KEN ALIBEK & STEPHEN HANDELNAN

BIOHAZARD
PRZEOY TOMASZ LEM TYTU ORYGINAU: BIOHAZARD

Majc na uwadze dobro caej ludzkoci, dy bdziemy do cakowitej eliminacji czynnikw bakteriologicznych oraz toksyn jako rodkw bojowych. Jestemy przekonani, e ich stosowanie, powszechnie uwaane za odraajce, wymaga podjcia wszelkich rodkw zmierzajcych do zminimalizowania takiego ryzyka... Preambua postanowie Konwencji o zakazie rozwoju, produkcji, skadowania broni biologicznej i jej zniszczeniu (z 1972 roku)

Prolog

Na pospnej wysepce na Jeziorze Aralskim setka map, w rwnych rzdach przykutych do pali, spoglda tam, gdzie przed chwil rozleg si guchy omot. W oddali wida niedu metalow kul, ktra wirujc, unosi si, aby po chwili opa, czemu towarzyszy druga eksplozja. Nad ziemi, na wysokoci okoo dwudziestu metrw, chmura kolorem przypominajca ciemn musztard zaczyna powoli opada. Mapy szarpi acuchy, krzycz. Niektre chowaj gowy midzy nogi, ale jest ju za pno - rozpocza si ich agonia.

4/905

Na drugim kracu wyspy ludzie w ochronnych skafandrach spogldaj w dal przez lornetki i notuj swe spostrzeenia. Po kilku godzinach zbior konajce zwierzta i przenios do klatek, gdzie w cigu nastpnych dni poddane zostan szczegowej obserwacji - dopki nie zdechn z powodu zakaenia wglikiem, tularemi, gorczk Q, bruceloz, nosacizn lub dum. Nad badaniami tymi sprawowaem kontrol w latach osiemdziesitych i na pocztku dziewidziesitych. Stanowiy one fundament pewnego przeomu i ogromnych sukcesw Zwizku Radzieckiego w dziedzinie broni biologicznych. W latach 1988-1992 bytem pierwszym zastpc szefa Biopreparatu, radzieckiej instytucji farmaceutycznej, ktrej gwnym

5/905

celem byo opracowywanie broni, produkowanej z najgroniejszych znanych czowiekowi wirusw, toksyn i bakterii. Biopreparat sprawowa kontrol nad niemal czterdziestoma tajnymi instytutami badawczymi w Rosji i Kazachstanie, w ktrych opracowywano bro tego typu. W radzieckim programie broni biologicznych uczestniczyy niemal wszystkie ministerstwa: Obrony, Rolnictwa i Zdrowia, Akademia Nauk, Komitet Centralny KPZR i oczywicie KGB. System, jak czsto zwano Biopreparat, pod wzgldem skutecznoci przeszed najmielsze oczekiwania Kremla. W cigu dwudziestu jeden lat, jakie upyny od podpisania Konwencji o zakazie broni biologicznych, Zwizek Radziecki stworzy najwikszy na wiecie i najbardziej zaawansowany technologicznie program

6/905

bada nad broni biologiczn. Bylimy wprawdzie jednym ze stu czterdziestu sygnatariuszy konwencji i zobowizalimy si nie prowadzi bada, nie produkowa i nie skadowa rodkw biologicznych dla celw wojskowych, jednoczenie jednak, wcielajc w ycie tajny program, w pobliu Moskwy i innych rosyjskich miast gromadzilimy setki ton kontenerw z wglikiem oraz dziesitki ton zarazkw dumy i ospy, ktre miay zosta wykorzystane przeciwko Stanom Zjednoczonym i ich sojusznikom. To, co dziao si w laboratoriach Biopreparatu, naleao do najpilniej strzeonych tajemnic zimnej wojny. Zanim zostaem ekspertem od broni biologicznych, ukoczyem studia medyczne. Rzd, dla ktrego pracowaem, nie widzia

7/905

sprzecznoci pomidzy przysig Hipokratesa a przygotowaniami do masowej zagady i przez dugi czas ja rwnie jej nie dostrzegaem. Przed dziesiciu laty byem pukownikiem armii radzieckiej, odznaczonym licznymi medalami, wytypowanym do kolejnego awansu w elitarnych programach wojskowych Zwizku Radzieckiego. Jeli pozostabym w Rosji, bybym teraz generaem brygady i nigdy nie dowiedzielibycie si o moim istnieniu. Ale w 1992 roku, po siedemnastu latach w Biopreparacie, zrezygnowaem z dalszej pracy i wraz z rodzin uciekem na Zachd. Podczas niezliczonych spotka z amerykaskimi urzdnikami skadaem wyjanienia, stanowice pierwszy spjny opis naszej dziaalnoci. Jednak

8/905

wikszoci spraw, ktre poruszyem, nie ujawniono opinii publicznej. Wraz z upadkiem Zwizku Radzieckiego groba uycia naszej broni biologicznej zmalaa. Biopreparat utrzymuje, e nie prowadzi ju bada nad broni zaczepn, a zapasy patogenw zostay zniszczone. Pomimo tych uspokajajcych owiadcze niebezpieczestwo ataku biologicznego w zasadzie wzroso, poniewa raz zdobyta wiedza nie stanowi tajemnicy dla dyktatorskich reymw i terrorystw. Posiadanie broni biologicznej nie jest ju ograniczone do dwubiegunowego wiata z okresu zimnej wojny. Dzisiaj maj do niej dostp inni, tym bardziej e jest tania i atwa w uyciu. Niewykluczone, e w nadchodzcych latach zagroenie ze

9/905

strony takiej broni stanie si problemem naszego codziennego ycia. Odkd opuciem Moskw, z przeraeniem dostrzegam niebywa ignorancj w kwestiach zwizanych z broni biologiczn. Niektrzy z najwybitniejszych zachodnich naukowcw nie wierz ani w moliwo takiego genetycznego zmanipulowania wirusw, by mogy stanowi niezawodn bro, ani nagromadzenia w strategicznych ilociach bakterii chorobotwrczych, ani te wreszcie w znalezienie skutecznej metody przenoszenia owego materiau, by zapewni maksymalny zasig jego rozprzestrzenienia. Wiedza i dowiadczenie mwi mi, e naukowcy ci si myl. Niniejsz ksik napisaem, eby wyjani, dlaczego tak uwaam.

10/905

Z pewnoci bd i tacy, ktrzy dojd do wniosku, e poruszanie tego tematu moe wywoa niepotrzebne niepokoje, nawet panik. Liczy si jednak fakt, e rodki obrony przed atakiem biologicznym, jakimi obecnie dysponujemy, s absolutnie nieadekwatne do skali zagroenia. Kiedy terroryci uderz, stosujc tak bro - a jestem gboko przekonany, e nastpi to prdzej czy pniej - ignorancja opinii publicznej jeszcze spotguje katastrof. Pierwszy krok zmierzajcy do zapewnienia bezpieczestwa polega musi na zrozumieniu istoty broni biologicznych - w przeciwnym razie bdziemy tak bezbronni, jak mapy na Jeziorze Aralskim.

Medycyna wojskowa

Kwatera Gwna Armii Radzieckiej

Moskwa 1988 Zim 1988 roku wezwano mnie do Kwatery Gwnej Armii Radzieckiej, mieszczcej si w Moskwie przy ulicy Kirowa. Sprawa musiaa by pilna, poniewa gos w suchawce z napiciem powiedzia: - Przygotowalimy dla was osobny pokj, pukowniku. Przy chodniku czekaa ju czarna woga z wczonym silnikiem. Do samochodu podeszo dwch ochroniarzy w futrzanych czapkach, nasunitych na czoo dla osony przed zimnem. Jeden otworzy przede mn drzwi i po chwili usiad przy mnie, drugi zaj

13/905

miejsce z przodu, obok Sawy, mojego kierowcy, i poleci mu jecha szybko. Jazda do Kwatery Gwnej Armii Czerwonej trwaa zazwyczaj okoo p godziny, jednak tego dnia poranne opady niegu przemieniy ulice w arktyczny krajobraz, kierowcy zorzeczyli na buksujce koa samochodw. Pulsujce niebieskie wiato na dachu naszej wogi kilkakrotnie zauwayli milicjanci z drogwki, ktrzy wstrzymywali ruch, eby umoliwi nam szybszy przejazd. Zanim znalelimy si przed surowym, granitowym budynkiem Ministerstwa Obrony, mina niemal godzina. Wszedem bocznym wejciem i otrzepaem buty ze niegu. Modszy oficer zaprowadzi mnie do ssiedniego pomieszczenia, gdzie otrzymaem przepustk, a potem do

14/905

wartowni. onierz uwanie mi si przyjrza, obejrza zdjcie w dowodzie osobistym i przepuci dalej. Oficer zaprowadzi mnie po schodach do pancernych drzwi z zamkiem cyfrowym. Wybra kilka cyfr i po chwili ruszylimy dugim korytarzem, prowadzcym do niezliczonych biur XV Zarzdu Armii Radzieckiej, wojskowego oddziau naszego programu biologicznego. Rozpiem podszyt futrem kurtk z kapturem i usiowaem opanowa zdenerwowanie. Cho byem pukownikiem, nigdy nie nosiem munduru. Podobnie jak w wypadku innych czonkw personelu Biopreparatu, przykrywk mojej pracy bya dziaalno naukowa. W zwizku z tym miaem dwa

15/905

dowody osobiste: wedug jednego byem cywilnym pracownikiem Biopreparatu, drugi okrela mj stopie wojskowy. Przed rokiem, z on Len i trjk dzieci, przeprowadziem si do Moskwy, aby podj prac w centrali Biopreparatu. Przenosiny do stolicy stanowiy oywcz zmian po skostniaych strukturach wojskowych na prowincji. Trzynacie lat w tajnych laboratoriach i instytutach badawczych w najodleglejszych zaktkach Zwizku Radzieckiego nie przygotowao mnie jednak do zawrotnego tempa nowej pracy. Uczestniczyem w zebraniach, odbywajcych si w kwaterze armii, na Kremlu, w KC KPZR, w licznych instytutach naukowych podlegajcych Biopreparatowi. Wiosn 1988 roku, kiedy zostaem zastpc szefa Biopreparatu, musiaem zgosi si do

16/905

lekarza, eby pomg mi w przezwycieniu stresw, zwizanych z prac zawodow. Genera dywizji Wadimir Lebiedinski, dowdca XV Zarzdu, spojrza na mnie z wyrzutem, kiedy znalazem si w jego gabinecie. By pochonity rozmow z trzema pukownikami, ktrych nigdy przedtem nie widziaem. - Ju najwyszy czas - rzek szorstko. Zaczem si tumaczy, e nieg, korki na drodze, ale uciszy mnie gestem rki. Spord wszystkich dowdcw wojskowych, z jakimi miaem do czynienia, Lebiedinski by ostatnim, na spotkanie z ktrym chciabym si spni. Po raz pierwszy zetknem si z nim w laboratorium w Omutninsku, pooonym 960 kilometrw na wschd od Moskwy, dokd trafiem po

17/905

ukoczeniu wojskowych studiw medycznych. Lebiedinski mia do mnie ojcowski stosunek i wzi mnie pod swoje skrzyda. Wwczas szedziesicioletni, u kresu wspaniaej wojskowej kariery, by jednym z nielicznych wyszych oficerw, ktrym nie przeszkadza mj mody wiek. W wieku trzydziestu omiu lat, przeskoczywszy wielu starszych od siebie naukowcw, zostaem najmodszym zastpc szefa Biopreparatu w historii. Wydawaem teraz rozkazy tym, z ktrymi wsppracowaem w przeszoci - a oni nie kryli swego rozgoryczenia. Lebiedinski zwrci si do pukownikw: - Gotowi? Skinli gowami. Genera zaprowadzi nas do ssiedniego, dwikoszczelne-go pomieszczenia. Na duym drewnianym stole

18/905

przed kadym krzesem lea przygotowany notes. Po chwili pojawi si ordynans z czterema szklankami herbaty. Lebiedinski zaczeka, a ordynans wyjdzie, i dokadnie zamkn drzwi. - Nie zostaj z wami - rzek do mnie, widzc, e policzyem szklanki. Pukownicy naleeli do Grupy Biologicznej, jednostki Zarzdu Operacyjnego Sztabu Generalnego, ktrej rola polegaa na uzbrajaniu bombowcw i pociskw rakietowych w wytwarzan przez nas bro. Wwczas po raz pierwszy zetknem si z przedstawicielami tej jednostki. W tamtym okresie Biopreparat kadego roku przygotowywa nowy rodzaj broni biologicznej. Wikszo czasu powicalimy na badania, niewiele

19/905

uwagi zwracajc na ich pniejsze strategiczne rozmieszczenie. Lebiedinski w kilku sowach wyjani potrzeb zwoania nadzwyczajnego zebrania: na najwyszym szczeblu podjto decyzj o uzbrojeniu SS-18 w gowice z broni biologiczn. - Musimy obliczy, ile czasu trzeba na przygotowanie pociskw rakietowych, aby byy gotowe do startu. Spodziewam si, e nam w tym pomoecie. Skinem gow, jakby byo to uzasadnione yczenie. Dopiero po chwili dotaro do mnie, e o gigantycznych pociskach rakietowych SS-18, zdolnych do przeniesienia piciuset kiloton na odlego 9600 kilometrw, nigdy dotd nie mwio si w kontekcie ataku broni biologiczn.

20/905

Kiedy w latach dwudziestych rozpoczto radziecki program badawczy nad broni biologiczn, nasi naukowcy na skrzydach samolotw umocowywali urzdzenia do opylania zbiorw, modlc si w duchu, eby wiatr nioscy zarazki nie powia w niewaciwym kierunku. Po drugiej wojnie wiatowej arsena ten wzbogacono o bombowce z materiaami wybuchowymi. Zimna wojna sprzyjaa rozwojowi coraz bardziej destrukcyjnych rodkw bojowych i w latach siedemdziesitych moliwe stao si wykorzystywanie midzykontynentalnych pociskw balistycznych do przenoszenia pojedynczych gowic bojowych z broni biologiczn. Wiksze wyzwanie stanowiy jednak pociski z wieloma gowicami. Tylko nieliczne substancje biologiczne, opracowane w naszych

21/905

laboratoriach, mona by szybko rozmnoy w odpowiedniej iloci, eby jednoczenie wypeniy setki gowic bojowych. Moja praca nad wglikiem sprzed kilku lat najwidoczniej wzbudzia zainteresowanie naszych strategw. mudne badania przyczyniy si do powstania jeszcze silniejszej broni, co pozwolio zredukowa liczb zarodnikw wglika, niezbdnych do wywoania epidemii. Nowa metoda umoliwiaa ponadto produkcj materiau bez przeciania naszych laboratoriw. Posugujc si jzykiem amerykaskich strategw nuklearnych, za t sam fors mielibymy wikszy huk. Pukownicy wypytywali mnie o praktyczne moliwoci zastosowania mego odkrycia. Ich wiedza na temat mikroorganizmw

22/905

bya do skpa, o pociskach rakietowych wiedzieli jednak wszystko. Gdyby udao mi si dostarczy patoge-ny w odpowiedniej iloci, oni skierowaliby uzbrojone w nie gowice na najwiksze miasta Stanw Zjednoczonych i Europy. Przeprowadziem na kartce pospieszne obliczenia. Do wyposaenia dziesiciu gowic potrzeba okoo czterystu kilogramw wglika w stanie suchym, ktry nastpnie rozpyla si jako aerozol. Bakterie wglika w specjalnych chodniach znajdoway si w Penzie, Kurga-nie i Stepnogorsku. Aby dostarczy odpowiedni ilo zarodnikw, miliardy komrek, obecne zapasy naleaoby podda powolnej fermentacji. Proces taki by skomplikowany i dugotrway. Pojedyncza dwudziestotonowa

23/905

kad fermentacyjna, pracujca pen moc, mogaby w cigu dwch dni wyprodukowa porcj zarodnikw potrzebn do wypenienia jednej gowicy. Stosujc odpowiednie rodki chemiczne, proces ten mona by przyspieszy, uzyskujc dziennie od piciuset do szeciuset kilogramw. Zakoczyem obliczenia i poprawiem si na krzele. - Biorc pod uwag liczb kadzi fermentacyjnych, jakimi obecnie dysponujemy, zajoby to od dziesiciu do czternastu dni powiedziaem. Pukownicy wygldali na zadowolonych. Dwa tygodnie to okres do krtki, nikt przecie nie spodziewa si, by nazajutrz miaa wybuchn wojna. Wojskowi nie powiedzieli mi, ktre miasta zostay wytypowane jako cel ataku

24/905

biologicznego, a ja nie zamierzaem o to pyta. Podczas kolejnych spotka wymieniano midzy innymi Nowy Jork, Los Angeles, Seattle i Chicago, jednak w owym czasie byy to dla mnie pojcia abstrakcyjne. Zaleao mi wycznie na tym, eby wyprodukowane przez nas rodki bojowe speniy zadanie, do jakiego zostay stworzone. Wstalimy od stou, atmosfera rozlunia si. Trzech z nas wyszo na korytarz, na papierosa. Ju dawno przekonaem si, e w takich chwilach mona si dowiedzie wicej ni z lektury miesicznej porcji notatek krcych po Systemie. Pukownicy nagle stali si rozmowni. Narzekali na naciski z gry; kiedy tylko zakoczono reorganizacj systemw

25/905

obronnych, nadchodziy nastpne instrukcje, wymagajce kolejnych zmian. Zwierzyem si, e my rwnie borykamy si z podobnymi problemami - wszyscy jednak czytamy gazety. Michai Gorbaczow, wraz z zespoem samo-zwaczych reformatorw, penym gosem nawoywa do zblienia z Zachodem. artowalimy sobie, e tajemnice pierestrojki s nie do ogarnicia dla zwykych onierzy. Nie przypominam sobie, abym cho przez chwil zastanawia si nad tym, e wanie naszkicowalimy plan zagady milionw ludzi. Inkubacja wglika w organizmie trwa od jednego do piciu dni. Dopki nie wystpi objawy, ludzie mog nawet nie wiedzie, e padli ofiar ataku. Jednak nawet wwczas

26/905

rodzaj choroby nie bdzie od razu oczywisty. Pierwsze symptomy - zatkany nos, ble staww, wyczerpanie i suchy, mczcy kaszel - przypominaj zazibienie albo gryp. Wikszo osb objawy takie uzna za zbyt bahe, aby szuka pomocy lekarskiej. W pocztkowym stadium choroby zapalenie puc, wywoane przez laseczk wglika, mona leczy antybiotykami. Jednak zaalarmowanie spoeczestwa w odpowiedniej chwili wymagaoby nadzwyczaj czujnego systemu opieki medycznej. Niewielu lekarzy potrafi rozpozna t chorob, a baho jej pierwszych objaww tym bardziej utrudnia postawienie trafnej diagnozy. Symptomy choroby po kilku dniach ustpuj, tym samym skrywajc narastajce zagroenie. Bakterie atakuj wzy chonne i

27/905

w cigu zaledwie kilku godzin zajmuj cay ukad imfatyezny. Stamtd przedostaj si do krwiobiegu, mnoc si w zastraszajcym tempie. Wkrtce zaczynaj wydziela toksyn atakujc wszystkie organy, szczeglnie szkodliw dla puc, ktre powoli wypeniaj si pynem, stopniowo ograniczajc ilo dostarczanego organizmowi tlenu. W cigu dwudziestu czterech godzin od pojawienia si toksyn skra chorego przybiera bladoniebieski odcie. W tym stadium kady kolejny oddech jest coraz bardziej bolesny. Potem nastpuje napad dusznoci i konwulsje. mier zazwyczaj nadchodzi nagle i niespodziewanie - niektre ofiary wglika umieray w trakcie rozmowy. Choroba jest miertelna w 90 procent nieleczonych przypadkw.

28/905

Sto kilogramw sporw wglika przy sprzyjajcych warunkach atmosferycznych jest w stanie umierci do trzech milionw ludzi w dowolnym, gsto zaludnionym obszarze. Jeden pocisk rakietowy SS-18 mgby zgadzi wszystkich mieszkacw miasta tak duego jak Nowy Jork. Wglik nie by jedyn broni zarezerwowan dla SS-18. Kiedy po przerwie zasiedlimy do stou, przystpilimy do rozwaania innych wariantw. W podobny sposb mona by przygotowa zarazki dumy. Duma wyprodukowana w naszych laboratoriach bya bardziej zoliwa ni posta morowa (dy-mienica morowa), ktrej ofiar pada jedna czwarta populacji redniowiecznej Europy. W podziemnych bunkrach na terenie naszych

29/905

obiektw wojskowych przechowywalimy te zapasy zarazkw ospy. Pracowalimy ponadto nad prototypem nowej broni zawierajcej rzadki filovirus, zwany Marburg, podobny do wirusa Ebola. W ostatnim planie picioletnim, jaki otrzymalimy z Komisji Wojskowo-Przemysowej (WPK), mowa jest o trzystu nowych projektach badawczych. WPK koordynowaa ca produkcj przemysu zbrojeniowego Zwizku Radzieckiego. Pozwalao to na sprawowanie kontroli nad dwiema trzecimi wszystkich zakadw przemysowych. Zarzd broni biologicznych, stanowicy odrbn instytucj, nadzorowa postpy naszych prac, a produkt finalny by gotw do przekazania

30/905

Ministerstwu Obrony, ktre okrelalimy mianem naszego klienta. Spotkanie zakoczyo si po godzinie spdzonej na obliczeniach. Zebralimy swoje dokumenty i pogratulowalimy sobie tak udanych rozmw. Wychodzc, zajrzaem do gabinetu Lebiedinskiego, ale go nie zastaem. adnego z pukownikw nigdy wicej nie widziaem. W drodze powrotnej do biura otworzyem teczk, eby sporzdzi kilka notatek. Kto zagldajcy przez okno samochodu, zobaczyby marszczcego brwi, nieco otyego biurokrat, zajtego sprawami swej ojczyzny. Dziwne koleje losu sprawiy, e znalazem si u szczytu wadzy w Rosji - w kraju, ktry nie by moj ojczyzn. Mj pradziadek by chanem, urodzi si w rodzinie monych w

31/905

Azji rodkowej, w rejonie dzisiejszego Kazachstanu. Mnie jednak wychowa system, w ktrym tylko Rosjanie mogli liczy na przywileje. Wraz z on, crk i dwoma synami ylimy w warunkach niepojtych dla przecitnego obywatela Zwizku Radzieckiego. Pobory urzdnika wyszego szczebla w poczeniu z pensj wysokiego oficera sprawiay, e zarabiaem tyle, ile radzieccy ministrowie. W systemie komunistycznym pienidze nie s jednak miar bogactwa. Liczy si szczeglny status, dajcy liczne przywileje oraz wpywy w rzekomo egalitarnym spoeczestwie. Samochd skrci w ukryt bram, prowadzc do biur Biopreparatu przy ulicy Samokatnej. Zaczem przygotowywa si do caodziennej pracy. Po pospiesznym posiku

32/905

zasid za biurkiem, gdzie jak co dzie czekaa mnie gra notatek i dokumentw. Woga mina betonowy mur i zatrzymaa si na niewielkim podwrzu. Schowaem notatki do aktwki i poegnaem si ze Saw. Sawa nigdy nie da po sobie pozna, e si domyla, co dzieje si na zebraniach, na ktre mnie wozi, a ja nigdy mu si nie zwierzaem. Ostrzegano nas przed gadatliwoci w obecnoci pracownikw niskiego szczebla. Przypuszczaem jednak, e wyciga wnioski, choby z zasyszanych strzpkw rozmw. - Czy pniej bdziecie mnie potrzebowali? - spyta. - Dopiero wtedy, kiedy bd wraca do domu - odparem. - Dzi pewnie znowu si spni.

33/905

Moskiewska kwatera Biopreparatu, czyli Zarzd Gwny, podlegy Radzie Ministrw ZSRR, bo tak brzmiaa oficjalna (i nic niemwica) nazwa tej instytucji, strzeg swych tajemnic za fasad tego budynku krytego zielonym dachem, ktry w XIX wieku nalea do kupca Piotra Smirnoffa, wzbogaconego na handlu wdk. W dawnej i obecnej funkcji budynku mona byo si dopatrzy pewnego podobiestwa: aden obcy najedca nie zrujnowa zdrowia Rosjan bardziej ni produkty Smirnoffa. Samokatna jest tak wska, e przeoczy mgby j nawet przechodzie, idcy nabrzeem Jauzy w miejscu, gdzie wpada ona do pyncej w stron Kremla Moskwy. Przy naszej uliczce stao jeszcze pi domw, wiosn i latem skrywanych przez stare

34/905

drzewa, uliczce na szczcie niebudzcej zainteresowania komunistycznych planistw. Nawet zim Samokatna bya spokojna i zaciszna, czym odrniaa si od okolicznych podupadych osiedli, fabryk i cerkwi. Przed trzema wiekami bya to tak zwana dzielnica niemiecka. Tylko tutaj cudzoziemcy (okrelani mianem Niemcw, bez wzgldu na narodowo) mieli prawo osiedla si i pracowa - w bezpiecznej odlegoci od Rosjan, ktrym mogliby zaszczepi obce idee, a jednoczenie na tyle blisko, aby carowie korzystali z ich wiedzy i umiejtnoci. Ktrego dnia przed naszym budynkiem zatrzyma si samochd amerykaskiej ambasady. Stranicy KGB zza szyb obserwowali Amerykanw, ktrzy zagldali przez pot i po

35/905

chwili odjechali. Mwio si o tym przez wiele dni. Sawa Jermoszyn, dowdca jednostki KGB opiekujcej si naszym budynkiem, by w owym czasie jednym z moich najbliszych przyjaci. Powiedzia mi wwczas, e nie ma si czym przejmowa. Jednak przez kilka nastpnych tygodni rodki bezpieczestwa byy przestrzegane jeszcze pilniej ni zazwyczaj. Po marmurowych schodach, stanowicych jeden z nielicznych ocalaych detali architektonicznych, udaem si na pitro, gdzie miecio si moje biuro. W centrali, wraz z laborantami i personelem administracyjnym, pracowao niemal 150 osb. Panowaa tam jednak atmosfera ciszy i skupienia.

36/905

Marina, moja trzydziestoletnia sekretarka, bya zaywn kobiet, sprawnie wypeniajc swoje obowizki. Niemal niedostrzegalnym skinieniem gowy powiadomia mnie, e przyszed ju Jurij Kalinin, dyrektor Biopreparatu i mj bezporedni zwierzchnik. Marina i Tatiana, sekretarka Kalinina, pracoway w pomieszczeniu czcym nasze biura. Kobiety od dawna nie znosiy si z powodu jakiej dawnej sprzeczki i rzadko ze sob rozmawiay. Kiedy chciaem spotka si z Kalininem, musiaem zwraca si do Tatiany bezporednio. Tym razem jednak nie skorzystaem z jej porednictwa. Zapukaem do drzwi, szorstki gos powiedzia wej. Genera brygady Jurij Tichonowicz Kalinin, szef Zarzdu Gwnego i wiceminister

37/905

przemysu medycznego i mikrobiologicznego, siedzia za olbrzymim zabytkowym biurkiem. Zza cikich, zacignitych zason przedostawao si niewiele wiata i w gabinecie panowa pmrok. Na cianie wisiao zdjcie Mi-chaia Gorbaczowa, w rogu sta szary sejf. Kaszlnem, eby zwrci na siebie uwag. - I co? - spyta, nie podnoszc wzroku. - Zebranie na Kirowa trwao nieco duej, ni si spodziewaem. Chciaem si zameldowa. - Ciekawe? - Genera nigdy nie uywa dwch sw, gdy wystarczao jedno. Kiedy byem w jego gabinecie po raz pierwszy, jeszcze jako mody kapitan, na cianie wisiao zdjcie Leonida Breniewa. Z biegiem lat

38/905

portrety si zmieniay. Pojawi si Andropow, potem na krtko Konstantin Czernienko, co stanowio odzwierciedlenie przyspieszonej sukcesji schorowanych kremlowskich przywdcw na pocztku lat osiemdziesitych. O ile wiem, Kalinin nie mia adnych pogldw politycznych, dobry by kady przywdca. Do wadzy odnosi si z najwyszym szacunkiem. Zaczem opowiada o planach zwizanych z wykorzystaniem SS-18, ale najwyraniej ju o tym wiedzia. Widocznie zatelefonowa do niego Lebiedinski. - Wiedziaem, e sobie z tym poradzicie stwierdzi i gestem wskaza drzwi. - Z powrotem do pracy, tak? Jak zwykle wyszedem z przewiadczeniem, e w tym tajemnym wiecie istniej sfery, do ktrych nigdy nie bd mia

39/905

dostpu. Dopiero znacznie pniej zrozumiaem, e Kalinin celowo roztacza wok siebie atmosfer wszechwiedzy, aby tym sposobem umocni autorytet zwierzchnika. Kalinin szybko awansowa w wojskowych strukturach, odpowiedzialnych za opracowywanie nowych broni chemicznych - niektrzy uwaali, e dziki maestwom z waciwymi kobietami - nie by jednak naukowcem, lecz inynierem. Porywczy, podejmowa byskawiczne, niekiedy zaskakujce decyzje na przykad w taki wanie sposb sprowadzi mnie do Moskwy. Chcc nie chcc, podziwiaem go. W szarym biurokratycznym wiecie wyrnia si niczym arystokrata. Szczupy i wysoki, ubiera si elegancko, a importowane garnitury musiay kosztowa go wicej, ni zapewniaa nawet generalska

40/905

pensja. Jego drug on bya crka generaa broni; mieszkali w dzielnicy zwanej artobliwie przez mo-skwian Carskim Sioem, jako e osiedli tam gwnie dostojnicy pastwowi. Kalinin nie pali i rzadko pija alkohol, czym zdecydowanie odrnia si od swych towarzyszy, i jak na rosyjskiego pidziesiciolatka by w znakomitej formie fizycznej. Dba o modne fryzury, a wysokie koci policzkowe i orli nos upodabniay go do rosyjskiego szlachcica. Kobiety szalay za nim, w biurach bezustannie kryy plotki o jego romansach. Ktrego wieczora zapukaem do jego gabinetu i ujrzaem generaa i Tatian pospiesznie poprawiajcych ubrania. Pniej nigdy nie wspominalimy o tym incydencie.

41/905

Podwadnym Kalinina pci mskiej nie byo dane zazna jego uroku, ktry tak urzeka kobiety. Niekiedy omielaem si prosi go o okresowe zwolnienie dla jakiego naukowca czy laboranta, ktry mia kopoty osobiste. Kalinin zawsze odmawia. - Widz, e zostalicie niak! - podnosi gos i nakazywa mi powrci do swoich obowizkw. Nawet po najkrtszym spotkaniu z Kalininem z ulg wracaem do swego gabinetu. Pracowaem w duym pokoju, z wysokim sufitem, za oknem roztacza si widok na nabrzeny park. Dbowe biurko, ktre odziedziczyem po moim poprzedniku, zajmowao niemal poow przestrzeni. Stay na nim symbole mej wadzy: pi telefonw. W Zwizku Radzieckim status urzdnikw

42/905

najlepiej oddaje liczba telefonw - wiadczy to o sprawowaniu wadzy w wielu dziedzinach naraz. Miaem nawet kremlwk, may biay telefon, czcy najwyszych dostojnikw pastwowych, od sekretarza generalnego partii komunistycznej a po zwykych ministrw. Przedmioty osobiste, takie jak zdjcia rodziny, byy zakazane w gabinetach pracownikw najwyszych szczebli, wobec tego rozwiesiem na cianach portrety rosyjskich naukowcw: Dmitrija Mendelejewa - twrcy okresowego ukadu pierwiastkw, Nikoaja Pirogowa - dziewitnastowiecznego pioniera chirurgii wojskowej, oraz profesora Ilji Miecznikowa - mikrobiologa, ktry odkry fagocytoz i prowadzi badania nad zjawiskiem odpornoci.

43/905

Pragnem identyfikowa si ze wspaniaym naukowym dziedzictwem Rosji. Obiecywaem sobie, e ktrego dnia powrc do bada podstawowych albo medycyny. Jedynym wiadectwem mego wyksztacenia byy ksiki z zakresu mikrobiologii, biochemii i medycyny. W kcie sta zachodni komputer. Nigdy go nie uywaem, stanowi jedynie kolejne wiadectwo szczeglnego uprzywilejowania w pastwie, w ktrym zabronione byo posiadanie zwykej kopiarki. Wolabym telewizor lub radio, jednak KGB zakaza umieszczania ich w biurach pracownikw wysokiego szczebla. Nasi szefowie od bezpieczestwa utrzymywali, i wywiad zachodni dziaa tak wyszukanymi metodami, e szczegy tajnych rozmw potrafi odtworzy nawet na

44/905

podstawie obserwacji wibracji szka kineskopu. Argumentacja ta jako do mnie nie trafiaa: w takim razie dlaczego nie zakazywano posiadania komputerw? KGB pracowa sumiennie, niekiedy posugujc si niezrozumia logik. Raz w miesicu oficerowie bezpieczestwa wypraszali z biurowych pomieszcze szefw laboratoriw oraz wydziaw i przeprowadzali gruntowne poszukiwania urzdze podsuchowych. Niektrzy pracownicy przypuszczali, e KGB w rzeczywistoci kontrolowa stan sprztu nagrywajcego nasze rozmowy. Zdawalimy sobie spraw, e jestemy pod sta obserwacj, nikt jednak nie podawa w wtpliwo zasadnoci tych rodkw bezpieczestwa. Prowadzilimy

45/905

potajemn walk z nieprzyjacielem, ktry, jak nam mwiono, nie cofnie si przed niczym. Kiedy Amerykanie przystpili do budowy bomby atomowej, skryli si za podobn zason tajemniczoci. A my wierzylimy, e Biopreparat jest wanie naszym programem atomowym. W drzwiach pojawia si Marina z plikiem notatek. - Kto z biura Jermoszyna chce si z wami widzie - powiedziaa. Prg przekroczy mody oficer KGB. Zaczeka, a sekretarka wyjdzie. - O co chodzi? - spytaem, cho wiedziaem, co teraz nastpi. Wszyscy podtrzymywalimy fikcj, e skoro sekretarki nie wiedz, czym si zajmujemy, w ich obecnoci nie mona mwi

46/905

o tajemnicach. Oficer wrczy mi teczk oraz wiadomo od Jermoszyna. - Materiay z drugiego pitra przeczytaem w popiechu spisan notatk. Na drugim pitrze miecia si instytucja odpowiedzialna za ochron tajnych danych i czno z jednostkami Biopreparatu w caym kraju. Oprcz oficerw bezpieczestwa dostp do tych pomieszcze miaem tylko ja i Kalinin. Piecz nad nimi sprawowa KGB. Niekiedy sam wchodziem na gr. Po pierwsze, byo to jedyne miejsce w budynku, gdzie mona byo skopiowa dokumenty. Tylko komrka KGB posiadaa kopiark. Po drugie, bya to dobra okazja do nieformalnych rozmw z Jermo-szynem. Przed kilkoma dniami nasze rodziny spotkay si w czasie weekendu.

47/905

Przejrzaem dokumenty. Oficer pozosta w moim gabinecie - by to jego obowizek. Byy tam podania o dostawy z jednego z naszych laboratoriw na Syberii, wiadomo o pilnym popoudniowym spotkaniu na Kremlu oraz informacje o niegronym wypadku w laboratorium w zachodniej Rosji, ktry wywoa spr pomidzy lekarzami z Ministerstwa Zdrowia, domagajcymi si kwarantanny zakaonych pracownikw, a pewnym generaem, wyraajcym odmienne zdanie. Genera utrzymywa, e kwarantanna jest niepotrzebna i mogaby podburzy zesp. Wrd notatek byy take najwiesze raporty znad Jeziora Aralskiego, dotyczce prb przeprowadzanych na tamtejszym poligonie.

Wyspa Odrodzenia

Jezioro Aralskie 1982 Rosyjska legenda mwi, e przed dziesicioma wiekami nad brzegami Morza Czarnego znajdowao si tajemnicze krlestwo Tmu Tarakan. Nazw t tumaczono rnie, jako Miejsce Ciemnoci albo Krlestwo Karaluchw. Dzisiaj moskwianie posuguj si tym wyraeniem, kiedy pragn opisa cel, ktry jest rwnie obmierzy, jak odlegy. W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych w kwietniu kadego roku zesp naukowcw Biopreparatu udawa si do miejsca, ktre artobliwie nazywalimy Tmu Tarakan. Wyspa Odrodzenia znajduje

49/905

si 3700 kilometrw na poudnie od Moskwy. Nasze zespoy, zakwaterowane w wojskowych koszarach, spdzay tam od czterech do piciu miesicy, aby bada skuteczno najnowszych broni biologicznych. Wyspa Odrodzenia jest drobink o ksztacie ezki, pooon na Jeziorze Aralskim, stanowicym granic pomidzy Uzbekistanem a Kazachstanem. Wysepk, od kazachskiego brzegu oddalon o osiemdziesit kilometrw, otaczaj wody tak zanieczyszczone przez nawozy sztuczne i cieki, e stanowi ona zaprzeczenie swej nazwy. Jej jedynymi caorocznymi mieszkacami s jaszczurki. Rozmowy na temat dziaalnoci prowadzonej na wyspie byy surowo zakazane;

50/905

naukowcy nie mieli prawa zwierza si rodzinom, co tam robi i w jakim celu. Sze podupadych budynkw suyo za kwater, a w pobliskich koszarach mieszkao niekiedy do 150 osb: naukowcw, laborantw oraz onierzy odpowiedzialnych za przywizywanie zwierzt i wystrzeliwanie w powietrze pociskw z adunkiem biologicznym. W pobliu wybudowano tajne ldowisko, jednak starano si z niego korzysta jak najrzadziej. Kiedy w kwietniu przybyy pierwsze zespoy, piaszczyst ziemi pokrywaa cienka warstwa zielonej trawy. W czerwcu ze zwidych rolin pozostay jedynie brzowe pdy. Wytchnienie od nieznonych upaw przynosi wiatr z pustynnych stepw. Nie byo ladu ptakw, a kurz osiada wszdzie, wnikajc we wszystko: ubrania,

51/905

wosy, oczy, trafia do klatek ze zwierztami, ywnoci i notatnikw naukowcw. Jezioro Aralskie, pod wzgldem wielkoci niegdy czwarty rdldowy zbiornik wodny Ziemi, kurczy si co roku, odkd w latach szedziesitych radzieccy planici niefortunnie zadecydowali o przeksztaceniu aralskich rzek w betonowe kanay irygacyjne. Miay one przemieni region w okrg baweniany, jednak po pierwszych rekordowych zbiorach pustynna gleba wyjaowiaa, a mieszkacy do dzi ponosz tego konsekwencje. Rzeki zamuliy si, a bezustannie przetaczajce si po niebie chmury toksycznych soli przyczyniy si do powstania regionu, w ktrym wskanik zachorowa na nowotwory naley do najwyszych na wiecie.

52/905

My take na swj sposb dokadalimy si do niezliczonych tragedii ekologicznych tych okolic. W 1972 roku dwch mczyzn zmaro w wyniku nieprzewidzianej zmiany kierunku wiatru, ktry chmur z zarazkami dumy skierowa w stron ich rybackiej odzi. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych wrd populacji gryzoni na obszarach pooonych na pnoc od poligonu dowiadczalnego zaobserwowano nadzwyczaj czste wystpowanie dumy. Po upadku Zwizku Radzieckiego pod koniec 1991 roku lekarze donosili o epidemiach dumy, wybuchajcych w rnych rejonach Azji rodkowej. Nie mona udowodni, czy miao to bezporedni zwizek z naszymi dziaaniami, jednak wydaje si to wysoce prawdopodobne.

53/905

Wojskowy XV Zarzd, sprawujcy piecz nad Wysp Odrodzenia, posiada caoroczne stanowisko dowodzenia w Aralsku, najbliszym orodku miejskim na staym ldzie. W przeszoci miasteczko byo portem rybackim, jednak kurczce si morze porzucio je, niczym wrak statku, sto kilometrw od brzegu. Kiedy dobrze prosperoway tu rozliczne zakady przetwrstwa rybnego, ale z czasem Aralsk zacz usycha, podobnie jak oddalajce si jezioro, od ktrego pochodzia jego nazwa. Mawialimy niekiedy, e najszczliwszymi obywatelami Zwizku Radzieckiego byy mapy skazane na mier na Wyspie Odrodzenia. Karmiono je pomaraczami, bananami i innymi wieymi owocami, rzadko widywanymi przez obywateli radzieckich.

54/905

Nasze grupy badawcze mogy tylko z dala przyglda si tej obfitoci. Kady owoc by pieczoowicie zinwentaryzowany i strzeony, aby w naukowcach nie zrodzia si choby najmniejsza pokusa. Niechtnie przyjmowalimy do wiadomoci, e obiekty naszych bada a do ostatniego tchu powinny by w jak najlepszej formie, podczas gdy naukowcy, ktrzy musieli zadowala si racjami zimnej owsianki i tustej kiebasy, nie byli a tak wani. Czonkom naszych zespow powodzio si jednak znacznie lepiej ni okolicznym mieszkacom. Naukowcy, wybierajcy si do miasteczka w celu uzupenienia zapasw, byli zdumieni widokiem lepianek, brakiem biecej wody. Niedoywienie i taczka byy na porzdku dziennym.

55/905

T ndz widzia kady, kto cho raz odby podr po prowincji Zwizku Radzieckiego, zawsze jednak doprowadzao mnie to do wciekoci. Urodziem si setki kilometrw std, w miejscu innego nieudanego rolniczego eksperymentu, w poudniowym Kazachstanie. Wszyscy Kazachowie wiedz, e pienidze, wydane przez Zwizek Radziecki na programy wojskowe, mogyby wyywi i zapewni godne ycie tysicom mieszkacw takich miasteczek jak Aralsk. Jednak w tamtych czasach nigdy nie odwaylibymy si czego takiego powiedzie. Po zakoczeniu eksperymentw niewielka spoeczno naukowcw oczekiwaa nocy przepenionych mierteln nud. Raz czy dwa razy w tygodniu za pomoc starego

56/905

projektora, napdzanego jedynym generatorem, jakim dysponowa obz, wywietlano sentymentalne radzieckie filmy wojenne. Najpopularniejsz rozrywk na wyspie by alkohol. Nie mielimy wprawdzie wdki, jednak rne przedsibiorcze osoby wystaray si o odpowiedni zapas butelek ze spirytusem. Niektrzy zbyt chtnie szukali takiej pociechy - alkoholizm wrd badaczy stanowi chroniczny problem naszych ekspedycji. Drug najpopularniejsz rozrywk by seks. Naukowcy rzadko utrzymywali kontakty towarzyskie z onierzami, przewanie modymi rekrutami, natomiast w zespoach Biopreparatu czsto trafiay si mode laborantki. Poczenie samotnoci z nud dao pocztek niezliczonym romansom oraz plotkom, ktre dodaway pikanterii

57/905

zazwyczaj sucho brzmicym raportom przesyanym do Moskwy. Zakoczeniu okresu bada nieodmiennie towarzyszyy wieci o czyim rozwodzie lub ciy, z ktrej po powrocie trudno si byo wytumaczy. Misje te odpowiaday osobom, ktre nie miay nic przeciwko przymusowym wakacjom od on, kochanek czy dzieci; jednak monotonia i bezsenne noce sprawiay, e dla wikszoci stresujca praca w laboratorium nagle okazywaa si zajciem atrakcyjnym. W Moskwie liczy si tylko nieprzerwany strumie raportw, uzasadniajcy potrzeb naszego istnienia. W czasach kiedy w USA prowadzono badania nad broni biologiczn, amerykascy naukowcy ograniczali si do stosowania takich zarazkw, ktre mona

58/905

zwalczy antybiotykami albo uodporni si na nie za pomoc szczepie ochronnych. Zasada ta wynikaa z troski o wasnych onierzy w razie potencjalnych wypadkw. Natomiast rzd radziecki zadecydowa, e najlepsze bd te czynniki chorobotwrcze, przed ktrymi nie potrafimy si obroni. Takie wytyczne okreliy kierunek rozwoju bada i skoniy nas do niekoczcego si wycigu z postpami medycyny. Za kadym razem, kiedy pojawiaa si nowa szczepionka lub nowa metoda leczenia danej choroby, udawalimy si do laboratoriw, eby gowi si, jak kuracj uczyni nieskuteczn. Handel bakteriami i wirusami by wwczas legalny, podobnie jak dzisiaj. Pod przykrywk bada naukowych nasi agenci bez trudu kupowali szczepy bakteriif od

59/905

uniwersyteckich laboratoriw badawczych i biotechnologicznych firm na caym wiecie. Przedstawiciele radzieckich organizacji naukowych i handlowych w Europie, Afryce, Azji i Ameryce aciskiej mieli obowizek poszukiwania nieznanych chorb lub odmian istniejcych. Na przykad zdobyty przez nas wirus Machupo, wywoujcy boliwijsk gorczk krwotoczn, pochodzi ze Stanw Zjednoczonych. Natomiast wirusy Marburga, spokrewnione z wirusem Ebola, uzyskalimy w Niemczech. Najpewniejszym dostawc materiau by KGB, w Biopreparacie nazywany niekiedy pierwsz agencj zdobywcz. Do Rosji niemal co miesic przyjeday fiolki, zawierajce egzotyczne pyny, proszek czy kultury bakterii, zebrane przez naszych agentw w

60/905

najodleglejszych zaktkach wiata. Przesyane do Moskwy poczt dyplomatyczn, otwierane byy przez laborantw Biopreparatu z najwysz ostronoci. Kiedy pracowaem w prowincjonalnych instytutach, czsto otrzymywaem rozkaz odbierania takich przesyek, zawsze w asycie dwch uzbrojonych stranikw. Nie wolno nam byo podrowa samolotem. Konsekwencje wypadku, o jaki nietrudno przy starzejcych si samolotach Aerofotu, stanowiy zbyt powane zagroenie. Ubrani po cywilnemu jedzilimy w zatoczonych, cuchncych wagonach pasaerskich, starajc si nie wzbudzi podejrze. W poowie lat osiemdziesitych wszystkie podlegajce Biopreparatowi laboratoria,

61/905

instytuty naukowe i zakady produkcyjne pracoway pen par. Co miesic pojawiay si nowe czynniki chorobotwrcze, nowe szczepy wirusw, bakterii oraz metody ich rozpraszania w powietrzu, ktre naleao przetestowa. Prowadzilimy nawet badania nad AIDS i legioneloz. Jednak adna z tych chorb nie okazaa si skuteczna czy to na polu walki, czy w ataku na ludno cywiln. Po przebadaniu pewnego szczepu wirusa AIDS ze Stanw Zjednoczonych uznalimy, e dugi okres inkubacji choroby czyni go niezdatnym do zastosowa wojskowych. Wiksze sukcesy odnosilimy w wypadku tradycyjnych czynnikw chorobotwrczych. W 1980 roku wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogosia wyeliminowanie

62/905

ospy, najbardziej zaraliwej choroby znanej czowiekowi. Ostatni przypadek jej wystpienia zanotowano w 1977 roku. Spoeczno lekarska uwaa potencjalne zagroenie wynikajce ze szczepie ochronnych za do znaczne, tote obecnie w Stanach Zjednoczonych szczepionki przeciwko ospie s niedostpne, jeli nie pracuje si w laboratorium lub w wojsku. To wanie byo powodem, dla ktrego ospa znakomicie nadawaa si do zastosowa militarnych. Cho oficjalnie posiadalimy jedynie niewielk ilo wirusa ospy w moskiewskim Instytucie Wirusologii Iwanowskiego (drugie laboratorium, w ktrym legalnie przechowuje si osp, znajduje si w Stanach Zjednoczonych), tony zarazkw rozmnaalimy w tajnym laboratorium w Zagorsku (obecnie Siergijew Posad),

63/905

syncym z awry Troicko-Siergijewskiej, oddalonym od stolicy o p godziny jazdy samochodem. W Zagorsku dotd eksperymentowalimy z kulturami, a udao nam si wyhodowa odpowiedni materia do zastosowa bojowych. Wwczas ospa bez rozgosu zostaa doczona do naszego arsenau. W latach osiemdziesitych w Zwizku Radzieckim opracowywano tak wiele rodzajw niekonwencjonalnych broni, e aby nad wszystkimi zapanowa, stworzono specjalny kod, sucy do ich okrelania. Na przykad sowa zaczynajce si na liter F, przypisane byy broniom chemicznym (Foliant) i rodkom psychotropowym biologicznym oraz chemicznym (Flet).

64/905

Litera L oznaczaa bro bakteriologiczn. Aby zatai, nad czym pracowalimy, kadej chorobie przypisano odpowiedni skrt. LI oznaczao dum, L2 tularemi, L3 bruceloz, L4 wglika, L5 nosacizn, L6 melioidoz i tak dalej. Bro zawierajca wirusy zaczynaa si od litery N. Na przykad skrt NI oznacza osp, N2 wirus Ebola, N3 Marburg, N4 Machupo. Kapryne zachowanie mikroorganizmw sprawia, e wielu ekspertw kwestionuje stosowanie ich jako broni. Jeden z podstawowych problemw polega na odpowiednim rozpyleniu, aby nie straciy swoich waciwoci chorobotwrczych i eby zaatakoway wyznaczony cel. W cigu wiekw armie czsto uciekay si do prymitywnych sposobw szerzenia zarazy.

65/905

Rzymianie zatruwali studnie nieprzyjaciela, eby skazi wod pitn. W XVIII wieku toczcy wojny z Indianami Francuzi obdarowywali ich kocami z zarazkami ospy. Konfederaci podrzucali zwierzce trucha do staww przy szlakach, na ktrych spodziewali si unionistw, natomiast podczas drugiej wojny wiatowej japoskie samoloty zrzucay nad Manduri porcelanowe bomby wypenione miliardami pche zaraonych dum. Ludzie najskuteczniej zaraaj si poprzez wdychane powietrze, jednak trudno co takiego osign. Radzieccy naukowcy poczyli wiedz zdobyt dziki powojennym badaniom biochemicznym i genetycznym ze wspczesn inynieri, stwarzajc tak zwan bro aerozolow - zawieszone w powietrzu

66/905

czsteczki, podobne do sprayu przeciwko owadom, czy te drobny py przypominajcy puder. Sukces ataku broni aerozolow uzaleniony jest od warunkw atmosferycznych. Bakterie i wirusy zazwyczaj wykazuj wraliwo na wiato soneczne i w ultrafiolecie gin do szybko. Obfite opady deszczu lub niegu, porywisty wiatr i wysoka wilgotno powietrza zmniejszaj ich skuteczno. Takie przeszkody komplikuj stosowanie broni biologicznej, mona je jednak przezwyciy. Specjalista wie, e zaatakowa naley o zmroku, w czasie kiedy warstwa zimnego powietrza przykrywa powietrze cieplejsze, co zapobiega rozproszeniu czstek przez prdy atmosferyczne. Zarazki umieszczalimy w niewielkich metalowych

67/905

kulach o wielkoci melona, zwanych bombkami, ktre wybucha miay kilkanacie kilometrw (pod wiatr) od celu. Wystrzelenie pociskw na wiele miast rwnoczenie z maksymaln skutecznoci wymagaoby mudnych oblicze, jednak pojedynczy atak, dokonany z samolotu lub urzdzenia zainstalowanego na ktrym z dachw, by zadaniem znacznie prostszym. Prymitywne aerozole szybko trac skuteczno. W laboratoriach eksperymentowalimy nad dodatkami wspomagajcymi zarazki, aby w dobrym stanie przetrway transport na znaczne odlegoci i w niesprzyjajcych warunkach atmosferycznych. To wanie te bardziej stabilne, a zatem groniejsze czynniki chorobotwrcze stanowiy nasz bro biologiczn.

68/905

Aerozole najpierw poddawalimy testom w komorach, w ktrych kontrolowano przepyw powietrza, aby ledzi drog czsteczek po nieduej eksplozji lub ich rozpyleniu. Ostatnie stadium bada nad wydajnoci broni wymagao uycia zwierzt, przeprowadzano je midzy innymi na Jeziorze Aralskim. Posugiwalimy si rnymi zwierztami dowiadczalnymi, midzy innymi krlikami i winkami morskimi, jednak mapy, ktrych ukad oddechowy najbarlaremi, L3 bruceloz, L4 wglika, L5 nosacizn, L6 melioidoz i tak dalej. Bro zawierajca wirusy zaczynaa si od litery N. Na przykad skrt NI oznacza osp, N2 wirus Ebola, N3 Marburg, N4 Machupo.

69/905

Kapryne zachowanie mikroorganizmw sprawia, e wielu ekspertw kwestionuje stosowanie ich jako broni. Jeden z podstawowych problemw polega na odpowiednim rozpyleniu, aby nie straciy swoich waciwoci chorobotwrczych i eby zaatakoway wyznaczony cel. W cigu wiekw armie czsto uciekay si do prymitywnych sposobw szerzenia zarazy. Rzymianie zatruwali studnie nieprzyjaciela, eby skazi wod pitn. W XVIII wieku toczcy wojny z Indianami Francuzi obdarowywali ich kocami z zarazkami ospy. Konfederaci podrzucali zwierzce trucha do staww przy szlakach, na ktrych spodziewali si unionistw, natomiast podczas drugiej wojny wiatowej japoskie samoloty zrzucay nad Manduri porcelanowe

70/905

bomby wypenione miliardami pche zaraonych dum. Ludzie najskuteczniej zaraaj si poprzez wdychane powietrze, jednak trudno co takiego osign. Radzieccy naukowcy poczyli wiedz zdobyt dziki powojennym badaniom biochemicznym i genetycznym ze wspczesn inynieri, stwarzajc tak zwan bro aerozolow - zawieszone w powietrzu czsteczki, podobne do sprayu przeciwko owadom, czy te drobny py przypominajcy puder. Sukces ataku broni aerozolow uzaleniony jest od warunkw atmosferycznych. Bakterie i wirusy zazwyczaj wykazuj wraliwo na wiato soneczne i w ultrafiolecie gin do szybko. Obfite opady deszczu lub

71/905

niegu, porywisty wiatr i wysoka wilgotno powietrza zmniejszaj ich skuteczno. Takie przeszkody komplikuj stosowanie broni biologicznej, mona je jednak przezwyciy. Specjalista wie, e zaatakowa naley o zmroku, w czasie kiedy warstwa zimnego powietrza przykrywa powietrze cieplejsze, co zapobiega rozproszeniu czstek przez prdy atmosferyczne. Zarazki umieszczalimy w niewielkich metalowych kulach o wielkoci melona, zwanych bombkami, ktre wybucha miay kilkanacie kilometrw (pod wiatr) od celu. Wystrzelenie pociskw na wiele miast rwnoczenie z maksymaln skutecznoci wymagaoby mudnych oblicze, jednak pojedynczy atak, dokonany z samolotu lub

72/905

urzdzenia zainstalowanego na ktrym z dachw, by zadaniem znacznie prostszym. Prymitywne aerozole szybko trac skuteczno. W laboratoriach eksperymentowalimy nad dodatkami wspomagajcymi zarazki, aby w dobrym stanie przetrway transport na znaczne odlegoci i w niesprzyjajcych warunkach atmosferycznych. To wanie te bardziej stabilne, a zatem groniejsze czynniki chorobotwrcze stanowiy nasz bro biologiczn. Aerozole najpierw poddawalimy testom w komorach, w ktrych kontrolowano przepyw powietrza, aby ledzi drog czsteczek po nieduej eksplozji lub ich rozpyleniu. Ostatnie stadium bada nad wydajnoci broni wymagao uycia zwierzt,

73/905

przeprowadzano je midzy innymi na Jeziorze Aralskim. Posugiwalimy si rnymi zwierztami dowiadczalnymi, midzy innymi krlikami i winkami morskimi, jednak mapy, ktrych ukad oddechowy najbardziej przypomina ludzki, stanowiy najlepszy materia dowiadczalny. Przecitny czowiek w cigu minuty wdycha dziesi litrw powietrza. Mapa wdycha cztery. Jeli cztery czsteczki danej substancji w okrelonej objtoci powietrza zabij co najmniej 50 procent map, mona mie pewno, e dziesi czstek miaoby rwnie miercionony wpyw na ludzi. Standardow mfar skutecznoci broni biologicznych by tak zwany wspczynnik Q50, okrelajcy stenie niezbdne do

74/905

zaraenia 50 procent caej populacji znajdujcej si na obszarze jednego kilometra kwadratowego. Zwizek Radziecki powici ogromnie duo czasu i rodkw finansowych na opracowanie aerozoli, ktre osigay Q50 przy minimalnym steniu bakterii czy wirusw. Najskuteczniejsza bro biologiczna zabija rwnie po ataku. Niektre wirusy, na przykad Marburg, s tak grone, e do umiercenia czowieka wystarcz trzy mikroskopijne czsteczki, znajdujce si we wdychanym powietrzu - i to nawet wiele dni po ataku. Stratedzy wojny biologicznej nie ograniczaj si jedynie do fazy wstpnej, skupiaj si zazwyczaj na epidemicznych cechach patogenw.

75/905

W przeciwiestwie do broni jdrowych, ktre cel zamieniaj w proch i py, bro biologiczna pozostawia nietknite budynki, system transportowy i inne elementy infrastruktury. Waciwie naleaoby j nazywa broni masowej mierci, a nie masowego raenia czy zagady. Przed objciem kierownictwa Biopreparatu przez generaa Jurija Tichonowicza Kainina w 1979 roku przez sze lat istnienia instytucja ta nie moga si pochwali wikszymi osigniciami. Jej pierwszym zwierzchnikiem by sympatyczny, lecz niewzbudzajcy natchnienia u podwadnych genera Wsiewood Ogarkow, przeniesiony z XV Zarzdu, wydziau Ministerstwa Obrony, ktry od zakoczenia drugiej wojny

76/905

wiatowej nadzorowa rozwj broni biologicznych. Dowdcy XV Zarzdu postrzegali Biopreparat jako kontynuatora wojskowych programw badawczych, a zatem instytucj podleg ich kontroli. Dziaajc pod przykrywk instytucji cywilnej, Biopreparat, nie wzbudzajc podejrze, mg prowadzi badania genetyczne. Jego przedstawiciele uczestniczyli w midzynarodowych konferencjach, spotykali si z zachodnimi naukowcami, otrzymywali prbki szczepw z zagranicznych bankw drobnoustrojw - wszystko to byoby niemoliwe, gdyby dotyczyo laboratorium wojskowego. Konflikty pomidzy XV Zarzdem a Biopreparatem byy zatem nieuniknione. Dowdztwo wojskowe nie byo

77/905

przyzwyczajone do stosunkowo swobodnej atmosfery panujcej w instytucji badawczej. Dla wielu naukowcw w stopniu pukownika i generaa, ktrzy przekroczyli progi budynku przy ulicy Samokatnej, samo pozbycie si munduru i chodzenie w garniturze stao si czynnikiem wyzwalajcym. Podekscytowani perspektyw bada w pierwszej lidze, odrzucali niektre zasady narzucone przez Ministerstwo Obrony. Zwierzchnictwo wojskowe odpowiedziao na to prb podkopania autorytetu instytutu, postrzeganego jako niesforne dziecko. Ogarkowowi, przytoczonemu nadmiarem biurokracji zwizanej z powoaniem nowej, dotychczas nieistniejcej struktury, zabrako siy do walki. W 1975 roku wedug planu picioletniego.

78/905

Biopreparat mia opracowa nowe bronie biologiczne. Tymczasem w cztery lata pniej ani jedna nowa bro nie bya gotowa. Niewiele osb spodziewao si, e Kalinin, wwczas czterdziestojednoletni inynier, absolwent wojskowej akademii wydziau broni chemicznych, potrafi co zmieni. Od samego pocztku postrzegano go jako czarnego konia: jego wiedza o broniach biologicznych bya do ograniczona, mia take niewielu przyjaci w XV Zarzdzie. Tymczasem elegancki Kalinin okaza si mistrzem politycznych intryg. Z podrzdnego stanowiska szefa laboratorium w Zagorsku awansowa na kierownika w jednym z instytutw Biopreparatu, a potem trafi na dyrektorski stoek. Jego karier z pewnoci przyspieszyo pierwsze maestwo z crk

79/905

dyrektora laboratorium, a potem drugie - z crk generaa broni. Rwnie poyteczna okazaa si umiejtno zawierania przyjani z wojskowymi dowdcami najwyszego szczebla i naukowcami Akademii Nauk ZSRR. Nie mogc bezporednio podj walki z przeciwnikami w kwaterze gwnej, Kalinin poszerza stref swego oddziaywania, uciekajc si do kradziey. Dziki wpywowym przyjacioom nowy szef Biopreparatu obejmowa kierownictwo nad instytutami dotychczas nalecymi do innych agend rzdowych, przejmowa naukowcw i rekrutowa tysice pracownikw. Otrzymywa fundusze na stworzenie od podstaw placwek badawczych i zakadw produkcyjnych. W latach 1975-1980 liczba osb

80/905

zatrudnionych w Biopreparacie wzrosa czterokrotnie. Wikszo z nich przyjto po objciu rzdw przez Kalinina. Kalinin zdawa sobie spraw, e budowa imperium na nic si nie zda, jeli nie bdzie mg si pochwali odpowiednimi wynikami. Po dwch latach od objcia przez niego kierownictwa Biopreparatu nie powsta ani jeden zaawansowany program badawczy, wic genera ze zrozumiaych wzgldw by zdesperowany. W czerwcu 1981 roku zatelefonowa do mnie, do laboratorium w Omutnin-sku, w ktrym wanie zostaem szefem do spraw rozwoju technologicznego. Wysuchaem go bardzo uwanie, Kalinin wzbudza w nas podziw i strach. Fakt, e do modego naukowca zatelefonowa Wielki Czowiek,

81/905

sprawi, e gorczkowo zaczem si zastanawia, gdzie popeniem bd. - Chc, ebycie przyjechali do Moskwy powiedzia. - Oczywicie - odparem. - Mianuj was zastpc dyrektora Omutninska. Wiedziaem, e genera miewa zmienne nastroje, a to, co usyszaem, niepokojco przypominao jeden z takich kaprysw. Studia doktoranckie zakoczyem dopiero przed szeciu laty, byem trzydziestej ednoletnim kapitanem, obdarzonym wprawdzie energi, lecz majcym na swym koncie zaledwie kilka osigni. Zwierzchnicy zazwyczaj wymieniali moje nazwisko w zwizku z opracowan przeze mnie technik zwizan z popraw wydajnoci produkcji broni biologicznych.

82/905

Jednak dopiero co awansowaem na nowe stanowisko. Byem zdenerwowany i w pierwszej chwili chciaem powiedzie nie. - No? - Kalinin wci czeka. - Przyjad jutro z samego rana owiadczyem. Bya to moja pierwsza wizyta w gabinecie Kalinina. Wszedem na pierwsze pitro, jego sekretarka zaproponowaa mi herbat. - Nie s jeszcze gotowi, eby was przyj powiedziaa ostronie. - Doszo do drobnej rnicy zda. Nie musiaa mi tego mwi. Zza drzwi Kalinina dochodziy krzyki, cho trudno byo cokolwiek zrozumie. Po chwili z gabinetu wytoczy si czerwony na twarzy mczyzna. Zatrzyma si

83/905

przede mn i zmierzy wzrokiem od stp do gw. - Co wy sobie mylicie, szczeniak jestecie! - wrzasn, po czym z powrotem wpad do gabinetu. Po pgodzinie w drzwiach ukaza si Kalinin we wasnej osobie. Spojrza na mnie nieco przepraszajco. - Wracajcie do hotelu - powiedzia - i zjedzcie co. Pniej do was zadzwoni. Zrobiem, co kaza, ale nie mogem je. Szczerze mwic, postanowiem wrci do Omutninska, kiedy tylko znajd jakie dyplomatyczne wyjcie z tej sytuacji, czyli udam, e nic si nie stao. Po poudniu zatelefonowa Kalinin.

84/905

- Moje gratulacje - powiedzia - jestecie teraz nowym zastpc dyrektora Q*nutninska. Zaczem co mwi, ale Kalinin przerwa mi w pl sowa: - Przyjedajcie natychmiast. Tego popoudnia Kalinin by w rzadkim dla niego wylewnym nastroju i z niekaman przyjemnoci opowiedzia mi o tym, co zaszo. Uczyni to czciowo z chci pochwalenia si przed podziwiajcym szefa podwadnym, jestem jednak przekonany, e zaleao mu, abym od pocztku wiedzia, kto tutaj rzdzi. - Rzecz w tym - zacz - e kilku kanapowych generaw obecnych w moim gabinecie nie zgadzao si na wasz nominacj, szczeglnie Benecki.

85/905

Benecki by zastpc Kalinina, to wanie on na mnie nakrzycza. By wpywowym wojskowym biurokrat, niedawno przeniesionym do Ministerstwa Obrony. Wszyscy wiedzieli, e Kalinin czu przed nim respekt. - Benecki utrzymuje, e trzydziestoletni kapitan nie moe sprawowa wadzy nad podpukownikami i majorami - kontynuowa Kalinin. - Powiedzia, e w caej swej karierze nigdy o czym tak bezsensownym nie sysza. Kalinin mwi to wszystko z igrajcym na twarzy umieszkiem, ktrego znaczenie z czasem dobrze poznaem. - Ale udao mi si go przekona, e sobie poradzicie. - Jak? - spytaem z niepokojem. - Postawicie na nogi nasz projekt tularemii.

86/905

Takiego zadania nie mg si spodziewa aden naukowiec w moim wieku. Biopreparat i XV Zarzd od lat poszukiway sposobu uczynienia z tularemii skuteczniejszej broni biologicznej. Wiedziaem, e wie si z tym due ryzyko, jednak podjem wyzwanie. Tularemia jest chorob wyniszczajc organizm, zapadaj na ni gwnie zwierzta w Grach Skalistych, w Kalifornii, Oklahomie, niektrych regionach Europy Wschodniej i na Syberii. Bakterie tularemii (Francisella tularensis) s bardzo odporne, w truchach padych zwierzt potrafi przetrwa tygodniami, niekiedy nawet miesicami. Tuaremi przenosz gwnie kleszcze, komary i zajce, cho wystpuje take u wiewirek, owiec, kotw i psw. Jest chorob zakan, aczkolwiek zarazki prawie nigdy nie

87/905

przemieszczaj si bezporednio z jednego osobnika na drugiego. Ofiary tygodniami cierpi na dreszcze, mdoci, ble gowy i gorczk. Jeli nie podejmie si leczenia, symptomy utrzymuj si od dwch do czterech tygodni, mog jednak trwa miesicami. Zakaenie Francisella tularensis jest miertelne w 30 procent przypadkw. Po drugiej wojnie wiatowej w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Kanadzie na potrzeby wojskowe opracowano szczep tularemii, ktry pozwala na unieruchomienie caej dywizji nieprzyjaciela - tak intensywnej opieki medycznej wymagaliby zaraeni ni onierze. Dowdcy radzieccy uwaali tuaremi za bro nieprzewidywaln w manewrach

88/905

taktycznych blisko linii frontu z uwagi na wysokie ryzyko przeniesienia zarazy na wasne wojska. Pomimo to z jednego z czoowych europejskich midzynarodowych instytutw badawczych sprowadzilimy szczep zdolny pokona odporno, jaka wytworzya si w organizmach zaszczepionych map. Nasi cywilni wysannicy dopilnowali, aby zamawianie szczepw odbyo si bez zbdnych pyta. O ile nam wiadomo, nigdzie na wiecie nie podjto prb modyfikacji odpornej na szczepienia bakterii tularemii. Kalinin postrzega to jako szans, eby udowodni, na co naprawd sta Biopreparat. Miesicami prowadzilimy obliczenia, kilkakrotnie rozpoczynajc prac od pocztku, jednak wczesn wiosn 1982 roku

89/905

bylimy ju gotowi do przetestowania nowej broni na Wyspie Odrodzenia. Wojsko od lat przeprowadzao tam* prby broni biologicznych, ale zesp Biopreparatu dopiero po raz pierwszy planowa wypraw nad Jezioro Aralskie - przedtem nie mielimy po co tam jecha. Towarzyszya nam wiadomo, e dowdztwo wojskowe bdzie zazdronie patrzyo na nasze eksperymenty, majc cich nadziej, e si nie powiod. Zasady doczania nowych broni do radzieckiego arsenau zmieniy si nieco po drugiej wojnie wiatowej. Wyniki prb musiay zosta potwierdzone przez przedstawicieli moskiewskiej Komisji WojskowoPrzemysowej, natomiast skomplikowane badania laboratoryjne, niezbdne do powstania produktu finalnego - czynnika

90/905

chorobotwrczego w pynnej lub sproszkowanej postaci, wykorzystywanego w bombach i sprayach - naleao zanotowa w postaci jasnego przepisu, aby kady technik z naszych licznych zakadw potrafi go wytworzy. Jeli Ministerstwo Obrony byo zadowolone z wynikw prb poligonowych, a produkt finalny uznano za skuteczny, sporzdzano raport dla szefa Sztabu Generalnego, ktry wydawa rozkaz, oficjalnie przyjmujc now bro do arsenau Zwizku Radzieckiego. Receptura, z piecztk cile tajne, trafiaa do kwatery gwnej, a jej kopi otrzymywa zakad produkcyjny, wyznaczony do wytwarzania nowej broni. Natomiast jeli Ministerstwo Obrony wyniki sprawdzianu uznaoby za niesa-

91/905

tysfakcjonujce, eksperymenty naleao rozpocz od nowa. Aby na Wyspie Odrodzenia przeprowadzi badania nad tularemi, z Afryki sprowadzono piset map. Loty na wysp miay odbywa si z podmoskiewskie-go wojskowego lotniska Kubinka. Sprowadzenie tylu zwierzt bez wzbudzania podejrze wbrew pozorom wcale nie byo trudne. O wszystko zatroszczyy si znacznie wczeniej instytucje kontrolowane przez Ministerstwo Handlu Zagranicznego ZSRR. T sam drog zaopatrzono nas w klatki i inny sprzt. Nie potrafi powiedzie, jak uzasadnilibymy potrzeb importu tego sprztu, gdyby kto si tym zainteresowa, ale w dawnym Zwizku Radzieckim nikt nie zadawa takich pyta.

92/905

Poniewa zamierzalimy zbada bro niewraliw na dziaanie szczepionek, wszystkie mapy naleao najpierw zaszczepi. W laboratoriach w Omutninsku bakteriami tularemii wypenilimy dwadziecia bombek i przygotowalimy je do wysyki na Wysp Odrodzenia. Tamtego roku za przeprowadzanie testw na wyspie odpowiadao dwch wysokich oficerw: genera Anatolij Worobjow, pierwszy zastpca dyrektora Biopreparatu, oraz genera Lebiedinski z XV Zarzdu. Polecono mi pozosta w Omutninsku, eby przygotowa alternatywn receptur, ktr mielimy przetestowa pod koniec lata. Z trudem potrafiem si skoncentrowa na pracy w laboratorium.

93/905

Nietrudno byo uzyska jakiekolwiek informacje z Wyspy Odrodzenia. W orodku badawczym nie byo telefonu, a czno zapewniay jedynie wojskowe kryptogramy. Dlatego dopki moi koledzy nie wrcili do Omutninska, nie miaem adnej moliwoci, eby dowiedzie si, co si tam dziao. Kiedy wreszcie dotary do nas zaszyfrowane wyniki, okazay si lepsze, ni ktrykolwiek z nas si spodziewa - ze mn wcznie. Pomimo szczepie zdechy niemal wszystkie mapy. Odebraem telefon z Moskwy od szczliwego Ka-linina. - Kanjatanie! - wykrzykn na powitanie, a tylko kilka razy w yciu zwrci si do mnie po imieniu. - Jestecie wielkim czowiekiem! Potem odbieraem kolejne telefony z gratulacjami od kolegw z Moskwy, ktrzy

94/905

dowiedzieli si o wynikach. W kilka tygodni pniej znw udaem si w dug podr do Moskwy, tym razem, eby odebra wojskowe odznaczenie od tryumfujcego Kalinina. Zastanawiajca cisza panowaa natomiast od kilku tygodni w XV Zarzdzie - trudno byo nawet dociec, czy w ogle pisz oficjalny raport. Po jakim czasie otrzymalimy oschy list z Ministerstwa Obrony. Bro nie moe zosta wczona do radzieckiego arsenau - przeczytalimy. - Nasza kontrola wykazaa nieprawidowoci w pocztkowej fazie badania prbek krwi testowanych map. Ministerstwo miao racj. Genera Worobjow pomin kilka przyjtych procedur, aby jak najszybciej przygotowa mapy do eksperymentu. Jego bd mia niky wpyw

95/905

na wynik prb, jednak armia postanowia nas upokorzy. XV Zarzd nie zamierza pozwoli rywalowi na atwe zwycistwo, zwaszcza w wypadku projektu, na ktrego czele sta szczeniak. Kalinin by wcieky. Nie bya to jednak powana komplikacja. W nastpnym roku przeprowadzilimy kolejne badania nad jeszcze wydajniejsz, such postaci tularemii, skrupulatnie przestrzegajc wszystkich procedur, dziki czemu arsena Zwizku Radzieckiego wzbogaci si o now bro. Osignicie to uczynio z Biopreparatu istotn si w sektorze zbrojeniowym. Kalinin w kremlowskich kuluarach znakomicie radzi sobie z tajnikami wojskowej polityki, a i ja zostaem wprowadzony do tego wiata.

96/905

Tymczasem na Wyspie Odrodzenia spalono wszystko, co miao jakikolwiek zwizek z badaniami nad tularemi, poczwszy od notatek naukowcw poprzez prbki krwi, a po trucha map. Poligon badawczy wyczyszczono z wszelkich ladw bytnoci ludzi lub zwierzt, a dezynfekcja wyeliminowaa wszystko, co mogoby wiadczy o dziaaniu czynnikw biologicznych. Prby pod goym niebem na Wyspie Odrodzenia zakoczono w 1992 roku. W archiwach nie zachoway si adne dokumenty odnoszce si do przeprowadzanych tam bada.

Medycyna wojskowa

Stalingrad 1942 Wojna biologiczna bya ostatni rzecz, o jakiej mylaem w 1973 roku, gdy zostaem studentem wojskowego Instytutu Medycznego w Tom-sku, w ktrym jednoczenie podjem prac jako staysta w stopniu kadeta. Chciaem zosta wojskowym psychiatr, dopki pewien profesor nie przydzieli mi zadania, ktre odmienio mj stosunek do medycyny. Profesor poleci mi zbada zagadkow epidemi tularemii na radzieckoniemieckim froncie w 1942 roku, tu przed bitw pod Stalingradem.

98/905

Zadanie to otrzymaem na wykadach z epidemiologii. ysiejcego pukownika Aksjonenk o nieporuszonej twarzy wikszo studentw nie darzya sympati, jednak we mnie wzbudza on szacunek. Traktowa siebie z dystansem, a nie miertelnie powanie jak inni wykadowcy, obnoszcy si ze zdobytymi naukowymi i wojskowymi stopniami. Podobay mi si take jego wykady, zainteresoway mnie daleko bardziej ni medycyna wojskowa, chirurgia polowa i higiena - przedmioty, ktre studiowaem przed otrzymaniem stopnia oficerskiego. W bibliotece instytutu wiele nocy spdziem na lekturze dwudziestopicioto-mowego dziea Historia radzieckiej medycyny wojskowej w czasie wielkiej wojny

99/905

ojczynianej: 1941-1945. Zdejmowaem z pek kolejne zakurzone numery pism naukowychz czasw wojny. Coraz bardziej pochania mnie niewytumaczalny bieg wypadkw. Pierwsze ofiar tularemii pady niemieckie jednostki pancerne; wrd zag czogw byo tak wielu chorych, e latem 1942 roku hitlerowska kampania w poudniowej Rosji na pewien czas ulega zahamowaniu. Tysice rosyjskich onierzy i cywili w rejonie Wogi rozchorowao si w cigu tygodnia od wybuchu epidemii wrd Niemcw. Radzieckie dowdztwo wysao do tego rejonu dziesi szpitali wojskowych, co stanowio miar liczby nowych zachorowa. W wikszoci pism naukowych utrzymywano, e wybuch epidemii nastpi

100/905

samoistnie. W przeszoci nigdy jednak w Rosji nie notowano tak wielu zachorowa. Jedna z prac zawieraa takie oto statystyki: w 1941 roku w Zwizku Radzieckim wystpio dziesi tysicy przypadkw zachorowa na tularemi. W czasie stalingradzkiej epidemii liczba ta wzrosa do ponad stu tysicy, natomiast w 1943 roku ponownie spada do dziesiciu tysicy. Wydaje si dziwne, e pocztkowo tak wielu onierzy zachorowao tylko po jednej stronie frontu. Walczce wojska znajdoway si tak blisko siebie, e rwnoczesne pojawienie si epidemii w obu armiach powinno by nieuniknione. Jedynie wystawienie onierzy na dziaanie ogromnej, skoncentrowanej iloci paeczek Francisella tularensis mogoby wyjani pojawienie si

101/905

choroby tylko wrd wojsk niemieckich. U 70 procent zaraonych wystpia pucna posta choroby, co mogo by wywoane wycznie celowym jej rozprzestrzenianiem. Kiedy udawaem si do gabinetu profesora ze szkicem swej pracy, byem przekonany, e wpadem na rozwizanie zagadki. Profesor czyta wanie ostatni numer Czerwonej Gwiazdy, oficjalnego organu armii radzieckiej. -1 czego si dowiedzielicie? - spyta Aksjonenko, umiechajc si i wracajc do lektury. - Zbadaem archiwa, pukowniku - powiedziaem ostronie. - Sposb rozprzestrzeniania si epidemii nie sugeruje naturalnego wybuchu.

102/905

- A co sugeruje? - spojrza na mnie przenikliwie. - Sugeruje, e epidemia zostaa wywoana celowo... Przerwa mi, zanim zdoaem dokoczy. - Prosz - rzek cicho - abycie wywiadczyli mi przysug. Zapomnijcie o tym, co tutaj powiedzielicie, i ja te o tym zapomn. Patrzyem na niego zakopotany. - Chciaem tylko, ebycie opisali, jak poradzilimy sobie z wybuchem epidemii, jak udao si nam j zwalczy - Aksjonenko zmarszczy brwi. - A wy posunlicie si dalej. Nie chc tego czyta, dopki wszystkiego nie przemylicie - rzek, wskazujc na szkic pracy. - I nigdy... nigdy nikomu nie mwcie tego, co przed chwil powiedzielicie mnie. Wierzcie mi, to dla waszego dobra.

103/905

Ostateczna wersja mojej pracy nie wspominaa o wysokim prawdopodobiestwie celowego wywoania epidemii. Jednoczenie reakcja Aksjonenki przekonaa mnie, e co musiao by na rzeczy: radzieckie samoloty musiay rozpyli zarazki tularemii nad jednostkami niemieckimi, a nieprzewidziana zmiana kierunku wiatru albo gryzonie przemierzajce lini frontu przyczyniy si do zaraenia naszych onierzy i choroba rozprzestrzenia si w caym regionie. Wiele lat pniej pewien starszy podpukownik, ktry w czasie wojny pracowa w Kirowie w tajnym orodku broni biologicznych, zwierzy mi si, e w 1941 roku, na rok przed bitw pod Stalingradem, opracowano tam bro zawierajc bakterie tularemii.

104/905

Podpukownik nie mia wtpliwoci, e zostaa ona uyta podczas dziaa wojennych. Stratedzy do spraw wojny biologicznej z naszego laboratorium nie zamierzali zapomina o lekcji spod Stalingradu. W latach powojennych najwysze dowdztwo radzieckie skupio uwag na zastosowaniu tego rodzaju broni na tyach nieprzyjaciela, z dala od linii frontu, gdzie nie zagraaa ona macierzystym oddziaom. Argumenty natury moralnej, przemawiajce za wykorzystaniem wszelkich dostpnych broni w walce z nieprzyjacielem, ktry dy do unicestwienia nas, uwaaem za niepodwaalne. Przy pisaniu pracy zafascynowaa mnie perspektywa wykorzystania chorb jako rodka prowadzenia

105/905

wojny. Zaczem czyta wszystkie dostpne podrczniki epidemiologii i biologii.. W pobliu koszar na Wyspie Odrodzenia znajduje si niewielki nagrobek z nieczytelnym napisem. Pochowano tam pewn mod kobiet, czonka jednego z pierwszych wojskowych zespow badawczych, ktre przeprowadzay prby poligonowe na Jeziorze Aralskim. Kobieta zmara w 1942 roku w wyniku zaraenia nosacizn, chorob zazwyczaj wystpujc u koni. Nic wicej o niej nie wiadomo. Dziesitki, by moe setki ludzi odday ycie w imi postpu naszych bada naukowych. Ich nazwiska niekiedy pojawiaj si w utajnionych archiwach, jednak mierci wikszoci z nich nigdzie nie odnotowano.

106/905

Nagrobek na Wyspie Odrodzenia stanowi rzadki dowd ujawnienia prawdy o cenie, jak pacilimy za badania - cho dotrze do niej mog tylko nieliczni, posiadajcy stosowne przepustki. Historia Biopreparatu i radzieckiego programu broni biologicznych spisana jest w doniesieniach o ofiarach, rzdowych dekretach, instrukcjach produkcji pa-togennych broni, raportach z poligonw dowiadczalnych. Kiedy zostaem zastpc szefa Biopreparatu, miaem wgld w wiele takich materiaw, niedostpnych dla wikszoci pracownikw. Jednak nawet one nie zawieray caej prawdy. Z czasem, prowadzc ostrone rozmowy ze starszymi pracownikami, poznawaem historie, ktrych prno byo szuka w

107/905

archiwach. I wanie w ten sposb dowiedziaem si, e radzieckie badania nad broni biologiczn prowadzono na dugo przed drug wojn wiatow. W 1918 roku, w rok po przejciu wadzy, rzd bolszewicki wda si w powany konflikt z siami antykomunistycznymi, pragncymi obali dopiero co powstae pastwo robotnicze. Armie czerwonych i biaych staczay boje od Syberii po Pwysep Krymski, a kiedy walki ustay w 1921 roku, okazao si, e wojna domowa pochona ponad dziesi milionw ludzi. Ofiary zazwyczaj nie giny na polu bitwy, lecz umieray z godu i chorb. Skutki epidemii tyfusu w latach 1918-1921 wywary ogromne wraenie na dowdcach Armii Czerwonej. Nawet jeli nie

108/905

znali historii wojen biologicznych, z pewnoci zauwayli, e choroba stanowia skuteczniejsz bro ni kule i pociski artyleryjskie. Zwycistwo w wojnie domowej nie zmniejszyo problemw stojcych przed nowym rzdem. Kraje ocienne odnosiy si wrogo do bolszewickiego eksperymentu, a osabione pastwo radzieckie nie przeyoby kolejnego szturmu. Kto poj, e dla wsparcia rewolucji naley wykorzysta jeden z surowcw naturalnych Rosji - jej naukowcw. W roku 1928 Rada Wojskowo-Rewolucyjna podpisaa dekret o podjciu bada nad opracowaniem broni zawierajcej zarazki tyfusu, mimo e trzy lata wczeniej nowo powstay rzd radziecki podpisa w Genewie midzynarodowy traktat, w ktrym

109/905

zobowiza si odstpi od stosowania na polu bitwy gazw trujcych i broni bakteriologicznych. Program bada podporzdkowano GPU (Pastwowemu Zarzdowi Politycznemu), poprzednikowi KGB. A do pocztku lat pidziesitych pozostawa on pod kontrol pastwowych organw bezpieczestwa. Dekret z 1928 roku stanowi decyzj wielkiej wagi. Zarazki tyfusu, mnoce si w brudzie frontu i skupisk biedoty, od wiekw wywoyway epidemie, siejce spustoszenie w ludzkiej populacji. Tyfus przenoszony jest przez wszy; w przeciwiestwie do duru (tyfusu) brzusznego, ktry wywouje salmonella, dur plamisty jest chorob wywoywan przez drobnoustroje Rickettsia provazeki. Mikroorganizmy przemieszczaj si wraz

110/905

krwi i dzielc si, przenikaj przez cianki naczy krwiononych. Od siedmiu do dziesiciu dni po zaraeniu pojawiaj si pierwsze symptomy w postaci pulsujcych blw gowy i wysokiej gorczki, a nastpnie na caym ciele wystpuje wysypka. Na czubkach palcw niekiedy pojawia si zgorzel, obnia si wydolno krenia krwi. Ofiary tyfusu przez wiele tygodni cierpi na majaki. Nieleczona choroba jest miertelna w 40 procent przypadkw. Poprawa warunkw higienicznych w XX wieku wyplenia tyfus z wikszoci obszarw Europy Zachodniej, jednak nadal gnbi on Afryk, niektre rejony Ameryki Poudniowej i Azji. W czasie drugiej wojny wiatowej opracowano szczepionk przeciwko tyfusowi, ktra obecnie jest rzadko stosowana -

111/905

korzystaj z niej gwnie podrnicy wybierajcy si w regiony, w ktrych choroba wystpuje endemicznie. Podawana w trzech dawkach w czasie piciu miesicy daje niemal stuprocentow ochron. W przeszoci szczepionk stosowano take w leczeniu, obecnie w tej roli zastpiy j antybiotyki. Kiedy Zwizek Radziecki po raz pierwszy zainteresowa si tyfusem, nie znano adnych sposobw kontrolowania czy opanowywania tego bezlitonie wydajnego zabjcy. Naukowcy stanli przed problemem, jak t wydajno okiezna. Zrzucanie z samolotw zaraonych wszy byo niepraktyczne. Wreszcie kto wpad na pomys, eby rozmnaa zarazki tyfusu w

112/905

laboratorium i rozpyla je z samolotw w formie aerozolu. Podczas bada nad pierwsz broni biologiczn stosowano bardzo prymitywne metody. Patogeny hodowano w embrionach kurczt albo w organizmach ywych zwierzt, takich jak szczury, ktre zabijano, kiedy stenie zarazkw byo najwysze, po czym wrzucano do wielkich mikserw. Nastpnie ciecz wlewano do pojemnikw z materiaem wybuchowym. Ze starych raportw przechowywanych w Ministerstwie Obrony dowiedziaem si o dekrecie z 1928 roku. Znajdoway si tam doniesienia z eksperymentw i prb poligonowych, celowo zawierajce jak najmniej szczegw. Nikt nie chcia przela na papier caej prawdy. Mogem si jedynie domyla,

113/905

e pierwotne dane dawno ju zostay zniszczone. Dziki najstarszym pracownikom, ktrzy kiedy syszeli t histori od kolegw, udao mi si zebra szcztkowe informacje. Pierwsz radzieck instytucj, zajmujc si badaniami nad broni biologiczn, bya Akademia Wojskowa w Leningradzie. Niewielkie zespoy zoone z naukowcw, oficerw oraz pracownikw GPU podjy si wyhodowania znacznych iioci riketsji. Pierwsze prby rozmnaania tyfusu w warunkach laboratoryjnych polegay na wykorzystaniu kurzych embrionw. W czasach kiedy obywatele radzieccy mogli sobie pozwoli tylko na jeden posiek w cigu dnia, do Akademii Wojskowej w Leningradzie codziennie dostarczano tysice kurzych jaj. W latach trzydziestych Akademia opracowaa

114/905

sproszkowan i pynn posta tyfusu do stosowania w prymitywnych aerozolach. Pomimo utrzymywania programu badawczego w tajemnicy radziecki rzd nie opar si pokusie i publicznie pochwali si osigniciami. Marszaek Kli-mient Woroszyow, synny w czasie wojny kawalerzysta, mianowany przez Stalina ludowym komisarzem obrony, 22 lutego 1938 roku ogosi, e cho Zwizek Radziecki zamierza przestrzega postanowie genewskich dotyczcych broni biologicznych, to jeli wrogowie nasi posuyliby si takimi rodkami, jestemy gotowi - jak najbardziej gotowi - zastosowa je przeciwko agresorowi na jego wasnym terytorium. Badacze, ktrzy pracowali nad programem broni biologicznych, wkrtce

115/905

zainteresowali si take innymi chorobami. Leningradzka Akademia Wojskowa wysaa naukowcw i sprzt setki kilometrw na pnoc, nad Morze Biae, na jaowy arktyczny obszar naznaczony maymi wysepkami, na ktre zsyano winiw politycznych. W poowie lat trzydziestych na Wyspach Soowieckich znajdowaa si siedziba drugiego pod wzgldem wielkoci radzieckiego programu broni biologicznych. Na Wyspach Soowieckich w radzieckim obozie koncentracyjnym, ktry da pocztek stalinowskiemu archipelagowi guag, naukowcy pracowali nad tyfusem, gorczk Q, nosacizn oraz melioidoz (chorob przypominajc nosacizn). Due soowieckie laboratorium zbudowali winiowie. Wielu z nich prawdopodobnie bezwiednie brao take

116/905

udzia w pierwszych eksperymentach z broni biologiczn. Raporty przechowywane w archiwach Ministerstwa Zdrowia donosz o licznych przypadkach melioidozy w tym okresie. Materiay celowo sporzdzane byy niejasno, aby nie mona si byo zorientowa, czy zaraeni zostali ludzie, czy zwierzta. Jednak czstotliwo zachorowa - dziewitnacie w jednej grupie, jedenacie w innej i dwanacie w jeszcze innej - wskazywaa na nieregularno, zazwyczaj niewystpujc przy badaniach na zwierztach. Poza tym opisywanych symptomw mogli dowiadczy tylko ludzie. Na Zachodzie czsto pojawiay si przypuszczenia, dotyczce radzieckich eksperymentw z broni biologiczn przeprowadzanych na ludziach, jednak oprcz

117/905

raportw z lat trzydziestych nie widziaem innych, ktre mogyby to potwierdzi. Wysok cen pacili take nasi badacze. Jedna z relacji opisujcych dowiadczenia nad dum z lat trzydziestych koczy si zagadkow notatk: eksperyment nie zosta dokoczony z powodu mierci naukowca. Inny raport z tego samego okresu informuje, e podczas przeprowadzania eksperymentu dwudziestu pracownikw zarazio si nosacizn. W doniesieniach nie byo mowy ani o miejscu, w ktrym przeprowadzano badania, ani o tym, czy pracownicy zmarli w nastpstwie choroby, jednak w czasach, kiedy nie znano jeszcze antybiotykw, mier w nastpstwie zaraenia bya waciwie pewna.

