spaleniu inskrypcji hieroglificznych na drewnie. Bardzo prawdopodobne, e miao to zwizek z walk poszczeglnych prowincji hetyckich. Kiedy w Anatolii powstao pismo hieroglificzne? W jaki sposb? Oryginalny charakter znakw upewnia nas, e Anatolia nie zapoyczya pisma hieroglificznego ani w Egipcie, ani w Midzyrzeczu. (Liczne znaki s podobne do witych symboli odkrytych na starych zabytkach Azji Mniejszej, datowanych na V -VI tysiclecie p.n.e. Jest to jeszcze jeden

221

dowd samoistnego pochodzenia pisma anatolijskiego.) Prawie dziewidziesit procent tekstw klinowych z archiwum w Boazky, jakie zachoway si do naszych czasw, napisano w jzyku hetyckim. Mwilimy ju, e oprcz jzyka hetyckiego uywano jeszcze dwch jzykw, wywodzcych si rwnie z anatolij skiej gazi jzykw indoeuropejskich - luwijskiego i palajskiego. Kiedy jednak jzykoznawcy zapoznali si bliej z zawartoci archiwum stolicy hetyckiej, odkryli, e znajduj si w nim teksty napisane jzykami nie posiadajcymi powinowactwa ani z hetycki m, ani z luwijskim, ani z palajskim, ani w ogle z jakimkolwiek jzykiem indoeuropejskim. Tym jzykiem by jzyk potnego pastwa Mitani, wspzawodniczcego z krlestwem hetyckim - jzyk Hurytw. Kraj Hurytw zajmowa korzystne pooenie geograficzne: lea midzy Syri, grnym Tygrysem i Eufratem i Azj Mniejsz. Na pocztku II tysiclecia p.n.e. lune dotd plemiona jednocz si i tworz jednolite pastwo, ktre wkrtce staje si gronym rywalem Egiptu, Asyrii i pastwa hetyckiego. Huryci podbijaj nawet Syri i Palestyn. Dostaj si pod ich wadz wielkie miasta Asyrii - Niniwa i Assur. Zdobycze te zawdziczali Huryci swym rydwanom bojowym, nie znanym dotd ani Asyryjczykom, ani Egipcjanom. W w. XV p.n.e. krl hurycki Tuszratta sprzymierzony z Egiptem zaczyna naciska Hetytw. Jednake Suppiluliumas, krl Hetytw, zrczny polityk, zdoa doprowadzi do zwycistwa nad Hurytami. W wyniku spisku paacowego Tuszratta zosta zamordowany. Zrzucajc jarzmo huryckie, Asyryjczycy, zwracaj si przeciwko swym ciemicom. Jak gosz dokumenty z archiwum stolicy hetyckiej, odkryte przez Wincklera, kraj Mitanii przesta istnie. Wedug tych samych dokumentw krl Hetytw Suppiluliumas wzi za rk Szattiwaz, syna krla Tuszratty, i wprowadzi go na tron. Aby kraj Mitanii, kraj wielki nie zgin, wielki krl przywoa go do ycia dla swojej crki. Wzi Szattiwaz za rk i da mu sw crk za on. Od tej chwili pastwo Hurytw staje si wasalem Hetytw, a po pewnym czasie przestaje w ogle istnie jako samodzielne pastwo. (Potne niegdy krlestwo Mitanii rozpada si na szereg maych krlestw, cakowicie zalenych od swych potnych ssiadw - Asyrii i Hetytw.) Jzyk hurycki nie jest spokrewniony ani z jzykami indoeuropejskimi, ani z semickimi - akadyjskim i innymi, nie jest spowinowacony z jzykiem najstarszych mieszkacw Midzyrzecza - sumerskim. A jednak si znalaz jzyk pokrewny - by nim jzyk pastwa Urartu. Ju dawno zauwaono pewne fakty wskazujce na blisko tych jzykw - pisze znawca jzyka urartyjskiego, radziecki jzykoznawca G. Melikiszwili. - Ale dopiero 222

w ostatnim czasie, dziki znacznemu postpowi w dziedzinie poznania tych jzykw, problem niewtpliwego pokrewiestwa jzykw urartyjskiego i huryckiego nabra wszelkich cech prawdopodobiestwa. Osdmy sami, jak bliskie sobie s te jzyki: jednakowo po urartyjsku i hurycku brzmi wyrazy dawa - ar, drugi - uli, dar, podarek - tasze, wojownik - hurati. Wsplne s rwnie liczne elementy gramatyczne, a mwi one o pokrewiestwie bar dziej przekonywajco ni zbienoci leksyki (wyrazy mog by zapoyczone, podczas gdy reguy gramatyczne stanowi najbardziej trwa cz jzyka, jego szkielet).

HETYCI I HATYCI Wrd licznych tekstw hetyckich spotykano niekiedy krtkie napisy w jzyku, ktry nie posiada nic wsplnego ani z jzykami anatolijskimi, ani z huryckim. Z reguy towarzyszy im przekad na hetycki i w ten sposb uczeni otrzymali bilingw, co uatwio interpretacj tego nieznanego jzyka. Na przykad po hetycku zy to idalus, a w jzyku, ktry nazwano hatyckim, iszgaru lub isgaru; hetyckiemu lingais - przysiga odpowiadao hatyckie elami itd. Wyrane rnice mona zaobserwowa rwnie w budowie jzyka, w jego gramatyce. W jzyku Hetytw zwizki gramatyczne wyraano gwnie przy pomocy sufiksw i kocwek, podczas gdy w hatyckim przewaay prefiksy (przedrostki). Jaka ludno posugiwaa si jzykiem hatyckim? Jakie byy przyczyny tego, e Hetyci dokonywali zapisw w jzyku hatyckim? Odpowied na to pytanie znaleziono cakiem przypadkowo. W czasie prac wykopaliskowych na terenie Babilonu znaleziono rwnie teksty w jzyku nie posiadajcym adnych zwizkw z jzykiem mieszkacw Babilonu. Byy to teksty religijne. Zawieray zaklcia, kosmogoniczne mity. Uczeni dopatrzyli si w nich pozostaoci kultury starszej, ktr przyswoili sobie Babiloczycy. Bya to kultura Sumerw. Dla mieszkacw Babilonu jzyk sumerski sta si jzykiem religii i kultury. Jzyka sumerskiego uczono w szkoach babiloskich: uczeni znaleli nawet sowniki sumersko-babiloskie. Babiloskie ksigi gliniane zawieray tekst w jzyku sumerskim, a nastpnie jego przekad na jzyk babiloski (akadyjski). Identycznie wygldaa ta sprawa u Hetytw najpierw tekst napisany by po hatycku, a nastpnie przeoony na hetycki. Podobna jest rwnie tematyka tekstw babiloskich i hetyckich - to teksty rytualne, obrzdowe (teksty hatyckie byy z reguy powicone gwnym bogom krlestwa hetyckiego - bogini soca Wurusemu i jej maonkowi, bogowi burzy). Stao si oczywiste, e przed Hetytami mieszka 223

w Azji Mniejszej lud, ktry stworzy wczeniejsz, starsz cywilizacj, podobnie jak miao to miejsce na obszarze Midzyrzecza przed Babilonem. Plemiona Hetytw przejy i rozwiny kultur swych poprzednikw, rdzennych mieszkacw kraju. Wynika z tych rozwaa, e sama nazwa Hetyci nie jest hetycka. Nazwa ta jest w swej genealogii identyczna z nazw Hatytw. Hetyci nazywali siebie Nesytami - od nazwy miasta Nesas, najstarszej ich stolicy. Hatytw uczeni nazywaj rwnie Protohatytami lub Protohetytami, w odrnieniu od Hetytw - Nesytw. Podstawy techniki uprawy roli, wytop elaza i wiele innych umiejtnoci przejli Hetyci od Hatytw. Przejli od nich rwnie zwyczaje religijne i wczyli bogw hatyckich do swego panteonu. Hetyckie teksty religijne i paskorzeby wspominaj o walce bogw z wem, a jest to mit nie hetycki, lecz pochodzenia lokalnego, hatyckiego. Jzyk Hatytw wywar gboki wpyw na jzyk Hetytw, Luwijczykw, a moliwe, e i na inne jzyki Azji Mniejszej. Nie tylko liczne terminy kulturowe, ale w ogle ponad poow wyrazw hetyckich naley uzna za hatyckie z pochodzenia. Kim byli Hatyci? W ostatnich latach jzykoznawcy coraz czciej mwi o podobiestwie jzyka Hatytw do jzyka mieszkacw Kaukazu. Na przykad w jzyku hatyckim istnia przedrostek le - wskazujcy na liczb mnog (przedrostek a nie przyrostek, jak to ma miejsce w wikszoci jzykw indoeuropejskich, w tym i anatolijskich). W jzyku Swanw, mieszkacw Kaukazu, istnieje archaiczny przedrostek liczby mnogiej la, by moe pozostay z jzyka Hatytw wzgldnie pokrewnego hatyckiemu. System czasownikowy jzyka hatyckiego posiada due podobiestwo do systemu czasownikowego jzyka gruziskiego (pokrewnego swaskiemu). Szczeglne podobiestwo wykazuje jzyk hatycki z jzykami abchasko-adygejskimi Kaukazu Zachodniego - adygejskim, kabardyskim, czerkieskim, abchaskim i innymi. W hatyckim istniej prefiksy i- oraz ua-, speniajce funkcje rodzajnika. W jzyku abchaskim istniej prefiksy zaimkowe i- oraz u-, bliskie im tak pod wzgldem znaczenia, jak i brzmienia. Zbienoci pomidzy jzykami hatyckimi i kaukaskimi istniej nie tylko w leksyce, lecz i w morfologii. Czy nie jest to dowd, i jzyk hatycki przeszed przez filtr jzykowy ludw Kaukazu i dlatego posiada wsplne cechy z jzykami kaukaskimi? Na tak postawione pytanie trudno odpowiedzie z przekonaniem: zachowane do naszych czasw teksty hatyckie s bardzo skpe, a i historia jzykw Kaukazu niedostatecznie poznana. Na razie wiadome jest jedno: midzy Hatytami i mieszkacami Kaukazu istniay bd dugotrwae kontakty, bd pokrewiestwo (a jeli pokrewiestwo, to raczej midzy hatyckim i jzykami abchasko224

adygejskimi). Wielu uczonych uwaa, i przodkowie Abchazw i Adygejczykw zamieszkiwali ongi rwnie obszar Azji Mniejszej, skd zostali pniej wyparci. Inni uczeni, wrcz przeciwnie, uwaaj, e w III tysicleciu p.n.e. ludno autochtoniczna Kaukazu (o ktrej zachoway si legendy w folklorze abchaskim jako o ludzie Acanw) zostaa podbita przez Hatytw, przybyych z Azji Mniejszej. Jzyk hatycki stanowi zagadk nie tylko dla jzykoznawcw, lecz i dla archeologw. Jak wskazuj znaleziska archeologiczne, w III tysicleciu p.n.e. pojawi si w Anatolu nowy typ ceramiki. Wystpowa on jednak na peryferiach kultury hatyckiej, nie wypierajc starych form. Od epoki kamienia do powstania i rozkwitu cywilizacji hetyckiej nastpowa nieprzerwany rozwj kultury. Tak twierdzi archeologia. Jzykoznawcy natomiast twierdz, e na obszarze Azji Mniejszej w II tysicleciu p.n.e. byy w uyciu jzyki nie posiadajce ze sob cech wsplnych - anatolijskie (indoeuropejskie) i hatycki. O co tu chodzi? Do rozwizania tej zagadki zastosujemy ponownie analogi staroytnego Midzyrzecza. Kiedy plemiona koczownicze, przodkowie Babiloczykw, napyny do kraju Sumerw, nie miao to charakteru nagej inwazji i podboju (podobnego na przykad najazdowi Mongow czy wyprawom krzyowym) - by to dugotrway i stay proces. Plemi za plemieniem osiedlali si przodkowie Babiloczykw w kraju Sumerw, przybywao ich coraz wicej - i coraz bardziej jzyk sumerski by spychany przez jzyk przybyszw na drugi plan, a wreszcie sta si jzykiem kapanw, witym jzykiem religii babiloskiej. Mona przypuszcza, e taki sam proces zachodzi nie tylko na obszarze Midzyrzecza, lecz i na terenie staroytnej Anatolii. Ludy, ktre posugiway si jzykami anatolijskimi, przedostay si na ziemie Hatytw nie jako barbarzycy, niszczc na swej drodze ca tradycj, ca autochtoniczn kultur, lecz stopniowo wsikay w gszcz miejscowej, bardziej cywilizowanej ludnoci, mieszay si i krzyoway. Brak jedynie jasnoci, z jakiego obszaru przywdrowali Hetyci do swojej nowej ojczyzny. Sumerskie terminy kulturowe, religijne i gospodarcze, nazwy bo gw i inne wyrazy stay si czci skadow jzyka Babiloczykw. Dokadnie tak samo, na zasadzie podobnego procesu, w jzyku hetyckim, luwijskim, palajskim znalazo si wiele wyrazw hatyckich.

225

GDZIE WSCHODZIO SOCE? Hetyci, posugujcy si jzykiem z rodziny indoeuropejskiej, przyszli do rodkowej Anatolii i tu nawizali stosunki z ludnoci autochtoniczn - Hatytami. Skd jednak przyszli (jeli nie mieszkali od zarania wiekw w Azji Mniejszej)? Czy wdrowali z pnocy, z Pwyspu Bakaskiego do Azji Mniejszej? Moe przyszli tutaj z Kaukazu? Ze stepw nadczarnomorskich? Stare modlitwy paajskie mwi o socu, wschodzcym zza morza. Ale zza jakiego morza? Obraz taki nie mg powsta w Azji Mniejszej - tutaj nie byo morza na wschodzie. Moe jest to Morze Kaspijskie albo Czarne? Na to pytanie trudno odpowiedzie. Nie budzi jedynie wtpliwoci fakt, e ju na pocztku II tysiclecia p.n.e. jzyk hatycki zosta wyparty przez jzyki anatolijskie, a to oznacza, i Hetyci zajli dominujce stanowisko w Azji Mniejszej ju cztery tysice lat temu! Oznacza to, e ich przybycie odnosi si do jeszcze starszych czasw, dlatego w tekstach hetyckich brak bezporednich wzmianek o ich przesiedleniu do Azji Mniejszej. Nawiasem mwic, liczni uczeni s zdania, e w tekstach brakuje wiadomoci o przybyciu do Anatolii nie dlatego, e wydarzenie to zostao ju zapomniane. Po prostu Hetyci nie mieli czego zapomina - oni zawsze mieszkali w Azji Mniejszej. Hatyci zajmowali pnocn i rodkow cz Anatolii, a Hetyci, cilej mwic najblisi ich krewniacy Luwici poudniow. Przecie ju w gbokiej staroytnoci zamieszkiwali oni cay obszar poudniowej Anatolii a ponadto mieszkali tam, gdzie dzisiaj znajduje si Syria (jej cz pnocna). Luwici syryjscy uywali pisma hieroglificznego a nie klinowego. Skd wic przywdrowali Luwici? Na ten temat brak jest jednolitego pogldu. Cz uczonych uwaa, e Luwici przywdrowali do Azji Mniejszej niezalenie od Hetytw. Jest to jednak teza wtpliwa - zbyt bliskie s sobie ich jzyki. Oczywicie Luwici nigdy nie odrywali si od Hetytw. Inni uczeni s zdania, e Luwici i Hetyci (cilej, przodkowie jednych i drugich - Hetyto-Luwici) przyszli do Azji Mniejszej przez Kaukaz. I ta hipoteza nie znajduje wiarygodnego potwierdzenia. Wreszcie, liczni uczeni sdz, i Hetyto-Luwici przyszli do Azji Mniejszej z pnocy, z Pwyspu Bakaskiego. Jest to interesujca hipoteza. Zgodnie z t tez Hetyto -Luwici mieszkali w gbokiej staroytnoci na obszarach lecych bardziej na zachd. Istotni e, na Krecie i w Grecji macierzystej spotyka si nazwy geograficzne pochodzenia hetycko luwijskiego. Jednake i przechodzc przez Kaukaz mogli Hetyto -Luwici dobrn a na zachd, na te tereny, ktre pniej stay si greckie. Wreszcie mogli uformowa si jako narodowo wanie w Azji Mniejszej, pniej przedosta si przez Bosfor na Bakany i znw 226

wrci do Azji Mniejszej. Nie wolno odrywa Luwitw od innych ludw mwicych jzykami anatolijskimi Hetytw i Palajczykw. Nie znaczy to jednak, e wszyscy przodkowie Luwitw byli akurat Hetyto-Luwitami (albo przynajmniej Indoeuropejczykami). Bardziej prawdopodobne, e rdzenna - nie indoeuropejska - ludno Azji Mniejszej przejmowaa stopniowo jzyk przybyszw (choby nawet nielicznych) zapominajc wasnej mowy. A jeszcze pniej potomkowie tych Hetyto-Luwitw przeszli na jzyk grecki (Grekw rwnie nie byo tak duo, a i zamieszkiwali oni w zasadzie wybrzee, lecz wysza bya ich kultura i przejmowano j cznie z jzykiem). Im dalej w gb wiekw, tym mniej pewne s hipotezy, tym bardziej rni si punkty widzenia. Kto zamieszkiwa Azj Mniejsz przed Hetytami? Zupenie niedawno odkryto w Anatolii osady, ktre by moe oka si najstarszymi na naszym globie. JAMES MELLAART ZACZYNA KOPA W r. 1956 mody uczony James Mellaart rozpocz prace wykopaliskowe na terenie niewielkiego wzgrza (okoo 150 m rednicy i 5 m wysokoci) na poudniu Anatolii. Piciometrowa wysoko wzgrza wskazywaa na to, e znajdujce si pod ziemi osiedle, nie jest zbyt stare. Byo to cakiem prawdopodobne, poniewa wszyscy specjalici byli zgodni co do tego, e okres rewolucji neolitycznej w Azji Mniejszej nastpi znacznie pniej ni na terenie Midzyrzecza, Palestyny, Turkmenii, gdzie wiek najstarszych osiedli liczy osiemdziesit-dziewidziesit stuleci. Natomiast w Anatolii najstarsze dotd osiedla pochodziy z III lub z koca IV tysiclecia p.n.e., a wic byy o dobre czterdzieci wiekw modsze. Mellaart zacz odkopywa Hacilar... I od razu stao si jasne, e niewielka wysoko wzgrza bynajmniej nie wiadczy o modym wieku osady, ktrej centrum cigle przenoszono na inne miejsce. Domw odbudowywanych po poarach nie stawiano w tym samym miejscu, lecz troch dalej od zgliszcz. W ten sposb warstwy kulturowe Hacilar nie zalegay bezporednio jedna na drugiej, lecz tworzyy swego rodzaju schodki, przypominajce konstrukcj muru: kada nastpna cega jedynie czciowo zachodzi na poprzedni. Trzy tysice lat p.n.e... cztery tysice lat... cztery tysice siedemset pidziesit - to wiek najlepiej zachowanej warstwy. Tysic lat ponad dawn granic staroytnoci! A przecie dalsze warstwy kulturowe czekaj jeszcze na zbadanie. VII tysiclecie p.n.e. - taki by najstarszy wiek warstwy wzgrza Hacilar. Podobny 227

wiek osigna osada Anau w Turkmenii, Jarmo w Iranie, Jerycho w Palestynie, najstarsze osiedla w dolinie Tygrysu i Eufratu. Poudnie Anatolii, jak dowiody wyniki prac Mellaarta, naley do obszaru, w ktrym pojawiy si pierwsze na naszym globie stae osady (do tej pory archeolodzy nie rozstrzygnli, czy mona je okreli jako miasta), gdzie rodzio si rolnictwo i hodowla - fundament wszystkich cywilizacji wiata staroytnego. W Hacilar znaleziono kolekcj statuetek wykonanych z gliny surowej i wypalonej. S to postacie kobiet stojcych lub siedzcych z dziemi na rkach, lecych na boku lub na wznak. Swobodne pozy kobiet przekazane zostay przez staroytnych rzebiarzy z duym artyzmem i peni wyrazu. Wrd tej kolekcji znajduj si rwnie kompozycje grupowe, jedna ze statuetek przedstawia kobiet siedzc na lamparcie (w Hacilar wite zwierz), inna - mod kobiet w objciach modzieca, jeszcze inna - kobiet, trzymajc szczeni jakiego zwierzcia, najprawdopodobniej lamparta. Z rwnym artyzmem wykonano naczynia w ksztacie jelenia, dzika, ptaka. S rwnie naczynia ozdobione nalepionymi wizerunkami gowy byka, psa, jelenia. Rzemioso artystyczne osigno w Hacilar bardzo wysoki poziom. Prawdziwe jednak skarby sztuki pierwotnej znalaz Mellaart nie w Hacilar, lecz w innym miejscu Anatolii. ODKRYCIE ATALHYK W odlegoci dwustu kilometrw na poudnie od Hacilar i stu od Morza rdziemnego rozpocz Mellaart odkopywanie starej osady pooonej na grze atalhyk. I tutaj wyniki przeszy najmielsze oczekiwania. W drugim dniu pracy - pisze Mellaart - w naszym pierwszym wykopie pojawi si mur pokryty bia zapraw (tynkiem). Jeden z naszych robotnikw trci go i cz powoki odpada, odkrywajc powierzchni pokryt czerwon zapraw. Przyjrzawszy si stwierdzilimy, i jest to cz tuowia jakiego zwierzcia narysowanego czerwon farb na rowo-biaym tle. Freski, ktrych wiek liczy sobie osiemdziesit stuleci, najstarsze na wiecie malowido cienne! Trudno wyobrazi sobie, jak wane to byo odkrycie dla historii sztuki. Pooona na stoku gry atalhyk osada otoczona bya murem. Mona si byo tam dosta tylko przez jedyn bram. Do domw za wchodzono przez dach. Domy nie miay drzwi, nie byo rwnie ulic. Domy przylegay do siebie dachami, ktre peniy funkcje jezdni i chodnika. Drewniane schody czyy dach z wntrzem domu. W domach nie byo mebli: podwyszenia z bitej gliny suyy za stoy, za ka, za 228

krzesa i byy miejscem pracy. Podog przykrywano somianymi matami. Pod podog, a nie na cmentarzu, chowali mieszkacy atalhyk swych zmarych krewnych. Owce, kozy, krowy, winie - wszystkie te zwierzta domowe hodowali mieszkacy atalhyk dziewi tysicy lat temu; na swoich polach siali jczmie, pszenic, groch, soczewic. Za naczynia suyy im wyroby z koci i drewna, bardzo rzadko z kamienia. Pniej zaczy je zastpowa naczynia gliniane, naladujce pocztkowo te z koci i drewna; nie uywano takich metali jak ow, cyna, elazo, mied, zoto; wszystkie narzdzia pracy wyrabiano z kamienia. Nie oznacza to, i mieszkacy atalhyk nie znali metali. Znali, ale jedynie jako materia do ozdb, nie na narzdzia; spotyka si paciorki wykonane z miedzi lub oowiu. Nawiasem mwic, paciorki wykonywano z najrniejszych materiaw - kw dzika i jaspisu, muszli i kredy, wgla i apatytu, alabastru, koci i zbw zwierzt oraz rnokolorowego - szarego, zielonego, niebieskiego, czerwonego i czarnego wapienia. W zwartym piercieniu domw odkry Mellaart ponad dwadziecia budynkw, ktre ani ze wzgldu na rozmiary, ani na wystrj wewntrzny nie mogy w adnym wypadku by pomieszczeniami mieszkalnymi. Badajc dokadnie te budynki Mellaart doszed do wniosku, i byy to witynie, wok ktrych usytuowano mieszkania kapanw. O przeznaczeniu kultowym tych budynkw najlepiej mwi dziea sztuki zdobice ich mury oraz przedmioty znalezione wewntrz pomieszcze. Oprcz najstarszych na wiecie freskw Mellaart znalaz niewielkie gliniane, alabastrowe i kamienne poski oraz ulepione z gliny, a nastpnie jaskrawo pomalowane rzeby - rwnie najstarsze na wiecie. Cz tych dzie sztuki czy wsplny temat - kobieta. Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa bya to opiekunka rolnictwa, wadczyni przyrody, bogini urodzaju, Bogini Matka, znana pniej w Azji Mniejszej pod imionami Ma, Nanaia, Kybele, Szauszka, Astarte, Artemida, Atargatis, Rea. Grecy mieszkajcy w Azji Mniejszej, Hetyci i ich poprzednicy Hatyci - wszyscy oddawali cze tej bogini. Prace Mellaarta wskazuj, i jej kult siga czasw istnienia atalhyk, tj. VII tysiclecia p.n.e. Artyci z Catalhyuk przedstawiali j jako brzemienn lub siedzc w otoczeniu zwierzt, symboli przyrody. Duo rzadziej spotyka si podobizn mczyzny. Prawdopodobnie jest to maonek Wielkiej Bogini (w Azji Mniejszej przed tysicleciami Frygijczycy czcili go pod imieniem Attisa, Grecy - Dionizosa, Syryjczycy - Adonisa, mieszkacy Midzyrzecza - Tamuza). Wydaje si, e maonkowi Wielkiej Bogini rolnictwa oddawano cze jako bogu hodowli jego symbolicznym wcieleniem by potny byk. Nic dziwnego, e na murach wityni odkry Mellaart ogromne gowy byka wykonane z gliny; na freskach z atalhyk rwnie 229

bardzo czsto ukazany jest byk. Oprcz tej boskiej pary mieszkacy atalhyk oddawali cze niektrym domowym i dzikim zwierztom, na przykad lampartowi. Archeolodzy b yli oczarowani mistrzostwem i realizmem, z jakimi wykonano paskorzeby dwch lampartw odnalezione w atalhyk. Pod t paskorzeb udao si odkry jeszcze jeden relief bdcy dokadn replik pierwszego. Pod drugim reliefem - trzeci, rwnie z lampartami, pod nim - czwarty, pity, szsty, sidmy itd. a do... czterdziestego! Czterdzieci warstw lampartw! Nie ulega wtpliwoci, e mieszkacy atalhyk oddawali cze temu, zwierzciu w okresie wieluset lat, odtwarzajc go w paskorzebach na murach. POMOST MIDZY AZJ I EUROP Azja Mniejsza bywaa to kolebk, to cmentarzem ludw, nauki i sztuki. Pod wzgldem niemiertelnej przeszoci bya jedyna w swoim rodzaju - tak pisa znany rosyjski podrnik i uczony Piotr Czichaczew. Ojciec filozofii Tales i ojciec historii Herodot oraz wielu innych wielkich uczonych pochodzio z Azji Mniejszej. Na terenie dawnej Anatolii - w Efezie znajdowaa si witynia Artemidy, jeden z siedmiu cudw wiata; inny z nich, Kolos Rodyjski, wznosi si na wyspie Rodos, lecej blisko brzegw Azji Mniejszej. W staroytnoci do cudw wiata zaliczano wielki otarz Zeusa w Pergamonie, reprezentacyjne dzieo sztuki rzebiarskiej w maoazjatyckim miecie. Grecy, Frygijczycy, Licyjczycy, Lidyjczycy, Pizydyjczycy, Trojanie, Hetyci, Luwici, Palajczycy i wiele, wiele innych ludw zamieszkiwao Anatoli. Azja Mniejsza z dawien dawna bya pomostem midzy wielkimi cywilizacjami Wschodu i kultur europejsk. Pwysep ten liczy 1000 km dugoci i 600 km szerokoci. Jego pnocno-zachodnie krace zajmowaa Myzja. Na poudnie od niej, na wybrzeu Morza Egejskiego, leaa Lidia. Jeszcze bardziej na poudnie znajdowaa si Karia i wreszcie na poudniowo-zachodnim kracu - Licja. W kierunku wschodnim od Licji, wzdu brzegu poudniowego cigna si Pamfilia i Cylicja. Bardziej na pnoc rozcigaa si Pizydia, Izauria, Lik aonia i Kapadocja, a jeszcze bardziej na pnoc - Frygia i Galacja, a na samej pnocy (na poudniowym wybrzeu Morza Czarnego) - Bitynia, Paflagonia i Pont. Oto mapa z czasw greckich (poowa i koniec I tysiclecia p.n.e.). W okresie starszym, hetyckim, mapa ta przedstawiaa si inaczej.

230

HISTORIA KRLESTWA HETYCKIEGO Pierwsze pastwo Hetytw powstao okoo czterech tysicy lat temu. Mniej wicej okoo r. 1800 p.n.e. po dugotrwaej i zaartej walce wadca Kussar Anittas zdoby przewag nad innymi plemionami i miastami. Stworzy w centrum Azji Mniejszej krlestwo ze stolic w Nesas. Potga modego pastwa wzrastaa z roku na rok. Wadca Hetytw Tabarnas (Labarnas) podbi wiele prowincji Azji Mniejszej i przyj tytu Wielkiego Krla, uznajc swoje krlestwo rwnym Babilonowi. Pniej imi tego krla przeksztacio si w tytu i krlowie hetyccy uywali przydomka tabarnas (podobnie jak w Rzymie przyjto tytu cezar od imienia Gajusa Juliusza Cezara). Wadcy hetyccy rozcigaj swoj wadz prawie na ca Azj Mniejsz, pnocn Syri i przesuwaj si w stron Midzyrzecza. Mursilis I zdobywa Babilon. Informacje o tej wyprawie s skpe; kronika babiloska ogranicza si do sw: Czowiek z kraju Hatti najecha na Akad. Kronika hetycka powiada, e krl Mursilis I poszed do Halab (Aleppo) i zniszczy Halab i przywid jecw i upy do Hattusas. Pniej poszed do Babilonu i zniszczy Babilon. Walczy te z Hurytami; jecw i upy z Babilonu przesa do Hattusas. Bya to zdobycz, jak si wydaje, bogata - przecie zabrano i wywieziono do hetyckiej stolicy posg najwyszego boga Babiloczykw - Marduka. Co prawda zosta on pniej, w okresie wojen dynastycznych w pastwie hetyckim, zwrcony. Za panowania Mursilisa pastwo starohetyckie osigno chyba szczyt rozwoju i potgi. Lecz Wielki Krl zosta zdradziecko zamordowany i kraj pogry si w odmt zatargw dynastycznych i wojen. Na pewien czas udaje si zaprowadzi porzdek krlowi Telepinusowi. Z jego polecenia powsta obszerny tekst historyczny, zawierajcy rela cje o dziaaniach wadcw hetyckich od legendarnego Tabarnasa do samego Telipinusa wcznie. Telipinus ustali prawo nastpstwa tronu. Ale nie uchronio to krlestwa hetyckiego od zatargw wewntrznych. Po mierci Telipinusa nastpuje czas zamtu. Kilkadziesit lat trwa zacita walka rnych pretendentw do tronu. Wykorzystujc te niesnaski odrywaj si podbite niegdy kraje. Wybuchaj bunty niewolnikw. Oto na przykad w jednej z hetyckich inskrypcji czytamy, e niewolnicy krlewiczw zbuntowali si i zaczli... domy pustoszy, swoich panw zdradza i krew ich przelewa. Hetyci znikaj z areny historycznej i pojawiaj si na niej ponownie w XV-XIV wieku p.n.e. Pocztkowo Nowe Pastwo Hetytw byo sabe i posyao dary faraonowi. Na zabytkach egipskich z czasw wielkiego faraona-zdobywcy, Tutmosisa III, istniej wizerunki 231

Hetytw nioscych dary. Przychodzi okres odrodzenia. Suppiluliumas urzdza kilka wypraw i odbudowuje panowanie Hetytw we wschodniej czci Anatolii i grzystych obszarach rejonu Eufratu. Podbija te ksistwa syryjskie. Tereny Syrii, podporzdkowane dawniej Egiptowi, dostaj si w rce Hetytw, ktrzy docieraj nawet do Palestyny. Taki napr na poudnie musia oczywicie doprowadzi do starcia z Egiptem. Hetyci nieustannie wypierali Egipcjan. Kronikarze kraju piramid nazywaj ich Wielkimi Hatti, a epitet podli, ktry dodawali doradcy faraona, wiadczy jedynie o tym, jakie wraenie sprawiali na swoich przeciwnikach - pisze jeden z wybitniejszych egiptologw, Gaston Maspero.

10. Bitwa pod Kadesz midzy wojskami Ramzesa II i Hetytami. Paskorzeba ze wityni w Tebach.

Zacieka walka o panowanie w Syrii i Palestynie ukoronowana zostaa synn umow pokojow zawart midzy Ramzesem Wielkim i Hattusilisem III: Syri podzielono midzy dwa wielkie mocarstwa, po dziaaniach wojennych przychodzi czas na zwizki handlowe i kulturalne. Odtd ludzie z Egiptu mogli bez strachu, z radoci serca przybywa do kraju Hatti, jak napisano w jednym z dokumentw tego czasu. Ale zblia si ju zmierzch pastwa hetyckiego. Teksty egipskie obszernie informuj o inwazji wojowniczych ludw morza, ktre runy na Egipt w XII wieku p.n.e. Z duym wysikiem udao si Egipcjanom odeprze t napa. Jednake to, do czego by zdolny staroytny Egipt, przekroczyo moliwoci pastwa hetyckiego: zostao ono rozbite przez ludy morza, rozpado si na szereg drobnych pastewek, te z kolei stay si atw zdobycz potnej Asyrii: krl asyryjski Sargon II zdobywa je w VIII wieku p.n.e. jedno po drugim i potne niegdy pastwo, trzecie

232

w wczesnym wiecie, znika ze swoim jzykiem i swoj kultur z kart historii wiata staroytnego. Doda naley, i potomkowie Hetytw, ktrych mona by nazwa Pnymi Hetytami, jeszcze przez kilkaset lat uywali jzykw anatolijskich, pokrewnych hetyckiemu. POTOMKOWIE HETYTW I LUWITW W r. 1961 zostaa opublikowana rozprawa doktorska modego hol enderskiego uczonego Ph. Houwinka ten Cate, specjalisty z dziedziny jzykw hetyckiego i luwijskiego. W pracy tej autor w sposb przekonujcy uzasadnia, e cz obszaru poudniowej Azji Mniejszej zamieszkiway w I tysicleciu p.n.e. plemiona hetycko -luwijskie. Jzyki zapomnianych Hetytw i Luwitw nie zginy bez ladu. Wiele jzykw maoazjatyckich to ich spadkobiercy i potomkowie. Naley rwnie podkreli, e pnocn cz Anatolii zamieszkiway ludy mwice jzykami indoeuropejskimi, lecz nie anatolijskimi. Byli to Trakowie i Frygowie. Ludy te przywdroway do Azji Mniejszej z Pwyspu Bakaskiego (wspczesny jzyk ormiaski jest obecnie jedynym potomkiem tej trako-frygijskiej gazi rodziny indoeuropejskiej). Ca pozosta cz zaludniali potomkowie Hetytw (Pni Hetyci) - mwi o tym imiona maoazjatyckie w przekazie greckim oraz same jzyki Azji Mniejszej. Do naszych czasw przetrway teksty pisane tymi jzykami, co prawda nie przy uyciu hieroglifw czy pisma klinowego, lecz liter. Najmodsze inskrypcje pisane s w jzyku pizydyjskim. Odnosz si one ju do pocztkw naszej ery i stanowi najpniejsze teksty w jzyku z grupy anatolijskiej. Najstarsze teksty anatolijskie, a zarazem i indoeuropejskie, jakie zachoway si do naszych czasw, datowane s, jak pamitamy, na pocztek II tysiclecia p.n.e. W ten sposb, chocia nie ma dzisiaj ani jednego ludu, ktry by mwi w jakimkolwiek jzyku anatolijskim, jzykoznawcy maj moliwo przestudiowania rozwoju grupy hetycko -luwijskiej w cigu dwch tysicy lat. Sdzc z zachowanych do naszych czasw inskrypcji, Pizydyjczycy pisali literami greckimi. Nie posiadali w odrnieniu od innych Pnych Hetytw specjalnych liter do wyraenia dwikw nie wystpujcych w jzyku greckim. Nawiasem mwic, zachowao si do naszych czasw niewiele inskrypcji pizydyjskich, a i te s wyjtkowo krtkie. S to napisy nagrobne, skadajce si z imion wasnych. Taki to a taki, syn takiego to typowy wzr tekstu pizydyjskiego. Oprcz napisw na stelach nagrobnych istniej wizerunki pochowanych ludzi. 233

Z okresu wczeniejszego pochodzi pismo sideckie. Nazywane jest ono rwnie pamfilijskim, to znaczy pismem mieszkacw Pamfilii (ktrej stolic byo miasto Side, std i nazwa pismo sideckie). Jest to pismo bardzo dziwne, niepodobne na pierwszy rzut oka do adnego innego pisma literowego. Jeli jednak przyjrze mu si uwanie, okae si, e jest ono zblione do greckiego i semickiego. Napisw sideckich jest jeszcze mniej ni pizydyjskich, nie ustpuj im rwnie pod wzgldem lakonicznoci. Mimo naprawd bohaterskich wysikw, uczeni dugo nie mogli znale klucza do pisma Pamfilii. Zagadk sideck udao si rozwiza dopiero po znalezieniu w roku 1949 stosunkowo obszernego tekstu dwujzycznego (w jzyku greckim i sideckim). Dziki tej bilingwie synny hetytolog niemiecki Helmuth Bossert opublikowa w r. 1950 w czasopimie tureckim Belleten artyku na temat odczytania napisw sideckich. W pracy tej omwiono wspomnian bilingw, ktr Bossert odczyta tak: Apollonios [syn] Apollodora [wnuk] Apolloniosa postawi ten posg wszystkim bogom. Niedawno orientalistw zainteresowao nowe odkrycie: znaleziono dwa dusze napisy sideckie. Potwierdzaj one hipotez pokrewiestwa jzyka sideckiego z innymi jzykami hetycko-luwijskimi oraz uatwiaj odczytanie prawie wszystkich liter alfabetu sideckiego. Napisy te wiadcz o silnym wpywie jzyka greckiego na sidecki. Obydwa jzyki - pizydyjski i sidecki - s badane gwnie przez porwnywanie imion wasnych z imionami i wyrazami innych jzykw hetycko-luwijskich. Do tego celu nie s niezbdne napisy lokalne. Oto na przykad imi pizydyjskie Kbedasi. Wywodzi si ono prawdopodobnie z formy hbadasi od pnoluwijskiego przymiotnika hbadi Wyraz ten wymawiano we wczesnych jzykach hetyckich jak hbadis, co oznaczao sug, wasala. Istotne jest, e mamy tutaj do czynienia nie tylko ze zgodnoci brzmienia imion (chocia i to bywa czasem wane), lecz jest to zgodno z typowym hetycko-luwijskim tematem. Wane jest, e imi Kbedasi utworzono za pomoc sufiksu przymiotnikowego -asi (sufiks ten by do powszechny w jzyku luwijskim). Przykadw takich jest wiele. Wskazuj one na to, i powstawanie imion w jzykach nowszych byo zjawiskiem cigym i ywym. Imiona tworzono przy pomocy sufiksw hetycko-luwijskich na podstawie tematu hetycko-luwijskiego. Tylko na podstawie analizy imion Licyjczykw (zamieszkujcych poudniowozachodnie krace Azji Mniejszej) w przekazie greckim mona udowodni, e posugiwali si oni rwnie jzykiem hetycko-luwijskim. Nie ma jednak koniecznoci, by to czyni: na bogatym materiale napisw licyjskich uczeni udowodnili, i jzyk licyjski by bardzo bliski luwijskiemu i nalea do grupy hetycko-luwijskich jzykw rodziny indoeuropejskiej. Nie 234

tylko tematy wyrazw i sufiksy sowotwrcze jzyka licyjskiego ukazuj to hetycko -luwijskie oblicze. Wane jest, e rwnie kocwki fleksyjne s wyranie hetycko-luwijskie, a kocwki te maj charakter bardzo trway, nie s zapoyczane z innych jzykw, jak to ma miejsce z wyrazami czy imionami wasnymi. By co prawda taki okres, kiedy dyskutowano, czy mona uzna jzyk licyjski za bardzo znieksztacony indoeuropejski, czy te zaliczy go do innej rodziny jzykowej, na przykad kaukaskiej. Dyskusja ta trwaa do lat trzydziestych naszego stulecia: w tych latach Woch Pierro Meriggi uzasadni tez o indoeuropejskim charakterze jzyka licyjskiego. Dopiero w 1945 roku szala wagi zdecydowanie przechylia si na korzy pierwszego zaoenia i ga anatolijska wzbogacia si o jeszcze jeden jzyk. Pniej wykazano, e jzyk licyjski jest bliszy luwijskiemu ni hetyckiemu. JZYK KRLESTWA KREZUSA W interpretacji tekstw pisanych w jzyku licyjskim istnieje jeszcze, mimo licznych odkry, wiele biaych plam, a jzyk pizydyjski i sidecki jest chyba w ogle jedn bia plam. Jak dotd, z ca pewnoci moemy stwierdzi jedynie to, e wywodz si one ze starych jzykw anatolijskich. Opowiemy jeszcze o jednym pnym hetycko-luwijskim jzyku Azji Mniejszej - lidyjskim, ktry zbadany jest lepiej ni, powiedzmy, sidecki, ale gorzej ni licyjski. Lidia bya w VI w. p.n.e. krajem bogatym. Tam te po raz pierwszy w historii ludzkoci wybito zote monety - kraj mia kopalnie zota i inne bogactwa naturalne. Przysowiowe stao si bogactwo Krezusa - jednego z krlw lidyjskich (oczywicie chodzi tu nie tyle o jego majtek wasny, co o bogactwo kraju). Istniao tam rozwinite rolnictwo, kwito rzemioso. Korzystne pooenie na skrzyowaniu drg handlowych sprzyjao szybkiemu rozwojowi kraju. W okresie panowania Krezusa Lidia bya bogatym krajem handlowym. Niedawno odkryto grobowiec lidyjskiego krla Gygesa, ktrego imi wywodzi si, tak sdz niektrzy, z hetyckiego huhha - dziad (Hetyci i Luwici nadawali czsto dzieciom imiona o znaczeniu dziadek, babka, ojciec, matka, kuzynka, kuzyn prawdopodobnie dla uczczenia krewnych dziecka). Grobowiec odkryty zosta w Sardes, stolicy Lidii, przez ekspedycj archeologiczn, ktr kierowa profesor G.M.A. Hanfman. Od wielu ju lat Hanfman kopa kadego roku na terenie staroytnego Sardes. Kurhan Gygesa to najwaniejsza monumentalna budowla Lidyjczykw. Przez 235

wzgrze przeprowadzono kamienne tunele, na murach spotyka si kilkakrotnie napis guggu Gyges. Z opisu profesora Hanfmana wiemy, e mury i grobowiec zbudowane s z duych kamieni przy zastosowaniu w poowie VII wieku p.n.e. metody nigdzie nie znanej. Bez wtpienia jest to jeden z najwaniejszych wzorw budownictwa monumentalnego we wschodnim rejonie Morza rdziemnego. W Grecji dopiero w kocu VII w. p.n.e. zastosowano t metod do wznoszenia wikszych wity. Budow kurhanu zaczto prawdopodobnie jeszcze za ycia Gygesa. Ciekawe, e oprcz tuneli zgodnych z planem do centrum wzgrza prowadzi rwnie kilka innych. Nie dochodz one jednak do samego grobowca, urywaj si nagle. Prawdopodobnie tunele te wykopali Rzymianie, usiujcy zdoby bogactwa zoone tu po mierci Gygesa. Budowle lidyjskie zdobiono adnymi pytkami ceramicznymi, barwionymi na kolor czerwony, biay i ty. W ogrodach znaleziono piknie, bogato malowane wazy i inne wyroby ceramiczne. Nie ulega wtpliwoci, e kultura grecka wywara tutaj duy wpyw. Jest on widoczny i w architekturze, i w ceramice. Znaleziono zote monety, ktre, jak twierdzi Hanfman, bito midzy innymi po to, by opaci najemnikw sucych w wojsku lidyjskim (gwn si w tym wojsku bya konnica, w ktrej suyli jednak nie najemnicy, lecz arystokracja lidyjska). Jednake ani gwardia konna, ani wojska najemne nie pomogy Lidyjczykom przeciwstawi si naciskowi pastwa perskiego: w VI wieku p.n.e. wadca Persw Cyrus zdoby Sardes i nic nie zostao z pastwa lidyjskiego. Od tej pory a po wiek XX niewiele byo wiadomo na temat Lidii (do naszych czasw przetrwa wynalazek Lidyjczykw - monety i mie imi eskie - Lidia). Po raz pierwszy zaczto kopa w Sardes w latach 1910-1913 i od tamtej pory odnaleziono raptem osiemdziesit inskrypcji i to bardzo krtkich. Nie istnieje ju jednak tajemnica jzyka lidyjskiego - w krtkim czasie i na bardzo skpym materiale udao si uczonym odszyfrowa liczne teksty lidyjskie. Podczas gdy badanie jzyka licyjskiego w cigu przeszo stulecia z trudem uzyskao nieznaczne tylko rezultaty, zbadanie jzyka lidyjskiego, rozpoczte dopiero od czasw pierwszej wojny wiatowej, dokonao si prawie bez wysiku - pisze znany specjalista pisma staroytnego Wschodu Johannes Friedrich.*

J. Friedrich, Zapomniane pisma i jzyki, prze. B.S. Kup, Warszawa 1958.

236

Jzyk lidyjski, jak moemy si przekona, posiada wiele cech wsplnych z jzykami nalecymi do indoeuropejskiej rodziny jzykowej. Oto na przykad wyraz lidyjski amu, oznaczajcy ja, mnie. Porwnajmy rosyjskie m-nie, mienia, niemieckie m-ir, m-ich. Oto zaimek lidyjski pis, pid, oznaczajcy kto, co. Ich dwik jest identyczny z aciskim quis kto i quid co. Lidyjskie alias drugi jest zbiene z aciskim alius, posiadajcym to samo znaczenie. Lidyjskie amans znaczy kochajcy, co mona porwna z francuskim amour, woskim amore oznaczajcym mio. aciskie amans jest w peni zgodne i w znaczeniu, i w wymowie - z lidyjskim amans. Nie s to adne przypadkowe zbienoci ani zapoyczenia; przytoczone wyrazy nale do tej czci leksyki, ktra z reguy nie przyjmuje zapoycze, lecz stanowi podstawowy zasb wyrazw jzyka. Oznacza to zatem, e jzyk lidyjski jest jzykiem indoeuropejskim. Fakt ten udowodni w latach trzydziestych naszego stulecia Pierro Meriggi. Powstaje pytanie - do ktrej z licznych gazi tej rodziny zaliczy jzyk poddanych Krezusa? Czy posiada on zwizki z jzykiem ssiadw, Frygijczykw (z ktrym spokrewniony jest wspczesny jzyk ormiaski), ktrzy zaludniali w staroytnoci pnocne obszary Azji Mniejszej? A moe jest spokrewniony z greckim? Moe z acin (zwaywszy przytoczone wyej zbienoci lidyjskich i aciskich zaimkw)? Wycignicie wnioskw dzisiaj nie jest ju trudne. Porwnajmy wyrazy lidyjskie z wyrazami innych jzykw. Cytowalimy ju indyjski zaimek amu, oznaczajcy ja, mnie. Jest on pokrewny hetyckiemu zaimkowi ammuk ja. Bardzo zblione w wymowie jest rwnie likijskie emu ja. Wyraz lidyjski dom pisano biras ale wymawiano wedug wszelkiego podobiestwa jak piras, a w jzyku hetyckim dom to pir, wymawiany jako bir. Lidyjski zaimek osobowy on pisze si w postaci bis, w hetyckim on to abas, w likijskim - ebe. Po licyjsku rysunek (w kamieniu) to erbbla, po lidyjsku en-sarb oznacza wydrapywa, pisa. Te oba wyrazy, licyjski i lidyjski, wywodz si ze wsplnego rdzenia hetyckiego sarb. W jzyku lidyjskim budowa, wznosi to zuwe, za; w hetyckim i luwijskim wyraz ten posiada pisowni tuwa, ta, po likijsku - tuwe, ta, za. Lidyjskie stary to wesfans, po hetycku wecpants. Wyraz bg brzmi jednakowo w lidyjskim, milijskim i hetyckim jako ziwa (natomiast w luwijskim - massana). Mona by przytoczy jeszcze wiele innych hetyckolidyjskich odpowiednikw. Ale ju przytoczonych wyej w zupenoci wystarczy, by zrozumie, e jzyk lidyjski naley niewtpliwie do wymarej obecnie anatolisjkiej rodziny i najbliszy mu jest jzyk zapomnianego krlestwa Hetytw. Uzasadnili to kilka lat temu hetytolodzy A. Kammenhuber i O. Carruba. W istocie Hetyci zamieszkiwali w staroytnoci nie tylko cz rodkow i pnocn 237

Azji Mniejszej, ale rwnie i jej cz zachodni (pnocno-zachodni); tereny zaludnione pniej przez Lidyjczykw, w II tysicleciu p.n.e. byy zamieszkane przez Hetytw. Czyby wynikao z tego, e Lidyjczycy s bezporednimi potomkami dawnych Hetytw? I tak, i nie. Rzeczywicie, jzyk lidyjski jest bliszy hetyckiemu ni luwijskiemu (przy czym ogniwem wicym grup jzykw hetycko-luwijskich jest karyjski, o ktrym bdzie jeszcze mowa). Jednak naley mie na uwadze, e midzy hetyckim i lidyjskim istnieje powana rnica - nie wystpowaaby ona, gdyby Lidyjczycy byli bezporednimi krewniakami tych rodkowoanatolijskich Hetytw, ktrych jzyk przetrwa do naszych czasw w postaci tabliczek z Boazky. W istocie, Lidyjczycy s w prostej linii potomkami Hetytw zachodnich, ktrych jzyk w postaci zabytkw pisanych nie zachowa si do naszych czasw. Hetyci zachodni posugiwali si jednym z dialektw hetyckich - i std te rnice, ktre wystpuj midzy jzykiem lidyjskim a hetyckim (nie mamy tu na myli rnic w czasie; hetyckie zabytki pisane s starsze od lidyjskich o cae tysiclecie). Mimo to inskrypcje lidyjskie jak dotd z duym trudem poddaj si interpretacji. Trudno tkwi nie tylko w tym, e inskrypcji tych jest niewiele, lecz i w tym, e s one w swej treci bardzo zrnicowane. Jak na razie z mniejszym czy wikszym powo dzeniem odczytuje si jedynie inskrypcje nagrobne. S one zblione do licyjskich: zawieraj formuy kltwy przestrzegajcej przed uszkodzeniem grobu (jeli ktokolwiek grobowiec uszkodzi, jego dom i obejcie niech zniszczy Artemida). Prawie co rok znajduj uczeni nowe inskrypcje lidyjskie, lecz nie wnosz one wiele nowego do wiedzy o tym jzyku. Moliwe, e dopiero nowa, bardzo skrupulatna analiza wszystkich tekstw lidyjskich w zestawieniu z tekstami innych jzykw hetycko-luwijskich wzbogaci nasz wiedz o lidyjskim, podobnie jak miao to miejsce z jzykiem licyjskim. ZAGADKA KARYJCZYKW Pizydycki, sidecki, licyjski, lidyjski... wszystkie te jzyki wywodz si z jzyka Hetytw i Luwitw, s to jzyki pno hetyckie. Kiedy Hrozn ustali, i jzyk tajemniczych Hetytw naley do rodziny indoeuropejskiej, odkrycie to zapocztkowao nowy etap w jzykoznawstwie indoeuropejskim. Wiedza o jzyku hetyckim, a nastpnie o innych jzykach anatolijskich, zmusia jzykoznawcw do nowego spojrzenia na cay szereg, jak si wydawao, bezspornych problemw. Trzeba byo inaczej podej do zagadnienia najstarszych migracji ludw. Okazao si, i ludy posugujce si jzykami indoeuropejskimi ju od tysicy lat zaludniay Azj Mniejsz i Ege. 238

Czy byli najstarszymi mieszkacami tego obszaru? Historycy staroytnoci twierdzili, e najstarszymi mieszkacami wysp Egei byli Lelegowie lub Karyjczycy. Kari czy te Krajem Karyjczykw nazywano w I tysicleciu p.n.e. niewielki kraj lecy midzy Licj i Lidi; czy on Azj Mniejsz z wyspami Egei. Jakim jzykiem posugiwali si Karyjczycy? Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba byo odczyta teksty karyjskie znalezione w Azji Mniejszej oraz w Egipcie, w ktrym pozostawili je najemnicy karyjscy, sucy na obczynie. A do dzisiaj nie udao si znale klucza do zagadkowego pisma karyjskiego. Jak dotd nauka jest bezsilna wobec pisma i jzyka Karii - krainy lecej w poudniowo-zachodniej Azji Mniejszej - pisa Friedrich. - Wrd licznych znalezisk w Azji Mniejszej, ktre day impuls efektywnym dziaaniom na polu odczytywania nieznanych pism, pozostao jedno, ktre po dzie dzisiejszy okryte jest tajemnic. Miejmy nadziej, e i ta tajemnica doczeka si rozwizania.*

Op. cit.

