Eksploatowanie Zloz Gazu Ziemnego

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ
Pawe Lorens
Eksploatowanie z gazu ziemnego 311[14].Z1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy Radom 2007 Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego
Recenzenci: dr in. Piotr Kasza mgr in. Wadys aw Kozio Opracowanie redakcyjne: mgr in. Pawe Lorens Konsultacja: mgr in. Teresa Sagan
Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduowej 311[14].Z1.05 Eksploatowanie z gazu ziemnego, zawartego w moduowym programie nauczania dla zawodu technik grnictwa otworowego.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego
SPIS TRECI
1. 2. 3. 4. Wprowadzenie Wymagania wstpne Cele ksztacenia Materia nauczania 4.1. Rodzaje z gazu ziemnego 4.1.1. Materia nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzajce 4.1.3. wiczenia 4.1.4. Sprawdzian postpw 4.2. Uzbrojenie wgbne i napowierzchniowe odwiertu gazowego, urzdzenia technologiczne 4.2.1. Materia nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzajce 4.2.3. wiczenia 4.2.4. Sprawdzian postpw 4.3. Odcinek pomiarowy, wydobycie potencjalne, syfonowanie odwiertu gazowego 4.3.1. Materia nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzajce 4.3.3. wiczenia 4.3.4. Sprawdzian postpw 4.4. Hydraty sposoby powstawania oraz ich zapobiegania 4.4.1. Materia nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzajce 4.4.3. wiczenia 4.4.4. Sprawdzian postpw 4.5. Eksploatacja gazu ziemnego z dwch horyzontw 4.5.1. Materia nauczania 4.5.2. Pytania sprawdzajce 4.5.3. wiczenia 4.5.4. Sprawdzian postpw 4.6. Zagroenia dla czowieka i rodowiska zwizane z eksploatacj gazu ziemnego, rodzaje awarii oraz zasady postpowania w razie wybuchu lub poaru 4.6.1. Materia nauczania 4.6.2. Pytania sprawdzajce 4.6.3. wiczenia 4.6.4. Sprawdzian postpw 4.7. Przepisy z zakresu bezpieczestwa, higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska w eksploatacji gazu ziemnego 4.7.1. Materia nauczania 4.7.2. Pytania sprawdzajce 4.7.3. wiczenia 4.7.4. Sprawdzian postpw Sprawdzian osigni Literatura 3 5 6 7 7 7 10 10 11 12 12 26 26 27 28 28 36 36 38 39 39 40 41 41 42 42 45 45 45
46 46 51 52 52 53 53 57 57 58 59 64
5. 6.
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten bdzie pomocny Ci w przyswajaniu wiedzy i ksztatowaniu umiejtnoci z zakresu eksploatowaniu z gazu ziemnego, ujtego w moduowym programie nauczania dla zawodu technik grnictwa otworowego. W poradniku zamieszczono: wymagania wstpne wykaz umiejtnoci, jakie powiniene posiada przed przystpieniem do nauki w tej jednostce moduowej, cele ksztacenia wykaz umiejtnoci jakie uksztatujesz podczas pracy z tym poradnikiem, materia nauczania czyli zestaw wiadomoci, ktre powiniene posiada, aby samodzielnie wykona wiczenia, pytania sprawdzajce zestawy pyta, ktre pomog Ci sprawdzi, czy opanowae podane treci i moesz ju rozpocz realizacj wicze, wiczenia maj one na celu uksztatowanie Twoich umiejtnoci praktycznych, sprawdzian postpw zestaw pyta, na podstawie ktrych sam moesz sprawdzi, czy potrafisz samodzielnie poradzi sobie z zadaniami, ktre wykonywae wczeniej, sprawdzian osigni zawiera zestaw zada testowych (test wielokrotnego wyboru), literatur wykaz pozycji, z jakich moesz korzysta podczas nauki. W materiale nauczania zostay przedstawione zagadnienia dotyczce rodzaju z gazu ziemnego, uzbrojenia wgbnego i napowierzchniowego odwiertu gazowego, wydobycia potencjalnego, powstawania hydratw podczas eksploatacji z gazu ziemnego, syfonowania odwiertw, eksploatacji rwnoczesnej dwch horyzontw gazononych, odcinka redukcyjnopomiarowego, zagroe dla czowieka i rodowiska naturalnego zwizanych z eksploatacj gazu ziemnego, postpowaniem w razie wybuchu gazu i poaru, oraz przepisw bezpieczestwa, higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska podczas obsugi odwiertw gazowych. Po wykonaniu wicze sprawd poziom swoich postpw rozwizujc test Sprawdzian postpw zamieszczony po wiczeniach, zaznaczajc w odpowiednim miejscu, jako waciw Twoim zdaniem, odpowied TAK albo NIE. Odpowiedzi TAK wskazuj Twoje mocne strony, natomiast odpowiedzi NIE wskazuj na luki w Twojej wiedzy i nie w peni opanowane umiejtnoci praktyczne, ktre musisz nadrobi. Po zrealizowaniu programu jednostki moduowej nauczyciel sprawdzi poziom Twoich umiejtnoci i wiadomoci. Otrzymasz do samodzielnego rozwizania test pisemny. Nauczyciel oceni oba sprawdziany i na podstawie okrelonych kryteriw podejmie decyzj o tym, czy zaliczye program jednostki moduowej.
311[14].Z1 Eksploatacja kopalin otworami wiertniczymi
311[14].Z1.01 Rozpoznawanie z ropy naftowej i gazu ziemnego
311[14].Z1.02 Wykonywanie pomiarw wgbnych i pomiarw wydobycia kopalin
311[14].Z1.03 Badanie waciwoci kopalin pynnych
311[14].Z1.04 Eksploatowanie samoczynne i gazodwigiem ropy naftowej
311[14].Z1.05 Eksploatowanie z gazu ziemnego
311[14].Z1.06 Wydobywanie ropy naftowej przy u yciu pomp wgbnych
311[14].Z1.07 Wydobywanie soli kamiennej i siarki otworami wiertniczymi
311[14].Z1.08 Wykonywanie zabiegw intensyfikacji wydobycia ropy naftowej
311[14].Z1.09 Prowadzenie wtrnych metod eksploatacji z ropy naftowej
311[14].Z1.10 Stosowanie przepisw prawa geologicznego i grniczego
311[14].Z1.11 Prowadzenie dokumentacji ruchu zakadu grniczego
Schemat ukadu jednostek moduowych
2. WYMAGANIA WSTPNE

Przystpujc do realizacji programu jednostki moduowej powiniene umie: posuy si podstawowymi pojciami z zakresu grnictwa naftowo-gazowego, posuy si podstawowymi pojciami z zakresu geologii zoowej, pisa wzory strukturalne i strukturalne uproszczone zwizkw chemicznych, przelicza jednostki rnych wielkoci fizycznych, scharakteryzowa rodzaje cinie w odwiercie eksploatacyjnym, sporzdza zestawienia tabelaryczne, rozrnia konstrukcje odwiertw, wykonywa obliczenia na podstawie funkcji logarytmicznej, posugiwa si dokumentacj techniczn, przestrzega zasad bezpieczestwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska, korzysta z rnych rde informacji, uczestniczy w dyskusji, prezentacji.
3. CELE KSZTACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki moduowej powiniene umie: okreli rodzaje z gazu ziemnego, scharakteryzowa elementy uzbrojenia napowierzchniowego i wgbnego odwiertu gazowego, rozpozna na schemacie technologicznym odwiertu poszczeglne elementy uzbrojenia, scharakteryzowa budow i zasad dziaania urzdze eksploatacyjnych, wykona pomiar wydobycia potencjalnego z odwiertu, ustali wydobycie optymalne gazu z odwiertu, dobra rednic rur wydobywczych i rednic zwki dawicej, przeprowadzi syfonowanie odwiertu, okreli warunki powstawania hydratw na odwiercie gazowym, scharakteryzowa metody zapobiegania powstawaniu hydratw, wykona pomiar wielkoci wydobycia gazu ziemnego, przeliczy wielko wydobycia gazu na warunki normalne, scharakteryzowa eksploatacj gazu z dwch horyzontw produktywnych, okreli rodzaje awarii wystpujcych przy eksploatacji gazu, wskaza zagroenia dla czowieka i rodowiska naturalnego zwizane z eksploatacj gazu ziemnego, okreli zasady postpowania w razie wybuchu lub poaru na odwiercie gazowym, zastosowa przepisy z zakresu bezpieczestwa, higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska przy obsudze odwiertw gazowych.
4.
4.1.
MATERIA NAUCZANIA
Rodzaje z gazu ziemnego
4.1.1. Materia nauczania

Zoe gazu ziemnego jest to naturalne nagromadzenie gazu w przepuszczalnych porowatych lub szczelinowatych poziomach ska zbiornikowych [30]. Gaz ziemny wystpuje w przyrodzie przewanie w charakterystycznych dla siebie ukadach geologicznych i to zarwno pod wzgldem ich uksztatowania, jak i rodzaju pokadw. Skaami macierzystymi ropy i gazu byy upki ilaste i wapienne. Bituminy te znajdujemy jednak przewanie w skaach przepuszczalnych, porowatych, jak piasek i piaskowce oraz w skaach szczelinowatych, na przykad dolomitach i wapieniach, o rnej miszoci i rozlego ci tworzcych tak zwane zbiorniki, do ktrych wglowodory przedostay si w wyniku migracji ze ska macierzystych pod wpywem zwikszonego cinienia, spowodowanego rnymi procesami geologicznymi, a przede wszystkim cinienia grotwrczego. Warunkiem powstania zoa ropy i gazu jest istnienie takiego zbiornika zbudowanego ze ska przepuszczalnych i otoczonego od gry (strop) i od dou (spg) skaami nieprzepuszczalnymi, stanowicymi puapk dla ropy i gazu. Puapk dla gazu stanowi, miejsca w takich ukadach geologicznych, gdzie ulega zmianie kierunek upadu warstw, to znaczy w wierzcho ku sioda. Moe to by w regularnych formach antyklinalnych, jak to przedstawiono na rysunku 1 albo, co si czciej zdarza, w innych ukadach warstw i dyslokacjach tektonicznych.
Rys. 1. Przekrj przez regularne zoe ropy naftowej z czap gazow [23, s. 104]
Gaz ziemny zalega w zoach znajdujcych si na rnych gbokociach pod powierzchni ziemi, dochodzcych do kilku, a nawet kilkunastu tysicy metrw. W zalenoci od gbokoci zalegania zoa, gaz ziemny wystpuje w nim pod rnym cinieniem, ktrego wysoko odpowiada zwykle cinieniu hydrostatycznemu, odpowiadajcemu temu poziomowi zalegania. Dlatego wic cinienie gazu w zou jest na og tym wiksze, im gbiej zoe zalega. Cinienia zoowe s zwykle bardzo wysokie i osigaj niekiedy nawet kilkadziesit MPa. Umoliwia to przesy gazu w sieciach dalekosinych bez koniecznoci wstpnego sprania. Jeeli cinienie zoowe przekracza potrzeby celw przesyowych gazu, mona je wyzyska w inny sposb, na przykad do napdu turbin.
Gaz ziemny wystpuje w takich zoach razem z rop naftow, co jest zrozumiae wobec wsplnego pochodzenia obu tych bituminw. Znane s take liczne zoa czysto gazowe, bez ropy naftowej. Tumaczy si to pniejszym ujciem ropy ze wsplnych z ropnogazowych szczelinami powstaymi w nastpstwie geologicznych przesuni w warstwach ziemi lub w inny sposb, albo ujciem gazu przez sabo izolowane lub naruszone pokady. Jeden z moliwych sposobw rozdzielenia si gazu i ropy w warstwach ziemi wyjania rysunek 2.
Rys. 2. Schemat migracji ropy i gazu: a) gromadzenie si ropy i gazu i przemieszczanie si wody w kierunku wzniosu warstw, b) gromadzenie si gazu i przemieszczanie si ropy w stron wzniosu warstw, c) ropa i gaz migruj w stron wzniosu poziomu [23, s. 105]
Gaz, ropa naftowa i najczciej take woda uwarstwiaj si w porowatych zbiornikach skalnych zgodnie ze swym ciarem waciwym, w wyniku czego gaz zajmuje pory ponad rop, tworzc tak zwan czap gazow, a woda pod rop jako tak zwana woda podcielajca. Woda take otacza zwykle cae zoe w koo jako tak zwana woda okalajca i tworzy jego naturalne zamknicie. Podobnie woda okalajca otacza zwykle i odcina zbiorniki skalne wypenione gazem, ktremu nie towarzyszy ropa. Warunki powstawania gazu ziemnego miay zasadniczy wpyw na jego skad. Poniewa warunki te byy rne w poszczeglnych przypadkach tworzenia si z gazowych, rwnie i skad gazu z rnych z jest rny. W znacznej wikszoci z gazu ziemnego metan jest dominujcym skadnikiem, a jego zawarto czsto znacznie przekracza 90%. Oprcz metanu wystpuj w gazie ziemnym wysze wglowodory szeregu metanu, przede wszystkim etan, propan, butan i izobutan, a niekiedy, zwykle w niewielkich ilociach, pentan i wysze wglowodory tego szeregu wraz z izomerami. Oprcz wglowodorw alifatycznych wystpuj czasem ich odpowiedniki nienasycone, jak etylen, propylen, butylen. Oprcz wglowodorw wystpuj w gazie ziemnym skadniki niepalne, dwutlenek wgla i azot. Gaz ziemny jest wiec mieszanin lekkich wglowodorw szeregu parafinowego i innych gazw, wydobywanych ze zo za pomoc odwiertw lub pochodzcy z odgazowania ropy naftowej. Szczeglnie kopotliwym zanieczyszczeniem niektrych gazw ziemnych jest siarkowodr (H2S), wystpujcy w rnych ilo ciach, od ladowych do kilkudziesiciu procent. Ze wzgldu na zawarto wglowodorw wyszych gazy ziemne dzieli si na dwie grupy: 1) gazy ziemny bezgazolinowy, zwane inaczej gazami suchymi, 2) gazy ziemny gazolinowy zwane inaczej gazami mokrymi.
Gazy suche skadaj si zwykle z czystego metanu z niewielk domieszk wglowodorw wyszych i gazw obojtnych, zawierajc nie wicej ni 2010-3 kg/m3 wglowodorw C3+. Pochodz one zwykle ze z czysto gazowych. Gazy mokre zawieraj oprcz metanu wiksze iloci wglowodorw wyszych. Wystpuj one zwykle w zoach ropno-gazowych i zawierajce powyej 2010-3 kg/m3 wglowodorw C3+ oraz w tak zwanych zoach kondensatowych gdzie zawarto gazoliny w 1 m3 wynosi ponad 15010-3 kg. Ze wzgldu na stan fizyczny i skad gazu zoa gazu mona podzieli na: 1) zoa ropno-gazowe, w ktrych gaz wystpuje w stanie roztworu w ropie i w stanie wolnym, nagromadzony w grnych partiach z ponad rop naftow w tak zwanej czapie gazowej. Gaz z tych z zawiera zwykle wiksze ilo ci wglowodorw wyszych, co kwalifikuje go do grupy gazw mokrych, 2) zoa czysto gazowe bez ropy naftowej. Gaz z tych z skada si zwykle prawie wycznie z metanu z domieszk niewielkich iloci wglowodorw cikich i gazw nieczynnych. Jest to wic gaz suchy, 3) zoa kondensatowe, ktre rni, si od normalnych z gazowych tym, e w zoach kondensatowych dla ci le okrelonych mieszanin wglowodorw, w przedziaach temperatur wyszych od temperatury krytycznej, izotermiczne podwyszenie cinienia prowadzi do przejcia w par bardzo cikich skadnikw mieszaniny, a izotermiczne obnienie cinienia prowadzi do skraplania si, czyli kondensacji tych skadnikw. W praktyce zoami gazowo-kondensatowymi nazywa si takie zoa, w ktrych wglowodory wystpujce w skale zbiornikowej znajduj si w stanie podobnym do gazu, a przy obnianiu cinienia czciowo przechodz w faz ciek. W gazie ze z tego typu, w odrnieniu od zwykych z gazowych, wystpuj znaczne iloci wglowodorw o wysokiej temperaturze wrzenia, odpowiadajcej temperaturze wrzenia benzyny, nafty i oleju. Zoa kondensatowe wystpuj na znacznych gbokociach przy bardzo wysokich cinieniach zoowych (ponad 20 MPa) i wysokich temperaturach 360 K (90C). Zwyky sposb eksploatacji z kondensatowych, powodujcy spadek cinienia, prowadzi do wykraplania si kondensatw w zou i tym samym ich bezpowrotnej utraty. Dlatego przy odpowiednio duych zasobach gazu w zou i odpowiednio wysokiej zawartoci kondensatu w gazie lepiej opaca si prowadzenie eksploatacji przy staym cinieniu zoowym rwnym cinieniu pierwotnemu, gdy daje to mono wydobycia ponad 90% kondensatu. Ten sposb eksploatacji polega na wydzielaniu kondensatu z gazu na powierzchni i wtaczaniu suchego gazu z powrotem w zoe przy cinieniu wyszym od cinienia gowicowego odwiertu. Ze wzgldu na skad gazu, zoa gazowe moemy podzieli na: 1. gazowe, 2. gazohydratowe, 3. gazokondensatowe, 4. gazokondensatowe z otoczk ropy, 5. ropa-gazokondensatowe, 6. gazokondensatowo-ropne. Biorc pod uwag cinienie jakie panuje w zou, dzielimy je na: 1. zoa o niskim cinieniu < 6 MPa, 2. zoa o rednim cinieniu 6 do 10 MPa, 3. zoa o wysokim cinieniu 10 do 30 MPa, 4. zoa o bardzo wysokim cinieniu > 30 MPa. W oglnej masie wglowodorw wystpujcych w skorupie ziemskiej (rozproszonych w skaach osadowych, rozpuszczonych w wodach podziemnych oraz nagromadzonych
w zoach) jest cz, ktrej nie uwzgldnia si w klasyfikacji, dlatego zoa gazu dzielimy rwnie w zalenoci od zasobnoci, czyli: 1. bardzo mae do 5 mld m3 gazu, 2. mae 510 mld m3 gazu, 3. rednie 1050 mld m3 gazu, 4. due 50100 mld m3 gazu, 5. bardzo due 100500 mld m3 gazu, 6. giganty 5001000 mld m3 gazu, 7. unikalne ponad 1000 mld m3 gazu. Bilansowaniem, czyli opacalnoci potencjalnych zasobw obejmuje si wglowodory w takich zoach, ktre nadaj si do ekonomicznie opacalnej eksploatacji obecnie lub mog si nadawa w bliskiej perspektywie, w konsekwencji ustawicznego postpu techniki wydobywczej. Zasoby, ktre opaca si eksploatowa nazywa si czsto skrtowo bilansowymi. O tej opacalno ci decyduje nie tylko poziom techniki wydobywczej, lecz take niekiedy lokalizacja i wielko z. Zdarza si bowiem, e nawet wydajne odwierty nie s eksploatowane, gdy zoe znajduje si albo na terenach niedostpnych, albo bardzo odlegych od rejonw uprzemys owionych. Zasoby w zoach, ktrych nie opaca si eksploatowa bywaj nazywane pozabilansowymi. Czsto uywa si ponadto pojcia tzw. zasobw geologicznych oraz zasobw wydobywalnych. Zasobami geologicznymi nazywa si objto wglowodorw zawartych w zou (przeliczon na warunki normalne); natomiast t cz tych zasobw, ktr przy zastosowaniu okrelonych metod eksploatacyjnych mona wydoby na powierzchni, nazywa si zasobami wydobywalnymi. W przypadku z gazu ziemnego stanowi one zazwyczaj ponad 80% zasobw geologicznych.
4.1.2. Pytania sprawdzajce