118/905

Czynniki biologiczne, nad ktrymi prowadzono badania przed wybuchem drugiej wojny wiatowej, wiadcz o zainteresowaniu Zwizku Radzieckiego broni, ktra unieszkodliwiaby nieprzyjacielskie wojska. Od jej uycia odstpiono wprawdzie po epidemii tularemii wrd naszych onierzy pod Stalingradem, jednak laboratoria w Leningradzie i na Wyspach Soowieckich postrzegane byy cay czas jako decydujce dla radzieckiej obrony. Tote kiedy Niemcy zaatakoway Rosj w 1941 roku, najwysze dowdztwo podjo decyzj o ewakuacji obydwu placwek. Sprzt laboratoryjny, kadzie fermentacyjne i ampuki ze szczepami zarazkw zaadowano w pocig i wysano na poudnie, do miasta Grki. Kiedy pocig dojecha na

119/905

miejsce, Niemcy przystpili do pierwszego - i jedynego - nalotu na Grki. Dowdcy wpadli w panik i rozkazali maszynicie jecha dalej. Pocig zatrzyma si w Kirowie, na zachd od Uralu. Oprniono szpital przy Oktiabrskim Prospekcie, przenoszc pacjentw w inne miejsce, i pospiesznie zoono sprzt. W cigu kilku tygodni uruchomiono lini produkcyjn, ktra wkrtce zacza pracowa na rzecz zwycistwa. Podpukownik, ktry opowiada mi o hodowaniu bakterii tularemii w Kirowie, da do zrozumienia, e epidemia gorczki Q wrd Niemcw wycofujcych si z Krymu w 1943 roku spowodowana bya wykorzystaniem broni, opracowanej w jego laboratorium. Nigdy nie udao mi si dokadnie zbada

120/905

owej sprawy, jednak przed wybuchem owej epidemii gorczka Q w Rosji w zasadzie nie wystpowaa. Kiedy zesp ekspertw od broni biologicznych przyby do Kirowa, region ten by przepeniony uchodcami, pen par pracoway przeniesione fabryki przemysu lotniczego i inne zakady zbrojeniowe. Naukowcy martwili si, e opuszczajc Wyspy Soowieckie, utracili znakomity poligon dowiadczalny. Rozpoczli poszukiwania nowych terenw, ktrym nie zagraaliby Niemcy, a zarazem odpowiednio oddalonych od ludzkich skupisk, aby nie naraa mieszkacw na niebezpieczestwo. Poszukiwania te zaprowadziy ich na Wysp Odrodzenia.

121/905

We wrzeniu 1945 roku stosunek Zwizku Radzieckiego do programu broni biologicznych uleg pewnej przemianie, kiedy jego wojska w Mandurii zajy japoskie zakady wojskowe, zwane Jednostk Uzdatniania Wody numer 731. Jednostka 731 wdraaa tajny japoski program hodowli zarazkw. Plotki o jej dziaalnoci w pnocnych Chinach kryy w Rosji i na Zachodzie od lat trzydziestych, jednak szczegy udao si pozna dopiero dziki przechwyconym dokumentom i zeznaniom japoskich jecw. Zakad, ktrym kierowa genera porucznik Shiro Ishii, prowadzi badania nad wglikiem, czerwonk, choler i dum, przeprowadzajc eksperymenty na jecach amerykaskich, brytyjskich i Brytyjskiej Wsplnoty

122/905

Narodw. Podczas inwazji na Manduri Japoczycy zrzucali z samolotw porcelanowe pojemniki z pchami zaraonymi dum i innymi prymitywnymi rodzajami broni biologicznej, co w regionach rolniczych doprowadzio do mierci tysicy Chiczykw. Japosk dokumentacj wysano niezwocznie do Moskwy, gdzie przyjto j z wielkim zainteresowaniem. Obejmowaa ona midzy innymi projekty zakadw wytwarzajcych bro biologiczn, znacznie wikszych i bardziej zoonych ninasze. Japoski program stanowi jakby odrbn ga przemysu, a mniejsze laboratoria bezustannie prowadziy prace badawcze na rzecz gwnego zakadu produkcyjnego. Stalin rozkaza awrientijowi Berii, zaufanemu doradcy i sadystycznemu szefowi

123/905

KGB, odtworzy japoski program, a jeli to moliwe - nawet go przecign. W 1946, w rok po zakoczeniu wojny, w Swierdowsku powsta nowy wojskowy kompleks, w ktrym prowadzono badania nad broni biologiczn. Inynierowie wiernie trzymali si projektw nakrelonych przez Japoczykw. W 1953 roku umar Stalin i jeszcze w tym samym roku po nieudanej prbie przejcia wadzy na Kremlu dokonano egzekucji Berii. Za czasw nowego przywdcy Nikity Chruszczowa odpowiedzialno za program broni biologicznych przej XV Zarzd Armii Radzieckiej. Jego szefem zosta genera Jefim Smir-now, podczas wojny szef sub medycznych armii. Smirnow, zdeklarowany zwolennik broni biologicznych, uwaa, e w przyszoci tego

124/905

rodzaju bro bdzie rozstrzygajca na polu bitwy. Lekarz, ktry w czasach Stalina na krtko zosta ministrem zdrowia, przeksztaci istniejce badania w strategiczny program wojskowy i przez kolejne dwadziecia lat by dominujc postaci w radzieckim programie broni biologicznych. Smirnow pracowa tak szybko i wydajnie, e minister obrony marszaek Gieorgij ukw w 1956 roku ogosi, i w nastpnej wojnie Moskwa bdzie moga posuy si zarwno broni biologiczn, jak i chemiczn. Wystpienie to wywoao na Zachodzie znaczne oywienie w badaniach nad tego rodzaju broni zaczepn. Niewielu radzieckich obywateli zdawao sobie z tego spraw. Pod koniec lat pidziesitych na terenie caego kraju pracowao mnstwo orodkw,

125/905

zajmujcych si najrniejszymi naukowymi aspektami zwizanymi z broni biologiczn. Jeden z najbardziej udanych programw powsta w Ministerstwie Rolnictwa. Do stworzenia broni niszczcych plony i ywy inwentarz powoano specjalny wydzia, tak zwany Zarzd Gwny Przedsiwzi Naukowych i Produkcyjnych. Program broni biologicznych otrzyma kryptonim Ekologia. Naukowcy podlegli Ministerstwu Rolnictwa opracowywali rne odmiany zarazy pyska i racic do wybicia krw, afrykaskiej ry wi, ornitozy i choroby papuziej do zabijania kurczt. Podobnie jak bro biologiczna stosowana przeciwko ludziom, rwnie i te substancje miay by rozpylane ze zbiornikw podczepionych do skrzyde

126/905

bombowcw Iljuszyn, przez setki kilometrw leccych nisko w linii prostej nad celem. Metoda jednej linii przyczyniaa si do szybkiego rozprzestrzeniania zarazkw; nawet jeli nie wszystkie zwierzta zaraziyby si od razu, zjadliwo drobnoustrojw gwarantowaa ustanie dziaalnoci rolniczej w caym regionie w cigu kilku miesicy. Wiele zakadw podlegych ministerstwu dziaao na obszarze miast, aby ukry powizania z sektorem wojskowym. Stanowi to kolejny dowd, e rzdzcy nie troszczyli si o zdrowie i bezpieczestwo obywateli. Naprzeciwko bloku, w ktrym wychowaem si w Ama Acie, stolicy Kazachstanu, jako miejsce zabaw suya dzieciom olbrzymia, pordzewiaa fabryka. By to fantastyczny wiat ogromnych maszyn, tuneli, tym

127/905

bardziej zachcajcych, e wok wisiay tablice z napisem wstp wzbroniony. Po zakoczeniu lekcji przechodzilimy przez pot i buszujc wrd zwaw metalu, niekiedy natrafialimy na pojemniki z substancjami o dziwnym zapachu, w wojskowym zielonym kolorze. Na szczcie nigdy nie udao nam si ich otworzy. W wiele lat pniej, przegldajc stare raporty, dowiedziaem si, e do pocztkw lat szedziesitych fabryka produkowaa dla Ministerstwa Rolnictwa trucizny do wyniszczania plonw i ywego inwentarza. Zakad ten nazywa si Biokombinat.

Program Enzym

Moskwa 1973 W pierwszych latach zimnej wojny, kiedy bylimy wiatow potg w dziedzinie podboju kosmosu i broni nuklearnych, radziecka biologia bya sparaliowana. Z niesychanie niegdy prnego programu bada w dziedzinie immunologii i epidemiologii ostaa si tylko garstka zdemoralizowanych, zdyskredytowanych naukowcw. Za wszystko to odpowiedzialno ponosi jeden czowiek Trofim ysenko. ysenko zyska rozgos pod koniec lat dwudziestych, kiedy ogosi wyniki eksperymentu w Azerbejdanie, polegajcego na

129/905

wyhodowaniu grochu rodzcego owoce zim. Hodowla wielu pokole rolin odpornych na niskie temperatury skonia go do wycignicia wniosku, e teorie genetyczne odnoszce si do ludzi s bdne: czowiek nie jest niewolnikiem swych genw, moliwa jest zmiana nawet podstawowych jego cech wskutek dziaania odpowiednich czynnikw rodowiskowych. ysenko, ktry kiedy przechwala si, e nigdy nie donosi o wynikach eksperymentw, jeli przeczyy jego teoriom, utrzymywa, e jego praca dowodzi, i w wiecie rolin i zwierzt rodowisko jest znacznie waniejsze ni dziedziczno. Nazywajc genetyk obraajc proletariat buruazyjn pseudonauk, wypyn jako niedocigniony twrca nowej radzieckiej

130/905

nauki, opartej na materializmie marksistowskim. W latach czterdziestych ysenko by ju powiernikiem Stalina. Patronat dyktatora umoliwi mu wspicie si na szczyt radzieckiego wiata nauki, czemu towarzyszyo bezwzgldne pitnowanie najwybitniejszych biologw za odstpstwa od poprawnoci politycznej. Protestujcych naukowcw wtrcano do wizie albo publicznie poniano. Nie ostao si adne pismo naukowe powicone genetyce. W latach pidziesitych niewiele pozostao po wielkim, pionierskim duchu rosyjskich biologw i genetykw. Niedostatki wiedzy naukowej nie zaprztay uwagi planistw modernizujcych nasz arsena broni po drugiej wojnie wiatowej. Na pierwszy rzut oka genetyka nie

131/905

miaa nic wsplnego z broni biologiczn. Dopiero szereg byskotliwych odkry w latach pidziesitych, szedziesitych i siedemdziesitych zapocztkowa na Zachodzie er prawdziwej naukowej rewolucji, zmuszajc Zwizek Radziecki do konstatacji, e jest pod wieloma wzgldami zacofany. W 1953 roku dwaj modzi naukowcy, James Watson i Francis Crick, opracowali model budowy przestrzennej DNA, okrelajcego cechy wszystkich ywych organizmw na Ziemi. W cigu dwch kolejnych dziesicioleci badacze nauczyli si manipulowa DNA w warunkach laboratoryjnych. Odkryli przy tym, e geny rnych organizmw mona powiela, czyli klonowa, i czy, co otworzyo przed nimi nowe obszary

132/905

pozwalajce na prowadzenie bada nad istot rnych chorb i metodami ich leczenia. Radzieccy naukowcy dowiadywali si o osigniciach swych kolegw z Zachodu z przemycanych pism naukowych, jednak badania w Rosji nadal poddane byy cisym ograniczeniom. Wpywy ysenki - ktry umar dopiero w 1976 roku - byy zbyt silne. Tylko nieliczni eksperci skonni byli przyzna, e moliwo manipulacji genetycznych otwieraa nowe perspektywy w dziedzinie broni biologicznych poprzez hodowl nowych szczepw, odpornych na istniejce szczepionki czy lekarstwa. Inni obawiali si, e rywale z Zachodu mog postawi Zwizek Radziecki w sytuacji bardzo niekorzystnej ze strategicznego punktu widzenia.

133/905

Tylko jeden naukowiec mia dostateczn si przebicia i odwag, eby przemwi. By nim Jurij Owczynnikow, wiceprzewodniczcy Akademii Nauk ZSRR, sawny biolog molekularny. Owczynnikow rozumia znaczenie bada opisywanych w zachodnich pismach naukowych, wiedzia take, e Zwizek Radziecki nie dysponuje laboratoriami i kadr odpowiednio wyszkolonych naukowcw, ktrzy mogliby prowadzi badania na wiatowym poziomie. Kryzys radzieckiej biologii postanowi rozwiza, odwoujc si do dobrze pojtego wasnego interesu zwierzchnikw naszej zmilitaryzowanej gospodarki. W 1972 roku zwrci si do Ministerstwa Obrony z prob o fundusze na program

134/905

genetyczny, ktrego celem byoby opracowanie nowych broni biologicznych. Nasi praktycznie mylcy generaowie, podobnie jak generaowie na caym wiecie, okazali si konserwatystami i nieatwo byo ich przekona. Niewielu z nich zdawao sobie spraw, jak zaawansowane byy radzieckie badania nad broni biologiczn, a nawet ci, ktrzy o tym wiedzieli, krytycznie odnosili si do entuzjastycznych wypowiedzi weteranw, takich jak Smirnow czy ukw. Chcieli broni, ktr mona odpali, ktra wysadza w powietrze - a nie zarazkw, ktrych nie wida goym okiem. Jednak Owczynnikow potrafi przekonywa; nawet najbardziej sceptyczny dowdca wojskowy musia przyzna, e to niebezpieczne (i przecie nie do pomylenia!), aby Zwizek Radziecki w

135/905

jakiej dziedzinie mia pozosta w tyle za Zachodem. W osobie Leonida Breniewa Owczynnikow znalaz wpywowego sojusznika. Niegdysiejszy inynier metalurg, ktry przewodzi Zwizkowi Radzieckiemu przez osiemnacie lat a do mierci w 1982 roku, do czonkw Akademii Nauk ZSRR odnosi si z szacunkiem graniczcym z nabonym lkiem. Wkrtce Bre-niewowi i jego doradcom Owczynnikow zacz udziela korepetycji z genetyki. Powoli zaczo to przynosi owoce. Owczynnikow, najmodszy w kraju czonek Akademii, zosta oddelegowany do pastwowej komisji, badajcej wojskowe implikacje inynierii genetycznej. Praca komisji doprowadzia do nakrelenia najbardziej ambitnego programu

136/905

zbrojeniowego w Zwizku Radzieckim od czasu skonstruowania bomby wodorowej. Program, ktremu pocztek da tajny dekret podpisany przez Breniewa w 1973 roku, dotyczy modernizacji istniejcych broni biologicznych i stworzenia genetycznie zmodyfikowanych patogenow, odpornych na szczepionki i antybiotyki, ktre mona by przeksztaci w gron bro do wykorzystania w konflikcie midzykontynentalnym. Programowi temu nadano kryptonim Enzym. Dekret z 1973 roku jeszcze w tym samym roku przyczyni si do powstania Biopreparatu. Do pracy w nowej instytucji nakaniano najlepszych biologw, epidemiologw i biochemikw. Biopreparat wkrtce zacz otrzymywa z kasy pastwowej miliardy rubli, rozwijajc najbardziej

137/905

zaawansowany na wiecie program broni biologicznych z wykorzystaniem inynierii genetycznej. Program Enzym koncentrowa si na tularemii, dumie, wgliku i nosaci-nie chorobach, z ktrych ju w przeszoci nasze laboratoria uczyniy bro, jednak skuteczno jej zmalaa po pojawieniu si nowej generacji antybiotykw. Istniay take inne czynniki chorobotwrcze, ktrymi naleao si zainteresowa, takie jak wirusy ospy, Marburg, Ebola, Machupo, Junin i wenezuelskiego koskiego zapalenia mzgu. Fabryki pracujce na rzecz radzieckiego programu broni biologicznych znajdoway si gwnie w Swierdowsku, Kirowie i Zagorsku. Tylko tam istniay odpowiednie

138/905

zabezpieczenia, umoliwiajce prac nad najbardziej gronymi zarazkami. W nastpnej dekadzie pod przykrywk orodkw medycznych i farmaceutycznych w caym kraju powstay dziesitki zakadw wytwarzajcych bro biologiczn. W Leningradzie utworzono Instytut Ultraczystych Biopreparatw w celu opracowywania nowych procedur i wytwarzania sprztu do produkcji patogenow. W Omutninsku, w sosnowym lesie w pobliu Kirowa, obok starego zakadu zbrojeniowego znajdujcego si w gestii Ministerstwa Obrony, wybudowano kompleks badawczy poczony z zakadem produkcji broni biologicznej. W Obolesku, pooonym na poudnie od Moskwy, na potrzeby laboratoriw inynierii genetycznej powstao cae miasto

139/905

badawcze, natomiast w Czechowie, take w pobliu stolicy, powsta Instytut Immunologii, w ktrym badano szczepy odporne na dziaanie antybiotykw. Ponadto do pracy nad wirusami wzniesiono w pobliu Nowosybirska olbrzymi kompleks naukowobadawczy Wektor. To tylko niektre zakady otwarte przez Biopreparat. W ten nowy wiata, jaki stworzy program Breniewa, weszy take istniejce pastwowe laboratoria i orodki badawcze. Wiele biologicznych instytutw podlegych Ministerstwu Zdrowia, cznie z wielkimi orodkami, w ktrych prowadzono dowiadczenia nad dum - w Kujbyszewie, Misku, Saratowie, Irkucku, Wogogradzie i Ama Acie - otrzymao specjalne fundusze na badania genetyczne na potrzeby sektora

140/905

zbrojeniowego. Radziecka Akademia Nauk rwnie odgrywaa wan rol, wcielajc do pracy nad Enzymem cztery powane orodki badawcze w pobliu Moskwy: Instytut Protein, Instytut Biologii Molekularnej, Instytut Biochemii i Fizjologii Mikroorganizmw oraz Instytut Chemii Bioorganicznej. Tymczasem program badawczy uleg przyspieszeniu. W latach 1979-1989 Zwizek Radziecki prowadzi zakrojone na szerok skal testy z aerozolem zawierajcym Badllus thuringiensis - niegron bakteri zastpcz w rejonie Nowosybirska, posugujc si cywilnym samolotem. Podobne eksperymenty prowadzono na wojskowym poligonie dowiadczalnym w pobliu miasta Nukus w Republice Karakapackiej oraz na Kaukazie. Podczas licznych prb przeprowadzanych

141/905

przez Instytut Sprztu Laboratoryjnego w moskiewskim metrze na pocztku lat osiemdziesitych posuono si take niegron Serratia marcescens. Poza tym nad Ocean Atlantycki w latach 1960-1980 wystrzelono szereg pociskw balistycznych, zawierajcych substancje symulujce bro biologiczn. Do zarzdzania ogromnymi funduszami badawczymi Gospan powoa specjalny departament. Budet przedsibiorstwa uwaano za spraw zbyt wan, aby pozostawi j w rkach cywili, tote opiek nad nim sprawowa pewien wysoki rang genera. Pod wzgldem struktury organizacyjnej i tajnoci nasz program dorwnywa radzieckiemu programowi nuklearnemu. Obydwa przyczyniy si do powstania tajnych miast, zakadw produkcyjnych i orodkw

142/905

badawczych rozrzuconych po caym terytorium Zwizku Radzieckiego. Sie fabryk w przemyle atomowym, kontrolowana przez Ministerstwo Przemysu bya wprawdzie znacznie wiksza, ale wytwarzanie mikrobw nie wymaga^kopal uranu i zatrudniania setek tysicy robotnikw. Kiedy pod koniec lat osiemdziesitych nasz program dziaa pen par, nad badaniami, testami, produkcj oraz projektowaniem i wytwarzaniem sprztu w caym kraju pracowao ponad szedziesit tysicy ludzi, w tym okoo trzydziestu tysicy pracownikw Biopreparatu. Pienidze nigdy nie stanowiy problemu. I nawet w 1990 roku, kiedy Michai Gorbaczow obiecywa wiatu zdecydowane uszczuplenie naszych arsenaw, otrzymaem upowanienie, aby wyda rwnowarto 200

143/905

milionw dolarw, z czego 70 milionw przeznaczono na nowe budynki. czne wydatki tamtego roku na rozwj broni biologicznych sigay prawie miliarda dolarw. Biopreparat by mzgiem programu zbrojeniowego, dostarcza niezbdnej inynieryjnej i naukowej wiedzy do wcielenia w ycie projektw zleconych przez dowdztwo wojskowe. Na czele Midzyresortowej Rady Naukowo-Technicznej, penicej funkcj doradcz, sta minister. Zasiadao w niej dwudziestu piciu reprezentantw najwaniejszych organizacji naukowych. Zanim w 1992 roku opuciem Biopreparat, uczestniczyem w radzie jako zastpca Kalinina, ktry rwnie mia w niej swoje stae miejsce. Obowizki przewodniczcego

144/905

sprawowa Walerij Bykw, wczesny minister przemysu medycznego. Jurijowi Owczynnikowi dane byo za ycia ujrze owoce swych wysikw. Jednak w 1987 roku zmar na raka jako niespena szedziesiciolatek. Owczynni-kowa widziaem tylko raz, na wielkim zebraniu w jednym z biur Biopreparatu. By wysoki, charyzmatyczny i elegancki, podobnie jak Kalinin. Obaj znali si zreszt dobrze, a cichy patronat Owczynnikowa z pewnoci zadecydowa o przeniesieniu Kalinina, ambitnego, ale w zasadzie nieznanego oficera z Korpusu Chemicznego Armii do powstaej w 1973 roku nowej, cile tajnej instytucji. Owczynnikow wydwign radzieck biologi z bagna polityki i ideologii jedynie po to, aby zaprzc j do radzieckiego przemysu

145/905

zbrojeniowego. Cho jego nazwisko upamitnia dzi jeden z szanowanych moskiewskich instytutw naukowych, wielu wspomina go jako ojca naszych wspczesnych broni biologicznych. Owczynnikow czsto powtarza, e wyniki bada mog by jedynie tak dobre, jak pracujcy przy nich naukowcy. Wyzwanie polegao na znalezieniu odpowiednich ludzi, godzcych si na ycie w atmosferze bezustannej tajnoci. W kwietniu 1975 roku, na dwa miesice przed ukoczeniem przeze mnie studiw medycznych w Tomsku, do bezbarwnego syberyjskiego miasteczka, w ktrym od dwch lat pracowaem nad doktoratem^ przyby z Moskwy pewien uprzejmy siwowosy mczyzna. Zabiega o spotkanie ze studentami, ktrzy zrobili specjalizacj z

146/905

epidemiologii i chorb zakanych. Tak si zoyo, e byem jednym z nich. Przez kilka lat chodziem na wykady, na ktrych omawiano wszelkie rodzaje broni masowej zagady, poznawaem zasady ochrony onierzy przed atakiem jdrowym, biologicznym i chemicznym. Nikt nigdy choby sowem nie wspomnia, e sami prowadzimy badania nad broni biologiczn. Ostrzegano nas natomiast, e maj j nasi wrogowie i dlatego koniecznie musimy zrozumie zasady jej dziaania. Moja przygoda zwizana z bitw pod Stalingradem nauczya mnie ju, e wojna biologiczna nie naley do spraw, o ktrych mona otwarcie rozmawia. Jednak fascynowa mnie wanie ten obszar medycyny wojskowej. Romantyczny obraz medykw

147/905

ratujcych ycie rannym onierzom pord dymu i dramatw pola bitewnego urzeka mnie ju w dziecistwie. Zauwayem ponadto, e wojskowi lekarze na swj sposb byli take onierzami, prowadzili prywatn wojn przeciwko wrogowi, ktry wiedzia, jak wykorzysta kad ludzk sabo. Jedyn broni, jak dysponowalimy, bya nasza wiedza, na podstawie symptomw naleao postawi waciw diagnoz i wdroy leczenie. Moje zainteresowania epidemiologi i badaniami laboratoryjnymi czyniy ze mnie idealnego kandydata do pracy w tajnej instytucji powstaej przed dwoma laty. Mj entuzjazm wywar due wraenie na wykadowcach. Aksjonenko musia przekaza moje nazwisko dziaowi kadr w Biopreparacie, a

148/905

take dane moich kolegw, ktrzy rwnie zdradzali zainteresowanie t tematyk. Nasz go mwi cicho i bardzo uprzejmie. Zrobio na nas wraenie, e otrzyma specjalne biuro, aby mc si z nami spotyka w cztery oczy. Z czasem dowiedziaem si, e by to pukownik z dziau kadr Biopreparatu. Zmar w kilka miesicy po naszym spotkaniu w Tomsku, ktrego nigdy nie zapomn. Nosi ciemny garnitur i krawat, jednak porusza si prnie niczym onierz. Na powitanie mocno ucisn mi rk. - Macie znakomite wyniki i wietne rekomendacje od wykadowcw - zacz. - Lubicie prac badawcz? - Tak - odparem. - To dobrze - umiechn si. - Wyglda na to, e szukamy kogo takiego jak wy.

149/905

- W jakim celu? - spytaem. - Pracuj dla organizacji zwizanej z Rad Ministrw - odpar wymijajco - i moglibymy wykorzysta wasze umiejtnoci. Wicej nie mog powiedzie. Dodam tylko, e ma to pewien zwizek z obron biologiczn. Kiedy usyszaem o Radzie Ministrw, przeszed mnie dreszcz emocji. Bya to najwysza instytucja w kraju, przywodzca na myl wadz i autorytet. Perspektywa pracy nad tajnym programem podniecaa mnie, podobnie jak przeprowadzka do Moskwy milczco zaoyem, e z pewnoci wyjad do stolicy. Domylaem si take, e wspominajc o obronie biologicznej, nie powiedzia caej prawdy. Dorastajc w pastwie takim jak

150/905

Zwizek Radziecki, nabywa si pewnej umiejtnoci - czowiek zdaje sobie spraw, e to, co syszy, ma niewiele wsplnego z informacj, jak sowa maj przekaza. Prawda natomiast wygldaa tak, e miaem zaledwie dwadziecia pi lat i spotkanie to zbyt mi pochlebiao, eby gbiej zastanowi si nad sowami rozmwcy. - Jestem tym zainteresowany powiedziaem. - Oczywicie - cign, obserwujc mnie uwanie - nic nie jest przesdzone, dopki was nie sprawdzimy. Zostawi formularze. Odpowiedzcie szczegowo na wszystkie pytania, a potem oddajcie mi je. Wstaem z formularzami w doni i obrciem si, eby wyj.

151/905

-1 jeszcze jedno! Ani przyjacioom, ani wykadowcom nie opowiadajcie o naszym spotkaniu. Nawet rodzicom. Rozmowa trwaa krcej ni dziesi minut, wystarczyo to jednak, aby natchn mnie przekonaniem, e czeka-mnie co wielkiego. Rozkaz wypeniem co do joty; zatelefonowaem do rodzicw, aby powiedzie, i niewykluczone, e podejm wan prac w Moskwie, ale na razie nie znam adnych szczegw. W kilka tygodni po spotkaniu w nowych mundurach podporucznikw i wypolerowanych oficerkach stalimy na placu defilad przed instytutem. Odbywao si uroczyste wrczenie dyplomw. Dowdca odczytywa z listy nazwiska wieo upieczonych porucznikw i ich przydziay. Kilku

152/905

absolwentw miao podj prac w NRD i w Polsce, dokd kady z nas chciaby wyjecha. Inni skazywani byli na nud w prowincjonalnych bazach wojskowych. Moje nazwisko wywoano prawie na samym kocu. - Porucznik Kanjatan Alibekow! Wystpiem do przodu i zasalutowaem. - Jestecie oddelegowani do suby Radzie Ministrw Zwizku Radzieckiego! Potem dowdca odczyta nazwiska czterech moich kolegw, wszyscy otrzymali to samo zadanie. Najwidoczniej siwowosy wysannik Biopreparatu rwnie z nimi odby tajne rozmowy. Nie mogem powstrzyma umiechu: jechaem do Moskwy.

153/905

W kilka dni pniej wezwano nas do administracji, gdzie otrzymalimy przydziay. Przeczytawszy dokument, pobladem. Zostaem przypisany do jakiej skrytki pocztowej. - Co to znaczy? - spytaem. - Gdzie to jest? Oficer, ktry wrczy mi przydzia, widzc moj min, z trudem powstrzyma umiech. - Omutninsk - poinformowa. - To w pobliu Kirowa, ale nie wolno wam z nikim o tym rozmawia. Dostaniecie przydzia, ktry posuy wam za bilet kolejowy. Caa nasza pitka, jak si potem okazao, zostaa oddelegowana do tego samego miejsca. Koledzy byli poruszeni, kiedy usyszeli o Radzie Ministrw. Kilku sprytniejszych wiedziao, e oznacza to wojskowe

154/905

badania. Niektrzy odgadli nawet, e trafimy do tajnych biologicznych laboratoriw, cho dokadnie nie wiadomo byo, czym s te obiekty, a nikt nie omieli si zapyta. - Poyjesz krtko - powiedzia niefrasobliwie jeden z przyjaci. - Syszaem, e ludzie pracujcy przy tych programach yj nie duej ni kilka lat. BlOHAZARD

Praca laboratoryjna

Omutninsk 1975 Utraciem wch i nie znam drugiego czowieka, ktry cierpiaby na tak wiele uczule naraz. Nie mog je masa, sera, jaj, majonezu, kiebasy, czekolady i cukierkw. Codziennie zaywam dwie, trzy tabletki rodkw zapobiegajcych alergiom - w gorsze dni, kiedy wydzielina sczy mi si z zatok, jeszcze wicej. Co rano wcieram w twarz, kark i rce ma stanowic namiastk naturalnej warstwy ochronnej, ktr utracia moja skra. Niezliczone szczepienia przeciwko wglikowi, dumie i tularemii osabiy

156/905

mj ukad odpornociowy i prawdopodobnie skrc mi ycie. Laboratorium, w ktrym opracowuje si bro biologiczn, na zawsze pozostawia na czowieku swoje pitno. Ale to wszystko dotyczyo odlegej przyszoci. Tymczasem w deszczow noc w rodku lata 1975 roku wysiadaem z pocigu w opuszczonym zaktku zachodniej Rosji. Wydzia Naukowy Wschodnioeuropejskiego Instytutu Biochemii Stosowanej ukryty by w pobliu Omutninska w obfitujcym w grzyby lesie. Orodek sam w sobie stanowi miasto. Mieszkao i pracowao tam ponad dziesi tysicy ludzi, co stanowio niemal jedn trzeci populacji pobliskiego miasteczka. Kompleks badawczy skada si z okoo trzydziestu sponiewieranych przez

157/905

deszcz i wiatr ceglanych budynkw, wrd ktrych byy akademiki, laboratoria, szkoy i ciepownia. Teren ogrodzono wysokim betonowym murem oraz siatk pod wysokim napiciem. Obiekt jednak atwo mona byo pomyli z jednym z niezliczonych, podobnie samowystarczalnych cywilnych kompleksw przemysowych, rozrzuconych po caym kraju. Ciarwki bezustannie wjeday i wyjeday za bram, w wydzielonym obszarze bawiy si dzieci. Stranicy przy gwnej bramie nigdy nie nosili mundurw. W Omutninsku mieciy si najnowoczeniejsze rosyjskie zakady broni biologicznych. Poczwszy od lat szedziesitych, biopestycydy produkowano w pobliskiej fabryce, rozbudowanej nastpnie przez XV Zarzd, eby w razie wojny suya jako

158/905

rezerwowy, w kadej chwili gotowy do mobilizacji zakad produkcji broni biologicznej. W latach siedemdziesitych przystpiono do wznoszenia kolejnego kompleksu budynkw. Kiedy tam przyjechaem, w dwa lata po tajnym dekrecie Breniewa Biopreparat wanie przeksztaca Omutninsk w duy orodek produkcji broni biologicznych. W schematach organizacyjnych orodek widnia jako Baza Naukowo-Pro-dukcyjna w Omutninsku, my jednak w kryptogramach nazywalimy go B-8389, posugujc si kodem pocztowym. Oficjalnie Omutninsk wytwarza pestycydy i inne rodki ochrony rolin. W rzeczywistoci stanowi obz szkoleniowy dla nastpnego pokolenia radzieckich ekspertw od broni biologicznych.

159/905

Tamtego lata przybyo nas tam dziesiciu, moe pitnastu. My, wieo upieczeni oficerowie, pochodzilimy z najrniejszych akademii wojskowych Zwizku Radzieckiego. Wielu, tak jak ja, otrzymao wyksztacenie medyczne, byli wrd nas jednak take inynierowie, chemicy i biologowie - wybrani po tajemniczych wywiadach, rozmowach i dugotrwaym sprawdzaniu, czy w naszych rodzinach nie pojawia si choby lad tendencji wywrotowych. Od pierwszej chwili, kiedy przemoczony do suchej nitki zameldowaem si przeoonemu, ktry na powitanie zbeszta mnie za paradowanie w mundurze, zrozumiaem, e znalazem si w innym wiecie. Nie byo adnych wykadw wprowadzajcych, ale jeli mielimy jakiekolwiek wtpliwoci

160/905

co do celu naszego pobytu, zostay one natychmiast rozwiane. Kady z nas otrzyma regulamin orodka. Na samym dole mielimy pod przysig zoy pisemne owiadczenie, e nigdy nie ujawnimy rozkazw, jakie otrzymujemy, ani szczegw naszej pracy. Nasi instruktorzy pochodzili z KGB. Otrzymalimy liczne formularze, z ktrych wynikao, e bdziemy prowadzili cile tajne badania z zakresu biotechnologii i biochemii w celach obronnych. Potem po kolei bylimy wzywani na rozmowy indywidualne. - Zdajecie sobie spraw, e to nie jest zwyka praca - owiadczy mi na wstpie oficer. Bya to informacja, nie pytanie. - Tak - odparem. - Musz was poinformowa, e istnieje midzynarodowy traktat dotyczcy broni

161/905

biologicznych, podpisany przez Zwizek Radziecki - cign oficer. - Traktat mwi, e nikt nie ma prawa wytwarza broni biologicznych. Podpisay go take Stany Zjednoczone, sdzimy jednak, e Amerykanie kami. Powiedziaem mu szczerze, e te jestem tego zdania. W szkole oficerskiej bezustannie powtarzano nam, e wiat kapitalistyczny jednoczy jeden cel: zniszczenie Zwizku Radzieckiego. Nietrudno byo uwierzy, e Stany Zjednoczone uyyby wobec nas wszelkich dostpnych broni oraz e nasze przetrwanie zaleao od umiejtnoci dorwnania ich obudzie. - Dobrze - z zadowoleniem skin gow. Moecie odej. Wszystkiego dobrego.

162/905

Podczas tej piciominutowej rozmowy pierwszy i ostatni raz w mojej karierze zdarzyo si, e urzdnik pastwowy poruszy kwestie etyczne. Bakterie rozmnaa si w taki sam sposb bez wzgldu na to, czy przeznaczone s do przemysu cywilnego, zbrojeniowego czy na szczepionki. Pracujc najpierw z nieszkodliwymi mikroorganizmami, uczylimy si, jak przyrzdza poywki, w ktrych si mno. Ich przygotowanie stanowi sztuk sam w sobie. Bakterie wymagaj szczeglnej mieszaniny biaek, wglowodanw i soli mineralnych - czsto pochodzenia rolinnego lub zwierzcego - aby uzyska najszybsze tempo przyrostu. Pobieralimy prbki poywek i przeprowadzalimy analiz biochemiczn, pH i

163/905

skadu aminokwasw, obliczalimy koncentracj wglowodanw i innych zwizkw. Potem dodawalimy bakterie, aby okreli ich jako, stenie i zdolno przetrwania. Proces wysiewania by trudny i naleao przeprowadza go w aseptycznych warunkach. Nastpnie badalimy zaleno tempa przyrostu stenia bakterii od temperatury, iloci tlenu, skadu poywki oraz wielu innych czynnikw. W cigu kilku miesicy od prostych technik laboratoryjnych, ktrych uczono mnie na studiach medycznych, przeszedem do skomplikowanych biochemicznych i mikrobiologicznych procesw przemysowych. Po raz pierwszy w yciu pracowaem z patogenami, uczc si, jak zaraa si nimi zwierzta laboratoryjne i przeprowadza autopsj.

164/905

Rosyjskie laboratoria, pracujce nad broni biologiczn, posiadaj trzy strefy, ktre okrelaj stosowane w nich zabezpieczenia (w wikszoci krajw s cztery strefy). Strefa pierwsza suy wycznie do produkcji poywek. Zarwno strefa druga, jak i trzecia s niebezpieczne, czyli odizolowane od zewntrznego wiata za pomoc specjalnych urzdze filtrujcych. W trzeciej strefie w Omutninsku bezustannie szumiay stalowe suszarki i wirwki. Musielimy tam nosi hemy ochronne, wielkie rkawice i grube gumowe ubrania, zwane przez nas kosmicznymi. Kombinezony sprawiay, e poruszalimy si powoli i niepewnie niczym astronauci na Ksiycu. W drugiej strefie take obowizywa strj ochronny. Nie by tak nieporczny jak

165/905

kosmiczny, ale wymaga pewnego obrzdku, zanim czowiek mg powrci do normalnego wiata. Przed wejciem do drugiej strefy zrzucalimy biae laboratoryjne fartuchy i spodnie i zakadalimy dugie chirurgiczne kitle, sigajce do kostek, oraz kaptur z otworami na nos i oczy. Na kaptur nakadalimy mask tlenow. Nie mona byo zapomnie o gumowych butach i cienkich gumowych rkawiczkach. Jeli mielimy pracowa ze zwierztami, naleao zaoy dwie pary rkawiczek. Pierwsze tygodnie w Omutninsku byy naprawd ekscytujce - i niebywale mczce. Podczas studiw medycznych byem w rnych laboratoriach, nigdy jednak nie widziaem laboratorium tak ogromnego jak to, ktre ujrzelimy pierwszego dnia. Biae stoy

166/905

cigny si przez ca hal. Stay na nich niezliczone mikroskopy, fotometry oraz dugie rzdy lnicych probwek i kolb. Dostalimy biae fartuchy i podzielono nas na grupy, aby laborantom atwiej byo nas uczy. Moj pierwsz mentork staa si wietlana, niebieskooka bondynka, na ktrej twarzy goci niky umiech, kiedy zdradzaa nam sekrety pracy laboratoryjnej. Waciwie byem w niej zakochany, co tym bardziej pogarszao moj sytuacj, gdy wci tukem kolby, ktre dawaa mi do wysterylizowania. - Ale z niego niedwied! - powiedziaa kiedy do jednego z mych kolegw. Mylaem wwczas, e ju nic ze mnie nie bdzie. Powoli nabieraem jednak pewnoci siebie w laboratoryjnym wiecie, ktry

167/905

kadego dnia stwarza okazj do nowego odkrycia. Nauczyem si korzysta z delikatnych pipet, aby przenosi pyny z jednej probwki do drugiej, kiedy podgrzewalimy je palnikami bunsenowskimi. Fascynowao mnie hodowanie kultur bakterii, poczwszy od czstek ledwie dostrzegalnych pod mikroskopem. Do laboratorium przychodzilimy o smej rano, w poudnie mielimy pitnastominutow przerw na drugie niadanie w niewielkiej stowce, a potem powracalimy do mikroskopw i probwek i pracowalimy a do wieczora. Popoudnia niekiedy spdzalimy w bibliotece, lczc nad naukowymi tekstami, ktre streszczalimy na cotygodniowych naradach. Szkolenia w laboratorium stanowiy jedynie

168/905

przygrywk do inicjacji w penym tajemnic wiecie Omutnin-ska, przygotowanie do pracy z olbrzymimi pojemnikami, w ktrych na skal przemysow wytwarzano pestycydy. Robotnicy przemysowi nie byli ju tak tolerancyjni, kiedy popenialimy bdy. Nie znali prawdziwego celu naszych szkole: widzieli natomiast zadzierajcych nosa absolwentw uniwersytetw, ktrzy nigdy w yciu ciko nie pracowali. Wobec tego kazali nam szorowa podogi i czyci maszyny tak dugo, a uznali nas za dostatecznie godnych zaufania, abymy mogli razem z nimi sprawowa kontrol nad funkcjonowaniem zakadu. Mikroorganizmy, ktre hodowalimy w olbrzymich kadziach - takie jak Bacillus thungiensis - byy nieszkodliwe, jednak

169/905

skomplikowane procedury zwizane z ich wytwarzaniem stanowiy przygotowanie do przyszej pracy nad patogenami. Pynne kultury przesyano pomidzy rnymi budynkami za pomoc specjalnego systemu rur. Najwaniejsze byo dopilnowanie, aby kultury od pocztku do koca pozostaway niezanieczyszczone. Bezustannie wbijano nam do gw konieczno dokadnej sterylizacji maszyn i urzdze. Po powrocie do akademikw zbyt zmczeni i podekscytowani, eby zasn, wytchnienia szukalimy noc w miecie. Omutninsk stanowi spokojn spoeczno. Ludno mieszkajca w parterowych drewnianych domkach stojcych przy wskich uliczkach nie zdradzaa zainteresowania nasz dziaalnoci.

170/905

Mieszkacy rwnie mieli pewne dowiadczenia zwizane z produkcj broni. W XVII wieku Piotr Wielki wybudowa tutaj odlewni elaza, ktra produkujc prymitywne armaty dla carskiej armii, staa si jednym z pierwszych zakadw zbrojeniowych Rosji. Trzysta lat pniej wojskowa produkcja nadal dominowaa w Omutninsku. Wikszo mieszkacw miasteczka pracowaa w podupadajcym metalurgicznym kombinacie, produkujcym czci do karabinw i dzia artyleryjskich. Jeli nawet mieszkacy Omutninska nie interesowali si tym, co dziao si na ich podwrku, niektrzy z nas zaczli si zastanawia, w co si wpltalimy. Pijc wdk w jedynej restauracji w miasteczku, rozwaalimy, do jakiego rodzaju

171/905

pracy nas przygotowuj. Niektrzy modzi naukowcy byli dumni z udziau w tajnych rzdowych programach. Innych odpychaa perspektywa przeksztacania chorb w bro choby nawet za takim przedsiwziciem przemawiaa racja stanu. Wysoki i krzepki, pochodzcy z Syberii Wadimir Rumjancew, jeden z czterech absolwentw medycyny, ktrzy przybyli wraz ze mn z Tomska, zdradza objawy coraz ciszej depresji. Po powrocie z restauracji kad si na ku i popijajc wdk z butelki, godzinami wpatrywa si w sufit. Szkolenia zbliyy nas do siebie i atwiej byo mi rozmawia otwarcie z Wadimirem ni z pozostaymi czonkami grupy.

172/905

- Kanjatanie, jestemy lekarzami! wybuchn za ktrym razem. - Jak moemy to robi? Sam zadawaem sobie to pytanie. W Przysidze Lekarza Radzieckiego, ktr skadalimy, ukoczywszy studia, zobowizaem si pomaga chorym, nie szkodzi i trwa w pogotowiu we dnie, w nocy i w czasie wolnym od pracy. Na razie wypeniaem tylko trzeci cz tej przysigi. Ale polubiem prac w laboratorium, co cigno mnie do mudnej hodowli mikroorganizmw. Wyzwanie, jakie stanowio manipulowanie miniaturowym wiatem widocznym tylko pod mikroskopem, pocigao mnie bardziej ni wszystko, co dotd robiem. Wieczorami wypoyczaem z biblioteki ksiki i czytaem o chorobach tak

173/905

dugo, a kada z nich w mym umyle nabraa wyrazistych cech. Wiedziaem, e wyniki moich bada mog posuy do zabijania ludzi, jednak nie potrafiem pogodzi tej wiedzy z przyjemnoci czerpan z bada. Mniej wicej w czwartym miesicu szkole postanowiem uciec. Nie bya to miaa ucieczka - nie chciaem mie do czynienia z KGB ani wojskowymi zwierzchnikami, ktrzy pokadali we mnie tyle nadziei - i nie zdziwiem si zbytnio, kiedy prba ta zakoczya si niepowodzeniem. Pojechaem pocigiem do odlegego o pi godzin jazdy Kirowa i wysaem do ojca dugi list. Nie zwierzyem si rodzicom z mej misji, wspomniaem jedynie, e wie si to z tajn dziaalnoci wojskow. Sdziem, e gdy nadam list z dala od bazy, uda mi si

174/905

przechytrzy KGB, pomimo to jednak nie napisaem niczego wprost. Wierzyem, e ojciec potrafi odczyta midzy wierszami to, co trzeba. Zna przecie wojsko o wiele lepiej ode mnie. Podczas drugiej wojny wiatowej mj ojciec, Bajzak Alibekow, zosta siedmiokrotnie ranny. Odznaczony za mstwo podczas historycznej bitwy wojsk pancernych w rejonie Kurska, awansowa do rangi podpukownika milicji w A-ma Acie po czterech frustrujcych latach, ktre spdzi jako milicjant na wiejskim posterunku. Nasza rodzina moga poszczyci si znakomitym pochodzeniem: mj dziadek by komunistycznym bohaterem rosyjskiej wojny domowej. By pierwszym ludowym komisarzem spraw wewntrznych Kazachstanu, odpowiedzialnym za

175/905

bezpieczestwo w latach dwudziestych i trzydziestych. W starej stolicy Kazachstanu jedna z ulic nosi jego imi. By moe patronat tak wybitnego przodka otwiera przede mn jakie honorowe wyjcie z sytuacji. W licie prosiem ojca, eby zwrci si do marszaka Andrieja Greczki, wczesnego ministra obrony, jednej z najwaniejszych postaci wojskowego establishmentu, o moje przeniesienie. W tydzie pniej zatelefonowaem do ojca z Omutninska. - Jeste pewien, e tego chcesz? - spyta. - Tak - powiedziaem zdecydowanie. Moesz napisa marszakowi, e jeste weteranem wojennym, syn musi ci pomaga, wic chciaby, eby by bliej domu.

176/905

- To prawda - rozemia si. - Powoli przemieniam si w guchego starca. Nie spyta, co robi dla wojska. Pocztkowo protestowa, pniej jednak, usyszawszy cierpienie w moim gosie, przysta na napisanie listu. W miesic pniej do Ama Aty przyszed adresowany do ojca ciepy list. Drogi Towarzyszu Alibekow! - brzmiay jego pierwsze sowa. - Oddaj Warn cze za Wasz sub da Ojczyzny, rozumiem te Wasze yczenia w zwizku z synem. Jednak musicie wiedzie, e syn Wasz zosta wyznaczony do wykonywania bardzo wanych zada dla naszego kraju. To prawda, e syn zawsze powinien przebywa ze starzejcymi si rodzicami, ale macie przecie drugiego syna i crk, ktrzy mog spenia sw powinno.

177/905

Ojciec przeczyta mi list Greczki przez telefon. Nie potrafi! ukry wzruszenia: otrzyma list podpisany przez wielkiego marszaka! Tymczasem ja czuem si jak w puapce. Mimo to wkrtce poczuem si dumny list marszaka mi schlebia. Jeli sam minister obrony uwaa mnie za czowieka niezastpionego, czy miaem prawo protestowa? Powinienem raczej polubi uczestnictwo w tym tajnym klubie. Z tym wiksz energi przystpiem do nauki i przynajmniej na jaki czas opuciy mnie wtpliwoci. Ostatecznie aden z czonkw naszej grupy nie porzuci szkolenia. W kadym zaktku zamknitego kompleksu powstaway nowe budynki. Codziennie z pobliskiego obozu pracy autobusami

178/905

przywoono winiw z opatami i betoniarkami. Biopreparat podpisa tajne porozumienie z Ministerstwem Spraw Wewntrznych o zatrudnianiu winiw skazanych na wyroki powyej dziesiciu lat. Stanowili oni gwn si robocz, wznoszc nowe laboratoria biologiczne w caym kraju. Kadziono wanie fundamenty pod pilotaowy zakad, ktry mia zapocztkowa now er masowej produkcji broni biologicznych, zwany Budynkiem 107. Tempo budowy nie pozwalao na adne wtpliwoci stanowilimy czstk kluczowego programu obronnego pastwa. Wkrtce pojawiy si take inne powody, eby cieszy si z takiej kariery. Przed wyjazdem w marcu 1976 roku na Syberi,

179/905

aby obj nowe stanowisko, poznaem moj przysz on. vi*5 *; Kilka miesicy wczeniej w Ama Acie spotkaem Len Jemieszew, adn osiemnastoletni studentk jzykw obcych. Przyjechaem do domu po raz pierwszy od wyjazdu do Omutninska. Lena przyjania si z kuzynk, ktra zaprosia j na odbywajcy si w miecie koncert z okazji Dnia Armii Radzieckiej. Od razu mi si spodobaa. Miaa iskrzce si zielone oczy. Urodzia si w pobliu mojej rodzinnej wioski w Kazachstanie. Zanim przeniesiono j do Instytutu Jzykw Obcych w Ama Acie, Lena studiowaa fizyk - tote czya nas take pasja naukowa. Pobralimy si w sierpniu 1976 roku w paacu lubw w Ama Acie, a tradycyjne

180/905

kazachskie wesele oi odbyo si w domu mego ojca. Ju w czasie narzeczestwa Lena przestaa wypytywa mnie o prac. Miaa do wymijajcych odpowiedzi, e prowadz tajne badania. Pomimo to byem zaskoczony, e bez oporw przyja wie, i nasz pierwszy wsplny dom znajdowa si bdzie w Berdsku, odlegym syberyjskim miasteczku. Jak wyjania mi znacznie pniej, w owym czasie liczya si dla niej tylko satysfakcja z tego, e jestem oficerem najwyraniej wyrnianym za zasugi dla pastwa. Naukowo-Produkcyjna Baza w Berdsku, czyli Syberyjski Oddzia Instytutu Biochemii Stosowanej, bo tak brzmiaa oficjalna nazwa tej instytucji, okazaa si mi odmian po

181/905

pobycie w Omutninsku. Berdsk, oddalony od Moskwy o cztery tysice kilometrw, posiada jeden z najlepszych zespow w caym kraju. Pooony by w pobliu akademickiego Nowosybirska, gdzie prowadzono zaawansowane badania w dziedzinie inynierii, technologii i ekonomii. Kiedy Michai Gorbaczow, zapocztkowawszy pierestrojk, szuka odpowiednich wsppracownikw, wikszo ekonomistw i politologw pochodzia wanie z Nowosybirska. Nowa praca tak mnie pochona, e zupenie zapomniaem o kryzysie sumienia z poprzedniego lata. Biopreparat pragn uczyni z Berdska pierwowzr orodka badawczego poczonego z fabryk broni biologicznych. Wybudowany w latach szedziesitych, wykorzystywany by

182/905

gwnie jako rezerwowy zakad do skadania i wypeniania bombek zmutowanymi bakteriami, ktre miay by rozmnaane gdzie indziej. W miar rozwoju radzieckiego programu broni biologicznych taki podzia pracy sta si kopotliwy i nieefektywny. Berdsk nie mg zagwarantowa, e wytwarzane tutaj bombki bd stuprocentowo szczelne, co stanowioby zagroenie dla naszych onierzy. Pynne lub sproszkowane substancje zastpcze (symulujce) nie nadaway si do testw szczelnoci - potrzebne byy prawdziwe wirusy lub bakterie. Berdsk jednak nie posiada wasnego laboratorium ani zespou badawczego. Moskiewska centrala polecia zatem rozpocz budow i za granic zakupia odpowiedni sprzt do jego wyposaenia. Wraz z Rumjancewem pracowaem

183/905

nad programem, ktrego celem byo przeksztacenie zakadu w kompleks umoliwiajcy rozwj nowych technik produkcji broni biologicznych. Kiedy przybylimy na miejsce, zastalimy setki nieotwartych jeszcze pude z maszynami i sprztem laboratoryjnym. Byo to wyposaenie nowego laboratorium mikrobiologii, czekajce tutaijtg|i||&iecy. Tymczasem istniejcy zespl potrafi jedynie obsugiwa lini przemysow i nie mia pojcia, jak stworzy placwk badawcz. Wraz z Rumjancewem zbudowalimy laboratorium od zera. Zaplanowalimy rozkad pomieszcze, poczwszy od sterylnych stow a po lokalizacj zleww i miejsc, gdzie naleao doprowadzi instalacj wodn. Stopniowo rozpakowujc puda,

184/905

wyjmowalimy mikroskopy, probwki, inkubatory i inny sprzt sprowadzony ze wszystkich zaktkw wiata. Byy tam japoskie kadzie fermentacyjne, czeskie szklane butle i francuskie kolby. Wikszo sprztu pochodzia ze Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Naszym byym sojusznikom zawdziczalimy znacznie wicej, ni skonni bylimy przyzna publicznie. Fakt, i moglimy korzysta ze standardowych urzdze fermentacyjnych, wiadczy o podwjnej roli uywanego przez nas sprztu. W cigu niespena czterech miesicy przekazalimy zwierzchnikom w peni wyposaone laboratorium. W styczniu 1977 roku dowdca Berdska, pukownik Witalij Kundin, powrci z centrali Biopreparatu, przywoc dwie ampuki z

185/905

liofilizowan brucell, bakteri, ktrej ofiar pada ywy inwentarz, zwaszcza bydo. Ludzie zaraajcy si od zwierzt bruceloz, czyli gorczk maltask, cierpi na wysok temperatur, poty, bl garda, brzucha i biegunk. Choroba, nawet waciwie leczona, moe trwa miesicami, a niekiedy przechodzi w stan chroniczny. Moja wiedza o niej pochodzia nie tylko z ksiek - ojciec od szeregu lat cierpia na nawracajce ataki brucelozy, wywoujcej tak silne ble, e niekiedy nie mg porusza rkami. - Skoro mamy laboratorium, moemy je wykorzysta - rzeki wesoo Kundin. - Moe sprbujecie, co uda si wam z tym zrobi? W adnym z laboratoriw Biopreparatu nie produkowano paeczek brucelozy w znaczcych ilociach. Poywk najczciej

186/905

stosowan w tamtych czasach bya kazeina. W jakim podrczniku wyczytaem jednak o mieszaninie ekstraktu drodowego, witamin i substancji przyspieszajcych rozmnaanie, ktra w wypadku innych kultur daje lepsze wyniki. Wraz z Rumjancewem dugo eksperymentowalimy ze skadnikami, a odkrylimy waciwe proporcje. Po omiu miesicach zaprezentowalimy wyniki naszych bada: dziki nowej poywce moliwe byo szybkie rozmnaanie bakterii, pozwalajce na zastosowania bojowe. Moskwa bya zadowolona. Jeli chodzi o mnie, byo to osobiste osignicie - z ucznia przeksztaciem si w profesjonalist. Jesieni 1977 roku dostaem awans na porucznika i starszego asystenta. Zostaem take ojcem: Lena urodzia Mir, nasze

187/905

pierwsze dziecko, i ycie wydawao si nam wspaniae. Moje dochody stale rosy, cieszyem si uznaniem zwierzchnikw i zaczem wierzy, e w Zwizku Radzieckim znalazem dla siebie najlepsze z moliwych miejsc. W dwa lata pniej Lena znw zasza w ci, a ja zostaem szefem laboratorium w Berdsku. Kiedy Lena urodzia Alana, otrzymaem nowe zadanie: miaem powrci do Omutninska, eby opracowa metod przemysowej produkcji tularemii na potrzeby wojska. Powiedziano mi, e Budynek 107 jest ju gotowy.

Budynek 107

Omutninsk 1980 WOmutninsku praca wrzaa. Wszdzie powstaway nowe budowle, a najwaniejsz by nieskazitelny, szary dwupitrowy budynek, stanowicy modelowe laboratorium produkcji tularemii. Budynek 107 zaprojektowano tak, aby najgroniejsze mikroorganizmy nie przedostay si na zewntrz. Gdyby podnie dach i zajrze do rodka, okazaoby si, e struktura gmachu przypomina rosyjsk matrioszk, w ktrej znajduje si wiele podobnych, coraz mniejszych lalek. W najmniejszej z lalek, czyli w pomieszczeniu najbardziej

189/905

izolowanym od wiata zewntrznego, miecio si najwaniejsze laboratorium. Zewntrzna powoka Budynku 107 stanowia stref numer jeden. Miecia si tam administracja, komrka do spraw bezpieczestwa oraz laboratoria niepracujce nad niebezpiecznymi mikroorganizmami. Korytarze przemierzali pracownicy w biaych spodniach i laboratoryjnych kitlach. Poprzez okna wpadao dzienne wiato, na cianach wisiay zachcajce hasa w rodzaju Wykonajmy plan picioletni w cztery lata! czy Niech yje Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego!. W pierwszej strefie Budynku 107 mona byo spdzi cay dzie, nie zdajc sobie sprawy z tego, co dziao si gbiej.

190/905

W strefie drugiej mieciy si laboratoria, w ktrych pracowano nad materiaem patogennym. Znajdoway si tam skady, klatki ze zwierztami i sigajce a po dach szesnasto - i dwudziestotonowe kadzie fermentacyjne. Strefa trzecia, mieszczca si wewntrz drugiej, ukazywaa owoce naszej pracy inynieryjnej od 1973 roku: rzdy byszczcych stalowych wirwek, mynkw i suszarek. Zarwno druga, jak i trzecia strefa miay niezaleny system wentylacji. Gono pracujce generatory wtaczay powietrze przez rury znajdujce si w suficie, utrzymujc cinienie na poziomie nieco niszym ni w strefie zewntrznej, aby unikn przedostania si patogenw do strefy pierwszej. Z dysz umieszczonych na suficie rozpylany by nadtlenek wodoru. Specyficzny

191/905

zapach tego rdka dezynfekujcego na zawsze pozostanie w mej pamici. Zapach ten jest nie tylko wspomnieniem: kilkanacie lat pracy w laboratorium utlenio moje wosy na kolor ciemnoblond. By to wiat ukrytych, niewidocznych zagroe. Jeden faszywy krok, niezdarny ruch, bezmylny gest mogy sprowadzi nieszczcie i da pocztek koszmarowi. Wiedzielimy dostatecznie duo, aby obawia si niebezpieczestw drugiej i trzeciej strefy, bylimy jednak modzi i wydawao nam si, e jestemy niepokonani. Postrzegalimy siebie jako stranikw tajemnicy, ktrej nikt inny nie rozumie, wojownikw czy te kapanw tajemnego wyznania, ktrego rytuaw nie wolno ujawni.

192/905

W niedzielny marcowy wieczr 1983 roku w naszym mieszkaniu zadzwoni telefon. Ostronie podniosem suchawk, starajc si nie obudzi Leny. Dzwoni Nazil, jeden z szefw laboratorium, ktry mia nocny dyur w Budynku 107. - Musisz przyj natychmiast - powiedzia krtko. - Mamy problem. Pospiesznie ubraem si i ruszyem biegiem. Od razu skierowaem si do drugiej strefy. Korytarz zwany przejciem sanitarnym stanowi labirynt nieduych sterylnych pomieszcze. Wszedem przez szczelne drzwi strzeone zamkiem cyfrowym, otwierane albo przez odsunicie rygla, albo przez obrt cikiego koa, podobnie jak na okrtach podwodnych. Kody zmieniano co tydzie.

193/905

Rozebraem si, schowaem ubranie do jednej z szafek. W drugim pomieszczeniu za biurkiem siedziaa moda pielgniarka. Znalimy si z widzenia, na spacery chodzia z duym psem. Zawstydziem si, stanwszy przed ni zupenie nago. Ale ona nie daa po sobie niczego pozna. W milczeniu woya mi pod pach termometr i zbadaa kady centymetr kwadratowy mego ciaa, z zbami i dzisami wcznie. Jakiekolwiek krwawienie czy zadrapanie, nawet zacicie si przy goleniu, stanowio podstaw do niewpuszczania mnie dalej. Szum wentylatorw stawa si goniejszy, kiedy przechodziem przez kolejne pomieszczenia, kompletujc poszczeglne elementy kombinezonu zabezpieczajcego przed zaraz: biae skarpetki, kalesony,

194/905

baweniany kitel, respirator, okulary ochronne, buty i rkawiczki. Przy wychodzeniu wszystko to naleao robi w odwrotnym porzdku, cho rkawice zawsze zdejmowano na samym kocu. Nawet po kilku latach wprawy przebranie zajmowao mi pitnacie minut. Tamtej nocy zrobiem to jednak szybciej ni zazwyczaj. Nazil czeka na mnie w strefie drugiej. Ruszylimy korytarzem, a on opowiedzia mi, co si stao. Cinienie powietrza w przewodach, dostarczajcych kulturom tularemii tlen, zaczo gwatownie spada. Przed godzin pracowaa tam jedna z techniczek, ale posza ju do domu. By moe zapomniaa ustawi zawory w pierwotnym pooeniu. Bya jedenasta wieczr. Stanlimy przed pomieszczeniem, w ktrym nastpi spadek

195/905

cinienia tlenu, Nazil zawaha si przy drzwiach. - Nie martw si - powiedziaem - wracaj do laboratorium. Poradz sobie. Uspokojony ruszy korytarzem. Otworzyem drzwi i zrobiem kilka krokw. W rodku byo ciemno jak w grobie. Signem do kontaktu. Kiedy udao mi si go znale, spojrzaem pod nogi. Zamarem. Staem w kauy pynnej tula-remii. Substancja bya mlecznobrzowego koloru - najwysze stenie. Kaua miaa tylko kilka milimetrw gbokoci, ale wystarczyoby to w zupenoci do zaraenia wszystkich obywateli Zwizku Radzieckiego. Zawoaem Nazila i usyszaem, e biegnie do mnie korytarzem.

196/905

Staem zaledwie p metra od drzwi, ale nie mogem si ruszy. Gdybym prbowa si wycofa, zarazki wydostayby si na korytarz i skaziy ca stref. Starajc si zachowa spokj, poleciem Nazilowi, eby szybko przynis rodki odkaajce - wszystko jedno jakie. Signem za siebie i zapaem butelk z wod utlenion, ktr poda mi przez drzwi. Wylaem roztwr na obuwie. Wrcza mi kolejne butelki, a ja oblewaem nimi buty, powoli zbliajc si do drzwi. Kiedy wyszedem na korytarz, nadbiegli naukowcy z innych sektorw strefy, zaalarmowani zamieszaniem. Spadek cinienia powietrza sprawi widocznie, e roztwr z bakteriami wykipia, przedostajc si na zewntrz przez system filtrw. Zamknem

197/905

drzwi i poleciem zdezynfekowa wszystko, czego dotykaem, a take cae pomieszczenie. Ruszyem do przejcia sanitarnego, zdjem buty i ochronne ubranie, wziem prysznic ze rodkiem dezynfekujcym i poddaem si krtkiemu badaniu przez pielgniark. Zapewnia mnie, e wszystko jest w porzdku. W milczeniu mylaem o swoim szczciu. Usiowaem wyobrazi sobie, co by si stao, gdybym na liskiej pododze utraci rwnowag. Cho tularemia zazwyczaj nie jest chorob mierteln, my pracowalimy nad znacznie bardziej zjadliwymi szczepami ni te, ktre wystpuj w przyrodzie. Kiedy spotkalimy si w strefie pierwszej, poleciem Nazilowi i innym, eby zayli

198/905

antybiotyki, ktre mielimy pod rk w razie wypadku. Udaem si do biura i zatelefonowaem do Sawy Jermoszyna, szefa specjalnego oddziau KGB w Omutninsku. Pniej Sawa pracowa ze mn w moskiewskiej centrali Biopreparatu. Najwyraniej wyrwaem go z gbokiego snu. - Przepraszam, e budz - powiedziaem chciaem tylko przekaza, e niewielka ilo tularemii wydostaa si dzi w nocy w Budynku 107. Nie spodziewaem si, e poczyni jakie kroki, ale regulamin wymaga informowania KGB o najmniejszych odstpstwach od rutynowych dziaa.

199/905

- Czy kto zosta poszkodowany? - spyta sennym gosem. - Nie, wszystko w porzdku - cignem pogodnym tonem. - Wszystko posprztalimy. Nie zostao dla was nic do roboty. Spojrzaem na zegarek i odoyem suchawk. Dochodzia druga nad ranem. Bez sensu byo telefonowa do Moskwy o takiej porze. Postanowiem zaczeka do rana i zmczony, z ulg, poszedem do domu. - Jaki wypadek? - spytaa psenna Lena, kiedy cicho wszedem do sypialni. - Nic wanego - powiedziaem. - pij. Nastpnego dnia w porze drugiego niadania odebraem telefon od mocno zdenerwowanego Kalinina.

200/905

- Usiowaem znale was przez cay ranek, wci mwi mi, e jestecie na jakim zebraniu - krzycza. - Jak moecie przesiadywa na zebraniach, kiedy z waszego budynku wydostaje si tularemia?! Jermoszyn najwyraniej lepiej zna przepisy ni ja. Mia obowizek informowania zwierzchnikw o kadym wypadku i natychmiast po naszej rozmowie skontaktowa si z szefem KGB odpowiedzialnym za rejon Kirowa. Nie przyszo mi do gowy, e o takim niefortunnym, lecz drobnym incydencie naley poinformowa gr. Tymczasem szef KGB zatelefonowa do swych moskiewskich zwierzchnikw, ktrzy z kolei wczesnym rankiem skontaktowali si z Kalininem.

201/905

Wwczas historia zostaa ju powanie znieksztacona. Bez wzgldu na to, co zaspany Jermoszyn naopowiada swemu przeoonemu, przeobrazia si w katastrof zagraajc caemu regionowi. Usiowaem uspokoi Kalinina, ale nie chcia mi wierzy. Pokada absolutn wiar w KGB. - Jutro wysyam do was kogo pierwszym porannym pocigiem - powiedzia gniewnie i odoy suchawk. Nastpnego ranka udaem si na stacj po generaa Lwa Kluczerowa, szefa zarzdu naukowego Biopreparatu. Genera mia tak min, jakby przez ca drog kipia z wciekoci.

202/905

- Bez wzgldu na to, co staracie si ukry powiedzia, czerwieniejc ze zoci - wiedzcie, e si to wam nie uda. Zaprosiem go do biura i po kolei przedstawiem zdarzenia z poprzedniego dnia. Kluczerow nieco zmik i wyglda na udobruchanego. Przekona si przecie na wasne oczy, e nikt nie zachorowa. Nikt z wyjtkiem mnie. Pod koniec wizyty Kluczerowa dostaem dreszczy, a fala mdoci sprawia, e miaem ochot ukry twarz w doniach. To zazibienie, pomylaem. Zbyt ciko pracuj. Jednak czuem si gorzej ni przy najciszym zazibieniu, twarz rozpalaa mi gorczka.

203/905

- Co si z wami dzieje? - spyta Kluczerow znacznie przyjaniejszym tonem. - Wygldacie, jakbycie zaraz mieli umrze. Umiechnem si blado. - To tylko przezibienie - odparem. - Miaem cik noc. Napij si gorcej herbaty. Wrciem do domu natychmiast po wyjedzie generaa. Wiedziaem, e co jest nie tak: tularemia zaczyna si od objaww przypominajcych gryp i szybko atakuje cay organizm. W domu od razu skierowaem si do podrcznej biblioteki medycznej i wyjem z niej wszystkie ksiki o chorobach zakanych. Antidota nie byy moj specjalnoci. Usiowaem rozwanie przemyle nastpny krok.

204/905

Gdyby dowiedzieli si o tej historii Kluczerow, Kalinin i inni, znalazbym si w znacznie gorszym pooeniu ni obecnie. Oskaryliby mnie o prb zatuszowania wypadku i z pewnoci zadaliby sobie pytanie: c to za naukowiec, ktry w takiej sytuacji nie zay waciwych antybiotykw? Nazilowi i innym poleciem zay antybiotyki, sam jednak - z niewyjanionych powodw - tego nie uczyniem. Czuem si upokorzony i zagubiony. Opuszczajc Budynek 107 tamtej nocy, zostaem cakowicie zdezynfekowany. Do zaraenia si chorob wystarczya sekunda. Ale kiedy to si stao? I wtedy zrozumiaem: zdejmujc mask i ochronny kaptur, musiaem musn twarz, a setka komrek, mniejszych

205/905

ni drobinka kurzu, przedostaa si przez niewidoczne goym okiem zadrapanie skry. Mogem spokojnie pozosta w domu - nie istniao niebezpieczestwo zaraenia Leny i dzieci. Tularemi mona si zarazi, wdychajc j wraz z powietrzem lub przyjmujc z pokarnjem albo poprzez zadrapania i rany na skrze. Rzadko przenosi si z jednej osoby na drug bezporednio, mog j jednak przenosi pchy, kleszcze, szczury i inne gryzonie pniej przez niewidoczne goym okiem otarcia skry przedostaje si do krwiobiegu. Choroba zaczyna si od nagej gorczki, dreszczy i niezwykle silnego blu gowy. Bakterie rozmnaaj si szybko, zajmuj wzy limfatyczne i odlege organy, cznie z wtrob i ledzion.

206/905

Nawet po pojawieniu si w latach czterdziestych skutecznych antybiotykw tularemi nadal uwaano za idealn bro na polu walki z uwagi na szybko, z jak zapenia szpitale nieprzyjaciela - personel medyczny nie potrafi poradzi sobie z tak du liczb pacjentw wymagajcych intensywnej opieki. Antybiotyki zastosowane niezwocznie mog zahamowa rozprzestrzenianie si choroby w organizmie i zabi bakterie w cigu kilku dni. Im pniej zostan podane, tym bardziej przedua si cierpienie ofiary. Szczeglnie ostre infekcje mog trwa miesicami. Za najlepszy rodek przeciw tularemii uwaa si tetracyklin, nie miaem jednak pojcia, jak poradzi sobie ona ze szczepem

207/905

opracowanym w naszym laboratorium. Niektrych szczeglnie wirulentnych bakterii nie mona pokona dostpnymi antybiotykami, co prowadzi do zgonu. Zatelefonowaem do ony przyjaciela, lekarki z pobliskiego szpitala, i powiedziaem, e natychmiast potrzebuj tetracykliny. W normalnych okolicznociach nieodzowna byaby recepta, jednak w maym miasteczku atwo byo obej takie formalnoci. - Ile? - spytaa, nie wyraajc najmniejszego zdziwienia. Dokonaem szybkich oblicze i poprosiem o dawk trzykrotnie wysz ni normalna. Powszechna tajno obowizujca w Zwizku Radzieckim dziaaa na moj korzy. W Stanach Zjednoczonych uzyskanie duej iloci tetracykliny nie

208/905

poszoby tak gadko bez wiarygodnego uzasadnienia. Poprosiem j, eby nikomu o tym nie mwia. Postanowiem zastosowa terapi szokow. Jeli to by nie podziaao, musiabym zgosi si do szpitala. Leczenie samego siebie stwarzao pewne ograniczenia. W godzin pniej ona przyjaciela przysza z olbrzymi awok, torb, z jak w Rosji kobiety chodz po zakupy na wypadek, gdyby akurat rzucili towar. Drzwi otworzya Lena. Ja siedziaem na krzele zbyt saby, eby si poruszy. Wieczorem gorczka powoli zacza spada. Nastpnego dnia zatelefonowaem do pracy, e jestem chory, i zostaem w domu. W rod lub czwartek, trzy dni po kontakcie z bakteriami, poczuem si lepiej,

209/905

cho jeszcze przez dziesi dni braem wysokie dawki tetracykliny. Do pracy powrciem w nastpny poniedziaek. Kiedy Lena spytaa mnie, co si stao, odparem, e to niegrona infekcja po wypadku z jak substancj w laboratorium. Nic nie wiedziaa o tularemii, bo nigdy nie opowiadaem o swoich zajciach. Udawaa, e uspokoiy j moje zapewnienia, cho po naszej ucieczce ze Zwizku Radzieckiego wyznaa, jak bardzo obawiaa si o moje ycie. Wypadek udao mi si zatuszowa, jednak stanowi przypomnienie o konsekwencjach pracy w naszej brany.

Wypadek w Swierdowsku

Swierdowsk 1979 aden nard nie moe by tak nieroztropny, aby umieszcza fabryk broni biologicznych w pobliu miasta, w ktrym mieszka ludno cywilna Raymond Zilinskas, amerykaski mikrobiolog, fragment raportu z 1980 roku na temat swierdowskiego wypadku. Biopreparat stanowi najpilniej strzeon tajemnic zimnej wojny. Sie laboratoriw bya tak tajna, e ich pracownikom nie zdradzono, nad czym pracuj inne laboratoria ani gdzie si znajduj. Jednak nawet w najbardziej tajnej organizacji pracuj ludzie.

211/905

Plotki, wspzawodnictwo i zwyka ciekawo sprawiay, e zawsze wiedzielimy wicej, ni przypuszczali nasi zwierzchnicy. I w kocu wszyscy poznalimy prawd o Swierdowsku. Najpierw usyszaem o tej sprawie w typowy sposb, ktry moe czowieka doprowadzi do szau. By czerwiec 1979 roku, dwa miesice po wypadku, a ja pracowaem na Syberii i wszystko szo nie po mojej myli. Nieliczne sukcesy jawiy mi si jako niewane i niepotrzebne. Pomimo sw uznania z Moskwy byem przekonany, e moja kariera naukowa zmierza donikd. Wydawao mi si, e wiat poszed inn drog. Oprcz Leny nie miaem nikogo, komu mgbym si zwierzy, dopki nie poznaem sympatycznego pukownika z kwatery

212/905

gwnej, ktry przyjecha do Berdska na inspekcj. Oleg Paww nalea do ludzi, ktrzy nad kieliszkiem wdki zapominaj o sprawach urzdowych i lubi si zwierza. W ktry pitek, po dniu spdzonym na nucych dyskusjach o budecie laboratorium, spyta, czy w okolicy s miejsca, gdzie, jak si wyrazi, mona rozkoszowa si prawdziw Syberi. Powiedziaem mu, e nasi pracownicy zazwyczaj spdzaj niedzielne popoudnia na pikniku nad poblisk rzek. W dni powszednie nie ma tam ywej duszy. - wietnie! - ucieszy si. - Wemiemy jaki prowiant. By pikny, ciepy, letni dzie. Nadbrzeny park by zupenie pusty, brzozy agodnie koysay si na wietrze. Paww

213/905

rozebra si i z okrzykiem radoci wskoczy do wody. Zrobiem to samo, z zainteresowaniem przygldajc si, jak niczym dziecko pluska si w lodowatym strumieniu. Wyszlimy na brzeg, wytarlimy si, ubrali, po czym wyjlimy jajka na twardo, kiebas, chleb i cebul. Paww przynis ponadto flaszk wdki i dwa kieliszki. Usiedlimy w cieniu, bogo rozkoszujc si przyrod. W Rosji kieliszek wdki stanowi zaproszenie do zwierze. Zaczem opowiada o swoich kopotach. - Niczego tutaj nie osign - mwiem zawsze brakuje naukowcw, a i tak nie robimy nic istotnego. Chciabym, eby dali nam co powanego do roboty.

214/905

Paww wychyli kieliszek jednym haustem i postawi go na ziemi. - Nie bdcie idiot - rzek. Byem zbyt zdumiony, eby cokolwiek powiedzie. - Dam wam dobr rad - cign. - Nigdy nie pragnijcie czego zanadto, bo yczenie moe si speni. Pomylaem, e wdka rozwizaa mi jzyk i staem si zbyt szczery, zwaszcza wobec przedstawiciela kwatery gwnej. Chciaem zachowa twarz. - Nie powinienem wicej pi - stwierdziem w nadziei, e Paww umiechnie si i zmieni temat. Ale on si nie umiechn. - Wiecie o Swierdowsku, prawda? - spyta nagle.

215/905

Zastanawiaem si, co odpowiedzie. Wikszo z nas nieoficjalnie wiedziaa o istnieniu wojskowego zakadu produkujcego bro biologiczn na wschodnim pogrzu Uralu. Zakady wybudowano po wojnie na podstawie japoskich planw znalezionych w Mandurii. - Wiem, e pracuj nad wglikiem - powiedziaem. - Czy mieli jakie osignicia? Zirytowany potrzsn gow. - Nic wam nie wiadomo? Tam by wypadek. - Jaki wypadek? Nala sobie nastpny kieliszek, wypi i umiechn si figlarnie. - Jestecie zbyt modzi, eby sucha takich rzeczy. Poprosiem, eby zdradzi mi co wicej, ale odmwi.

216/905

- Nie mog, jeli jeszcze o tym nie wiecie powiedzia z rozpacz w gosie. - Wspomniaem o tym tylko dlatego, eby pokaza wam, jakie macie szczcie, e nie robicie tego, co bycie chcieli, tych wanych rzeczy, ktre oni robili w Swierdowsku. Jestecie czowiekiem modym, szczliwym, macie rodzin. Jest do powodw, eby nie by przesadnie ambitnym. Nala sobie trzeci kieliszek. T kolejk postanowiem opuci. - C za idioci! - wybuchn po dugim milczeniu. - Zabili-mnstwo ludzi. Paww wrci do Moskwy po kilku dniach papierkowej roboty w Berdsku. By ostrony i ani razu nie wspomnia ju o Swierdowsku.

217/905

Opinia publiczna dowiedziaa si o niektrych szczegach tej historii w kilka miesicy pniej. W listopadzie 1979 roku rosyjskie antyradzieckie pismo wydawane przez emigrantw w RFN zamiecio informacj, e w zakadach usytuowanych na poudniowy zachd od Swierdowska doszo do wybuchu, w wyniku ktrego w kwietniu ubiegego roku nad miastem zawisa chmura mierciononych bakterii, zabijajc tysic osb. Zachodnie agencje informacyjne podchwyciy t histori, cytujc take przedstawicieli amerykaskiego wywiadu, ktrzy dowodzili, e wypadek stanowi oczywisty dowd pogwacenia przez Zwizek Radziecki Konwencji o zakazie broni biologicznych z 1972 roku.

218/905

Moskwa wszystkiemu zaprzeczya. Agencja TASS 12 czerwca 1980 roku opublikowaa oficjalny komunikat, w ktrym stwierdzono, e w rejonie Swierdowska doszo jedynie do naturalnego wystpienia wglika u zwierzt domowych. Przypadki skrnej oraz jelitowej postaci wglika wystpiy take u ludzi, poniewa uboju zwierzt nie zawsze dokonywano zgodnie z przepisami weterynaryjnymi - gosi komunikat, informujcy ponadto, e wszyscy pacjenci powrcili do zdrowia w miejscowych szpitalach. Naturalnie byo to kamstwo. Niemiecki magazyn i amerykaski wywiad miay racj, e wydarzy si wypadek, ale wiele szczegw podano nieprecyzyjnie. Przed upywem roku kady pracownik

219/905

Biopreparatu wysokiego szczebla wiedzia, e w Swierdowsku stao si co strasznego. Oficjalnie nie mwio si o tym, jednak wieci rozchodziy si lotem byskawicy. Dowiedziaem si o wszystkim od ludzi, ktrzy pracowali w zakadzie w okresie, kiedy wydarzy si wypadek, oraz od oficerw odpowiedzialnych za zatuszowanie sprawy. Moje zainteresowanie Swierdowskiem nie wynikao z czystej ciekawoci. Musielimy wiedzie, co si stao, eby zawczasu przygotowa si na wypadek podobnej katastrofy. W miar jak awansowaem w Systemie, w podlegych mi jednostkach zastosowaem zabezpieczenia, ktrych brak doprowadzi do swier-dowskiej tragedii. W owym czasie ani Oleg Paww, ani ja nie moglimy przypuszcza, e swier-dowski

220/905

wypadek przyspieszy mj awans. Nie tylko pchn mnie w kierunku powanych bada, na ktrych tak mi zaleao, ale nakreli nowe cele Biopreparatu, ku ktrym podalimy przez nastpn dekad. W ostatni pitek marca 1979 roku w swierdowskim zakadzie, produkujcym bro biologiczn, technik z suszarni wglika w kompleksie numer 19 przed wyjciem z pracy zostawi na kartce informacj dla przeoonego: Wyjem zatkany filtr. Trzeba zaoy nowy. Kompleks numer 19 by najwikszym zakadem podlegym Biopreparatowi. Pracowano tam przez dwadziecia cztery godziny na dob, na trzy zmiany, wzbogacajc radziecki arsena o laseczki wglika w formie sproszkowanej (suchej). Sfermentowane

221/905

kultury wglika naleao osuszy przed przeksztaceniem w lotny py wykorzystywany w aerozolach. W zwizku z tym w powietrzu zawsze unosiy si zarodniki. Pracownikw regularnie szczepiano, ale przed wydostaniem si wglika na zewntrz chroniy jedynie due filtry, zamocowane na kocach przewodw wycigowych. Po kadej zmianie zatrzymywano wielkie suszarki i dokonywano pobienego przegldu maszyn. Zatkany filtr nie by rzecz wyjtkow, jednak natychmiast naleao go zastpi nowym. Podpukownik Nikoaj Czernyszow, szef popoudniowej zmiany, pragn rwnie szybko znale si w domu jak robotnicy. Wojskowy regulamin wymaga, aby podpukownik zapisa informacj o

222/905

niesprawnym filtrze w dzienniku, by moe jednak nie uwaa notatki laboranta za wan albo po prostu by przemczony. Kiedy do pracy przyszed jego zastpca, zajrza do dziennika. Nie dostrzegajc niczego niepokojcego, poleci uruchomi maszyny. Przez przewody wycigowe w nocne powietrze zacz wydostawa si drobny py, zawierajcy paeczki wglika i rodki chemiczne. Zanim ktry z robotnikw zauway brak filtra, mino kilka godzin. Szef zmiany poleci zatrzyma maszyny i nakaza zaoy nowy filtr. Poinformowano o tym fakcie zwierzchnikw, nikt jednak nie zawiadomi wadz miasta ani Ministerstwa Obrony w Moskwie.

223/905

W cigu nastpnych kilku dni zachorowali wszyscy pracownicy zakadw ceramicznych, znajdujcych si po przeciwnej stronie ulicy, w ktr to stron feralnej nocy wia wiatr. W cigu tygodnia niemal wszyscy umarli. W tym czasie szpitale przyjmoway dziesitki pacjentw z innych rejonw miasta, ktrzy pracowali w pobliu zakadu zbrojeniowego. Co dziwne, wrd ofiar byo niewiele kobiet i dzieci. W wiele lat pniej zachodni specjalici zastanawiali si, czy w Zwizku Radzieckim przypadkiem nie wyprodukowano broni rozrniajcej pe i atakujcej jedynie dorosych mczyzn. Tymczasem prawda wygldaa tak, e kobiety rzadko pracoway na nocn zmian, a w

224/905

pitkow noc niewiele dzieci bawio si na ulicach. Zachodni naukowcy, ktrzy dokonali analizy dostpnych danych, orzekli, e do wypadku doszo we wtorek, 3 kwietnia, lub w rod, 4 kwietnia, poniewa pierwsze zachorowania wystpiy dopiero w dwa lub trzy dni pniej, co odpowiadaoby zwyczajowemu okresowi inkubacji wglika. Ta argumentacja dowodzi, jak znakomicie Zwizek Radziecki potrafi manipulowa faktami i jak dobrze udao si ukry prawd. Mj kolega naukowiec utrzymuje, e wypadek wydarzy si w pitek, 30 marca 1979 roku. By wwczas w Swierdowsku i przypomina sobie, e o pierwszej miertelnej ofierze wglika - robotniku o nazwisku Nikoaj ew - dowiedzia si w poniedziaek.