MIDZY LIDI A LICJ Ojciec Herodota nie by Grekiem. By to Karyjczyk. Herodot, jak wiemy, urodzi si i wychowa w Karii - staroytnym kraju maoazjatyckim lecym midzy Lidi i Licj. Grecy nazywali ojca Herodota Lyksesem lub Liksesem. A jak pisa swoje imi po karyjsku w Lykses? Dopiero zupenie niedawno udao si znale odpowied na to pytanie, a jednoczenie na inne wtpliwoci tego samego typu (na przykad, znamy ju pisowni karyjsk imienia karyjskiego wadcy. Mauzolosa; warto doda, e od tego imienia pochodzi nazwa mauzoleum - tak nazw nosi grobowiec, zbudowany w Halikarnasie Mauzolosowi przez jego siostr i on, krlow Artemizj). Teraz przyjrzyjmy si troch Karyjczykom i ich jzykowi. Posiadali oni siln flot. Herodot pisa, e Karyjczycy byli sprzymierzecami kreteskiego Minosa. W okresie, kiedy Kreta panowaa na morzu, okrty karyjskie wchodziy w skad floty kreteskiej. Tukidydes przekaza nam legend, wedle ktrej Minos usun wreszcie Karyjczykw z Krety i innych mniejszych wysp. Karyjczycy pywali do Grecji, do Egiptu i do innych krajw. Byli postrachem morza, piraci karyjscy penetrowali okoliczne wody. Pozostaoci karyjskich osiedli i cmentarzy znaleziono w wielu miejscowociach Grecji. 239

Od Herodota dowiadujemy si, jak to kiedy w czasie swoich praktyk pirackich Karyjczycy dostali si do Egiptu, zapdzeni tam przez burz. Czy tak byo, czy nie, tego nie wiemy, ale informacja ta nie jest zwyk legend. Rzecz w tym, e istotnie w Egipcie istniay karyjskie osady-kolonie (podobnie jak i greckie). Kolonici suyli w najemnych wojskach faraona. Fakt zamieszkiwania Karyjczykw nie tylko w Karii, ale i w Egipcie powiadczaj rwnie inni pisarze antyczni. Ale potwierdzenie tego faktu otrzymaa nauka dopiero w ubiegym stuleciu. W r. 1841 francuski mionik antyku hrabia Louis de Saint-Ferreolet odkry w czasie swych podry po Egipcie stel nagrobkow z inskrypcj w nieznanym jzyku. Inskrypcja skadaa si z niezrozumiaych znakw, w czci bardzo podobnych do liter greckich. W trzy lata pniej egiptolog niemiecki Karl Richard Lepsius, ktry odegra wyjtkowo wan rol w kocowej fazie odczytania hieroglifw egipskich, przerysowa kilka podobnych napisw znajdujcych si w Abu Simbel, miejscowoci syncej z ogromnej, wykutej w skale wityni, ktrej fasad zdobiy cztery potne posgi Ramzesa II (obecnie posgi te zostay pocite na mniejsze bloki i przeniesione na wysze miejsce w zwizku z podniesieniem wd Nilu przy tamie assuaskiej). Lepsius prawidowo okreli, e inskrypcje te pisane byy w jzyku karyjskim. Ciekawe, e na nogach posgw wyryte byy inskrypcje nie tylko w jzyku karyjskim, lecz rwnie po grecku i fenicku, a wiemy, e w Egipcie istniay wojska najemne tych narodowoci. Podczas wypraw zapuszczay si one daleko na poudnie i uwieczniay swj pobyt krtkimi inskrypcjami (graffiti) na skaach, na murach staroytnych budowli zupenie jak wspczeni turyci. Inskrypcje karyjskie w Abu Simbel wyryte byy jednoczenie z greckimi (w r. 591 p.n.e. za panowania Psametyka II). Ciekawe, e niektre inskrypcje greckie byy autorstwa nie greckiego, lecz wanie karyjskiego, z czego wynika, e Karyjczycy znali dobrze grek, ale mimo to od czasu do czasu wstawiali w tekst grecki litery karyjskie (kilka takich inskrypcji odkryto w Abu Simbel zupenie niedawno, umkny uwadze poprzednich badaczy). W poowie ubiegego stulecia znany egiptolog francuski Auguste Mariette znalaz w ruinach grobowcw memfiskich brzowy posek symbolizujcy boga-byka Apisa. Na podstawie statuetki znajdoway si inskrypcje - jedna w jzyku greckim, druga karyjskim. Rwnie wtedy odkry Mariette stele pokryte tekstami karyjskimi. Liczba znalezisk wzrastaa. Znaleziono inskrypcje na licznych przedmiotach z brzu, pieczciach, piercieniach. Tekstw karyjskich nie dao si odczyta, ale teksty egipski e 240

mwiy o bogatych cudzoziemcach, sdzc z faktw Karyjczykach, penicych wysokie godnoci na dworze faraona. Niektre z takich krtkich inskrypcji (na przykad napisy na murach wityni w Abydos) wykonali podrujcy po kraju kupcy karyjscy. Karyjskie inskrypcje w Egipcie pochodz z VII-IV wieku p.n.e., co wskazuje na to, e Karyjczycy przebywali w Egipcie bardzo dugo. Powstaje pytanie: w jaki sposb uczeni, nie znajc treci inskrypcji, mogli je datowa? Z pomoc przyszy tutaj informacje porednie. Wiadomo na przykad, e w roku 560 p.n.e. faraon Amasis przesiedli Karyjczykw z delty Nilu do Memfis. Dlatego wszystkie inskrypcje odnalezione w Memfis (napisy na stelach i brzowych relikwiarzach) datowane s tak: nie wczeniej ni rok 560. Graffiti znajdujce si obok greckich, datuje si tak jak greckie. Inskrypcje Karii, zawierajce litery greckie z okresw pniejszych, datuje si na IV w. p.n.e. (na wiek III datowa ich oczywicie nie mona; w tym czasie Karyjczycy cakowicie utracili swj jzyk przechodzc na grecki; ju za ycia Herodota wielu Karyjczykw posugiwao si dwoma jzykami. Fakt, e najmodsze inskrypcje karyjskie w Egipcie datowane s na VI w. p.n.e., nie moe oznacza, i pniej Karyjczycy zniknli z Egiptu: widocznie i tutaj zatracali swj jzyk). Powiedzielimy - inskrypcje Karii... To bardzo dziwne, ale w samej Karii inskrypcji karyjskich znaleziono stosunkowo niewiele. Cho pierwsz inskrypcj karyjsk znaleziono na terenie Karii, i to do dawno (w r. 1811), pniej inskrypcje karyjskie znajdowano gwnie w Egipcie i w Sudanie. Dopiero kilkadziesit lat temu odnaleziono stosunkowo obszerniejsze inskrypcje karyjskie w rdzennej Karii. Najwiksz - inskrypcj z Kaunos - odkryto w r. 1949; skada si ona sponad dwustu znakw - niestety, jest uszkodzona ze wszystkich czterech stron i w istocie jest to raczej szcztek inskrypcji. W odrnieniu od zdecydowanej wikszoci inskrypcji z obszaru Karii, zabytek z Kaunos zawiera tekst nie nagrobny, lecz, jak si wydaje, o treci historycznej. Par fragmentw inskrypcji karyjskich znaleziono podczas prac wykopaliskowych w rnych okresach na obszarze dawnej Lidii, pastwa ssiadujcego z Kari, ktrej ludno posugiwaa si, jak si to ostatnio wyjanio, jzykiem blisko spokrewnionym z karyjsk im. Nie tylko w Afryce (Egipt i Sudan), lecz i w Azji (Karia i Lidia) znajdowali uczeni inskrypcje karyjskie. W Atenach, stolicy Grecji, znaleziono niewielk inskrypcj w dwch jzykach: greckim i karyjskim. Dlaczego w samej Karii inskrypcji tych znajdowano mniej ni poza jej granicami? Po prostu tam, zwaszcza na terenie jej dawnych stolic, nie przeprowadzano powanych prac archeologicznych. Gwne znaleziska miay charakter przypadkowy, zabytki znajdowali 241

przejedajcy podrnicy (jedna z inskrypcji znajduje si na kamieniu zachowanym z dawnych budowli i wmurowanym w mur domu mieszkalnego). Oto dlaczego w ostatnich latach odnaleziono sporo inskrypcji karyjskich na terenie Lidii. Po prostu zaczto prowadzi tam regularne prace wykopaliskowe. Gdyby je prowadzono take w Karii, na pewno zapoznalibymy si z nowymi, obszerniejszymi tekstami. Na razie jednak ziemia staroytnej Karii z powodzeniem kryje swoje tajemnice.

OSTATNI MOHIKANIN Przez dugi czas zagadk dla uczonych by jzyk i pismo Karyjczykw (Kar w). Sdzono, i jzyk tego zagadkowego ludu nie moe w adnym wypadku nalee do gazi indoeuropejskiej, przecie nie bez podstaw uwaany by przez staroytnych Grekw za symbol niezrozumiaoci! Odczytanie tego pisma byo dlatego tak wane, e, jak gosiy podania, to wanie Karyjczycy byli najstarszymi mieszkacami wiata egejskiego. I dopiero cakiem niedawno, bo w latach szedziesitych, udao si odczyta pismo Karyjczykw. Najwiksz karyjsk inskrypcj (tak zwan inskrypcj z Kaunos) podzielono na trjki, pniej wydzielono supki z jednakowymi literami na brzegach i w rodku i porwnano te trjki ze supkami. W rezultacie tego zestawienia mona byo znaki karyjskie podzieli na zbir samogosek i zbir spgosek. Etapem nastpnym tych prac bya identyfikacja liter poszczeglnych zbiorw z dwikami. Sporo imion karyjskich przekazay nam teksty greckie. Przez podliczenie czstotliwoci wykorzystania w tych imionach poszczeglnych liter-samogosek, udao si zidentyfikowa je z samogoskami alfabetu karyjskiego o podobnej czstotliwoci. Identyfikacja spgosek okazaa si trudniejsza, poniewa byo ich wicej, a poza tym w greckiej transkrypcji imion karyjskich spgoski mogy ulec znieksztaceniom (czego nie mona powiedzie o samogoskach). Porwnujc midzy sob poszczeglne sowa i urywki tekstu, drog kombinacji tych porwna z danymi czstotliwoci wystpowania samogosek udao si zidentyfikowa wszystkie litery alfabetu karyjskiego. Moliwo odczytania tekstw nie rozstrzygna pytania: w jakim jzyku s one napisane? W wielu wyrazach napotykano na podobne kocwki, wystpujce oczywicie jako rezultat istnienia form gramatycznych. Zgodnie z reguami gramatyki, na pocztku zdania umieszczamy rzeczownik wskazujcy na podmiot, a pniej - czasownik bdcy orzeczeniem. Logika kazaa wic przenie ten schemat na nieznany jzyk karyjski. Kocwki gramatyczne podzielono na deklinacyjne formy odmiany rzeczownikw i formy 242

odmiany czasownikw. Po dokonaniu tego podziau gramatyki, zbieno midzy karyjskim i hetyckim staa si oczywista. Niezalenie od tego, jak silnym wpywom podlegaby dany jzyk, jak zmieniaoby si jego sownictwo, struktura gramatyczna nigdy nie przejmuje zapoycze. Mona wic byo uzna, e s to jzyki pokrewne, a wic e karyjski naley do anatolijskiej gazi jzykw indoeuropejskich. I aczkolwiek wiele jest jeszcze niejasnoci w tekcie z Kaunos (wiadomo jedynie, e stanowi on wyraz hodu wobec bliej nie znanych osb za ich chwalebne czyny), przynaleno jzyka karyjskiego do rodziny indoeuropejskiej nie budzi obecnie niczyich wtpliwoci. Jzyk ten by ostatnim Mohikaninem wrd nieznanych jzykw Azji Mniejszej. W wyniku prac uczonych stao si oczywiste, e przed trzema-czterema tysicleciami staroytn Anatoli zamieszkiway plemiona mwice w jzykach indoeuropejskich. Legendarni Trojanie uywali prawdopodobnie jzyka bliskiego hetyckiemu. (Np. imi krla Priama - w jzyku hetyckim prijama oznacza pierwszy, pomazaniec.) Odczytanie pisma karyjskiego, ustalenie regu jzyka pozwolio na przerzucenie mostu ku brzegom Grecji, poniewa Karyjczycy byli czcym ogniwem midzy Hetytami oraz pokrewnymi im ludami a Grekami. Jzyk karyjski pozwala snu interesujce paralele midzy jzykami anatolijskimi a jzykiem do dzisiaj nie zbadanym - jzykiem Etruskw.

243

ETRUSKOWIE - ZAGADKA NUMER JEDEN

WIELCY NAUCZYCIELE Rzymianom nadano nazw nauczycieli Europy. I rzeczywicie, cywilizacja zachodnioeuropejska przeja z kultury rzymskiej ogromnie duo jej osigni, od pisma alfabetycznego poczwszy na urzdzeniach kanalizacyjnych koczc. Lecz i Rzymianie mieli swoich mistrzw, jako e nad kolebk cywilizacji rzymskiej staa inna, jeszcze starsza, stworzona przez Etruskw, lud, ktry po dzi dzie nie zdradzi swoich tajemnic. I nie bez powodu rozdziaowi temu nadano tytu Etruskowie - zagadka numer jeden. Bo zastanwmy si; czy nie pierwsz spraw wspczesnej historii, badajcej pochodzenie dawnych cywilizacji, powinno by wyjanienie ktra po problemu okresie wielkich wielkich nauczycieli odkry kultury zachodnioeuropejskiej, polarnikw wcznie? Niemao jest na kuli ziemskiej ludw, ktrych pochodzenie, historia, jzyk, kultura okryte s tajemnic. A jednake to Etruskw nazywa si ludem najbardziej zagadkowym. I chocia zamieszkiwali oni bynajmniej nie odlege kraje egzotyczne, lecz samo serce Europy, zaczto ich poznawa w okresie Odrodzenia, kiedy to Europejczycy nie wiedzieli nic o Ameryce, Australii i Oceanii, a ich wiedza o Afryce i Azji pena bya elementw fantastyki - mimo to nasza wiedza o wielkich nauczycielach jest mniejsza ni o Pigmejach z Konga, Indianach Amazonii, Polinezyjczykach Oceanii i inn ych ludach, ktre nosz nazw tajemniczych. Tajemniczo Etruskw - to rzeczywicie zagadka numer jeden. Symbolem Rzymu jest wilczyca kapitoliska, karmica Romulusa i Remusa. Za legendarnego zaoyciela Rzymu uwaa si Romulusa, od ktrego imienia wywodzi si nazwa Rzymu, cilej Romy (to Sowianie posuguj si nazw Rzym). Wiemy oczywicie, i mamy tutaj do czynienia z gonym mitem. Nazwa wiecznego miasta wywodzi si od rzeki, nad ktr ley. Najstarsza nazwa Tybru to Ruma. Wyraz ten jest prawdopodobnie pochodzenia etruskiego. Ale nie tylko nazw miasta zawdziczaj Rzymianie Etruskom, swym tajemniczym poprzednikom, zawdziczaj im rwnie i samo jego zaoenie. A i posg wilczycy kapitoliskiej, uosabiajcej Rzym, stworzyy rce artysty etruskiego i dopiero pniej Rzymianie dodali poski chopcw Romulusa i Remusa. W odrnieniu od dawnych mieszkacw Rzymu, rzeba ta nabiera dla nas zupenie innego sensu: wieczne miasto kultury, geograficznych

rozprzestrzenia si na wszystkie czci wiata ze wspczesnymi stacjami badawczymi

244

zaoyli Etruskowie i od nich pniej paeczk przejli Rzymianie. W pobliu rogatek wspczesnej Bolonii archeolodzy mieli szczcie odkry niewielkie miasto etruskie nadszarpnite zbem czasu. Na podstawie tego znaleziska mona wyrobi sobie zdanie o rozplanowaniu miast etruskich. Wznoszono je na wzgrzach, tarasami. W centrum, na szczycie, budowano witynie, niej zakadano cz mieszkaln. Obowizkowym jej wyposaeniem by wodocig. Czy nie jest to dokadna kopia staroytnego Rzymu, rozlokowanego na siedmiu wzgrzach, z ktrych kade ukoronowane jest wityniami i ma wodocig (nawiasem mwic, dziaajcy po dzie dzisiejszy!). Najstarsze domy Etruskw byy okrge, kryte somianym dachem. Ale bardzo wczenie zaczynaj si pojawia domy w ksztacie prostokta, z centraln komnat, w ktrej znajdowao si palenisko. Dym ulatywa przez otwr w dachu. Arystokracja i dostojnicy wojskowi mieszkali w domach posiadajcych atrium, w ktrym miecio si ognisko domowe. Wszystko to znajdujemy pniej w rzymskim typie domu mieszkalnego. Waciwiej jednak byoby mwi o typie etruskim. Od Etruskw przejli Rzymianie rwnie konstrukcj wity, ktrych krawdzie dachw (akroteriony) i czci belkowania (antepagmenta) zdobiono rzebami i glinianymi reliefami. Nawiasem mwic, czasami mamy tutaj do czynienia nawet nie z naladownictwem czy zapoyczeniem: liczne witynie Rzymu zbudowali rzemielnicy etruscy. Symbolem Rzymu jest Wilczyca Kapitoliska; symbolem jego wiecznoci i potgi jest wspaniaa witynia na Kapitolu, ktr zdobia Wilczyca oraz wiele innych posgw i paskorzeb. Ich autorem by rzebiarz Vulca, pochodzcy z etruskiego miasta Veje. witynia na Kapitolu, powicona tak zwanej Trjcy Kapitoliskiej: Jowiszowi, Junonie i Minerwie, zostaa zbudowana na polecenie ostatniego krla Rzymu, Tarkwiniusza Pysznego, Etruska, std i architektura wityni jest typowo etruska. Cz pierwsza - sala z kolumnad; cz druga - trzy sale, usytuowane rwnolegle; rodkowa, powicona bogowi najwyszemu - Jowiszowi, a dwie boczne - Junonie i Minerwie. Nie tylko proporcje, ozdoby, konstrukcja, byy etruskie, lecz rwnie materia budowlany. Obok kamienia stosowali Etruskowie rwnie drewno. By ciany drewniane uchroni przed gniciem, okadano je pytkami z terakoty, czsto rnokolorowo malowanymi. Dziki temu witynia nabieraa weselszego, odwitnego wygldu. wityni kapitolisk kilkakrotnie niszczy poar, odbudowywano j jednak od nowa, i to zawsze wedug projektu pierwotnego, tak jak wznieli j architekci etruscy, bowiem, jak mwia wrba, bogowie s przeciwni zmianie ksztatu wityni - mona byo 245

zmieni jedynie jej wielko (swoimi rozmiarami pierwotna witynia kapitoliska nie ustpowaa wikszym wityniom staroytnej Grecji). Wodzimierz Majakowski pisa o wodocigach, ktre wznosili niewolnicy Rzymu*. W rzeczywistoci byo jednak inaczej: budow prowadzili sami Rzymianie na rozkaz krla etruskiego Tarkwiniusza Starego, wadcy Rzymu. Cloaca Maxima - wielka kloaka - tak nazwali staroytni Rzymianie ogromny kamienny kana, zbierajcy nadmiar wd i odprowadzajcy je do Tybru. Czasami Tyber wypiera te wody z powrotem i wewntrz zderzaj si rne potoki, ale, nie baczc na to, mocna budowla wytrzymuje napr - pisze Pliniusz Starszy i dodaje, e kana jest tak wielki, i moe przejecha tam wz, zaadowany sianem. Ale nie tylko adunek siana, lecz i due ciary przewoone nad nim nie mogy go uszkodzi, budowla o ukowatym sklepieniu nie poddaje si, padaj na ni gruzy budynkw, ktre nagle si zawaliy lub ktre zniszczy poar, grunt dry od trzsienia ziemi, ale budowla wytrzymuje to siedemset lat od czasw Tarkwiniusza Starego, jak gdyby bya wieczna - pisze Pliniusz Starszy. Mino jeszcze okoo dwch tysicy lat. Ale po dzie dzisiejszy Cloaca Maxima jest czci skadow systemu kanalizacyjnego wiecznego miasta. Waciwie mwic, zbudowanie wymienionego urzdzenia stao si gwn przyczyn tego, e Rzym sta si Rzymem. Do tej pory tutaj, na siedmiu wzgrzach, istniay tylko wsie, a midzy nimi, na podmokym terenie, byo pastwisko dla byda. Dziki budowie Cloaca Maxima teren ten osuszono i powstao tu centrum miasta - Forum: pocztkowo gwny plac, pniej centrum Rzymu, nastpnie caego Imperium obejmujcego prawie cay cywilizowany wiat antyku, by sta si wreszcie symbolem... Tak wic to Etruskowie stworzyli Rzym, jeli nawet przyj, e wioski na wzgrzach zamieszkiwali nie tylko oni, lecz i inne plemiona, o ktrych mwi podania Rzymian. Ju w XVIII w. architekt woski Giambattista Piranesi zauway, i Etruskowie wywarli silny wpyw na styl romaski - styl panujcy przez parset lat w sztuce redniowiecznej Europy, kiedy uywajc sw kronikarza Raoula Glabera autora Les cinq livres de ses histoires (Pi ksig historii), yjcego w XI w., narody chrzecijaskie po prostu wspzawodniczyy ze sob w przepychu, staray si przecign w piknie swoich wity, i wiat cay zrzuci antyczne achmany, by oblec si w bia jak nieg szat kociow.
W. Majakowski, Na cay gos, przekad Wadysawa Broniewskiego w tomie Liryka, Warszawa 1965.

246

Okazuje si jednak, e ta biaa jak nieg szata kociow pojawia si pod wpywem antycznych achmanw, i to nawet nie romaskich, to znaczy rzymskich, lecz jeszcze starszych - etruskich! Od Etruskw przejli Rzymianie nie tylko sztuk budowy miast, lecz rwnie sposb zarzdzania. Strabon pisze, e insygnia konsulw, stroje uywane w czasie triumfalnych pochodw i w ogle ozdoby dostojnikw zostay przeniesione na teren Rzymu z Tarkwinii, podobnie jak fasces*, topory, trby, wite obrzdy, sztuka wrenia i muzyka, wszystko to, co Rzymianie stosuj w yciu publicznym. Przecie wadcy etruskiego miasta Tarkwinii, jak jednoznacznie przekazuj podania, byli rwnie krlami Rzymu. I te atrybuty, ktre zawsze czymy z panowaniem Rzymu, w istocie byy pochodzenia etruskiego. Moemy wymieni tutaj wspomniane ju fasces, tog oblamowan purpur, krzeso z koci soniowej itd. Na temat rzymskiej rzeby portretowej napisano wiele rozpraw i ksig. A przecie swoim rodowodem jest ona zwizana z Etruskami. Przejmujc od Etruskw obyczaje grzebalne, Rzymianie zaczli zdejmowa z twarzy zmarych maski woskowe. Maski takie zachowyway cechy indywidualne rodzicw, otoczonych czci przez rodzin. Pniej ta tradycja przesza na rzeby w metalu (brz) i w kamieniu - pisze A. Niemirowski w ksice Ni Ariadny, powiconej archeologii antyku. Rwnie wykonywania posgw z brzu nauczyli si Rzymianie od Etruskw. Jak ju wspominalimy, Wilczyc Kapitolisk odlali artyci etruscy. Nie mniej pikna jest rzeba Chimery, uosobienie zoci i odwetu, znaleziona w jednym z miast etruskich. Jej sprona do skoku sylwetka oddana jest z nadzwyczajnym artyzmem i realizmem. Wilczyca i Chimera to wzorce tradycyjnego stylu sztuki kultowej Etruskw; pierwotnie oczy posgw byy wykonane z drogocennych kamieni. W okresach pniejszych w wityniach rzymskich obok posgw z terakoty ustawiano rwnie brzowe. Nie tylko w zakresie sztuki stosowanej wyszo Etruskw bya bezsporna. Wedug przekazu Liwiusza Rzym przej od Etruskw sztuk sceniczn. Jak pisze, w r. 364 p.n.e. zorganizowano widowiska teatralne dla przebagania bogw, by ocalili Rzym przed epidemi dumy i w tym celu zaproszono aktorw z Etrurii. Porwana gr aktorw modzie rzymska zacza ich naladowa taczc i piewajc. Pniej zapoznali si Rzymianie z teatrem greckim. Chocia sowa Liwiusza nie s zbyt precyzyjne, bezsporne jest poczenie w dramacie rzymskim trzech elementw - aciskiego, etruskiego i greckiego - stwierdza S. Radcig w swym podrczniku Filologia klasyczna.
* Fasces - pk zwizanych rzeg z toporem wetknitym w rodek, noszony przez liktorw przed krlem.

247

Wpyw Etruskw przejawia si nie tylko w dziedzinie budowy miast, architektury, sztuk plastycznych i sztuki w ogle, lecz rwnie w dziedzinie nauki. Bogaci Rzymianie posyali swoje dzieci do Etrurii, by tam studioway disciplina etrusca, nauk Etruskw. Co prawda, gwnym osigniciem tej nauki bya umiejtno przepowiadania przyszoci. cilej, bya to jedna z odmian antycznej futurologii - tak zwana haruspicja - wrenie z wntrznoci zwierzt ofiarnych (nawiasem mwic, haruspicj nazywano niegdy inn nauk - przepowiadanie losu na podstawie byskawicy wywoywanej przez bogw). Gwnym obiektem badania haruspikw bya wtroba zwierzca, rzadziej - serce i puca. Na etruskim zwierciadle z brzu, znalezionym w Vulci, wygrawerowano przebieg wrby. Haruspik schyla si nad stolikiem, na ktrym le tchawica i puca, a w lewej rce trzyma wtrob. Najmniejsze zmiany w kolorze i ksztacie wtroby byy przedmiotem rygorystycznie naukowej interpretacji. Byo to tak wane, e na wniosek cesarza Klaudiusza chciano uczyni haruspicj nauk urzdow. W yciu staroytnego Rzymu i caego Imperium haruspikowie odgrywali ogromn rol. Pocztkowo byli to tylko Etruskowie, pniej ich umiejtno przejli Rzymianie. Do kolegium haruspikw, ktrego orodek zgodnie z tradycj znajdowa si w etruskiej Tarkwinii, zwracali si nie tylko petenci indywidualni, lecz przedstawiano tam rwnie problemy natury pastwowej. I jakkolwiek niezaleno polityczn Etruskowie od dawien dawna utracili, ich wpyw ideologiczny przetrwa przez wiele stuleci.

11. Etruska brzowa tabliczka w ksztacie wtroby.

248

W IV w. cesarz Konstantyn, dobroczyca chrzecijan, wydaje surowy zakaz skadania ofiar przez haruspikw przy otarzach i w wityniach. Jednake dziaalno kapanw etruskich i ich rzymskich uczniw trwaa nadal. Wwczas Konstantyn zakazuje pod kar mierci w ogle jakiejkolwiek dziaalnoci haruspikw. To rwnie nie powstrzymuje kapanw - wrby z wtroby i wntrznoci zwierzcych nadal s praktykowane. I w wieku VII, kiedy ju w pamici ludw zamieszkujcych tereny byego Imperium Rzymskiego nie pozosta nawet lad po dawnych Etruskach, nadal wydawane s rozporzdzenia zabraniajce haruspikom ich praktyk. Tak oto okazuje si, e sztuka i architektura, umiejtno budowy miast i wodocigw, wzniesienie wiecznego miasta i nauki wrbiarskie - wszystko to jest dzieem Etruskw a nie Rzymian, ich nastpcw. Podobnie przedstawia si sprawa rzymskiego systemu rzdw. Sami Rzymianie, przyznawali, e wiele w rzemiole wojennym nauczyli si od Etruskw. Sztuk budowania i prowadzenia okrtw ldowi Rzymianie cakowicie przejli od Etruskw - jednych z najlepszych eglarzy Morza rdziemnego, konkurentw Grekw i sprzymierzecw Kartaginy... Kim s ci Etruskowie? C to za lud? Problem ten budzi zainteresowanie ju od bardzo dawna, od czasw antyku. Ju wwczas narodzi si problem etruski, chocia opinie wczesnych uczonych wyranie si rniy. Spr na temat Etruskw powsta blisko dwa i p tysica lat temu. Spr, ktry trwa do dzi! KTO I SKD? Pocztkowo, w w. X-IX p.n.e., Etruskowie zamieszkiwali pnocn cz dzisiejszej Italii, Etruri (pniej przyja ona nazw Toskanii, jako e Etruskw nazywano rwnie Tosci lub Tusci). Z czasem ich panowanie rozszerzyo si na ca Itali rodkow i cz wybrzea Morza rdziemnego. Kolonie ich pojawiaj si na poudniu Pwyspu Apeniskiego, na Korsyce i innych wyspach, u stp Alp. Nie byo to pastwo scentralizowane: wedug informacji rzymskich stanowio federacj dwunastu miast Etrurii (kilka ju archeolodzy odkopali, pozostae czekaj na odkrycie). Istniej rwnie przekazy o dwunastu miastach Kampanii, na poudnie od Etrurii, i o nowym zwizku dwunastu miast na pnocy, w dolinie Padu i w Alpach rodkowych. Gony przeciwnik Kartaginy, Katon, twierdzi nawet, e ongi do Etruskw naleaa caa Italia. Krlowie etruscy rzdzili Rzymem. Lecz oto wieczne miasto wyzwala si spod wadzy krlw etruskich i staje si 249

miastem-republik. I w lad za tym zaczyna si stopniowy, lecz nieodwracalny upadek hegemonii Etruskw. Kolonici greccy zamykaj na poudniu Italii swoje porty i Cienin Messysk. Nastpnie w przymierzu z wadc Syrakuz zadaj druzgocc klsk etruskiej flocie wojennej. Ku upadkowi chyli si morska sawa Etruskw. Trac Elb, a nastpnie Korsyk. Trac swoje kolonie i miasta w urodzajnej Kampanii na poudniu i nowy zwizek dwunastu miast na pnocy. Przychodzi kolej na sam Etruri. Od dawna wspzawodniczyy z Rzymem etruskie Veje, ssiad i konkurent w handlu, w sztuce, w chwale. Krwawe starcia midzy Rzymianami i Etruskami skoczyy si upadkiem Veji. Mieszkacw miasta wymordowano, cz sprzedano w niewol, a teren przekazano obywatelom Rzymu. Od tego momentu rozpoczyna si stopniowa ekspansja Rzymian na teren Etrurii, przerwana nagym wtargniciem Gallw. Zdobywaj oni pocztkowo Itali pnocn, pustosz Etruri i rozbijaj wojska rzymskie. Rzym zostaje zdobyty, zniszczeniu i spaleniu ulegaj budowle, ocalaa tylko witynia na Wzgrzu Kapitoliskim (przypomnijmy legend o gsiach kapitoliskich, ktre ocaliy Kapitol). Gallowie po spustoszeniach, jakich si dopucili, otrzymali da i odeszli z terenw Rzymu i Etrurii. Rzym zdoa zablini rany i znw zacz przybiera na sile. Natomiast Etrurii Gallowie zadali cios miertelny. Na jej obszarze Rzymianie zaczli zakada swoje kolonie. Jedno po drugim dostaj si pod panowanie Rzymu miasta etruskie. I stopniowo Toskania przestaje ju by ojczyzn Etruskw, a staje si prowincj rzymsk, w ktrej sycha mow ju nie etrusk, lecz acisk. Wierni zasadzie divide et impera umoliwiali Rzymianie swym byym konkurentom przyjcie obywatelstwa rzymskiego. Razem z obywatelstwem przychodz i rzymskie obyczaje. Jzyk ojczysty popada w zapomnienie, w niepami idzie rodzima religia i kultura i na pocztku naszej ery ju chyba tylko sztuka wrenia pozostaje etruska. W caej reszcie Etruskowie s teraz Latynami, Rzymianami. Zapodniwszy swymi osigniciami kultur Rzymu, cywilizacja etruska ginie... Zmierzch Etruskw, podobnie jak i okres rozkwitu Etrurii, jest dobrze znany. Nie znane s narodziny cywilizacji etruskiej, pochodzenie tego ludu. Najstarsze wiadectwo pochodzenia Etruskw, nazywanych przez Grekw Tyrrenami, daje Herodot. Twierdzi, i s oni emigrantami z Azji Mniejszej, cile z Lidii. Herodot pisze: ...Za krla Atysa, syna Menesa, nawiedzi ca Lidi wielki gd. Lidyjczycy przez jaki czas znosili go cierpliwie, potem, gdy nie ustawa, szukali rodkw zaradczych, przy czym jeden, to drugi co innego wymyla. I tak wynaleziono wtedy gr w szeciany, kostki zaokrglone, pik i wszystkie inne rodzaje gier, z wyjtkiem warcabw; 250

tego bowiem wynalazku nie przypisuj sobie Lidyjczycy. Po wynalezieniu gier tak si wobec godu zachowali: przez jeden dzie grali bez przerwy, aby nie poda jedzenia, a w drugim dniu, przestajc gra, jedli. W ten sposb spdzili osiemnacie lat. Kiedy jednak zo nie ustawao, lecz coraz bardziej si sroyo, wtedy krl podzieli wszystkich Lidyjczykw na dwie czci i jednej kaza cign losy na pozostanie w kraju, drugiej - na emigracj. I nad t czci, ktrej los da pozosta na miejscu, wyznaczy sam siebie jako krla, nad emigrantami za swego syna, ktry nazywa si Tyrrenos. Po losowaniu wic jedni z nich wywdrowali z kraju, udali si do Smyrny i pobudowali sobie statki. Na nie woyli cae ruchome mienie, jakie im byo potrzebne i odpynli, aby poszuka sobie rodkw do ycia i ziemi. W kocu, minwszy wiele ludw, przybyli oni do Umbrw, gdzie zaoyli miasta i po dzi dzie mieszkaj. Nazw Lidyjczykw zastpili inn, wzit od imienia krlewskiego syna, ktry ich tu przywid: od niego tworzc swe miano, nazwali si Tyrrenami.* Herodot y w V w. p.n.e. Wiele z jego opowieci zostao pniej potwierdzonych przez odkrycia wspczesne, ktre dostarczyy rwnie pewnych informacji dotyczcych Etruskw. Herodot mwi na przykad, e na cze zwycistwa nad Grekami Etruskowie urzdzili zawody gimnastyczne, co w rodzaju etruskiej olimpiady. Podczas prac wykopaliskowych na terenie Tarkwinii archeologowie odkryli barwne freski, przedstawiajce zawody sportowe: biegi, wycigi konne, rzut dyskiem itp. - prawdziwe ilustracje do sw Herodota! Kamienne grobowce Etruskw posiadaj wiele wsplnego z mogiami kamiennymi odkrytymi w Lidii i ssiadujcej z ni Frygii. witynie etruskie sytuowano z reguy przy rdach, podobnie jak czynili to staroytni mieszkacy Azji Mniejszej. Zdaniem wielu specjalistw, sztuka etruska, gdyby uwolni j od pniejszych wpyww greckich, posiada cisy zwizek ze sztuk Azji Mniejszej. Uwaaj oni, i wielobarwne malarstwo etruskie wywodzi si ze Wschodu, podobnie zreszt, jak zwyczaj budowania wity na wysokich, sztucznie wznoszonych platformach. Cytujc jednego z uczonych, poprzez strojne szaty greckie, narzucone Etruskom, przewieca jednak wschodnie pochodzenie tego ludu.

Herodot, Dzieje, prze. S. Hammer. Warszawa 1954.

251

Tak opini historykw sztuki popieraj rwnie niektrzy religioznawcy twierdzc, e aczkolwiek bogowie etruscy posiadali greckie imiona, byli jednake blisi w zasadzie bstwom Wschodu ni greckiego Olimpu. W Azji Mniejszej czczono gronego boga Tarhunta (Tarkunta). U Etruskw byo to jedno z najbardziej rozpowszechnionych imion, w tym rwnie imiona krlw rzdzcych Rzymem, dynastii Tarkwiniuszy! List podobnych dowodw potwierdzajcych wiadectwo ojca historii mona by kontynuowa. S to jednak dowody porednie, przez analogi. Podobiestwo obyczajw, imion, zabytkw sztuki moe by przypadkowe, nie musi siga gboko korzeniami w antyczne pokrewiestwo. Co si za tyczy opowieci Herodota o godujcych Lidyjczykach, ktrzy lat osiemnacie spdzili na grach, bronic si w ten sposb przed godem, czytelnik sam moe dostrzec w tym sporo bani i legendy. Tym bardziej, e yjcy, podobnie jak Herodot, w V w. p.n.e. pisarz grecki Hellanikos z Mitylene przekaza nam histori zupenie inn, zwizan rwnie z pochodzeniem Etruskw. Twierdzi on, e obszar Hellady, a do Pwyspu Peloponeskiego, zamieszkiwa ongi lud Pelazgw. Kiedy przyszli tutaj Grecy, Pelazgowie zmuszeni zostali do opuszczenia Hellady. Pocztkowo powdrowali do Tesalii, ktr pod naciskiem Grekw musieli opuci i uda si za morze. Pod dowdztwem swego krla Pelazga dopynli do Italii i tu przyjli now nazw, dajc pocztek krajowi nazwanemu Tyrseni (tj. Tyrreni-Etruri). Inni pisarze antyczni mwi, e do ucieczki z Tesalii zmusi Pelazgw potop, a miao to miejsce za panowania krla Deukaliona, jeszcze przed wojn trojask. Gosz oni, e cz Pelazgw osiedlia si na wyspach Lemnos i Imbros na Morzu Egejskim; dalej, e Pelazgowie pocztkowo wyldowali w Spinie nad rzek Pad, a nastpnie ruszyli w gb kraju i dopiero pniej dotarli do swojej obecnej ojczyzny, Tyrrenii czy Etrurii. Te sprzeczne wersje zgodne s co do jednego: Etruskowie s potomkami poprzednikw Hellenw w Grecji, Pelazgw. Ale obok tej teorii pochodzenia Etruskw oraz wiadectwa Herodota istniej jeszcze dwie inne, wywodzce si rwnie z czasw antycznych. W kocu I w. p.n.e. mieszka w Rzymie pisarz Dionizjos, pochodzcy z Halikarnasu, miasta w Azji Mniejszej, czowiek wyksztacony, znajcy dobrze tradycje swojej ojczyzny, jak rwnie podania rzymskie i etruskie. Dionizjos z Halikarnasu napisa dzieo Antiquitates Romanae (Staroytnoci rzymskie), w ktrym w sposb zdecydowany odrzuca twierdzenia Herodota, jakoby Etruskowie byli potomkami Lidw. Powouje si on na dzieo Ksantosa, Lydiaka. Nie ma tu ani sowa o tym, e poowa Lidyjczykw przeniosa si do Italii i daa pocztek Etruskom. Ponadto, jak pisze Ksantos, syn krla Atysa nie nazywa si Tyrrenos, lecz Torrebos. 252

Wydzieli on cz Lidii, a tamtejsi poddani przyjli nazw Torrebiw, a nie Tyrrenw czy Etruskw. Dionizjos z Halikarnasu jest zdania, e nie istniej adne zwizki midzy Lidyjczykami i Etruskami; posuguj si oni rnymi jzykami, modl si do rnych bogw, przestrzegaj rnych zwyczajw i praw. Dlatego wydaje mi si, e blisi prawdy s ci, ktrzy widz w nich ludno autochtoniczn a w adnym wypadku nie napywow konkluduje Dionizjos z Halikarnasu. I ten punkt widzenia podziela wielu uczonych. Przybysze ze Wschodu czy tubylcy? - tak chyba podsumowa by mona stary spr o pochodzeniu Etruskw. Ale wstrzymajmy si z tym. Cytowalimy ju Tytusa Liwiusza. Przytoczymy jeszcze jedno interesujce jego spostrzeenie: Plemiona alpejskie s oczywicie rwnie etruskie, zwaszcza Retowie, ktrzy jednake pod wpywem otaczajcej przyrody zdziczeli do tego stopnia, e nie zachowali ze starych obyczajw nic prcz jzyka, ale i ten nie unikn znieksztace. Retowie byli mieszkacami terenw rozpocierajcych si od Jeziora Bodeskiego po Dunaj (obszar dzisiejszego Tyrolu i cz Szwajcarii). Natomiast Etruskowie nazywali siebie Rasenna, a wic do blisko nazwy Retw. Oto dlaczego jeszcze w wieku XVIII uczony francuski N. Frret powoujc si na Tytusa Liwiusza i na kilka innych wiadectw, wysun teori, wedle ktrej ojczyzny Etruskw naley szuka na pnocy - w Alpach rodkowych. Teori t poparli B.G. Niebuhr i T. Mommsen, dwaj wybitni historycy z ubiegego stulecia. Rwnie w naszych czasach teoria ta posiada wielu zwolennikw. Do dugo traktowano przekaz Herodota na temat Etruskw jako najstarszy. Ale oto odczytano inskrypcje wykute na murach starej wityni egipskiej w Medinet-Habu, ktre przekazay informacje o najedzie na Egipt w wieku XIII-XII p.n.e. ludw morza. aden kraj nie potrafi stawi im czoa - mwi hieroglify. - Nadcignli na Egipt... a pord ich sprzymierzecw byli Prst, Czkr, Szkrsz, Djnj i Wszsz. Podbili oni kraje a po kres ziemi, ich serca pene byy nadziei i mwili: speniy si nasze zamierzenia. Inny tekst wymienia plemiona Szrdn, Szkrsz i wreszcie Trsz. Jak wiadomo, Egipcjanie nie stosowali w pimie samogosek. Dlatego przez dugi czas nie mona byo odczyta nazw tych ludw. Pniej udao si ustali, e Prst to Filistyni, o ktrych wspomina Biblia i od ktrych wywodzi si nazwa Palestyny. Djnj oznacza prawdopodobnie Danaw czyli Grekw walczcych pod Troj. Lud Szrdn - to Sardowie, Szkrsz - Sykulowie a lud Trsz - Tyrseni lub Tyrreni czyli Etruskowie. Ta informacja o Etruskach jest o wieleset lat starsza od przekazu Herodota. I nie jest to podanie czy legenda, lecz oryginalny dokument historyczny sporzdzony w chwili, gdy 253

udao si Egipcjanom rozbi nacierajc armad ludw morza wspdziaajcych w przymierzu z Libijczykami. Ale jaka jest tre tego dokumentu? Zwolennicy adresu maoazjatyckiego ojczyzny Etruskw dojrzeli w inskrypcji egipskiej potwierdzenie swych racji. Przecie ich zdaniem ludy morza nacieray na Egipt ze wschodu, z Azji Mniejszej, przez Syri i Palestyn. Ale tekst nie wspomina o tym, e ludy morza napady na Egipt akurat od wschodu, a stwierdza jedynie, i zniszczyy one kraje lece bardziej na wschd od kraju piramid. Liczne fakty wskazuj na to, e ludy morza zaatakoway Egipt z zachodu. Na przykad Biblia wskazuje, e Filistyni przyszli do Palestyny z Kaftoru czyli z Krety. Nakrycia gowy ludw morza, ukazanych na freskach egipskich towarzyszcych inskrypcji, s zadziwiajco podobne do utrwalonych w znakach rysunkowych inskrypcji hieroglificznej, znalezionej rwnie na Krecie. Danaowie-Achajowie zamieszkiwali Grecj chyba okoo tysica lat przed pojawieniem si ludw morza, a Grecja ley rwnie na zachd od Egiptu. Od nazwy Sardw pochodzi nazwa Sardynii, Sykulami nazywano najstarszych mieszkacw Sycylii. Skd wic nadeszli wwczas Tyrseni, sprzymierzecy wszystkich tych ludw? Z Grecji, ojczyzny Pelazgw? Wwczas racj miaby Hellanikos z Mitylene. A moe z Italii, razem z Sardami i Sykulami? To znaczy, i stanowili oni ludno autochtoniczn Pwyspu Apeniskiego, jak sdzi Dionizjos z Halikamasu, i dokonali wypadu na wschd. A jeli tak jest, to moe i teza alpejska okae si prawidowa? Pocztkowo Etruskowie zamieszkiwali Alpy rodkowe, Retowie pozostali w swojej praojczynie, a Tyrreni utworzyli Etruri, a nawet nawizali stosunki sojusznicze z innymi plemionami mieszkajcymi w ssiedztwie na Sycylii i Sardynii, posunli si daleko na zachd, a do Egiptu i Azji Mniejszej... Jak widzimy, odczytanie inskrypcji z Medinet-Habu nie rozjanio sporu o Etruskw. Nawet wicej: spowodowao narodziny jeszcze jednego adresu. Ojczyzny zagadkowego ludu zaczto szuka nie na pnoc czy wschd od Etrurii, lecz na zachodzie - na dnie Morza Tyrreskiego a nawet Oceanu Atlantyckiego! A to dlatego, e w ludach morza niektrzy uczeni skonni s widzie ostatni fal legendarnych Atlantw, mieszkacw zatopionego kontynentu, o ktrym opowiada Platon w swych Dialogach. Tak oto Etruskowie okazali si potomkami Atlantw i tajemnica Atlantydy, jeli uda si j rozwiza, powinna da klucz do rozstrzygnicia zagadki etruskiej! Co prawda inni uczeni sdzili, e naley tu mwi nie o poszukiwaniach na dnie Oceanu Atlantyckiego, lecz znacznie bliej, na dnie Morza Tyrreskiego. Tam, ich zdaniem, znajduje si zatopiony ld - Tyrrenida, ktry uleg zagadzie ju w okresie historycznym 254

(a nie miliony lat temu, jak sdzi wikszo geologw), i tam znajdowaa si ojczyzna Etruskw. Jako dowd, przytacza si tutaj przypadki odkr ywania ruin etruskich budowli i miast na dnie Morza Tyrreskiego! Najnowsze znaleziska archeologw i odkrycia jzykoznawcw zmuszaj do wprowadzenia na list kandydatw praojczyzny etruskiej jeszcze jednego adresu, i to nie byle jakiego! Chodzi tu o legendarn Troj, rozsawion przez Homera i zburzon przez Grekw-Achajw! Rzymianie uwaali siebie za potomkw Eneasza, uciekiniera z poncej Troi. Podanie to traktowano przez dugi czas jako chwyt propagandowy. Rzeczywicie, Rzymianie nie maj nic wsplnego z mieszkacami antycznej Troi. Ale, jak widzimy, wiele z tego, co rzymskie, jest w istocie etruskie. I, jak wskazuj prace archeologiczne ostatniego dwudziestolecia, kult Eneasza Rzymianie rwnie przejli od Etruskw! W lutym 1972 roku archeologowie woscy znajduj grobowiec Etruskw, cilej kenotaphion (cenotaf), grb bez ciaa, czyli grobowiec-pomnik powicony legendarnemu Eneaszowi. Dlaczeg to Etruskowie oddawali cze bohaterowi pochodzcemu z dalekiej Troi? By moe dlatego, e sami stamtd pochodzili? Okoo stu lat temu wybitny etruskolog Carl Pauli porwna nazw mieszkacw dawnej Troi, Trojan, z nazw Etruskw (u Rzymian) i Tyrsenw (u Grekw). Nazw Etrusci rozczonkowano na trzy czci: E-trus-ci. Pocztkowe e nic nie znaczy, gdy jest to samogoska pomocnicza umoliwiajca Rzymianom wymow wyrazu zapoyczonego. Ci - to przyrostek aciski. Natomiast rdze trus bliski jest rdzeniowi, znajdujcemu si w osnowie nazwy Troja. Trzeba powiedzie, e do dugo to rozumowanie Paulego traktowano jako bdne i cytowano jako curiosum. Ale oto udaje si jzykoznawcom przenikn tajemnic jzykw mieszkacw Azji Mniejszej, ssiadw Trojan. W jzykach tych istnieje tene rdze tru czy tro - znajdujemy go w imionach wasnych, w nazwach miast a nawet ludw. Jest w peni moliwe, e rwnie Trojanie posugiwali si jzykiem spokrewnionym z innymi staroytnymi jzykami Azji Mniejszej - lidyjskim, licyjskim, karyjskim, hetyckim. Jeli tak, to i jzyk Etruskw powinien by spokrewniony z trojaskim! I na odwrt, jeli nie, to by moe racj ma Herodot, i jzyk lidyjski, niele poznany przez uczonych - jest jzykiem Etruskw. A moe krewniacy Etruskw, alpejscy Retowie, posugiwali si znieksztaconym jzykiem etruskim? Jeli racj ma Dionizjos z Halikarnasu, to jzyk Etruskw w ogle nie powinien posiada krewniakw ani w Azji Mniejszej, ani w Alpach, nigdzie, z wyjtkiem Italii... 255

Jak widzimy, klucz do zagadki numer jeden, tajemnicy pochodzenia Etruskw, tkwi w analizie jzykw - etruskiego i innych. Trudno polega na tym, e sam jzyk Etruskw okryty jest tajemnic. Jest on bardziej tajemniczy ni wszystko, co ma jakikolwiek zwizek z tym zagadkowym ludem. Jeeli sami Etruskowie i cywilizacja, ktr stworzyli, jest zagadk numer jeden dla historii wspczesnej, to jzyk Etruskw jest superzagadk. Ale, co najdziwniejsze, mona nauczy si czytania tekstw etruskich w kilka godzin. Czyta, nie rozumiejc wyrazw, mimo rozumienia poszczeglnych sw ... I mimo to ju od okoo lat piciuset prbuj uczeni z uporem rozpozna tajemnic jzyka Etruskw. MONA PRZECZYTA, ALE... Tak oto ani przekazy pisarzy antycznych, ani wiedza archeologw nie mog pomc jzykoznawcom w wyjanieniu tajemnicy jzyka etruskiego. Uczonym pozostaa tylko jedna moliwo - zmusi do przemwienia same teksty. Wikszo tych tekstw to krtkie inskrypcje nagrobne, pochodzce z okresu pomidzy VII a I w. p.n.e. Zawieraj zazwyczaj tylko imi zmarego. Niekiedy, co prawda, mona napotka krtk uwag o wieku czy funkcji, jak peni. Zaledwie kilka sarkofagw etruskich zawiera tekst duszy, liczcy sto czy nawet trzysta wyrazw. Oprcz inskrypcji nagrobnych zachoway si do naszych czasw dwie tabliczki oowiane, jedna z brzu w ksztacie wtroby pokrytej tekstem oraz koci do gry, na ktrych w miejsce cyfr napisano literami liczby od 1 do 6. I wreszcie najduszy i najbardziej interesujcy tekst odkryty w bardzo ciekawych okolicznociach. W ubiegym stuleciu mieszka w Bratysawie urzdnik Micha Bari, namitny mionik staroytnoci. Marzy o wyjedzie do Egiptu. Wybra si tam w roku 1848. Z wyprawy tej przywiz sporo przedmiotw zabytkowych, w tym rwnie dugi zwj, w ktrym znajdowaa si mumia kobiety. Bari, nie wiadomo dlaczego stwierdzi, i jest to siostra krla wgierskiego, Stefana. Po mierci Baricia jego brat przekaza mumi do muzeum w Zagrzebiu. I cakiem nieoczekiwanie w r. 1892 niemiecki egiptolog J. Krall zauway, e na bandaach z lnianego ptna, w ktre zawinita bya mumia, znajduj si znaki pisma, i to nie egipskiego, lecz etruskiego. Tak oto uczeni otrzymali do dyspozycji nie tylko najduszy tekst w jzyku etruskim, lecz rwnie jedyny, jaki dotrwa do naszych czasw egzemplarz ksigi pciennej (ksigi takie posiadali Rzymianie, lecz, niestety, nie przechoway si one do naszych czasw). Warto doda, e omawiany tekst jest, jeli tak mona rzec, najwieszy 256

pochodzi z I w. p.n.e. Po czterdziestu latach od tego odkrycia, w roku 1932 tekst, ktry otrzyma nazw caunu z Zagrzebia, zosta sfotografowany z pomoc promieni podczerwonych i uczeni mogli odczyta nieco ponad tysic piset wyrazw pciennej ksigi. Tekst napisano czerwonym atramentem na szeciu bandaach. Do tej pory nieznana jest ich kolejno. Nie wiadomo rwnie, jak drog ksiga trafia do Egiptu w rce preparatora mumii, by po rozerwaniu posuy mu za banda. W jakim celu to uczyni? Czyby nie posiada innego materiau? Mumia zachowaa lady pozoty, co wskazywaoby na to, e zmara bya kobiet zamon. Czyby tak ubogi by preparator? A moe istnieje inne, bardziej prawdopodobne wyjanienie? Da je uczony rosyjski A. G. Beksztrem. Przyj on, e s to zwoki Etruski mieszkajcej w Egipcie. Egipcjanie krpowali mumi bandaami, na ktrych wypisywano teksty z Ksigi zmarych. Etruskowie podobnej ksigi nie posiadali, dlatego uyto rytu alnego tekstu etruskiego (zauwamy, e rwnie Egipcjanie rwali na czci swoje Ksigi zmarych). Etruskowie zapoyczyli swj alfabet od Grekw, z kolei Rzymianie od Etruskw. Std te uczonym posiadajcym znajomo greki i aciny czytanie tekstw etruskich nie nastrczao specjalnych trudnoci. Ale jak je zrozumie? W POSZUKIWANIU POKREWIESTWA Zainteresowanie zabytkami pimiennictwa etruskiego pojawio si w Europie pod koniec redniowiecza - pisze etruskolog radziecki A. Charsekin - kiedy ju prawie zupenie zapomniano o tym potnym niegdy ludzie i jego jzyku. W okresie Odrodzenia zainteresowanie to ronie, pojawiaj si prace, ktrych autorzy usiuj rozwiza tajemnic jzyka. Najlepszy poziom reprezentowaa ksika opublikowana w r. 1546 przez P iero Francesco Giambullariego, jednego z zaoycieli Akademii we Florencji. I Giambullari, i jego koledzy byli zdania, e jzyk etruski spokrewniony jest najbardziej z hebrajskim (zwamy, e hieroglify egipskie, ktre rwnie traktowano jako hebrajskie, nie byy jeszcze odczytane, a ksigi gliniane Mezopotamii byy nieznane). Oczywicie prby czytania tekstw etruskich po hebrajsku skoczyy si niepowodzeniem. Uczeni w. XVIII z reguy traktowali jzyk etruski jako pokrewny acinie, oskijskiemu i umbryjskiemu, ktrymi porozumiewali si staroytni mieszkacy Italii. Dopiero od r. 1828, kiedy to ukazao si dwutomowe dzieo K.O. Mllera Die Etrusker (zdaniem specjalistw praca ta nic nie utracia na swej wartoci do dzisiaj), wikszo uczonych porzucia tez 257

o pokrewiestwie etruskiego z acin. Zdaniem Mllera dla okrelenia przynalenoci jzykowej Etruskw konieczne jest wszechogarniajce porwnanie jzykw. On sam uwaa Etruskw za Pelazgo-Tyrrenw, dalekich przodkw Grekw. Z jego zdaniem zgodzili si nie wszyscy uczeni. W r. 1842 opublikowano w Dublinie ksik W. Bethama Etruria celtica, w ktrej autor usiuje udowodni, i jzyk Etruskw by spokrewniony z jzykami dawnych mieszkacw Francji, Brytanii i Irlandii, a wic jzykami Celtw. Spod pira filologw niemieckich wyszo w drugiej poowie w. XIX szereg prac porwnujcych jzyk Etruskw z jzykiem Germanw. Prawie rwnoczenie w Lipsku i w Londynie ukazay si ksiki usiujce udowodni, e jzyk Etruskw jest spokrewniony z sanskrytem i jzykiem ormiaskim. Budowano hipotezy szukajce pokrewiestwa z jzykiem Baskw w Pirenejach, z jzykiem Albaczykw na Bakanach, wrd jzykw kaukaskich, uralo-atajskich i wielu innych. Filolog norweski Sten Konow opublikowa prac powicon porwnaniu etruskiego z jzykiem ciemnoskrych mieszkacw Poudniowych Indii - Drawidw, a inny uczony, J. Yadzini, zestawi znaki alfabetu etruskiego z nieodcz ytanymi symbolami na ceramice z rodkowych Indii, pochodzcych z III tysiclecia p.n.e. Za ojczyzn Etruskw proponowano przyj dalekie Indie! Estoczyk G. Trusman i moskwianin A. Czertkow usiowali interpretowa inskrypcje etruskie na podstawie rdzeni sowiaskich. Trusman szuka analogii nie tylko w jzykach sowiaskich, lecz i w batyckich - litewskim i otewskim. Jednake ich prace opieray si na podobiestwach czysto zewntrznych, jakie znale mona midzy dwoma dowolnymi jzykami. Ani Czertkowa, ani Trusmana nie poparli inni uczeni, nic te dziwnego, e Trusman publikujc swoj prac w r. 1911 w Rewlu (wspczesny Tallin) pisa, e odmwiono mu publikacji pracy w wydawnictwie akademickim, dlatego autor wydaje j wasnym nakadem. Oryginaln metod zastosowa znany filolog woski Alfredo Trombetti. Aby ustali znaczenie wyrazw etruskich, podda analizie prawie wszystkie znane jzyki antyczne i wspczesne. W pierwszym etapie dokona ogromnej pracy, wyszukujc w wielu jzykach wyrazy o podobnym znaczeniu i bliskiej wymowie. Na przykad po berberyjsku wyraz kocha brzmi eri, po mongolsku - eri pragn, po wogulsku - er podoba si, w jzyku malagaskim iri oznacza pragn, w jzyku Indian brazylijskich Tupi - ira-wa kocha. Dalej Trombetti rozumowa tak: jeli podobny rdze istnieje w jzyku etruskim, to powinien mie to samo znaczenie, co w pozostaych jzykach. Dlatego interpretowa etruskie ri jako wyraz kocha, pragn. 258