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Co to jest zoe gazu ziemnego? Co to jest woda podcielajca? Co to jest woda okalajca? Jaki jest dominujcy skadnik gazu ziemnego? Jak dzielimy gaz ziemny ze wzgldu na zawarto wglowodorw wyszych i z czego si skadaj? Jak dzielimy zoa gazu ze wzgldu na stan fizyczny i skad gazu? Jak dzielimy zoa gazu ze wzgldu na cinienie, jakie w nich panuje? Jak dzielimy zoa gazu pod wzgldem na zasobnoci? Co to s zoa bilansowe?
4.1.3. wiczenia
wiczenie 1 Przedstaw graficznie schemat migracji ropy naftowej i gazu ziemnego uwzgldniajc poszczeglne etapy migracji ropy i gazu. Na schemacie zaprezentuj ukad poszczeglnych frakcji. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) przeanalizowa temat zadania,
10
2) 3) 4) 5) 6)
przygotowa przybory rysunkowe i arkusze papieru, wykona uproszczony przekrj geologiczny zoa ropno-gazowego, oznacz na przekroju geologicznym poszczeglne frakcje, zaznaczy kierunki przepywu mediw, zaprezentowa wyniki swojej pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory rysunkowe: linijka, owek gumka, kartka papieru A4, zeszyt.
wiczenie 2 Korzystajc z tablic fizycznych oraz informacji podanych w opracowaniu, dokonaj zamiany jednostek cinie granicznych z MPa na bar, biorc pod uwag podzia z ze wzgldu na cinienie w nich panujce. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: przeanalizowa tre zadania, odszuka w tablicach fizycznych przelicznikw cinie (z MPa na bar), odszuka w opracowaniu wartoci cinie granicznych dla z, obliczy cinienia graniczne uwzgldniajc zmian jednostek, zaprezentowa wyniki swojej pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: tablice fizyczne, kalkulator, przybory do pisania, zeszyt.
1) 2) 3) 4) 5)
4.1.4. Sprawdzian postpw

Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) wyjani w jakiego typu skaach gromadzi si gaz ziemny? wymieni skay macierzyste dla ropy i gazu? objani warunek powstania zoa ropy i gazu? wyjani jakie miejsca stanowi puapk dla gazu ziemnego? omwi w jaki sposb uwarstawia si gaz, ropa naftowa i woda zoowa w porowatych zbiornikach? wyjani co wchodzi w skad gazu mokrego (oprcz metanu)? wyjani co to jest gaz,,mokry? wyjani co to jest gaz,,suchy? omwi jakie zoa obejmuje si bilansowaniem? Tak Nie
11
4.2. Uzbrojenie wgbne i napowierzchniowe odwiertu gazowego, urzdzenia technologiczne

