DYDAKTYKA HISTORII

Jerzy Maternicki, Czesaw Majorek, Adam Suchoski Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1993 Okadk projektowa Dariusz Litwiniec Redaktorzy Wiesawa Chlopecka, Anna Kiys Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska

TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE PODSTAWY DYDAKTYKI HISTORII

WSPCZESNA DYDAKTYKA HISTORII 1. Problemy terminologiczne. Termin dydaktyki historii ma wiele znacze. Dydaktyk historii stara si przenikn struktur procesw edukacyjnych oraz pozna ich mechanizmy w odniesieniu do historii 1. Zakres tych bada skada si na edukacj historyczn. Wysikom poznawczym w tej dziedzinie towarzyszya zawsze myl udostpniania posiadanej wiedzy. Upowszechnienie si edukacji historycznej w czasach nowoytnych spowodowao pojawienie si pierwszych prb refleksji na ten temat. Na ziemiach polskich jej pocztki datuje si na XVI i XVII stulecie. Momentem przeomowym byo wprowadzenie historii do szk i uczynienie z nich jednego z gwnych przedmiotw nauki szkolnej. jakim sposobem najpoyteczniej dawa mona histori i geografi w szkoach publicznych (Hugo Kotaj) Rozwaali ten problem jeszcze Joachim Lelewel i Stanisaw Zaraski, ale dopiero od XIX wieku wsplna nazwa w pimiennictwie dydaktyczno historycznym pojawia si jako metodyka historii. Naley tu wspomnie o pierwszej w peni nowoczesnej prbie caociowego ujcia zagadnie zaliczanych wwczas do metodyki nauczania historii Stanisawa Sobiskiego Uwagi metodyczne o nauczaniu historii . W okresie midzywojennym termin ten zosta wyparty przez dydaktyk historii. Pierwszy raz wprowadzi to pojcie Adam Szelgowski w publikacji broszury Z zagadnie dydaktyki historii (Lww 1918). Hanna Pohoska nadaa tytu dydaktyka historii swojemu podrcznikowi akademickiemu. Pod koniec lat dwudziestych dydaktyka historii staa si przedmiotem nauczania uniwersyteckiego, a od 1928 wykady z tego przedmiotu byy obowizkowe dla studentw historii przystpujcych do tzw. egzaminu dydaktycznego 2. W latach 50. i 60. XX w. termin dydaktyki historii zosta zastpiony przez metodyk nauczania historii ku aprobacie pedagogw, ktrzy tzw. dydaktyki szczegowe, nazywali metodykami, aby atwiej odrni od dydaktyki oglnej. W latach 70. nastpi czciowy powrt do terminologii lat 30. Uywanie podwjnej nazwy na oznaczenie jednej i tej samej dziedziny wiedzy jest z wielu wzgldw niewygodne, a nawet prowadzi do nieporozumie. Std lepiej konsekwentnie stosowa nazw dydaktyki historii. 2. Pojcie dydaktyki historii w polskiej myli dydaktyczno historycznej XX wieku. Istniej rozbienoci nie tylko terminologiczne, ale take pojciowe dotyczce zakresu i treci. Oto kilka definicji dydaktyki historii: Hanna Pohoska: dydaktyka historii jest nauk normatywn i praktyczn, a nie filozoficzn () nie moe si zajmowa historiozofi ani historyk, bo od tego s specjalne gazie wiedzy historycznej i filozoficznej() Metodyka nauczania historii jest pojciem wszym od dydaktyki historii , ktra zajmuje si () nie tylko nauczaniem historii w szkole, ale wyjanieniem historycznym i teoretycznym tej kwestii, celami nauczania historii, przedmiotem nauczania, metodami pracy w szkole i przygotowaniem nauczyciela do zawodu. Adela Bornholtzowa: Metodyka i dydaktyka historii musz stanowi jedn cao . Wskazwki, wytyczne, sposoby nauczania musz by oparte na mocnych podstawach, naukowo uzasadnione, aby nie sta si () poradnikiem, umacniajcym rutyn. Metodyka nauczania historii powinna by naukow teori nauczania historii. Przedmiotem jej bada jest proces nauczania historii szeroko rozumiany. Teoria nauczania i historii bada i analizuje fakty pedagogiczne, jakie powstaj w toku kierowania procesem poznawczym ucznia. Metodyka moe sta si nauk praktyczn jedynie wwczas, gdy bdzie stosowa naukowe metody bada, dowodzenia, uzasadnienia twierdze. Jej zadaniem jest znalezienie odpowiedzi na 4 pytania: 1. czego uczymy 3 2. kogo uczymy4 3. kto moe uczy5 4. jak uczy6. Metodyka naley do nauk pedagogicznych7.
1

W dziedzinie upowszechniania lub przyswajania przez spoeczestwo lub przez jego cz wiedzy historycznej. 2 Pisali jeszcze: Jzef Dutkiewicz, Dydaktyka historii, Warszawa 1936 oraz Jadwiga Lechicka, Polska dydaktyka historii w latach 1925 1937, d 1937, ktry stosowano jeszcze w latach 40. XX wieku. J. Lechicka i Halina Mrozowska stworzyy dwa podrczniki o tytule dydaktyka historii, oba maszynopisy ksiek zaginy po 1948, gdy nie odpowiaday nowym zaoeniom ideologicznym. 3 Materia, specyfika przedmiotu nauczania. 4 Proces nauczania ucze. 5 Wyksztacenie i przygotowanie nauczyciela. 6 Metody, zabiegi, rodki metodyczne. 7 Proces poznawczy ucznia.