225/905

Fakt, i wypadek wydarzy si w pitek, wyjania, dlaczego robotnicy spieszyli si do domw i dlaczego tamtego wieczora tak wielu ludzi zarazio si, idc do pobliskiego baru. Niewykluczone, e KGB, tuszujc ca spraw, dokona zmiany dat w kartach chorobowych pierwszych ofiar. Ostatni przypadek odnotowano 19 maja. Przywdcy Zwizku Radzieckiego utrzymywali pniej, e zarazio si 96 osb, z czego 66 zmaro. Naukowcy pracujcy w owym czasie w Swierdowsku mwili mi, e zmaro 105 osb, prawdziwych danych jednak chyba nigdy nie poznamy. Pewne jest tylko, e byo to najwiksze masowe zakaenie pucn postaci wglika w tym stuleciu. Moskwa nie moga mie zudze co do przyczyn epidemii. O bdzie Czer-nyszowa

226/905

doniesiono niezwocznie po pojawieniu si pierwszych ofiar miertelnych. Delegacja, na ktrej czele sta genera Jefim Smirnow, szef XV Zarzdu, tydzie po incydencie udaa si do Swierdowska specjalnym samolotem. W jej skad wchodzi take Piotr Burgasow, zastpca ministra zdrowia i czonek radzieckiej Akademii Nauk. Burgasowowi towarzyszy zesp piciu lekarzy - jednak metody dziaania w sytuacji kryzysowej okrelia troska rzdu o zachowanie cisej tajemnicy. Nie chciano wywoa paniki ani alarmowa osb niewtajemniczonych. Mieszkacw Swierdowska poinformowano, e zgony wywoane zostay spoyciem skaonego misa, sprzedawanego wprost z ciarwki na nielegalnym targu. Wydrukowano ulotki odradzajce obywatelom

227/905

korzystanie z nieoficjalnych rde ywnoci. Schwytano i zabito ponad sto bezpaskich psw, ktre rzekomo zjady resztki skaonego misa. Tymczasem wok kompleksu przemysowego pojawili si wojskowi wartownicy, a oficerowie KGB, przebrani za lekarzy, odwiedzali domy ofiar i wystawiali faszywe akty zgonu. Bez wzgldu na to, czy mieszkacy co podejrzewali, wojsko i KGB uczyniy wszystko, eby w miecie panowa spokj. Donald E. Ellis, profesor fizyki z Northwestern University, ktry w owym czasie przebywa w Swierdowsku, donosi, e nie zauway nic niezwykego. Nie wykluczam, e co mogo si wydarzy - powiedzia w wywiadzie dla New York Timesa w rok pniej - jednak myl, e ja albo moja ona dostrzeglibymy

228/905

dziaania zmierzajce do ochrony nas przed niebezpieczestwem. Tymczasem... niczego takiego nie zauwaylimy. Mieszkacy od dziesicioleci yli za grub kurtyn bezpieczestwa, otaczajc cae miasto. Od zakoczenia drugiej wojny wiatowej Swierdowsk, nazwany tak na cze bolszewickiego przywdcy, stanowi serce radzieckiego przemysu zbrojeniowego. Produkowano tutaj czogi, rakiety z gowicami jdrowymi i inne rodzaje broni, rwnie biologicznych. W 1958 roku w pobliskich zakadach w Czelabisku wydarzy! si powany wypadek jdrowy. Szczegy s niejasne, jednak zarwno rda zachodnie, jak i komunistyczne wskazuj, e doszo do uszkodzenia reaktora, a radioaktywna chmura skazia obszar wielu tysicy

229/905

kilometrw kwadratowych. Ewakuowano dwanacie wiosek. Tote determinacja, z jak radzieckie wadze przystpiy do dementowania doniesie o swierdowskim wypadku, nie powinna dziwi. Wyznanie prawdy postawioby przywdcw w bardzo niezrcznej sytuacji i wywoaoby midzynarodowy kryzys, a wielu z nich przecie w ogle nie wiedziao o istnieniu zakadw produkujcych bro biologiczn. Pocztkowo nie byo jasne, czy zatuszowanie tej sprawy si powiedzie. Dowdcy wojskowi obawiali si, e nie poradz sobie z rozmiarami klski. - Nie moglimy zrozumie, dlaczego ludzie wci umierali - zwierzy mi si po latach pewien genera. - Zaoylimy, e byo to jednorazowe wystawienie na dziaanie

230/905

wglika, e w cigu kilku dni bdzie po wszystkim. Tymczasem ludzie umierali jeszcze w miesic pniej. Prba zatuszowania tej sprawy przyczynia si do przeksztacenia powanego wypadku w lokaln epidemi. Miejscowy sekretarz KPZR, ktrego najwidoczniej poinformowano, e z fabryki wydostay si niebezpieczne substancje, poleci robotnikom polewa wod drogi, dachy i drzewa. Dziaania te jeszcze bardziej rozprzestrzeniy zarodniki wglika, ktre zostay porwane przez prd wody i powietrza. Py z bakteriami roznosi si po miecie, w szpitalach pojawiy si nowe ofiary z czarnymi, wrzodziejcymi obrzkami na skrze. Skrna posta wglika, ktr zarazi si mona poprzez zadrapanie lub przecicie

231/905

naskrka, wystpuje we wszystkich wiejskich regionach wiata, zwaszcza tam, gdzie hoduje si duo byda, owiec i kz. Jest to najbardziej rozpowszechniona posta, pod jak wystpuje wglik. Choroba rzadko koczy si mierci, jeli w por poda si antybiotyk, na przykad penicylin. Rosjanie chorob t okrelaj mianem syberyjskiego wrzodu, poniewa objawia si w postaci nieduych czarnych krost na skrze. Wybuch epidemii skrnej postaci wglika nie by w tym regionie niemoliwy, jednak nie tumaczy, dlaczego zachorowao i zmaro a tylu robotnikw, ktrzy nie mieli kontaktu ze zwierztami. Spory wglika mog przetrwa nawet wiele lat - dziesiciolecia - w upionym stanie. Zwierzta zaraaj si, spoywajc

232/905

skaon ywno. Zarodniki oywaj i zaczynaj si dzieli w cigu kilku godzin od chwili dostania si do organizmu zwierzcia, powracajc do formy zarodnikowej po, zetkniciu si z tlenem lub gdy zwierz zdycha. Ludzie obojga pci stykajcy si ze zwierztami - rzenicy, garbarze, farmerzy, robotnicy w fabrykach przemysu wkienniczego - zakaaj si poprzez drobne zadrapania na skrze, wdychajc spory, pijc skaon wod albo, w rzadkich wypadkach, spoywajc skaone miso. Zwizek Radziecki w oficjalnych komunikatach utrzymywa, e chorob wywoao wanie skaone miso. Lekarze pokazywali zdjcia ofiar, ktre miay wiadczy o tym, e zaatakowany zosta ukad pokarmowy - czyli posta wglika najrzadziej

233/905

wystpujca (mniej ni jfeden procent wszystkich zachorowa). Nie mona byo jednak zatai wystpowania postaci pucnej o najwyszej miertelnoci. Do zaraenia wglikiem wystarczy od dziesiciu do dwudziestu tysicy zarodnikw, ilo mikroskopijna. Te same bakterie rozwija si bd odmiennie w zalenoci od sposobu, w jaki przedostay si do organizmu. O wiele groniejsze ni poprzez skr jest zaraenie si wglikiem rozpylonym w powietrzu. Wziewna posta choroby po raz pierwszy zostaa opisana na pocztku XIX wieku, kiedy robotnicy fabryki tekstyliw zarazili si ni w trakcie wdraania nowego procesu produkcji weny. Posta t niekiedy okrela si mianem choroby sortownikw weny.

234/905

Kiedy tylko zarodniki wglika znajd si w organizmie, uaktywniaj si i zaczynaj si rozmnaa. Mija kilka dni, zanim bakterie zaczn wytwarza toksyny, ktre, mwic najprociej, przyczepi si do bony komrkowej i uniemoliwi biaym krwinkom zwalczanie choroby. To toksyna, a nie sama bakteria, odpowiada za wyniszczenie organizmu i mier. Jeli ofiar wglika leczy si od siedmiu do dziesiciu dni wysokimi dawkami penicyliny, zazwyczaj podawanej doylnie, szans przeycia sigaj niemal stu procent. Ale antybiotyki niewiele mog zdziaa w walce z wytwarzan przez wglika toksyn. Prbowano stosowa poczenie penicyliny i streptomycyny, jednak rokowania w takich przypadkach s na og niekorzystne.

235/905

Najpowaniejszym konsekwencjom zakaenia wglikiem mona przeciwdziaa, podajc penicylin jeszcze przed wystpieniem pierwszych objaww chorobowych. Powiedziano mi, e po swierdowskim wypadku, kiedy tylko pojawiy si pierwsze ofiary, tysicom mieszkacw przepisano antybiotyki i szczepionki, lecz zazwyczaj byo ju zbyt pno - ludzie cierpieli na wysok gorczk, mieli pytki oddech i wyrane ciemne obrzki na piersiach i karku, wiadczce o zakaeniu postaci pucn wglika. Swierdowski wglik, nalecy do radzieckiego arsenau broni, by najsilniejszym z kilkudziesiciu odmian opracowanych przez wojskowych naukowcw. By to tak zwany Wglik 836. Na ironi*gakrawa

236/905

fakt, e uzyskano go bezporednio po innym wypadku. W 1953 roku nieszczelno instalacji w zakadach bakteriologicznych w Ki-rowie spowodowaa przedostanie si wglika do miejskich ciekw. Wadimir Sizow, wojskowy biolog, ktry odkry ten szczep, w wiele lat pniej zacz pracowa w Biopreparacie i opowiedzia mi t histori. Wedug Sizowa nieznana ilo wglika w pynnej postaci przypadkowo wydostaa si z uszkodzonej kadzi w kirowskich zakadach. Kiedy zauwaono wyciek, natychmiast przeprowadzono gruntown dezynfekcj ciekw, wkrtce jednak okazao si, e nosicielami wglika s gryzonie. Odtd dezynfekcje przeprowadzano regularnie, cho choroba bezustannie czaia si w podziemiu. W 1956 roku

237/905

Sizow odkry, e jeden ze schwytanych gryzoni jest nosicielem nowego szczepu, znacznie groniejszego ni pierwotny. Wojsko natychmiast polecio przeprowadzi badania nad nowym szczepem. W kocu trafi on do gowic pociskw SS-18, wycelowanych w stolice zachodnich pastw. Trudno dzi dokadnie zrekonstruowa wydarzenia z gorczkowych tygodni kwietnia i maja 1979 roku w Swierdowsku, midzy innymi dlatego, e KGB tak znakomicie wypeni swoje zadanie. Od wojskowego personelu, ktry bra udzia w zatuszowaniu tej sprawy, wiem, e zwoki ofiar poddawano kpieli w rodkach dezynfekujcych, a wikszo danych zniszczono, cznie z kartami chorobowymi ze szpitali oraz dokumentami sporzdzonymi przez patologw. Aby nada

238/905

pozory prawdopodobiestwa wersji oficjalnej, aresztowano wiele osb handlujcych misem na czarnym rynku i postawiono im zarzut sprzeday skaonych produktw. Czsto zastanawiaem si, czy miejscowy szef partii, ktry nakaza pospieszne sprztanie, zdawa sobie spraw, jak fatalne przynioso to skutki. Z pewnoci kto powinien go o to zapyta, w owym bowiem czasie pierwszym sekretarzem KPZR w Swierdowsku by Borys Jelcyn. Smirnow, dowdca XV Zarzdu, w kryzysowym okresie spotyka si codziennie z Jelcynem, byym kierownikiem budowy, ktry wspi si po szczeblach partyjnej kariery na stanowisko szefa regionu, co w USA odpowiada mniej wicej stanowisku gubernatora stanu. Jelcyn cieszy si opini

239/905

polityka bezceremonialnego, lubi wywysza si w kontaktach z miejscowymi wojsko-woprzemysowymi aparatczykami. By lojalny wobec systemu w rwnym stopniu, jak inni biurokraci, i znakomicie zdawa sobie spraw, e jego obowizkiem jest utrzymanie w tajemnicy sekretw reymu. Jako szef partii w Swierdowsku pilnie wypenia polecenia Kremla, w wyniku czego buldoerami zniszczono dom, w ktrym w 1918 roku zamordowano cara Mikoaja II i jego rodzin. Wedug wysokiego oficera, ktry przebywa w Swierdowsku w owym czasie, Jelcyn by tak rozwcieczony odmow wsppracy ze strony wojskowych, e wpad do kompleksu 19 i zada, aby niezwocznie wpuszczono go do rodka. Na rozkaz ministra obrony

240/905

Dmitrija Ustinowa, ktry przej tek po mierci marszaka Greczki, odprawiono go z kwitkiem. Ustinow przyby na miejsce dwa tygodnie po wypadku. Jako czonek politbiura rang zdecydowanie przewysza wszystkich prowincjonalnych szefw partii. Jelcyn wprawdzie zdy ju pokaja si za zniszczenie domu, w ktrym zgin car, nie powiedzia natomiast ani sowa o swierdowskim wypadku. W swej autobiografii Wyznania [wydanej w Polsce w 1991 roku] wspomina mimochodem o tragicznym wybuchu epidemii i dopiero w przypisie znajduje si enigmatyczne zdanie informujce, e epidemi wywoa wyciek z tajnej fabryki. Ju dawno naleaoby przedstawi t histori ze wszystkimi szczegami.

241/905

W latach, jakie upyny od wypadku, obserwatorzy, a take sami Rosjanie, nazywali Swierdowsk biologicznym Czarnobylem. Nie mylili si. Liczby ofiar nie mona wprawdzie porwna z czarnobylsk tragedi z 1986 roku, kiedy to w elektrowni atomowej na Ukrainie nastpi wybuch, jednak tak jak katastrofa w Czarnobylu zmienia stosunek wiata do naszych (wtpliwych) umiejtnoci ujarzmienia energii jdrowej, podobnie Swierdowsk stanowi ponure przypomnienie o niebezpieczestwach zwizanych z naszymi tajnymi badaniami. W lutym 1981 roku, dwa lata po wypadku, zatelefonowa do mnie zaniepokojony Wadimir Walow, dyrektor laboratorium w Omutninsku. Wwczas pracowaem w Budynku 107 jako szef gwnego wydziau

242/905

technologicznego. Walow uprzedzi mnie, e nastpnego dnia przybd do kompleksu jacy wani generaowie. - Powiedzcie wszystkim czonkom zespou, eby wczeniej poszli do domw, z wyjtkiem technikw w strefach wewntrznych - poleci. - Bdziecie musieli zosta, eby oprowadzi goci. O wp do szstej przed gwn bram zatrzyma si gazik i wysiado z niego dwch oficerw. Pierwszym by genera Wadimir Lebiedinski, ktry zastpi Smifnowa na stanowisku dowdcy XV Zarzdu. Drugi oficer by wyszy i dobrze zbudowany. Otaczaa go aura wadzy, co podpowiadao, e jest zwierzchnikiem Lebiedinskiego. Pniej dowiedziaem si, e by to szef wydziau wojskowego Komitetu Centralnego

243/905

KPZR - stanowisko to dawao rzeczywist wadz w wojskowym establishmencie. Genera nazywa si Szachw. Obaj przybyli po cywilnemu, w garniturach. Lebiedinski jak na wyszego oficera by wobec mnie uprzedzajco grzeczny. Przeprosi za najcie i spyta, czy zechciabym oprowadzi ich po Budynku 107. Omutninsk wzbudza ciekawo wszystkich, tote do czsto zdarzao mi si oprowadza najwyszych dostojnikw pastwowych. Dumnie zaprowadziem ich do miejsca, gdzie poprzez superszczelne okna mogli zajrze do strefy drugiej, pierwszego pomieszczenia z biozabezpieczeniami. Zagldali do rodka, podziwiajc rwne rzdy pojemnikw z zarodnikami i olbrzymie butle fermentacyjne.

244/905

- To bardzo dua probwka jak na ma garstk zarazkw - zaartowa Lebiedinski. W naszych zakadach nie musimy stosowa takich zabezpiecze. Towarzysz spojrza na niego chodny. - Moe gdybycie je stosowali, towarzyszu generale, uniknlibycie tego, co wydarzyo si w Swierdowsku. Lebiedinski zblad i zamilk. Nigdy jeszcze nie widziaem, eby kto tak ostro potraktowa generaa. Obydwaj najwyraniej zapomnieli o mojej obecnoci. Po chwili Lebiedinski obrci si na picie i ruszy przed siebie korytarzem. Chciaem pj za nim, ale Szachw pooy mi do na ramieniu i potrzsn gow. Samotnie ruszy za generaem i zakoczy zwiedzanie.

245/905

Najwikszym wyzwaniem dla biologiczno-woj skowego establishmentu po swierdowskim wypadku bya odpowied na pytanie, co zrobi z samym zakadem. Teraz, kiedy na Swierdowsk zwrcone byy oczy caego wiata, nie mona byo nadal produkowa wglika. Miasto zamknito wprawdzie dla cudzoziemcw, jednak moglimy si spodziewa baczniejszej obserwacji ni dotychczas. Na wypadek wojny przygotowano trzy orodki produkcji wglika: w Swierdowsku, Penzie oraz Kurganie. Swierdowsk by jedynym czynnym zakadem. Pozostae utrzymywano w pogotowiu, laseczki wglika przechowywano w oczekiwaniu na rozkaz z Moskwy, eby przystpi do masowej produkcji. Wojsku bardzo zaleao na

246/905

ponownym uruchomieniu linii przemysowej w Swierdowsku i wywierano presj, by odwoa czasowe zawieszenie dziaalnoci zakadu, zarzdzone po wypadku przez partyjnych zwierzchnikw. Naciski, aby zwikszy produkcj broni biologicznych, narastay z miesica na miesic. Tymczasem niewielu wysoko postawionych funkcjonariuszy partyj-nopastwowych w peni zdawao sobie spraw, czym jest taka bro. Przecitny dowdca wojskowy postrzega bro biologiczn jako jeszcze jeden rodzaj uzbrojenia, by moe nieco bardziej uyteczny ni dynamit, ale niezbyt grony. Biurokraci partyjni wiedzieli, jak miercionona potrafi by taka bro, nie rozumieli jednak niebezpieczestw zwizanych z jej produkcj.

247/905

Biopreparat wykorzysta t sytuacj do walki o wasn spraw. Ju wczeniej wykazalimy, e nasza tularemia nadaje si do zastosowa bojowych, a my na rwni z armi potrafimy rozwija nowe bronie. Ponadto fakt, e bylimy pozornie organizacj cywiln, sprawia, e atwiej przychodzio nam ukry nasz dziaalno przed Zachodem. Armi, ku wielkiemu jej zdumieniu, podesza niedua instytucja, na ktr wojsko jeszcze niedawno spogldao z pogard. W1981 roku Breniew podpisa tajny dekret, nakazujcy przeniesienie wszystkich zakadw wytwarzajcych bro biologiczn ze Swierdowska do Stepnogor-ska, nieduej placwki badawczej podlegej Biopreparatowi, pooonej w pustynnych rejonach pnocnego Kazachstanu.

248/905

Decyzja ta dotyczya mnie bezporednio. Dziki osigniciom w pracy cieszyem si rosncym zaufaniem. Od dawna ju opuciy mnie wyrzuty sumienia zwizane z pytaniem o trafno obranej drogi yciowej i wtpliwoci natury moralnej. Wszyscy wkrtce dowiedzielimy si o planie przeksztacenia stepnogorskiej placwki w zakad produkcji wglika - plotki na ten temat kryy ju od miesicy. Najambitniejsi z nas pragnli wzi udzia w przedsiwziciu, ktre pastwo bdzie wspierao na kadym kroku, oc nieograniczone rodki finansowe. Dawno zapomniawszy o przestrodze Olega Pawowa, dyem do objcia stanowiska szefa nowej placwki. Wci byem majorem, a niski stopie w zasadzie nie uprawnia mnie do zajmowania

249/905

kierowniczych stanowisk, byem jednak bardzo pewny siebie - by moe bardziej, ni naleao. Sukcesy zwizane z produkcj tularemii day mi przewag nad innymi kandydatami i sdziem, e sprostam nowym wyzwaniom. Zatelefonowaem do Kalinina i poprosiem b rozmow w zwizku z objciem stanowiska kierownika placwki. Spodobaa mu si moja zuchwao. By tylko jeden kopot: Stepnogorsk mia ju dyrektora, pewnego pukownika, ktry obj placwk w tym samym roku. Kalinin poleci mi wzi urlop i przystpi do obmylania odpowiedniej strategii. W kilka tygodni pniej wraz z rodzin jechaem ju do Stepnogorska. Zostaem zastpc dyrektora nowego zakadu produkcji

250/905

wglika. Kiedy nieco przywyklimy do nowego miejsca, z szefami stepnogorskiego zakadu wybralimy si na kolacj, na ktrej wszyscy duo wypilimy. Dyrektor, pukownik Dawidkin, zbliy si do mnie i da mi sjk w bok. - Kanjatanie - powiedzia z umiechem powiedzcie prawd: przyjechalicie po to, eby zaj moje stanowisko. - Ale skd - rozemiaem si - skd w ogle taki pomys?! W niecay miesic pniej Dawidkina przeniesiono, a ja zostaem dyrektorem Kazachskiej Bazy Naukowo-Produkcyjnej w Stepnogorsku. W Swierdlowsku produkcj wglika w kompleksie numer 19 oficjalnie zakoczono. Zakad mia odtd peni funkcj placwki

251/905

badawczej, miano tutaj take magazynowa bro biologiczn. W 1983 roku pierwsza^ szedziesicio-picioosobowa grupa laborantw i naukowcw ze zdyskredytowanych zakadw na Uralu przybya do Kazachstanu. Pord nich by Nikoaj Czernyszow. Czernyszow pojawi si w moim gabinecie w 1984 roku w towarzystwie szefa stepnogorskiego wydziau biobezpieczestwa, podpukownika Giennadija Le-pjoszkina. Trudno byo znale bardziej skontrastowan par. Towarzyski Lepjoszkin, wyrniajcy si niespoyt energi i citym jzykiem, swoj osob zdawa si wypenia cae pomieszczenie. Nieco starszy Czernyszow wyglda na niespena czterdzieci lat, ciemne wosy nosiy ju lady siwizny. Nic o nim nie

252/905

wiedziaem poza tym, e uchodzi za eksperta w dziedzinie suszenia wglika. Nie chcia spojrze mi w oczy. Nie lubiem wystpowa w roli szefa, zwaszcza wobec ludzi w moim wieku, i wkrtce wdalimy si w do lun rozmow o wsplnych znajomych z Biopreparatu i XV Zarzdu. Czernyszow waciwie si nie odzywa. Kiedy podnosi do ust filiank z herbat, zauwayem, e dr mu rce. Lepjoszkin dostrzeg moje spojrzenie i zacz si umiecha. - Kola - zwrci si do Czernyszowa^ Opowiedzcie towarzyszowi Kanjata-nowi, co zrobilicie. - Mwcie - powiedziaem jowialnie - nic zego wam nie zrobi. Sdziem, e Czernyszow mg dopuci si jakiego

253/905

niegronego gupstwa w laboratorium. By dowiadczonym naukowcem, nie sdziem, e mogoby to by co powanego. Lepjoszkin bawi si tak dobrze, e nie mg si powstrzyma. - Syszelicie o swierdowskim wypadku? - spyta. Wwczas naturalnie znaem ju wiele szczegw. - A wiecie, kto jest za to odpowiedzialny? - Kto? - Wanie siedzi przed wami. Spojrzaem na Czernyszowa z niedowierzaniem. Patrzy gdzie w dal, a rce dygotay mu tak, e musia odstawi filiank. Wydawao si, e zaraz wybuchnie paczem. Lepjoszkin opowiedzia, co wydarzyo si tamtego marcowego popoudnia w

254/905

Swierdowsku. Czernyszow nie prbowa niczemu zaprzecza. Nie odezwa si ani sowem. Jego towarzysz wci si umiecha. - Wic teraz ju wiecie: to on zabi tych wszystkich ludzi. Czernyszow wsta i wyszed z gabinetu. Pomylaem, e Lepjoszkin niepotrzebnie by tak surowy, ale jednoczenie poczuem, e i we mnie wzbiera gniew. Czernyszow pitno winy za bezmylno nosi bdzie a do koca swych dni. Nie zosta jednak ukarany, a aden z mych zwierzchnikw przed oddelegowaniem go do mojego laboratorium nie pofatygowa si, eby poinformowa mnie, i to on ponosi odpowiedzialno za swier-dowsk tragedi.

255/905

Dla dobra programu broni biologicznych bd Czernyszowa naleao zachowa w tajemnicy. Szczegowe ledztwo w sprawie wydarze w kompleksie 19 wizaoby si z postawieniem szeregu niewygodnych pyta, a spraw tych czonkowie naszego rzdu nie chcieli porusza nawet w swoim gronie. Stanowi to kolejny dowd, e tajno w naszym systemie stawiano ponad wszystkim nawet jeli zagraaa naszemu bezpieczestwu. Na Zachodzie wypadek takich rozmiarw badano by do znudzenia, a wycignite z niego wnioski przekazano by, by moe po cichu, wszystkim placwkom o podobnym profilu. Tymczasem zatuszowanie epidemii przez KGB niemale gwarantowao, e podobny wypadek wydarzy si w przyszoci.

256/905

W kilka miesicy pniej poznaem innego swierdowskiego weterana, podpukownika Borysa Koewnikowa. Podpukownik opowiada mi, e rok po wypadku robotnikom polecono przewie dwustupidziesiciolitrowe pojemniki z suszon postaci wglika do magazynw w kompleksie 19. Koewnikow nadzorowa przewoenie pojemnikw ciarwkami do oddalonego o kilkaset metrw bunkra. Ktry z samochodw podskoczy na wyboistej drodze i jeden z pojemnikw wypad i otworzy si. - I co zrobilicie? - spytaem z przeraeniem. - Kazaem go zamkn - wzruszy ramionami, po czym doda szybko, e poleci rozla wszdzie rodki dezynfekujce. Nikt

257/905

nie zachorowa. I, oczywicie, o niczym nie poinformowano przeoonych. W dziewi lat po swierdowskim wypadku grupa radzieckich ekspertw od medycyny przyjechaa do Stanw Zjednoczonych, eby ujawni prawd o tym, co wydarzyo si w 1979 roku. Przybywszy na zaproszenie doktora Ma-tthew Meselsona, znanego harwardzkiego profesora, odwiedzili Waszyngton, Baltimore i Cambridge ze stosem raportw i zdj, z ktrych miao wynika, e wszystkie ofiary zaraziy si jelitow albo skrn postaci wglika. Na czele delegacji stan Piotr Burgasow, szef niegdysiejszego zespou Ministerstwa Zdrowia badajcego swierdowski wypadek. Burgasow by wwczas emerytowanym ministrem zdrowia i peni funkcj

258/905

rzdowego doradcy. Ze smutnym umiechem na twarzy mwi, e sprawa ta od dawna wymagaa publicznego wyjanienia. Opnienie tumaczy niechci radzieckiego rzdu do ujawnienia niedostatkw suby zdrowia. Fascynacja Zachodu pierestrojk i gasnosti pozwoliy przekona wikszo suchaczy. W kwietniu 1988 roku powane amerykaskie pismo Science donosio: Swierdowska epidemia z 1979 rok^u stracia wiele ze swej tajemniczoci. Przez osiem lat amerykaskie wadze wyraay podejrzenia w zwizku z bezprecedensowym wybuchem epidemii wglika w kwietniu 1979 roku wrd mieszkacw Swierdowska. Tymczasem ludzie ci chorowali, poniewa... spoywali skaone miso kupowane u prywatnych rzenikw... Trzej przedstawiciele

259/905

Zwizku Radzieckiego przybyli do waszyngtoskiej siedziby Narodowej Akademii Nauk i 11 kwietnia... przedstawili tak sam wersj biegu wypadkw jak w 1980 roku, podajc jednak znacznie wicej szczegw i przekonujc osoby dotd majce wtpliwoci, e pierwotna relacja bya prawdziwa. Na kilka miesicy przed wyjazdem Burgasowa i innych naszych przedstawicieli do Stanw Zjednoczonych kopia dokumentw, ktre zamierza przedstawi Amerykanom, trafia na moje biurko w Moskwie. Jako szef sekcji naukowej Biopreparatu miaem zatwierdzi zawarte w nich wnioski. W owym czasie mojej uwagi nie zaprztay dylematy zwizane z tym, czy Amerykanie powinni pozna prawd, sdziem jednak, e raport Burgasowa nie zdoa

260/905

rozwia wtpliwoci powanych, szanowanych epidemiologw. Jak ktokolwiek mgby Uwierzy, e ludzie spoywaj skaone miso jeszcze przez wiele tygodni po pierwszych przypadkach miertelnych? Taka historia mogaby wyjani kilka zgonw, ale nie epidemi. A poza tym jak wytumaczy, dlaczego wikszo ofiar stanowili doroli mczyni? Czyby kobiety i dzieci nie jaday misa? Osob, ktra zwrcia si do mnie o komentarz, by genera Lebiedinski. Oddajc mu raport, spytaem: - Powiedzcie, towarzyszu generale, jaka bya prawdziwa przyczyna swier-dowskiego wypadku? - Skaone miso, oczywicie - odpar natychmiast.

261/905

Przypomniaem mu pewne popoudnie w Omutninsku, przed laty, kiedy skarci go przedstawiciel Komitetu Centralnego. Wyglda na zaskoczonego. - Pamitacie to? - zdziwi si i na jego twarzy pojawi si ojcowski umiech. Suchajcie - powiedzia. - Jeli mylicie, e wiecie, co byo powodem tego wypadku, to wasza sprawa. Ale nigdy nie pytajcie mnie, co si stao. Za kadym razem, kiedy spytacie, w odpowiedzi usyszycie: skaone miso. Odmwiem zatwierdzenia dokumentu, uzasadniajc to tym, e omieszymy si za granic. Burgasow by wcieky. - Kacie temu modemu czowiekowi napisa wasny raport - skarci Kalini-na, ktry zrelacjonowa mi przebieg tej rozmowy.

262/905

Burgasow pojecha do Ameryki ze swoj wersj wydarze. Byem zdumiony, kiedy dowiedziaem si, e jego misja zostaa uwieczona sukcesem. Prawda o wypadku swierdowskim, a w kadym razie jej cz, zostaa ujawniona w Rosji dopiero w wywiadzie udzielonym przez Borysa Jelcyna dziennikarzowi Komsomolskiej Prawdy 27 maja 1993 roku. Przyczyn wypadku byy prace nad nowymi technologiami wojskowymi - owiadczy tajemniczo Jelcyn, dodajc, e zwrci si do wczesnego szefa KGB Jurija Andropowa i ministra obrony Ustinowa o zamknicie bakteriologicznego zakadu, kiedy tylko dowiedzia si o katastrofie.

263/905

Kiedy dziennikarz spyta, dlaczego Jelcyn milcza tak dugo, ten odpar: Bo nikt mnie o to nie spyta. Teraz, z jakich powodw, powrcono do zatuszowanej wersji. W 1998 roku w rosyjskich gazetach zaczy ukazywa si artykuy, zawierajce wypowiedzi dostojnikw pastwowych na temat prawdziwych przyczyn wybuchu epidemii wglika przed dwudziestu laty. Urzdnicy zgodnie twierdzili, e wszystkiemu winne byo skaone miso.

Postp

Stepnogorsk 1983-1987 Ju w kilka tygodni po podjciu pracy w Stepnogorsku wezwano mnie do Moskwy na odpraw. Byo to otrzewiajce dowiadczenie. W biurze KGB, mieszczcym si na najwyszym pitrze siedziby Biopreparatu przy ulicy Samokatnej, pokazano mi tajny dekret podpisany w 1982 roku przez Breniewa. W przeszoci nigdy nie udostpniano mi materiaw cile tajnych. Oficer bezpieczestwa wyj dekret z czerwonej teczki przewizanej sznurkiem, z powag pooy na biurku i kiedy czytaem, sta za moimi plecami. Wolno byo mi

265/905

przeczyta tylko te ustpy, ktre bezporednio odnosiy si do moich obowizkw. Sedno sprawy byo mi ju znane: mielimy przeksztaci senn placwk w pnocnym Kazachstanie w zakad zbrojeniowy, ktry z czasem cakowicie zastpiby Swierdowsk. Wglik 836, uzyskany w Kirowie w 1^53 roku, stanowi najbardziej obiecujcy szczep bojowy - mona byo go rozmnaa na masow skal, odznacza si wysok zjadliwoci i by atwy w transporcie. Skoro zdoaem udoskonali metod jego rozmnaania i koncentracji, miaem teraz opracowa urzdzenia do masowej produkcji czyli osign cel, z ktrym wojskowe instytuty naukowe od lat nie umiay sobie poradzi. Oznaczao to konieczno zgromadzenia baterii kadzi fermentacyjnych, suszarek,

266/905

mynkw oraz innego sprztu do wypeniania setek bomb. Moja misja w Stepnogorsku sprowadzaa si w zasadzie do stworzenia najwydajniejszej na wiecie linii produkcji wglika do celw bojowych. W Moskwie istniao wiele gremiw ekspertw od broni biologicznych, ktrzy uwaali, e cel taki jest nieosigalny, i mieli nadziej, e Biopreparat oraz jego szef ponios porak. Ubiegoroczne sukcesy zwizane z tularemi uczyniy z Kalinina wpywow figur. Ego dowdztwa wojskowego doznao powanego uszczerbku. Na jednym z moskiewskich zebra pewien starszy genera o nazwisku Tara-senko, zastpca dowdcy XV Zarzdu, chcia porozmawia ze mn w cztery oczy.

267/905

- Gratuluj nowego stanowiska, majorze Alibekow - powiedzia, klepic mnie po ramieniu. - Nadszed ju czas, abymy czci odpowiedzialnoci obarczyli modych. Umiechnem si, wdziczny za zainteresowanie. Tarasenko by weteranem nauki, jednym z najwikszych autorytetw Zwizku Radzieckiego w dziedzinie broni biologicznych i chemicznych. - Ale musicie uwaa - cign. - Ta gra metalu, ktr kazali wam zbudowa, nigdy nie zdoa wyprodukowa tego, co powinna. Wierzcie mi, przemawia \>tlq7>q mnie trzydziestoletnie dowiadczenie i wiem, co jest wykonalne. To nie jest. Byem tak zdumiony, e nie wiedziaem, co odpowiedzie. Znowu szturchn mnie w rami.

268/905

- Jestem pewien, e dostaniecie wszystko, o co poprosicie - kontynuowa - jednak Biopreparat usiuje stworzy ogromn budowl, a w kocu, kiedy wszystko si zawali, okae si, e to wy bdziecie musieli j rozebra. Kazachska Baza Naukowo-Produkcyjna powstaa w 1982 roku jako filia Na-ukowoProdukcyjnego Zwizku Postp, ktry wytwarza pestycydy i nawozy. Nowy zakad zajmowa ponad poow wszystkich budynkw kompleksu, jednak robotnicy, pracujcy przy produkcji nawozw sztucznych, nie znali jego obecnej funkcji. Bya to jedna z szeciu nowych placwek zdolnych do uruchomienia produkcji broni biologicznej na wypadek wojny.

269/905

Oficjalnie sprawowaem obowizki zastpcy dyrektora Zwizku Postp, w rzeczywistoci za moje kompetencje okazay si znacznie szersze: byem wojennym dowdc caych zakadw. Do oniemielajca perspektywa dla czowieka, ktrego wiedza wojskowa ograniczaa si do dwuletniej suby zasadniczej. W tak zwanych okresach specjalnych, kiedy napicie midzy supermocarstwami narastao, miaem przejmowa dowdztwo nad zakadem. Po otrzymaniu krypto-gramu z Moskwy moim zadaniem byo przeksztacenie Postpu w zakad zaopatrujcy armi. Skrztnie przechowywane bakterie mielimy umieci wwczas w butlach i kadziach fermentacyjnych. Najwaniejsz broni w Stepnogorsku by wglik, ale

270/905

pracowalimy take nad nosacizn i wanie przystpowalimy do pracy nad tula-remi i dum. Patogenn bro umieszczalimy w bombkach i zbiornikach aerozolowych. adowano je nastpnie na ciarwki dowoce adunek na bocznic kolejow bd na lotnisko, skd trafiay do miejsca przeznaczenia - na pokady bombowcw i do gowic pociskw balistycznych. Produkcja miaa trwa a do nadejcia z Moskwy rozkazu o jej zaprzestaniu albo do zniszczenia zakadu przez nieprzyjaciela. Dzi trudno uwierzy, jak powanie w tamtym okresie przygotowywalimy si do wojny, jednak podobnie jak wikszo moich towarzyszy byem przekonany, e konflikt supermocarstw jest nieunikniony. Na pocztku lat osiemdziesitych stosunki pomidzy

271/905

Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim byy gorsze ni przez ostatnie kilkadziesit lat. Wybr prezydenta Ronalda Rea-gana doprowadzi do najwikszych zbroje Ameryki, jakie dane byo widzie mojemu pokoleniu. Nasi onierze ginli w Afganistanie z rk partyzantw wspieranych przez USA, a Waszyngton nosi si z zamiarem rozmieszczenia w Europie Zachodniej nowych pociskw Cruise, ktre terytorium Zwizku Radzieckiego mogyby dosign w cigu kilku minut. Raporty wywiadu alarmoway, e w wypadku wojny jdrowej Amerykanie spodziewali si mierci co najmniej szedziesiciu milionw obywateli radzieckich. Nie potrzebowalimy spotka z przedstawicielami wywiadu, eby zdawa sobie

272/905

spraw z zagroenia. Wszystkie gazety rozpisyway si o tym, e Reagan okreli nasz ojczyzn mianem imperium za, a gniewne wypowiedzi przywdcw ZSRR podwayy poczucie bezpieczestwa, jakie towarzyszyo nam w czasie odprenia w latach siedemdziesitych. Cho midzy sob artowalimy na temat kremlowskich starcw, wierzylimy jednoczenie, e Zachd wykorzysta kad nasz sabo, eby nas zniszczy. Nie wykluczalimy nawet, e radzieccy stratedzy opowiedz si za zaskoczeniem przeciwnika niespodziewanym uderzeniem, by moe wanie broni biologiczn. Naukowo-Produkcyjny Zwizek Postp by najbardziej niezwyk instytucj, w jakiej przyszo mi pracowa. Zakady, ulokowane

273/905

na omiatanej przez silne wiatry rwninie szesnacie kilometrw od stepnogorskich kopalni rud uranu, otoczone byy szarym murem i zasiekami pod wysokim napiciem. Na okolicznej ziemi nie wida byo adnej rolinnoci - czciowo dla ochrony przed pa-togenami (bya to nauczka z lekcji swierdowskiej, gdzie spukiwanie wod skaonej rolinnoci doprowadzio do kolejnej fali infekcji), a take po to, eby atwiej byo wypatrzy intruzw. Wszdzie znajdoway si ukryte czujniki ruchu. Na terenie kompleksu przy wskich uliczkach sta szereg szarych budynkw. Byo to w zasadzie miniaturowe miasto, z oddali osobliwie wyrniajce si na tle horyzontu, jako e niektre budowle miay a pi kondygnacji. Wszystkie budynki byy

274/905

wyposaone w osobne wejcia dla pracownikw cywilnych i wojskowych, pilnowane zawsze przez strae. rodkw bezpieczestwa wewntrz budynkw przestrzegano jeszcze surowiej. Po swierdowskim wypadku wzrosy wpywy KGB w zakadach produkcji broni biologicznych. Zabezpiecze nigdy nie czono z wypadkiem na Uralu, jednak niedwuznacznie dano nam do zrozumienia, e wadze nie ycz sobie wzbudzania zainteresowania Zachodu. Jako naukowiec pracujcy w laboratorium najbardziej obawiaem si tego, e jaki nieostrony ruch moe narazi ycie moje i moich wsppracownikw. Jako dyrektor ponosiem odpowiedzialno za stan zdrowia i bezpieczestwo dziesitek tysicy ludzi. Do

275/905

moich zada naleao take dochowanie tajemnicy, zarwno w przenoni, jak i dosownie, aby adne informacje nie wydostay si poza mury kompleksu. Lena mwia mi, e noc budziem j tak gono zgrzytaem zbami. Poza tym mwiem przez sen. - Wci mwisz o potrzebie tego czy tamtego - umiechaa si. - W domu powiniene zapomina o tych sprawach. Nawet jeli chciabym zapomnie, w Stepnogorsku by pewien czowiek, ktry pragn, ebym y w bezustannym strachu. Pewnego rankaw padzierniku 1983 roku, w kilka tygodni po moim przybyciu, w drzwiach gabinetu ukazaa si gowa podpukownika KGB Anatolija Bu-haka, dowdcy kontrwywiadu kompleksu.

276/905

- Mog wej? - spyta i przekroczy prg, nim zdyem odpowiedzie. Rozsiad si na krzele i wycign nogi, jakby od duszego czasu codziennie mnie tak odwiedza. - Poniewa bdziemy razem pracowali powiedzia - uwaam, e powinnimy si zaprzyjani. - Czego wam trzeba? - spytaem. - Nie, czego mnie trzeba. Czego wam trzeba? - powiedzia i umilk. Nie odzywaem si. - I wy, i ja wiemy, e w niedugiej przyszoci przyjedzie tutaj wielu ludzi cign, najwyraniej rozczarowany moj postaw. - Bdziemy tu mieli tok, a w toku atwo o pomyki. - Pomyki?

277/905

Poprawi si na krzele i pooy donie na kolanach, eby jego sowa zabrzmiay jeszcze powaniej. - Pomyki zwizane z bezpieczestwem. Nie moemy sobie na to pozwoli. Najeyem si, syszc to my. - Nie widz powodu do niepokoju - powiedziaem. - Jeli pojawi si kopoty, skontaktuj si z wami niezwocznie. - Nie rozumiecie - cign beznamitnie Buhak. - Rzecz rozsdn byoby przejrzenie listy personelu zawczasu. Tym sposobem unikniemy problemw z Moskw. - Nie wydaje mi si, abycie posiadali odpowiednie kwalifikacje do doboru naukowcw. A moe si myl?

278/905

Staraem si, eby moje sowa zabrzmiay niewinnie, on jednak natychmiast poj, e moj intencj bya ukryta zniewaga. Buhaka charakteryzowa podziw dla wiata nauki, typowy dla wiejskiego milicjanta. Poza tym nienawidzi ludzi, ktrzy wypominali mu ignorancj. Kiedy poznaem go lepiej, zrozumiaem, e by przeraony tym, co dziao si w naszych laboratoriach. Za kadym razem, kiedy podejrzewa jakiego robotnika o kradzie albo kwestionowa jedn z wprowadzonych przez nas zasad bezpieczestwa, udostpniaem mu ochronny kombinezon i zapraszaem do drugiej strefy, aby zobaczy wszystko na wasne oczy. On jednak wzdraga si, wymawiajc si pilnymi obowizkami i obiecujc, e przyczy si do mnie nastpnym razem.

279/905

Cisz przerwao pukanie do drzwi. By to jeden z szefw laboratorium, przychodzcy ze spraw niecierpic zwoki. Buhak wsta z umiechem wyszoci na twarzy. - Nie moecie si obej bez mojej pomocy - powiedzia. - Sprbujcie, a zobaczycie. Min mego gocia, nie zwracajc na niego uwagi, i wyszed. W oczach szefa laboratorium dostrzegem wyraz niesmaku. Buhaka atwo byo znielubi. By nijakim trzydziestokilkuletnim mczyzn o chytrym spojrzeniu i niemiym zachowaniu. Kade jego posunicie najwyraniej miao wywrze okrelone wraenie na suchaczach. Jego styl ubierania - popielate garnitury i ciemne buty - przypomina mod jak z urnala dla tajniakw. Do Stepnogorska trafi z

280/905

prowincjonalnej placwki KGB w poudniowym Kazachstanie na sze miesicy przed moim przybyciem. Robotnicy bali si wprawdzie spotkania z Buhakiem, ale wymiewali go za plecami. Nie musiaem duo o nim wiedzie, aby poj, jak wadz dysponowa w naszej instytucji. KGB mia komrk kontrwywiadowcz w kadym zakadzie produkujcym bro biologiczn w Zwizku Radzieckim. Jej szef automatycznie zostawa zastpc kierownika fabryki, odpowiada jednak przed zwierzchnikami KGB urzdujcymi na ubiance, w Moskwie. Dyrektor bez dyskusji musia zaakceptowa to drugie, rwnolege zwierzchnictwo. KGB powica rwnie duo energii na obserwacj wysokich funkcjonariuszy

281/905

Biopreparatu, jak na szpiegowanie pracownikw niskiego szczebla. Uniknicie staej inwigilacji byo niemoliwe. Cho do poszczeglnego zakadu oddelegowywano nie wicej ni dziesiciu czy pitnastu agentw KGB, wszdzie informatorw byo bez liku. Sawa Jermoszyn twierdzi, e co dziesity radziecki obywatel donosi organom bezpieczestwa, dajc do zrozumienia, i podobne proporcje musz wystpowa take i w naszej instytucji. Nigdy nie prbowaem si z nim sprzecza. Z moich akt wiedzia zapewne, e o may wos sam nie zostaem informatorem KGB. Gorzkie wspomnienia tych dowiadcze z pewnoci miay wpyw na mj stosunek do Anatolija Buhaka.

282/905

Wydarzyo si to w 1978 roku, piclat przed moim przybyciem do Stepnogorska, kiedy byem jeszcze modszym naukowcem w Berdsku. Wanie zakoczyem prac nad pierwszym powanym zadaniem, opracowaniem techniki laboratoryjnej zwizanej z wykorzystaniem brucelozy jako broni biologicznej. Zadanie to zostao zatwierdzone przez Lwa Kluczerowa, jeszcze pukownika, wczesnego szefa naukowego Biopreparatu. W przypywie modzieczego entuzjazmu wysaem do Moskwy triumfalny raport. Byem przekonany, e Klu-czerow pragnie natychmiast zapozna si z wynikami mojej pracy. Nie otrzymaem adnej odpowiedzi, co powinno wystarczy za ostrzeenie.

283/905

W kilka dni pniej pukownik Filipenko, dowdca placwki kontrwywiadu KGB w Berdsku, wkroczy do mojego gabinetu z raportem w doni. - Co to ma znaczy? - spyta. Uradowany, e nawet KGB interesuje si moj prac, zaczem szczegowo opisywa wszystkie etapy powstawania prototypu nowej broni. Kiedy przystpiem do omawiania skadu poywki, Filipenko straci cierpliwo: Mj dziadek Abdrahman Aitjew za biurkiem, lata dwudzieste. Byl jednym z przywdcw komunistycznej rewolucji w Kazachstanie, pierwszym ludowym komisarzem spraw wewntrznych odpowiedzialnym za sity milicyjne i sub bezpieczestwa w latach dwudziestych i trzydziestych.

284/905

Kazachski bohater narodowy, uwiziony w 1936 roku; zmar w szpitalu wiziennym w zagadkowych okolicznociach. W Ama Acie nazwano na jego cze ulic. Moi rodzice Rosa i Bajzak Alibekow, 1950 rok. Ojciec byt wwczas podporucznikiem milicji, matka bya w ciy; wkrtce potem przyszedem na wiat. Przysiga wojskowa w Instytucie Medycznym w Tomsku, 1973 rok. Wraz z kolegami podczas przerwy w szkoleniach, 1974 rok. Na zdjciu siedz drugi z lewej. Po mojej prawej stronie Talgat Nurmagambetow, obecny szef wojskowych sub medycznych kazachskiej armii. Szkolenia wojskowe: zakadanie atrapy miny na wiczeniach w Tomsku, 1974 rok.

285/905

Wygaszam referat na temat wybuchu epidemii tularemii w czasie bitwy pod Stalingradem na naukowej konferencji kadetw, pocztek 1975 roku. Wraz z kolegami podczas przerwy w szkoleniach, 1974 rok. Na zdjciu siedz drugi z lewej. Po mojej prawej stronie Talgat Nurmagambetow, obecny szef wojskowych sub medycznych kazachskiej armii. Szkolenia wojskowe: zakadanie atrapy miny na wiczeniach w Tomsku, 1974 rok. Wygaszam referat na temat wybuchu epidemii tularemii w czasie bitwy pod Stalingradem na naukowej konferencji kadetw, pocztek 1975 roku. Zdjcie grupowe mojego plutonu. Po ukoczeniu szkoy w czerwcu 1975 roku. Stoj w dolnym rzdzie, drugi od prawej. Po

286/905

lewej na samej grze stoi Jewgienij Starowierow, wraz ze mn oddelegowany do Omutninska, gdzie pod koniec lat osiemdziesitych nadal pracowa. Wadrugim rzdzie drugi od lewej - Jewgienij Stawski, ktry podj prac w XV Zarzdzie i w latach osiemdziesitych wyjecha do orodka Wektor jako szef wydziau, gdzie pracowa nad bojowym zastosowaniem ospy. Z pierwszym dzieckiem, Mir, w Berdsku, 1979 rok. W tym wanie okresie, kiedy przeprowadzaem dowiadczenia nad bruceloz, zostaem oskarony przez KGB o nielegalne badanie broni biologicznych. Oficjalne zdjcie wojskowe z 1982 roku po awansie na stanowisko zastpcy dyrektora Omutninska. Medal otrzymaem za sub

287/905

wojenn i za opracowanie broni biologicznej zawierajcej tularemi. wito 1 Maja, Stepnogorsk, 1985 rok. Zespl pracujcy nad zastosowaniem wglika do celw bojowych, wraz z rodzinami. Fragment stepnogorskiego kompleksu: widok z budynku 221. W budynku na pierwszym planie przeprowadzano testy rozpryskowych (wybuchajcych) aerozoli. Tu za nim wida suszarni wglika. W widocznych na zdjciu bunkrach napeniano amunicj substancjami biologicznymi. Z rodzin, sierpie 1987 roku. Od lewej: ja, Mira, Alan, Lena; porodku Timur. Zdjcie zostato zrobione po pomylnej prbie opracowanej przeze mnie broni z laseczkami

288/905

wglika, na miesic przed przeprowadzk do Moskwy. Zebranie pod przewodnictwem generaa Kalinina: coroczna konferencja specjalistw od broni biologicznych - dyrektorw instytutw, naukowcw i gwnych inynierw - w pobliu Moskwy koniec 1988 roku. Od prawej do lewej: genera Nikoaj Urakow; dyrektor Oboleska; ja; Oleg Ignatiew, szef Zarzdu Broni Biologicznych Komisji Wojskowo-Przemysowej (WPK); nieznany urzdnik; Kalinin. Suchacze generaa Kalinina. Pierwsze wtpliwoci: z pukownikiem profesorem Tarumowem, jednym z dyrektorw najwyszego szczebla odpowiedzialnych za opracowanie broni biologicznej,

289/905

zawierajcej tularemie, na konferencji naukowej w Moskwie, 1990 rok. Wojskowy pucz: pracownicy Biomaszu na barykadach przed moskiewskim Biaym Domem, sierpie 1991 roku. Pine Bluff w Arkansas: inspekcja amerykaskich placwek. Od lewej do prawej siedz: genera Urakow; pukownik GRU Dzuby; Lew Sandakczow, dyrektor Wektora; pukownik Szczerbakow, szef zarzdu naukowego Biopreparatu; Lisa Bronson, przewodniczca amerykaskiej delegacji; ja. Trzeci z prawej (wrd stojcych) pukownik Wasilijew, zastpca dowdcy XV Zarzdu. Przed supem stoi Grigorij Bierdiennikow, szef rosyjskiego zespou; w 1992 roku zosta zastpc ministra spraw zagranicznych.

290/905

Olbrzymi autoklaw budynku 221 w Stepnogorsku, uywany do sterylizacji poywek i aktywacji kultur wglika. Demonta Stepnogorska: pilotaowy zakad do wypeniania i zamykania biologicznych bombek Fort Detrick, Maryland, 1998 rok: wraz ze mn kolejni dowdcy USAMRIID - Charlie Bailey, dr Dave France, dr Jerry Parker. Fort McClellan, Alabama: w czasie narady w zakadach broni biologicznych armii amerykaskiej. Stojca za nami ciarwka wyposaona jest w sprzt do rozpoznawania broni biologicznych. Nowy Jork, niedziela, 9 listopada 1997: ratownicy wynosz

291/905

ofiar ataku biologicznego w czasie wicze przeprowadzanych w pobliu miejskiego ratusza. W domu Charliego Bailcya w Alabamie, 1998 rok. - Chyba mnie nie rozumiecie - warkn. Pytam was, kto zleci wam to zadanie. Zdumiony odparem, e pukownik Kluczerow. - Niemoliwe - rzek zgryliwie - bo wanie z nim rozmawiaem. Nic o tym nie wie. - Ale przecie poleci mi... - urwaem w p zdania. Poczuem si bardzo niewyranie, uwiadomiwszy sobie, e pominem pewien istotny przepis, wymagajcy, abym o wszystkich projektach specjalnych informowa

292/905

tutejsz komrk KGB. Byo to dziedzictwo epoki przedwojennej, kiedy aparat bezpieczestwa Berii koordynowa wszystkie prace nad broni biologiczn. Przed swierdowskim wypadkiem wikszo naukowcw ignorowaa te rodki bezpieczestwa, jednak przepisy s po to, eby si do nich stosowa, a ja wanie wywiadczyem mym zwierzchnikom niedwiedzi przysug. Mj przeoony w Berdsku, kiedy cld niego zatelefonowaem, nie by dla mnie miy. - Nie mielicie nic produkowa, a jedynie przeanalizowa, czy jest to moliwe - rzek chodno. Przekroczylicie swoje kompetencje. Staem na z gry przegranej pozycji, nie byo sensu zaprzecza. Zdaem sobie spraw,

293/905

e KGB wykorzysta moj niedyskrecj, eby oskary mnie, i pracownik Biopreparatu na wasn rk prowadzi badania nad broni biologiczn. Dobry szef by moe wybroniby mnie z opresji, tumaczc wszystko brakiem mego dowiadczenia, jednak Kluczerow i inni zwierzchnicy bardziej troszczyli si o wasne stoki ni o ochron Biopreparatu. Nastpnego dnia zostaem wezwany do Berdska, do kwatery gwnej KGB. Wezwanie otrzyma take Wadimir Rumjancew, przyjaciel, ktry pracowa ze mn nad tym zadaniem. Wchodzc do jednopitrowego budynku KGB w centrum miasta, bylimy tak przeraeni, e w ogle nie odzywalimy si do siebie. Oficer w cywilu zaprowadzi nas do

294/905

rodka, wprost do gabinetu dowdcy. Rumjancew mia zaczeka na swoj kolej. Dowdca Kuzniecow wanie czyta mj raport. Na biurku leay stosy papierw. Rozejrzaem si za krzesem, ale krzesa nie byo. Kuzniecow nie podnis gowy, kiedy wszedem. Czyta mj raport beznamitnie, czym przypomnia mi pewnego profesora z Tomska, i co kilka sekund w teatralnym gecie potrzsa gow z malujcym si na twarzy wyrazem obrzydzenia. Wreszcie wsta, podszed do mnie i spojrza mi z bliska w oczy. - Dlaczego to zrobilicie? - krzykn. - Otrzymaem rozkaz - odparem cicho. - Wic jestecie faszyst? - Prosz?

295/905

- Tylko faszysta odpowiedziaby, e zabija ludzi, bo otrzyma taki rozkaz. - Ale ja nikogo nie zabiem zaprotestowaem. - Wykonaem tylko prac, ktrej ode mnie wymagano. - To nieistotne. Najwyraniej jestecie czowiekiem, ktry zabija na rozkaz. Nie macie wasnego rozumu! Kade kolejne zdanie wykrzykiwane byo coraz goniej. Czuem si jak sparaliowany. W tej chwili skonny byem uwierzy, e rzeczywicie kogo zabiem. Tyrada zdawaa si trwa wieczno. Kuzniecow wielokrotnie nazywa mnie faszyst, a ja wci temu zaprzeczaem. Nic innego nie przychodzio mi do gowy, poza tym nie wiedziaem, czego ode mnie chce. Czy zostawi mnie w spokoju, jeli przyznam

296/905

si do tendencji faszystowskich? Takie wyznanie wydawao si bezcelowe, zwaszcza e i tak miaem zosta usunity z pracy. Pomylaem o wojennych medalach ojca. Czy uwierzy, e ma syna faszyst? - Jeli uwaacie, e jestem faszyst - powiedziaem w rozpaczy - dlaczego nie wtrcicie mnie do wizienia? Kuzniecow przesta krzycze, spojrza mi gboko w oczy i znw zasiad za biurkiem. Ta naga cisza przyprawiaa o dreszcze. - No c, poruczniku - umiechn si nie musimy tego robi. Ludzie popeniaj bdy. By moe wam wybaczymy, ale... musicie mi pomc. - Jak? - Powiem wam - cign, kadc nogi na biurku. - Jedn z rzeczy, ktre przemawiaj

297/905

na wasz korzy, jest fakt, e wstpilicie do partii. Zgadza si? Skinem gow. Czonkostwo w partii komunistycznej teoretycznie nie byo warunkiem koniecznym do zatrudnienia w naszych laboratoriach, ale dawao szans na awans. Wstpiem do KPZR, wiedzc, e taki zapis przyda si w moich aktach. - Jestecie inteligentni, jestecie naukowcem - cign yczliwie Kuzniecow. - Tymczasem wielu naukowcw nie wstpio do partii. Oznacza to, e nie wiemy, kim s ci ludzie ani co myl. Moe maj jakie wtpliwoci, moe wyraaj opinie wrogie naszej ojczynie... Kuzniecow spojrza na mnie wyczekujco, jednak nadal nie wiedziaem, do czego zmierza.

298/905

- No c - powiedzia - pomoecie nam dowiedzie si, co si dzieje? Nagle zrozumiaem. - Chcecie, ebym zosta informatorern? spytaem. - Ale nie - skrzywi si Kuzniecow, jakby taka myl wydaa mu si odpychajca. - Po prostu kim w rodzaju asystenta. Natychmiast odzyskaem pewno siebie. Z tego, co mwi, wynikao, e nie zwolni mnie z pracy. Zawstydziem si, e wzbudzi we mnie taki strach. - Bez wynagrodzenia? - spytaem agodnie. Mina dobra chwila, zanim dotaro do niego to, co powiedziaem. Kuzniecow znowu wybuchn:

299/905

- Jeli mylicie, e to arty, gorzko tego poaujecie - wrzasn i wyrzuci mnie za drzwi. W korytarzu ujrzaem bladego, przeraonego Rumjancewa, chodzcego pod drzwiami tam i z powrotem. Nie wiedziaem, co usysza z naszej rozmowy, chciaem szepn mu do ucha co dla dodania otuchy, ale tu za mn wyrs Kuzniecow. - Nie czekajcie na koleg - powiedzia. Idcie do domu. Pnym wieczorem do drzwi mojego mieszkania zapuka Rumjancew, dzierc pod pach dwie butelki wdki. W milczeniu wypilimy jedn i zabralimy si do drugiej. Wreszcie zacz mwi. - Kanjatanie - powiedzia - wiem, e im odmwie.

300/905

- Zgadza si ->odparem, odzyskawszy ju pewno siebie po przesuchaniu, dumny, e si nie ugiem. Wypi kolejny kieliszek i zacisn wargi. - Ja te. - To niewane, nie przejmuj si tym powiedziaem i zmienilimy temat. W cigu nastpnych miesicy od czasu do czasu na przyjciach rozmawialimy w cztery oczy, a on czyni lune uwagi na temat naszego przesuchania wKGB. - Jeste takim porzdnym czowiekiem powiedzia za ktrym razem, poklepujc mnie po plecach. - A ja zym. Trudno byo uwierzy, e Kuzniecc>w zdoa zastraszy mojego przyjaciela i uczyni z niego informatora, z drugiej strony jednak nie chciaem pozna prawdy, nawet jeli

301/905

rzeczywicie tak byo. Po okresie wsppracy w Berdsku nasze drogi si rozeszy. Kiedy zostaem zastpc dyrektora Biopreparatu, wystaraem si dla niego o kierownicze stanowisko w tej instytucji, ale zwierzchnicy zwolnili go za arogancj. Wiele lat pniej, po moim wyjedzie do USA, z przykroci dowiedziaem si od wsplnego znajomego, e rozpowiada, i byem szpiegiem. Kiedy zakoczylimy prace budowlane w Stepnogorsku, zakad istotnie przypomina gr metalu, przed ktr przestrzega mnie Tarasenko. Nowe budynki powstay na pustyni i na tle horyzontu prezentoway si doprawdy dziwacznie. Jeden z nich, budynek numer 600, by w owym czasie najwikszym zamknitym orodkiem badawczym w caym

302/905

Zwizku Radzieckim. Mia ponad pitnacie metrw wysokoci, w rodku mieciy si dwie gigantyczne komory z nierdzewnej stali, w ktrych przeprowadzalimy testy. W pierwszej, ktrej konstrukcj obliczono tak, aby wytrzymywaa silne eksplozje, mielimy analizowa tempo rozkadu i zdolnoci zaraania bakterii w mieszankach aerozolowych uwalnianych z bomb. W drugiej przeprowadzalimy dowiadczenia na zwierztach. Wybudowalimy take sie podziemnych bunkrw, gdzie skadowano potrzebne materiay, oraz skomplikowany system wentylacyjny i kanalizacyjny. Bro biologiczna to nie wyrzutnie rakietowe. Nie wystarczy wycelowa i odpali. Najbardziej wirulentne kultury w probwce s bezuyteczne, jeli nie opracuje si metod,

303/905

ktre zagwarantuj ich stabilno i przewidywalno. Dlatego o przydatnoci decyduje proces produkcyjny na skal przemysow - co w pewnym sensie stanowi rzeczywist bro - ktry o wiele trudniej opracowa ni hodowl na potrzeby laboratoryjne. W Stepnogorsku namnaanie wglika rozpoczynao si od kilku grudek liofilizowanej bakterii przechowywanej w zamknitych fiolkach. Setki fiolek, nie wikszych ni probwki, trzymano w chodniach. Byy od siebie oddzielone materiaem nasczonym rodkiem dezynfekujcym i opatrzone metryczk - dane zawieray informacje o szczepie, jego charakterystyce oraz dacie utworzenia. Jedna fiolka wystarczaa do

304/905

wyprodukowania amunicji na jedn midzy kontynentaln wojn. Do chodni tej nikt nie mia prawa wchodzi sam. Przy wyjmowaniu fiolek wymagana bya obecno co najmniej technika i naukowca. Kiedy fiolk wkadano do metalowego wzka, w ktrym jechaa nastpnie do laboratorium, fakt ten skrupulatnie odnotowywano. Po kilkumiesicznym okresie prb wprowadzilimy pewne standardy procedur laboratoryjnych. Najpierw naukowiec umieszcza w fiolce niewielk ilo poywki. Jej skad rni si w zalenoci od szczepu. Poywk tak, dokadnie opisan, bez cienia ironii nazywalimy kultur-matk. Za pomoc mikropipetki naukowiec przenosi nastpnie substancj z fiolki do

305/905

niewiele wikszych flaszek, ktre w ssiednim pomieszczeniu wkadano do termostatw, wielkoci przypominajcych kuchenki mikrofalowe. Inkubacja bakterii trwaa od jednego do dwch dni. Ciepo zabija bakterie, to wanie dlatego trafiajce na sklepowe pki mleko pasteryzowane, czyli podgrzane do temperatury okoo 55 stopni Celsjusza, nie zawiera szkodliwych drobnoustrojw. Naukowcy pracujcy nad broni biologiczn pragn natomiast, eby bakterie przetrway; jednym z najwikszych wyzwa jest zatem znalezienie waciwej temperatury, przy ktrej patogeny rozmnaaj si najszybciej, a jednoczenie nie ugotuj si na mier. Proces ten bardzo przypomina techniki stosowane przy produkcji szczepionek.

306/905

Zawarto jednej fiolki w czasie nie duszym ni czterdzieci osiem godzin potrafi rozmnoy si do miliardw mikroorganizmw, jednak uzyskanie iloci odpowiednich do celw militarnych wymaga dni, a nawet tygodni cierpliwego warzenia. Kultury z termostatw przelewa si, nastpnie do wikszych kolb i przenosi do innego pomieszczenia. Tam podczone do butli z powietrzem, ustawione na wstrzsarce zamieniay si w lekk piank. Dziki lepszemu dostpowi tlenu bakterie rozmnaay si teraz jeszcze szybciej. W tym stadium kultury s przezroczyste i kolorem przypominaj coca-col. Im wiksze stenie bakterii, tym roztwr staje si ciemniejszy. Kiedy koncentracja osiga maksimum, wyglda jak kawa ze mietank.

307/905

Przy tego typu pracy nie ma miejsca na improwizacj i stosuje si gotowe metody hodowli. Skadniki poywek przewanie s do siebie podobne, zmieniaj si tylko proporcje, temperatura i czas poszczeglnych operacji. Jeli mikstura ulegnie przegrzaniu, wszystko trzeba zaczyna od pocztku. Kada nowa generacja bakterii przenoszona jest do coraz wikszych naczy, a wglika jest tak duo, e mona go prniowo przepompowa do kadzi fermentacyjnych, stojcych w specjalnym pomieszczenia. W olbrzymich kotach substancja podlega inkubacji jeszcze przez dzie lub dwa. Bakterie nadal rozmnaaj si, dopki naukowcy nie uznaj, e osigny maksymalne stenie. Wwczas trafiaj do

308/905

wirwki, ktra zagszcza je nawet trzydziesto-krotnie. Nasze wirwki przypominay urzdzenia wykorzystywane w mleczarniach do produkcji masa i mietany. Wyprodukowane zostay w pooonych na poudnie od Moskwy zakadach w Tul, wytwarzajcych sprzt mleczarski. Nawet w tym stadium nie dysponujemy jeszcze broni. Patogeny naley teraz zmiesza z odpowiednimi stabilizatorami, gwarantujcymi przetrwanie przez duszy czas. Podobnie jak poywki stabilizatory stanowi kolejny opatentowany etap procesu. Gotowy produkt przesyany jest podziemnymi rurami do pobliskiego budynku, gdzie bdzie zmieszany z substancj,

309/905

ktra wystrzelona zapewni waciw dystrybucj bakterii nad atakowanym terenem. Urzdzenie, odmierzajce i nalewajce odpowiednie dawki patogenu kilkanacie razy na minut, jest w zasadzie podobne do linii fabrycznej, napeniajcej butelki z sokami. Gdy zbiornik jest pusty, hoduje si kolejn porcj kultur bakterii i cykl rozpoczyna si od pocztku. % Proces ten moe trwa nieprzerwanie dniem i noc. Przeprowadzane przez nas eksperymenty, zwizane z modyfikacj cyklu produkcyjnego, napdzay i rozwijay nasz program. W 1987 roku czne moce produkcyjne wszystkich zakadw, w ktrych wytwarzano bro z laseczek wglika, sigay pi tysicy ton rocznie, cho plany mobilizacyjne Ministerstwa Obrony podaway mniejsz

310/905

ilo. Kurgan mia produkowa tysic ton, Penza piset, a Stepnogorsk trzysta ton. Moje proby o nowy sprzt czytoateriay budowlane niemal zawsze rozpatrywano pozytywnie. Najwikszy problem stanowi natomiast brak personelu. Kiedy przybyem do Stepnogorska, pracowao tam okoo czterdziestu naukowcw. Niewielu z nich posiadao odpowiednie kwalifikacje, by przeprowadza skomplikowane badania. Aby spenia si wizja Kalinina, musiabym zatrudni setki nowych laborantw i naukowcw. Tymczasem regulamin okrelajcy zasady zatrudniania pracownikw w Stepnogorsku narzuca ograniczenia. Kandydaci musieli zosta wszechstronnie przewietleni, co mogo trwa nawet miesicami - a mnie zaleao na czasie.

311/905

Zdawaem sobie spraw, e Buhak mia racj, wspominajc o niebezpieczestwie, jakie niesie ze sob pospieszne kompletowanie zespou, jednak konieczno przestrzegania harmonogramu narzuconego przez Moskw w zasadzie nie pozostawiaa mi wyboru. Uruchomiem nieformalny nabr robotnikw budowlanych, laborantw i naukowcw, poszukujc ich w Stepnogorsku (miecie) oraz w cywilnych instytutach naukowych w innych czciach kraju. Wiele sprowadzonych przeze mnie osb nie miao zgody na prac w tajnym sektorze zbrojeniowym, tote zatrudniono je tymczasowo, a KGB bada ich akta. W cigu kilku miesicy zdoaem zatrudni niemal dwustu nowych pracownikw.

312/905

Centrala na szczcie nie zadawaa niewygodnych pyta, a rozbudowa zakadw zajmowaa tyle czasu, e przestaem si troszczy o przepisy bezpieczestwa. Do pracy angaowaem coraz wicej ludzi, zatrudniajc ich na stae, kiedy tylko zostali przewietleni. Wyobraaem sobie, e skoro eksperymenty si uday, nie naley zbytnio przejmowa si sztywnymi procedurami. Tymczasem Anatolij Buhak nie zapomnia o zniewadze. Jego informatorzy powiadamiali go o nieformalnych praktykach stosowanych przeze mnie przy werbowaniu nowych pracownikw, a kiedy zgromadzi do dowodw, postanowi da mi nauczk. W rok po naszym niemiym spotkaniu zostaem wezwany do Moskwy. Rozkaz pochodzi bezporednio od Kalinina. Nie

313/905

zawiera wyjanie, ktrych i tak si nie spodziewaem. Sdziem, e mam osobicie zoy raport na temat postpw naszych prac. Po trzyipgodzinnym locie do Moskwy zatoczonym samolotem Aerofotu udaem si wprost do jego biura. Sekretarka Kalinina owiadczya, e szef jest zajty. Nie zdziwiem si zbytnio. Kalinin nalea do ludzi, ktrzy chtnie przywouj podwadnych z drugiego koca wiata po to, aby przez kilka dni wyczekiwali pod jego drzwiami. Ku mojemu zdumieniu sekretarka wrczya mi kartk od pukownika KGB Wadimira Dorogowa, szefa komrki kontrwywiadu odpowiedzialnej za cay Biopreparat.

314/905

Spotkajcie si ze mn natychmiast brzmiaa tre notatki. Kiedy wszedem do jego gabinetu na drugim pitrze, Dorogow wyglda przez okno. Gdy odwrci gow, zdumiaa mnie zajado jego spojrzenia. - Zdajecie sobie spraw, na jakie niebezpieczestwo naraacie nasz ojczyzn? - spyta zimno. Podszed do biurka i wyj teczk z nazwiskami robotnikw, ktrych zatrudniem w cigu ostatnich szeciu miesicy. Szereg nazwisk podkrelono na czerwono. - W Stepnogorsku mamy wietnych^ficerw - cign Dorogow - ale najwyraniej wzdragacie si przed nawizaniem z nimi wsppracy. Szczerze mwic, w caej

315/905

mojej karierze nie widziaem czego podobnego. Jego lodowaty spokj wytrci mnie z rwnowagi. - Towarzyszu pukowniku, mog to wyjani - powiedziaem. - Tego nie mona wyjani! Widziaem paskie akta, znam wasz histori, Alibekow. Nie pierwszy raz postpujecie lekkomylnie. A potem przedstawi mi szczegow relacj z mojego spotkania z Kuznie-cowem przed szeciu laty. - I co z tym zrobimy? - spyta. - Nie wiem - odparem zgodnie z prawd. Nie chodzio jedynie o zamanie regulaminu: ich zdaniem naraziem program na moliwo sabotau. Zaczem odnosi

316/905

wraenie, e szybko zblia si kres mojej kariery. Jednak KGB znowu mnie zdumia. Dorogow otworzy grn szuflad biurka i wyj czyst kartk papieru. - Na tej stroniczce napiszecie wszystko, co zrobilicie, wraz z uzasadnieniem, dlaczego postpilicie bdnie. Kiedy sigaem po kartk, pukownik bolenie chwyci mnie za nadgarstek. - Tylko pamitajcie: to may kawaek papieru, ale musi cakowicie zasoni wasz dup. Nastpnego dnia Kalinin zgodzi si mnie przyj. Wrczy napisan przeze mnie kartk, ktra teraz doczona bya do urzdowej nagany, i poleci mi zoy podpis na obydwu dokumentach. Bya to tradycja

317/905

datujca si od czasw Stalina: mj podpis powiadcza oskarenia przeciwko mnie i jednoczenie z gry potwierdza, e zasuguj na kar, jak wymierzy mi pastwo ludowe. Moj kar najwyraniej miao by ponienie. - Jeli jeszcze raz zamiecie przepisy rzek Kalinin - bdzie to po raz ostatni. Dzisiaj rozumiem, e nie mogli mnie zwolni, wwczas jednak nie byo to dla mnie takie oczywiste. Zastpienie mnie innym kierownikiem spowolnioby tempo prac nad programem, by moe sprowadzioby go na faszywy tor, a Kalinin zbyt duo zainwestowa w sukces Stepngorska, aby mg pozwoli sobie na porak. Musia wykorzysta wszystkie swoje wpywy, aby przeciwstawi

318/905

si KGB. Jeliby mi si nie udao, jego kariera byaby zrujnowana, podobnie jak moja. Podzielaem determinacj Kalinina, aby odnie sukces za wszelk cen, co dodawao ironii memu kopotliwemu pooeniu. Mody doktor idealista z Tom-ska, przeywajcy dylematy natury moralnej, zwizane z rnic pomidzy ratowaniem a odbieraniem ludziom ycia, gdzie znikn. Teraz martwiem si tylko perspektyw utraty pracy w Biopreparacie i zwizanych z ni przywilejw. Ale transformacja nie dokonaa si jeszcze w peni. Czasami nadal przechodzi mnie dreszcz, kiedy patrzyem na bakterie w kadziach i mylaem, e mogyby odebra ycie milionom ludzi. Jednak atmosfera naszych tajnych laboratoriw zmienia mj

319/905

wiatopogld. W czowieku, jakim si staem, rodzice nie rozpoznaliby swego syna. Powrciem do Stepnogorska zdeterminowany, aby pracowa beznamitnie i wydajnie, czego Biopreparat wymaga od swego kierownictwa. To si przede wszystkim liczyo, moja rodzina bya dopiero na drugim miejscu. Byway tygodnie, kiedy traciem kontrol nad czasem spdzanym w kompleksie, do domu przychodziem tylko na krtk drzemk i posiek, aby znowu wrci do pracy. W 1985 roku na wiat przyszed Timur, nasze trzecie dziecko, jednak prawie nigdy nie byem z rodzin: kiedy Lena opiekowaa si niemowlciem, ja gorczkowo krztaem si w laboratoriach. W tym okresie staem si bardziej rozdraniony i samotny ni kiedykolwiek.

320/905

Kiedy po raz pierwszy przybyem do Postpu, przepenia mnie entuzjazm, jaki obudzi we mnie powrt do Kazachstanu po tak wielu latach spdzonych na pnocy. Odwiedzaem moich rodzicw i wystarcza kilkudziestominutowy lot samolotem, by cieszy si perspektyw znalezienia si wrd ludzi, ktrzy wygldali podobnie jak ja i porozumiewali si jzykiem mego dziecistwa. W moim zakadzie nie byo Kazachw, a pord rosyjskich twarzy w Stepno-gorsku dostrzec mona byo zaledwie kilku. Nawet jeli zdyem ju przeobrazi si w modelowego radzieckiego biurokrat, w wiecie tym czuem si obco. Mira, najstarsza crka, bya dobrze traktowana przez nauczycieli i przyjaci, poniewa jej ojciec by dyrektorem,

321/905

wiedziaem jednak, e koleanki i koledzy namiewaj si z niej, bo jest czarna i ma zabawn twarz. Nieliczne spokojne chwile wolne od zaj powicaem na prac doktorsk. Napisanie jej byo konieczne, jeli pragnem zwiza dalsz karier z Biopreparatem. Nic innego nie wydawao mi si wane. Po pewnym czasie zawarlimy z Buhakiem nieatwy rozejm. By wystarczajco pojtny, eby nigdy nie pyta o moj podr do Moskwy, cho z pewnoci rozkoszowa si mym upokorzeniem. Z ulg przyjem wie, e przenosz go z powrotem do macierzystego, prowincjonalnego oddziau, przedtem jednak sam stan przed powanym problemem zwizanym z kwesti bezpieczestwa.

322/905

Jedn z jednostek podlegych Buhakowi by Wydzia rodkw Zaradczych przeciwko Zagranicznym Subom Wywiadu Technicznego. Za t pokrtn nazw krya si instytucja, ktrej jedynym celem byo zapobieganie, aby wiat nie dowiedzia si prawdy o tym, co robimy w Stepnogorsku. Dokonane przeze mnie usprawnienia zakadu utrudniy Buhakowi prac. Potrzebowa rzeszy pracownikw o odpowiednich kwalifikacjach do zamaskowania wszystkich ladw ogromnych iloci odpadw z naszych kadzi fermentacyjnych. Buhak znalaz cywila, inyniera Markina, ktry zosta szefem Wydziau rodkw Zaradczych i wkrtce da si pozna jako jeden z najbardziej utalentowanych specjalistw w sztuce kamuflau.

323/905

Markin by niemiaym, niespena czterdziestoletnim czowiekiem. Cho w zasadzie lubiany przez wsppracownikw, trzyma si na uboczu. Niewiele osb zdawao sobie spraw, jak skomplikowane jest jego ycie osobiste. Markin zakocha si we wdowie po jednym z oficerw KGB, ktrzy pracowali w zakadach. Pobrali si po krtkim okresie narzeczestwa, jednak maestwo nie byo udane. Maonkowie bezustannie si kcili i Markin stawa si coraz bardziej przygnbiony. Wreszcie poprosi o urlop, uzasadniajc to potrzeb roztoczenia opieki nad chor matk. Jego prob rozpatrzono pozytywnie. W kilka tygodni pniej Buhak wszed do mego gabinetu, trzymajc w rce list

324/905

napisany w jakiej miecinie w pobliu miasta Grki. - Przeczytajcie to - powiedzia, cigajc ze strachu brwi. Markin donosi, e nie chce wraca do Stepnogorska. Unienie prosz, abycie zezwolili mi osi w kochozie, w ktrym mieszka moja chora matka - pisa. - Prosz nie myle, e istniej inne powody mojego wyjazdu. Nie jestem zdrajc, po prostu mao znaczcym czowiekiem, ktry chciaby y w zgodzie z natur. Oddaem list Buhakowi. - Widz, e znalaz sposb na ucieczk od ony - umiechnem si. Buhak pozosta powany. - Nie moemy go puci - powiedzia. - Za duo wie.

325/905

- To prawda - zgodziem si. - Ale jaki szpieg bdzie si przedziera przez otaczajce Grki bagna, eby go odnale? Nie sdz, abycie musieli si tym martwi. Poza tym on nie jest ani w wojsku, ani w KGB. Nie moecie wyda mu rozkazu, eby tutaj wrci. Buhak z roztargnieniem zapatrzy si w da. - Zobaczymy - powiedzia. W kilka dni pniej ujrzaem Buhaka w pogodniejszym nastroju. - Jeden z moich ludzi rozmawia wanie z miejscowym dowdc w Gor-kim o sprawie Markina - umiechn si. - Narzekaj, e maj tam a dwa problemy. - Mianowicie? Buhak spojrza na mnie wspczujco.

326/905

- Gdybycie interesowali si polityk pouczy mnie - wiedzielibycie, co dzieje si na wiecie. Nie syszelicie, e trzymaj tam Sacharowa? Andriej Sacharow, fizyk, laureat Nagrody Nobla i ojciec naszej bomby wodorowej, zosta internowany w miecie Grki za publiczn krytyk przywdcw radzieckich. Zdziwio mnie przypisanie Markina do tej samej kategorii kopotw, co sawnego fizyka. Po kilku tygodniach rozmawialimy z Buhakiem o nowych przepisach bezpieczestwa, kiedy nagle usiad sztywno na krzele, jakby ukuty ig. - Co si stao? - spytaem. - O mao co bym zapomnia. Pamitacie te dwa problemy, o ktrych wam mwiem? Skinem gow.

327/905

- No c - cign, rozkoszujc si kadym sowem. - Grki ma teraz tylko jeden problem. - Co to znaczy? - To znaczy, e Markina ju nie ma wyjani Buhak. - Wyjecha? - Owszem, ale niechtnie. Nie yje. - Co si stao? - spytaem zaniepokojony. - Wyglda na to, e uton. Wypi troch za duo, chcia popywa i ju nie wrci. - Nie wiedziaem, e Markin lubi pywa. Na twarzy Buhaka igra tajemniczy umieszek. - Liczy si to, e Grki ma ju tylko jeden problem. - Zabito go? Buhakow wyglda na uraonego.

328/905

- Skd mog wiedzie? - odpar. - Wane jest to, e nie musimy si wicej martwi o Markina. W 1986 roku w naszym zakadzie pracowao ponad dziewiset osb, a kadego miesica zatrudniano nowych pracownikw. Grupa swierdowska, do ktrej nalea pechowy Nikoaj Czernyszow, przyczynia si do przeomu w opracowaniu najsilniejszej broni z laseczek wglika, jaka kiedykolwiek powstaa. Jednoczenie atmosfera napicia zbieraa krwawe niwo. Co tydzie odnotowywalimy jeden do dwch wypadkw. Pewnego razu Giennadij Lepjoszkin, szef zarzdu biobezpieczestwa, donis, e jeden z technikw zarazi si wglikiem w laboratorium, ktre powinno by sterylne. Mczyzna mia otarcie na karku, jednym z

329/905

najbardziej niebezpiecznych miejsc, jeli chodzi o zaraenie si skrn postaci wglika. Obrzk szyi utrudnia choremu oddychanie. Najpierw podalimy mu streptomycyn i penicylin, najskuteczniejsze antybiotyki stosowane przy skrnej postaci wglika, jednak bolesne obrzki pojawiy si take na klatce piersiowej i rozprzestrzeniay po caym ciele, utrudniajc oddychanie. mierci pacjenta spodziewalimy si w cigu trzech dni. Ju przygotowywano ponury raport, ktry mia zosta wysany do Moskwy, kiedy podalimy mu bardzo wysok dawk antyserum. Terapia szokowa zadziaaa i chory zacz powraca do zdrowia. Blisko mierci laboranta dawaa wyobraenie o sile nowej broni. Wyprodukowana

330/905

przez nas sproszkowana oraz pynna posta wglika byy trzykrotnie silniejsze ni wytwarzane w Swierdowsku. Zaraenie poowy mieszkacw osiadych na obszarze jednego kilometra kwadratowego wymagaoby uycia zaledwie piciu kilogramw wglika 836. Do uzyskania takiej samej skutecznoci trzeba by byo uy co najmniej pitnastu kilogramw swierdowskiego wglika. Niszczc si nowej broni potwierdziy testy przeprowadzone w 1987 roku na Wyspie Odrodzenia. Lepjoszkin, ktry tamtego roku zosta moim pierwszym zastpc, polecia nad Jezioro Aralskie, eby osobicie nadzorowa prby poligonowe. Kiedy raporty jednoznacznie potwierdziy sukces, Moskwa ostatecznie wykrelia swierdowski

331/905

kompleks 19 z harmonogramu produkcji wglika. Stepnogorsk z nawizk to rekompensowa. Nasz zakad w cigu jednego dnia mg wytworzy od jednej do dwch ton wglika, rwnie wydajnie i niezawodnie, jak fabryki czogw, ciarwek, samochodw czy coca-coli. Z chwil powstania pierwszej wiatowej wytwrni broni biologicznych na skal przemysow, Zwizek Radziecki sta si pierwszym w wiecie - i jedynym - biologicznym supermocarstwem. W tej dziedzinie wiatow dominacj uzyskalimy w latach osiemdziesitych, jako e ju wwczas moglimy zaatakowa odlege cele pociskami midzykon-tynentalnymi. Jednak Stepnogorsk udowodni, e potrafimy

332/905

prowadzi wojn biologiczn na skal niespotykan w historii. Przez ostatnie cztery lata uczynilimy wikszy postp w tej dziedzinie ni w cigu czterech dziesicioleci od zakoczenia drugiej wojny wiatowej. Rzecz jasna, nie chwalilimy si naszymi osigniciami. Swierdowski wypadek na krtko pozwoli zajrze wiatu w gb naszego programu broni biologicznych, jednak od tamtej pory tajemnice byy dobrze ukrywane. Midzynarodowa spoeczno nie miaa pojcia o istnieniu Biopreparatu, nie miaa te powodw, aby podejrzewa, e nasz program stale si rozrasta.