W odwiertach gazowych (oraz ropnych) stosowany jest rny sprzt wydobywczy, ktry mona podzieli na sprzt wgbny i napowierzchniowy (rys. 3). Gwne wyposaenie wgbne odwiertw gazowych stanowi: rury wydobywcze, pakery, czniki posadowe, tuleje przepywowe, czniki grubocienne, oraz zawory bezpieczestwa rnych konstrukcji (rys. 4).
Rys. 3. Schemat odwiertu gazowego: 1 gowica eksploatacyjna, 2 wiba rurowa, 3 kolumna rur prowadnikowych, 4 paszcz cementowy, 5 kolumna rur eksploatacyjnych, 6 rury wydobywcze, 7 zoe gazowe, 8 perforacja rur, 9 sito rur wydobywczych, 10 korek cementowy, 11 zalepka lub zasuwa, 12 paker, M manometry, Ml pomiar cinienia w rurach eksploatacyjnych, M2 w rurach wydobywczych [10, s. 130]
Rury wydobywcze Rury wydobywcze s najwaniejszym elementem wyposaenia wgbnego odwiertw gazowych. Zmniejszenie kosztu eksploatacji rur wydobywczych mo e da due oszczdnoci, dlatego te pracujcy w kopalniach powinni by zainteresowani w rozwizaniu tego zagadnienia techniczno-ekonomicznego.
12
Rys. 4. Schemat uzbrojenia wgbnego odwiertu: a) z jedna kolumn rur wydobywczych i jednym pakerem eksploatacyjnym, b) z dwiema kolumnami rur wydobywczych i jednym lub dwoma pakerami eksploatacyjnymi [13, s. 94]
W praktyce przemysowej wykazano, e rury wydobywcze czsto nie nadaj si do eksploatacji z nastpujcych przyczyn: Przedwczesne ich zuycie i brak hermetycznoci po cze gwintowych, powstajce w wyniku czstego ich skrcania i rozkrcania, bez przestrzegania zasad prawidowej eksploatacji (zy jakociowo smar, brak ochraniaczy pocze gwintowych przy ukadaniu i podnoszeniu z pomostu rurowego, nieosiowe ich skrcanie przy nieodpowiednim momencie obrotowym, itp.). Korozja zwyka i chemiczna rur wydobywczych w rodowisku korodujcym wody zoowej, H2S lub C02. Rozkrcanie po cze gwintowych przy wyciganiu rur wydobywczych z odwiertu nieodpowiednimi kluczami wywierajcymi ostrzami nadmierne dociski co powoduje ich zuycie a czasem zgniecenie. Defekty powstae w czasie ich produkcji w hutach, wtrcenia niemetaliczne oraz znaczne naprenia zwaszcza na poczeniach gwintowych. Przestarzae konstrukcje po cze gwintowych rur wydobywczych, nie zapewniajce naleytej szczelno ci po czenia gwintowego zczkowego, zwaszcza przy eksploatacji ich na duych gbokociach i cinieniach oraz w wysokich temperaturach. Skrcanie po cze gwintowych nieodpowiednim momentem (np. kluczami rcznymi) co moe powodowa niedokrcenie po czenia a w czasie eksploatacji kolumny rur wydobywczych cieranie i uszkodzenie gwintu, nieszczelno po czenia jak rwnie
13
rozkrcanie si po cze i upadek czci kolumny rur wydobywczych do odwiertu. Bardzo duo rur wydobywczych ulega przyspieszonemu zuyciu w wyniku korozji. Szczeglnie intensywnie rury wydobywcze zuywaj si jeeli znajduj si w rodowisku korozyjnym. Dla zmniejszenia oddziaywania korozyjnego na rury wydobywcze, stosuje si: do odwiertu, poprzez zatoczenie, rne inhibitory korozji, powlekanie rur wydobywczych lakierami przeciwkorozyjnymi i smo ami epoksydowymi, pokrywanie rur wydobywczych metaliczn ochronn warstw (cynkowanie, glinowanie dyfuzyjne). W przypadku wystpowania w ropie naftowej lub gazie ziemnym H2S zat acza si inhibitory korozji w sposb cigy lub okresowy. Przy korozji rur najszybciej zuywaj si poczenia gwintowe, gdzie grubo cianki rur jest najmniejsza. Rury wydobywcze uywane s jako wyposaenie wgbne w odwiertach wydobywczych ropno-gazowych, gazowych oraz w odwiertach zataczajcych ciecze pod cinieniem. Su one do ochrony rur okadzinowych przed korozj, w przypadku dodatkowego uycia pakera i cieczy nadpakerowych. Chroni rwnie przed uszkodzeniem rur okadzinowych od dziaania cinienia wewntrznego w gbokich odwiertach gazowych, w czasie wydobywania gazu ziemnego i podczas wykonywania pod cinieniem zabiegw hydraulicznego szczelinowania lub kwasowania ska zbiornikowych. Ze wzgldu na rnorodno warunkw technicznych i zoowych, wystpowanie rnych pynw zoowych oraz ze wzgldu na stosowanie rnych schematw orurowania i konstrukcje odwiertw, rury wydobywcze produkowane s o rnych nominalnych znormalizowanych rednicach (60,3; 73,0; 88,9; 101,6 oraz 114,3 mm), z rnych gatunkw stali (J 55; C 75; L 80; N 80; C 95 oraz P 105) o znormalizowanych parametrach wytrzymaociowych (tabela 1).
Tabela 1. Wymiary i wasnoci mechaniczne rur wydobywczych wedug. API [13, s. 30] rednica zewntrzna Ciar zczki rednica rednica Typ poczenia Typ poczenia cianka Szablon zewntrzna wewntrzna niespczane spczane niespczane spczane mm Ibs/ft 42,2 2,3 48,3 2,8 4,0 2 3/8 60,3 4,6 5,8 6,4 2 7/8 73,0 7,8 8,6 7,7 9,2 31/2 88,9 10,2 12,7 in 1,66 1,90 kg/m 3,4 4,1 6,0 6,8 8,6 9,5 11,6 12,8 11,5 13,7 15,2 18,9 Ibs/ft kg/m in mm 2,40 3,6 0,14 3,6 2,90 4,3 0,15 3,7 0,17 4,2 4,70 7,0 0,19 4,8 5,95 8,9 0,25 6,5 6,50 9,7 0,22 5,5 7,90 11,8 0,28 7,0 8,70 12,9 0,31 7,8 0,22 5,5 9,30 13,8 0,25 6,5 0,29 7,3 12,95 19,3 0,38 9,5 in 1,38 1,61 2,04 2,00 1,87 2,44 2,32 2,26 3,07 2,99 2,92 2,75 mm 35,1 40,9 51,8 50,6 47,4 62,0 59,0 57,4 77,9 76,0 74,2 69,9 in 1,29 1,52 1,95 1,90 1,77 2,35 2,23 2,17 2,94 2,87 2,80 2,63 mm 32,7 38,5 49,5 48,3 45,0 59,6 56,6 55,0 74,8 72,8 71,0 66,7 in 2,05 2,20 2,88 2,88 3,50 4,25 4,25 mm 52,2 55,9 73,0 in mm 2,20 55,9 2,50 63,5
l/m 1,0 1,3 2,1 2,0 3,06 77,8 73,0 1,8 3,0 88,9 3,67 93,2 2,7 2,6 4,8 108,0 4,50 114,3 4,5 4,3 108,0 4,50 114,3 3,9
Rury wydobywcze produkowane s o rnych grubociach cianki o kocach niespcznianych (rys. 5a) lub spcznianych na zewntrz (rys. 5b), ze zczkami mufowymi z gwintem zaokrglonym lub ze specjalnymi zczkami z poczeniem gwintowym TDS (Tubing Double Seal), ze zmodyfikowanym gwintem typu Buttress (rys. 6a), o wysokoci gwintu 1,0 mm i zbienoci stoka poczenia gwintowego 1,16.
14
Pojemno
Firmy produkujce rury wydobywcze w swojej ofercie dysponuj rwnie rurami ze specjalnych stali antykorozyjnych, odpornych na dziaanie H2S oraz CO2, gatunku: MW C 90; MWCr 13 80; MWCr 13 95; AF 22 65; AF 22 100; AF 22 130.
Rys. 5. Rury wydobywcze z gwintem trjktnym: a) rura wydobywcza zczkowa o kocach nie-spcznianych, b) rura wydobywcza o kocach spcznianych na zewntrz z gwintem trjktnym [3, s. 49]
Rys. 6. Rury wydobywcze bezzczkowe typu TDS: a) rura wydobywcza bezzczkowa z podwjnym uszczelnieniem poczenia gwintowego typu TDS (Tubing Double Seal) o kocach niespcznianych, b) rura wydobywcza typu TDS z kocem spcznianym na poczeniu mufowym [3, s. 50]
Rury wydobywcze produkowane s rwnie z po czeniem bezzczkowym integralnym, typu TDS (rys. 6b) z podwjnym uszczelnieniem po czenia gwintowego. Koce rur wydobywczych z po czeniem integralnym (bezzczkowym) nie s spczniane w czci gwintowanej czopa, natomiast spcznienie koca rury na zewntrz maj w czci gwintowanej mufy. Rury wydobywcze z po czeniem gwintowym typu TDS maj na zewntrznej czci cylindrycznej uszczelnienie typu metal-metal oraz specjalne uszczelnienie czopa i mufy po czenia gwintowego.
15
Pakery Do wgbnych urzdze uszczelniajcych przestrze piercieniow odwiertu zalicza si pakery, ktre zapina si w odwiercie na rurach wydobywczych nad poziomem ropo lub gazononym (rys. 7a) lub w rurach okadzinowych (rys. 7b). W odwiertach wydobywczych uywa si czsto pakerw cznie z wgbnymi zaworami bezpieczestwa, odcinajcymi w razie potrzeby przepyw pynu zoowego. Pakerem nazywa si narzdzie wgbne stosowane w otworach wiertniczych i odwiertach wydobywczych. Umoliwia ono uszczelnienie przestrzeni piercieniowej midzy przewodem wiertniczym a cian otworu lub rurami okadzinowymi, albo midzy rurami wydobywczymi a rurami okadzinowymi w odwiercie wydobywczym, w celu uniemoliwienia przepywu pionowego pynu zoowego przez uszczelnion przestrze piercieniow midzy rurami. S one czasem nazywane pakerami produkcyjnymi. Rne rodzaje, typy i modele pakerw stosuje si w celu: oddzielenia cinienia, w otworze lub w odwiercie, od dziaania na rury okadzinowe, oddzielenia pynw otworowych lub odwiertowych od rur okadzinowych, poprawienia warunkw krenia i skierowania przepywu pynu zoowego przez gowic eksploatacyjn, oddzielenia rnych poziomw ska zbiornikowych lub odcinkw otworu wzgldnie odcinkw odwiertu od siebie, utrzymania cieczy cikich lub cieczy sucych do obrbki w przestrzeni piercieniowej rur okadzinowych, oddzielenia si od strefy perforowanej odwiertu, zamiast wykonywania zabiegu docementowywania rur okadzinowych w odwiercie, wyeliminowania dziaania gazodwigu na zoe lub oddzielenia pynu dostarczajcego moc hydrauliczn, zakotwiczenia rur wydobywczych w rurach okadzinowych, zainstalowania pompy wgbnej na rurze wydobywczej lub w rurze okadzinowej, zminimalizowania strat ciepa przez wykorzystanie midzyrurowej, pustej przestrzeni piercieniowej jako izolatora termicznego, odizolowania miejsca przecieku rur okadzinowych lub miejsca przecieku pynu w rurach okadzinowych na dugoci zakadki linera, uatwienia wykonywania czasowych operacji serwisowych (np. stymulacji przypywu pynu zoowego lub zat aczania w poziom produktywny cieczy roboczych), odcicia potencjalnej drogi erupcji pynu zoowego, np. w przypadku, gdyby gowica eksploatacyjna moga zosta uszkodzona.
16
Rys. 7. Schemat usytuowania pakera produkcyjnego w rurach okadzinowych dla eksploatacji jednego poziomu skay zbiornikowej: a) paker produkcyjny stay (nieodpinalny), b) paker produkcyjny, hydrostatyczny, modelu FH: 1 rura okadzinowa, 2 rura wydobywcza, 3 cznik mufowy, 4 cznik rurowy gniazdowy modelu F, 5 cznik rurowy gniazdowy modelu R, 6 mufa cyrkulacyjna z tulej modelu L, 7 konierz uszczelniajcy, 8 paker modelu F-1, modelu D lub modelu DA, 9 cznik rur wyd. perforowany, 10 rura wydobywcza, 11 paker odpinalny, jednokolumnowy, hydrostatyczny, modelu FH, 12 cznik hydrauliczno-przesuwny, cinieniowy, modelu D, 13 but rur wydobywczych [3, s. 165]
Istnieje bardzo duo rnych typw, modeli i konstrukcji pakerw, produkowanych przez wielu wytwrcw, ktrzy oferuj szeroki wybr rnych typw, modeli i konstrukcji pakerw w zalenoci: od ich przeznaczenia, metody kotwiczenia i odpinania pakerw w rurach okadzinowych, od kierunku przyo enia cinienia rnicowego, ktre bdzie dziaa na zestaw pakerowy, oraz od wymiarw i ilo ci otworw przelotowych dla przechodzcych i uszczelnianych przez paker kolumn rur wydobywczych. Pakery mog by oglnie sklasyfikowane jako: pakery lub zestawy pakerowe wycigalne z odwiertu po ich wykorzystaniu i odpiciu w rurach okadzinowych, pakery stae, nie dajce si odpi i wycign z odwiertu, pakery czciowo stae, ktre po ich wykorzystaniu mog by odpite i wycignite na powierzchni. Ze wzgldu na metod kotwiczenia, pakery i zestawy pakerowe dziel si na zapinane w rurach okadzinowych przy uyciu liny, kotwiczone mechanicznie lub zapinane hydraulicznie. Pakery wycigalne z odwiertu mog by kotwiczone w rurach okadzinowych mechanicznie lub zapinane hydraulicznie przy uyciu przewodu rurowego. Metody zapinania lub kotwiczenia mechanicznego pakerw i zestaww pakerowych polegaj na obrocie, manewrowaniu kolumn rur wydobywczych lub przewodu rurowego, przemieszczaniu
17
kolumny rur w d, w celu wywarcia nacisku osiowego na paker, lub na podciganiu i napinaniu przewodu rurowego, w celu przekazania napicia na zesp kotwiczny i uszczelniajcy paker w rurach okadzinowych. Pakery hydrauliczne zapinane s w rurach okadzinowych przez wywarcie na paker lub zesp pakerowy cinienia rnicowego, przekazywanego przez rury wydobywcze. Po zapiciu zestawu kotwicznego, paker utrzymuje sposobem mechanicznym swoj pozycj dociskow elementami uszczelniajcymi do powierzchni rury okadzinowej. czniki posadowe S to urzdzenia instalowane w kolumnie rur wydobywczych w celu posadawiania w nich korkw blokujcych, zaworw bezpieczestwa, zaworw wyrwnawczych, itp. czniki te mona podzieli na dwa gwne typy: czniki posadowe przelotowe tzw. Selektywne, czniki posadowe nieprzelotowe tzw. No-Go. czniki posadowe przelotowe s to czniki o okrelonych profilach wewntrznych (np.: X, R, OTIS), o okrelonych rednicach wewntrznych w zalenoci od rur wydobywczych. Nie wymagaj one kodu pozycyjnego, ani okrelonej kolejnoci montau w kolumnie rur wydobywczych, dlatego te w jednym odwiercie moe by zainstalowanych tyle cznikw, ile jest potrzebnych. czniki te s cakowicie selektywne i bardzo wygodne z punktu widzenia pniejszej eksploatacji jak rwnie jakichkolwiek pniejszych prac prowadzonych w odwiercie. czniki posadowe nieprzelotowe maj inn konstrukcj profilu wewntrznego, zmniejszon rednic wewntrzn w dolnej czci (np.: XN, RN OTIS) celem zabezpieczenia si przed ewentualn utrat narzdzi i sprztu stosowanego do prac wgbnych przy uyciu windy. czniki te w grnej swej czci posiadaj tak sam rednic wewntrzn jak czniki selektywne. W zwizku z tym narzdzia, ktre stosuje si w cznikach selektywnych mona po nieskomplikowanym przezbrojeniu stosowa z powodzeniem w cznikach nieprzelotowych. S one uywane gwnie jako ostatni cznik posadowy w kolumnie rur wydobywczych. W przypadku koniecznoci zastosowania wikszej ich liczby w jednej kolumnie, grne czniki posadowe nieprzelotowe musz mie o wymiar wiksz rednic, co wymaga stosowania kolumny kombinowanej. Tuleje przepywowe S narzdziami umoliwiajcymi uzyskanie dostpu przez rury wydobywcze do przestrzeni piercieniowej, midzy rurami okadzinowymi a rurami wydobywczymi. Tuleje przepywowe rur wydobywczych maj otwory przepywowe otwierane i zamykane przy uyciu narzdzia wgbnego zapuszczanego na linie. Przy projektowaniu uzbrojenia wgbnego naley przewidzie czy bdzie konieczna komunikacja pomidzy wntrzem rur wydobywczych a przestrzeni piercieniow odwiertu, Zasad przy stosowaniu tulei przepywowych jest umiejscowienie ich nad pakerem. Montowanie tulei przepywowej w kolumnie rur wydobywczych nad pakerem jest praktyczne w przypadku prowadzenia nastpujcych prac technologicznych w odwiercie: wyt aczania cieczy z wntrza rur wydobywczych ciecz o maej gstoci; unika si w ten sposb zapuszczania do wntrza kolumny rur wydobywczych elastycznych rurek mao rednicowych, likwidacji spodu odwiertu przed wycigniciem z niego rur wydobywczych lub przed rekonstrukcj spodu odwiertu, zamianie cieczy odwiertowej na ciecz nadpakerow (np.: zamiana puczki na solank, wod),
18
testowania wgbnego zaworu bezpieczestwa, uzyskania chwilowego dostpu do strefy rur okadzinowych, aby mona byo zassa pyn zoowy lub zmieni rozkad cinie wgbnych w odwiercie, uatwiania wypukania piasku ze spodu odwiertu w wyniku operacji tokowania, wykonywanej z uyciem liny ykowej.
czniki grubocienne Stosowane s przy selektywnej eksploatacji w celu ochrony rur wydobywczych przed erozyjnym zniszczeniem na odcinku interwau produkcyjnego. Instalowane s rwnie w kolumnie rur wydobywczych powyej oraz poniej miejsca, gdzie wystpuj zawirowania przepywu mogce dziaa erozyjnie na rury wydobywcze poczone bezporednio z tymi elementami. Przykadem mo e by podpowierzchniowy zawr bezpieczestwa. Zawory bezpieczestwa Ze wzgldu na konstrukcj elementu zamykajcego zawory bezpieczestwa dzieli si na: klapowe, kulowe. Ze wzgldu na rodzaj uszczelnienia trzpienia transmisyjnego na: uszczelnienie elastomerowe, uszczelnienie typu metal-metal. W wgbne zawory bezpieczestwa naley wyposaa odwierty gdzie gaz eksploatowany zawiera pyny toksyczne (np. H2S). Na wiecie stosowane s do powszechnie i nie tylko w odwiertach z zawartoci H2S, bowiem zapewniaj bezpieczestwo na wypadek zaistnienia rnych kataklizmw na powierzchni terenu, takich jak poar czy wojna. Do wyposaenia napowierzchniowego odwiertw wydobywczych zaliczamy: gowice eksploatacyjne rnych konstrukcji, wiby i wieszaki rur wydobywczych, zwki przepywowe (odcinek pomiarowy), zawory i zasuwy wysokocinieniowe oraz powierzchniowe zawory bezpieczestwa. Wyposaenie napowierzchniowe odwiertu gazowego powinno umoliwia (rys. 8): 1. ograniczenie natenia wypywu gazu lub utrzymania okrelonego cinienia na gowicy, 2. oddzielenie czstek staych i cieczy od gazu, 3. pomiar objtociowego natenia odbioru wydobywanego gazu, 4. zabezpieczenie przed tworzeniem si hydratw. W nowszych rozwizaniach oddzielacz (separator) sucy do oddzielania czstek staych i kropel cieczy od gazu usytuowany jest w orodku zbiorczym gazu napywajcego z kilku, a nawet kilkunastu odwiertw. W sprzyjajcych warunkach gaz do tego orodka przesyany jest pod cinieniem bliskim cinieniu na gowicach odwiertw.
19
Rys. 8. Instalacja naziemna (uzbrojenie napowierzch.) bezporednio wsppracujca z odwiertem gazowym: 1 gowica eksploatacyjna, 2 oddzielacz, 3 urzdzenie do dodawania metanolu, 4 zwka pomiaru przepywu, 5 zwka do tzw. syfonowania, 6 odcinek pomiarowy [10, s. 130]
Gowice eksploatacyjne Gowice eksploatacyjne speniaj rol zamknicia powierzchniowego wylotu odwiertu, stanowic zabezpieczenie przed przedostaniem si wglowodorw na zewntrz. Gowica eksploatacyjna lub inne zamknicia wylotu odwiertu wydobywczego powinny by szczelne i wytrzyma e na najwiksze przewidywane cinienie gowicowe i wyposaa si je w urzdzenia zamykajce, za pomoc ktrych przerywa si wydobycie z kolumny rur wydobywczych oraz kolumny eksploatacyjnej [16]. Konstrukcja gowicy eksploatacyjnej powinna zapewni moliwo wpuszczania wgbnych przyrzdw pomiarowych oraz pobr prbek pynu zoowego [16]. Wielko, budowa i cinienie gowicy eksploatacyjnej zwizane s z wymaganiami konstrukcyjnymi schematu zarurowania odwiertu (np. rednicami rur okadzinowych). Standardowe cinienia gowic eksploatacyjnych wynosz: 7, 14, 21, 35, 70, 105 i 140 MPa. Gowice eksploatacyjne posiadaj po czenia konierzowe, aczkolwiek przy gowicach eksploatacyjnych przewidzianych na mae cinienia robocze < 14 MPa, zezwala si na uywanie po cze gwintowych. Dolna cz gowicy eksploatacyjnej powinna posiada po czenie do przestrzeni piercieniowej rur okadzinowych i wydobywczych, zakoczone szpilkami lub ko nierzami z wewntrznym po czeniem gwintowym dla wymiany bocznej zasuwy wylotu odwiertu. Ko nierz grny gowicy eksploatacyjnej powinien posiada ruby mocujce dla unieruchomienia wieszaka rur wydobywczych. rednica wewntrzna otworu przelotowego i grnego (szczytowego) gowicy eksploatacyjnej oraz poczenia ko nierzowe s na og znormalizowane dla wymaga wyposaenia i serwisw (wymiaru gowicy przeciwerupcyjnej i rednic zewntrznych pakera i rnych narzdzi wgbnych).
20
Rys. 9. Schemat gowicy eksploatacyjnej: 1 Zesp korpusu (wieszak rur wydobywczych), 2 zesp pokrywy, 3 zasuwa robocza na przestrzeni, 4 zasuwa awaryjna na przestrzeni, 5 zasuwa na zataczaniu, 6 zasuwa awaryjna na rurach wydobywczych, 7 zasuwa robocza na rurach wydobywczych, 8 zasuwa boczna, 9 kostka (czwrnik), 10 zasuwa zabiegowa, 11 krciec manometryczny, 12 konierz [4, s. 3]
Zastosowanie poszczeglnych zasuw w gowicach eksploatacyjnych [4]: Zasuwa zabiegowa (10) suy do zamykania wypywu z gowicy eksploatacyjnej podczas prac, w czasie ktrych uywane s rnego rodzaju luzy. Zasuwa ta pozwala na swobodne montowanie i demontowanie luzy bez koniecznoci cakowitego zamknicia wypywu z rur wydobywczych, co miaoby miejsce po zamkniciu zasuwy roboczej na rurach wydobywczych (7). Zasuwa zabiegowa, w czasie gdy nie jest uywana, powinna by zablokowana od gry kryz zalepiajc. b) Zasuwa boczna (8) suy do zamknicia przepywu pomidzy gowic eksploatacyjn, a kolektorem. Pozwala to na odcicie wypywu z gowicy eksploatacyjnej bez koniecznoci zamykania zasuwy roboczej na rurach wydobywczych (7). Zasuwa boczna umoliwia rwnie odizolowanie gowicy eksploatacyjnej od cinienia znajdujcego si w kolektorze, co jest niezbdne przy montowaniu luz, ktre wymagaj zamknicia zasuwy roboczej na rurach wydobywczych (7) i odpuszczenia cinienia spoza zasuwy zabiegowej (10). a)
21
Zasuwa robocza na rurach wydobywczych (7) suy do zamknicia wypywu z gowicy eksploatacyjnej podczas duszej przerwy w eksploatacji pynw zoowych. Uywana jest rwnie do zamknicia wypywu w czasie wymiany wyposaenia znajdujcego si nad ni lub te podczas prac ze luzami, ktrych konstrukcja wymaga odpuszczenia cinienia spod zasuwy zabiegowej(10). d) Zasuwa awaryjna na rurach wydobywczych (6) suy tylko i wycznie do zamknicia wypywu z gowicy eksploatacyjnej podczas wymiany zasuwy roboczej na rurach wydobywczych (7). e) Zasuwa na zat aczaniu (5) suy do zatoczenia odwiertu przy pracach zabiegowych, np.: intensyfikacyjnych, rekonstrukcyjnych, itp. f) Zasuwa awaryjna na przestrzeni (4) suy tylko i wycznie do zamykania wypywu z dolnej czci gowicy eksploatacyjnej podczas wymiany zasuwy roboczej na przestrzeni (3). g) Zasuwa robocza na przestrzeni (3) suy do odcinania przepywu pomidzy doln czci gowicy eksploatacyjnej a kolektorem. Jest ona uywana podczas cyrkulacji pynw pomidzy przestrzeni a rurami wydobywczymi lub te w czasie eksploatacji przez przestrze. W zalenoci od potrzeb technologicznych konfiguracja gowicy eksploatacyjne moe przedstawia si nastpujco (rys. 10). c)
Rys. 10. Schemat konfiguracji gowicy eksploatacyjnej [4, s.2]
22
Wieszaki rur wydobywczych Wieszaki rur wydobywczych jak sama nazwa wskazuje su do zawieszenia rur wydobywczych w gowicy odwiertu. Stosuje si trzy typy tych wieszakw: wieszak w postaci gwintowanego trzpienia lub nakrtki, ktre s integraln czci kolumny rur wydobywczych, wieszak osonity wok, ktry odchyla si w celu jego zainstalowania na dowolnej czci calizny rury wydobywczej, za wyjtkiem zczki rurowej, wieszak podwjny (wieszak dwudzielny). Zawr bezpieczestwa Zadaniem zaworu bezpieczestwa jest zabezpieczenie urzdze cinieniowych lub zbiornikw przed nadmiernym wzrostem cinienia powyej wartoci granicznej. W przypadku, gdy sia pochodzca od cinienia i dziaajca na grzyb jest rwna lub wiksza od ustawionej siy nacisku spryny, nastpuje samoczynne otwarcie zaworu. Zawr bezpieczestwa jest wyposaony w dzwon (poz. 4), (rys. 11), ktrego zadaniem jest wspomaganie dla osignicia penego skoku [5]. Zawory cechowane s na przytwierdzonej do kaduba tabliczce znamionowej oraz przez wybicie znakw na zewntrz krawdzi konierza wylotowego. Na tabliczce znamionowej podaje si kolejno: Typ Zaworu, rednic gniazda, Nr spryny, Wykonanie (P normalne, G gazoszczelne), Wsp czynnik wypywu, Zakres cinie pocztku otwarcia lub cinienie pocztku otwarcia w MPa. Raz na miesic naley zawr sprawdza pod wzgldem prawidowoci dziaania, poprzez zamontowanie dwigni i jej kilkakrotne nacini cie zgodnie z kierunkiem oznaczonym na rysunku 2. Uruchomienie dwigni powoduje zluzowanie nacisku spryny pozwalajc tym samym na minimalny wznios grzyba.
Rys. 11. Schemat zaworu bezpieczestwa sprynowego konierzowego: a) przekrj, b) sposb montau zaworu; 1 kadub, 2 siedzisko (dysza), 3 grzyb, 4 dzwon, 5 wkadka, 6 tuleja, 7 ruba dwustronna, 8 nakrtka, 9 kopak, 10 trzpie, 11 taleyk spryny, 12 ruba regulacyjna, 13 kaptur, 14 spryna, 15 wideka, 16 nakrtka oporowa, 17 piercie dwudzielny, 18 przeciwnakrtka, 19 nakrtka [5, s. 3]
Osobne wyposaenie napowierzchniowe odwiertu gazowego w strefie przyodwiertowej stanowi: separatory, odgazowywacz (oddzielacz wody zoowej z gazu), wymiennik wodagaz oraz zbiorniki wody zoowej.
23
Separatory (Oddzielacze) Separatory to urzdzenia technologiczne suce do oddzielenia wody od gazy (lub ropy), ropy od gazu a take usunicia czstek staych. Ze wzgldu na usytuowanie wystpuj w postaci pionowej lub poziomej. Ze wzgldu na przeznaczenie technologiczne separatory dzielimy na: dwufazowe (rozdzielaj dwie fazy: ciek i gazow), trjfazowe (rozdzia na trzy fazy: gazow i dwie cieke ropa i woda), pierwszego stopnia separacji, ostatniego stopnia separacji (stosowane w dalszych stopniach separacji). Z racji tego, e istnieje kilka sposobw dziaania separatorw dzielimy je na: odrodkowe, grawitacyjne, aluzyjne (inercyjne uderzeniowe), siatkowe (inercyjne uderzeniowe), kombinowane. a) b)
c)
Rys. 12. Schematy separatorw wstpnych dwufazowych (gaz-woda zoowa): a, b) pionowych, c) poziomy [6, s. 4, 6]
24
Odgazowywacz wody zoowej (oddzielacz wody zoowej z gazu) suy do oddzielenia z wody zoowej resztek gazu i gazoliny. Z wody zoowej odprowadzonej z oddzielaczy wstpnych i kolumny osuszania gazu do odgazowywacza, pod wpywem podwyszonej temperatury wytrca si gaz i gazolina. Gaz uzyskany w ten sposb odprowadzany jest do instalacji spalania, gazolina do zbiornika gazoliny a oczyszczona woda zoowa do zbiornika magazynowego. Oddzielacz wyposaony jest w krce pomiaru temperatury i cinienia, poboru cinienia, zaworu bezpieczestwa, odpowietrzenia, regulatora poziomu i pynowskazw (rys. 13).
Rys. 13 Schemat odgazowywacza (oddzielacz wody zoowej z gazu) na cinienie robocze 0,4 MPa [6]
Podgrzewacze nale do urzdze technologicznych sucych do zwikszenia temperatury gazu ziemnego za pomoc medium grzewczego np. pary wodnej (rys. 14).
Rys. 14 Schemat podgrzewacza para-gaz o max. ci. roboczym 0,6 MPa [6]
Zbiorniki wody zo owej su do magazynowania wody stanowicej odpad, uzyskany w procesie separacji gazu z wody. Zbiorniki te mog mie rn pojemno standardowo dla zbiornikw prostoktnych (ZP) wynosi V 15m3, V 25m3 i V 50m3. Produkowane s rwnie zbiorniki cylindryczne lece o rnych pojemnociach np. V 4,7m3 lub V 6m3.
25
Pojemno i ksztat zbiornika s uzalenione kryteriami technologicznych stawianych przez zamawiajcego, co czsto skutkuje budow zbiornikw nietypowych. Rodzaj wyposaenia tych zbiornikw rwnie bdzie uzaleniony od wymogw zamawiajcego, np.: dodatkowe zawory, z ociepleniem lub bez, z wownic rurow (parwka).

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Co wchodzi w skad wyposaenia wgbnego odwiertu? Jakie wystpuj typowe rednice rur wydobywczych oraz jakie metody s stosowane do ich ochrony przed korozyjnym dziaaniem siarkowodoru? Jakie wyrniamy pakery? W jakim celu s stosowane tuleje przepywowe? Co stanowi wyposaenie napowierzchniowe odwiertu i co powinno ono umoliwia? Jakie rodzaje zasuw znajduj si na gowicy eksploatacyjnej odwiertu gazowego i jakie maj zadania? Do czego su i jak dzielimy separatory ze wzgldu na przeznaczenie technologiczne oraz sposb dziaania? Do czego suy podgrzewacz?
4.2.3. wiczenia
wiczenie 1 Przedstaw graficznie schemat uzbrojenia wgbnego odwiertu gazowego z bezporednio wsppracujcym uzbrojeniem napowierzchniowym. Sposb wykonania wiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykona wiczenie, powiniene: przeanalizowa tre zadania, przygotowa przybory rysunkowe i arkusze papieru, wykona na oddzielnych kartkach papieru uproszczone schematy uzbrojenia wgbnego i napowierzchniowego, sporzdzi dla kadego rysunku opis (legend), dokona prezentacji wynikw pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory rysunkowe, owek, gumka, kartki papieru kserograficznego, literatura z zakresu uzbrojenia wgbnego i napowierzchniowego odwiertu.
wiczenie 2 Korzystajc z poradnika przedstaw graficznie, a nastpnie omw poszczeglne elementy gowicy eksploatacyjnej. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) przeanalizowa tre zadania, 2) przygotowa przybory rysunkowe i arkusze papieru, 3) wykona na kartce papieru schemat gowicy eksploatacyjnej,
26
4) sporzdzi dla rysunku opis gowicy, 5) dokona prezentacji wynikw pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory rysunkowe, owek, kredki, gumka, kartki papieru kserograficznego lub papieru milimetrowego, literatura z zakresu budowy gowicy eksploatacyjnej.