Pogldy A. Bornholtzowej zostay przyjte przez polsk dydaktyk historii. Std s istotne. Z nieznacznymi modyfikacjami powtrzy je w Metodyce nauczania historii T. Sowikowski. Pooy wikszy nacisk na praktyczne usugowe funkcje metodyki nauczania historii. Podkrela silniej walory dowiadcze nauczycieli, widzc w nich jedno z gwnych rde wiedzy dydaktyczno historycznej. T. Sowikowski: Metodyka historii jest nauk pedagogiczn, a jej podstawy metodologiczne wynikaj nie tylko z metodologii historii jako nauki, ale take z psychologii rozwojowej, dydaktyki oglnej oraz teorii poznania. W zblionym kierunku poszy rozwaania Czesawa Szybkiego. Czesaw Szybki: Przedmiotem poznania metodyki historii () s prawidowoci procesu nauczania historii, zwizki i zalenoci zachodzce midzy celami nauczania historii, treci nauczania, organizacj, metodami i rodkami nauczania, dziaalnoci poznawcz uczniw oraz wynikami pracy dydaktyczno wychowawczej () jako dyscyplina teoretyczna nie moe by oderwana od praktyki szkolnej, powinna ona () przyczynia si do ulepszania procesu nauczania historii. Cech wspln wszystkich tutaj definicji koncepcji dydaktyki historii byo ograniczenie zakresu jej zainteresowa do spraw zwizanych z nauczaniem historycznym w edukacji szkolnej. Szersz definicj zakresu bada dydaktyki historii przedstawi Czesaw Majorek. Czesaw Majorek: Metodyka nauczania historii zmienia w znacznej mierze swoje oblicze i zacza przeksztaca si w nowoczenie rozumian dydaktyk historii () Przedmiotem dydaktyki historii jest analiza i opis uwarunkowa powszechnego charakteru historii, jej bezporedniego wpywu na ycie czowieka, procesu wrastania w histori modszych generacji spoeczestwa i dalej charakterystyka funkcji szkoy i nauczyciela w przekazywaniu dziedzictwa przeszoci, roli rodkw przekazu w percepcji treci historycznych i spoeczno politycznego znaczenia wiedzy historycznej. To jest definicja dydaktyki(metodyki nauczania) historii przyjmowanych w innych krajach. 3. Wspczesne definicje dydaktyki historii w nauce zachodnioeuropejskiej i amerykaskiej. Kilka wybranych definicji dydaktyki historii: Piet Fontaine: () jest dyscyplin poredniczc midzy histori a ludmi . Pojcie historii jest tu rozumiane jako rzeczy minione czy te czyny znakomite res gestae, a nie jako historiografia czy nauka historyczna. () Gwnym zatem problemem dydaktyki historii jest badanie wpywu historii na ludzi, czyli co ludzie czyni z bagaem wiedzy o przeszoci, jak historia ksztatuje ich ycie indywidualne i spoeczne. Badanie to posiada aspekt teoretyczny i praktyczny. Pierwszy obejmuje teori komunikacj wiedzy o przeszoci (). Natomiast drugi aspekt () ma charakter edukacyjny. () specjaln uwag powica si tu ksztaceniu historycznemu ludzi modych i przygotowaniu przyszych nauczycieli historii. Walter Fuernrohr: Jeli dydaktyka jest nauk o nauczaniu i uczeniu si, dydaktyka historii jest nauk o nauczaniu i uczeniu si historii. () obejmuje zarwno przekaz jak i przyswajanie wszystkich wyobrae o historycznych zdarzeniach, czyli przeobraeniach o historii jako caoci. () dydaktyka historii prbuje analizowa wiadomo historyczn jednostek, grup spoecznych i caego spoeczestwa na podstawie bada empirycznych. () Nauczanie historii w szkole zajmuje wic centralne miejsce w konfrontacji wszystkich ludzi z histori, dlatego te jest ono gwnym czonem dydaktyki historii. () jest niezbywaln czci nauki historycznej oraz koniecznym przedmiotem nowoczesnego ksztacenia nauczycieli historii, ktrym tradycyjne przygotowanie merytoryczne ju nie wystarcza. John Huhn: Przede wszystkim nazwa jest strasznym terminem wywoujcym nieporozumienia wrd specjalistw. () Dydaktyka historii jest subdyscyplin historyczn rozwaajc dwa pytania: jaka jest uyteczno historii? Oraz: jak ulepszy wykorzystanie historii? () Aeby odpowiedzie na te pytania naley postrzega i uprawia trzy gwne zakresy bada historyczno dydaktycznych: badania empiryczne (), teoretyczne () i promowanie historycznego uczenia si. () Nie naley tego robi z gorliwoci misjonarza, lecz ze wiadomoci warunkw, w jakich si dziaa, ze wiadomoci potrzeb ludzi i ich ycia ideowego. Najwicej jednak rozwaa teoretycznych powiconych temu pojciu pojawiao si w Niemczech ju od II po. XIX wieku. Przywizywali du wag do edukacji historycznej oraz refleksji nad ni. Wyrazem tej refleksji bya m.in. dua ilo podrcznikw Gesichtsunterricht. Po 1945 w RFN liczba tego typu opracowa wzrosa kilkakrotnie. Na uwag zasuguje definicja Bernda Muettera: [] jest integraln czci nauki historycznej, ktra oprcz bada historycznych i teoretyczno historycznych (historyka), obejmuje rwnie to co w ostatnich latach jest dyskutowane pod pojciem polityczne i spoeczne funkcje i implikacje wiedzy i nauki historycznej. Dydaktyka historii analizuje wzajemne oddziaywania nauki historycznej i wspczesnego spoeczestwa, moe zatem by traktowana jako teoria komunikowania si (komunikacji) czy te jako praktyka nauki historycznej. Podobn definicj sformuowa Karl-Ernst Jeismann: [] zajmuje si procesem recepcji historii przez spoeczestwo . W tym zakresie dydaktyka historii jest czci nauki historycznej obok bada historycznych i teorii historii.

Najszersz definicj stworzy Klaus Bergman: [] jest dyscyplin naukow, ktra bada proces nauczania uczenia si, ksztacenia i samoksztacenia indywidualnego, grupowego i spoecznego 8 w zakresie historii. () Mona krtko dydaktyk historii okreli jako dyscyplin, ktra zajmuje si recepcj treci historycznych . Joachim Rohlfes wg Majorka, Suchoskiego i Maternickiego poda najlepiej idce sformuowania: [] zajmuje si powstawaniem, przekazem i recepcj wiedzy historycznej, mylenia historycznego, ocen i wiadomoci historycznej w okrelonych warunkach spoeczno kulturowych i politycznych, z uwzgldnieniem wieku, pci, dowiadcze yciowych, wyksztacenia, statusu spoecznego, przynalenoci narodowej, religijnej, politycznej adresatw; z uwzgldnieniem take warunkw historycznych, zada i moliwoci wspczesnych i przyszych. Nie naley bra tych definicji zbyt dosownie, poniewa czciej mwi nam o tym, czym powinna by dydaktyka historii, a rzadziej o tym, czym ona w rzeczywistoci jest . Pomidzy teori a praktyk istnieje zawsze pewien rozdwik; dydaktycy historii obiecuj z reguy wicej ni s w stanie czytelnikowi zaoferowa. Programy badawcze wybiegaj z reguy daleko w przyszo, a tym samym wytyczaj kierunki dalszego rozwoju dydaktyki historii9. 4. Pojcie, przedmiot i zadania dydaktyki historii. Definicje dydaktyki (metodyki nauczania) historii wskazuj PRZEDE WSZYSTKIM na przedmiot jej zainteresowa. W niektrych ten przedmiot jest okrelony zbyt wsko, w innych zbyt szeroko. Proponuj 10 definicj o charakterze sprawozdawczo projektujcym11: Dydaktyk historii mona okreli jako nauk o edukacji historycznej spoeczestwa, w szczeglnoci modziey zarwno obecnie jak w przeszoci. [] zajmuje si zoonymi procesami przenikania wiedzy historycznej do spoeczestwa, ksztatowaniem si jego wiadomoci i kultury historycznej, dziaalnoci edukacyjn na tym polu rnych instytucji, ze szczeglnym uwzgldnieniem szkoy. W polu jej zainteresowania znajduj si rwnie wszystkie formy przekazu historycznego , a take oralne i plastyczne wyobraenia przeszoci w takim zakresie, w jakim wpyway, bd wpywaj, one na wiadomo historyczn ludzi. Edukacja historyczna jest zjawiskiem spoecznym , cile zwizanym z yciem danego pastwa czy narodu, zbiorowoci lokalnej, czy grupy spoecznej, z istniejcymi strukturami politycznymi i spoecznymi, aktualnym stanem kultury, w szczeglnoci owiaty i nauki. Dydaktyka historii koncentruje swoj uwag na zjawiskach masowych ; edukacja historyczna pojedynczych ludzi interesuje j tylko o tyle, o ile rzuca ona wiato na zjawiska szersze zwizane z wchanianiem historii przez modzie i rne grupy spoeczestwa ludzi dorosych. Dydaktyka historii jest zmuszona do cisej wsppracy ze wszystkimi dyscyplinami naukowymi, ktre te interesuj si edukacj historyczn i badaj je z swojego punktu widzenia. W obiegu spoecznym znajduj si rne historie: naukowe, paranaukowe, oralne, publicystyczne, literackie, plastyczne, itp. Wszystkie te one uczestnicz w procesie edukacji historycznej spoeczestwa. Kada z tych historii ma odrbn struktur i w inny sposb oddziauje na wiadomo ludzi. W zwizku z tym czy naley wyodrbnia z dydaktyki oglnej historii, dydaktyki szczegowe, jak m.in. dydaktyk historii oralnej. Nie wydaje si to waciwe, bo nie przemawiaj za tym wzgldy praktyczne jak i nadal jest skromny dorobek naukowy w tych dziedzinach. Istniej jednak powane powody by wyodrbni jedn dydaktyk szczegow historii szkolnej. Za czym przemawia: specyficzny charakter szkolnej edukacji historycznej, duy dorobek bada nad nauczaniem historii w szkoach oraz wyranie okrelone potrzeby praktyczne zwizane z ksztaceniem i doskonaleniem nauczycieli historii. Cz. Majorek zauway: Metodyka jest nauczaniem metod, dydaktyka natomiast jest teori nauczania uczenia si, ktra w odniesieniu do historii obejmuje system twierdze i hipotez dotyczcych celw, metod, rodkw i form organizacyjnych procesu ksztacenia historycznego.

8 9

W skrcie: system owiatowo wychowawczy i edukacja. Pedagogika. Dydaktyka historii, Maternicki, Suchoski, Majorek. 10 Tame. 11 Uwzgldnienie tego, co rzeczywicie historycy robi, jak rwnie wskazanie na zarysowujce si ju wyranie moliwoci dalszego rozwoju interesujcej nas tu dziedziny wiedzy.