Ospa

Moskwa 1987 Sowo virus pochodzi z aciny i oznacza jad, trucizn. Wirusy s niewidoczne pod zwykym mikroskopem, a setki tysicy razy mniejsze ni ziarnko piasku. Nie zdawano sobie sprawy z ich istnienia a do koca XIX wieku, kiedy to rosyjski mikrobiolog Dmitrij Iwanowskj porednio odkry ich istnienie, prowadzc badania nad mozaik tytoniow. Iwanowski zauway, e nieznany czynnik chorobotwrczy przenika przez filtry bakteryjne. Mino jeszcze niemal p wieku, zanim wirusy dostrzeono pod mikroskopem elektronowym, ale odkrycie Iwanowskiego

334/905

otworzyo przed naukowcami now dziedzin bada nad chorobami zakanymi. W miar jak odkrywano nowe wirusy, naukowcw coraz bardziej zdumiewao ich zachowanie. Wirusy trwaj na krawdzi ycia, pozostaj nieczynne, dopki nie przytwierdz si do komrek jakiego organizmu. Pod wzgldem budowy s prostsze ni bakterie, skadaj si jedynie z otoczki biakowej, kwasw nukleinowych DNA lub RNA, a niekiedy take z bony lipidowej mimo to potrafi zniszczy najbardziej zoony organizm. Nie wszystkie wirusy zabijaj swego gospodarza - z wielu wzgldw byoby to niepraktyczne - jednak jeli to czyni, zazwyczaj odznaczaj si wysok zarazliwosci. Wirus zaprogramowany jest na rozmnaanie samego siebie, ale nie moe

335/905

tego robi samodzielnie. Najpierw musi znale gospodarza o odpowiedniej strukturze komrkowej, w ktrego organizmie moe si zagniedzi. Wirusy stapiaj si z jdrem lub cytoplazm komrek gospodarza, aby zawadn ich funkcjami. Ludzki organizm wyposaony jest w zoone mechanizmy, Tctrych zadaniem jest obrona i umiercanie patogennych drobnoustrojw. Ukad odpornociowy dziaa na wielu paszczyznach rwnoczenie niczym armia, ktra w swych szeregach ma i zwiadowcw, i piechot, siy powietrzne i marynark wojenn, wyszukan sie cznoci i dobrze funkcjonujce struktury dowodzenia. Niektre komrki odpowiedzialne s za inwigilacj intruzw, inne koordynuj informacj; jeszcze inne skupiaj si na

336/905

dziaaniach lokalnych, a ich towarzyszki mog pokierowa zmasowanym atakiem. Immunolodzy rozrniaj dwa rodzaje reakcji, wrodzone i nabyte. Nabyte reakcje uzalenione s od komrek pamici, przechowujcych informacje o najedcach z przeszoci i stanowicych istotny czynnik w nabywaniu odpornoci. Do najwaniejszych instrumentw obronnych ukadu odpornociowego nale limfocyty T, ktre peni funkcj zwiadowcw, kr po krwiobiegu i wzach chonnych, szukajc intruzw. Kiedy wirus przedostaje si do krwiobiegu i zaatakuje pierwsz komrk, natychmiast rozpoznawany jest przez limfocyty T, ktre wysyaj sygnay, doprowadzajc do powstawania przeciwcia i kierujc je do ogniska infekcji. Przeciwciaa

337/905

s jak wojska ldowe; s szczeglnie skuteczne w walce z wirusami i bakteriami znajdujcymi si w krwiobiegu, zanim dotr one do swych celw. Ju po kilku sekundach od infekcji dochodzi do uwolnienia obronnych biaek i czynnikw zapalnych, uruchomienia reakcji obronnych leukocytw i skierowania ich do zainfekowanych komrek. Pod koniec pierwszego tygodnia zakaenia wirusem, lub na pocztku nastpnego, organizm wytwarza przeciwciaa, ktre niekiedy usiuj zneutralizowa wirusy, przywierajc do ich powierzchni i zapobiegajc przenikaniu do kolejnych komrek. Wirusy jednak s sprytne i szybko podlegaj mutacji. Ich liczebno potrafi powstrzyma

338/905

naturalne mechanizmy obronne gospodarza, czynic opr w zasadzie daremnym. Nowe wirusy mog pojawia si bez ostrzeenia, a te, ktre w przeszoci uwaano za nieszkodliwe, pod wpywem mutacji przeobraaj si w miercionone. Mog powodowa siejce spustoszenie epidemie (AIDS, Ebola), potrafi take by niezoliwe, tak jak wirus odpowiedzialny za powstawanie pewnych typw brodawek. Niektre atakuj tylko rolirty, inne zwierzta. Arbowirusy, przenoszone przez owady, zazwyczaj atakuj mzg, minie, wtrob, serce i nerki. Wirusy jelitowe zajmuj ukad trawienny, przedostajc si do organizmu ze skaon wod lub ywnoci. Wirusy ukadu oddechowego unosz si w atmosferze i wnikaj do organizmu wraz z wdychanym

339/905

powietrzem, wywoujc odr, wink i osp wietrzn. Dotychczas udao si zidentyfikowa ponad sto wirusw wywoujcych przezibienie. Spord wszystkich chorb, ktre przeladoway gatunek ludzki, ospa pozostawia po sobie najgbsze blizny, sigajce pradawnych czasw. Pierwsze wzmianki o niej pochodz z Chin z 1122 roku p.n.e. Choroba wpyna na bieg historii, dziesitkujc osiemnastowieczn Europ i rodowitych mieszkacw Ameryki Pnocnej. Wirus ospy pochodzi z rodziny atakujcej grne drogi oddechowe. Variola major jest wirusem cierpliwym i systematycznym. Najpierw wkrada si do komrek znajdujcych si stosunkowo pytko pod skr i do ukadu

340/905

nerwowego. Znalazszy si w ywej komrce, pozbywa si otoczki i zaczyna si szybko rozmnaa. Wykorzystujc enzymy komrki, wcza swoje DNA do materiau genetycznego gospodarza, w wyniku czego komrka produkuje biaka potrzebne wirusowi. Szybkie namnaanie si wirusa hamuje syntez DNA gospodarza i tym samym niszczy mechanizm obronny zaatakowanej komrki. Postpy choroby mona ledzi, obserwujc drobne rowe plamki, ktre stopniowo przechodz z twarzy i ramion na nisze partie ciaa. W przeszoci objawy ospy znane byy wszystkim lekarzom. Po okresie cichej inkubacji, trwajcym od piciu do dziesiciu dni, wirus nagle daje zna o swoim istnieniu. Pierwsze stadium choroby charakteryzuje si

341/905

wysok gorczk, wymiotami, blem gowy i sztywnoci karku. Stan taki trwa moe od dwch do czterech dni. Po kilku dniach na twarzy pojawia si wysypka. W miar jak w cigu nastpnego tygodnia rozprzestrzenia si ona na inne partie ciaa, pryszczyki przeksztacaj si w bolesne pcherzyki. Zazwyczaj powstaj z nich strupy, ktre po paru tygodniach zasychaj i odpadaj, pozostawiajc blizny. Cisze przypadki ospy, rwnie jej postaci krwotocznej, prowadzi mog do mierci w cigu trzech, czterech dni. Wspczesne prby okieznania ospy sigaj 1796 roku, kiedy brytyjski lekarz Edward Jenner zaobserwowa, e dojarki, ktre od krw zaraziy si agodniejsz postaci ospy, uodporniy si na osp atakujc ludzi. Pewnemu omioletniemu chopcu Jenner

342/905

wstrzykn materia pobrany z bbla na skrze rki zakaonej dojarki. Chopiec dosta niewysokiej gorczki. W dwa miesice pniej Jenner wstrzykn mu wirusy ospy, choroba jednak si nie rozwina. Lekarz wywnioskowa, e chopiec zawdzicza odporno agodniejszemu szczepowi wirusa, ktry nazwa vaccinia. Szczepienia przeciwko ospie, nazwane po angielsku vaccine na cze Jenne-ra, stay si najwaniejszym instrumentem w walce z chorob, a szczepionka zrewolucjonizowaa medycyn. 8 maja 1980 roku wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) ogosia, e ospa znikna z powierzchni naszej planety. Ostatni jej przypadek zanotowano w 1977 roku w Somalii, a w cigu trzech kolejnych lat nie

343/905

wystpiy adne nowe zachorowania. WHO zalecia zatem zaprzestanie szczepie ochronnych przeciwko ospie. wiatowa Organizacja Zdrowia przyja jednoczenie rezolucj ograniczajc do czterech laboratoriw miejsca, w ktrych w celach badawczych przechowywane bd wirusy ospy. W kilka lat pniej liczb laboratoriw zmniejszono do dwch: Centers for Disease Control w Atlancie oraz moskiewskiego Instytutu Wirusologii Iwanowskiego. Pokonanie ospy miao szczeglne znaczenie dla Zwizku Radzieckiego - to wanie Rosja wystpia z inicjatyw wiatowej krucjaty. Moskwa po raz pierwszy w 1958 roku na konferencji WHO zoya propozycj masowych szczepie przeciw ospie w

344/905

krajach Trzeciego wiata, co spotkao si z powszechnym uznaniem. W cigu wiekw Rosja take padaa ofiar epidemii ospy. Chorob ostatecznie udao si pokona w 1936 roku, po dziesicioletnim programie szczepie wprowadzonym przez nowo powstay rzd bolszewicki. Wkrtce po owiadczeniu WHO w ZSRR doczono osp do spisu broni bakteriologicznych, ktre miay zosta unowoczenione w planie picioletnim na lata 1981-1985. To, co inne rzdy postrzegay jako tryumf medycyny, Kreml uzna za znakomit okazj militarn. wiat niestrzeony przed osp by tym bardziej na ni naraony. W 1981 roku radzieccy badacze przystpili do realizacji kremlow-skich planw - opracowania

345/905

lepszej ospy, ktra jako bro biologiczna od dziesicioleci znajdowaa si w naszym arsenale. Pocztkowo prace waciwie stay w miejscu. Dowdcy wojskowi nie chcieli powica rodkw na przedsiwzicie, ktre nie gwarantowao natychmiastowych rezultatw. Uwaali, e Zwizek Radziecki i tak posun si dalej w dziedzinie zastosowa bojowych ospy ni jakiekolwiek pastwo na wiecie. W 1947 roku w Zwizku Radzieckim, w pobliu Zagorska, oddalonego od Moskwy na pnocny zachd o czterdzieci minut jazdy samochodem, powstaa pierwsza fabryka broni wykorzystujcej osp. W Zagorsku znajduje si czternastowieczna awra Troicka, jedno z najwitszych miejsc Kocioa prawosawnego. Kilka kilometrw dalej, w

346/905

otoczonym murem kompleksie, radzieccy wojskowi naukowcy w Centrum Wirusologii Ministerstwa Obrony w embrionach kurzych jaj nabonie hodowali osp, gorczk Q i wirusy wenezuelskiego koskiego zapalenia mzgu. By to proces skomplikowany, lecz skuteczny. Posugujc si miniaturowymi strzykawkami, laboranci wprowadzali mikroskopijn ilo wirusa ospy do wntrza jaj i zasklepiali skorupki parafin. Jaja przez kilka dni leay w inkubatorach, a embriongospodarz pobudza wirusy do ycia. Poniewa wkrtce monopolizoway one mechanizmy rozwojowe komrek, rozmnaajc si gwatownie, umiercay gospodarza. Wwczas jaja rozbijano i wylewano ich zawarto do specjalnych zbiornikw, gdzie

347/905

mieszano j ze stabilizatorami. Powstaa w ten sposb bro, odpowiednio schodzona, pozostawaa miercionona przez co najmniej rok. Kadego miesica setki tysicy jaj z pobliskiego kochozu trafiay do zagor-skiego zakadu. Pastwowy monopol pozwala ukry fakt pozbawiania konsumentw tak wielu jaj. Proces produkcyjny z ich wykorzystaniem okaza si takim sukcesem, e w podmoskiewskim Pokrowie otwarto drugi zakad, podlegy Ministerstwu Rolnictwa. W 1959 roku powracajcy z Indii podrnik zarazi osp 46 moskwian. Podrnika wprawdzie zaszczepiono, jednak szczepionki z czasem trac skuteczno, i cho ochronio go to przed objawami choroby, mg zaraa innych. Szczep

348/905

Variola major, obecny w jego organizmie, by tak zjadliwy, e o mao nie doszo do wybuchu epidemii. Midzy innymi z powodu tego wypadku rzd radziecki oddelegowa do Indii specjalny zesp medyczny, ktry mia pomc w wytpieniu wirusa na subkontynencie. Zespoowi towarzyszyli agenci KGB. Agenci powrcili do Rosji z prbkami indyjskiego szczepu wirusa, znakomicie nadajcego si na bro biologiczn. Wirus odznacza si wysok wirulencj, by jednoczenie stabilny i potrafi do dugo przetrwa, tak e mona si nim byo zarazi rwnie po pewnym czasie. Oznaczao to, e przy zastosowaniu odpowiednich stabilizatorw nadawa si do duszego przechowywania ni szczepy wczenie znajdujce si w

349/905

radzieckim arsenale. W cigu kilku lat bezwiedny indyjski dar sta si gwnym bojowym szczepem ospy. Nazwano go Indie-1967, dla upamitnienia daty wyizolowania. W naszym tajnym kodzie by to wirus Indie-1. W latach siedemdziesitych ospa uwaana bya za tak wany skadnik naszego biologicznego uzbrojenia, e dowdztwo radzieckie nakazao utrzymywa zapasy w wysokoci dwudziestu ton. Bro magazynowano w wojskowym kompleksie w Zagorsku. Co roku naleao produkowa nowe zarazki, jako e cz starych zapasw nie nadawaaby si ju do wykorzystania. A przecie nie chcielimy doprowadzi do sytuacji, w ktrej mogoby nam zabrakn wirusa ospy!

350/905

Historia podrnika ukazuje pewne szczeglne cechy Vaola major, ktre sprawiaj, e wirus ten znakomicie nadaje si do zastosowa wojskowych. Jest tak odporny, e mona si nim zarazi nawet po duszym czasie, choby poprzez dotyk bielizny nosiciela. Ofiary ospy zaraaj osoby przebywajce w ich otoczeniu od chwili wystpienia pierwszych symptomw choroby a do zasklepienia si ostatniej blizny, co zazwyczaj trwa od dwch do trzech tygodni; zarazki przenosz si take drog kropelkow, na przykad przez kaszel. Nie wszystkie wirusy przenosz si bezporednio z chorych na kolejne ofiary, jednak to wanie one s najbardziej zaraliwe. \Virus grypy, ktrym zarazi si mona poprzez kichanie, kaszel, a nawet sam tylko

351/905

kontakt z ubraniem zaraonej osoby, szerzy si w szkoach, przekracza granice kontynentw i wywouje pandemie, takie jak w 1918 roku. Odra czy ospa wietrzna, na ktre choruje si zazwyczaj w dziecistwie, przenosz si podobn drog, co oznacza, e wirus poza organizmem gospodarza potrafi przey dostatecznie dugo, aby zarazi kolejn osob. Niektre wirusy odpowiedzialne za gorczki krwotoczne - Machu-po, Ebola, gorczka Lassa, Junin - te-rozprzestrzeniaj si poprzez kontakty midzyludzkie. Ebola pustoszy organizm gospodarza i ginie w stycznoci z tlenem, pomimo to szereg osb, ktre miay najmniejsz choby styczno z ofiarami tej choroby, rwnie na ni zapadao.

352/905

Wielu zachodnich naukowcw postrzega Yariola major jako nieodpowiedni materia na bro pomimo jego wysokiej wirulencji. Ospa nie wystpuje u zwierzt, cho mapy mog si ni zarazi, nie przekazujc wirusa dalej. Jedynym, naturalnym gospodarzem s ludzie. Tote choroba jako taka nie moe samoistnie egzystowa w przyrodzie. Niektrzy naukowcy twierdz, e wybuch epidemii wrd ludzi byby krtkotrway, poniewa natychmiast zastosowano by kwarantann oraz szczepienia ochronne - tak jak w Moskwie w 1959 roku. Naukowcy ci twierdz, e dugi okres inkubacji wirusa stanowi dodatkowe zabezpieczenie. Poniewa wykluwanie si choroby trwa siedem dni, daje to do czasu na podjcie stosownych przygotowa w

353/905

wypadku ataku biologicznego. Dziaania obronne skoncentrowayby si przede wszystkim na zahamowaniu rozprzestrzeniania si choroby poprzez masowe szczepienia. Organizm nabiera odpornoci ju po kilku dniach od podania szczepionki. Badania kliniczne przeprowadzone przed laty wykazay znacznie agodniejszy przebieg choroby u osb zaszczepionych. Aby szczepienia takie byy skuteczne, naley zastosowa je przed wystpieniem pierwszych objaww. Opracowany przez nas wirus ospy zdecydowanie skraca czas na przygotowania. Kiedy wystawilimy mapy na dziaanie szczeglnie zjadliwej ospy In-die-1, objawy zaczy wystpowa po jednym do piciu dni. Obecnie nie istniej adne metody pozwalajce na leczenie ospy po pojawieniu

354/905

si pierwszych objaww. Wszystko, co lekarze mog zrobi, to poda rodki agodzce dolegliwoci. Skuteczno broni biologicznych mierzy si wspczynnikiem zachorowalnoci, okrelajcym liczb zakaonych w stosunku do liczby osb, ktre zetkny si z bakteri bd wirusem. Ospa zabija od 30 do 50 procent niezaszczepionych ofiar (co odpowiada niskiemu wskanikowi umieralnoci), jednak zachorowalno siga od 60 do 90 procent. Dla wielu ludzi zaraenie si osp oznacza wyrok mierci. Niektre ofiary na zawsze trac wzrok. Inne na cae ycie zostan naznaczone bliznami. W cigu dwudziestu lat od wydania owiadczenia WHO nie zmienia zdania na temat ospy. Dzieci w wieku szkolnym w USA,

355/905

w Rosji ani w adnym innym kraju nie s szczepione przeciwko tej chorobie, a od osb odbywajcych dalekie podre nie wymaga si ju dowodu potwierdzajcego szczepienie ochronne. W Stanach Zjednoczonych w pogotowiu czeka dwanacie milionw dawek szczepionki przeciwko ospie (z ktrych tylko siedem milionw jest rzeczywicie skutecznych, jak podaje Centers for Disease Control w Atlancie), czyli drobna czstka dwustu milionw dawek znajdujcych si na caym wiecie. Pozornie jest to ilo wystarczajca do podjcia dziaa w nagych wypadkach dopki nie wemie si pod uwag liczby moliwych zarae w gsto zaludnionych rejonach takich jak Nowy Jork, w ktrych wielu ludzi dojeda do pracy.

356/905

Wirusy od dziesicioleci interesoway specjalistw od broni biologicznych. W czasie drugiej wojny wiatowej alianci rozwaali bojowe wykorzystanie rnych patogenw, takich jak wirus wenezuelskiego koskiego zapalenia mzgu czy osp. Amerykascy, kanadyjscy i brytyjscy naukowcy ku swemu niezadowoleniu przekonali si, e praca z wirusami jest znacznie trudniejsza ni z bakteriami. Poniewa same nie mog si rozmnaa, trzeba je hodowa wewntrz ywych komrek albo tkanek w sterylnym laboratorium. Poza tym prby stosowania wirusw czsto okazyway si nieudane. W latach czterdziestych nie byo jeszcze zaawansowanych aerozoli, a wikszo wczesnych dotyczcych ospy rozwiza, proponowanych

357/905

przez alianckich naukowcw, dzi wydawaaby si nam co najmniej dziwna. Jeden ze sposobw polega mia na przemieleniu azjatyckiego szczepu ospy i posypywaniu nim listw wysyanych na terytorium nieprzyjaciela. Kiedy wojna dobiega koca, alianci w zasadzie zaprzestali podejmowania prb nad bojowym wykorzystaniem wirusw. Przeciwnoci te nie zniechciy Zwizku Radzieckiego. Przez cay okres zimnej wojny postrzegalimy wirusy jako najbardziej skuteczn spord broni biologicznych, wchodzcych w skad naszego arsenau. Zdolno zaraania olbrzymiej liczby ludzi za pomoc zaledwie drobnej iloci czstek czynia z nich idealn nowoczesn bro do operacji strategicznych. W miar jak

358/905

opracowywalimy coraz doskonalsze aerozole, przekonalimy si, e ich skuteczno przewysza dotychczas produkowan bro biologiczn, zwaszcza w wypadku chorb przenoszonych drog kropelkow. Do zaraenia poowy zwierzt w naszym laboratorium, wystawionych na dziaanie aerozolu, wystarczao zaledwie pi czsteczek wirusa ospy. Aby taki sam odsetek ludzi zarazi wglikiem, potrzeba by od dziesiciu do dwudziestu tysicy sporw. W wypadku dumy okoo 1500 komrek. Rnica w iloci jest zbyt maa, aby mona j dostrzec goym okiem, jednak w razie planowania zmasowanego ataku zaczyna by niezwykle istotna. Ponadto wirus ospy w zasadzie nie wymaga zagszczania.

359/905

Podczas gdy my wykorzystywalimy kurze jaja do produkcji ospy, na Zachodzie laboratoria farmaceutyczne produkoway szczepionki w specjalnej aparaturze, hodowane na komrkach zwierzcych lub ludzkich. Metoda ta wymagaa specjalistycznej wiedzy. Tkank naley bowiem utrzyma przy yciu poza ywym organizmem, w odpowiednim rodowisku i przy cile okrelonej temperaturze. Niektre komrki lepiej ni inne nadaj si do hodowli wicusw, na przykad pobrane z nerek map z Afryki rodkowej (makak zielony) albo z puc ludzkich embrionw. Odywcze substancje niezbdne do rozwoju wirusw rwnie s inne ni w przypadku bakterii. Do podtrzymania ycia tkanki - a zatem i wirusw - niezbdna jest zoona mieszanina aminokwasw, witamin,

360/905

soli, serum w destylowanej i dejonizowanej wodzie. Te nowe metody pozwalay na znacznie wydajniejsz produkcj ni nasze, a ponadto atwiej byo je ukry. Za osignicia w Stepnogorsku zostaem awansowany do stopnia pukownika. Stao si to na dwa lata przed terminem, jednak prawdziw nagrod - zwaszcza dla mojej rodziny - by rozkaz wydany przez generaa Kalinina we wrzeniu 1987 roku, przenoszcy mnie do Moskwy, gdzie objem stanowisko zastpcy szefa Zarzdu Biobezpieczestwa Biopreparatu. Kalinin da mi do zrozumienia, e czeka mnie kolejny awans. Przeniesienie byo dla mnie zaskoczeniem. Cho na swym koncie miaem ju pewne osignicia, Kalinin zacz odnosi

361/905

si do mnie z wyran wrogoci. Podczas rozmoww telefonicznych by szorstki, lekcewaco traktowa moj prac, a nawet zaoponowa, gdy chciano mi przyzna medal za now bro powsta z laseczki wglika. - Co roku przyznajemy Alibekowi nagrody - poskary si koledze, ktry pniej zrelacjonowa mi t rozmow. - Jest zbyt mody, eby tak szybko awansowa. Na szczcie miaem wpywowych sojusznikw. Wysoki funkcjonariusz w cywilnych strukturach Komisji WojskowoPrzemysowej (WPK) w XV Zarzdzie postrzega mj awans do kwatery gwnej jako znakomit okazj do przytarcia rogw Kalininowi. - Kiedy byem taki jak wy - mwi mi Aleksiej Arakow, zastpca

362/905

przewodniczcego WPK, podczas przecigania liny towarzyszcemu mojemu przeniesieniu. - Ja take w wieku trzydziestu trzech lat zostaem szefem zakadu produkcji broni chemicznych. Jednak do Moskwy trafiem waciwie dopiero dziki pierestrojce Michaia Gorbaczowa. Gorbaczow zosta pierwszym sekretarzem KPZR w marcu 1986 roku z mocnym postanowieniem przeamania skorumpowanych biurokratycznych struktur lennych epoki Breniewa i stworzenia silniejszego, spjniejszego systemu zarzdzania pastwem. By reformatorem, na ktrego czekao moje pokolenie. Niemal wszyscy pracownicy Biopreparatu przed czterdziestk postrzegali go jako nasz wielk nadziej.

363/905

Sektor broni biologicznych by idealnym kandydatem do reformy. W poowie lat osiemdziesitych skada si z bezadnej mieszaniny agencji, laboratoriw i instytutw, bezustannie konkurujcych ze sob. Przedsibiorstwa marniay pod kierownictwem sklerotycznych biurokratw. Dawienie postpu byo powszechne take w innych dziedzinach. Pierestrojka poczynia korzystne zmiany w naszym programie. Biopreparat i Gawmikrobioprom, odpowiedzialny zk produkcj lekw i szczepionek, zostay podporzdkowane nowemu superministerstwu Przemysu Medycznego i Mikrobiologicznego. Jego szefem zosta Walerij Bykw, dugoletni aparatczyk i specjalista od broni chemicznych. Tek wiceministra obj Jurij Kalinin.

364/905

Takie przywdztwo jawio si nam jako recepta na murowan katastrof. Byli to dwaj rywale, od lat zaciekle walczcy ze sob, ktrzy za rzdw Breniewa i Andropowa toczyli boje o przejcie kontroli nad badaniami nad broni biologiczn. Ich spory byy zarwno osobiste, jak i instytucjonalne. Od swego powstania Biopreparat stanowi orodek walki pomidzy armi a urzdnikami. Bre-niew przekaza XV Zarzdowi niemal cakowit kontrol nad budetem Biopreparatu i programem badawczym, dotyczyo to take doboru personelu. W czasach Gorbaczowa miodowy miesic armii nagle si skoczy. Radzieccy dowdcy wojskowi niemal w kadej sferze dziaalnoci atakowani byli przez architektw pierestrojki. W Biopreparacie Kalinin musia podzieli

365/905

si wadz z cywilami. Kiedy Bykw postanowi wesprze moje przeniesienie do Moskwy, mogem by pewny swej przyszoci. Kalininowi udao si wykorzysta t sytuacj do wasnych celw. Zmieniajc front, wkrtce zosta mym najzagorzalszym ordownikiem, pragnc sprawi wraenie, e sprowadzenie mnie do Moskwy od samego pocztku byo jego pomysem. W gowie mia wasn wizj pierestrojki. Kalinin zamierza wykorzysta mnie, aby wysadzi z sioda rywali - generaa Lwa Kluczerowa, szefa rady naukowej, i generaa Anatolija Worobjowa, dostojnego naukowca w podeszym wieku, ktrego w nastpnym roku zastpiem na stanowisku wicedyrektora.

366/905

Popoudnie spdziem na drugim pitrze w archiwach KGB przy ulicy Samo-katnej, czytajc przeznaczone dla mnie instrukcje, zawarte w tajnym dokumencie wytyczajcym cele radzieckiego programu broni biologicznych w planie picioletnim, koczcym si w roku 1990. Na licie chorb przeznaczonych do zastosowa wojskowych ospa bya pozycj szczegln. Plan picioletni, podpisany charakterystycznymi gryzmoami Michaia Gorbaczowa, wytycza najbardziej ambitne zadania zwizane z produkcj broni biologicznych, jakie kiedykolwiek otrzymaa nasza instytucja. Zakada midzy innymi wybudowanie w Maryjskiej Autonomicznej Republice w miejscowoci Joszkar Oa fabryki broni biologicznej o wartoci 300 milionw rubli

367/905

(wwczas byo to okoo 400 milionw dolarw). Planowano take powstanie nowego wojskowego zakadu w Strii, w pobliu Kirowa, do produkcji broni opartych na wirusach i bakteriach. Najwaniejszym elementem by jednak projekt budowy 630-litrowego urzdzenia do hodowli wirusa ospy w Rosyjskim Pastwowym Orodku Badawczym Wirusologii i Biotechnologii, czyli tak zwanym Wektorze. Nasi przywdcy wojskowi postanowili skupi si na badaniach w dziedzinie broni biologicznych, stanowicych najwiksze wyzwanie: na przeksztacaniu wirusw w biologiczny rodek bojowy. Picioletni plan Gorbaczowa - oraz wysokie fundusze, ktre pod koniec dekady wynosiy rwnowarto niemal jednego mfliarda

368/905

dolarw - pozwoliy nam dogoni i przecign Zachd. Kiedy przybyem do Wektora w 1987 roku, projekt zwizany z osp dopiero powstawa. Zakad zaoony przez Biopreparat na pocztku lat siedemdziesitych, specjalizujcy si w wirusologii, znajdowa si w syberyjskim miasteczku Kolcowo. Laboratorium popado w stagnacj w czasach, kiedy skupilimy si na badaniach nad broni bakteriologiczn^tymczasem dekret Gorbaczowa na nowo je wskrzesi. Kiedy przybyem na miejsce, wanie powstaway tam liczne nowe budynki laboratoryjne i produkcyjne. Jeszcze wicej budowli mona byo ujrze na deskach krelarskich. Powstaa specjalna obudowa biobezpieczestwa, wewntrz ktrej

369/905

prowadzono badania nad szczeglnie niebezpiecznymi wirusami, takimi jak ospa, Marburg, gorczka Lassa i Machupo, a take komory, w ktrych przeprowadzono prbne wybuchy, oraz zakad hodowli zwierzt. Najdroszym skarbem Wektora byo urzdzenie, ktrego zakup umoliwi dekret Gorbaczowa. Zaprojektowany przez jeden z moskiewskich instytutw i zoony w specjalnym zakadzie podlegym Biopreparatowi w zachodniej Rosji, by pierwsz i jedyn tego typu konstrukcj na wiecie. Pojemnik, osonity grubym pancerzem z nierdzewnej stali, mierzy niemal dwa metry wysokoci. Mieszado na dnie obracao zawartoci niczym ubraniami w pralce. Do pojemnika prowadziy liczne przewody, ktrymi odprowadzano odpady i gotowy produkt.

370/905

Okno we wklsym dachu pozwalao naukowcom na bezustann obserwacj zawartoci. Lew Sandakczow, dyrektor Wektora, gadatliwy armeski biochemik, pracowa w Biopreparacie od jego powstania w 1973 roku. By ekspertem od ortho-poxvirus, gatunku, do ktrego naley take ospa. Kiedy go spotkaem, mia powane kopoty. Nowi naukowcy i laboranci przybywali do Wektora kadego miesica, w miar jak program zaczyna nabiera ksztatu. Sandakczow musia zatroszczy si dla nich o mieszkania i przygotowa programy badawcze, jednoczenie nadzorujc wznoszenie nowych budynkw. Naukowiec dotychczas kierowa nieduym, spokojnym laboratorium, w ktrym zatrudniano kilkaset osb.

371/905

Teraz przyszo mu nadzorowa prac ponad czterech tysicy ludzi. - Powiedzcie mi, czego potrzebujecie, a ja si o to wystaram - owiadczyem na powitanie, pragnc sprosta jedynemu sprawdzianowi, jakiemu mogem si podda jako osoba na kierowniczym stanowisku. Sandakczow spojrza na mnie wyniole, jakbym by jednym z jego asystentw. - Czasu - powiedzia. - Moecie mi da troch czasu? By moe wywarem dobre wraenie na przedstawicielach armii i moskiewskich biurokratach, najwyraniej*fednak elita naukowa sceptycznie oceniaa moje umiejtnoci i kwalifikacje. Krytycyzm ten dostrzegem take w tej uwadze.

372/905

- Czasu niestety nie mog wam da odparem z umiechem. - To jedyny surowiec, ktrego nie moemy naduywa. W cigu kilku miesicy udao nam si uoy z Sandakczowem wspprac opart na wzajemnym szacunku, zdoaem take rozwika kilka biurokratycznych bolczek, ktre uprzykrzay mu ycie. Najwicej problemw wizao si z bezpieczestwem. Jeli nawet mikroskopijna ilo wirusa ospy wydostaaby si na zewntrz kompleksu, wywoaaby przeraajc epidemi. Zatuszowanie takiej sprawy byoby znacznie trudniejsze ni swierdowskiego wypadku. Sandakczow zdecydowanie wystpowa w obronie swoich pracownikw. Bezustannie powtarza, e nie zamierza naraa swych robotnikw tylko po to, aby sprosta

373/905

terminom. Jednak prowadzenie duego zakadu produkujcego bro biologiczn zdecydowanie rnio si od kierowania nieduym laboratorium. Naleao wprowadzi i egzekwowa nowe przepisy, z duym zakadem wizano ponadto wiksze nadzieje. Aby nasz kraj - i program - nie zosta naraony na niebezpieczestwo, Moskwa wprowadzia kwarantann dla wszystkich pracownikw Wektora, zajmujcych si badaniami nad osp. Zesp zakwaterowano w budynkach w pobliu gwnego kompleksu, dniem i noc strzeonego przez siy bezpieczestwa. Pewnym kompromisem bya okresowa zgoda na opuszczenie obiektu i odwiedzenie rodziny. Wychodzc z zaoenia, e widok setek ludzi ze wieymi ladami szczepie na

374/905

ramionach, i to w wiele lat po uznaniu, i ospa nie stanowi zagroenia, mgby wyda si podejrzany, uznalimy, e pracownicy zastrzyk bd otrzymywa w poladki. Zaoylimy, e ta cz ciaa nie bdzie ogldana przez wcibskich przybyszw. Pomimo dowiadczenia w pracy laboratoryjnej Sandakczow niewiele wiedzia o procesach technologicznych niezbdnych do masowej produkcji ospy. Potrzebowalimy kogo, kto nie tylko by ekspertem od ospy, ale potrafiby take wydajnie wykorzysta nasz sprzt i linie produkcyjne. Przegld danych osobowych pracownikw Biopreparatu wykaza, e w kraju nie istnieje aden naukowiec speniajcy jednoczenie te dwa kryteria. A bez takiego wszechstronnego menedera program z pewnoci si zaamie.

375/905

Ktrego ranka, siedzc w Moskwie za biurkiem, odebraem telefon od Sandak-czowa. - Znalazem waciwego czowieka mwi podnieconym gosem. - Ale potrzebuj waszej pomocy, eby go tutaj sprowadzi. Z trwog przypomniaem sobie kopoty, jakie na siebie cignem w Step-nogorsku za odstpstwa od przepisw o zatrudnianiu pracownikw. - Zrobi, co tylko si da - powiedziaem ostronie. - Kto to jest? - Nazywa si Jewgienij ukin. Jest pukownikiem w oddziale XV Zarzdu w Zagorsku. W caym kraju nie ma drugiego czowieka, ktry wiedziaby wicej o produkcji ospy. Rozmawiaem ju z nim, zgodzi si na przeniesienie. Ale wy musicie wykona papierkow robot.

376/905

Nie pomylaem o XV Zarzdzie. Zawi dowdztwa wojskowego i nieufno Kalinina sprawiay, e wymiana personelu pomidzy Zarzdem a Biopreparatem bya waciwie niemoliwa. Zatelefonowaem do kilku znajomych. Sandakczow mia racj: ukin by idealnym kandydatem na to stanowisko. W latach szedziesitych jako mody naukowiec zosta w Zagorsku jednym z luminarzy pierwszego programu, ktrego celem byo uczynienie z ospy broni biologicznej. Postanowiem zaprosi go do Moskwy na rozmow z Kalininem. ukin mia okoo pidziesiciu lat, ale porusza si wojskowym, sprystym krokiem. Od razu przypad mi do gustu.

377/905

Rozmowa z Kalininem bya straszna. Bezustannie bombardowa kandydata pytaniami, a ukin sprawia wraenie, jakby za chwil mia zapa si pod ziemi. - Jewgieniju - mwi przecigle genera nie przypominam sobie, ebycie si jkali. Czy to jaka nowa uomno? W pewnej chwili uzmysowiem sobie, e Kalinin sw karier rozpoczyna wanie w Zagorsku. Obaj byli niemal w tym samym wieku, musieli si dobrze zna. Bez wzgldu na stosunki, jakie ich wwczas czyy, Kalinin nie zamierza przepuci okazji, aby zademonstrowa rnic w ich obecnym statusie. Rozmowa dobiega koca, przeraony pukownik mg wreszcie opuci gabinet. Ruszyem za nim, ale Kalinin gestem da mi

378/905

do zrozumienia, ebym zosta. Najwyraniej wietnie si bawi. - To nie jest zy czowiek - powiedzia. Nie rozumiem, czemu by taki przestraszony. - Wielu ludzi si was boi - odparem. Kalinin pochyli si nad biurkiem. Nie widziaem wyrazu jego twarzy, ale domyliem si, e ucieszya go moja uwaga. - W porzdku - rzek w kocu. - Podpiszcie rozkaz i mianujcie go zastpc szefa Wektora. Wszelkie wtpliwoci, czy Kalinin zdoa przenie ukina, wkrtce si rozwiay: pukownik w cigu tygodnia mia wyruszy na Syberi. Od tamtej pory zaczem zmienia zdanie co do Kalinina. Zdominowa moje ycie od chwili, kiedy pojawiem si w Biopreparacie.

379/905

Podobnie jak wielu kolegw nie lubiem jego manipulacji i wykalkulowanej arogancji. Wszyscy jednak rozumielimy, e takie zachowanie ma na celu wywalczenie sobie miejsca w okrutnym systemie politycznym. Z bliska cechy jego charakteru przedstawiay si w jeszcze bardziej niekorzystnym wietle. Zdawaem sobie spraw, e to jemu zawdziczam sw obecn pozycj, chocia zaczem si zastanawia - widzc, jak codziennie gnbi podwadnych, na przykad ukina - czy ktrego dnia nie postpi tak ze mn. Przeniesienie ukina byo jedn z najtrafniejszych decyzji Biopreparatu. u-kin zdoa stworzy lini przemysow do produkcji ospy i w cigu nastpnego roku z rosnc satysfakcj przygldaem si, jak Wektor pod kierownictwem Sandakczowa

380/905

rozkwita i przemienia si w ogromny kompleks badawczo-zbroje-niowy. W grudniu 1990 roku w zamknitej komorze Wektora przeprowadzilimy eksperyment z now broni opart na ospie w postaci aerozolu. Prby wypady pomylnie. Obliczylimy, e nowa linia produkcyjna w Budynku 15 w Kolcowie moe wyprodukowa od 80 do 100 ton ospy rocznie. Jednoczenie grupa modych, ambitnych naukowcw opracowywaa w Wektorze genetycznie zmodyfikowane szczepy ospy; liczylimy, e wkrtce w procesie produkcyjnym wykorzystamy efekty ich prac.

Wektor

Kolcowo, Syberia 1988 Gruba warstwa lodu pokrywaa szyby w oknach budynkw administracji. By rodek syberyjskiej zimy, temperaftura na zewntrz spadla do 40 stopni poniej zera. Naukowcy stoczeni w ciasnym pomieszczeniu mieli na sobie grube swetry i kurtki. Narzekali na zimno i osobliwoci radzieckiego systemu dostaw ywnoci. - Nie przypominam sobie, kiedy po raz ostatni widziaem wiee pomidory albo pomaracze - odezwa si jeden z nich.

382/905

- Bdziemy musieli wykrada jedzenie zwierztom z klatek - doda inny, czemu towarzyszy wybuch miechu. x> Umiechnem si dobrotliwie. By luty 1988 roku, odbywaem jedn z czstych wizyt w instytucie. Wwczas znaem ju naukowcw wystarczajco dobrze, by polubi nawet ich czarny humor. Mczyzna, ktrego arty wywoyway salwy miechu, by typowym przedstawicielem gatunku, jakim jest syberyjski naukowiec. Nikoaj Ustinow, towarzyski, dobrze zbudowany, o umiechnitej twarzy i citym dowcipie, przewodzi grupie pracujcej nad Marburgiem, wirusem gorczki krwotocznej, ktry zdobylimy w latach siedemdziesitych. Choroba marburska miaa zosta jedn z najpotniejszych broni w

383/905

naszym biologicznym arsenale. Projekt by rwnie wany jak badania nad osp. Ustinow uwielbia! swoj prac. Od lat pracowa w Wektorze i by jednym z najbardziej lubianych czonkw tej spoecznoci. Czas spdzany z kolegami po pracy ceni niemal rwnie wysoko jak prac zawodow. Jego ona Jewgienia pracowaa naukowo w innym gmachu instytutu, Ustinowowie mieli dwoje dzieci. Kiedy go poznaem, Nikoaj mia czterdzieci cztery lata. Zanim usiedlimy, eby podyskutowa o powanych sprawach, chciaem spyta Ustinowa, czy mog co zrobi dla poprawy zaopatrzenia. Niestety, w kocu o tym zapomniaem. W dwa miesice pniej, w poowie kwietnia, pracowaem w moskiewskim

384/905

biurze, kiedy nagle zadzwoni Lew Sandakczow, zwierzchnik Ustinowa z instytutu Wektor. - Stao si co strasznego - oznajmi. - Wypadek? - Tak. Chodzi o Ustinowa. Wstrzykn sobie wirusy choroby marburskiej w kciuk. W gosie Sandakczowa sycha byo smutek i frustracj. - W sam kciuk - powtrzy. - Pracowa w laboratorium nad winkami morskimi... - Zaczekajcie, - powiedziaem - znacie przecie przepisy. Nic wicej nie mwcie. Wylijcie mi kryptogram. Czuem si jak czowiek bez serca, nakazujc Sandakczowowi milczenie, jednak informacje o Marburgu byy tajne i nie

385/905

mona byo porusza tego tematu, posugujc si zwyk lini telefoniczn. Marburg by najniebezpieczniejszym wirusem, nad jakim pracowalimy w owym czasie. Niebezpieczestwo brao si std, e tak niewiele o nim wiedzielimy, a take z powodu jego straszliwie niszczcego wpywu na ludzi. Pierwsze wzmianki o epidemii pojawiy si w 1967 roku w zakadach farmaceutycznych Behringa w Marburgu, starym uniwersyteckim miasteczku, pooonym okoo stu kilometrw na pnoc od, Frankfurtu. Mczyzna opiekujcy si zwierztami zmar dwa tygodnie po zaraeniu si tajemnicz chorob od map, makakw zielonych, sprowadzonych z Afryki rodkowej. W laboratorium produkujcym szczepionki wirusy

386/905

hodowano w komrkach pobranych z mapich nerek. Wkrtce rozchorowali si inni pracownicy, podobne przypadki odnotowano w laboratoriach we Frankfurcie i Belgradzie, ktre w tym samym czasie otrzymay transporty afrykaskich map. Dwudziestu czterech laborantw zmaro w wyniku zaraenia si nieznan chorob, spotkao to take sze opiekujcych si nimi pielgniarek. Wybuch takiej epidemii sam w sobie by alarmujcy, jednak sposb, w jaki chorzy umierali, wzbudzi przeraenie wrd biologw i specjalistw od chorb tropikalnych. Tajemniczy wirus przemienia narzdy wewntrzne chorego w stan cieky. Jeden z chorych oszala, poniewa wirus zaatakowa mzg i pozbawi go szarych komrek. Zanim

387/905

ofiary zmary, kady centymetr kwadratowy ich cia by przesczony krwi. Zgodnie z tradycj wirus nazwano tak jak miasto, w ktrym po raz pierwszy zosta zidentyfikowany. Na zawsze odmieni wizerunek Marburga, od wiekw znanego gwnie jako orodek europejskiej filozofii, nauki i religii. Najsynniejsi na wiecie bakteriolodzy i biochemicy zjechali do Marburga - midzy innymi Albrecht Kossel, ktrego badania pooyy podwaliny pod odkrycie DNA, oraz Alexandre Yersin, wspodkrywca paeczki dumy (nazwanej Yersinia pestis). Laboratorium, w ktrym wirus po raz pierwszy trafi pod mikroskop, nazwano na cze twrcy immunologii - Emila von Behringa.

388/905

Podobny wirus pojawi si dziewi lat pniej nad brzegiem rzeki Ebola w Zairze, w dzisiejszej demokratycznej Republice Konga. Kiedy epidemia dobiega koca, w Zairze i ssiednim Sudanie zmaro 430 osb. Wirusowi odpowiedzialnemu za epidemi nadano nazw Ebola. Zaatakowa on ponownie w tym samym rejonie w 1995 roku. Wirus pochodzcy z Afryki rni si troch swoim DNA od szczepu niemieckiego, ale jest z nim blisko spokrewniony. Pod mikroskopem elektronowym wida, e rozprzestrzeniaj si, wystrzeliwujc - jak rybak zarzucajcy sie - niebywale cienkie nici, filamenty. Nici na kocu zakrzywiaj si, niczym haczyk na wdce, kiedy wirus przystpuje do ataku na kolejn komrk, zwijajc j w piercie. Marburg i Ebola

389/905

nale do nowej rodziny nazwanej filowirusami. Nadal niewiele wiemy, skd bior si filowirusy i w jaki sposb zaraaj si nimi ludzie. W niektrych przypadkach przedostaj si do krwiobiegu osb pogryzionych przez zaraone zwierz bd poprzez ukszenie owada. Zarazi si nimi mona rwnie podczas stosunku pciowego, niektrzy naukowcy skonni s nawet przypuszcza, e wirusy wystpuj take u rolin. Zarwno Ebola, jak i Marburg przenosz si na kolejne ofiary nawet bez bezporedniego kontaktu. Kilku chorych w Niemczech i Afryce zarazio si w wyniku przebywania w pomieszczeniu, w ktrym uprzednio znajdowali si zaraeni pacjenci. miertelno w wypadku Eboli wynosi od 70 do 90 procent.

390/905

Naturalne miejsce bytowania filowirusw nie jest znane, cho niektrzy naukowcy sugerowali, e od stuleci obecne byy one na marginesie rnych spoeczestw. Marburg i Ebola znalazy si w nowej kategorii wirusw wschodzcych - zagroenie z ich strony przymiewa znane choroby zakane. Szczep Marburga dotar do Zwizku Radzieckiego w dziesi lat po jego wyizolowaniu, podczas wszechstronnych poszukiwa odpowiedniego materiau do bada. Trudno powiedzie, czy uzyskalimy go ze Stanw Zjednoczonych, czy bezporednio z Niemiec, jednak natychmiast doczy on do stale rozrastajcego si zbioru patogenw przeznaczonych do zastosowa militarnych. W przeszoci badalimy ju drobnoustroje, ktre osabiaj naczynia

391/905

krwionone i wywouj gorczk krwotoczn, takie jak Junin z Argentyny i Machupo z Boliwii. Marburg wkrtce ukaza drzemicy w nim potencja bojowy. Ustinow przeprowadza dowiadczenia na winkach morskich i krlikach z coraz wyszymi steniami Marburga. Wstrzyknicie skoncentrowanej dawki bezporednio do kciuka oznaczao, e w jego organizmie kryy teraz setki, by moe tysice czstek wirusa, wicej ni u ofiar w Niemczech. Oceniem, e szans przeycia byy bliskie zeru. Zatelefonowaem do departamentu biobezpieczestwa i poleciem, aby technik natychmiast uda si do orodka wirusologii przy Ministerstwie Obrony w Zagorsku, gdzie przechowywano antyserum Marburga.

392/905

Nastpnie wydaem polecenie, aby Ministerstwo Zdrowia wysao na Syberi grup lekarzy z antyserum. Bya to w zasadzie daremna prba. Lot do Kolcowa trwa cztery godziny, najbliszy samolot wylatywa z Moskwy dopiero pn noc. Nawet jeli lekarze wyruszyliby w drog niezwocznie, przybyliby dwa dni po infekcji - co dla Marburga stanowio wieczno. Zagorsk posiada tylko kilkaset mililitrw anty-serum. Kiedy poszedem do Kalinina, mia akurat wane spotkanie. Tatiana jedynie spojrzaa na mnie i pospiesznie wprowadzia do gabinetu. Kalinin wyprosi goci, ja podaem skpe szczegy wypadku.

393/905

- Oczekuj kryptogramu z Wektora, wyglda jednak na to, e moemy spodziewa si zgonu - powiedziaem. Kalinin zblad. - Nie uda si go uratowa? - spyta. - Nie mog pozwoli sobie na przesadny optymizm. - Bdziemy musieli powiadomi gr skrzywi si. Nie winiem go za to, e na rwni troszczy si o reakcj naszych zwierzchnikw, jak o zdrowie Ustinowa. Obydwaj wiedzielimy, e powany wypadek stanowi zagroenie dla caego Biopreparatu. Wspomnienie swierdowskiej katastrofy nadal byo ywe w armii. Byo to dwa lata po Czarnobylu, Zwizek Radziecki nie mg pozwoli sobie na jkolejn tragedi.

394/905

Jednoczenie pastwo byo wspwinne wypadku Ustinowa. Moje podre do Wektora unaoczniy mi, pod jak wielkim naciskiem pracuj najlepsi naukowcy. Sandakczow zawsze narzeka na nieludzkie tempo prac narzucone jego podwadnym. Byo to niebezpieczne i z naukowego punktu widzenia cakowicie nieuzasadnione. aden technik nie powinien pracowa godzinami nad tak niebezpiecznym drobnoustrojem. Ludzie szybko mczyli si w cikich i niewygodnych kombinezonach wymaganych w trzeciej strefie. Refleks sab, atwo byo o chwil nieuwagi. Ponadto w Wektorze rozpoczto badania nad Marbur-giem, zanim na miejscu zgromadzono odpowiedni ilo antyserum.

395/905

Choroba Ustinowa trwaa niemal trzy tygodnie. W tym czasie adnemu z jego kolegw nie pozwolono na przerw w pracy. Kryptogram od Sandakczowa otrzymaem tego samego dnia po poudniu. By dugi, szczegowy i zowrbny. Ustinow wraz z technikiem wstrzykiwali Marburg winkom morskim w komorze rkawicowej. Ustinow nie mia na sobie kosmicznego stroju, a zamiast grubych rkawic, wymaganych przy tego rodzaju pracach, woy tylko dwie pary cienkich, gumowych. Rkawice takie pozwalay lepiej zapanowa nad zwierztami, ktre zazwyczaj usioway wywin si z rk. Przepisy wymagaj, aby zwierzta, ktrym robi si zastrzyki, byy mocno przywizane do drewnianej pyty. Ustinow zama

396/905

przepisy. By moe chcia uspokoi winki, gaszczc je, a moe po prostu bardzo si spieszy. Technik zamyli si i niechccy go potrci. Rka Ustinowa obsuna si akurat w chwili, kiedy wbija ig. Iga przebia wink i ukua go w kciuk do krwi. Wkucie nie byo gbsze ni pl centymetra, jednak kropelka krwi wskazywaa, e wirusy przedostay si do krwiobiegu. Kiedy Ustinow zobaczy, co si stao, ze znajdujcego si w laboratorium telefonu natychmiast powiadomi dyurnego. Od tej chwili pilnie trzymano si procedur opracowanych na wypadek takiego zdarzenia. Lekarze i pielgniarki w ochronnych ubraniach oczekiwali na niego przy wyjciu, gdy bra dezynfekujcy prysznic. Ustinowa

397/905

zaprowadzono do niewielkiego szpitala na terenie Wektora, gdzie znajdoway si izolatki dla dwudziestu chorych, odseparowane od zewntrznego wiata grubymi murami i szczelnie zamykanymi drzwiami. Lekarze, oczekujc na dostarczenie antyserum z Moskwy, czynili wszystko, aby poprawi jego samopoczucie. Ustinow zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa, byway jednak chwile, kiedy liczy na to, e przeyje. Myla jasno, szczegowo opisa przebieg wypadku i obliczy stenie Marburga krcego w jego yach. ona niezwocznie przybya ze swego laboratorium, ale ani ona, ani dzieci nie zostali dopuszczeni na teren szpitala. Pniej pozwolono jej na kilka prywatnych wizyt, a

398/905

widok cierpicego ma sta si dla niej nie do zniesienia. W cigu nastpnych czternastu dni codziennie otrzymywaem kryptogramy pisane beznamitnym, medycznym jzykiem. Lekarze opiekujcy si Ustino-wem i koledzy pniej, po jego mierci, poinformowali mnie o szczegach pominitych w oficjalnych raportach. Pocztkowo Ustinowa nie opuszczao poczucie humoru, artowa z pielgniarkami i gono roztacza plany przyszych eksperymentw. Po kilku dniach zacz skary si na silne ble gowy i mdoci. Stopniowo stawa si coraz bardziej bierny, trudno byo z nim nawiza kontakt, a rysy jego twarzy zastygay w bolesnym grymasie. Czwartego dnia biakwki stay si czerwone, a na caym

399/905

ciele wystpiy drobne, krwawe plamki naczynia wosowate znajdujce si tu pod skr zaczy krwawi. Ciaem Ustinowa wstrzsay drgawki*,podczas gdy wirus nadal rozmnaa si w jego organizmie. Zbyt wycieczony, eby mwi, obrci si i je, chwilami traci wiadomo, tpo wpatrujc si w przestrze. Niekiedy powracaa przytomno umysu. Prosi wwczas o papier, aby opisywa postpy choroby, w miar jak wirus wyniszcza jego organizm. Czasami wybucha paczem. Dziesitego dnia gorczka spada i torsje ustpiy. Cho by wybitnym naukowcem, uleg zudzeniu, e stan jego zdrowia si poprawia. Znowu zacz si umiecha i wypytywa o rodzin.

400/905

Kryptogramy opisujce remisj choroby wzbudziy w naszym moskiewskim biurze nadziej na to, co niemoliwe. Ja jednak w mylach porwnywaem przebieg choroby Ustinowa z niemieckimi raportami z 1967 roku.^Nic, co w nich wyczytaem, nie dawao powodw do optymizmu. Raport o stanie zdrowia Ustinowa codziennie skadaem Kalininowi, ktry przekazywa te informacje dostojnikom pastwowym na Kremlu. Pitnastego dnia sine plamki na ciele Ustinowa przybray ciemnoniebieski odcie, a skra staa si cienka jak pergamin. Krca w yach krew zacza przescza si na zewntrz. Wypywaa z nosa, ust, genitaliw. Poprzez mechanimy, o ktrych nadal niewiele wiemy, wirus powstrzymuje

401/905

krzepnicie krwi - zniszczeniu ulegaj pytki krwi odpowiedzialne za krzepliwo. W miar rozprzestrzeniania si wirusa organy wewntrzne roztapiaj si. Krwotoki i biegunka pozostawiay na przecieradach rzek czarnego pynu. Kartki papieru, na ktrych notowa objawy choroby, a z ktrych pielgniarki przepisyway kade sowo, nie zamiecay ju podogi. Nie byo o czym pisa. Lekarze wszystko mogli ujrze na wasne oczy. W tkankach Ustinowa gniedziy si ju miliardy wirusw, wysysajc skadniki odywcze do dalszego rozmnaania. Wirion (czstka wirusa) tak dugo napiera na komrk, dopki jej ciany nie ustpi. Wwczas pojawia si drca niczym wos ni, ktra poszukuje nastpnego celu, gdzie

402/905

proces wyszukiwania poywienia i niszczenia znowu si powtarza. Ustinow traci przytomno na dugie okresy. Donoszono, e kiedy czuwa, wpada w niebywa wcieko. Niektrzy wiadkowie mwili, e skary si na przecienie prac. Inni twierdzili, e to nieprawda. Wirusy mog wpyn na osobowo chorego, moliwe jednak take, e informacje o zachowaniu Ustinowa przejaskrawiano celowo, aby Moskwa odczytaa je jako form protestu. Jak bowiem inaczej mona przekaza skargi^-bez strachu, e pracownikw spotka za to kara? Lekarze z Ministerstwa Zdrowia przybyli na pocztku pierwszego tygodnia, przywoc antyserum. Nikt nie zdziwi si zbytnio, kiedy okazao si, e nie poprawio to stanu

403/905

chorego. Prbowano take lekw przeciwwirusowych, takich jak rybawiryna i interferon. Gorczki krwotoczne mona niekiedy leczy poprzez zastosowanie transfuzji caej krwi chorego, jednak zesp lekarzy uzna, e w tym wypadku metoda ta byaby nieskuteczna. 30 kwietnia do Moskwy nadszed dugi kryptogram, opisujcy biecy stan Ustinowa. Czytajc go, zauwayem nasilenie objaww chorobowych. Wyprostowaem si na krzele, kiedy dotarem do ostatniego zdania: Pacjent zmar. Prosz o zgod na przeprowadzenie autopsji. Cho si tego spodziewaem, wiadomo bya dla mnie szokiem. Wszedem do gabinetu Kalinina, eby donie, e gehenna si skoczya.

404/905

- Prosz o zgod na autopsj - dodaem. Z twarzy Kalinina niczego nie mona byo wyczyta. - Powiadomi wszystkich - powiedzia i powrci do czytanych akt. Nie spyta o wdow po Ustinowie ani o jego towarzyszy z Wektora. Nie wiem, jak najwysze czynniki zareagoway na wie o mierci Ustinowa, ale wdowa po nim nie otrzymaa listu z kondolencjami. Sandakczow zwrci si do nas o dziesi tysicy rubli jako specjaln rekompensat dla rodziny, oprcz przysugujcej wdowie renty. W owych czasach bya to dua suma; Kalinin pocztkowo si wzdraga, lecz ostatecznie zatwierdzi jej przyznanie. Nawet po mierci Ustinow pozosta zakadnikiem wirusa, ktry go umierci.

405/905

Ryzyko zaraenia uniemoliwio zwyczajny pochwek. Ciao zdezynfekowano chloramin i owinito plastikow foli, umieszczono w metalowej trumnie, ktr zespawano, i woono do zwykej, drewnianej. Dopiero wwczas mona byo Ustinowa pochowa. Pogrzeb by cichy i pospieszny. Sandakczow mwi nad grobem o osigniciach zmarego. Na marmurowym nagrobku umieszczono dat urodzin i mierci oraz wizerunek Ustinowa. Na niewielk grup aobnikw skadaa si najblisza rodzina, najblisi wsppracownicy i koledzy oraz kordon agentw KGB, ktrzy bez wytchnienia pracowali nad tym, eby okolicznoci i szczegy zwizane z chorob nie zostay ujawnione. Z Moskwy nikt nie przyjecha.

406/905

Przepisy zakazyway rozpowszechniania raportw o wypadkach, rwnie miertelnych, jednak wie o losie Ustinowa szybko rozesza si po Systemie. ledztwo przeprowadzone przez Ministerstwo Zdrowia i KGB wykazao, e odpowiedzialno za wypadek ponosi sama ofiara, ktra nie stosowaa si do przepisw bezpieczestwa. Do zakadw Biopreparatu w caym kraju zaczy napywa dziesitki najrniejszych administracyjnych zarzdze i nowych przepisw. Kierownicy mieli poprawi biozabezpieczenia i w cigu dziesiciu dni donie o przeprowadzonych zmianach. Podobnie jak w przypadku Swierdowska, take i teraz w wytycznych nie wspominano o zwizku pomidzy zaostrzeniem przepisw a wypadkiem Ustinowa. *

407/905

Ustinow nie by ostatni ofiar Marburga. Patolog z Ministerstwa Zdrowia - z zespou, ktry przeprowadza autopsj Ustinowa - zachorowa, skaleczywszy si ig, ktr pobiera prbk szpiku kostnego. Choroba patologa, w naszych archiwach figurujcego jako V, przypominaa mki Ustinowa, cho otrzyma znacznie mniejsz dawk Marburga. Po szeciu tygodniach w szpitalu Wektora jego stan zdrowia zacz si poprawia. Kiedy znowu si pogorszy, przeniesiono go do Moskwy. Biopreparatu nigdy nie Doinformowano o jego losie, nieoficjalnymi kanaami dowiedziaem si jednak, e wkrtce potem zmar. Wirus hodowany w warunkach laboratoryjnych staje si niekiedy bardziej grony, jeli przejdzie przez ywy inkubator -

408/905

organizm czowieka lub zwierzcia. Tote niewielu z nas wyrazio zdziwienie, kiedy okazao si, e prbki Marburga pobrane z organw wewntrznych Ustinowa podczas autopsji wykazyway pewne rnice w stosunku do pierwotnego szczepu. Dalsze badania wykazay, e nowa odmiana jest jeszcze silniejsza i wykazuje wiksz stabilno. Nad nastpnym krokiem nie byo co debatowa. Niezwocznie otrzymalimy rozkaz zastpienia starego szczepu nowym, nazwanym Wariantem U, co przemiewcy Ustinowowi z pewnoci przypadoby do gustu. Pod koniec 1989 roku w moskiewskim biurze odebraem kryptogram od San-dakczowa z informacj, e opracowano bro

409/905

zawierajc Wariant U Marburga. Sandakczow prosi o zgod na przeprowadzenie prb jej skutecznoci. Z powodu rozlicznych polizgw budowa nastpnych budynkw Wektora przecigaa si i obiekty, ktre zgodnie z dekretem Gorbaczowa powinny ju istnie, byy dopiero stawiane. Dotyczyo to take komr, w ktrych testowalimy now bro. Istniay jedynie trzy placwki, gdzie mona byo przeprowadzi prby: w Omutninsku, Stepnogorsku oraz w specjalnym kompleksie bakteriologicznym w podmoskiewskim Obolesku. Obolesk naleao wykluczy, poniewa pooony by zbyt blisko stolicy, a w Omutninsku wanie przystpowano do bada nad inn broni. Pozostawa wic jedynie Stepnogorsk.

410/905

W stepnogorskim kompleksie nigdy jeszcze nie badano wirusowych broni bojowych. Pukownik Giennadij Lepjoszkin, ktry zastpi mnie na stanowisku dyrektora Stepnogorska, bezustannie mi to powtarza, kiedy poleciem mu przygotowa urzdzenia do prb z gorczk marbursk. - To zbyt niebezpieczne - mwi. Czowiek, w przeszoci artujcy z Nikoaja Czernyszowa, ktry zabi tych wszystkich ludzi w Swierdowsku, zmieni si w trzewo mylcego menedera. Rozumiaem jego obawy, ale rozkaz to rozkaz. - Nie kcie si ze mn - powiedziaem. Naley to wykona i zrobicie to. Bombki wypenione Marburgiem,Sw szczelnych metalowych pojemnikach, wyruszyy w dalek drog z Syberii do Kazachstanu, eskortowane

411/905

przez naukowcw i stranikw pod broni. Dotarcie do celu zajo niemal dwadziecia siedem godzin. Inna karawana z dwunastoma mapami przyjechaa nieco pniej. Dwukrotnie jedziem do Stepnogorska, eby nadzorowa przygotowania. Do Moskwy przeprowadziem si std przed dwoma laty, jednak tak wiele w tym czasie si zmienio, e kompleks by nie do poznania. Po sprawdzeniu dziaania broni w komorach testowych wyprbowalimy j na mapach. Wszystkie zaraziy si wirusem, ktry umierci je w cigu trzech tygodni. Na pocztku 1990 roku Wariant U Marburga zosta zatwierdzony przez Ministerstwo Obrony.

412/905

Nasi naukowcy przekonali si, e hodowanie Eboli byo trudniejsze ni Marburga nie potrafili osign odpowiedniej koncentracji - jednak pod koniec 1990 roku problem ten zosta ostatecznie rozwizany i bylimy bliscy opracowania nowej broni. Tymczasem w Zagorsku naukowcy wojskowi koczyli prace nad broni wykorzystujc gorczk Lassa oraz mapi odmian ospy.

Tajemnice i kamstwa

Instytut Ultraczystych Biopreparatw

Leningrad 1989 W ktry poniedziakowy poranek pod koniec padziernika 1989 roku do mojego gabinetu wpada sekretarka. - Dzwoni Nikotaj Froow - powiedziaa. - Mwi, e musicie si z nim natychmiast spotka. Odsunem papiery lece przede mn na biurku i pomylaem, e chtnie pooybym na nich gow, aby si nieco zdrzemn. Od mierci Ustinowa i rozpoczcia bada nad skutecznoci Wariantu U nie dawano nam ani chwili wytchnienia. *

415/905

Nastpnego dnia w podmoskiewskim Protwinie rozpoczyna si nadzwyczajny zjazd kierownikw i dyrektorw instytutw. Zaproszono ponad sto osb, w tym niemal cay zesp moich wsppracownikw. Opnione byy waciwie wszystkie projekty. Miaem wiadomo, e kierownikom nie przypadnie do gustu surowy wykad, jaki dla nich przygotowaem. Do dyrektorw rozesano szyfrogramy ze szczegowymi informacjami o miejscu i dacie zjazdu. Przez cay ranek zasypywano mnie pytaniami. Przygotowaem si na kolejne narzekania. Froow by zastpc dyrektora leningradz-kiego Instytutu Ultraczystych Biopreparatw, jednego z najwaniejszych zakadw badawczych. Jego

416/905

zwierzchnikiem by Wadimir Pasecznik, nasz czoowy naukowiec. Podniosem suchawk. - Mamy problem - powiedzia Froow. Sprawia wraenie zdenerwowanego. - Jaki problem? - spytaem, starajc si, eby zabrzmiao to przyjanie. - Pasecznik nie przyjecha. - Nie przyjecha? Nie ma go w Protwinie? Nie martwcie si, nic nie szkodzi, jeli troch si spni. - Nie, nie! - teraz Froow niemal krzycza do suchawki. - On nie wrci z Francji! - Z Francji? A c on robi we Francji? - O mao nie wybuchnem miechem, mylc, e to jakie arty. - Wycie go tam wysali. Wydalicie zgod na jego wyjazd.

417/905

Nagle wszystko sobie przypomniaem. P roku temu, podczas jednego ze subowych wyjazdw do Leningradu, Pasecznik zwierzy mi si, e pewna francuska firma produkujca sprzt farmaceutyczny zaprosia go do Francji, aby obejrza tamtejsze zakady. Pasecznik utrzymywa, e powinien skorzysta z zaproszenia, eby przyjrze si nowoczesnym kadziom fermentacyjnym. Udzieliem zgody na wyjazd. - Czemu nie? - powiedziaem mu wwczas. - Poza tym zobaczycie sobie Pary. Ciko pracowalicie, naley si wam. Kilka miesicy pniej zatelefonowa, przypominajc o wyjedzie. Zdziwiem si, mylaem, e ju dawno wyjecha.

418/905

- Byem zbyt zajty - wyjani. - Chciaem si tylko upewni, czy nadal wyraacie zgod na wyjazd. Teraz mielimy padziernik, a ja od dawna nie miaem od niego adnych wieci. Sdziem, e niezdecydowany Pasecznik wreszcie wybra si do Parya i e dawno ju wrci do Leningradu. - Moecie opowiedzie mi dokadnie, co si wydarzyo? - spytaem Froowa, starajc si zachowa spokj. Z potoku pospiesznie wypowiadanych sw wyonia si caa historia. Chwilami w gosie Froowa syszaem zdziwienie, jakby sam nie by w stanie uwierzy w to, co si stao. Pasecznik polecia do Francji w ubiegym tygodniu, wraz z koleg z lenin-gradzkiego

419/905

instytutu. Spotkania przebiegy pomylnie, a sporadyczne rozmowy telefoniczne z krajem wiadczyy o tym, e dobrze si bawili. Mj kryptogram z informacj o zjedzie dotar tymczasem do Leningradu i Froow przez telefon poda Pasecznikowi szczegy. - Mieszkali wwczas w adnym, podmiejskim hotelu - opowiada Froow. - Bilety powrotne mieli zarezerwowane niS sobot. Jednak po otrzymaniu wiadomoci od was Pasecznik poleci swemu asystentowi, aby przesun rezerwacj biletu na pitek. Twierdzi, e do przygotowania si do zjazdu potrzebny mu bdzie dodatkowy dzie. Asystent za mg pozosta o jeden dzie duej i zgodnie z pierwotnym planem zamierza powrci w sobot. W pitkowy poranek asystent wszed do pokoju Pasecznika i

420/905

zasta go w ku, ale ubranego. Wygldao na to, e naukowiec nie spa ca noc. Na pododze leay niedopaki papierosw - a Pasecznik nigdy nie pali. Asystent by zdumiony. Powiedzia: Towarzyszu dyrektorze, musicie si przygotowa, spnicie si na samolot. Pasecznik wsta i wymamrota dzikuj. Sprawia wraenie oszoomionego. Podszed do asystenta i powiedzia egnaj, zamiast zwyczajowego do widzenia. Nastpnego dnia, w sobot, asystent zgodnie z planem wyldowa w Moskwie. Na lotnisku zasta on Pasecznika. Co tutaj robicie? - zdziwi si. Kobieta odpara, e czeka na ma. Wybrali si ponownie na lotnisko, eby oczekiwa na nastpny samolot z Parya, w niedziel, ale na jego pokadzie Pasecznika take nie byo.

421/905

I wtedy zdecydowaem, e musz was zawiadomi - zakoczy swe opowiadanie. W miar jak suchaem tej historii, czuem, e coraz bardziej ciska mnie w doku. Istniay dwie moliwoci: albo Pasecznik uleg wypadkowi, albo nie chcia wrci. Pomylaem o, naszym ostatnim spotkaniu w Leningradzie. Spdzilimy wsplnie dugi, mczcy dzie, dyskutujc o rnych projektach. Pasecznik sprawia wraenie smutnego i nieco przygnbionego, kiedy odwozi mnie na dworzec, skd nocnym pocigiem wracaem do Moskwy. Spytaem, czy ma jakie kopoty. Z postawieniem tak osobistego pytania wizao si pewne ryzyko. Pasecznik, jeden z naszych najlepszych naukowcw, by powcigliwy i o

422/905

dwanacie lat ode mnie starszy. Obawiaem si, e moe si obrazi. - Kanjatanie - odpar, patrzc na mnie ze smutkiem - czy mog by z wami szczery? - Oczywicie. - Sprawa wyglda tak: mam pidziesit jeden lat, przechodz trudny okres. Nie jestem pewien, czy osignem w yciu to, co zamierzaem. A wkrtce musz przej na emerytur. Mwi prawd: osoby zatrudnione w sektorze zbrojeniowym obowizkowo przechodziy na emerytur w wieku pidziesiciu piciu lat. Poklepaem go przyjanie po ramieniu. - Nie ma si czym przejmowa! - rozemiaem si. - Cztery lata to duo czasu, a mog to by przecie wasze najlepsze lata!

423/905

Umiechn si krzywo, podalimy sobie rce i wsiadem do pocigu. Gdybym nie by tak zapracowany, sygnay wiadczce o nadchodzcej katastrofie, takie jak ta rozmowa czy wahania zwizane z wyjazdem do Parya, z pewnoci zauwaybym ju wczeniej. Jednak w Biopreparacie nie zaprztalimy sobie gowy kopotami personelu. Nie mylelimy take o lukach w bezpieczestwie, stwarzanych przez kierownikw najwyszego szczebla. A teraz stanem w obliczu kryzysu, ktry swoim zasigiem obejmowa nie tylko fatalny wpyw na morale pracownikw, ale i kierunek rozwoju naszego caego programu badawczego. Instytut Ultraczystych Biopreparatw od swego powstania w latach siedemdziesitych stanowi zasadniczy element sieci naszych

424/905

instytutw naukowych. Pod kierownictwem Pasecznika by wsptwrc przeomowych wynalazkw w dziedzinie produkcji broni. Jednym z najwaniejszych osigni byo stworzenie myna, ktry silnym strumieniem powietrza przemienia mieszaniny bakterii i wirusw w drobny py. Urzdzenie wytwarzao silny cig, przypominajcy strumie gazw z silnika odrzutowego. O ile wiem, nigdzie na wiecie nie zbudowano podobnej maszyny. Miaa ona zastpi stosowane dotychczas olbrzymie klasyczne myny, od dziesicioleci wykorzystywane przez Ministerstwo Obrony, i sta si standardowym wyposaeniem wszystkich zakadw produkcyjnych. Prace prowadzono take nad nowymi technikami suszenia i mikroenkapsu-lacji -

425/905

pokrywania patogenw polimerami, ktre uodporniay je na dziaania promieni ultrafioletowych. Prowadzenie bada nad chorobami zakanymi byo niedozwolone na terenie miasta, tote instytut skupia si na opracowywaniu nowych technologii i sprztu. Jednym z najwaniejszych projektw Pasecznika bya modyfikacja pociskw samosterujcych dalekiego zasigu, umoliwiajca przenoszenie broni biologicznych. Leningradzcy naukowcy mieli zbada wydajno broni aerozolowej, umieszczonej na obiekcie poruszajcym si z du prdkoci, na nieduej wysokoci, zawierajcej jeden lub kilka dwudziestolitrowych zbiornikw z pynn albo such postaci patogenu. W instytucie opracowano

426/905

ruchom platform, ktra uwalniaa kolejny zbiornik, kiedy pocisk zblia si do nastpnego celu. Zbiorniki rozpryskiway si w zderzeniu z powietrzem. Pociski samosterujce dalekiego zasigu zrewolucjonizoway dziaania wojenne. Wyposaone w elektroniczne ukady sterujce, mog lata bardzo nisko, unikajc wychwycenia przez radary; mona je wystrzeliwa z powietrza, ziemi, morza, i to w znacznej odlegoci od celu. Wykorzystanie ich moliwoci zdecydowanie poprawioby strategiczn skuteczno ataku biologicznego. Pociski takie wymagayby mniejszych iloci czynnika biologicznego ni pociski midzykontynentalne, osigajc zblione cele. Ponadto atwiej byoby ich uy do ataku przez zaskoczenie. Pociski

427/905

midzykontynentalne, wyposaone w szereg gowic, mona wykry za pomoc urzdze elektronicznych ju w kilka minut po starcie. Samoloty mog zauway naziemni obserwatorzy, informujc tym samym obron cywiln i zespoy medyczne, e doszo do ataku, co pozwala na zbadanie czynnikw patogennych i podjcie odpowiednich rodkw zaradczych. Tymczasem pocisk samosterujcy trudno dostrzec i nieprzyjaciel nie zostaje ostrzeony przed niebezpieczestwem. Prace te kontynuowano a do opuszczenia przeze mnie Biopreparatu. Nie wiem, jakie byy ich wyniki. Jeli kryzys wieku redniego skoni Pasecznika do pozostania na Zachodzie, to Biopreparat utraci prawdziwego pioniera nauki - wraz z najpilniej strzeonymi

428/905

tajemnicami, ktre teraz mg pozna cay wiat. W cigu pitnastoletniej historii tej instytucji nie zdarzyo si, aby jaki naukowiec lub technik prbowa ucieczki. Powiedziaem Froowowi, eby z nikim o tym nie rozmawia, i wykrciem numer Sawy Jermoszyna, naszego szefa KGB. - Sawa - powiedziaem - mamy problem. - Wy zawsze macie problemy - rozemia si. - Wydaje mi si, e Pasecznik uciek. W suchawce zapada cisza. A potem usyszaem tylko jedno sowo: - Kurwa. - Po duszej pauzie Jermoszyn doda: - Trzeba od razu pj z tym do Kalinina. - Dlatego do ciebie dzwoni. Chc, eby pomg mi przekaza t wiadomo. Kiedy

429/905

weszlimy do jego gabinetu, Kalinin rozmawia wanie z Walerijem Bykowem, ministrem przemysu medycznego. Instytut Ultraczystych Biopreparatw 117 Nie wiem, ktry z nas pierwszy si odezwa, jednak zapamitaem wymian spojrze pomidzy Kalininem a Bykowem. Wygldali, jakby wanie dowiedzieli si o mierci czonka najbliszej rodziny. Szybko zrelacjonowaem im rozmow z Froowem. - Kto udzieli zgody na wyjazd? - spyta Kalinin. - Ja - powiedziaem. - Ale mwiem wam o tym. Bezporednio po probie Pasecznika poinformowaem Kalinina o zaproszeniu wystosowanym przez firm francusk.

430/905

Miaem pene prawo samodzielnie podj tak decyzj, jednak Kalinin poleci przekazywa sobie wszelkie informacje o sprawach kadrowych. - Niczego takiego sobie nie przypominam - odpar szybko Kalinin, zerkajc na Bykowa. - Nic mi nie powiedzielicie. Przeszed mnie dreszcz. Kalinin dawa mi do zrozumienia, e to tylko moja sprawa. Najwyraniej sam czu si nieswojo. Bykw wydawa si zadowolony, e jego rywal znalaz si w trudnym pooeniu. Weteran kremlowskich intryg potrafi wykorzysta tak sytuacj. - Kto przygotowa telegram wzywajcy Pasecznika do powrotu do Moskwy? - spyta tonem oficjalnym, jakby rozpoczyna ledztwo.

431/905

- Ja - odparem. - Ale telegram tej samej treci rozesalimy do wszystkich dyrektorw. - Kto go podpisa? - Smirnow - odparem, podajc nazwisko jednego z asystentw Kalinina. Byem zbyt zajty i poleciem mu rozesanie zawiadomie. To przemawiao na moj korzy. Gdyby pod telegramem widnia mj podpis, stanowioby to potwierdzenie spiskowej teorii: Alibekow pozwala Paseczni-kowi na wyjazd do Parya, a potem wysya telegram wzywajcy go do szybszego powrotu. Czyby nie bya to sprytnie zakamuflowana wiadomo, eby nie wraca? Nie szkodzi, e taka wersja biegu wypadkw przeczya logice - radziecki

432/905

umys w specyficzny sposb zbiera dowody. Bykw nie dawa za wygran. Poleci mi jeszcze raz opowiedzie ca histori. Potem nakaza, aby Jermoszyn przedstawi swoj wersj, ktra naturalnie bya taka sama jak moja. Nie wspomniaem o depresji Pasecznikowa, poniewa pogorszybym tylko swoje pooenie. Musiabym si jeszcze tumaczy, dlaczego nikogo nie poinformowaem o niekonsekwentnym postpowaniu dyrektora. Wreszcie Bykw usiad. - Michai Siergiejewicz dowie si o tym rzek, majc na myli Gorbaczowa. - Nie mog tej informacji ukry przed Kremlem. Za kilka dni zapewne si dowie. Musicie by przygotowani.

433/905

- Na co? - spytaem. - Kto musi by kozem ofiarnym - spokojnie wyjani Bykw. - Jeli Gor-baczow powie, e naley ukara winnego, to ukarzemy was. Naturalnie, jeli dobrze to przyjmie, radonie doyjecie koca waszych dni. Odruchowo skinem gow. Nie miaem nic do powiedzenia. Kiedy po kilku dniach wrciem ze zjazdu w Protwinie, w moim gabinecie czeka Jermoszyn. - Jakie wieci o Paseczniku? - spyta szorstko. - Nie, dlaczego? Jermoszyn uwanie przyjrza si swoim paznokciom. - Chyba wiemy, gdzie jest. - Jak go znalelicie?

434/905

- Pomg nam jasnowidz - wyjani Jermoszyn. - Pokazalimy mu fotografi Pasecznika, a on wpatrywa si w ni dugo, a potem powiedzia, e czowiek ten przebywa na czym w rodzaju wyspy, duej, blisko oceanu. - Wyspy? - powtrzyem zdumiony. - Wanie tak - cign Jermoszyn. Zobaczy take duy stary budynek. Z Pasecznikiem pracuje dwch albo trzech ludzi. Zaczem si umiecha. Nie sdziem, aby KGB rutynowo wykorzystywa zjawiska nadprzyrodzone. - Sawa, stroisz sobie arty - powiedziaem. - Czy w takiej organizacji jak nasza naprawd jest miejsce dla jasnowidzw?

435/905

- To powana sprawa - rzek zniecierpliwionym tonem. - W przeszoci czowiek ten bardzo nam pomg. Zmieniem temat, bo kwestia bya nader delikatna, jednak najdziwniejsze w tym wszystkim byo to, e jasnowidz si nie myli: Pasecznik przebywa wwczas w Anglii. W styczniu 1995 roku, dugo po mojej ucieczce, otrzymaem od brytyjskiego rzdu zaproszenie do udziau w dyskusji na temat obrony przed atakiem biologicznym. W czasie przerwy podeszo do mnie kilku brytyjskich oficerw i przez tumacza wypytywali o Pasecznika, ktrego nie widziaem od 1989 roku. Rozmawialimy w tonie nieco artobliwym, tote opowiedziaem im o KGB i jasnowidzu. Nikt si nie rozemia.

436/905

- Ale tak wanie byo - rzek jeden z oficerw. - Chcielimy, eby by bezpieczny, tote umiecilimy go w pewnym starym domu na wybrzeu. Jasnowidz KGB albo mia niezwyke talenty, albo dobre kontakty. Pniej doszedem do wniosku, e Jermoszyn otrzyma rozkaz, aby powiedzie mi o jasnowidzu, eby sprawdzi moj reakcj. Bykw albo Kalinin zapewne chcieli zastawi na mnie puapk. Jeli nie zdziwiaby mnie informacja o wyspie, stanowioby to dowd winy. Byem zy na Jermoszyna, e przysta na udzia w takim podstpie. Pod koniec tygodnia zatelefonowa Kalinin, eby poinformowa mnie, i jestem bezpieczny. Gorbaczow nakaza poczyni kroki niezbdne do zapobieenia dalszym

437/905

szkodom, jednak wobec pracownikw nie poleci wycigania konsekwencji. W kilka tygodni pniej w gabinecie Kalinina zebra si zesp do szacowania strat. W jego skad wchodzio dwch wysokich oficerw KGB oraz wielu Instytut Ultraczystych Biopreparatw 119 pracownikw naszej instytucji, cznie z Jermoszynem i Wadimirem Dawido-wem, wojskowym inynierem odpowiedzialnym za sprawy organizacyjne we wszystkich naszych placwkach. Nie lubiem Dawidowa - z podwadnymi postpowa okrutnie i nadgorliwie wypenia polecenia przeoonych. Szybko doszlimy do porozumienia. Naleao zniszczy wszystko, co wizao si z tajnym programem badawczym Pasecznika. Instytut Ultraczystych Biopreparatw staby

438/905

si wwczas placwk cywiln, zgodnie ze sw nazw, ale w naszym programie powstaaby tym samym powana luka, nie byo jednak innego wyjcia. Rozmowa zesza na samego Pasecznika i atmosfera staa si gorca. Okrelano go mianem zdrajcy, renegata, miczaka. - Musimy co z nim zrobi - owiadczy Dawidw. Spojrzelimy na niego wyczekujco. - Jest tylko jedno wyjcie: trzeba go zabi. Wzilimy gboki oddech, niektrzy wiercili si na krzesach. Nawet Jermo-szyn poczu si chyba nieswojo. KalininNyyglda przez okno. - Nie moemy tego zrobi - powiedziaem z niepokojem.

439/905

Byem zy na Pasecznika za to, e postawi mnie w tak trudnym pooeniu, jednak nie mogem si pogodzi z myl o zamachu na jego ycie. Rozmow przerwa jeden z pukownikw KGB. - Niniejszym zamykam dyskusj na ten temat - powiedzia. - Nikt tutaj nie bdzie mwi o zabijaniu. W pokoju zapada zowroga cisza. Myl, e wszyscy zrozumielimy znaczenie tych sw: jeli trzeba bdzie Pasecznika zabi, KGB nie potrzebuje rad od amatorw. Nie wiem, czy podejmowano prby zamachu na Pasecznika, w kadym razie cieszy si on obecnie dobrym zdrowiem i mieszka na terenie Zjednoczonego Krlestwa.

440/905

Ucieczka Pasecznika pokrzyowaa nam plany zwizane z zakamuflowaniem naszego programu. Od zwierzchnikw wiedzielimy, e Amerykanie ju w 1986 roku domagali si prawa wstpu do naszych laboratoriw, oskarajc ZSRR o amanie postanowie Konwencji o zakazie broni biologicznych. dania te niepokoiy Moskw. Trudno byo odmwi prawa wgldu Amerykanom, cho postanowienia konwencji w zasadzie nie mwiy o inspekcjach. A jeli w naszych laboratoriach pojawiby si cho jeden wszechstronnie wyksztacony zachodni naukowiec, oznaczao to koniec naszej tajemnicy. Tak przynajmniej nam si wydawao. W 1988 roku, na rok przed rozpoczciem w Kongresie USA przesucha w sprawie programu broni biologicznych, Gorbaczow

441/905

podpisa dekret przygotowany przez Komisj Wojskowo-Przemysow, nakazujcy budowanie ruchomego sprztu, tak aby nasze linie produkcyjne mona byo ukry przed inspektorami. Kiedy w 1988 roku awansowaem na pierwszego zastpc dyrektora, nadzorowaem przeprowadzanie odpowiednich przygotowa do inspekcji. Zadanie to wkrtce zepchno wszystkie inne obowizki na dalszy plan. Obarczono mnie take rol przedstawiciela naszej instytucji w nadzwyczajnej komisji midzyresortowej, ktra miaa doradza ministrowi spraw zagranicznych w kwestiach kontroli zbroje, gwnie jednak zajmowaa si odpieraniem zarzutw Amerykanw, dotyczcych amania postanowie o ograniczeniu zbroje. W komisji zasiadali

442/905

przedstawiciele wszystkich ministerstw zwizanych z programem broni biologicznych, cznie z delegatami XV Zarzdu Armii, Komisji Wojskowo-Przemysowej, Ministerstwa Obrony oraz Akademii Nauk. W 1989 roku Waszyngton i Moskwa zarzucay sobie tak wiele uchybie, e komisja spotykaa si niemal co miesic. Spotkaniom w gmachu przy Smoleskiej, siedzibie Ministerstwa Spraw Zagranicznych, przewodniczy wiceminister spraw zagranicznych, Wadimir Pie-trowski. Ani on, ani aden inny minister nie zosta poinformowany oficjalnymi kanaami o istnieniu naszego programu. Do krgu wtajemniczonych nie nalea nawet minister spraw zagranicznych, czonek Biura Politycznego i prawa rka Gorbaczowa, Eduard Szewardnadze.

443/905

Niezmiennie przedstawialimy si jako specjalici od bioobrony, a wysocy urzdnicy pastwowi mogli tylko domyla si naszej rzeczywistej funkcji. Nikita Smidowicz, bystry mody szef departamentu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, zastpowa niekiedy Pietrowskiego w roli przewodniczcego. Podczas jednego z zebra przedstawi szczegy not dyplomatycznych wymienianych pomidzy USA a ZSRR. * - Amerykanie twierdz, e w rejonie Kirowa, w Omutninsku, mieci si zakad produkujcy bro biologiczn - powiedzia Smidowicz. Genera Walentin Jewstigniejew, dowdca XV Zarzdu, by zaskoczony.

444/905

- To bzdury! - stwierdzi. - Jedyny zakad, jaki mamy w Kirowie, produkuje szczepionki. Wszyscy spojrzeli w moj stron. - No c - powiedziaem. - W Omutainsku produkujemy take biopestycydy. Na wargach Smidowicza pojawi si umieszek. - Nie jestem gupi. Mnie przecie moecie powiedzie prawd. - Nie wiem, co macie na myli odparem. - Przecie mwi prawd. Smidowicz potrzsn gow. - Nie powinnicie robi ze mnie durnia powiedzia. Udalimy, e nie rozumiemy, o co mu chodzi. Najwyraniej radzieccy dyplomaci nie mogli by poinformowani, e stanowi czstk wyszukanego planu maskowania naszej dziaalnoci.

445/905

Do koordynacji planw, majcych na celu wprowadzenie nieprzyjaciela w bd, w moskiewskim Instytucie Biochemii Stosowanej powoano specjalny zesp. Instytut nie mia nic wsplnego z biochemi - jego jedynym zadaniem byo projektowanie i wytwarzanie sprztu dla naszych laboratoriw. Zesp otrzyma rwnowarto czterystu tysicy dolarw, aby stworzy pozory, e nasza dziaalno jest najzupeniej nieszkodliwa i ma zdecydowanie cywilny charakter. Sporzdzono plany fikcyjnego kompleksu bioobrony, z rzdowymi dekretami zalecajcymi najwyszy stopie bezpieczestwa wcznie. Musielimy w jaki wiarygodny sposb uzasadni, dlaczego w radzieckich obiektach strefa trzecia ma powierzchni dziesitek tysicy metrw kwadratowych,

446/905

podczas gdy na Zachodzie zakady farmaceutyczne przewanie w ogle nie wymagaj takich zabezpiecze. W Stanach Zjednoczonych istniej tylko dwa zakady stosujce czwarty poziom biozabezpiecze, co odpowiada radzieckiej trzeciej strefie. Jeli ktry z zagranicznych obserwatorw, zwiedzajc jedno z naszych cywilnych laboratoriw produkujcych szczepionki, stwierdziby, e poziom zabezpiecze zdecydowanie odstaje od tego, co widzia na planach, mielimy odpowiedzie, e laboratoria wybudowano kilkadziesit lat temu, od tego czasu Zwizek Radziecki zwikszy wymogi bezpieczestwa, aby lepiej chroni wszystkich pracownikw. Kt takiego stwierdzenia nie przyjby za dobr monet?

447/905

Dla uwiarygodnienia tej fikcji stworzylimy specjaln jednostk nadzorujc rzekom budow nadzwyczaj bezpiecznych obiektw; w tym celu mielimy przygotowane odpowiednie plany. Zatrudnilimy take kilkudziesiciu cywili, ktrzy odgrywali rol inynierw. Bylimy rwnie sprytni i pomysowi, jak Irak w dziesi lat pniej, kiedy spoeczno midzynarodowa wysuna wobec niego podobne podejrzenia. Rosja ma dug tradycj oszukiwania przybyszw, nie wspominajc o wasnych obywatelach. Historia wsi*potiomkinowskich - w ktrych pewien sualczy ksi poleci wybudowa rzd wspaniaych osad, aby caryca Katarzyna nie dowiedziaa si o ubstwie, w jakim yli jej poddani -

448/905

naley do rosyjskiego folkloru. Istnieje te legenda o tajemniczym, niewidzialnym, ukrytym przed obcymi miecie Kite. Pomimo przygotowa niektrzy z nas wyraali obawy, e zachodni inspektorzy przejrz nasze oszustwo. Raport, jaki otrzymaem od pukownika Wiktora Popowa, dyrektora Instytutu Biochemii Stosowanej, ostrzega, e tylko najbardziej atwowierni gocie skonni bd uwierzy, i olbrzymie kadzie i komory do testw w naszych zakadach su do produkcji pestycydw. Odrzuciem jego raport. Nie otrzymalicie ogromnych pienidzy po to, eby tumaczy, czego nie da si zrobi - powiedziaem. Dotknity moj krytyk, powrci do pracy. Prawd jednak byo, e najbardziej podejrzany sprzt naleao gdzie ukry.

449/905

W 1988, na rok przed ucieczk Pasecznika, napisalimy podrcznik dla pracownikw Biopreparatu, wyjaniajcy, jak naley odpowiada na pytania zagranicznych inspektorw. Nawet niewinne pytania, takie jak: do czego suy to pomieszczenie?, miay z gry przygotowane odpowiedzi, ktrych wszyscy pracownicy nauczyli si na pami. Najbardziej obawiaem si o projekt zwizany z osp. Gdyby inspektorzy do syberyjskiego orodka Wektor przywieli odpowiedni sprzt, bez trudu odkryliby zarazki ospy. A prace nad osp stanowiy naruszenie rezolucji wiatowej Organizacji Zdrowia, ktra zezwalaa na przechowywanie wirusw tylko w moskiewskim Instytucie Iwanowskiego. Rozwaalimy przeniesienie ich z Moskwy na Syberi, eby jako

450/905

uzasadni obecno tam zarazkw ospy, jednak Ministerstwo Zdrowia nie wyrazio na to zgody. Tymczasem midzyresortowa komisja Ministerstwa Spraw Zagranicznych miaa pene rce roboty, zasypywana lawin pyta przez Amerykanw. Wszystkie odpowiedzi, wedug zalece naszych specjalistw od bioobrony, byy precyzyjne, profesjonalne i jednoznaczne - a wszystkie od pocztku do koca byy kamstwem. Niektrzy nie wytrzymywali stresu. Podczas spotkania na pocztku 1990 roku rozpromieniony Pietrowski owiadczy, e ma dla nas komunikat. Pomylaem, e by moe zagroenie inspekcj Amerykanw zostao zaegnane.