Jednake metoda Trombettiego jest chyba jeszcze bardziej niebezpieczna ni zwyke porwnanie jzyka etruskiego z jakimkolwiek znanym jzykiem: wiadomo, e moliwo bdu potencjalnie wzrasta wraz z liczb jzykw, ktre bierzemy na warsztat! (Warto tu doda, e udao si jednak wyjani, i etruskie ri stanowi jedynie kocwk wyrazu zizri i nie jest wyrazem samoistnym.) Nie mniej oryginaln, lecz chyba bardziej prawidow metod zaproponowa uczony radziecki N. Marr. Zajmowa si on przez szereg lat jzykiem etruskim i jedzi nawet specjalnie do Woch, by zapozna si na miejscu z materiaem. Ale, jak sam przyznawa, mimo wszystko w sposb niedostateczny przyswoi sobie technik bada etruskologicznych. Materia etruski potrzebny by Marrowi jedynie jako uzupenienie dla uzasadnienia osawionej teorii jafetyckiej. W tym celu wykorzystywa on sw metod analizy paleontologicznej, w ktrej na podstawie kilku elementw porwnuje si wyrazy najrniejszych jzykw i to wyrazy prawie nie podobne w wymowie i rnice si znaczeniem. Czy trzeba mwi, e zarwno prby Marra, jak i Trombettiego skoczyy si niepowodzeniem? Trzeba jednak podkreli take cechy pozytywne: zarwno Marr, jak i Trombetti posiadali due wyczucie jzykowe i dziki temu (na przekr wasnej metodzie) udao im si w poszczeglnych przypadkach doj do prawidowych wnioskw i interesujcych spostrzee. Prbowano wreszcie rozstrzygn zagadk jzyka etruskiego za pomoc... legendy o zatopionej Atlantydzie. Woch Niccolo Russo, wydajcy w latach 1930 -1932 czasopismo Atlantyda w Italii ogosi Etruskw potomkami legendarnych Atlantw, powoujc si przy tym na prace mao znanego pisarza greckiego Filochorosa. Atlantyd usytuowa Russo na obszarze Tyrrenidy, to jest na ldzie, ktry zdaniem niektrych geologw istnia midzy Korsyk, Itali i Sardyni. W r. 1962 francuski atlantolog Guignard wysun hipotez, wedug ktrej Etruskowie mieliby by uchodcami z Atlantydy, przeoywszy taki oto tekst etruski: Rao augur (kapan rzymski) pynie pod aglami w kierunku wyspy kobiet-gigantw Attarland-chit (kraju przodkw). Taki sposb odczytania by na tyle fantastyczny, i aden ze specjalistw-etruskologw nie stara si mu zaprzecza. DWADZIECIA STULECI ETRUSKOLOGII W monumentalnej monografii Langues du monde (Jzyki wiata), ktr od pracy cesarza Klaudiusza dzieli dwa tysice lat, wybitny jzykoznawca francuski A. Meillet pisa: ...do chwili obecnej nie udao si zaklasyfikowa jzyka etruskiego do adnej grupy jzykowej. W dwa lata po ukazaniu si nowego wydania tej pracy, uzupenionej przez 259

M. Cohena, w r. 1954 znany etruskolog R. Bloch smtnie zauway, e do tej pory nie udaa si adna prba rozwizania problemu jzyka etruskiego za pomoc jakiegokolwiek znanego jzyka. Wszystkie te poraki, wynikajce bardzo czsto z braku przygotowania specjalistycznego entuzjastw oraz z powodu naiwnej wiary, e przekad si uda - pisa Bloch - sprawiy, e niektrzy trzewo mylcy ludzie zwtpili w etruskologi. Tak to jest, e etruskologia zamienia si niekiedy w etruskomani: fantaci i dyletanci bez zapoznania si z materiaem z zakresu etruskologii, bez dostatecznego przygotowania w dziedzinie jzykoznawstwa, nie dysponujc penym zestawem zachowanych do naszych czasw tekstw, miao stawali do boju, szukajc zakltego klucza pord przernych, nieraz egzotycznych jzykw wiata. Wyprbowano skrupulatnie prawie wszystkie jzyki kuli ziemskiej - od fiskiego po koptyjski, od baskijskiego po japoski podsumowywa te bohaterskie, lecz niestety bezpodne wysiki francuski uczony M. Renard. Sensacyjne, lecz nie poparte dowodami i pochopne odczytywania tekstw etruskich w sposb naturalny wywoay, jak mona byo przewidzie, reakcj na poczynania etruskologw-amatorw. I reakcja ta musiaa by negatywna. Zoyem wizyt sekretarzowi jednego z tygodnikw paryskich - opowiada pewien entuzjasta rozszyfrowania jzyka etruskiego. - By to powany, mody czowiek o wytwornych manierach. I jako tak powiedziaem mu bez ogrdek, e pracowaem nad odczytaniem tekstu etruskiego. Mody czowiek zachwia si, jakby dosta w szczk. Na uamek sekundy straci rwnowag i musia oprze si o kominek. Przygldaem mu si spokojnie. Wreszcie podnis gow, jak nurek wypywajcy z gbiny, powiedzia z szerokim umiechem: A! Pan zajmuje si jzykiem etruskim! Trzeba byo sysze to A! Bya to caa symfonia wspczucia i litoci. Oczywicie, umieci mnie na prostej AB, na ktrej w punkcie A znajduje si poszukiwacz kamienia filozoficznego, a w punkcie B - faszerz pienidzy. Aby w sposb powany rozmawia o problemach zwizanych z odczytaniem jzyka etruskiego, potrzebny mu by autor historii antycznej w trzech tomach lub w najgorszym przypadku kierownik katedry. Ale usysze, jak na ten temat mwi zwyky szary czowiek, chccy jeszcze wydrukowa w jego tygodniku may artyku - to by dla niego cios! Zrozumiaem go i nie obraziem si. Chodzio o spraw naprawd powan. Nawet powani erudyci o nazwiskach wiatowych nie raz i nie dwa dopuszczali si bardzo powanych bdw (na przykad wielkiej klasy etruskolog z ubiegego stulecia, W. Corssen, przetumaczy etruski wyraz taura - mogia jako byczek, czasownik lupu umiera jako wykuwa, wyraz avil - rok uzna za imi wasne Awils, nazw urzdnika etruskiego zil przetumaczy jako kamie itp.). C wic mwi o tych licznych pomykach, 260

jakie popeniali dyletanci, prbujcy niejako w biegu rozwiza zagadk jzyka etruskiego, uywajc do tego jakiegokolwiek jzyka jako klucza! Mimo wszystko nie mona powiedzie, i nasza wiedza na ten temat jest rwna zeru. W sposb nie budzcy wtpliwoci znamy znaczenie okoo dwustu wyrazw etruskich oraz poszczeglne formy gramatyczne. Udao si przetumaczy krtkie epitafia, inskrypcje donacyjne i niektre inne. W tekstach obszerniejszych odczytano poszczeglne wyrazy i formy gramatyczne. Posiadamy oglne wyobraenie na temat charakteru i znaczenia dugich tekstw (mumia z Zagrzebia okazaa si na przykad kalendarzem etruskim o charakterze religijnym). Wszystkie te informacje udao si otrzyma w zasadzie dziki zastosowaniu w badaniach metody kombinatoryjnej. Do tej pory mwilimy jedynie o metodzie etymologicznej, to jest takiej, gdzie wyrazy etruskie interpretowano z pomoc wyrazw jakiego innego, znanego uczonym jzyka. Niestety, jak moglimy si przekona, ta metoda bada nie przyniosa wynikw. Zastosowanie metody kombinatoryjnej polega na tym, e teraz nie zakadamy jakiej hipotezy jzykowej, lecz badamy jedynie same teksty, ich wzajemn struktur. W tym przypadku bierzemy pod uwag okolicznoci, w jakich odkryto dane inskrypcje, przeznaczenie przedmiotw, na ktrych si te napisy znajdoway, rysunki, jakie niekiedy im towarzysz, jak rwnie formy onomastyczne, jakie zawieraj. W ten sposb, zaczynajc od przewidywanego sensu oglnego, prbujemy ustali znaczenie poszczeglnych wyrazw i ich zwizek znaczeniowy w zdaniu. Prawdopodobiestwo dokonanych rozwiza sprawdzamy przez porwnanie z innymi inskrypcjami zawierajcymi dane wyrazy i zbiene formy gramatyczne pisze etruskolog radziecki A. Charsekin w uzasadnieniu stosowania metody kombinatoryjnej. Wypada doda, e Charsekin opracowa tak zwan metod kompleksow, ktr sam okreli jako szczeglny rodzaj kombinatoryki, w ktrej dane otrzymane metod indukcyjn naley uzupeni materiaem pochodzcym z innych rde. Jakie s te inne rda? Wiemy, e cywilizacja etruska bya cile zwizana z kultur greck i najdawniejszymi kulturami Italii. Liczne obyczaje, mity, pojcia religijne i obrzdy Etruskw zapoyczone byy od Grekw, lub inaczej - przez Rzymian od Etruskw. Inskrypcje nagrobne czy inne (na przykad na wazach) wykonywano u Grekw, Rzymian i Etruskw wedug jednego typu, znaczy to, e znajc konstrukcj oraz tre greckich i rzymskich zabytkw pimiennictwa, moemy zakada, e podobn konstrukcj i tre posiadaj rwnie zabytki Etruskw. W ten sposb tworzymy jak gdyby sztuczn bilingw, otrzymujemy tekst w znanym jzyku. No a bilingwa prawdziwa? Czy s szanse, by j znale? Odkrycie choby jednej 261

podobnej inskrypcji daoby rewolucyjny impuls badaniom prowadzonym we wszystkich dziaach etruskologii; otrzymane w wyniku tego odkrycia tak wane dla interpretacji tekstw inne rda pozwoliyby, jak si wydaje, raz na zawsze rozstrzygn wiksz cz caego kompleksu problemw nagromadzonych w cigu stuleci - pisa w r. 1956 wybitny etruskolog woski Massimo Pallottino w swej ksice Etruskowie*. A po upywie omiu lat, 8 czerwca 1964 r., tene Massimo Pallottino dokona wspaniaego odkrycia, ktre przyczynio si do postpu w poznaniu jzyka etruskiego. Podczas prac wykopaliskowych na terenie staroytnej wityni w Pyrgi w odlegoci siedemdziesiciu kilometrw od Rzymu znaleziono trzy zote pytki pokryte pismem. Jedna z tych pytek bya zapisana w jzyku punickim, dobrze znanym uczonym. Dwie pozostae w jzyku Etruskw. Pod wzgldem wymiarw i ksztatu byy jednakowe. Inskrypcja punicka skadaa si z czterdziestu wyrazw; etruskie - jedna z trzydziestu szeciu wyrazw, druga z szesnastu. Wewntrz zwinitej blaszki zawierajcej trzydzieci sze wyrazw znajdoway si brzowe gwodziki, pod wzgldem iloci i wymiarw odpowiadajce otworom n a brzegach plakietki z tekstem punickim. Czyby udao si wreszcie znale upragnion bilingw? Tekst punicki gosi: Wadczyni Astarte wite to miejsce, ktre zbudowa i ktre darowa Thefarie Velianas, krl Cisry [Caere], w miesicu ofiary socu w pos taci daru... poniewa Astarte sug swojego wyniosa do godnoci krla. Rok trzeci, w miesicu Crr, w dniu pochowania bstwa... A blaszka etruska? Przede wszystkim porwnali uczeni w obydwu tekstach imiona wasne - Thefarie Velianas i Astarte. Byy zbiene! Te nieliczne z wyrazw etruskich, ktrych znaczenie udao si ustali ju wczeniej, rwnie pokryway si z wyrazami punickimi. A wic znaleziono bilingw! Co prawda ukad inskrypcji punickiej i etruskiej troch si rni, prawdopodobnie dlatego, e zasady pisania tekstw uroczystych byy rne, podobnie jak gramatyka jzyka etruskiego i punickiego. Oto jak tumaczy tekst etruski A. Charsekin: To miejsce wite i chram ten wzniesiono jego wadczyni Junonie-Astarte. Wadca... Thefarie Velianas, skadajc ofiar Socu, darowa... Rok trzeci, [miesic] Hurwar, [dzie] aoby. To dlatego ona [Astarte] wprowadzia sug swego na [tron] krlw... Tak oto widzimy, e w interpretacji czci etruskiej uczeni id niekiedy swoimi drogami.
Patrz wydanie polskie: Massimo Pallottino, Etruskowie, prze. J. Maliszewska-Kowalska, Warszawa 1968.

262

Znalezienie bilingwy (raczej prawie bilingwy) rzucio nowe wiato na stosunki Kartaginy i Etrurii. Ale oczywicie jej podstawowe znaczenie - to potwierdzenie prawidowoci rozumienia wyrazw, ktrych tre ustalono z pomoc metody kombinatoryjnej, oraz poszerzenie naszej wiedzy o sownictwie i gramatyce Etruskw. CZY JEST TO JZYK INDOEUROPEJSKI, CZY NIE? Rni uczeni w rnym czasie zakadali pokrewiestwo jzyka etruskiego z acin, oskijskim, umbryjskim, greckim, ormiaskim, albaskim, celtyckim, jzykami sowiaskimi, batyckimi i germaskimi. Wszystkie te jzyki wywodz si z rodziny indoeuropejskiej, pochodz od jednego staroytnego jzyka-pnia. I jeli ju mwimy o indoeuropejskim charakterze jzyka etruskiego, to porwnywa go naley nie z jzykami-potomkami, takimi jak albaski czy umbryjski, lecz z dawnymi rdzeniami i wyrazami tego jzyka -pnia. I bra tu naley te wyrazy, ktre z reguy nie podlegaj zapoyczeniom, lecz stanowi niezmienny kociec jzyka. Niektrzy jzykoznawcy odnajdywali w etruskim rdze es by. W jzyku-pniu lingwici rekonstruuj rdze es. Stary wyraz ruski jesm pochodzi od indoeuropejskiego esmi wyraz o tym samym znaczeniu znaleziono rwnie w etruskim: esmu!. Ale czy rzeczywicie jest to dowd? Jak wykazuj ostatnie badania, wyrazw es i esmi nie ma w jzyku etruskim. Znane s zreszt inne odpowiedniki etrusko-indoeuropejskie. Wyraz etruski nefts bratanek (ac. - nepos) podobny jest do indoeuropejskiego nepot bratanek, ten wyraz zapoyczyli Etruskowie z jzyka Indoeuropejczykw-Umbrw. Ati to po etrusku matka, a wyraz atta ojciec lub matka wystpuje nie tylko w jzykach indoeuropejskich, lecz rwnie w wielu innych, nie majcych nic wsplnego z rodzin indoeuropejsk (na przykad po turecku ojciec to ata, przypomnijmy sobie Kemala Atatrka, tj. wielkiego tureckiego bojownika o wolno, Kemala - ojca Turkw). Wyraz atta (czy ata) o znaczeniu ojciec pochodzi raczej z tak zwanego jzyka dziecicego, czyli z gaworzenia, ktre jest midzynarodowe. To samo mona powiedzie na temat rdzenia - ma w znaczeniu matka, na przykad po drawidyjsku matka to amma, po starochisku ma; ana matka wystpuje i w hetyckim, i w uzbeckim itd. Mona by przytoczy jeszcze wiele przykadw tak z zakresu leksyki, jak i gramatyki przemawiajcych za pokrewiestwem jzyka etruskiego z indoeuropejskim (na przykad formowanie rodzaju eskiego przy pomocy sufiksu - i, - ia). Wikszo jednak wyrazw podstawowych i regu gramatycznych w jzyku etruskim i jzykach indoeuropejskich jest 263

rna. Na przykad wyraz etruski sec crka nie znajduje analogii w indoeuropejskim jzyku-pniu. Wspominalimy ju, e archeolodzy odnaleli dwie etruskie kostki do gry, na ktrych literami oznaczono cyfry od jedynki do szstki. Ponadto liczebniki etruskie spotyka si w epitafiach, w ktrych wymienia si wiek zmarego lub ilo pozostawionych przez niego dzieci. Wrd jzykoznawcw trway niekoczce si spory o nazwy liczebnikw. Oto jak zdaniem niektrych uczonych wspczesnych naley wymawia dziesi pierwszych liczebnikw etruskich: tu jeden, zal dwa, ci trzy, mah lub hut cztery, hut lub mah pi, a sze, semf siedem, cezp osiem, nu (rf) dziewi, szar dziesi. Okrelenia sze, siedem, osiem, dziewi znajduj odpowiedniki w indoeuropejskim jzyku-pniu; seks, septy, okt, neun. Natomiast liczebniki od jednego do piciu oraz dziesi nie maj odpowiednikw. Co prawda, niektrzy uczeni, na przykad jeden z wybitniejszych specjalistw w dziedzinie jzykw Egei, Alfred Heubeck, jest zdania, e rwnie liczebnik cztery ma pewne analogie w jzykach anatolijskich. Jeli rzeczywicie cztery wymawiano po etrusku jako mah, jest to zbiene z luwijskim mauwa, licyjskim mu cztery. W r. 1969 w monografii Etruskische Sprache (Jzyk etruski) etruskolog austriacki A. J. Pfiffig zaproponowa tak kolejno liczebnikw: tu, zal, ci, a, mah, hut, semf, cezp, nurf, ar. Liczebniki od dwch do piciu na og powtarzaj si w innych jzykach. Oznacza to, e w uksztatowaniu si jzyka etruskiego oprcz indoeuropejskiego bra udzia jaki inny, nie znany nam jzyk. Jaki? Nie wiemy i moemy jedynie snu przypuszczenia, i by to jeden z licznych jzykw, ktrymi posugiwaa si ludno obszaru Morza rdziemnego przed przybyciem Indoeuropejczykw. Natomiast liczebniki od siedmiu do dziewiciu zblione do indoeuropejskich nie musz by dziedzictwem indoeuropejskiego jzyka-pnia, lecz zostay zapoyczone z jakiego jzyka rodziny indoeuropejskiej.

ETRUSKOWIE, HETYCI, EGEA Jako narodowo uformowali si Etruskowie na pocztku I tysiclecia p.n.e. Natomiast rozpad indoeuropejskiego jzyka-pnia rozpocz si kilkadziesit stuleci wczeniej. Oznacza to, e jzyk etruski nie oddzieli si bezporednio od indoeuropejskiego przodka, e jest on nie tyle synem co raczej wnukiem. A pord innych wnukw indoeuropejskiego jzyka-pnia mog si znale bliscy krewniacy etruskiego. Niektrzy uczeni usiowali udowodni, e najbliej etruskiego stoj jzyki indoeuropejskie Azji 264

Mniejszej, zwane anatolijskimi (lub hetycko-luwijskimi), obecnie zupenie ju wymare. Ju w r. 1928 na I Midzynarodowym Zjedzie Etruskologw B. Hrozn przedoy hipotez o pokrewiestwie etruskiego i jzykw anatolijskich. Zwrci rwnie uwag na wsplne cechy w morfologii i sownictwie Hetytw i Etruskw, jak rwnie w religii (Etruskowie na przykad oddawali cze bogu burzy Tarkomnie, a Hetyci boga tego czcili pod imieniem Tarhu). Pogldy Hroznego nie spotkay si z przychylnym przyjciem wikszoci etruskologw. W r. 1962 w Sofii ukazaa si ksika Georgijewa Jzyk hetycki i etruski, w ktrej jzyk Etruskw autor okreli jako bezporedni kontynuacj hetyckiego. Jzyk etruski jest dialektem grupy jzykowej hetycko-luwijskiej, a zwaszcza bliski jest hetyckiemu i jego potomkowi - lidyjskiemu. Etruski nie jest niczym innym, jak kontynuacj hetyckiego - pisa Georgijew na pocztku swojej ksiki i przytacza liczne przypadki zbienoci wyrazw hetyckich i etruskich oraz gramatyki. Naley nadmieni, e w ustaleniu analogii hetycko etruskich Georgijew popeni wiele bdw. Jednake ...wikszo wyprowadzonych przez niego hetycko -etruskich odpowiednikw leksykalnych i gramatycznych nie wynikaa oczywicie z hetyckiego pochodzenia pewnych form etruskich, lecz stanowia rezultat rozwoju i jednych, i drugich z ich pierwotnego rda - pisze Charsekin w recenzji ksiki Georgijewa. Jak wspominalimy, ju Herodot twierdzi, i ojczyzn Etruskw bya Lidia. I rzeczywicie, w ostatnim czasie zdobyto wiele faktw wskazujcych na podobiestwo cech jzyka etruskiego i lidyjskiego: s to zbienoci pewnych imion, na przykad o rdzeniu masn, i podobiestwo graficznego wyrazu (na przykad nagromadzenie spgosek), jednakowa wymowa i znaczenie niektrych zwrotw, na przykad zwrot nah... nah (tak... jak...) i wiele innych. W lidyjskim, podobnie jak i w innych alfabetach Azji Mniejszej, wystpuje znak semki - 8, przekazujcy dwik f. Dokadnie taki znak przekazuje rwnie semka w alfabecie etruskim, a przecie u Grekw, twrcw alfabetu, znaku tego nie byo (by moe mieszkacy Azji Mniejszej wzili ten znak od Semitw; istnieje on w alfabecie poudniowoarabskim, lecz oznacza tuaj nie f, lecz co w rodzaju angielskiego th). Za jeszcze jeden dowd racji Herodota moe posuy taki znamienny fakt. W latach osiemdziesitych ubiegego stulecia na wyspie Lemnos, przy zachodnim wybrzeu Azji Mniejszej, odkryto stel nagrobn, w postaci onierza z wczni. Na steli znajdowaa si wykuta inskrypcja - jej jzyk by bardzo podobny do etruskiego: jzykoznawcy naliczyli w niej do dziesiciu rdzeni i siedem sufiksw oraz cae wyraenia, podobne do etruskich. Co prawda, sceptycy sugerowali, i stela ta bya pomnikiem nagrobnym jakiego 265

bogatego Etruska mieszkajcego na wyspie: przecie najwikszy zabytek pimiennictwa etruskiego znaleziono w Egipcie! Jednake pniej odkryto na Lemnos dalsze niewielkie zabytki pisma, a jzyk tych zabytkw by podobny do etruskiego. Z maoazjatyckim adresem Etruskw mona rwnie wiza sam ich nazw, zawierajc taki sam rdze, jaki znajdujemy w nazwie Troi. Wreszcie rwnie na Cyprze odnaleziono teksty napisane w jzyku, ktry by moe jest spokrewniony z jzykiem tajemniczych Etruskw. Tak oto od wybrzey Azji Mniejszej poprzez wyspy Egei i staroytnej Italii cignie si acuch jzykw etruskich. Wydaje si bardziej prawdopodobne, e etruski nie jest jzykiem indoeuropejskim, lecz egejskim. W takim przypadku mg by spokrewniony z minojskim lub hetyckim (nawiasem mwic, we wszystkich trzech jzykach nie byo spgosek dwicznych). Ci uczeni, ktrzy odrzucali tez o pokrewiestwie etruskiego z jzykami indoeuropejskimi, dopuszczali jednak moliwo, e takie kocwki jak etruskie hun i hetyckie - hun (pierwsza osoba czasu przeszego) nie s zwykymi zbienociami. Objaniali oni t zgodno zapoyczeniami, lecz kocwki nie s zapoyczane*. Spr zosta rozstrzygnity w sposb prosty - okazao si, e nie ma w etruskim takiej kocwki. Tak oto przesta istnie ostatni powany argument przemawiajcy za pokrewiestwem etruskiego z hetyckim. Co si tyczy takich odpowiednikw jak kocwki -s, -l (dopeniacz w etruskim i hetyckim), to mogy one powsta na skutek zbienoci, wzgldnie s wiadectwem (dotyczy to jedynie kocwki -s) dawnego pokrewiestwa nostratycznego. O takim pokrewiestwie wiadcz rwnie i takie trwae formy, jak mi, mini (zaimek pierwszej osoby liczby pojedynczej w etruskim). Ale pokrewiestwo nostratyczne czy bardzo szeroki krg jzykw - nale do i jzyki indoeuropejskie, i semickie, i uralskie, i atajskie, i drawidyjskie, i eskimoskie, i staroytne hurycko-urartyjskie. Tak wic pytanie z jakimi jzykami spokrewniony by etruski? pozostaje w istocie nadal otwarte.

* Co prawda sdzi si czasami, e rwnie w hetyckim kocwka -l w dopeniaczu nie jest indoeuropejska, lecz zapoyczona. Rzecz w tym, e w jzykach indoeuropejskich nie byo kocwki -l, cho wystpoway przymiotniki dzierawcze z kocwk -li (przyp.aut.).

266

ETRUSKOWIE I ELEKTRONICZNE MASZYNY CYFROWE Ilo tekstw etruskich, ktre wpadaj w rce uczonych, stale ronie. Kady rok przynosi nowe inskrypcje. S one niekiedy skromne, jednowyrazowe, wypisane na wazie czy urnie, lub o posmaku sensacji, jak zote blaszki z Pyrgos (Pyrgi). Cakiem niedawno w czasie prac wykopaliskowych w Santa Marinella znaleziono blaszki oowiane pokryte obustronnie tekstem skadajcym si z ponad szedziesiciu wyrazw. Niewykluczone, e w przyszoci uda si znale nowe bilingwy: punicko-etruskie, acisko-etruskie Ale jest to nadzieja na przyszo, nadzieja na szczcie archeologa, na zmiowanie losu. A teraz? Wspczeni etrusko0lodzy nie szukaj klucza do tego etruskiego jz yka z marszu, nie prbuj tumaczy wszystkich tekstw. Gorzkie dowiadczenie takich przekadw nauczyo ich ostronoci, dokadnoci i cierpliwoci. Na przykad, K. Olzscha, interpretator lnianej ksigi, uwzgldni uwagi krytyczne pod swym adresem. I w swych ostatnich pracach daje przemylan i udokumentowan analiz poszczeglnych czci rytualnego tekstu napisanego na caunie z Zagrzebia, objania sens poszczeglnych terminw, poszukuje w terminologii kapaskiej zwizkw italo-etruskich (ale nie traktuje ju tablic z Gubbio [Tabulae Iguvinae] jako swego rodzaju bilingw). Ta drog id i etruskolog radziecki A. Charsekin, i Woch Pallottino, i Austriak Pfiffig oraz wielu innych; przedmiotem ich bada jest poznanie struktury i waciwoci jzyka, wykrycie zapoycze, objanienie sensu poszczeglnych wyrazw, rozczonkowanie ich na rdzenie i sufiksy, okrelenie trwaych regu, co wszystko razem moe okaza si pomocne przy prbach odczytania tego jzyka. Jest to droga waciwa, ale idzie si ni bardzo wolno. Zobaczmy sami. Podwaliny wspczesnej analizy kombinatoryjnej Luigi Lanzi opracowa ju w r. 1789, bowiem wwczas ukazaa si jego ksizka, powicona jzykowi etruskiemu upyny wic od tego czasu prawie dwa stulecia. Okoo stu lat temu, na pocztku lat osiemdziesitych ubiegego wieku, Pauli i Deecke ostatecznie formuuj jej zasady. Z pomoc tej metody badane s teksty etruskie po dzie dzisiejszy (metoda kompleksowa Charsekina, metoda konstruowanej bilingwy Olzschy i in.). Co w kocu osignito w cigu minionych stuleci, a poczynaj od pracy Lanziego po upywie stu osiemdziesiciu osmiu lat bada kombinatoryjnych? Znamy obecnie znaczenie okoo stu pidziesiciu wyrazw etruskich, a sporo tych znacze stoi pod znakiem zapytania (moliwa jest rna interpretacja ich sensu). Okazuje si, e w cigu jednego roku odczytuje si jeden jedyny wyraz etruski (a moe jeden na dwa lata). 267

Lista wyrazw etruskich, ktrych znaczenie naley okreli, jest duga: jest ich ponad tysic. Czyby to oznaczao, e nawet pod koniec czternastego tysiclecia n.e. tajemnica jzyka etruskiego nie zostanie w peni wyjaniona? Oczywicie nie. Pomocnym narzdziem staj si elektroniczne maszyny cyfrowe. Co prawda, pierwszym prbom zastosowania cybernetyki towarzyszyo sporo szumu i reklamy. Czeg to nie pisano! Elektroniczny Champollion, maszyna tumaczy staroytne teksty itp. i to w okresie, w ktrym uczeni prbowali nauczy maszyn, by przetumaczya z jzyka rosyjskiego na angielski choby jeden akapit potocznego i specjalnie spreparowanego tekstu. Szum na szczcie ucich. Przyszed czas na powane studia. I c w istocie moe nam da elektroniczny filolog, w jaki sposb zdoa pomc w pracy uczonego, w tym i etruskologa? Przede wszystkim moemy maszynie powierzy sporzdzenie materiau indeksowego czyli tzw. konkordancji. C to takiego? Sownik, w ktrym umieszczono nie tylko sam wyraz, lecz jeszcze wskazano, gdzie, w ktrych inskrypcjach wystpuje. Obok tego wyrazu podany jest kontekst, wyrazy wystpujce w jego ssiedztwie. Dziki temu uczony ma sposobno sprawdzenia swojej hipotezy w odniesieniu do wszystkich kontekstw. Tak te postpowali etruskolodzy. Ale sprbujmy przebrn przez dziesi tysicy tekstw etruskich i sprawdzi, w ktrym miejscu spotykany jest taki czy inny wyraz, by ustali jego znaczenie w kontekcie tekstu! Posiada konkordancj etrusk - byo to najgbsze marzenie wszystkich, ktrzy prbowali przenikn tajemnic jzyka Etruskw. Obecnie tak konkordancj sporzdzono. Jej autorem jest elektroniczna maszyna cyfrowa CLC 1604 uniwersytetu w Wisconsin, a cilej jej programici Murray Fowler i R. G. Wolfe. Chcemy na przykad okreli, co oznacza wyraz - tunu. Dawniej musielibymy przeprowadzi dugie poszukiwania, by zgromadzi wszystkie teksty, w ktrych wyraz ten wystpuje, nastpnie wypisa go w kontekcie wyrazw ssiednich. Natomiast obecnie wystarczy zajrze do drugiego tomu Materials for the Study of the Etruscan Language (Materia do studiw nad jzykiem etruskim, ukaza si w roku 1965), by bez trudu sprawdzi sw hipotez. Oto jak wyglda kontekst tego wyrazu: vel. anes. tusnu (tekst N 1726) ar. larci. tusnu (tekst N 3594) lt. mi (nate) tunu (tekst N 249, trzy wiersze) ar. cai, tunu. ls. caleria (tekst N 3781) (u) le, feluske, tunut... pana(l)a mi ni mul (uwan)eke (tekst N 5213) 1. tetina. w. tunut (nal) (tekst N 810) 268

Wicej tego wyrazu w tekstach nie spotykamy. Widzimy, e wystpuje on na kocu inskrypcji, w rodku, ale nie na pocztku. Jeli interesuje nas, co to za wyraz ane wystpuje przed tusnu, moemy odszuka ten wyraz i znw przejrze jego kontekst, bd tam inskrypcje vel ane clauke, vel ane tunu, vel ane arntal... widzimy zatem, e ane wystpuje w sformuowaniach zwizanych z imionami i nazwiskami (jako e Vel to popularne imi etruskie, a Arntal - nazwisko). Konkordancj zawieraj numery inskrypcji i na tej podstawie atwo moemy si dowiedzie, na jakim to dokadnie przedmiocie s one zamieszczone - czy na wazie, grobowcu, urnie itd. Takim oto suchym, lecz dla etruskologw bezcennym materiaom powicono czterysta stron drugiego tomu Materiaw do studiw nad jzykiem etruskim. A co zawiera tom pierwszy? Znajdujemy w nim reguy transkrypcji tekstw etruskich (na przykad, czci inskrypcji ujte w cudzysowy oznaczaj przypuszczaln pisowni wyrazw, ktre w tekcie s sabo czytelne itd.), zestawienie tekstw etruskich, ktre zostay opracowane, sownik czstotliwoci (tzn. ile razy wystpuje w tekstach taki czy inny wyraz), sownik alfabetyczny i sownik a tergo (uoony w porzdku alfabetycznym nie pierwszych, lecz ostatnich liter wyrazw). Dla zrozumienia wagi tego dziea wystarczy fakt, e jedynym dotd sownikiem, jakim rozporzdzali etruskolodzy, byo opublikowane w r. 1867 przez Fabretti ego Corpus Inscriptionum Italicarum, a wic jeszcze przed znalezieniem banday mumii z Zagrzebia, dachwki z Capui i innych rwnie wanych tekstw! Wynika z tego jasno, e dwa tomy Materiaw do studiw nad jzykiem etruskim powinny sta si podrczn ksik dla kadego, kto prbuje przenikn tajemnic pisma etruskiego. Istnieje tylko jedno ale. Rzecz w tym, e opracowano zaledwie sze tysicy tekstw na posiadanych dziesi tysicy. Zrozumiae jest, jak pomniejsza to warto materiau statystycznego, nie mwic ju o podwaeniu zaufania do kompletnoci sownika i konkordancji. Ponadto programici amerykascy nie wzili pod uwag, e do transkrypcji tekstw etruskich, jakimi si posugiwali, wprowadzono w ostatnim czasie szereg poprawek, czasami bardzo istotnych. Maszyna opracowywaa inskrypcj aule aneini, podczas gdy czyta si j jako aule capenati; inskrypcj arn hustite, opracowan za pomoc maszyny, naley czyta jako arn rustice. S to rnice nader istotne. Nie istniejce w rzeczywistoci wyrazy aneini i hustite s umieszczone w sowniku, opracowano dla nich konkordancj, a jednoczenie waciwe wyrazy capenati i rustice nie weszy do programu. A przecie ju sam Pfiffig w swej pracy z roku 1964 wprowadzi poprawki do stu pidziesiciu inskrypcji, wczeniej niepoprawnie transkrybowanych. 269

Oczywicie,

jest

to

rzecz

do

naprawienia.

Programici

porozumieniu

z etruskologami zastanawiaj si nie tyle nad wniesieniem poprawek do tego, co ju zrobiono, ile nad nowymi badaniami przy uyciu maszyn cyfrowych. Teksty napisane po etrusku pochodz z rnych stron Woch (jeden, wydrapany na pytce z koci soniowej, znaleziony w Kartaginie, gosi: Mi Riumel Kartacies, to znaczy Jestem wasnoci RiumiegoKartagiczyka) i rni si w pisowni poszczeglnych wyrazw i liter. A moe racj maj ci uczeni, ktrzy sdz, i nie byo jednego jzyka etruskiego, e skada si on z kilku odrbnych dialektw, a nie wykluczone, e nawet jzykw. Spr na ten temat ma dugi ywot, lecz nie udao si nikomu tej hipotezy ani odrzuci, ani udowodni. Zbyt trudno byo wyszuka wszystkie odrbnoci fonetyki i pisowni dziesiciu tysicy tekstw etruskich. Obecnie, przy uyciu maszyn cyfrowych, prac tak mona podj. Teksty naleaoby podzieli na poszczeglne grupy w zalenoci od miejsca pochodzenia i gatunku (donacyjne, grzebalne itp.). Mona bdzie zatem teksty te porwna i znale odpowied na bardzo istotn dla etruskologw kwesti. Jest to problem zmian jzyka etruskiego w czasie. Jego zabytki obejmuj duy przedzia czasu, od VIII w. p.n.e. do naszej ery, a jeli wzi pod uwag, e ksiga lniana powstaa w I w. p.n.e., to bdzie on rwny prawie tysicleciu! Jest zrozumiae, e w tym czasie jzyk musia si zmieni. Ale w jakim stopniu, jakie byy oglne tendencje jego rozwoju, jak przejawiay si wpywy ssiednich jzykw woskich i stopniowe ograniczanie mowy etruskiej przez acin? Na te pytania nie ma i nie mogo by odpowiedzi. By to ogrom pracy, jako e przez cay czas naleao wprowadza poprawki czasowe, uwzgldnia z jakiej okolicy pochodzi ten czy inny tekst (aby nie pomiesza rnic wynikajcych z wpywu czynnika czasu z rnicami geograficznymi, to jest osobliwociami dialektw). Dzisiaj rozwizanie tych problemw stao si moliwe dziki posiadaniu przez etruskologw maszyny cyfrowej, pod warunkiem, e potrafi nauczy elektronicznego filologa przeprowadza odpowiednie obliczenia i dostarcza im dane materiay. Niewykluczone, e elektroniczne maszyny cyfrowe uda si wykorzysta nie tylko w celu przygotowania surowca, rnych materiaw informacyjnych, chocia nieodzownych, ale mimo wszystko tylko materiaw, a nie wynikw. Czy nie zastosowa maszyny do prac przy odszyfrowaniu samego jzyka, do prac kombinatoryjnych? Technika komputerowa moe by w zasadzie wykorzystana znacznie szerzej - pisze Charsekin omawiajc prac Fowlera i Wolfa. - Nie wolno zwaszcza wyklucza moliwoci kombinatoryjnego opracowania tekstw etruskich za pomoc maszyn cyfrowych. Co 270

prawda, opracowanie takie powtarzaoby dorobek dotychczasowy, wykonany niejako odrcznie. Ale przeprowadzone w sposb kompletny i obiektywny, waciwy tylko maszynie, mogoby ujawni nie zauwaone wczeniej prawidowoci, szczeglnie w dziedzinie morfologii, a zatem dostarczy budzce nadziej wyniki. Naszym zdaniem elektroniczna maszyna cyfrowa moe sta si niezastpionym pomocnikiem do ustalenia abstrakcyjnej struktury jzyka etruskiego. Na pierwszym etapie odstpujemy od wysuwania hipotez, zaczynamy od zera, to znaczy od przyjcia zaoenia, e o jzyku nie wiemy nic oprcz informacji, e teksty, ktre naley opracowa, s tekstami napisanymi w jzyku x. Dla kontroli bierzemy teksty o takiej samej objtoci, napisane w jzyku, ktry znamy doskonale. Nastpnie przystpujemy do ustalenia cisej, formalnej procedury, ktr moe wykona zarwno czowiek, jak i maszyna - rnica bdzie tutaj polega jedynie na szybkoci opracowania, a nie na pryncypiach. Problem pierwszy: co jest waciwe dla jzyka x - prefiksy (tj. przedrostki itp.) czy przyrostki? Sumujemy czstotliwo wystpowania liter we wszystkich tekstach, a nastpnie analizujemy, jaki procent wyrazw zaczyna si i koczy na a k, e itd. Okazuje si, e w wyrazach etruskich litery pocztkowe spotyka si prawie tak czsto jak i w rodku. Natomiast jedna pita wszystkich wyrazw etruskich posiada zakoczenie na liter a, jedna szsta na i, a tylko z rzadka kocz si na p czy c. Oznacza to, e waciwoci etruskiego s przyrostki a nie przedrostki. Wniosek ten potwierdza statystyka kocwek, pocze liter (aa, ea, ca, aea, aca itd.). Gdyby jzyk etruski by podobny do niektrych jzykw Kaukazu, w ktrych cech dominujc s przedrostki a nie przyrostki, moglibymy kontynuowa prac za pomoc sownika alfabetycznego. Poniewa jednak tak nie jest, bierzemy sownik odwrotny. Na liter a koczy si ponad dwadziecia procent wszystkich wyrazw etruskich. Czy nie oznacza to, e a okrela form gramatyczn? Moe uycie a na kocu wyrazw jest zalene od tego, czy litera ta wchodzi w skad duszych przyrostkw, koczcych si na a, np. -ia, -sa, -na itp.? Aby to sprawdzi, przystpujemy do drugiego etapu bada. Jak odrni to, co w jzyku jest przypadkowe, od tego, co prawidowe? Z pomoc przychodzi tutaj statystyka matematyczna, umoliwiajca zbadanie przypadkowoci. Jeli jakie poczenie liter, sylab, wyrazw spotykamy w tekcie bd rzadko, bd czsto, o niczym to jeszcze nie wiadczy. Naley sprawdzi przy pomocy rachunku prawdopodobiestwa, co jest przyczyn takiego zjawiska: czy tylko fakt, e te litery, sylaby lub wyrazy spotykajc si razem wystpuj z wiksz czstotliwoci, czy raczej, e zjawisko takie wskazuje na jak osobliw cech 271

jzyka. W jzyku rosyjskim ostatni liter jest nasze poczenie dwch liter, tj. ja. Wystpuje ono czsto w zakoczeniach wyrazw. Dlaczego? Dlatego, e wchodzi w skad kocwek w rodzaju -sja, -aja, -jaa itd. Z punktu widzenia rachunku prawdopodobiestwa i kocwka -aja i kocwka -jaa powinny wystpowa jednakowo, gdy czstotliwo liter tworzcych te poczenia nie ulega zmianie. Tymczasem, gdy wrcimy do tekstw, spotkamy tysice kocwek na -aja a adnej na -jaa. Wynika to z faktu, e -aja jest form gramatyczn, a zakoczenie na -jaa - nie. Na tym polega zasada gramatyki etruskiej a cilej sufiksw jzyka etruskiego. Wemy jak liter, na przykad a. Nastpnie obliczmy, jak czsto spotyka si w tekcie jej poczenia z literami e, c i innymi. Nastpnie obliczmy, ile takich pocze powinno si utworzy, gdyby wszystkie te zakoczenia ea, ca, aa, sa uksztatoway si przypadkowo, to znaczy nie stanowiy odbicia jakich regu gramatyki (nieznanych dotd), lecz byy jedynie wynikiem czstotliwoci wystpowania liter, tworzcych te poczenia. Porwnajmy otrzymane wielkoci. I teraz okae si, e na przykad poczenie sa powinno wedle rachunku prawdopodobiestwa wystpi w tekstach etruskich pidziesit razy, a w rzeczywistoci wystpuje czterysta pidziesit razy. Oznacza to, e nie moe tu by mowy o adnym przypadku, jest to prawidowo wynikajca ze struktury jzyka etruskiego; istnieje w nim sufiks -sa i on to powoduje tak czste uycie abstrakcyjnego poczenia s i a. Ale moe nie jest to sufiks -sa lecz duszy? Na przykad -isa lub -esa czy -asa? Powtarzamy procedur oblicze, tyle tylko, e tym razem obliczamy prawdopodobiestwo spotkania pocze sa z literami a, e, k, t itd. (tj. -asa, -esa, -ksa, -tsa, itd.). Nastpnie znw porwnujemy wielkoci faktyczne i obliczeniowe. Po czym rozpatrujemy poczenia czterech liter itd. Program poszukiwania struktury jzyka x moe by wyprbowany na dowolnym jzyku, znanym czy nieznanym. Celem eksperymentu, o ktrym tutaj mwilimy, bya prba wyjanienia, czy za pomoc podobnej metody mona bada jzyk etruski. Otrzymane wyniki wskazuj, e tak. Ale powiedziawszy a naley powiedzie b. Etapem nastpnym powinna by ju nie kontrola wynikw, jakie otrzymali etruskolodzy (czy cilej sprawdzenie programu, ktrego wyniki porwnujemy z tym, co ju wiedzielimy z analizy kombinatoryjnej), lecz uzyskanie nowych wynikw. Ale czeka nas tutaj jeszcze wiele pracy. Drg prowadzcych do mechanicznego znalezienia gramatyki jzyka etruskiego autor tej pracy zacz poszukiwa od kilku lat. Obecnie pracuje nad tym problemem pod jego 272

kierownictwem

absolwentka

wydziau

lingwistyki

matematycznej

Uniwersytetu

Leningradzkiego J. Sawienkowa. Opracowaa ona program maszynowego opracowywania tekstw (do tej pory prace, o ktrych mwilimy wyej, wykonywano rcznie). Ale zanim przekaemy teksty etruskie elektronicznej pamici maszyny, trzeba wprowadzi w nie poprawki, ktrych nie uwzgldnili Fowler i Wolfe, podzieli na grupy w zalenoci od miejsca i czasu pochodzenia inskrypcji itd. Ale jeli nawet uda si znale gramatyk abstrakcyjn, t formu jzyka etruskiego, jest oczywiste, e nie wyjani to tajemnicy jzyka etruskiego, lecz jedynie da uczonym moliwo posugiwania si wyrazami, ktrych znaczenie jest nieznane, a znana jest tylko ich kategoria (czy jest to rzeczownik, czy czasownik itd.). Jak wic bdziemy poszukiwali znacze wyrazw? Czy stanie si to udziaem ludzi, a pomoc EMC ograniczy si jedynie do dostarczenia potrzebnego surowca? Sukcesy uzyskane w ostatnich latach w dziedzinie lingwistyki matematycznej wskazuj na to, e mona si bdzie zaj rwnie znaczeniem wyrazw. Poszukiwania znacze staj si obecnie motywem przewodnim w lingwistyce matematycznej. Budzi to nadzieje, e w niedalekiej przyszoci mona bdzie stawia przed EMC zadania szukania znacze poszczeglnych wyrazw etruskich w oparciu o konteksty, charakter napisw oraz inne dane. I wwczas etruskologia, tak pozornie daleka od problemw wieku kosmosu i cybernetyki dziedzina wiedzy, pjdzie rami w rami z ultranowoczesn lingwistyk matematyczn i cybernetyk majcymi modelowa dziaalno mzgu ludzkiego, mylenia, ktre bez jzyka nie jest moliwe.

273

EUROPA JESZCZE NIE ODKRYTA

TAJEMNICE WYSPY MIEDZIANEJ WIEK ZA WIEKIEM W r. 1960 pojawio si na mapie wiata nowe samodzielne pastwo - Republika Cypru. Skoczyo si osiemdziesicioletnie panowanie Anglii, ktra w roku 1878 wydzierawia wysp od wczesnego Imperium Osmaskiego, a w listopadzie r. 1914 zaanektowaa j. Ponad trzysta lat (od r. 1571 do 1878) wysp rzdzili Turcy osmascy. Przedtem Cypr podlega Wenecji, a jeszcze wczeniej Bizancjum. Od tego czasu po dzie dzisiejszy arcybiskupi cypryjscy nosz w czasie ceremonii bero i purpurowy paszcz, a wszystkie dokumenty oficjalne s pisane czerwonym atramentem. W w. VII-X Arabowie przechwytuj czasowo wysp, odbierajc j Bizancjum. W czasie wypraw krzyowych Cypr opanowali krzyowcy, a jednym z jego krlw by synny Ryszard Lwie Serce, rozsawiony nie tyle swoimi czynami, ile powieci Waltera Scotta. Wadz na Cyprze przejo Bizancjum w spadku po Rzymie. Do czasu panowania rzymskiego Cypr wchodzi w skad ogromnego pastwa Aleksandra Macedoskiego i pomaga mu, dajc sto dwadziecia okrtw, w podbiciu Egiptu. Po mierci Aleksandra midzy jego nastpcami rozgorzaa zaarta walka o panowanie nad Cyprem, wygrana przez wadc Egiptu Ptolemeusza. Nie mniej zacita walka o Cypr miaa miejsce wczeniej. W muzeum berliskim znajduje si pamitkowa inskrypcja wyryta na rozkaz krla asyryjskiego Sargona II (okoo 708 r. p.n.e.) w staroytnym miecie cypryjskim Kitionie, mwica o okupacji wyspy - do tego czasu istniao tu siedem niezawisych krlestw. Dla Asyryjczykw Cypr by bardzo wanym punktem strategicznym: ubezpiecza on wszystkie zachodnie posiadoci Asyrii u wybrzey Morza rdziemnego - od Syrii po pnocn cz Azji Mniejszej. Asyryjczycy gospodarowali na Cyprze w okresie od VIII do koca VII w. p.n.e. Pniej, po klsce Asyrii, wyspa dostaje si na krtko pod panowanie Egipcjan. Faraon Egipski Apries (589-568) rozbi flot Cypryjczykw i ich sojusznikw Fenicjan, a jego nastpca Amasis zdobywa wysp w r. 560 p.n.e. Krlowie Cypru staj si wasalami Egipcjan i pac im danin. W r. 540 p.n.e. wysp zdobywa twrca Imperium Perskiego Cyrus II. Pocztkowo krlowie cypryjscy korzystali z pewnej swobody - bili wasne monety srebrne i miedziane, wysyali podarki greckiej wyroczni w Delfach, podpisywali umowy

274

z obcymi pastwami. Na wysp nie przysyano satrapw. Pniej jednak swoboda ta si koczy - Dariusz wcza Cypr w skad swojej pitej satrapii i nakada na wysp ogromn danin - 350 talentw rocznie. W r. 500 p.n.e. Grecy, mieszkacy Jonii, wzniecaj powstanie przeciw Persom. Cypryjczycy przyczaj si do nich. Ich wdz Onejsilos jednoczy ca wysp. Powstanie wkrtce zostaje przez Persw zdawione, sam Onejsilos ginie. Herodot pisze, e tylko przez rok znali Cypryjczycy smak wolnoci - w r. 498 p.n.e. dostaj si ponownie do niewoli. W r. 480 p.n.e. Kserkses rozpoczyna wojn z Grekami i zmusza Cypr do wysania przeciw nim stu pidziesiciu okrtw. Skargi perskich sprzymierzecw wskazuj, e wykonywali to opornie. Wojny grecko-perskie przyniosy zwycistwo Grekom. Jednake Cypr na mocy umowy pozosta pod wadz Persw. Prne byy wysiki Cypryjczykw, aby si uwolni spod tej wadzy. Panowanie Persw na wyspie skoczyo si dopiero po ich klsce w wojnie z Aleksandrem Macedoskim: wtedy Cypr wszed w skad jego wielkiego pastwa.

GRECY NA CYPRZE Ludno Cypru skada si obecnie w osiemdziesiciu procentach z Grekw i posuguje si jzykiem greckim. Po grecku mwi te wielu Turkw stanowicych pozostae dwadziecia procent. Z Grecj wie Miedzian Wysp par tysicy lat zwizkw kulturalnych: od najdawniejszych czasw kolonici greccy osiedlali si na Cyprze, przynoszc wysok kultur i wspania sztuk. Ju dwa tysice piset lat temu oddawano na Cyprze cze greckim bogom: Afrodycie, Zeusowi, Atenie, Artemidzie, Heraklesowi, Apollinowi; Heraklesa czczono i jako boga, i jako herosa. Klasyczna kultura grecka rozpowszechnia si na Cyprze w V-IV w. p.n.e. I po dzie dzisiejszy wznosz si na wyspie wspaniae zabytki sztuki antycznej. Ale, jak wskazuj badania z lat ostatnich, pierwsi osiedlecy z Grecji pojawili si na Wyspie Miedzianej dobre tysic lat wczeniej. Byli to opiewani przez Homera Achajowie, ktrych kultura daa podstawy klasycznej kulturze greckiej. Wojna trojaska - jak udowodniy prace wykopaliskowe Schliemanna i jego nastpcw - bya wydarzeniem historycznym, a nie wymysem Homera. Federacja pastw achajskich zdobya szturmem i zburzya Troj - klucz do opanowania wybrzey Azji Mniejszej. W tym samym czasie - na pocztku XII w. p.n.e. - fala Grekw-Achajw zalaa rwnie poudnie Azji Mniejszej i Cypr (ktry, nawiasem mwic, wymieniaj poematy 275

homerowe). Jednake t fal kolonistw-Grekw poprzedzaa jeszcze starsza fala przesiedlecw z Grecji. Grecy zaczli osiedla si na Cyprze w poowie II tysiclecia p.n.e., to jest trzydzieci pi stuleci wczeniej. W tym czasie udao si Achajom zniszczy swego gronego konkurenta - minojskie pastwo morskie, ktre przez wiele stuleci niepodzielnie panowao na wodach Morza rdziemnego. Grecy-Achajowie, podporzdkowani dawniej krlom kreteskim, zadali swoim dotychczasowym wadcom druzgoccy cios, zawadnli Kret doprowadzajc j do ruiny. (By moe wydarzenie to znajduje swoje odzwierciedlenie w legendzie o Tezeuszu, ktry zabi potwornego Minotaura i uwolni Grecj spod wadzy Krety.) Potga Kreteczykw zostaa unicestwiona, jej flota zniszczona - droga ku Morzu rdziemnemu stana otworem! Achajowie zaczynaj osiedla si na wyspach Morza Egejskiego i na Cyprze (nawet cz wybrzea cypryjskiego otrzymuje nazw achajskiego). Na Wyspie Miedzianej pojawiaj si typowe greckie osady, wznoszone s paace i grobowce podobne do wspaniaych budowli Myken, Tirynsu i innych miast Grecji achajskiej. Kolonizacja wyspy przez Grekw przeprowadzana bya w sposb pokojowy. Autochtoniczna ludno niegrecka zaczyna przejmowa od Grekw ich religi, sztuk, rzemioso, a nawet jzyk. Cz Cypryjczykw osiedla si w pobliskiej Syrii, tak e i tam przenika cywilizacja achajska. Jednake pniej musieli Grecy wie uporczywe boje nie tyle z samymi Cypryjczykami, co z ssiednimi potnymi pastwami, ktre usioway narzuci swoj wadz wyspie. Pastwa te to Egipt i Krlestwo Hetytw wadajce prawie ca Azj Mniejsz, Syri i Palestyn. Egipski faraon Tutmosis III zdobywa Cypr okoo r. 1500 p.n.e. Cypr jest wymieniany w archiwach znalezionych w dawnej stolicy Hetytw Hattusas (w pobliu obecnej wioski tureckiej Boazky). Z tej walki Grecy wychodz zwycisko, prawdopodobnie dziki pomocy ludnoci Cypru. Ale nie tylko Grecy osiedlaj si na Cyprze. rodkowa cz wyspy to lesista dolina otoczona grami. Na poudniu gry agodnie obniaj si ku morzu, tworzc rwniny dogodne do osiedlenia. Trzy tysice lat temu pojawiaj si tutaj kolonie Fenicjan, energicznych eglarzy i kupcw, ktrzy po upadku Krety staj si czoowymi eglarzami wiata staroytnego. Walka midzy Grekami-Cypryjczykami i Fenicjanami przyniosa zwycistwo tym pierwszym. Dziki silnej flocie Cypr zdobywa w IX w. p.n.e. panowanie nad sam Fenicj. 276

Ale ju po upywie lat stu nadchodzi kres niepodlegoci - wyspa dostaje si pod panowanie Asyrii. WIELKI ORODEK METALURGII Tak oto, od czasw pastwa asyryjskiego a do r. 1960 przechodzi Cypr z rk do rk i jedynie na krtko udawao mu si odzyskiwa wolno. C byo przyczyn, e wielkie mocarstwa staroytnoci i redniowiecza - Asyria, Egipt, Persja, Rzym, Bizancjum, Wenecja, Kalifat Arabski, Imperium Osmaskie i Imperium Brytyjskie, walczyy o panowanie nad Cyprem? Przede wszystkim odgrywao tutaj rol pooenie geograficzne wyspy na skrzyowaniu drg midzy Egiptem, Azj Mniejsz i Palestyn. Zawadnicie ni dawao panowanie nad wschodni czci Morza rdziemnego, nad drogami morskimi czcymi te kraje. Ale nie tylko strategicznymi przesankami kierowali si zdobywcy - Cypr od najdawniejszych czasw by jednym z wikszych orodkw metalurgii wiata staroytnego. Cypr nazywano Wysp Miedzian, std te wywodzi si nazwa miedzi - cuprum. Jzykoznawcy uwaaj jednak, e nazwa wyspy pochodzi od roliny, okrelanej w jzykach semickich jako kupru. Niemniej jednak okrelenie Wyspa Miedziana bardzo pasuje do Cypru. Istniej tutaj bogate zoa miedzi, ktrej wydobycie zaczo si w gbokiej staroytnoci, okoo piciu tysicy lat temu. Wyspa jest bogata rwnie w inne mineray, a na jej polach pas si wielkie stada (przede wszystkim owiec), duo tu winnic, rozwinita jest produkcja wina. Nie darmo pisa Strabon: Pod wzgldem urodzajw Cypr nie ustpuje adnej wyspie. Bogaty jest w wino i oliw, posiada wystarczajc ilo zb na wasny uytek. Znajduj si tutaj bogate kopalnie miedzi.