Czy potrafisz: okreli skad wyposaenia wgbnego odwiertu gazowego? wymieni typowe rednice rur wydobywczych? wymieni rodzaje pakerw? okreli do czego su tuleje przepywowe? okreli skad wyposaenia napowierzchniowego odwiertu gazowego? wymieni rodzaje separatorw ze wzgldu na przeznaczenie technologiczne? 7) okreli do czego suy podgrzewacz? 1) 2) 3) 4) 5) 6) Tak Nie
27
4.3. Odcinek pomiarowy, wydobycie potencjalne, syfonowanie odwiertu gazowego

Odcinek pomiarowy Odcinek pomiarowy jest to prosty odcinek rurocigu, w ktrym wbudowuje si zwk [26]. W skad zestawu kryzowego odcinaka pomiarowego wchodzi (rys. 15): prosty odcinek rurocigu po stronie dopywowej przed kryz (1), zesp obudowy kryzy (2), kryza (2), prosty odcinek rurocigu po stronie odpywowej za kryz (3).
Rys. 15. Schemat przykadowego zestawu odcinka pomiarowego [27, s. 29]
Pomiar iloci przepywajcego gazu przez rurocig wykonuje si za pomoc tzw. zwki pomiarowej. Zwka ta powoduje nage zmniejszenie przekroju rurocigu, w wyniku czego nastpuje spitrzenie cinienia, ktrego pomiar pozwala na obliczenie ilo ci przepywajcego gazu. Kryza powinna by wbudowana w rurocig w miejscu, w ktrym strumie gazu powinien by wolny od zawirowa i umieszczona midzy dwoma prostymi odcinkami rurocigu o ksztacie walca bez jakichkolwiek przeszkd lub rozgazie. Prosty odcinek rurocigu po stronie dopywowej przylegy do kryzy powinien mie dugo co najmniej 2D (D rednica wewntrzna odcinka pomiarowego). Powierzchnia wewntrzna prostych odcinkw rurocigu dopywowego i odpywowego powinna by czysta, wolna od werw, osadu i naskorupie oraz powinna spenia kryteria chropowatoci na dugoci odcinka co najmniej 10D przed kryz i 4D za kryz. Odcinek pomiarowy cznie z armatur powinien by izolowany cieplnie, gdy na zewntrz tego odcinka nie jest zachowana temperatura dodatnia. Zwki pomiarowe dzielimy na: 1. kryzy jest to zwka o ostrych brzegach (rys. 16a), 2. dysze jest to zwka o profilu agodnie zaokrglonym (rys. 16b), dzielimy je na: a) dysze ISA 1932, b) dysze o duym promieniu, c) dysze Venturiego. Kryza powinna mie ksztat koowy i jej o powinna by usytuowana wsp osiowo z osi rurocigu. Powierzchnie kryzy powinny by paskie i wzajemnie rwnolege. Przy projektowaniu i montau kryzy lub dyszy naley zwraca uwag, aby w warunkach roboczych zapewniona bya wytrzymao kryzy na dziaanie cinienia rnicowego i innych napre.
28
Rys. 16. Schemat zwki pomiarowej: a) kryza (D rednica wew. gazocigu, d rednica otworu kryzy, E grubo kryzy) [27, s. 5], b) dysza (D rednica zew. dyszy, d rednica otworu dyszy, H grubo dyszy) [29, s. 14]
Pomiar parametrw wydobycia na zwkach pomiarowych odbywa si przy uyciu przelicznikw mikroprocesorowych, ktre na podstawie wprowadzonych parametrw skadu gazu i gstoci oraz odczytanej rnicy cinie, cinienia bezwzgldnego i temperatury, przelicza zliczon objto na warunki normalne (0C, 101,325 kPa). W skad zestawu odcinka pomiarowego wchodzi (rys. 17): przelicznik elektroniczny, przetworniki cinienia do pomiaru cinienia bezwzgldnego (absolutnego) gazu w rurocigu, przetworniki rnicy cinienia do pomiaru rnicy cinienia na kryzie, przetworniki temperatury do pomiaru temperatury gazu w rurocigu, przewody impulsowe i zawory odcinajce. Ponadto z zwkowym gazomierzem kryzowym mog wsppracowa: chromatografy umoliwiajce wyznaczenie skadu gazu, gstociomierze do wyznaczenia gstoci w warunkach pomiaru i w warunkach normalnych.
29
Rys. 17. Uproszczony schemat zwkowego gazomierza kryzowego: 1 kryza z obudow, 2 prosty odcinek gazocigu po stronie dopywowej, 3 prosty odcinek gazocigu po stronie odpywowej, 4 przetwornik rnicy cinienia, 5 przetwornik cinienia bezwzgldnego, 6 przetwornik temperatury, 7 przelicznik, 8 chromatograf, 9 gstociomierz [27, s. 38]
Wydobycie potencjalne Wydobycie potencjalne ustalane jest dla kadego odwiertu. Wielko wydobycia potencjalnego traktujemy jako informacj o maksymalnych zdolnociach wydobywczych odwiertu. Wydatek potencjalny to maksymalny moliwy wydatek uzyskany z danego odwiertu. Teoretycznie przyjmuje si e w czasie wydatku potencjalnego na dnie odwiertu panuje cinienie atmosferyczne. Jest to wic wydatek z odwiertu dla rnicy cinienia pomidzy rednim cinieniem zoowym a cinieniem atmosferycznym. Wydatek potencjalny moemy okreli za pomoc formuy jedno i dwuczonowej. Dla formuy jednoczonowej przyjmuje posta:
2 q pot = I pmax
gdzie: qpot wydatek potencjalny [m3/s], I wskanik wydajno ci, pmax2 rnica cinie (pomidzy atmosferycznym) [Pa2]. p rednie cinienie zoowe [Pa], pat cinienie atmosferyczne [Pa].
rednim
cinieniem
zoowym
cinieniem
2 2 pmax = p 2 pat
n wskanik odstpu od prawa Darcyego, n = 1 przepyw Darcyego laminarny, n 1 przepyw nie-Darcyego nielaminarny.
30
Dla formuy dwuczonowej qpot okrela si ze wzoru: p 2 = aq + bq 2

bq 2 + aq p 2 = 0 = a 2 + 4bp 2 q pot =
2 a + a 2 + 4bp max
2b
gdzie: qpot wydatek potencjalny [m3/s], a wspczynnik okrelajcy parametry zo i pynu zoowego [Pa2/m3/s], b funkcja okrelajca charakter przepywu pynu do zo [Pa2/(m3/s)2], Formua jednoczonowa nie posiada podstaw teoretycznych, dlatego warto wskanika wydajno ci I i wykadnika n, s okrelane na podstawie testw hydrodynamicznych odwiertu. W przypadku formuy dwuczonowej, wsp czynnik a i b, pomimo e posiadaj formalne wzory, praktyka przemysowa dowioda, e nie pozwalaj w sposb wiarygodny okreli tych wspczynnikw. Okazuje si bowiem e w rzeczywistoci w zou zachodzi cay szereg czynnikw wpywajcych na zachowanie zoa jak rwnie charakter przepywu, a poniewa wspczynniki a i b nie potrafi efektownie opisa wpyw tych czynnikw, okrelamy je rwnie na podstawie testw hydrodynamicznych odwiertu. W rd testw hydrodynamicznych dla odwiertu wyrniamy dwa podstawowe: 1. klasyczny test wielocyklowy, 2. testy izohronalne (staoczasowe): a) klasyczny test izohronalny, b) zmodyfikowany test izohronalny. Zadaniem klasycznego testu wielocyklowego jest okrelenie wydajnoci potencjalnej odwiertu. Test ten polega na wykonaniu serii prbnych eksploatacji (45), z rnymi wydatkami (najczciej wzrastajcymi), przez taki okres czasu, aby nastpia stabilizacja cinienia na dnie odwiertu (rys. 18).
Rys. 18. Schemat klasycznego testu wielocyklowego [opracowanie wasne]
31
W wyniku przeprowadzenia tego testu otrzymamy kilka par liczb: wydatki q i odpowiadajce im rnice cinie p: q1 p12 =p2 pw12 q2 p22 =p2 pw22 q3 p32 =p2 pw32 Interpretacje testu przeprowadza si w oparciu o formu jedno i dwuczonow. W formule jednoczonowej otrzymane wyniki interpretuje si zalenoci liniow logarytmiczn o postaci log q = log I + n log p2. W oparciu o t zaleno w ukadzie log q i log p2, nanosi si punkty odpowiadajce wynikom testu (rys. 19).
Rys. 19. Schemat interpretacji [opracowanie wasne]
klasycznego
testu
wielocyklowego
metod
formuy
jednoczonowej
Do naniesionych punktw dopasowuje si lini prost. Majc tak dopasowana lini prost, wyznaczamy wskanik wydajnoci odwiertu (I), jako rzdn pocztkow, natomiast tangens kta nachylenia tej prostej jest wykadnikiem wskanika odstpstwa od prawa Darcyego (n = tg). Interpretacja formua dwuczonow polega na naniesieniu punktw odpowiadajcych wynikom testu na ukad, bdcy zalenoci:
p 2 = aq + bq 2 / q p 2 = a + bq q
Majc dopasowana prost okrelamy warto a, jako rzdn pocztkow, natomiast tangens kta nachylenia tej prostej bdzie odpowiada wartoci wsp czynnika b = tg (rys. 20).
32
Rys. 20. Schemat interpretacji [opracowanie wasne]
klasycznego
testu
wielocyklowego
metod
formuy
dwuczonowej
Dysponujc okrelonymi wczeniej, wartoci moemy obliczy wydatek potencjalny odwiertu: dla formuy jednoczonowej ze wzoru:
2 q pot = I pmax
gdzie
2 pmax
[m3/s] 2 = p 2 pat [Pa2]
dla formuy dwuczonowej ze wzoru:

p = aq + bq q pot =
2 2 2 a + a 2 + 4bp max
2b
[m3/s]
Poniewa klasyczny test wielocyklowy wymaga dugiego czasu wykonywania, spowodowanego koniecznoci pojawienia si stabilizacji cinienia wiadczcego o zaistnieniu moe on by zastpiony testami izohronalnymi. Klasyczny test izohronalny polega na wykonaniu prbnej eksploatacji odwiertu z kilkoma rnymi wydatkami przez ten sam krtki okres czasu. Po kadym okresie eksploatacji nastpuje zamknicie odwiertu, celem odbudowy cinienia do wartoci pocztkowej. Po ostatnim okresie krtkotrwaej eksploatacji, prowadzona jest jeszcze jedna eksploatacja o przeduonym okresie trwania zapewniajca stabilizacj cinienia. Natomiast zmodyfikowany test izohronalny polega na wykonaniu prbnej eksploatacji odwiertu z kilkoma rnymi wydatkami przez ten sam krtki okres czasu oraz z tym samym czasem odbudowy cinienia. Po ostatnim okresie krtkotrwaej eksploatacji rwnie prowadzona jest jeszcze jedna eksploatacja o przeduonym okresie trwania zapewniajca stabilizacj cinienia. Syfonowanie odwiertu gazowego Syfonowanie odwiertw gazowych stosuje si w celu usunicia wody zoowej napywajcej do odwiertu w przypadku, gdy prdko wypywu eksploatowanego gazu nie pozwala na jej biece wynoszenie. W celu uzyskania prdkoci wypywu gazu niezbdnej do wyniesienia zebranej w odwiercie wody zoowej, dokonuje si czasowego obnienia gowicowego cinienia ruchowego. W przypadku wystpienia zmniejszenia przepywu przez rurki wydobywcze dopuszcza si krtkotrwae wypuszczanie gazu ziemnego w ilo ciach przekraczajcych dozwolony pobr poprzez syfonowanie odwiertu, w tym wypuszczanie gazu ziemnego do atmosfery.
33
Syfonowanie odwiertu wykonuje si na podstawie programu syfonowania, okrelajcego czas trwania i czstotliwo syfonowania, zatwierdzonego przez KRZG [16]. Przed przystpieniem do zabiegu syfonowania naley by zaznajomionym z oglnymi zasadami bezpiecznego syfonowania odwiertu, tj.: Syfonowanie odwiertw powinno by w miar moliwoci wykonywane do kolektora odbiorczego gazu. Wypuszczanie gazu z odwiertu w powietrze dozwolone jest tylko dla wanych potrzeb ruchowych, za zgod kierownika ruchu zakadu grniczego lub jego zastpcy (harmonogram syfonowania odwiertw). W wypadku uzasadnionego, systematycznego syfonowania niezbdne jest sporzdzenie dla odwiertw harmonogramu syfonowania okrelajcego czas trwania syfonowania i jego czstotliwo. Harmonogram winien by zatwierdzony przez kierownika ruchu zakadu grniczego lub jego zastpc. Odwiert powinien by wyposaony w urzdzenia umoliwiajce oczyszczanie jego dna z cieczy zoowej. W razie wypuszczania gazu ziemnego z odwiertu w powietrze naley przedsiwzi konieczne, rodki w celu zabezpieczenia ssiedniego terenu przed powstaniem wybuchu lub poaru. Zabronione jest otwarte syfonowanie odwiertw z zawartoci siarkowodoru w gazie, bez spalania go w odpowiedniej instalacji, na warunkach technicznych spalania zatwierdzonych przez waciwy organ administracji terenowej. Syfonowanie okresowe odwiertw moe dokonywa wycznie operator wydobycia gazu, posiadajcy pen znajomo techniki syfonowania lub uprawniona osoba dozoru ruchu, przy zachowaniu zasad bezpieczestwa i higieny pracy oraz bezpieczestwa poarowego, a take zasad ochrony rodowiska naturalnego. Sposb przeprowadzenia zabiegu syfonowania dla odwiertu gazowego zaley od tego czy proces ten bdzie przeprowadzony w systemie zamknitym (w kolektor), czy w systemie otwartym (w atmosfer). Przy syfonowaniu odwiertu gazowego w skad urzdze technologicznych wchodz: gowica eksploatacyjna z obiegiem rurowym czcym wylot rurek wydobywczych z przestrzeni midzyrurow wyposaona w krce do pomiaru cinienia, oddzielacz gazu (kieszeniowy podziemny lub stojcy napowierzchniowy), zasuwa upustowa lub zawr upustowy ze zwk ograniczajc przepyw wody, urzdzenie do dawkowania metanolu, grawitacyjne lub wyporowe (podziemne lub nadziemne), grzejnik parowy (w przypadku podgrzewania gazu), zwka redukcyjna z obiegiem do syfonowania, odcinek pomiarowy do pomiaru ilo ciowego gazu, zbiornik na wod zoow. Syfonowanie takich odwiertw odbywa si w nastpujcy sposb (w nawiasie przedstawione zostay oznaczenia elementw ze schematu ideowego syfonowania przedstawionego na rysunku 21): 1. Syfonowanie zamknite (w kolektor): 1 Przy eksploatacji gazu przestrzeni midzyrurow zamkn zasuw (4) i otworzy zasuw (2). 2 Otworzy zasuw obiegow (9). 3 Syfonowanie odwiertu obserwacja cinienia na manometrach Ml, M2 i M3. Po wzrocie cinienia zamkn zasuw obiegow (9). 4 Otworzy zasuw lub zawr spustowy (6) i odpuci wod zoow do zbiornika pomiarowego (12).
34
Po odpuszczeniu wody zoowej zamkn zasuw (zawr) spustowy (6). Zmierzy i zarejestrowa ilo odpuszczonej cieczy. Przy eksploatacji gazu przestrzeni midzyrurow otworzy zasuw (4) i zamkn zasuw (2). 2. Syfonowanie otwarte (w atmosfer): 1 Przy eksploatacji gazu przestrzeni midzyrurow zamkn zasuw (4) i otworzy zasuw (2). 2 Zamkn zasuw odcinajc (11). 3 Otworzy zasuw upustow (7). 4 Syfonowanie odwiertu obserwacja cinienia na manometrach Ml, M2 i M3 i wypywu gazu. Po wzrocie cinienia zamkn zasuw upustow (7). 5 Otworzy zasuw odcinajc (11). 6 Przy eksploatacji gazu przestrzeni midzyrurow otworzy zasuw (4) i zamkn zasuw (2). 7 Otworzy zasuw lub zawr (6) i odpuci wod zoow do zbiornika pomiarowego (12). 8 Po odpuszczeniu wody zoowej zamkn zasuw (zawr) spustowy (6). Dla uatwienia oczyszczania spodu odwiertu gazowego z cieczy zoowej w czasie zabiegu syfonowania stosuje si: rodki pianotwrcze cieke wtaczane do odwiertu, rodki pianotwrcze stae wrzucane do odwiertu, zwki wgbne zapinane w odwiercie, dysze wgbne montowane w odwiercie. Podczas czynnoci zwizanych z procesem syfonowania odwiertw gazowych i odpuszczania pynu zoowego naley zwraca szczegln uwag na moliwo zaistnienia zagroenia zwizanego z: wystpowaniem wysokiego cinienia, tworzeniem si mieszanin gazu i par cieczy palnych z powietrzem o steniu wybuchowym w bezporednim ssiedztwie wypywajcej strugi lub zbiornika, moliwoci wyrzutu wraz ze strug cieczy lub gazu czsteczek cia staych np. piasku. Wszystkim czynnociom zwizanym z procesem syfonowania odwiertu gazowego towarzyszy bdzie haas o rnym nateniu. 5 6 7
Rys. 21. Schemat syfonowania odwiertu [3]
35
4.3.2.Pytania sprawdzajce
Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. 1. Co to jest odcinek pomiarowy i co wchodzi w jego skad? 2. Jak dzielimy zwki pomiarowe? 3. Co wchodzi w skad zestawu odcinka pomiarowego? 4. Co to jest wydobycie potencjalne i za pomoc, czego si go okrela? 5. Co to jest klasyczny test wielocyklowy i na czym polega? 6. Co to jest klasyczny test izohronalny i na czym polega? 7. Co to jest zmodyfikowany test izohronalny i na czym polega? 8. Co to jest syfonowanie odwiertu? 9. Jakie rodki stosuje si dla uatwienia oczyszczania spodu odwiertu gazowego z cieczy zoowej w czasie zabiegu syfonowania? 10. Jakie zagroenia wystpuj podczas prowadzenia procesu syfonowania? 11. Na czym polega syfonowanie otwarte odwiertu gazowego?
4.3.3. wiczenia
wiczenie 1 Przedstaw graficznie schemat kryzy pomiarowej oraz dyszy pomiarowej. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) przygotowa przybory rysunkowe i arkusze papieru, 2) wykona na oddzielnych kartkach papieru uproszczone schematy kryzy oraz dyszy pomiarowej, 3) dokona prezentacji wynikw pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory rysunkowe, owek, gumka, kartki papieru kserograficznego, literatura z zakresu pomiarw wydobycia na odwiercie.
wiczenie 2 Korzystajc z poradnika chemika oraz tablic chemicznych: oblicz, jak objto zajmowaby w warunkach normalnych metan, znajdujcy si w zbiorniku magazynowym o pojemnoci V = 45 m3 i cinieniu magazynowania p = 1 MPa, w temperaturze T = 20C. W obliczeniach wykorzystaj rwnanie Clapeyrona. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) dokona zamiany jednostek na jednostki ukadu SI, 2) obliczy liczb moli gazu znajdujcego si w zbiorniku, korzystajc z rwnania Clapeyrona, 3) obliczy objto gazu w warunkach normalnych, 4) zaprezentowa wyniki swojej pracy.
36
Wyposaenie stanowiska pracy: szkolny poradnik chemika, tablice chemiczne, przybory do pisania, kalkulator, zeszyt.
wiczenie 3 Korzystajc z poniszego schematu, zidentyfikuj zasadnicze elementy ukadu oraz podaj sposb postpowania podczas wykonywania syfonowaniu odwiertu gazowego do atmosfery.
Rysunek do wiczenia 3. Schemat syfonowania odwiertu [3]
Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) dokona identyfikacji urzdze przedstawionego ukadu, 2) poda sposb wykonania syfonowania odwiertu do atmosfery, 3) dokona prezentacji wynikw pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory do pisania, kserokopia zaczonego schematu, literatura z zakresu eksploatacji odwiertw gazowych, komputer.
37