451/905

- Nastpnemu spotkaniu - rzek Pietrowski - bdzie przewodniczy nasz nowy wiceminister Wiktor Karpow. Pietrowski mia obandaowany palec. Duba przy nim z zapaem maego dziecka. Jak na czowieka, ktry najwyraniej wanie utraci posad, sprawia wraenie niezwykle szczliwego. Kiedy zda sobie spraw, e wpatrujemy si w niego ze zdumieniem, spojrza na nas rozbawiony: - Ju nie bior w tym udziau - powiedzia. - Dziki Bogu. Pod koniec 1989 roku ambasadorzy USA i Wielkiej Brytanii wystosowali de-marche do Anatolija Czerniajewa, doradcy Michaia Gorbaczowa do spraw polityki zagranicznej. Dokument stwierdza, e obydwa rzdy s w posiadaniu nowych informacji, z ktrych

452/905

wynika, e Zwizek Radziecki zama Konwencj o zakazie broni biologicznych z 1972 roku. Jedynym rdem tych informacji mg by Pasecznik. Jack Matlock, ambasador Stanw Zjednoczonych, oraz Roderic Braith-waite, ambasador Wielkiej Brytanii, w odpowiedzi otrzymali mtne wyjanienia doradcy Gorbaczowa. S* - Istniej trzy moliwoci zwizane z informacjami, jakie panowie podaj - rzek spokojnie Czerniajew. - Albo s one nieprawdziwe, albo Gorbaczow wiedzia o tym, lecz nie podzieli si t wiedz ze mn, albo ani on, ani ja nic o tym nie wiemy. Czerniajew obieca zaj si t spraw. Od tej chwili wypadki potoczyy si w szalonym tempie. Kalinin wezwa mnie do

453/905

siebie, aby poinformowa, e Waszyngton i Londyn wystosoway oficjalny protest w zwizku z naszym programem. Nigdy dotd nie by tak zdenerwowany. - Od tej chwili bdziemy mieli same kopoty - powiedzia Kalinin. - Sze-wardnadze jest wcieky. Kiedy dowiedzia si o nocie, natychmiast poszed do Gorbaczowa i zada informacji. Najwyraniej nie lubi dowiadywa si od obcokrajowcw, co dzieje si w jego rzdzie. Kalinin, podobnie jak wszyscy oficerowie, pogardza ministrem spraw zagranicznych, ktry wwczas rozpoczyna negocjacje dotyczce wycofania naszych wojsk z Europy Wschodniej. Mogem sobie wyobrazi gniew Szewardnadzego.

454/905

Pogorszenie stosunkw z Zachodem zniweczyoby wysiki, jakie podejmowali wesp z Gorbaczowem, eby poprawi wizerunek Zwizku Radzieckiego. Tamtej jesieni Gorbaczow by nawet w Watykanie i jako pierwszy komunistyczny przywdca spotka si z papieem. Niezbyt przychylnym wzrokiem spoglda na pograjce si w morzu problemw komunistyczne reymy w Europie Wschodniej, przegrywajce w starciu z rodzc si demokracj. Kalinin wiedzia, podobnie jak ja, e Szewardnadze nie nalea do wskiego grona kremlowskich przywdcw, ktremu skadano raporty o postpach naszego programu broni biologicznych. Dostp do wszystkich tajemnic pastwowych miay tylko cztery osoby: Gorbaczow, szef KGB Wadimir

455/905

Kriucz-kow, minister obrony Dmitrij Jazw oraz Lew Zajkow (czonek Biura Politycznego odpowiedzialny za przemys zbrojeniowy). Wydaje si jednak mao prawdopodobne, eby Szewardnadze, podobnie jak inni wysocy urzdnicy ministerialni, nie podejrzewa, jak wyglda prawda. Na nasz korzy przemawia fakt, e Pasecznik o wielu sprawach nie wiedzia. Osobicie nie bra udziau w prdiSukcji broni, a dziki naszemu systemowi wewntrznych zabezpiecze wikszo tego, co mgby powiedzie zachodnim wywiadom, opieraa si na pogoskach. Pomimo to przesuchujcy Pasecznika dowiedzieliby si o tym, co tak dugo udao si utrzyma w tajemnicy: o rzeczywistej funkcji Biopreparatu.

456/905

Ucieczka Pasecznika wywoaa wstrzs na najwyszych szczeblach rzdu radzieckiego. Igor Bieorusow, wiceprzewodniczcy Rady Ministrw i szef Komisji WojskowoPrzemysowej, zosta zobligowany do wystosowania odpowiedzi na amerykaskobrytyjsk not. W lutym 1990 roku szkic noty przedstawiono najwaniejszym ministrom do podpisu. Niemal cay dokument powsta w Biopreparacie. Stwierdza on, e cho Zwizek Radziecki w peni stosuje si do wszystkich postanowie Konwencji o zakazie broni biologicznych, dziaania niektrych placwek badawczych rzeczywicie mog wzbudza podejrzenia. Pomimo to wszelkie prace nad broni biologiczn prowadzone byy wycznie dla obrony przed

457/905

potencjalnymi agresorami. Niejasna definicja bioobrony, zawarta w postanowieniach konwencji, zdecydowanie dziaaa na nasz korzy. Przystalimy take na wynegocjowanie dogodnych terminw wzajemnych inspekcji zakadw, u nas i w USA. Nie byyby to inspekcje oficjalne - w konwencji nie byo mowy o takim rozwizaniu. Jednak gotowo do dopuszczenia obcych do naszych obiektw ukazaaby wiatu nasz uczciwo i dobr wol. Nikt nie wierzy, e rzd USA powanie potraktuje t ostatni propozycj. Zmusioby to Amerykanw do pokazania nam obiektw, w ktrych sami pracowali nad broni biologiczn. Radzieccy przywdcy, czyli szef KGB Wadimir Kriuczkow, szef Gospanu Jurij

458/905

Masukow, szef Komisji WojskowoPrzemysowej Igor Bieorusow, minister spraw zagranicznych Szewardnadze i minister obrony Dmitrij Jazw, mieli przeczyta i podpisa dokument przed ostatecznym przekazaniem go Gorbaczowowi. Nastpnie rzdom USA i Wielkiej Brytanii przekazano by oficjaln odpowied. Uzyskanie podpisw powierzono Kalininowi. Otrzyma pozytywn opini wszystkich z wyjtkiem Szewardnadzego. Z niewyjanionych powodw minister spraw zagranicznych si zapar. Kalinin by bardzo zaniepokojony. Ktrego dnia ujrzaem go w znacznie lepszym nastroju. - Zdecydowali, e wystarczy podpis wiceministra Karpowa, jako e jest szefem

459/905

departamentu rozbrojenia - wyjani. Moecie mu zanie dokumenty. Okoo poudnia wyruszyem w drog moskiewskimi ulicami na Smolesk, przy ktrej sta jeden z siedmiu wieowcw, zaprojektowanych przez stalinowskich architektw, przypominajcy tort weselny. Nie towarzyszy mi uzbrojony stranik, jako e w mojej teczce nie byo adnych tajemnic pastwowych - a jedynie stek kamstw. Karpow by pochonity czytaniem dokumentw. Podnis wzrok i zrobi zdziwion min, cho wiedziaem, e mnie oczekuje. - Co mi tutaj przynielicie, Kanjatanie? spyta. Wrczyem mu owiadczenie i zaczekaem, a si z nim zapozna.

460/905

- Mody czowieku, widz trudn przyszo przed wami - powiedzia, kiedy skoczy czyta. Byem zaskoczony. - Nie rozumiem - odparem. - Spjrzcie, kto jeszcze podpisa ten dokument. Ja jestem tylko kurierem. Karpow potrzsn gow. - Wiem, kim jestecie, i wiem, co robicie. Poza tym jestem pewien, e nic z tego, co zostao tutaj napisane, nie jest prawd. - Nie rozumiem, o czym mwicie - powiedziaem powanie. Karpow nie mia czarnego poczucia humoru Nikity Smidowicza i podnis do, eby mnie uciszy. - Nie mwmy o tym - uci krtko.

461/905

Podpisa dokument i poda mi go. Pospiesznie wrciem na Samokatn. W cigu kilku dni ambasady amerykaska i brytyjska otrzymay oficjaln odpowied dyplomatyczn. Sporzdzono j na papierze listowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych, pod tekstem widnia podpis Eduarda Szewardnadze. W Biopreparacie powiedzieli nam, e Amerykanie i Brytyjczycy zgodzili si na utrzymanie historii z Pasecznikiem w tajemnicy w zamian za wszechstronn odpowied na demarche. Nasza odpowied z pewnoci nie bya wszechstronna, jednak oni dotrzymali obietnicy. Ucieczk Pasecznika ujawniono dopiero po upadku Zwizku Radzieckiego.

462/905

Dlaczego nasi przeciwnicy pomogli nam w dochowaniu tajemnicy? Ujawnienie informacji przekazanych przez Pasecznika wywoaoby wicej szkody ni dziesi swierdowskich wypadkw. Kiedy zamieszkaem w Stanach Zjednoczonych, pewien wysoki urzdnik pastwowy, w przeszoci pracujcy w administracji prezydenta Busha, wyjani mi, e amerykascy i brytyjscy przywdcy obawiali si, i ujawnienie tych faktw osabi pozycj Gorbaczowa i postp w innych dziedzinach kontroli zbroje. Poza tym byli przekonani, e dziki niejawnym naciskom zmusz nas do zaprzestania produkcji broni biologicznych. Takt zachodnich dyplomatw w owym czasie mg sprawia wraenie rozsdnego postpowania, jednak dziki niemu

463/905

moglimy wzi gbszy oddech. I jeszcze przez dwa lata prowadzilimy badania nad nowymi rodzajami broni biologicznych.

Ognisko

Obolesk 1989 Wojna bakteologiczna jest nauk postawion na gowie... racym wypaczeniem. Z oficjalnego dokumentu opublikowanego przez Zwizek Radziecki w 1951 roku Na poudniowych peryferiach Moskwy na lenej polanie stoi pilnie strzeony budynek wchodzcy w skad podlegego Biopreparatowi kompleksu badawczego w Obolesku; opuszczona wioska zostaa zamknita dla postronnych. Znajdowao si tam rwnie nasze muzeum, zbir kultur bakteryjnych. Setki szczepw bakterii, przechowywanych w

465/905

maych szklanych fiolkach, stanowiy podstawowy surowiec dla przeomowych eksperymentw w inynierii genetycznej, dziki ktrym w pnych latach osiemdziesitych moglibymy wyprodukowa bro biologiczn opart na zmienionych genetycznie bakteriach. Nad pozostaymi budowlami Oboleska gruje budynek numer jeden, gigantyczny szklany obiekt, zawierajcy liczne biozabezpieczenia, w ktrym mieszcz si laboratoria strefy drugiej i trzeciej. Pi z omiu kondygnacji podzielono wedug patogenw. Na pierwsjjym pitrze pracowano nad dum, na trzecim nad tularemi. Wysze kondygnacje przeznaczone byy na badania wglika, nosacizny i melioidozy. Na

466/905

pozostaych opracowywano nowe techniki produkcji na skal przemysow. W listopadzie 1989 roku, miesic po ucieczce Pasecznika, wraz z ponad pidziesicioma naukowcami zajmujcymi wysze stanowiska oraz dowdcami wojskowymi przybyem do duej, pozbawionej okien sali w budynku numer jeden, na doroczne podsumowanie osigni. Do sali nie wolno byo wnosi teczek ani toreb. Mona byo robi notatki, po kadym zebraniu zbierali je jednak ochroniarze. Aby je pniej przejrze, naleao wystara si o specjalne zezwolenie. Przedostatnim mwc by mody naukowiec z Oboleska, wygaszajcy podsumowanie prac nad projektem Ognisko. Pocztkowo niewiele osb go suchao. Praca

467/905

nad Ogniskiem wloka si przez pitnacie lat, wikszo z nas stracia nadziej, e kiedykolwiek pojawi si jakie pozytywne wyniki. Projekt by bardzo ambitny; nadzorowa go wybitny biolog molekularny Igor Domaradzki, czowiek o do trudnym usposobieniu, ktry ostatecznie potpi program broni biologicznych Zwizku Radzieckiego. Celem prac byo utworzenie nowej broni opartej na toksynach. Naukowcy od dziesicioleci usiowali wykorzystywa trucizny z jadu wy i pajkw, a take trujce substancje wydzielane przez roliny, grzyby i bakterie. W wikszoci krajw prowadzcych badania nad broni biologiczn zarzucono projekty zwizane z toksynami ywych organizmw, dotyczyo to take Zwizku Radzieckiego. Sdzono

468/905

powszechnie, e produkcja trucizn w ilociach niezbdnych do zastosowa bojowych jest zbyt trudnym zadaniem. Na pocztku lat siedemdziesitych rzd radziecki da si jednak przekona do wznowienia bada po nadzwyczajnym odkryciu dokonanym przez grup biologw molekularnych i immunologw z Akademii Nauk. Naukowcy badali peptydy, acuchy aminokwasw, ktre w naszych organizmach odpowiadaj za rne funkcje, poczwszy od regulacji hormonalnej poprzez uatwianie trawienia a po kierowanie ukadem odpornociowym. Istotn grup stanowi peptydy regulatorowe, uaktywniajce si w stresie lub w chwilach gwatownych emocji, takich jak gniew, mio, strach lub

469/905

zagroenie chorob. Niektre z nich wpywaj na orodkowy ukad nerwowy. Ich nadmiar wywouje zmiany nastrojw, a nawet zaburzenia psychiczne. Inne peptydy przyczyni si mog do gwatownych reakcji organizmu, prowadzcych do ataku serca, udaru mzgu czy paraliu. Podczas nowatorskich eksperymentw naukowcom udao si w laboratorium zduplikowa geny kilku peptydw o toksycznych wasnociach. Nadmiar jednego z nich uszkadza osonk mielinow, chronic tysice wkien nerwowych, ktre przekazuj impulsy elektryczne z mzgu i rdzenia krgowego do wszystkich czci ciaa. Naukowcy na Zachodzie nie mieli pojcia, e peptyd ten nazwalimy toksyn mielinow.

470/905

Podobnie jak w przypadku innych peptydw, trudno byo uzyska odpowiedni ich ilo do eksperymentw. Inynieria genetyczna rozwizaa ten problem: naukowcy nauczyli si syntetyzowa geny odpowiedzialne za produkcj toksyny mielinowej. Trzeba byo teraz znale bakterie, ktre wczyyby te geny do swojego DNA i wraz z podziaem i rozmnaaniem si komrek bakteryjnych produkoway toksyn obok biaek waciwych dla danej bakterii. Projekt otwiera nowe moliwoci, jednak pitno czasw Stalina i ysenki zmniejszao prawdopodobiestwo rzdowego poparcia dla takich bada. Biologowie zwrcili si o pomoc do Jurija Owczynnikowa, rozpoczynajcego wanie polityczn krucjat, ktra doprowadzia do

471/905

powstania Biopreparatu. Owczynnikow natychmiast dostrzeg ogromny potencja drzemicy w badaniach nad peptydami oraz moliwe zastosowania wojskowe. Wraz z kolegami zwrci si z apelem do Komitetu Centralnego KPZR o wznowienie programu badawczego nad broni zawierajc toksyny. W dokumencie naukowcy stwierdzali, e rozwj inynierii genetycznej na Zachodzie umoliwia klonowanie genw rwnie skutecznie jak bakterii. Aparatczycy naturalnie nie rozumieli naukowego sownictwa, z pewnoci jednak nazwiska autorw apelu wywary na nich wraenie. Jednym z gwnych jego autorw by Rem Petrow, czoowy badacz w zakresie immunologii, specjalista od peptydw regulatorowych, piastujcy stanowisko wiceprzewodniczcego Akademii

472/905

Nauk. Argumentacji naukowcw nie mona byo nic zarzuci - bro oparta na substancjach wytwarzanych przez ludzki organizm nie zostaa zakazana przez konwencj. Na projekt Ognisko pospiesznie przydzielono odpowiednie fundusze. Geny toksyny mielinowej przewieziono do Oboleska i rozpoczto badania. Gdyby wszystko potoczyo si zgodnie z planem, Zwizek Radziecki wkrtce dysponowaby now broni, a rosyjscy naukowcy wreszcie mogliby otwarcie uczestniczy w rewolucji biotechnologicznej, ktra ogarniaa cay wiat. Inynieria genetyczna powstaa czciowo w odpowiedzi na problemy wspczesnej medycyny. W niecae dwadziecia lat po odkryciu silnych antybiotykw alarmujca ilo bakterii zacza wykazywa wobec nich

473/905

odporno. Przykadem wysokiego poziomu inynierii genetycznej przyrody jest pojawienie si niezliczonej iloci drobnoustrojw, ktre spontanicznie zmodyfikoway si po zastosowaniu wobec nich cudownych lekw z lat trzydziestych i czterdziestych. Antybiotyki nie zawsze zabijaj bakterie; niekiedy po prostu uniemoliwiaj dalsze ich rozmnaanie si, dajc tym samym szans naturalnym mechanizmom obronnym organizmu na zwalczenie choroby. Jedn z gwnych rnic pomidzy komrkami ludzkimi a komrkami bakterii jest obecno sztywnej cianki, ktra chroni bakteri przez nieprzyjaznym rodowiskiem. Wikszo substancji o dziaaniu antybakteryjnym atakuje t membran. Na przykad bacytracyna uniemoliwia ruch biaek z cytoplazmy do

474/905

cianek komrki, zatrzymujc proces regeneracji. Penicylina i cefalosporyny nie dopuszczaj do uformowania si bony komrkowej i niszcz bakterie, wywoujc osmoz. Aminoglikozydy, takie jak streptomycyna i gentamycyna, zabijaj bakterie, wic si z ich rybosoma-mi i blokujc syntez biaka. Na podobnej zasadzie dziaaj erytromycyna i te-tracyklina. Niektre antybiotyki zaburzaj pr&ses syntezy substancji odywczych lub niezbdnych do rozmnaania si bakterii. W latach trzydziestych naukowcy odkryli, e dodanie do kultur bakterii pewnych barwnikw zawierajcych siark zdecydowanie zmniejsza tempo ich rozmnaania. Po 1935 roku sulfonamidy w zasadzie wyeliminoway w Wielkiej Brytanii zgony w nastpstwie

475/905

zapalenia puc. Pniej naukowcy odkryli inne sposoby hamowania rozwoju bakterii, za pomoc grzybw i pleni hodowanych w laboratorium. Jedn z najskuteczniejszych pleni okazaa si penicylina. W latach czterdziestych lekarze mieli do dyspozycji dziesitki lekw anty-bakteryjnych, pozwalajcych na leczenie wielu chorb, od dyfterytu poprzez dum, tyfus a po grulic. Jednak z biegiem lat skuteczno lekw zacza sabn, w miar jak pojawiay si nowe szczepy bakterii, odporne na dziaanie antybiotykw. W 1946 roku amerykascy biolodzy Joshua Lederberg i Edward Tatum odkryli przyczyn wzrastajcej odpornoci, tym samym tworzc podwaliny wspczesnej inynierii genetycznej. Drobnoustroje

476/905

najwyraniej uczyy si odpornoci na nowe zagroenia, nawzajem poyczajc od siebie geny (rekombinacja genetyczna). Kiedy naukowcy zmieszali szczepy dwch drobnoustrojw, przekonali si, e doszo do spontanicznej wymiany materiau genetycznego. Tatum, Lederberg i George Beadle w 1958 roku otrzymali Nagrod Nobla za wykazanie, e reakcjami biochemicznymi mikrobw rzdz geny. Wkrtce opracowano techniki umoliwiajce manipulowanie t wymian. Odmienio to nie tylko medycyn, ale take farmakologi, rolnictwo i wiele innych dziedzin. Na przykad insulin, hormon stosowany przy leczeniu cukrzycy, przez ludzki organizm wytwarzany w niewielkich ilociach, mona otrzymywa take w laboratorium. Od

477/905

tamtej pory chorzy na cukrzyc maj pod dostatkiem insuliny. Podobnych manipulacji dokonywa mona na genach kukurydzy, ryu i innych zb, co zwikszyo odporno tych rolin na choroby. Wieci o tych dokonaniach wzbudziy podniecenie i zazdro w Zwizku Radzieckim. Dlaczego nasi naukowcy nie mieliby szczyci si podobnymi osigniciami? Decyzja Breniewa z 1973 roku^zezwalajca na badania genetyczne pod przykrywk Biopreparatu, dla wielu naukowcw stanowia nieoczekiwany umiech losu, dotychczas bowiem rewolucji genetycznej przygldali si biernie, stojc z boku. Potrzeba znalezienia si w pierwszej linii bada bya tak silna, e naukowcy przystpujcy do programu w

478/905

zasadzie przeoczyli jego zwizek z sektorem zbrojeniowym. Zim 1972 roku Igor Domaradzki, genetyk i biolog molekularny, odpoczywa wanie w pewnym moskiewskim* hotelu, kiedy otrzyma piln wiadomo z Ministerstwa Zdrowia. Poinformowano go, e za chwil samochd zawiezie go na wane spotkanie. W cigu niespena godziny Domaradzki znalaz si na Kremlu i rozmawia z jednym z szefw Komisji WojskowoPrzemysowej. Domaradzkiemu zaproponowano prac w tajemniczej nowej organizacji, ktra - jak mu wyjaniono - miaa zajmowa si badaniem odpornych na antybiotyki szczepw dumy i tularemii. Ju jako mody naukowiec Domaradzki odnis sukcesy w badaniach nad

479/905

dum. W latach pidziesitych sprawowa obowizki dyrektora instytutw na Syberii i w poudniowej Rosji; opracowywano tam nowe szczepionki przeciwko dumie, cholerze i dyfterytowi. Domaradzki nie mia zudze co do rzeczywistej roli, jak mia odegra, liczy jednak, e pod paszczykiem programu zbrojeniowego bdzie mg prowadzi interesujce go badania. Nasza praca miaa na celu rozwizanie zagadnie czysto naukowych - pisa Domaradzki we wspomnieniach wydanych wasnym sumptem w 1995 roku w Moskwie. - Wtpliwoci natury moralnej zrodziy si dopiero pniej. Domaradzki zosta zastpc dyrektora w doradczej komisji naukowej i reprezentowa Biopreparat w Midzyresortowej Radzie

480/905

Naukowo-Technicznej. Pociesza si pocztkowo, e genetycy i biochemicy, ktrzy pragnli pozosta w wiatowej czowce, nie mieli innego wyjcia. Niewielu z nas, ktrzy oparli si pokusie, osigno w yciu co istotnego - pisa w swych wspomnieniach - i w ogle miao szans, aby pracowa w swoim zawodzie. Midzyresortowa Rada Naukowo-Techniczna koordynowaa przepyw informacji pomidzy rnymi rzdowymi agendami a pastwowymi organizacjami naukowymi zwizanymi z radzieckim programem broni biologicznych, czyli ministerstwami: Zdrowia, Rolnictwa i Obrony, Przemysu Chemicznego, XV Zarzdem i Akademi Nauk. Posiedzenia rady odbyway si co dwa, trzy miesice; dyskutowano o gwnych

481/905

kierunkach bada nad nowymi rodzajami broni. Najwaniejsze byy kontakty z Akademi Nauk. Badania nad broni biologiczn prowadziy cztery podlege jej instytuty. Cho same nie produkoway broni, dzieliy si z Biopreparatem wynikami bada podstawowych, zwizanych z pa-togenami i inynieri genetyczn. W midzyresortowym zespole zasiadao wielu wybitnych akademikw: Rem Petrow, ekspert od peptydw regulatorowych; Skriabin, ekspert w dziedzinie fizjologii mikroorganizmw i dyrektor instytutu naukowego; Mirzabekow, mody naukowiec, ktry mg si pochwali osigniciami w dziedzinie biologii molekularnej, oraz profesor Boronin, ktry zastpi Skriabina na stanowisku szefa podmoskiewskiego

482/905

Instytutu Biochemii i Fizjologii Mikroorganizmw. Kiedy spotkaem Domaradzkiego w dziesi lat pniej, by czowiekiem zgorzkniaym. Wybitny teoretyk, o do wybuchowym usposobieniu, nieco utykajcy w nastpstwie choroby Heinego-Medina, ktr przeszed w modoci, z pogard myla o wojskowych zwierzchnikach. Nad programem pracowa od tak dawna, e pamita pierwsze kroki ludzi takich jak Kalinin czy Kluczerow (ten ostatni przez pewien czas by jego zastpc). By przekonany, e bezustannie spiskuj, aby uniemoliwi mu prowadzenie prac badawczych. Tylko nieliczni dorwnywali Domaradzkiemu intelektualnie. To on ocenia moj prac doktorsk i jako jedyny czonek

483/905

komisji skrytykowa moje badania. Pomimo to wielu z nas zamiast niechci ywio dla niego wspczucie. Stanowi uosobienie przegranej bitwy o godno, o ktr walczyli nasi najwybitniejsi naukowcy, wtoczeni w tryby machiny wytwarzajcej bro biologiczn. Wkrtce po przystpieniu do zespou doradczego Biopreparatu Domaradz-ki zosta wcignity w plany budowy instytutu genetyki w Obolesku. W 1973 roku jako zastpca dyrektora Oboleska doczy do niewielkiej grupy badaczy w nowo wybudowanym kompleksie. ^ W instytucie panowaa atmosfera improwizacji. Zalek kompleksu, kilkanacie budynkw z czerwonej i biaej cegy otoczonych wiejskimi drogami, z miesica na

484/905

miesic rozrasta si, w miar jak do Oboleska dociera sprzt laboratoryjny z rnych rosyjskich instytutw. Tereny otaczajce obiekt byy tak bezludne, e kiedy zim naukowcy brnli w niegu od jednego laboratorium do drugiego, nierzadko zdarzao im si spotka zbkanego osia. Aura tajemniczoci towarzyszca badaniom przydawaa im niejakiego uroku. Naukowcy uwaali si za prawdziwych pionierw. Okolicznych ssiadw obiektu poinformowano, e Instytut Mikrobiologii Stosowanej prowadzi badania nad chorobami zakanymi. Wysokie ogrodzenie i potne bramy strzeone przez dwadziecia cztery godziny na dob przez funkcjonariuszy Ministerstwa Spraw Wewntrznych gwarantoway, e nie trafi tam nieproszony go.

485/905

Podobnie jak inne instytuty, take i ten oznaczony by jedynie kodem pocztowym; wszyscy jednak wiedzieli, e V-8724 oznacza Obolesk. Domaradzki skompletowa zesp naukowcw z innych orodkw, ktrzy mieli mu pomc w dopracowaniu technik Ogniska i Metolu, czyli w badaniach nad genetycznymi modyfikacjami bakterii, tak aby powstay szczepy odporne na dziaanie antybiotykw. W swych pamitnikach nie wspomnia ani o Ognisku, ani o Metolu, by moe obawiajc si reperkusji - obydwa projekty nadal s tajemnic pastwow - jednak Obolesk wkrtce rozpocz badania genetyczne nad chorobami, nad ktrymi Domaradzki pracowa przez cae ycie. Najwaniejsz z nich bya duma.

486/905

Ze zmutowaniem bakterii chorobotwrczych wi si dwa wyzwania. Po pierwsze, naley znale waciwy mechanizm przeniesienia genw do DNA innego mikroorganizmu. Po drugie, nie rnoe nastpi to kosztem wirulencji bakterii. Aby upora si z pierwszym wyzwaniem, Domaradzki prowadzi badania nad plazmidami. Plazmidy to kawaki DNA w komrkach, zdolne do replikacji (czyli powielania si) niezalenie od gwnego materiau genetycznego bakterii (chromosomu), jak rwnie mogce przekazywa swoj informacj genetyczn innej komrce i nadawa jej nowe cechy. Niektre plazmidy zawieraj geny okrelajce wirulencj czy odporno na antybiotyki komrek bakteryjnych. Plazmidy s wygodnym narzdziem w inynierii

487/905

genetycznej, gdy stosunkowo atwo mona je wprowadzi do innych komrek w celu namnoenia i produkcji peptydu zakodowanego w DNA plazmidu. Naukowcy z zespou Domaradzkiego znaleli plazmid, ktrego geny byy odpowiedzialne za odporno na tetracyklin, jeden z najskuteczniejszych antybiotykw. Plazmid zawarty by w szczepie Bacillus thuringiensis, bakterii wykorzystywanej do produkcji biopestycydw. Na pytce Petriego zmieszali niewielk ilo Bacillus thuringiensis z wglikiem, szczepy hodowali razem, a nastpnie umiecili w probwce z tetracyklin, aby przekona si, czy bakterie wglika przetrwaj. Proces ten naleao powtarza w nieskoczono. Oczekiwanie na uzyskanie szczepu o

488/905

odpowiedniej odpornoci moe trwa miesicami, nawet latami. Antybiotyk zabija wikszo laseczek wglika, jednak niewielka ich ilo przetrwaa - i wikszo z nich zapoyczya geny od Bacillus thuringiensis. Nowe, sklonowane komrki umoliwiay stworzenie szczepw wglika i dumy odpornych na tetracyklin. Powaniejszy problem stanowio drugie wyzwanie, polegajce na utrzymaniu wysokiej wirulencji nowo powstaych szczepw. Cho Domaradzki by wybitnym naukowcem, nie potrafi sprosta daniom Ministerstwa Obrony. Armii Radzieckiej nie odpowiadaa bro, ktra opieraa si dziaaniu tylko jednego antybiotyku. Lekarze nadal dysponowali szerokim spektrum innych skutecznych lekw. Jedyn interesujc broni z

489/905

punktu widzenia strategw wojskowych by czynnik odporny na wszystkie istniejce leki. W 1976 roku Domaradzki rozpocz eksperymenty z potrjnie odpornym szczepem tularemii. Pomimo niemal dziesicioletnich bada prowadzonych w Obolesku nie udao si wyhodowa szczepu odpornego na dziaanie wszystkich antybiotykw z zachowaniem wysokiej wirulencji. Zwierzchnicy wojskowi nie kryli rozczarowania, a niepokorny Domaradzki nie zamierza! przeprasza za niepowodzenie, utrzymujc, e postpw nauki nie sposb podporzdkowa planom picioletnim. Wwczas wypominano mu obietnice sprzed kilku lat, co z kolei skonio naukowca do

490/905

zoliwych uwag na temat niekompetencji onierzy w kwestii kierowania laboratorium. Dla badaczy takich jak Domaradzki program rozwoju broni biologicznych by zarazem bogosawiestwem i przeklestwem. Wprawdzie dziki programowi by dostp do funduszy i sprztu, ale rwnoczenie wzgldy bezpieczestwa sprawiay, e tylko wski krg osb poznawa rezultaty tej pracy. Domaradzki opatentowa dziesi rnych technik transferu plazmidw i uwaa, e pierwszy na wiecie wyizolowa plazmid odpowiedzialny za wysok wirulencj dumy. Jednak jego patenty i odkrycia byy niedostpne, tajne i schowane w tajnych rzdowych archiwach - gdzie pozostaj do dzi. W swych wspomnieniach Domaradzki opisuje ofiary systemu bezpieczestwa,

491/905

obowizujcego w pierwszych dniach programu badawczego. Spokojna muzyka klasyczna pynca z gonikw w laboratoriach nie bya w stanie przezwyciy stresu naukowcw pracujcych pod sta obserwacj. Nie wolno im byo rozmawia z rodzinami o pracy zawodowej, ich ycie osobiste podlegao licznym ograniczeniom. Na wakacje zawsze wyjedali wsplnie do pewnego pastwowego orodka wypoczynkowego. Jeden z szefw kirowskiego wojskowego laboratorium w czasie wakacji zabi okna swego domku letniskowego deskami, eby nie widzie twarzy kolegw. Paranoja doprowadzia do tego, e pracownicy Biopreparatu nie mogli wyjeda na Zachd na konferencje naukowe. Domaradzki by z tego powodu zawstydzony i

492/905

zaenowany. Musiaem wymyla powody, dla ktrych odrzucaem kuszce propozycje zagranicznych kolegw - pisze. - Mwiem na przykad, e zamaem nog, zachorowaem albo e mam kopoty osobiste. Za ktrym razem, aby przystpi do pracy nad pewnym szczepem dumy, musia otrzyma pisemne upowanienie od samego Jurija Andropowa, wczesnego szefa KGB. Praca zostaa uwieczona sukcesem. Wwczas otrzyma rozkaz, eby jej wyniki zaprezentowa na Kremlu. W towarzystwie stranika pod broni Domaradzki uda si na Kreml z ampuk zawierajc kultury zmutowa-nej dumy, wnoszc j przez wrota pradawnej fortecy niczym drogocenny skarb. Uroczycie zaprezentowa fiolk wojskowym

493/905

i partyjnym aparatczykom. Trudno dociec, czego waciwie si spodziewali. Takie absurdy doprowadzay go do rozpaczy, jednak do najwikszej potyczki doszo w 1982 roku, kiedy Kalinin mianowa nowego dowdc wojskowego Oboleska. Nikoaj Nikoajewicz Urakow, autokratyczny genera z XV Zarzdu, w przeszoci sprawowa obowizki zastpcy dyrektora obiektu kirowskiego. Znany by z wydawania rozkazw hermetycznym, wojskowym argonem i nie mia cierpliwoci dla cywili, zwaszcza tych, ktrych uwaa za bumelantw. Urakow sam by znakomitym naukowcem. Otrzyma nagrod pastwow za opracowanie broni opartej na gorczce Q i odkd go pamitam, zawsze nostalgicznie

494/905

opowiada o swojej broni. Szkoda, e nie moemy wrci do gorczki Q - mawia. Kiedy bya to prawdziwa bro, teraz nikt nie traktuje jej ju powanie. Urakow uprzykrza ycie Domaradzkiemu, bezustannie wytykajc mu niedotrzymanie terminw i podwaajc jego autorytet poprzez zatrudnianie w laboratorium bardzo modych oficerw. Kiedy pracowaem w Stepnogorsku, mnie take chcia zatrudni. - Moglibymy stworzy wietny zesp przekonywa. Blisko Moskwy i szansa na prac z najzdolniejszymi naukowcami bya kuszc ofert, pomimo to odmwiem. Wiedziaem, e Kalinin nie yczyby sobie, abym opuci lini produkcji broni biologicznej.

495/905

Tymczasem rywalizacja przeniosa sixz Oboleska do kwatery gwnej Biopreparatu. Ktrego dnia byem na Samokatnej podczas ktni naukowca z generaem w gabinecie Kalinina. Ich krzyki sycha byo na caym pitrze. Podsuchiwaem pod drzwiami Kalinina; wygldao na to, e za chwil dojdzie do rkoczynw. Domaradzki oskara Urakowa o stosowanie taktyki sieranta; genera odpowiedzia w podobnym duchu. Doprowadzony do rozpaczy Kalinin zacz prosi Domaradzkiego o pohamowanie emocji. - Czy takie zachowanie godne jest naukowca? Byo to pytanie, ktre rwnie dobrze mona by skierowa do nas wszystkich.

496/905

W kocu okazao si, e Kalinin przedkada interes armii nad prerogatywy nauki. Domaradzkiego nie byo ju w Obolesku, kiedy w 1987 roku przeniesiono mnie do kwatery gwnej. Zosta zdegradowany do stanowiska szefa laboratorium w jednym z moskiewskich instytutw. Ze wspomnie Domaradzkiego wynika gbokie przekonanie, e armia utrzymuje kontrol nad badaniami biologicznymi do dzisiaj. Ich autor stwierdza, e zarwno Kalinin, jak i Urakow pozostali na kierowniczych stanowiskach najwaniejszych instytutw naukowych, i skary si jednoczenie, e jego nadzieje na kontynuowanie eksperymentw z plazmidami rozwiay si z powodu braku funduszy.

497/905

Podsumowujc swoj zawodow karier, Domaradzki owiadcza, e program genetyczny, nad ktrym pracowa, nie uzasadnia ani nadziei z nim zwizanych, ani ogromnych zainwestowanych rodkw. W zasadzie nie wyprodukowalimy nic istotnego - konkluduje. Niestety, Domaradzki si myli. To, co on rozpocz, Urakow dokoczy. Zdoa wyhodowa szczepy dumy odporne na znacznie szersze spektrum lekw, ktre w zasadzie mogy si oprze wszystkim znanym nam antybiotykom. Niespodziewany obrt spraw nastpi take w zwizku z projektem Ognisko. Kiedy mody naukowiec wszed na mwnic, siedziaem na sali ju od kilku godzin. Byem zbyt zmczony, aby uwanie sucha;

498/905

on tymczasem relacjonowa ostatnie prby wczenia genw kodujcych toksyczne biaka do komrek rnych szczepw bakteryjnych. Zaczem sucha uwaniej, kiedy owiadczy, e znaleziono odpowiedni bakteri gospodarza dla toksyny mielinowej. Chodzio o Yersinia pseudotuber-culosis, blisko spokrewnion z Yersinia pestis. Wyniki bada laboratoryjnych byy obiecujce, podobnie jak potajemnie przeprowadzane eksperymenty na zwierztach. Wewntrz laboratorium o szklanych cianach do specjalnych desek przywizano p tuzina krlikw. Wszystkie musiay oddycha przez urzdzenie przypominajce mask tlenow. By to jeden ze

499/905

standardowych sposobw sprawdzania skutecznoci aerozoli na maych zwierztach. Ukryty za szyb technik naciska guzik, dostarczajc kademu zwierzciu niewielk dawk patogenu zmienionego genetycznie. Po zakoczeniu eksperymentu zwierzta wracay do klatek i poddawano je obserwacji. U wszystkich krlikw wystpia wysoka gorczka i objawy zakaeniapseudotuberculosis. W jednej grupie dowiadczalnej krliki wykazyway take symptomy innej choroby. Pocztkowo szarpay si, potem leay bezwadnie. Ich tylne koczyny zostay sparaliowane - wiadczyo to o dziaaniu toksyny mielinowej. Prby przebiegy pomylnie. Patogen poddany transformacji genetycznej wywoa

500/905

dwie choroby, z ktrych jednej nie mona byo zdiagnozowa. Na sali zapada cisza. Wszyscy zdawalimy sobie spraw z implikacji tego odkrycia. Powsta nowy rodzaj broni. Po raz pierwszy moglimy produkowa bro, posugujc si zwizkami chemicznymi wytwarzanymi przez nasz organizm. Mogy one zniszczy ukad nerwowy, wpywa na nastroje, wywoywa zmiany psychiki, a nawet zabija. Prac naszego serca steruj peptydy. Jeli jest ich zbyt duo, prowadzi to do palpitacji serca, a w rzadkich przypadkach do mierci. Moliwo wpywania na nastroje bya szczeglnie interesujca dla KGB - w poczeniu z faktem, e przyczyn nie mogliby wykry patolodzy. Wygldaoby na to, e

501/905

ofiara zmara mierci naturaln. Jaki wywiad nie zainteresowaby si broni, ktra zabija, nie pozostawiajc adnych ladw? Tylko niewielki krok dzieli od wczenia genu mieliny toksycznej do komrek Yersinii pseudotuberculosis i wprowadzenia tego samego genu do Yersinii pestis, czyli dumy. Tym sposobem mielibymy now odmian jednej z najstarszej znanych ludzkoci broni biologicznych. Yersinia pestis, zazwyczaj przenoszona przez pchy i gryzonie, bya odpowiedzialna za najwiksze pandemie w historii ludzkoci. Nieustpliwe rozprzestrzenianie si dumy na kolejne miasta i kraje od wiekw wzbudzao przeraenie, ktremu dorwnywaa jedynie obawa przed osp i gryp. Epidemia dumy, zwana czarn mierci, zgadzia

502/905

jedn czwart mieszkacw czternastowiecznej Europy. W szczytowej fazie epidemii dumy w 1665 roku w Londynie tygodniowo umierao siedem tysicy ludzi. Ostatnia powana pandemia wybucha w Chinach w 1894 roku i trwaa ponad dziesi lat, swym zasigiem ogarniajc Hongkong oraz porty na caym wiecie. Spustoszya Bombaj, San Francisco oraz inne amerykaskie miasta pooone nad brzegiem Pacyfiku. Ofiar pado ponad dwadziecia sze milionw ludzi. Dwanacie milionw zmaro. Duma, najokrutniejsza i najbardziej zaraliwa choroba znana czowiekowi, naley do trzech schorze, wobec ktrych obowizuje kwarantanna i szczegowe midzynarodowe przepisy. Kady przypadek

503/905

naley zgosi wiatowej Organizacji Zdrowia. Jedno ukszenie zaraonej pchy moe pozostawi we krwi lub w ukadzie limfatycznym czowieka nawet dwadziecia cztery tysice zarazkw dumy. Po okresie inkubacji, trwajcym od jednego do omiu dni, ofiary zaczynaj odczuwa dreszcze, pojawia si take gorczka, poniewa organizm usiuje zwalczy chorob. Prby te przewanie kocz si niepowodzeniem. Jeli od razu nie podejmie si terapii - postawiwszy trafn diagnoz - bakterie dumy wyniszcz organizm, chory zacznie majaczy, dochodzi do uszkodzenia narzdw wewntrznych i mierci. W cigu szeciu do omiu godzin po wystpieniu pierwszych objaww pod powierzchni skry zaczynaj powstawa bolesne,

504/905

ciemniejce gruzeki, w miar jak atakowane s kolejne obszary tkanki. W pachwinie i pod pachami nastpuje obrzk wzw chonnych, wywoujcy tak silne ble karku, e nawet pacjenci w piczce wij si w agonii. Najcisza jest pucna odmiana dumy. Do zaraenia wystarczy jedno kaszlnicie lub kichnicie chorego. Bakterie przedostaj si do ukadu oddechowego i wywouj zapalenie puc, a gromadzcy si w nich pyn coraz bardziej utrudnia oddychanie. Okres inkubacji jest krtki - trwa nie duej ni kilka dni. Objawy pojawiaj si niespodziewanie i czsto trudno je odrni od symptomw innych chorb zakanych. Niewaciwa lub spniona diagnoza moe doprowadzi do mierci.

505/905

Kiedy ukad odpornociowy usiuje zwalczy bakterie, wydzielaj one siln toksyn, ktra wywouje zapa. Agonii zawsze towarzyszy ogromne cierpienie. Ofiary pucnej odmiany dumy choroba atakuje w cigu osiemnastu godzin od pojawienia si toksyny; przed mierci przewanie wystpuj konwulsje, chory majaczy i popada w piczk. W XX wieku poprawa warunkw sanitarnych w miastach oraz postp medycyny sprawiy, e wybuchy epidemii dumy stay si rzadkie - co roku notuje si mniej ni dwa tysice przypadkw. Jednak choroba nadal wystpuje na terenach wiejskich w Stanach Zjednoczonych - w Teksasie, Kalifornii i w grach Sierra Nevada, gdzie jej nosicielami s psy stepowe i prgowce amerykaskie.

506/905

Ostatnio informowano o pojawieniu si dumy wrd ludnoci Indii, Afryki, poudniowej Azji i poudniowo-wschodniej Europy. Choroba ta dotkna take amerykaskich onierzy w Wietnamie. Od 1948 roku najskuteczniejszym lekiem przeciwko dumie jest streptomycyna, antybiotyk podawany doustnie lub doylnie. Z powodzeniem stosowano take tetracyklin, gentamycyn i doksycyklin. Pierwsz szczepionk przeciwko dumie opracowa rosyjski lekarz Waldemar M.W. Haffkine w 1897 roku podczas pandemii wirusa Hongkong. Od tamtej pory powstao wiele szczepionek, s one jednak skuteczne tylko w przypadku dymienicy morowej i wymagaj co p roku zastrzykw podtrzymujcych odporno. Ich skuteczno jest rna, a w miar

507/905

powtarzania szczepie wzrasta ryzyko skutkw ubocznych. Wedug starych kronik po raz pierwszy posuono si dum jako broni w XIV wieku, kiedy Tatarzy zdobyli Kaff na Pwyspie Krymskim, katapultu-jc do miasta zwoki ofiar zarazy. W czasie drugiej wojny wiatowej Japoczycy zainteresowali si wykorzystaniem dumy jako broni biologicznej, poniewa skutki ataku mogy by wzite za naturalny wybuch epidemii. Istniay jednak pewne trudnoci: kiedy usiowali zrzuca z samolotw bomby zawierajce zarazki, eksplozja zabijaa bakterie. Ostatecznie opracowano wydajniejszy sposb: nad celem zrzucano miliardy zaraonych dum pche. Amerykanie take pracowali nad broni opart na dumie, ale zniechci ich szybki

508/905

spadek wirulencji. Bakterie przestaway by grone ju po trzydziestu minutach, co sprawiao, e aerozole staway si bezuyteczne. Ostatecznie Amerykanie, w przeciwiestwie do nas, zarzucili ten projekt. Zarazki dumy mona hodowa w szerokim spektrum temperatur i poywek. W kocu udao nam si wyhodowa szczep zdolny do przetrwania w postaci aerozolu i jednoczenie zachowujcy zdolno zabijania. Pilnowalimy, aby zapasy w Kirowie nigdy nie spaday poniej dwudziestu ton bakterii dumy. Sukces projektu Ognisko ukaza nam prace nad dum w zupenie nowym wietle. W cigu nastpnych kilku miesicy dziki transformacji genetycznej naukowcy w Obolesku zdoali wzbogaci Yersinia pestis

509/905

o gen toksyny mielinowej. Toksynowo-dumowa bro nie zdjcja powsta przed upadkiem Zwizku Radzieckiego, jednak udany eksperyment otworzy przed badaczami nowe moliwoci czenia waciwoci bakterii i toksyn. Wkrtce naukowcy podjli prby dokonania transformacji genetycznej bakterii, wykorzystujc botuinum (toksyn jadu kiebasianego), najbardziej miercionon trucizn wystpujc naturalnie. W innych okolicznociach odkrycie rosyjskich uczonych, wiadczce o tym, e peptydy regulatorowe mona powiela w warunkach laboratoryjnych, zostaoby szeroko nagonione i postrzegane jako przyczynek do poszerzenia wiedzy z zakresu chorb neurologicznych. Tymczasem zostao

510/905

ono zaklasyfikowane jako cile tajne i ukryte przed wiatem. Ostatnim mwc by Urakow. Podchodzc do mikrofonu, eby wygosi podsumowanie, z trudem ukrywa dum. - Jak zwykle take i tym razem osignlimy wicej, ni zamierzalimy powiedzia. Nie mona byo temu zaprzeczy. Obolesk rozrs si ju wwczas tak bardzo, e pracownicy, aby przedosta si z jednego oddziau do drugiego, musieli korzysta z autobusw. W konferencji uczestniczyo okoo czterech tysicy naukowcw i technikw. Roczny budet obiektu wynosi rwnowarto niemal dziesiciu milionw dolarw. Fundusze te wykorzystywano na zakup drogiej zagranicznej aparatury -

511/905

mikroskopw elektronowych, chromatografw, wirwek wysokiej jakoci, sprztu do analizy laserowej. Raport na temat toksyny mielinowej by tego dnia ostatnim z szeregu doniesie o sukcesach. Innemu zespoowi udao si wyhodowa szczep wglika odporny na dziaanie piciu antybiotykw. Jeszcze inni naukowcy uzyskali odmian nosacizny, niewraliw na leki. Pomimo to Urakow najwyraniej nie by jeszcze w peni usatysfakcjonowany. - Uwanie przygldamy si, jakie lekarstwa produkowane s w Stanach Zjednoczonych, w Wielkiej Brytanii i Niemczech - powiedzia. - Pamitajmy, e praca dla ojczyzny nigdy si nie koczy.

512/905

I Zarzd Gwny

Moskwa 1990 Atmosfera na Samokatnej niekiedy przypominaa klasztor. Tajemnice odcinay nas od ycia politycznego stolicy, a my nie ryzykowalimy zawierania przyjani z ludmi spoza programu. Izolowani od wiata zewntrznego, ylimy w krgu kolegw z pracy i ich rodzin. Wzajemnie skadalimy sobie wizyty, plotkowalimy o polityce, opowiadalimy o naszych onach i dzieciach, narzekalimy na Kalinina. By jednak wrd nas czowiek, ktry z nikim nie zawar bliszej znajomoci, i cho nie byo adnego powodu, eby go nie lubi,

514/905

Walerij Butuzow, wysoki, patykowaty czterdziestolatek, o krtko, po wojskowemu przystrzyonych wosach, trzyma si na uboczu. Kiedy spotykao si go na korytarzu, dla kadego mia dobre sowo i czsto si umiecha. Pomimo to trzyma si z dala od innych. By doktorem farmakologii i oficjalnie pracowa jako inynier, nikt jednak nie wiedzia, czym si naprawd zajmowa. Niekiedy znika nawet na kilka dni. Genera Anatolij Worobjow, ktry w 1987 roku zosta zastpc Kalinina, bezustannie na niego narzeka. - On nic nie robi - mrukn kiedy gniewnie. - W yciu nie widziaem tak leniwego czowieka.

515/905

Wraz z Worobjowem okrelalimy obowizki nowych pracownikw, co wymagao akceptacji Komitetu Centralnego. - Dlaczego go nie zwolnicie? - spytaem. Mamy wielu kandydatw na jego miejsce. Genera milcza przez chwil. - Nie mog - powiedzia. - Dlaczego? Worobjow zacz przekada papiery na biurku. Sprawia wraenie rozdranionego. - To nie wasza sprawa - rzek w kocu. Nie macie nic do roboty? Nie poruszaem wicej tego tematu, jednak zastanowio mnie, dlaczego Wo-robjow, drugi po Kalininie czowiek w naszej instytucji, nie mg zwolni Butu-zowa. Kiedy objem po Worobjowie stanowisko pierwszego zastpcy dyrektora,

516/905

dowiedziaem si, kim by Walerij Butuzow. Nie by inynierem, lecz pukownikiem I Zarzdu Gwnego, wywiadu KGB. Jego praca w Biopreparacie stanowia przykrywk dla dziaa tak tajnych, e nie wiedziao o nich nawet kierownictwo instytucji. Jermoszyn, nasz szef KGB, zna prawdziw tosamo Butuzowa, jednak nie mg mi zdradzi, jak peni on funkcj. - Nie mam adnej wadzy nad tymi z I Zarzdu - wzruszy ramionami. - W ogle nie powinienem wiedzie o jego obecnoci. Sam si dowiedz. Ten czowiek to geniusz farmakologii. Butuzow nie by wiele starszy ode mnie. Kiedy si spotykalimy, zaczem wyciga go na rozmowy. Odpowiada grzecznie - nie mg by nieuprzejmy wobec nowego

517/905

zastpcy Kalinina. Z czasem okazao si, e mamy wsplne zainteresowania. Rozmawialimy o przeczytanych ksikach, o filmach oraz poruszalimy temat, ktry zawsze przeamuje lody midzy mczyznami: sport. Zrcznie unika odpowiedzi, kiedy wypytywaem go o prac. Ale i tak dowiedziaem si o nim wicej ni Worobjow. Za ktrym razem zdradzi, e w modoci by zatrudniony w Ministerstwie Zdrowia w Instytucie Farmakologii w jakiej komrce odpowiedzialnej za dziaania wywiadowcze. Po jednej z jego duszych nieobecnoci spytaem, gdzie by. Sprawia wraenie wymizerowanego, jakby od kilku dni nie spa. - Znowu musiaem jecha do laboratorium w Jasieniewie - odpar, potrzsajc

518/905

gow. - Ci ludzie czasam?postpuj jak idioci. Bardzo mnie to zaintrygowao. Jasieniewo byo najwikszym i najbardziej nowoczesnym orodkiem szkoleniowym KGB, enklaw pooon w lasach na peryferiach Moskwy i zarazem siedzib I Tj^tzlu. Jermoszyn z zazdroci mwi o tym miejscu. Pozostaa cz aparatu KGB, cznie z II Zarzdem (odpowiedzialnym za kontrwywiad i bezpieczestwo wewntrzne), ktremu podlega Jermoszyn, siedzib swoj miaa na ubiance w centrum Moskwy. Jasieniewo jak si uwaa - wzorowane na kwaterze gwnej CIA w Langley w Wirginii, stanowio prywatne krlestwo Wadimira Kriuczkowa, ktry zanim w 1988 roku zosta szefem KGB, przez czternacie lat dowodzi wywiadem

519/905

zagranicznym. W stowce podawano czarny kawior i wdzonego ososia, a w sportowych kompleksach i basenach wysi oficerowie mogli zapomnie o kopotach zwizanych z zarzdzaniem najwiksz agencj szpiegowsk wiata. Na dziedzicu sta pomnik wzniesiony ku czci nieznanego oficera wywiadu. Nie miaem jednak pojcia, e mieci si tam take laboratorium. W 1989 roku wraz z Kalininem pewnego dnia udalimy si na zebranie do tajnego oddziau Ministerstwa Zdrowia. III Zarzd znajdowa si stosunkowo daleko od gwnej siedziby ministerstwa, w rowym biurowcu przy Prospekcie Le-ningradzkim w pnocnej czci Moskwy. Jego szef, naukowiec o nazwisku Siergiejew, nominalnie by zastpc ministra zdrowia, najwyraniej jednak nie

520/905

kontaktowa si ze swymi zwierzchnikami w ministerstwie. Czsto si z nim spotykalimy, nigdy jednak nie rozumiaem po co. Wikszoci spraw zwizanych ze szczepionkami zajmoway si inne departamenty. Tego dnia omawialimy mier Ustinowa w syberyjskim laboratorium. Siergiejew mudnie i skrupulatnie bada rol, jak odegrao Ministerstwo Zdrowia w tym wypadku. Dyskutowalimy o przyczynach braku antyserum Marburga, o kopotach zwizanych z przekazaniem antyserum do Wektora, cho udzia ministerstwa w tej sprawie by minimalny. Kiedy wraz z Kalininem czekalimy na dworze na kierowc, daem upust mojej frustracji.

521/905

- Juriju Tichonowiczu, dlaczego zawsze marnujemy tutaj tyle czasu? - spytaem. Odpowiadamy za biobezpieczestwo w naszych obiektach. Nie widz powodu, dlaczego miaoby to interesowa Siergiejewa. Kalinin spojrza na zegarek. Nie lubi! czeka, zwaszcza kiedy wizao si to z koniecznoci prowadzenia jaowych rozmw. - Macie troch racji, Kanjatanie - odpar. - Nie potrzebujemy ich pomocy, jeli chodzi o bezpieczestwo, jednak oni zajmuj si take innymi sprawami i dlatego warto utrzymywa z nimi kontakty. - Jakimi sprawami? - spytaem. Kalinin zawaha si. Lubi udramatycznia takie chwile.

522/905

- Jeli wam powiem, nikomu tego nie zdradzicie - powiedzia uroczycie. - Oczywicie. - Ten zarzd odpowiada za program o kryptonimie Flet. Pracuje nad nim kilka instytutw. - Flet? Z namaszczeniem skin gow. Nigdy przedtem nie syszaem o takim kryptonimie. - Ktre instytuty? - spytaem. Kalinin wymieni kilka. Midzy innymi Instytut Seweryna, ktry wedle jego sw mieci si w szpitalu psychiatrycznym w Moskwie. A take instytut farmakologii, ktrego penej nazwy nie chcia zdradzi. Odniosem wraenie, e ma na myli dawny instytut Butuzowa.

523/905

- Jaki jest cel programu? - spytaem. Kalinin przejecha otwart doni po gardle. - Czasami ludzie znikaj - odpar. - Co wy mwicie, Juriju Tichonowiczu? Wyglda na zniesmaczonego moj naiwnoci. - Dosy wam ju powiedziaem. W tej samej chwili pojawi si nasz samochd, co definitywnie zakoczyo rozmow. Wiedziaem, e w biurze niebezpiecznie jest zadawa takie pytania, jednak zaczem uwanie wypatrywa wskazwek padajcych w rozmowach i pilniej przysuchiwaem si kolejnym spotkaniom w III Zarzdzie. Flet rozbudzi moj ciekawo. Siergiejew, nominalnie by zastpc ministra zdrowia, najwyraniej jednak nie kontaktowa si ze swymi zwierzchnikami w

524/905

ministerstwie. Czsto si z nim spotykalimy, nigdy jednak nie rozumiaem po co. Wikszoci spraw zwizanych ze szczepionkami zajmoway si inne departamenty. Tego dnia omawialimy mier Ustinowa w syberyjskim laboratorium. Siergiejew mudnie i skrupulatnie bada rol, jak odegrao Ministerstwo Zdrowia w tym wypadku. Dyskutowalimy o przyczynach braku antyserum Marburga, o kopotach zwizanych z przekazaniem antyserum do Wektora, cho udzia ministerstwa w tej sprawie by minimalny. Kiedy wraz z Kalininem czekalimy na dworze na kierowc, daem upust mojej frustracji. - Juriju Tichonowiczu, dlaczego zawsze marnujemy tutaj tyle czasu? - spytaem. -

525/905

Odpowiadamy za biobezpieczestwo w naszych obiektach. Nie widz powodu, dlaczego miaoby to interesowa Siergiejewa. Kalinin spojrza na zegarek. Nie lubi czeka, zwaszcza kiedy wizao si to z koniecznoci prowadzenia jaowych rozmw. - Macie troch racji, Kanjatanie - odpar. - Nie potrzebujemy ich pomocy, jeli chodzi o bezpieczestwo, jednak oni zajmuj si take innymi sprawami i dlatego warto utrzymywa z nimi kontakty. - Jakimi sprawami? - spytaem. Kalinin zawaha si. Lubi udramatycznia takie chwile. - Jeli wam powiem, nikomu tego nie zdradzicie - powiedzia uroczycie. - Oczywicie.

526/905

- Ten zarzd odpowiada za program o kryptonimie Flet. Pracuje nad nim kilka instytutw. - Flet? Z namaszczeniem skin gow. Nigdy przedtem nie syszaem o takim kryptonimie. - Ktre instytuty? - spytaem. Kalinin wymieni kilka. Midzy innymi Instytut Seweryna, ktry wedle jego sw mieci si w szpitalu psychiatrycznym w Moskwie. A take instytut farmakologii, ktrego penej nazwy nie chcia zdradzi. Odniosem wraenie, e ma na myli dawny instytut Butuzowa. - Jaki jest cel programu? - spytaem. Kalinin przejecha otwart doni po gardle. - Czasami ludzie znikaj - odpar.

527/905

- Co wy mwicie, Juriju Tichonowiczu? Wyglda na zniesmaczonego moj naiwnoci. - Dosy wam ju powiedziaem. W tej samej chwili pojawi si nasz samochd, co definitywnie zakoczyo rozmow. Wiedziaem, e w biurze niebezpiecznie jest zadawa takie pytania, jednak zaczem uwanie wypatrywa wskazwek padajcych w rozmowach i pilniej przysuchiwaem si kolejnym spotkaniom w III Zarzdzie. Flet rozbudzi moj ciekawo. Z czasem dowiedziaem si, e Instytut Seweryna prowadzi badania nad czynnikami psychotropowymi wywoujcymi u ludzi zmiany nastrojw. Naukowcy pracowali nad substancjami biochemicznymi, take peptydami regulatorowymi, co w pewnym sensie

528/905

wizao si z naszym programem Ognisko. Miedsta-tistika, inny instytut podlegy III Zarzdowi, gromadzi dane statystyczne zwizane z prowadzonymi na wiecie badaniami biologicznymi. Instytut farmakologii specjalizowa si w opracowywaniu toksyn, ktre wywoyway parali lub mier. Wszystkie te programy w jaki sposb zwizane byy z Fletem, ktrego gwnym celem byo opracowanie psychotropowych i neurotropowych rodkw biologicznych do zada specjalnych KGB - w tym take mokrej roboty, czyli politycznych zabjstw. By moe Kalinin mia racj. O pewnych sprawach lepiej nie wiedzie. Biopreparat nie by oficjalnie zwizany z Fletem - do naszych zada naleao opracowywanie nowych broni - jednak nie

529/905

moglimy unikn kontaktw nieformalnych. Metody hodowli, izolowania i klonowania patogenw okazyway si przydatne w wielu innych prograrftach rzdowych. Uzmysowiem sobie, e Biopreparat, cho ogromny, stanowi czstk jeszcze wikszej struktury tajnych orodkw naukowych. Jeli Butuzow nie pracowa ju w instytucie farmakologii, c wobec tego robi w Jasieniewie? Jego gabinet znajdowa si na pierwszym pitrze, w pobliu mojego. Nasza znajomo wci si zacieniaa. Bez wstydu mog wyzna, e bardzo go polubiem. * W miar jak dzielilimy si tajemnicami, Butuzow i ja stawalimy si coraz bardziej nierozczni. Nad rzek w pobliu Moskwy razem owilimy ryby, rodziny spdzay

530/905

wsplnie weekendy na mojej daczy za miastem. By wspaniaym kucharzem i zot rczk. Naprawi mi iguli w dwa miesice po tym, jak szczliwy odebraem go z pastwowej fabryki. - Nie umiemy ju nawet robi samochodw - artowa. - Myl, e niektrych czci nie wkrcaj celowo, eby sprawdzi nasz inteligencj. Bywaem w jego skromnym mieszkaniu, ktre zajmowa wraz z on, crk i starzejc si matk. Nie potrafiem pogodzi serdecznoci czowieka z prac, jak wykonywa. Podczas rozmw, jakie prowadzilimy poza biurem, duo mi o niej opowiada. Butuzowa na wiele lat przed oddelegowaniem do Biopreparatu przeniesiono z instytutu farmakologii do Jasieniewa. Pracowa w

531/905

tak zwanym Laboratorium 12, zaoonym w latach dwudziestych przez farmaceut Gienricha Jagod, ktry zosta jednym z najokrutniejszych szefw stalinowskiej tajnej policji. Laboratorium 12 specjalizowao si w substancjach, ktre zabijay szybko, cicho i sprawnie. Butuzow by ostrony i nie zdradza szczegw, wspomnia jednak o kilku osigniciach. Pod koniec lat czterdziestych opracowano sproszkowan posta dumy. Mona j byo umieci w jakim drobiazgu, na przykad w puder-niczce. Zabjca, naturalnie uprzednio szczepiony przeciwko dumie, zachodzi ofiar od tyu, rozpyla miercionon substancj i znika, zanim zaatakowana osoba zorientowaa si, e doszo do zamachu.

532/905

Metod t zamierzano wykorzysta przeciwko marszakowi Tito, zbuntowanemu komunistycznemu partyzantowi, ktry stan na czele powojennej Jugosawii. Tito rozgniewa Stalina, kiedy w 1948 roku oznajmi, e zamierza utworzy bakask federacj, co zdecydowanie osabioby wpywy Moskwy w tym regionie. W ostatniej chwili Stalin si rozmyli, natomiast Tito poszed swoj drog i doy sdziwego wieku - umar w 1980 roku. - Dlaczego Stalin zmieni zdanie? - spytaem. Butuzow si rozemia. - Tylko Stalin to wie - odpar. Laboratorium 12 w latach siedemdziesitych pracowao pen par. We wrzeniu 1978 roku bugarski dysydent Georgi Markw trafi do londyskiego szpitala z

533/905

objawami tajemniczej choroby. Przed mierci wspomnia co o czowieku, ktry na mocie Waterloo zadrasn go czubkiem parasola. Doktorzy nie potrafili dociec przyczyny mierci, dopki drugi bugarski emigrant nie pad w Paryu ofiar podobnej choroby - take po zadraniciu kocem parasola. Powtrna autopsja zwok Markowa wykazaa pozostaoci rycyniny, toksyny wytwarzanej z nasion rcznika. Rycynina pochodzia z Laboratorium 12. Osiem miesicy wczeniej rzd Todora iwkowa zwrci si do Zwizku Radzieckiego z prob o pomoc w dokonaniu zabjstwa Markowa. Wywiad bugarski skontaktowa si ze swym rosyjskim odpowiednikiem, jednak szef KGB Jurij Andropow wzdraga si przed wysaniem Rosjan do tego zadania.

534/905

Zamiast tego poleci, aby z Laboratorium 12 przekazano do Sofii odpowiedni ilo rycyniny wraz z technikami KGB, ktrzy przeszkoliliby bugarskich agentw. Kilka prb zakoczyo si niepowodzeniem. Nie uday si co najmniej dwa zamachy na bugarskich emigrantw (z paryskim wcznie) przeprowadzone w tym samym okresie. Butuzow w kocu zdradzi mi, dlaczego przyby do Biopreparatu. Instytut farmakologii pracowa wycznie nad substancjami chemicznymi. Stwierdzilimy jednak, e w czynnikach biologicznych tkwi wielki potencja. 1 tak trafiem tutaj. Nie wiem, co Butuzow naprawd sdzi o swojej pracy, jednak zauwayem, e w miar rozwoju pierestrojki mia coraz mniej zaj.

535/905

Sprawia wraenie zrelaksowanego, a nawet nieco znudzonego. Ktrego dnia wiosn 1990 roku Butuzow wszed do mego gabinetu i opad na fotel po drugiej stronie biurka. Przez chwil w milczeniu przyglda si wiszcym na cianach portretom naukowcw. - Kanjatanie, potrzebuj twojej rady powiedzia. - Chodzi o sprawy zawodowe czy prywatne? - Zawodowe. Butuzow milcza przez chwil. - Szukam czego, co mogoby wsppracowa z urzdzeniem, ktre zaprojektowaem - rzek wreszcie. - To niedua bateria, taka, jakie stosuje si w zegarkach, poczona z wibrujc pytk i ogniwem elektrycznym.

536/905

- Mw dalej - powiedziaem. Opowiada o tym takim tonem, jakim zazwyczaj rozprawialimy o pice nonej. Byem zafascynowany. - Jeli ogniwo zostanie naadowane, pytka zacznie wibrowa z wysok czstotliwoci. Zgadza si? - Tak. - Jeli wic znajdzie si na niej jaka zasuszona drobina, wibracje przeksztac j w aerozol. Spojrza na mnie, szukajc aprobaty; skinem gow, eby mwi dalej. - Powiedzmy, e cae urzdzenie woymy do pudeka, na przykad po papierosach marlboro, a potem umiecimy ^od czyim biurkiem albo w koszu na mieci. Jeli

537/905

wprawimy je w ruch, aerozol zadziaa chyba od razu. Co o tym mylisz? - To zaley, jaka to substancja powiedziaem. - Wanie o to chciaem ci spyta. Jaka substancja byaby najlepsza, jeli urzdzenie ma by miercionone? Nie wiem, dlaczego daem si w to wcign. - Mona by uy mikroskopijnej iloci tularemii - odparem. - Jednak to nie gwarantuje mierci. Wiem odpar Butuzow. Zastanawialimy si nad wirusem Ebola. - To mogoby si uda. Jednak prawdopodobnie zabioby nie tylko jedn osob, ale take cae jej otoczenie. - To nie ma znaczenia.

538/905

- Walerij, czy mog o co zapyta? - Naturalnie. - Czy to teoretyczna dyskusja, czy te masz kogo na myli? Na twarzy Butuzowa pojawi si umiech. - Nikogo nie mam na myli - odpar. - No, moe jednak mam. Na przykad Gamsahurdi. Wikszo moskwian syszaa o Zwiadzie Gamsahurdii, nowym prezydencie Gruzji. Gruzja nieuchronnie zmierzaa ku niepodlegoci. Pyszny, krzykliwy w-sacz od lat sprawia Moskwie kopoty. Syn sawnego pisarza sta na czele ruchu praw czowieka w republice i publicznie oskara Moskw o szykowanie zamachu na jego ycie. Szczeglnie nienawidzono go w krgach wojskowych za kampani, ktr poprowadzi przeciwko

539/905

armii radzieckiej po demonstracji w stolicy Gruzji Tbilisi, w ktrej w 1989 roku zgino dziewitnacie osb. Kiedy doszed do wadzy, prawa czowieka zeszy na dalszy plan, na pierwszy wysun si natomiast fanatyczny nacjonalizm. Wiele osb uwaao go za niezrwnowaonego umysowo. W Rosji by niepopularny i nie lubiem go. Nie zareagowaem wic na sowa Butuzowa i zaczlimy rozmawia o czym innym. W cigu nastpnych kilku miesicy miaem sporo pracy i rzadziej widywalimy si z Butuzowem. Ktrej niedzieli zaprosiem go wraz z rodzin na dacz. Dzieci si bawiy, szaszyki si pieky, a ja spytaem szeptem:

540/905

- Walerij, co z twoim pomysem, wiesz, z t bateri od zegarka i Gamsa-hurdi? Umiechn si. - Prawd mwic, wszystko utkno. Mielimy ju gotowy plan, ale szefowie go odrzucili. Powiedzieli, e teraz nie jest waciwy moment. Na pocztku 1992 roku Gamsahurdia zosta obalony przez byych sojusznikw i prezydentem niepodlegej Gruzji obrano Eduarda Szewardnadze. W rok pniej, 31 grudnia 1993 roku, pomienny dysydent zmar w tajemniczych okolicznociach podczas prby ponownego przejcia wadzy. Jego mier okrelano mianem samobjczej, jednak niektrzy twierdzili, e zosta zamordowany przez agentw Moskwy albo przez jednego z gruziskich rywali.

541/905

Najwaniejszym atutem rodkw biologicznych jest to, e s w zasadzie nie-wykrywalne, co utrudnia identyfikacj zamachowca. Czyni to z nich znakomite narzdzie w rkach terrorystw, bro taka nadaje si take do prowadzenia wojny strategicznej. Wielu byych agentw KGB pracuje teraz dla rosyjskiej mafii. Niektrzy zaoyli wasne organizacje przestpcze. Dziki zawodowym kontaktom bez trudu mog korzysta z technik i substancji opracowanych w czasach Zwizku Radzieckiego. Wynalazki programu Flet na rosyjskim czarnym rynku z pewnoci maj wysok cen. 3 sierpnia 1995 roku Iwan Kiwelidi, przewodniczcy rosyjskiego okrgego stou biznesmenw, nagle ciko si rozchorowa. Jego sekretarka Zara Izmaj-owa w kilka

542/905

godzin pniej trafia do szpitala z objawami podobnej, niewyjanionej choroby. Sekretarka zmara jeszcze tej samej nocy, Kiwelidi nastpnego dnia. Kiwelidi ostro krytykowa niektrye^wysokich urzdnikw Jelcyna i oskara ich o korupcj. Okrgy st zrzesza czoowych przedsibiorcw i bankierw, ktrzy postanowili pooy kres rzdom mafii nad rozrastajcym si sektorem prywatnym. Spord pierwotnych dziewiciu czonkw pozosta tylko Kiwelidi. Wszyscy pozostali zginli w zamachach i tym samym znaleli si wrd ponad piciu tysicy ofiar zabjstw na zlecenie, do jakich doszo w 1995 roku. Kiwelidi w domu i w pracy stosowa nadzwyczajne rodki ostronoci. Kilka

543/905

miesicy wczeniej ogosi, e zamierza powoa now parti polityczn, ktrej gwnym celem bdzie oczyszczenie rosyjskiego kapitalizmu. Detektywi, prowadzcy ledztwo w sprawie jego mierci, w telefonie ofiary znaleli substancj, ktr zidentyfikowali jako kadm. mier-biznesmena i jego sekretarki zostay wobec tego okrelone jako zatrucie promieniowaniem, kiedy jednak dotary do mnie wieci o zamachu, przypomniaem sobie rozmow, jak przed laty odbyem z Butuzowem - jej tematem byy miercionone aerozole. - Podeszlimy do tego problemu od zupenie innej strony - mwi Butuzow z podnieceniem. - Powiedzmy, e rozproszymy substancj na kierownicy samochodu.

544/905

- Jak substancj? - spytaem. - W tej chwili to niewane - cign Butuzow. - Rzecz w tym, e kierowca staby si nosicielem trucizny, ktra wtargnaby do jego organizmu poprzez skr lub wraz z wdychanym powietrzem. - rodek musiaby by bardzo stabilny, eby zachowa wirulencj - powiedziaem. Trudno przecie z gry okreli, ile czasu minie pomidzy spryskaniem kierownicy a wejciem ofiary do samochodu. - Ten problem mamy ju rozwizany powiedzia z du pewnoci siebie. - To wygldaoby na zawa. Wyraziem swj podziw. - To nic takiego - machn rk. Wymylalimy znacznie lepsze rzeczy.

545/905

Zabjstwa na szczcie nie wchodziy w zakres dziaa Biopreparatu, jednak obecno Butuzowa dowodzia, e KGIj nadal interesowa si broni biologiczn. Byem zatem niezmiernie zdumiony, kiedy odkryem, e w wewntrznej dyskusji na temat przyszoci naszego programu, jaka wywizaa si po ucieczce Pa-secznika, KGB wystpi w roli gobka pokoju. Ktrego dnia w moim gabinecie pojawi si Jermoszyn ze zdumiewajc wieci, e szef KGB Wadimir Kriuczkow wysa do Gorbaczowa notatk zawierajc propozycj likwidacji naszych linii produkcyjnych w zakadach wytwarzajcych bro biologiczn. Wedug Jermoszyna tre notatki bya nastpujca: ucieczka Pasecznika postawia Zwizek Radziecki w bardzo niezrcznej

546/905

sytuacji. Obecnie niezwykle trudno jest odpiera ataki, program broni biologicznych przesta by tajemnic. W dyplomatycznej nocie przesanej rzdom USA i Wielkiej Brytanii musielimy przysta na dopuszczenie inspektorw do naszych obiektw. Kriuczkow argumentowa, e w tej sytuacji naley dy do minimalizacji strat. Ruch taki mgby okaza si korzystny ze strategicznego punktu widzenia, poniewa zmusiby Amerykanw do pokazania nam ich wasnego programu broni biologicznych. Kriuczkow by znany z przebiegej taktyki. Wiedziaem jednoczenie, e aden wojskowy dowdca Biopreparatu nie zgodziby si na tak propozycj. - Nie wszyscy w KGB popieraj ten pomys, Bobkw si sprzeciwi - cign

547/905

Jermoszyn, majc na myli pierwszego zastpc szefa KGB. - Ale Gorbaczow darzy Kriuczkowa penym zaufaniem. Najdziwniejsze byo to, e ja take przychylaem si do propozycji szefa KGB. Podobnie jak inni byem wcieky na Pasecznika i uwaaem, e nasze bezpieczestwo doznao powanego uszczerbku. Jednak podczas gdy pozostali desperacko dyli do zachowania status quo, ja nie widziaem innego wyjcia - naleao zmieni kurs. Jeli Amerykanie i Brytyjczycy przyjechaliby do Rosji i na wasne oczy zobaczyli wielko naszych obiektw, musielibymy je zamkn, cznie z caym programem. Tymczasem Pasecznik wiedzia duo, ale nie wszystko. By zorientowany w naszych pracach badawczych, jednak jego

548/905

wiedza na temat procesw przemysowych bya nika. Dlaczego wobec tego nie mielibymy si podwjnie zabezpieczy? Jeli rozbierzemy cz istniejcych obiektw, by moe uda si uratowa programy badawcze. A jeli wymagayby tego okolicznoci, mona by wszystko odtworzy. Dopki istniay przechowywane przez nas szczepy, potrzebowalimy zaledwie trzech do czterech miesicy, aby przywrci pene moce produkcyjne. Jermoszyn wyjani, e zosta upowaniony przez KGB do konsultacji treci notatki z dyrekcj Biopreparatu i dowdcami wojskowymi. Kriuczkow mia zmys polityczny i zdawa sobie spraw, e poparcie armii bdzie niezbdne.

549/905

Jermoszyn nie zdziwi si, kiedy oznajmiem, e Kalinin wszelkimi rodkami bdzie dy do utrcenia planu. - Dlatego nie zaczem od Kalinina wyjani. - Ty jeste zaraz po nim. Mylaem, e moglibymy razem porozmawia z Bykowem. To byo niebezpieczne. Kalinin wszelkie prby zaatwiania czego za jego plecami uznawa za niesubordynacj. Udanie si do znienawidzonego rywala byoby zdrad. Nie widziaem jednak innej moliwoci. Po kilku dniach wraz z Jermoszynem pojechalimy na spotkanie z Bykowem w jego gabinecie w Ministerstwie Przemysu Medycznego, w centrum Moskwy. Nie uprzedzilimy go o spotkaniu.

550/905

Bykw nie wydawa si szczeglnie wytrcony z rwnowagi nasz niespodziewan wizyt. Wyszed z gabinetu i pocztkowo najwicej uwagi powica wygadzaniu fadek na ciemnogranatowym garniturze. - Co was do mnie sprowadza? - spyta, jakby w ogle go to nie interesowao. - Waleriju Aleksiejewiczu, pojawia si pewna istotna kwestia, ktr chcielibymy z wami przedyskutowa powiedzia Jermoszyn. Bykw westchn, spojrza na zegarek i gestem zaprosi nas do gabinetu. Stanlimy przed jego biurkiem. Nie zaproponowa, ebymy usiedli. - Do rzeczy! - Chodzi o to - zacz Jermoszyn -^e KGB uwaa, i naley zamkn cz linii

551/905

produkcji broni biologicznych. Zostaem upowaniony przez przeoonych do zwrcenia si do was o poparcie w tej sprawie. Bykw spojrza na mnie. - Co o tym mylicie? - Zgadzam si - powiedziaem. - Program na tym nie ucierpi. Zawsze moemy... Bykw przerwa mi gestem rki. - Nigdy do tego nie dojdzie - rzek szorstko i spojrza na lece przed nim dokumenty. - Moecie odej - doda, nie podnoszc wzroku znad biurka.

Na Kremlu

Moskwa 1990 Siedziba Komisji WojskowoPrzemysowej, jednej z najbardziej wpywowych instytucji Zwizku Radzieckiego, miecia si w nijakim szarotym budynku, przylegajcym do poudniowych murw Kremla. Od 1988 roku byem tam a czterokrotnie, tote kiedy w marcu 1990 roku zostaem ponownie wezwany na nadzwyczajne zebranie, miejsce to byo mi niemal rwnie dobrze znajome, jak moja instytucja. Aleksiej Arakow, szczupy zastpca przewodniczcego komisji, skin mi gow na powitanie. Jego szef, wicepremier Igor

553/905

Bieorusow, siedzia za wielkim dbowym stoem konferencyjnym. Nadzorowa produkcj wojskow caego kraju, czyli ponad dwie trzecie wszystkich obiektw przemysowych. W radzieckim systemie fabryki broni i sprztu obronnego byy przewanie powizane z produkcj cywiln. W sali konferencyjnej zasiadali najwaniejsi przedstawiciele wojskowego establishmentu, tacy jak genera Walentin Jewstigniejew, nowy dowdca XV Zarzdu, oraz Oleg Ignatiew, szef podlegajcego komisji zarzdu broni biologicznych. Spotkanie rozpoczo si zgodnie ze schematem obowizujcym od pewnego czasu: jak, w wietle ucieczki Pasecznika, powinnimy odpowiedzie na amerykaskie i brytyjskie zarzuty?

554/905

Milczaem. Nikt nie przedstawi adnych propozycji, nikt te nie wspomnia o notatce Kriuczkowa. Zebranie zbliao si ju do koca, kiedy Arakow pochyli si nade mn i poprosi, ebym pozosta nieco duej. Zaniepokoiem si, ale Arakow mia pogodny wyraz twarzy. - S tu pewne osoby i chc, ebycie si z nimi spotkali - szepn, zerkajc w stron dwch mczyzn siedzcych przy kocu stou. Bieorusow, wychodzc, spojrza na mnie znaczco. Mczyni podeszli do tablicy i zaczli wyjmowa dokumenty z dwch identycznych czarnych teczek. Szare garnitury i zachowanie zdradzay, e pracuj dla wywiadu.

555/905

- Syszelicie, o czym rozmawialimy zwrci si do nich Arakow. - Mamy powany problem ze Stanami Zjednoczonymi, zwizany z naszym programem biologicznym; nie udao nam si znale waciwej odpowiedzi. Zaprosiem pukownika Kanjatana Alibekowa, aby powiedzia, czego od was potrzebuje. Jak si okazao, mczyni byli generaami. Jeden pracowa na wysokim stanowisku w I Zarzdzie KGB, drugi by wicedyrektorem GRU, czyli wywiadu wojskowego. Wywaro to na mnie due wraenie. Po raz pierwszy w jednym miejscu widziaem przedstawicieli naszych dwch najpotniejszych instytucji. Przebyem dug drog od pocztkw mojej kariery, kiedy zdany byem na ask

556/905

organw bezpieczestwa i obawiaem si takich ludzi. Myl ta sprawia osobliwe poczucie satysfakcji. - Uzyskanie tego, czego nam trzeba, nie powinno nastrcza wikszych trudnoci powiedziaem. - Jedyny sposb, aby da odpr Stanom Zjednoczonym, polega na zdobyciu wszelkich informacji o ich programie broni biologicznych. Niestety, nasza wiedza w tym zakresie pena jest luk. - No c, jest Fort Detrick - rzek jeden z nich, majc na myli Instytut Badawczy Chorb Zakanych armii amerykaskiej (USAMRIID) w Maryland, gdzie Stany Zjednoczone w 1943 roku rozpoczy program bada nad broni biologiczn. Przerwaem mu szorstko:

557/905

- Wszyscy, ktrzy podaj si za ekspertw od amerykaskiego programu, wymieniaj Fort Detrick. To nic nowego. Czy stowarzysz nie maj wieszych informacji? Przedstawiciel GRU sprawia wraenie zirytowanego. - Powiedzcie, czego potrzebujecie. - Dobrze. Nabraem przekonania, e zagroenie atakiem broni biologiczn ze strony Amerykanw jest o wiele mniejsze, ni utrzymywaa nasza propaganda. Wprawdzie nie wierzyem, aby zgodnie z oficjalnymi deklaracjami zaprzestali bada w 1969 roku, zastanawiao mnie jednak, dlaczego tak bardzo zaley im na dostpie do naszych obiektw. Przecie z pewnoci zadalibymy od nich tego samego. Ta

558/905

perspektywa jednak najwyraniej wcale nie wytrcaa ich z rwnowagi, co sugerowao, e ich program jest znacznie skromniejszy ni nasz. Moim zdaniem by to kolejny argument przemawiajcy za zamkniciem czci zakadw. Kiedy mwiem, generaowie zawzicie notowali. - Po pierwsze, potrzebujemy informacji o lokalizacji i nazwach wszystkich nowych obiektw powstaych w ostatnich dwudziestu latach - cignem. - Musimy take pozna nazwiska zwierzchnikw i struktury dowodzenia. Trzeba si dowiedzie, nad ktrymi czynnikami biologicznymi pracuj i jakie rodki opracowali do przenoszenia patogenw. Niezbdna bdzie take lista

559/905

wszystkich prb poligonowych przeprowadzonych przez Amerykanw. Zastanawiaem si, czy zaraz nie usysz, e moje dania dowodz naiwnoci. Generaowie zachowali jednak kamienne twarze i milczeli. - Dajcie nam kilka tygodni - powiedzieli. Kilka tygodni pniej zatelefonowaem na Kreml. Tym razem spotkalimy si we trjk, nie byo ani Arakowa, ani pozostaych. Najpierw odezwa si przedstawiciel KGB, w jego glosie pobrzmiewaa duma. - Syszelicie o Plum Island? - spyta. Od razu spochmurniaem. - Oczywicie - odparem. Niektre obiekty amerykaskie od lat pojawiay si w raportach naszego wywiadu.

560/905

Jako zastpca dyrektora widziaem wiele takich dokumentw. Na Plum Island, w rejonie przesmyku Long Island, w czasie wojny testowano bro biologiczn. Pniej, po przekazaniu obiektu Departamentowi Rolnictwa, umieszczano tam importowan ywno i zwierzta na czas kwarantanny. - Znalelimy te co w Illinois - doda przedstawiciel GRU. - O tym te ju syszaem - powiedziaem szybko, zanim zdy dokoczy. - W latach pidziesitych przestano korzysta z tego obiektu, poniewa nie spenia wymogw biobezpieczestwa. ^Dbiekt wykorzystywany jest obecnie przez du firm farmaceutyczn.

561/905

Oficerowie wywiadu wygldali na skonsternowanych. - Towarzysze nie maj nic wicej? spytaem. Wymienili kilka innych placwek, w ktrych dawno ju przerwano badania. Ze zoci przerwaem: - Najwyraniej towarzysze zajrzeli tylko do starych akt. Ale informacje o tych obiektach znale mona* take w literaturze naukowej, nie potrzebuj ekspertw od wywiadu, eby si o nich dowiedzie. Przeprosiem ich i zszedem na d, na papierosa. W mronym powietrzu tam i z powrotem chodziem wzdu kremlowskiego muru. Przez chwil zastanawiaem si, czy przypadkiem generaowie nie otrzymali rozkazu, eby zatai przede mn prawd.

562/905

Jednak to przecie sam szef KGB dy do zamknicia programu, a zatem jego instytucja rwnie mocno jak ja pragnaby zdoby informacje o dziaalnoci Amerykanw. Kiedy wrciem, oficerowie zamknli swoje teczki. Nie mielimy sobie ju nic wicej do powiedzenia, chodno podzikowaem im za pomoc. Staraem si nie okazywa, jak bardzo byem wstrznity. Nie mogem uwierzy, e nasz najwikszy wrg nie pracowa nad broni biologiczn. Do moich obowizkw naleay regularne konsultacje w sprawach budetu Biopreparatu z Gospanem, pastwow instytucj planistyczn. Po kadej wizycie w wielkim gmachu przy ulicy Gorkiego zwikszano rodki przeznaczone na dziaalno

563/905

Biopreparatu. Genera Roman Wokw, ysiejcy uczony zawiadujcy funduszami Ministerstwa Obrony, waciwie doprasza si, abym wynajdywa nowe sposoby wydatkowania pienidzy. - Mam dla was trzysta milionw rubli w tegorocznym budecie - owiadczy w 1990 roku. - Nadal nie przekazalicie mi informacji o programach, na jakie fundusze zostan spoytkowane. Kiedy wymieniem cywilne zastosowania medyczne, tylko machn rk. - Jeli bdziecie wystpowali z takimi sugestiami, nie dostaniecie adnych pienidzy - powiedzia. Wydao mi si to nielogiczne. Stan naszego systemu opieki zdrowotnej pogarsza si z dnia na dzie, warunki w szpitalach

564/905

byy fatalne. W poprzednim roku Biopreparat rozesa do placwek medycznych w caym kraju jednorazowe strzykawki po skandalu, do jakiego doszo w stolicy Kamucji, nieduym miecie Elista, pooonym na pnoc od Morza Kaspijskiego. Po otrzymaniu zastrzykw skaonymi strzykawkami 250 dzieci zarazio si tam wirusem HIV. Pielgniarki tumaczyy si, e brak sprztu i personelu sprawia, i staranna sterylizacja jest niemoliwa. O podobnych historiach gono byo w caym kraju. W lutym 1990 roku Walerij Ganzenko, szef zarzdu medycznego, pojawi si w moim gabinecie z torb wypenion brudnymi fiolkami ze szczepionk. - Produkuj je w naszym zakadzie w Gruzji - poskary si. - Szpitale odsyaj je,

565/905

poniewa nie s sterylne. Kiedy spytaem Gruzinw, dlaczego tak si dzieje, nie potrafili mi wyjani, tote posalimy im du dotacj na unowoczenienie sprztu. Byem odpowiedzialny za cywilne instytuty podlege Biopreparatowi, a take za wojskowy program badawczy. Nadzr nad produkcj antybiotykw i szczepionek dla zakadw pastwowej opieki zdrowotnej stanowi niemal poow naszych oficjalnych zada. Kalinin nie interesowa si t sfer dziaania instytucji, podobnie jak pozostali czonkowie dyrekcji. Cywilni kierownicy mieli w zasadzie woln rk, na skutek czego znaczna cz naszego sprztu trafiaa na czarny rynek. Najwyraniej nikogo to nie obchodzio. J^a natomiast, kiedy tylko byo

566/905

to moliwe, staraem si powica czas naszemu programowi opieki zdrowotnej. - Moe powinnimy pojecha do Tbilisi zaproponowaem. By mile zaskoczony. - Nie sdziem, e ktokolwiek zechce si tym zaj - powiedzia. Na lotnisku w Tbilisi w czarnej wodze czeka na nas dyrektor zakadu. Napuszony, z gstym gruziskim wsem, potraktowa nas jak bardzo wanych goci. Nim zdyem zaprotestowa, juz*>wiedzalimy stolic, ogldajc strome ulice i eleganckie balkony z kutego elaza. - Dlaczego nie jedziemy do laboratorium? - spytaem. - Pniej. Najpierw musicie pozna gruzisk gocinno.