PISMO WYSPY MIEDZIANEJ Nieprzypadkowo z takimi szczegami opowiadamy o rnych ludach, ktre zamieszkiway Cypr czy nim waday. Ludy te uyway bardzo rnych jzykw. Jeden z tych jzykw kryje si pod znakami pisma znajdowanego na Cyprze od poowy XIX wieku. Pocztkowo byy to napisy na monetach i medalach; w staroytnym miecie cypryjskim Idalionie znaleziono stosunkowo dugi, liczcy trzydzieci jeden wierszy napis na plakietce z brzu. Numizmatyka i napisy cypryjskie - taki tytu nosia pierwsza praca naukowa 277

powicona zagadkowemu pismu Cypru, wydana w Paryu w r. 1852. Jej autor opublikowa wszystkie znane mu teksty cypryjskie oraz katalog znakw (naliczy w tekstach pidziesit sze rnych znakw). Wkrtce po tym artykule pojawia si pierwsza publikacja zawierajca odczytany tekst tajemniczego pisma, a nawet przekad napisu z brzowej plakietki z Idalionu. Uczony niemiecki Ruyt porwna znaki pisma cypryjskiego z alfabetem fenickim, zidentyfikowa brzmienie podobnych z wygldu znakw i w ten sposb przeczyta tekst tablicy z Idalionu - zawieraa ona manifest faraona Jahmesa! Uczeni, specjalizujcy si w badaniach dawnych pism, potraktowali to odkrycie jako curiosum a przekad napisu z Idalionu uznano za kpiny. Alfabet fenicki zawiera dwadziecia dwa znaki, pismo cypryjskie - pidziesit sze. Ju samo to porwnanie wiadczy o tym, e dawni Cypryjczycy i Fenicjanie posugiwali si rnymi systemami pisma. Z faktu, i niektre znaki fenickie i cypryjskie s do siebie podobne, absolutnie nie wynika, e brzmienie i sens tych znakw s podobne. Nawiasem mwic, w r. 1872 stao si oczywiste, e jzyk tekstw cypryjskich w adnym przypadku nie jest fenickim. Angielski konsul na Cyprze R. Lang odkry fenickocypryjsk bilingw - tekst w jzyku fenickim i cypryjskim. Bya to wotywna inskrypcja wybitnego Fenicjanina Baalrama do Apollina, datowana z czwartego roku panowania Milkjatona, krla Idalionu i Kitionu (388 r. p.n.e.). W czci tekstu fenickiego pojawia si dwukrotnie wyraz krl - przy imieniu Milkjatona i przy nazwie miast Idalion i Kition. Std te Lang susznie zauway, e dwukrotnie powtarzajca si grupa znakw w tekcie cypryjskim powinna rwnie odpowiada wyrazowi krl. Natomiast znaki stojce obok tego wyrazu oznaczaj imi krla i nazwy miast. Lang nie okreli jednak ani systemu pisma tekstw cypryjskich (czy znak przekazuje liter, sylab czy wyraz), ani jzyka, ani konkretnych znacze pojedynczych znakw. Udao si tego dokona genialnemu angielskiemu uczonemu samoukowi G. Smithowi.

SMITH ROZPOCZYNA PRACE NAD ODCZYTANIEM PISMA CYPRYJSKIEGO Prac nad odczytaniem pisma cypryjskiego rozpocz George Smith w tyme 1872 r., kiedy odkry tekst Gilgamesza. Przede wszystkim okreli system pisma. Pidziesit sze znakw jest to dostatecznie duo na pismo alfabetyczne, literowe, ale zbyt mao na pismo hieroglificzne (w alfabecie istnieje z reguy okoo trzydziestu znakw, w hieroglifice 278

kilkaset). A zatem pismo cypryjskie jest pismem sylabicznym. Tez t potwierdzi nastpujcy fakt. Nazwy geograficzne Idalion i Kition s greckie (jak wikszo nazw na Cyprze). Skadaj si z tematw posiadajcych jednakowe zakoczenie na samogosk i oraz z sufiksu on. Tymczasem w tekcie znaki przekazujce temat nie pokryway si. Mogo to oznacza, e kocowa samogoska i wchodzia w skad rnych znakw sylabicznych: - ti w wyrazie Kition i - li w wyrazie Idalion. Sylaba li wystpowaa rwnie w imieniu krla Milkjatona pisanym Mi-li-ki-ja-to-ne. Tak rozumujc otrzyma Smith prawidowe odczytanie pierwszego znaku pisma cypryjskiego: znak oznacza sylab li. Opierajc si na tym znaku, Smith odczyta rwnie inne znaki sylabiczne, ktre okrelay imi krla i nazwy miast. Oprcz tego Smith zna ustalon jeszcze przez Langa grup znakw, wystpujc dwukrotnie i oznaczajc wyraz krl. Warto doda, e w obydwu przypadkach nie wszystkie znaki byy podobne, podobiestwo wykazyway jedynie trzy pierwsze. Smith zaoy, e w jednym przypadku ma do czynienia z wyrazem krl w mianowniku, a w drugim - w dopeniaczu. Postawiwszy tak tez uczony stan od razu przed problemem: w jakim to jzyku w wyraeniu krl wraz z odmian zmienia si przedostatni fonem? Znajc odpowied na to pytanie mona tym samym ustali, jaki jzyk kryj znaki sylabiczne pisma cypryjskiego. Jzyk grecki by z dawien dawna rozpowszechniony na Cyprze. A w jzyku greckim wyraz krl - basileus, zmienia w dopeniaczu przedostatni fonem (basileos). W ten sposb Smith doszed do prawidowej konkluzji, i jzyk cypryjskich inskrypcji jest jzykiem greckim. Ale najbardziej pikantne jest to, e Smith doszed do najbardziej prawidowego wniosku wychodzc z nieprawidowej przesanki - wyraz krl nie by napisany w mianowniku!

KROK PO KROKU. ZNAK PO ZNAKU Imi krla, grecka nazwa krla - basileus, nazwy dwch miast - wszystko to umoliwio Smithowi odczytanie osiemnastu znakw cypryjskich. Opierajc si na tych znakach, Smith dokona prby odczytania krtkich napisw na medalach cypryjskich, ktre przecie, rozumujc prawidowo, powinny si skada z imion wasnych. I istotnie, znajduje on w tych napisach imi Euagorasa, znanego wadcy Cypru, prowadzcego zaart walk 279

z Persami na pocztku IV wieku p.n.e. (jego imi yje po dzi dzie w ludowych podaniach Cypryjczykw), odnajduje rwnie wiele innych imion. Co prawda, nie wszystkie odczyta prawidowo. Na przykad odczytane przez Smitha imi Pythagoras byo w rzeczywistoci imieniem Philokypros, imi Stasiagoras - imieniem Stasikypros itd. Mimo to jednak udao si Smithowi prawidowo ustali brzmienie ponad poowy znakw pisma cypryjskiego - trzydzieci trzy znaki z pidziesiciu szeciu! Przyjaciel i nauczyciel Smitha, filolog S. Birch, w sposb dobitnie przekonywajcy udowodni, e jedynie jzyk grecki moe by jzykiem napisw cypryjskich - ani egipski, ani starohebrajski, ani fenicki, ani akadyjski nie odpowiadaj swoj budow reguom jzyka tekstw Cypru. Numizmatyk, asyriolog i znakomity znawca jzyka greckiego J. Brandis zdoa okreli znaczenie nowych znakw. Brandis by tym pierwszym uczonym, ktry zacz czyta teksty dugie, nie posiadajce bilingwy. Jemu zawdziczamy odkrycie spjnika i, z pomoc ktrego mona byo bardziej wyranie rozczonkowywa napisy nie posiadajce wsparcia bilingwy. (Spjnik ten brzmia nie jak zwyke greckie kai, lecz kas - i znaki przekazujce ten wyraz zdoa Brandis odnale w tekstach cypryjskich.) Moliwe, e uczonemu niemieckiemu udaoby si doprowadzi do zwyciskiego koca odczytanie pisma cypryjskiego przedwczesna mier przerwaa jednak jego badania. Rodak Brandisa, niemiecki filolog klasyczny M. Schmidt kontynuowa jego dzieo. Schmidt ustali znaczenie prawie wszystkich znakw i, co nie mniej istotne, okreli system pisma znacznie dokadniej ni to uczyniono wczeniej. Pismo cypryjskie jest pismem sylabicznym. Brandis wykaza, e w pimie Cypryjczykw uywano jedynie dwch rodzajw znakw sylabicznych - znaki przekazujce czyste samogoski (a, e, i, o, u) i znaki przekazujce poczenia fonemu spgoskowego i samogoskowego (na przykad ta, ti, te, to, tu) - w ten sposb wszystkie znaki pisma cypryjskiego oddaway zgoski otwarte (tj. zakoczone na samogosk). Zacytujemy pocztek greckiej czci fenicko-greckiej bilingwy z Idalionu, porwnujc j z literowym pismem greckim: i to-i te-ta-ra-to-i ve-te-i pa-si-le-vo-se mi-li-ki-ja-to-no-se in ti tetarti vetei basilwos milkijatnos w czwartym roku [kiedy] krl Milkjaton... Prace nad odczytaniem pisma cypryjskiego zakoczyli jzykoznawcy Deecke i Siegizmund. Nawiasem mwic, do dzi, mimo e znane s znaczenia wszystkich znakw, czytanie wielu tekstw pisma cypryjskiego sprawia jeszcze wiele trudnoci. 280

<<

PO KIM >>

Wyraz srebro po grecku brzmi argyros. W tekstach cypryjskich jest on oddawany znakami sylabicznymi a-ra-ku-ro. Imi Afrodyty okrelaj znaki A-po-ro-ti-ta. Wyraz grecki gar, oznaczajcy bowiem, gdy, Cypryjczycy zapisywali jako ka-re, imi Stasikrates Sa-ta-si-ka-ra-te-se. Jak widzimy z tych przykadw, odchylenia byy nader istotne. Pocztkowo objaniano to tym, e Cypryjczycy mwili barbarzyskim dialektem jzyka greckiego. Ostatnio udao si ustali, e przyczyna rnic tkwi nie w jzyku, lecz w systemie pisma cypryjskiego, oddajcego jedynie zgoski otwarte. Std, gdy sowo koczy si na spgosce, naley doda jakkolwiek samogosk, aby sylaba staa si otwarta, na przykad wyraz teois - bogom trzeba pisa te-o-i-se. Styk fonemw spgoskowych na pocztku lub w rodku wyrazu ulega rwnie likwidacji przy dodaniu samogosek pomocniczych, na przykad Stasikrates = Sa-ta-si-ka-ra-te-se. Ponadto pismo cypryjskie nie odrnia spgosek dwicznych, bezdwicznych i potwartych. Zgoski da, ta, i tha jzyka greckiego oddawane s w pimie sylabicznym jednym i tym samym znakiem ta, zgoski bi, pi i phi - znakiem pi itd. W jzyku greckim istniej dwa fonemy e i dwa o (dugie i krtkie). W pimie cypryjskim nie s one odrniane. Ponadto fonemy nosowe stojce przed spgoskami w ogle nie s wymawiane - wyraz panta wszystko znakami cypryjskimi pisze si pa-ta. Jak widzimy, zmiany transkrypcji fonetycznej wyrazw w pimie cypryjskim s znaczne. Ponadto jzyk grecki Cypryjczykw rni si od greki klasycznej, cho nie tak wyranie, jak sdzono na pocztku. Nic dziwnego, e do dnia dzisiejszego nie udaje si zinterpretowa i przeoy w sposb nie budzcy wtpliwoci wielu wyrazw tekstw cypryjskich.

PISMO ETEOCYPRYJSKIE Czym objani tak niezgodno midzy systemem pisma i jzykiem? Dlaczego znaki pisma cypryjskiego tak bardzo deformoway i znieksztacay sowa greckie? Odpowied moe by jedna: pocztkowo za pomoc pisma cypryjskiego upamitniano wyrazy jzyka nie greckiego, lecz jakiego innego, ktrym mwia ludno Wyspy Miedzianej w staroytnoci. Pismo literowe powstao w Grecji na przeomie IX-VIII wieku p.n.e. Natomiast kolonizacj Cypru rozpoczli Grecy na kilka lat wczeniej. Osiedliwszy si na wyspie przejli pismo 281

tubylcw uywajcych innego jzyka. Ju w r. 1910 odkryto pierwsze teksty napisane cypryjskimi znakami sylabicznymi tak zwanym pismem eteocypryjskim. Znaleziono rwnie niewielk bilingw: tekst napisany w jzyku greckim i jzyku x. Jzykoznawcy, zestawiajc imiona wystpujce w tekcie, doszli do wniosku, e znaczenie znakw, ktrymi napisany jest tekst w nieznanym jzyku, jest takie samo, jak znakw sylabicznych, oddajcych jzyk grecki. Wszystko wskazuje na to, e pismo cypryjskie wyraao pocztkowo jedynie ten nieznany jzyk, a nastpnie zostao przystosowane do jzyka greckiego. Tak oto spotykamy si z sytuacj, jaka duo wczeniej zaistniaa na Krecie: przedgreckie pismo linearne A zostao przystosowane przez Grekw dla oddania ich jzyka (pismo B), przy czym przez pewien czas niegreckie pismo A i greckie B byy uywane rwnolegle. Pismo alfabetyczne pojawio si na Cyprze do pno - w kocu V w. p.n.e. Rwnolegle z nim byo w uyciu pismo sylabiczne, aczkolwiek niezbyt oddawao ono jzyk grecki: jak ju mwilimy, jzykiem tym posugiwaa si niegrecka ludno Cypru (ktra mwia jzykiem o strukturze wyranie rnicej si od greckiego). Ciekawe, e i Etruskowie, rwnie mieszkacy obszaru Morza rdziemnego, posiadali pismo sylabiczne, ktre nie dotrwao do naszych czasw; poprzedzao ono chyba pismo literowe i przez jaki czas oba te pisma wystpoway rwnolegle. Z tekstw, ktre przetrway do naszych czasw, zachowao si nie wicej ni dziesi krtkich fragmentw napisanych pismem eteocypryjskim. Jest to zbyt mao, by odszyfrowa jzyk eteocypryjski. Prawdopodobnie zawieraj one tre podobn do tekstw greckich napisanych znakami sylabicznymi. Teksty greckie s oglnie rzecz biorc mao interesujce: krtkie napisy wotywne, umowy z lekarzami itp. Wane s jedynie dlatego, i wskazuj na grecyzacj Cypru - dominacj jzyka greckiego ju na pocztku I tysiclecia p.n.e. W tym sensie jeszcze waniejsze s teksty eteocypryjskie: gdyby udao nam si przenikn do tego jzyka, moglibymy si dowiedzie, jaki lud y na Cyprze przed Grekami. Poniewa teksty eteocypryjskie jestemy w stanie przeczyta (ale nie zrozumie), istnieje moliwo porwnania inskrypcji eteocypryjskich z napisami w jzykach ludw ssiednich - Etruskw, Hetyto-Luwitw i innych.

282

ETEOCYPRYJSKI, HETYCKI I ETRUSKI Niemiec Bork, Bugar Georgijew, Francuz Deroy, Woch Meriggi i inni uczeni wielokrotnie prbowali znale klucz do tekstw eteocypryjskich. Jednake, mimo ich wysikw, nasza wiedza o najstarszym jzyku Cypryjczykw jest bardzo skromna: jak na razie udao si w sposb wiarygodny ustali znaczenie paru przyrostkw i kocwek oraz zaledwie dwch-trzech sw! Tekst bilingwy, napisany w jzyku greckim i eteocypryjskim, zawier a tylko dwa wyrazy, ktre nie s imionami wasnymi. Grecki tekst inskrypcji zawiera dwa wyrazy o znaczeniu to miasto, eteocypryjski - ana matori. Oczywicie s to znaczenia tosame. Tak rozumujc moemy stwierdzi, e ana jest zaimkiem wskazujcym, natomiast matori oznacza miasto. Udao si jednak si te sta jzykoznawcom do okreli znaczenie kilku innych zaimkw wrd znanych jzykw obszaru eteocypryjskich, na przykad ka - to. S to jak widzimy informacje nad wyraz skpe, mog podstaw poszukiwa rdziemnomorskiego jzyka pokrewnego, by w oparciu o ten jzyk zaproponowa odczytanie tekstw eteocypryjskich. Musimy przyj za pewnik, e wyrazy eteocypryjskie o tym samym brzmieniu, co sowa jzyka-krewniaka, powinny z reguy posiada to samo znaczenie. Jaki jzyk wykazuje podobiestwo do eteocypryjskiego? Zdaniem niektrych jzykoznawcw jest nim jzyk dawnych mieszkacw Azji Mniejszej Hetytw oraz jzyki pokrewne, tworzce grup anatolijsk w indoeuropejskiej rodzinie jzykw. Nie tak dawno radziecki etruskolog Charsekin prbowa w swym referacie wykaza, e nie tylko jzyki anatolijskie, lecz i tajemniczy jzyk Etruskw jest podobny do jzyka eteocypryjskiego. Na przykad w obydwu jzykach jednakowo brzmi zaimki wskazujce ta, ka, ana oraz szereg przyrostkw. Z wyrazami etruskimi zbiene s liczne, nie dajce si rozszyfrowa wyrazy eteocypryjskie, takie jak mana, mari, tusu, eki i inne. Trudno interpretowa to na zasadzie zwykego przypadku - podkrela Charsekin, zastrzegajc si co prawda, e porwnania te pozostaj hipotez, poniewa istotny sens tych wyrazw nie zosta jeszcze wyjaniony. Jednake jeli nawet niektre wyrazy jzyka eteocypryjskiego oka si pokrewne wyrazom tak etruskim, jak i hetyckim, nie moe to by dowodem pokrewiestwa caych tych jzykw. Wtpliwe bowiem, czy jzyk etruski mona zaliczy do indoeuropejskich (do 283

ktrych, jak ustali to jeszcze Hrozn, naley jzyk hetycki). A zatem, te wyrazy etruskie pokrewne hetyckim naley traktowa jako zapoyczenia z jzykw hetycko-luwijskich (z lidyjskiego i innych). Jedynie niewielka liczba wyrazw (nale do nich niektre zaimki) moe by rdzennie spowinowacona i z hetyckim, i etruskim a nawet z eteocypryjskim: jest to ten najstarszy zasb wyrazw przejtych z prajzyka. Przynaleno do tej grupy jzyka hetyckiego i innych jzykw indoeuropejskich jest niewtpliwa, a etruskiego bardzo prawdopodobna. Czy nie mona by si jednak przyjrze jzykowi eteocypryjskiemu w oparciu o dane epigrafiki? Moe ustaliwszy genetyczn przynaleno pisma eteocypryjskiego bdziemy w stanie ustali jeli ju nie przynaleno jzykow Eteocypryjczykw, to przynajmniej wysun jakkolwiek prawdopodobn hipotez na ten temat? TAJEMNICE ZNAKW CYPRO-MINOJSKICH W epoce brzu istniao na Cyprze pismo sylabiczne, ktrego odkrycie jest zasug Evansa. By on pierwszym, ktry opracowa szczegow analiz cypryjskiego pisma z epoki brzu. Okazao si, e pismo to posiadao due podobiestwo do innych pism teje epoki, zwaszcza do linearnego pisma Krety i poudnia Pwyspu Bakaskiego, ale przede wszystkim do niegreckiego pisma linearnego A. Pisma kreteskie byy starsze od cypryjskich, std Evans prawidowo zaoy, e pismo Cypru stanowi prowincjonaln ga kreteskiego i zacz je nazywa cypro-minojskim. Teksty napisane pismem cypro-minojskim s bardzo krtkie, gwnie wystpuj na naczyniach, zawieraj od jednego do omiu znakw. Co prawda ostatnio odkryto rwnie wiksze teksty, zawierajce setki znakw. Budzi to nadziej, e w niedalekiej przyszoci uda si odczyta pismo cypryjsko-minojskie. Pismo cypryjsko-minojskie ma okoo szedziesiciu rnych znakw. Jedna trzecia tych znakw jest zbiena ze znakami sylabicznego pisma klasycznego Cypru. Pismo cypryjsko-minojskie i kreteskie posiada wiele wsplnych znakw. Czy mona, opierajc si na takich przesankach, czyta znaki cypryjsko-minojskie tak, jak czytamy je w klasycznych pismach cypryjskich lub pismach linearnych Krety? Biorc pod uwag podobiestwa tych wszystkich pism - chyba tak. Konieczna jest przy tym ostrono: historia odszyfrowania pism daje nam wiele przykadw, jak to uczony, zafascynowany podobiestwem znakw - nawet pism pokrewnych! - schodzi czsto na manowce. 284

Tak drog do odnalezienia prawidowego sposobu czytania cypryjsko-minojskich znakw, budzc najwiksze nadzieje, moe by nastpujca wskazwka: naley zestawia, przyrwnywa znaki wszystkich pism sylabicznych, a wic linearnego pisma Krety, cypryjsko-minojskiego, klasycznego cypryjskiego i pisma eteocypryjskiego. Jeeli lektura znanych znakw-zgosek w pimie kreteskim i klasycznym cypryjskim wskazuje na ich podobiestwo (oczywicie przy zbienoci formy zewntrznej znakw), oznacza to, e w cigu dzielcego je tysiclecia ich brzmienie nie ulego zmianie, a zatem, znaki cypryjskominojskie powinny by odczytywane dokadnie tak samo. Oto na przykad znak . W klasycznym pimie cypryjskim brzmi on jak to, w kreteskim linearnym A i B podobny znak posiada t sam warto fonetyczn (to). A wic i w tekstach cypryjsko-minojskich naley go czyta jak zgosk to. Znak w pimie linearnym A i B czyta si jak da, w klasycznym cypryjskim - jak ta (wiemy przecie, e nie odrniano w nim d i t), a wic i w pimie cypryjsko-minojskim znak ten powinien by czytany jak da lub ta. Opierajc si na takich wiarygodnych znakach, przyszym specjalistom w tej dziedzinie uda si, by moe, znale klucz rwnie do innych znakw cypryjsko-minojskich i odczyta najstarsze teksty Wyspy Miedzianej. Przeczyta, lecz nie zrozumie, poniewa do dnia dzisiejszego nie wiemy, w jakim jzyku zostay one napisane. Prawdopodobnie klasyczne pismo cypryjskie i eteocypryjskie jest spowinowacone z cypryjsko-minojskim. Natomiast teksty cypryjsko-minojskie s zapewne napisane w jzyku pokrewnym, wzgldnie identycznym z jzykiem tabliczek pisma linearnego A. Problem polega nie tylko na znacznym podobiestwie pisma cypryjskiego i kreteskiego. Tkwi on przede wszystkim w samym charakterze tego pisma, oddajcego przewanie zgoski typu SA. Jest to jzyk typu SASASA, jzyk najstarszej ludnoci Egei. Mwilimy ju o nim w rozdziale powiconym pismu Krety. Takim wanie jzykiem mwili rwnie, jak si wydaje, twrcy pisma cypryjsko minojskiego. W tym przypadku mamy do czynienia oczywicie z potrjnym pokrewiestwem - Minojczycy z Krety mwili w jzyku pokrewnym jzykowi Minojczykw z Cypru, a jedni i drudzy pisali, korzystajc z pokrewnych systemw pisma. Jak ju mwilimy, nie jest wykluczone, e minojskiemu jzykowi tabliczek pisma linearnego A pokrewny jest etruski; jeeli jzyk cypro-minojski posiada wizy pokrewiestwa z eteocypryjskim (spokrewnionym prawdopodobnie z etruskim), to gmach jzykw egejskich okae si nader imponujcy.

285

KIM JESTE AFRODYTO? Afrodyt, bogini mioci i urody, nazywano rwnie Kipryd* - poniewa za jej miejsce urodzenia uchodzi Cypr. Teraz, kiedy ju poznalimy peen tajemnic problem jzykowy Cypru, rodzi si w peni uzasadnione pytanie: czy bogini mioci i urody bya Greczynk? W panteonie bogw greckiego Olimpu Afrodyta zajmuje miejsce poczesne. Mitologia antyczna gosi, e pikna bogini mioci narodzia si z piany morskiej - zwrmy uwag, ile to obrazw poetyckich zrodzi ten mit w malarstwie i poezji! Sam wyraz Afrodyta nie budzi na pierwszy rzut oka adnych wtpliwoci co do swego greckiego pochodzenia; wywodzi si od aphros, co znaczy piana. Wydawaoby si, e greckie pochodzenie Afrodyty nie moe budzi wtpliwoci. Jednake w wietle ostatnich bada jzykoznawcw i religioznawcw staje si coraz bardziej oczywiste, e mit o narodzinach z piany zosta wymylony przez Grekw w celu powizania obcego imienia Afrodyta z potocznym wyrazem aphros. Mamy tutaj do czynienia z przypadkiem tak zwanej mitologii ludowej. Przywoajmy epos homerowy, wojn trojask, ktra pornia bogw na Olimpie. Afrodyta, podobnie jak jej brat Apollo, wystpuje przeciwko Grekom, a szczegln sympati obdarza gwnego winowajc konfliktu, Parysa. Jej synem jest Eneasz, krl Dardanw, walczcych po stronie Trojan. Dardanowie nie s pochodzenia greckiego, lecz bakaskiego. Przed Grekami, jak ju mwilimy, Bakany zamieszkiway plemiona Pelazgw. Z wierze jakiego starobakaskiego (czy raczej paleobakaskiego) ludu Afrodyta trafia do panteonu greckiego. Ale jest to zaledwie jedna z hipotez. Wedug innej bogini mioci Hellenw nie jest Bakank, lecz pochodzi od tajemniczych Etruskw. Prba wyjanienia tego imienia od greckiego aphros jest bdna. Na szczeglnie powane potraktowanie zasuguje prba wyprowadzenia imienia Afrodyty z etruskiego pruth, purth wzgldnie eprthni (jest to jeden z nielicznych wyrazw etruskich, ktrych znaczenie udao si uczonym wyjani - jego sens to oczekiwany, gwny, naczelny, pan). Moliwe, e Afrodyta jest tylko greckim wariantem tego wyrazu etruskiego. Wwczas naleaoby ten wyraz tumaczy jako najwysza, pani (na marginesie warto doda, i wyraz ten przedosta si do aciny w formie apru i std nazwa miesica apriel powiconego w tradycji antycznej Afrodycie!).
* Na Cyprze (Kypros) czczono Afrodyt pod imieniem Kypris. Homer, Odyseja, VIII, 265-285 prze. Lucjan Siemieski, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1975 (przyp. tum.).

286

Obok adresu paleobakaskiego i etruskiego mona wskaza na inne, na przykad cypryjski. Cypr nalea do gwnych orodkw kultu Afrodyty. Oddawano jej cze rwnie na Kyterze oraz na innych wyspach archipelagu egejskiego. Tutaj bya opiekunk eglarzy, a wanie eglowanie stanowio gwne zajcie wyspiarzy. I nie jest wykluczone, e pierwotnie bya Afrodyta lokalnym bstwem Cypru wzgldnie wysp Egei. Znakomitymi eglarzami staroytnoci byli mieszkacy Krety. Kultura minojska wywara ogromny wpyw na klasyczn kultur Grekw. Jest rwnie moliwe, e bogini minojska Afrodyta zostaa zapoyczona przez Hellenw, podobnie jak sztuka freskw, kanony architektury i inne osignicia cywilizacji. Zauwamy wreszcie, e w kulcie Afrodyty jest wiele podobiestw do kultu fenickiej bogini przyrody, mioci i maestwa - Astarte. Kult ten wywodzi si z kolei z kultu wielkiej bogini Isztar, ktr czcili mieszkacy Mezopotamii: Babiloczycy, Asyryjczycy. W czasach grecko-rzymskich Astarte i Afrodyta byy imieniem wymiennym. Moliwe jednak, e by to po tysicleciach powrt do pierwotnego obrazu, rozdzielonego na Astarte Fenicjan i Afrodyt Hellenw. Stworzy Afrodyt mogli zatem Minojczycy i staroytni Cypryjczycy, Fenicjanie i Paleobakanowie (Pelazgowie, Trakowie, Frygowie), tajemniczy Etruskowie i eglarze wysp archipelagu egejskiego. Jedno jest tutaj oczywiste: pikna Afrodyta, bogini mioci, opiewana przez Hellenw a pniej przez setki poetw europejskich, bya bogini nie greck, lecz barbarzysk. BARBARZYCY NA OLIMPIE Jeli jednak jest to hipoteza prawidowa, to rwnie barbarzyc powinien by brat Afrodyty, sam Apollo! Jeden z gwnych bogw Olimpu, opiekun pasterzy i eglarzy, podrnikw i poetw, bg wyroczni i muzyki, wadca wiata i soca, Febus to jest Janiejcy - barbarzyc? Hipoteza bardzo ryzykowna... A jednak prawdziwa. Przypomnijmy sobie opowie o wojnie trojaskiej. Kto wznis niedostpne mury Troi? Apollo. Kto obdarzy Trojank Kassandr darem proroczym? Apollo. Kto sprowadzi zaraz na wojska greckie szturmujce Troj? Znw Apollo... Mona powiedzie, e w czasie wojny trojaskiej bg ten zachowywa si jak zdrajca, stale wystpowa przeciwko Hellenom. Nie o zdrad tu jednak chodzi, lecz o fakt, e pierwotnie Apollo nie by bogiem greckim, lecz barbarzyskim, chocia dosta si do panteonu greckiego bardzo dawno. 287

Rnorodna osobowo, wielostronna dziaalno Apolla przemawia za tym, e zanim wstpi na Olimp, wchon w siebie du liczb lokalnych bstw rnych ludw zamieszkujcych rejony Morza Egejskiego, Azji Mniejszej i Bakanw - pisze W. Nieroznak, jeden z wybitniejszych znawcw jzykw paleobakaskich. - I sprzyjanie Trojanom, i - w fakt, e szereg najstarszych wity Apollina znajdowao si w Azji Mniejszej, potwierdza jego maoazjatyckie pochodzenie. Na jednym z otarzy hetyckich, znalezionych w Azji Mniejszej, wyryta jest hieroglificzna inskrypcja z imieniem Apulunesa. Jest to niewtpliwie hetycki wariant Apollina... Niektrzy uczeni samo imi Apollina wywodz z hetyckiego rdzenia o znaczeniu drzwi. Ostatnio - kontynuuje Nieroznak - wysunito hipotez, e kult Apollina nie narodzi si jednak w Azji Mniejszej, lecz na terenach naddunajskich, w rejonie Karpat, gdzie pierwotnie mieszkay plemiona paleobakaskie. Pniej przesiedliy si one na Bakany, do Grecji i Azji Mniejszej, przenoszc tam swoje wierzenia, midzy innymi w boga-wilka, ktre przeszo pniej na Apolla (Apollo Wilczy). Barbarzyc by syn Apolla, Asklepios, bg zdrowia, rozkazujcy wom, znany bardziej w wymowie rzymskiej jako Eskulap. W jzyku greckim sam wyraz asklepios nic nie znaczy. Natomiast w przekadzie z paleobakaskiego oznacza boga wopodobnego. Nic te dziwnego, i wystpuje wsparty na lasce oplecionej przez wa. Twrca muzyki i poezji, genialny Orfeusz, ktry sw sztuk podbi pieko, rwnie nie jest Grekiem, lecz barbarzyc. Wszystkie rda jako ojczyzn Orfeusza podaj Tracj. Prawdopodobnie pochodzenia paleobakaskiego jest rwnie Demeter, bogini pl i urodzaju. Jej imi oznacza matka-ziemia. Tumaczenia tego nie naley dokonywa ze starogreckiego, lecz z jzyka paleobakaskiego. Pierwszy komponent imienia - de oznacza w tym jzyku ziemia. Natomiast drugi komponent - metra, tj. matka, istnieje we wszystkich jzykach indoeuropejskich, np. niemieckie mutter, rosyjskie mat itd. Jeden z bardzo znanych w Grecji staroytnej bogw, Dionizos, by rwnie barbarzyc. Jego matk bya paleobakaska - frygijska, wzgldnie tracka - bogini Semele, urodzi si podobnie jak i Orfeusz - w Tracji, wychowywa go satyr Sylen, w Tracji mieszkaa mityczna ywicielka Dionizosa - nimfa Nyse. Dionizos, bg ycia, winoroli i w ogle rolin, bg umierajcej i odradzajcej si przyrody, by w staroytnoci jak gdyby zaprzeczeniem Apollina. Wielbili go proci ludzie, podczas gdy Apollina czcia arystokracja. Jednake obaj bogowie posiadali wiele cech wsplnych i to nie tylko w odniesieniu do sprawowanych funkcji, lecz i pochodzenia. Podobnie jak Apollo, Dionizos by bogiem syntetycznym, wchon wierzenia rnych 288

ludw, krain i epok. Podobnie jak Apollo pochania bstwa lokalne, przejmujc ich funkcje, a imiona tych bstw staway si jego przydomkami i nazwami. Wystpowa na przykad pod imieniem Sabazjos. Byo to imi paleobakaskiego bstwa przyrody. Cztery razy w roku miay miejsce misteria ku czci Dionizosa, podczas ktrych odbyway si wesoe procesje, piewano pieni-dytyramby ku czci boga wesela i wina. Wyraz dytyramb nie jest pochodzenia greckiego. Prawdopodobnie i same obrzdy Grecy zapoyczyli od barbarzycw - Paleobakanw. Wskazuje na to fakt, i w podobny sposb oddawano cze antycznej bogini Cottyto, trackiej bogini rolinnoci. Jak moemy to podsumowa? Afrodyta i Apollo, Asklepios i matka-ziemia Demeter, Orfeusz i Dionizos - wszyscy ci bogowie nie s bstwami rdzennie greckimi, lecz barbarzycami, ktrzy dostali si na Olimp Hellenw. Nawiasem mwic, rwnie gromowadnego Zeusa, wadcy Olimpu, nie mona uwaa za boga greckiego. Jest to bstwo wszystkich najdawniejszych Indoeuropejczykw - protobstwo w greckim wariancie. C wreszcie w religii Grekw byo greckie? Przecie i sam Olimp lea na terenie Tracji, a i nazwa gry nie jest pochodzenia greckiego, lecz paleobakaskiego! Przede wszystkim czyst Greczynk bya Atena, aczkolwiek istnieje hipoteza, e samo imi rwnie nie jest pochodzenia greckiego. Aten czcili jako jedno z bstw najwyszych zarwno Grecy klasyczni jak i ich poprzednicy Grecy-Achajowie. Nic wic dziwnego, e staa ona murem za Hellenami podczas wojny trojaskiej, a w czasie pokoju bya opiekunk pracy, sztuki i urodzaju (jako konkurentka barbarzyskiej Demeter!). I nic dziwnego, e gwn wityni Ateny by Partenon, serce Attyki. A i stolica Grecji otrzymaa nazw na cze wielkiej bogini Ateny. Greczynk bya ona Zeusa, Hera, czczona w tej postaci przez Grekw-Achajw przed czterema tysicami lat. Za Hellena naley uzna Hermesa. Pierwotnie by on opiekunem pasterzy i bstwem lokalnym Arkadii. Pniej sta si bstwem oglnogreckim, opiekunem podrnikw i kupcw. Pochodzenia greckiego bya dua liczba bogw drugorzdnych i pierwszorzdnych herosw w rodzaju Tezeusza. Wreszcie struktura Olimpu, hierarchia bogw i bogi jest rwnie wytworem myli kapanw helleskich. To wanie oni zredagowali rne mity i wierzenia, sprowadzajc je do uporzdkowanego systemu i przenieli ziemskie porzdki do nieba i na Olimp. Redakcji poddano nie tylko mity Hellenw, ale i mitologi ich ssiadw i poprzednikw: Minojczykw i Pelazgw, Trakw i Frygw, mieszkacw Cypru i wysp archipelagu egejskiego, a nie wykluczone, e i tych ludw, o ktrych nic nie wiemy, a ktrych imiona przetrway wrd mieszkacw antycznego Olimpu. 289

Nawet w takiej, jakby si wydawao na wskro przestudiowanej dziedzinie, jak mitologia antyczna, nauka wspczesna dokonuje zupenie nieoczekiwanych odkry!

IBERIA W HISZPANII I IBERIA NA KAUKAZIE W Wielkiej Brytanii, niedaleko Salisbury, znajduj si fascynujce budowle wzniesione z gigantycznych kamiennych monolitw. Jest to Stonehenge, ktrego wiek i pochodzenie do dnia dzisiejszego nie zostay w peni wyjanione. Podobne budowle odnaleziono i we Francji. S to tzw. dolmeny*, zbudowane z dwu lub wicej pyt kamiennych i przykryte wielkim, paskim blokiem (jedna z tych pyt way 40 000 kg, a dostarczono j co najmniej z odlegoci 30 km). Oryginaln odmian tych antycznych monumentw spotykamy w Armenii i Gruzji. S to tzw. wiszapy - ogromne, do piciu metrw wysokoci postacie ryby. Dolmeny podobne do francuskich znajduj si na czarnomorskim wybrzeu Kaukazu. A moe te wszystkie przedhistoryczne budowle s dzieem jednego narodu? Zagadkowa jest w dalszym cigu przynaleno najstarszych mieszkacw Europy do okrelonej grupy jzykowej. Tak jak dzisiaj wiele rnojzycznych narodw zamieszkuje kontynent europejski, tak rwnie wiele narodw i jzykw wystpowao w antycznej Europie. Ale z tej jzykowej szachownicy Europy poudniowej wyowi mona intrygujc ni wspln midzy jzykiem Baskw, najstarszych mieszkacw Pwyspu Pirenejskiego, a jzykiem mieszkacw Kaukazu. Do dnia dzisiejszego jzyk Baskw pozostaje zagadk dla jzykoznawcw. Zajmuje on wrd jzykw Europy miejsce zupenie wyjtkowe. Nie znajduj analogii wrd jzykw indoeuropejskich, ktre jak morze rozlay si po caej zachodniej Europie i okryy Baskoni - wysepk Baskw, ani liczebniki, ani zaimki, ani najbardziej podstawowe sowa baskijskiego sownika. Antyczna Hiszpania nosia nazw Iberii. Mniej wicej w tym samym czasie istniao na Kaukazie pastwo Iberia. Stare baskijskie sowo aba znaczy przodek, a w jzyku gruziskim (na przekr wszystkim jzykom indoeuropejskim) sowo babua znaczy dziadek. Gowa w jzyku baskijskim to buru. Signicie do jzyka starogruziskiego wskazao, e kiedy sowo bura oznaczao nakrywa gow, buru-li - dach, a ta-burw-a to ofiarowa pienidze na pogrzeb - pojcie odnoszce si do jeszcze bardziej archaicznego zwrotu: ka pienidze w charakterze podarku na gow umarego.
* Grobowce megalityczne z okresu neolitu.

290

W ten sposb archeologia jzyka wskazuje nam zbieno szeregu sw w jzyku Baskw i starogruziskim. Z drugiej strony jzyk gruziski (a raczej jzyki kartwelskie: gruziski, swaski i zaski jako trzy samoistne jzyki Gruzji), podobnie jak i jzyki zachodniego Kaukazu, posiada, zgodnie z ostatnimi wynikami bada, cechy pokrewne jzykowi Hatti. Jzyk pastwa Urartu, potnego mocarstwa Bliskiego Wschodu w IX-VI wiekach p.n.e., okaza si pokrewnym jzykowi Hurytw, twrcw krlestwa Mitanni, ktrego potga zamia wielko Asyrii i Babilonu i ktre byo jednym z najpotniejszych pastw wiata staroytnego. Midzy krajem Baskw a Azj Zachodni ley obszar rdziemnomorski. Wrd nazw rzek, wysp, osiedli, gr tego ogromnego rejonu, pochodzenia niewtpliwie indoeuropejskiego, ju dawno zauwaono nazwy, ktrych w adnym razie nie mona wyjani za pomoc zasad jzykw indoeuropejskich. Na przykad, wiele nazw staroytnych miast Egei posiada kocwk -nf sufiks - nf jest oczywicie nieindoeuropejski. W Azji Mniejszej wystpuj nazwy z kocwk zblion -nd. Jak widzimy, od Kaukazu po Sycyli, a moliwe e i dalej na zachd, po Hiszpani, cignie si jednolity acuch nazw przedaryjskich. Zagadnienie pokrewiestwa jzyka Baskw z kaukaskim naley do najbardziej frapujcych problemw jzykoznawstwa. Baskijski wraz ze swymi dialektami nie jest jeszcze dostatecznie zbadany. Dopiero teraz rozpoczynaj si, przy uyciu nowoczesnych metod, studia nad licznymi jzykami Kaukazu. Jak na razie nie potrafiono udowodni pokrewiestwa jzykw kaukaskich w obrbie samej tej grupy. Dlatego te porwnania, w ktrych jedno baskijskie sowo mona zestawi z kabardyskim, drugie z gruziskim, a trzecie z awarskim, nie budz zaufania. Szereg uczonych odrzuca kategorycznie baskijsko-kaukask hipotez. Inni znw, a w tej liczbie wybitny znawca spraw Kaukazu prof. A. S. Czikobawa, sdz, e problem zwizkw jzyka Baskw z jzykami Kaukazu znajdzie pozytywne rozwizanie. Istot zagadnienia najtrafniej scharakteryzowa wybitny radziecki znawca jzyka baskijskiego J. W. Zycar: Moliwe jest pokrewiestwo baskijsko-kaukaskie. Stwierdzenie, e go nie ma, jest tak samo przedwczesne, jak stwierdzenie, e jest na pewno.

EUROPA JESZCZE NIE ODKRYTA Kontynent europejski to pod wieloma wzgldami jeszcze terra incogmta. Kady rok przynosi nowe odkrycia: bd to kurhany Scytw, bd miasta i osiedla Etruskw, stanowiska 291

ludzi wieku kamiennego na pnocy Europy. Na Malcie odkryto niedawno potne budowle, ktrych wiek okrela si na par tysicy lat. Na Korsyce w ostatnich latach archeolodzy odkryli posgi granitowe majce okoo trzech metrw wysokoci, ktre powstay, jak si sdzi, w XV w. p.n.e. Nowych odkry osiedli staroytnych dokonano na Krecie i na innych wyspach Egei. Na wyspie Lemnos znaleziono dokumenty napisane w jzyku bliskim etruskiemu; niewykluczone, e s to lady wdrwki Etruskw z Azji Mniejszej na zachd, do Italii. W dalszym cigu mg tajemnicy owiana jest historia potnego pastwa Tartessos, lecego na terenie dzisiejszej Hiszpanii, o ktrym wspomina Biblia oraz autorzy antyczni. Nie udao si dotd odszuka stolicy tego pastwa ani okreli jego jzyka. Po dzi dzie nie udaje si ustali jzykowej przynalenoci najstarszych mieszkacw Anglii i Francji, zamieszkujcych te ziemie przed przybyciem indoeuropejskich Celtw. Czy nazwy London, Thames nie s wzite z jzyka tego ludu? Nie s bowiem celtyckie. Czy to nie ten lud wznis kamienne monolity Stonehenge? Kim byli twrcy kolebki cywilizacji europejskiej - kultury kreteskiej? Na pytanie to brak jest cisej odpowiedzi i nie bdzie jej tak dugo, jak dugo nie uda si odczyta pisma linearnego A, dysku z Phaistos i hieroglifw Krety. Moe byy to hipotetyczne ludy baskijsko-kaukaskie, moe inny lud posugujcy si jzykiem ju dzisiaj wymarym, po ktrym zostay jedynie lady w nazwach osiedli i rzek Europy. Odczytanie pism Azji Mniejszej i pisma linearnego B wykazao, e ludy indoeuropejskiej rodziny jzykowej zamieszkiway rejon rdziemnomorski na wiele stuleci przed przybyciem tutaj historycznych Dorw i Latynw - przodkw Grekw i Rzymian. Dlatego jzykw tej rodziny nie wycza si z grona pretendentw. A moliwe, e najstarszymi mieszkacami Krety (jak sdzi Artur Evans) i caego wiata egejskiego byy ludy zamieszkujce kontynent, ktrego prehistoria zwizana jest nierozerwalnie z Europ poudniow. Ten kontynent - to Afryka.

292

CZARNA ATLANTYDA

GIGANTYCZNE MUZEUM SZTUKI PIERWOTNEJ Najwiksza pustynia wiata. Rozpalona, martwa, straszna. Tylko gdzieniegdzie wrd morza piasku i ska skpymi kpami zieleniej oazy. Woda oznacza tu ycie. Kiedy, dziki yciodajnej wilgoci, dzisiejsza pustynia bya krajem kwitncym. Przed czterdziestu tysicami lat paday tutaj deszcze, zieleniay trawy. Na Saharze pojawili si przodkowie ludzi wspczesnych. Skd przyszli? Moe z Afryki pnocnej? Moe z dzisiejszej Somalii, moe z poudniowej Europy? Prymitywne narzdzia kamienne znalezione na tych obszarach, s zadziwiajco podobne do spotykanych na Saharze! Lecz oto deszcze przestaj pada, nadchodzi susza. Piaski rozpoczynaj nieubagany szturm, rolinno ginie. Kwitncy kraj zamienia si w wielk pustyni, nieporwnanie wiksz ni dzisiejsza Sahara. Piaski zasypuj cay pnocny Sudan. Ale miny tysiclecia i klimat znw si zmieni, popyny rzeki, powstay jeziora, zjawia si rolinno i zwierzta, a w lad za nimi i ludzie. Niewiele wiemy o pierwszych mieszkacach Sahary - myliwych wczesnego paleolitu. Dopiero drugi okres rozkwitu wielkiej pustyni wzbogaca nasz wiedz, a to dziki temu, e jej mieszkacy pozostawili nam bezcenne pomniki sztuki, ktre stay si wanym dokumentem historii - freski skalne. W poowie ubiegego stulecia przemierza pustyni Heinrich Barth, sawny podrnik niemiecki. W pobliu jeziora Czad natkn si nieoczekiwanie na rysunki przedstawiajce ludzi w maskach, w myliwskim rynsztunku. Wrd sylwetek zwierzt, na ktre polowa brak byo okrtu pustyni - wielbda. Wskazywaoby to na wiek tych rysunkw - okoo dwch tysicy lat. Pniej natykamy si na nowe znaleziska. To jeden, to drugi podrnik przynosi wieci o odkryciu nowych rysunkw skalnych. A kiedy na Saharze pojawiaj si geologowie, liczba znalezisk jeszcze bardziej wzrasta. Nosoroce, sonie, rydwany bojowe, o ktrych wspomina Herodot, yrafy, konie, owce, rnorodne figury ludzkie narysowane lub wyryte w skale. Prawda, e rysunki te byy rozproszone, mimo i wystpoway w wielu miejscach, oglna ich liczba nie jest taka wielka. Trudno byo wyrobi sobie na ich podstawie peny obraz antycznych mieszkacw Sahary - przedstawiay one jak gdyby rozproszone sowa i wiersze tekstu, a nie ca zwart ksig.

293

Ale i ta ksiga zostaa otwarta i przeczytana. W r. 1933 porucznik mecharysw* Brenans, jadcy na czele oddziau, zauway na urwistej skale wizerunki idcych soni z podniesionymi trbami, postacie nosorocw, yraf, hipopotamw. Po przejciu nastpnych dwunastu kilometrw dostrzeg nowe rysunki, na ktrych obok zwierzt wystpuj dziwne czekopodobne istoty ze zwierzcymi gowami. O swoim sensacyjnym odkryciu w wwozie Tassili Brenans powiadomi paryskich i algierskich uczonych. Trzeba byo trzydziestu trzech lat, aby doszo do zorganizowania duej ekspedycji, ktra moga przestudiowa ksig obrazw pozostawion przez mieszkacw obszaru stanowicego dzisiaj pustyni. To, co znalelimy w labiryncie ska Tassili, przechodzi wszelkie pojcie. Odkrylimy setki freskw z tysicami postaci ludzi i zwierzt. Jedne wystpoway samotnie, inne tworzyy cae kompozycje - opowiada kierownik ekspedycji, Henri Lhote. - Rysunki te, bez adnych wtpliwoci, ilustruj ycie rnych narodw. Wstrzsna nami rnorodno stylw i tematw, jak odkrylimy przy badaniu rnych nawarstwie malowide. Obok malekich kilkucentymetrowych postaci znajdowalimy rysunki ogromnych rozmiarw. Widzielimy ucznikw usiujcych owadn stadem bawow i wojownikw walczcych maczugami; stado antylop, ludzi w odziach w pogoni za hipopotamami, sceny tacw, uczt itp. Jednym sowem, znalelimy si jakby w ogromnym muzeum sztuki prehistorycznej. Tysice lat temu yli tutaj myliwi, ktrzy pozostawili wspaniae rysunki zwierzt i ludzi podobnych z wygldu do dzisiejszych mieszkacw poudniowej Afryki Buszmenw. Po nich pojawiaj si pasterze-koczownicy, wypasajcy swe stada w sawannach: dziao si to w okresie, kiedy w dolinie Nilu kadziono podwaliny wielkiej cywilizacji egipskiej. Warstwa nastpna to okres koni i rydwanw - jak to okrelaj badacze - ktrego rodowd zwizany jest z inwazj Hyksosw na Egipt. Wizerunki rydwanw bardzo przypominaj rysunki kultury antycznej Krety. Etap nastpny - okres wielbda - zaczyna si na dwiecie lat przed nasz er i koczy si rysunkami, jakie mona spotka i dzisiaj u Tuaregw. Wiek antycznych zabytkw Tassili okrela si dzisiaj (z wieloma zastrzeeniami) na siedem do dziesiciu tysicy lat. Znajdujemy jednak na obszarze Afryki jeszcze starsze zabytki... Czowiek zasiedla Czarny Ld od niepamitnych czasw, a skalne malowida rozrzucone na jego ogromnej przestrzeni, od Sahary do Poudniowej Afryki, mwi zarwno o dawno minionych, jak i o bliszych nam zdarzeniach.

Wojskowe oddziay jedcw na wielbdach.

294

W wielu rejonach Czarnego Kontynentu, prawie do naszych czasw, na kamiennych stronicach ska bya zapisywana historia ludw Afryki.

WIELKIE ZIMBABWE Czy na poudnie od Sahary istniaa wielka cywilizacja? Czy moe od czasw paleolitu do wtargnicia Europejczykw istnia tam ustrj wsplnoty pierwotnej? Pierwsz odpowied na te pytania dao nieoczekiwane odkrycie w poudniowej Afryce dwch ogromnych budowli. Jedna z nich wznosia si na szczycie stumetrowego wzgrza i swym wygldem przypominaa zamki europejskich feudaw. Podobiestwo byo jednak tylko zewntrzne. Mury zamku wzniesiono bez uycia spoiwa, bez cementu, gliny czy jakiejkolwiek zaprawy. Mimo to wysoko tych murw siga dziesiciu metrw, a grubo - szeciu. Wewntrz murw stay baszty. Zamek ten jak gdyby wyrs z otaczajcych ska i sprawia oszaamiajce wraenie, jako e w tych okolicach ludzie mieszkaj w ubogich chatach z trzciny i somy. Niewiele mniej majestatyczna okazaa si i druga budowla, odkryta w pobliu zamku, zbudowana w ksztacie owalu o obwodzie muru okoo 250 m (wysoko 10 m). Na te cyklopie ciany uyto blisko 100 000 000 kg kamienia. Kiedy wiadomo o odkryciu Wielkiego Zimbabwe (tak nazw nadali budowlom okoliczni mieszkacy, w ktrych jzyku Zimbabwe oznacza kamienny dom) dotara do Europy, pierwsz reakcj uczonych byo niedowierzanie. Skd mogy si wzi w Afryce tak potne budowle? Ale lata nastpne przyniosy nowe odkrycia imponujcych ruin na poudniu kontynentu afrykaskiego. W dolinie rzeki Zambezi, na zboczach grskich Niekierku, natrafiono na ruiny budowli, o ktrych naoczni wiadkowie twierdzili ze zdumieniem, e wzniesienie ich kosztowao tyle pracy, co budowa piramid, a moe i wicej. Na poudnie od Niekierku, w grzystej i trudno dostpnej okolicy, odkryto kamienne akwedukty cignce si kilka kilometrw, zbudowane z tak znajomoci rzeczy, jak nie zawsze spotyka si u naszych inynierw wyposaonych w dokadne przyrzdy pomiarowe. W Mapungubwe, na poudnie od Limpopo, w pobliu Wielkiego Zimbabwe, nieomal na powierzchni znaleziono zote naszyjniki, bransolety, kawaki zotej blachy - pozostaoci figurek nosorocw wykonanych z cienkich zotych pytek. Figurki te posiaday ogony i ucha wykonane z kutego zota bardzo misternej roboty. 295

Do czasw dzisiejszych w poudniowej Afryce odkryto ponad czterysta pomnikw dawnej cywilizacji. Nim jednak uczeni uwiadomili sobie ten ogromny zasig terytorialny zaginionej kultury, zaraz po odkryciu Wielkiego Zimbabwe nasuno si pytanie: czyim dzieem s te imponujce budowle, jakiego narodu, i w jakim czasie powstay? Mauch, geolog niemiecki, drugi Europejczyk ogldajcy Wielkie Zimbabwe, zaraz po powrocie do Europy owiadczy: Nie ma wtpliwoci, e te kolosalne budowle pochodz z okresu odlegej staroytnoci, jak rwnie nie ulega kwestii, e nie mog one by dzieem tubylcw. Mauch ustali nawet dokadny adres budowniczych Wielkiego Zimbabwe i okres powstania: staroytna Judea, trzy tysice lat temu. Zamek na wzgrzu Mauch okreli jako dokadn kopi wityni Salomona, a potny eliptyczny budynek uzna za dokadn kopi paacu krlowej Saby, w ktrym mieszkaa podczas swojej wizyty w Jerozolimie. Mauch by pewien, e wanie tutaj, w poudniowej Afryce, odnaleziono legendarny Zoty Ofir. POSZUKIWANIA KOPAL KRLA SALOMONA Krl Salomon - mwi Biblia - utworzy flot w Esjon-Geber koo Elat nad brzegiem Morza Czerwonego w kraju Edomu. Hiram za przysa do tej floty swoich sug, eglarzy znajcych morze [aby byli] razem ze sugami Salomona. Po pewnym czasie wyruszyli do Ofiru i wzili stamtd czterysta dwadziecia talentw zota i przywieli krlowi Salomonowi...* Flota Hirama, ktra dostarczya zoto z Ofiru, przywioza rwnie drewno sandaowe i wielk ilo drogocennych kamieni... [rozdz. 10 w. 11]. Albowiem pynca do Tarszisz flota krlewska razem z flot Hirama przybywaa co trzy lata, przywoc z Tarszisz zoto i srebro, ko soniow oraz mapy i pawie... [rozdz. 10 w. 22]. Krl Salomon jest postaci historyczn. Wada pastwem izraelsko-judejskim w okresie jego rozkwitu, w X w. p.n.e. Hiram (lub Hirom I) by jednym z wadcw fenickich, wspczesnym Salomonowi. Esjon-Geber to dzisiejsza zatoka Akaba. Czterysta dwadziecia talentw zota to wedug wspczesnego systemu miar w przyblieniu pitnacie ton. Zatem kraj Ofir? Od paru stuleci trwaj prby odszukania tego zagadkowego kraju, z ktrego, jeli wierzy Biblii, krl Salomon przywiz pitnacie ton zota. Gdzie, w jakim punkcie kuli ziemskiej ley ten kraj zota?
* Biblia Tysiclecia, Trzecia Ksiga Krlewska, Pozna 1965.