Dydaktyce przypisuje si wic funkcje diagnostyczne12 oraz prognostyczne13. Z kolei metodyka spenia w szczeglnoci, cho take nie jedynie, zadania instrumentalne14. Std nie powinno si obu poj utosamia ze sob. Termin metodyka okrela prace powicone nauczaniu historii na okrelonym poziomie czy w okrelonym typie szk. Metodyka jednak nie zastpi dydaktyki historii, ktrej znajomo jest konieczna wszystkim tym, ktrzy upowszechniaj wiedz historyczn, nie tylko nauczycielom (take uniwersyteckim), ale take historykom, archiwistom, pracownikom muzew, bibliotek, autorom prac popularnonaukowych, audycji radiowych i telewizyjnych, et cetera. Dydaktyka historii stara si przede wszystkim opisa w sposb moliwie adekwatny dawn i wspczesn edukacj historyczn, wyjani dokonujce si w niej zmiany, wykry ich zewntrzne u wewntrzne uwarunkowania, formuowanie uoglnie i praw dotyczcych edukacji historycznej jako caoci i poszczeglnych jej dziedzin. [] jest nauk empiryczn i zarazem teoretyczn . Kondycja naukowa dydaktyki historii jest w poszczeglnych krajach mocno zrnicowana, ale oglnie znajduje si jeszcze na wczesnym etapie rozwoju naukowego. Granica midzy literatur naukow a fachow nie zawsze rysuje si wyranie, gdzie wiele dzie dydaktyczno historycznych stoi na pograniczu obu gatunkw. Literatura fachowa jest potrzebna w rwnym stopniu co naukowa, ale chodzi o to, by nie zamazywa tej granicy. Sygnalizuje istotne dla praktyki problemy, werbalizuje dowiadczenie dydaktyczne wielu pokole nauczycieli i popularyzatorw historii oraz uzmysawia istniejce realia edukacyjne. PROBLEMY, METODY I FUNKCJE DYDAKTYKI HISTORII Krtka notatka o badaniach nad edukacj historyczn oraz histori owiaty. Badania dydaktyczno historyczne posiadaj zoon struktur metodologiczn. Peter Szenbeyi wyrni trzy podstawowe typy (warstwy) bada materiau odnoszcego si do dydaktyki historii: 1. Badania adaptacyjno praktyczne 2. Badania dedukcyjno teoretyczne 3. Badania indukcyjno empiryczne W ostatnim dwudziestoleciu XX wieku w wgierskiej dydaktyce dominoway badania typu pierwszego, ktrych gwnym celem byo udzielanie nauczycielom bezporednich wskazwek metodycznych. Rwnoczenie rozwijay si badania typu pierwszego, ktry zdobyy przewag w I po. XX wieku. Byy to studia powaniejsze o charakterze filozoficznym. Na przeomie lat 60. i 70. otworzy si nowy etap jakociowy w wgierskiej dydaktyce, z chwil rozpoczcia bada typu trzeciego. W Dydaktyce Historii pod redakcj Maternickiego ukazany jest cay cig bada nad badaniami i rozwojem bada, sugeruj skupi si wic na taksonomii bada i modelw studiw Szenbeyia. Wspomn tylko o rozwoju studiw dydaktyki historii w Polsce. Wszystko zaczyna si niemal od Komisji Edukacji Narodowej, swoj drog pierwszego ministerstwa owiaty na wiecie. Jedynymi chlubnymi wyjtkami s tutaj prace L. Mokrzeckiego i M. Faliskiej. Nie brak te biaych plam w badaniach nad wiekiem XIX. Pominito cakowicie w nich zabr pruski. W rezultacie niewiele wiemy, jak uczono historii w Wielkopolsce, na lsku i Pomorzu. W niewielkim stopniu zajmowano si rwnie edukacj historyczn na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Lepiej wygldao szkolnictwo polskie na emigracji, we Francji, USA i innych krajach. Szczegowych bada wymaga take nauczanie historii w Krlestwie Polskim w latach 1872 1915. Innym mankamentem bada nad edukacj historyczn modziey jest brak zainteresowania nauczaniem historii w szkoach elementarnych. Sprawa ta ma SZCZEGLNE znaczenie dla bada nad edukacj historyczn Polakw w dobie zaborw. Nauczyciel ludowy by gwnym i czsto jedynym rdem wiedzy historycznej dla modziey chopskiej i robotniczej. Tego typu badania uatwiaj nam lepsze poznanie wiadomoci historycznej chopw. Niewtpliwie sab stron polskich bada nad dziejami edukacji historycznej jest swoista dysproporcja wyraajca si w przesadnym pooeniu nacisku na teori nauczania historii, za niedocenianie spraw zwizanych z praktyk szkoln. atwo analizowa jest rozprawy metodyczne i programy szkolne, trudniej podrczniki i rodki dydaktyczne, a najtrudniej bada to, jak przedstawiao si nauczanie historii w praktyce, jakie przenosio ono efekty poznawcze i wychowawcze. T problematyk trzeba podj, jeli chcemy okreli wpyw szkoy na wiadomo historyczn spoeczestwa. Treci ksztacenia historycznego w szkoach stanowi struktur wielowarstwow . Powinny by badane w trzech przekrojach:
12 13

Bada i opisuje pewne stany rzeczy powszechnej edukacji historycznej. Wykrywa i formuuje zalenoci oraz prawidowoci wystpujce w procesie poznania historycznego. 14 Ukazywanie sposobw i rodkw efektywnego nauczania uczenia si w przewidywanych sytuacjach kontaktu dydaktycznego.

1. obligatoryjne z reguy zalecenia programw (program) 2. treci zawarte w podrcznikach (podrcznik) 3. treci przekazywane uczniom przez nauczycieli i faktycznie przez nich egzekwowane (nauczyciel) Ad. 1. Nie mona patrze na nauczanie historii tylko przez pryzmat programw i instrukcji programowych, a rzadko bywaj one w caoci realizowane. Rzeczywisto szkolna mao pokrywa si z yczeniami wadz szkolnych, formuowanymi wanie w programy i instrukcje programowe. [] pulsuje wasnym yciem, ktrego ksztat zdeterminowany chociaby warunkami pracy szkoy, kwalifikacjami nauczycieli czy okrelon postaw uczniw i samych nauczycieli. Ad. 2. Nie zawsze miay podrczniki charakter obecny i nie zawsze speniay w nauczaniu historii jednakow rol. W stuleciach XVII XIX sigali po nie gwnie NAUCZYCIELE, a nie uczniowie. Wikszo podrcznikw nie bya dostosowana do obowizujcych programw, korzystano z nich czsto wybirczo, pomijajc wiele rozdziaw. Podobni postpowali nauczyciele i uczniowie tajnych pensji i kompletw, dziaajcych w Krlestwie Polskim na przeomie XIX i XX wieku. Ad. 3. Ma najwiksze znaczenie w badaniach nad wiadomoci historyczn modziey szkolnej. O zakresie tych treci wiadcz m.in. dzienniki lekcyjne, notatki uczniw, uywane przez nich egzemplarze podrcznikw itp. materiay. Rzeczywisto edukacyjna odbiegaa czsto nie tylko od zalece wadz, ale take od postulatw formuowanych przez historykw i dydaktykw historii, czego przykadem bya sytuacja, jaka zaistniaa w polskiej edukacji historycznej w zaborze rosyjskim po upadku powstania styczniowego. Charakterystyczn cech pozytywistycznej teorii nauczania historii byo silne akcentowanie celw poznawczych . Szkoa rzdowa bya tymczasem gucha na postulaty polskiego wiata nauki. Tajne nauczanie historii w Krlestwie Polskim byo podporzdkowane celom patriotycznym, a wzgldy natury poznawczej schodziy na dalszy plan. Organizowano zajcia pozalekcyjne, takie jak wycieczki, kka historyczne i krajoznawcze, ale wanym elementem szkolnej edukacji historycznej byy obchody rocznic narodowych. Zaniedbano jednak problematyk, tzw. edukacji pozaszkolnej. Brak jest osobnych prac na temat roli treci historycznych w wychowaniu domowym. Osobnym problemem jest rola rodkw masowego przekazu w edukacji historycznej modziey i dorosego spoeczestwa. Tematyk historyczn podejmowaa rnego rodzaju prasa, ale take kalendarze. Dlaczego dydaktycy historii przywizuj wag do studiw historycznych? Z powodu trzech wzgldw: 1. studia te wyjaniaj genez wspczesnych systemw edukacji historycznej, a nie mona zrozumie wspczesnoci nie sigajc do historycznych korzeni 2. historia edukacji historycznej dostarcza przebogatego i cennego materiau do refleksji teoretycznej w tej dziedzinie, posugujc si nim moemy atwiej i peniej uchwyci struktur i dynamik zjawisk edukacyjnych, ich rozliczne uwarunkowania i funkcje (perspektywa historyczna) 3. rozwj bada nad dziejami edukacji historycznej i myli dydaktyczno historycznej uwarunkowany by i jest wanymi wzgldami praktycznymi: dydaktyk historii zajmuj si w 95% historycy skupieni gwnie cho nie wycznie w instytucjach historycznych szk wyszych, a rady wydziaw historycznych niechtnie przyjmuj rozprawy habilitacyjne oparte na badaniach empirycznych, czsto odsyane te prace s na wydziay pedagogiczne, gdzie klimat dla dydaktyk szczegowych nie zawsze jest najlepszy Badacze dziejw edukacji historycznej i myli dydaktyczno historycznej posuguj si metodami waciwymi nauce historycznej. 1. Badania empiryczne. Ich gwnym zadaniem jest postawienie naukowej diagnozy dotyczcej aktualnego stanu edukacji historycznej, wykrycie jej zewntrznych uwarunkowa, a take istniejcych powiza pomidzy rnymi elementami procesu edukacyjnego, odsonicie mechanizmw rzdzcych spoeczn percepcj wiedzy historycznej, zbadanie efektywnoci rnych drg ksztacenia i samoksztacenia historycznego itp. Badania te oparte s na metodologii historii, teorii masowego komunikowania si, jak rwnie na metodologii socjologii, nauk politycznych, psychologii i pedagogice. Dydaktyka historii posuguje si wic rnymi metodami, technikami i narzdziami badawczymi. Metoda badawcza to zesp teoretycznie uzasadnionych zabiegw koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujcych najoglniej cao postpowania zmierzajcego do rozwizania okrelonego problemu naukowego. Technika bada to czynnoci praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami pozwalajcymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych opinii i faktw. Narzdzia bada pomagaj w zbieraniu danych empirycznych, niezbdnych w dalszych dociekaniach naukowych. Metody, techniki i narzdzia bada stosowane w badaniach empirycznych w dydaktyce historii usystematyzowa J. Rulka: metody:

sonda diagnostyczny obserwacja eksperyment pedagogiczny metoda porwnawcza techniki: obserwacja ankieta wywiad test techniki statystyczne czy socjometryczne narzdzia bada: kwestionariusz obserwacji kwestionariusz wywiadu ankieta testy Uwaga! Obserwacja moe by zarwno metod jak i technik badawcz. Badania empiryczne maj charakter wycznie indukcyjny. Stosujc wnioskowanie indukcyjne trzeba korzysta z metod wnioskowania przyczynowego, ktre w XIX wieku okreli John Stuart Mill, a ktre do dzisiaj zachoway w duym stopniu swoj aktualno. Wany jest te wybr skal pomiarowych. W pedagogice wyrnia si trzy takie skale: nominaln15, porzdkow16 i interwaow17. W Polsce na wielk skal badania empiryczne zapocztkowaa A. Bornholtzowa w kocu 1958 i objy 69 szk i 3000 uczniw. Ich celem byo uzyskanie moliwie obiektywnej informacji o faktycznym stanie wiadomoci maturzystw oraz wykrycie rde niskiej efektywnoci szkolnej edukacji historycznej (test wiadomoci zoony z 16 pyta polece). Wyniki bada zaskoczyy wwczas wiat naukowy i nauczycielski. Okazao si, e ta skuteczno w porwnaniu z wymaganiami programowymi wyniosa 16,9 %. Przedmiotami tych bada s zazwyczaj uczniowie, natomiast nauczyciele stosunkowo rzadko, dysponujemy jedynie w tej kwestii materiaem angielskim. Najwicej uwagi w polskich badaniach powicono dotychczas rodkom metodycznym stosowanym w nauczaniu historii . W sumie badania empiryczne rozwijaj si w Polsce z duymi trudnociami, wymagaj bowiem znacznych rodkw finansowych a take specjalnego przygotowania metodologicznego i warsztatowego. 2. Studia teoretyczne. Na gruncie dydaktyki historii mamy do czynienia z dwoma typami refleksji teoretycznej: 1. refleksja indukcyjna prba uoglnienia wynikw bada historycznych i empirycznych oraz praktycznego dowiadczenia nauczycieli 2. refleksja dedukcyjna adaptacja na potrzeby dydaktyki historii osigni teoretycznych innych nauk humanistycznych Czsto obie refleksje zlewaj si ze sob, std trudno dostrzec granic midzy nimi. Refleksja teoretyczna jest nie mniej potrzebna dydaktyce historii jak badania empiryczne. Teoria zakrela granice bada, pozwala na poprawne sformuowanie problemw badawczych, zapewnia prawidow interpretacj osignitych wynikw itp. 3. Studia porwnawcze. Cz. Majorek wyrnia dwa typy bada porwnawczych: 1. wertykalny ledzenie danego zagadnienia teoretycznego lub rozwizania praktycznego w czasie (na przykad: badanie ewolucji treci ksztacenia historycznego), w dydaktyce historii interesuj nas tutaj oglne tendencje i kierunki przeobrae tego ksztacenia 2. horyzontalny celem tego typu jest wykrycie rnic i podobiestw w funkcjonujcych w danym czasie systemach edukacyjnych lub te w okrelonych dziedzinach edukacji historycznej, a przedmiotem tego typu bada moe by take myl dydaktyczno historyczna, a wic chociaby goszone w rnych krajach pogldy na cele, treci i metody ksztacenia historycznego w szkoach

15

Podporzdkowanie liczb zjawiskom. Identyfikuje jednostki lub waciwoci zbioru. Dziki niej mona dokona podziaw wyrnionych zbiorw. 16 Okrela pozycj, miejsce, rang, jak zajmuje kady z badanych przedmiotw lub osb, a take zjawisk w odpowiednio uporzdkowanym i uszeregowanym zbiorze. 17 Oprcz tego, e porzdkuje przedmioty lub osoby, umoliwia ustalenie dystansu, jaki midzy nimi zachodzi, czym wyrwnuje w ten sposb braki charakterystyczne dla skali porzdkowej.