567/905

Pierwszego wieczora dyrektor zaprosi nas do restauracji, gdzie przygotowano osobne pomieszczenie. St ugina si pod rnymi gatunkami wdlin, sera, ryb i wina produktw tych prno byo szuka w moskiewskich sklepach spoywczych. W porwnaniu z wystawn kolacj tym gorzej wypado laboratorium, ktre obejrzelimy nastpnego dnia. Sprzt niekiedy pochodzi sprzed czterdziestu lat. Pracownicy hodowali szczepionki w malutkich piecykach. Nasz gospodarz bynajmniej nie by skruszony i twierdzi, e pensje i koszty eksploatacji pochaniaj fundusze przekazywane przez Biopreparat. Pojem, e kamie, kiedy tylko zaczem rozmawia z zespoem. Wikszo z trzystu pracownikw stanowiy kobiety. Skaryy si,

568/905

e pensje s tak marne, i nie sta ich na drugie niadanie. Na oglnym zebraniu ogosiem, e laboratorium zostanie zamknite. - Produkowane przez was lekarstwa s nie do przyjcia - owiadczyem. - Nie mona ich stosowa w lecznictwie. Sporzdzilimy odpowiednie plany, aby produkcj waszego zakadu przejy laboratoria w Ufie i Leningradzie. Wszyscy zaczli si przekrzykiwa. Niektre kobiety szlochay, amanym rosyjskim tumaczc, e nigdzie nie znajd pracy: mowie odeszli, dzieci s godne. Zdumiaa mnie ich desperacja. Odkd opuciem Kazachstan, nie widziaem ludzi w takiej biedzie.

569/905

- Dam wam jeszcze jedn szans - powiedziaem. - Pozwolimy laboratorium dziaa i zobaczymy, czy sytuacja zmieni si na lepsze. Wyjem kartk papieru i piszc, ci^aem: - Tym oto dokumentem zwalniam waszego dyrektora, na jego miejsce mianuj obecnego zastpc. Dobre maniery i grzeczno dyrektora gdzie si rozwiay. Oskary mnie o okradanie robotnikw z ojcowizny i poprzysig, e zoy skarg gruziskiemu rzdowi, ktry w poprzednim roku ogosi niepodlego. - To laboratorium jest wasnoci Zwizku Radzieckiego - powiedziaem. Decyzj podjem jako jego przedstawiciel.

570/905

eby dosta si na lotnisko, musielimy ju sami znale takswk. Podr do Tbilisi ukazaa mi bardziej zoony problem ni apownictwo czy niekompetencja pracownikw sektora medycznego. Nacjonalizm w radzieckich republikach zaczyna rozsadza cay kraj, ja take czuem to cinienie. W szkole nigdy nie uczylimy si historii Kazachstanu, kpiono nawet z naszego jzyka. Z biegiem lat nauczyem si ycia w Systemie i zostaem czowiekiem radzieckim. Naleaem do Kazachw, ktrzy zaszli najwyej w strukturach radzieckiej armii, a kto wie, czy i nie w radzieckich strukturach rzdowych. W Moskwie znaem tylko jednego Kazacha, ktry by szanowanym generaem. Kalinin niekiedy zapomina si i w mojej

571/905

obecnoci pozwala sobie na pogardliwe, obelywe uwagi o ludach Azji rodkowej czy Kaukazu, jakbym tak jak on by Rosjaninem. Tymczasem kiedy w Moskwie wysiadaem ze subowego samochodu, czsto paday pod moim adresem rasistowskie docinki. Ruch nacjonalistyczny przybiera na sile w Kazachstanie, podobnie jak w innych republikach. W miar jak kolejne republiki ogaszay niepodlego, zaczem si zastanawia, komu powinienem suy. Kiedy 11 marca 1990 roku Litwa ogosia niepodlego, genera Wokw z Gospanu zwoa w swoim gabinecie nadzwyczajne zebranie wysokich przedstawicieli Ministerstwa Zdrowia i reprezentantw innych organizacji zwizanych z naszym programem.

572/905

- Musimy si dowiedzie, jakie programy badawcze wasze instytucje prowadz na Litwie, w Estonii i otwie - powiedzia. Zobowizano nas do zakoczenia wszystkich programw w ramach presji gospodarczej wywieranej przez Kreml na republiki nadbatyckie. Biopreparat posiada na Litwie szereg cywilnych placwek. Jedn z nich byo najnowoczeniejsze laboratorium Zwizku Radzieckiego, powstae dziki zabiegom mego poprzednika, generaa Anatolija Worobjowa, ktry tak bardzo gustowa w podrach nad Batyk, e wyda ponad dziesi milionw dolarw na zakup zachodniego specjalistycznego sprztu. Wileskie laboratorium jako jedyne w kraju wykorzystywao techniki inynierii

573/905

genetycznej do produkcji interferonu, skadnika ukadu odpornociowego czowieka, uywanego do leczenia zapalenia wtroby typu B oraz wielu nowotworw. Jego zamknicie pozbawioby dostojnikw partyjnych dostpu do specjalistycznej opieki zdrowotnej. Rozkaz o wstrzymaniu funduszy najpierw wydano, a potem cofnito. Nawet nasi przywdcy polityczni byli niezdecydowani. Zwtpienie i niepewno pojawiay si we wszystkich sferach ycia codziennego. Nowe publikacje, ujawnianie ukrytych dotd faktw, nowe filmy i ksiki stanowiy wyzwanie dla utartych schematw. Na ulicy Samokatnej szczeglnie jedna publikacja wywoaa sensacj. Bya to zbeletryzowana relacja o genetyce z lat

574/905

czterdziestych i pidziesitych, opowiadajca o czasach ysenki, ktry tak wielu naukowcw posa do wizienia. Nosia tytu Biae szaty. Wczeniej nikt nie odway si podj tego tematu. Powie, ktrej autorem by popularny pisarz Wadimir Dudincew, ukazaa si w 1988 roku, trudno jednak byo zdoby jej egzemplarz. Kiedy wreszcie udao mi si poyczy t ksik od kolegi, czytaem j przez ca noc, a potem jeszcze sigaem do niej wielokrotnie. Wkrtce wszyscy prowadzilimy dyskusj na prowokujcy temat: o roli pastwa radzieckiego w dawieniu postpw nauki. W kwietniu 1990 roku rzd ogosi plany kolejnej reorganizacji. Tym razem Ministerstwo Przemysu Medycznego miao zosta podzielone na trzy odrbne instytucje.

575/905

Wkrtce po tym komunikacie pojawi si u mnie przyjaciel i zoy mi ofert zmiany posady w imieniu generaa Jewstigniejewa, ktry w tyme roku zastpi schorowanego Lebiedinskiego na stanowisku szefa XV Zarzdu. Jewstigniejew zaproponowa mi stanowisko swego zastpcy, co byo rwnoznaczne z awansem do stopnia generaa brygady. - Nikt nie wierzy, e Biopreparat dugo si utrzyma - ostrzeg mnie przyjaciel. - To bezpieczne wyjcie. Weekend spdziem na rozmylaniach nad t propozycj. Ostatecznie odrzuciem j, postanowiem pj w inn stron. Pewnego popoudnia Kalinin wezwa mnie do gabinetu,,eby omwi zasady reorganizacji.

576/905

- To moe by sposb na uratowanie Biopreparatu - duma. - Jeli przekonalibymy ludzi Gorbaczowa, by z naszej placwki powsta odrbny instytut, moglibymy si zabezpieczy. - Nie sdz, aby Gorbaczow mia czas na rozmylania o strukturze Biopreparatu powiedziaem. - Ma na gowie wiele innych problemw. Kalinin spojrza na mnie zaciekawiony. Zna mnie ju bardzo dobrze. - Chcecie powiedzie, e macie inny pomys? - Tak jest. - No to nie siedcie tak, oddajc si marzeniom. Wziem gboki oddech. Komunikat o planie restrukturyzacji sprawi, e znowu

577/905

zaczem rozwaa pomys, ktry pojawi si w mojej gowie w czasach notatki Kriuczkowa. - Ucieczka Pasecznika osabia nas, stalimy si podatni na ataki Amerykanw powiedziaem. - Musimy znale now drog do samookrelenia. - Co macie na myli? - Jeli zwrcimy si do Gorbaczowa o wstrzymanie wszystkich bada nad broni ofensywn oraz jej produkcj, bdziemy mogli lepiej wypenia zadania z dziedziny farmaceutyki i bioobsony. Gorbaczow nie przeczyta notatki dotyczcej wyjmowania Biopreparatu spod kontroli ministerstwa, by moe przeczyta jednak tak, ktra zasugeruje zaprzestanie naszej dziaalnoci. To

578/905

mogoby by postrzegane jako sprawa polityki pastwa. Widziaem gniew wzbierajcy na twarzy Kalinina. - Notatka Kriuczkowa - warkn. - Wiem wszystko, take o twoich umiz-gach do Bykowa. Nie zamierzaem da si zastraszy. - Jeli tego nie zrobimy, nie przetrwamy jako instytucja. Kalinin milcza i wyglda przez okno. Kiedy wreszcie przemwi, jego sowa zaskoczyy mnie. - Idcie i przygotujcie tak notatk - rzek. - Jeli mi si spodoba, wylemy j na sam gr. Wracaem do siebie w uniesieniu. Wezwaem pukownika Priadkina, ktry

579/905

odpowiada za dugofalowe planowanie w Biopreparacie, a potem wykrciem numer generaa Jewstigniejewa z XV Zarzdu. - Nie rozumiem, dlaczego wy albo Kalinin mielibycie robi co tak gupiego - owiadczy genera. - Ale jeli takie s wasze zamiary, nie chc mie z tym nic wsplnego. Od tamtej chwili Jewstigniejew zwrci si przeciwko mnie. Kiedy po kilku dniach spotkaem go na zebraniu, nie poda mi rki. - Przyszed nasz pacyfista - rzek do swego rozmwcy i odwrci si ode mnie. Takie sowa tylko w Zwizku Radziecki mog by obelg. Wraz z Priadkinem udao nam si sporzdzi szkic dekretu, ktry mia podpisa Gorbaczow. Skada si on tylko z czterech akapitw. Pierwszy ogasza zakoczenie

580/905

pracy Biopreparatu jako instytucji produkujcej bro zaczepn. Ostatni za mwi o wyodrbnieniu Biopreparatu z Ministerstwa Przemysu Medycznego. Kalinin, niczym na sali sdowej, w wtpliwo podawa kade sowo. - W porzdku - rzek w kocu. - Zostawcie to mnie. Ja to dostarcz na Kreml. Przez nastpnych kilka tygodni czekalimy w napiciu. Kalinin codziennie telefonowa do gabinetu Gorbaczowa i rozmawia z Gakinem, jednym z asystentw, ktrego zna osobicie. - Nie wiem, dlaczego to tak dugo trwa skary si Kalinin. - Gakin twierdzi, e wci pojawia si stos nowych papierw i nie wie, czy zdoa pokaza nasz dokument Gorbaczowowi.

581/905

5 maja 1990 roku Kalinin wezwa mnie do swego gabinetu. Umiecha si, trzymajc w doni kartk papieru. Obecny tam Dawidw rwnie si umiecha. - Mamy to wreszcie - rzek Kalinin. Podszedem do biurka, eby przeczyta dekret. I zdrtwiaem. Byy tam wprawdzie wszystkie napisane przeze mnie akapity, lecz na samym dole dodany by jeszcze jeden. Poleca Biopreparatowi poczyni niezbdne kroki zmierzajce do zachowania gotowoci produkcyjnej i rozwojowej wszystkich zakadw. W pierwszej czci dokumentu ogaszano zamknicie Biopreparatu jako przedsibiorstwa produkujcego bro biologiczn. W drugiej wskrzeszano t dziaalno. Z wciekoci spojrzaem na Dawidowa.

582/905

- Woodia, czy to wasza sprawka? Dawidw milcza. - Jak tu zaprzesta produkcji broni biologiczpych, kiedy mamy utrzyma zakady w gotowoci produkcyjnej? - spytaem. Kalinin machn rk. - Kanjatanie, bierzecie to wszystko zbyt dosownie i na serio - rzek. - Dziki temu dokumentowi kady bdzie mg robi to, co zechce. Nie byem pewien, czy Kalinin mwi powanie, ale postanowiem wzi go za sowo. Powoujc si na pierwsz cz dekretu, wysaem kryptogram do Stepnogorska, nakazujc zniszczenie kSShiory testowej do prbnych eksplozji, ktrej zbudowanie kosztowao mnie tak duo czasu i energii.

583/905

Giennadij Lepjoszkin, dyrektor Stepnogorska, zatelefonowa do mnie natychmiast po otrzymaniu kryptogramu. - Kanjatanie, czycie si upili? - spyta. Co si z wami dzieje? - Zrbcie to, co nakazaem w kryptogramie. Odczekaem kilka dni, jednak nie dotary do mnie adne informacje o prbach rozbirki urzdzenia. Wysaem kolejny kryptogram: Jeli nie wykonacie rozkazu, zostaniecie zwolnieni. Do prac przystpiono w nastpnym tygodniu. Sandakczow z Wektora lepiej przyj t wie. Rozwaalimy moliwo wykorzystania co wikszych budynkw do celw cywilnych. W zwizku z sytuacj na Litwie

584/905

obiecaem sprbowa zdoby pienidze na produkcj interferonu. Wielokrotnie wyjedaem na Syberi, eby nadzorowa przebudow, ktr zakoczono pod koniec 1990 roku. Sandakczow, podobnie jak inni czonkowie naszej organizacji, zna si na polityce. Wyzby si wprawdzie niektrych obiektw produkujcych bro biologiczn, zdawa sobie jednak dobrze spraw, e cakowite zakoczenie produkcji odcioby go od funduszy wojskowych. Dowiedzia si take od Kalinina lub Dawidowa, jak przypuszczaem - o kocowym akapicie dekretu, nakazujcym zachowanie gotowoci. Sandakczow by lojalny wobec Kalinina i zawdzicza mu obecne stanowisko. Pniej dowiedziaem si, e w tym samym czasie zgodnie z

585/905

planem powstawa nowy obiekt do rozmnaania patogenw. Podobne podwjne gry toczyy si w caym Systemie. Kiedy ja zamykaem linie produkcyjne, Dawidw zatwierdza produkcj wagonw kolejowych mieszczcych samojezdne fabryki broni biologicznych. Czyni mg to tylko za aprobat Kalinina. Notatka o treci dekretu nigdy nie trafia do dyrektorw instytutw. Wiedzieli o jej istnieniu, jednak nie mogli dziaa, powoujc si na ni, nie otrzy-mawszy decyzji z centrali. *S* W lipcu 1990 roku organizacje partyjne we wszystkich instytucjach rzdowych otrzymay rozkaz przeprowadzenia wyborw na stanowiska kierownicze. Wybr kadr mia by metod na demokratyzacj Systemu. W

586/905

poprzednim roku, w pierwszych od 1918 roku demokratycznych wyborach, wyoniono deputowanych do rosyjskiej Dumy. W lutym partia po siedemdziesicioletnich rzdach zrzeka si monopolu wadzy.; Michai adygin, lojalny szef komrki partyjnej przy ulicy Samokatnej, poprosi mnie o pomoc przy organizowaniu wyborw. - Powinnicie pj do Kalinina powiedziaem. - Ju to zrobiem. Nie chce mie z tym nic wsplnego. Kalinin uwaa, e w takiej instytucji jak Biopreparat nie ma miejsca na demokracj. Bya to placwka wojskowa, naleao zatem stosowa wojskow dyscyplin. Pomimo to by zbyt biegy w polityce, aby dugo pozostawa w niewaciwym obozie.

587/905

Zawarlimy kompromis. Zamiast wyborw przeprowadzilimy ankiet, przyznajc kandydatom punkty za wiedz naukow i zdolnoci przywdcze. Wyniki jej nie byyby wprawdzie wice, ale Kalinin by pewny zwycistwa. Aby zabezpieczy si przed niespodziankami, poleci ograniczy list do trzech kandydatur: siebie, pukownika Dawidowa i mnie. adygin krci nosem, ale ustpi. W dniu wyborw wszyscy pracownicy pilnie wypenili ankiety, przyznajc kandydatom od jednego do stu punktw. Kiedy ogoszono wyniki, Kalinin nie by zadowolony. Wygraem, otrzymujc przecitnie osiemdziesit pi punktw. Kalinin dosta osiemdziesit trzy, a Dawidw trzydzieci.

588/905

Rezultaty ankiety nie mnie podekscytoway. Nawet jeli chciabym zastpi Kalinina, wybory nie zapewniyby mi takiego stanowiska. Do zmiany zasad, na jakich namaszcza si i niszczy partyjnych i wojskowych przywdcw, trzeba czego wicej ni powierzchowne reformy. Kiedy adygin przedstawi wyniki ankiety niewielkiemu gronu w gabinecie Kalinina i spyta, czy moe je poda do publicznej wiadomoci, genera skrzywi si. Cios nie mg pa w gorszym momencie: nie powiedzia jeszcze Bykowowi o dekrecie z 5 maja, wyzwalajcym Biopreparat spod wadzy Ministerstwa Przemysu Medycznego. Bykw mg przecie wykorzysta wyniki ankiety, eby pozbawi go stanowiska.

589/905

- Nie musimy oficjalnie ogasza wynikw - owiadczyem. - Ludzie przecie mog o wszystkim dowiedzie si nieformalnie. A spraw zajmiemy si po wakacjach. Kalinin ochoczo przysta na takie rozwizanie. Sdziem, e usunem przeszkod, ktra moga stanowi przyczyn konfliktw midzy nami, jednak si myliem. W kilka dni pniej spotkalimy si z kierownikami najwyszego szczebla, eby po raz ostatni omwi wany projekt przed wyjazdem Kalinina na wakacje. Siedzielimy obok siebie za stoem konferencyjnym. Kiedy kto zaproponowa, abymy ponownie przedyskutowali spraw, o ktrej mwio si w ubiegym tygodniu, powiedziaem: - Nie uwaamy, eby to byo konieczne. Kalinin spiorunowa mnie wzrokiem.

590/905

- Mwicie o sobie w liczbie mnogiej? warkn. Obecni w pokoju uwanie si nam przygldali. - Oczywicie, e nie. To przecie nasza wsplna decyzja. Dotarlimy do punktu zwrotnego. Zrozumiaem, e najwyszy czas, abym opuci ulic Samokatn.

Gocie

Moskwa 1991 Jesieni 1990 roku owiadczyem Kalininowi, e chc zmieni prac. Nie wyglda na zmartwionego. Jednym z najwikszych obiektw Biopreparatu w Moskwie by kompleks naukowy Biomasz. Jego gwna baza znajdowaa si w Instytucie Biochemii Stosowanej, a oddziay w czterech miastach. Gwnym celem instytutu bya produkcja dla zakadw zbrojeniowych, poczwszy od kadzi fermentacyjnych a po sprzt do zagszczania i testowania patogenw.

592/905

Od kilku miesicy Kalinin usiowa pozby si dyrektora Biomaszu, nie mg jednak znale odpowiedniego nastpcy. - Dajcie mi to stanowisko - zaproponowaem, kiedy wrci z urlopu. - To nudna praca. - Nie dla mnie. Kariera Kalinina opieraa si na eliminacji adwersarzy, a ostatni rywal poddawa si bez walki. Jednak chwila mojego odejcia bya niekorzystna. Naleao znale kogo na moje miejsce. - Potrzebuj was tutaj - powiedzia. Zawarlimy kompromis. W zamian za objcie kierowniczego stanowiska w Biomaszu przystaem na kontynuowanie pracy jako pierwszy zastpca dyrektora Biopreparatu i kadego ranka pojawiaem si na ulicy

593/905

Samokatnej. Przedtem co takiego byo nie do pomylenia, ale czasy si zmieniy. I dla niego, i dla mnie byo to idealne rozwizanie. Kalinin trzyma z dala od siebie niebezpiecznego rywala, a jednoczenie korzysta z jego naukowej wiedzy, niezbdnej do utrzymania programu badawczego. Natomiast ja mogem uczyni pierwszy krok w kierunku rozstania z programem, z ktrym nie chciaem mie ju nic wsplnego. Siedziba Biomaszu oddalona bya zaledwie o kwadrans jazdy samochodem od mego mieszkania w pnocnej czci Moskwy. Wracaem wczeniej do domu i po raz pierwszy od wielu lat mogem spdzi nieco czasu z rodzin. Niektrzy kierownicy okazali si oficerami, jednak szefowie departamentu byli naukowcami cywilami i trzewo

594/905

podchodzili do swych obowizkw. Biomasz byl dla mnie atrakcyjny, poniewa czterdzieci procent jego produkcji trafiao do szpitali i cywilnych laboratoriw medycznych. Zamierzaem zmieni te proporcje na korzy produkcji cywilnej. Wraz z Kalininem uzgodnilimy, e podejm now prac 30 grudnia 1990 roku. Rozstanie nie przebiego jednak tak gadko, jakbymy sobie tego yczyli. W miesic po naszej rozmowie, w padzierniku 1990 roku, poinformowano nas o porozumieniu trjstronnym, zawartym pomidzy Zwizkiem Radzieckim, Stanami Zjednoczonymi i Wielk Brytani, dotyczcym zorganizowania wzajemnych wizytacji podejrzanych obiektw. Konwencja o zakazie broni biologicznych z 1972 roku nie

595/905

dawaa podstaw do inspekcji, ograniczenie to do dzi stanowi dla midzynarodowej spoecznoci powany problem. Wizytacje zale od dobrej woli i oboplnego zaufania stron. Zaufania tego, w stopniu wikszym ni kiedykolwiek, powanie naduylimy. Poinformowano nas, e dyplomatyczne negocjacje byy napite i dugotrwae. Nastrj niepewnoci ogarn wszystkie struktury Systemu. W Komisji Wojskowo-Przemysowej i Ministerstwie Obrony prowadzono debaty pene niepokoju. Notatka z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, informujca o umowie, pozostawiaa w naszej gestii decyzj, do ktrych zakadw dopuci inspektorw. Ministerstwo Obrony

596/905

szybko zasygnalizowao, e nie zamierza uczestniczy w tych szaradach. - W Biopreparacie moecie pokazywa, co tylko chcecie - warkn genera Jewstigniejew, kiedy spytaem go o rad. - Ale aden cudzoziemiec nie zobaczy naszych obiektw wojskowych. Kalinin, widzc nadarzajc si okazj, zaproponowa, aby Biopreparat wystpi w roli gospodarza. Poleci mi zdecydowa, ktre obiekty mona powici w interesie dobrych stosunkw Wscnd-Zachd. Nie by to atwy wybr. Wprawdzie kilka komr testowych, w ktrych przeprowadzalimy prbne eksplozje, zostao rozebranych na podstawie dekretu Gorbaczowa, jednak olbrzymie zbiorniki w Stepnogorsku i

597/905

Omutninsku na pierwszy rzut oka zdradzay cel naszych dziaa. W owym czasie Biopreparat sprawowa kontrol nad czterdziestoma obiektami w pitnastu miastach w rnych rejonach Zwizku Radzieckiego. Okoo tuzina suyo wycznie celom militarnym, natomiast w pozostaych produkcja wojskowa powizana bya z cywiln. Rozwane przedstawienie delegacji zachodniej zakadw produkujcych dwutorowo, ochronioby nas przed ujawnianiem tajemnic, jednoczenie za dalibymy wiadectwo dobrej woli. Postanowilimy udostpni Obolesk, Wektor i ubyczany (may instytut badawczy w pobliu Moskwy) oraz leningradzki instytut, w ktrym pracowa Pa-secznik. Wybr tego ostatniego by oczywisty: tam wanie

598/905

inspektorzy zachdni z pewnoci pragnli uda si w pierwszej kolejnoci, a my ju dawno usunlimy z instytutu wszelkie dowody wiadczce o prowadzeniu bada nad broni biologiczn. Nigdy nie wierzyem, e ten wybieg nam si uda. Kady czowiek, dysponujcy choby tylko minimaln wiedz z zakresu produkcji broni biologicznych, natychmiast dostrzee rzeczywiste przeznaczenie obiektu. Po uprzedzeniu laboratoriw i przygotowaniu instrukcji dla zespow instytutw z ulg wyjechaem do Biomaszu. Teraz nie by to ju mj problem. W pitek 11 stycznia 1991 roku Kalinin w trybie pilnym wezwa mnie do swego gabinetu. By tam ju pukownik Wadimir Dawidw, ktry rozsiad si w naj-wygodniejszym

599/905

fotelu naprzeciwko Kalinina, co uznaem za sygna, e szef go faworyzuje. Dawidw najwyraniej widzia si ju w roli mego nastpcy, jako pierwszy zastpca dyrektora. Zajem miejsce na kanapie. Genera by w znakomitym nastroju5^ - Kanjatanie, chciabym prosi was o przysug - zacz. - Amerykaska i brytyjska delegacja przyjeda w poniedziaek. Jestem zbyt zajty, aby si nimi zaj, podobnie jak Wadimir. - Zerkn na Dawidowa, ktry nie odway si spojrze mi w oczy. - Wiem, e nie chcecie mie z tym nic wsplnego cign Kalinin - jednak jestecie jedynym kierownikiem wysokiego szczebla, ktry mgby wykona to zadanie. Czy macie co przeciwko wystpieniu w roli gospodarza?

600/905

- Owszem, mam - odparem. - Wanie podjem prac w Biomaszu i nie chc si w to miesza. Nie wiem, co mona zrobi, by nie dowiedzieli si o naszej dziaalnoci. Kalinin by nieprzejednany. - Przypuszczaem, e udzielicie wanie takiej odpowiedzi. Moe zatem pjdziemy na kompromis? Jeli oprowadzicie naszych goci po ubyczanach i Obolesku, Wadimir zaopiekuje si nimi w pozostaych dwch obiektach. Kanjatanie, potrzebujemy waszej pomocy. Jako mj przeoony Kalinin naturalnie mg wyda mi rozkaz. Wiedzia jednak, e apelujc do mojej lojalnoci, przeamie opr. Niechtnie przystaem na t propozycj.

601/905

- Znakomicie. O sidmej rano przy Smoleskiej bdzie czeka na was autokar, a w nim delegacja. Najdziwniejsze w tym wszystkim byo to, e zaczem cieszy si na myl o oprowadzaniu delegacji. Nigdy dotd nie miaem kontaktu z amerykaskimi czy brytyjskimi naukowcami, a to byaby pierwsza okazja spotkania przedstawicieli wrogiego obozu, ktrzy co nieco wiedzieli o tajnikach naszej profesji. Nie oznaczao to oczywicie, e zamierzaem dzieli si z nimi wiedz. Jako zagorzay patriota chciaem uczyni wszystko, aby obcokrajowcy z tego, co zobacz, nie mogli wycign adnych logicznych wnioskw. Pitnastka goci oczekujca w poniedziaek, 14 stycznia, przed gmachem

602/905

Ministerstwa Spraw Zagranicznych bya niewyspana i trzsa si z zimna. Byo jeszcze ciemno, a oni dygotali na mrozie pomimo dugich paszczy i futrzanych butw. Fakt, e po angielsku nie potrafiem wypowiedzie ani jednego sowa, pierwszy kontakt uczyni do niezrcznym, jednak Sawa Jermoszyn najwyraniej si tym nie przejmowa. Sawa sta na czele agentw KGB, ktrzy wmieszali si w grup naszych goci. Jermoszyn aman angielszczyzn przedstawi si wszystkim czonkom delegacji. Pniej szepn mi, e odgad, ktrzy z nich byli szpiegami. Niepokojce byo to, jak wiele o nas wiedzieli. Jeden z nich spyta, dlaczego nie zjawi si Kalinin, szef Biopreparatu.

603/905

- Niestety, Mister Kalinin jest teraz niezmiernie zajty - wyjaniem. - Bardzo pragn si z pastwem spotka, poleci mi przekaza gorce pozdrowienia. To byo nasze pierwsze kamstwo, ale wygosiem je z prawdziw przyjemnoci. Kalinin poinstruowa mnie, abym pod adnym pozorem nie wymienia jego nazwiska. Z wyjtkiem mnie wszyscy przedstawiciele Zwizku Radzieckiego ubrani byli w garnitury i krawaty. Ja woyem stary brzowy sweter, ktry w ostatnich miesicach stanowi oznak milczcego protestu przeciwko oficjalnemu protokoowi. Mj ubir najwyraniej ich zaniepokoi. - Ten sweter nas zmartwi - artowa w 1998 roku jeden z przedstawicieli wczesnej

604/905

delegacji w moim domu w Wirginii, w znacznie przyjemniejszych okolicznociach. Sdzilimy, e ukrywa pan pod nim jaki tajny sprzt. Wsiedlimy do duego autokaru stojcego przy chodniku. Naszym pierwszym przystankiem by Instytut Immunologii w ubypzanach, mniej wicej dziewidziesit minut jazdy na poudnie od Moskwy. Jermoszyn i agenci suby bezpieczestwa ruszyli tu za nami czarnym mikrobusem, podczas gdy my przebijalimy si przez poranne korki na moskiewskich ulicach. Kierowcy polecono, eby si nie spieszy. Strategia ta, opracowana w ostatnich tygodniach, miaa na celu zmarnowanie jak najwicej czasu, aby na oficjaln cz wizyty pozostao go niewiele i eby gocie nie mogli

605/905

zaspokoi swojej ciekawoci. Uprzedzilimy take dyrektorw instytutw, aby przygotowali odpowiednie zapasy wdki i koniaku, w nStdziei zamydlenia oczu cudzoziemcom rosyjsk gocinnoci. Kierowca tak skrupulatnie zastosowa si do instrukcji, e sdziem, i zgubilimy drog. W ubyczanach nie mielimy wikszych trudnoci. Poniewa zajmowano si tam gwnie analiz teoretyczn i dziaalnoci obronn, w obiekcie nie przechowywano adnych podejrzanych patogenw. Pomimo to postanowilimy dmucha na zimne. Dyrektor instytutu Zawiaow niemal przez cay ranek opowiada o projektach badawczych, a potem zaprosi goci na

606/905

wystawny lunch. Na inspekcj pozostao zaledwie kilka godzin. Na kady obiekt zarezerwowalimy dwa dni. Drugiego dnia w ubyczanach zaczem kwestionowa zachowanie goci z Zachodu, ktre mona by zinterpretowa jako zagraajce naszym interesom. Kiedy szef brytyjskiej grupy, Chris Davis, wyj miniaturowy magnetofon, powiedziaem: - Nie wolno. Wyglda na zaskoczonego. - Powiedziano nam, e nie wolno tylko filmowa - zaprotestowa. Po dugotrwaych negocjacjach wspaniaomylnie ustpiem. Po poudniu wrciem na Samokatn i opisaem nasze wykrty i wybiegi zachwyconemu Kalkiinowi. Postanowiem nie wspomina, e o niego pytali.

607/905

- Wspaniale - powiedzia. - Tak trzyma. Wiksze trudnoci czekay nas w Obolesku. Uzasadnienie istnienia wielostopniowych zabezpiecze w laboratoriach, przetrzymywania w klatkach zwierzt, a take wytumaczenie si z innych elementw programu inynierii genetycznej, wskazujcych na opracowywanie broni biologicznych, wymagao wielkiej finezji. Uwaaem, e bardzo trudno bdzie ukry prowadzone przez nas prace nad odpornymi na antybiotyki szczepami tularemii, dumy, brucelozy, nosacizny, melioidozy i wglika oraz przedstawi nasze badania jako program bioobrony. Nie doceniem jednak talentw gefieraa Urakowa. Szorstki dyrektor przemieni si w przyjaznego, serdecznego kompana,

608/905

uosobienie taktu. Do sali konferencyjnej bezustannie wchodzili kelnerzy, wnoszc coraz to nowe tace z kanapkami i napojami. Czonkowie delegacji przejrzeli jednak nasz podstp i nie zamierzali traci czasu na jedzenie. - Czy moemy wreszcie przystpi do pracy? - Davis zwrci si do Urakowa, kiedy ten bra wanie oddch w trakcie wygaszania niezwykle dugiej mowy powitalnej. Genera by nieugity. Owiadczy, e cudzoziemcy mog bez przeszkd obejrze wszystko, co znajduje si na terenie obiektu. - Musz pastwa jednak ostrzec - doda! e bioobrona, o czym zapewne dobrze wiecie, ma do czynienia z niezwykle niebezpiecznymi mikroorganizmami. Jeli zdecydujecie si na wejcie do niektrych

609/905

laboratoriw, zostaniecie poddani kilkutygodniowej kwarantannie. Takie obowizuj u nas przepisy. Czciowo bya to prawda. Przepisy nakazyway poddawanie goci obserwacji, w tym wypadku byo to jednak zupenie zbdne: podczas poprzedniego weekendu na mj rozkaz Obolesk i Wektor zostay wszechstronnie zdezynfekowane. Delegaci do kadego z laboratoriw mogliby wej nawet w samych koszulach. Gocie naturalnie nie zdawali sobie z tego sprawy i zawahali si. - C wic - rzek pogodnie Urakow chcieliby pastwo zobaczy? Gocie poprosili o oprowadzenie po caym kompleksie. Pierwsz niemi niespodziank bya mapa, ktr wyj Davis, wskazujc na duy budynek.

610/905

- Prosz zaprowadzi nas tutaj - rzek, pokazujc najwiksz i najnowsz komor testow w Obolesku, w ktrej przeprowadzalimy prbne eksplozje. Ju po nas, pomylaem w duchu. Przypuszczaem, e mapa powstaa na podstawie zdj satelitarnych. Pasecznik nie mg wiedzie o komorze. Ruszyem do gwnego budynku, podczas gdy delegacj podzielono na grupy i kada posza w swoj stron. Wkrtce atmosfera zrobia si gorca. Grupa Davisa trafia do wskazanego budynku. W roli przewodnika wystpowa Pietuchow, ktry pniej zrelacjonowa mi t histori. Gocie przechadzali si po korytarzach, a natrafili na zamknite drzwi.

611/905

- Co tutaj jest? - spyta Davis. Nikt nie odpowiedzia. - Czy mona otworzy te drzwi? - Zgubilimy klucz - wymamrota Pietuchow. - Poszukam zapasowego. Podczas gdy gocie niecierpliwie czekali, Pietuchow niespiesznie szuka klucza. Kiedy wreszcie otworzy drzwi, w pomieszczeniu panoway egipskie ciemnoci. - Czy mona zapali wiato? - spyta zirytowany Davis. - Niestety nie. arwka si przepalia wyjani Pietuchow. Niezraony Davis wszed do rodka i wyj latark. W tym momencie zawalia si fasada midzynarodowej wsppracy. Pietuchow rzuci si naprzd, po latark. Davis krzykn. Mczyni zaczli si

612/905

szamota, wreszcie kto zaproponowa, eby dysput przenie do sali konferencyjnej, gdzie oczekiwaem na ich powrt. - Co si stao? - spytaem przez tumacza, kiedy ujrzaem wciekych cudzoziemcw. - Nic - zoci si Davis. - Po prostu, kiedy chciaem wczy latark, eby obejrze jedno z pomieszcze, ten agent KGB wyrwa mi j z rki. - Co podobnego - powiedziaem uraony. -*To szanowany naukowiec, a nie pracownik KGB. Musiaem jednak przyzna, e latarki nie s zakazane. Kiedy Davis wrci do ciemnego pomieszczenia, w wietle latarki ujrza na cianach liczne wgniecenia - wiadectwo

613/905

przeprowadzanych tutaj eksperymentw ze rodkami wybuchowymi. - Tutaj badano rodki wybuchowe owiadczy. - Ale nie - zaprzeczy Pietuchow. -*5Jj? s lady motka, ktrego uywali robotnicy wstawiajc drzwi. Widzi pan, fabryka wyprodukowaa drzwi, ktre nie pasoway do otworu w cianie. Bya to szybka, lecz gupia odpowied. Wszyscy pracownicy mieli obowizek nauczy si lepszej: tak, rzeczywicie testowalimy tutaj rodki wybuchowe, ale do dziaa obronnych. W jaki inny sposb mielibymy chroni naszych onierzy, gdybymy nie poznali funkcjonowanie aerozoli zawierajcych bro biologiczn?

614/905

Myl jednak, e fakt, i Pietuchow zapomnia wyuczonego tekstu, nie mia wikszego znaczenia. Delegaci i tak wycignliby waciwe wnioski; podawanie wiarygodnych odpowiedzi byo tylko kwesti naszej zawodowej dumy. Tamtego wieczora kolacj w Obolesku jedlimy w stowce dla dyrekcji. Stoy uginay si od butelek z koniakiem, jednak plan, eby goci upi, nie powid si. - Chc, ebycie wiedzieli, e nie wierz w ani jedno wasze sowo - rzek Da-vis do mnie przy kolacji, kiedy rozmawialimy przez tumacza. - Wiemy wszystko. - Nie rozumiem, co pan ma na myli odparem, starajc si wyglda na zdumionego. - Ale moe pan wierzy, w co pan tylko chce.

615/905

Po dwch dniach w Obolesku Urakow zatelefonowa do Kalinina. - Kanjatan i ja tworzymy wietny zespl przechwala si. - Niczego nie ujawnilimy. Wizyta w Obolesku miaa zakoczy moje obowizki jako gospodarza. Nie zdziwiem si jednak, kiedy Kalinin powiadomi mnie, e Dawidw ma pilne obowizki. - Wiem, e mi nie uwierzycie - powiedzia Dawidw, kiedy spotkalimy si w gabinecie Kalinina. - Musz jednak wyjecha do Irkucka, eby sprawdzi nowy obiekt, w ktrym prowadzone s badania nad struktur biaek. - Znam ten program - odparem. -1 wiem, e nie ma tam nic naglcego.

616/905

- Nie ma sensu si kci - wtrci si Kalinin. - Dobrze pracowalicie, nasi gocie dziwiliby si, dlaczego nagle zniknlicie. Potrafiem czyta w mylach Kalinina. Jeli caa wizyta przebiegaaby gadko, Biopreparat wypadby w dobrym ^ietle. Natomiast gdyby co poszo nie tak, win mona by obarczy mnie. Kalinin i Dawidw wiedzieli, jak bardzo byem przeciwny programowi. I chcieli si mnie pozby. Wzruszyem ramionami i wrciem do domu, eby spakowa si przed wyjazdem na Syberi. Zwrcilimy si do Gospanu o przyznanie nadzwyczajnych funduszy na samolot czarterowy do Kolcowa, gdzie w Wektorze czeka na nas Sandakczow. Samolot wart by wydatkowania dodatkowych pienidzy.

617/905

Chcielimy mie pen kontrol nad cudzoziemcami w drodze do tajnych obiektw wojskowych na Syberii. Z Moskwy wylecielimy pnym popoudniem. Ze warunki atmosferyczne nad Uralem zmusiy nas do ldowania w Swierdowsku. Takie opnienia w czasie syberyjskiej zimy s zjawiskiem normalnym, pasaerowie na kontynuowanie lotu czekaj niekiedy nawet kilka dni. Tymczasem nasi gocie odczytali to jako jeszcze jeden dowd na radzieck obud. Chtnie wyjanibym im, e rosyjska zima nie okazuje szacunku ani komunistom, ani kapitalistom, jednak trzymaem jzyk za zbami. Kiedy tylko dowiedzieli si o miejscu ldowania, z wielkim niepokojem przyjli

618/905

wie, e zostali uwizieni w miecie, gdzie w 1979 roku wydarzy si wypadek z wglikiem, ktry po raz pierwszy wywoa podejrzenia Zachodu. - Nie zostaniemy tutaj dugo - uspokajaem ich. - Wystartujemy, kiedy tylko nowosybirskie lotnisko znw zacznie przyjmowa samoloty. Kilku z nich wyszo z pomieszcze dla VIP-w i zajrzao do poczekalni, szybko jednak si cofnli przeraeni, zobaczywszy hordy podrnych siedzcych na bagaach lub picych na pododze. Kiedy o czwartej rano pojawi si pilot z wiadomoci, e moemy wyruszy w dalsz drog, udali si za nim z wyran ulg. Wyszlimy na zlodowacia pyt lotniska i czekalimy, a pilot skoczy mocowa si z

619/905

drzwiami samolotu, ktre w nocy zamarzy. Pracownicy bezpieczestwa nie prnowali podczas nieplanowanego postoju. Kiedy opucilimy pomieszczenia dla VIP-w, jedna z kobiet poskarya si, e zgina jej torebka. - To pewnie ktry z pracownikw lotniska - powiedziaem, cho wtpiem, aby ktokolwiek omieli si zbliy do grupy tak silnie obstawionej przez funkcjonariuszy KGB. W Kolcowie inny czonek delegacji spostrzeg, e kto otworzy jego baga. Kiedy zwrciem si w tej sprawie do Jermoszyna, uda wielkie oburzenie i protestujc, wycofa si. Sandakczow oczekiwa nas na nowosybirskim lotnisku z wogami i mikrobusami. Okaza si jeszcze lepszym

620/905

gospodarzem ni Urakow. Szczerze cieszy si z okazji spotkania zachodnich naukowcw. Oni jednak nie podzielali jego entuzjazmu. Kiedy tylko wylewny Armeczyk przystpi do wykadu o najnowszych osigniciach radzieckiej nauki, przerwano mu. - Bardzo prosimy - rzek zirytowany czonek delegacji - aby pokaza nam pan swoje laboratoria. Sandakczow sprawia wraenie rozczarowanego. Goci znw ostrzeono o grocej im kwarantannie, a nastpnie oprowadzono po kompleksie. Widziaem, jak ze zdumieniem przygldaj si gigantycznym stalowym kadziom fermentacyjnym, wielokrotnie wikszym ni wykorzystywane przez zachodnie firmy

621/905

farmaceutyczne do masowej produkcji szczepionek. Zaprowadzilimy ich do jednego z najwaniejszych laboratoriw badawczych Wektora - jednak pokazalimy tylko to, co znajdowao si na parterze. Na grnych pitrach prowadzono badania nad patogenami, takimi jak Ebola, Machupo, Marburg, Junin, wywoujcymi gorczki krwotoczne, nad wirusami kleszczowego rosyjskiego zapalenia mzgu oraz innymi chorobami. Gocie spytali, czy mog pobra prbki powietrza i wymazy z pomieszcze laboratoryjnych. - Nie prbujemy ukry faktu, e dla celw obronnych prowadzimy tutaj prace nad niebezpiecznymi substancjami - powiedziaem. - Nie otrzymaem jednak adnych

622/905

instrukcji dotyczcych wywozu prbek z kraju. Nie chcielibymy odpowiada za straszliwy w skutkach wypadek. Oni take tego nie chcieli. - Zawsze mog wystpi o takie pozwolenie - dodaem usunie. - Moe to troch potrwa, musielibycie pastwo poczeka tutaj na odpowied, ale jestem pewien, e bdziecie dobrze traktowani. Delegaci wicej nie naciskali. Wraz z Sandakczowem z ulg spostrzeglimy, e cudzoziemcy nie przywieli specjalistycznego sprztu. Od miesicy ylimy w strachu, e gocie bd wyposaeni w najnowoczeniejsze urzdzenia do wykrywania DNA wirusw. Taka aparatura dostarczyaby niezbitych dowodw, e

623/905

pracowalimy nad osp, a wwczas musielibymy gsto si tumaczy. Jedynym czonkiem naszego zespou, ktry najwyraniej dobrze si bawi, by Jermoszyn. By przekonany, e wrd czonkw delegacji amerykaskiej trafnie rozpozna przeoonego oficerw wywiadu i z wielk wylewnoci bezustannie usiowa podstawi mu nog. - Zna rosyjski i z pewnoci wie o biologii rwnie mao jak ja - Sawa radonie szepta mi do acha. - Wszystkie pytania, jakie zadaje, s natury politycznej. Kiedy znalelimy si w Leningradzie, rozluniem si. Najgorsze byo ju za nami. W dawnym instytucie Pasecznika nic nie przedstawiao dla nas zagroenia. A w kadym razie tak mi si wydawao.

624/905

Podczas oprowadzania goci jeden z nich zatrzyma si przed imponujc maszyn. - Co to jest? - spyta. Jknem w duchu. Zapomniaem o odrzutowym mynie Pasecznika, ktry za pomoc silnego strumienia powietrza przemienia mieszaniny bakterii i wirusw w drobny py. Urzdzenie byfo zbyt cikie, aby mona je przenie. Nikt nie poinformowa mnie, e nadal jest uywane. W milczeniu przeklinaem Pasecznika. Wicedyrektor instytutu Winogradow zdoby si na byskawiczn, bezczeln odpowied. - Do soli - wyjani. - Uywany tego do mielenia soli.

625/905

Myl, e w tamtej chwili nasi gocie mieli ju dosy. Nawet nie zdobyli si na umiech. Pewnego wieczora w hotelu, w ktrym mieszkali, urzdzilimy bankiet. Wstaem, eby wznie toast. - Wiem, i uwaacie, e nie bylimy zbyt otwarci - powiedziaem. - Ale prosz, pamitajcie, e to by dla nas wszystkich pierwszy raz po tak wielu latach nieufnoci pomidzy naszymi krajami. Wszyscy mamy swoje tajemnice - w tym miejscu zrobiem znaczc pauz - w bioobronie... Ale przecie nie bdzie to wasza ostatnia wizyta, a i my cieszymy si, e wkrtce bdziecie nas goci. Nasze stosunki poprawi si, wszystko moe zmieni si tylko na lepsze.

626/905

Byem do dumny z tego przemwienia. Mylaem, e zawierao odpowiedni dawk szczeroci i dyplomacji. Poprzedniego dnia siy koalicyjne pod amerykaskim przywdztwem rozpoczy w Kuwejcie operacj Pustynna Burza. Postanowiem osodzi t chwil wyrazami solidarnoci. - Chciabym, aby pastwo wiedzieli, e wielu radzieckich obywateli popiera wasze dziaania w Iraku - cignem. - Szczerze ycz wam zwycistwa. Z niezrozumiaych powodw nikt nie zareagowa na moje sowa. Zaczem si zastanawia, czy tumacz czego nie przekrci. - Kanjatanie - szepn mi Jermoszyn po kolacji. - Myl, e powiniene trzyma si z dala od polityki.

627/905

W dwa tygodnie po wyjedzie delegacji Biopreparat przygotowa raport dla Komisji Wojskowo-Przemysowej. Utrzymywalimy w nim, e osignlimy skromne zwycistwo. Cho delegacja widziaa do, aby wzbudzio to podejrzenia, jej czonkowie niczego nie mogli udowodni, a my nie zdradzilimy adnych tajemnic. Kalinin by niemal rwnie dumny ze mnie jak wtedy, kiedy w Omutninsku opracowaem bro zawierajc tularemie. Powrciem do gabinetu w Biomaszu z myl, e zasuyem sobie na prawo do przeksztacenia choby drobnej czstki bezkresnego imperium Biopreparatu na dziaalno uyteczn. Wiosn i latem Zwizek Radziecki popada w coraz wiksze polityczne

628/905

zamieszanie. Naukowcy pod moim dowdztwem sprawiali wraenie zachwyconych prac pokojow. Jeden zesp zaj si przeksztacaniem przenonych fabryk wykorzystywanych do napeniania bombek czynnikami biologicznymi w zautomatyzowane linie produkcji szczepionek. Coraz mniej czasu spdzaem na ulicy Samokatnej. Niekiedy pojawiaem si tam, eby przywita si z przyjacimi, jednak od gabinetu na pierwszym pitrze staraem si trzyma jak najdalej. Niekiedy odbieraem telefon od zdenerwowanego Kalinina. - Niedawno usiowaem was znale i zawiadomi o zebraniu Komitetu Centralnego powiedzia. - Ale nigdy was nie ma. Nie

629/905

mylcie, e dam si zwie. Wiem, do czego zmierzacie. Wwczas jednak byo mi ju wszystko jedno. W kocu przesta zaprasza mnie na pilne zebrania, ktre niegdy stanowiy tak wan czstk mego ycia. Jednym z powodw, dla ktrych Kalinin niewiele mg zdziaa w zwizku ze zmianami, jakie poczyniem w Biomaszu, by fakt, e oficjalna polityka pastwa wspieraa teraz przeksztacanie produkcji wojskowej w cywiln, cho transformacja taka niekiedy bywaa miechu warta. Na przykad pracownicy moskiewskiej fabryki produkujcej myliwce nagle zaczynali robi pralki i kuchenne miksery. Produkty te byy tak zej jakoci, e trudno wyobrazi sobie, aby chcia

630/905

je kupi nawet najbardziej zdesperowany konsument. Rwnoczenie nasza zmilitaryzowana gospodarka bezsprzecznie podlegaa zmianom. Niektrzy cywilni kierownicy Biopreparatu odeszli do innej pracy. Dowiedziaem si, e Kalinin mia opoty z utrzymaniem pewnych duych programw badawczych. Ograniczy budet mojego instytutu, uzasadniajc to tym, e wszyscy kierownicy musz zaciska pasa. Brak pienidzy zmusi mnie do szukania pomocy gdzie indziej. Walerij Popw, przyjaciel z Biopreparatu, ktry opuci t instytucj i zosta szefem nowo powstaego rosyjskiego Stowarzyszenia Biomedycznego i Farmaceutycznego, zaproponowa, e

631/905

pomoe mi w zdobyciu funduszy na niektre projekty. Latem Popw skontaktowa mnie z amerykaskim biznesmenem Joelem Taylorem, emerytowanym pracownikiem kierowniczego szczebla firmy zbrojeniowej z Austin w Teksasie, ktry prowadzi firm Cornucopia. Taylor by autorem planu polegajcego na wysyaniu uywanego sprztu z amerykaskich szpitali do Rosji, jednak nie mg poradzi sobie z transportem. Zatelefonowaem do przyjaciela pracujcego w Ministerstwie Obrony, ktry owiadczy, e ministerstwo chtnie udostpni samolot transportowy, jeli zainteresowany wpaci trzydzieci tysicy dolarw na pokrycie kosztw paliwa. Popow i ja cz

632/905

pienidzy uzyskalimy w Moskwie ze rde prywatnych. Po kilku tygodniach rozmw Ministerstwo Zdrowia wyrazio zgod na pokrycie reszty wydatkw. - Umwiem ministra z Joelem Taylorem - ktrego dnia rzek z podnieceniem Popw. - Chcecie si przyczy? Chtnie przystaem na t propozycj. Spotkanie miao si odby 19 sierpnia.

Trzy dni

Moskwa, sierpie 1991 Rankiem w dniu, kiedy Zwizek Radziecki mia ostatecznie przej do historii, wybieraem si do lekarza. Zdyem si ju ubra, kiedy zadzwoni telefon. Bya sidma. Sekretarka Joela Taylora przeprosia, e dzwoni tak wczenie. - Czy nadal wybiera si pan na spotkanie w Ministerstwie Zdrowia? - spytaa. Naturalnie odparem nieco rozdraniony. - A nie powinienem? - Nie wie pan, co si dzieje? - Nie. - To prosz wczy telewizor - powiedziaa. - Zadzwoni za kilka minut. Wczyem

634/905

telewizor. Na ekranie balerina taczya Jezioro abdzie. Ten sam stary film z baletem Czajkowskiego mona byo podziwia na wszystkich kanaach. Zaczem si zastanawia, dlaczego rzdzcy nie postarali si o wersj lepsz technicznie: to samo pokazywali, kiedy umar Breniew. By to nieomylny znak, e doszo do wydarzenia wagi pastwowej. Na ekranie pojawia si spikerka i przemwia klasycznym sowieckim jzykiem, nieobecnym w telewizji Zwizku Radzieckiego od dobrych kilku miesicy. Poinformowaa, e wanie powsta specjalny komitet, ktry przej wadz w pastwie. Radzieccy obywatele powinni pamita o swoich obowizkach wobec ojczyzny i

635/905

zachowa spokj. Po czym na ekranie znw pojawi si balet. Po chwili zadzwonia sekretarka Taylora. - Co si dzieje? - spytaem. Pierwsze wiadomoci nadano o szstej. Gorbaczow zachorowa na swej daczy na Krymie, wobec czego wadz tymczasowo przekaza GKCzP, czyli Pastwowemu Komitetowi Stanu Wyjtkowego. - I tak przyjd - powiedziaem i odoyem suchawk. Usiadem na ku, wcieky. Tamtego lata z zainteresowaniem ledziem bieg politycznych wypadkw. Pod koniec lipca prezydent Bush przyjecha do Moskwy na kolejne spotkanie na szczycie z Gorbaczowem. 2 sierpnia Gorbaczow ogosi, e zamierza podpisa traktat przyznajcy

636/905

republikom radzieckim nowe przywileje, cznie z prawem poboru podatkw - byaby to od dziesicioleci najbardziej radykalna zmiana w strukturze federalnej Zwizku Radzieckiego. 4 sierpnia wyjecha z rodzin na Krym. Oficjalne podpisanie traktatu miao nastpi 20 sierpnia, w dniu, kiedy planowa powrt z wakacji. Dzi by dziewitnasty i nie zanosio si na to, aby Gorbaczow mia wrci nastpnego dnia - i aby w ogle mia wrci. Lena siedziaa obok mnie na ku i rwnie wpatrywaa si w telewizor. Inny spiker odczytywa rozkaz numer jeden, wydany przez GKCzP. Wszystkie instytucje rzdowe podporzdkowano komitetowi. Zakazano dziaalnoci partiom politycznym, strajkw i demonstracji.

637/905

Nazwiska czonkw komitetu w pierwszej chwili zaskoczyy mnie, jednak po chwili uzmysowiem sobie, e skad jego jest niepokojco logiczny. Giennadij Janajew, biurokrata o ziemistej twarzy, ktrego Gorbaczow przed kilkoma miesicami mianowa wiceprezydentem, stan na czele komitetu. Doczy do niego minister obrony marszaek Dmitrij Jazw, muskularny genera, ktrego Gorbaczow wybra, eby w 1$& roku wstrzsn szeregami armii, oraz szef KGB Wadimir Kriuczkow, ktry zaleci! zamknicie naszego programu broni biologicznych. Wrd pozostaych spiskowcw znaleli si Anatolij ukianow, przewodniczcy Rady Najwyszej, jeden z najlepszych przyjaci Gorbaczowa; Oleg Bakanow,

638/905

odpowiedzialny w Komitecie Centralnym za sektor wojskowy; Borys Pugo, minister spraw wewntrznych; Walentin Paww, premier; Aleksander Tiziakow, przewodniczcy Zwizku Przedsibiorstw Pastwowych, oraz Wasilij Starodubcew, szef zwizku przewodniczcych kochozw. Bya to zbieranina miernot, ktrych czasy si koczyy - z takimi ludmi musiaem radzi sobie przez ca karier zawodow. Baklanow by blisko zwizany z zarzdem Biopreparatu. - Mylisz, e Gorbaczow naprawd zachorowa? - spytaa Lena. - Jest rwnie chory jak ja - odparem. Sawa czeka na mnie w wodze. Zawiz mnie do wojskowego szpitala, ale po drodze niewiele rozmawialimy.

639/905

Tego ranka w Biomaszu prawie nikt si nie odzywa. Mijajc mnie na korytarzu, ludzie spuszczali gowy. Przed drzwiami mego gabinetu spacerowa tam i z powrotem szef komrki partyjnej naszego instytutu. Na mj widok umiechn si znaczco. Zaledwie przed miesicem nakazaem mu wyprowadzi si z budynku wraz z papierami i jego personelem. Podstaw by dekret prezydenta Rosji Borysa Jelcyna, zakazujcy partiom politycznym dziaalnoci na terenie rzdowych instytucji w Rosji. - Czego chcecie? - spytaem. - Syszelicie chyba, co si dzieje? odpar. - Wygralimy! - Jacy my?

640/905

- Partia... Normalne rzdy... - wyjani z entuzjazmem. - Jestemy gotowi, aby z powrotem wprowadzi si do budynku. - Nic podobnego - powiedziaem. Umiech na jego twarzy zgas. - Co takiego? - Nigdy nie wrcicie. Takie byo polecenie Jelcyna, a on jest prezydentem Rosji. - Bdziecie tego aowa - rzek gronie. - Wynocie si! - powiedziaem. Kiedy odszed, w moim gabinecie zaroio si od czonkw zarzdu i kierownikw. Jeden czy dwch, ktrzy syszeli wymian zda, ucisno mi do, ale rozmowy byy sztywne i wymuszone. O porannych wydarzeniach mwilimy tak, jakby zaistniay gdzie daleko. Wszyscy mieli si na baczno.

641/905

Ludzie po cichu opowiadali si po jednej ze stron. Z Joelem Taylorem spotkaem si o pierwszej po poudniu, ale minister w ogle nie przyszed. Po pgodzinie wzajemnych grzecznoci powiedziaem tumaczowi, aby doradzi gociowi powrt do domu. - Powiedzcie mu, e teraz nikt nie wie, co si wydarzy - stwierdziem. Kiedy ruszyem do samochodu, kto wspomnia, e przed Biaym Domem, siedzib Rady Najwyszej Rosji, zaczyna gromadzi si tum. Pniej tego samego dnia zatelefonowa do mnie Kalinin i poprosi, ebym przyjecha na Samokatn. Na moje yczenie Sawa nadoy drogi, ebymy mogli przejecha przez Krasnopriesniensk, w pobliu Biaego Domu.

642/905

Sawa umiechn si, po raz pierwszy tego dnia. Kiedy zbliylimy si do gmachu parlamentu, tum na ulicy by tak wielki, e nasz samochd musia si zatrzyma. Wysiadem i ruszyem dalej pieszo. Usyszaem kilka przeklestw z ust przechodniw, ktrzy widzieli, e wysiadam ze subowego samochodu, szedem jednak dalej. W miejscu, gdzie ulice prowadz w stron parlamentu, ludzie uoyli stosy workw ze mieciami jako prowizoryczn barykad. Gigantyczny biay gmach otacza gsty tum, ktry wypenia ju ca przestrze a do rzeki Moskwy, a wci przybywali nowi ludzie. Kto przynis koce i torby z ywnoci.

643/905

Krciem si tam dobre p godziny, potem wycofaem si do samochodu, ktrego Sawa pilnie strzeg. - Podobno Jelcyn wezwa wszystkich mieszkacw Moskwy, eby zgromadzili si pod Biaym Domem - powiedzia. - Niektrzy zamierzaj pozosta tutaj przez ca noc. Wedug pniejszych szacunkw tamtego popoudnia przed Biaym Domem zebrao si dwadziecia pi tysicy zwolennikw rzdu. Wkrtce liczba ta wzrosa ponad trzykrotnie. W gabinecie Kalinina spotkay si osoby zajmujce najwysze stanowiska kierownicze, z Jermoszynem, Dawidowem i kilkoma szefami zarzdw wcznie. Byli pogreni w rozmowie.

644/905

Dawidw, siedzcy najbliej drzwi, zapa mnie za rami. Jego twarz byszczaa od potu. - Kanjatanie - rzek w upojeniu - to cudowne! - Co jest cudowne? - Wreszcie zaTnknli tego durnia Gorbaczowa. Czowieka, ktry niszczy nasz kraj. Trzeba go powiesi! Nadal ywe byo we mnie to uczucie, ktrego dowiadczyem pod Biaym Domem. Kiedy rozejrzaem si po pokoju, uderzyo mnie, e nikt nie sprawia wraenia zaskoczonego zamachem stanu. A wypowiedziane przez Dawidowa wreszcie zabrzmiao bardzo zowrbnie. Kalinin nigdy nie ukrywa sympatii, jak ywi do krytykw Gorbaczowa. W krgach

645/905

cywilnych i wojskowych biurokratw najwyszych szczebli od miesicy kryy pogardliwe opinie na temat genseka. Nasz minister Bykw sowo pluralizm, jedno ze sformuowa czsto oowtarzanych w epoce Gorbaczowa, wymawia tak, jakby spluwa. Wypowiadane pgosem sowa o gnojku, ktrego naley wyrzuci, syszaem tak czsto, e przestaem zwraca na nie uwag. Kalinin z pewnoci zosta ostrzeony przez swych przyjaci na grze - bylimy organizacj wojskow, a cay Biopreparat postawiono w stan pogotowia. Mnie nie darzono ju zaufaniem, ale zawsze mona byo polega na Dawidowie. Jego promieniejca twarz nagle wydaa mi si odraajca. Po raz pierwszy w swej

646/905

karierze straciem panowanie nad sob. W pokoju zapada cisza. - Nie mog si doczeka, cq powiecie, gdy Gorbaczow wrci! - wykrzyczaem w twarz Dawidowowi, ktry cofn si, jakbym go uderzy. Kalinin wsta. - Kanjatanie, uspokjcie si - rozkaza. Nie ma powodu do niepokoju. Gorbaczow ciko si rozchorowa. Moecie mi wierzy. - Powiedzcie to ludziom, ktrzy czekaj pod Biaym Domem - odparem. - Moe przekonacie ich, eby opucili barykady. - Jakie barykady? - spyta kto. Opisaem to, co zobaczyem. Kalinin potrzsn gow. Pozostali patrzyli na mnie. - Jeli tylko ludzie potrafiliby to zrozumie - powiedzia. - Kraj jest teraz w bardzo

647/905

dobrych rkach. Nie ma powodu do niepokoju. - Uwaam, e jest si o co niepokoi! znowu si zdenerwowaem. Kalinin westchn i spojrza na zegarek. - Myl, e ju czas, abymy wrcili do domw. Jutro przedyskutujemy t spraw ponownie. Wychodzc, spytaem Jermoszyna, o czym rozmawiali. - Musimy zdecydowa, czy napisa list popierajcy GKCzP - wyjani Jer-moszyn. Kalinin uwaa, e to nasz obowizek. - Po czym spyta szeptem: - Czy tam naprawd s barykady? - Sam zobacz - odparem gniewnie. - Wiem, e jeste zy - powiedzia niezraony. - Powiem ci jednak co, od czego

648/905

tylko bardziej si rozzocisz. Kalinin wczesnym rankiem wezwa Urako-wa z Oboleska i nakaza mu zorganizowa owiadczenie popierajce komitet. Urakow pogoni oficerw i tekst by gotowy ju w poudnie. Dziwi si, e nie zwrci si do ciebie w tej sprawie. Jermoszyn w cigu dwch kolejnych dni nie pojawi si w pracy. Pniej zwierzy mi si, e zachorowa, aby nie wykonywa gupich rozkazw. Mylaem, e zostaem cakiem sam. Siedzc w gabinecie, pospiesznie sporzdziem zrzeczenie si czonkostwa KPZR, a nastpnie udaem si do komrki partyjnej na tym samym pitrze. Pomimo dekretu Jelcyna Kalinin nie zezwoli na jej likwidacj.

649/905

Sekretarz partii ucieszy si na mj widok. - Nie martwcie si, Kanjatanie - powiedzia - wszystko macie opacone. - Prosz? - spytaem zdziwiony. - Od rana wszyscy przychodz i pac zalege skadki - wyjani nieco sarkastycznym tonem. - Od miesicy wzdragali si przed tym, teraz zrozumieli, e popenili bd. Sprawdzaem wasze papiery, naleycie do nielicznych, ktrzy nie zalegaj z opatami. Wrczyem mu rezygnacj. Jego twarz staa. - Rezygnacja? Wy chyba postradalicie zmysy? - powiedzia. Wieczorem, kiedy z Len kadlimy si do ka, usyszaem w oddali jaki dwik przypominajcy chrzst metalu. Byy to czogi nadjedajce z

650/905

jednostki wojskowej pooonej na pnoc od Moskwy. Nastpnego ranka Sawa mia markotn min. - Syszelicie czogi? - spyta. - Tak. - Drugi kordon nadchodzi z poudnia cign drewnianym gosem. - Kieruj si w stron Biaego Domu. W owym czasie nie wiedzielimy jeszcze, e pierwszy batalion pancerny, ktry tamtego ranka znalaz si pod Biaym Domem, skierowa dziaa w stron Kremla. Dowdcy postanowili broni Biaego Domu, a nie atakowa. Kiedy przybyem do Biomaszu, wszyscy rozprawiali o telewizyjnej transmisji z konferencji prasowej, na ktrej czonkowie

651/905

komitetu po raz pierwszy wystpili publicznie. Utrzymywali, e wszystko jest w najlepszym porzdku, obiecali take, e oddziay wojskowe zaprowadz w stolicy spokj. Pomimo cenzury mediw rosyjscy reporterzy odwayli si wnosi oskarenia przeciwko samozwa-czym wyzwolicielom narodu, ktrzy dokonali zamachu stanu. Kamery skupiy si na Janajewie; jego drce rce stanowiy dowd, e pi niemal przez cay dzie. Penicy obowizki prezydenta uosabia zagubienie pozostaych towa-rzyszyspiskowcw. W wyniku nieudolnoci lub niedopatrzenia nie aresztowano Borysa Jelcyna, a take innych czoowych politykw, ktrzy teraz schronili si w Biaym Domu. Jednak caa ta historia, jakby ywcem wzita z opery komicznej, nie dawaa

652/905

powodw do optymizmu. Ludzie ci mogli zdecydowa si na desperackie posunicia. Kryy plotki o planach nocnego ataku na gmach parlamentu. W gabinecie napisaem jeszcze dwie rezygnacje. Pierwsza stanowia zakoczenie mojej suby wojskowej, druga informowaa, e duej nie bd ju pracowa w Biopreparacie. Listy woyem do dwch kopert i poprosiem Saw, eby dostarczy je na ulic Samokatn. Decyzj podjem wkrtce po tym, jak usyszaem chrzst gsienic w pobliu naszego domu. Lena nie namawiaa mnie, ebym zmieni zdanie, ale kiedy owiadczyem, e chc pj pod Biay Dom, stracia panowanie nad sob. Powiedziaa, e

653/905

powinienem myle o dzieciach, a potem rozpakaa si. Rankiem piem herbat, zastanawiajc si, co pocz, kiedy do mojego gabinetu wkroczya delegacja zoona z przedstawicieli kilku departamentw. - Chcemy si dowiedzie, co powiedziano wam w kwaterze gwnej - owiadczy jeden z delegatw. W skrcie zrelacjonowaem im przebieg spotkania u Ka-linina, a take wspomniaem o deklaracji oboleskiego instytutu. - Powinnimy wyda wasne owiadczenie - rzek szef jednego z laboratoriw. - Powinnimy opowiedzie si po stronie demokracji. Rozejrzaem si, ludzie kiwali gowami. - Jeli owiadczenie ma zosta napisane w imieniu instytutu - rzekem - powinnimy

654/905

omwi t spraw na zebraniu caego zespou. Wszyscy powinni mie szans, eby si wypowiedzie. O trzeciej po poudniu w sali, w ktrej zazwyczaj odbyway si konferencje naukowe, stoczyo si ponad czterysta osb. Poniewa nie byo tylu krzese, niektrzy usiedli na pododze. Pozostali rozsiedli si na stoach, wachlujc si kopertami z powodu upau. Przygldajc si ich wystraszonym twarzom, mylaem, czy podobne sceny rozgrywaj si w tej samej chwili w innych moskiewskich instytucjach rzdowych. Wstaem, rozmowy na sali ucichy. - Nie przyszedem tutaj po to, aby wpywa na wasz opini - zaczem. - Nie mog mwi do was jako dyrektor instytutu, jedynie jako obywatel Zwizku Radzieckiego. A

655/905

jako obywatel Zwizku Radzieckiego uwaam, e mamy do czynienia z puczem. Nie mogem dalej mwi, sala zgotowaa mi owacj. Niektrzy stawali na stoach i wznosili do gry zacinite pici. Powiedziaem, e za ich zgod wystosuj w imieniu instytutu deklaracj popierajc Gorbaczowa i Jelcyna, i wyl j do Biaego Domu. Nastpnie odczytaem szkic listu, ktry napisaem wraz z szefami departamentw. - Kto si z tym zgadza? - spytaem. Unis si las rk. - Kto jest przeciw? Dwie osoby podniosy rce. Ich ssiedzi zaczli zorzeczy i gwizda. - Pozwlcie im wyjani, dlaczego - zawoaem, starajc si przekrzycze gwar.

656/905

Jednym z oponentw by naukowiec, do ktrego ywiem wielki szacunek. Cierpliwie odczeka, a ucichn odgosy dezaprobaty, po czym wsta i zwrci si do wszystkich: - Teraz przynajmniej mamy normalny rzd - powiedzia drcym z emocji gosem. Gdybymy pozwolili, eby sprawy dalej szy w dotychczasowym kierunku, wkrtce kraj rozsypaby si na kawaki. Mj ojciec zgin na wojnie po to, eby tak si nie stao. Kiedy skoczy, kilka osb skino gowami na znak aprobaty. - Wysa list! - krzykn kto. - Wysa list! - zawtrowa tum. Kierowcy wyruszyli z kopiami listu do Biaego Domu, rezydencji Gorbaczo-wa, kwatery gwnej Biopreparatu. Tekst otrzymaa take Obszczaja Gazieta, nowe pismo

657/905

redagowane przez dziennikarzy, ktrzy nie podporzdkowali si cenzurze GKCzP. Kiedy wrciem do gabinetu, znalazem notatk od sekretarki Kalinina. Zadzwoniem do niej natychmiast. - Czy bdziecie w biurze po poudniu? spytaa. - Tak. Dlaczego? - Dyrektor zamierza zoy wam wizyt powiedziaa i odoya suchawk. Kalinin pojawi si o pitej. Przynis moj rezygnacj oraz kopi listu Biomaszu. Mia podkrone oczy i nieuczesane wosy. Znaem go od wielu lat, nigdy jednak nie wyglda na tak przestraszonego. - Wiecie co - umiechn si blado, eby przeama milczenie. - Chtnie napibym si herbaty.

658/905

Zaj miejsce naprzeciwko i pooya biurku papiery. Kiedy pojawia si herbata, wypi j chciwie. - Czy dobrze si czujecie? - spytaem. - Miewaem lepsze dni - odpar cicho. Siedzielimy w milczeniu, cisza zacza mnie mczy. - Dlaczego przyszlicie? - spytaem. Nie odpowiedzia, odstawi filiank i pooy obie rce na biurku. Najwyraniej prbowa si uspokoi. - Kanjatanie - rzek w kocu - chc si wam do czego przyzna. Mam wiele szacunku dla Gorbaczowa... powinnicie to wiedzie. Kiedy to wszystko si stao, nie wiedziaem, co robi. Wczorajszej nocy w ogle nie*1 mogem spa.

659/905

Czeka na to, co powiem, ale ja milczaem. Cign wic dalej. - Cay kopot w tym, e ci przywdcy Jazw, Pugo, Bakanow - to porzdni ludzie. Dobrze ich znam. To dobrzy obywatele, kochaj swoj ojczyzn. Co naley o tym myle? - Nie mog wam powiedzie, co macie myle - odparem. - Ale kim s ci przywdcy? Kto ich wybra? - Nie o to chodzi - przerwa mi Kalinin, w jego gosie zabrzmiaa nuta dawnej szorstkoci. Potem znw usiad gbiej w fotelu. Usiuj wam tylko powiedzie, e oni kochaj swoj ojczyzn - cign. - S patriotami, jak ja i wy, jak my wszyscy. - Towarzyszu generale, podjem ju decyzj. Wy take bdziecie musieli to zrobi.

660/905

Kalinin zakry oczy doni. Wygldao to tak, jakby za chwil mia si rozpaka. - Nie rozumiecie, Kanjatanie, nie rozumiecie, jak trudno... - urwa, nie mogc mwi dalej. Odwrciem wzrok. Znaem Kalinina zbyt dobrze, aby wierzy, e kiedykolwiek wybaczy mi, i byem wiadkiem chwili jego saboci. Pomimo to przez nastpn niezwyk godzin rozmawialimy jak nigdy dotd. Opowiedzia mi o problemach, ktre go trapi, o kodach rzucanych mu pod nogi przez biurokratw z Komitetu Centralnego, ktrzy chcieli zaj jego miejsce, przez Komisj Wojskowo-Przeogysow, przez wszystkich rywali. Czowiek, ktry nigdy nie straci

661/905

gowy, mwi do mnie nie jak do podwadnego, lecz do spowiednika. I raptem zamilk tak nagle, jak zacz. - Widzicie, rzecz w tym, e... to s nasi ludzie - rzek szorstko, starajc si odzyska rezon. - Nie moi - odparem. - Popieram naszego prezydenta. Moe nie zosta wybrany demokratycznie, ale... Kalinin przerwa mi gestem r|ki. - Nie zamierzam si z wami kci, Kanjatanie - westchn. - Proponuj zawarcie kompromisu. Wskaza na lece na biurku dokumenty. - To... przedwczesne - powiedzia. - 26 sierpnia odbdzie si posiedzenie Rady Najwyszej. ukianow ogosi ju, e wwczas bdzie si dyskutowa o tej sprawie.

662/905

Dlaczego nie zaczekamy i nie przekonamy si, co si stanie, zamiast podejmowa pochopne decyzje? Moja sympatia dla Kalinina gdzie si rozwiaa. Cel jego wizyty sta si dla mnie zupenie jasny: podobnie jak ja rozumia znaczenie barykad pod Biaym Domem. By dostatecznie przebiegy, aby wiedzie, e powodzenie zamachu wcale nie jest tak pewne, jak mona by wnioskowa pierwszego dnia. Ludzie tacy jak Dawidw postrzegali wiat w barwach czarno-biaych, ale genera by zbyt inteligentny, eby wierzy we wasne sowa. Nasza deklaracja popierajca Gor-baczowa stanowiaby dla niego tratw ratunkow, gdyby Gorbaczow powrci do wadzy, a ja byem mu potrzebny, eby t spraw usankcjonowa.

663/905

Pomimo to znw zrobio mi si go al. W swej spowiedzi prawdopodobnie wyzna wicej, ni pierwotnie zamierza. - Wierz, e nasza ojczyzna powinna by silna - cign. - Wiem, co sdzicie o naszym programie, ale w tej chwili nie moemy pozwoli sobie na utrat adnego czowieka. Spojrza na mnie i prbowa si umiechn. - Prosz was. Zostacie. Musiaem si szybko zastanowi. To, czy rezygnacj zoybym teraz, czy pniej, nie miao adnego znaczenia dla nikogo oprcz mnie. Jeli odszedbym teraz, tak jak planowaem, zesp mgby poczu si zdradzony. - W porzdku - powiedziaem. - Obie rezygnacje pozostawi w waszych rkach. Nie

664/905

musicie ich przekazywa dalej, jeli nie chcecie. Jeli Rada Najwysza zadecyduje, e komitet stanowi legaln wadz, rozumiem, e przekaecie moj rezygnacj dalej. Wwczas opuszcz ten oszalay kraj i wyjad do Kazachstanu. Natomiast jeli Rada Najwysza orzeknie, e to pucz, i powrcimy do status quo, pozostan w Biopreparacie. Kalininowi najwyraniej spad kamie z serca. Wzi si w gar, wsta i spojrza na mnie. - Dla waszego dobra radz wam, nie podnocie zanadto gowy - powiedzia szorstko. Nie rbcie adnych gupstw przed obradami Rady Najwyszej. - To moja sprawa. aden z nas w owej chwili nie mg wiedzie, e w tym samym czasie ukia-now

665/905

donosi swym wspspiskowcom, e na 26 sierpnia nie udao mu si zebra kworum deputowanych. Po nieudanym zamachu stanu Kalinin zniszczy owiadczenie instytutu Urako-wa i przez nastpnych kilka tygodni pokazywa wszystkim deklaracj Biomaszu, chwalc si, e my w Biopreparacie wiedzielimy, wobec kogo by lojalnym. Jeli komitet zdoaby utrzyma si przy wadzy, Kalinin pierwszy zaproponowaby, aby nowy rzd cofn dekret Gorbaczowa, wstrzymujcy produkcj broni biologicznej. I prawdopodobnie nowi przywdcy udzieliliby mu poparcia, nawet Kriuczkow. Wkrtce potem zmar Wadimir Efebiedinski. Starzejcy si genera, ktry od tak wielu lat kierowa XV Zarzdem, chorowa

666/905

od wielu miesicy. Podczas amputacji nogi dozna wylewu. Byem zaskoczony, e tak niewiele osb przyszo na pogrzeb. Dawni towarzysze broni, tacy jak Kalinin czy Urakow, trzymali si z daleka, poniewa oglne nastroje wobec przedstawicieli wojskowego betonu byy teraz nieprzychylne. Nic bardziej nie wzmogo mojej pogardy dla Kalinina ni jego nieobecno tamtego dnia. Na pogrzebie pojawi si natomiast nastpca Lebiedinskiego, genera Wa-lentin Jewstigniejew. Z pochylon gow dugo sta nad trumn. Bez wzgldu na to, jak obelywe byo jego zachowanie podczas ktni na temat przyszoci programu, dostrzegem w nim czowieka, ktry gotw jest broni tego, w co wierzy. Podczas tych trzech

667/905

sierpniowych dni wrd biurokratw najwyszego szczebla niewielu byo takich ludzi. W czasie zamachu stanu w pozostaych obiektach Biopreparatu panowaa cisza. Jednoznaczne stanowisko zaj tylko instytut Urakowa i mj. Sandakczow zatelefonowa z laboratorium na Syberii, dokd dotary wieci o naszej deklaracji. - Dobra robota, Kanjatanie - rzek. Ciesz si, e sprzeciwilicie si tym draniom. - Moe wraz z innymi pracownikami Wektora zrobicie to samo? - spytaem. - Moskwa jest tak daleko - rozemia si. A przecie tutaj chodzi o polityk. To nie ma nic wsplnego z nami, absolutnie nic.

668/905

Rankiem trzeciego dnia kryzysu, 21 sierpnia, obudzi mnie telefon od mczyzny, ktry przedstawi si jako oficer dyurny moskiewskiego okrgu wojskowego. - Czy to pukownik Kanjatan Alibekow? spyta. - Tak. Mczyzna odchrzkn. - Dzwoni, aby poinformowa was,<e, zostalicie aresztowani - powiedzia. Lena spaa gbokim snem. - Dlaczego? - spytaem. - Genera okrgu moskiewskiego ogosi, e wszyscy oficerowie, ktrzy nie wypeniaj swych obowizkw, zostan poddani prewencyjnemu trzydziestodniowe-mu aresztowi - wyjani tonem, ktry wiadczy, e czyta z kartki.

669/905

Poprzedniego dnia w tumie pracownikw Biomaszu byo wielu wojskowych. Najwidoczniej ktry z nich uzna za swj obowizek donie wadzom o moim przemwieniu (nie miaem wtpliwoci, e informator wraz z innymi gosowa za deklaracj). Przed czterdziestu laty, a nawet przed dwudziestu, nie byoby takiego telefonu - po prostu kto zaczby wali w drzwi o trzeciej nad ranem. Czasy si zmieniy. - Dzikuj za informacj - powiedziaem. - Nie ma za co - odpar grzecznie mj rozmwca. Nie wierzyem, e grozi mi jakie niebezpieczestwo. Mina noc, szturm na Biay Dom, czego wszyscy tak si obawiali, jednak nie nastpi. Parlament Jel-cyna,

670/905

otoczony czogami pukw, ktre opowiedziay si po stronie rzdu Rosji, przetrwa. - Kto to by? - spytaa Lena. Powiedziaem jej. A usiada na ku. - Prosz ci, bd ostrony. Mamy troje dzieci. Kiedy wyszedem na dwr, byo szaro i myo. Nie pojechaem do Biomaszu. Sawa, ktry nalega, e bdzie mi towarzyszy jako nieoficjalny ochroniarz, zawiz mnie pod Biay Dom. Nieprzebrany tum by niespokojny. Pomimo cenzury wszyscy mieli jakie szcztkowe informacje, ktrymi dzielili si z innymi. Poprzedniej nocy na jednym z miejskich bulwarw pod gsienicami czogw zgino trzech modych ludzi. By to wypadek: zaoga czogu, skadajca si z

671/905

rwnie modych ludzi jak ofiary, wpaSandakczow zatelefonowa z laboratorium na Syberii, dokd dotary wieci o naszej deklaracji. - Dobra robota, Kanjatanie - rzek. Ciesz si, e sprzeciwilicie si tym draniom. - Moe wraz z innymi pracownikami Wektora zrobicie to samo? - spytaem. - Moskwa jest tak daleko - rozemia si. A przecie tutaj chodzi o polityk. To nie ma nic wsplnego z nami, absolutnie nic. Rankiem trzeciego dnia kryzysu, 21 sierpnia, obudzi mnie telefon od mczyzny, ktry przedstawi si jako oficer dyurny moskiewskiego okrgu wojskowego. - Czy to pukownik Kanjatan Alibekow? spyta. - Tak.

672/905

Mczyzna odchrzkn. - Dzwoni, aby poinformowa was, e zostalicie aresztowani - powiedzia. Lena spaa gbokim snem. - Dlaczego? - spytaem. - Genera okrgu moskiewskiego ogosi, e wszyscy oficerowie, ktrzy nie wypeniaj swych obowizkw, zostan poddani prewencyjnemu trzydziestodniowe-mu aresztowi - wyjani tonem, ktry wiadczy, e czyta z kartki. Poprzedniego dnia w tumie pracownikw Biomaszu byo wielu wojskowych. Najwidoczniej ktry z nich uzna za swj obowizek donie wadzom o moim przemwieniu (nie miaem wtpliwoci, e informator wraz z innymi gosowa za deklaracj).

673/905

Przed czterdziestu laty, a nawet przed dwudziestu, nie byoby takiego telefonu - po prostu kto zaczby wali w drzwi o trzeciej nad ranem. Czasy si zmieniy. - Dzikuj za informacj - powiedziaem. - Nie ma za co - odpar grzecznie mj rozmwca. Nie wierzyem, e grozi mi jakie niebezpieczestwo. Mina noc, szturm na Biay Dom, czego wszyscy tak si obawiali, jednak nie nastpi. Parlament Jel-cyna, otoczony czogami pukw, ktre opowiedziay si po stronie rzdu Rosji, przetrwa. - Kto to by? - spytaa Lena. Powiedziaem jej. A usiada na ku. - Prosz ci, bd ostrony. Mamy troje dzieci.

674/905

Kiedy wyszedem na dwr, byo szaro i myo. Nie pojechaem do Biomaszu. Sawa, ktry nalega, e bdzie mi towarzyszy jako nieoficjalny ochroniarz, zawiz mnie pod Biay Dom. Nieprzebrany tum by niespokojny. Pomimo cenzury wszyscy mieli jakie szcztkowe informacje, ktrymi dzielili si z innymi. Poprzedniej nocy na jednym z miejskich bulwarw pod gsienicami czogw zgino trzech modych ludzi. By to wypadek: zaoga czogu, skadajca si z rwnie modych ludzi jak ofiary, wpada w panik, widzc, e zostaa otoczona przez gniewny tum. Radioodbiorniki demonstrantw nastawione byy na Woln Europ oraz Echo Moskwy, pirack radiostacj, ktra nadawaa niekoczce si

675/905

przemwienia wygaszane w Biaym Domu przez deputowanych i zwolennikw Jelcyna. Czogi zatrzymay si na mocie widocznym z Biaego Domu. Biwakoway tam setki ludzi. Modzi onierze, gwnie poborowi, pozdejmowali hemy i flirtowali z dziewczynami z tumu. Pucz upada na naszych oczach. Po poudniu Jelcyn ogosi, e czonkowie komitetu s w drodze na lotnisko Wnukowo na poudniu Moskwy. Tum zacz wydawa okrzyki zachwytu. - Aresztujmy ich! - zawoa kto. Tymczasem spiskowcy w rzeczywistoci pospiesznie udali si na Krym, gdzie przez trzy dni przetrzymywali Gorbaczowa wraz z rodzin. Musieli teraz tumaczy si z motyww swego postpowania przed

676/905

czowiekiem, ktrego zdradzili. Drugi odrzutowiec z emisariuszem Jelcyna, wiceprezydentem Aleksandrem Ruc-kojem, wystartowa zaraz po pierwszym, aby sprowadzi prezydenta do Moskwy. Obie maszyny wyldoway na Krymie niemal rwnoczenie. Gorbaczow odmwi spotkania z wysannikami Kremla i powrci z Ruckojem. Kriuczkow lecia z powrotem jako jeniec, siedzc w tyle samolotu. W jaki czas pniej tej samej nocy prezydent Zwizku Radzieckiego stan na pycie moskiewskiego lotniska Wnukowo, wraz z on Rais. Gorbaczow niepewnie podnis rk w powitalnym gecie, a nastpnie wsiad do limuzyny, ktra zawioza go na Kreml. Pucz dobieg koca.

677/905

Podobnie jak tysice moskwian, ja take po powrocie do domu po raz pierwszy od trzech dni spaem spokojnie i gboko. Tamtej nocy Borys Pugo, kiedy policja stana u jego drzwi, popeni samobjstwo, strzelajc do siebie ze subowego pistoletu. Nastpnego ranka poszedem do Kalinina. Wsta i poda mi rk. Potrzsnem ni. - Moemy teraz wszyscy si odpry powiedzia. Spytaem, co w obecnej sytuacji zamierza zrobi z Urakowem. Kalinin wyglda na zmieszanego, kiedy przekona si, e wiem o wsparciu dla puezystw, jakiego udzieli Obolesk. Oczy niemal wyszy mu z orbit, kiedy dodaem, e aby odpokutowa za tak haniebne zachowanie, Urakow powinien popeni samobjstwo.