296

Niektrzy uczeni prbowali szuka Ofiru w Arabii. Ale po co wwczas byo wyposaa morsk ekspedycj, skoro prowadz tamtdy najstarsze szlaki karawan? W normalnych warunkach mona byo dotrze do poudniowego rejonu Pwyspu Arabskiego w cigu szedziesiciu piciu dni; w jakim wic celu budowa flot, wchodzi w spk z Fenicjanami i raz na trzy lata wysya okrt? Sprzeczno oczywista. Prbowano szuka Ofiru w Zatoce Perskiej. Ale i tam, podobnie jak w Arabii, prowadz ldowe szlaki karawan z Palestyny. A moe kraj zota to Indie? Ale przecie w cigu caej swej historii Indie tylko importoway, a nie wywoziy zoto. W jaki sposb ubodzy Izraelici mogli zdoby tak mas zota? Moe wic Ofir to Zoty Chersones, jak nazywano w staroytnoci Pwysep Malajski? Jest to wersja Jzefa Flawiusza. Po upywie czternastu stuleci wersj t podtrzyma sam Krzysztof Kolumb. Przecie to on forsowa Atlantyk w nadziei dotarcia do Indii Wschodnich, kraju zota, Ofiru! Przyjrzyjmy si tym wersjom po kolei, zacznijmy od Pwyspu Malajskiego. W X w. p.n.e. niemoliwa bya podr z Morza Czerwonego do Malakki i z powrotem w cigu zaledwie trzech lat - tak twierdzi wybitny znawca greki staroytnej Richard Hennig. Przecie w cigu tego czasu trzeba byo zajmowa si handlem lub eksploatacj kopalni. Warto doda, e staroytni eglarze nie umieli jeszcze wykorzystywa monsunw i musieli si trzyma linii brzegowej. Std te ekspedycja do Malakki i z powrotem musiaa trwa nie mniej ni pi-sze lat. Brak jest podstaw, by sdzi, e ju przed nasz er mieszkacy rejonu rdziemnomorskiego mogli dotrze do jakichkolwiek krajw, pooonych bardziej na wschd od Indii, gdy one same byy w V w. p.n.e. dla Herodota krajem mao znanym. Nie sposb sobie wyobrazi, aby na piset lat przed Herodotem staroytni Izraelici, nard bez tradycji eglarskich, mogli pokona morskie przestrzenie i dopyn do Indochin. Wielu interpretatorw rozpatrywao na mapie marszrut jeszcze dalej sigajc na wschd ni Malakka i Indochiny (prof. Hennig nazywa ich z przeksem interpretatorami, ktrym krytyczne wtpliwoci s zupenie nie znane). W poszukiwaniach kraju zota zawdrowano na Ocean Spokojny i stwierdzono, e s to Wyspy Salomona lece w Melanezji. Jest to ju jednak rejon bani naukowych. Na Wyspach Salomona nie byo nigdy zota, nie maj one nic wsplnego z krlem Salomonem i ekspedycj, ktra miaa miejsce trzy i p tysica lat temu. Odkry je prawie trzy tysice lat pniej hiszpaski kapitan Alvaro Mendana de Neyra. Fantaci wysyaj okrt Izraelitw jeszcze dalej na wschd od Wysp Salomona i czyni ich poprzednikami Krzysztofa Kolumba, odkrywcami Nowego wiata (co prawda nie 297

od zachodu, lecz od wschodu)! Wersj t podnis jako pierwszy na samym pocztku XVII w. Portugalczyk Joao dos Santos. Bya ona tak fascynujca, e podtrzymywali j inni mionicy bajek. Oczywicie wersja ta zostaa podbudowana dowodem. W jednym miejscu Biblii wspomniano, e zoto byo zotem z Parwaim.* Parwaimskie oznacza peruwiaskie - decyduj bajarze. Jest to dowd wystarczajcy, by Peru stao si krajem Ofir. Nad faktem, e nazwa Peru pojawia si par stuleci pniej, twrcy bajek si nie zastanawiali. Nie interesowao ich rwnie, w jaki sposb zdoali Fenicjanie na swych wtych okrcikach przepyn dwa oceany, Indyjski i Spokojny, dosta si do brzegw Ameryki Poudniowej, zdoby tam pitnacie ton zota, wywie je, przepywajc z powrotem dwa oceany - i wszystko to w cigu trzech lat. Szukano rwnie kraju zota w Europie. Niejaki Cowlan, autor Sownika kocielnego, wystpi z twierdzeniem, e Ofir ley na wybrzeu Hiszpanii (na terenie ktrej, notabene, nie handlowano nigdy zotem, a na przestrzeni wiekw wydobywano jedynie srebro i ow). Jego zdaniem Izraelici wypynli z Morza Czerwonego w kierunku Hiszpanii bd opywajc Afryk, bd przez eglowny ju wwczas przesmyk w miejscu dzisiejszego Kanau Sueskiego. Zdaniem wikszoci uczonych Ofiru naley szuka w Afryce. Natomiast do dzi trwaj spory dotyczce dokadniejszej lokalizacji tej krainy. Po odkryciu Wielkiego Zimbabwe wydawao si pewne, e legendarny Ofir znajduje si wanie tutaj, w poudniowej Afryce. Ta pewno bya tak przemona, e Anglicy po zdobyciu tego terenu chwalili si, i w najbliszym czasie wybij podobizn krlowej Wiktorii na monetach ze zota, ktrym krl Salomon wyoy swj tron z koci soniowej i uwieczy cedrowe kolumny zbudowanej przez siebie wityni. Sowa te zostay wypowiedziane w 1891 r., a w 1900 r. w rejonie Wielkiego Zimbabwe zarejestrowano oficjalnie ju sto czternacie tysicy zgosze na zotodajne dziaki. Z poszukiwaczami zota przybyli do Afryki poudniowej awanturnicy majcy zamiar grabi staroytne grobowce. Powstao nawet cae Towarzystwo Staroytnych Ruin, ktrego celem byy prace badawcze nad wszystkimi ruinami na poudnie od Zambezi. Oczywicie, nikt nie mia zamiaru bada ich w celach naukowych. Celem byo zoto, a wszystko pozostae rozbijano i niszczono. W sposb rwnie barbarzyski wyroby ze zota przetapiano na zoty zom. W ten sposb legenda o kopalniach krla Salomona przyniosa archeologii niepowetowane szkody, okupione cen dugich i mudnych studiw. Rok za rokiem rozrzedzaa si romantyczna mga tajemnicy okrywajca ruiny Wielkiego Zimbabwe i innych legendarnych budowli poudniowej Afryki.
* Biblia Tysiclecia, Druga Ksiga Kronik, Pozna 1965, rozd. III, w. 6.

298

AFRYKANIE DLA AFRYKANW Zimbabwe zbudowali Afrykanie dla Afrykanw. Taki by werdykt archeologw po przestudiowaniu kulturowych nawarstwie. Negroidzi, buszmenoidzi byli rdzennymi mieszkacami Afryki poudniowej - potwierdzili antropolodzy na podstawie bada czaszek budowniczych Zimbabwe i innych budowli. Etnografowie dodali, e budownictwo maych Zimbabwe, budowli kamiennych bez zaprawy, stosowane byo do naszych czasw. W rejonie Zambezi jeszcze sto pidziesit lat temu znajdoway si w obiegu miedziane pienidze w ksztacie krzya: gliniane formy, z ktrych odlewano te pienidze, odkryto przy wykopaliskach Wielkiego Zimbabwe. Oznacza to, e wiek tych ruin nie jest tak bardzo staroytny oraz i nie maj racji ci, ktrzy uwaali te ruiny za pozostao budowli krla Salomona - wiek ich bowiem liczy nie tysiclecia, lecz par stuleci. W rzeczywistoci potny dwustupidziesiciometrowy mur wok eliptycznej budowli Wielkiego Zimbabwe powsta okoo XVIII w. W tym rwnie czasie ukoczono wznoszenie innych budowli poudniowej Afryki. Nie pniej ni w XVII w. powstay gwne budowle, a ich wznoszenie rozpoczto nie wczeniej ni w XVI w. Jak twierdz specjalici, nie znaleziono w architekturze, niezalenie od tego, czy ma ona charakter wojskowy, czy cywilny, adnych ladw stylu wschodniego lub europejskiego z jakiegokolwiek okresu. Charakter budynkw, podobnie jak przedmioty artystyczne i wyroby rzemielnicze, znalezione w tych budynkach, jest bezspornie afrykaski. Delt Nilu, kolebk pierwszej afrykaskiej cywilizacji, zrodzonej sze tysicy lat temu, i Afryk poudniow, ojczyzn kultury Zimbabwe, ktra zgina zupenie niedawno, dziel tysice kilometrw wielkiego kontynentu. lady dawnych cywilizacji Afryki znajduj archeolodzy wszdzie, w grach i stepach, pustyniach i urodzajnych rwninach. Nie trzeba by archeologiem, aby niektre z nich mc ujrze. Etiopia jest starsza ni jakiekolwiek obecne pastwo Europy i Ameryki. A do dzisiaj wznosi si w Aksum, antycznej stolicy Etiopii, ogromny obelisk symbolizujcy wielko wielowiekowej historii i kultury tego kraju. WIELKA PRZESZO NUBII Midzy Egiptem a Etiopi le ziemie nazywane w staroytnoci Nubi lub Kuszem. Tereny te zamieszkiwa czowiek od czasw paleolitu. Ekspedycji archeologw krajw skandynawskich, pracujcej tutaj w latach szedziesitych naszego stulecia, udao si odkry freski skalne, ktre wiekiem nie ustpuj freskom z Tassili - najstarsze z nich powstay pod 299

koniec VIII tysiclecia p.n.e. Konkuruj one z saharyjskimi i liczb: tylko w jednej z dolin archeolodzy skandynawscy wydzielili i opisali okoo trzech tysicy oddzielnych grup rysunkw. Na przestrzeni dugich lat przebiega proces wzajemnego oddziaywania kultury nubijskiej i cywilizacji egipskiej. Przed mniej wicej trzema i p tysicami lat proces ten zakoczy si prawie pen egiptyzacj Nubii (Egipcjanie nadali jej nazw Kusz). W VIII w. p.n.e. wielk potg osiga nubijskie krlestwo Napata. Nie minie nawet stulecie, jak wadca Napaty bez specjalnych wysikw i krwawych wojen podporzdkuje swej wadz y pastwo egipskie osabione wewntrznymi walkami i powstaniami. Napata i Egipt staj si jednym krlestwem prowadzcym wojn z drugim wiatowym mocarstwem - Asyri. W czasach pniejszych wadcy Napaty (nazywajcy si rwnie faraonami) przenosz sw stolic w gb kontynentu do Meroe (dzisiejszy Sudan). Std rozpoczyna si intensywne promieniowanie kultury egipskiej na Afryk zwrotnikow, jak rwnie nastpuje proces odwrotny - cywilizacja nubijska coraz bardziej si afrykanizuje i zatraca swj egipski charakter. Staroytni Egipcjanie posugiwali si pismem hieroglificznym. Mieszkacy Meroe przeksztacili to pismo na alfabetyczne. Czy odkrycie to powstao pod wpywem Grekw (ktrzy rwnie przeksztacili egipskie hieroglify w pismo alfabetyczne), czy te na myl t wpad jaki bezimienny afrykaski geniusz - na razie nie wiemy. Przyczyn naszej niewiedzy jest fakt, e nie wiemy, w jakim jzyku napisane s teksty meroickie. Wykorzystujc znajomo znakw egipskich uczonym udao si te teksty przeczyta, ale nie mona ich zrozumie bez znajomoci jzyka (podobnie jak mona przeczyta, ale nie mona zrozumie tekstw Etruskw). Jzyk meroicki pozostaje zatem zagadk dla uczonych, ale miejmy nadziej, e rozwizywaln. Nie tylko w sztuce pisania mieszkacy Meroe przecignli dawnych Egipcjan. Przed ponad dwoma tysicami lat rozpoczyna si tutaj wytop elaza na du skal - rzemioso prawie nie znane w Egipcie. Do dzisiaj cae gry szlaki otaczaj majestatyczne ruiny antycznego Meroe. elazo wytapiano w takich ilociach, e wykonywano z niego nawet skadane stoki*, przedmiot zbytku, nieosigalny w krajach Wschodu Staroytnego. Z tego najwikszego orodka metalurgicznego w Afryce (a moe i w caym wczesnym cywilizowanym wiecie) sztuka wytopu elaza rozprzestrzenia si na cay Czarny Kontynent a po Kongo, Gwine i poudniow Afryk.
* Jest to przypuszczenie. Wykonawcw tych elaznych stokw archeologia okrela jako bezimienn Grup X.

300

W III w. n.e. krlestwo Meroe upada, rozbite przez wojownicze ssiednie plemiona. Mimo wielkoci i potgi tego krlestwa w staroytnoci, niewiele wiemy o yciu codziennym Meroitw, o skali ich zwizkw z otaczajcym wiatem, o wzajemnych procesach asymilacyjnych idei egipskich i cech czysto afrykaskich, o roli i rozmiarach niewtpliwych wpyww Meroe na ssiednie kraje Afryki.

EGIPT A CZARNA AFRYKA W ostatnich latach, dziki pomocy rzdu Sudanu i ZRA, wiele archeologicznych ekspedycji radzieckich, amerykaskich, polskich, skandynawskich i szeregu innych pastw wskrzesza wsplnymi siami histori wielkiego Meroe. Warto zauway, e nie tylko archeolodzy mog uchyli kurtyny niewiedzy o tym potnym pastwie. Czstokro i etnografowie odnajduj w bytowaniu plemion i ludw Afryki lady wpyww Egiptu i Meroe. Ju w kocu XVIII w. etnograf francuski Charles de Brosses zwrci uwag na zbieno religii egipskiej z pewnymi wierzeniami szeregu plemion afrykaskich. Dalsze badania pozwoliy stwierdzi, e i w trybie ycia wspczesnych Afrykanw istniej analogie do bytu dawnych Egipcjan, wystpujce tak licznie i z tak dokadnoci, e trudno je uwaa za przypadkowo zbiene. Mody uczony senegalski Szeik Anta-Diop w swojej interesujcej i porywajcej ksice Nations Ngres et Culture przytacza du liczb zbienoci w trybie ycia, w kulturze, religii i sztuce Staroytnego Egiptu i narodw Afryki, wyjaniajc te podobiestwa tym, e kultur doliny Nilu i Afryki stworzyli Afrykanie. Egipcjanie przyswoili sobie jedynie t kultur, ktrej prawnymi spadkobiercami s mieszkacy Czarnej Afryki. Powana grupa uczonych uwaa, e problem nie jest bynajmniej tak prosty, jak to zakada senegalski uczony. Zdaniem znanego egiptologa radzieckiego M. A. Korostowcewa naley rozrnia jak gdyby dwie warstwy wspzalenoci zachodzcych midzy Egipcjanami i ludami Afryki zwrotnikowej. Jedna warstwa dotyczy czasw Nowego Pastwa, mniej wicej trzy i p tysica lat temu, kiedy to faraonowie XVIII dynastii Egiptu podejmuj wojenne wyprawy i uzaleniaj od swej wadzy tereny Nubii do czwartej katarakty (w okresie Starego Pastwa Egipcjanie nie nawizywali kontaktw z plemionami negroidalnymi, mimo e organizowali ekspedycje w gr Nilu). Proces egiptyzacji Nubii ukoronowany zosta powstaniem krlestwa Napaty 301

Meroe, ktre stao si czynnikiem transmisji osigni kultury egipskiej na poudnie i poudniowy zachd kontynentu afrykaskiego. Ale istniaa jeszcze starsza warstwa, sigajca tych czasw, kiedy rasa negroidalna zasiedlaa Sahar i Afryk pnocn, a moliwe, e i poudnie Europy. S ynne freski Tassili pokazuj narody dwu rnych ras - yjcych w cisym kontakcie - negroidalnej i europejskiej. Oczywicie przy istnieniu tak silnych elementw wspycia tych ras musiao powsta wiele cech wsplnych w sposobie ycia, w religii, obyczaja ch i w sztuce. Kiedy Sahara zacza przeksztaca si w pustyni, drogi tych ras rozeszy si. Ludy rasy negroidalnej odeszy do Sudanu i rozprzestrzeniy si daleko na poudnie, europeidzi udali si na pnoc. Dlatego te bardzo trudne - zdaniem Korostowcewa - a w wikszoci przypadkw i niemoliwe jest okrelenie, ktre z cech duchowej i materialnej kultury Egipcjan i ludw Czarnej Afryki wywodz si ze wsplnych saharyjskich dziejw kulturowych, a ktre przekazane zostay za porednictwem Meroe. Problem ten jest tym trudniejszy do rozwizania, e w tworzeniu cywilizacji egipskiej, jak ju mwilimy w rozdziale powiconym Egiptowi, wspdziaay ludy rnych typw antropologicznych, a w ich liczbie i Afrykanie, przedstawiciele rasy negroidalnej. Dlatego te rozwizanie problemu: Egipt a Czarna Afryka, jest jednym z najtrudniejszych, a zarazem fascynujcych zada wspczesnej historii.

TAJEMNICE AFRYKI WSCHODNIEJ Afrykanie tworzyli oryginaln kultur i silne pastwa nie tylko nad brzegami Nilu. lady staroytnych cywilizacji wystpuj na poudnie od Etiopii i cign si wzdu caego wschodniego wybrzea kontynentu afrykaskiego. O wielu z nich z podziwem i szacunkiem wspominali redniowieczni geografowie arabscy. Na przestrzeni wielu stuleci, a moe i tysicleci, rozwijay si morskie kontakty z poudniow Arabi. Ocean Indyjski posiada dla caej wschodniej i poudniowo-wschodniej Afryki to samo znaczenie, co Sahara dla Afryki zachodniej (z t jednak rnic, e przez Ocean Indyjski szy okrty, a przez Sahar karawany wielbdw zwanych okrtami pustyni). Miasta nadmorskie, jak Kilwa, Malindi, Mombasa, Sofala, lece na terenie Kenii, Tanganiki i Mozambiku, skoncentroway cay transoceaniczny handel wschodniego wiata, a sw urod ani troch nie ustpoway miastom Europy, nawet przewyszajc je bogactwem. Fakt ten spostrzegli od razu Portugalczycy, ktrzy jako pierwsi Europejczycy pojawili si na wodach Oceanu Indyjskiego. To oni poczynili, co tylko moliwe, aby zagarn w swoje rce handel 302

transoceaniczny. Z niesychanym okruciestwem rozprawili si z konkurentami muzumanami. Jeden ze wiadkw ekspansji portugalskiej pisa: Ludzie rzucali si w otcha zachannoci bez zastanowienia, rzucali si gwoli bogactwa, a ich chciwo wzrastaa w miar poznawania jego smaku. Grabie bya w tym czasie zjawiskiem tak pospolitym, e nikt nie prbowa z ni walczy, a i wtpliwe, czy bya uwaana za przestpstwo. Handlowe nici, wice przez wieki Afryk wschodni z Indiami, Arabi, Cejlonem, Chinami, Malakk, zostay przecite. Prowadzio to do stopniowego upadku portw morskich - prawie wszystkie przestay istnie, a dzisiaj z ongi piknych miast pozostay tylko ruiny. Rozkwit Malindi, Mombasy, Kilwy i innych portw Afryki wschodniej, a pniej ich tragiczny upadek, przebiega niejako na oczach wszystkich wczesnych, natomiast historia miast lecych w gbi Kenii i Tanganiki pozostaa nieznana. Pewien urzdnik angielski zobaczy w 1935 r. ruiny wielkiego miasta na granicy Kenii i Tanganiki w odlegoci jakich trzystu mil od wybrzea. Na szczcie jego raport dotar do znanego antropologa i archeologa dra L.S.B. Leakeya (ktry zyska pniej wiatow saw dziki swym sensacyjnym odkryciom zinjantropa* i homo habilis, przodkw czowieka, ktrych wiek okrela si na ponad ptora miliona lat). Dr Leakey przyjecha natychmiast na to miejsce i znalaz ruiny miasta. Wedug mojej oceny - pisa - w zrujnowanym miecie, na kamienistych stokach, jest okoo szeciu tysicy domw... a okoo piciuset w dolinie, gdzie grobowcw jest wicej ni domw. Liczb ludnoci oceni on na, prawdopodobnie trzydzieci do czterdziestu tysicy, a moe o wiele wicej. Domy stay na doskonale obrobionych kamiennych ciosach - stwierdza Leakey w tarasach wzgrz wydzielone byy ulice, a przed domami placyki. W dolinie cmentarnej znaleziono rwnie pozostaoci kamiennych murw i tarasw. Niestety, nie udao si znale w porzuconym miecie adnych koci ludzkich, na podstawie ktrych mona by wyrobi sobie pogld na przynaleno rasow jego twrcw (prawdopodobnie dlatego, e jako gleby nie sprzyjaa zachowaniu koci). Nie odkryto adnych inskrypcji i rysunkw oprcz paru reliefw w kamieniu i krgych znakw w postaci czaszy, ktre zdaniem Leakeya byy symbolami rnych plemion. Miasto to nazwano Engaruk, a zbudowali je prawdopodobnie przodkowie afrykaskiego plemienia Mbulu, zamieszkujcego do dzi te tereny. Interesujce, e budowle ssiedniego plemienia Sondo s zaskakujco podobne do budynkw martwego miasta, ktrego upadek, jak zakada szereg uczonych, nastpi w wyniku inwazji Masajw.
* Zinianthropus boisei - czekoksztatna istota kopalna, naleca do australopitekw, odkryta w 1959 r. w wwozie Olduwai w Tanganice.

303

BIAA DAMA Z BRANDBERGU Kultura Engaruki wywodzi si, zdaniem uczonych, z cywilizacji azaskiej, ktrej lady znajduje si na terenie Afryki wschodniej. S to ruiny kamiennych miast i osad, kopalnie, kanay, drogi, piramidy, freski skalne. Kultura ta uformowaa si w pierwszym tysicleciu n.e. i, jak sdz uczeni, nie bez wpywu Meroe. Upadek kultury azaskiej nastpi w okresie XIV-XV w., a moe nawet troch wczeniej. W grach poudniowej Etiopii niektre plemiona do dzisiaj zachoway pewne cechy swoiste dla dawnych Azanw, ludu rdzennie afrykaskiego. lady tej kultury widoczne s na ogromnym terenie od Etiopii do Tanganiki. Dalej na poudnie, midzy Zambezi i Limpopo, powstawaa mniej wicej w tym czasie wielka cywilizacja Zimbabwe. Jeszcze dalej ku poudniowi, na skraju pustyni Namib, historycy napotykaj na jedn z zadziwiajcych zagadek Afryki - tzw. Bia dam z Brandbergu. Brandberg oznacza Spalon Gr. Ten najwyszy szczyt poudniowo-zachodniej Afryki jako pierwszy Europejczyk zobaczy niemiecki porucznik policji Johman w 1917 r. (Afryka pd.-zachodnia bya wwczas koloni niemieck). Pniej, w czasie pomiarw topograficznych Spalonej Gry, geolog Reinhard Maack odkry przypadkowo pieczar, a w niej wspaniae freski. rodkow cian pieczary wypeniaa posta kobiety, malowana biel, z waz lub kwiatkiem w jednej rce, a ukiem i strzaami w drugiej. W 1929 r. na konferencji naukowej w Johannesburgu kopi Biaej damy, wykonan przez Maacka, po raz pierwszy ujrza wielki znawca malarstwa paleolitycznego ksidz Henri Breuil i bardzo si ni zainteresowa. Na jego prob wykonano w pieczarze seri zdj fotograficznych. Ale dopiero w 1947 r. ten niestrudzony uczony (mia wwczas siedemdziesit lat) mg na wasne oczy zobaczy Bia dam. Jeszcze wczeniej, ogldajc kopie i fotografie, zwrci Breuil uwag na jej zaskakujce podobiestwo do freskw Krety. Teraz, kiedy obejrza dokadnie rysunki, ich podobiestwo okazao si dla niego jeszcze bardziej widoczne. Wiek tych malowide okreli w przyblieniu na trzy i p tysica lat, a badania pniejsze wskazuj, e i ten wiek zosta zaniony. Grskie pieczary poudniowej Afryki przechowuj wiele arcydzie malarstwa naskalnego, ktrego twrcami byli rdzenni mieszkacy tych terenw - Buszmeni. Styl jednak niektrych rysunkw w pieczarze Brandberskiej, a w szczeglnoci Biaej damy, jest inny ni stosowany przez Buszmenw. Szereg takich rysunkw, rnicych si od naskalnego malarstwa Buszmenw, spotykamy i w innych okolicach Afryki poudniowej, a rysunki te 304

jak bymy powiedzieli - niebuszmeskie, s z reguy starsze. Jaki lud jest ich autorem? Czy nie s to antyczni przodkowie Buszmenw? Moe s dzieem innego narodu afrykaskiego? Zdaniem niektrych uczonych twrcami Biaej damy s Egipcjanie; wiadczy o tym biaa wstka pod brod - element wystpujcy na freskach egipskich. Inni znw skonni s widzie w postaci Damy rysunek wykonany przez jak ekspedycj antycznych Grekw, gdy uk i strzay przypominaj Dian. W kocu jeszcze inni, z ksidzem Breuilem na czele, twierdz, i na poudniu kontynentu afrykaskiego przebywali par tysicy lat temu mieszkacy minojskiej Krety i oni s autorami niebuszmeskich rysunkw, ktrych wiek naley rzeczywicie mierzy tysicleciami. Czy maj racj? Jak daleko kretescy wadcy morza mogli dopyn wzdu brzegw Afryki? Jeli Fenicjanom za faraona Necho rzeczywicie udao si opyn Afryk, to niewykluczone, e Kreteczycy, duo lepsi eglarze ni Fenicjanie, mogli odby podobn podr (przypomnijmy, e kabota nie pociga za sob tych trudnoci, z jakimi zwizana jest egluga po otwartym oceanie). Niewykluczone, e zagadka Biaej damy jest znacznie prostsza, o czym wiadczyby nastpujcy fakt. W latach dwudziestych i czterdziestych wykonano dwie kopie tajemniczej nieznajomej. Przy porwnaniu okazao si, e na drugiej kopii pojawiy si nowe detale, dorysowane pniej. By moe, e Biaa dama jest po prostu dzieem tutejszych mieszkacw i nie ma nic wsplnego z przybyszami z Egiptu lub Krety. Obecnie nie posiadamy jednoznacznej, dokadnej odpowiedzi na to pytanie. Jasne jest jedno: ten skarb naskalnego malarstwa postawi nauk przed trudnym zadaniem. NA BEZDROACH SUDANU Od delty Nilu po Afryk poudniow cignie si acuch kultur raz ze sob cile zwizanych (jak Egipt i Meroe), kiedy indziej zrodzonych odrbnie (jak Zimbabwe), acuch, w ktrym kadego roku s odkrywane nowe ogniwa, a z ktrych archeolodzy zdejmuj rdz naniesion przez wieki. lady wysokich cywilizacji znajdujemy w najrniejszych czciach kontynentu. Wielki pas sawanny, cigncy si od zachodnich granic Etiopii do brzegw Oceanu Atlantyckiego, zajmuje Bilad-es-Sudan, kraj czarnych, jak go nazywali Arabowie. Od pnocy graniczy on z Sahar, od poudnia - z tropikalnymi lasami Konga. Terytorium Sudanu jest prawie dwa razy wiksze od zachodniej Europy. Ten ogromny obszar zaludniony 305

by ju od staroytnoci. yjcy w okolicach jeziora Czad legendarny nard Sao stworzy zadziwiajc kultur glinian. Wypalana glina bya tutaj wszystkim i dla wszystkich. Dzieci sporzdzay z niej zabawki w postaci masek, figurek, poskw ludzi i zwierzt, kulek, gwizdkw. Mczyni obciali ni swoje sieci i sporzdzali wrzeciona. Kobiety budoway z niej przechowalnie zboa, wyrabiay naczynia i piece kuchenne. W ceremoniach rytualnych uywano waz glinianych, do ktrych strcano ofiarne krople krwi na cze przodkw-zaoycieli rodu. Nawet przy grzebaniu zmarych wykorzystywano ceramik w postaci glinianych dzbanw, sucych - jak bymy dzisiaj powiedzieli, za trumn. Rwnie z gliny wykonywano ozdoby wisiorki i bransolety, lepiono wspaniae figurki ludzkie o twarzach znamionujcych cechy rasy negroidalnej. W redniowieczu na terenie Sudanu rozkwitay wielkie pastwa, jak Mali, Ghana, Songhaj. Miasto Timbuktu, na rwni z Bagdadem i Kairem, byo wanym centrum muzumaskiego owiecenia. W Timbuktu wielu jest sdziw, lekarzy i kapanw, a wszyscy oni otrzymuj od krla szczodr pensj. Krl odnosi si z szacunkiem do uczonych... Handel ksikami przynosi wiksze zyski ni jakimikolwiek innymi towarami pisze naoczny wiadek. W XIV w. zaoono w Timbuktu uniwersytet. W kocu XVI w. hiszpascy najemnicy w subie sutana Maroka zdobyli miasto, ktre obrabowali, i spalili rkopisy uczonych i poetw. Na poudnie od Sudanu cign si tropikalne lasy Konga. Nie przeszkodziy jednak Afrykanom te dzikie dungle w utworzeniu wielkich pastw i na tych terenach. Wadc pastwa kongijskiego krl Portugalii tytuowa mianem wszechmocnego krla. Archeologiczne wykopaliska lat ostatnich wykazuj, e narodziny pierwszych pastw kongolaskich zaczy si w pierwszych wiekach naszej ery i byy zwizane z kultur Zimbabwe, tym potnym ogniskiem samorodnej kultury afrykaskiej.

BENIN, IFE, NOK, IGBO Niewykluczone, e nie mniej silne centrum kultury istniao w innej czci Afryki - na terenach dzisiejszej Nigerii. W kocu XV w. o istnieniu miasta Benin - stolicy silnego pastwa, dowiedzieli si kupcy i kapitanowie okrtw portugalskich. W krtkim czasie przybyli tutaj pierwsi podrnicy. Z osupieniem ogldali paace z wieami o murach zdobionych brzowymi paskorzebami, na ktrych przedstawiono postacie krlw, dworzan, sceny z polowa i bitew. Po przekroczeniu bramy miasto wydaje si bardzo wielkie - brzmi 306

jedna z relacji holenderskich, prawdopodobnie z r. 1602. - Wchodzi si w dug, szerok ulic, nie brukowan, ktra wydaje si siedem czy osiem razy szersza od ulicy Warmoes w Amsterdamie; jest zupenie prosta, bez krzywizn, z licznymi - rwnie prostymi, przecznicami i uliczkami tak dugimi, e koca ich ujrze niepodobna. Domy w tym miecie utrzymane s w wielkim porzdku i zbudowane w zwartym szeregu, podobnie jak w Holandii. Wielki paac krlewski posiada wewntrz wiele dziedzicw otoczonych krugankami. Od schyku XVII w. rozpoczyna si upadek Beninu, ktry w r. 1897 zosta barbarzysko zbombardowany przez angielsk ekspedycj karn. Silne kiedy pastwo zostao wcielone w skad Imperium Brytyjskiego. Dopiero w wiele lat pniej, 1 padziernika 1961 r., uzyskaa niepodlego Nigeria - spadkobierczyni wielkiej kultury Beninu. Rozkwit sztuki Beninu przypada na XV-XVI w. Wedug poda sztuka odlewania brzu zostaa przejta od ssiedniego plemienia Joruba w kocu XIII w., kiedy na zaproszenie wadcy Beninu przyby z Ife wielki artysta Igweigha. Legend t potwierdzaj fakty. W ruinach Ife Leo Frobenius znalaz gow z brzu, wykonan z mistrzostwem przekraczajcym nawet umiejtnoci odlewnikw Beninu.

12. Gowa z terakoty, styl Ife.

Nie ustpuj im rwnie w mistrzostwie wykonania przepikne gowy z terakoty.

307

Stao si oczywiste, e sztuka Beninu siga swymi korzeniami sztuki Ife, starszej i bardziej doskonaej (przed znaleziskami w Ife wielu uczonych europejskich byo zdania, i rzeb Beninu zrodzia sztuka renesansu, wzgldnie e powstaa ona z inspiracji Portugalczykw). Kto jednak stworzy te skarby? Do miana ojczyzny antycznych mistrzw z Ife pretendowa Egipt, Etruria, Fenicja, a nawet platoska Atlantyda. W latach 1938-1939 przeprowadzono w tym zagadkowym miecie zakrojone na szerok skal prace wykopaliskowe uwieczone znalezieniem duej iloci gw z brzu i terakoty. Wystarczy pierwszy rzut oka, by dojrze cechy negroidalne. Ich afrykaskie pochodzenie potwierdziy rwnie nacicia na policzkach rzebionych twarzy, ktrymi mieszkacy zachodniej Afryki podkrelaj sw przynaleno do tego czy innego plemienia. Czysto miejscowy charakter sztuki Beninu i Ife potwierdziy rwnie najnowsze znaleziska. W r. 1948 przy pracach grniczych w dolinie rzeki Nok, niedaleko od Ife, znaleziono szcztki posgw z terakoty, figurki zwierzt i inne przedmioty. Dat powstania tych rzeb archeologowie okrelali na dwa do trzech tysicy lat p.n.e. Rozkwit kultury Nok przypada na IV-III wiek p.n.e., a rozkwit Ife na X-XIII w. Co si dziao w tej przerwie? Czy moemy uzna kultur Nok za najstarsz w Afryce zachodniej? Co nam przynios prace badawcze rozpoczte przez pi uniwersytetw Nigerii (w tym rwnie i uniwersytet w Ife)? Trudno na to pytanie ju dzisiaj odpowiedzie, ale jedno jest oczywiste: ziemia Afryki kryje niejedn tajemnic, a niejeden klejnot sztuki afrykaskiej czeka na swj dzie, w ktrym zajmie poczesne miejsce wrd skarbw kultury wiatowej. Ostatnie odkrycia archeologw potwierdzaj te nadzieje. Zupenie niedawno, bo w latach 1959 i 1960, na peryferiach wioski lgbo, we wschodniej Nigerii, odkryto grobowiec, ktrego wiek siga XV stulecia n.e. W pobliu znaleziono skad wyrobw z brzu. W toku dalszych prac odkryto przepikne wyroby artystyczne o stylu rnicym si od wspaniaych brzw Beninu, nie posiadajcym w ogle adnych analogii w wyrobach z brzu w Afryce zachodniej. By moe, e dalsze badania doprowadz do odkrycia nowych orodkw kultur, ktre bd mogy konkurowa z Beninem i Ife, a nawet je zami.

AFRYKA - CZARNA ATLANTYDA Duy wkad w poznanie kultur afrykaskich wnis Leo Frobenius - niemiecki archeolog i etnograf. Jego sukcesem byo odkrycie na pocztku XX w. cywilizacji Ife. 308

Zdaniem Frobeniusa bya to platoska Atlantyda. Jeszcze pniej stworzenie skarbw plastyki Ife przypisa on Etruskom. Jakie byy tego powody? Uczony nie chcia i nie mg uwierzy, aby miejscowi afrykascy artyci byli zdolni co takiego stworzy; przecie mieszkacy Czarnej Afryki, jak twierdzi, naleeli do dziwnej rasy, pozbawionej energii i si twrczych. A przecie tradycje rzeby afrykaskiej byy wwczas bardzo ywe, jak ywe s i dzisiaj. Niewiara w siy twrcze ludw Czarnej Afryki cechowaa nie tylko Frobeniusa. Angielski historyk, Reginald Coupland, zapewnia, e do czasu przybycia Europejczykw ludy afrykaskie, yjce na terenach midzy Sahar i Limpopo, nie posiaday adnej historii, mimo e nieobce mu byy znaleziska w Beninie, Ife oraz budowle Zimbabwe. Wyjani trzeba, e sowa te pady w r. 1928. Ale i po dalszych trzydziestu latach przedstawiciel Brytyjskiej Afryki Wschodniej nie krpowa si nazwa tej Afryki krajem prymitywnym, a inny Brytyjczyk, byy gubernator Nigerii, kraju kultury Nok, Ife i Beninu, gosi: Niezliczone stulecia jak gdyby przeszy obok Afrykanina, znajduje si on po staremu w stanie pierwotnej dzikoci. Nie dalej jak w kocu 1962 r. senator USA Allen Erlander, w czasie swego pobytu w Afryce, mia czelno owiadczy: Nie spotkaem Afrykanina zdolnego do pokierowania wasnymi sprawami. Nigdzie nie zobaczyem niczego, co Afrykanie stworzyliby dla siebie samych. Kady postp osignity w Afryce by zawsze dzieem rk biaych. Dalekie od prawdy s te wywody. Ludy Afryki byy twrcami wspaniaych cywilizacji. Z Afryki zapoyczya ludzko wiele kultur rolinnych. Stamtd przyszed arbuz i liczne odmiany pieprzu, oliwka i orzech kola, sezam, proso. Samodzielnie, bez adnego wpywu Europy i Azji, nauczyy si ludy Afryki wytopu elaza. Bezimienni artyci stworzyli genialne arcydziea sztuki. Najs ynniejsze z nich to freski Tassili, brzy Ife i Beninu. Sztuka ta nie ma podobnej sobie na caej kuli ziemskiej - pisa rosyjski historyk sztuki W. I. Markow* (Matwiej). Poszukiwano kiedy w Afryce Platoskiej Atlantydy. Ogromny ten kontynent mona rzeczywicie nazwa Atlantyd, jakkolwiek nie w tym sensie, jaki mia na myli Platon. Czarna Atlantyda, ziemia afrykaska, kryje jeszcze wiele tajemnic. Czekaj one na przyszych odkrywcw, w pierwszym rzdzie na modych uczonych Nigerii, Ghany, Mali, Sudanu i innych krajw Afryki.

W. I. Markow, Iskusstwo niegrow, Pietrograd 1919. 309

W wielu punktach Czarnego Kontynentu prowadzone s owocne prace archeologw. Nowych cech nabiera historia Afryki. Prostuje si tak powszechne mniemanie o kanibalizmie Afrykanw, rozszerza si krg archeologicznych znalezisk od Gibraltaru do Przyldka Dobrej Nadziei. lady zamieszkiwania Afryki przez czowieka sigaj gbokiej staroytnoci. Z kadym nowym znaleziskiem antropologw potwierdza si hipoteza, e to Afryka bya praojczyzn ludzkoci. Leakey znalaz czaszk zinjantropa oraz prymitywne narzdzia kamienne praprapraczowieka, ktry y ptora miliona lat temu i ju wtedy umia posugiwa si narzdziami. Jest wic bardzo prawdopodobne, e wanie z kontynentu afrykaskiego (wg geologw najstarszego) ruszyli w drog przodkowie homo sapiens, w trudn i dalek drog opanowania globu ziemskiego - do Europy, Azji, Australii, Ameryki...

310

TRZECIE ODKRYCIE AMERYKI

ZAGADKI NOWEGO WIATA Pierwszego odkrycia Ameryki dokonano trzydzieci tysicy lat temu. Drugie, Kolumbowskie, nie tyle byo odkryciem, ile raczej zakryciem Nowego wiata poprzez zniszczenie wielkich indiaskich kultur dokonane rk konkwistadorw. I dopiero od stu lat rozpoczyna si trzecie odkrycie Ameryki, tym razem archeologiczne, wskrzeszajce jej przeszo. Na szczcie antyczne kultury Ameryki nie zostay bez ladu starte z powierzchni ziemi; klejnoty jej architektury, rzeby i malarstwa pospou z arcydzieami innych antycznych mistrzw, bezimiennych geniuszw tropikalnej Afryki, Staroytnego Egiptu, Oceanii, Indii, Midzyrzecza nale do skarbnicy sztuki caego wiata. Indianom, tym wielkim selekcjonerom, ludzko zawdzicza upraw kartofla, tytoniu, pomidora, fasoli, pieprzu, sonecznika, kukurydzy i szeregu innych kultur rolnych, bez ktrych trudno by sobie wyobrazi ycie wspczesnego spoeczestwa. Trzecie odkrycie Ameryki wskazuje, e wielkie, samoistne kultury Indian Majw, Inkw, Aztekw, z ktrymi w XVI w. zetknli si Europejczycy, wywodz si z gbi wiekw i s przedueniem jeszcze starszych i rozwinitych cywilizacji. Cortez ze swymi ludmi zaskoczony by wysokim stopniem rozwoju Aztekw. Podania Indian wspominay o potnych poprzednikach Aztekw Toltekach (budowniczych), o tym, e na miejscu dzisiejszego Meksyku i byej stolicy Aztekw Tenochtitlanu wznosio si niegdy wielkie miasto Teotihuacan - siedziba bogw, o wspaniaej stolicy Toltekw - Tollanie... Podania przekazyway prawd; archeolodzy odnaleli ruiny Tollanu*, odszukali wielk piramid Ksiyca i jeszcze wiksz piramid Soca, ktrej obwd podstawy wynosi 210 m, oraz olbrzymi platform wityni Quetzalcoatla o wymiarze 240x200 m. Jeszcze wiksz piramid wznieli Toltekowie w Cholula, nie ustpuje ona bowiem pod wzgldem swych wymiarw piramidzie Cheopsa. Jej podstawa ma w obwodzie 440 m, a wysoko 77 m.

Dzisiaj Tula.

311

Proporcjonalne do tej gigantycznej architektury okazay si rzeby. Posg boga deszczu Tlaloka way 167 ton i jest jednym z najciszych posgw wiata. Dopiero w 1965 r. mona byo go zabra z Coatitlanu, w ktrym wyciosano go z odamu skay wulkanicznej, do stolicy Meksyku, przy czym musiano zbudowa now drog, wzmocni mosty i wykona specjaln przyczep, umoliwiajc transport kamiennego giganta. Na poudnie od doliny meksykaskiej, na Pwyspie Jukataskim, zetknli si Hiszpanie z kultur Majw, starsz i bardziej rozwinit ni cywilizacja Aztekw. A czterysta lat po konkwicie, ku osupieniu uczonych caego wiata, w dungli Gwatemali odnaleziono pomniki kultury Majw poprzedzajce cywilizacj jukatask. Zagadkowe okazay si losy starych miast Majw. Wydawao si, e zostay one porzucone przez mieszkacw bez adnego powodu,. Nie znaleziono ani ladw inwazji plemion koczowniczych, ani ladw katastrofy, ani ladw walk wewntrznych. Historia pastw staroytnych Majw i Toltekw siga pierwszych wiekw naszej ery. Tutaj, na obszarze Meksyku oraz w dunglach Hondurasu i Gwatemali, istniay dwa wielkie ogniska kulturowe Ameryki rodkowej. Koniec lat trzydziestych naszego stulecia przynis zupenie nieoczekiwane odkrycie. Cywilizacja kotliny Meksyku i cywilizacja Majw wywodz si ze wsplnego rda, taki by bowiem sensacyjny rezultat wykopalisk archeologicznych w poudniowym Meksyku. Odkryte w osadach La Venta, Tres Zapotes i San Lorenzo piramidy, monumentalne mury, platformy, byy zadziwiajco podobne do architektury Majw i Toltekw, ale powstay we wczeniejszych czasach. Gigantyczne gowy kamienne o wadze ponad 30 ton i wysokoci 2,5 m, odkryte w tych starych miastach, zdumiewaj swoj wielkoci i mistrzostwem wykonania. Wpyw tej starej kultury na pozostae cywilizacje Ameryki rodkowej jest niewtpliwy. Tutaj powstao pismo hieroglificzne i znakomity kalendarz, ktrym posugiwali si Majowie, Toltekowie, Aztekowie. Nie mniej zadziwiajcych odkry dokonano w rejonie Andw, w Ameryce Poudniowej. W pocztkach XVI w. Francisco Pizarro podbi ogromne imperium Inkw, zajmujce obszar okoo dwu milionw km2. Konkwistadorzy zniszczyli kultur Inkw, zrujnowali witynie Soca, czczonego przez Indian, przetopili na zoty zom drogocenne naczynia i ozdoby. Spowodowao to wielkie trudnoci w ustaleniu rodowodu Inkw i ich cywilizacji. Dzieci Soca - Manco Capac i Mama Oklio, boskie stado - przybyli do kotliny Cuzco ze witych pieczar wzgrza Tapu-Toco - gosi legenda Inkw. - Boski Manco ze swymi wojownikami zdoby kotlin Cuzco, a jej dzikich mieszkacw nauczy uprawy roli 312

i innych rzemios. Jako Syn Soca zaprowadzi ad w swym pastwie i da pocztek dynastii najwyszych wadcw Inkw. Potomkowie Manco rozcignli sw wadz na cae Andy przynoszc ich dzikim mieszkacom dobrobyt i kultur - gosi legenda.

TIAHUANACO I SAN AUGUSTINO Skd przyszli Inkowie? Gdzie znajdowaa si ich ojczyzna? Rodowodu ludu Manco doszukiwano si w Egipcie, Sumerze, Indiach. Istniay teorie goszce, i Inkowie s potomkami zaginionej cywilizacji, przybyszami z zatopionego kontynentu. Ale ju pierwsze prby zorientowania si w zagadce Inkw wskazay, e ich pochodzenie jest czysto miejscowe - indiaskie. W wyniku szeregu dugich i mudnych bada etnograf szwedzki Rafael Karsten udowodni, i ojczyzna Inkw - pieczary Tapu-Toco znajdoway si zaledwie trzydzieci pi kilometrw od Cuzco! Wykopaliska archeologiczne wskazuj, e to nie Inkowie obdarowali dzikich i ciemnych mieszkacw doliny Cuzco wysok kultur, ale wrcz przeciwnie, przejli j od miejscowej ludnoci. Cywilizacja w dolinie Cuzco narodzia si prawie dwa tysice lat przed przybyciem Inkw. Faktycznie byli oni przybyszami-barbarzycami, ktrzy przyswoili sobie istniejc ju star kultur, a potem uczynili wszystko, by fakt ten wymaza z pamici swych potomkw, goszc, e wszystkie osignicia kulturowe zostay przez nich przekazane pokonanym dzikusom. Nie jest to zjawisko wyjtkowe; historia zna mnstwo podobnych przykadw. To race zapominalstwo Inkw-zdobywcw jest w peni zrozumiae. Ale od jakiego narodu przejli Inkowie sztafet cywilizacji? Od kogo nauczyli si budowy takich znakomitych drg (wykorzystywanych do dnia dzisiejszego) i budowli, od kogo przyswoili sobie sztuk pisania? Kim byli ci poprzednicy? U rde Rio de la Magdalena, w poudniowej Kolumbii, ley maa wioszczyna San Augustino. W jej pobliu znajduje si ogromny kompleks zabytkw w postaci ponad trzystu paskorzeb i posgw o dwu- i trzymetrowej wysokoci. W okresie hiszpaskich podbojw, a nawet wczeniej, za panowania Inkw, to stare miasto zarastaa dungla nie do przebycia. Kto, kiedy je wybudowa? Jeszcze wspanialsze i bardziej tajemnicze jest drugie stare grodzisko - Tiahuanaco, o ktrym Europejczycy po raz pierwszy usyszeli od kronikarza hiszpaskiego Cieza de Len. Ujrzawszy ruiny, Hiszpan zapyta tubylcw: Czy to te wznieli Inkowie? W odpowiedzi Indianie ze miechem stwierdzili, e budowle te zostay wzniesione na dugo przed pojawieniem si Inkw. 313

Tiahuanaco ley w Boliwii, w Andach, na wysokoci 4000 m. Na duej powierzchni, liczcej kilka kilometrw kwadratowych, wznosz si monumentalne kamienne budowle: witynia Soca, budynek o dugoci 129 m i szerokoci 118 m; potna twierdza Acapana, ktrej zarysom nadano ksztat szesnastokta; budowla zwana Puma Puncu, skadajca si z szeregu duych blokw tworzcych platform; szereg ogromnych monolitw-posgw oraz synna Brama Soca stanowica gigantyczny portal zdobiony paskorzeb o wymiarach 3 x 4 m. Na paskorzebie przedstawiona jest dua, schematyzowana posta ludzka, ktrej gowa otoczona jest promieniami zakoczonymi motywem w ksztacie gowy pumy.* Materiay, z ktrych wzniesiono kolosy Tiahuanaco, tj. andezyt, bazalt i piaskowiec, znajduj si w odlegoci ponad 5 km. Pyty z tego materiau, doskonale wyciosane i dokadnie wyszlifowane, wa po sto i wicej ton. Jakiej armii robotnikw i architektwartystw trzeba byo do przeksztacenia caych ska w pyty i przetransportowania ich na odlego paru kilometrw? Kiedy tego dokonano? Kto to uczyni?
Joyce uwaa, e posta ta przedstawia wizerunek boga Viracochy. Patrz: Rudolf M. Noco, Dzieje, kultura i upadek Inkw, Wrocaw 1958.

KTRY WIAT JEST STARSZY - STARY CZY NOWY? Cywilizacje Indian byy pod wieloma wzgldami wysze ni cywilizacje Starego wiata. Kapani Majw byli autorami najdokadniejszego w wiecie kalendarza. Osdcie sami. Wedug oblicze wspczesnych astronomw, wyposaonych w najdokadniejsze przyrzdy pomiarowe, miesic ksiycowy jest rwny 29,53059 dnia. Kapani ze starego Copn obliczyli, e jest rwny 29,53020 dnia, a kapani z Palenque - 29,53086 dnia. Odchylenia wynosz zaledwie stutysiczne czci (astronomowie z Copn omylili si o 0,00039, a z Palenque o 0,00027). Wedug kalendarza gregoriaskiego, ktrym posugujemy si obecnie, rok jest rwny 365,2425 dnia, astronomowie Majw uznali, e jest rwny 365,2420 dnia, a wic dokadniej, gdy wspczeni astronomowie obliczaj rok na 365,2422 dnia. 0,0002 wynosi omyka Majw. Ile lat musieli antyczni astronomowie obserwowa ruch cia niebieskich, aby uzyska tak fenomenaln dokadno? Zdaniem astronoma polskiego Zajdlera okoo dziesiciu tysicy lat. Oznacza to, e cywilizacja Majw jest starsza ni kultury Starego wiata. Wydaje si, e teza ta znajduje potwierdzenie i w innych danych. W pobliu Meksyku w Cuicuilco znajduje si, piramida zniszczona wybuchem wulkanu. Wiek lawy z tego wybuchu

314

geologowie okrelili na osiem tysicy lat! Std wniosek, e cywilizacja doliny meksykaskiej jest najstarsza ze wszystkich, jakie znamy. Jeeli panbabilonizm i inne teorie doszukiway si rde amerykaskich cywilizacji w Starym wiecie, to nie brako i takich uczonych, ktrzy prbowali udowodni, e wanie Ameryka jest ojczyzn wszystkich wysokich kultur, wzgldnie, w ostatecznym przypadku, ojczyzn najstarszych cywilizacji. W ubiegym stuleciu powstao wiele hipotez (a nie brak ich i obecnie) zakadajcych, e wanie Nowy wiat jest kolebk myli ludzkiej na naszej planecie. Wiele z tych teorii gosio rzeczy wrcz fantastyczne. Tak np. Francuz Le Plongeon utosamia Jezusa Chrystusa z meksykaskim bogiem Quezalcoatlem, a jego ostatnie sowa na krzyu, podane w Ewangelii, wzi za jzyk antycznych Majw! Tene Le Plongeon gosi, e jzyk Majw jest w poowie grecki, oraz e poza plecego boga deszczu Chac-Moola przypomina kontury kontynentu amerykaskiego. Amerykaski uczony, Poznaski, ktry przez wiele lat zajmowa si ruinami Tiahuanaco, doszed do wniosku, e cay ten ogromny kompleks architektoniczny przedstawia gigantyczny kamienny kalendarz, ukazujcy zjawiska astronomiczne. Po odczytaniu tego kamiennego kalendarza o stutonowych stronicach Poznaski doszed do wniosku, e Tiahuanaco jest najstarsz osad w Ameryce, kolebk cywilizacji amerykaskiej i ponadto kolebk wszystkich cywilizacji na ziemi. Wiek Bramy Soca okreli Poznaski na siedemnacie-dwadziecia tysicy lat. Inni, romantycznie nastrojeni uczeni poszli jeszcze dalej, przesuwajc wiek kultury Tiahuanaco w jeszcze gbsz staroytno. Tak np. H.S. Bellamy twierdzi, i kompleks Tiahuanaco zosta zbudowany okoo dwustu pidziesiciu tysicy lat temu! Ruiny Tiahuanaco i inne pomniki sztuki Poudniowej Ameryki, jak rwnie liczne, nie tknite przez nauk tajemnice staroytnych cywilizacji, stay si podoem najbardziej fantastycznych domysw, co stwierdzali midzy innymi i sami ich autorzy.