Czy potrafisz: 1) okreli jaki jest najwaniejszy element odcinka pomiarowego? 2) wyjani za pomoc czego dokonuje si pomiaru iloci przepywajcego gazu przez rurocig? 3) okreli na czym polega pomiar iloci przepywajcego gazu? 4) poda wzr na formu jedno- i dwuczonow? 5) poda co okrela wspczynnik a i b w formule dwuczonowej i w jakich jednostkach jest podawany? 6) wymieni jakie wyrniamy rodzaje testw hydrodynamicznych odwiertowych? 7) okreli od czego zaley sposb przeprowadzenia zabiegu syfonowania dla odwiertu gazowego? Tak Nie
38
4.4. Hydraty sposoby powstawania oraz ich zapobiegania

Gaz ziemny wypywajcy z odwiertw jest zwykle tak zanieczyszczony, e przed wprowadzeniem go do gazocigu musi by wstpnie oczyszczony. Do zanieczyszcze gazu zaliczy mona przede wszystkim piasek i rozdrobnion glin oraz wod w postaci pary i zawiesiny, pochodzce ze zoa. Ponadto przy zoach ropnogazowych gaz moe zawiera pozostaoci ropy naftowej i rne wglowodory cikie, ktrych nie mona pozostawi w gazie ze wzgldu na moliwo wykroplenia si ich w gazocigach, w przypadku obnienia temperatury lub wzrostu cinienia, w postaci czystych kondensatw lub w poczeniu z wod, w postaci tak zwanych hydratw. Hydraty s to nietrwae po czenia chemiczne wglowodorw z wod, ktre w okrelonych warunkach cinienia i temperatury mog wydziela si na odwiercie gazowym lub w gazocigach z gazu wilgotnego, powodujc zaburzenia w ruchu, zmniejszenie przewitu, a nawet cakowite jego zatkanie. Hydraty wglowodorw gazowych wystpuj pod postaci bezbarwnych krysztaw podobnych do lodu lub ubitego niegu, w zalenoci od warunkw ich powstawania [23]. Mog one mie dwa typy struktury sieci krystalicznej tworzonej przez czsteczki wody (rys. 22).
Rys. 22. Typy struktur hydratw gazowych [10, s. 87]
Przestrzenie swobodne w tej sieci wypeniaj zwizane(uwizione) czsteczki lekkich wglowodorw lub niewglowodorowych zwizkw hydratotwrczych (np.H2S). Podstawowe elementy hydratw majcych struktur I skadaj si z 46 czsteczek wody. Wewntrz struktury znajduj si przestrzenie (pory) dostpne dla czstek niektrych wglowodorw. W kadym elemencie podstawowym omawianej struktury znajduje si sze przestrzeni (porw) o wikszej redniej rednicy wynoszcej 0,59 nm = 5,9 (angstrem) i dwie przestrzenie o mniejsze rednicy ok. 0,52 . W przypadku struktury II podstawowy element hydratu skada si z 136 czstek wody i wystpuj w nim cznie 24 przestrzenie wewntrzne (pory), w tym 16 mniejszych o rednicy ok. 0,48 nm i 8 wikszych o rednicy ok. 0,69 nm. Zatem wynika z tego e zwizki ktrych czsteczki maj rednic wiksz od 0,69 nm nie mog tworzy hydratw. Wydobywany ze z i transportowany gazocigami gaz ziemny jest mieszanin wglowodorw zawierajcych domieszki CO2, N2, H2S. Z takiego gazu mog si zatem wytrci tylko tzw. hydraty mieszane, ktrych skad zmienia si w zalenoci od cinienia [10]. Temperatura powstawania hydratw gazowych dla czsteczki: C1 = 14,4 [C], C2 = 8,5 [C], C3 = 2,1 [C], CO2 = 10 [C], H2S = 29,5 [C]. Oprcz podstawowych warunkw cinienia i temperatury, tworzeniu si hydratw sprzyjaj rwnie inne czynniki, jak dua szybko i turbulentny charakter strumienia gazu,
39
pulsacja, spowodowana np. sprark tokow, ostre zmiany kierunku. Podobnie dziaaj rwnie niektre zanieczyszczenia gazu, na przykad siarkowodr, a w mniejszym stopniu dwutlenek wgla. Metody zapobiegania i walki z korkami hydratowymi mona podzieli na nastpujce grupy: 1) metoda polegajca tylko na niszczeniu powstaych korkw poprzez obnienie cinienia w rurkach wydobywczych odwiertu lub gazocigu, 2) metoda polegajca na niszczeniu powstaych korkw i zapobieganiu ich tworzenia si poprzez ogrzewanie gowicy odwiertu (przypadku gdy hydrat powsta na gowicy) lub gazocigu, do temperatury wyszej od temperatury rwnowagowej powstawaniu hydratw, 3) metoda polegajca na wprowadzaniu do odwiertw lub gazocigw odpowiednich inhibitorw do ktrych zaliczamy: metanol, glikol i chlorek wapnia, 4) metoda polegajca na zapobieganiu tworzenia si hydratw poprzez czciowe osuszenie gazu. Usuwanie hydratw metod obnienia cinienia przeprowadza si obniajc cinienie gazu w gazocigach na odcinku powstawania hydratw, przez wypuszczenie odpowiedniej iloci gazu do atmosfery poprzez specjaln rurk wydmuchow w cigu krtkiego czasu w takiej iloci, aby temperatura tworzenia si hydratw, odpowiadajca obnionemu cinieniu, spada poniej temperatury gazu w gazocigach. Rozkad hydratw przebiega bardzo szybko, a znaczna ich cz zostaje wyrzucona do atmosfery przez rurk wydmuchow szybkim strumieniem gazu. Ze wzgldu na straty gazu i zaburzenia w normalnej pracy gazocigu na skutek obniki cinienia sposb ten stosuje si tylko w przypadkach awarii urzdze do osuszania gazu. Podgrzewanie gazu jest zabiegiem kopotliwym i ekonomicznie nieuzasadnionym, realizowana poprzez usytuowanie nagrzewnic na trasie gazocigu. Wprowadzenie do gazu reagentw w celu usunicia korkw hydratowych lub zapobieenia ich powstawaniu jest zabiegiem stosunkowo prostym i skutecznym. Z tego powodu zabieg ten znajduje szerokie zastosowanie przy wydobywaniu gazu odwiertami gazowymi oraz przemy le gazowniczym zarwno na gazocigach jak i urzdzeniach technologicznych, ktrym zagraaj hydraty. Osuszanie gazu jest radykalnym sposobem zapobiegania powstawaniu korkw hydratowych i lodowych w gazocigach i innych urzdzeniach gazowych. Przy osuszaniu wystarczy usun tylko cz wilgoci obniajc wilgotnoci wzgldn gazu do okoo 6070%, co odpowiada obnieniu punktu rosy gazu o 57C poniej roboczej temperatury gazu.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Co to jest hydrat? Jakie czynniki musza wystpi, aby powsta hydrat? Jak posta przyjmuj hydraty? W jakiej temperaturze powstaj hydraty dla czsteczek C1, C2, C3? Jakie metody stosuje si w celu zapobiegania powstawaniu hydratw? Jakie inhibitory stosuje si do zapobiegania powstawania hydratw? Jak ilo wilgoci naley usun z gazu podczas osuszania, aby wyeliminowa moliwo powstawania hydratw?
40
4.4.3. wiczenia
wiczenie 1 Korzystajc z poradnika chemicznego oraz ukadu okresowego pierwiastkw, napisz wzory sumaryczne i strukturalne, inhibitorw: metanolu, glikolu i chlorku wapnia, stosowanych do usuwania korkw hydratowych. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene: przeanalizowa powysze zadanie, napisa wzory sumaryczne poszczeglnych inhibitorw, narysowa ich wzory strukturalne, zaprezentowa wyniki swojej pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory rysunkowe: owek, gumka, poradnik chemika, ukad okresowy pierwiastkw, zeszyt.
1) 2) 3) 4)

Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) wyjani dlaczego gaz ziemny jest oczyszczany? okreli w jakiej postaci wystpuj hydraty? wyjani w zalenoci od czego zmienia si skad hydratu? wymieni warunki jakie musza by spenione dla powstania hydratu? wymieni co najmniej dwie metody zapobiegania i walki z hydratami? wyjani ile naley usun wilgoci z gazu aby zapobiec powstaniu hydratw? Tak Nie
41
4.5. Eksploatacja gazu ziemnego z dwch horyzontw

Tradycyjny sposb eksploatacji zoa gazowego jednym horyzontem produktywnym polega na zapuszczeniu rur wydobywczych o rednicy 23/8 lub 27/8 do stropy tego horyzontu i jego eksploatacji. Dopiero w pniejszym czasie wprowadzone zostay pakery, ktre umoliwiy eksploatacj nie tylko jednego horyzontu produktywnego, ale rwnie kilku horyzontw jednoczenie. Dotychczasowa eksploatacja zoa gazu ziemnego wielohoryzontowego odbywaa na zasadzie udostpnienia w najbardziej prosty, polegajcy na eksploatacji horyzontu zalegajcego najniej. Wyjtkowo, gdy cinienie zoowe przekraczao 20 MPa stosowano paker eksploatacyjny (rys. 23a). Metoda ta powodowaa, e w momencie wyeksploatowania horyzontu, nastpowaa jego likwidacja poprzez wykonanie korka cementowego, a nastpnie poprzez perforacj nastpowao udostpnienie nastpnego horyzontu wyej zalegajcego. Operacje te wymagay zaangaowania sprztu technicznego oraz zasobw ludzkich, co w znacznym stopniu podwyszao koszty eksploatacji odwiertu. Dlatego w przypadku kilku takich rekonstrukcji, mimo i odwiert umoliwia produkcj z kilkunastu horyzontw, jego eksploatacja stawaa si cakowicie nieopacalna. Inn metod stosowan przy wyposaeniu odwiertw wielohoryzontowych jest tzw. zbrojenie selektywne (rys. 23b), poprzez wytypowanie do eksploatacji dwch najlepszych horyzontw i zapiciu pomidzy nimi pakera eksploatacyjnego. Produkcja w takim przypadku prowadzona jest po przez rury 23/8 z dolnego horyzontu, natomiast grnego po przez rury wydobywcze 5/4. Zbrojenie takie pozwala na eksploatacj dwch horyzontw rwnoczenie, co w znacznym stopniu poprawia zdolnoci wydobywcze odwiertu, a po ich wyeksploatowaniu i wykonaniu rekonstrukcji moliwe jest eksploatowanie dwch nastpnych. System ten pozwala na krtszy czas eksploatacji oraz przy mniejszej liczbie rekonstrukcji wyeksploatowa horyzonty w danym odwiercie, a co za tym idzie i przy mniejszych kosztach. Wad tego systemu jest brak moliwoci wykonania jakichkolwiek prac (np. pomiarw) w obrbie horyzontu grnego ze wzgldu na rednic wewntrzn rur 5/4. Problem ten mona wyeliminowa stosujc w odwiercie dwie kolumny rur wydobywczych 23/8. Na dzie dzisiejszy zbrojenie wgbne odwiertu w zou wielohoryzontowym polega na rwnoczesnym zapiciu dwch pakerw wraz z osprztem. Argumentem przemawiajcym za zapiciem wicej ni jednego pakera jest moliwo udostpnienia w odwiercie wikszej liczby horyzontw. Nie umoliwia to na ich rwnoczesn eksploatacj, jednak pozwala na wyeksploatowanie bez koniecznoci przeprowadzenia kosztownych rekonstrukcji. Udostpnianie poszczeglnych horyzontw odbywa si tzw. technik linow, co powoduje, e koszty eksploatacji odwiertw o kilku horyzontach s mniejsze. Na rysunku 24a przedstawiono sposb uzbrojenia wgbnego odwiertu umoliwiajcego rwnoczesne udostpnienie trzech horyzontw, przy czym dwa mog by eksploatowane rwnoczenie natomiast trzeci jest w rezerwie. Eksploatacja horyzontu grnego odbywa si przez rury 5/4 i moe by prowadzona rwnolegle z eksploatacj horyzontu rodkowego lub dolnego. Produkcja z horyzontu rodkowego lub dolnego moe odbywa si tylko przemiennie, tzn. eksploatacja horyzontu rodkowego musi by po czona z zamkniciem horyzontu dolnego i odwrotnie. Jest to realizowane za pomoc tzw. techniki linowej. Stosowane s rwnie rozwizania polegajce na podwjnym zbrojeniu, w ktrym rezygnuje si z kolumny rur wydobywczych 5/4 (rys. 24b). W takim przypadku nie potrzebna jest gowica eksploatacyjna, ktra jest o ok. 70% drosza od tradycyjnej oraz podwjna instalacja napowierzchniowa, co zmniejsza koszty zagospodarowania odwiertu.
42
a)
b)
Rys. 23. Schemat uzbrojenia wgbnego odwiertu: a) przy eksploatacji gazu z jednego horyzontu: 1 Wieszak rur wydobywczych m x m 2 7/8, 2 cznik cz 2 7/8 x cz 2 3/8, 3 cznik cz x m 2 3/8, 4 Rury wydobywcze 2 3/8, 5 Rury wydobywcze 2 3/8, 6 Tuleja cyrkulacyjna 2 3/8, 7 Rura wydobywcza 2 3/8, 8 cznik m 2 3/8x cz 2 7/8, 9 PAKER RH, 10 cznik m 2 7/8 x cz 2 3/8, 11 Rura wydobywcza 2 3/8, 12 cznik posadowy X 2 3/8, 13 Rura wydobywcza 2 3/8, 14 Sito 2 3/8, 15 cznik posadowy XN 2 3/8, 16 Rura wydobywcza 2 3/8, 17 But prowadnik; b) przy eksploatacji gazu z dwch horyzontu jednoczenie: 1 Wieszak rur wydobywczych selektywny 2 3/8, 2 Manipulak 2 3/8, 3 Rury wydobywcze 2 3/8, 4 Tuleja cyrkulacyjna 2 3/8, 5 Rura wydobywcza 2 3/8, 6 cznik rurowy m 2 3/8 x cz 2 7/8, 7 Kotwica pakera BH, 8 PAKER BH 2 7/8, 9 cznik cz 4 x cz 2 7/8, 10 cznik rurowy m 2 7/8 x cz 2 3/8, 11 Manipulak 2 3/8, 12 Manipulak 2 3/8, 13 cznik posadowy X 2 3/8, 14 Manipulak 2 3/8, 15 Sito 2 3/8 x 4,83, 16 cznik posadowy 2 3/8, 17 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83, 18 But prowadnik 2 3/8, I Wieszak rur wydobywczych selektywny 2 3/8, II Rury wydobywcze 5/4 x 3,56, III Sito 5/4, IV But prowadnik 5/4 [7, s. 6, 7]
Przedstawione rozwizanie polega na zapiciu dwch pakerw wraz z osprztem co polega na rwnoczesnym udostpnieniu np. trzech horyzontw rnicych si parametrami zoowymi. Horyzonty te mog by eksploatowane oddzielnie w zalenoci od ich stanu i potrzeb.
43
Na przykad, podczas gdy eksploatacja rodkowego horyzontu odbywa si bdzie przez otwart tulej cyrkulacyjn (poz. 7) (rys. 24b) umieszczon midzy pakerami, tuleja grna cyrkulacyjna (poz. 3) (rys. 24b) musi by zamknita, oraz musi by zapity korek w czniku X (poz. 11) (rys. 24b). Takie rozwizanie pozwoli na wyeksploatowanie trzech horyzontw bez koniecznoci wykonywania bardzo kosztownych rekonstrukcji przy uyciu jedynie jednostki linowej. a) b)
Rys.24. Schemat uzbrojenia wgbnego odwiertu: a) przy eksploatacji gazu z trzech horyzontw: 1 Wieszak rur wydobywczych 2 3/8, 2 Rury wydobywcze 2 3/8, 3 Tuleja cyrkulacyjna 2 3/8 Baker CMD, 4 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83 (3 szt.), 5 PAKER FH 7 2 3/8, 6 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83, 7 Tuleja cyrkulacyjna 2 3/8 Baker CMD, 8 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83 (2 szt.), 9 PAKER FH 7 2 3/8, 10 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83, 11 cznik posadowy X 2 3/8, 12 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83 (manipulak), 13 Sito 2 3/8 x 4,83, 14 cznik posadowy XN 2 3/8, 15 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83, 16 But prowadnik 2 3/8, I Wieszak rur wydobywczych selektywny 2 3/8, II Rury wydobywcze 5/4 x 3,56, III-Sito 5/4, IV But prowadnik 5/4; b) przy eksploatacji gazu z dwch horyzontu jednoczenie: 1 Wieszak rur wydobywczych 2 3/8, 2 Rury wydobywcze 2 3/8 x 4,83, 3 Tuleja cyrkulacyjna 2 3/8 Baker CMD, 4 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83 (3 szt.), 5 PAKER FH 7 2 3/8, 6 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83, 7 Tuleja cyrkulacyjna 2 3/8 Baker CMD, 8 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83 (2 szt.), 9 PAKER FH 7 2 3/8, 10 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83, 11 cznik posadowy X 2 3/8, 12 Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83 J 5 (manipulak), 13 Sito 2 3/8 TDS x 4,83, 14 cznik posadowy 2 3/8, 15-Rura wydobywcza 2 3/8 x 4,83, 16 But prowadnik 2 3/8 [7, s. 8, 9]
44

1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. W jaki sposb prowadzone byo dotychczasowe uzbrajane wgbne odwiertu przy eksploatacji wielohoryzontowej? Jakie ujemne strony posiada taki sposb uzbrojenia odwiertu? Co to jest zbrojenie selektywne? Jaka jest wada stosowania rur 5/4? Jak wyglda nowoczesny sposb zbrojenia wgbnego przy eksploatacji wielohoryzontowej? Jak wyglda zbrojenie odwiertu gazowego przy eksploatacji trzech horyzontw?
4.5.3. wiczenia
wiczenie 1 Przedstaw graficznie schemat uzbrojenia wgbnego odwiertu gazowego przy eksploatacji zo a gazowego z trzech horyzontw produktywnych. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) sprzygotowa przybory rysunkowe i arkusze papieru, 2) wykona schemat uzbrojenia wgbnego przy eksploatacji zoa gazowego z trzech horyzontw produktywnych, 3) dokona prezentacji wynikw pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory rysunkowe, owek, gumka, kartki papieru kserograficznego, literatura z zakresu pomiarw wydobycia na odwiercie.

Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) wyjani co to jest eksploatacja wielohoryzontowa? okreli co wchodzi w skad wyposaenia wgbnego odwiertu? okreli co to jest tuleja przepywowa? okreli jakie wystpuj typowe rednice rur wydobywczych? okreli jakie rozwizanie pozwoli na eksploatacj dwch horyzontw? opisa na czym polega eksploatacja jednohoryzontowa? Tak Nie
45
4.6. Zagroenia dla czowieka i rodowiska zwizane z eksploatacj gazu ziemnego, rodzaje awarii oraz zasady postpowania w razie wybuchu lub poaru
Zagroenia dla czowieka zwizane z eksploatacj gazu ziemnego W zakadach grniczych eksploatujcych rop i gaz otworami wiertniczymi mog wystpowa zagroenia poarowe, wybuchowe, erupcyjne oraz zagroenie siarkowodorowe. Zagroenia te wynikaj z charakterystyki poarowej wydobywanych mediw, ich iloci oraz rnorodnoci i specyfiki stosowanych technologii. Zagroenia poarowe i wybuchowe, powstajce przy eksploatacji z gazowych, zwizane s z prowadzeniem nastpujcych procesw technologicznych i robt: 1) wydobywaniem gazu odwiertami samoczynnymi, 2) prowadzeniem wstpnej przerbki, 3) przygotowaniem gazu do transportu, 4) eksploatacj podziemnych magazynw gazu (PMG), 5) transportem gazu rurocigami dalekosinymi, 6) prowadzeniem prac intensyfikacyjnych i stosowaniem wtrnych metod eksploatacji, majcych na celu popraw warunkw wydobycia kopaliny (syfonowanie, odbudowa cinienia zoowego), 7) prowadzeniem geofizycznych prac pomiarowych w odwiertach. Zagroenie poarowe to zagroenia pochodzce od nagromadzonych wglowodorw w czasie ich eksploatacji, magazynowania, przygotowania do transportu i przesyu oraz od rodkw i substancji chemicznych uywanych w procesie eksploatacji. Profilaktyka poarowa polega na: okreleniu i oznakowaniu stref poarowych, kontroli stanu bezpieczestwa przeciwpoarowego, kontroli zagroe poarowych, kontroli stanu technicznego urzdze technologicznych, wyposaaniu w podrczny sprzt ganiczy oraz w sygnalizacj ostrzegawcz. Strefa poarowa jest to przestrze wydzielona w taki sposb, aby w okrelonym czasie poar nie przenis si na zewntrz lub do wewntrz wydzielonej przestrzeni. Zagroenie wybuchem jest to moliwo tworzenia przez palne gazy, pary palne ciecze, pyy lub wkna palnych cia staych, w rnych warunkach, mieszanin z powietrzem, ktre pod wpywem czynnika inicjujcego zapon (iskra, uk elektryczny lub przekroczenie temperatury samozapalenia) wybuchaj, czyli ulegaj gwatownemu spaleniu po czonemu ze wzrostem cinienia [20]. Dla okrelenia zagroenia zwizanego z wybuchem okrela si strefy zagroenia wybuchem wedugg czstotliwoci jej wystpowania i czasu trwania mieszaniny wybuchowej. Strefa zagroenia wybuchem jest to przestrze, w ktrej moe wystpowa mieszanina wybuchowa substancji palnych z powietrzem, lub innymi gazami utleniajcymi, o steniu zawartym midzy grn a doln granic wybuchowoci [20]. Wyrniamy [11]: Stref zagroenia wybuchem 0. Strefa lub przestrze, w ktrej mieszanina wybuchowa gazw, par lub mgie wystpuje stale lub dugotrwale w normalnych warunkach pracy. Stref zagroenia wybuchem l. Strefa, w ktrej mieszanina wybuchowa gazw, par lub mgie moe wystpowa w normalnych warunkach pracy.
46
Stref zagroenia wybuchem 2. Strefa, w ktrej istnieje niewielkie prawdopodobiestwo wystpienia mieszaniny wybuchowej gazw, par lub mgie, przy czym mieszanina wybuchowa moe wystpowa jedynie krtkotrwale. Stref zagroenia wybuchem 10. Strefa, w ktrej mieszanina wybuchowa pyw wystpuje czsto lub dugotrwale w normalnych warunkach pracy. Stref zagroenia wybuchem 11. Strefa, w ktrej zalegajce pyy mog krtkotrwale stworzy mieszanin wybuchow wskutek przypadkowego zawirowania powietrza. Temat zwizany z zagroeniem wybuchem obejmuje rwnie zagadnienie dotyczce koncentracji substancji palnej w powietrzu, polegajce na wyznaczeniu dla danej substancji dolnej i grnej granicy wybuchowoci, tj: Dolna granica wybuchowoci (DGW) koncentracja substancji palnej w powietrzu, poniej ktrej nie tworzy si mieszanina wybuchowa [11]. Grna granica wybuchowoci (GGW) koncentracja substancji palnej w powietrzu, powyej ktrej nie tworzy si mieszanina wybuchowa [11]. Dla przykadu, granica wybuchowoci w mieszaninie z powietrzem wynosi odpowiednio: v Metan (CH4) v Etan (C2H4) DGW 5% obj. DGW 3% obj. GGW 15% obj. GGW 12,5% obj. v Siarkowodr (H2S) v Metanol (CH3OH) DGW 4,3% obj. DGW 5,5% obj. GGW 45% obj. GGW 44% obj. Profilaktyka zwizana z zagroeniem wybuchem polega na: okreleniu i oznakowaniu stref zagroenia wybuchem, pomiarach kontrolnych na zawarto wglowodorw w powietrzu, pomiarach kontrolnych dolnej granicy wybuchowoci (DGW), kontroli stanu technicznego urzdze technologicznych, stosowaniu sprawnej wentylacji (dotyczy pomieszcze, np.: t oczni gazu, budynkw sprarek). Oprcz zagroenia poarowego i wybuchowego tworzcego si przy eksploatacji gaz ziemnego, istnieje moliwo powstania zagroe erupcyjnych w trakcie robt grniczych na odwiertach. Zagroenie erupcyjne oznacza moliwo wystpienia zagroenia wywoanego erupcj, spowodowana naruszeniem rwnowagi pomidzy cinieniem zoowym, a cinieniem dennym. Anomalnie due zagroenie erupcyjne wystpuje w przypadku, gdy w nieorurowanej czci otworu wiertniczego zalegaj poziomy o cinieniu zoowym bliskim wartoci cinienia szczelinowania innych odkrytych ska lub gdy gradient cinienia zoowego jest wikszy od 0.13 MPa/10 m. Rodzaje erupcji [11]: erupcja otwarta to erupcja w wyniku ktrej nastpuje niekontrolowany wypyw pynu zoowego z otworu na powierzchni, w wyniku uszkodzenia urzdze zabezpieczajcych wylot otworu, erupcja wgbna to erupcja w wyniku ktrej nastpuje niekontrolowany przepyw pynu zoowego midzy poziomami ska zbiornikowych o rnym cinieniu zoowym, Wyrnia si dwie klasy zagroenia erupcyjnego [11]: 1. klasa A zagroenia erupcyjnego obejmuje otwory wiertnicze o anomalnie duym zagroeniu erupcyjnym oraz otwory wiercone w rejonach nierozpoznanych geologicznie i nieznanej charakterystyce zoowej, 2. klasa B zagroenia erupcyjnego obejmuje otwory wiertnicze wiercone w rejonach o znanej budowie geologicznej i znanej charakterystyce zoowej oraz gdy gradient
47
cinienia zoowego nie przekracza 0,13 MPa/10 m. Zagroenie erupcyjne, w tym zagroenie zwizane z uwolnieniem siarkowodoru, w czasie eksploatacji odwiertw gazowych, dotyczy: wykonywania testw produkcyjnych rekonstrukcji i pogbiania odwiertw, prowadzenia prac geofizycznych w odwiertach metod perforacji, zabiegw intensyfikacyjnych, prac zwizanych z oprbowaniem ska zbiornikowych po zakoczeniu wiercenia lub rekonstrukcji odwiertw, celem ustalenia parametrw zoowych i wykonania analiz oraz prbn eksploatacj zoa. Zagroenie siarkowodorowe oznacza mo liwo powstania zagroenia w wyniku wypywu pynu zoowego, zawierajcego siarkowodr, podczas erupcji otwartej z otworw w czasie wiercenia lub wydobywania kopalin pynnych, stwarzajcego niebezpieczestwo dla ruchu zakadu grniczego, jego pracownikw i okolicznej ludnoci. Kategori zagroenia siarkowodorowego okrela natenie wypywu siarkowodoru przez ostatni, niedawion kolumn rur [11]. I kategoria zagroenia siarkowodorowego wypyw siarkowodoru z otworu jest wikszy ni 120 nm3/min., II kategoria zagroenia siarkowodorowego wypyw siarkowodoru z otworu mieci si w granicach 18120 nm3/min., III kategoria zagroenia siarkowodorowego wypyw siarkowodoru z otworu mieci si w granicach 618 nm3/min., IV kategoria zagroenia siarkowodorowego wypyw siarkowodoru z otworu mieci si w granicach 0,66 nm3/min., Zagroenia erupcyjne i siarkowodorowe okrela i kwalifikuje Zarzdzenie Prezesa Wyszego Urzdu Grniczego z dnia 3.08.1994 w sprawie okrelenia kryteriw oceny zagroe naturalnych oraz trybu zaliczania z kopalin, ich czci lub wyrobisk grniczych do poszczeglnych stopni zagroe Monitor Polski Nr 45, poz. 368. Zagroenia dla rodowiska zwizane z eksploatacj gazu ziemnego Eksploatacja zoa wglowodorw odbywa si w oparciu o wydan koncesj na cile okrelonym obszarze grniczym, ktrego granice pokrywaj si z reguy z konturem zoa. Teren grniczy, czyli obszar moliwych wpyww dziaalnoci zwizanej z wydobywaniem gazu i/lub ropy naftowej nie zawsze pokrywa si z obszarem grniczym, poniewa jest to teren objty wpywem dziaalnoci kopalni od momentu jej budowy do likwidacji. W czasie funkcjonowania kopalni, przez dugi czas, zagroenia rodowiska naturalnego zwizane z dziaalnoci kopalni naley rozpatrywa bardzo szczegowo. Trwajce przez wiele lat ujemne oddziaywanie na poszczeglne elementy rodowiska moe doprowadzi do powstania nieatwy do usunicia szkd ekologicznych. Zagroenia rodowiska naturalnego wystpujce w trakcie eksploatacji gazu ziemnego zwizane s z: zrzutami gazu podczas testowania bd syfonowania odwiertw, dziaaniem urzdze instalowanych w celu zapewnienia bezpieczestwa odbioru gazu poprzez niedopuszczenie do nadmiernego wzrostu cinienia, ucieczkami gazu przez nieszczelnoci gazocigw i armatury, zwaszcza przez zawory, zcza i uszczelki, przedostawaniem si do atmosfery par z regeneratorw glikolu etylenowego, zawierajcych niekiedy wglowodory aromatyczne i siarkowodr, nieszczelno ciami w instalacjach odsiarczania gazu oraz odprowadzaniem do atmosfery
48
kwanych gazw resztkowych z tych instalacji. Szczeglne zagroenia powietrza atmosferycznego wystpuj w przypadku awarii i s zwizane z gwatownym wypywem siarkowodoru oraz wglowodorw z otworw. Towarzyszce wydobyciu gazu ziemnego zagroenia gleby, wd powierzchniowych i podziemnych s spowodowane odprowadzaniem do rodowiska zanieczyszczonych ciekw i odpadw wytwarzanych podczas funkcjonowania kopalni. cieki i odpady, oprcz substancji zawartych w pynach zoowych, zawieraj rwnie wiele skadnikw wprowadzanych w wyniku operacji technologicznych majcych na celu intensyfikacj wydobycia, uatwieniu rozdziau pynw zoowych, przygotowywaniu gazu do transportu przez odsiarczanie, odrtcianie i osuszanie. Gwnym czynnikiem, kierowanym w okresie funkcjonowania kopalni do rodowiska s wody zoowe. Ilo ich moe znacznie przekracza ilo wydobywanego gazu i zwiksza si czsto w miar postpu wydobycia. Podczas eksploatacji z najczstszym sposobem likwidacji tego odpadowego strumienia jest zatoczenie wd zoowych w nieproduktywne horyzonty chonne, gdy uzdatnienie wd zo owych do wykorzystania w procesach technologicznych lub na potrzeby ludzi jest z reguy albo niemoliwe, albo zbyt kosztowne. Bardzo rzadko, z braku innych moliwoci zagospodarowania, odprowadza si wody zoowe bezporednio do wd powierzchniowych lub gleby, gdy ten sposb ich likwidacji stwarza najwiksze niebezpieczestwo dla rodowiska ldowego i wodnego. Tylko w wyniku awarii przedosta si mog do rodowiska stosowane w zabiegach technologicznych chemikalia mog to by agresywnie dziaajce substancje, jak np.: kwasy (solny, octowy lub fluorowodorowy) uywane do sporzdzania pynw do kwasowania. Odpady technologiczne wytwarzane w kopalniach gazu powodujce skaenie gleby i wd, to: odpady po zabiegach kwasowania i szczelinowania, odpady z procesw odsiarczania gazu (np.: siarka elementarna lub zuyte rudy darniowe), odpady z procesw usuwania rtci z gazu. Kopalnie gazu powoduj rwnie zmiany w klimacie akustycznym rodowiska w zwizku z prac toczni gazu i kotowni, procesami dekompresji, zabiegami syfonowania odwiertw, funkcjonowaniem zaworw bezpieczestwa. Spord stacjonarnych rde haasu, jakimi s t ocznie, kotownie i inne stale dziaajce urzdzenia mechaniczne, gwne problemy stwarzaj tocznie, gdy haas emitowany z kotowni jest niewielki. Pozostae rda emisji haasu (np. syfonowanie odwiertw) powoduj podwyszenie jego poziomu tylko okresowo i zwykle tylko przez krtki czas. Czynnoci zmierzajce do jak najmniejszego oddziaywania na rodowisko czynnikw powstajcych przy wydobyciu gazu polegaj na ograniczeniu iloci zanieczyszcze wprowadzanych do atmosfery, wd powierzchniowych i podziemnych oraz do gleby w okresie eksploatacji zoa. Dziaania te mona podzieli na kilka grup: rozwj technologii majcy na celu zmniejszenie szkodliwego wpywu na rodowisko poszczeglnych operacji w procesach eksploatacji z, doskonalenie rodkw technicznych, aby zwi kszy efektywno operacji istotnych z punktu widzenia ochrony rodowiska, wprowadzanie nowoczesnych, czuych i niezawodnych metod monitoringu zawartoci szkodliwych dla rodowiska substancji w strumieniach odprowadzajcych zanieczyszczenia, prowadzenie monitoringu stanu rodowiska na terenach grniczych, aby nie dopuci do powstania szkd ekologicznych, stosowanie rozwiza organizacyjnych gwarantujcych starann realizacj zada z zakresu ochrony rodowiska.
49
Emisji metanu i lotnych niemetanowych zwizkw organicznych mona przeciwdziaa przez: niedopuszczanie do zrzutu gazu do atmosfery, dobieranie takich konstrukcji pochodni i palnikw oraz takich warunkw spalania, by uzyska wysoki stopie przereagowania paliwa, stosowanie do przedmuchiwania pochodni azotu w miejsce gazu ziemnego, kolektorowanie, spranie i ponowne wykorzystywanie gazu z urzdze wentylacyjnych, stosowanie zamknitych obiegw w instalacjach regeneracji glikolu (zawracanie gazw odlotowych do palnika podgrzewajcego regenerator) lub usuwanie ze strumienia gazw odlotowych zawartych w nich wglowodorw aromatycznych, stae przegldy, konserwacj, napraw bd wymian urzdze, ktre s rdami emisji gazu z powodu korozji, utraty szczelnoci lub uszkodze mechanicznych. Rodzaje awarii oraz zasady postpowania w razie wybuchu lub poaru Przepisy grnicze stanowi, i w razie powstania zagroenia ycia i zdrowia pracownikw zakadu grniczego, zagroenia bezpieczestwa powszechnego w zwizku z ruchem zakadu grniczego, naley podj i prowadzi akcj ratownicz. Akcje winny by prowadzone w oparciu o opracowany plan ratownictwa przez kierownika ruchu zakadu grniczego, a do czasu jego przybycia przez najwysz funkcyjnie osob kierownictwa lub dozoru ruchu obecn w zakadzie grniczym. Osoba dozoru, ktra zauwaya poar lub uzyskaa informacj o poarze, obowizana jest osobicie lub za porednictwem goca natychmiast zaalarmowa ludzi przebywajcych w obiekcie lub w miejscu zagroenia a nastpnie powiadomi: 1. Pastwow Stra Poarn, 2. osoby znajdujce si w ssiedztwie poaru naraone na jego skutki, 3. kierownictwo oraz w razie potrzeby suby techniczne wedug wykazu telefonw alarmowych. Przy zgaszaniu poaru Pastwowej Stray Poarnej naley wyranie poda: 1. gdzie si pali dokadny adres obiektu, 2. co si pali np.: ropa, gazolina, gaz, obiekty zaplecza, 3. czy istnieje zagroenie ycia ludzi, czy w rejonie poaru lub bezporednim ssiedztwie znajduj si materiay atwo zapalne lub wybuchowe, itp., 4. numer telefonu, z ktrego si dzwoni oraz swoje imi i nazwisko. Po potwierdzeniu przyjcia meldunku przez dyurnego telefonist odoy suchawk i odczeka przy telefonie na ewentualne sprawdzenie. W razie potrzeby (wypadek lub awaria) zaalarmowa: Pogotowie Ratunkowe, Policj, Pogotowie Gazowe, Pogotowie Energetyczne. Akcja Ratowniczo-Ganicza Po zaalarmowaniu stray poarnej naley przystpi do akcji ratowniczo-ganiczej przy pomocy podrcznego sprztu ganiczego. Do czasu przybycia stray poarnej kierownictwo akcj sprawuje osoba dozoru lub osoba go zastpujca jest odpowiedzialna za bezpieczestwo osb i imienia w obiekcie. Kada osoba przystpujca do akcji ratowniczo-ganiczej powinna: a) w pierwszej kolejnoci przystpi do ratowania ludzi, przeprowadzajc ewakuacj z zagroonego rejonu, b) wyczy dopyw prdu elektrycznego (nie wolno gasi wod instalacji i urzdze elektrycznych bdcych pod napiciem),
50
c) usun z miejsca poaru i bezporedniego ssiedztwa wszelkie znajdujce si tam materiay palne, wybuchowe, toksyczne a take cenny sprzt i urzdzenia oraz wane dokumenty, noniki informacji, itp. Gaszenie poarw Siarkowodr rodki ganicze: proszki ganicze, dwutlenek wgla, woda prdy rozproszone. May poar: na terenie otwartym pozwoli, aby gaz si wypali kontrolujc z bezpiecznej odlegoci i chodzc zbiorniki wod: w pomieszczeniu zamknitym gasi ganic proszkow lub niegow lub wprowadzi gazowy dwutlenek wgla. Duy poar: gasi po odciciu dopywu gazu proszkami ganiczymi lub prdami wodnymi rozproszonymi. Zbiorniki naraone na dziaanie ognia lub wysokiej temperatury chodzi wod z bezpiecznej odlegoci (groba wybuchu) do czasu ugaszenia poaru; jeli to moliwe, usun z obszaru zagroenia. Metan (gaz ziemny) May poar gasi podrcznym sprztem ganiczym: ganice proszkowe, niegowe. Duy poar gasi wod (stosujc prd zwarty do zbijania pomieni), proszkami ganiczymi, dwutlenkiem wgla, przy uyciu typowego sprztu poarniczego, zbiorniki naraone na dziaanie wysokiej temperatury intensywnie chodzi wod, o ile to moliwe usun z obszaru zagroonego, w razie zapalenia si wyciekajcego metanu, nie gasi do momentu odcicia wycieku (niebezpieczestwo wybuchu przestrzennego).