Z badaniami porwnawczymi mamy do czynienia wwczas, kiedy porwnujemy szersze kompleksy zjawisk edukacyjnych i robimy to w sposb metodyczny, majc na uwadze cel poznawczy, czyli poszukiwanie podobiestw i rnic. Spraw istotn jest trafny wybr obiektw przeznaczonych do porwnania. Zainteresowanie tym, co si dzieje w edukacji historycznej w innych krajach byo w Polsce zawsze ywe. W drugiej poowie XIX wieku pojawiay si artykuy T. Korzona i Ludwika Finkela. Pierwsze prby tych bada pojawiy si natomiast w okresie midzywojennym, gwnie Hanny Pohoskiej. Po II wojnie wiatowej zagraniczne kontakty polskiej dydaktyki historii ulegy drastycznemu ograniczeniu. Dopiero jednak na dobr spraw kontakty te rozszerzyy si od lat 70. i 80. XX wieku, warto tu wspomnie o Januszu Rulce i Czesawie Majorku. Rozwinicie bada porwnawczych szerzej jest jednym z podstawowych warunkw dalszego rozwoju polskiej dydaktyki historii. Najwikszy dorobek w tej dziedzinie ma dydaktyka zachodnioniemiecka. Przoduje tutaj Midzynarodowy Instytut do Bada Podrcznikw Szkolnych im Georga Eckerta w Braunschweig, w organie ktrego znajdujemy wiele studiw porwnawczych na temat nauczania historii w rnych krajach Europy, a take na innych kontynentach. 4. Dydaktyka historii a inne nauki humanistyczne. Przez dugie stulecia dydaktyka historii bya zwizana z naukami pedagogicznymi, poniewa swoje zainteresowania ograniczaa do nauczania historii w szkoach. Kiedy kadziono pierwsze podstawy pod naukow refleksj dydaktyczno historyczn w epoce pozytywizmu, w nauce europejskiej dominoway tendencje scjentystyczne narzucajce historii przyrodniczy model postpowania badawczego. Konsekwencj jednolitej struktury metodologicznej nauk przyrodniczych i spoecznych miaa by podobna droga postpowania dydaktycznego w przypadku nauczania obu przedmiotw. Wspczenie nie zawamy pojcia edukacji historycznej do nauczania historii w szkoach, ale ogarniamy nim wszystkie zjawiska edukacyjne zwizane z przekazywaniem i percepcj wiedzy historycznej w spoeczestwie wiedzy naukowej, paranaukowej, ale take oralnej. Dydaktyka historii jest przede wszystkim subdyscyplin historyczn, czci historyki . Przemawiaj za tym wzgldy natury metodologicznej i praktycznej. Przeciwko uznaniu dydaktyki historii za subdyscyplin historyczn przemawia ma to, e historia ma zajmowa si jedynie przeszoci, dydaktyka historii za teraniejszoci. Nie jest to suszne stwierdzenie. O uznaniu dydaktyki historii za subdyscyplin historyczn przesdza to, e opiera si gwnie na metodologii historii (badanie procesu mylenia historycznego uczniw) i teorii kultury historycznej (w kontekcie szkolnej edukacji historycznej). Istniej zwizki z histori historiografii. Wyraaj si m.in. pooeniem duego nacisku na edukacyjne funkcje historiografii i jej oddziaywanie na wiadomo i kultur historyczn spoeczestwa. Badania nad dziejami edukacji historycznej pozostaj rwnie w cisym zwizku z innymi subdyscyplinami historii jak m.in. histori owiaty i wychowania oraz histori myli pedagogicznej. Dodatkowo rnica istnieje w odpowiedzi na pytanie komu potrzebna jest dydaktyka historii, pedagogowi czy historykowi. Dla dydaktyki oglnej dydaktyka historii jest jedn z wielu metodyk szczegowych. Dla historiografii jest dziedzin niezwykle wan mwic m.in. o przenikaniu si procesu edukacji historycznej do spoeczestwa na rnych paszczyznach. Jednak wielu historykw nadal nie docenia dydaktyki historii. Historia jest nauk konkretn, bardziej indywidualizujc ni generalizujc. Nadmiar uoglnie mgby j uczyni zupenie niestrawn dla uczniw. Dalej dydaktyka historii korzysta z osigni nauk pedagogicznych m.in. z teorii wychowania, ktra przydaje si w analizie wychowawczych aspektw szkolnej edukacji historycznej. Jedn z najwaniejszych nauk wspomagajcych dydaktyk historii moe i powinna by psychologia. Dydaktykowi historii potrzebna jest znajomo ponadto socjologii oglnej oraz rnych subdyscyplin socjologii, w tym socjologii wychowania i kultury. Rwnie wspomagajc nauk jest filologia polska, w tym nauka o literaturze. Naley rwnie wspomnie o logice, teorii poznania i metodologii nauk. Wspczesna dydaktyka historii dy do wikszej korelacji z wszystkimi dyscyplinami humanistycznymi, chce szerzej wykorzysta ich dorobek i metody badawcze. 5. Funkcje dydaktyki historii. Wyrniamy CZTERY grupy odbiorcw wiedzy dydaktyczno historycznej: 1. nauczyciele historii w szkoach podstawowych, gimnazjach i rednich (funkcja pogbienia i aktualizacji tej wiedzy) 2. studenci historii (funkcja przygotowania teoretycznego dla przyszej dziaalnoci dydaktycznej) 3. przedstawiciele tych dyscyplin naukowych, ktre w mniejszym lub wikszym zakresie wkraczaj na teren bada dydaktyczno historycznych 4. twrcy i popularyzatorzy wiedzy historycznej Wyrnia si tutaj dwie podstawowe funkcje nauki: pro domo sua zaspokojenie potrzeb wiata uczonych zwizanych z dziaalnoci poznawcz

sensu prioprio oddziaywanie nauki na zewntrz zaspokajanie okrelonych potrzeb spoeczestwa Funkcje dydaktyki wyrnia si na: humanistyczn polega na pobudzaniu spoeczestwa przez humanistw do twrczej refleksji nad spoecznym obiegiem wiedzy historycznej, etc; polega na tworzeniu pomostw pomidzy nauk historyczn a spoeczestwem, tutaj dydaktyka historii broni prawdy historycznej jako wartoci oraz kultywuje i upowszechnia waciwe nauce wartoci i zasady mylenia historycznego techniczn polega na tym, e wyniki jej bada wywieraj istotny wpyw na edukacj historyczn, gwnie ta funkcja dotyczy dydaktyki historii szkolnej dodatkowo wyrnia si na podstawie bada diagnostycznych zadania, ktrymi s: adekwatne, analityczne opisy istniejcej rzeczywistoci edukacyjnej poszukiwanie zalenoci i prawidowoci formuowanie prognoz okrelanie warunkw racjonalnej dziaalnoci dydaktycznej konstruowanie najlepiej efektywnych jej modeli RNE OBLICZA HISTORII 1. Kulturologiczna definicja historii. Stefan Czarnowski poprzez histori rozumia kady rodzaj sownego, plastycznego, schematycznego czy symbolicznego przedstawienia zdarze i rzeczy, ludzi i czynw, streszczajcych w sobie nagromadzone w cigu pokole zbiorowe dowiadczenie grupy ludzkiej i wyraajcych jej wartoci naczelne . W tym rozumieniu widzia histori jako poemat epicki czy genealogi rodow. Staje si wic opowieci o losach ludzkoci. Marc Bloch stwierdzi, e historia jest opowieci o ludziach w czasie. Opowieci tego typu mona traktowa jako produkt mylenia parahistorycznego. Historia bdzie dla nas kada cechujca si wzgldn wiarygodnoci, uporzdkowana chronologicznie, spjna wewntrznie, osadzona w kontekcie dziejowym, opowie o przeszoci ludzi, majca bezporednie lub porednie odniesienia do rzeczywistoci dziejowej18. 2. Motywy zainteresowa historycznych. Przez wiele wiekw odbiorca historii mia bezporedni kontakt z jej twrc i jego dzieem. Z czasem pojawili si rnego rodzaju jej porednicy, specjalici w upowszechnianiu treci historycznych. Pojawia si tutaj podzia rl: twrcy, popularyzatorzy i odbiorcy. Kady czowiek w rzeczywistoci peni kad z tych rl, ale w rnym stopniu. O tym, e czowiek w danym momencie swego ycia myli o przeszoci, siga po ksik historyczn, sucha czyich wspomnie, oglda film historyczny, decyduje zazwyczaj splot okolicznoci zewntrznych i przernych motyww wewntrznych. Motywy poznawcze: 1. Motyw genetyczny sprowadza si do potrzeby wyjanienia korzeni wspczesnoci, zrozumienia aktualnie istniejcego adu spoeczno prawnego. 2. Motyw historyczny, wywodzi si z pobudek poznawczych, z pragnienia posiadania rzetelnej wiedzy o przeszoci lub jej fragmencie, ale ma charakter autonomiczny. 3. Motyw teoretyczny polega na przekonaniu, e rzetelna wiedza historyczna jest szczeglnie przydatna w oglnej refleksji o czowieku, yciu, prawie, gospodarce i kulturze. Historia uczy ludzi, by nie popenia bdw z przeszoci (na przykad wspomnienie o Holokaucie). Trzy motywy czy poznawcze nastawienie wobec przeszoci. Dalej wyrnia si jeszcze 5 motyww praktycznych. Tutaj warto wspomnie o motywie technologicznym historia si powtarza, a jej znajomo przydaje si do rozwizania okrelonych problemw. Histori traktuje si jako skarbnic wiedzy i nauczycielk ycia . W praktycznym widzeniu historii pewn rol speniaj motywy kulturologiczne. Za nimi jawi si motywy ideologiczne. Obok motyww ideologicznych i poznawczych pojawiaj si motywy dydaktyczne. Antropologicznemu spojrzeniu na przeszo towarzysz motywy ludyczne, w celu oderwania si od szarej rzeczywistoci i przenie si w inny wiat. Ostatnim rodzajem motyww s motywy artystyczne, gdzie ludziom sztuki historia dostarcza cennego materiau dla ich wypowiedzi artystycznych. 3. Historiografia.
18

Tame.

Forma przekazu historycznego, ktr rozpatruje si z punktu widzenia historiograficznego, metodologicznego i kulturologicznego. Istnieje opinia, e dzieo naukowe powinno by jednoczenie komunikatem dla fachowcw i atrakcj dla laikw. Wyrnia si trzy cechy pisarstwa naukowego: 1. priorytet dla celw poznawczych 2. nastawienie na przedmiotowe traktowanie przeszoci 3. przestrzeganie wymogw warsztatu badawczego Gwn, ale nie jedyn funkcj prac naukowych jest utrwalanie wynikw bada oraz komunikowanie ich innym specjalistom, zajmujcych si zblion lub t sam problematyk. Korelacja nastpuje tutaj z socjologi, ekonomi, prawem, psychologi spoeczn, etnografi itd. Popularyzacja historii. Szerokie krgi spoeczestwa mog dotrze do naukowej prawdy o przeszoci tylko wwczas, gdy zostanie ona im wyoona w sposb rzetelny, ale zarazem dostpny i atrakcyjny. Zajmuj si tym ci, ktrzy uprawiaj popularyzacj historii. Jest to popularyzacja nauki historycznej. Powinna obejmowa nie tylko naukow wiedz o przeszoci, ale take metody bada historycznych. Przyjmuje si, e popularyzacj powinny charakteryzowa te same cechy co nauk. A wic obiektywizm, rzetelno i ciso. Mona wyrni dwie formy popularyzacji: sowo mwione oraz publikacje popularno-naukowe. Cechami prac popularnonaukowych s: rzetelno przystpno atrakcyjno, w ktrej znaczenie ma jzyk (powinien by poprawny, bogaty i obrazowy), strona ikonograficzna, ksztat edytorski popularne s te ksiki, ktre opowiadaj o przeszoci 5. Przekazy publicystyczne. Duo kontrowersji budzi pojcie publicystki historycznej. Publicyci nie pisz tylko w dziennikach i tygodnikach, ale czsto rwnie obszerne ksiki. Warto zna opini znanego publicysty i zarazem historyka Jana Grskiego: dla publicysty nie jest najwaniejsze odkrywanie nowych rde, nie jest te dla niego wystarczajca dyrektywa przekadania na jzyk powszechnie zrozumiay tego, co zostao odkryte i wyjanione przez naukowcw. Najwaniejsze jest dla niego konstruowanie katalogu pyta ludzi wspczesnych (a raczej w ich imieniu), ktrzy szukaj przyczyn, precedensw i sensu swej sytuacji obecnej w zdarzeniach przeszych (). Myl, e rozwaania prof. Maternickiego zbiegaj si z t opini. Pisze dalej, e publicystyka ta w mniejszym lub wikszym stopniu jest przenonym sposobem mwienia o przeszoci . Zadaniem publicysty jest wyraanie lub ksztatowanie stanowiska opinii publicznej wobec aktualnych problemw ycia spoecznego, jak i zagadnie politycznych. [] wyraa tylko t przeszo, ktra ma jaki zwizek z wspczesnoci. CECHY tej publicystyki: 1. priorytet dla celw praktycznych, 2. daleko posunita aktualizacja przeszoci, 3. due rozlunienie wymaga warsztatowych. 6. Literatura historyczno dydaktyczna. To publikacje historyczne o wyranym zabarwieniu dydaktycznym , przeznaczonym gwnie dla uczniw szk podstawowych, gimnazjw i rednich, jak take dla samoukw. Mona tu mwi o dwch MODELACH tej literatury: 1. popularno naukowy (powane podrczniki historii do szk rednich, w XIX wieku s tu znane opracowania m.in. Korzona, Smoleskiego, Lewickiego czy Zakrzewskiego, pomimo natury ideologiczno wychowawczej posiadaj wysokie walory naukowe) 2. sui generis dydaktyczny (w sposb jednoznaczny podporzdkowane celom ideowo wychowawczym o moralizatorskim charakterze, czego przykadem jest opracowanie Julii Kisielewskiej W subie Ojczyzny) Obecnie mamy do czynienia z moralizatorstwem ukrytym w podrcznikach szkolnych, pomimo dnoci do obiektywizmu (wg klasyfikacji UNESCO), ktry polega na sugerowaniu czytelnikowi okrelonych prawd politycznych czy moralnych za pomoc odpowiednio dobranych faktw historycznych, a take jawnie tendencyjnych ocen i uoglnie (kilka artykuw gazety Fakt). Obok kryteriw naukowych wchodz w gr walory ideowo wychowawcze. To co wyrnia syntez szkoln od popularno naukowej , to dobr faktw z punktu widzenia nie tylko ich wanoci naukowej, ale take wartoci dydaktycznej . W dydaktyce historii okrela si to mianem konkretyzacji. Historia

10

dydaktyczna nadaje wielu faktom, czasami wanym, a czasami nieistotnym, wielkie znaczenie symboliczne. Przykad? Oblenie Gogowa, bitwa na Psim Polu, uczta u Wierzynka, et cetera. Operowanie symbolami przynosi korzyci dydaktyczne, gwnie natury wychowawczej, ale take stwarza powane przeszkody na drodze rozumienia procesu dziejowego. Znieksztacanie struktury rzeczywistoci historycznej. Dotyczy ten problem zwaszcza w edukacji elementarnej, tj. podstawowej. Unaukowienie historii dydaktycznej na szczeblu szkoy podstawowej niestety nie przynioso jeszcze w peni zadowalajcych rezultatw. 7. Literackie obrazy dziejw. Literatura pikna jest jedn z najistotniejszych form przekazu historycznego. Jedn z gwnych cech powieci historycznej jest jej konkretno i obrazowo. Unika poj abstrakcyjnych i zda oglnych, ale za to daje bogaty i wyrazisty obraz konkretnych postaci i zdarze historycznych. Czsto oddziauje na wyobrani czytelnikw lub suchaczy. Literatura bardziej ni nauka odpowiada oczekiwaniom spoecznym. Literackie wizje przeszoci s bardziej humanistyczne. Utwr literacki pozostawia rwnie czytelnikowi du swobod w zakresie samodzielnej konkretyzacji jego treci. Czsto posuguje si przenoni, symbolem, alegori, przemilczeniem itp. Std literatura jest popularniejsza od nauki. Pisarz odzwierciedla rzeczywisto historyczn oraz ukazuje j w odpowiednim ksztacie historycznym. Trylogia Henryka Sienkiewicza chociaby. Historyk traktujcy literatur jako rdo historyczne moe szuka w dziele literackim zarwno informacji o faktach rzeczywistych jak te prawd esencjonalnych o klasach faktw. Warto rdow maj te utwory, ktre dotycz czasw wspczesnych pisarzowi. Lalka Gowackiego na przykad. Historycy nastawieni na literatur s niechtnie, z daleko posunit ostronoci. Osobicie uwaam, e literatura ta moe pomc w peniejszym zrozumieniu rzeczywistoci historycznej, kiedy pobudza wyobrani, ale nie zadawala w peni poznania jej. Literatura pikna, gwnie powie historyczna, wywieraa w XIX wieku powany wpyw na wiadomo historyczn spoeczestwa polskiego. Dzi jest moe nieco mniejszy, ale nadal znaczcy! 8. Pamitnikarskie zapisy dziejw dowiadczonych Mowa tu o materiaach autobiograficznych, pamitnikach, autobiografiach, pamitnikarskich, dokumentach pamitnikarskich, et cetera. Myl, e warto zna przynajmniej t definicj z ramienia socjologii Franciszka Jakubczyka: przekazach

Dokumentem pamitnikarskim jest wszelka utrwalona wypowied zapisana lub nagrana zawierajca sowne odwzorowanie zespou obiektywnych faktw z ycia wasnego, cudzego lub zbiorowego oraz towarzyszcych tym faktom subiektywno jednostkowych postaw (). Rodzaje: 1. Teksty pisane z perspektywy historyka. 2. Zapiski, dzienniki, korespondencja, dotyczca spraw aktualnych. Rzeczywisto historyczna z perspektywy kronikarza. Historycy wskazuj na konieczno zachowania duej ostronoci i rezerwy w korzystaniu z pamitnikw, z racji niecisoci i omyek faktw, subiektywizm w ocenianiu oraz ch usprawiedliwienia si i wasnej apologii. Jestem podobnego zdania jak przy literaturze piknej19, gdzie subiektywizm moe sta si zalet. Materiay autobiograficzne s rdem historycznym, a zarazem dokumentem kultury historycznej spoeczestwa, s wic jednym z najwaniejszych rde jego wiadomoci historycznej. 9. Historia oralna. Termin ten zrobi wietn karier w metodologii historii. Pojcie, tre oraz zakres tego terminu jest jednak mgliste. Historia oralna, to inaczej historia ustna. Wyrnia si trzy rodzaje wg T. epkowskiego: 1. jest rozumiana jako badania oparte na rdach ustnych, wywoanych przez historyka i przez niego te utrwalanych 2. jest tradycja, jako historia wyodrbniona, zinstytucjonalizowana i niezalena od historiografii 3. historia ludowa jest to historia samorzutna, cakiem spontaniczna i antyelitarna (ludowa); yje w cieniu i milczeniu, nie uznawana na adnym kongresie historykw; jest wszechobecna, ale lekcewaona z histori oficjaln, z ktr wspyje Kady czowiek czuje si historykiem, tak jak lekarzem. I w pewnej mierze jest historykiem. Czowiek wspyje z histori, tworzy j i jest przez ni ksztatowany () Jednoczenie historia ludowa, ktra tkwi w nas i w ktrej my tkwimy, dziedziczy i akceptuje zbitki i stereotypy odrzucone przez histori oficjaln () potrafi odfaszowa tezy przez histori pisan goszone i narzucane, a take wypenia luki. [] nie jest krytyczna w rozumieniu naukowym, lecz jest i moe by krytyczna w rozumieniu zdroworozsdkowym.
19

Co ciekawe moje pogldy s zbiene w tym przypadku z prof. Maternickim.