678/905

Kalinin o may wos nie wybuchn miechem. - Kanjatanie - powiedzia protekcjonalnym tonem - nie uwaacie, e to do drastyczne rozwizanie? - No c - odparem - w kadym razie moglibycie zada od niego rezygnacji. - Pomyl o tym - rzek Kalinin i odwrci si. W dwa dni pniej marszaek Siergiej Achromiejew, byy szef sztabu Armii Radzieckiej i zdecydowany zwolennik puezystw, powiesi si w swoim gabinecie. Ju w kilka dni po upadku puczu stao si oczywiste, e Gorbaczow jest zbyt saby, aby mg cieszy si dawn wadz. Poniewa w pierwszych godzinach po powrocie z Krymu odrzuci propozycj potpienia partii

679/905

komunistycznej, Jelcyn zmusi go do poniajcego, publicznego odrzucenia ideologii, ktra stanowia fundament jego politycznej kariery. 25 sierpnia zoy rezygnacj ze stanowiska pierwszego sekrtarza KC KPZR. Wkrtce potem otrzymaem pilny telefon od Kalinina. - Kanjatanie, musicie niezwocznie uda si do Komitetu Centralnego - powiedzia. Chc, abymy pomogli im zbada dokumenty. - Dlaczego akurat ja? - spytaem. Kalinin przyj postaw defensywn. - S tam rzeczy, ktre wiele osb mogyby postawi w niezrcznej sytuacji - powiedzia. - Wy rozumiecie, o co chodzi. Odmwiem. Ostatecznie Kalinin sam musia si pofatygowa na Kreml.

680/905

W cigu nastpnego tygodnia w gwnej siedzibie Komitetu Centralnego zniszczono i spalono tysice partyjnych dokumentw. Biurokraci wpadli w panik i z pewnoci spaliliby wszystko, gdyby nie obawiali si, e widok dymu podsyci nastroje demonstrantw otaczajcych gmach komitetu. Tum zdoa ju obali stojcy przed siedzib KGB na ubiance pomnik Feliksa Dzieryskie-go, zaoyciela radzieckiej tajnej policji. Dowiedziaem si pniej, e wrd zniszczonych dokumentw byy niezliczone dowody wiadczce o powizaniach Komitetu Centralnego z KGB oraz najbardziej tajnymi programami broni biologicznych, takimi jak Ognisko czy Flet. Byo to dla mnie rdem natchnienia.

681/905

W Biomaszu poprosiem szefw departamentw o otwarcie sejfw i zniszczenie wszystkich dokumentw zawierajcych instrukcje i opisy procedur wytwarzania broni biologicznych. Kierownicy wykonali moje polecenie. Sdziem, e przynajmniej czci programu nie da si odtworzy. Myliem si jednak. Kopie wszystkich spalonych przez nas dokumentw znajdoway si na ulicy Samokatnej. O ile wiem, le tam do dzisiaj.

Forteca Ameryka

Fort Detrick

Frederick, Maryland, grudzie 1991 Na pocztku grudnia 1991 roku pukownik Charles Bailey, zastpca dowdcy Instytutu Badawczego Chorb Zakanych armii amerykaskiej (USAMRIID) w Fort Detrick w Maryland, zwoa dowdcw najwyszego szczebla na tajne wiczenia i podzieli ich na dwie grupy. wiczenia polegay na tym, e jedna grupa miaa udawa radzieck delegacj, a druga odpowiada na jej pytania. - Jako Rosjanie bdziecie odnosili si sceptycznie do wszystkiego, co usyszycie tumaczy Bailey czonkom pierwszej grupy. -

684/905

Jestecie przekonani, e ukrywamy rozbudowany program broni biologicznych. Zwracajc si do drugiej grupy, rzek: - Wasze odpowiedzi musz brzmie wiarygodnie. Ju za dwa tygodnie radziecka delegacja rozpocz miaa inspekcj amerykaskich obiektw, w ktrych prowadzono prace badawcze z zakresu biologii. Wszystko, co miao jakikolwiek zwizek z wizyt, zostao utajnione. Jedynie wsk grup pracownikw USAMRIID - wyszych oficerw, ktrzy mieli gociom towarzyszy - poinformowano o radzieckiej misji. Przedstawicieli prasy nie dopuszczono. Urzd sekretarza obrony, organizujcy przyjazd, zarzdzi cakowit blokad informacyjn.

685/905

Kiedy nazwiska radzieckich delegatw po raz pierwszy wysano do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, nie byo mnie na licie. Kalinin byt przeciwny mojemu wyjazdowi. Zdawaem sobie spraw, e moje postpowanie w czasie puczu uczynio mnie postaci niepopularn na Samokatnej, ale i tak byem tym zirytowany. Niewielu pracownikw Biopreparatu posiadao lepsze kwalifikacje, eby wykry lady wiadczce o prowadzeniu bada nad zaczepn broni biologiczn. Wiedziaem, na jak wiele sposobw program taki mona ukry - przecie od 1988 roku sam si tym zajmowaem. - Sdziem, e nie jestecie ju tym zainteresowani - wyjani figlarnie Ka-linin. Jednak kiedy przypomniaem mu, jak wbrew woli odgrywaem rol gospodarza

686/905

wobec cudzoziemskiej delegacji, niechtnie przysta na umieszczenie mnie na licie kandydatw rezerwowych. Tote kiedy Oleg Ignatiew z Komisji Woj-skowo-Przemysowej z powodu pilnych obowizkw w Moskwie zrezygnowa z wyjazdu, znalazem si wrd delegatw jako najwyszy stopniem przedstawiciel Biopreparatu. Nasza grupa skadaa si z trzynastu osb - mniej wicej tyle samo liczya styczniowa brytyjsko-amerykaska delegacja. Stanowilimy dziwaczn mieszanin naukowcw, oficerw, dyplomatw i szpiegw. Pukownik Nikifor Wasilijew z XV Zarzdu dowodzi siedmioosobowym zespoem wojskowych, w ktrym znalaz si oficer Departamentu Kontroli Zbroje z Ministerstwa Obrony oraz tumacz. Co najmniej jeden z

687/905

czonkw zespou wojskowego pracowa dla radzieckiego wywiadu, o czym wiem std, e sam si do tego przyzna. Pukownik GRU poleci nam odpowiada - gdyby Amerykanie o to pytali - e jest przedstawicielem Ministerstwa Zdrowia. Grupa reprezentantw Biopreparatu bya mniejsza. Towarzyszy mi Grigorij Szczerbakow, szef zarzdu naukowego, Lew Sandakczow z Wektora oraz genera Nikoaj Urakow z Oboleska. Obecno Urakowa stawiaa nas obu w niezrcznej sytuacji. Od czasu kiedy opowiedziaem si za jego samobjstwem, dokada wszelkich stara, aby mnie ignorowa. Ministerstwo Spraw Zagranicznych przysao tylko dwch przedstawicieli.

688/905

Misja interesowaa mnie nie tylko dlatego, e byem ciekaw osigni naszych rywali. Nie lekcewayem ju amerykaskich bada nad broni biologiczn. Na kilka tygodni przed wyjazdem wszyscy czonkowie naszej delegacji zostali wezwani na nadzwyczajne spotkanie w Kwaterze Gwnej Armii Radzieckiej. Na duym stole leay zdjcia satelitarrfe*Stanw Zjednoczonych. Wysoki oficer GRU z drewnian paeczk w doni poinformowa nas o obiektach, ktre mielimy zobaczy. Byy to: kwatera gwna USAMRIID w Fort Detrick, poligon dowiadczalny Dugway w pobliu Salt Lak City w Utah, arsena Pine Bluff w Arkansas i Salt Center w Swiftwater w Pensylwanii.

689/905

Przygldalimy si mapom, a oficer wskazywa na podejrzane obiekty. W kwaterze gwnej USAMRIID znajdowa si duy, owalny budynek, przypominajcy nasze komory testowe. W Pine Bluff na zdjciach widoczne byy dowody przemieszczania pojemnikw z broni. Byem zdumiony. Dlaczego wczeniej nas o tym nie poinformowano? Pomylaem, e widocznie kto w kocu zdecydowa si na ofensywn operacj wywiadowcz. Nie aowaem, e tak zdecydowanie opowiadaem si za zakoczeniem naszych bada, jednak zaczem si zastanawia, czy wysiki Kainina, zmierzajce do zachowania produkcyjnej gotowoci naszych obiektw, przypadkiem nie byy uzasadnione.

690/905

Przed nami stao trudne zadanie - zinterpretowa to, co zobaczymy. Obiecalimy nie zabiera specjalistycznegp sprztu; z rozbawieniem pomylaem o awanturze, jak wywoaa latarka Chrisa Davisa. Jednak sowa, jakie Kalinin wypowiedzia na kilka dni przed wyjazdem, wzbudziy we mnie niepokj. - Bez wzgldu na to, co zobaczycie - powiedzia Szczerbakowowi, ktry pniej mi to powtrzy - wracajcie z dowodami, e Amerykanie produkuj bro. W Waszyngtonie wyldowalimy w rod wieczorem, 11 grudnia 1991 roku. Kiedy rozpakowywalimy walizki w ambasadzie radzieckiej, dotara do nas wiadomo, e nasza ojczyzna przestaa istnie.

691/905

Amerykaska telewizja donosia, e na podstawie umowy zawartej przed kilkunastoma dniami przez przywdcw Rosji, Biaorusi i Ukrainy powstaa Wsplnota Niepodlegych Pastw, obecnie ratyfikowana przez parlamenty poszczeglnych republik, tym samym likwidujc Zwizek Radziecki. - To okropne - powiedzia GrigorijJBierdiennikow, nasz opiekun z ramienia Ministerstwa Spraw Zagranicznych (pniejszy wiceminister spraw zagranicznych Rosji). - Owszem - przyznaem mu racj. - Teraz nie ma ju miejsca dla Gorbaczowa. Bierdiennikow potrzsn gow. - Nie rozumiecie - powiedzia. - Posiadamy paszporty nieistniejcego kraju.

692/905

Amerykanie prawdopodobnie odel nas z powrotem. Tymczasem nasi gospodarze* byli albo zbyt grzeczni, albo zbyt ostroni, eby podczas porannego spotkania porusza t kwesti. Duym autokarem ruszylimy przez zamglony wiejski krajobraz Maryland. Przez okno widziaem tylko niezrozumiale znaki na autostradzie i rzek mkncych samochodw. Kiedy dojechalimy do Fort Detrick, rozluniem si. Miejsce to wygldao bardzo znajomo. Na terenie o powierzchni osiemdziesiciu hektarw, na dawnym zapleczu lotniska Gwardii Narodowej, znajdowa si szereg ceglanych i betonowych budynkw. Na zewntrznych elewacjach niektrych budowli

693/905

widoczne byy rury; wiea nad jednym z dachw wiadczya, e w rodku prawdopodobnie mieci si ciepownia. Usytuowanie budynkw przypominao farmaceutyczny zakad produkcyjny. Skrcilimy z ruchliwej autostrady, wzdu ktrej sta rzd stacji benzynowych i barw szybkiej obsugi, i podjechalimy do gwnej bramy. Wartownik wpuci nas do rodka. Po drugiej stronie drogi dostrzegem lecznic dla zwierzt. Pukownik Ron Williams, dowdca Fort Detrick, wygosi powitalne przemwienie i odda gos Charlesowi Baileyowi. Jako zastpca dowdcy USAMRIID Bailey by moim amerykaskim odpowiednikiem. By czowiekiem spokojnym, o rudoblond wosach i akcencie zdradzajcym, e pochodzi z Oklahomy. Uwaa si raczej za

694/905

naukowca ni za oficera. Mielimy wiele wsplnego, cho kiedy stanlimy naprzeciw siebie w Fort Detrick, aden z nas nie zdawa sobie z tego sprawy. Po kilku latach zostalimy kolegami w pewnej firmie w Wirginii, zajmujcej si biotechnologi. W pierwszej chwili poczuem si bardzo nieswojo: bezustannie si do mnie umiecha. Znacznie pniej Bailey zwierzy mi si, i moj marsow min zinterpretowa jako dowd, e byem szpiegiem. Ja natomiast sdziem, e okazuje mi lekcewaenie. Im bardziej si umiecha, tym bardziej miaem si na bacznoci. Amerykanie pokazali nam map obiektu i poprosili, abymy sami wskazali, ktre budynki chcielibymy zobaczy. Odbylimy

695/905

pospieszn narad. Nasz wybr pad na due laboratorium. Technicy w biaych kitlach tumaczyli, e pracuj nad odtrutkami toksyn wytwarzanych przez pewne zwierzta i skorupiaki. Byli przyjani i otwarci - nazbyt, jak na mj gust - i na pytania odpowiadali z tak atwoci, e zaczem si zastanawia, czy nasza misja ma szans powodzenia. Pniej powiedziaem czonkom naszej delegacji, e powinnimy przyj bardziej agresywn taktyk. Kiedy znowu znalelimy si w autokarze, pukownik Wasilijew wyj map i skin na jednego z naszych gospodarzy. - Co to za budynek? - spyta, wskazujc na kolist konstrukcj w rogu kompleksu. W Moskwie powiedziano nam, e miecia si tam komora testowa.

696/905

Amerykanin sprawia wraenie zakopotanego. Z map w doni podszed do innego czonka zespou. - Tam nic nie ma - odpar tamten. Umiechnem si do siebie. Czyby mieli nas za idiotw? Nalegalimy, aby zawieziono nas do nieistniejcego budynku. Po dwudziestu minutach autokar zatrzyma si przed wysok budowl, przypominajc odwrcony roek do lodw. Wrota przy podjedzie byy otwarte, wewntrz ujrzelimy stos szarego proszku. Poprosilimy tumacza, eby spyta Baileya, co to jest. Wrci z umiechem na twarzy. - Mwi, e to sl. - Sl? - Tak. Posypuj tym w zimie drogi.

697/905

Wasilijew mia wtpliwoci. Podszed do usypiska, wsadzi palec, a potem woy go do ust. - No i co? Wyglda na zakopotanego. - To rzeczywicie sl - powiedzia. Obejrzelimy take inne laboratorium; powiedziano nam, e opracowuje si w nim szczepionki przeciwko takim czynnikom chorobotwrczym jak wglik. Niedue rozmiary obiektu wiadczyy, e z pewnoci nie mona byo tutaj prowadzi produkcji na skal przemysow. Amerykanie mieli tylko dwch specjalistw od wglika, my - dwa tysice. W innym budynku jeden z czonkw naszej ekipy pod wpywem impulsu zama protok. Bez ostrzeenia wspi si na st i

698/905

ku przeraeniu naszych gospodarzy zacz rozbiera podwieszany sufit. Znajdowalimy si na pierwszym pitrze dwupitrowego budynku. Nad sufitem z pewnoci nie byo niczego niezwykego. Amerykanie dali si zaskoczy. Po tym incydencie umiech na twarzy Baileya wyranie przygas. Nasze podejrzenia nie byy cakowicie nieuzasadnione. Wprawdzie nie mielimy jasnego wyobraenia o stadium, w jakim znajduj si prace Amerykanw nad broni biologiczn, wiedzielimy jednak, do czego s zdolni. Waciwie wiedzielimy znacznie wicej, ni nasi gospodarze mogli podejrzewa. Kiedy pniej, jaki czas po mojej ucieczce do USA, pracowaem nad histori tajnych bada prowadzonych w Zwizku

699/905

Radzieckim i Ameryce, ze zdumieniem spostrzegem niebywa zbieno wysikw naukowcw w latach 1945-1969. Najwyej w odstpie roku w obydwu krajach badano te same czynniki chorobotwrcze i te same rodzaje aerozoli. Bili Patrick, ktry a do 1969 roku sprawowa piecz nad opracowywaniem broni biologicznych w Fort Detrick, byl moim partnerem przy spisywaniu tej rwnolegej historii bada. Szedziesicioletni wwczas Patrick by jednym z nielicznych Amerykanw, ktrzy w peni rozumieli technologi produkcji broni biologicznych. Znakomity mikrobiolog, wyrniajcy si poczuciem humoru, by autorem przeomowych prac nad broni opart na dumie i tularemii, ktre do dzi pozostaj utajnione w

700/905

rzdowych archiwach. Patrick naley obecnie do najznakomitszych amerykaskich ekspertw od obrony biologicznej. Patrick take dostrzeg t paralel. - Kiedy nad czym pracowalimy, wy robilicie to zaraz po nas - powiedzia mi. To doprawdy zadziwiajce, e dwa tak odlege pastwa przeszy t sam drog rozwoju. Osobliwe podobiestwo pomidzy naszymi programami mogo jednak by czym wicej ni tylko zbiegiem okolicznoci. Pawe Sudopatow, byy genera NKWD, bezwiednie dostarczy w tej kwestii wskazwek w swych wspomnieniach, ktre ukazay si w 1996 roku. Sudopatow niemal jawnie przyznawa, e wyniki amerykaskich bada nad broni biologiczn w latach

701/905

czterdziestych i pidziesitych regularnie trafiay do Moskwy. Raporty przekazywano Laboratorium X, ktre autor opisa jako instytut kierowany przez jednego z czoowych czonkw Akademii Nauk ZSRR. Laboratorium X od razu rozpoznaem jako Laboratorium 12, jednostk prowadzon przez I Zarzd Gwny KGB, gdzie przez tak wiele lat mj przyjaciel Walerij Butuzow pracowa nad broni suc do przeprowadzania niewy-krywalnych zamachw. Jeli informacje takie zdobywao KGB, to najprawdopodobniej przekazywano je rwnie do naszego programu, zwaszcza odkd po wojnie kontrol nad badaniem broni biologicznych KGB przekazao armii. Wiele informacji uzyskiwalimy dziki artykuom zamieszczanym w amerykaskiej i

702/905

europejskiej prasie naukowej. Jednak amerykaskie dane, nad ktrymi szczepami pracowa, jakie stosowa poywki oraz jakiego rodzaju aerozole produkowa, naleay do materiaw tajnych. W amerykaskim programie musia by zatem co najmniej jeden informator, a najprawdopodobniej kilku. Pa-trick powiedzia mi, e w owych czasach nikomu nawet nie przyszo do gowy, by ktry z czonkw zespou laboratorium mg by szpiegiem. Przyzna jednak, e dowody s bezsporne. Dla Stanw Zjednoczonych bro biologiczna bya czym zupenie nowym. Wielka Brytania i Kanada rozpoczy badania nad rodkami biologicznymi i metodami ich przenoszenia ju w 1940 roku. Natomiast prezydent Franklin D. Roosevelt powoa

703/905

program badawczy dopiero pitnacie miesicy po przystpieniu Ameryki do drugiej wojny wiatowej, w marcu 1943 roku. Wedug informacji, jakich udzieli mi Patrick, Amerykanie nie mieli pojcia o istnieniu ambitnego programu broni biologicznych, jaki rozpoczlimy w latach dwudziestych. By moe niewiedza Waszyngtonu wywoana bya brakiem zainteresowania. Amerykanie sceptycznie oceniali warto broni biologicznych i do dzi taki stosunek cechuje ich politykw. W 1941 roku, jeszcze przed atakiem na Pearl Harbor, sekretarz wojny Henry Stimson zwrci si do doktora Franka Jewetta, przewodniczcego Narodowej Akademii Nauk, o powoanie roboczego zespou do zbadania moliwoci prowadzenia wojny

704/905

biologicznej. Raport nie przekona Stimsona. Wojna biologiczna to brudna sprawa - napisa w 1942 roku do Roosevelta. Stwierdzajc, e militarne korzyci wynikajce ze stosowania zarazkw s dyskusyjne, Stimson przyznawa, e kada droga, ktra da przewag narodowi prowadzcemu wojn, zostanie przeze wykorzystana. Amerykanie nie byli w peni przekonani, dopki brytyjscy i kanadyjscy sojusznicy nie zauwayli, e Niemcy podczas pierwszej wojny wiatowej prawdopodobnie zarazili nosacizn oddziay rumuskiej kawalerii, a obecnie dysponowali znacznie potniejszym biologicznym arsenaem. Kanadyjczycy przeksztacili stacj dowiadczaln w Suffield w prowincji Alberta na poligon dowiadczalny, na ktrym

705/905

przeprowadzano badania nad wglikiem. W pomdniowej Anglii stary poligon dowiadczalny w Porton Down, na ktrym w przeszoci testowano bro chemiczn, wykorzystywano w tym samym celu. W Ameryce powstaa tajna jednostka War Research Service, prowadzca badania nad broni biologiczn we wsppracy ze swymi brytyjskimi i kanadyjskimi odpowiednikami. Jej dyrektorem zosta George W. Merck, przewodniczcy Merck & Co. Inc., czoowej amerykaskiej firmy farmaceutycznej. Pod jego przywdztwem jednostka wkrtce staa si najwaniejsz placwk badawcz aliantw. Z uniwersyteckich wykadowcw i pracownikw firm prywatnych Merck stworzy zesp naukowcw, ktrzy mieli okreli

706/905

lokalizacj zakadw zajmujcych si badaniami, produkcj i testami. Ostatecznie wybr pad na cztery miejsca: 810 hektarw na Horn Island w pobliu Pascagoula w Missisipi; poligon dowiadczalny broni chemicznych Dugway, pooony na pustyni w Utah; kompleks o powierzchni 2470 hektarw w Terra Haute w Indianie, gdzie produkuje si amunicj, oraz dawne obiekty Gwardii Narodowej w Frederick w Maryland. Obiekt w Maryland, nazwany Camp Detrick, mia by gwnym amerykaskim orodkiem opracowywania broni biologicznych. Jego tajemnic strzeono rwnie pilnie jak Los Alamos, gdzie naukowcy pracowali nad projektem Manhattan, czyli bomb atomow. W Camp Detrick w czasie wojny ponad tysic siedemset osb prowadzio badania

707/905

nad nosacizn, bruceloz, choler, dyzenteri, dum i tyfusem. Najwikszym przedsiwziciem bya bro oparta na wgliku. Naukowcy wybudowali pilotaowy zakad jego produkcji, wyposaony w zbiorniki o pojemnoci niemal czterdziestu tysicy litrw. Odnieli tak wielki sukces, e we wrzeniu 1944 roku Wielka Brytania zoya zamwienie na piset tysicy bomb z wglikiem. Bro opracowana przez Amerykanw nie zostaa uyta w drugiej wojnie wiatowej. Nie sprawdziy si rwnie obawy, e Niemcy stosowa bd bro biologiczn w pociskach V-2, spadajcych na angielskie miasta, albo e wykorzystaj j do odparcia inwazji aliantw. Po zakoczeniu dziaa wojennych w Europie prezydent Truman na krtko

708/905

zainteresowa si rodkami do niszczenia upraw oraz amunicj umiercajc ludzi za jomoc czynnikw biologicznych - miaa by to alternatywa wobec uycia bomby atomowej przeciwko Japonii. Po zwyciskiej wojnie Amerykanom zosta pokany niewykorzystany arsena, olbrzymia technologiczna baza badawcza oraz sie tajnych obiektw rywalizujcych pomidzy sob w ramach sektora jdrowego. Niektre z nich zlikwidowano, jednak rewelacje dotyczce japoskiej jednostki 731 pooyy kres powanym dyskusjom na temat zamknicia programu. Podobnie jak my, Amerykanie ze zdobytych dokumentw i od jecw wojennych dowiedzieli si o stosowamu przez Japoczykw zarazkw w celach bojowych. Z

709/905

Camp Detrick wysano do Japonii naukowcw, eby przesuchali dowdcw jednostki 731, ktrzy zdradzili szczegy programu, unikajc w zamian odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne. Ich raporty przekonay Waszyngton, e bro biologiczn mona produkowa w wikszych ilociach, a jej skuteczno znacznie przewysza dotychczasowe wyobraenia Amerykanw. Brytyjczycy doszli do podobnych wnioskw i zdecydowali si rozszerzy dziaalno istniejcej jednostki badawczej w Porton Down oraz poligonu dowiadczalnego na szkockiej wyspie Gruinard. Pozbywszy si pocztkowego sceptycyzmu, Amerykanie wdroyli skomplikowany program rozwoju broni biologicznych, ktry istnia przez ponad dwadziecia

710/905

lat i w nie mniejszym stopniu przyspieszy wycig zbroje ni powszechnie znany jego atomowy odpowiednik. Poczwszy od 1951 roku, w Camp Detrick i innych obiektach opracowywano rodki, ktre miay niszczy uprawy pszenicy w Zwizku Radzieckim oraz ryu w komunistycznych Chinach. Patogeny przechowywano w zbrojowni Edgewood w Maryland, a take w arsenale Rocky Mountain w pobliu Denver, gdzie jednoczenie wytwarzano pluton do gowic atomowych. Amerykascy specjalici od broni biologicznych prowadzili badania nad mierciononymi patogenami, takimi jak tularemia, wirus wenezuelskiego koskiego zapalenia mzgu, oraz nad toksyn gronkowca, powodujc cikie zatrucia. Aerozole

711/905

badano na zwierztach na Desert Island na Oceanie Spokojnym i na poligonie dowiadczalnym Dugway w Utah. Kocowe eksperymenty, podobnie jak my, przeprowadzali w miastach, stosujc bro symulowan. Testy na ludziach przeprowadzono w 1955 roku na grupie modych czonkw Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego, ktrzy wybrali takie rozwizanie jako alternatyw wobec suby wojskowej. Ochotnikw zaraono gorczk Q, ktra nie jest chorob mierteln i mona j leczy antybiotykami. Eksperyment ten nosi nazw Project Whitecoat albo Operacja CD-22. Pod koniec lat szedziesitych prowadzono badania nad dwudziestoma dwoma mikroorganizmami, planowano take prace nad wykorzystaniem w broniach

712/905

biologicznych wirusw wywoujcych gorczki krwotoczne, takie jak midzy innymi wirus Machupo, oraz kenijsk gorczk z rejonu Wielkich Roww Afrykaskich. W Fort Detrick naukowcy badali moliwoci, jakie otwieraa przed nimi inynieria genetyczna, kiedy program zosta niespodziewanie wstrzymany. Dwadziecia pi lat od opowiedzenia si prezydenckich doradcw za rozpoczciem eksperymentw nad programem broni biologicznych zesp ekspertw Nixona zdecydowa o jego zakoczeniu. Wtpliwoci Amerykanw co do celowoci prac nad broni biologiczn nigdy nie zostay w peni rozwiane. Pod koniec lat szedziesitych spoeczne protesty przeciwko produkcji broni biologicznych i

713/905

chemicznych poczyy si z demonstracjami przeciwko wojnie w Wietnamie. Fort Detrick oraz inne obiekty bezustannie pikietowano. Nixon, przekonany przez doradcw, e wojna biologiczna jest mao przydatna, 25 listopada 1969 roku podj decyzj, ktra zapowiadaa, e odtd amerykaskie badania dotyczy bd jedynie kwestii obronnych, takich jak opracowywanie szczepionek i biobezpieczestwo. Nie wierzylimy Nixonowi. Cho olbrzymie zapasy amerykaskich broni biologicznych zostay zniszczone, a dwa tysice dwustu naukowcw i technikw stracio prac, sdzilimy, e Amerykaittg postanowili lepiej ukry swoje tajemnice. Nixon przekaza wikszo obiektw Fort Detrick Narodowemu Instytutowi Chorb

714/905

Nowotworowych; miano tam prowadzi badania nad rakiem. Wedle sw Nkona stanowio to dowd, e Stany Zjednoczone potrafi przekuwa miecze na lemiesze. Zaobserwowalimy jednak take, e w Fort Detrick rozpocza dziaalno niewielka jednostka medyczna, Instytut Badawczy Chorb Zakanych amerykaskiej armii (USAMRIID), rzekomo zajmujca si bioobron, ktra szybko rozbudowywaa si i rosa w si. Pojawili si w niej specjalici od bioobrony, tacy jak Bili Patrick. Nawet jeli nasz wywiad mia trudnoci z dostarczeniem konkretnych dowodw na prace nad-broni zaczepn, nie mielimy wtpliwoci, e badania w tym kierunku s kontynuowane. Informacje prasowe oraz zapisy przesucha w Kongresie wskazyway, e

715/905

podobn opini wyraao wielu wpywowych Amerykanw. Tym bardziej umacniao nas to w przekonaniu, e USAMRIID, podobnie jak Biopreparat, ukrywa przed wiatem rzeczywisty cel swego istnienia. Niektrzy amerykascy eksperci oskarali CIA - od 1952 roku posiadaa ona tajn jednostk w Fort Detrick, zajmujc si paramilitarnymi zastosowaniami broni biologicznych - o kontynuowanie bada nad broni ofensywn. CIA naturalnie wszystkiemu zaprzeczaa, my jednak zdawalimy sobie spraw, ile warte s owiadczenia agencji wywiadowczej. W pierwszych dniach pobytu w Ameryce mielimy poczucie, e dotarcie do prawdy wymaga bdzie od nas niebywaej pomysowoci.

716/905

Do Salt Lake^City w Utah polecielimy samolotem, oddanym do naszej dyspozycji przez urzd wiceprezydenta Dana Quaylea. Widzc wykwintne menu i niekoczce si zapasy alkoholu, z gorycz pomylaem o zeszorocznej nieudanej podry na Syberi. Opuszczajc lotnisko, z podziwem przygldaem si rwnym jak st autostradom, dobrze zaopatrzonym sklepom i luksusowym domom przecitnych Amerykanw. Mylami tymi nie dzieliem si jednak z pozostaymi czonkami delegacji. Sandakczow bywa ju w Stanach Zjednoczonych i z pewnoci wymiaby moj naiwno. Z Urakowem nie byo sensu dzieli si wraeniami z podry, a towarzysze z Ministerstwa Obrony byli zjjyt pochonici

717/905

obmylaniem strategii naszej misji, eby mie czas na zwiedzanie? Pukownik Frank Cox, dowdca Dugway, powita nas na terenie poligonu oddalonego o 130 kilometrw od stolicy Utah. Z rozbrajajc szczeroci zaznajomi nas z histori prb broni chemicznych i biologicznych, jakie przeprowadzano na powstaym w 1942 roku poligonie. Pukownik twierdzi, e od 1969 roku nie testowano ani nie opracowywano tutaj nowych broni biologicznych. Na tysicach hektarw pustynnych terenw znajdowao si ponad szeset budynkw. Dugway stanowio znacznie wilcsze wyzwanie ni Fort Detrick. Najpierw znalelimy si w duym kompleksie zwanym Laboratorium Nauk Biologicznych, skadajcym si z dziesiciu

718/905

budynkw wzniesionych pord kaktusw i ostw. Surowo krajobrazu od razu wzbudzia moje podejrzenia. Konfiguracja budynkw przypominaa nasz kompleks w Stepnogorsku. Byy tam obiekty do dezynfekcji sprztu i pojazdw wykorzystywanych do transportu zwierzt. Gdzieniegdzie dostrzegem niedue pomieszczenia przypominajce nasze korytarze sanitarne, gdzie przebieralimy si w kombinezony ochronne. Najwikszy budynek sprawia wraenie, jakby testowano w nim bro; pobliskie budowle wyrniay si bardzo grubymi cianami i dachami o aurowej konstrukcji - nieomylny znak, e przechowywano w nich materiay wybuchowe. W innych budynkach dostrzeglimy sprzt podobny do tego,

719/905

jakiego sami uywalimy, przeprowadzajc autopsj zwierzt. Nie ujrzelimy jednak ani zwierzt, ani klatek - adnego ladu prowadzenia bada nad eksperymentaln broni zaczepn. W wielu budynkach drzwi byy zardzewiae, niektre stay otworem. W innych ze cian odpadaa farba. Kilkunastu technikw pracujcych w kompleksie sprawiao wraenie zagubionych w przepastnych wntrzach. Asystenci Coxa powiedzieli nam, e laboratorium suy do testowania rodkw symulujcych bro bakteriologiczn. Gwnym celem bada byo znalezienie skutecznej ochrony dla onierzy i sprztu przed atakiem biologicznym i chemicznym. Oprowadzono nas take po laboratorium, w ktrym opracowywano urzdzenia

720/905

wykrywajce obecno czynnikw biologicznych w powietrzu. Do innych miejsc przewieziono nas helikopterem. Gospodarze odpowiedzieli na wszystkie nasze pytania bez najmniejszego wahania. Zrobio to na mnie wraenie, cho wiedziaem, e i nasi technicy zostali dobrze przeszkoleni. - Oni tutaj nic nie robi - owiadczy Sandakczow. Urakow milcza. Wojskowi czonkowie naszego zespou byli rozdranieni. Podczas lotu do Arkansas pgosem naradzalimy si midzy sob. - Caa ta inspekcja to tylko mydlenie oczu - rzek Wasilijew, ktry podszed, eby si ze mn napi. - Nie zdradz adnych tajemnic.

721/905

Nie myli si. Amerykanie znacznie lepiej ukrywali prawd, ni mogem przypuszcza. Jednak moje wtpliwoci stale rosy. Arsena Pine Bluff w Arkansas w czasie drugiej wojny wiatowej produkowa bro chemiczn (amunicj). W 1953 roku zakad rozbudowano i przystosowano do produkcji substancji biologicznych, jednak w 1969 przekazano go w rce FDA (urzdu federalnego, sprawujcego kontrol nad jakoci ywnoci i lekarstw) do bada cywilnych. Tak w kadym razie utrzymywali nasi gospodarze. Z niepokojem musiaem przyzna, e dowody potwierdzaj to owiadczenie. Ukad budynkw Pine Bluff przypomina nasze obiekty. Take i u nas znajdoway si podobne zbiorniki. Kiedy przewodnicy otworzyli drzwi i wprowadzili nas do rodka,

722/905

zauwayem, e podog pokrywa warstwa kurzu. Popkane od staroci ciany zbiornikw miay grub izolacj. Kiedy wdrowaem po budynku, moj uwag zwrci lecy na ziemi notatnik. Podniosem go i otarem z kurzu. Nie byem w stanie przeczyta odrcznego pisma, jednak data ostatniego wpisu bya wyrana: rok 1973. Nastpnie udalimy si do jeszcze jednego obiektu, ktry w przeszoci suy do wypeniania bombek rodkami biologicznymi. Pniej podzielono go na laboratoria, w ktrych amerykascy biologowie pracowali wrd klatek z myszami i innymi zwierztami. Naukowcy w naszej grupie bardzo si zainteresowali, kiedy usyszeli, czym si tu zajmowano. Brak miejsca w Pine Bluff

723/905

zmusi Amerykanw do przeksztacenia dawnej fabryki broni w orodek prowadzcy badania nad substancjami immunosupresyjnymi, obniajcymi odporno organizmu na atakujce go bakterie. Badania te maj ogromne znaczenie w transplantologii, jako e lekarze musz znale sposb, aby organizm nie odrzuci przeszczepionego serca czy nerki. Technicy zajmowali si przeszczepianiem myszom skry i innych organw z ptakw. Z naukowcami rozmawialimy przez kilka godzin ku wyranemu niezadowoleniu pozostaych czonkw grupy. Sandakczow bezustannie zadawa pytania. Wwczas byem ju przekonany, e Amerykanie nie prowadz prac nad broni biologiczn.

724/905

Wojskowi nie zgadzali si z tym pogldem, co doprowadzio do zawstydzajcego incydentu. Drugiego dnia pobytu w Arkansas usiadem w autokarze obok oficera z Ministerstwa Obrony, pukownika ukowa. Zdrzemnem si, podczas gdy jeden z naszych gospodarzy opowiada o mijanych obiektach. Nagle ukw zacz krzycze: - Zatrzyma autokar, zatrzyma autokar! Obudziem si zaniepokojony. - Co si stao? - spytaem. ukw wskaza na wysok metalow konstrukcj na wzniesieniu. - Musimy to sprawdzi - powiedzia. - Nie wygupiajcie si, to wiea cinie. - Nie sdz.

725/905

ukw ruszy biegiem w stron wiey i zacz si na ni wspina, dostajc si a na sam wierzchoek. Stojcy za moimi plecami Amerykanie starali si pohamowa miech. Jeden wyj aparat i zrobi zdjcie. W tej chwili pojem ca absurdalno naszych poszukiwa. Moglimy tak bka si tygodniami, ale do niczego by nas to nie doprowadzio. By moe w Ameryce byy inne miejsca, w ktrych prowadzono tajne badania nad broni biologiczn, jednak my zwrcilimy si o dopuszczenie do tych, ktre wanie ogldalimy. Wspominaem przekonanie, z jakim oficer GRU opowiada o dowodach na istnienie fabryk broni i pokazywa zdjcia wywiadowcze. Padlimy ofiar wasnej atwowiernoci. Doszedem do wniosku, e wysocy urzdnicy

726/905

w Moskwie od dawna wiedzieli, i Amerykanie po 1969 roku nie prowadzili powanych prac nad broni biologiczn - w kocu nasz wywiad by jednym z najlepszych na wiecie, a nie przekaza nam informacji o adnych nowych obiektach. Jednak naleao utrzymywa t fikcj, abymy dziaali w popiechu i poczuciu zagroenia. Radziecki program broni biologicznych, pierwotnie zrodzony ze strachu, dawno ju sta si zakadnikiem kremlowskiej polityki. To tumaczyo, dlaczego Kriuczkow tak chtnie zgodzi si go wstrzyma w 1990 roku i dlaczego biurokraci tacy jak Kalinin i Bykw temu si sprzeciwiali. W miasteczku Little Rock, oddalonym o 56 kilometrw od Pine Bluff, byo nam dane zasmakowa amerykaskiej polityki.

727/905

Pierwszego wieczora po przybyciu siedzielimy ze Szczerbakowem w barze hotelu Excelsior, kiedy nagle ujrzelimy wzbierajcy tum. Zaciekawieni, udalimy si do pobliskiego holu. Ludzie z transparentami w doniach wykrzykiwali hasa na czyj cze. Stojcy na mwnicy jasnowosy mczyzna o chopicej urodzie unis rce w podzice za owacj. Szczerbakow, ktry zna nieco angielski i troch orientowa si w sprawach Ameryki, wyjani mi, e ten energiczny, umiechnity modzieniec ogosi wanie, i bdzie ubiega si o prezydentur Stanw Zjednoczonych. - Jest gubernatorem - poinformowa Szczerbakow. - Ale nie ma adnych szans. W historii nigdy jeszcze si nie zdarzyo, aby prezydent pochodzi z Arkansas.

728/905

Zanim wyruszylimy do Pine Bluff, dyrektor wrczy nam dyplomy podrnikw po Arkansas, podpisane przez gubernatora Williama Jeffersona Clinto-na. Po raz ostatni zatrzymalimy si w Salk Center w Swiftwater w pnocnej Pensylwanii. Znajdowa si tam instytut opracowujcy szczepionki, ani w przeszoci, ani obecnie niezwizany z wojskiem - a przynajmniej takie odnielimy wraenie. Zmczeni wrcilimy do Waszyngtonu, gdzie zbliajce si wita Boego Narodzenia zakoczyy wszelkie rozmowy na temat broni biologicznych - co przyjlimy z ulg, podobnie jak nasi gospodarze. Ostatni dzie w Ameryce powicilimy na zwiedzanie stolicy. Naszym przewodnikiem bya Lisa Bronson, urzdniczka

729/905

wydziau do spraw rozbrojenia w Departamencie Obrony, ktra w ubiegym roku przyjechaa do Moskwy, eby prowadzi negocjacje w zwizku z nasz wizyt. Lisa towarzyszya nam w podry po Ameryce. Bya bystr, energiczn trzydziestopicioletni kobiet i do dobrze zdya nas pozna. Wielokrotnie usiowaa wypytywa nas o radziecki program broni biologicznych. Naturalnie zaprzeczalimy, jakoby Zwizek Radziecki prowadzi badania w tym kierunku. Ja jednak podziwiaem jej upr. Kiedy znalelimy si na Pennsylvania Avenue w pobliu Biaego Domu, nasza rozmowa skierowaa si na inne tory. - Ile zarabiaj naukowcy? - spyta kto. Nie byo z nami tumacza, ale Sandakczow niele radzi sobie z angielskim.

730/905

- To zaley od dowiadczenia - odpara Bronson. - Naukowiec wykonujcy zlecenie rzdowe otrzymuje od pidziesiciu do siedemdziesiciu tysicy dolarw rocznie, jednak w sektorze prywatnym moe zarobi do dwustu tysicy rocznie. Spojrzelimy na ni ze zdumieniem. W owym czasie najlepiej opacani radzieccy naukowcy mogli liczy na rwrii&warto stu dolarw miesicznie. Zdobyem si na odwag i spytaem: - A z moim dowiadczeniem, czy mgbym tutaj znale prac? Bronson umiechna si. - Jeli znaby pan angielski... - Dobrze - Sandakczow przetumaczy moje sowa. - Jeli kiedy tutaj trafi, zwrc si do pani.

731/905

Wszyscy si rozemieli, wcznie ze mn.

Komunistyczny Prospekt

Ama Ata 1992 W dniu naszego powrotu do Moskwy, 25 grudnia 1991 roku, Gorbaczow zoy rezygnacj. Lena powiedziaa mi o tym na powitanie, kiedy wchodziem do mieszkania, uginajc si pod ciarem prezentw przywiezionych ze Stanw Zjednoczonych. Na sylwestra czerwona flaga z sierpem i motem znikna znad Kremla, na jej miejscu zawisa trjkolorowa flaga Rosji, ktra w sierpniu zeszego roku powiewaa nad rosyjskim Biaym Domem. Uwaga caego wiata skupiona bya na nowym rzdzie rosyjskim. Nie by to jednak

733/905

mj rzd. Byem oficerem kolonialnego imperium, ktre ju nie istniao, cudzoziemcem w nie swoim pastwie. Miaem wprawdzie prawo ubiega si o rosyjskie obywatelstwo, w rzeczywistoci byem teraz obcokrajowcem. Upadek Zwizku Radzieckiego osieroci w taki sposb dziesitki tysicy osb. Niezalenie od tego, czy chodzio o Kazachw, Ukraicw, Modawian lub Azerw, bez wzgldu na to, jak silnie zwizani bylibymy z Rosj - poprzez maestwo czy posad rzdow - i jak zapatrywalimy si na powiew wolnoci - wszyscy stalimy przed rwnie trudnym wyborem. Powinnimy wrci do domu, do naszych ojczyzn, z ktrymi nic waciwie nas nie czyo, albo pozosta w przybranej ojczynie jako cudzoziemcy?

734/905

13 stycznia 1992 roku, siedemnacie lat po otrzymaniu stopnia oficerskiego, opuciem szeregi armii. Od czasw nieudanego puczu moja rezygnacja leaa w sejfie Kalinina przy ulicy Samokatnej. Kalinin by wyranie zdziwiony, kiedy poprosiem go o przekazanie jej zwierzchnikom. Jego zdaniem aden czowiek przy zdrowych zmysach nie rezygnowaby z ubocznych korzyci, jakie dawa wojskowy stopie. Nie byem wprawdzie gotowy do cakowitego zerwania z Rosj, uwaaem natomiast, e zakoczenie suby w wojsku wyzwoli mnie od brzemienia programu, ktry znienawidziem. Okazao si, e jest to ponna nadzieja. Nowi przywdcy przejli wprawdzie kontrol nad armi i KGB, jednak struktura

735/905

organizacyjna pozostaa bez zmian. Komisj Wojskowo-Przemysow podporzdkowano nowo powstaemu rosyjskiemu Ministerstwu Przemysu, gdzie nadal penia t sam funkcj. Jedna po drugiej radzieckie instytucje stapiay si z nowym rzdem, wraz z kadrami aparatczykw, ktrzy sprawowali wadz w radzieckim imperium. Nadzieje na now rosyjsk demokracj staway si coraz bardziej nike, cho obiecywano nam nowy styl ycia. Program broni biologicznych pody podobn drog. Na podstawie dekretw Gorbaczowa zniszczono moce produkcyjne Biopreparatu. Z programu naleao cakowicie zrezygnowa albo chocia zespoli go z pastwowym przemysem farmaceutycznym. Jednak Kalinin zamierza walczy o swoj

736/905

autonomi - i cieszy si cichym poparciem biurokratw. Jednym z najwaniejszych elementw jego obecnej strategii by nasz raport z wizyty w USA. Gdyby mg udowodni, e Amerykanie prowadz badania nad zaczepn broni biologiczn, zdoaby przekona rzd Jelcyna, i dalsze istnienie Biopreparatu jest konieczne. Tymczasem z tego, co zobaczylimy, nie mona byo wysnu tego rodzaju wnioskw. Powinienem jednak przewidzie, e taki obrt spraw nie zdoa powstrzyma Kalinina. Do naszego dziesiciostronicowego raportu doczone zostao podsumowanie, przygotowane przez Kalinina i Grigorija Szczerbakowa. Mona w nim byo przeczyta, e wedle naszych obserwacji Amerykanie

737/905

nadal prowadz badania nad broni biologiczn. Raport ten zgodnie z planem trafi na Kreml wraz z zaleceniem XV Zarzdu, aby kontynuowa badania nad broni zaczepn. Tego byo ju dla mnie za wiele. Napisaem drug rezygnacj i zaniosem j do biura Biopreparatu. Kalinin z przesadn powolnoci otworzy mj list i mia przy tym taki wyraz twarzy, jakby dotyka trucizny. Kiedy skoftczy czyta, podnis wzrok i spojrza na mnie ze zdziwieniem. - Co teraz ze sob poczniecie? - spyta. - Jeszcze nie wiem. Moe otworz prywatny interes. Albo wrc do Kazachstanu. To przecie moja ojczyzna.

738/905

- Wasza ojczyzna? - potrzsn gow. Podobnie jak ja przysigalicie suy Zwizkowi Radzieckiemu. - Kiedy yem w kraju, ktry nazywa si Zwizek Radziecki - odparem. - I wiernie mu suyem. Ale kraju tego ju nie ma, a zatem jestem wolny. Twarz Kalinina spochmurniaa. - Zawsze podejrzewaem, e naleycie do tych, dla ktrych Rosja nie jest dostatecznie dobra - rzek. - Moecie myle, co tylko chcecie odparem, czujc, e wzbiera we mnie gniew, cho postanowiem nie da si wyprowadzi z rwnowagi. - W porzdku - powiedzia, unoszc do. - Nie musimy ze sob walczy, zachowujmy si rozsdnie. Kto moe was zastpi?

739/905

- Wielu chciaoby zaj moje miejsce. Moecie uszczliwi jednego z nich. Kalinin potar brod i umiechn si. Postanowi mnie oczarowa. - Nie zdajecie sobie sprawy, jak wielk warto przedstawiacie dla mnie i dla tej organizacji - powiedzia. - Moe powinnicie to jeszcze przemyle. Bya to dziwna chwila. Czowiek, z ktrym przez ostatnie dwa lata bezustannie walczyem i kciem si, ktry wiedzia, e znienawidziem wszystko, co sob reprezentowa, teraz najwyraniej pragn, abym zosta u jego boku. - Nie - odparem. - Moja decyzja jest ostateczna. - No c, w takim razie moja decyzja brzmi tak: nie zezwalam na wasze odejcie.

740/905

- Moecie robi, co chcecie, ale nie jestem ju waszym podwadnym - odparowaem. Bez wzgldu na to, czy zgadzacie si, czy nie, nie bdzie mnie tutaj w przyszym tygodniu. Kalinin zesztywnia. - Czy to ma by ultimatum? Jestecie dyrektorem instytutu, nie moecie odej. -^ - Nie chc duej pracowa przy tym programie - powiedziaem. - Ani z wami. Kalinin chwyci list i rzuci nim we mnie. - Jestecie zdrajc! - krzykn. - Zawsze wiedziaem, e mnie zdradzicie. Odrzuciem list w jego stron. - Nikogo nie zdradziem - powiedziaem. A zanim oskarycie kogo o zdrad, pomylcie o sierpniu zeszego roku. Wstaem i wyszedem z gabinetu, mijajc zdumion Tatian, ktra musiaa sysze

741/905

nasz ktni. Personalnemu oddaem tajne przepustki i dokumenty. W budynku panowaa cisza. Kiedy przechodziem, wiele osb wyjrzao na korytarz, ale nikt nic nie powiedzia. Zszedem na parter, moje kroki odbijay si echem na marmurowej klatce schodowej. Wartownik KGB zasalutowa, kiedy skierowaem si do swojego i-guli. Do koca ycia miaem do subowych czarnych wog. Inny wartownik KGB zasalutowa, kiedy wyjedaem przez gwn bram. Zacz pada nieg. Porzdkowanie gabinetu zajo mi kilka nastpnych dni. Kalinin nie zadzwoni do mnie i wicej nigdy go ju nie widziaem.

742/905

W pierwszym roku po upadku komunizmu czowiek niekiedy odnosi wraenie, e wystarczy wyj z mieszkania, aby zacz zarabia pienidze. Przyjaciele mieli kieszenie wypchane rublami i dolarami. Jeden z nich pokaza mi sportow torb tak cik, e z trudem j podniosem. - W rodku mam sto tysicy dolarw rzek z dum. Po raz pierwszy od dwudziestu lat byem bezrobotny, jednak nie obawiaem si ubstwa. Wysocy urzdnicy pastwowi, take z naszej brany, uwaani byli przez nowych rosyjskich biznesmenw za najlepszy towar. Po kilku tygodniach pracowaem ju jako moskiewski przedstawiciel kazach-skiego banku. Posad znalaz mi brat i zostaem

743/905

natychmiast zatrudniony przy nawizywaniu kontaktw zagranicznych. Nie miaem szczeglnych uzdolnie do spraw finansowych, wkrtce jednak robiem interesy tak jak inni. Panowao wtedy powszechne przekonanie, e w kadej brany naley zarobi jak najwicej milionw w jak najkrtszym czasie, eby zdy przed nieuniknion katastrof. Korupcja i zbrodnia byy wszechobecne, syszaem take zowieszcze historie o znajomych bogaczach siedzcych na tykajcej bombie zegarowej - ludzie ci poyczyli pienidze od gangsterw, codziennie podwajajcych odsetki, aby uniemoliwi spat dugu. Wkrtce przekonaem si, e kiedy rozmawiam przez telefon, w suchawce bezustannie co trzeszczy i szumi. Firma

744/905

telekomunikacyjna utrzymywaa, e wszystko jest w porzdku. Szumy znikny, kiedy zmieniem numer, jednak powrciy ju po kilku dniach. Kiedy wyjedaem w delegacj, Lena odbieraa tajemnicze telefony od osb przedstawiajcych si jako pukownicy lub generaowie. Pytali, kiedy wrc. Potem nigdy ju si nie odzywali. Wiosn 1992 roku podczas spotkania w interesach zadzwoniem z biura do Nauma, mojego partnera. Wykrcajc numer, przypomniaem sobie co, co powinienem jeszcze omwi, wic odoyem suchawk na wideki. Po piciu minutach odebraem telefon od zdumionego Nauma. - Kanjatanie, co jest nie w porzdku powiedzia. - Co si stao?

745/905

- Mj telefon zadzwoni raz, a kiedy go odebraem, usyszaem twoj rozmow z jakimi ludmi. - To na pewno zle poczenie prbowaem go uspokoi. - Nie, to co wicej. Nie tylko usyszaem twoje sowa, syszaem take twoich rozmwcw. Czuem si tak, jakbym wraz z wami by w tym pokoju. - A potem Naum powtrzy wszystko, o czym mwilimy. - To nie jest ze poczenie - upiera si. Ktrego wieczora na chodniku przed naszym blokiem pojawi si milicjant. Nastpnego ranka ju go nie byo, ale agdy wieczorem wrciem z pracy, dostrzegem innego. Odtd milicjanci czsto si pojawiali, notujc, kiedy wychodz i kiedy wracam do domu. Znikali, kiedy wyjedaem z Moskwy.

746/905

11 kwietnia Jelcyn podpisa dekret zakazujcy prowadzenia bada nad zaczepn broni biologiczn. Dowiedziaem si o tym niemal natychmiast od jednego z dawnych kolegw i bardzo si tym uradowaem. Oznaczao to - tak w kadym razie mylaem - e Kalinin przegra. Dekret, oprcz zakazu, zmniejsza o poow budet programw obronnych. XV Zarzd rozwizano, na jego miejsce powsta nowy wojskowy departament odpowiedzialny za obron jdrow, biologiczn i chemiczn. W dekrecie nie byo mowy o Biopreparacie, ale poczuem si tak, jakby z barkw spad mi wielki ciar. Moje dawne ycie nie stanowio ju tajemnicy wojskowej. Przypuszczalnie nikogo nie obchodzio teraz, co zrobi z moim nowym yciem.

747/905

W kilka tygodni pniej zakoczyem negocjacje w sprawie sprzeday kazach-skiej ropy partnerowi, z ktrym od p roku prowadziem interesy. Czowiek ten, Mark Sewerynowski, ekstrawagancki biznesmen, handlowa diamentami i towarzysk konwersacj lubi okrasza nazwami miast, w ktrych ostatnio bawi: Tel Awiw, Londyn, Bonn. Nasze rozmowy nigdy nie schodziy na tematy niezwizane z interesami, ale po zakoczeniu negocjacji dotyczcych ropy naftowej postanowilimy si zrelaksowa nad filiank kawy. W pewnej chwili mj rozmwca rozpar si w fotelu i rzek: - Kanjatanie, syszaem, e chcecie wyjecha z kraju.

748/905

- Kto wam tovpowiedzia? - spytaem zdumiony. - To nieistotne. - A dlaczego was to interesuje? - Jestecie kopalni wielu tajnych informacji. Zastanawiaem si, co odpowiedzie. Odparem w kocu, e dekret Jelcyna uczyni nasz dyskusj czysto akademick. Sewerynowski rzek, e inni mog mie odmienny pogld i e nie zdaj sobie sprawy, i moja wiedza moe by szkodliwa. - Szkodliwa dla kogo? - spytaem. On jednak tylko si umiechn i ^wiadczy, e wszystko to powiedzia dla mego dobra. Potem wypi kaw i ju wicej nie porusza tego tematu.

749/905

Pomys powrotu do Kazachstanu ewoluowa od lunego pogldu do desperackiej potrzeby. Kazachstan ogosi niepodlego 16 grudnia 1991 roku, kiedy byem jeszcze w Ameryce. Postanowiem wystpi o obywatelstwo. Co najmniej tydzie kadego miesica spdzaem w Ama Acie w interesach, zatrzymujc si u rodzicw. Kiedy tylko przekraczaem prg mieszkania przy Komunistycznym Prospekcie, gdzie si wychowaem, opuszczay mnie stresy i niepokoje zwizane z dawnym i obecnym yciem. Moja rodzina nadal nic nie wiedziaa o mojej pracy. Siostra wyznaa mi kiedy, e przypuszczaa, i zajmuj si tajnym programem klonowania ludzi.

750/905

Matka pokazaa mi gazet z dekretem prezydenta Nursutana Nazarbajewa, oferujcym obywatelstwo wszystkim Kazachom mieszkajcym poza granicami kraju. Nazarbajewowi szczeglnie zaleao na cigniciu naukowcw, lekarzy i inynierw; zachca ich do udziau w transformacji gospodarki kraju. W 1990 roku, kiedy pracowaem jeszcze w Biopreparacie, otrzymaem niejasno sformuowan propozycj, abym zosta ministrem zdrowia Kazachstanu. Wwczas w ogle si nad tym nie zastanawiaem, przekonany, e raczkujca radziecka demokracja osignie wicej ni autorytarne klany Azji rodkowej. Sytuacja si jednak zmienia. W czerwcu 1992 roku w moskiewskim biurze odebraem telefon od czowieka, ktry

751/905

przedstawi si jako Michai Safrygin, wiceminister obrony Kazachstanu. - Czy w najbliszej przyszoci nie planujecie przypadkiem wizyty w Ama Acie? - spyta uprzejmie. - Owszem - odparem. - Bd tam w przyszym tygodniu. - Czy moglibycie przyj do naszego ministerstwa? Chcemy wam zaproponowa pewne stanowisko i sdzimy, e moe was to zainteresowa. Od dawna czekaem na tak okazj. Nie spodziewaem si, e ponownie zaproponuj mi posad ministra zdrowia, ale nowy rzd z pewnoci wiedzia o moim dowiadczeniu w dziedzinie medycyny wojskowej. Wyobraaem sobie, e potrzebuj kogo do

752/905

zorganizowania opieki medycznej dla nowej kazachskiej armii. Na spotkanie udaem si w nowym, drogim garniturze kupionym za pierwsze zarobki biznesmena. Mj entuzjazm zmala na widok rozsypujcego si budynku Ministerstwa Obrony, w ktrym jeszcze niedawno miecio si technikum. Nowe pastwo musi zaczyna od tego, co ma do dyspozycji, pocieszaem si. Wchodzc do rodka, widziaem si w roli pioniera, zaoyciela nowego ministerstwa. Mody porucznik, Kazach, czeka na mnie przy wejciu i zaprosi na pitro, do gabinetu ministra. - Na pewno traficie - stwierdzi. Ta bezporednio przyniosa pewn ulg. Safrygin przywita si ze mn wylewnie.

753/905

- Jestemy zaszczyceni, e odwiedzilicie nasz ma fortec - powiedzia. Zaproponowa mi herbat, rozsiadem si na kanapie w jego gabinecie. Spotkanie pocztkowo przebiegao w miej atmosferze. Safrygin spyta o prac w banku i o rodzin. Potem rozmawialimy o zmianach, jakie ostatnio dokonay si w Kazachstanie. Po jakim czasie Safrygin z szuflady biurka wyj teczk. - Chciabym wam co pokaza powiedzia. Dokument, ktry mi zaprezentowa, stanowif szkic porozumienia pomidzy Biopreparatem a kazachskim Ministerstwem Obrony i dotyczy wsplnego prowadzenia obiektu w Stepnogorsku.

754/905

- To bardzo ciekawe - odezwaem si po duszym milczeniu. - Ale co to ma wsplnego ze mn? Opuciem ju Biopreparat. - Zastanawialimy si, czy bylibycie zainteresowani przejciem do Stepno-gorska. - Stepnogorsk ma ju dyrektora. Jesfe^im Giennadij Lepjoszkin. - Waciwie potrzebujemy kogo do zarzdzania ca sieci. - Nie jestem tym zainteresowany odparem. W tej samej chwili w gbi gabinetu Safrygina otworzyy si drzwi i pojawi si w nich pewien Kazach. Mia na sobie garnitur, lecz porusza si wojskowym krokiem. Safrygin wsta, ja nadal siedziaem.

755/905

- Pukowniku Alibekow - rzek mczyzna - mam nadziej, e nie macie nic przeciwko temu, jeli do was docz. - Nie jestem ju pukownikiem, opuciem wojsko. Mczyzna machn rk. - Wiem - powiedzia. Przedstawi si jako szef do spraw obrony w administracji kazachskiego prezydenta i bliski wsppracownik ministra obrony Sagadata Nurmagambetowa, ktry do niedawna nosi mundur radzieckiego generaa dywizji. Nie poda mi swego nazwiska. Rozmowa przestaa mi si podoba, podobnie jak wiadomo, e czowiek ten podsuchiwa pod drzwiami. - Wszyscy o was syszelimy - cign - i wiemy, e bylicie zdolnym oficerem. I dlatego zaprosilimy was tutaj.

756/905

Zamarem. - Jeli przyczycie si do nas, przywrcimy wam stopie pukownika i w cigu dwch tygodni zostaniecie generaem brygady. Na tak szybki awans kazach-ska konstytucja zezwala tylko poprzez prezydencki dekret w poczeniu z gosowaniem parlamentarnym. Mog wam jednak zagwarantowa, e tak si stanie. - Do zarzdzania obiektem biologicznym nie potrzeba generaa brygady powiedziaem. - Zamierzamy ustanowi nowy zarzd. Chcemy, ebycie stanli na jego czele. - Jaki zarzd? - Medyczno-biologiczny. - Co macie na myli?

757/905

- Dobrze wiecie, co mam na myli. Wstaem. - W 1972 roku wszystkie pastwa wiata, cznie ze Zwizkiem Radzieckim, podpisay konwencj zakazujc prowadzenia bada i produkcji broni biologicznych. Jeli wasz prezydent pragnie wywoa zatarg z midzynarodow spoecznoci, to wanie jest najlepszy sposb na osignicie tego celu. Proponuj, ebycie o tym zapomnieli. 0 Mczyzna poczerwienia. - Nie sdz, aby nasz prezydent oczekiwa od was dobrych rad - powiedzia. - W kadym razie odmawiam, nie chc mie z tym nic wsplnego. Za ca spraw musia sta Kalinin. Nikt w kazachskiej armii nie powayby si na

758/905

wystpienie z podobn ofert bez jego upowanienia. By to szataski plan. Gdybym si zgodzi, Kalinin nie tylko zachowaby kontrol nad kazachski-mi obiektami, ale take nade mn. Zaczem si zastanawia, czy prezydent Kazachstanu wiedzia, jak ofert zoono mi w jego imieniu. - Nie po to tutaj przyszedem - powiedziaem i ruszyem do drzwi. Widzc, e mnie nie przekona, Kazach przesta sili si na uprzejmo. - Nie mylcie sobie, e nas oszukacie! krzykn. - Wiemy, kim jestecie, ten wasz garnitur i papierosy marlboro! Zadajecie si z cudzoziemcami! Mczyzna posuy si klasycznym zwrotem epoki stalinowskiej - za zadawanie si z

759/905

cudzoziemcami wysyano niegdy do wizie dziesitki tysicy ludzi. - Grozicie mi? - spytaem, czujc, e rce dr mi ze zoci. - Ostrzegam was, e w przyszoci moecie napotka powane kopoty! Otworzyem drzwi i wyszedem. Za plecami usyszaem protest zdumionego Safrygina, ale nie zatrzymaem si, eby go wysucha. Po powrocie do Moskwy czuem si jak w puapce. Nie bdzie kazachskiego obywatelstwa, kariery naukowej ani medycznej, jeli nie przyjm roli, jak mi przypisano. Nie wiedziaem nawet, czy nadal bd mg dziaa w prywatnym biznesie. Odrzucajc ofert Safrygina, spaliem za sob mosty w Rosji i Kazachstanie. Nie usiowaem duej ukrywa, e pragn uciec z Moskwy jak najdalej.

760/905

Osob, ktra podpowiedziaa mi rozwizanie, by Sawa Jermoszyn. Przyjaciela z KGB spotkaem przypadkiem na korytarzu Ministerstwa Przemysu Medycznego. Udaem si tam na zebranie Rosyjskiego Towarzystwa Biologicznego, naukowej grupy, w ktrej nadal dziaaem. Sawa wyglda na zadowolonego z tego spotkania. Rozpytywa o mnie i rodzin. Nie widzielimy si, odkd opuciem Biopreparat. Po zdawkowej rozmowie figlarnie trci! mnie w rami. - Kanjatanie, zdenerwowae niektrych ludzi. - Dlaczego? - spytaem niefrasobliwym tonem.

761/905

- To nieistotne. Powtarzam im, e nie maj si czym martwi. Mwi: tak, Kanjatan duo podruje, ale nigdy nie zamieszkaby w innym kraju bez rodziny... I naturalnie nie uzyskaby zgody na wsplny wyjazd. Milczaem. Jermoszyn si rozemia. - No i co, zostae ju milionerem? - Kiedy zostan, od razu ci powiem odparem, starajc si dopasowa do jego lekkiego tonu. Podalimy sobie rce i kady odszed w swoj stron. Przekazanie mi tej wieci z pewnoci nie przyszo mu atwo. Zawsze miaem wiadomo, e nasza przyja nigdy nie bdzie dla niego waniejsza od pracy zawodowej.

762/905

Jermoszyn ponis zreszt konsekwencje tej przyjani. Kiedy opuciem Biopreparat, przeniesiono go poza Moskw i zmuszono do porzucenia szeregw KGB. Jednak na dusz met nie staa mu si krzywda. Zosta generaem w policji podatkowej w duym rosyjskim miecie. Syszaem, e jest obecnie bardzo zamonym czowiekiem. ^ Mam wobec niego dug wdzicznoci pierwszym krokiem, jaki miaem zamiar uczyni w zwizku z wyjazdem, byo zoenie podania o paszporty dla Leny i dzieci, tymczasem Jermoszyn jasno da mi do zrozumienia, e razem nigdy ich nie otrzymamy. Jedynym sposobem opuszczenia Rosji wraz z rodzin bya ucieczka, jakbym by kryminalist.

763/905

Sdziem, e wiem, jak mona by to zrobi. W ostatnich miesicach zaprzyjaniem si z mieszkajc w Nowym Jorku rosyjsk bizneswoman. Kobieta czsto odbywaa podre do Moskwy, gdzie czasami dyskutowalimy o moliwoci prowadzenia interesw w Stanach Zjednoczonych. W kilka tygodni po powrocie z Kazachstanu znw natknem si na ni podczas prywatnego spotkania. Odcignem j na bok i szeptem spytaem, czy zechciaaby odda mi pewn przysug. Wyjem z portfela wizytwk, ktr w grudniu otrzymaem od Lisy Bronson z amerykaskiego Departamentu Obrony, gdy towarzyszya naszej delegacji. Poprosiem, aby zatelefonowaa do niej z Nowego Jorku i przekonaa si, czy Bronson

764/905

byaby gotowa mi pomc w emigracji do Ameryki. Nie zapomniaem o rozmowie, jak w grudniu odbylimy przed Biaym Domem. Miaem nadziej, e i ona o tym nie zapomniaa. Moja przyjacika wygldaa na nieco zdumion i zaniepokojon. Bya jednak odwana i lubia przygody. - W lipcu bd na Malcie w interesach powiedziaem, kiedy przystaa na moj prob. - Zadzwoni do ciebie, kiedy si tam znajd. Kilka tygodni pniej rzeczywicie przybyem na Malt i z hotelowego pokoju od razu zatelefonowaem do Nowego Jorku. - Rozmawiaam z twoimi znajomymi powiedziaa przyjacika. - S bardzo

765/905

zainteresowani. Przyjm ci w USA z otwartymi ramionami. - Dzikuj - odparem. - Powiedz im, e we wrzeniu przyjedam do Nowego Jorku w interesach. Wwczas do ciebie zadzwoni. Zdawaem sobie spraw, e Amerykanie spodziewaj si, i w zamian za pomoc przeka im wszystko, co wiem o radzieckim programie. Niektrzy z moich kolegw z pewnoci takie postpowanie uznaliby za zdrad. Ja jednak doszedem do wniosku, e zdrad bya moja kariera, stanowica zaprzeczenie przysigi Hipokratesa. * Wrciwszy do Moskwy, zwierzyem si Lenie z moich planw. Bez wahania zgodzia si na wyjazd. Bya rozgoryczona przyjciem, jakie zgotowano mi w Kazachstanie, a w

766/905

Moskwie obawiaa si o moje bezpieczestwo. We wrzeniu przyjechaem do Nowego Jorku w towarzystwie mego przyjaciela Nauma. Przez tydzie zamierzalimy nawizywa kontakty w rodowisku rosyjskich emigrantw, aby przekona si Ormoliwociach prowadzenia interesw. Wynajlimy dwuosobowy pokj w hotelu przy skrzyowaniu Trzynastej Ulicy i Brodwayu. Kiedy tylko dotarlimy na miejsce, natychmiast zatelefonowaem do mojej przyjaciki. Zaproponowaa spotkanie, a ja uznaem, e najlepszym miejscem bdzie hotel. Obawiaem si samotnych wdrwek po ulicach obcego miasta, nie znajc jzyka i wiedzc o potdze agentw KGB. Wziem Nauma na stron.

767/905

- Chciabym ci prosi o przysug powiedziaem. - Sucham. - Nie wiem, jak to wyrazi... W Nowym Jorku mam przyjacik, z ktr chciabym si spotka... - pltaem si niezrcznie. - To taka stara znajomo... Chcielibymy razem powspomina stare dobre czasy. Czy dzi po poudniu mgby nas zostawi samych w pokoju? Naum mrugn do mnie porozumiewawczo. - Naturalnie. Zawsze do usug. Przyjacika pojawia si w kilka godzin pniej. Bya zdenerwowana i mwia pgosem. Lisa Bronson podaa jej nazwiska osb w Waszyngtonie, do ktrych naleao zatelefonowa.

768/905

- Czekaj na sygna, wic wszystko zaley od tego, kiedy si zdecydujesz - powiedziaa. - Pensj bdziesz otrzymywa jako konsultant do spraw obrony biologicznej. Ale jest jedna sprawa. - Jaka? - Chc, eby zrobi to teraz. Uwaaj, e jeli wrcisz, by moe nigdy ju nie dostaniesz zgody na wyjazd. on i dzieci obiecuj wywie z kraju pniej. Odparem, e to niemoliwe. Umiechna si blado. - Przypuszczali, e si nie zgodzisz, ale chcieli ci to przekaza. Udzielia mi szczegowych instrukcji, jak powinienem si przygotowa. Wizao si to z kontaktami z urzdnikami pastwowymi w Kazachstanie, Rosji i innych krajach.

769/905

Narazibym ich na niebezpieczestwo, zdradzajc wicej szczegw. Historia ucieczki do Ameryki to jedyna tajemnica, ktrej nie ujawni. W tydzie pniej znw byem w Moskwie. W dniu mego przyjazdu wybralimy si z Len na wieczorny spacer, na ktrym zdradziem jej szczegy planu. Nie chciaem rozmawia w domu, w mieszkaniu KGB mogo zainstalowa podsuch. Postanowilimy powiedzie Mirze, ale nie chopcom. Mira miaa wwczas pitnacie lat, bya dostatecznie dojrzaa, eby dochowa tajemnicy, natomiast Alan mia dwanacie, a Timur zaledwie siedem lat. Chopcy z pewnoci nie oparliby si pokusie, aby pochwali si przed kolegami, e jad do Ameryki.

770/905

Potajemnie zaczlimy przygotowywa si do wyjazdu. Sprzedaem niektre ksiki i pamitki, ale wikszo mebli postanowilimy pozostawi w mieszkaniu, eby nie wzbudza podejrze ssiadw. Umwiem si z krewnym, ktry obieca pniej sprzeda nasz dobytek. Z pienidzy tych postanowiem spaci dugi, aby nikt nie mg twierdzi, e uciekem z Rosji przed wierzycielami. W ostatnich tygodniach wrzenia staralimy si wie zupenie normalne ycie. Chopcom powiedzielimy, e wkrtce pojedziemy do Ama Aty na wakacje. W przeddzie planowanej ucieczki zadzwoni telefon. Mczyzna przedstawi si jako kapitan Zajcew z moskiewskiego KGB. Mwi agodnym, przyjemnym gosem.

771/905

- Chcielibymy z wami porozmawia powiedzia. - Czy moglibycie przyj do naszego biura? ^ - Dzisiaj nie mam czasu - odparem. - A jutro rano? - Jutro lec do Ama Aty. - To naprawd pilne. - Czy nie moglibymy z tym poczeka do mojego powrotu? - A kiedy to nastpi? - Za mniej wicej dwa tygodnie. W jego gosie zabrzmiaa niepewno. - Czy mog do was jutro zadzwoni? - Oczywicie. Nie czekaem na jego telefon. Nastpnego dnia polecielimy do Kazachstanu.

772/905

Wchodzc do mieszkania przy Komunistycznym Prospekcie, zastanawiaem si, czy jeszcze je kiedy zobacz. Ojciec cakowicie oguch, tote moje plany spisaem na kawaku papieru i pokazaem mu. Stary onierz dokadnie wszystko przeczyta. Przez chwil patrzylimy na siebie. Potem ojciec ucisn mi do. Nic nie powiedzia, ale gest ten odebraem jako aprobat. Pniej siedzielimy w kuchni z matk i bratem. Rozmawialimy po kazach-sku i rosyjsku. Matka spytaa o termin wyjazdu. Opowiedziaem o ledzcych mnie agentach, o podsuchach telefonicznych, o trudnociach w znalezieniu pracy, ktra by mi odpowiadaa. A take o wyniku rozmowy

773/905

w kazachskim Ministerstwie Obrony. Kiedy si odezwaa, jej gos brzmia mocno i zdecydowanie. - Ani dla ciebie, ani dla twojej rodziny nie ma wyboru. Macie moje bogosawiestwo. Po czym w penej szacunku ciszy wraz z bratem wysuchalimy historii, ktrej przedtem nigdy nie opowiadaa. Matka bya dziesicioletni dziewczynk, kiedy jej ojciec, a mj dziadek, zosta aresztowany przez NKWD. Oskarenie przeciwko niemu zostao sfabrykowane. W wizieniu zarazi si mierteln chorob. Do wiziennego szpitala dopuszczono moj babk wraz z dwojgiem dzieci - matk i wujem - aby mogli si z nim poegna. Byy to trudne chwile. Dziadkowie na pierwszy rzut oka stanowili le dobran par:

774/905

on by zagorzaym komunist, ona naleaa do kazachskiej elity, bya potomkini Teukechana, ktry zjednoczy kraj w XVII wieku i skodyfikowa prawo. Moja babka, ktra zabieraa mnie w dziecistwie do meczetu, abym pozna religi przodkw, nigdy nie pogodzia si z socjalistycznym reymem - ktry teraz zabija jej ma. - Spojrza na waszego wuja i na mnie, potem na moj matk i powiedzia, aby oddaa nas do sierocica. Matka rozpakaa si, a potem ja take, poniewa uwaaam, e to straszne powiedzie co takiego. Matka spytaa dlaczego, a on odpar, e tylko tak zdoamy ocale. W przeciwnym razie nas take aresztuj. Jednak wasza babka nie posuchaa go. Zabraa nas do domu i przez wiele miesicy ukrywaa. Kadej nocy

775/905

wsuchiwaa si w dochodzce z ulicy odgosy, kiedy samochody przyjeday po coraz to nowych ludzi. Zawsze, gdy syszaa nadjedajce auto, mwia: Oto nastpny czowiek, ktry zabi waszego ojca. Matka miaa zy w oczach. - Zawsze naley robi to, co uwaa si za suszne. Nastpnego wieczora polecielimy z Ama Aty do Moskwy. Tam innym samolotem mielimy opuci Rosj. Wyldowalimy kilka godzin przed pnoc. Na nasz samolot naleao czeka a do rana, co wymagao ode mnie podjcia trudnej decyzji. Samoloty z Ama Aty ldoway na poudniu Moskwy. Tymczasem odlecie mielimy z Szeremietiewa, gwnego midzynarodowego portu lotniczego. Przejazd z jednego lotniska

776/905

na drugie trwa okoo dwch godzin, trasa wioda przez centrum stolicy. Jadc bezporednio na lotnisko midzynarodowe, moglibymy zdradzi nasz plan KGB, poniewa z pewnoci bylimy obserwowani. Nasze mieszkanie znajdowao si na pnocy Moskwy, w pobliu drogi do Sze-remietiewa. Rzecz rozsdn wydawao si zatem przeczekanie w mieszkaniu. W ten sposb moe udaoby si przekona KGB, e zgodnie z planem wrcilimy do domu z wakacji. Z Domodiedowa zabra nas przyjaciel. Byo ciemno i zimno, drog prowadzc do miasta jechao niewiele samochodw. Zauwayem, e kto nas ledzi. wiata samochodu jadcego za nami wci odbijay si w lusterku, a kiedy zmienialimy pas,

777/905

nasz ogon czyni to samo. Jednak kiedy skrcilimy pod dom, samochd pojecha dalej. Odetchnem. Pierwsza cz planu si powioda. Podczas gdy rodzina drzemaa, ja bezustannie spacerowaem tam i z powrotem. Od czasu do czasu wygldaem przez okno, eby sprawdzi, czy kto nie obserwuje naszego domu. Wreszcie przed wschodem soca obudziem wszystkich. Przyjaciel ju czeka w samochodzie, z rury wydechowej wydostaway si biae oboczki dymu. Skradajc si na palcach, aby nie obudzi ssiadw, zeszlimy na d. Otworzyem drzwi, rozgldajc si dookoa, Lena wsiada z dziemi do rodka. Nikogo nie zauwayem. Nikt nie jecha za nami w drodze na lotnisku. Nadal jednak ciskao mnie w doku,

778/905

kiedy wraz z innymi pasaerami czekalimy w kolejce przed wejciem na pokad. Trudno byo uwierzy, e przechytrzylimy KGB. Kiedy zajlimy ju miejsca, pomylaem, e umiech stewardesy to najpikniejszy widok na wiecie.

Przesuchanie

Rosja... nigdy nie opracowywaa, nie produkowaa, nie gromadzia ani nie przechowywaa broni biologicznych. Przemwienie Grigorija Bierdiennikowa, szefa rosyjskiej delegacji na konferencji sygnatariuszy Konwencji o zakazie%pni biologicznych z 1972 roku, ktra odbya si w listopadzie 1996 roku. Na miesic przed moim przyjazdem do Ameryki Rosja podpisaa porozumienie ze Stanami Zjednoczonymi i Wielk Brytani, kadce kres produkcji broni biologicznych. We wrzeniu 1992 roku trzy kraje podjy wspprac zmierzajc do przeksztacenia

780/905

dawnych zakadw zbrojeniowych w cywilne orodki badawcze, zwikszenia wymiany naukowej oraz okrelenia procedur przyszych wzajemnych wizytacji w obiektach wojskowych i cywilnych. Kwestia wycigu zbroje biologicznych najwyraniej pozosta miaa zamknitym rozdziaem zimnej wojny. A przynajmniej tak wydawao si Amerykanom, ktrym skadaem sprawozdanie. W pierwszym roku pobytu w USA niemal codziennie rano udawaem si do biurowca w nieduym miecie w Wirginii, oddalonym od Waszyngtonu o dwadziecia minut jazdy samochodem drog numer 66. Na pierwszym pitrze, w pokoju wyposaonym w duy st i wygodne krzesa, odpowiadaem na pytania przedstawicieli rnych agencji

781/905

wywiadowczych i instytucji rzdowych, takich jak Departament Rolnictwa, Departament Stanu, Departament Obrony oraz Agencja Kontroli Zbroje i Rozbrojenia. Reprezentanci tych instytucji zawsze mwili, kim s, jednak ju przy czwartej lub pitej osobie traciem rozeznanie, kto by z jakiej instytucji. Pocztkowo traktowaem t spraw rutynowo, z czasem rozmowy zaczy dawa mi pewn satysfakcj. Mwienie o rzeczach, o ktrych musiaem milcze przez tak wiele lat, przynosio ogromn ulg. Lena zauwaya zmian mojego nastroju. Znikn napity urzdnik, z ktrym obcowaa w Moskwie, zamiast niego pojawi si dotd nieznany, zrelaksowany czowiek. Wieczorami, kiedy dzieci ju spay,

782/905

prbowaem jej opowiada o przebiegu tych spotka, ale ona nie wydawaa si tym zainteresowana. Spodziewaem si, e skadaniu sprawozda towarzyszy bdzie atmosfera szpiegowskiej intrygi, tymczasem byy to raczej seminaria akademickie. Spotkania te niekiedy rodziy frustracj, zwaszcza kiedy poruszaem kwestie strategiczne, ktre moich rozmwcw najwyraniej w ogle nie interesoway. - Chcemy usysze tylko to, co pan wie wyjani mi pewien analityk do spraw obronnoci USA - a nie to, co paskim zdaniem moe si wydarzy. Rozumiaem, dlaczego tak uwaaj byem administratorem i naukowcem, a nie wojskowym strategiem. Jednak ich pogldy

783/905

dowodziy fundamentalnego niezrozumienia istoty broni biologicznych. Przesuchujcy mnie chcieli na przykad wiedzie, jaka cz zapasw zostaa zniszczona, jaki procent zakadw wytwrczych zamknito. Nie interesowaa ich natomiast sia raenia wytwarzanych przez nas broni. Niewielu pytao o moliwoci broni opartych na wgliku, tularemii czy dumie, nie zdradzali take zainteresowania naszymi badaniami genetycznymi. Nacisk pooony na kurczcy si rosyjski arsena dowodzi, e Amerykanie sdzili, i rosyjska bro biologiczna nie stanowi ju powanego zagroenia. Powoli zaczem dochodzi do wniosku, e si myl. Na pocztku 1994 roku natknem si na artyku opublikowany w poprzednim roku

784/905

przez Siergieja Nietiosowa, wicedyrektora do spraw naukowych kompleksu Wektor. Nietiosow donosi, e zespoowi naukowcw udao si wprowadzi do szczepionki materia genetyczny nieszkodliwego wirusa spokrewnionego z osp. Zamarem. Eksperyment ten stanowi jeden z elementw tajnego planu, ktry sam zatwierdziem przed picioma laty, a ktrego celem byo stworzenie nowej, gronej broni opartej na ospie. Nietiosowa poznaem w lutym 1989 roku. By dobrze zapowiadajcym si, trzydziestoletnim wwczas wirusologiem. Podczas jednej z mych subowych podry na Syberi przedstawi mi go Lew Sandakczow. - Nietiosow naley do naszych najlfej^zych ludzi - chwali si Sandakczow, kiedy

785/905

ciskaem do modego naukowca. - Przedstawiam go do awansu. Nietiosow, doktor wirusologii, nalea do nowego pokolenia znakomitych cywilnych naukowcw cignitych do Biopreparatu w latach osiemdziesitych. Sandakczow owiadczy, e zblia si moment przeomu wywrze on ogromny wpyw na nasz program i na genetyczne eksperymenty z bakteriami i toksynami, nad ktrymi pracowano w Obolesku. - Sdzimy, e zdoamy stworzy wirusachimer - powiedzia ogldnie. Chimera to mityczny potwr o lwiej gowie, tuowiu kozy i ogonie wa. Biologowie okrelaj tak organ skadajcy si z tkanek o rnym pochodzeniu genetycznym. Nigdy

786/905

dotd nie syszaem, aby sowa tego uywano w odniesieniu do wirusw. Nietiosowa zainspiroway zachodnie badania. W zagranicznych pismach fachowych przeczyta o wzbogaceniu ospy bydlcej o gen wirusa wenezuelskiego koskiego zapalenia mzgu (VEE). Eksperyment zwizany by z badaniami prowadzonymi nad genomem wirusw. Miay one doniose znaczenie medyczne. Zrozumienie genetycznych rnic pomidzy blisko ze sob spokrewnionymi szczepami wirusw mogo przyczyni si do wyjanienia, dlaczego niektre szczepy wywouj choroby, a inne nie. Badacze przypuszczali take, e moliwe jest opracowanie szczepionek uodporniajcych organizm na dziaanie szeregu chorb naraz poprzez wprowadzenie genw jednego

787/905

wirusa do drugiego. Tak wic genetycznie zmodyfikowany wirus ospy bydlcej mgby powiela zarwno komrki VEE, jak i swoje wasne. Badania te wymagay miesicy, a niekiedy nawet lat intensywnej pracy. Wirusgospodarz dopty bdzie odrzuca obce geny, dopki naukowcy nie znajd w genomie waciwego miejsca na nowy materia. Genetyczna struktura wirusa ospy bydlcej bya niemal tosama z wirusem ospy. Jeli VEE mona byo poczy z osp bydlc, zapewne to samo mona osign z wirusem ospy. W ten sposb powstaaby superbro, wywoujca jednoczenie obydwie choroby. Przekonany przez Sandakczowa o doniosoci tego projektu udzieliem mu zgody na awansowanie Nietiosowa ze

788/905

stanowiska szefa laboratorium na wicedyrektora obiektu do spraw naukowych. Na projekt Chimera przekazaem take specjalny fundusz w wysokoci stu tysicy rubli. Techniki stosowane przy operacjach na wirusach s o wiele bardziej skomplikowane ni w przypadku bakterii. Niektre wirusy, na przykad VEE, zrobione s z RNA, kwasu rybonukleinowego, i stanowi odwrcon wersj DNA. Wpierw trzeba przetumaczy RNA na sekwencj DNA, potem poci je na kawaki specjalnymi enzymami i nastpnie zamieni jaki odcinek innego geno-mu na fragment naszego DNA. W ten sposb otrzymuje si zrekombinowane DNA, czyli skadajce si z materiau genetycznego pochodzcego z dwch organizmw.

789/905

Po szeciu miesicach, wiosn 1990 roku, Nietiosow donis, e udao mu si wprowadzi kopi DNA VEE do ospy bydlcej. Waciwym miejscem na wszczepienie obcego materiau okaza si gen kinazy tymidyny, ktry odtd rozmnaa si razem z nowym gospodarzem. Zesp Nietiosowa natychmiast rozpocz podobne eksperymenty z wirusem ospy. W owym czasie wcale nie byem przekonany, e odnieli sukces. Zachodni genetycy odkryli, e kiedy dochodzi do poczenia VEE z wirusem ospy bydlcej, wirulencja ospy znacznie spada. Stanowio to dla nas powany problem: nie chcielimy bowiem osabia wirusa ospy. W roku 1990 moj uwag pochony przygotowania do wizyty zachodnich

790/905

inspektorw i przestaem pilnie ledzi postpy Nietiosowa. Tymczasem badania trway nadal. W 1996 roku ten sam zesp opublikowa prac w fachowym pimie Moleku-larnaja Biologia, wydawanym przez Rosyjsk Akademi Nauk. Naukowcy donosili w nim, e w genomie bydlcej ospy znaleli odpowiednie miejsce na wszczepienie obcego materiau genetycznego i operacja ta nie miaa wpywu na wirulencj. Twierdzili, e cel bada by wycznie pokojowy - chodzio o zbadanie rnych waciwoci wirusw. Jednak jaki medyczny cel uzasadnia eksperymenty majce na celu zachowanie wysokiej wirulencji? Naukowcy z Wektora posuyli si w eksperymentach genem beta-endorfiny. Betaendorfina, ktra w duych steniach

791/905

wywouje zaburzenia psychiczne i neurologiczne oraz hamuje niektre reakcje immunologiczne, bya jednym z filarw programu badawczego Ognisko. W 1997 roku ten sam zesp donis w rosyjskim pimie Woprosy Wirusologii, e udao si wprowadzi gen Eboli do wirusa ospy bydlcej. Po raz kolejny opisowi eksperymentu towarzyszyy wyjanienia, e chodzi wycznie o opracowanie szczepionki przeciwko Eboli. Tymczasem zawsze naszym zamiarem byo wykorzystanie ospy bydlcej do produkcji kolejnych broni zawierajcych osp prawdziw. Nie miaem adnych wtpliwoci, e Wektor trzyma si pierwotnego planu.

792/905

Jednym z naszych celw byo zbadanie moliwoci opracowania broni bdcej poczeniem Eboli i ospy. Wektor by oficjaln rosyjsk skadnic zarazkw ospy, odkd przeniesiono je tam z moskiewskiego Instytutu Iwanowskiego w 1994 roku. Wraz z Sandak-czowem usiowalimy wszystkie szczepy umieci w Wektorze jeszcze w 1990 roku, majc nadziej, e legalne zapasy posu za znakomit przykrywk dla prowadzonych w Wektorze bada nad osp. Wwczas sprzeciwio si temu Ministerstwo Zdrowia i dopiero cztery lata pniej rosyjski parlament zatwierdzi ten sam plan, nie podajc jednak do publicznej wiadomoci powodw decyzji. Nie wzbudzio to zbytniego zainteresowania midzynarodowej spoecznoci.