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Jakie zagroenia mog wystpowa w zakadach grniczych eksploatujcych rop i gaz otworami wiertniczymi? Na czym polega profilaktyka przy zagroeniach poarowych? Wyjanij pojcie strefy zagroenia wybuchem 0, 1, 2? Co oznacza skrt DGW i GGW, wyjanij pojcia? Na czym polega profilaktyka zwizana z zagroeniem wybuchem? Jakie wyrniamy kategorie zagroenia siarkowodorowego i jakie maj one przedziay? Jak mona przeciwdziaa emisji metanu i lotnych niemetanowych zwizkw organicznych? Do czego zobowizana jest osoba dozoru, ktra zauwaya poar lub uzyskaa informacj o poarze? Jakie informacje naley poda przy zgaszaniu poaru Stray Poarnej?
51
4.6.3. wiczenia
wiczenie 1 W pomieszczeniu technicznym o wymiarach 7 x 10 x 3,5 m, wystpia nieszczelno rurocigu gazowego. W wyniku awarii stwierdzono ubytek metanu w ilo ci 1100 dm3. Oblicz znajc granice wybuchowoci metanu, czy w danym pomieszczeniu istniej zagroenie wybuchowe. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: ujednolici jednostki, obliczy procentow zawarto metanu w pomieszczeniu, porwna otrzymany wynik z przedziaem wybuchowoci metanu, zaprezentowa wyniki swojej pracy, uzasadni przyjte rozwizanie. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory do pisania, kalkulator, zeszyt.
1) 2) 3) 4) 5)

Czy potrafisz: Tak 1) poda jakie procesy technologiczne w eksploatacji gazu ziemnego mog powodowa zagroenia poarowe i wybuchowe? 2) poda w wyniku jakich procesach moe wystpi zagroenie poarowe? 3) wyjani pojcie zagroenie wybuchem? 4) okreli ile wynosi DGW i GGW dla metanu? 5) wyjani pojcie zagroenie erupcyjne? 6) wyjani jakiego rodzaje erupcje wyrniamy? 7) okreli co jest gwnym odpadem kopalni? 8) wymieni co najmniej cztery czynniki powodujce ograniczenie emisji metanu i lotnych niemetanowych zwizkw organicznych? Nie
52
4.7. Przepisy z zakresu bezpieczestwa, higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska w eksploatacji gazu ziemnego
Tematyka bezpieczestwa, higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska dla grnictwa otworowego, zawarta zostaa w nastpujcych przepisach: Prawo Geologiczne i Grnicze Dz. U. Nr 228 poz. 1947 z 2005 r. z pniejszymi zmianami, Rozporzdzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpoarowego w zakadach grniczych wydobywajcych kopaliny otworami wiertniczymi Dz. U. Nr 109 poz. 961 z 2002 r. z pniejszymi zmianami, Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji w sprawie planw ruchu zakadw grniczych Dz. U. Nr 94 poz. 840 z 2002 r. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji w sprawie zagroe naturalnych w zakadach grniczych Dz. U. Nr 94 poz. 841 z 2002 r. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i polityki Spo ecznej w sprawie minimalnych wymaga dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy pracownikw zatrudnionych na stanowiskach pracy, na ktrych moe wystpi atmosfera wybuchowa Dz. U. Nr 107 poz. 1004 z 2003 r. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji w sprawie ochrony przeciwpoarowej budynkw, innych obiektw budowlanych i terenw Dz. U. Nr 121 poz. 1138 z 2003 r. Prawo Ochrony rodowiska Dz. U. Nr 62 poz. 627 z 2001 r. z pniejszymi zmianami. Ponadto zagadnienia dotyczce bezpieczestwa, higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska, ujte s oddzielnie, na podstawie w/w regulacji prawnych, w instrukcjach i zarzdzeniach wydawanych przez Kierownika Ruchu Zakadu Grniczego. Eksploatacj otworw zarwno gazowych jak i ropnych, okrelamy mianem ruchu zakadu grniczego, ktry moe si odbywa tylko pod kierownictwem i dozorem osb posiadajcych odpowiednie kwalifikacje. Ruch zakadu grniczego, odbywajcy si na terenie obszaru grniczego, realizowany jest na podstawie Planu Ruchu, sporzdzonego dla kadego zakadu grniczego na podstawie warunkw okrelonych w koncesji oraz projektu zagospodarowania zoa przedsibiorca, zgodnie z zasadami techniki grniczej. Plan ruchu zakadu grniczego okrela szczeg owe przedsiwzicia niezbdne w celu zapewnienia [14]: 1) bezpieczestwa powszechnego, 2) bezpieczestwa poarowego, 3) bezpieczestwa i higieny pracy pracownikw zakadu grniczego, 4) prawidowej i racjonalnej gospodarki zoem, 5) ochrony rodowiska wraz z obiektami budowlanymi, 6) zapobiegania szkodom i ich naprawiania. Podlega on zatwierdzeniu, w drodze decyzji, przez waciwy organ nadzoru grniczego, a w momencie zmiany naturalnych, technicznych lub organizacyjnych warunkw wydobywania kopaliny, plan ruchu zakadu grniczego moe ulec zmianie, przy pomocy dodatku.
53
W razie powstania zagroenia ycia, zdrowia ludzkiego, nadzwyczajnego zagroenia rodowiska lub bezpieczestwa zakadu grniczego, ruch zakadu grniczego powinien zosta niezwocznie wstrzymany w caoci lub w czci do czasu usunicia zagroenia [14]. Ze wzgldu na zagroenie bezpieczestwa zakadu grniczego lub bezpieczestwa powszechnego, jeeli wyniknie potrzeba natychmiastowego odstpienia od zatwierdzonego planu ruchu, przedsibiorca moe odstpi od tego planu. W tym celu Kierownik ruchu zakadu grniczego jest zobowizany niezwocznie zawiadomi waciwy organ nadzoru grniczego celem uzyskania zgody na odstpienie od planu ruchu. W razie odmowy udzielenia zgody, dalszy ruch zakadu grniczego moe by prowadzony tylko zgodnie z zatwierdzonym planem. Natomiast, gdy organ grniczy udzieli zgod na odstpienie od planu i czasowego zaniechania dziaalnoci wydobywczej wskutek okolicznoci, przedsibiorca jest zobowizany zabezpieczy wyrobiska grnicze oraz obiekty i urzdzenia zakadu grniczego. Dla zapewnienia bezpieczestwa, higieny pracy i ochrony przeciwpoarowej przedsibiorca, czyli podmiot posiadajcy koncesj na prowadzenie dziaalnoci regulowanej ustaw, powinien w szczeglnoci [14]: 1) rozpoznawa zagroenia zwizane z ruchem zakadu grniczego i podejmowa rodki zmierzajce do zapobiegania i usuwania tych zagroe, w tym ocenia i dokumentowa ryzyko zawodowe wystpujce w ruchu zakadu grniczego oraz stosowa niezbdne rodki profilaktyczne zmniejszajce to ryzyko, 2) posiada odpowiednie rodki materialne i techniczne oraz waciwie zorganizowane suby ruchu do zapewnienia bezpieczestwa pracownikw i bezpieczestwa ruchu zakadu grniczego, 3) prowadzi ewidencj osb przebywajcych w zakadzie grniczym. Przedsibiorca zobowizany jest rwnie do [14]: przeszkolenia pracownikw zakadu grniczego w zakresie znajomoci przepisw regulujcych bezpieczne wykonywanie pracy w zakadzie grniczym, posiadania zorganizowanego ratownictwa grniczego, zapewnienia staej moliwoci udziau w akcji ratowniczej zawodowych specjalistycznych sub Centralnej Stacji Ratownictwa Grniczego lub innego podmiotu, zawodowo trudnicego si wykonywaniem czynnoci w zakresie ratownictwa grniczego, udzielenia pomocy innemu zakadowi grniczemu w razie wystpienia zagroenia bezpieczestwa pracownikw lub ruchu tego zakadu, sporzdzenia, uzupeniania i aktualizowania niezbdnej dokumentacji dla prowadzenia ruchu zakadu grniczego oraz zapewnia biece przeprowadzanie analiz i bada niezbdnych dla bezpiecznego prowadzenia ruchu zakadu grniczego, w tym dla oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego, opracowuje, przed rozpoczciem prac, dla kadego zakadu grniczego dokument bezpieczestwa i ochrony zdrowia pracownikw. Przedsibiorca oraz podmiot, ktry przystpuje do wykonywania prac w ruchu zakadu grniczego, szczeg owo okrelaj na pimie podzia obowizkw, w celu zapewnienia bezpiecznych warunkw pracy i koordynacji prac. Rwnie Kierownik Ruchu Zakadu Grniczego, jako osoba bezporednio odpowiedzialna za ruch zakadu grniczego zostaa obarczona za strony ustawodawcy pewnymi obowizkami dla zapewnienia bezpieczestwa, tj. KRZG [16]: zapoznaje pracownikw zakadu grniczego z obowizujcym dokumentem bezpieczestwa lub odpowiedni jego czci, jest odpowiedzialny za prawidow organizacj i prowadzenie ruchu zakadu grniczego,
54
jest odpowiedzialny za opracowanie pisemnych instrukcji bezpiecznego wykonywania pracy dla stanowisk lub miejsc pracy w ruchu zakadu grniczego oraz, po konsultacji z pracownikami lub ich reprezentantami, zatwierdza te instrukcje. Instrukcje, o ktrych jest mowa, zawieraj informacje na temat: sposobu bezpiecznego wykonywania pracy, zasad postpowania w sytuacjach awaryjnych, z uwzgldnieniem zagroe wystpujcych przy wykonywaniu poszczeglnych prac, zasad ochrony przed zagroeniami, informacji o stosowaniu sprztu ratunkowego, informacji o dziaaniach, ktre powinny by podjte w przypadku zagroenia. okrela tereny, na ktre, ze wzgldu na zagroenie zwizane z ruchem zakadu grniczego, wstp osb nieupowanionych jest niedozwolony, okrela tereny, na ktre, ze wzgldu na zagroenie zwizane z ruchem zakadu grniczego, wstp osb nieupowanionych jest niedozwolony, okrela miejsca i stanowiska pracy: na ktrych pracownicy powinni stosowa wymagane rodki ochrony indywidualnej, ktre powinny by wyposaone w odpowiedni system akustyczny i optyczny do przekazywania sygnau alarmowego, okrela rodzaj prac, ktre s wykonywane w warunkach szczeglnego zagroenia, zatwierdza instrukcje postpowania na wypadek zagroenia toksycznego, oraz ustala (lub wyznaczona przez niego osoba dozoru ruchu) strefy zagroenia toksycznego, okrela pomieszczenia i miejsca wystpowania zagroenia wybuchem i zagroenia poarowego oraz przestrzenie i strefy zagroenia wybuchem, a take strefy poarowe, ktre odpowiednio si oznakowuje, w przypadku powstania, wskutek robt grniczych, zagroenia dla ludzi lub rodowiska poza terenem zakadu grniczego, kierownik ruchu zakadu grniczego niezwocznie podejmuje dziaania zabezpieczajce i likwidujce powstae zagroenia, w przypadku nieopanowanego wypywu pynu zoowego z otworu wiertniczego lub odwiertu, podejmuje dziaania majce na celu likwidacj zagroenia, zgodnie z planem ratownictwa, podejmuje dziaania majce na celu zmniejszenie negatywnego wpywu dziaalnoci zakadu grniczego. W miejscach, w ktrych powstao zagroenie bezpieczestwa ruchu zakadu grniczego lub pracownikw, naley wykonywa tylko prace zwizane z usuwaniem zagroenia; prace takie mog wykonywa tylko wyspecjalizowani w tym zakresie pracownicy. Przepisy grnicze stanowi, e: kto spostrzee zagroenie dla ludzi lub ruchu zakadu grniczego albo uszkodzenie lub nieprawidowe dziaanie urzdze tego zakadu, jest zobowizany niezwocznie ostrzec osoby zagroone, podj dostpne mu rodki w celu usunicia niebezpieczestwa oraz zawiadomi o niebezpieczestwie najblisz osob kierownictwa lub dozoru ruchu, a w razie powstania stanu zagroenia ycia lub zdrowia pracownikw zakadu grniczego, naley niezwocznie wstrzyma prowadzenie robt w strefie zagroenia i wycofa pracownikw w bezpieczne miejsce. Przy pracach wykonywanych w miejscach, w ktrych wystpuje mieszanina wybuchowa, niedopuszczalne jest uywanie narzdzi, sprztu i innych przedmiotw oraz obuwia i odziey, mogcych powodowa iskrzenie i wybuch, dlatego naley stosowa wyroby speniajce wymagania dotyczce oceny zgodnoci, dopuszczone do stosowania w zakadach grniczych, w drodze decyzji, przez Prezesa Wyszego Urzdu Grniczego. Problematyka dotyczca ochrony rodowiska w eksploatacji z gazu ziemnego rozpoczyna si ju na etapie ubiegania o koncesj na wydobywanie kopaliny.
55
Prawo Ochrony rodowiska Dz.U. Nr 62 poz. 627 z 2001 z pniejszymi zmianami art. 46 p.4 stanowi, e wniosek o udzielanie koncesji na poszukiwania i rozpoznawanie z kopalin, na wydobycie kopalin oraz na bezzbiornikowe magazynowanie substancji w grotworze musi, zawiera oceny wpywu tych dziaa na rodowisko przyrodnicze [15]. W Ocenie Oddziaywania, stanowicej zacznik do wniosku o koncesj na wydobycie kopaliny wglowodorowej, powinno zosta uwzgldnione: zagroenia zwizane z wydobywaniem kopaliny, celowo eksploatacji zoa z uwzgldnieniem ochrony rodowiska, prawidowo wyznaczenia terenu grniczego, czyli przestrzeni objtej przewidywanymi wpywami robt grniczych zakadu grniczego, zasadnicze aspekty przewidywanych technologii z punktu widzenia zagroe, jakie wynikaj z nich dla rodowiska lub z punktu widzenia zapewnienia przy ich zastosowaniu skutecznej ochrony rodowiska, warunki, jakie powinny by spenione w trakcie eksploatacji kopaliny, by zapewni bezpieczestwo rodowiska, zasadno udzielenia koncesji wystpujcemu o ni podmiotowi. W projekcie zagospodarowania zoa dla obszaru okrelonego w koncesji, powinny zosta przedstawione zamierzenia majce na celu ograniczenie ujemnego wpywu na rodowisko, tj. przedstawienie stanu rodowiska i sposobu jego ochrony przed ujemnymi, bezporednimi i porednimi skutkami eksploatacji i przerbki kopaliny, sposobu postpowania z odpadami powstaymi w zwizku z wydobywaniem kopaliny, przedstawienie sposobu ochrony wd podziemnych i powierzchniowych, sposobu korzystania z wd kopalnianych, a w szczeglnoci postpowania z wodami nie nadajcymi si do wykorzystania i wodami skaonymi. Plan ruchu zakadu grniczego to kolejny dokument, ktry musi okrela szczeg owe przedsiwzicia, niezbdne w celu zapewnienia ochrony rodowiska. W czci szczeg owej planu ruchu musi si znale omwienie sposobu postpowania z wodami zoowymi, oraz przedsiwzicia dla zapewnienia ochrony rodowiska, ze szczeglnym uwzgldnieniem zada w zakresie: 1) ochrony powierzchni, 2) ochrony wd powierzchniowych, 3) ochrony wd podziemnych, 4) ochrony powietrza, 5) ochrony przed haasem i wibracjami, 6) ochrony przed odpadami [18]. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpoarowego w zakadach grniczych wydobywajcych kopaliny otworami wiertniczymi Dz. U. Nr 109 poz. 961 z 2002 r., nakada obowizki na Kierownika Ruchu Zakadu Grniczego w zakresie ochrony rodowiska polegajce na: podejmowaniu dziaa majcych na celu zmniejszenie negatywnego wpywu dziaalno ci zakadu grniczego art.171 [16], podjciu dziaa zabezpieczajcych i likwidujcych powstae zagroenia w przypadku powstania, wskutek robt grniczych, zagroenia dla ludzi lub rodowiska poza terenem zakadu grniczego art. 182 [16], KRZG zarzdza wykonanie i zatwierdza dokumentacj majc na celu podjcie dziaa ochrony rodowiska tj. [16]: art. 178 Eksploatacj urzdze odpylajcych i neutralizujcych oraz zabezpiecze majcych na celu ochron powietrza atmosferycznego prowadzi si zgodnie z instrukcj zatwierdzon przez kierownika ruchu zakadu grniczego [16],
56
art. 179 Woda zoowa wydobyta z gazem lub rop, po usuniciu zanieczyszcze wprowadzonych do niej w procesie technologicznym, moe by zat aczana do zoa tylko w sposb okrelony w projekcie zatwierdzonym przez kierownika ruchu zakadu grniczego dla kadego otworu zrzutowego oddzielnie [16]. W/w ustawa okrela rwnie dziaania, jakie naley podj tj.: art. 173 Instalacje, urzdzenia lub obiekty, ktre w przypadku uszkodzenia albo awarii mogyby sta si rdem zagroenia dla otoczenia, lokalizuje si w taki sposb, aby byy zapewnione warunki do likwidacji tego zagroenia, art. 175 Doy urobkowe i do y na ciecze zoowe z oprbowa odwiertw oraz skadowiska materiaw szkodliwych izoluje si w sposb zapobiegajcy niekorzystnemu oddziaywaniu na rodowisko, art. 176 Zbiorniki wodne oraz osadniki przemysowe zabezpiecza si przed przedostawaniem si na zewntrz zmagazynowanych w nich substancji oraz odpowiednio oznakowuje, art. 180 Awaryjne wycieki bituminw lub innych substancji, stanowice zagroenie dla rodowiska, niezwocznie likwiduje si, a skaony teren doprowadza do stanu uytecznoci, art. 182 W przypadku powstania, wskutek robt grniczych, zagroenia dla ludzi lub rodowiska poza terenem zakadu grniczego, kierownik ruchu zakadu grniczego niezwocznie podejmuje dziaania zabezpieczajce i likwidujce powstae zagroenia.