PRZYBYSZE Z KOSMOSU A AMERYKA Na paskowyu Nazca w Andach, na przestrzeni kilku kilometrw cign si uoone z biaych kamieni dziwne znaki. Kto wysun tez, e jest to oznakowanie miejsca ldowania... dla statkw kosmicznych przybyszw z kosmosu. Co prawda, przyszoby tym statkom kosmicznym ldowa w przepaci, ale autorw tych fantastycznych hipotez bynajmniej to nie speszyo; okazao si, e wznoszce si pod 315

gr drogi u swego koca nad przepaci byy kadorazowo oznakowane hieroglifem. Po kompleksowym przestudiowaniu tych dziwnych znakw udao si wyjani, e przedstawiaj one gigantyczn map gwiezdn, ktrej wykonanie wymagao ogromnej wiedzy astronomicznej, a wtpliwe jest, czy mona j byo zdoby bez specjalnych przyrzdw. Dalszego argumentu przemawiajcego za wizyt goci z kosmosu dostarczyo odczytanie kalendarza na synnej Bramie Soca w Tiahuanaco. Wedle znanej legendy, jeden z wadcw staroytnych Inkw wprowadzi pismo wzekowe (quipu), rozkazujc jednoczenie zniszczy wszystkie stare inskrypcje hieroglificzne. Dziwne, e ocalay one jedynie na Bramie Soca. Wysunito tez, i jest to kalendarz, w ktrym rok skada si z zaledwie dwustu dziewidziesiciu dni, a zatem nie jest to kalendarz pochodzenia ziemskiego. Myl t wypowiedzia A. Kazancew w swych opowiadaniach fantastycznych. Dwadziecia trzy fotografie, ilustrujce opowiadania, miay wiadczy o pobycie przybyszw z kosmosu na naszej planecie. Mniej wicej w tym czasie w almanachu [rosyjskim] Na ldzie i na morzu ukaza si artyku fizyka M.M. Agresta, ktry przypuszcza, e w zamierzchej, ale historycznej epoce zbliy si do Ziemi midzyplanetarny pojazd kosmiczny... Kosmonauci, ktrzy wyldowali na ziemi, odznaczali si si i mdroci, byli uznani za wysze istoty, za synw Boga. Przynieli oni na Ziemi wiele cech swojej kultury... Czy to nie kosmonauci przekazali Ziemi rne a dokadne wiadomoci o wszechwiecie, z ktrych cz przetrwaa w formie legend poprzez tysiclecia a do XVIII w.? Czy nie od przybyszw z zewntrz pochodz rda szczegowych wiadomoci z zakresu techniki budowania, matematyki, astronomii i innych gazi nauki, ktre, jak twierdz niektrzy uczeni, przetworzone na jzyk architektury i form geometrycznych przetrway w rnorodnych pomnikach staroytnoci? Przybysze z kosmosu - gosi Agrest - pozostawili na pamitk swego pobytu na Ziemi szereg charakterystycznych budowli, a jedn z nich s tarasy Baalbeku (Liban) z ich potnymi kamiennymi ciosami dugimi na dwadziecia jeden metrw, o wadze okoo tysica ton kady. Ciosy te przetransportowano z kamienioomw i dwignito na wysoko prawie siedmiu metrw, co jest przedsiwziciem trudnym do zrealizowania nawet przy pomocy potnych rodkw wspczesnej techniki. Zdaniem Agresta niewtpliwe lady pobytu goci z kosmosu kryje rejon Morza Martwego. Zagada biblijnej Sodomy i Gomory uderzajco przypomina wspczesny opis katastrofy wywoanej wybuchem atomowym. Biblijny Enoch, ktrego zabra Bg, zosta porwany - zdaniem radzieckiego uczonego - przez kosmonautw. 316

Przybysze ci przebywali nie tylko w kraju libaskim i judejskim, ale i w innych miejscach kuli ziemskiej. Czy nie maj zwizku z kosmonautami najstarsze freski skalne wyyny Tassili na Saharze, ktre niedawno bada Lhote? Jeden fresk w sposb oczywisty przypomina istot w skafandrze. Wizyta goci z kosmosu posuya za podstaw wielu mitw i legend, szeroko reprezentowanych w mitologii greckiej, hinduskim eposie, w rnorodnych podaniach rozpowszechnionych w Chinach lub wrd ludw Ameryki Poudniowej. Hipotez Agresta podtrzymywali entuzjaci - dziennikarze i autorzy powieci fantastycznych. W r. 1962 z podobnymi wywodami wystpi amerykaski astronom Sahagon, twierdzc, e w niedalekiej przyszoci naley oczekiwa na Ziemi wizyty kosmicznych przybyszw. Pocigajca jest w rzeczywistoci myl, e nasz planet odwiedzali bracia w intelekcie. Susznie wskazuje radziecki archeolog Mongajt, e chocia fakty i dowody przytaczane przez Agresta s - jego zdaniem - dobrane, bdnie, to sama idea zwrcenia uwagi archeologw na tak moliwo interpretacji zagadkowych zjawisk zamierzchej historii z punktu widzenia rozwoju myli naukowej bya korzystna. Ziemia, jak mona sdzi, nie jest jedyn kolebk intelektu we wszechwiecie, poniewa nasze Soce jest pospolit gwiazd, jakich w Galaktyce jest wiele milionw. Rozwj form ycia i myli mg na innych planetach znacznie wyprzedzi nasz ewolucj. Jeeli my, mieszkacy Ziemi, dokonujemy lotw w przestrze kosmiczn, to niewykluczone, e obdarzeni rozumem mieszkacy innych planet Galaktyki rwnie podejmuj od dawna systematyczne badania naszego gwiezdnego domu. W samej zatem idei moliwoci pobytu przybyszw z kosmosu na naszej planecie nie ma nic dziwnego ani niedorzecznego. Idea ta jest w peni suszna, czego nie mona powiedzie niestety o argumentach przytoczonych na jej korzy. Rozkwit pastwa Inkw przypada na XII-XIV w, n.e. Ruiny Tiahuanaco wspczesna nauka odnosi zaledwie do VI-X w., oddzielne natomiast ogniska tej kultury, np. na terenie Kolumbii, doyy do czasw hiszpaskiego podboju, a zatem w adnym przypadku nie mogy by dzieem rk mieszkacw innej planety. Dokadne metody datowania wskazuj, e pocztek tworzenia si wysokich cywilizacji w Ameryce przypada na pierwsze tysiclecie p.n.e. Ludno Nowego wiata jest zatem modsza ni Starego. Modsza jest i cywilizacja zrodzona na kontynencie amerykaskim.

317

CZOWIEK PRZYBY Z AZJI Wysuwano coraz to bardziej fantastyczne hipotezy, aby wyjani pochodzenie Indian amerykaskich i antycznych cywilizacji Nowego wiata. Do grona twrcw wielkich kultur Ameryki przedkolumbijskiej zaliczano Egipcjan, Sumerw, Hindusw, Chiczykw, Afrykanw, Khmerw, Baskw, Hunw, Hetytw, Celtw, Normanw, Grekw, Persw, Scytw, Judejczykw*, Japoczykw, Fenicjan, Kreteczykw, Izraelitw - w kocu ju Mongow na soniach oraz legendarnych Atlantydw. Potok tych hipotez nie wysycha do dzisiaj, mimo e ju dawno udowodniono czysto miejscowy, indiaski charakter pochodzenia starych cywilizacji amerykaskich; wiadcz o tym badania antropologii i etnografii, archeologii i jzykoznawstwa, historii kultury i historii sztuki. Rwnolegle z tymi wiadectwami wszystkie badania antropologiczne dowodz, e Nowy wiat nie mg by kolebk homo sapiens. Std wniosek, e mg on przyby jedynie z zewntrz. Ale kiedy i skd? W rozwizaniu tego problemu (a powsta on chyba za czasw Kolumba) pozostao do dzi wiele kwestii spornych i niejasnych. Zdaniem wikszoci wspczesnych amerykanistw pierwsi ludzie Nowego wiata przyszli tutaj drog ldow, gdy wiele tysicleci temu Ameryka i Azja stanowiy jeden kontynent**. Geologowie zapewniaj, e most ten zapad si stosunkowo niedawno: homo sapiens wwczas ju istnia. W bardzo zamierzchych czasach niewielka grupa (lub grupy) ludzi przesza do Nowego wiata. To pierwsze odkrycie Ameryki miao miejsce bardzo dawno, dwadziecia, trzydzieci, moe czterdzieci lub, jak zakada archeolog boliwijski Ibarra de Grasso, pene pidziesit tysicy lat temu. Skd wiemy, e bya to niewielka grupa? Choby std, e przed drugim europejskim odkryciem Ameryki kontynent ten by zamieszkany w niewielkim stopniu. Pod wzgldem antropologicznym Indianie nie s zrnicowani, a grup krwi posiadaj jednorodn***.
* ** Chodzi o ydw z pokolenia Judy zwanych Sefardim. W r. 1912 prof. Alfred Lothar Wegener ogosi sw teori pywajcych kontynentw, w myl ktrej ldy stanowiy w dawnych epokach geologicznych jeden kontynent, czyli ogromn wysp, ktra rozpada si na poszczeglne czci. Teza dyskusyjna. Badania naukowe wskazuj na daleko posunite zrnicowanie. Rwnie pochopnie stwierdzono, e sto procent Indian posiada zerow grup krwi. Dowiody tego pniejsze badania. Wysoki odsetek osobnikw o grupie krwi A stwierdzono u Indian z plemienia Czarnych Stp. Po opracowaniu metody oznaczania grupy krwi w tkance zmumifikowanej okazao si, e mumie peruwiaskie maj wszystkie cztery grupy krwi.

***

318

Mieszkacy Nowego wiata stanowi wyodrbnion ma ras amerykask wywodzc si z rasy mongoloidalnej, ale odrniajc si od niej swoistymi cechami charakterystycznymi tylko dla Indian. Jest prawdopodobne, e pierwotni Kolumbowie posuwali si wzdu wybrzea w kierunku poudniowym i nie zapuszczali si w gb kontynentu. W pieczarze w grach Sandia (w stanie Nowy Meksyk) odkryto stanowisko czowieka pierwotnego, ktre liczy sobie trzydzieci tysicy lat. Prawie tyle liczy sobie stanowisko odkryte przez meksykaskiego profesora Komacho w odlegoci stu kilometrw od miasta Meksyk. W pieczarach Patagonii znaleziono lady czowieka sprzed jedenastu tysicy lat. W pocztkach naszej ery, a moe nieco wczeniej, Indianie dotarli do Ziemi Ognistej, koronujc odkrycie Ameryki trwajce par stuleci. Surowa i niegocinna jest przyroda Ziemi Ognistej. Ludno jej wioda pkoczowniczy tryb ycia. Cay kulturowy inwentarz tych plemion to szaas pokryty traw czy limi, kopulasty lub w ksztacie stoka, krucha deczka z kory, naczynia plecione lub z kory, ogie uzyskiwany przez krzesanie, skpa odzie ze skr. Tak prymitywny tryb ycia prowadziy jedynie plemiona Janghanw i Alakalufw, wytpione w sposb bezwzgldny w kocu ubiegego wieku przez kolonizatorw. Cz Ziemi Ognistej wchodzia w skad pampy argentyskiej. Jest to ogromny obszar Ameryki Poudniowej, ktrego ludno trudnia si mylistwem. Podstawow bro myliwsk, spotykan po dzie dzisiejszy u gaucho, stanowiy dzidy oraz tzw. bolas - kamienne kule pokryte skr i umocowane na dugich rzemieniach. Rwnie wielkie obszary zajmoway przed inwazj europejsk liczne plemiona Amazonii i basenu Orinoko, ktre czyy upraw roli z rybowstwem i zbieractwem. Podobny stopie rozwoju reprezentoway plemiona zamieszkujce terytorium Ameryki Pnocnej. A midzy tymi obszarami, od czci rodkowej Meksyku po poudniowe Peru i Boliwi, rozciga si obszar wysokich kultur - kolebka samoistnych cywilizacji Ameryki. KULTURA MADRE W ktrym miejscu Ameryki szuka narodzin wysokiej kultury? Ktry nard jako pierwszy podnis pochodni wiedzy nad Nowym wiatem? Nazw Kultury Madre (Kultury Matki) otrzymaa od archeologw wspaniaa cywilizacja, ktr odkryto w czasie wykopalisk na poudniu meksykaskich stanw Vera Cruz i Tabasco. Jest to najstarsza kultura na kontynencie amerykaskim, wspczesna Asyrii i Persji. 319

Jaki lud j stworzy? Jakim jzykiem (z dwu tysicy jzykw Indian) si posugiwa? Na te pytania do tej pory nie potrafimy odpowiedzie. Kronikarze hiszpascy XVI w. i podania indiaskie mwi, e w gbokiej staroytnoci na obszarze Kultury Madre mieszkali Olmekowie - ludy z kraju kauczuku, co byo przyczyn nazwania tej kultury Kultur Olmekw. Jest to oczywicie nazwa umowna. Moliwe, e Kultur Madre stworzy jaki inny lud, a jeszcze bardziej prawdopodobne, i nie jest ona zwizana z jednym narodem czy jzykiem, lecz powstawaa stopniowo w wyniku udziau wielu plemion, ktre dokonay skoku w cywilizacj (jak to miao miejsce w Staroytnym Egipcie). Od Olmekw cywilizacja Ameryki rodkowej przeja kalendarz, pismo hieroglificzne, podstawowe zasady architektury i rzeby monumentalnej, pocztki astronomii i matematyki. Jeden z najstarszych zabytkw Kultury Madre, a wic najstarszy w Nowym wiecie, powsta w 31 r. p.n.e. Najwiksz saw ciesz si ogromne, wyciosane z bazaltu, kamienne gowy, osigajce wysoko prawie trzech metrw, a niezalenie od swych wielkich rozmiarw wykonane ze zdumiewajcym artyzmem i realizmem. Monolit, z ktrego wyciosano najwiksz gow (waga jej wynosi trzydzieci ton), dostarczono z odlegoci pidziesiciu kilometrw. Transport taki wymaga kolosalnych nakadw pracy w postaci poczonego wysiku setek i tysicy ludzi, co w sposb nieodparty przemawia za tym, e Olmekowie posiadali zorganizowane pastwo, jako e takiej pracy nie mogo wykona adne plemi. Charakterystyczn osobliwoci sztuki Kultury Madre jest obfito statuetek przedstawiajcych maszkary (Olmekowie byli jak gdyby zafascynowani szpetot - zauway Michael Coe, profesor uniwersytetu w Yale. Jeli urodzio si szkaradne dziecko, otaczano je starann opiek i atmosfer zachwytu). Mimo tak niezwykej estetyki rzeby te wykonano z zadziwiajcym artyzmem, a niektre nale do najcenniejszych dzie sztuki wiatowej. Ale gwnym uosobieniem sztuki Kultury Madre nie byy bynajmniej maszkary. Wikszo malekich poskw i wielotonowych gw kamiennych przedstawiaa jaguarawilkoaka, czowieka-zwierz, zwierz-boga. W tajemniczym osamotnieniu dungli, gdzie kady dwik, kady szelest lici, kady pojedynczy trzask amanych gazi przywodzi na myli strasznego ludojada, jaguar by podobnie jak to bywa w wityni - symbolem si nadprzyrodzonych - uznawano w nim nie zwyke zwierz, lecz przodka i boga - pisze uczony meksykaski Miguel Covarrubias, wyjaniajc powstanie kultu jaguara u najstarszych mieszkacw Ameryki rodkowej. Oddawanie jaguarowi czci boskiej przetrwao w religii nastpcw cywilizacji 320

olmeckiej - u Majw i Zapotekw, Totonakw i Toltekw. Przyjli oni rwnie z Kultury Madre wyobraenia o budowie wszechwiata. Niebo wyobraali sobie jako ogromny dach podtrzymywany gigantycznymi drzewami w charakterze podprek, stojcymi na rogach prostoktnej i paskiej ziemi. Takie wyobraenie o kosmosie byo jak gdyby odbitk ziemskiego schroniska - prostoktnego plemiennego domu. Porodku Ziemi stao centralne wiatowe drzewo. To ostatnie wyobraenie pochodzi prawdopodobnie z jeszcze starszego okresu i odpowiada kolistemu pomieszczeniu ze supem centralnym. Przedwczesny lub spniony siew powodowa utrat plonu. Trzeba byo pozna dokadnie pory roku, a pozna je mona byo jedynie przy pomocy obserwacji ruchu cia niebieskich. Wwczas gdy staroytni astronomowie poznali, e Ksiyc, Soce i planety poruszaj si inaczej ni gwiazdy, nastpio naturalne rozwarstwienie nieba - kade ciao niebieskie posiadao swoje niebo, a dokadniej sw warstw niebiesk. Te niebiosa zamieszkiway liczne istoty, a kady taki wiat posiada swego boga-wadc (i tak np. trzynaste niebo zamieszkiwa bg sowa, dziesite - wadca czaszek, dziewite zielony w, wcielenie boga deszczu, sme - wadca poywienia, bg kukurydzy podstawowego poywienia Indian). Kultura Madre zgina przed dwoma tysicami lat, ale stanowia podwaliny rozwoju modszych cywilizacji: na zachodzie wzdu brzegw Oceanu Atlantyckiego - kultury Totonakw, na wschodzie u wybrzey Oceanu Spokojnego - kultury Zapotekw, na pnocy, w kotlinie meksykaskiej - kultury Teotihuacanu i jej nastpcw Toltekw; na poudniu najwyszej cywilizacji antycznej Ameryki, kultury Majw. PISMO MAJW Stare miasta Majw upady na dugo przed odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Ale o istnieniu tutaj wysoko rozwinitej cywilizacji wiadczyy liczne inskrypcje, rzebione w kamieniach ruin niegdy kwitncych miast. Kiedy Ameryk rodkow podbili Hiszpanie, niszczyli we wszelki sposb samoistn kultur Indian. W 1549 r. do miasta Mani, dawnej stolicy pastwa Majw, przyby hiszpaski mnich Diego de Landa. W miejscowej wityni znajdowaa si dua biblioteka starych rkopisw. Ksiki te nie zawieraj nic innego oprcz przesdw i kamstw szataskich zawyrokowa biskup. Rkopisy zostay spalone. Do naszych czasw zachoway si jedynie trzy bezcenne egzemplarze, cudem ocalae od ognia. Napisane s one pdzelkiem na papierze 321

z yka rolinnego. Powierzchnia papieru zapisana bya hieroglifami i wielokolorowymi rysunkami. Pierwszy Kodeks, przechowywany w Drenie, ma ksztat dugiej wstgi papieru, zoonej jak wachlarz lub miechy w harmonii. Fady harmonii oddzielaj poszczeglne stronice. Tekst rkopisu dotyczy dawnych czasw: napisano go w XIII w., a moe i wczeniej. Drugi, przechowywany w Madrycie, rwnie jest dug wstg papieru, zoon w zakadki; tekst pochodzi z okresu nie wczeniejszego ni XV wiek. Pocztek i koniec rkopisu nie zachowa si; hieroglify napisano bardzo niedbale, nawet z bdami. Jeszcze trudniejszy dla uczonych okaza si rkopis odnaleziony przez Leona de Rosny w archiwach Biblioteki Paryskiej. Jest to cz rkopisu bez pocztku i koca, bardzo uszkodzona. O tych rkopisach uczeni dowiedzieli si dopiero w poowie ubiegego stulecia; ich odczytanie budzio wielk ciekawo - jako e rda kultury Majw znajdoway si w centrum uwagi historykw. Byli tacy uczeni, ktrzy uwaali, e kultur Majw stworzyli emigranci ze Staroytnego Egiptu. Znajdowano analogie w architekturze i religii Majw oraz Egipcjan okresu pierwszych faraonw. Zdaniem innych, kultura Majw jest niewtpliwie pochodzenia azjatyckiego, midzy kultur Majw a odkryt w ubiegym wieku, w dunglach Kambody, antyczn kultur, oddzielon tysicami kilometrw Oceanu Spokojnego, istnieje dziwna wsplnota. Nie brako i takich, ktrych zdaniem kultur Majw stworzyli biali przybysze, nard pochodzenia europejskiego, ktry przeby Atlantyk. Istniaa rwnie teoria goszca, e kultura Majw przedstawia sob resztki legendarnej Atlantydy. Zrozumiae, z jak wielkim zainteresowaniem oczekiwa cay wiat uczonych na odczytanie pisma Majw. Przede wszystkim naleao rozstrzygn problem: jakim pismem s napisane te rkopisy? wiadek hiszpaskiego podboju, Indianin Gaspar Antonio Chi, twierdzi, i Majowie posugiwali si pismem sylabicznym. Powany materia z zakresu historii i kultury Majw zebra Diego de Landa i opublikowa w r. 1566 ksik, w ktrej omwi pismo Majw. Ksika zawieraa spis trzydziestu znakw alfabetycznych. Wydawaoby si teraz, e zadanie jest proste; aby przeczyta rkopisy Majw, naley szuka w pismach antycznych znakw alfabetycznych. I po tej linii poszli uczeni ubiegego wieku. Znakomity znawca pism Staroytnego Wschodu, Leon de Rosny, odczyta w r. 1881 pierwsze sowo z rkopisu Majw, napisane znakami alfabetu - kuc, co znaczy indyk. Dalsze trzy sowa przeczyta nastpny uczony, Cyrus Thomas. Dzieo odczytania rozpoczto, ale... Ani Leonowi de Rosny, ani Cyrusowi Thomasowi nie udao si udowodni, e jeden 322

i ten sam znak alfabetu czyta si jednakowo w rnych sowach. Czytajc jedno sowo, nie mogli stwierdzi, jak czyta inne. W kocu XIX w. ich prace uznano za faszywe. Wrd uczonych zapanowao przekonanie, e pismo Majw nie posiadao znakw alfabetycznych. Nie ulega wtpliwoci, i Diego de Landa myli si w swych prbach opracowania alfabetu Majw - pisa uczony amerykaski J. Eric Thompson. - Znaki Majw przekazuj zazwyczaj sowa, rzadziej, by moe, sylaby trudniejszych sw, ale nigdy, o ile wiadomo, nie oznaczaj liter alfabetu. Prby odczytania zagadkowego pisma trway ponad sto lat. Ostatniej prby odszukania w nim znakw alfabetu dokona w r. 1941 jzykoznawca amerykaski Beniamin Lee Whorf, ale jego usiowania zostay skrytykowane przez og uczonych z Thompsonem na czele. Milczenie starych rkopisw przeduao si, chocia pochodzenie kultury Majw zostao w zasadzie rozstrzygnite. Jej twrcami nie byli tajemniczy Atlantydzi, nie biali przybysze z Europy i nie ci przybysze z Azji, nie staroytni Egipcjanie, lecz sami Indianie, rdzenni mieszkacy Ameryki rodkowej. Samoistnej i oryginalnej kultury Majw nie przywieziono ze Starego wiata. A moe tak samo jak kultura odrbne jest i pismo? By moe, e nie zawiera ono adnego podobiestwa ani ze staroegipskimi hieroglifami, ani z pismem zgoskowym, ani z alfabetycznym? Wszelkie zatem prby czytania go w sposb, w jaki czytamy wszystkie inne pisma, oka si bezowocne? Coraz czciej myl ta wkradaa si w umysy wielu uczonych. Wydawao si, e jakie zaklcie ciy nad tymi rkopisami. Jednake w r. 1951 klucz do odczytania pisma udao si odkry radzieckiemu uczonemu J.W. Knorozowowi, ktry zastosowa tutaj metod statystyczn. Mniej wicej w tym samym czasie innemu uczonemu, Michaelowi Ventrisowi, udao si odczyta napisy kretesko-mykeskie, ktre rwnie przez wiele dziesitkw lat opieray si wszelkim prbom odczytania.

KONIEC POLEMIKI O ZNAKACH PISMA Fakt prawidowego odczytania pisma kretesko-mykeskiego i pisma Majw wikszo uczonych przyja bez zastrzee. Byli jednak i tacy, ktrzy podawali w wtpliwo metod oraz sam fakt konkretnego odczytania. Warto doda, e argumenty tych ostatnich zbyt czsto odbiegay od zasad prawdziwie naukowej polemiki. Tak np. J. Eric Thompson, wyraajc wtpliwo rozszyfrowania pisma Majw, wysun jako dowd okoliczno, e w ZSRR nigdy nie przeprowadzano prac nad odczytaniem staroytnych pism, std te i obecnie fakt ten nie moe mie miejsca. Niezalenie od tego Thompson odrzuca 323

kategorycznie wiarygodno alfabetu Landy przytoczonego w jego ksice. Wiele znakw, jakie cytuje Landa, wystpuje w tekstach nadzwyczaj rzadko, innych nie sposb zidentyfikowa, jeli si nie posiada bujnej wyobrani. Hieroglify staroegipskie, pismo klinowe Midzyrzecza, jak rwnie wiele innych pism ju tutaj wymienionych, posiadao tekst rwnolegy, dwujzyczny, napisany w znanym uczonemu jzyku. Ten wanie fakt sprawi, e Champollion, Grotefend i inni mogli odszuka waciwy klucz do tych pism. Niestety, rkopisy Majw nie posiaday takich dublowanych tekstw. Odczytanie ich mogo opiera si jedynie na analizie logicznej struktury wewntrznej nieznanego tekstu, na analizie wskanikw matematycznych. Studia nad rkopisami Majw rozpocz Knorozow na pocztku lat pidziesitych. W r. 1963 wyda sw fundamentaln monografi Pismo Indian Majw - rezultat wieloletniej pracy. Monografia zawieraa wszystkie znane nam teksty Majw: trzy rkopisy i du liczb inskrypcji na dawnych zabytkach kultury, na posgach, stelach, paskorzebach. Ksika podsumowaa ponad stuletni polemik na temat pisma Majw, wywoaa szereg entuzjastycznych recenzji w prasie zagranicznej i radzieckiej, a uniwersytet w Harvard wyda j w przekadzie angielskim. Zagadkowe znaki straciy aureol tajemniczoci. Tematyka rkopisw jest bardzo rnorodna, ale przewaaj wykazy pr roku z krtkimi wskazwkami dotyczcymi obrzdw religijnych oraz zalenoci prac rolniczych od zjawisk meteorologicznych. Rkopis drezdeski zawiera obszerne rozdziay omawiajce ru ch orbitalny Wenery, zwizki maeskie, miejsca pobytu potnego boga deszczu, zamienia. Rkopis madrycki powicony jest problemom uprawy roli, polowania, pszczelarstwa, rzebiarstwa; paryski natomiast zawiera szereg wiadomoci historycznych. Wykopaliska archeologiczne ujawniy liczne inskrypcje w ponad stu antycznych miastach Majw, ktrych ruiny s rozrzucone na paskowyu gwatemalskim, na terenie caego Pwyspu Jukataskiego i na poudniu prawie do samego Oceanu Spokojnego. Obecnie znamy ponad tysic inskrypcji, co prawda, wiele z nich jest cakiem zniszczonych, wzgldnie s powanie uszkodzone. Napisy te mona podzieli na dwie grupy: pierwsza skada si z inskrypcji na budynkach, stelach, otarzach i innych monumentalnych pomnikach architektury Majw, druga za zawiera napisy na naczyniach, wisiorkach, tabliczkach itp. Dziki pracy Knorozowa z tych inskrypcji mog uczeni otrzyma cenne wiadomoci. Przemwi mog do nas zdarzenia, ku ktrych czci dwignito te pomniki.

324

MAJOWIE, TOLTEKOWIE, AZTEKOWIE Czeg mogli si dowiedzie historycy o losach tej nieodgadnionej cywilizacji? ...Pierwsze miasta-pastwa Majw powstay na pograniczu naszej ery. Indianie ci kontynuowali kultur Olmekw. Ich dzieem by najdokadniejszy kalendarz, udoskonalenie pisma hieroglificznego, stworzenie wspaniaego malarstwa freskw, pogbienie sztuki architektonicznej, zastosowanie pozycyjnego systemu przy obliczeniach - ich matematyka zna symbol zera, czego nie znaj ani wspczeni im Rzymianie, ani mieszkacy Europy zachodniej par stuleci pniej. Na pomnikach kultury Olmekw napotykamy wizerunki ludzi nalecych do rnych typw etnicznych. Patrzc na ubir gowy wodza na jednej z monumentalnych stel, rozpozna w nim moemy wadc Majw; obok niego widzimy wodza czy te kapana olmeckiego o charakterystycznie obrzmiaej figurze i krtkich rkach. Zupenie prawdopodobne, e w tym okresie barbarzyskie plemiona Majw podbiy miasta-pastwa Olmekw, przejmujc jednak ich kultur (zjawisko to spotykalimy ju w Indiach i na terenie Midzyrzecza). Ruiny starych miast Majw rozproszone s po dunglach dzisiejszego Meksyku, Gwatemali, Hondurasu. Daty, wyciosane na stelach, wityniach i otarzach, pozwalaj odnie ich czas powstania na IV-IX w. n.e. Pniej powstaje luka, a pomniki kultury Majw pojawiaj si daleko na poudniowym wschodzie, na Pwyspie Jukataskim, na ktrym rozpoczyna si rozkwit Nowego Krlestwa Majw. Jakie byy przyczyny opustoszenia tych miast? Na to pytanie byo wiele odpowiedzi: trzsienie ziemi, epidemia, fatalne daty w kalendarzu przepowiadajce koniec wiata, nage zmiany klimatu, wyjaowienie gleby, rewolucje, agresje z zewntrz. Najblisze prawdy s trzy hipotezy: sposb uprawy roli za pomoc wypalania i karczowania lasw powodowa, e urodzajno gleby zmniejszaa si z roku na rok, zmuszajc do porzucenia miejsca pobytu i przeniesienia si na nowe, dziewicze tereny. Typowe dla spoeczestw wczesnoklasowych zamieszki wewntrzne i zacita walka kapanw i wielmow z uciskanymi doprowadziy do upadku starych miast (podobnie jak w Egipcie okresu budowy wielkich piramid). Wreszcie, na przeomie IX-X w. (okres upadku Starego Pastwa) caa Ameryka rodkowa zostaje podbita przez koczownicze plemiona z pnocy, a kultury Zapotekw, Toltekw i innych ludw Meksyku zostaj zniszczone. Istnieje tutaj analogia w postaci inwazji Ariw i zniszczenia cywilizacji Mohendo-Daro i Harappy. Najbardziej prawdopodobna jest wspzaleno tych trzech przyczyn, w wyniku ktrych zakoczy si pierwszy etap cywilizacji Majw. 325

Drugi etap jest nierozerwalnie zwizany z Pwyspem Jukataskim, a cilej mwic z dolin Meksyku. Pod naporem wielkiej amerykaskiej wdrwki ludw, pod naciskiem plemion barbarzyskich, ktre zrujnoway najstarsze miasto Meksyku, Teotihuacan, jego mieszkacy Toltekowie przenosz sw stolic do Tollanu. Ale i tutaj silny napr przybyszw Chichimekw (tzn. dzikusw, barbarzycw) zmusza ostatniego wadc Toltekw do szukania schronienia na kracach swoich posiadoci, w Tabasco. Std podejmuje on wypraw na Jukatan, na ktrym wanie rozpoczyna si rozkwit Nowego Krlestwa Majw. Wyprawa zakoczya si powodzeniem. Toltekowie zdobywaj miasta Majw i zakadaj pastwo ze stolic w Cichn Itza. Legendy mieszkacw doliny Meksyku przekazay nam imi tego ostatniego panujcego Toltekw i pierwszego meksykaskiego wadcy Jukatanu. O inwazji zaborcw opowiadaj rwnie podania Majw. Imi ich wodza podaj podobnie jak Toltekowie: Ce Acatl Topiltzin - najwyszy kapan boga Quetzalcoatla, tego samego Quetzalcoatla, w ktrym uczeni XIX w. widzieli mieszkaca Atlantydy, witego Tomasza, biaego cywilizatora itp. Kultury Majw i Toltekw, drog wzajemnej asymilacji, przyczyniy si do powstania znakomitych dzie architektury i rzeby. W kocu XII w. Majowie rozpoczynaj zakoczon sukcesem walk z panowaniem Toltekw. Okres odrodzenia nie trwa dugo. Z kocem XV w. Jukatanowi zagraa silne pastwo Aztekw, ktre podbio prawie cae terytorium Meksyku. Przez wiele pokole posuwao si z pnocy na poudnie koczownicze plemi Tenochkanw, by osi w kocu w Dolinie Meksykaskiej. Tutaj, w sojuszu z innymi plemionami, zakadaj w 1325 r. miasto Tenochtitlan, punkt oparcia cywilizacji Aztekw, kontynuujcej osignicia swych poprzednikw - Toltekw. Pastwo Tenochkanw-Aztekw ronie z roku na rok: doskonaa organizacja wojskowa w poczeniu ze sztuk dyplomacji doprowadzaj do podbicia ssiednich plemion. W miar wzrostu ich potgi ronie i kultura. W Tenochtitlanie powstaj umiejtnie rozplanowane dzielnice, place, targowiska, drogi, kanay, ogrody. Nieomal w kadym rodzaju sztuki przejawia si sia twrcza azteckich artystw. Czy to bd rne formy ceramiki (pmiski, naczynia, kubki, urny, gliniane piecyki, fajki, pieczcie z gliny polichromowanej), czy maski, przedmioty jubilerskie, tkaniny, wyroby z pir, wyprawiona skra, czy instrumenty muzyczne, poezja, muzyka, taniec, piew. Wadza Aztekw rozcigaa si na tereny od pnocnego Meksyku po dungle Ameryki rodkowej. Z lkiem oczekiwali wadcy miast Majw tego dnia, w ktrym wojowniczy twrcy Tenochtitlanu wedr si na ich ziemi. Kapani prorokowali nieuchronn 326

zgub. Zguba przysza jednak nie z zachodu, lecz od wschodu: przywieli j Hiszpanie, niszczc star cywilizacj Majw, jak i mod, w peni si, cywilizacj Aztekw. Nie oszczdzono i innego silnego pastwa Nowego wiata - imperium Inkw, pastwa jeszcze wikszego ni azteckie. KOLEBKA DRUGA ANDY Podobnie jak Aztekowie w Meksyku, Inkowie byli najmodszym narodem dziedziczcym osignicia swoich poprzednikw - mieszkacw wybrzey Oceanu Spokojnego i Andw. Aztekw porwnuje si czasami z wojowniczymi Asyryjczykami, ktrzy przejli i rozwinli wielkie osignicia Akadw - Babiloczykw. Takimi barbarzycami byli rwnie Inkowie, a ich Babilonem byo wietne Tiahuanaco oraz inne miasta-pastwa antycznego Peru. Babiloczycy z kolei posiadali poprzednikw - Sumerw, a Toltekowie - twrcw cywilizacji Teotihuacanu. Twrcy Tiahuanaco i innych kultur Ameryki Poudniowej, ktrych rozkwit przypada na pierwsze stulecie naszej ery, rwnie wyroli na warstwie starszej kultury, nazywanej kultur Chavin, od nazwy kompleksu ruin Chavin de Huantar, lecych w pnocnej czci paskowyu peruwiaskiego. Ludy kultury El Obeid naleay do pierwszych osadnikw na terenie Midzyrzecza i one to w przymierzu z innymi plemionami pooyy podwaliny kultury Elamu, a moliwe, e i najstarszej cywilizacji doliny Indusu. Za kultur-macierz uznaje si susznie kultur Olmekw, stanowic kolebk wysokich cywilizacji Majw, Zapotekw, Totonakw oraz budowniczych Teotihuacanu. Czy na terenie Andw miaa miejsce podobna Kultura Madre? Ile jest racji w twierdzeniach uczonych, zakadajcych, e w Ameryce istniao jedno jedyne centrum cywilizacji, ktre rozdzielio si pniej na ga rodkowoamerykask i poudniowoamerykask? Jaki indiaski lud (lub raczej ludy) stworzy znakomite naczynia-portrety* kultury Mochica i Nazca, majestatyczne dziea Tiahuanaco i San Augustino, wspania budowllabirynt Chavin i najwspanialszy styl artystyczny starej Ameryki Poudniowej, jak nazywaj sztuk tej najstarszej ze znanych nam kultur andyjskich? Pytania te pozostaj na razie bez odpowiedzi.
Autor prawdopodobnie ma na myli ceramik modelowan antropomorficznie.

327

Wykopaliska na terytorium Peru, Boliwii, Ekwadoru i Chile odkryy setki kultur archeologicznych - stwierdzaj uczeni. Ramy czasowe ich wystpowania, stopie rozprzestrzenienia, ich wzajemne zwizki, czasami nawet kolejno ich narodzin - s to wszystko problemy z zakresu archeologii poudniowoamerykaskiej rozpracowane w jeszcze mniejszym stopniu ni podobne tematy dotyczce Ameryki rodkowej. Bardzo czsto pojedyncze nowe znalezisko burzy istniejcy schemat. Oto dlaczego wiele tez pozostaje spornych do dnia dzisiejszego, a historia staroytna Ameryki Poudniowej - mglista. Najlepszym sposobem przeniknicia tajemnic zaginionych cywilizacji jest poznanie pozostaych po nich rde pisanych. Ale pismo Ameryki Poudniowej spotkao niezwyke zrzdzenie losu. Opowiemy o tym dokadniej, poniewa historia hieroglifw andyjskich ilustruje, niewtpliwie najlepiej, zagadki historii najstarszych cywilizacji Nowego wiata, na terenie ktrego po dzie dzisiejszy moliwe s najbardziej zaskakujce odkrycia. W dawnych czasach - pisze jeden z kronikarzy XV w. - najwyszy wadca Inkw zgromadzi w swej stolicy Cuzco mdrcw ze wszystkich podporzdkowanych mu prowincji i wypytywa ich o najwaniejsze zdarzenia minionych czasw. Pniej rozkaza, aby opisano dzieje kadego wadcy Inkw i ziem, ktre podbili. Opisano rwnie podania o pochodzeniu Inkw, legend o potopie oraz szereg innych opowieci i mitw. Teksty uwieczniono na wielkich pachtach, naklejonych na due deski, oprawione w ramy z czystego zota. Tablice przechowywane byy w specjalnym pomieszczeniu w wityni Soca. Wejcie byo dostpne jedynie dla najwyszego wadcy Inkw oraz dla niektrych uczonych kapanw (amauta), ktrzy posiadali umiejtno czytania i objaniania tekstw. Przychodzi jednak czas, e Cuzco wraz ze wityni Soca zdobywa banda Pizarra. Wielkie byo zdziwienie Hiszpanw na widok ogromnych pcien przedstawiajcych portrety wadcw Inkw opatrzone zagadkowymi napisami. Zaborcw nie interesoway napisy (ich dowdca, Francisco Pizarro, nie nauczy si nigdy pisa nawet po hiszpasku). Uwag ich przycigaa nie tre pcien, ale ich ramy - zoto! I bezcenne dziea pimiennictwa podzieliy smutny los innych skarbw Inkw. Ramy przetopiono, a ptna wyrzucono jako nieprzydatne. Warto doda, e ta smutna dola spotkaa nie wszystkie ptna: cztery wysano do Hiszpanii w darze Filipowi II. Byo to w r. 1572. Od tej pory po tych ptnach zagin wszelki lad. Nie dotary do Hiszpanii i nie wrciy do Peru. Czy okrt zaton, czy - zdarzyo si co innego? Na to pytanie nie ma odpowiedzi. Najprawdopodobniej ptna te spoczywaj na dnie oceanu, zatopione wraz z zaog i adunkiem przez angielskiego lub holenderskiego korsarza. Strata tym bardziej gorzka dla nauki, e w Peru nie zachoway si adne lad y 328

pimiennictwa Inkw. I nawet nie dlatego, e znajdoway si w zotej oprawie. Win naley obarczy samych Inkw, gdy to oni postarali si, aby na terenie ich Imperium nie pozosta aden dokument pisany oprcz pcien, przechowywanych w wityni Soca. Opowie mwi, e za panowania jednego z wadcw Inkw wybucha epidemia. Mimo modw kapaskich - epidemia szalaa. Wwczas wadca zwrci si do wyroczni najwyszego boga Viracochy z pytaniem: Jak zlikwidowa epidemi? Wyrocznia odpowiedziaa: Naley zabroni posugiwania si pismem. Wadca Inkw, a zarazem najwyszy kapan posucha wyroczni i zabroni posugiwania si pismem w jego kraju. A kiedy jeden uczony kapan amauta nie usucha zakazu, zosta ywcem spalony ku przestrodze innym heretykom. QUIPU - PISMO WZEKOWE adne jednak wiksze pastwo nie moe obej si bez pisma lub w najgorszym przypadku bez opracowanego systemu zapisw. Trzeba przecie podlicza podatki, prowadzi rozliczenia gospodarcze, notowa daty i waniejsze wydarzenia z ycia kraju. Tym bardziej byo to konieczne w takim zbiurokratyzowanym pastwie jak imperium Inkw. Przecie to Inkowie utworzyli skomplikowany scentralizowany system administracji. Ze stolicy w Cuzco wadca i wysoko postawione osoby kontrolowali urzdnikw w caym kraju. Staa poczta obsugiwaa twierdze i rezydencje miejscowych rzdcw. Gocy musieli nosi pisemne komunikaty. Znaleziono wyjcie. Zamiast heretyckich hieroglifw wprowadzono pismo tzw. wzekowe - quipu, zaproponowane prawdopodobnie przez grup kapanw - pimiennych. Quipu - to weniane lub baweniane linki, do ktrych przywizywano rzdy sznurkw zwisajcych w postaci frdzli. Liczba sznurkw na jednej lince dochodzia do stu, a na nich zawizywano wzy o rnej formie. Dugo i forma wzw oznaczaa liczby. Wzy pooone najdalej od linki oznaczay jednoci, pniej nastpoway dziesitki, setki i tysice. Im wyszy rzd liczb, tym bliej by linki-osnowy. Przy pomocy wzekw, przypominajcych krki liczyde, mona wyrazi dowoln liczb, ale liczb abstrakcyjn. Natomiast potrzeby gospodarcze i pastwowe wymagaj nie tylko zestawie ile, ale i co - jakie przedmioty byy obliczane, zoto czy kartofle, onierze czy dni. Wyjciem w tej sytuacji byo kolorowanie sznura odpo wiednio do rzeczy. Kolor brunatny symbolizowa kartofle, ty - zoto, czerwony - wojownikw, czarny minione noce (tzn. czas), biay - srebro. Wykorzystujc takie kolorowe wzeki dla pamici dowiadczony rachmistrz mg poda na kade wezwanie najwyszego wadcy lub kogo 329

z jego otoczenia nieodzowne dane na temat podatkw, liczby wojownikw w tej czy innej prowincji, czy te terminw kalendarzowych. Niemniej jednak, jakkolwiek doskonay byby system quipu, za pomoc wzekw dla pamici, choby nawet rnokolorowych, nie mona ustali wystarczajco dokadnie zdarze historycznych, dat, legend, a wic wszystkiego tego, co umoliwia prawdziwe pismo. Bardzo prymitywny, nazbyt umowny to rodek zapisu w porwnaniu z pismem hieroglifw przekazujcych dwiki. Niestety, dawne hieroglify Inkw zostay zniszczone, a jak to bywa w nauce, im mniej faktw, tym wicej hipotez, czasami wrcz fantastycznych. Jedynym ocalaym rdem jest kalendarz wenusjaski na synnej Bramie Soca w Tiahuanaco. W latach pidziesitych naszego stulecia Dick Edgar Ibarra Grasso dokona zaskakujcego odkrycia. Ku naszemu wielkiemu zadowoleniu - pisze autor - udao si wykry hieroglificzne pimiennictwo dawnego pochodzenia, ktrym posuguj si i w dzisiejszych czasach dziesitki tysicy Indian.

ODKRYCIE IBARRY GRASSO Pimiennictwo, o ktrym mwimy, ma zastosowanie i obecnie - kontynuuje sw myl. - Wikszo biaych, utrzymujcych stosunki z Indianami, nie wie o istnieniu tego pimiennictwa. Niewielu si z nim spotkao, bagatelizujc jego znaczenie. Jest to tym bardziej dziwne, e tubylcy, uczszczajcy do kocioa w La Paz, posiadaj zazwyczaj ze sob modlitewnik z tekstami hieroglificznymi. Pocztkowo uczony nie posiada dowodw pokrewiestwa quillca, pisma wspczesnych Indian, z zakazanymi hieroglifami. Prawd jest, e Indianie zapewniali, i ich sztuka pisania wywodzi si z czasw antycznych, jeszcze sprzed Inkw. Z tymi twierdzeniami zbiega si i nazwa pisma - quillca. Pord hieroglifw, ktrymi posugiwali si Indianie, spotykano i takie, ktrych sens by niezrozumiay dla samych kopistw; byy to tradycyjne dawne znaki pochodzce z gbokiej przeszoci. Tak twierdzili Indianie. Trudno sobie rwnie wyobrazi, by w okresie kolonialnym, w ktrym duchowiestwo hiszpaskie wprowadzio acin, Indianie mogli wymyli i rozpowszechni nowy system pisma. Bardziej prawdopodobne jest pochodzenie hieroglifw z okresu rozkwitu kultury indiaskiej z okresu

przedkolumbijskiego. Wkrtce przypuszczenie to znalazo potwierdzenie. Archeolodzy odnaleli par 330

krtkich inskrypcji na poskach i kamieniach pochodzcych z okresu przedhiszpaskiego. Nad jeziorem Titicaca znaleziono kamie z jeszcze dusz inskrypcj pisan hieroglifami. Posta jedca na koniu wskazuje, e inskrypcj wykonano ju po odkryciu Ameryki. Koo zostao zamknite. Znaki stosowane w starych pismach rni si od wspczesnych. Jest to i naturalne, gdy mino wiele setek, a moe i tysicy lat od zastosowania pisma w Ameryce Poudniowej. Z zaledwie dwu wierszy skada si najdusza inskrypcja. Ale i te dwa i wiersze dostarczaj wielu informacji. Kady nowy wiersz jest odwrcony w stosunku do poprzedniego (sposb ten nosi nazw odwrconego bustrofedonu*). Tylko jedno pismo na caej kuli ziemskiej posiada taki nadzwyczajny ukad wierszy. Jest to pismo Wyspy Wielkanocnej. Znamienne, e pismo to posiada cechy podobne nie tylko do pisma staroandyjskiego. Thor Heyerdahl opublikowa niedawno artyku, w ktrym przytoczy szesnacie elementw zbienoci, jakie jego zdaniem wystpuj midzy znakami pisma Wyspy Wielkanocnej a znakami wyciosanymi na cyklopiej Bramie Soca w Tiahuanaco. Znacznie wczeniej, w pocztkach lat trzydziestych naszego stulecia, uczeni wskazali na podobiestwo pisma Wyspy Wielkanocnej z pismem, jakim i obecnie posuguj si Indianie Cuna. Cuna zamieszkuj wski przesmyk panamski oddzielajcy cywilizacje Ameryki rodkowej od cywilizacji Ameryki Poudniowej. W okresie lat dwudziestych i trzydziestych naszego stulecia, w czasie bada kultury Cuna, Erland Nordenskild zauway u nich charakterystyczne pismo. Indianie pisali znakami rysunkowymi na europejskim papierze, natomiast starsze teksty pisane byy na deszczukach. Nie jest to pismo w dosownym tego sowa znaczeniu. Jest to pismo piktograficzne. Pniej udao si ujawni u tyche Indian istnienie take prawdziwego pisma hieroglifw, sucych do pisania pieni religijnych. Nie wykazuj one adnego podobiestwa do pisma Majw i innych narodw Ameryki rodkowej. Prawdopodobnie sztuka pisma hieroglificznego przysza z poudnia, z terenu wysokich cywilizacji Ameryki Poudniowej.

Bustrofedon - od greckich sw bous - w i strephein - krci. Dosownie: jak orzcy w, sposb pisania zygzakiem: na przemian jeden wiersz od strony lewej ku prawej, nastpny od prawej ku lewej itd.

331

Cuna pisali swe teksty na deseczkach, identycznie jak mieszkacy Wyspy Wielkanocnej. I jedni, i drudzy tekstw nie czytali, lecz je odpiewywali lub deklamowali. I na deszczukach Cuna, i na deszczukach Wyspy Wielkanocnej tekst rozpoczyna si od wiersza najniszego, a kolejno wierszy idzie z dou do gry. Teksty na deseczkach napisane s bustrofedonem. Co prawda, wiersze u Cuna pisane s normalnie, natomiast w pimie Wyspy Wielkanocnej co drugi wiersz jest odwrcony. Niemniej jednak w starym pimiennictwie andyjskim, od ktrego, wedle wszelkiego prawdopodobiestwa, pochodzi pismo Indian Cuna, wystpuje podobny, jak na Wyspie Wielkanocnej, unikalny sposb pisania - odwrcony bustrofedon.

332

TAJEMNICE KRAJU HOTU-MATUY

W POUDNIOWEJ CZCI OCEANU WIELKIEGO W 1687 r. na wody Oceanu Spokojnego w jego wschodni cz wpyn okrt angielskiego pirata Edwarda Davisa. Okrt nosi nazw Bachelors Delight. Po osigniciu wysp Galapagos Davis raptownie skrci na poudnie i po przepyniciu okoo czterech tysicy kilometrw ujrza niski piaszczysty brzeg nieznanego ldu. Na zachodzie widnia dugi i paski pasek ziemi. Pirat nie mia czasu na zajmowanie si badaniami, popyn wic dalej. Odkrycie Davisa stao si znane po wydaniu ksiki jego towarzysza, pirata Williama Dampiera, Nowa podr dookoa wiata* W poszukiwaniu kontynentu na Oceanie Spokojnym holenderska Zachodnio-Indyjska Kompania skierowaa du ekspedycj pod dowdztwem admiraa Jakuba Roggeveena. Najbliszym celem eglugi byy poszukiwania Ldu Davisa. Na pocztku 1722 r. eskadra Roggeveena mina przyldek Horn, wpyna na wody Oceanu Spokojnego, pync w kierunku pnocno-zachodnim, do rejonu, ktry wskaza Davis. Szstego kwietnia poszukiwania zakoczyy si sukcesem: na 27 szerokoci poudniowej i 109 dugoci zachodniej spostrzeono ld, co prawda zupenie niepodobny do tego, ktry opisa Davis. Bya to skalista, maleka wysepka. Poniewa wydarzyo si to w pierwszy dzie Wielkanocy, ldowi temu nadano nazw Wyspy Wielkanocnej. Ldowanie na skalistym brzegu byo bardzo kopotliwe, dopiero wic na czwarty dzie admira zdecydowa si na wyjcie na ld wraz ze stu trzydziestu czterema ludmi. Ale nim wyldowali, mogli si ju spodziewa czego nadzwyczajnego: zza burt swoich okrtw patrzyli na gigantyczne, stojce nad brzegiem posgi.

William Dampier, New Voyage Round the World, 1697

333

WYSPA TAJEMNIC Kadego, kto by na Wyspie Wielkanocnej lub oglda j na zdjciach, zdumiewaj kamienne kolosy wznoszce si na tym kruchym skrawku ziemi. Kiedy wyrzebiono te olbrzymy dochodzce do dwudziestu metrw wysokoci i o wadze wielu ton? Kogo one przedstawiaj - ywych ludzi, nieznanych bogw czy potne duchy? W jaki sposb wyciosano je w twardym kamieniu? Kto je przewiz nad brzeg morza i podnis na wielkie platformy ahu? W jakim celu ciosano w innym miejscu wyspy ogromne cylindry z czerwonego kamienia, by woy je pniej na gowy posgw? Jakiemu celowi suyy ogromne ahu sigajce trzech metrw wysokoci i szedziesiciu metrw dugoci? Czyja rka modelowaa na skaach, w pobliu wioski Orongo, zadziwiajce figury ludzi z gowami ptakw? Kogo przedstawiaj artystycznie rzebione z drzewa toro-miro*, pene wdziku poski orlonosych ludzi z brdkami i sterczcymi ebrami? Co oznacza fantastyczna istota o dwu gowach, rwnie wykonana przepiknie z drzewa toro-miro? Skd si bierze zadziwiajce podobiestwo niektrych rysunkw-ornamentw do rysunkw staroytnej Grecji? Takich pyta bez odpowiedzi byo wicej. Wiele z nich mogliby wyjani sami wyspiarze, gdyby nie wielka tragedia. W r. 1862 w stron tego oddalonego skrawka kieruje si siedem peruwiaskich aglowcw. Piraci potrzebuj niewolnikw do wydobywania ptasiego nawozu na Wyspach Chincha w pobliu Peru. Porwano i wywieziono wwczas praktycznie niemal ca ludno. Biskup Tepano Jaussen, charg daffaires Francji w Limie, zoy energiczny protest przeciwko takiemu niesychanemu gwatowi. Niestety, z kilku tysicy mieszkacw Wyspy do ojczyzny odesano zaledwie sto osb. Osiemdziesiciu piciu wyspiarzy zmaro w drodze na osp. Ledwie pitnastu osobom dane byo ujrze kraj ojczysty, ale przyniosy one na Wysp epidemi. Przy yciu zostao jedynie sto jedenacie osb - sto jedenacie z kilku tysicy! Nieszczcia chodz w parze. Na Wyspie pojawia si misjonarz Eugne Eyraud, samotnik i fanatyk. Jego praca oraz arliwo przybyych pniej misjonarzy zaday kulturze Wyspy decydujcy i nie do naprawienia cios. Wprowadzone chrzecijastwo zerwao ostatecznie zwizek z tradycj. Nieodwracaln strat okazao si zniszczenie - na danie misjonarzy - bezcennych wiadectw starej historii: hieroglificznego pisma kohau rongorongo.
* ac. Sophora Toromiro

334

13. Przekrj i model perspektywiczny platformy ahu wg Routledge-Scoresby.

Admira Roggeveen, odkrywca Wyspy, donosi o ogromnych posgach, ale ani sowem nie wspomnia, e wyspiarze znaj sztuk pisma. Dopiero nastpny Europejczyk, ktry przyby na Wysp, ze dziwieniem skonstatowa godny uwagi fakt, e zamiast zwyczajowych krzyykw lub odciskw palca miejscowi wodzowie stawiaj zagadkowe znaki. Na malekim skrawku ldu istniao oryginalne pismo. Ojciec Eyraud by pierwszym Europejczykiem, ktry osiedli si na Wyspie. We wszystkich chatach napotyka si drewniane tabliczki lub laski pokryte jakimi znakami hieroglificznymi - pisa. - S to figurki zwierzt nieznanych na Wyspie, ktre krajowcy rzebi za pomoc ostrych kamieni (z obsydianu). Kada figurka ma sw nazw; jednake rzadki uytek, jaki robi z tabliczek, skania mnie do mniemania, i te znaki, nawet jeli s szcztkami starego pisma, s uytkowane i przechowywane jedynie si obyczaju, bez doszukiwania si w nich jakiej treci.* Sensu nie doszukiwa si i sam Eyraud, na ktrego danie deseczki palono. Ogie strawi wieleset bezcennych dokumentw staroytnoci, ktre mogyby rozjani zagadkow histori Wyspy Wielkanocnej. Do naszych czasw zachowao si kilka, cudem ocalaych, tabliczek z pismem, czasem fragmentarycznym, czasem silnie uszkodzonym. Wytrwae prby uczonych odczytania zagadkowych hieroglifw zakoczyy si niepowodzeniem, a co wicej - same tabliczki mwicego drzewa sprawiaj uczonym wiele kopotu.

Eugne Eyraud, Rapport sur Iile de Paques, Annales de la Propagation de la Foi, Lyon 1866-1867, t. 38 i 39.]

335

TRZY OKRESY KULTURY RAPA-NUI Kiedy na wysp Rapa-nui czy, jak j nazwali Holendrzy, Wysp Wielkanocn przybyli ludzie? Ile lat licz sobie kamienne posgi i pismo kohau rongo-rongo? Na pytania te prbowali da odpowied w cigu wielu lat i powani uczeni, i bezgraniczna liczba fantazjujcych dyletantw. Zdaniem Alfreda Mtraux, kierujcego w latach 1934-1935 francusko-belgijsk ekspedycj na Wysp Wielkanocn, pierwsi osiedlecy z legendarnym wodzem Hotu-matua na czele przybyli w XII-XIII w. Za podstaw swego pogldu Mtraux przyj porwnanie kultury Rapa-nui z kulturami innych wysp Polinezji oraz list wodzw - potomkw legendarnego Hotu-matuy. Jzykoznawca Sebastian Englert, przebywajcy na Wyspie ju od trzydziestu lat, przypuszcza, e osiedlenie to nastpio znacznie pniej. Jego zdaniem Hotu-matua i jego towarzysze zjawili si na Rapa-nui prawdopodobnie w latach 1575-1610, a wznoszenie gigantycznych posgw rozpoczo si w okresie midzy 1610-1730 r., a wic jak gdyby w przeddzie odkrycia Wyspy przez Europejczykw. Thor Heyerdahl uwaa, e Wyspa Wielkanocna zostaa zaludniona mniej wicej tysic lat wczeniej ni sdzi Englert, a wic w okresie rozkwitu starych kultur poudniowoamerykaskich, w V-VI w. n.e. Wielu autorw zakadao, e wiek posgw liczy sobie par tysicleci. Dla przykadu, W.A. Obruczew odnosi upadek kultury Wyspy na koniec okresu lodowcowego. Std wniosek, e posgi licz w najgorszym przypadku sto dwadziecia, sto pidziesit stuleci. W kocu zwolennicy mistycznej sekty teozoficznej za praojczyzn ludzkoci uwaali Kontynent Lemuria*, ktrego pozostaoci miaa by Wyspa Wielkanocna, a ktry zgin... cztery miliony lat temu! Jak widzimy, rozpito wieku posgw jest dosy dua - od trzech stuleci do czterech milionw lat. Kada ze stron bya przekonana o swojej racji. Ale jak dugo opata archeologa nie zagbia si w such gleb Rapa-nui, brakowao wicych dowodw przemawiajcych na korzy tej czy innej hipotezy. Archeologiczn ekspedycj zorganizowa i poprowadzi Thor Heyerdahl. Historia tej wyprawy zostaa zrelacjonowana w jego ksice Aku-aku ** i nie bdziemy jej powtarza.
* ** Lemuria, hipotetyczny ld pomidzy Azj i Australi. Hipotez o tym kontynencie przedstawi przed stu laty angielski przyrodnik Filip Sclater. Thor Heyerdahl, Aku-aku, prze. J. Giebutowicz, Warszawa 1959.

336

Przytoczymy jedynie rezultaty wykopalisk oraz daty otrzymane przy pomocy radioaktywnego wgla. Oto charakterystyka starej kultury Wyspy Wielkanocnej zrelacjonowana przez archeologw dokonujcych wykopalisk. W pierwszym okresie, ktry zacz si przed 400 r. a zakoczy w przyblieniu w 1100 r., wznoszono posgi niewielkich rozmiarw, bez kapeluszy* na gowie, w stylu realistycznym. W tym czasie budowano prostoktne platformy ahu, starannie murowane, podobne do otarzy. Kiedy jednak w poudniowo-zachodniej czci Wyspy, noszcej dzisiaj nazw Orongo, zaczto wznosi budowle sakralne - pierwsi osadnicy urzdzaj tutaj wita ku czci boga Make-make (jego wizerunki pokrywaj skay Orongo) oraz prowadz obserwacje Soca. W pocztkach XII w. rozpoczyna si drugi okres rozwoju kultury Rapa-nui. W tym to okresie nastpuje wznoszenie kamiennych gigantw; posgi staj si stylizowane, dalekie od poprzedniej maniery realizmu. Wyrb olbrzymw koncentruje si w kamienioomach cian wulkanu Rano-raraku. Platformy ahu budowane s z mniejsz starannoci, natomiast posgi wznoszone s tyem do morza. Starodawny rytualny orodek Orongo zmienia swe oblicze, prawdopodobnie w zwizku z pojawieniem si nowego kultu. Jest to kult tangata-manu, czowieka-ptaka. Wizerunki ludzi z gow ptaka fregaty pojawiaj si rwnoczenie z rysunkami boga Make-make. Drugi okres koczy si u schyku XVII w. (rnica moe wynosi okoo stu lat - taka jest na razie dokadno metody ustalania wieku za pomoc wgla radioaktywnego). Trzeci okres charakteryzuje si wojnami domowymi, zaprzestaniem budownictwa ogromnych posgw i ahu. Ich miejsce zajmuj ahu - ppiramidy, suce, podobnie jak i platformy, jako miejsce ceremonii i grzebania zmarych. W tym okresie poprzewracano posgi i zrujnowano stare ahu. Upadek tych budowli nastpuje dosownie na oczach Europejczykw. Odkrywca Wyspy z r. 1722, admira Roggeveen, widzia du ilo posgw ustawionych na platformach. Kapitan Gonzales, ktry przebywa na Wyspie w 1770 r., napomyka, e wyspiarze oddaj cze wielkim kamiennym bstwom. Ale ju w 1774 r. James Cook by poraony pustynnym krajobrazem W yspy i du liczb powalonych i zrujnowanych posgw. La Prouse, ktry przyby na Rapa-nui w 1786 r., zobaczy niewielkie kamienne piramidy.
Jest to okrelenie niecise, chocia przez wszystkich uywane. Starzy wyspiarze nazywa j je pukao, co oznacza fryzur. Bya ona modna w czasie odkrycia Wyspy Wielkanocnej.

337

Kierownik wyprawy rosyjskiej, J.F. Lisiaski, w czasie swego pobytu na Wyspie w 1804 r. widzia w zatoce Hanga-roa cztery stojce posgi. Po dwunastu latach na Wysp przyby inny rosyjski eglarz, Otto Kotzebue, ale w teje zatoce Hanga-roa nie byo ju stojcych posgw. Leay potuczone na ziemi. Ostatni posg zosta zwalony w latach 18381864, najprawdopodobniej w 1840 r. Kultura Rapa-nui zgina jednak nie na skutek wewntrznych zamieszek. Jeszcze trway ceremonie wyboru czowieka-ptaka w Orongo, yli jeszcze tangata rongo-rongo, uczeni w sowie i w pimie, kiedy piracki napad Peruwiaczykw i pniejsza christianizacja Wyspy pooyy kres starej kulturze Rapa-nui, ktra istniaa okoo pitnastu stuleci.

POPRZEDNICY HOTU-MATUY Jak widzimy, wykopaliska archeologiczne pozwoliy umiejscowi w czasie histori Wyspy Wielkanocnej i podzieli j na okresy. Nie odpowiedziay jednak na pytanie, kim byli twrcy tej starej kultury, jaki nard wznosi olbrzymw z kamienia, oddawa cze Makemake i czci czowieka-ptaka, budowa ahu. Odpowied na te pytania mog da stare legendy i podania mwice o pierwszych osadnikach Wyspy, o genealogii wodzw. Ale i tutaj na studiujcych kultur rapanujsk czekaj trudne do rozwizania problemy. Racj mia Mtraux, gdy twierdzi, e gdyby Wyspa Wielkanocna posiadaa genealogi wadcw podobn do tej, jakie notuj inne wyspy Polinezji - wiele jej tajemnic mona by byo przenikn. Trudno tkwi w tym, e wykazy najwyszych wodzw Wyspy Wielkanocnej, potomkw Hotu-matuy, rni si bardzo midzy sob i w imionach, i w oglnej liczbie tych imion. Pod koniec lat szedziesitych ubiegego stulecia misjonarz, ksidz Hipolit Roussel, spisa imiona dwudziestu krlw, potomkw legendarnego Hotu-matuy. Wkrtce potem biskup Tahiti Tepano Jaussen opracowa list trzydziestu dwch najwyszych wodzw, przy czym imiona na tej licie rniy si znacznie od listy Roussela. Po upywie okoo dwudziestu lat na Wysp przyby Amerykanin William Thomson, ktry opublikowa swoj list potomkw Hotu-matuy, liczc pidziesit siedem osb. Uczona angielska Katherine Routledge przebywaa na Wyspie ponad rok. Skrupulatnie spisywaa legendy i podania; zanotowaa rwnie i genealogi wodzw. Niestety, materiay zebrane przez ekspedycj ulegy zniszczeniu. Dopiero niedawno udao si kanadyjskiemu uczonemu Lanionowi Orgillowi odnale w archiwach list Routledge, odtworzon ju po powrocie. Lista zawieraa szedziesit dziewi imion. Profesor Mtraux nie zna tej listy, gdy spisywa genealogi najwyszych wodzw Wyspy. Jego lista zawieraa rwne trzydzieci imion. Budzio to 338

wtpliwoci, gdy liczba trzydzieci jest dla wyspiarzy liczb wit, i jest zupenie prawdopodobne, e imiona krlw zostay po prostu podcignite do magicznej trzydziestki. Mtraux zakada, e to nacignicie byo minimalne, zaledwie par imion, i okreli dat przybycia Hotu-matuy i jego towarzyszy na XII-XIII w. Wedle listy Jaussena data ta bya wczeniejsza i wskazywaa XI w. Wedug listy Roussela - pniejsza, gdzie na pocztku XIV w. Natomiast listy Thomsona i Routledge cechowaa ogromna rozpito. Wedug Thomsona, Hotu-matua zjawi si na Wyspie w poowie VI w., wedug Routledge - w pocztku II w. Daty te wyday si uczonym niewiarygodne. Ale wykopaliska archeologiczne wyduyy wiek kultury Rapa-nui prawie o tysic lat. Moe okaza si, e prawdziwe s te dugie listy, a ludzie Hotu-matuy rzeczywicie przybyli w kocu IV w., a moe i wczeniej. Nie wyklucza si przecie, e archeologom uda si zdoby co z okresu wczeniejszego! Brak jest pewnej odpowiedzi na te pytania, bardzo jest jednak prawdopodobne, e Hotu-matua wraz z towarzyszami osiedli si na Rapa-nui nie tak znw dawno. Lista, ktr opracowa Thomson, jest niedokadna, poniewa obok najwyszych wodzw wymienia czonkw ich rodzin. Spis Routledge, najduszy, wymienia ponadto jeszcze imiona bogw i powtarza niektre imiona po dwakro. Wreszcie, jest zupenie nieprawdopodobne, by pami wyspiarzy obja imiona wodzw na przestrzeni okresu od ptora do dwu tysicy lat! Najprawdopodobniej Wysp Wielkanocn zamieszkiway przed przybyciem Hotumatuy jakie inne ludy. O nich to wspominaj, co prawda mglicie, podania Rapa-nui, opowiadajce o spotkaniu osadnikw z innymi ludmi. Co to byli za ludzie? Na to pytanie take nie moemy udzieli odpowiedzi. Moemy jednak by pewni, i nie tylko Wyspa Wielkanocna, ale i inne wyspy Polinezji byy zamieszkane przez jaki lud jeszcze przed przybyciem polinezyjskich eglarzy. Skpe wzmianki o nich zachoway si w wielu podaniach i legendach. LADY LUDU MENEHUNE Rdzenni mieszkacy Nowej Zelandii, Maorysi, opowiadaj, e ich wielki przodek imieniem Kupe pochodzi z Centralnej Polinezji i by znakomitym rybakiem. Zuchwa e kalmary* zaczy kra mu przynt na ryby. Rozsierdzony Kupe postanowi zabi przewodnika zodziei i puci si za nim w pogo.
Gowong czsto zwany kaamarnic.

339

Gromada kalmarw spywaa na poudnie, a w lad za ni pyn odwany Kupe, a ujrza nieznany ld z wysokimi grami spowitymi mg. Przed nim rozpociera si dugi biay obok - Nowa Zelandia. Ale nie o piknie odkrytego kraju myla rozzoszczony eglarz. Zapdzi przewodnika kalmarw w wsk cienin, rozdzielajc pnocn i poudniow wysp Nowej Zelandii (Cienina Cooka), i tam zabi bezczelnego przywdc zodziei; zadowolony ze swego zwycistwa wrci do ojczyzny, do Centralnej Polinezji, i opowiedzia tam, e widzia na poudniu pikny i wielki kraj, zaludniony... I w tym miejscu wersje legend maoryjskich o Kupe rozchodz si. Wedle jednej wersji kraj ten zamieszkiway jedynie ptaki, natomiast wedug drugiej - wielki Kupe widzia ludzi wysokiego wzrostu o ciemnej skrze i spaszczonych nosach. Ktry z wariantw jest bliszy prawdy? eglarz Kupe y w X w. Duo wczeniej, jak wskazuj wykopaliska archeologiczne, Now Zelandi zamieszkiway ludy umownie nazwane owcami moa (wielkich ptakw osigajcych 5-6 m wysokoci, ongi pospolitych na wyspach). Oznacza to, e jeszcze przed ludami polinezyjskimi Now Gwine zamieszkiway jakie ludy. Kupe przyby z Centralnej Polinezji, ale i te wyspy byy kiedy zamieszkane przez tajemnicze ludy nazwane Manehune. O tyche Manehune lub Menehune opowiadaj legendy Hawajw. Legendarny przodek wspczesnych mieszkacw wysp, imieniem Hawaiki Loa (Hawaiki Wielki), przyby do kraju wiecznej wiosny (tak nazywaj Hawaje) w poowie V w. Wyspy te, przed przybyciem ludw polinezyjskich, zamieszkiwa lud Manehune. Metoda izotopu C14 potwierdza wiadectwa legend. Zasiedlanie Hawajw rozpoczo si nie pniej ni w III w., ale nie wyklucza si i okresu wczeniejszego. Manehune byli znakomitymi budowniczymi - wspominaj podania Polinezyjczykw - budowali witynie, zakadali stawy do hodowli ryb. Prace wykonywali pod oson mroku i wiele budowli wznosili w cigu jednej jedynej nocy. Pniejsze legendy mwi, e Manehune byli ras karzekw, podobnie jak w Europie gnomy czy wrki. Mamy tutaj oczywicie do czynienia z sytuacj baniow. Przed przybyciem eglarzy polinezyjskich, znanych z legend i mitw, Centraln Polinezj - Hawaje, Now Zelandi, Wysp Wielkanocn - a wic dosownie wszystkie wierzchoki wielkiego polinezyjskiego trjkta, zamieszkiway ludy bdce poprzednikami wielkich eglarzy Polinezji. Dowiadujemy si o nich z mitw Samoa, zachodniego kraca ziemi Polinezji. Przed przybyciem naszych boskich przodkw - mwi legendy - Samoa zamieszkiway staroytne ludy wywodzce si od czerwi, ktre zrodzia gnijca winorol. Jak wskazuj genealogie samoaskich boskich przodkw, przybyli oni prawdopodobnie w V w. Z innych danych wynika, e ludzie 340

zamieszkiwali Samoa wczeniej ni przed tysicem lat. I znw spotykamy si z nieznanymi poprzednikami Polinezyjczykw.

KIM BYLI? O tych poprzednikach mwi nie tylko legendy i analiza dokonana przy pomocy wgla radioaktywnego. Potwierdzaj je dane nauki, jak choby jzykoznawstwo, toponomastyka, badajca nazewnictwo geograficzne, i inne fakty archeologiczne. Spokrewnione i bliskie s jzyki Wyspy Wielkanocnej, Hawajw, Nowej Zelandii, Tahiti, Samoa i innych wysp Polinezji. Wsplne s nazwy miesicy, przedmiotw codziennego uytku, rolin, terminologia spoeczna. Jednakowe s liczebniki... chocia nie na wszystkich wyspach. Liczebniki w jzyku wysp Tuamotu nie posiadaj nic wsplnego z polinezyjskimi. 10 padziernika 1770 r. z portu Callao (Peru) wypyny w poszukiwaniu nowych krajw dwa okrty pod dowdztwem Don Felipe Gonzalesa y Haedo. Po piciotygodniowej podry, jako drudzy (po admirale Roggeveenie), ujrzeli Wysp Wielkanocn. Uczestnicy wyprawy poczynili szereg interesujcych spostrzee. Sporzdzono may sowniczek jzyka Rapa-nui. Wikszo sw, jak okrelili jzykoznawcy, bya czysto polinezyjska. Natomiast liczebniki, stanowice bardzo wany skadnik poznawczy, odbiegay od nazewnictwa polinezyjskiego, ktrym posuguj si wspczeni mieszkacy Wyspy.

Wyspa Wielkanocna 1770 r.

Wyspa Wielkanocna wspczenie

Nowa Zelandia

Tahiti

Hawaje

Samoa

Tuamotu

1 ko iana 2 ko rena 3 ko hokui 4 kiroki 5 mahana 6 fe uto 7 fe ngea 8 moroki 9 wikowiri

tahi rua toru ha rima ono hitu waru iwa

tahi rua toru fa rima ono fitu waru iwa

tahi rua rotu ha rima ono witu waru iwa

kahi lua kolu ha lima ono hiku walu iwa

tasi lua tolu ha lima ono fitu walu iwa

rari ite nheti ope mika hene hito awaru nipa

Wnioski moemy wycign sami. Pierwsza kolumna tej tabeli zawiera liczebniki zanotowane w 1770 r. na Wyspie Wielkanocnej, druga - wspczenie uywane na Wyspie, trzecia - liczebniki Nowej Zelandii, czwarta - Tahiti, pita - Hawajw, szsta - Samoa. Kolumna ostatnia przytacza liczebniki uywane przez mieszkacw wyspy Tuamotu,

341

odbiegajce od polinezyjskich z wyjtkiem pozycji 7 i 8, oraz od Rapa-nui. Jzyk Samoa i Hawajw nie posiada dwiku r, ktry zamieniono na l. W jzyku Hawajw (w ktrym jest wszystkiego siedem spgosek) brak jest dwiku t zastpionego przez k. W pozostaych przypadkach liczebniki Nowej Zelandii, Tahiti, Samoa, Hawajw i wspczesne okrelenia liczb Wyspy Wielkanocnej s zbiene. Obco wrd nich brzmi nazwy liczb wyspiarzy Tuamotu i dawne liczebniki na Rapanui. C to moe oznacza? Resztki starszego systemu liczenia? A moe lady innego, nie polinezyjskiego jzyka? Co prawda, w poszukiwaniu substratu jzykowego (starszego jzyka) wrd jzykw Polinezji naley zachowywa specjaln ostrono. Istnia tam mianowicie dziwny zwyczaj zamiany jzyka zwany przez mieszkacw tepi. Polega on na tym, e po wanych wydarzeniach, np. objciu wadzy przez nowego wodza, stary jzyk... uniewaniano, a jego miejsce zajmowa inny, ktrym rozkazywano si posugiwa. Adalbert von Chamisso, czonek wyprawy rosyjskiej* pisze, e w pocztkach XIX w. pierwszy krl Wysp Hawajskich Kamehameha z okazji narodzin syna wymyli zupenie nowy jzyk i zacz go wprowadza w uycie. Nowo wymylone sowa nie posiaday wsplnych rdzeni z jzykiem poprzednim, a nawet partykuy, ktre zmieniy formy gramatyczne, zostay od nowa opracowane. To nowatorstwo nie przypado do gustu niektrym wpywowym osobistociom, ktre zdecydoway si pozby przy pomocy trucizny dziecka, bdcego przyczyn tego nowatorstwa. I rzeczywicie, wraz ze mierci dziecka powrcono do starego jzyka, a nowy zosta zapomniany. Oczywicie, zmuszanie caego narodu lub choby plemienia do wyrzeczenia si swego ojczystego jzyka jest zadaniem niewykonalnym. Prawdopodobnie wszystkie nowe jzyki spotka ten sam los co i jzyk stworzony przez Kamehameh (aczkolwiek by on najpotniejszym wadc w caej historii Polinezji). W zupenoci jednak jest moliwe, e dziki zwyczajowi tepi oddzielne sowa, wymylone przez kapanw, mogy zakorzeni si w jzykach polinezyjskich. Prne bd wysiki jzykoznawcy doszukujcego si w tych sowach jakiego substratu, innego, nie polinezyjskiego jzyka, i historyka, szukajcego ladw narodu, ktry posugiwa si tym nieznanym jzykiem.

W r. 1816 statek Ruryk pod dowdztwem Kotzebuego przyby na Wysp Wielkanocn

342

Kade imi wasne byo niegdy rzeczownikiem pospolitym. Niektre nazwy miejscowoci na Wyspie Wielkanocnej nie s sowami jzyka Rapa-nui. Skd si wobec tego wziy? Moe mieszkacy tej Wyspy uywali przed przybyciem Polinezyjczykw innego jzyka? Moe sowa woro, wowo itp. s starorapanujskimi, ktre obecnie utraciy swj sens i stay si pustym dwikiem? Na te pytania trudno odpowiedzie, wymagaj one dugich i mudnych studiw. Racj ma profesor S.A. Tokariew, gdy twierdzi, e do tej pory jzykoznawcy pracowali przede wszystkim nad zestawieniem porwnywalnych elementw jzyka i nie zwracali uwagi na elementy nieporwnywalne. Trzeba mie nadziej, i w jzykach polinezyjskich zachowaa si najstarsza warstwa.

MELANEZJA CZY AMERYKA? Z jakim narodem zwizana jest ta najstarsza warstwa? Dla milionw czytelnikw ksiek Thora Heyerdahla Wyprawa Kon-tiki i Aku-aku znane s dowody, jakie przytacza norweski badacz na korzy pogldu, e pierwszymi osadnikami Wyspy Wielkanocnej byli emigranci z Ameryki Poudniowej. Rzeczywicie, istniaa czno Nowego wiata z Oceani. Dla przykadu, polinezyjski sodki kartofel cumara pochodzenia amerykaskiego w jzyku Indian andyjskich nosi nazw cumar. Udowodniono, e Inkowie osigali na swych tratwach pooone na Oceanie Spokojnym wyspy Galapagos. Swoim miaym rejsem na tratwie Kon-tiki Thor Heyerdahl udowodni, e indyjska tratwa z balsy moe dopyn do dalekich wysp Polinezji. Mimo to niektrzy specjalici zajmujcy si problematyk Oceanii s zdania, e legendarni Manchune nie byli emigrantami z Ameryki Poudniowej. Sodki kartofel mogli do Polinezji przywie sami Polinezyjczycy. Istniej dane wiadczce, e odwani eglarze polinezyjscy docierali do brzegw Ameryki (a moliwe, e i do lodw Antarktydy!). Thor Heyerdahl wie kultur Wyspy Wielkanocnej z legendarnymi dugouchymi biaymi, ktrzy - jak o tym mwi podania Indian - wznieli gigantyczne budowle Tiahuanaco, a pniej, po poniesionej klsce, uciekli na tratwach za ocean. Kultura Tiahuanaco odnosi si do okresu VI-X wieku. Pierwsi natomiast osadnicy Wyspy Wielkanocnej, jak wskazuj badania przeprowadzone przez ekspedycj archeologiczn pod kierunkiem samego Heyerdahla, przybyli tutaj przed V w., a wic przed rozkwitem Tiahuanaco. Z kolei gigantyczne posgi zostay wzniesione na Rapa-nui w sto lat po upadku kultury Tiahuanaco. 343

Te fakty powoduj, e wrd specjalistw od spraw Ameryki Poudniowej i Oceanii istnieje pogld, i zaludnienie Polinezji szo nie z zachodu, lecz ze wschodu, od strony Azji. Na wschodzie - twierdz - trzeba szuka twrcw kultury Wyspy Wielkanocnej. Na setkach tysicy kilometrw kwadratowych Oceanu Spokojnego rozrzucone s wyspy. Poudniowo-Zachodni cz Oceanii zamieszkuj ludy o ciemnej skrze, nalece do rasy negroidalnej. S to czarne wyspy, Melanezja. Liczne wyspy pnocnego zachodu zamieszkuj ludy o janiejszej skrze, bliskie Malajczykom i Indonezyjczykom, ktrzy nale do rasy mongoloidalnej. Pozosta cz Oceanii zajmuje Polinezja, ktrej wyspy rozcigaj si na przestrzeni szeciu tysicy kilometrw z pnocy na poudnie i omiu tysicy kilometrw od wschodu na zachd. Niezalenie od tych ogromnych przestrzeni dzielcych polinezyjskie archipelagi, ludno ich uywa jednego jzyka i posiada jedn kultur. Granice Polinezji wyznaczaj jak gdyby wierzchoki ogromnego trjkta: na poudniu Nowa Zelandia, na pnocy Wyspy Hawajskie, na wschodzie Wyspa Wielkanocna. Polinezyjczycy nale do narodu skupiajcego w sobie cechy rasy mongoloidalnej i europeidalnej. Nie s podobni do szczupych i ciemnoskrych mieszkacw Melanezji, typowych przedstawicieli rasy negroidalnej. Wyspy Oceanii zamieszkuj wic ludy posiadajce cechy wszystkich trzech wielkich ras. Kto pierwszy zaludni wyspy? Problem ten od dawna nurtuje studiujcych histori Oceanii. Bya i odpowied: przedstawiciele rasy negroidalnej. Od niepamitnych czasw przenikali oni do Australii i Tasmanii szlakiem wysp i wysepek, cigncych si od Nowej Gwinei poprzez Wyspy Salomona i dalej w kierunku wysp Fidi i Melanezji. Fidi stanowi granic pomidzy Melanezj i Polinezj. Czy tutaj zatrzymali si ci ciemnoskrzy Kolumbowie w swej wielkiej wdrwce na wschd? Moe jednak posuwali si dalej, na Tahiti, Samoa, Tonga, Now Zelandi, zaludniajc je na dugo przed Polinezyjczykami? Tak wic moe dopiero w pniejszych czasach ludno negroidalna zostaa wyparta z tych wysp i wytpiona przez przybyszw Polinezyjczykw? Istniej fakty potwierdzajce t tez. W kulturze Polinezyjczykw, mieszkacw wysp Samoa i Tonga, istnieje bardzo wiele cech melanezyjskich, cho co prawda wyspy te nale do najbliszego ssiedztwa Melanezji. Ale lady ciemnoskrych poprzednikw Polinezyjczykw widoczne s i na lecych bardziej na wschd wyspach. Legendarny bohater - eglarz Kupe - ten, ktry odkry Now Zelandi, widzia tam ciemnoskrych ludzi o paskich nosach, charakterystycznych dla rasy negroidalnej. Cechy te posiadaj rwnie mieszkacy Wyspy Wielkanocnej. Pomiary czaszek 344

wyspiarzy

wskazuj

na

ich

podobiestwo

do

mieszkacw

Nowej

Kaledonii

- Melanezyjczykw czystej krwi! Przygldajc si gigantycznym kapeluszom przykrywajcym gowy posgw, zdobicych ahu, zadajemy sobie pytanie: dlaczego tego kapelusza nie wyciosano w kamieniu wulkanu Rano-raraku; dlaczego nie ciosano caej figury cznie z nakryciem gowy z jednego bloku (co byoby wygodniej), a tracono wiele siy na wydobycie potrzebnego materiau z dalekiego kamienioomu na grze Puna-Pau, lecej na zachodzie; dlaczego te kapelusze, ktrych przeznaczenia nie pojmujemy, a ktre inni badacze interpretowali jako oznak hierarchicznej odrbnoci, musiay by koniecznie wykonane z czerwonej, porowatej, pokrytej pcherzykami lawy tego kamienioomu? Zdaniem etnografa angielskiego H. Balfoura; te czerwone cylindry nie byy w ogle nakryciami gowy, lecz wyobraay wosy lub fryzur. Polinezyjczycy posiadaj ciemne wosy, lekko falujce, natomiast mieszkacy Melanezji maluj ochr swoje kdzierzawe wosy na kolor czerwony. Czy nie moe to oznacza, e krajowcy posugiwali si law, pokryt pcherzykami, w celu przedstawienia wosw nie takich, jakie posiadali Polinezyjczycy, a wic nie prostych czy z lekka falujcych, a kdzierzawych, takich, jakie posiadali Melanezyjczycy? Kult ptakw fregat, wznoszenie kamiennych gigantw, a nawet tajemnica pimiennictwa rongo-rongo - wszystkie te nie rozstrzygnite problemy mog by, zdaniem zwolennikw teorii melanezyjskiej, wyjanione. Wystarczy jedynie przyj, e pierwotna ludno Wyspy Wielkanocnej bya ciemnoskra i e dopiero znacznie pniej, w XIV w., zjawili si tutaj ci jasnoskrzy konkwistadorzy - Polinezyjczycy. Taka jest argumentacja zwolennikw teorii melanezyjskiej. A co mwi przeciwnicy?

MANEHUNE A POLINEZYJCZYCY Brak jest jakichkolwiek danych, twierdz oni, aby przypuci, e Melanezyjczycy, mieszkacy czarnych wysp, przedsibrali tak dalekie wdrwki oceaniczne jak Polinezyjczycy. Std legendarni Manehune s rwnie Polinezyjczykami, tyle e nie tymi, o ktrych mwi legendy i genealogie, lecz wczeniejsz fal kolonistw. Zdaniem uczonego Te Rangi Hiroa (publikujcego pod pseudonimem Dr Peter Buck) cech charakterystyczn Polinezyjczykw jest wywyszanie swych bezporednich przodkw i umniejszanie znaczenia poprzednikw w dziele odkrycia i zaludnienia wysp. Manehune byli 345

Polinezyjczykami, posiadajcymi pene prawo uwaa si za pierwszych eglarzy, ktrz y pokonali przestworza oceanu a do samych Wysp Hawajskich.

14. Znaki pisma obrazkowego z Wyspy Wielkanocnej.

I do Wyspy Wielkanocnej - dorzuciby ten znakomity uczony, pkrwi Polinezyjczyk. Jzyk Rapa-nui jest spokrewniony z innymi jzykami Polinezji. Wspczesna wiedza jzykoznawcza pozwalana okrelenie stopnia pokrewiestwa tego czy innego jzyka, a nawet czasu, co prawda w przyblieniu, oddzielenia si jzykw od jzyka-podstawy, jzyka-ojca. W oparciu o te dane moemy przyj, e w pierwszych wiekach naszej ery jzyk mieszkacw Wyspy Wielkanocnej wydzieli si z jzyka wysp Markizw, co oznacza, e i zaludnienie Rapa-nui szo od wschodu, od Markizw, wanie w tym czasie, z ktrego pochodz najstarsze pomniki Wyspy Wielkanocnej. Polinezyjski charakter kultury Rapa-nui potwierdzaj i inne dane, jak religia, ycie codzienne, kultury rolne, porzdek spoeczny, folklor, rybowstwo i mieszkania wyspiarzy. Grzebalne platformy ahu s rwnie waciwe dla mieszkacw Polinezji, aczkolwiek na innych wyspach nie osigaj takich rozmiarw, podobnie jak i kamienne posgi moai spotykane na Markizach, wyspie Piteairn i innych czciach Polinezji. Rzebione figurki, wykonywane z tak wielkim artyzmem przez mieszkacw Wyspy Wielkanocnej z twardego drzewa toro-moro, nie s wyjtkiem, wystpuj bowiem i na pozostaych wyspach Polinezji. Sztuka rzeby w drzewie rozkwitaa i na Hawajach, i w Nowej Zelandii, i na Tahiti. Najblisze stylem figurkom rapanujskim s statuetki z wysp Chatham, zamieszkaych rwnie przez Polinezyjczykw. W kocu istnieje wiele danych przemawiajcych na korzy tezy, ktra gosi, e pimiennictwo Wyspy Wielkanocnej, kohau rongo-rongo, rozwino si drog

346

mnemotechniki, szeroko rozpowszechnionej w Polinezji. Kohau w jzyku polinezyjskim oznacza laska z drzewa hau (hibiscus); rongo-rongo oznacza: mwi, deklamowa. Problem pierwszych mieszkacw wysp Polinezji posiada jeszcze wiele niewiadomych. Moliwe, e zagadkowi Manehune nie byli ani mieszkacami Ameryki Poudniowej, ani Melanezyjczykami, ani Polinezyjczykami, a jakim ludem, ktry dawno wymar, podobnie jak wymarli zupenie Sumerowie czy Olmekowie. S i tacy uczeni, ktrzy zakadaj, i Manehune s przybyszami ze staroytnych Indii wzgldnie krewnymi Australijczykw. O pierwszych osadnikach Wyspy Wielkanocnej legendy nie przekazay prawie adnych wiadomoci z wyjtkiem informacji, e przed przybyciem Hotu -matuy Wyspa bya zamieszkana. Natomiast na temat samego Hotu-matuy i jego przybycia na Rapa-nui istnieje cay cykl poda. Przy ich pomocy mona rozszyfrowa nieme znaleziska archeologiczne odnoszce si do drugiego okresu historii Wyspy - okresu budowy kamiennych olbrzymw.

HISTORIA HOTU-MATUY Wdz Hotu-matua mieszka na dalekiej wyspie Maraerenga w rejonie Maori - mwi legenda. Klimat by tutaj tak gorcy, e czsto rolinno usychaa od aru sonecznego, a czasem soce zabijao i ludzi. W kraju Maraerenga wznosiy si kamienne posgi, moai. W morzu pospolity by w, duo byo rekinw. Po mierci ojca Hotu-matuy rozgorzaa okrutna wojna midzy Hotu-matu a jego bratem Oroi. Druga, dokadniejsza wersja legendy o wielkim wodzu mwi, e powodem wojny z Oroi byy inne przyczyny. Oroi nie by bratem Hotu -matuy, ale potnym wodzem na ssiedniej Chiwie. Oroi i Hotu-matua kochali si w jednej dziewczynie. Moda kobieta, nie mogc zdecydowa si, kogo wybra, obiecaa Oroi, e go polubi, jeeli bez odpoczynku obejdzie naokoo wysp. Zakochany Oroi ruszy w drog, a dziewczyna w tym czasie ukrya si z jego konkurentem. Rozgniewany Oroi zaprzysig zemst caemu rodowi Hotu-matuy. W walkach, ktre rozgorzay, zwycistwo niezmiennie przypadao Oroi. Wielki wdz Hotu-matua zmuszony zosta do opuszczenia swej ojczyzny. Nie wiadomo, co byo przyczyn wojny z Oroi, w jakim stosunku pozostawa on do Hotu-matuy, czy by jego bratem, czy konkurujcym wodzem. Oczywiste jest jedno: Hotu-matua musia opuci ojczyzn. Przygotowujc si do podry, wyekwipowa ogromne odzie - w kadej mogo si 347

zmieci ponad stu ludzi. odzie posiaday wysokie, podobne do szyi abdzia, dzioby i takie wysokie rufy. Jedn odzi dowodzi sam Hotu-matua, drug - wdz Tuu-ko-ihu, m siostry Hotu-matuy. Razem z nimi odpyn wielki znawca rolin Teke i artysta-budowniczy Nuku Kehu. Przed ruszeniem w drog znawca rolin uzna, e posiada za mao gatunkw jamsu*. Uda si on wraz ze swymi pomocnikami do wodza Maeha, posiadajcego znakomite plantacje. W czasie, w ktrym Teke zabawia bogatego wodza rozmow, jego pomocnicy ukradli na plantacji dwa kosze nowych gatunkw jamsu. odzie odpyny. Oprcz kilkuset ludzi (wedug rnych wersji w kadej odzi znajdowao si od stu do czterystu osb) zaadowano je rnymi gatunkami jamsu i bananw, trzciny cukrowej i sodkiego kartofla oraz rolinami sucymi do wyrobu powrozw i rolinami, z ktrych mona uzyskiwa ty i biay barwnik; wzito ogromn ilo orzechw, jako ywno na pierwsze dni po ldowaniu (skorupy tych orzechw mona znale w starych pieczarach). Zabrano sadzonki drzew toro-moro, z ktrych drewna mona wykonywa przerne wyroby. Naapano kur. W kocu, jak mwi legendy, Hotu-matua wiz ze sob szedziesit siedem tabliczek z pismem kohau rongo-rongo. Podr trwaa dwa miesice. Pewnego rana eglarze ujrzeli Rapa-nui. Pierwszy wysiad Hotu-matua. Na brzegu zatoki Anakena zbudowano dom i gliniany piec dla Hotu-matuy oraz dom dla jego ony, ktra w czasie podry powia syna, nazwanego Tuu-ma-heke, ogoszonego nastpc wielkiego wodza. Na wyspie brak byo strumieni i rde wody. Hotu-matua szybko przygotowa budow zbiornikw do gromadzenia wody deszczowej. Wkrtce ich pokojowe zajcia zostay przerwane. Przeklty wrg Hotu-matuy, lubujcy zemst Oroi, przekrad si w przebraniu sugi na d Tuu-ko-ihu i po wyldowaniu ukry si w miasteczku do dzi nazywajcym si Oroi. ledzi on i mordowa bezbronnych osadnikw, a pewnego razu przygotowa zasadzk na samego Hotu-matu. Przemylny wdz spostrzeg puapk, a podstpnego Oroi spotka los, jaki szykowa swemu przeciwnikowi. Schwytano go w sie i zabito.**

* **

Bot. pochrzyn, Dioscorea batatas, ang. Yam - jadalne bulwy korzeniowe. Wedug innej wersji Oroi przecign przez ciek lin. Hotu -matua dojrza lin, uda zapltanego i pad na traw. Gdy Oroi przybieg, aby go zabi, Hotu-matua zerwa si i roztrzaska mu gow sw maczug.

348

Upyway lata. Hotu-matua postarza si i straci wzrok. Jego szeciu synw, urodzonych na Wyspie Wielkanocnej, byo ju dorosymi mczyznami. Czujc zbliajc si mier, wielki wdz wezwa ich i podzieli midzy nich Wysp. Potem napi si wody i patrzc w kierunku dalekiej ojczyzny zawoa: Niech zapieje kur! Gos koguta dolecia zza oceanu* i wielki Hotu-matua skona. Po mierci ojca najstarszy syn Tuu-ma-heke nie chcia pozosta na Wyspie i odpyn do kraju swych przodkw. Wadz obj dowdca drugiej odzi Tuu-ko-ihu, a po nim wnuk Hotu-matuy. PRZYBYCIE DUGOUCHYCH W niedugim czasie po wyldowaniu Hotu-matuy i jego towarzyszy na Wysp Wielkanocn przybyli nowi osadnicy. Nowi przybyli bez kobiet i osiedlili si na pwyspie Poike. Jak dugo tam przebywali, w jaki sposb przejli cz Wyspy od wsptowarzyszy Hotu-matuy, o tym legendy nie wspominaj. Nie wspominaj rwnie ni sowem, w jaki sposb nowicjusze zaczli rzdzi pierwszymi osadnikami i zmusili ich do wznoszenia gigantycznych posgw i kamiennych ahu. Natomiast dokadnie i szczegowo opowiadaj stare podania o tym, jak tych przybyszw wytpiono. Hanau Eepe (tak nazywali si nowi) powiedzieli do Hanau Momoko (pierwszych osadnikw z druyny Hotu-matuy): Idcie i powrzucajcie do morza wszystkie kamienie. Tymi sowami zaczyna si historia wojny i pogromu nowych. Hanau Momoko odpowiedzieli: Nie chcemy dwiga kamieni, ktre s nam potrzebne do pieczenia sodkiego kartofla, bananw, trzciny cukrowej, nie pozostawimy naszych upraw, by widy lub dziczay. Zezocio to Hanau Eepe. Cho wielki by gniew Hanau Eepe, wicej powodw do niezadowolenia mieli ich poddani. Nie mogli oni pracowa na swych polach, gdy musieli dwiga kamienie dla przybyszw. Na Wyspie rozpowszechniao si ludoerstwo. Kiedy niejaki Ko Ita, pochodzcy z Hanau Eepe, zabi trzydziecioro dzieci, aby je zje, wzburzenie dosigo szczytu i uciemieni powstali.

Tekst niejasny na skutek skrtu. Hotu-matua patrzy w kierunku swej porzuconej ojczyzny Maraerenga. Wezwa do siebie cztery bstwa zamieszkujce dawn ojczyzn i owiadczy im: nadszed czas, by zapia kur. Wwczas zapia kogut w Maraerenga, a gos jego doszed do Wyspy Wielkanocnej.

349

Na caej Wyspie przystpiono do tpienia znienawidzonych Hanau Eepe. Zaborcy w panice uciekli i umocnili si na pwyspie Poike. Przecinajcy pwysep z pnocy na poudnie rw wypenili such traw. Chcieli zwabi do tego rowu przeciwnika i tam go spali. Zdradziecki ten podstp nie uda si: sekret o puapce zdradzia ona jednego z Hanau Eepe. O wicie Hanau Momoko napadli wrogw od tyu, zapdzili do rowu i podpalili traw. Tylko dwu ocalao. Z krzykiem: Oro! Oro! Oro! uciekli i schronili si w pieczarze, ale i tutaj docigli ich przeladowcy. Jednego zabito i tylko ostatniemu Hanau Eepe darowano ycie: nazwano go Ororoina. Jest to posta historyczna, po ktrej pozostao osiem pokole. Ororoina da pocztek rodowi, z ktrego wywodz si niektrzy wspczeni mieszkacy Wyspy, a wrd nich wjt Pedro Atan. Analiza popiou przeprowadzona przy pomocy radioaktywnego wgla pozwolia okreli czas zagady Hanau Eepe na okres midzy 1580 a 1780 r., wwczas bowiem w rowie pali si wielki ogie. Kiedy jednak przybyli Hanau Eepe na Wysp Wielkanocn i ile lat tutaj gospodarowali? Kim byli ci zagadkowi przybysze, ktrzy zmusili miejscow ludno do budowy posgw i ahu, przybyli bez kobiet, mieli zwyczaj rozcigania uszu (std nazwa dugousi) i uprawiali ludoerstwo? WITY ZWIZEK-ARIOI Uczona angielska Routledge-Scoresby zakadaa, e Hanau Eepe byli potomkami Melanezyjczykw; ktrzy przybyli na Wysp Wielkanocn jeszcze przed nasz er. Rwnie za Melanezyjczykw uwaa ich Sebastian Englert: tym, e ich przybycie na Wysp Wielkanocn okreli na pocztek XVII w. Thor Heyerdahl by zdania, e dugousi przybyli ze staroytnego Peru. Niemniej jednak bardzo obfite s dane, z ktrych wynika, e na Wyspie Wielkanocnej nie byo dwu rnych ras. Imiona Hanau Eepe, jakie przetrway do naszych czasw, s czsto polinezyjskie. Kim wic byli ci legendarni dugousi? Dokadna analiza legend i poda Wyspy Wielkanocnej pozwolia uczonym radzieckim przedstawi tez, e Hanau Eepe byli czonkami Zwizku Arioi, ktrzy osiedlili si na Wyspie i przeksztacili si w rzdzc elit. Przyjmujc hipotez moemy wyjani te ciemne punkty historii Wyspy Wielkanocnej, jakich nie moe wyjani ani teza melanezyjska, ani amerykaska, i adna inna, zajmujca si pochodzeniem dugouchych. Oto par sw samym Zwizku Arioi. Na wielu wyspach Polinezji - Tahiti, Mangareva, Rarotonga, Markizach istniay do koca ubiegego stulecia zwizki powicone bogu Oro. Posiaday one swoje centrum na 350

wyspie Raiatea (w pobliu Tahiti). Do Zwizku Arioi przyjmowano wszystkich chtnych, a przyjciu towarzyszyy skomplikowane uroczyste ceremonie. Czonek zwizku przechodzi siedem stopni wtajemniczenia, a kady z nich rni si specjalnym tatuaem i ozdobami. Wstpujcemu do Zwizku Arioi nadawano nowe imi. Do zwizku wstpowa mogli mczyni i kobiety, z tym jednak, e liczba mczyzn musiaa piciokrotnie przekracza liczb kobiet. Te ostatnie wstpoway w sub boga Oro niezbyt chtnie, gdy czonkw Zwizku obowizywa nakaz zabijania swych dzieci. Jeeli Arioi naruszy przysig i mia dziecko, to wyrzucano go ze Zwizku, a czsto i zabijano. Arioi byli zwizkiem wdrownym. Z nadejciem wiosny lub niw na wyspach Polinezji pojawiali si wdrowcy-Arioi nie posiadajcy staego miejsca pobytu i wwczas zaczynay si wita i uczty. Liczba czonkw Zwizku bya dua; podania wyspy Raiatea mwi, e zjedao si tutaj do stu pidziesiciu odzi, a w kadej byo nie mniej ni trzydziestu, czterdziestu ludzi, czsto okoo setki. Elita i wodzowie (po polinezyjsku aliki, arii lub ariki) z niecierpliwoci oczekiwali na przybycie wdrujcych rycerzy boga Oro. Arioi urzdzali pantomimy, wykonywali pieni chralne i hymny sawice - bogw i najwyszych kapanw. Pieniom towarzyszyo bicie w bbny i akompaniament orkiestry dtej dmcej w muszle. Arioi urzdzali te widowiska dramatyczne, ktrych tematem byy wydarzenia historyczne, sceny mitologiczne. Uroczystoci i uczty, trwajce czasami po kilka dni, koczyy si tacami lub wojennymi widowiskami. Jeli wyczymy zwyczaj dzieciobjstwa, Zwizek Arioi przypomina redniowieczne wdrowne widowiska jarmarczne, a wic rwnie pieni, tace, przedstawienia, pojedynki. W gruncie rzeczy bya to jednak tylko zewntrzna powoka dziaalnoci zwizku boga Oro. Na pierwszy rzut oka zwizek ten moe wydawa si nader demokratyczny: kady mg sta si jego czonkiem, nosi adn odzie, bogate ozdoby, spoywa to, co nawet dla wodzw byo witym tabu. Jeli jednak do Zwizku Arioi wstpowa ktokolwiek z elity, otrzymywa z miejsca wysoki stopie wice; ludzie proci musieli przechodzi przez wszystkie siedem stopni. W praktyce to wanie ci pomniejsi czonkowie wsplnoty wykonywali tace i pienia, w cigu wielu dni pod rzd brali udzia w walkach ku rozweseleniu widowni, gdy w tym czasie Arioi pierwszych stopni jedynie asystowali kontrolujc przedstawienia. Do obowizkw Arioi niszych stopni naleao suenie wyszym w hierarchii. W lad za czonkami zakonu boga Oro postpowaa wszdzie dua grupa sug. W nagrod sucy ci mogli zachowa swoje potomstwo. Kiedy do zwizku wstpowali wodzowie, korzystali rwnie z przywilejw: po pierwsze, przystpowali do obrzdu wice ju po zawarciu zwizku maeskiego 351

i narodzeniu potomstwa, ktrego nie musieli zabija, po drugie, w szczeglnych przypadkach wdz Arioi ju po wstpieniu do Zwizku mg zachowa przy yciu swego pierworodnego. Uroczystoci i uczty Arioi cigny si caymi dniami. Podrujc z wyspy na wysp rycerze zakonu boga Oro spdzali ycie na nieprzerwanych ucztach i pijastwie. Koszty tego ponosili proci mieszkacy Polinezji. Kiedy grupa Arioi (liczca czasami par tysicy) pojawiaa si na wyspie, goszczcy j wodzowie nierzadko dokonywali grabiey swoich ssiadw, aby okazalej przyj goci. Mieszkacy byli obowizani dostarczy wi, kur, psw (konsumowali je Polinezyjczycy podobnie jak prawie wszystkie narody poudniowo-wschodniej Azji), ryb, owocw, warzyw. Bardzo czsto wizyta prawdziwie drogich goci skazywaa rolnikw na rzeczywisty gd. Nawet w czasie jednodniowych wizyt Arioi usiowali nie tylko spustoszy plantacje przygotowaniami do ucztowania, ale i zniszczy cae poywienie, ktre pozostao. Po odjedzie wesoych komediantw pozostaway opustoszae pola i poamane drzewa owocowe. Z tej to przyczyny wielu rolnikw rzucao bardzo czsto yzne pola, osiedlajc si w trudno dostpnych okolicach, byleby tylko nie oddawa podw swej pracy grabiey wdrujcych rycerzy - Arioi. Czonkowie Zwizku Arioi nie uznawali adnych tabu, praw czegokolwiek zabraniajcych. Wolno im byo wszystko: i kra, i grabi. Nikt nie mg odmwi daniom Arioi niszego szczebla, czonkowie wyej zaszeregowani po prostu brali, co chcieli. Naturalnie, proci rolnicy nienawidzili wczcych si grabiecw, ale jakiekolwiek przeciwstawienie si im nie byo takie proste. Arioi byli otoczeni aureol nietykalnoci i witoci. Przedstawiali oni gron si zbrojn (bg Oro by nie tylko patronem Arioi, ale i bogiem wojny!). Przede wszystkim jednak gromadzie Arioi patronowali wodzowie i arystokracja. Poprzez uroczystoci i uczty Arioi hamowali kade wrzenie umysw. W przypadku niezadowolenia ludnoci rzdzca elita polinezyjskiej wsplnoty moga zawsze liczy na pomoc rycerzy Oro. Warto rwnie doda, e czsto przywdcy Zwizku Arioi sami byli wodzami. (Istniej wiadectwa, e najwysi wodzowie Tahiti, gdzie Zwizek Arioi by najsilniejszy, byli z nimi zwizani.) To s przyczyny, dla ktrych polinezyjska arystokracja patrzya przez palce na dziaalno rycerzy-rabusiw. Niejasne jest pochodzenie zwizku. Niektrzy uczeni skonni s widzie w nim wpywy Melanezyjczykw, u ktrych rozpowszechnione byy tajne wsplnoty i zwizki. Na peryferiach Polinezji bg Oro by nieznany, co w sposb wyrany wskazuje, i zwizek powsta w okresie znacznie pniejszym. Wprowadzeniu kultu Oro na Tahiti towarzyszyy 352

zacite walki. Zwycistwo odnieli zwolennicy nowego boga, a Oro zosta ogoszony najwyszym bstwem Centralnej Polinezji. Na jego cze wzniesiono na Tahiti wielk wityni Taputapu-Atea, ktrej sawa rozniosa si prawie po caej Polinezji. Kiedy na innych wyspach wznoszono witynie boga Oro, usiowano doda im wicej witoci przez wmurowanie specjalnie przywiezionego kamienia z Taputapu-Atea. Zwizek Arioi mona porwna do rycerskich zakonw redniowiecznej Europy. Podobne oddawanie czci jedynemu bogu, podobne metody postpowania wdrujcych rycerzy zakonu z poganami. Podobnie jak w chrzecijaskiej Europie wadza takiego rycerskiego zakonu spdzaa czas na ucztach i pijastwie. Nawet zwyczaj dzieciobjstwa odnajdujemy w lubach celibatu skadanych przez redniowiecznych rycerzy-zakonnikw. I tak jak chrzecijaskie zakony rycerskie gotowe byy w sprzyjajcych warunkach przechwyci wadz wieck, Zwizek Arioi mg, szczeglnie na odlegych wyspach, uczyni to samo. Polinezyjskie podania mwi, e mieszkacy Tahiti, tej twierdzy Arioi (sprzyjajcy klimat i gleba umoliwiay na tej wyspie obfite zbiory, ktre pozwalay na trwanie uroczystoci przez okrgy rok), docierali tak daleko na pnoc, e osigali Markizy i Mangarev. I nie ma w tym nic niemoliwego, by Wyspa Wielkanocna staa si upem czonkw wdrujcego zwizku. Na poparcie tej tezy znajdujemy wiele wiadectw w legendarnej historii Wyspy Wielkanocnej.

ARIOI NA WYSPIE WIELKANOCNEJ Wemy na pocztek imi gronego wroga Hotu-matuy, z powodu ktrego pierwszy wdz Rapanuiczykw porzuci sw ojczyzn i przenis si na Wysp Wielkanocn. Wrg ten, jak pamitamy, nazywa si Oroi. Imi to moemy podzieli na rdze oro i kocwk i. Wwczas ten miertelny wrg mieszkacw wyspy staje si folklorystycznym uosobieniem zwizku rycerzy Oro, tj. Arioi. Kiedy na Wysp przybyli Hanau Eepe, osiedlili si na jej wschodniej czci. Przybyli bez kobiet i przynieli inne obyczaje i religi. Oni byli twrcami ozdobionych posgami platform ahu, w ktrych grzebali zmarych. Pocztkowo byo ich niewielu, enili si z wyspiarkami i w pierwszych latach honorowali ustalony na Wyspie porzdek. Jednak stopniowo caa wadza dostaa si w ich rce: Hanau Eepe zaczli da, aby miejscowi, Hanau Momoko, budowali te ogromne ahu i wznosili posgi. Wiemy, do czego to doprowadzio: wzburzeni krtkousi wywoali 353

powstanie i wygubili ciemizcw. Co skania nas do przyjcia tezy, e wanie Hanau Eepe stanowili oddzia Arioi? Dowodw, przemawiajcych na korzy takiego zaoenia, jest wystarczajco duo. Ich przybyciu nie towarzyszyy adne starcia zbrojne, przyjci zostali pokojowo i przyjanie. Bya to niewielka grupa, a nie lud czy nard zmieniajcy miejsce pobytu. Hanau Eepe, podobnie jak Arioi, grzebali zmarych w duych ahu. Hanau Eepe byli ludoercami. Powodowali zuboenie miejscowej ludnoci, odcigajc j od prac na roli i zmuszajc do budowy posgw i ahu. Podobnie jak Arioi na innych wyspach, dugousi dyli do przechwycenia wadzy. Hanau Eepe stanowili oddzieln kast z wasnymi zwyczajami, prowadzc zbytkowny tryb ycia, wywyszajc si ponad prostych ludzi, a nawet arystokracj i wodzw - ariki. Znw wic cecha charakterystyczna dla Arioi. Nawiasem mwic, stao si to powodem ich nazwy, Hanau Eepe oznacza kast otyych. W odrnieniu od nich nazwa ludnoci miejscowej Hanau Momoko oznacza kast szczupych. Istniej przesanki, e Hanau Eepe oddawali cze bogu Oro, gdy jego imienia uywali gincy w ogniu dugousi woajc: Oro! Oro! Oro! Ocalaego ostatniego Hanau Eepe nazwano Ororoina. Najbardziej zblion interpretacj tego imienia bdzie: Oro obalony. Nienawi mieszkacw Wyspy Wielkanocnej do przybyszw doprowadzia do powstania i wytpienia ich. Podobnie aosny los spotka Arioi i na innych wyspach Polinezji, gdzie ich dosownie ze szcztem wytpiono. Jak dugo mieszkali Arioi na Wyspie Wielkanocnej? Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa nie kilkadziesit lat i nawet nie jedno stulecie; cay drugi okres kultur y Rapa-nui upywa pod ich wpywem. Istnieje ciekawa legenda o zaludnieniu wyspy Rapa-iti, Rapy malutkiego (w odrnieniu od Rapa-nui, tj. Rapy wielkiego). Mwi ona*, e wysp Rapa-iti zaludniy uciekinierki z Wyspy Wielkanocnej, wrd ktrych wiele byo brzemiennych. Osignwszy brzeg Rapa-iti kobiety natychmiast przystpiy do wznoszenia umocnie. Jeli zaoy, e pierwsi osadnicy Rapa-iti ratowali si od Arioi, staje si zrozumiae, dlaczego wrd kobiet byo wiele brzemiennych (ratoway swoje dzieci ), i przed jakim wrogiem miay je chroni umocnienia.

Przytacza t legend Thor Heyerdahl w Aku-aku.

354

MAKE-MAKE, POSGI I CZOWIEK-PTAK Oczywicie, e wpyw Arioi nie mg nie odbi si na wierzeniach mieszkacw Rapa-nui. Archeologowie wskazuj, e w starej osadzie Orongo istniay dwa orodki kultowe. Jeden, starszy, powicony by bogowi ptakw Make-make*. Uosobieniem boga bya ludzka czaszka (midzy innymi wyspiarze wierzyli, e pooona w kurniku czaszka przyczyni si do lepszego niesienia si kur, dlatego czaszki znakomitych wyspiarzy byy w dawnych czasach rozchwytywane). Std postaciom boga Make-make na skaach nadawano ksztat ludzkiej gowy z wielkimi, okrgymi oczodoami czaszki. W drugim okresie pojawiaj si na Wyspie wizerunki czowieka-ptaka, dziwacznej istoty o ludzkiej figurze z gow fregaty. Jest to ptak rzadko goszczcy na Wyspie Wielkanocnej. Fakt ten skoni niektrych uczonych do wysunicia tezy goszcej, e rysunki na skaach Orongo s dowodem zamieszkiwania Rapa-nui przez ciemnoskrych mieszkacw Melanezji, u ktrych rozpowszechniony jest kult fregat. Po c jednak doszukiwa si wpyww Melanezji, skoro wiadomo, e fregata uwaana bya za uosobienie najwyszego boga Arioi - Oro. Dawny kult morskiej jaskki, zwizany z Make-make, po przybyciu Arioi zacz przeplata si z kultem fregaty, z kultem boga Oro. Nie bez podstaw na plecach jednego posgu widniej jednoczenie i morska jaskka, i fregata. Skd jednak przyby na Wysp Wielkanocn oddzia Arioi? Szereg imion z listy wodzw Wyspy Wielkanocnej pozwala nam znale odpowied na to pytanie. Wielu uczonych intrygoway trzy dziwne imiona na licie wodzw: Tahunga-nui, Tahunga-roa i Tahunga Mare Kapeau. Sowo tahunga oznacza kapan, nui i roa - duy, wielki, Mare Kapeau jest prawdopodobnie znieksztaconym sowem marae (tak nazw nosz polinezyjskie witynie). Jak to si stao, e na licie krlw znaleli si kapani: Wielki Kapan, Potny Kapan i Kapan Budowniczy Marae? Jedynie na wyspie Mangareva, najbliszej ssiadce Wyspy Wielkanocnej i jedynej wrd wszystkich wysp Polinezji, kapan mg posiada rwnie wadz wieck. Na Mangarevie istnia najcilejszy zwizek kapanw i wodzw. Dlatego kapani z Mangarevy, ktrzy znaleli si na Wyspie Wielkanocnej i przechwycili tam wadz wieck, mogli znale si na licie krlw tej Wyspy.
* Make-make oznacza dosownie stwrc wiata. Symbolem tego boga byo jajko ptaka morskiego, gniedcego si na malekiej wysepce Motu-nui.

355

Na Mangarev wskazuj rwnie jzykoznawcy: tylko tutaj istnieje sowo tuhunga mdry, biegy. W jzykach innych wysp Polinezji sowo to dwiczy nieco inaczej: w Nowej Zelandii - tohunga, na Tahiti - tahua, na Tuamotu - tahunga, na Markizach - tahuka, na Samoa - tufunga, na wyspach Tonga - tufanga. Ksidz Roussel, ktry pierwszy poczyni prby opracowania sownika jzyka Rapa-nui, podkrela due podobiestwo tego jzyka do jzyka Mangarevy. W jednej z bardzo starych pieni Wyspy Wielkanocnej mona spotka sowa istniejce w jzyku mieszkacw Mangarevy, a nie wystpujce we wspczesnym jzyku Wyspy Wielkanocnej. Ponadto istnieje niewtpliwe podobiestwo midzy rzeb w drewnie Mangarevy a kamiennymi posgami Wyspy Wielkanocnej. Na podstawie tych informacji moemy zaoy, e oddzia dugouchych skada si z Arioi i przyby na Rapa-nui z Mangarevy nie wczeniej ni w XII wieku. PO OBALENIU DUGOUCHYCH Kiedy skoczono z panowaniem Arioi? Metoda C14 wskazuje na wiek XVII z uwzgldnieniem koca XVI w. (zaoy zatem mona, e byo to okoo 1680 r.). Inne materiay pozwalaj poda dokadniej t dat. Kapitan Gonzales by na wyspie w r. 1770 i stwierdzi, e tubylcy oddawali hod bawanom (charakterystyczne, e wodzowie przyjmowali go na pwyspie Poike, twierdzy Arioi - dugouchych). Po upywie czterech lat James Cook widzia ju posgi obalone i lady katastrofy, jaka dosiga wysp. Moemy zatem stwierdzi, e wystpienie dugouchych miao miejsce midzy rokiem 1770 a 1774. Legendarna bitwa midzy dugouchymi i krtkouchymi prawdopodobnie sporu nie rozstrzygna - podania wspominaj o okrutnej wojnie midzy plemionami Tuu i Hotu-Iti. Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa albo to bya wojna z Arioi lub ich sprzymierzecami, albo wojna dwu plemion wspzawodniczcych o wadz nad Wysp. Po wytpieniu Arioi kultura Wyspy wesza w nowy, trzeci okres. Nie wznoszono wicej ogromnych posgw i ahu - symboli panowania znienawidzonych dugouchych. Rozkwita teraz sztuka hieroglifw kohau rongo-rongo, artyzm rzeby w drewnie, budownictwo citych piramid. Kady klan (mata) posiada znawcw sztuki pisma. Nazywano ich tangata rongorongo, tj. pieniarz, recytator rongo-rongo. Mieszkali oni w osobnych domach, ony ich mieszkay oddzielnie. W pomieszczeniach tych mogli cakowicie powici si swem u powoaniu. Kady tangata rongo-rongo posiada uczniw. Pisali oni pocztkowo na korze drzewa 356

bananowego i dopiero pniej, gdy opanowali sztuk pisma w sposb absolutny, pozwalano im wykorzystywa drzewo. Najsawniejszym i najbardziej biegym artyst w sztuce znajomoci pisma rongorongo by wdz Ngaara, yjcy w pierwszej poowie XIX w. Starcy opowiadali, e w jego domu byy setki deseczek i e uczy on wielu sztuki czytania i pisania - nauki, ktr przej od swego dziadka. Routledge wspomina*: Opisuj z wyrazistymi szczegami, jak uczc sw, trzyma w rku tabliczk i wymachiwa ni w czasie deklamacji. Jednoczenie egzaminowa kandydatw przygotowanych przez innych nauczycieli - zazwyczaj jego synw. Patrzc na ich tabliczki, kaza im czyta, po czym, jeli egzamin wypad dobrze, poklepywa ich i zwalnia, a jeli nie - to wypdza. Wychowawcy odpowiadali osobicie przed Ngaar za swych uczniw. Jeeli uczniowie zasuyli na pochwa, nauczyciel by obdarowywany tabliczk. Jeeli jednak ucze nie zda egzaminu, Ngaara odbiera tabliczk jego nauczycielowi. Jak powiadaj starcy, kadego roku u Ngaary zbierao si kilkuset tangata rongorongo. Z rnych miejscowoci Wyspy przybywali liczni entuzjaci i modzie, aby popatrze na witeczne widowisko. Uroczysty egzamin trwa cay dzie. Do poudnia zdoano zazwyczaj przesucha zaledwie poow uczestnikw. W poudnie zarzdzano przerw na posiek, by nastpnie kontynuowa czytanie a do zmroku. Byway egzaminy mniej uroczyste - podczas peni ksiyca lub ostatniej kwadry. U Ngaary zbierali si znawcy pisma, a on, ten wielki nauczyciel, chodzc przed nimi czyta tabliczki. Stojcy starcy, peni skupienia, suchali go. Bujny rozkwit kultury Rapa-nui przerwali kolonizatorzy. Odrbna cywilizacja Wyspy Wielkanocnej zostaa zniszczona, gdy w adnym zaktku Polinezji nie postpowano z miejscow ludnoci tak okrutnie i tak demoralizujco jak tu. Miejscow kultur prawie w zupenoci zniszczono, a jak stwierdzaj ze smutkiem uczeni: zapis ze sw tych, ktrzy pozostali przy yciu, daje najbardziej skpe informacje z terenu caej Polinezji.

Routledge-Scoresby Katherine, The Mystery of Easter Island, The Story of an Expedition, London 1919.

357

TRDOWATY ZNAWCA PISMA Stara rapanujska kultura nie istnieje - takiego zdania bya wikszo uczonych. Nieoczekiwanie jednak okazao si, e miejscowa ludno zna wiele z tajemnic Wyspy Wielkanocnej, i to nawet takie, jak sekret wytwarzania gigantycznych posgw oraz sztuka czytania hieroglifw. Katherine Routledge przybya wasnym szkunerem na Wysp w r. 1914. Podobnie jak inni uczeni, zacza poszukiwa wrd mieszkacw znawcw pisma. Z wielkim zdziwieniem stwierdzia, e wielu wyspiarzy wyrazio ch czytania tekstw kohau rongo-rongo za wynagrodzeniem. Trzymajc fotografi tabliczki, dziarsko j czytali. Routledge przystpia do zestawiania sownika, a wic kopiowania znakw, zapisu ich wymawiania... i znw zaskoczenie; te same znaki rnie czytano, czyli inaczej mwic, mieszkacy j zwodzili. Uczona dosza do wniosku, e wrd mieszkacw nie ma ju prawdziwych znawcw pisma, kiedy nieoczekiwane znalezisko zmusio j do zmiany pogldu. Pewnego razu, wracajc do domu, ujrzaa na ziemi kawaek papieru. Papier na Wyspie rzecz rzadka. Routledge go podniosa, bya to kartka z chilijskiej ksiki handlowej. Czytajc uwanie kartk, uczona nie wierzya wasnym oczom. Skrawek by pokryty znakami pisma kohau rongo-rongo! By wic kto na Wyspie, kto nie tylko umia czyta, ale i pisa zagadkowym pismem, a nawet wicej: wiersze pisma przebiegay, podobnie jak europejskie, z lewa na prawo. Cz znakw bya taka jak na tabliczkach, cz jednak bya inna. Kartka przypominaa jakie pismo urzdowe lub notatk; znaki pisma byy jak gdyby naszkicowane, a nie wypisane tak dokadnie jak na tabliczkach. A wic mieszkacom Wyspy Wielkanocnej nie jest obca sztuka pisania. Niewykluczone, e znaj nie tylko stare pismo, ale i jakie nowe, zmodernizowane, w ktrym wiersze pisane s w porzdku europejskim. Routledge rozpocza poszukiwania: kto pisa, do kogo moe nalee kartka ukrywajca tajemnic zagadkowego pisma. Wyspiarze odmawiali odpowiedzi, twierdzc, e o niczym nie wiedz. W kocu udao jej si dowiedzie, e tekst pisa starzec imieniem Tomenika. Jest on ostatnim czowiekiem, ktry zna stare pismo. Jak go odszuka, jak wydoby tajemnic? A Tomenika jest ju bliski mierci i mieszka nie w swoim domu, a w kolonii trdowatych. 358

Mimo wszystko uczona udaje si do kolonii, zabierajc ze sob kopie starych tekstw kohau rongo-rongo oraz znalezion kartk. Starzec potwierdzi, e kartka bya pisana przez niego. Routledge pokazaa mu fotokopie starych tekstw i poprosia, aby przeczyta choby jedn fraz. Tomenika wyrecytowa: He timo te ako-ako, oraz wyjani, e cz zapisu dotyczy Pana naszego Jezusa Chrystusa. Perspektywa bya mao obiecujca - pisaa w swej ksice Routledge. Jednake sowa: He timo te ako-ako, znaa ju wczeniej. Wielu wyspiarzy nie umiejcych czyta kohau rongo-rongo zaczynao od sw: He timo te ako-ako. Odpowiadajc na pytania uczonej wyjaniali, e s to sowa pochodzce z jednej z najstarszych tabliczek i speniaj rol alfabetu, od ktrego zaczynali nauk. Jaki to moe mie zwizek z Jezusem Chrystusem, o ktrym mwi Tomenika? Sw nastpn wizyt tak opisuje Routledge: Siedzia na kocu koo swej chatki z trawy, bosy, w dugim pciennym stroju i plecionym kapeluszu; starzec mia przenikliwe, ciemnobrzowe oczy wiadczce, e w dniach swej modoci by niewtpliwie przystojny i inteligentny. Zapyta, czy interesuj nas znaki hieroglificzne, i poprosi o papier i owek. Pooy kartk przed sob na nogach, uj owek w dwa palce, kciuk i wskazujcy, nastpnie narysowa trzy pionowe kolumny, pierwsz z keczek, nastpne z ptaszkw, nada kadej z nich nazw, wypeni je znakami i zacz recytowa. Nie mielimy adnych wtpliwoci co do prawdziwoci recytacji, ale deklamowa zbyt szybko. Gdy poprosilimy go, by mwi wolniej i umoliwi nam notowanie, zaplta si i zmuszony by zacz od pocztku. Byo niewtpliwe, e zapisane znaki su mu tylko jako rodzaj notatek dla lepszego zapamitania kolejnoci strof tekstu recytowanego z pamici. W kocu naszej wizyty obieca nam napisa co nastpnym razem. Pozostawilimy mu papier, a kiedy wrcilimy po dwu, trzech dniach, zastalimy narysowane poziomo pi wierszy. Cztery skaday si ze znakw, z tym, e jeden stale si powtarza, wszystkie natomiast znaki razem nie przekraczay tuzina. Kto z obecnych powiedzia, e Tomenika jest leniwy. Starzec skary si, e kartki papieru s za krtkie. Dano mu drug kartk, ktr przyoy do pierwszej, i zacz z atwoci pisa od lewej strony ku prawej. Routledge sporzdzia kopie. Nastpna wizyta nie powioda si. Tomenika czu si bardzo le i caa rozmowa toczya si przez drzwi. Narysowa jeszcze dwa znaki komunikujc, e s one nowe, a par chwil pniej doda, e s stare. Routledge zoya jeszcze dwie wizyty. 359

Wyszam z chaty i oparszy si o cian domku przemyliwaam, co jeszcze mona by wyjani, w jaki sposb te informacje uzyska; ale starzec znaczn cz zapomnia, a tego, co jeszcze z trudem pamita, nie by w stanie wyjani - pisze Routledge. - Uczyniam jeszcze jedn prb, daremn, poegnaam si i odeszam. Cichy dzie mia si ku kocowi, a to odosobnione miejsce tchno spokojem; przede mn rozpocierao si morze z tafl do szka podobn i soce, jak ognista kula, skaniao si do horyzontu, a blisko gas powoli starzec, ktrego sabncy umys przechowywa ostatnie resztki wysoko niegdy ceni onej wiedzy. W cigu dwu tygodni zmar. MOLIWE, E TAJEMNIC PRZECHOWUJ DO DZI... Mylia si Routledge. Tomenika nie zabra ze sob tajemnicy tabliczek. Vaka Tuku Onge (takie byo jego prawdziwe imi) mia wrd wyspiarzy swych uczniw. Warto doda, e waciciel domu, w ktrym mieszkaa uczona, by jednym z uczniw tego starego znawcy rongo-rongo (do niego prawdopodobnie bya adresowana notatka, ktr znalaza Routledge). S podstawy, by uwaa, e do dnia dzisiejszego yj na Wyspie Wielkanocnej lud zie, ktrzy wadaj kluczem do tajemniczego pisma. Niewiele brakowao, by dosta si on Thorowi Heyerdahlowi. Tym, ktrzy czytali Aku-aku, przypomnimy histori starego zeszytu, ktry da do sfotografowania uczonemu brat wjta Estevan Atan. ...Przewracajc kartki stwierdzilimy, e niektre strony pokryte byy wycznie rzdami nieczytelnych hieroglifw, inne natomiast stanowiy jakby leksykon z tumaczeniem kadego znaku. Na tych stronach symbole rongo-rongo byy wyrysowane jeden pod drugim z lewego kraju, w prawym za znajdowao si wyjanienie kadego znaku w jzyku polinezyjskim Wyspy Wielkanocnej, wypisane nieco naiwnie wygldajcymi aciskimi literami.* Czy aby naprawd by to klucz do odczytania pisma, nad ktrego zagadk gowio si ju szste pokolenie uczonych? Niestety, zeszyt sfotografowany przez Heyerdahla nie dawa tego klucza. Znaki, ktre wypisano w zeszycie, okazay si kopi katalogu znakw kohau rongo-rongo, jaki opublikowa w kocu XIX w. biskup Jaussen. Natomiast tekst napisany nieudolnie literami aciskimi przedstawia zapis starej pieni chralnej ku czci pogaskiego wita Koro. Upragnionego klucza zeszyt Atana nie zawiera.
* Thor Heyerdahl, Aku-aku.

360

Mimo wszystko nie jest wykluczone, e klucz przechowywany jest na Wyspie! W r. 1956 przybya tam ekspedycja chilijska. Jej uczestnik, Jorge Silva Qlivares, zdoa odszuka krewnych Tomeniki. Oto zapis uczonego: 18 lutego 1956 r. Poszukujc starych dokumentw, znalazem w domu Juana Teao w Hanga-roa kopi, prawdopodobnie niepen, swojego rodzaju sownika rongo-rongo. Kopi t wykonano w oparciu o orygina nalecy do Pedra Pate, a ten z kolei otrzyma go od swego dziada Tomeniki (Dominga), profesora (maori rongo-rongo), ktry zapisa ten zeszyt w przyblieniu szedziesit pi lat temu z przeznaczeniem dla swych uczniw. Qlivares przefotografowa cay zeszyt cznie ze sownikiem rongo-rongo. Niestety, kaset z bon albo zgubiono, albo j kto ukrad. Prawdopodobnie Estevan Atan, wiejski kapitan, posiada podobny zeszyt. Orygina, ale nie ten, z ktrego skopiowa on stare inskrypcje, wykorzystujc dzieo Jaussena, spokojnie spoczywa w miejscowej bibliotece... Niestety, Estevan Atan nie mg nic doda na swoje usprawiedliwienie, gdy zagin na morzu. Tajemnic kohau rongo-rongo pokrywa milczenie... Co zmusio Atana do porzucenia ojczystej wyspy? Wyrzuty sumienia? Przecie doskonale wiedzia, e znaczki w zeszycie, ktre pozwoli sfotografowa, byy przerysowane z dziea Jaussena! By moe nie mia tej wiadomoci, poniewa znaki byy dla niezrozumiae. Kiedy za doszed do wniosku, e wyda cudzoziemcom tajemnic, zdecydowa si uciec. Moe go do tej ucieczki zmuszono? A kto ukrad film ze zdjciami zeszytu Tomeniki? Routledge sdzia, e stary i chory Tomenika znajdowa si na granicy otpienia umysowego i nic ju nie pamita. Prawda wygldaa chyba inaczej. Vaka Tuku-Onga po prostu nie chcia odkrywa przed cudzoziemk tajemnicy witego pisma. Na pocztku tego stulecia - pisze Sebastian Englert, ktry przez wiele lat przebywa na Rapa-nui - yo jeszcze wielu starcw, jak ich teraz nazywaj wyspiarze. Urodzili si oni w dawnych czasach i znali dawn wietno swojego kraju. Starcy ci, widzc nieuchronny upadek kultury, chcieli modemu pokoleniu przekaza tajemne podania; mwi, e umieli oni opowiada niezmordowanie o dawnych czasach, a nawet nauczy chtnych czytania tablic, ale nie znaleli uwanego audytorium. Jednake ci starcy nie chcieli przekaza swojej wiedzy cudzoziemcom. Niezalenie od tego, na jakie wybiegi zdobywali si uczeni, jakie pienidze i dobra ofiarowywali im za wyjawienie tajemnicy. Oto charakterystyczny przypadek: kiedy w latach 1934-1935 przebywaa na Wyspie ekspedycja francusko-belgijska, Alfred Mtraux zaproponowa wyspiarzom kilka tysicy 361

dolarw za choby jedn tablic kohau rongo-rongo. Takiej sumy chyba nie uzbieraliby nawet wwczas, gdyby zoyli swe wszystkie kapitay. Europejczycy wiedzieli, e na Wyspie znajduj si gdzie dokadnie ukryte tablice pisma (zupenie moliwe, e dobrze ukryte pozostaj tam po dzi dzie). I mimo to ani jeden Rapanujczyk nie przynis im deszczuki. Zbyt wiele za przynieli tutaj cudzoziemcy, by wyspiarze mogli im zaufa. ZAGADKA ZOSTANIE ROZWIZANA Pytanie, czy u mieszkacw Wyspy Wielkanocnej przetrwaa tajemnica pisma kohau rongo-rongo, jest nadal otwarte. Jest bardziej prawdopodobne, e wiedza ta zgina razem ze starcami, ostatnimi, znajcymi rongo-rongo. Tomenika oraz inni znawcy pisma mogli wprowadzi pewn modernizacj, o czym wiadczy notatka, znaleziona przez Routledge, napisana niezupenie tak, jak pisano na tradycyjnych deszczukach. Znaki pisma Wyspy Wielkanocnej s zadziwiajco podobne do znakw pisma staroindyjskiego, natomiast jego kierunek jest zbieny z pimiennictwem Andw. Same te pisma nie maj ze sob nic wsplnego. Rwnoczenie w znakach Wyspy Wielkanocnej znajduje odbicie miejscowa fauna i flora, co uzasadnia lokalne pochodzenie pisma. Zdaniem ksidza Eyrauda znaki uywane przez wyspiarzy wyobraaj nie znane na wyspie zwierzta. Sprawa przedstawiaa si zupenie inaczej: Eyraud zosta wprowadzony w bd przez schematyzm i umowno znakw z Rapa-nui. Podobnie Heyerdahl doszukujcy si wrd znakw kohau rongo-rongo rysunkw kondora i pumy. Jzykoznawca wgierski Hevesy dostrzega tame rysunki map i soni. I te supozycje nie znalazy potwierdzenia w toku drobiazgowych studiw tekstw. Rekin, w, omiornica, kalmar, mech, palma kokosowa, ozdoby rei-mi-ro*, kij do spulchniania gleby, taczce wioso ao, ostrze ze szka wulkanicznego, szczur kiora, fregata, morska jaskka, kaszalot, tuczyk, delfin - oto zestaw znakw, ktrymi posugiwali si wyspiarze celem przekazania dwikw mowy. Prawie na wszystkich wyspach Polinezji istniej specjalne sposoby zapamitywania, podobnie jak wspomniane wzeki ku pamici. Posuyy one tylko za punkt wyjcia kapanom Wyspy Wielkanocnej, ktrzy utworzyli prawdziwe pismo hieroglificzne. Jak to wszystko przebiegao? Co zrodzio potrzeb tworzenia hieroglifw przekazujcych dwiki mowy? Na Rapa-nui przebiega w zaciekej walce plemion proces rodzenia si klas i pastwa, a wszdzie na tym etapie powstaje sztuka pisania.
* Drewniany naszyjnik pokryty znakami pisma.

362

Zatem nie geniusz samotnika-wynalazcy zrodzi pismo, lecz uczyniy to nowe potrzeby spoeczestwa, zmuszajce do przeksztacenia pierwotnych rysunkw-obrazkw w pismo hieroglificzne. Tak byo w Staroytnym Egipcie, Sumerze, w Indiach i w Ameryce. Tak byo i na Wyspie Wielkanocnej. W zbienoci przebiegu procesw historycznych, w zbienoci rozwoju szuka naley wyjanienia tych podobiestw, ktre dostrzega si midzy hieroglifami kohau rongo-rongo a pimiennictwem Andw, Indii, Egiptu. To samo odnosi si i do innych cech zaskakujcego podobiestwa, o ktrym pisao wielu uczonych zajmujcych si kultur Rapa-nui: pokrewiestwa midzy naskalnymi rysunkami w Orongo a rysunkami melanezyjskimi, midzy kamiennymi posgami Rapa-nui a kamiennymi posgami Ameryki Poudniowej czy Egiptu. czy je prawidowo rozwoju historycznego, a nie wsplnota rasowa, pochodzenie czy kultura. Jedynie takie podejcie moe rzeczywicie przyczyni si do odkrycia tajemnic tej malekiej wyspy, izolowanej od caego wiata, ale podlegajcej jednak oglnym prawom historii. Rozwj idei i wynalazkw, rozprzestrzenianie si ich z jakiego jednego miejsca i niezalene odkrycia tyche idei i wynalazkw w rnych punktach kuli ziemskiej przedstawiaj, zdaniem wybitnego amerykaskiego archeologa, Gordona Villeya, w gruncie rzeczy biegunowo rne pojcia, dotyczce zoonych wydarze ycia ludzkiego, dwa zgodnie przebiegajce procesy. Stare zwizki Ameryki i Polinezji nie ulegaj wtpliwoci. I dlatego moliwe jest, e Wyspa Wielkanocna, ze wszystkich wysp Oceanii leca najbliej Nowego wiata, moga podlega wpywom ktrej ze starych kultur Ameryki Poudniowej. Zjawisko to mogo wystpowa albo w pierwszym okresie historii Wyspy (IV-XII w.), albo w drugim (XII-XVII), albo w obydwu. Rwnie nie ulega wtpliwoci, e najstarsz ludno Oceanii stanowili ciemnoskrzy Papuasi i Melanezyjczycy. Ceramik, zblion do melanezyjskiej, Robert Suggs, archeolog amerykaski, odnalaz nie tylko na wyspach Samoa, lecych blisko Melanezji, ale i na dalekich Markizach, ktrych zaludnienie rozpoczo si w II w. p.n.e., a wic na dobre piset lat wczeniej ni Rapa-nui. Niewykluczone zatem, e przybyli z Markizw ciemnoskrzy Melanezyjczycy mogli by pierwszymi osadnikami Wyspy Wielkanocnej. Istnieje wrd uczonych punkt widzenia, i wikszo tajemnic Wyspy Wielkanocnej mona wyjani jedynie na podstawie teorii polinezyjskiej, bez uciekania si do hipotezy amerykaskiej czy melanezyjskiej, gdy wikszo faktw z zakresu archeologii, antropologii, jzykoznawstwa, folkloru przemawia za polinezyjskim

pochodzeniem kultury Rapa-nui. 363

We wspczesnym jzykoznawstwie wyranie rozgranicza si dwa rodzaje pokrewiestwa jzykowego: pierwsze - to pokrewiestwo genealogiczne, zwizane z narodzinami jzyka; drugie - typologiczne, kiedy jzyki s tego samego typu, aczkolwiek nie wystpuje midzy nimi adne powinowactwo genealogiczne (przykadowo, jzyk tybetaski i jzyk ewe z wybrzea Zatoki Gwinejskiej s jednego typu, a jzyki kaukaskie i szereg jzykw Indian amerykaskich drugiego). Wytyczenie granic midzy pokrewiestwem typologicznym i genealogicznym naley do najbardziej palcych i pasjonujcych zada wspczesnej archeologii i etnografii. Kiedy problem ten zostanie rozwizany, bdziemy mogli w sposb wiarygodny stwierdzi, co w kulturze Wyspy Wielkanocnej jest genealogiczne, wywodzce si z innych kultur, a co typologiczne, swoiste dla danego typu cywilizacji, - ale posiadajce oryginalne, samoistne pochodzenie.

364

POZNANIE TAJEMNIC
CENTRUM CZY CENTRA Kiedy odkryto zaginione cywilizacje Egiptu i Midzyrzecza, Ameryki rodkowej i Poudniowej, staroytnych Indii i Wyspy Wielkanocnej, tropikalnej Afryki i strefy Morza rdziemnego, u wielu uczonych, dostrzegajcych oglne rysy wskazujce na pokrewiestwo tych kultur, zrodzia si mimo woli myl: czy kultury te nie wywodz si z jakiego jednego orodka? Rzeczywicie, wszystkie te cywilizacje posiadaj wiele cech wsplnych, choby takich jak sztuka wznoszenia pomnikw, panteon bogw, pimiennictwo hieroglificzne (jedynie w tropikalnej Afryce nie udao si dotd znale dowodw na istnienie hierogli fiki, prawdopodobnie dlatego, e uyte materiay byy nietrwae). Historia wiata staroytnego daje nam wiele przykadw zapoycze kulturowych, czy to bdzie wytop elaza, sztuka pisma czy hodowla byda domowego. Dlatego w samej idei jedynego centrum wszystkich cywilizacji wiata nie ma nic nienaturalnego, nic takiego, co by przeczyo podstawowym tezom historii. Niemniej jednak wszystkie prby odszukania tego jedynego centrum skoczyy si niepowodzeniem, czy bya to teoria atlantologw, panegiptologw, panbabilonistw. Dlaczego wic zdecydowana wikszo archeologw, etnografw czy przedstawicieli innych nauk o czowieku i spoeczestwie jest zdania, e cywilizacja na naszym globie zrodzia si nie w jednym, a rwnoczenie w kilku miejscach, e powstawanie pastwa i wysokiej kultury przebiegao niezalenie w Afryce i Oceanii, Ameryce i Europie, na Dalekim Wschodzie i kracach zachodniej Azji? Po pierwsze, dlatego e ten proces historyczny nie przebiega w ramach jakiego jednego, okrelonego odcinka czasu. Cywilizacja doliny Nilu i Midzyrzecza powstaa przed picioma-szecioma tysicami lat. Na Wyspie Wielkanocnej rozkwit sztuki monumentalnej przypada na XII-XVII w. Kultura Krety i najstarsza cywilizacja Indii powstay w przyblieniu dziesi-pitnacie stuleci pniej ni egipska i mezopotamska. Kultury rodkowej i Poudniowej Ameryki zaczy si formowa w pierwszym tysicleciu p.n.e., kiedy cywilizacja protoindyjska i kreteska byy ju martwe, egipska znajdowaa si w upadku, a Wyspa Wielkanocna nie bya jeszcze zaludniona. Ale nie tylko przedziay czasowe stoj na przeszkodzie przyjciu hipotezy o jedynym

365

centrum. Wielorakie rysy zaskakujcego podobiestwa antycznych kultur okazuj si przy uwanej obserwacji albo zbiene przypadkowo, albo mona je objani oglnymi prawami rozwoju, albo s po prostu wynikiem nacigania faktw przez tych badaczy, dla ktrych yczenie jest rwnoznaczne z rzeczywistoci. Ile hipotez zrodzio osawione podobiestwo piramid starego Egiptu i umarych miast Majw! Historycy sztuki i archeolodzy udowodnili, e piramidy Majw, cite i schodkowe, nie maj nic wsplnego z piramidami Egiptu. Dla Majw byy one podstaw budynkw, suyy jako urzdzenia obronne, podczas gdy w Egipcie byy to wite grobowce. Stosujc uproszczon sown ekwilibrystyk mona doszuka si zaskakujcego podobiestwa midzy dowolnymi jzykami: np. w jzyku kabardyskim i angielskim liczebnik dwa fonetycznie brzmi tu, po kabardysku martwy, umiera to matal, w jzyku mieszkacw Wyspy Wielkanocnej mata, a po angielsku zabjstwo - murder. Fala to po angielsku wave, w jzyku Wyspy Wielkanocnej - wawe. Ale czy mona, ignorujc pozostae dane historyczne i lingwistyczne, budowa hipotezy o pokrewiestwie Anglikw, Kabardycw i mieszkacw zagubionej w bezmiarze Oceanu Spokojnego Wyspy Wielkanocnej? Czy mona mwi o pokrewiestwie jzyka hiszpaskiego i japoskiego na podstawie podobiestwa sowa patrze (miru po japosku, mirar po hiszpasku)? W gruncie rzeczy zbieno oddzielnych sw nie wiadczy jeszcze o adnym pokrewiestwie. Wicej nawet, jeli w jzykach rozdzielonych wielk odlegoci i cezur czasu spostrzegamy pene i zaskakujce podobiestwo, moemy z pewnoci zaoy, i jest to rezultat przypadkowej zbienoci. Szczeglnie wyranie wskazuj na to przykady z dziedziny toponomastyki.

HISTORIA UKRYTA W NAZWACH Nazewnictwo geograficzne trwa stulecia i tysiclecia. Przeywa ono swych twrcw i jzyk, ktry je stworzy. Runy majestatyczne paace i witynie, zniky ludy i jzyki, miasta i pastwa, przy yciu pozostao jedynie sowo, kruche, niewakie, i ono okazao si bardziej trwae od zamkowych murw i baszt, bardziej dugowieczne od imperiw. Z tych drobin uczeni zbieraj bezcenny materia, z ktrego po dokadnej analizie wyszukuj lady zamierzchej przeszoci. A jest to jeszcze trudniejsze, ni odczyta najbardziej skomplikowane pismo, jako e nazwy geograficzne nie przedstawiaj sob tekstu uporzdkowanego, nie wystpuj w kontekcie innych sw. Na terenach dzisiejszego ZSRR yli kiedy Scytowie, o ktrych wspominaj historycy 366

antycznej

Grecji.

Archeolodzy

odkopali

wiele

scytyjskich

cmentarzysk-kurhanw,

potwierdzajc tym samym uwagi tamtych uczonych. Ale o Scytach mwi nie tylko wykopaliska, ich lady istniej do dzi. S to nazwy geograficzne. Don, Doniec, Dniepr, Dniestr pochodz od Scytw i oznaczaj woda, rzeka. Jedna z gwnych rzek Niemiec to Elba. Ale sowo Elba nie jest niemieckie; pochodzi ono z przerbki sowiaskiej aby. Tak nazywali rzek Sowianie zamieszkujcy dawniej pnocne Niemcy. W Czechosowacji, z ktrej rzeka ta wypywa, i dzisiaj figuruje ona w swej nazwie pierwotnej - aba. Rzeka Ebro przyniosa nam najstarsz nazw kraju, Iberii, utworzon od nazwy rdzennych mieszkacw Pwyspu Pirenejskiego - Iberw. Sowo Szkocja (angielskie Scotland) zostao utworzone od nazwy plemienia celtyckiego Scottw. To za sowo oznacza koczownikw. Miny stulecia, w Szkocji wyrosy ogromne miasta, fabryki, kopalnie, ale nazwa kraju zachowaa w pamici jego najstarsz histori. Niezrozumiae dla Rosjanina nazwy dopyww Oki - Cna i Smedwa, dopywu Wogi - ukona, dopywu Moskwy - usianka, miast - Boogoje i Rew, wiadcz, e na tych terenach mieszkali kiedy przodkowie wspczesnych Litwinw. Nazwy Tomska i rzeki Tom pochodz z jzyka Ketw i potwierdzaj sugestie uczonych, e Ketowie, mieszkajcy obecnie u rde Jeniseju, dawniej mieszkali na poudniu zachodniej Syberii. Nazwa miasta Perm powstaa na bazie sowa fiskiego peramaa - daleki kraj; Murom - od fiskiego mur - czowiek, nazwa osady achta jest uksztatowana od fiskiego lahti - zatoka, Newa z fiskiego newa boto. Jzyk fiski jest bardzo zbliony do jzyka niektrych ludw yjcych nad Obem. Nazwy geograficzne wystpujce na pnocy ZSRR s jakby drogowskazami, ktre wskazuj drog Finw i Estoczykw, jak przebyli z rwnin Syberii na miejsce dzisiejszej Finlandii i Estonii. Nazwy geograficzne nie s jednak w adnym wypadku otwart ksig, peno w nich puapek i zasadzek, w ktre wpadaj niedowiadczeni badacze. Przedmiecie Czerniowiec nazywa si Roszcz. Wydawaoby si, e jego pochodzenie nie moe budzi wtpliwoci. Ale Roszcz nazywaj je tylko Rosjanie. Rumuni, mieszkajcy w Czemiowcach, nazywaj to przedmiecie Rosa (w jzyku rumuskim rosu - czerwony), a Ukraicy mwi Rozszosz (od ukraiskiego rosih - skrzyowanie drg). I prosz tu sprbowa okreli sens nazwy tego przedmiecia! Tote radziecki uczony W.A. Nikonow, podajc jaskrawe przykady puapek pisze, e pozorna oczywisto naley do najbardziej zdradliwych puapek, ktre czyhaj na toponomastykw. Miasto Puszkin (pod Leningradem) nazywao si poprzednio Carskoje Sieo. 367

Znajdowaa si tam rezydencja rodziny carskiej. Wyjanienie tej nazwy jest atwe na pierwszy rzut oka nawet dla ucznia. Ale... w odach Dzierawina i we wczesnych wierszach Puszkina miejscowo ta figuruje jako Sarskoje Sieo. Jest to nazwa estoska. Pocztkowo osiedle nosio nazw Saari (z estoskiego saari - wyspa). Niezrozumiaej nazwie nowy sens nadaa ju ludno rosyjska. Nie tak znw atwo wyciga wnioski przy pomocy nazw geograficznych o dawnym osadnictwie ludw, nawet w tych wypadkach, w ktrych nazwa ludu jest zbiena z nazw rzeki, osady czy miasta. Na terenie Rosji jest szereg wsi noszcych nazw Mieszczerskoje, Mieszczerinowo, Mieszczerka. Nie jest to jednak dowd, e w miejscowociach tych mieszkao plemi Mieszczerw. Nazwy mog w tym wypadku oznacza posiadoci ksit Mieszczerskich, ktrym Iwan Grony nada ziemie w okolicach Kaugi oraz w innych miejscowociach. Takie np. miasto Juriew Polski niedaleko Suzdalu nie ma nic wsplnego z polskim, gdy uksztatowano nazw od sowa pole. Nawet wydawaoby si tak oczywiste wykadnie kryj puapki. Rosyjskie Dub, Dubisa (db, dbrowa) wskazywayby na pochodzenie nazw tych rzek od potnego dbu. A tymczasem pochodz one z jzyka Batw (dubus zagbiony). Rzeka w ZSRR Soroka nie ma nic wsplnego ze srok, pochodzi bowiem od fiskiego Sari-Joki (jagodowa rzeka). Dlatego uczeni-toponomastycy twierdz, e jeeli oddzielone wielk odlegoci dwie nazwy s do siebie podobne, oznacza to, i nie s one pokrewne. W Karelo-Fiskiej Republice Autonomicznej jest miasteczko Sona, we Francji bardzo podobnie nazwano rzek. W Bawarii pynie rzeka Lech, w Kaszmirze istnieje miasto o tej nazwie. Niedowiadczony badacz, nowicjusz w toponomastyce prbowaby doszuka si pokrewiestwa ludw, twrcw tych jednakowych nazw, ale dowiadczony toponomastyk od razu uzna przytoczone przykady za przypadkow zbieno dwikw. Moe powsta pytanie, dlaczego? Ot dlatego, e gdyby istniao rzeczywiste pokrewiestwo, nazwy nie byyby w peni zbiene. Procesy wiekowe zmieniay w rny sposb nazwy, czsto identyczne, jeeli dzielia je wielka przestrze (Lipeck i Leipzig). Dlatego, zdaniem toponomastykw, w poszukiwaniu identyfikacji naley wybiera nazwy niepodobne, ustalajc na pocztku, zgodnie z zasadami fonetyki historycznej, jakie zmiany powinny mie miejsce.

368

LADAMI PREHISTORII Celowo zatrzymalimy si przy zasadach toponomastyki, aby wskaza, jak niebezpieczne s pochopne analogie, jak podstpne mog by puapki czyhajce na badajcego dalek przeszo, jak atwo moe zaplta si w nich nowicjusz i dyletant, i - co tu duo mwi - nawet wytrawny specjalista. W historii ludzkoci, szczeglnie tej najstarszej, jest jeszcze bardzo wiele biaych plam. Dla przykadu, do dzisiaj nie wiemy, jakie ludy day nazwy: Moskwa, Tamiza, Woga i co te nazwy znacz. Do tej pory nie rozstrzygnito p roblemu pochodzenia najstarszych mieszkacw Wyspy Wielkanocnej, nie umiemy odczyta pisma kohau rongo-rongo, sporny jest nadal problem dotyczcy moliwoci pokrewiestwa kultury Olmekw i najstarszych cywilizacji Ameryki Poudniowej. Nie moemy powiedzie, kim byli pierwsi mieszkacy Europy, w jakim jzyku napisane s hieroglificzne teksty Krety. Wiele nie odkrytych kultur kryje wielki, czarny kontynent, Afryka, i kto wie, czy niedugo nie uda si archeologom odnale pisemnych dokumentw, ktre na nowo owietl jej najstarsz histori. Nie mniejsze niespodzianki oczekuj prawdopodobnie i badaczy kultur Ameryki

przedkolumbijskiej, a historia z odkryciem pisma quillca w Boliwii jest tego najlepszym przykadem. Ale, pominwszy te biae plamy (aby je wyliczy, trzeba by napisa now ksik o duo wikszej objtoci), wysiki archeologw, jzykoznawcw, specjalistw usiujcych odczyta nie znane pisma, etnografw, historykw sztuki i wielu uczonych innych dyscyplin przywracaj do ycia rzeczywisty obraz staroytnej historii, ten zoony i dugi proces, ktry doprowadzi do powstania wysokich cywilizacji z ich monumentaln sztuk, hieroglifami, skomplikowanymi obrzdami religijnymi, znakomit poezj i muzyk, pocztkami wiedzy naukowej w dziedzinie astronomii, matematyki, medycyny. Nie podaroway ich pokonanym narodom rasy wysze ani narody wybrane, ani przybysze - twrcy cywilizacji z Atlantydy, Egiptu, Midzyrzecza czy Ameryki, nie wszechmocni gocie z kosmosu. Cywilizacje te narodziy si i rozwijay w oparciu o obiektywne prawa historii. Cywilizacje wiata staroytnego zaginy, ale lady ich oddziaywania i wielorakie osignicia s ywe do dzi. Kultura Staroytnego Egiptu jest do dzisiaj rdem natchnienia dla wspczesnych Egipcjan. Europa przeja i rozwina nauk matematyki, lekarsk i inne gazie wiedzy od ludw Midzyrzecza. Kreta jest kolebk kultury zachodnioeuropejskiej. Wspczesna, oryginalna kultura Indii siga swymi korzeniami do zaginionej przed okoo trzydziestoma picioma stuleciami c ywilizacji 369

Mohendo-Daro i Harappy. Po dzie dzisiejszy s ywe i rozkwitaj w tropikalnej Afryce tradycje starej plastyki afrykaskiej. Hiszpaskim konkwistadorom udao si podporzdkowa sobie i zrujnowa pastwa Inkw, Majw i Aztekw, ale wielkie tradycje tych kultur okazay si trwae i ywe. Nawet nieliczni mieszkacy Wyspy Wielkanocnej, mimo przeciwnoci losu, zachowali czno z dawnymi pokoleniami, ktre stworzyy tak olniewajc i oryginaln cywilizacj. Prace Heyerdahla i innych wskazuj, e jej mieszkacy znaj wiele tajemnic wyspy.

SZAFARZE SWEGO LOSU Oznacza to, e odkrycia i badania starych cywilizacji Afryki i Azji, Ameryki i Oceanii posiadaj wag nie tylko naukow. Po zrzuceniu jarzma ucisku kolonialnego narody tych czci wiata czerpi z czynw swych przodkw nowe siy dla stworzenia kultury narodowej. W sposb oczywisty fakt ten demonstruje sztuka wspczesnego Meksyku. Hiszpascy konkwistadorzy i zakonnicy pozbawili myli twrczej samoistne kultury Aztekw, Majw, Miztekw, Taraskw i innych narodw indiaskich zamieszkujcych Meksyk. Ale y duch ich kultury, dziki ktremu, chocia na zewntrz kraj przyj katolicyzm - daleko w grach i nieprzebytych dunglach zachowano cze dla starych bogw. Niejako podskrnie istniaa nadal tradycja wielkiej i starej sztuki: architekci meksykascy wznosili pogaskie witynie; rzebiarze tworzyli madonny o twarzach Indianek; dziea sztuki ludowej w caoci zachoway wierno z dawnymi kanonami, mimo wysikw zakonnikw wykorzenienia ducha pogaskiego. Miny lata i nard meksykaski odzyska niepodlego, oyy tradycje. Teraz, w XX w., widzimy, jak rodzi si wielka sztuka meksykaska, freski Rivery, Siqueirosa, Orozco, ptna Rufina Tamayo - godnych nastpcw wielkich artystw Ameryki przedkolumbijskiej. Analogiczne procesy maj miejsce i w Indiach, w ktrych caa plejada utalentowanych artystw dy do syntezy wspczesnych osigni malarstwa i wielowiekowej tradycji sztuki staroytnych Indii. Nastpcy Ife i Beninu kontynuowali twrczo a do XX wieku, tworzc skarby rzeby w drewnie. Ale tragiczny by los genialnych rzebiarzy. Pisze historyk sztuki F. Olbrechts: Bardzo to smutne - a al ten bdzie si jeszcze potgowa - e w Kongu i w caej Afryce sztuka oraz jej twrcy zginli i nic nie uczyniono dla ich uratowania. eby cho ktokolwiek zatroszczy si, aby ogosi, kim byli ci anonimowi mistrzowie, jakie ideay ich natchny, jak rozumieli otaczajcy ich wiat i jak ten wiat na nich oddziaywa. Nie 370

interesowalimy si, jakie byy rda ich natchnienia, na czym polegao ich profesjonalne mistrzostwo, w jaki sposb zapewnili sobie kontynuatorw. Te czasy przeminy. Narody Afryki, niepodlege, tworz wielk sztuk, narodow w swym charakterze, ale rwnoczenie bardzo wspczesn. Rzebiarz z Ghany Kofi Antubam, malarz malijski Bubukar Keita, artysta Ugandy Eli Kejune i wielu innych artystw Czarnej Afryki godnie kontynuuj sawne tradycje wielkiej sztuki przeszoci. Pierwsi Kolumbowie zaginionych kultur, pierwsi archeologowie to Europejczycy. Na naszych oczach archeologia nabraa naprawd wiatowego rozmachu. Wykopaliska prowadzone s nie tylko we wszystkich czciach wiata, ale przy udziale uczonych ze wszystkich czci wiata.

15. Zota maska pogrzebowa krla Aszanti.

Co prawda, moda jest jeszcze nauka w krajach Afryki, Azji, Ameryki aciskiej, ktre dopiero niedawno odzyskay niezawiso. Jest to powodem powstawania w pracach ich uczonych zrozumiaego emocjonalnego zaangaowania, idcego w kierunku gloryfikacji historii swojej ojczyzny, czsto nawet ze szkod dla faktw. Uczony indyjski Rad Mohan Nath zupenie niedawno, bo w r. 1965, opublikowa interesujc prac powicon najstarszej kulturze swego kraju. Doskonaa znajomo Rigwedy i innych zabytkw pozwolia mu

371

wykaza, e w tekstach, ktre mwi o aryjskim wtargniciu do Indii, napotka mona szereg imion tosamych z imionami bogw i krlw Mohendo-Daro i Harappy. By to dla nauki nieoceniony materia. Ale w tej samej pracy przytaczane s argumenty, nie wytrzymujce nawet najbardziej yczliwej krytyki, jakoby kultura Krety i najstarsze kultury Ameryki rodkowej zostay zaoone przez tyche krlw, a nawet, e nazwa plemienia Siuksw pochodzi od znieksztaconego imienia Siwy! A niektrzy uczeni Ameryki aciskiej, powodowani rwnie szlachetnymi zamiarami, uwaaj, na odwrt - dawne cywilizacje amerykaskie za kolebk kultury oglnoludzkiej i ojczyzn cywilizacji Starego wiata (na przekr danym archeologicznym). Natomiast niektrzy badacze afrykascy uwaaj twrcw starych kultur Ife czy Zimbabwe za staroytnych Egipcjan lub Etruskw nie rozumiejc, e ich szlachetne, ale bezowocne prby udowodnienia zwizkw genetycznych ludw afrykaskich z innymi narodami, ktre zapisay si trwaymi zgoskami w kronice historii wiata, nie wywyszaj, a pomniejszaj prawdziwe wartoci narodw rasy negroidalnej.* Jest to jedynie objaw choroby wzrostu, prawidowa reakcja na dotychczasow propagand pierwszestwa kultury zachodniej. Std te najlepsze prace jzykoznawcw, archeologw, etnografw Indii i Chile, Meksyku i Nigerii, Boliwii i Pakistanu susznie znalazy si w jednym szeregu z najlepszymi pracami uczonych ZSRR i USA, Franc ji, Anglii i innych krajw europejskich. Choroby wzrostu nie pomniejszaj wzrostu autentycznego, a wzrost ten jest imponujcy. Tak dla przykadu Indie, w ktrych do lat dwudziestych w ogle nie przeprowadzano wykopalisk, znajduj si obecnie, co przyznaje wikszo zachodnich specjalistw, na pierwszym miejscu pod wzgldem szerokoci frontu i rozmachu prac archeologicznych. Szafarze swego losu, narody, zrzuciy obcy ucisk i stay si penoprawnymi gospodarzami swej historii. Trudno przeceni naukowe znaczenie takich odkry archeologicznych jak: rozszyfrowanie historycznych systemw pisma, rekonstrukcja dalekiej przeszoci. Jzykoznawstwo i etnografia, historia sztuki i historia kultury znalazy si w posiadaniu bezcennego materiau; archeologia gromadzi dowody rzeczowe dzie dni dawno minionych i poprzez fakty potwierdza (lub odrzuca) podania gbokiej staroytnoci.

Pisze o tym radziecki afrykanista L. I. Potiechin w ksice Afrika smotrit w buduszczeje (przyp. aut.).

372

W miejsce biblijnych, mitycznych siedmiu tysicy lat od stworzenia wiata oraz wiadomoci antycznych historykw, ktrzy przesunli granice historii powszechnej nie wicej ni o pi-siedem stuleci w gb, powstaa dziedzina nauki zdolna do ogarnicia wielkiego okresu czasu - ponad miliona lat - w ktrym ksztatowa si homo sapiens, rodzia si i rozwijaa cywilizacja naszego globu. Zimbabwe i Rapa-nui, Tiahuanaco i Mohendo-Daro, Teotihuacan i Engaruka... Opowiedzielimy tutaj zaledwie o paru zaginionych cywilizacjach z rnych czci wiata. Ale sam obszar ZSRR pozostaje dla archeologw i historykw czsto ziemi nieznan. Samo opowiadanie o zagadkach najstarszej historii ZSRR zajoby kilkaset stron. Przed radzieckimi archeologami pozostaje do rozwizania zagadka Scytw, ktrych kultura, na podobiestwo Janusa o dwu obliczach, obracaa si w krgu Europy i Azji. Przed wieloma laty na terenach przylegajcych do Morza Czarnego odkryto skarby kurhanw scytyjskich. Wydawaoby si, e problem ojczyzny Scytw jest w zupenoci wyjaniony. Ale radzieccy archeologowie odnaleli lady kultury scytyjskiej w Ataju, przebadali zwizki sztuki scytyjskiej ze sztuk dawnych mieszkacw Syberii. Jzykoznawcy udowodnili bliskie pokrewiestwo jzyka Scytw (od niego wywodzi si wspczesny jzyk osetyski) z jzykami Iranu. Gdzie wic szuka ojczyzny wojowniczych Scytw, ktrzy przed okoo dwudziestu piciu wiekami zaludniali stepy Rosji i Ukrainy? Na to pytanie brak dokadnej odpowiedzi. Wykopaliska na terenie ZSRR mog przyczyni si nie tylko do wyjanienia niektrych problemw Eurazji. Zaludnianie Nowego wiata nastpowao, jak powszechnie si mniema, przez Azj pnocno-wschodni. Tam, na terenach Czukotki, Sachalinu, Wysp Kurylskich, Kraju Nadmorskiego i innych krain rosyjskich, naley szuka ladw pierwotnych Kolumbw, ktrzy odkryli Ameryk przed tysicleciami. Moliwe, e lady te uda si odnale na morskim dnie, gdy geologowie zapewniaj, i istnia most ldowy, Beringida czy Beringia, ktry czy Ameryk z Azj zaledwie par tysicy lat temu. Jeszcze jedna, tym razem Rosyjska Atlantyda czeka, by j odkryto! W gbokiej staroytnoci Japoni, Sachalin, Wyspy Kurylskie zamieszkiwali Ajnowie, tajemniczy nard skupiajcy w sobie cechy wszystkich trzech wielkich ras: mongoloidalnej, europeidalnej, negroidalnej. Radzieccy antropologowie dowiedli, e Ajnowie wywodz si z rasy negroidalnej, a ich najbliszymi krewniakami s rdzenni mieszkacy Australii. Archeologia Dalekiego Wschodu moe pomc przy rozwizaniu zagadki zaludnienia tak Ameryki, jak Australii i Oceanii. 373

Rasa negroidalna dzieli si na dwie* gazie - oceaniczn i afrykask. Nie tak dawno udao si odkry resztki szkieletw najstarszych negroidw... pod Moskw! Terytorium ZSRR znajdowao si w strefie wdrwki rasy negroidalnej. Wykopaliska radzieckich archeologw wykazuj cisy zwizek z poszukiwaniem ladw najstarszych ludw i cywilizacji we wszystkich czciach wiata. Okres XV i XVI wieku susznie nazwano epok wielkich odkry geograficznych. By moe, nasi dalecy potomkowie nazw obecne czasy epok wielkich odkry historycznych, jako e faktycznie odkryto nowe wiaty, tyle e nie w przestrzeni, a w czasie. Wida obecnie, e biografia ludzkoci siga niezmierzonej otchani czasw, e historia nie jest rejestrem bohaterskich czynw wielkich ludzi, kulturalnych narodw i wyszych ras, lecz jest to obiektywny i poznawalny proces, a jego prawa s tak samo niezmienne, jak prawa fizyki, matematyki, genetyki.

Autor ma na myli korekt podziau ludzkoci przez Cuviera na trzy odmiany: bia, czarn i t. Dzisiaj wikszo systematykw dzieli odmian czarn na dwie niezalene jednostki: negroidw (Murzynw afrykaskich) i grup australijsko-melanezyjsk.

374