11

Bliska ta wypowied jest naszemu kulturologicznemu spojrzeniu na histori. Na temat historii ludowej wypowiedzia si T. epkowski: Jestem przekonany, e zawodowi historycy mog si z tej historii bardzo wiele nauczy. Przed histori oraln nie ma ucieczki, ona istnieje niezalenie od tego czy my tego chcemy, czy nie. Chowanie gowy w piasek i udawanie, e problemu nie ma, jest taktyk z gruntu bdn, prowadzon na manowce. Z modzie trzeba rozmawia szczerze i otwarcie na wszystkie tematy. Wymaga to uoenia z ni stosunkw partnerskich, a wic poszanowania i powanego traktowania jej wiedzy historycznej wyniesionej z domu rodzinnego. Historia oralna moe okaza si wielce pomocnym w pewnych warunkach w pracy nauczyciela: pomaga, ale nie szkodzi. Postawy nauczycieli wobec tej historii s dwie: lekcewaenie jej z mani wyszoci oraz schlebianie potocznym wyobraeniom historycznym i wspieraniu ich autorytetem nauki. Najlepsz postaw jest postawa dialogu, szczerej i otwartej rozmowy ze spoeczestwem. Wymaga ona postawy partnerskiej. Nie naley niszczy historii oralnej, ale stara si o jej unaukowienie. Nie ma innej drogi do racjonalizacji wiadomoci historycznej spoeczestwa jak stopniowe eliminowanie z niej elementw faszywych, rnego rodzaju mitw i legend i zastpowanie ich rzeteln wiedz historyczn . 10. Spoeczna funkcja historii w oczach historykw i socjologw. Zweryfikowano, e historia jest najniebezpieczniejszym produktem, jaki wypracowaa chemia intelektu (Paul Valery), a nawet kul u nogi (W. Gieyski). Wrd historykw przewaa od pewnego czasu przekonanie, e historia o tyle w mniejszym stopniu jest nauczycielk ycia, o ile przedmiotem licznych manipulacji. Wybraem definicj Benedykta Zientary jako najbardziej przystpn: Widmo wiata bez historii kry nad naszymi gowami. Historia przestaa by nauczycielk ycia, wspczesna ludzko woli radzi si ekonomistw, socjologw i psychoanalitykw. W szkoach trudno zapdzi modzie do studiowania tego nudnego przedmiotu, w ktrym tak mao miejsca dla refleksji, a tak wiele do wkuwania nie tylko faktw, ale i ich interpretacji. Historia peni potrjn funkcj spoeczn (J. Pomorski): 1. legitymacyjn legitymacja historyczna dla pewnych zjawisk teraniejszoci 2. waloryzujc penion wobec wspczesnych dziaa spoecznych przez ich odniesienie do przeszoci 3. mylenia historycznego na skal spoeczn wiata z histori to mylenie dynamiczne, odmityzowane przez zrozumienie, w kategoriach zmian, e to my sami j wytwarzamy i atwo moemy j przeobraa Walory dydaktyczne historii (J. Topolski): 1. mylenie dynamiczne 2. mylenie globalne (integralne) 3. monotematyczne 4. ycie w spoeczestwie

Do czego suy historia? Odpowiadajc na to pytanie J. Szacki wymieni osiem funkcji historii: 1. zaspokaja spoeczn potrzeb mdroci yciowej 2. zaspokaja potrzeb szlachectwa 3. potrzeb ucieczki 4. dostarczycielka ta dla ocen teraniejszoci 5. zaspokaja potrzeb porozumienia 6. potrzeb przewidywania 7. potrzeb ekspertyzy 8. potrzeb zakorzenienia

EDUKACJA KULTURA WIADOMO HISTORYCZNA 1. Edukacja historyczna.

12

() jest zjawiskiem bardzo zoonym, obejmuje nie tylko instytucjonalne formy przekazu, ale take rnego rodzaju oddziaywania niezamierzone, o charakterze mniej lub bardziej spontanicznym. Podlega jej nie tylko modzie, ale i spoeczestwo ludzi dorosych. Istot edukacji historycznej jest poznawanie przeszoci. Na edukacj historyczn patrze mona dwojako z perspektywy edukujcych i edukowanych. Edukowany rzadko zachowuje si biernie, z adresowanych do siebie komunikatw historycznych korzysta w sposb wybiorczy, jedne informacje przyjmuje, drugie odrzuca, a jeszcze inne przeksztaca. Odbiorca jest nie tylko przedmiotem, ale take podmiotem dziaa edukacyjnych . Podmiotowy charakter czsto wyraa si w edukacji pozaszkolnej. Bezporednio kontaktu twrcy z odbiorc wpywa korzystnie na rozwj kultury historycznej spoeczestwa, podnosi jej poziom. Oczywicie w tej sprawie jest wiele trudnoci i ogranicze. Duy wpyw na rezultaty edukacji historycznej wywiera zawsze wiedza wyjciowa edukowanych, tj. zesp poj i wyobrae, z ktrymi przystpuj do recepcji adresowanych do nich komunikatw historycznych. Edukacja historyczna dzieli si domow, szkoln, zinstytucjonalizowane formy edukacji pozaszkolnej, dziaalno samoksztaceniowa oraz rne formy oddziaywa niezamierzonych (spontanicznych). Natomiast gwnym jej zadaniem jest podniesienie kultury historycznej spoeczestwa i racjonalizacja jego wiadomoci historycznej. 2. Kultura historyczna. Istniej dwa pojcia kultury historycznej w zakresie szerszym i wszym. Propozycja definicji szerszej: [] to zesp wartoci, modeli(wartoci), zachowa oraz wytworw zwizanych z poznawaniem i przeywaniem przeszoci przez okrelon grup spoeczn, a take wykorzystywaniem posiadanej przez niej wiedzy historycznej w procesie mylowego opanowywania teraniejszoci i przyszoci, jak rwnie nadawania okrelonych ksztatw wspczesnemu yciu w kadym jego aspekcie. Akcentuj20 tutaj spoeczny aspekt kultury historycznej. Kultura jednostkowa posiada zawsze podkad spoeczny i bazuje na wartociach i wzorcach zachowa. W praktyce prowadzi do utosamiania tego pojcia z myleniem historycznym w ogle, z wszystkimi jego nurtami i dziedzinami. Aby tego unikn wysuwaj 21 propozycj definicji wskiej: [] to zesp wartoci i wzorw zachowa zwizanych z poznawaniem, przeywaniem i wykorzystywaniem wiedzy historycznej przez poszczeglne grupy spoeczne. Kultura historyczna jest zjawiskiem spoecznym, czci kultury umysowej danego rodowiska, klasy czy warstwy spoecznej. Mona mwi o kulturze historycznej inteligencji, robotnikw, lzakw, Wielkopolan, modziey, dorosych itp. Jednym z zada szkoy jest krzewienie naukowej kultury historycznej. 3. Naukowa kultura historyczna. Wyrni mona osiem podstawowych cech naukowej postawy wobec przeszoci, czyli naukowej kultury historycznej, i znajdujcych si w obiegu spoecznym treci historycznych: 1. rzetelny stosunek do przeszoci 2. powcigliwo w formuowaniu ocen i sdw wartociujcych 3. nastawienie na zrozumienie i wyjanienie 4. wiadomo teoretyczna 5. racjonalizm 6. dobrze wywaony krytycyzm (wrogiem tej cechy jest bezkrytyczne uwielbienie i bezrefleksyjne potpienie) 7. umiejtno mylenia globalnego 8. umiarkowany i kontrolowany sceptycyzm Przeciwiestwem postawy naukowej jest postawa mityczna. Nauka burzy mity, ale czasami sama je rwnie tworzy, a niektre racjonalizuje. Nauczyciel historii musi si liczy ze specyficznymi cechami kultury historycznej regionu i tego rodowiska spoecznego, w ktrym dziaa, musi powanie bra je pod uwag, zarwno na lekcjach historii, jak i w prowadzonej przez siebie pracy pozalekcyjnej. Kultura historyczna danego regionu czy rodowiska spoecznego moe by hamulcem w pracy szkoy, moe jednak rwnie by czynnikiem pozytywnym, pomagajcym jej w ksztatowaniu racjonalnej wiadomoci historycznej spoeczestwa. 4. wiadomo historyczna. () jest czynnikiem determinujcym ludzkie dziaania, ktrym spoeczestwo nadaje sensy kulturowe. J. Topolski kojarzy to pojcie wszelk wiedz o przeszoci, jak wraz z okrelonym systemem wartoci dysponowa moe okrelona jednostka czy grupa spoeczna. Nie wyrnia si tutaj historii ywej od martwej. Granica nie jest midzy nimi ostra, ale wyczuwalna. Interesujce s koncepcje socjologw. Zawaj
20 21

Tame. Tame.

13

oni tu pojcie do tzw. historii praktycznej. Praktyczny stosunek do przeszoci polega na tym, e rozumiemy przesze wydarzenia jedynie w relacji do nas samych i naszej aktualnej sytuacji. Czowiek, ktry ma taki stosunek do historii, czyta j wstecz, ale interesuje si tylko tymi faktami, ktre moe odnie do teraniejszoci. wiadomo historyczna obejmuje jedynie wyobraenia ywe, majce bezporedni zwizek z aktualn sytuacj spoeczn danej grupy, z jej systemem wartoci oraz wizjami przeszoci. Jest to historia w duym stopniu zmitologizowana, silnie przesiknita pierwiastkami wartociujcymi. wiadomo historyczna odzwierciedla okrelone stany wiadomoci spoecznej oraz wpywa na jej ksztat i charakter, a wic stanowi aktywny element przemian dziejowych. Jest nie tylko odbiciem, ale punktem wyjcia wielu pogldw, postaw i dziaa spoecznych. wiadomo historyczn modziey pomijam w swoich notatkach. 5. Mity historyczne. Wg W. Bascoma mit jest prozatorsk opowieci uznawan przez spoeczno, ktra j opowiada, za prawdziw relacj o wydarzeniach z odlegej przeszoci. Kryterium dla mitu jest jego obiektywna faszywo. Mitem historycznym obejmujemy natomiast te wyobraenia mityczne, ktre w swojej warstwie zewntrznej, narracyjnej odnosz si do okrelonych zjawisk historycznych, a wic do stwierdzonych naukowo wydarze, postaci i instytucji. Obiektem zabiegw mitotwrczych mog by zarwno czasy zamierzche, sabo udokumentowane, jak te wydarzenia i zjawiska z niedawnej przeszoci, rozgrywajce si na oczach yjcego jeszcze pokolenia. Mit historyczny jest przekazem okrelonych wartoci, pragnie i nadziei, mwi nie tyle o tym, co byo, ile jak by powinno . Z reguy jest obiektywnie faszywy, subiektywnie za zawsze prawdziwy. Jest czym, w co si wicie wierzy, co przyjmuje si bez adnego dowodu, jako prawd absolutn. Mylenie mityczne ma charakter wybirczy, skrtowy i jednowymiarowy. Koncentruje uwag na drobnych epizodach, podnoszc je do rangi symboli, a pozostae fakty usuwa w cie. Dodatkowo posuguje si prost skal ocen, m.in. dobry zy. Szkoa polska powinna nie tyle pielgnowa mie sercom mity, ile uczy trzewego, racjonalnego spojrzenia na dzieje narodowe i stosunki Polski z ssiadami. 6. Tradycja. [] w ujciu podmiotowym to ta cz dziedzictwa historycznego narodu, klasy, grupy lokalnej, rodziny itp., ktra podlega wartociowaniu i wyraa przyjty przez dan grup spoeczn system wartoci. [] ma charakter wybirczy, nie obejmuje caego dziedzictwa przeszoci, ale tylko t jego cz, ktr dla okrelonej grupy nosicieli posiada warto praktyczn, dodatni lub ujemn. Czas tradycji jest czasem globalnym i niepodzielnym, obejmuje przeszo, teraniejszo i przyszo. Tradycja mwi nie tylko i nie tyle o tym, co niegdy byo, ale take a nawet gwnie o tym, co jest i co zawsze wedle jej nosicieli by powinno. J. Szacki wyrnia dwie cechy tradycji: 1) jednoznaczno 2)personifikacja. Wydarzenia i zjawiska skadajce si na tradycj odczytujemy jednoznacznie, a postacie w niej archetypowo, jako modele, hasa okrelonych myli i zachowa. Historycy i nauczyciele historii s stranikami pamici narodowej. To trudny, odpowiedzialny, ale wielce zaszczytny obowizek. Od nich zaley w duej mierze to, jak jako przedstawia bdzie pami zbiorowa narodu, czy i w jakiej mierze wspiera go bdzie w dalszych wysikach na rzecz przyspieszenia cywilizacyjnego rozwoju kraju. Optymistyczne ujcie nauczyciela, nieprawda? 7. Edukacja i wiadomo historyczna spoeczestwa polskiego. Nard polski jest zaliczany do tych nacji, ktre przywizyway i przywizuj du wag do historii. Wytumaczenie tego zjawiska naley szuka w warunkach historycznych, w jakich ksztatowaa si wiadomo spoeczna narodu. Dla szlachty Rzeczpospolitej historia bya czym niezwykle wanym. Bya ksig mdroci politycznych dla kadego szlachcica. Po katastrofie rozbiorw wspomnienie przeszoci stao si jedn z gwnych ostoi wiadomoci narodowej Polakw, a zarazem legitymacj ich praw i zdolnoci do niepodlegego bytu. Oglnie wszelkie niemal ruchy polityczne XIX wieku przywizyway szczegln wag do historii i czyniy z niej ideologiczn podstaw swoich programw i dziaalnoci. wiadomo historyczna przenikaa w tym stuleciu wszystkie dziedziny ycia. To epoka, w ktrej rodzi si wspczesna powie publicystyka historyczna. Historia staje si wtedy przedmiotem obowizkowego nauczania we wszystkich typach szk. Polacy szukali w przeszoci potwierdzenia wartoci i praw do ich niepodlegego bytu oraz wytumaczenia tragicznych losw narodu, a take jego bliszych i dalszych perspektyw. Smutn niewol 123 lat rekompensowano wspominaniem wielkich krlw i wodzw, wielkich dni narodowej chway. Niepodlegy byt przypominay dawne tytuy, przysowia, obyczaje, stroje, meble, zbroje, portrety, monety, ksigi. Swoj drog przypomina si Ksiga I w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza i opis dworku, w ktrym czu mona byo dawn rzeczywisto. Nienormalne warunki ycia narodowego w XIX wieku spowodoway, e edukacja historyczna rozwijaa si jednostronnie. Historia Polski bya tendencyjna, wynikajca z samoobrony 22. Po 1918 zainteresowanie histori wyranie si
22

Nie kojarzy z obecn, pewn parti polityczn.

14

zmniejszyo, nadal odgrywaa ona znaczn rol w yciu narodu. wiadomo wsplnej przeszoci bya pomocna w zacieraniu rnic dzielnicowych, co sprzyjao integracji narodowej spoeczestwa polskiego. Edukacja historyczna suya wychowaniu Polaka-Obywatela. Ideolodzy obozu rzdowego po 1926 chcieli uczyni z historii narzdzie wasnej polityki. Wpajano w spoeczestwo ideologi wielkomocarstwow, szerzono kult Wodza i lepe posuszestwo dla wadzy. Historia suya gwnie wychowaniu patriotycznemu modziey. Pod tym wzgldem edukacja historyczna w peni zdaa egzamin, czego dowiody lata wojny i hitlerowskiej okupacji. Po II wojnie wiatowej uformoway si dwa rnice si systemy edukacji historycznej: oficjalny i nieoficjalny. Wadze PRL dyy do uczynienia z historii narzdzia indoktrynacji ideologicznej i politycznej spoeczestwa zwaszcza modziey. Udao si aparatowi PZPR utrzyma jedynie cis kontrol nad edukacj historyczn, a take nad dziaalnoci rodkw masowego przekazu w tej dziedzinie. Nurt nieoficjalny to edukacja pozaszkolna i historia oralna. Obecnie poprzez histori, jak wskazuj badania, Polacy chc dowartociowywa siebie i swj nard.

15