793/905

Badania w Wektorze nie byy odosobnionym przypadkiem. W 1997 roku naukowcy z Oboleska zamiecili w brytyjskim pimie naukowym Vaccine artyku informujcy, e opracowali genetycznie zmodyfikowany szczep Bacillus an-thracis, odporny na dziaanie szczepionek przecrw wglikowi. We wczeniejszych artykuach opisali nosacizn niepodatn na szereg lekw. Badania te zaczto prowadzi jeszcze w latach osiemdziesitych. Amerykascy rozmwcy sceptycznie odnosili si do moich obaw. Niektrzy nawet wyraali wtpliwo, czy tak hybrydow bro w ogle mona stworzy. Natomiast naukowcy, ktrych powaaem, dziwili si, dlaczego ktokolwiek miaby dy do powstania takiej bront^Wskazywali na fakt,

794/905

e ospa i Ebola same w sobie byy ju dostatecznie miercionone. Doktor Peter Jehrling z USAMRIID, ktry obecny by na pierwszych spotkaniach ze mn, spraw t nazwa czyst fantazj. Nie wiem, czy wyprodukowano bro opart na Eboli i ospie, jednak kwesti bezdyskusyjn jest fakt, e obecna technologia na to pozwala. Argumentacja, i nie zostanie ona wyprodukowana, poniewa dotychczas istniejce s dostatecznie miercionone, przeczy logice i historii rozwoju broni, poczwszy od wynalezienia karabinu maszynowego a po bomb wodorow. Przesuchujcym mnie osobom tumaczyem, e rosyjskie laboratoria biologiczne naley obserwowa rwnie pilnie jak arsena atomowy.^Wwczas usyszaem, e

795/905

bdem jest wyciganie wnioskw o intencjach na podstawie naukowych eksperymentw oraz e prace prowadzone w Rosji naley uznawa za pokojowe, dopki nie pojawi si przekonujce dowody, i jest inaczej. Przez cale ycie obawiaem si, e Amerykanie nas przecign. Teraz daremnie staraem si ich przekona, jak wielkie postpy zrobia nauka w dziedzinie wojny biologicznej. Dopiero kiedy wrd moich rozmwcw znalaz si Bili Pa-trick, a byo to dwa miesice po rozpoczciu przesucha, poczuem, e istnieje czowiek, ktry rozumia, co chciaem przekaza. Kiedy tylko nas przedstawiono, Patrick wrczy mi swoj wizytwk. Nie zrozumiaem z niej ani sowa, ale rozemiaem si,

796/905

kiedy zauwayem trupi czaszk i piszczele. Pniej dowiedziaem si, e wizytwka informowaa, i jej waciciel jest specjalist od broni biologicznych. Patrick, wwczas szedziesiciokilkuletni mczyzna, odszed na emerytur z Fort Detrick, gdzie gadko dokona przemiany jednostki wojskowej prowadzcej badania nad broni biologiczn w oddzia opracowujcy rodki ochronne dla onierzy przed broni, ktrej w przeszoci by wsptwrc. Zosta konsultantem do spraw bioobrony i znalaz si w pierwszym zespole obserwatorw ONZ, ktry wyjecha do Iraku w 1992 roku. Rnica wieku i dowiadcze zatara si natychmiast, kiedy zaczlimy dzieli si sekretami naszych dawnych profesji. Obydwaj podejmowalimy pgdobne

797/905

wyzwania, stawalimy przed podobnymi problemami. Kiedy szczegoWo opowiedziaem mu o recepturach na nasz bro, ukry twarz w doniach. Patrick podobnie jak ja zdawa sobie spraw, e nowe techniki rozmnaania, koncentracji i przenoszenia rodkw biologicznych, jakie opracowano od czasu zamknicia amerykaskiego programu, stanowi dla USA powane zagroenie. Pomimo obietnic Kremla rosyjscy dowdcy wojskowi ani nie udostpnili swych obiektw zagranicznym inspektorom, ani nie wyrzekli si dalszych bada nad rozwojem broni biologicznych. Odtwarzamy to, co zniszczono w latach 1986-1989 - owiadczy genera dywizji Anatolij Choreczko, obecnie kierujcy

798/905

kompleksem 19 w Jekaterynbur-gu (Swierdlowsku), w wywiadzie udzielonym w 1997 roku gazecie wydawanej dla pracownikw orodka. Jego uwagi przedrukowao pismo cile Tajne, jedno z najlepszych rosyjskich pism uprawiajcych dziennikarstwo ledcze, posiadajce dostp do tajnych informacji, ktre na temat obiektu zamiecio dugi artyku. Stwierdzano w nim take, e kompleks 19 zakupi w Japonii nowy sprzt farmaceutyczny. Z innych stron dochodziy podobne sygnay. Wicegubernator obwodu Penzy owiadczy w 1997 roku, e w rejonie tym wkrtce bdziemy mieli bro biologiczn. Jestem przekonany, e nadal, wbrew zakazowi Jelcyna, kontynuowane s prace nad wieloma programami broni zaczepnych,

799/905

zapocztkowane w czasach Zwizku Radzieckiego. Na mocy dekretu Gorbaczowa linie produkcyjne zniszczono w Omutninsku, Berdsku, Stepnogorsku, Kurganie i Penzie. Obiekty te przeksztacono w cywilne zakady, jednak ponowne uruchomienie w nich produkcji wojskowej wymagaoby tylko niewielkich zmian. W niektrych wypadkach przebudowa trwaaby zaledwie kilka miesicy. Stepnogorsk jest jedynym zakadem, ktry cakowicie zamknito. W 1998 roku rzd kazachski zgodzi si na rozebranie fabryki - w zamian za miliony dolarw ze Stanw Zjednoczonych - w ramach szerszego programu pozbywania si poradzieckich kompleksw wojskowych. Wektor, Obolesk i leningradzki Instytut Ultraczystych Biopreparatw pozostaj pod

800/905

kontrol pastwa. Zakady wytwarzajce sprzt, takie jak Biuro Maszyn Precyzyjnych w pobliu Leningradu, Biuro Instrumentw Sterujcych i Automatyzacji w stolicy Mari Joszkar Oa oraz filie gigantycznego konglomeratu Biomasz przekwalifikoway sw produkcj na potrzeby cywilne. Niektre z tych obiektw podpisay kontrakty z armi na sprzt zwizany z bioobron. Badania ofensywne prowadzone w instytutach Akademii Nauk oraz Ministerstwa Zdrowia i Rolnictwa zostay definitywnie zakoczone, nasze zapasy dumy, tularemii i ospy zniszczono. Pomimo to istniej dowody wiadczce o tym, e Rosja przywizuje wysok wag do dawnej infrastruktury bada biologicznych.

801/905

Dowdcy trzech najwaniejszych zakadw wojskowych - w Jekaterynburgu (Swierdowsku), w miecie Siergijew Posad (Zagorsk) oraz w Kirowie - w latach 1992-1994 zostali awansowani z pukownikw na generaw w uznaniu zasug w dziedzinie bioobrony. Jednak jeli w zakadach tych rzeczywicie wytwarza si tylko szczepionki, dlaczego zostay zamknite przed wiatem? Stany Zjednoczone posiadaj jeden porwnywalny obiekt - USAMRIID ktry regularnie zezwala na wizyty. Wielu byych dowdcw i biurokratw z radzieckiej machiny wojennej zajmuje wane stanowiska w rzdzie. Genera Walentin Jewstigniejew, ktry za moich czasw by szefem XV Zarzdu, zosta wicedyrektorem Wojskowego Zarzdu Kontroli Broni

802/905

Jdrowych, Biologicznych i Chemicznych. Twardogowi, ktrzy niegdy zdecydowanie opowiadali si za broni biologiczn, odzyskuj w Moskwie dawne wpywy. Do osb takich najgy na przykad Jurij Masukow, dawniej stojcy na czele przemysu wojskowego, obecnie wicepremier Rosji. Nastpcy Jel-cyna nie bd ju tak skorzy do zaakceptowania zachodnich ogranicze naoonych na wojskowy potencja ich ojczyzny. Niedawno pewien amerykaski urzdnik po powrocie z Moskwy pokaza mi broszur wydan z okazji dwudziestopiciolecia powstania Biopreparatu, ktr zdobio zdjcie Jurija Kalinina, witujcego swoje szedziesite urodziny. Ze zdziwieniem dowiedziaem si, e Kalinin nadal jest

803/905

urzdujcym generaem, cho ju przed picioma laty przekroczy wiek, w ktrym oficerowie rosyjscy przechodz na emerytur. Pomylaem wwczas: jak Rosja moe utrzymywa, e Biopreparat prowadzi wycznie dziaalno pokojow, skoro jego dyrektor nadal suy w wojsku? Jakby po to, aby tym bardziej uwiadomi mi t sprzeczno, mj byy szef postanowi si ze mn skontaktowa. W parny sierpniowy pitkowy wieczr ubiegego (1997) roku do baru hotelu RitzCarlton w Pentagon City, oddalonego o osiem kilometrw od mojego domu, wszed pewien czowiek w ciemnym garniturze. W drzwiach zawaha si, spogldajc wok wzrokiem pasaera, ktry znalaz si w obcym porcie.

804/905

Poczuem nage zdenerwowanie, kiedy ruszy do mego stolika. By dyrektorem badawczego oddziau Biopreparatu, a zarazem pierwsz osob z dawnego krgu znajomych, jak widziaem od piciu lat. Znajomy z Departamentu Stanu powiedzia mi, e czowiek ten przebywa w Waszyngtonie poszukujc finansowego wsparcia dla instytutu. Pod wpywem impulsu zatelefonowaem do niego i zaproponowaem spotkanie. Pocztkowo by temu przeciwny, ale po kilku godzinach oddzwoni i zgodzi si przyj do baru w hotelu Ritz-Carlton. Od moskiewskich przyjaci wiem, e po moim wyjedzie KGB przeprowadzi drobiazgowe ledztwo. Stany Zjednoczone nie poday wiadomoci o mojej ucieczce, przystajc na danie Moskwy, aby zachowa

805/905

wszystko w tajemnicy na mocy trjstronnego porozumienia wypracowanego po ucieczce Pasecznika. W 1993 i 1994 roku pojawiy si wprawdzie doniesienia o drugim biologicznym uciekinierze, ale nie ujawniono mojej tosamoci. Jednak rozmach ledztwa KGB wskazywa, e Moskwa przygotowywaa dossifc^ aby mnie zdyskredytowa na wypadek, gdyby byo to kiedy konieczne. Przesuchani zostali wszyscy moi koledzy i ludzie, z ktrymi w przeszoci wsppracowaem. Niektrzy z nich ponieli konsekwencje tej znajomoci. Jazzowa orkiestra wanie zaczynaa gra kolejny utwr, kiedy podalimy sobie rce. Przyjaciel spojrza na mnie, odniosem wraenie, e z rozbawieniem. Miaem na sobie letni uniform podmiejskiej Ameryki:

806/905

sportow koszul i lune spodnie. On by w ciemnym, le uszytym garniturze, zbyt grubym jak na taki upa. - Powiedz - rzek, spogldajc na osoby przy ssiednich stolikach - ktrzy s wasi, a ktrzy nasi? Rozemiaem si. By to dowcip, ktry mg rozmieszy tylko dwch byych radzieckich urzdnikw. Ale jednoczenie okrela istniejc midzy nami granic: byem teraz jednym z onych. Zamwiem lampk wina, a on martini. Miaem nadziej, e powspominamy dawne czasy. Oywi si jednak dopiero, kiedy spytaem o biece sprawy. Zacz opowiada o projekcie z zakresu obrony biologicznej dla Ministerstwa Obrony. Ja chciaem mwi o mojej pracy, ale pooy mi rk na ramieniu.

807/905

- Nie musisz si tumaczy - rzek. Wiem, dlaczego wyjechae do Ameryki. Podje decyzj, nie mam ci nic do zarzucenia. Ja nie uwaam, e jeste zdrajc. Zapada cisza. Zapewne miaem domyli si, e inni wanie tak uwaaj. A potem wzruszy ramionami i sprbowa si umiechn. - Kanjatanie - cign - mam nadziej, e nie pogniewasz si, gdy powiadomi Kalinina o naszej rozmowie? Nie byem w stanie ukry zdziwienia. A do tamtej chwili sdziem, e Kalinin przeszed na emerytur. Pierwotne wahanie przyjaciela, czy moe si ze mn zobaczy, i pniejsza decyzja zaczy nabiera zowieszczego znaczenia. Czyby potrzebne mu byo pozwolenie na rozmow ze zdrajc?

808/905

Przed przyjciem na spotkanie mia do czasu, eby zatelefonowa do Kalinina. - Oczywicie, e nie - odparem z trudem. - A jak tam zdrowie generaa? Sdziem, e opuci ju Biopreparat. Przyjaciel potrzsn gow. - Jest taki jak zawsze. Zapado kopotliwe milczenie. - Wiesz - odezwaem si w kocu chciabym kiedy wrci, moe jak dostan amerykaskie obywatelstwo. - To nie byby dobry pomys - odpar pospiesznie. - Dlaczego? Przyjaciel uwanie przyglda si swojej szklance.

809/905

- Kalinin wci powtarza, e jeli jeszcze kiedy pojawisz si w Moskwie, ju nigdy nie wyjedziesz. - Co to znaczy? - Twierdzi, e zdradzie nasze tajemnice. - Czy zostabym aresztowany? - Gorzej. Zaczem aowa, e umwiem si na to spotkanie. - Co on moe mi zrobi? Przyjaciel skupi si na martini. - Znalezienie kogo, kto by ci zabi, nie przedstawiaoby wikszych trudnoci. - To mieszne. - To nie jest mieszne. Nie wiesz, jak teraz wyglda Moskwa. Zabicie czowieka mona zleci za dziesi tysicy dolarw.

810/905

Moje zdziwienie tym bardziej go zdenerwowao. Wyj chusteczk i otar twarz z potu. - W porzdku - powiedziaem wreszcie. Dzikuj za rad. Wsta od stolika, mwic, e jego sa^plot odlatuje nazajutrz z samego rana. Podalimy sobie rce. Obiecalimy, e bdziemy w kontakcie. Z ulg pomieszan z irytacj patrzyem, jak znika w tumie. Zastanawiaem si, czy kiedykolwiek uda mi si zatrze pitno przeszoci. Pomys, e Kalinin mg zaangaowa mafiosw, aby mnie zamordowali, wydawa mi si mieszny i niedorzeczny. Pi lat to zbyt dugi czas, aby nadal ywi do kogo uraz. Dlaczego kogokolwiek w Moskwie miaaby interesowa

811/905

moja wiedza na temat programu, ktry rzekomo ju nie istnia? I wwczas zrozumiaem: moi dawni towarzysze nie bali si tego, co powiem Amerykanom o przeszoci. Obawiali si mojej wiedzy o teraniejszoci. Kalinin nie by jedynym Rosjaninem, ktrego zezocia moja ucieczka do Ameryki. Oleg Ignatiew, byy szef zarzdu broni biologicznych w Komisji Woj-skowoPrzemysowej, a obecnie czonek prezydenckiego komitetu do spraw kontroli zbroje, zwierzy si jednemu ze swych amerykaskich goci, e kupi dwie mapy. - Jedn nazwaem Pasecznik, drug Alibekow - powiedzia. - Kiedy jestem w zym humorze, bij jedn albo drug.

812/905

Przesuchania zakoczyy si pod koniec 1993 roku. Od czasu do czasu nadal rozmawiaem z wysokimi urzdnikami i moje obawy wyraane w zwizku z Rosj zaczy spotyka si z aprobat przynajmniej w krgach wywiadu i wojska. Jednak nawet ci, ktrzy podzielali moje wtpliwoci i nie wierzyli, e Rosja cakowicie odstpia od bada nad broni biologiczn, uwaali, i ryzyko takiego wskrzeszonego programu byo niewielkie. Argumentowali, e Moskwa zbyt du wag przywizuje do dobrych stosunkw ze Stanami Zjednoczonymi, aby ryzykowa ich pogorszenie. Poza tym, mwili, nie ma powodu, dla ktrego Kreml miaby trwoni fundusze na bro biologiczn, skoro jedyne zagroenie, jakiego Moskwa moe si

813/905

spodziewa e strony Europy i Stanw Zjednoczonych, to dania wierzycieli. Odpowiadaem na to, e bro biologiczna moe stanowi rozwizanie szeregu problemw zwizanych z bezpieczestwem. ^ Dzisiejsza armia rosyjska jest zdemoralizowana. Katastrofalna wojna w Cze-czenii ujawnia braki w wyszkoleniu poborowych, a oficerowie miesicami nie otrzymywali wynagrodzenia. Tymczasem osabiona armia rosyjska sprosta musi wyzwaniom, ktrych jest znacznie wicej ni w okresie zimnej wojny, takim jak ruchy separatystyczne na Kaukazie, wojny domowe w Azji rodkowej, rozprzestrzenianie si muzumaskiego fundamentalizmu z Iranu i Afganistanu oraz napicie wywoane przez rozwijajce si Chiny. Dwudziestowieczne widowisko w postaci

814/905

wojny totalnej ustpio miejsca pogbiajcym si konfliktom etnicznym, narodowociowym i religijnym. Biologiczna bro moe odegra powan rol w takich starciach, czsto rekompensujc sabo bd nieefektywno si konwencjonalnych. Na wiele miesicy przed wycofaniem si radzieckich z Afganistanu w 1989 roku wysoki oficer XV Zarzdu zdradzi mi, e Zwizek Radziecki zastosowa bro biologiczn w walce z mudahedinami. Pomidzy rokiem 1982 a 1984 nastpi co najmniej jeden atak z uyciem bomb zawierajcych nosacizn, a zapewne byo ich znacznie wicej. Zdaniem mego informatora wykorzystano w tym celu samoloty I-28, startujce z lotnisk wojskowych w poudniowej Rosji.

815/905

Oficer powiedzia mi o tym jakby mimochodem, jednak najwyraniej by dumny z tych atakw, a take z tego, e mg pochwali si szczegami tajnej operacji, o ktrej nic nie wiedziaem. Kiedy wspomniaem o tej rozmowie przesuchujcym mnie Amerykanom, jedna z pracowniczek wywiadu wygldaa na zaskoczon. Stwierdzia, e wrd afganskich partyzantw w czasie wojny rzeczywicie okresowo wybuchay epidemie, ktrych nie potrafiono wyjani. Nabraem jeszcze wikszej pewnoci po tym, gdy w kwietniu 1998 roku przeczytaem artyku zamieszczony w pimie cile Tajne, ujawniajcy, e swier-dowski zakad w latach osiemdziesitych produkowa bro biologiczn stosowan przeciwko

816/905

maszynom. Nie syszaem o pracach nad takimi substancjami, kiedy zostaem wicedyrektorem Biopreparatu, ale w latach siedemdziesitych prowadzono badania nad pewnym szczepem Pseudomonas z uwagi na jego wasnoci korodujce. Osoba przekazujca t informacj gazecie moga przez przypadek lub celowo pomyli go z nosacizn, ktra wwczas przez biologw zaklasyfikowana bya do tego samego rodzaju. Cho pniej otrzymaa inny naukowy termin, w owym czasie nosacizna nazywana bya Pseudomonas mallei. Choroba wywoana przez ten zarazek nie jest zazwyczaj miertelna dla ludzi, my jednak uwaalimy, e to znakomita bro na polu walki. Patogen rozpylony przez jeden tylko samolot leccy nad wojskami nieprzyjaciela mg

817/905

unieruchomi ca dywizj albo unieszkodliwi oddziay partyzantw, ukrywajce si na trudno dostpnych terenach - takich jak w Afganistanie. Amerykascy urzdnicy ostrzegali mnie przed zbytni krytyk Rosji. Nawet jeli miaem racj, argumentowali, nie naleao Moskwy przypiera do muru ani wywiera przesadnych naciskw. - By moe obecnie maj miejsce dziaania budzce wtpliwoci - przyzna jeden z nich - jednak dyplomacja wymaga zachowania milczenia.

Nabywcy i sprzedawcy

Latem 1995 roku zatelefonowa do mnie pewien czowiek i owiadczy, e jest przedstawicielem rzdu Korei Poudniowej. Wyjani, e dowiedzia si o mnie od wsplnego znajomego, i pilnie potrzebuje mojej pomocy. Spotkalimy si w zatoczonej kawiarence pod goym niebem w Bethesda w Ma-ryland. Mczyzna by uprzejmy, przyjacielski i od razu przeszed do rzeczy. - Paska wiedza przedstawia dla nas ogromn warto - powiedzia. - Mgby pan zarobi duo pienidzy, dzielc si ni z nami. Chcielibymy zaprosi pana do Seulu.

819/905

Kiedy spytaem, o jakiego rodzaju wiedz chodzi, wyjani, e jego rzd posiada dowody na to, e Korea Pnocna, ktra od czterdziestu lat usiuje zniszczy swego poudniowego ssiada, prowadzi badania nad broni biologiczn. - Obawiamy si ich armii, broni jdrowej i sabotaystw - tumaczy mj rozmwca. A teraz dowiedzielimy si, e grozi nam take atak biologiczny. Moe pan by przekonany, e paskie wysiki zostan wynagrodzone. Minister obrony Korei Poudniowej jest moim bliskim przyjacielem. Odparem, aby zwrci si do mnie poprzez oficjalne waszyngtoskie kanay, jako e nadal ciyy na mnie pewne zobowizania wobec tych, ktrzy pomogli mi uciec z Rosji. Mczyzna prbowa t spraw

820/905

bagatelizowa, twierdzc, e Waszyngton i Seul to bliscy sojusznicy. Przeciwko czemu takiemu nikt przecie by nie protestowa. Ja jednak obstawaem przy swoim i nigdy ju mego rozmwcy nie zobaczyem. Korea Poudniowa nie bya jedynym pastwem, ktre zwrcio si do mnie o pomoc. Po wykadzie, ktry wygosiem w Bostonie w poowie 1998 roku, wda si ze mn w rozmow przedstawiciel ambasady francuskiej. Zaprosi mnie na lunch z urzdnikami ambasady w Waszyngtonie, eby porozmawia o kwestii bioobrony. Powiedziaem mu, e to delikatny temat, i poprosiem o wysanie oficjalnego pisma do badawczo-rozwojowej firmy, w ktrej pracowaem. List taki nigdy do niej nie dotar.

821/905

Podobne propozycje skada take przyjaciel zaprzyjaniony z rzdem Izraela. Rosnce obawy przed atakiem biologicznym ze strony wrogiego ssiada lub grupy terrorystycznej przyczyniy si do powstania nowej, szybko rosncej rzeszy konsultantw do spraw bioobrony. Bioobrona wymaga znajomoci poszczeglnych patogenw, sposobu ich przenoszenia z miejsca na miejsce oraz potencjalnych skutkw ataku. Uchylaem si przed takimi daniami, poniewa bezwiednie znw zaprowadzioby mnie to ku nowym broniom biologicznym. Na szczcie miaem przeciwwag - prac, ktra mi odpowiadaa tote mojej rodzinie nie dziaa si krzywda. Chocia wynagrodzenie za wspprac z pewnoci byoby bardzo wysokie.

822/905

Usugi byego pracownika Biopreparatu stanowiyby nie lada okazj bez wzgldu na koszty. Krajowi, ktry pragn rozwija lub udoskonala bro biologiczn, informacje takie oszczdziyby miesice, a moe nawet lata kosztownych bada naukowych. Trudno powiedzie, ilu Rosjan znalazo prac za granic, bez wtpienia jednak za ich wiedz oferowano najwysze ceny. Co najmniej dwudziestu piciu byych specjalistw Zwizku Radzieckiego od broni biologicznej pracuje obecnie w Stanach Zjednoczonych. Inni przebywaj w Europie, Azji albo po prostu zniknli z pola widzenia. Syszaem, e wielu z nich pojechao do Iraku i Korei Pnocnej. Dawny kolega, obecnie dyrektor jednego z instytutw Biopreparatu, powiedzia mi, e piciu naszych naukowcw

823/905

przebywa w Iranie. W grudniu 1998 roku The New York Times donosi, e iraski rzd wysa do Moskwy naukowego doradc bezporednio podlegego urzdowi prezydenta, aby zwerbowa badaczy z naszego programu. W maju 1997 roku ponad stu naukowcw z rosyjskich laboratoriw, take z Wektora i Oboleska, pojechao do Teheranu na Targi Biotechnologii. Sandakczow powiedzia mi pniej, e Iraczycy wielokrotnie odwiedzali Wektor i dyli do wymiany naukowych dowiadcze. W ostatnim roku gazeta cile Tajne donosia, e przedstawiciel Biopreparatu nawiza kvdatakt z ambasad chisk w Moskwie i zaoferowa swoje usugi. Katastrofalna sytuacja gospodarcza skonia wielu naszych najlepszych

824/905

naukowcw i technikw do poszukiwania pracy tam, gdzie mona j zdoby. W niektrych laboratoriach zatrudnionym nie wypacano wynagrodzenia przez kilka miesicy. Pewien wybitny moskiewski naukowiec, eby wyywi rodzin, sprzedawa kwiaty na Arbacie. Zachd martwi si, i susznie, brakiem zabezpiecze w poradzieckich elektrowniach jdrowych. Trosk powinien wzbudza take stan zabezpiecze naszego biologicznego arsenau. Jedna fiolka ze sproszkowanym patogenem zajmuje mniej miejsca ni pudeko papierosw i atwo j przemyci. Kiedy pracowaem w Biopreparacie, wzgldw bezpieczestwa przestrzegano niezwykle skrupulatnie. Teraz jednak syszy si plotki, e szkodliwe substancje biologiczne, niegdy

825/905

pilnie strzeone w rzdowych placwkach, kr w rosyjskim podziemiu kryminalnym. W naszych laboratoriach kady patogen opracowywano wraz z instrukcjami informujcymi o szczegach produkcji, poczwszy od pierwszej kultury a po metody suszenia i gotowy produkt. Peen opis metody wytwarzania broni opartej na wgliku zajmowa dwanacie tomw. Aby zaoszczdzi miejsca, XV Zarzd w 1991 roku poleci sporzdzenie mikrofilmw wszystkich receptur i przesanie ich do wojskowych obiektw w Zagorsku (Siergijew Posad), Kirowie i Jekaterynburgu. Obiekty te s pilnie strzeone, ale zdesperowany naukowiec w trudnej sytuacji materialnej moe nie oprze si pokusie, aby przemyci jedn malutk rolk mikrofilmu.

826/905

Kreml wprawdzie przywrci przepisy ograniczajce wyjazdy zagraniczne osb posiadajcych dostp do tajemnic pastwowych, jednak eby znale nabywcw na swoje usugi, naukowcy wcale nie musz wyjeda z kraju. Niedawno otrzymaem kopi reklamowej ulotki wydrukowanej przez moskiewsk firm Bioeffekt z o.o. W firmie tej poczt mona zamwi trzy szczepy tularemii, bdce efektem inynierii genetycznej. Wedug Nikoaja Kisliczkina, szefa firmy, s to szczepy zawieraj geny odpowiedzialne za wzrost wirulencji tularemii i melioidozy. Chwalc si, e bakterie te wyprodukowano za pomoc technologii nieznanych nigdzie poza Rosj, Kisliczkin utrzymuje, e nadaj si one do produkcji szczepionek. Jednoczenie znakomicie musi zdawa sobie

827/905

spraw, e wykorzysta mona je take do mniej szczytnych celw. Kisliczkin pracowa niegdy w Obolesku jako naukowiec. Po upadku Zwizku Radzieckiego w Rosji rozkwity dziesitki maych prywatnych firm farmaceutycznych, takich jak Bioeffekt. Stanowi kolejny kana, ktrym techniki laboratoryjne,wiedza oraz szczepy bakterii wydostaj si poza granice dawnego Zwizku Radzieckiego, przyczyniajc si do alarmujcego wzrostu tempa rozprzestrzeniania si broni biologicznych. Jako wicedyrektor Biopreparatu dwa razy w miesicu otrzymywaem raporty na temat wiatowego stanu bada nad broni biologiczn. Przygotowywao je szereg agencji wywiadowczych, takich jak KGB, GRU i

828/905

Miedstatistika, pracujca pod przykrywk instytutu badawczego Ministerstwa Zdrowia. Wedug naszej wiedzy adne z pastw satelickich Europy Wschodniej nie prowadzio bada nad broni biologiczn, cho nasz sprzt do fermentacji i suszenia pochodzi z NRD. Raporty szpiegowskie z 1988 roku donosiy o istnieniu wojskowego biologicznego programu w Iraku, duy kompleks badawczy zlokalizowano take w pobliu Phenianu, stolicy Korei Pnocnej. Zdjcia satelitarne znad pnocno-wschodnich Chin wskazyway na istnienie w tym rejonie, w pobliu poligonu, na ktrym przeprowadza si testy broni jdrowej, duego obiektu wyposaonego w kadzie fermentacyjne oraz obudow biobezpieczestwa. rda wywiadowcze podaj, e pod koniec lat osiemdziesitych w

829/905

tej okolicy wybuchy dwie epidemie gorczki krwotocznej, cho w przeszoci choroby takie byy na tych terenach nieznane. Nasi analitycy doszli do wniosku, e epidemi wywoa wypadek w laboratorium, w ktrym chiscy naukowcy pracowali nad bojowym zastosowaniem wirusw. Obiekt zbliony do zakadu produkcji broni biologicznych zidentyfikowano take w Niemczech (w Miinsterze) oraz dwa podobne we Francji, jednak wiele umkno naszym wywiadowcom. Po mierci Jurija Owczynnikowa w 1987 roku wraz z innymi naukowcami Biopreparatu byem na jego pogrzebie. Po ceremonii rozmowa zesza na temat osigni Kuby w dziedzinie inynierii genetycznej. Kto wspomnia, e kubascy naukowcy modyfikowali genetycznie szczepy bakterii w

830/905

duym farmaceutycznym obiekcie w pobliu Hawany. - Skd taki biedny kraj bierze wiedz i sprzt? - spytaem. - Od nas, oczywicie - odpowiedzia z umiechem mj rozmwca. Zdumiony wysuchaem historii o tym, jak podczas wizyty w Zwizku Radzieckim w lutym 1981 roku Castro zwiedzi laboratorium, w ktrym poddane transformacji bakterie E. coli produkoway interferon, wwczas postrzegany jako klucz do pokonania raka i innych chorb. W rozmowie z Breniewem Castro tak entuzjastycznie wypowiada si o tym, co zobaczy, e radziecki przywdca wspaniaomylnie zaoferowa mu pomoc. Szczep E. coli, zawierajcy plazmid uywany do wytwarzania interferonu, wysano do

831/905

Hawany wraz ze sprztem i opisem procedur laboratoryjnych. W cigu kilku lat na Kubie powstao jedno z najlepszych na wiecie laboratoriw inynierii genetycznej, gdzie, podobnie jak u nas, mona byo prowadzi zaawansowane badania nad broni biologiczn. Genera Lebiedinski odwiedzi Kub w nastpnym roku, na zaproszenie Castro, wraz z zespoem wojskowych naukowcw. Do ich dyspozycji oddano dzie-siciopokojowy dom nad sam pla, niedaleko Hawany. Genera chwali si, e przyjmowano go jak krla. Przed kilkoma miesicami wybucha epidemia choroby denga, ktr zarazio si 350 tysicy osb. Castro by przekonany, e to Amerykanie dokonali ataku broni biologiczn. Zwrci si do Lebiedinskiego i jego

832/905

naukowcw z prob o zbadanie szczepu bakterii w specjalnym laboratorium znajdujcym si w pobliu ich siedziby. Wszystkie dowody wskazyway na naturalny wybuch epidemii - szczep by kubaski, nie amerykaski - jednak Fidelowi Castro nie zaleao na wynikach^aukowych bada, lecz na doranych celach politycznych. Wkrtce po powrocie Lebiedinskiego do Moskwy Castro oskary Ameryk o zaatakowanie Kuby broni biologiczn. Wywoao to wzburzenie opinii publicznej, dowody jednak byy nieprzekonujce. KGB zwrci si do Lebiedinskiego, aby wyniki swoich bada zatrzyma dla siebie. Castro niejednokrotnie wysuwa takie zarzuty. Od 1962 roku Kuba dwanacie razy obwiniaa Ameryk o niszczenie ywego inwentarza i

833/905

upraw. Ostatnie oskarenie, formalnie zgoszone Organizacji Narodw Zjednoczonych w 1997 roku, po raz pierwszy w historii powoywao si na artyku pity Konwencji o broniach biologicznych. Zarzucano w nim Stanom Zjednoczonym rozpylanie z samolotw nad terytorium Kuby Thripspalmi, owada niszczcego roliny. Stany Zjednoczone wyjaniy, e samoloty przewoziy pestycydy do plantacji kawy w Kolumbii. W 1990 roku zaproszono na Kub Kalinina w celu omwienia utworzenia nowego obiektu biotechnologicznego, rzekomo sucego do bada podstawowych nad biakami. Kalinin powrci z przekonaniem, e na Kubie prowadzi si prace nad broni biologiczn.

834/905

Sprawa Kuby stanowi ilustracj liskich zalenoci pomidzy radzieck pomoc naukow udzielan sojusznikom a umoliwianiem im prac nad broni biologiczn. Przez dziesitki lat szkolilimy naukowcw i budowalimy laboratoria w Indiach, Iraku i Iranie. Zwizek Radziecki organizowa wykady z zakresu inynierii g&netycznej i biologii molekularnej dla naukowcw z Europy Wschodniej, Kuby, Libii, Indii, Iranu, Iraku i innych pastw. Kadego roku szkolono czterdziestu takich badaczy. Wielu z nich zarzdza obecnie programami biotechnologicznymi w swych ojczyznach. Inni zatrudnili dawnych kolegw z klasy. W lipcu 1995 roku Rosja rozpocza negocjacje z Irakiem w sprawie sprzeday duych przemysowych kadzi

835/905

fermentacyjnych i innego sprztu, ktry wykorzystywalimy do przemysowej produkcji broni biologicznej. Podobnie jak Kuba, Irak take utrzymywa, e urzdzenia te bd suyy do hodowli biaka z przeznaczeniem na pasz dla byda. Szczeglnie podejrzanym elementem transakcji byo zamwienie na filtry oczyszczajce powietrze w 99,99 procent - takie parametry wymagane byy tylko w naszych wojskowych laboratoriach. Z negocjacji tych wycofano si, zanim pojawiy si o nich wzmianki w zachodniej prasie, jednak pewien pracownik ONZ powiedzia mi, e Irak uzyska sprzt z innego rda. Specjalna komisja ONZ, ktra po wojnie w Zatoce Perskiej miaa nadzorowa zniszczenie programu broni biologicznej i

836/905

chemicznej, zostaa wydalona z Iraku w 1998 roku, nim udao si zlokalizowa sprzt. Wielu podobnych transakcji nigdy nie ujawniono. Jednym z przedstawicieli Rosji prowadzcych negocjacje z Irakiem by Wilen Matwiejew, byy czonek XV Zarzdu, a pniej wicedyrektor Biopreparatu. Specjalnoci Matwiejewa byo opracowanie sprztu do produkcji broni. Obecnie peni obowizki doradcy technicznego rzdu rosyjskiego. W 1997 roku pojawiy si pogoski, e Rosja przystpia do negocjacji w sprawie intratnego kontraktu z Iranem na sprzeda sprztu do hodowli drobnoustrojw, midzy innymi kadzi fermentacyjnych, specjalnych zbiornikw i urzdze filtrujcych powietrze.

837/905

Podobny sprzt zaoferowano wczeniej Irakowi. W niniejszej ksice staraem si przedstawi rozwinity przez Zwizek Radziecki, ukryty przed wiatem, skomplikowany program produkcji broni biologicznych. Nie chciabym jednak, aby czytelnik odnis wraenie, e prowadzenie wojny biologicznej ley poza zasigiem uboszych krajw. W 1989 roku wraz z liczn radzieck delegacj odwiedziem Delhi, aby zakoczy negocjacje w sprawie wymiany sprztu farmaceutycznego. Spotkanie przebiegao w serdecznej atmosferze, co stanowio odzwierciedlenie dobrych stosunkw panujcych pomidzy Michaiem Gorbaczowem a indyjskim przywdc Rajivem Gandhim. Wymiana dowiadcze naukowych z Indiami nie

838/905

bya rzecz wyjtkow. Jeszcze w latach, szedziesitych Lew Telegin, pniejszy wiceminister przemysu medycznego, nadzorowa plan budowy wielkiego zakadu produkcji szczepionek i antybiotykw, oddalonego o cztery godziny jazdy samochodem od Ahmadabadu. Od tamtej pory Zwizek Radziecki udziela Indiom pomocy wojskowej i medycznej. Negocjacje prowadzono w Departamencie Stanu do spraw Biotechnologii, instytucji odpowiedzialnej za koordynacj bada i produkcj szczepionek, ktrej siedziba znajdowaa si w pobliu gwnego kompleksu rzdowego. Obiektu pilnowali uzbrojeni onierze. Kiedy nas oprowadzano, zauwayem, e niektre obszary s niedostpne, a drzwi chroni cyfrowe zamki.

839/905

Jednym z dwch szefw departamentu by oficer, ktry w nastpnym roku zoy oficjaln wizyt w Wektorze. Kiedy udaem si do toalety, ruszy za mn jak cie jeden ze stranikw w cywilu. Syszaem, jak na korytarzu rozbrzmieway jego kroki, po chwili wszed do ubikacji. Nie mogem poj, dlaczego do przedstawiciela zaprzyjanionego kraju nie mona mie tyle zaufania, eby pozwoli mu na chwil samotnoci. Ogarna mnie wcieko, ale w kocu si uspokoiem; w naszych obiektach stosowalimy przecie wobec obcych podobne rodki ostronoci. Moi towarzysze zgodzili si, e nadzwyczajne zabezpieczenia i wszechobecno wojska sugeruj prowadzenie prac nad broni biologiczn. Odtd z wiksz uwag

840/905

przygldaem si zakadom, po ktrych nas oprowadzano. Podczas nastpnej podry, ktra zakoczy miaa negocjacje, zawieziono nas do niewielkiego kompleksu biologicznego w Mukteswarze, maej wiosce w Himalajach, pooonej w pobliu granicy z Nepalem. rodkw bezpieczestwa przestrzegano tam jeszcze sumienniej ni w Delhi. Zakazano nam wchodzenia do ktregokolwiek z budynkw bez osoby towarzyszcej. Jeden z czonkw naszej delegacji spyta, czym to jest spowodowane. - To niebezpieczne - usyszelimy. Badamy tutaj wirusy. Sprzt przewanie jest przestarzay, a poza tym nie ma tu nic ciekawego.

841/905

Pastwa pracujce nad rozwojem bconi chemicznych i atomowych niemal zawsze wzbogacaj swj arsena o bro biologiczn. Dzieje si tak szczeglnie w przypadku krajw, ktre za wszelk cen pragn obroni si przed ssiadami. Indie granicz z dwoma wrogimi pastwami, Chinami i Pakistanem, z ktrymi w cigu ostatnich pidziesiciu lat wielokrotnie walczyy. Decyzja o przeprowadzeniu prb z broni jdrow w maju 1988 roku dowioda, e kraj ten w trosce o wasne bezpieczestwo skonny jest zignorowa opini spoecznoci midzynarodowej. Z raportu przedstawionego pod koniec 1995 roku przez amerykaskie Biuro Szacunkw Technologicznych (Office of Technological Assessment) senackiej staej

842/905

podkomisji ledczej wynika, e broni biologiczn dysponuje prawdopodobnie siedemnacie krajw. S to: Libia, Korea Pnocna, Korea Poudniowa, Irak, Tajwan, Syria, Izrael, Iran, Chiny, Egipt, Wietnam, Laos, Kuba, Bugaria, Indie, Republika Poudniowej Afryki i Rosja. W ostatnim okresie list uzupeniono jeszcze o kilka pastw. Zwyke techniki wywiadowcze nie pozwalaj na zdobycie dowodw, e dane pastwo posiada bro biologiczn. Nawet zdjcia satelitarne o najwyszej rozdzielczoci nie pozwalaj na odrnienie duego zakadu farmaceutycznego od kompleksu zbrojeniowego. Dowody mona uzyska tylko z pierwszej rki. Podejrzenia Zachodu co do radzieckiego programu potwierdziy si po ucieczce Pasecznika. Wysiki Republiki

843/905

Poudniowej Afryki, zmierzajce do wynalezienia rodka biologicznego, ktrym mona by si posuy przy zabjstwie konkretnych osb, wyszy na jaw wwczas, kiedy przed Komisj Prawdy i Pojednania, prowadzc ledztwo w sprawie naduy apartheidu, stan dyrektor tego programu. Dopiero po ucieczce w 1995 roku Husajna Kamela, zicia Saddama Hu-sajna, Zachd dowiedzia si o irackim programie broni opartej na zarazkach. Kamei potwierdzi, e Irak rozpocz prace nad programem przed dziesiciu laty w pastwowym zakadzie Muthanna, 130 kilometrw na pnocny zachd od Bagdadu, gdzie naukowcy zajmowali sP wglikiem, toksyn botulinow, rycyni-n oraz aflatoksynami, trucizn obecn w kukurydzy, orzechach pistacjowych i innych rolinach.

844/905

Kiedy w 1996 roku inspektorzy ONZ zidentyfikowali i zniszczyli gwny zakad produkcji broni biologicznych w Al Hakun, Irak zdy ju zgromadzi setki tysicy litrw pynnej postaci wglika, a take innych patoge-nw. Irak wszelkimi sposobami opiera si prbom inspekcji i nadal podejrzewany jest o ukrywanie broni biologicznych. Niektrzy zachodni analitycy utrzymuj, e prowadzenie bada nad broni biologiczn nie stanowi dowodu na to, i w procesie produkcyjnym rzeczywicie powstaje bro. Twierdz oni, e kraje o niszym poziomie wiedzy laboratoryjnej czsto nie s w stanie wyprodukowa skutecznej broni lub pociskw przenoszcych j do celu. Tymczasem nawet najprymitywniejsza bro

845/905

biologiczna wyprodukowana w dostatecznych ilociach potrafi sparaliowa due miasto. 20 marca 1995 roku czonkowie sekty Auma Shinrikyo rozpylili w tokijskim metrze gaz sarin. Dwanacie osb zmaro, ponad pidziesit pi zostao poszkodowanych. Zeznania przywdcw sekty ujawniy, e Aum Shinrikyo w latach 1990-1995 dziewiciokrotnie na ulicach Tokio i Jokohamy usiowa rozpyla toksyn botulinow oraz laseczki wglika. Seiichi Endo, niegdysiejszy doktorant inynierii genetycznej, ktry sta na czele Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spoecznej sekty, zezna, e zastosowane metody rozpraszania mierciononej substancji z dachw i z mikrobusu okazay si

846/905

zawodne, a szczepy nie byy dostatecznie wirulentne. Nietrudno jednak znale lepsze. Wirusy i bakterie zamwi mona w kadym z ponad 1500 bankw mikrobw rozsianych po caym wiecie. Midzynarodowej spoecznoci naukowcw s one niezbdne do prowadzenia bada i wymiany informacji zwizanych ze zwalczaniem chorb. Istnieje niewiele ogranicze dotyczcych przewoenia pa-togenw przez granice. Amerykascy eksperci od broni biologicznej powiedzieli mi, e Irak uzyska jedne z najbardziej mierciononych szczepw wglika z American Type Cul-ture Collection w Rockville w Maryland, zaliczajcej si do najwikszych wiatowych bibliotek mikroorganizmw. Iraccy naukowcy, podobnie jak nasi, o tym, jakie szczepy naley

847/905

zamwi, dowiedzieli si z amerykaskiej prasy naukowej. Za trzydzieci pi dolarw zakupili take bakterie tularemii i wenezuelskiego koskiego zapalenia mzgu, nad ktrym niegdy prowadzono prace w Fort Detrick. W sze tygodni po ataku Auma Shinrikyo niejaki Lany Harris, czonek rasistowskiego ugrupowania biaych z Ohio, z katalogu American Type Culture Col-lection zamwi trzy fiolki dumy. Podania skada naley na papierze listowym uniwersytetu, tote Harris sporzdzi wasn papeteri. Wanie realizowano jego zamwienie, kiedy po niespena dwch tygodniach zniecierpliwiony Harris zatelefonowa, eby spyta, dlaczego trwa to tak dugo. Szefowie firmy nabrali podejrze - powane instytuty

848/905

badawcze wiedz, e realizacja zamwienia zazwyczaj przekracza miesic - co ostatecznie doprowadzio do wydania go policji. Midzy innymi z powodu tego incydentu Kongres w kwietniu 1996 roku uchwali! ustaw, na mocy ktrej amerykaskie banki zarazkw i firmy biotechnologiczne obarczono odpowiedzialnoci za sprawdzanie tosamoci potencjalnych nabywcw. Stanowi to z pewnoci czynnik odstraszajcy, jednak cakowicie nie uniemoliwia dokonywania takich transakcji. Bez wzgldu na to, czy zostaa wyprodukowana w pastwowych laboratoriach, czy uczynia to grupa terrorystyczna lub szalecy, bro biologiczna przestaa by pilnie strzeon tajemnic zimnej wojny i trafia na rynek midzynarodowy.

849/905

27 grudnia 1998 roku w Pomonie, na przedmieciach Los Angeles, 750 osb poddano kwarantannie, poniewa kto zadzwoni na policj z informacj, e w nocnym klubie Glass House uruchomiono aerozol z laseczkami wglika. Okazao si to gupim artem, ktrego konsekwencj byo poddanie przebywajcych w klubie czterogodzinnej kwarantannie. To ostatni przypadek z szeregu podobnych wglikowych dowcipw - w ostatnich dwch tygodniach grudnia 1998 roku byo ich ponad tuzin. O ile pogorszy si sytuacja w grudniu 1999 roku?

BlOOBRONA

Oznaki ataku biologicznego Ponisza cz zawiera spis oznak pozwalajcych na stwierdzenie, czy nastpi atak z uyciem broni biologiczne). Oznaki - opis Nadmiernie wysoka liczba ludzi chorych, zmarych lub pady ch zwierzt na danym obszarze. Atakowi biologicznemu moe towarzyszy dowolna liczba objaww. Czonek programu obrony cywilnej (first respondersj podejmujcy dziaania powinien dowiedzie si, czy do okolicznych szpitali trafiy osoby z podobnymi objawami.

851/905

Ofiary pojawi si mog w cigu kilku minut, godzin, dni, a nawet tygodni po ataku. Czas, po jakim wystpi pierwsze objawy, zaley od patogenu... Kiedy zaobserwujemy atak broni biologiczn, z punktu widzenia obrony cywilnej zawsze naley wzi pod uwag, e objawy zazwyczaj wystpuj z opnieniem. Z podrcznika obrony cywilnej przed atakiem chemiczno-biologicznym: Praktyczny podrcznik obrony cywilnej, 1998 Z faktu, i padlimy ofiar broni biologicznej, moemy zda sobie spraw, kiedy bdzie ju za pno. Dopiero po kilku dniach, a nawet tygodniach - po pierwszej fali zgonw - stwierdzimy, e nastpi atak. Niewielu terrorystw bdzie chciao ostrzec o

852/905

swoich zamiarach. Nawet nieznaczna ilo Marburga czy Eboli rozpylona w metrze w Waszyngtonie, Bostonie lub Nowym Jorku, na lotnisku, w hipermarkecie lub centrum finansowym moe doprowadzi do setek tysicy ofiar miertelnych. W ostatnich dwudziestu latach naukowcy opracowali szczepy wglika, dumy, tularemii i nosacizny odporne na dziaanie antybiotykw. Badania Biopreparatu udowodniy, e wirusy i toksyny mona modyfikowa genetycznie, aby zwikszy ich zjadliwo, co umoliwia opracowanie patogenw zdolnych pokona dzisiejsze szczepionki. Arsena pastwa, zdecydowanego na uycie broni biologicznej, lub grupy terrorystycznej mgby zawiera bomby z tularemi, wglikiem, gorczk Q, zarazkami duru

853/905

epidemicznego, osp, bruceloz, wenezuelskim koskim zapaleniu mzgu (VEE), toksyn botulinow, chorob denga, wirusem kleszczowego rosyjskiego zapalenia mzgu, gorczk Lassa, Marburgiem, Ebo-l, Machupo (boliwijsk gorczk krwotoczn), Juninie (argentysk gorczk krwotoczn) eby wymieni tylko kilka chorb, nad ktrymi pracowano w naszych laboratoriach. Arsena taki zawiera mgby take rodki neurologiczne, oparte na zwizkach chemicznych wytwarzanych przez ludzki organizm. Produkcja broni biologicznych jest znacznie atwiejszym zadaniem ni zbudowanie skutecznego systemu bioobrony. Nasza obecna wiedza pozwala na przeksztacenie w bro okoo siedemdziesiciu rodzajw bakterii, wirusw, ri-ketsji i grzybw. Skutecznie

854/905

leczy potrafimy zaledwie od dwudziestu do trzydziestu procent chorb wywoywanych przez te patogeny. Niewielu Amerykanw zdaje sobie spraw, e yj w staym zagroeniu. Prezydent Clinton 14 listopada 1994 roku wyda dekret numer 12 938, w ktrym mowa jest o tym, e potencjalne ataki broni jdrow, biologiczn i chemiczn dokonane przez wrogie pastwa lub grupy terrorystyczne stanowi ogromne zagroenie dla bezpieczestwa narodowego, polityki zagranicznej oraz gospodarki Stanw Zjednoczonych. Dekret zakaza Amerykanom udzielania pomocy krajom (bd jednostkom) w uzyskiwaniu, projektowaniu, produkcji i skadowaniu broni chemicznych lub biologicznych i jednoczenie postawi

855/905

USA w stan pogotowia. Od tamtej pory dekret odnawiano co roku, a w 1998 uzupeniono o zapis zakazujcy handlu sprztem, ktry porednio mgby suy do wytwarzania broni biologicznych. W czerwcu 1995 roku Clinton przedstawi zarys nowej polityki wymierzonej przeciwko superterroryzmowi - wykorzystujcemu bro masowego raenia. Obecnie, w wyniku prowadzenia takiej polityki, departamenty Obrony, Energii i Stanu wraz z FBI i CIA nadzoruj rozleg sie wojskowych i cywilnych instytucji, zajmujcych si wykrywaniem potencjalnych biologicznych i chemicznych atakw oraz ponoszcych odpowiedzialno za usuwanie ich skutkw. Do instytucji tych nale USAMRIID, Centra Kontroli Chorb (Centers for Disease Control) w

856/905

Atlancie, Laboratorium Chorb Tropikalnych Departamentu Rolnictwa, Narodowe Laboratorium Lawrencea Livermore a w Kalifornii oraz Narodowe Laboratorium Sandia w Nowym Meksyku. Rwnoczenie do dziaa takich przystosowano istniejce jednostki wojskowe, takie jak: Korpus Chemiczny i Biologiczny Si Szybkiego Reagowania Marines (CBIRF), Techniczn Jednostk Pomocnicz Armii oraz Awaryjny Zesp Badawczy Departamentu Energii Jdrowej (NEST). W 1997 roku rzd przydzieli 52,6 miliona dolarw Krajowemu Funduszowi Gotowoci na utworzenie specjalnych zespow szybkiego reagowania (obrona cywilna) w 120 wybranych miastach Stanw Zjednoczonych. Policja, stra poarna oraz pracownicy suby zdrowia przeszli specjalne szkolenia i

857/905

otrzymali sprzt pozwalajcy na ograniczenie szkodliwoci potencjalnego ataku i zwalczanie biologicznego oraz chemicznego terroryzmu. Denver byo pierwszym miastem programu pilotaowego. W 1998 roku doczyy do niego Nowy Jork, Los Angeles, Chicago, Houston, Waszyngton, Filadelfia, San Diego i Kansas City. Peny stan gotowoci zostanie osignity pod koniec 1999 roku. Rwnoczenie trwaj prace nad popraw bezpieczestwa budynkw uytecznoci publicznej poprzez instalowanie bezpiecznych systemw wentylacyjnych i unowoczenienie filtrw powietrza. 22 maja 1998 roku, przemawiajc do absolwentw Akademii Marynarki Stanw Zjednoczonych w Annapolis, prezydent

858/905

Clinton ogosi picioletni plan stworzenia rezerwy szczepionek i antybiotykw, eby chroni wszystkich Amerykanw przed konsekwencjami ataku broni biologiczn, na ktry to projekt przewidziano 420 milionw dolarw. Inicjatywa ta miaa stanowi rozszerzenie programu szczepie ochronnych dla onierzy, obowizujcego od piciu lat. Od tamtej pory terroryzm biologiczny sta si jednym z najpowaniejszych zagroe bezpieczestwa USA. W 1998 roku armia amerykaska przeprowadzia operacje w Sudanie, Afganistanie i Iraku; w styczniu nastpnego roku Clinton ujawni nowy plan zwalczania terroryzmu wewntrznego. Od zakoczenia walki z terroryzmem dzieli nas jeszcze daleka droga - powiedzia w przemwieniu wygoszonym na forum

859/905

Narodowej Akademii Nauk - poniewa poszukuje on nowych narzdzi zniszczenia. Wrogowie pokoju zdaj sobie spraw, e nie pokonaj nas tradycyjnymi metodami, tote przygotowuj atak innego rodzaju. Clinton zadeklarowa zamiar przeznaczenia w 2000 roku 1,4 miliarda dolarw na powoanie i wzmocnienie wielkomiejskich zespow szybkiego reagowania obrony cywilnej, ochron rzdowych budynkw, popraw skutecznoci wykrywania atakw biologicznych i identyfikacji patogenw oraz zwikszenie krajowych zapasw szczepionek i antybiotykw. Niemal 400 milionw dolarw przeznaczone zostanie na unowoczenienie technologii wykrywania zagroe oraz badania nad nowymi szczepionkami.

860/905

Po prezydencie gos zabraa Donna Shalala, sekretarz zdrowia. Po raz pierwszy w historii Ameryki publiczny system opieki zdrowotnej zosta bezporednio zintegrowany z narodowym systemem bezpieczestwa - powiedziaa. Prezydent zaapelowa do Amerykanw, aby nie wpadali w panik. Podkreli, e nowe rodki wywiadowcze nie narusz swobd obywatelskich. Ameryka uczynia najwicej w dziedzinie ochrony swych obywateli przed broni biologiczn. Pomimo tych wysikw trudno powiedzie, czyjej obywatele mog czu si bezpieczniej, poniewa brak jest powszechnej zgody co do waciwego podejcia do obrony biologicznej. Program zespow szybkiego reagowania obrony cywilnej ju spotka si z krytyk. Takie rozwizanie jedynie

861/905

przesuwa ryzyko na atwiejszy cel, czyli miasto nieobjte programem - stwierdzi Frank Cilluffo, dyrektor Antyterrorystycznych Oddziaw Specjalnych z waszyngtoskiego Centrum Studiw Strategicznych i Midzynarodowych, w owiadczeniu zoonym w Kongresie 2 padziernika 1998 roku. - Problem polega na tym, e zakada si, i miejsce ataku zostanie zidentyfikowane; a przecie bro biologiczna najprawdopodobniej uyta zostanie potajemnie, nie pozostawiajc adnych ladw. Pierwsze wiczenia z bioobrony ujawniy powane niedocignicia i brak koordynacji sub miejscowych i federalnych. W symulowanym ataku na Nowy Jork w 1998 roku niemal wszyscy czonkowie zespou ratowniczego wysani do akcji zginli z powodu

862/905

niedostatecznych zabezpiecze. Postpowali waciwie - stwierdzi pewien federalny urzdnik w wywiadzie dla The New York Timesa - ale rozwj wypadkw cakowicie ich przytoczy. Zespoy ratownicze miay utrudnione zadanie, nie mogc ustali, czym miasto zostao zaatakowane. Wczesne wykrywanie stanowi kluczowy element bioobrony. W zalenoci od uytej substancji i sposobu jej rozproszenia lekarze i zespoy medyczne mog mie nie wicej ni godzin na powstrzymanie nadcigajcej katastrofy. Poczwszy od drugiej wojny wiatowej, Stany Zjednoczone z rnym skutkiem prowadziy badania nad systemami wykrywajcymi. Wikszo metod polega na

863/905

umieszczaniu w podejrzanym rejonie probwek bd pytek Petriego, zawierajcych wyhodowane w laboratorium kultury bakterii. Uzyskanie odpowiedzi tak metod stanowi mudne zadanie. Polowe wykrywacze uywane podczas wojny w Zatoce Perskiej podaj dodatni wynik po trzynastu do dwudziestu czterech godzin. W przypadku botuliny, obecnej w irackim arsenale, byoby to za pno. Od tamtej pory w technikach wykrywania nastpi pewien postp. Zintegrowany System Detekcji Biologicznej (BIDS) skrci ten czas do zaledwie trzydziestu minut, jednak obecnie moe on wykrywa jedynie zawarto wglika, dumy, botuliny i toksyn gronkowca wywoujc cikie zatrucia.

864/905

We wrzeniu 1998 roku Clinton i Jelcyn uzgodnili w Moskwie program przyspieszonych negocjacji w sprawie wzmocnienia treci Konwencji o zakazie broni biologicznych. Stany Zjednoczone dyy, by zapisy konwencji odpowiaday wspczesnym postpom w nauce. Grupa przedstawicieli poszczeglnych krajw spotykaa si czterokrotnie w 1998 roku, aby sporzdzi szkic poprawki o inspekcjach obowizkowych w krajach podejrzewanych o prace nad broni biologiczn bd jej posiadanie. Dyskutowano take spraw otwarcia zakadw biologicznych dla regularnych wizyt midzynarodowych inspektorw oraz ustanowienia jednostki badajcej podejrzane wybuchy epidemii. Kolejne pi spotka grupy zaplanowano w 1999 roku. Rozmowy dotyczy maj

865/905

metod powstrzymania transferu niebezpiecznych technologii za porednictwemv4Lternetu, na konferencjach naukowych i poprzez program wymiany studentw. Poprawki te, jeli zostan uchwalone, czciowo ogranicz dalsze rozprzestrzenianie si niebezpiecznych technologii. Ale zdeterminowane pastwo prawdopodobnie znajdzie sposb na obejcie tych ogranicze. Przyjrzyjmy si Irakowi, gdzie specjalna komisja ONZ otrzymaa niemal nieograniczon wadz, aby monitorowa program rozbrojeniowy narzucony przez Rad Bezpieczestwa ONZ po wojnie w Zatoce Perskiej. Zastosowane tam rodki s znacznie bardziej surowe ni te, jakie zostayby zapisane w poprawkach do konwencji - i stanowi przez to naruszenie bezpieczestwa narodowego,

866/905

na co wikszo krajw nie wyraziaby zgody. Jednak pomimo okresowego zag-roenia atakami (do ktrych dochodzio ju kilkakrotnie), Irak sprzeciwia si obecnoci inspektorw ONZ. Jak wobec tego zamierzamy wymc podporzdkowanie si dyrektywom ONZ takich krajw jak Chiny, Indie czy Rosja? W Ameryce najgoniej protestoway firmy biotechnologiczne z sektora prywatnego, ktre utrzymuj, e dopuszczajc inspektorw do laboratoriw i zakadw produkcyjnych, padn ofiar szpiegostwa przemysowego. Biotechnologia stanowi ga przemysu o wartoci wielu milionw dolarw. W latach 1989-1996 liczba firm na terenie Stanw Zjednoczonych opracowujcych leki nowej generacji wzrosa z 45 do 113.

867/905

Dzisiejsze badania w dziedzinach takich jak medycyna, przemys i rolnictwo czsto wymagaj pracy z patogenami wykorzystywanymi do produkcji broni biologicznych. Odpowiedzi na te zastrzeenia bya propozycja negocjacji sposobu przeprowadzania inspekcji laboratoriw komercyjnych przez kraje, w ktrych miayby by one dokonywane. Zakady uprzedzone o kontroli mogyby przeprogramowa komputery i sprzt produkcyjny. Prowadzone s take prace nad nowymi technikami pozwalajcymi na ukrycie tajnych (stanowicych tajemnic handlow) sekwencji DNA, jednoczenie dajce inspektorom moliwo wykrywania obecnoci podejrzanych mikroorganizmw. Na rynku pojawiy si rwnie skomplikowane, oparte na mikroprocesorach systemy

868/905

biosensorw, pozwalajce na bezinwazyjne badanie genw. Wszystkie te metody maj swoje mankamenty. Jeli dane pastwo posiada program broni biologicznych, nic nie zapobiegnie ukryciu go pod paszczykiem ochrony tajemnic handlowych. Ukady rozbrojeniowe s wane, ustanawiaj standardy midzynarodowego postpowania w kwestiach pozyskiwania i stosowania broni masowego raenia. Jednak niemal zawsze s ignorowane, kiedy zainteresowane kraje uznaj, e zagroone jest ich bezpieczestwo. Amerykaski plan skadowania szczepionek chronicych przed patogenami jest najwikszym tego rodzaju programem na wiecie. Cho niektre elementy wcielono ju w ycie, jego ograniczenia wydaj si

869/905

oczywiste. Pentagon wprowadzi obowizkowe szczepienia onierzy w 1993 roku. 2,3 miliona amerykaskich onierzy otrzymao ju zastrzyki przeciwko wglikowi, ktry obecnie uwaa si za najwiksze zagroenie z uwagi na jego udokumentowan obecno w arsenale Saddama Husajna. Ale nie przewiduje si adnych szczepionek przeciwko innym czynnikom chorobotwrczym, zmagazynowanym przez Husajna, takim jak toksyny z pleni grone dla byda i stanowice czynnik rakotwrczy dla ludzi, jad kiebasiany i ospa. Dodatkowy koszt takich szczepie byby ogromny (szecioletni program szczepie przeciw wglikowi kosztowa bdzie armi 130 milionw dolarw), a szczepionki nie s pozbawione skutkw ubocznych. Ponadto nie wszystkie czynniki

870/905

s nam znane ani nie zawsze dysponujemy skuteczn szczepionk. Szczepionki pobudzaj wytwarzanie przeciwcia zwalczajcych konkretne choroby. Niektre podaje si doustnie, ale wikszo w postaci zastrzykw dominiowych. Wytwarzane z ywych, lecz osabionych mikroorganizmw z reguy s skuteczniejsze od tych, ktre produkuje si z nieywych komrkowych lub subkomrkowych skadnikw. Obydwa rodzaje zazwyczaj s dobrze tolerowane, jednak w pewnych przypadkach mog wystpi gwatowne zmiany w ukadzie krwiononym i hormonalnym. Niektre z nich wpywaj na prac serca, puc, nerek i innych organw. Z punktu widzenia medycyny niewskazane jest czenie zbyt wielu szczepionek.

871/905

Obecnie nie istnieje skuteczna ochrona przeciw brucelozie, nosacinie i me-lioidozie oraz chorobom wywoywanym przez wirusy takie jak Ebola czy Mar-burg. Badania na zwierztach wykazay, e szczepionka przeciw ospie jest nieskuteczna, jeli zarazki rozpylone zostay w postaci aerozolu. Szczepionk przeciw tularemii trudno jest wyprodukowa, a ponadto moe ona wywoywa niebezpieczne skutki uboczne. Spord szczepionek opartych na czterech szczepach wirusw, wywoujcych zapalenie mzgu, pierwsza i najsilniejsza (ywa szczepionka) u 20 procent pacjentw wywouje reakcje uboczne, a w przypadku dalszych 20 procent okazuje si nieskuteczna. Druga ma ograniczon skuteczno (dziaa tylko na trzy postaci choroby), a trzecia i czwarta

872/905

wymagaj wielokrotnych szczepie i odznaczaj si nisk skutecznoci. Szczepionka przeciw ospie, dostpna w Stanach Zjednoczonych tylko dla pracownikw laboratoriw i armii, moe by podana przed albo po infekcji. Wymaga okresowych powtrze i traci skuteczno po dziesiciu latach, cho w przypadku infekcji ponowne szczepienie jest konieczne ju po trzech latach. W przypadku toksyn jadu kiebasianego i gorczki O zaleca si testy skrne. Szczepionka przeciw wglikowi stosowana w Stanach Zjednoczonych musi zosta podana szeciokrotnie, zanim organizm nabierze odpornoci (trzy razy w odstpach dwutygodniowych i trzy razy w odstpach szeciomiesicznych), przy czym co roku konieczne s jeszcze zastrzyki utrwalajce jej

873/905

dziaanie. Szczepionki przeciw wglikowi produkowane w innych krajach podaje si inaczej. Amerykascy eksperci utrzymuj, e coroczne zastrzyki s bezpieczne, chocia sdzi si, e ywa szczepionka stosowana w Rosji niesie ze sob pewne ryzyko. Jednak naukowcy s zgodni co do tego, e nadmiar szczepie powoduje komplikacje w ukadzie immunologicznym, w rzadkich przypadkach prowadzc do powstawania nowotworw. Wielokrotne szczepienia nasilaj lub wywouj alergie. W p godziny po tym, jak po raz ostatni w 1987 roku zaszczepiono mnie przeciw wglikowi, moja twarz spucha, miaem trudnoci z oddychaniem i wysypk na caym ciele. Zayem dimidrol, silny antyalergiczny lek dostpny w Rosji (lecz nie w USA) i po kilku godzinach poczuem si

874/905

lepiej. Przez nastpne dziesi dni leaem w szpitalu i leki podawano mi doylnie - jest to tak zwane odczulanie w celu zmniejszenia reakcji organizmu na dziaanie alergenw. Po podobnych przejciach wielu moich kolegw nie mogo ju duej pracowa nad wglikiem. Wiedziaem, e jest to znak, i staem si bardzo wraliwy na kontakt z obcym biakiem oraz e mj ukad odpornociowy osign kres wytrzymaoci. Pierwsz szczepionk przeciw wglikowi otrzymaem w 1979 roku, od 1982 roku szczepiony byem co roku. Otrzymaem take jeden zastrzyk przeciw ospie, dwa przeciw tularemii i cztery przeciw dumie. Chroniczne alergie, jakie towarzysz mi w dojrzaym wieku, s bezporedni konsekwencj dziaania szeregu

875/905

szczepionek oraz substancji, nad ktrymi pracowaem. Szczepionki znakomicie chroni przed poszczeglnymi chorobami, jednak to, co czyni je tak skutecznymi w pojedynczych wypadkach, jest take rdem ogranicze. Przeciwciaa ospy nie chroni przed dum. Moliwe jest czenie szczepionek, w taki wanie sposb dzieci szczepi si przeciwko dyfterytowi, krztuco-wi i tcowi, jednak wikszo z nich wymierzona jest przeciwko jednemu, konkretnemu mikroorganizmowi. Szczepionka skuteczna w przypadku jednego patogenu niekiedy uodpornia organizm na dziaanie podobnych mikroorganizmw, a uniwersalne antidotum nie istnieje. Wykorzystanie szczepie ochronnych w bioobronie ma sens jedynie wwczas, kiedy

876/905

wiemy, jaka substancja biologiczna zostanie uyta przez nieprzyjaciela, i kiedy zdoamy okreli, przeciwko komu wymierzony jest atak - na przykad przeciw onierzom, znajdujcym si w zasigu ostrzau. Jednak rodzaj zagroenia moe ulec zmianie. Nieprzyjaciel wiadom, e onierzy zaszczepiono przeciw wglikowi, posuy si moe osp lub dum - lub innym zarazkiem, przed ktrym nie chroni adne szczepienia. onierzy moemy zaszczepi przeciw patogenom, ktrych przypuszczalnie uyje nieprzyjaciel, ale nigdy si nie dowiemy, czy nie zdoa on ojjracowa broni tak wirulentnej, e zdolna bdzie pokona dostpne odtrutki. Pomimo wysikw Amerykanw i poniesionych wydatkw znaczenie szczepionek jest

877/905

ograniczone w ochronie ludnoci cywilnej. Jak okreli grup ryzyka? I przed jakimi patogenami naley j strzec? Program zmierzajcy do znacznego zwikszenia zapasw szczepionki przeciw ospie w USA (obecnie siedem milionw) mgby odwie potencjalnego agresora lub grup terrorystyczn od zaatakowania tym wirusem, jednak pozostaje wiele innych moliwoci. I dokd wysano by te siedem milionw szczepionek, gdyby kilka miast zaatakowano rwnoczenie? W samym tylko Nowym Jorku mieszka ponad siedem milionw ludzi. Czy kade miasto miaoby otrzyma wasne zapasy? Nie namawiam do wykrelenia szczepionek z programu bioobrony, lecz sugeruj trzew ocen ich skutecznoci. Nawet jeli

878/905

sta USA i wikszo pastw Zachodu na dugotrway i kosztowny proces opracowywania, badania i dopuszczania do sprzeday nowych szczepionek, kraje prowadzce zaawansowane badania nad broni biologiczn zawsze bd je wyprzedzay o jeden krok. Niemal dokadnie dziesi lat po tym, jak w moskiewskiej kwaterze gwnej tumaczyem radzieckim pukownikom, w jaki sposb uzbroi midzykontynen-talne pociski rakietowe w gowice z zarazkami wglika i dumy, w sali konferencyjnej na czwartym pitrze biurowca w Wirginii spotkaem si z dwoma pukownikami Marynarki Wojennej USA. Pukownicy przybyli z bazy treningowej w Quantico, gdzie mieci si bank wiedzy,

879/905

zwany Laboratorium Wojennym. Wbrew nazwie laboratorium pracuj tam nad kwestiami obronnymi: jak ustrzec onierzy przed atakiem biologicznym i terroryzmem. Piechota morska przewanie pierwsza pojawia si na miejscu zdarzenia, przez co szczeglnie naraona jest na niekonwencjonalne niebezpieczestwa, ktrych inne rodzaje wojsk nie musz si obawia. W ostatnich dziesicioleciach nasza wiedza o immunologii bardzo posza naprzd. Oglnie mwic, ukad odpornociowy czowieka potrafi rozrnia obce biako od swojego, obce mikroorganizmy od swoich. Gdy wtargn obce, organizm szybko odpowiada produkcj przeciwcia, ktrymi zwalcza inwazj. Nazywa si to odpornoci wrodzon. Przeciwciaa oraz czynniki

880/905

przekazujce informacj o zagroeniu maj pami - potrafi rozpozna starych nieprzyjaci i w razie ponownej agresji s gotowe do walki z obcym biakiem. Szczepienia su temu, aby wprowadzi do organizmu kontrolowan ilo zarazkw i sprowokowa w ten sposb produkcj przeciwcia waciwych dla danej choroby, a ponawianie szczepie suy podtrzymywaniu tej pamici. Dlatego nic nie zastpi szczepionek w dugofalowej ochronie przed konkretnymi chorobami. Ale oprcz tego powinno si dy do wzmocnienia wrodzonej odpornoci, gdy moe ona stanowi przynajmniej czasowo ochron przed patoge-nami w pierwszych momentach po ataku, kiedy rodzaj uytej broni biologicznej nie zosta jeszcze zidentyfikowany.

881/905

Jest to wprawdzie dosy ryzykowna metoda i nie dajca gwarancji powodzenia, jednak caa moja wiedza o broniach biologicznych podpowiada mi, e takie podejcie bdzie bardziej skuteczne ni umieszczanie detektorw na niezliczonych budynkach publicznych w danym kraju czy gromadzenie gigantycznych zapasw szczepionek przeciw znanym patogenom. 20 maja 1998 roku przedstawiem Kongresowi projekt systemu obrony przed atakami broni biologiczn oparty na odpornoci wrodzonej. W owym czasie niemal wszystkie wysiki skupiay si na opracowaniu metod wykrywania zagroenia i szczepionkach (w tydzie pniej prezydent Clinton zaproponowa utworzenie rezerwy szczepionek). Moja niekonwencjonalna

882/905

propozycja spotkaa si z powszechn krytyk. Ale w cigu nastpnych szeciu miesicy sprawy przyjy inny obrt. W grudniu 1998 roku komisja zoon^naukowcw wytypowanych przez Instytut Medycyny podlegy Narodowej Radzie Badawczej, na ktrej czele stan Peter Rosen, dyrektor programu pierwszej pomocy z wydziau medycyny na kalifornijskim uniwersytecie w San Diego, zaproponowaa, aby w celu zwalczania biologicznego terroryzmu prowadzi badania nad szerokim spektrum zwizkw antybakteryjnych i antywirusowych - innymi sowy, eby pooy nacisk na wrodzon odporno jako tarcz chronic przed broni biologiczn. Ten postulat by tylko jednym z szedziesiciu projektw komisji, przyznano mu jednak

883/905

najwyszy priorytet. Poparty autorytetem dwunastu wybitnych naukowcw, midzy innymi doktora Donalda Hendersona, jednego z twrcw wiatowej krucjaty przeciwko ospie, oraz biologa noblisty Lederberga, pojaz pierwszy zosta doceniony przez profesjonalistw z caego wiata. Marines usyszeli o mojej propozycji jeszcze przed ogoszeniem wynikw posiedzenia komisji. Doradca Kongresu opowiedzia im o wyjanieniach, jakie skadaem przed komisj gospodarcz w zwizku z terroryzmem. Spotkanie zaaranowano w siedzibie firmy naukowobadawczej, w ktrej obecnie pracuj. Mwiem, a pukownicy pilnie notowali moje sowa. W sytuacji tej nie mogem nie dostrzec pewnej ironii. Dla moich rozmwcw byem

884/905

tylko cywilem, naukowcem wysuwajcym ciekawe rozwizanie. W miesic pniej, w listopadzie, poinformowano mnie, e propozycja programu bada nad odpornoci wrodzon otrzymaa wstpn akceptacj zwierzchnikw. Plany programu pilotaowego obecnie s w toku. Pomagajc mej przybranej ojczynie w stworzeniu nowego systemu obrony przeciw broniom, ktre sam niegdy konstruowaem, czsto wspominam Rosj - ktr kochaem i kocham nadal. Pragn dla niej lepszego losu. W wywiadzie dla pewnej rosyjskiej gazety jeden z moich przyjaci nazwa mnie zdrajc. Jestem pewien, e zdanie to podziela take wiele innych osb. Kiedy powracam do tej sprawy, dochodz do wniosku, e nie tyle ja zdradziem Rosj, ile ona swych obywateli.

885/905

Dopki bdzie czyni bohaterw z ludzi opracowujcych zakazan bro, dopki zamierza pomaga obcym dyktatorom prowadzcym wojn przeciw wasnym narodom, dopki szkoli bdzie lekarzy i nauczycieli w zabijaniu, a za kryminalistw uznawa tych, ktrzy prbuj si temu przeciwstawi, dopty nie bdzie nadziei na lepsz przyszo. Wiele mwi si o reformach gospodarczych i strukturalnych, ale Rosji potrzebna jest odnowa moralna. Rosja nie zmieni si, dopki to nie nastpi. Jako mody chopak w Kazachstanie natknem si kiedy na ksik o lekarzu, ktry ryzykowa ycie, aby tylko pomc swym pacjentom. Takim lekarzem chciaem zosta. Nie mog cofn czasu, zniszczy wyprodukowanych broni i bada, ktre

886/905

zatwierdzaem jako szef programu broni biologicznych Zwizku Radzieckiego. Ale kadego dnia staram si zagodzi skutki mych dziaa. Bodcem jest dla mnie wiadomo, e gdzie w Iraku lub Chinach inny ojciec trojga dzieci zasiada wanie za stoem konferencyjnym i planuje wymordowanie milionw ludzi. Tylko tak mog dochowa przysigi Hipokratesa, ktrej przez wiele lat si sprzeniewierzaem.

Zacznik

Radziecki system broni biologicznych

Radzieckie instytucje i zakady uczestniczgce w badaniach, rozwoju i produkcji, 1973-1990 Oto pierwszy wyczerpujcy przegld radzieckiego programu broni biologicznych. Nigdy nie informowano mnie o placwkach podlegych KGB. W wypadku, kiedy nie znam dokadnej nazwy danego instytutu, podaj tylko lokalizacj. Informacje te nigdy przedtem nie byy publikowane. Ministrowie odpowiedzialni za przemys obronny zasiadali w Komisji Woj-skowoPrzemysowej, sprawujcej kontrol nad kompleksem wojskowo-prze-mysowym

889/905

Zwizku Radzieckiego. Jej przewodniczcy by jednoczenie wicepremierem. Komisja bezporednio podlegaa czonkowi Biura Politycznego odpowiedzialnego za sprawy zwizane z obronnoci pastwa. Komisja Woj-skowo-Przemysowa podzielona bya na zarzdy, zajmujce si rnymi gaziami przemysu obronnego. Produkcj i rozwojem broni biologicznych kierowa zarzd broni biologicznych. Gwnym organem odpowiedzialnym za prowadzenie wojny by Zarzd Operacyjny Sztabu Generalnego Ministerstwa Obrony. Specjalna Grupa Biologiczna, podlega temu zarzdowi, odpowiadaa za doktryn wojenn i logistyk zastosowania broni biologicznych. Wywiad wojskowy (GRU) odpowiada za militarne operacje wywiadowcze i

890/905

kontrwywiadowcze. Agenci GRU przeprowadzali tajne dziaania poza granicami kraju, aby nadzorowa stopie zaawansowania bada nieprzyjaciela nad broni biologiczn i zdobywa szczepy pato-genw oraz dokumentacj, ktra mogaby by uyteczna dla radzieckiego programu broni biologicznych. Zaopatrzenie w bro biologiczn (a take przeprowadzanie prb, zatwierdzanie nowych rodzajw i utrzymywanie odpowiednich zapasw) byo nadzorowane przez Specjaln Grup Zbrojeniow, jednostk podleg wiceministrowi obrony do spraw przemysu zbrojeniowego. XV Zarzd Armii Radzieckiej opracowywa i produkowa bro biologiczn. Posiada specjalne jednostki - niektre wielkoci brygady przypisane do konkretnych

891/905

poligonw, odpowiedzialne take za bezpieczestwo wojskowych obiektw, w ktrych produkowano bro biologiczn. W wypadku wojny przeprowadzenie ataku broni biologiczn znalazoby si w gestii jednostek wojskowych Strategicznych Si Rakietowych oraz si powietrznych. W latach 1945-1973 XV Zarzd by czoow agencj prowadzc badania nad broni biologiczn. Cho jego rola badawcza i planistyczna zostaa zepchnita na dalszy plan przez Biopreparat, nadal kontrolowa arsena broni biologicznych oraz najwaniejsze zakady zbrojeniowe tego sektora. XV Zarzdowi podlegay nastpujce obiekty i placwki: Zima, region Irkucka, stacja kolejowa Zima. Zapasy broni biologicznej opartej na wgliku.

892/905

Kirw, Instytut Mikrobiologii. Opracowywano tu bro biologiczn (tyfus, gorczka Q, tularemia, bruceloza, nosacizna, wglik i melioidoza), a take bro opart na toksynach. Dokonano genetycznych modyfikacji bakterii, produkowano i gromadzono zapasy zarazkw dumy. Rejon Moskwy, lotnisko wojskowe Kubinka. Baza si powietrznych, std na poligony dowiadczalne przewoono*adunek, personel i zwierzta. Moskwa, Instytut Techniki Zabezpiecze. W instytucie wytwarzano sprzt do produkcji broni biologicznych. Nukus, Republika Karakalpacka. Poligon dowiadczalny, na ktrym badano dziaanie rodkw symulujcych bro chemiczn i biologiczn.

893/905

Reutow, rejon Moskwy. Skadowanie gowic z broni biologiczn, bomb i bombek. Szychany, rejon Wogi. Poligon, na ktrym przeprowadzano testy substancji symulujcych bro chemiczn i biologiczn. Strii, rejon Kirowa. Produkcja broni biologicznych (wirusy i bakterie). Zakady powstay pod koniec lat osiemdziesitych, by to ostatni obiekt zbudowany przez XV Zarzd przed rozpadem ZSRR. Swierdowsk (obecnie Jekaterynburg), Instytut Problemw Techniki Wojskowej. Badania nad broni biologiczn (wglik, tularemia, nosacizna, melioidoza) i toksycznymi substancjami, midzy innymi toksyn jadu kiebasianego. Prace nad wglikiem odpornym na dziaanie antybiotykw

894/905

oraz nosacizn niewraliw na dziaanie szeregu lekw. Produkcja zarazkw wglika, nosacizny. Skadowanie wglika. Rejon Wogi, baza sil powietrznych (dokadna lokalizacja nieznana). Baza bombowcw, ktra moga by wykorzystana do stosowania broni biologicznych podczas wojny w Afganistanie. Wozrodienije (Wyspa Odrodzenia), Kazachstan. Poligon dowiadczalny, na ktrym prowadzono badania broni biologicznych. Orodek dowodzenia w pobliskim Aralsku. Zagorsk (obecnie Siergijew Posad), Instytut Wirusologii. Badania i opracowywanie broni opartej na ospie (take mapiej), boliwijskiej gorczce krwotocznej, argentyskiej gorczce krwotocznej, Marburgu, Eboli,

895/905

gorczce Lassa, gorczce z rejonu Wielkich Roww Afrykaskich, wenezuelskiego koskiego zapalenia mzgu. Badania nad wirusowym zapaleniem mzgu: japoskim, kleszczowym, wschodnim koskim, zachodnim koskim, Saint-Louis i innymi. Produkcja i skadowanie ospy. BIOPREPARAT Biopreparat powsta w 1973 roku, aby pod przykrywk dziaalnoci cywilnej prowadzi tajne badania nad broni biologiczn. Pierwotnie organizacja podlegaa Radzie Ministrw. Personel pochodzi gwnie z XV Zarzdu, ktry w zasadzie sprawowa kontrol nad Biopreparatem. Reorganizacja rzdu w poowie lat osiemdziesitych podporzdkowaa Biopreparat Ministerstwu Przemysu Medycznego i

896/905

Mikrobiologicznego, nadal jednak cieszy si on du autonomi jako gwna instytucja rzdowa odpowiedzialna za opracowywanie nowych broni biologicznych. Biopreparat oficjalnie odpowiada za obiekty cywilne rozrzucone po terytorium caego kraju, prowadzce badania nad szczepionkami, biopestycydami oraz sprztem laboratoryjnym i szpitalnym. Wiele z tych placwek pracowao rwnoczenie jako zakady produkcji broni biologicznych lub znajdowao si w stanie gotowoci, aby w razie wojny niezwocznie przystpi do produkcji takiej broni. Berdsk, Technologiczny Instytut Substancji Aktywnych Biologicznie. Instytut opracowywa enzymy do bada nad

897/905

genetycznie zmodyfikowan broni biologiczn. Berdsk, Baza Naukowo-Produkcyjna (syberyjska filia Instytutu Biochemii Stosowanej). Obiekt czynny w latach 1975-1981. Opracowywano tutaj metody napeniania gowic broni biologiczn, a take techniki laboratoryjne do produkcji broni opartej na brucelozie. Berdsk, zakad produkcyjny. Obiekt rea^rwowy (w razie mobilizacji): duma, tularemia, nosacizna i bruceloza. Docelowa zdolno produkcyjna: sto ton kadego rodzaju broni rocznie. Kiriszi, rejon Leningradu (obecnie St. Petersburg), Biuro Projektw Specjalnych Budowy Maszyn Precyzyjnych.

898/905

Opracowywano tu sprzt do wytwarzania i testowania broni biologicznych. Kolcowo, rejon Nowosybirska, Instytut Biologii Molekularnej Wektor. Badania i opracowywanie broni biologicznych (ospa, Ebola, Marburg, boliwijska gorczka krwotoczna, wenezuelskie koskie zapalenie mzgu, kleszczowe rosyjskie zapalenie mzgu). Badania nad szeregiem innych wirusw do potencjalnego wykorzystania jako bro biologiczna, z HIV wcznie. Opracowanie genetycznie zmodyfikowanych wirusw jako potencjalnej broni oraz nowych technik produkcji broni zawierajcych osp i Marburg. Badania genomu wirusw w celu utworzenia chimery, broni czcej cechy kilku wirusw.

899/905

Kurgan, kombinat Syntez. Rezerwowy (w razie mobilizacji) obiekt do wytwarzania broni biologicznej z pynn postaci wglika. Docelowa moc produkcyjna: tysic ton rocznie. Leningrad (obecnie St. Petersburg) Instytut Ultraczystych Biopreparatw. Opracowywanie technik testowania i stosowania broni biologicznych. Badania nad uzbrojeniem w bro biologiczn pociskw samosterujcych dalekiego zasigu. ubyczany, Instytut Immunologii. Badania nad czynnikami biologicznymi wykorzystywanymi do osabiania reakcji ukadu odpornociowego u ludzi. Moskwa, Instytut Projektowania Aparatury Biologicznej. Prace nad urzdzeniami do wykrywania broni biologicznych, budowa

900/905

sprztu z zakresu biobezpie-czestwa, opracowywanie stosownych procedur. Moskwa, Instytut Biochemii Stosowanej. Projektowanie sprztu do wytwarzania i testowania broni biologicznych. Opracowanie standardw przemysowej produkcji broni biologicznych na wielk skal. Moskwa, Instytut Projektowania Giprobioprom. Projektowanie obiektw, w ktrych prowadzono badania i produkowano bro biologiczn. Obolesk, rejon Moskwy, Instytut Mikrobiologii Stosowanej. Prace badawczo-rozwojowe nad dum, tularemi, nosacizn i wglikiem. Opracowanie broni opornych na dziaanie szczepionek (Metol) oraz broni atakujcych orodkowy oraz obwodowy ukad nerwowy (Ogmsko).

901/905

Omutninsk, Baza Naukowo-Produkcyjna (dawniej: wschodnioeuropejska filia Instytutu Biochemii Stosowanej). Badania nad zastosowaniem dumy, tularemii. Omutninsk, chemiczny zakad produkcyjny. Rezerwowy (w razie mobilizacji) zakad do produkcji dumy, tularemii i nosacizny. Docelowa zdolno produkcyjna: do stu ton kadej broni rocznie. Penza, Kombinat Biosyntez. Rezerwowy (w razie mobilizacji) obiekt do produkcji sproszkowanej postaci broni opartej na wgliku. Docelowa zdolno produkcyjna: piset ton niembdyfikowanego wglika rocznie. Stepnogorsk, Kazachstan. Baza Naukowo-Produkcyjna Postp (dawniej: ka-zachska filia Instytutu Biochemii Stosowanej). Rezerwowy (w razie mobilizacji)

902/905

obiekt do produkcji trzystu ton broni biologicznej opartej na modyfikowanym wgliku w cigu 250 dni. Zakad zdolny take do produkcji broni zawierajcej dum, nosacizn i tularemi. Testy wglika, nosacizny i Marburga. Wilno, Litwa, Instytut Immunologii. Badania i prace nad enzymami do bada z zakresu inynierii genetycznej. Badania posuyy do opracowania genetycznie zmodyfikowanych broni w innych obiektach bez wiedzy wadz instytutu. Loszkar Ola, Maryjska Autonomiczna Republika, Specjalne Biuro Projektowe Urzdze Kontrolnych i Automatyzacji. Biuro projektowao i wytwarzao sprzt do produkcji i testowania broni biologicznych.

903/905

ZAKADY PODLEGE MINISTERSTWU ROLNICTWA Alma Ata, Kazachstan, zakad produkcyjny Biokombinat. Rezerwowy (w razie mobilizacji) zakad do produkcji broni biologicznej, gwnie wglika. Golicyno, Naukowy Instytut Fitopatologii. Instytut opracowywa rodki do niszczenia upraw: pszenicy, yta, kukurydzy i ryu. Stacja kolejowa Otar, Kazachstan. Instytut naukowy i poligon dowiadczalny. Na poligonie badano skuteczno rodkw niszczcych uprawy oraz broni biologicznych do niszczenia ywego inwentarza. Pokrow, zakad produkcyjny. Rezerwowy (w razie mobilizacji) obiekt do produkcji ospy (do stu ton) i wenezuelskiego koskiego

904/905

zapalenia mzgu (40-80 ton), a take innych broni opartych na wirusach. Rezerwowy zakad do produkcji broni biologicznych niszczcych ywy inwentarz. Taszkient, Uzbekistan, Naukowy Instytut Fitopatologii. Prace badawczo-roz-wojowe nad substancjami do niszczenia upraw. Wadimir, zakad badawczo-rozwojowy. W zakadzie opracowywano rodki do niszczenia ywego inwentarza, takie jak: afrykaska ra wi, zaraza pyska i racic, zaraza bydlca itp.

@Created by PDF to ePub