1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Jakie dzienniki ustaw oraz rozporzdzenia reguluj tematyk bezpieczestwa, higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej i ochrony rodowiska dla grnictwa otworowego? Co powinien zawiera plan ruchu? Do czego jest zobowizany przedsibiorca? Jakimi obowizkami zosta obarczony KRZG? Jakie zagadnienia powinny zosta uwzgldnione w ocenie oddziaywania na rodowisko? Co zawiera plan ruchu w zakresie ochrony rodowiska?
4.7.3. wiczenia
wiczenie 1 Przygotuj prezentacj multimedialn przedstawiajc obowizki Kierownika Ruchu Zakadu Grniczego zwizane z zapewnieniem bezpieczestwa w zakadzie grniczym. Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) zapozna si z podana w treci zadania literatur, 2) przygotowa prezentacje multimedialn okrelajc obowizki KRZG, 3) zaprezentowa wyniki swojej pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpoarowego w zakadach grniczych wydobywajcych kopaliny otworami wiertniczymi (Dz. U. Nr 109 poz. 961 z pz. zm.),
57
komputer z dostpem do Internetu, wyposaony w program do przygotowywania prezentacji multimedialnych.
wiczenie 2 Przygotuj prezentacj multimedialn przedstawiajc obowizki i powinnoci przedsibiorcy posiadajcego koncesj na prowadzenie dziaalnoci regulowanej ustaw. Aby wykona wiczenie, powiniene: 1) zapozna si z podana w treci zadania literatur, 2) przygotowa prezentacje multimedialn przedstawiajc obowizki i powinnoci przedsibiorcy podiadajcego koncesj, 3) zaprezentowa wyniki swojej pracy. Wyposaenie stanowiska pracy: rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpoarowego w zakadach grniczych wydobywajcych kopaliny otworami wiertniczymi (Dz. U. Nr 109 poz. 961 z pz. zm.), komputer z dostpem do Internetu, wyposaony w program do przygotowywania prezentacji multimedialnych.

Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) okreli co to jest ruch zakadu grniczego? okreli w jakich granicach odbywa si ruch zakadu grniczego? wyjani kto zatwierdza plan ruchu dla zakadu grniczego? wyjani kto to jest kierownik ruchu zakadu grniczego? wymieni jak dzielimy plany ruchu? poda w jaki sposb zmieniamy plan ruchu? Tak Nie
58
5. SPRAWDZIAN OSIGNI
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
Przeczytaj uwanie instrukcj zanim rozpoczniesz rozwizywanie zadania. Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi. Zapoznaj si z zestawem zada testowych. Odpowiedzi udzielaj tylko na zaczonej karcie odpowiedzi. Test skada si z 22 zada wielokrotnego wyboru, z ktrych tylko jedna odpowied jest poprawna. 6. Wybran odpowied zaznacz na karcie odpowiedzi znakiem X. 7. Jeli uznasz, e pomylie si i wybrae nieprawidow odpowied, to otocz wybr kkiem, a nastpnie prawidow odpowied zaznacz znakiem X. 8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy bdziesz mg sprawdzi poziom swojej wiedzy i umiejtnoci. 9. Jeli jakie zadanie sprawi Ci trudno, rozwi inne i ponownie sprbuj rozwiza poprzednie. 10. Odpowiedzi udzielaj tylko na zaczonej karcie odpowiedzi. 11. Na rozwizanie wszystkich zada masz 45 minut. Powodzenia! 1. 2. 3. 4. 5.
ZESTAW ZADA TESTOWYCH

1. Woda zoowa okalajca to a) woda zwizana w hydratach. b) woda leca pod rop. c) woda otaczajca zoe. d) woda z otoczk ropy. Cinienie gazu w zou wraz z gbokoci a) maleje. b) ronie a nastpnie maleje. c) ronie. d) nie zmienia si. Gwnym skadnikiem gazu ziemnego jest a) C2H6. b) C2H4. c) CH4. d) CH3. Zoe o cinieniu zoowym 7 MPa to zoe a) o niskim cinieniu. b) o rednim cinieniu. c) o wysokim cinieniu. d) o bardzo wysokim cinieniu.
2.
3.
4.
59
5.
Kolejno uwarstwiania si mediw zoowych od spgu do stropu jest nastpujca a) gaz, woda, ropa. b) ropa, woda, gaz. c) woda, ropa, gaz. d) woda+ropa, gaz. Do elementw wyposaenia wgbnego odwiertu gazowego nie naley a) kolumna eksploatacyjna rur okadzinowych. b) paker. c) zawr bezpieczestwa. d) rury wydobywcze. Dla oddzielenia rur okadzinowych od cinienia stosuje si a) cznik posadowy. b) zwk wgbn. c) wib rurow. d) paker eksploatacyjny. Rysunek przedstawia a) zawr bezpieczestwa. b) zwk regulacyjn. c) kryz pomiarow. d) zawr zwrotny. Separator ma za zadanie a) osuszy gaz. b) rozdzieli media zoowe. c) podgrza gaz. d) usun hydraty.
6.
7.
8.
9.
10. Typowa rednica rur wydobywczych wg. API wynosz a) 2, 2. b) 2, 2. c) 2 , 2. d) 2, 3 . 11. Standardowe cinienia gowic eksploatacyjnych mog wynosi a) 21 MPa, 35 MPa. b) 21 MPa, 25 MPa. c) 25 MPa, 35 MPa. d) 20 MPa, 25 MPa. 12. Warunkiem powstania hydratu jest a) wysoka temperatura i wysokie cinienie. b) niska temperatura i wysokie cinienie. c) niska temperatura i niskie cinienie. d) wysoka temperatura i obecno H2S.
60
13. Na rysunku obok znakiem X oznaczono a) blokad rurocigu. b) zawr zwrotny. c) zawr bezpieczestwa. d) kryz. 14. Syfonowanie odwiertu ma na celu a) usunicie wody zoowej. b) usunicie siarkowodoru. c) usunicie parafiny. d) zmniejszenie cinienia. 15. Wydatek potencjalny obliczamy korzystajc z a) rwnania Clapeyrona. b) warunkw normalnych. c) cinie statycznych. d) formuy dwuczonowej. 16. Eksploatacja wielo horyzontowa jest moliwa przy zastosowaniu a) kotwicy rur wydobywczych. b) pompy wgbnej. c) centralizatorw. d) pakerw. 17. Metan to gaz o granicy wybuchowoci pomidzy a) 4,530% obj. b) 515% obj. c) 1045% obj. d) 1535% obj. 18. Strefa wybuchowa, w ktrej mieszanina wybuchowa gazw, par lub mgie moe wystpowa w normalnych warunkach pracy to strefa a) 0. b) 1. c) 2. d) 10. 19. Wypyw siarkowodoru z otworu wynosi 2,2 nm3/s, oznacza to kategori zagroenia siarkowodorowego a) I. b) II. c) III. d) IV. 20. Woda zoowa wydobyta z gazem lub rop moe by zat aczana do zoa na podstawie a) planu ruchu. b) programu staej eksploatacji. c) projektu technicznego. d) programu syfonowania.
61
21. Plan ruchu podlega zmianie poprzez a) dodatek. b) projekt. c) zacznik. d) wymian dokumentu. 22. Zagroenie erupcyjne oznacza moliwo wystpienia zagroenia wywo anego erupcj, spowodowana naruszeniem rwnowagi pomidzy a) cinieniem zoowym a cinieniem atmosferycznym. b) cinieniem dennym a cinieniem atmosferycznym. c) cinieniem dennym a cinieniem gowicowym. d) cinieniem zoowym a cinieniem dennym.
62
KARTA ODPOWIEDZI
Imi i nazwisko..........................................................................................
Eksploatowanie z gazu ziemnego

Zakrel poprawn odpowied. Nr zadania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Odpowied a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d Razem: Punkty
63
6. LITERATURA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Bielawski R., Owsik W.: Zagospodarowanie z ropy i gazu. Wydawnictwo lsk, Katowice 1965 Chrzszcz W., Szostak L., Winiowski R.: Metody wydobywania ropy naftowej z odwiertw. Wydawnictwo AGH, Krakw 2000 Chrzszcz W., Szostak L., Winiowski R.: Wyposaenie odwiertw wydobywczych ropy naftowej i gazu ziemnego. Wydawnictwo AGH, Krakw 2000 Dokumentacja Techniczno-Ruchowa gowic eksploatacyjnych. ZUN Naftomet Krosno, Instrukcja obsugi przed wzrostem cinienia na gowicach eksploatacyjnych typ. RATINGAN i ZUZAK, ZRG Katalog wyrobw Zakadu Urzdze Naftowych Naftomet w Kronie Leosz A.: Aktualne moliwo udostpniania i wgbnego zbrojenia odwiertw dla wielohoryzontowego z gazu ziemnego. Konferencja naukowo-techniczna, Bbrka 2002 Levorsen A.I.: Geologia ropy naftowej i gazu ziemnego. Wydawnictwo geologiczne, 1972 Molenda J., Steczko K.: Ochrona rodowiska w gazownictwie i wykorzystaniu gazu. WNT, Warszawa 2000 Molenda J.: Gaz ziemny paliwo i surowiec. WNT, Warszawa 1996 Nowakowski M. (red.): Poradnik stosowania przepisw i zasad bezpieczestwa pracy w grnictwie naftowym, Warszawa 2000 Owsik W.: Fizyczne podstawy technologii wydobywania ropy i gazu. Wydawnictwo lsk, Katowice 1971 Poradnik Techniczny. Zakad Robt Grniczych w Kronie 2003 Prawo Geologiczne i Grnicze Dz. U. Nr 228 poz. 1947 z 2005 r. z pn. zm. Prawo Ochrony rodowiska Dz. U. Nr 62 poz. 627 z 2001 z pn. zm. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpoarowego w zakadach grniczych wydobywajcych kopaliny otworami wiertniczymi Dz. U. Nr 109 poz. 961 z 2002 r. z pn. zm. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej w sprawie minimalnych wymaga dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy pracownikw zatrudnionych na stanowiskach pracy, na ktrych moe wystpi atmosfera wybuchowa Dz. U. Nr 107 poz. 1004 z 2003 r. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji w sprawie planw ruchu zakadw grniczych Dz. U. Nr 94 poz. 840 z 2002 r. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji w sprawie zagroe naturalnych w zakadach grniczych Dz.U. Nr 94 poz. 841 z 2002 r. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji w sprawie ochrony przeciwpoarowej budynkw, innych obiektw budowlanych i terenw Dz. U. Nr 121 poz. 1138 z 2003 r. Rozporzdzenie Ministra rodowiska w sprawie wprowadzania do powietrza substancji zanieczyszczajcych z procesw technologicznych i operacji technicznych - Dz. U. Nr 87 poz. 957 z 2001 r. Sapierski B.: Gazownictwo Cz I, Skrypty uczelniane. Wydanie czwarte, Wydawnictwo AGH, Krakw 1986 Sapierski B.: Gazownictwo Cz II, Skrypty uczelniane. Wydanie drugie uzupenione i poprawione. Wydawnictwo AGH, Krakw 1978 Szostak L., Chrzszcz W.: Naftowa inynieria zoowa. Krakw 2000
8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.
17.
18. 19. 20.
21.
22. 23. 24.
64
25. Wojnar K.: Wiertnictwo technika i technologia. Wydawnictwo AGH, Krakw 1997 Polskie Normy 26. Norma zakadowa ZN-G-4006. Zwkowe gazomierze kryzowe: Wymagania, badania i instalowanie 27. Norma zakadowa ZN-G-4009. Zwkowe gazomierze kryzowe: Budowa zestaww montaowych 28. Polska Norma. PN-EN ISO 5167-2. Pomiary strumienia pynu za pomoc zwek pomiarowych wbudowanych w cakowicie wypenione rurocigi o przekroju koowym. Cz 3: Dysze i dysze Venturiego 29. Polska Norma. PN-EN ISO 5167-3. Pomiary strumienia pynu za pomoc zwek pomiarowych wbudowanych w cakowicie wypenione rurocigi o przekroju koowym. Cz 2: Kryzy 30. Polska Norma. PN-G/01350:1990. Eksploatacja z ropy naftowej i gazu ziemnego. Terminologia Strony internetowe 31. www.pl.wikipedia.org 32. www.pgnig.pl 33. www.encyklopedia.servis.pl 34. www.agh.edu.pl
65

Eksploatowanie Zloz Gazu Ziemnego

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eksploatowanie Zloz Gazu Ziemnego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Eksploatowanie z gazu ziemnego 311[14].Z1.05

Poradnik dla ucznia

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

311[14].Z1 Eksploatacja kopalin otworami wiertniczymi

311[14].Z1.01 Rozpoznawanie z ropy naftowej i gazu ziemnego

311[14].Z1.02 Wykonywanie pomiarw wgbnych i pomiarw wydobycia kopalin

311[14].Z1.03 Badanie waciwoci kopalin pynnych

311[14].Z1.04 Eksploatowanie samoczynne i gazodwigiem ropy naftowej

311[14].Z1.05 Eksploatowanie z gazu ziemnego

311[14].Z1.06 Wydobywanie ropy naftowej przy u yciu pomp wgbnych

311[14].Z1.07 Wydobywanie soli kamiennej i siarki otworami wiertniczymi

311[14].Z1.08 Wykonywanie zabiegw intensyfikacji wydobycia ropy naftowej

311[14].Z1.09 Prowadzenie wtrnych metod eksploatacji z ropy naftowej

311[14].Z1.10 Stosowanie przepisw prawa geologicznego i grniczego

311[14].Z1.11 Prowadzenie dokumentacji ruchu zakadu grniczego

Schemat ukadu jednostek moduowych

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.1.1. Materia nauczania

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.1.2. Pytania sprawdzajce

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.1.4. Sprawdzian postpw

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.2. Uzbrojenie wgbne i napowierzchniowe odwiertu gazowego, urzdzenia technologiczne

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rys. 10. Schemat konfiguracji gowicy eksploatacyjnej [4, s.2]

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.2.2. Pytania sprawdzajce

4.2.4. Sprawdzian postpw

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.3. Odcinek pomiarowy, wydobycie potencjalne, syfonowanie odwiertu gazowego

Rys. 15. Schemat przykadowego zestawu odcinka pomiarowego [27, s. 29]

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Dla formuy dwuczonowej qpot okrela si ze wzoru: p 2 = aq + bq 2

Rys. 18. Schemat klasycznego testu wielocyklowego [opracowanie wasne]

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rys. 19. Schemat interpretacji [opracowanie wasne]

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rys. 20. Schemat interpretacji [opracowanie wasne]

[m3/s] 2 = p 2 pat [Pa2]

dla formuy dwuczonowej ze wzoru:

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rys. 21. Schemat syfonowania odwiertu [3]

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rysunek do wiczenia 3. Schemat syfonowania odwiertu [3]

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego