MASAŻ

Z ELEMENTAMI
REHABILITACJI

POD REDAKCJĄ
ROBERTA WALASZKA

AUTORZY

Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk

Tech.fizj. Leszek Magiera Mgr
Dariusz Mucha Dr Robert
Walaszek

REHMED
KRAKÓW 2001
 SPIS TREŚCI
© Copyright by Wydawnictwo REHMED, Kraków 1998

prof. dr hab. med. Mirosław Janiszewski Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Recenzenci: MASAŻ KLASYCZNY - Leszek Magiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki 1.1. Teoria masażu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.
1.1.1. Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.2. Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu masażu
klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
dr Aleksander Bator 1.1.3. Gabinet masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.1.4. Mechanizm działania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.1.5. Techniki masażu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
l. l .6. Wpływ masażu klasycznego na organizm człowieka . . . . . 26
Redakcja techniczna: Krystyna Zwolińska 1.1.7. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.2. Metodyka masażu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Ryciny: 1.2.1. Masaż grzbietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Piotr Kasperczyk 1.2.2. Masaż karku, obręczy barkowej i kończyny górnej . . . . . . 33
Sławomir Marzec 1.2.3. Masaż klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Jadwiga Wsołek 1.2.4. Masaż powłok brzusznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1.2.5. Masaż obręczy biodrowej i kończyny dolnej . . . . . . . . . . . 37
Zdjęcia: Mirosław Rutkowski 1.2.6. Masaż głowy i szyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Stanisław Świętoń 1.2.7. Masaż całego ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.3. Masaż sportowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.4. Masaż izometryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
1.5. Masaż stawowy centryfugalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
ISBN 83-910434-0-1 1.6. Masaż klasyczny w wybranych jednostkach chorobowych . . . . 46
l .6. l. Migrena i bóle głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
l .6.2. Porażenie nerwów twarzowego i trójdzielnego . . . . . . . . . 48
1.6.3. Zmiany zwyrodnieniowe odcinka szyjnego kręgosłupa .. . 49 l
Wydawnictwo: REHMED .6.4. Rwa barkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Kraków 1.6.5. Rwa kulszowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
os. Dywizjonu 303 5/161 .6.6. Lumbago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Druk i oprawa: .6.7. Choroba Bechterewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Zakład Graficzny „Golone!" s.c. .6.8. Skoliozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Kraków, ul. Dąbrowskiego 11 .6.9. Stwardnienie rozsiane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Skład komputerowy: KSP „Comtex", tel. (012) 4213622 w. 173 .6.10. Niedowład połowiczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
.6.11. Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych . . . . . . . . . . 55
.6.12. Złamania kończyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
 1.6.13. Amputacje końc/yn . . . . . ................ Badanie zmian odruchowych w tkance mięśniowej . . . . . . 86
57 Badanie zmian odruchowych w okosmej . . . . . . . . . . . . . 87
1.6.14. Żylaki podudzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Badanie „punktów maksymalnych" . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2. 1.6.15. Obrzęki kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 2.4. Przesunięcia odruchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
MASAŻ SEGMENTARNY - Leszek Magiera . . . . . . . . . . . . . . . . 61 2.5. Masaż segmentarny w wybranych jednostkach chorobowych . .
8
2.1. Teoria masażu segmentarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 2.5.1. Migrena i bóle głowy
2.5.2. 88
2.1.1 Rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 92
. Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu 2.5.3.
2.5.4. 96
masażu segmentarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 100
2.1.2. Działanie poszczególnych technik masażu 2.5.5.
segmentarnego na ustrój ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 2.5.6.
2.1.3. Działanie masażu segmentarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 2.5.7.
Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 2.5.8.
2.1.4. 2.2. Metodyka masażu segmentarnego
2.1.5. 2.2.1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.2.2. Opracowanie grzbietu
2.2.3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.2.4. Opracowanie miednicy
2.2.5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
2.2.6. Opracowanie klatki piersiowej
2.2.7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Opracowanie karku, potylicy i głowy
. . . . . . . . . . . . . . . . 79
Opracowanie kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1
Opracowanie kończyn górnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Masaż powłok brzusznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2.3. Badanie zmian odruchowych
2.3.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
.
2.3.2. Choroby kręgosłupa
2.3.3. Rwa kulszowa . . .
2.3.4. Lumbago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Av/v/
2.3.5. Choroby stawów barkowych i ramion . . . . . . . . . . . . . . . 103
Choroby stawów łokciowych, przedramion i rąk . . . . . . . 106
Choroby stawów biodrowych i ud . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Choroby stawów kolanowych, podudzi i stóp . . . . . . . . . 1 1 2
2.6. Masaż łącznotkankowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
2.7. Masaż okostnowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
3. MASAŻ LIMFATYCZNY - Dariusz Mucha . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3.1. Teoria masażu limfatycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Badanie zmian odruchowych w tkance skórnej . . . . . . . . . 84

Badanie zmian odruchowych w tkance łącznej . . . . . . . . . 86
 .ł. 1.1. /asady stosowania masa/u limlutyc/nego . . . . . . . . . . . .
119
3.1.2. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
3.1.3. Techniki masażu limfatycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
3.2. Metodyka masażu limfatycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3.2.1. Masaż limfatyczny kończyny górnej . . . . . . . . . . . . . . . . 125
3.2.2. Masaż limfatyczny kończyny dolnej . . . . . . . . . . . . . . . . 127
3.2.3. Masaż limfatyczny grzbietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
3.2.4. Masaż limfatyczny klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . 131
3.2.5. Masaż limfatyczny brzucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
3.2.6. Masaż limfatyczny okolic pośladkowej i biodrowej . . . . 133
3.2.7. Masaż limfatyczny twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
3.2.8. Masaż limfatyczny karku i głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
4. MASAŻ DZIECI - Robert Walaszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4.1. Warunki wykonywania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4.2. Kolejność wykonywania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
4.3. Metodyka wykonywania masażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
4.3.1. Masaż klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
4.3.2. Masaż kończyn górnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
4.3.3. Masaż brzucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
4.3.4. Masaż kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
4.3.5. Masaż grzbietu i pośladków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
4.3.6. Masaż twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
4.3.7. Ćwiczenia rozluźniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
5. MASAŻ W ŚRODOWISKU WODNYM - Dariusz Mucha . . . . 147
5.1. Masaż wirowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
5.2. Masaż podwodny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
5.3. Masaż natryskowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
6. MASAŻ PRZYRZĄDOWY - Dariusz Mucha . . . . . . . . . . . . . . . . 151
6.1. Masaż wibracyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
6.2. Masaż podciśnieniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
6.3. Masaż pneumatyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
6.4. Masaż synkardialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
7. REFLEKSOTERAPIA - Tadeusz Kasperczyk, Dariusz Mucha . 153
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
7.1. Podstawy teoretyczne makrosystemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.1.1. Teoria (prawo) pięciu elementów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.1.2. Energia Qi i jej formy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
7.2. Meridiany główne parzyste i główne dodatkowe . . . . . . . . . . . 157
7.3. Metody lokalizacji punktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
7.4. Techniki oddziaływania na punkty aktywne . . . . . . . . . . . . . . 173
 7.4.1. Akupunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
7.4.2. Akupresura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
7.4.3. Elektropunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
7.4.4. Magnetopunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
7.4.5. Laseropunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
7.4.6. Moxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
7.4.7. Bańki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
7.5. Inne techniki oddziaływania na punkty aktywne . . . . . . . . . . . 184
7.5.1. Elektroakupunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
7.5.2. Laseroakupunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
7.5.3. Sonopunktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
7.5.4. Tsubo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
7.6. Punkty samodzielne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
7.7. „Recepty punktowe" i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
7.7.1. Migrena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
7.7.2. Bóle głowy (niezależnie od przyczyny) . . . . . . . . . . . . . 188
7.7.3. Kosmetyczny masaż twarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
7.7.4. Bóle kręgosłupa szyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
7.7.5. Bóle kręgosłupa piersiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
7.7.6. Bóle pleców i barków (także przy złej postawie ciała) . . . 189
7.7.7. Rwa kulszowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.7.8. Bóle stawu ramiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.7.9. Reumatyczne bóle ramion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.7.10. Bóle stawu łokciowego i „łokieć tenisisty" . . . . . . . . . . . 1 9 1
7.7.11. Bóle stawów kończyn dolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
7.7.12. Bóle kolan (w następstwie urazu lub przeciążenia) . . . . . 192
7.7.13. Dolegliwości na tle reumatycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
7.7.14. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie w obszarze tułowia
i karku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
7.7.15. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie kończyn dolnych) .193
7.8. Mikrosystem refleksoterapeutyczny stopy
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . 194
7.8.1.
7.8.2. Obszary anatomiczne stopy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.8.3. Lokalizacja głównych receptorów stopy . . . . . . . . . . . . 196
Analiza diagnostyczna stóp oraz zasady i metody refleksowa-nia
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
7.8.4. Techniki refleksoterapeutyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
7.8.5. Zastosowanie refleksoterapii ttopy w wybranych jednostkach
chorobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
7.9. Masaż grup receptorów pratdwitawnych . . . . . . . . . . . . . . . . 219
K. M/YKOTKRAPIA WSPOMAGAJĄCA MASAŻ
- Robert Walaszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
8.1. Sauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
8.1.1. Ogólna charakterystyka zabiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
8.1.2. Czas i częstotliwość korzystania z sauny . . . . . . . . . . . . . 22J
8.1.3. Kontrola stanu organizmu w trakcie pobytu w saunie . . . 22J
8.1.4. Sposób korzystania z sauny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.1
8.1.5. Działanie sauny na organizm człowieka . . . . . . . . . . . . . 22.1
8.1.6. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22H
8.2. Parafinoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22S
8.2.1. Ogólna charakterystyka zabiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22*J
8.2.2. Sposób stosowania parafiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22(J
8.2.3. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23(1
8.3. Promieniowanie podczerwone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
8.3.1. Ogólna charakterystyka zabiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
8.3.2. Wpływ promieniowania podczerwonego
na ustrój człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
8.3.3. Ws kazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
8.4. Leczenie zimnem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
8.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegów zimnoleczniczych . . . 2 3 3
8.4.2. Rodzaje zimnych zabiegów miejscowych . . . . . . . . . . . . 234
8.4.3. Cele stosowania niskich temperatur . . . . . . . . . . . . . . . . 234
8.4.4. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
8.5. Elektroterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
8.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegów elektroleczniczych . . . 236
8.5.2. Galwanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
8.5.3. Jontoforeza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
8.5.4. Elektrostymulacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
8.5.5. Prądy diadynamiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
8.5.6. Prądy interferencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
8.6. Pole magnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
194 8.6.1. Charakterystyka pola magnetycznego . . . . . . . . . . . . . . . 249
8.6.2. Efekty osiągane przez stosowanie pola magnetycznego . . 249
8.6.3. Wskazania i przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
8.7. Ultradźwięki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
8.7.1. Ogólna charakterystyka zabiegów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
8.7.2. Wskazania i przeciwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
9. BADANIE NARZĄDU RUCHU DLA POTRZEB MASAŻU
- Robert Walaszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
9.1. Oglądanie pacjenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
9.2. Badanie dotykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
9.2. l. Wrażliwość tkanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
9.2.2. Zgrubienia tkankowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
9.3. Ocena ciepłoty powierzchni ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
9.4. Ocena bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
9.4. l. Sposób pojawiania się bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
9.4.2. Objawy towarzyszące odczuwaniu bólu . . . . . . . . . . . . . 257
9.4.3. Lokalizacja bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
9.4.4. Ból skórny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
9.4.5. Ból głęboki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
9.4.6. Ból segmentarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
9.4.7. Ból przeniesiony z innych układów na narząd ruchu . . . . 259
9.5. Badanie stanu mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
9.5. l. Zanik mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
9.5.2. Przerost mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
9.5.3. Drżenie mięśniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
9.5.4. Pomiary obwodów masy mięśniowej . . . . . . . . . . . . . . . 260
9.6. Badanie ruchów biernych i napięcia mięśniowego . . . . . . . . . . 263
9.7. Badanie ruchów czynnych i siły mięśniowej . . . . . . . . . . . . . . . 265
9.8. Ocena i pomiar wybranych ograniczeń ruchów i przykurczy
mięśniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
9.9. Badanie czucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
9.10.Badanie odruchów głębokich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
9.11.Badanie odruchów powierzchniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
9.12.Badanie odruchów patologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
9.13.Badanie unaczynienia kończyny górnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
9.14.Badanie unaczynienia kończyny dolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
9.15.Badanie kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
9.15.1. Topografia kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
9.15.2. Orientacyjne badanie ruchomości kręgosłupa . . . . . . . . . 279
9.15.3. Pomiar zakresów ruchu kręgosłupa taśmą centymetrową . 280
9.15.4. Testy czynnościowe stosowane do badania kręgosłupa . . 284
9.16.Badanie stawu kolanowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
9.16.1. Badanie skóry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
9.16.2. Obrysy stawu kolanowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
9.16.3. Badanie powierzchni stawowej rzepki . . . . . . . . . . . . . . . 288
9.16.4. Badanie więzadeł stawu kolanowego . . . . . . . . . . . . . . . 290
9.16.5. Badanie łąkotek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
9.16.6. Badanie ciała tłuszczowego Hoffy . . . * . . . . . , . , . . . . . 293
9.16.7. Badanie zawartości dołu podkolanowcgo . . . . . . . . . . . . 2{
10. KINKZYTKRAPIA - Tadeusz Kasperczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<
10.1.Wpływ ruchu na tkanki i narządy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
10.1.1. Układ kostny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<
10.1.2. Stawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<
10.1.3. Układ mięśniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2{
10.1.4. Układ krążenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3<
10.1.5. Układ oddechowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
10.1.6. Układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3(
10.1.7. Układ trawienny, moczowo-płciowy i inne . . . . . . . . . . . 3<
10.2.Ćwiczenia bierne, czynno-bierne i redresje . . . . . . . . . . . . . . . 31
K).3.Odmiany ćwiczeń czynnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3<
10.3.1. Ćwiczenia elongacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
10.3.2. Ćwiczenia czynne z oporem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
10.3.3. Ćwiczenia antygrawitacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
10.3.4. Ćwiczenia czynne w odciążeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
10.3.5. Ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu . . . . . . . . . . . 31
10.3.6. Ćwiczenia synergistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3<
10.3.7. Ćwiczenia izometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
10.3.8. Stretching . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
10.4.Ćwiczenia specjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3<
10.4.1. Ćwiczenia oddechowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3i
10.4.2. Ćwiczenia relaksacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3'
10.4.3. Ćwiczenia prawidłowej postawy ciała . . . . . . . . . . . . . . . 3<
10.4.4. Ćwiczenia w wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3'
10.4.5. Nauka chodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
10.5.Wybrane metody terapeutyczne ......................3
10.5.1. Metoda Kabat-Kaiser .. ......................3
10.5.2. Metoda Yojty . . . . . . . . . .....................3
10.5.3. Metoda Bobathów . . . . ......................3
10.5.4. Metoda
McKenziego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
10.5.5. Metoda Yumeiho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
10.5.6. Metoda Hoppe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
10.5.7. Metoda Lehnert-Schroth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
10.5.8. Metoda Zaleszczuka i Lęczyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . 3
10.5.9. Metoda Majocha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
10.5.10. Metoda Klappa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Piśmiennictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
 Przedmowa

W ostatnich latach obserwujemy bardzo duże zainteresowanie masażem i

wft/.ystkimi jego rodzajami. Powodem tego zainteresowania jest dobrodziejstv
jakiego doznaje pacjent dzięki zastosowaniu tego naturalnego w swej istoc
czynnika jakim jest masaż. Masaż polega bowiem na mechanicznym pobudzeń
tkanek najczęściej za pomocą rąk, przy użyciu określonych rękoczynów nazy w
nyth technikami.
Ncurofizjologiczny mechanizm masażu we wszystkich jego odmianach je
jeden. Zawsze mamy do czynienia z oddziaływaniem odruchowym, a także o
fiynem i to zarówno miejscowym, jak i ogólnym. Szczegóły tego mechanizn
KOfttały opisane w poszczególnych rozdziałach poświęconych masażowi.
Nasuwa się pytanie, dlaczego - jeżeli zawsze mechanizm działania jest ta
•ani - wyodrębnia się różne rodzaje masaży, między innymi: klasyczny, sport
wy, kosmetyczny, segmentarny, limfatyczny i akupresurowy. Wynika to główr K
różnych celów zastosowania masażu, a co za tym idzie - różnych technik i np
tobow jego wykonywania.
Niniejszy podręcznik przeznaczony jest głównie dla tych, którzy będą i
uc/yć masażu. Znajdą w nim zapewne wiele informacji i porad także ci, któr
już w lej dziedzinie postawili pierwsze kroki i chcą w dalszym ciągu doskonal
•woj warsztat masażysty. Techniki masażu trzeba obserwować i ćwiczyć pod ki
runkiem nauczyciela, ale teorię masażu można poznać z podręcznika.
Masaż, obojętnie czy będzie wykorzystywany w celach leczniczych, relaki
czy w odmianie sportowej, rzadko występuje jako jedyna forma oddziaływali na
organizm człowieka, stąd uzasadnienie potrzeby uwzględnienia opisu tak
innych środków i form oddziaływania na ustrój, a więc: ruchu, różnorodny
czynników fizykalnych i innych środków wspomagających masaż. Dlatoj
podręcznik, który oddajemy do rąk czytelnika nosi tytuł: „Masaż z elementai
rehabilitacji".
W podręczniku staraliśmy się zawrzeć wszystkie informacje, które mogą b
potrzebne masażyście w codziennej praktyce i to zarówno tej o charakterze pi
filaktycznym, jak i terapeutycznym, niezależnie od tego czy będzie to jeden m
saz, czy cała seria. Tłumaczy to potrzebę wyodrębnienia takich rozdziałów ji
„Fizykoterapia wspomagająca masaż", „Badanie narządu ruchu dla potrzeb m
sażu", czy „Kinezyterapia".
Wykonujący masaż leczniczy powinni ściśle współpracować z lekarzem i
zjoterapeutami. Dobrze byłoby, gdyby reprezentujący te ostatnie zawody docei
li role masażu i byli otwarci na współpracy / m.tsa/ysi.i. i o /aprwnc będzie z po-
żytkiem dla pacjenta.
Masaż jest uznaną przez medycynę wszechstronną formą terapii, niemniej
jednak nie jest to panaceum na wszystkie dolegliwości człowieka. Opisane zabiegi
fizykoterapeutyczne, a także ćwiczenia ruchowe mają na celu uświadomienie
masażyście, że pewne zadania w procesie profilaktyczno-terapeutycznym osiąga się
szybciej i skuteczniej poprzez zastosowanie dodatkowych środków. Jest to
kolejny powód, dla którego masaż ściśle został powiązany z elementami rehabi-
litacji.
Jakkolwiek w Polsce od niedawna termin rehabilitacja ruchowa został zastą-
piony pojęciem fizjoterapia, ze względu na nieco szersze znaczenie wyrazu reha-
bilitacja, zdecydowaliśmy się na jej podkreślenie w tytule książki. Prezentując w
tym podręczniku takie rodzaje masażu jak: masaż klasyczny, segmentarny,
limfatyczny, refleksoterapeutyczny, masaż dzieci posiłkowaliśmy się dostępną li-
teraturą krajową i zagraniczną, ale przede wszystkim wykorzystaliśmy nasz do-
tychczasowy dorobek piśmienniczy oraz bogate doświadczenie szkoleniowe, na-
bywane przez szereg lat na organizowanych przez nas kursach masażu o różnych
poziomach zaawansowania.
Niniejszy podręcznik dedykujemy rzeszy absolwentów naszych kursów orga-
nizowanych przez firmę „BIO-RELAX".
Kraków, listopad 1998
Autorzy
1. MASAŻ KLASYCZNY
1.1. Teoria masażu klasycznego
1.1.1. Rys historyczny
Masaż należy do najstarszych zabiegów terapeutycznych, był stosowany ji w
starożytności. Wywodzi się z Indii i Chin, gdzie stanowił naturalną mclo<
leczniczą. W starożytności masaż był uzupełnieniem obrządków religijnyc a
7. czasem stał się popularny w medycynie ludowej.
Pierwsze wzmianki o wykorzystaniu masażu w poszczególnych jcdnoslku
chorobowych pojawiają się w księgach Hipokratesa, a następnie Celsusa i kol<
no Galena. W starożytnej Grecji masowano sportowców biorących udzi w
igrzyskach olimpijskich w celu natłuszczenia ciała oliwką przed zawodni
sportowymi. W okresie średniowiecza nastąpił zastój w rozwoju wszelkich nai
medycznych, a tym samym i masaż nie był stosowany ani jako obrządek rclig
ny, ani jako środek leczniczy.
W XVI wieku francuski lekarz Ambroże Parę zauważył, że stosowanie ma« żu
u chorych po operacjach przynosi ulgę. Chirurg ten przeprowadził również h
dania nad fizjologią masażu i zapisał obserwacje w swojej pracy naukowi w
której ogłosił masaż za oficjalną metodę leczenia. Następnym lekarzem, ini
resującym się masażem i naturalnymi metodami leczenia, był Fridrich Hoffm,
(1600-1672). Na podstawie własnych badań i obserwacji opracował on progra
stosowania masażu w licznych przypadkach chorobowych.
Do rozwoju masażu leczniczego w XIX wieku najbardziej przyczynił «
szwedzki lekarz Per Henrik Ling (1776-1839), współautor tzw. szwedzkiej gil
nastyki, w zakres której wchodził masaż leczniczy.
Prawdziwą szkołę masażu klasycznego powołał do życia holenderski lęka
Johan Mezger (1839-1909). Uważany jest on za autora „masażu naukowego", l
podstawie własnych badań określił on zasady masażu, a także wskazania i prą
ciwwskazania do jego wykonywania.
Duży udział w rozpowszechnianiu masażu miał polski lekarz Izydor Żabi
dowski (1851-1906), kierownik Zakładu Masażu Leczniczego w Berlinie. DzJ ki
jego publikacjom naukowym masaż był traktowany na równi z innymi dziaJ mi
wiedzy medycznej.
 Szybki rozwój fizjologii i neuro fizjologu p i / w / s m ł MC <li> stworzenia no-
wych metod masażu, takich jak masaż segmnit.ntn , liinl.ityc/.ny. łąc/notkanko-
wy i okostnowy.
W Polsce największe zasługi w rozwoju i propagowaniu masażu mają: Jan Za-
orski - Mieszanie lecznicze (1927), krakowski lekarz Mieczysław Kosiński
-Technika mięśnienia leczniczego (1927), Józef Jankowiak - Masaż leczniczy
(1974), Zygmunt Prochowicz - Podstawy masażu leczniczego (1987), Tomasz
Podgórski - Masaż klasyczny (1989), Adam Zborowski — Masaż leczniczy
(1991), Masaż klasyczny (1994), Masaż segmentarny (1995), Masaż limfatyczny
(1996), Masaż wybranych jednostek chorobowych (1997), Leszek Magiera
-Klasyczny masaż leczniczy (1994), Leszek Magiera i Tadeusz Kasperczyk - Seg-
mentarny masaż leczniczy (1995), Automasaż leczniczy (1998).
1.1.2. Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu
masażu klasycznego
Masaż jest formą oddziaływania na ustrój, za pomocą której wykorzystuje się
bodźce mechaniczne, głównie w postaci ucisku na tkanki, w celu wywołania od-
czynu. Zasady
Wszystkie techniki w masażu klasycznym (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie,
oklepywanie, wibracja, wałkowanie i wyciskanie) stosujemy wzdłuż przebiegu
naczyń limfatycznych, a mianowicie masujemy:
• kończyny górne - od dłoni do stawu łokciowego, a następnie do stawu ra-
miennego,
• kończyny dolne - od stopy do stawu kolanowego, a potem do stawu bio-
drowego,
• miednicę oraz okolicę krzyżową - w kierunku pachwiny,
• grzbiet - od kręgosłupa na boki oraz z dołu do góry w kierunku węzłów
chłonnych pachowych,
• kark i obręcz barkową - w kierunku węzłów chłonnych podpotylicznych i
pachowych,
• głowę i twarz - w stronę węzłów chłonnych przyusznych,
• szyję - od żuchwy i od ucha w dół do węzłów chłonnych podobojczyko-
wych,
• klatkę piersiową - od mostka na boki do węzłów chłonnych pachowych
oraz w górę w kierunku węzłów podobojczykowych,
• powłoki brzuszne - w kierunku węzłów chłonnych pachwinowych.
Węzłów chłonnych nie masujemy. Masaż zawsze wykonujemy na obnażonej
części ciała. Pacjenta należy ułożyć wygodnie, tak aby mięśnie miał rozluźnione.
Masaż nie powinien sprawiać pacjentowi bólu, winien być wykonywany na gra-
nicy holu z przyjemnością (bliżej przyjemności). W przypadkach, gdy należy /c
w/.glcdu na wskazania - przezwyciężyć nadmierne napięcie mięśniowe, holi mc
da się całkowicie uniknąć. Pierwsze masaże wykonujemy delikatnie, ab;
pr/ygotować mięśnie do późniejszych masaży zasadniczych. Jest to t/w. masa;
wstępny, czyli przygotowawczy. Czas trwania masażu jednej części ciała wyno si
5-10 minut, masaż całkowity u zdrowego - 45 minut, a u chorego 60 minul
Podstawową serią masaży jest 10 zabiegów wykonywanych codziennie; w przy
padkach przewlekłych schorzeń można przedłużyć serię do 20 zabiegów stono
wnnych również codziennie, po których należy zrobić przerwę 10-14-dniowq. P<
pr/crwic można wykonywać masaże co drugi dzień albo dwa razy w tygodniu.
Warunki
Praca, jaką wykonuje masażysta, wymaga od niego pełnej sprawności fizycy,
nej, Masażysta powinien być ubrany wygodnie, aby nic nie ograniczało jego ni
chów. Musi on szczególnie dbać o swoje ręce, paznokcie winien mieć krótko ob
ciele, podczas pracy nie powinien mieć na palcach biżuterii. Masażysta jest zo
bo wiązań y myć ręce przed masażem i po nim. Zmiany dermatologiczne n;
fikór/c rąk masażysty są przeciwskazaniem do wykonywania pracy. Masażysta
(Mulc/us pracy powinien mieć wygodną postawę, aby jego mięśnie były rozlu
Inionc, przez co będzie się mniej męczył. W trakcie masażu rękoczyny wykony
wanc przez masażystę powinny być spokojne, pewne, skoordynowane oraz płyn nc.
Masażysta powinien zdobyć zaufanie pacjenta, być wyrozumiały i cierpliwy
Podczas pracy powinien być skupiony na wykonywanych czynnościach oraz po
winien obserwować pacjenta. Masażysta musi zachowywać się taktownie w sto
nunku do pacjenta oraz podchodzić ze zrozumieniem do jego choroby. Skóra ma
Kowanej części ciała pacjenta powinna być czysta. W zależności od wrażliwość
ukóry pacjenta oraz od tego, czy owłosienie masowanej części ciała jest gęste, na
leży polecić pacjentowi zgolenie włosów, aby uniknąć podrażnienia torebek wło
nowych.
Podczas masażu można używać różnego rodzaju środków poślizgowych, la
kich jak: talk, olej parafinowy, oliwka kosmetyczna, żel do masażu, mydło (w la
zniach). Najzdrowszy i najbardziej efektywnie wykonywany masaż to masa;
przeprowadzony na „sucho" bez żadnych środków poślizgowych (dotyczy do
świadczonych masażystów). Do masażu używa się maści i preparatów, które słu żą
jako środki lecznicze w poszczególnych jednostkach chorobowych oraz śród ki
rozgrzewające poszczególne odcinki ciała. Znajomość powyższych zaś* i
warunków oraz wskazań i przeciwwskazań, jak również anatomii i fizjolog!
człowieka pozwoli na skuteczne i bezpieczne korzystanie z masażu klasycznego
1.1.3. Gabinet masażu
Masaż powinien być wykonywany w pomies/.c/.cniu y.nmknictym, o po-
wicr/.chni około 15 m2. Gabinet winien być suchy, jasny, posiadać dobrą wenty-
lacje, być dobrze oświetlony światłem naturalnym (okno otwierane), jak również
powinien być wyposażony w oświetlenie sztuczne (lampy sufitowe). Oświetlenie
d/ienne powinno być takie, aby powierzchnia okna (okien) w gabinecie stanowiła
10% powierzchni podłogi, a najmniejsza wielkość światła sztucznego na wy-
sokości l m nad podłogą wynosiła około 75 luksów. Temperatura pomieszczenia
winna wynosić około 22°C.
Wyposażenie standardowe gabinetu masażu:
• stół do masażu (leżanka), na którym ułożenie pacjenta umożliwi rozluźnienie
jego mięśni (np. regulowany podgłówek). Stół taki powinien mieć re-
gulowaną wysokość (typ regulacji mechaniczny, hydrauliczny czy elek-
tryczny), aby masażysta mógł dostosować jego wysokość do swojego
wzrostu. Stół do masażu najczęściej ustawiony jest w centralnym miejscu
gabinetu, tak aby była możliwość podejścia do stołu ze wszystkich stron.
Blat stołu musi być wykonany z twardego materiału, wyłożony gąbką i po-
kryty dermą, o wymiarach 200 cm x 80 cm,
• kilka sztuk wałków miękkich o różnej średnicy i długości, które będą służyły
do podkładania pod różne części ciała pacjenta,
• szafa na czyste prześcieradła, środki poślizgowe (talk, oliwka itd.) i wspo-
magające (maści rozgrzewające, przeciwbólowe, przeciwobrzękowe, prze-
ciwzapalne) oraz podręczne środki opatrunkowe,
• pojemnik na używane prześcieradła i ręczniki,
• umywalka z ciepłą i zimną wodą, ręcznik i mydło,
• lampa Sollux na statywie z filtrami niebieskim i czerwonym, stosowana do
rozgrzania masowanej okolicy,
• parawan,
• biurko z szufladami do przechowywania dokumentacji zabiegowych, krzesło
oraz taboret z regulowaną wysokością,
• wieszak na ubranie pacjenta.
Ponadto wskazane jest, aby gabinet masażu był wyposażony w aparaty do ma-
sażu wibracyjnego, podciśnieniowego, pneumatycznego, punktowego (pręcik do
akupresury lub elektroautopunkter).
W bezpośredniej styczności z gabinetem masażu powinno być dodatkowe po-
mieszczenie wyposażone w kabinę natryskową z ciepłą i zimną wodą (dla umoż-
liwienia pacjentowi i masażyście utrzymania higieny osobistej) oraz ubikacja.
1.1.4. Mechanizm działania masażu
Mechani/m działania masażu jest bardzo skomplikowany i można go pod/ic l
u na d/.iałanie lokalne (miejscowe) oraz na działanie centralne (ogólne).
D/tałunic lokalne masażu polega na mechanicznym przepływie krwi w nac/.y
mach krwionośnych oraz chłonki w naczyniach chłonnych. Należy przyjąć, xc
nitrowanie przez masażystę poszczególnymi technikami, jak głaskanie, roxcic-
tanie, ugniatanie czy oklepywanie, miejscowo zwiększa przemieszczanie się pły
w>w pr/c/ układ naczyniowy. Masażysta stosując te techniki w czasie masu/i
wywołuje tarcie, podczas którego wytwarza się ciepło. Wpływa ono na rozs/c r/f
nic naczyń krwionośnych, a co za tym idzie - zwiększa przepływ krwi pr/ca
mic&nic przyspieszając dostarczanie substancji odżywczych i równocześnie wy
(lulanie produktów przemiany materii. Dla potwierdzenia miejscowego d/iałanii
musn/u przeprowadzono następujące badania:
• do stawów zwierzęcia wstrzyknięto „tusz chiński". Po krótkim masażu jcd
nego stawu, stwierdzono, że tusz został przetransportowany do odległych
tkanek, natomiast w stawach nie masowanych tusz pozostawał jeszcze pc
kilku godzinach,
• przy następnym badaniu wszyto do dużego naczynia chłonnego kaniuU
s/.klaną. W normalnym stanie chłonka spływała powoli pojedynczymi kro
plami, natomiast po zastosowaniu masażu na odpowiedniej części ciuli
stwierdzono ośmiokrotnie szybszy przepływ chłonki przez kaniulc.
Masaż wzmaga dopływ tlenu do komórek mięśniowych, przez co zwiekttzi
przemianę tlenową w mięśniach. W związku z tym szybciej usuwane są produkty
rozpadu powstające w czasie pracy mięśni. Wzrost przepływu krwi w obwo-
dowych częściach ciała wpływa korzystnie na pracę serca, masaż nasila przepływ
krwi przez nasze ciało, a tym samym i przez nerki, czego dowodem jest zwięk-
szona ilość oddawanego moczu.
Działanie centralne masażu polega na pobudzeniu układu nerwowego, klór> /.a
pomocą odruchów i czynności koordynacyjnych kory mózgowej jest w stanic
wpłynąć na wszystkie narządy i układy naszego organizmu. Masaż przeprowa-
dzany na mięśniach szkieletowych powoduje pobudzenie receptorów, które je*
przenoszone jako bodziec poprzez włókna nerwowe dośrodkowe do mózgu W
czasie masażu docierają do mózgu miliony takich bodźców. Są one korzystne dla
kory mózgowej, która jest naczelnym narządem sterującym czynnościami
wszystkich narządów, a zatem i mięśni. Pobudzenie kory mózgowej powoduje
szybsze i bardziej sprawne wykonywanie czynności przez narządy wykonawcze
Jeżeli pobudzenie kory mózgowej trwa zbyt długo, drażnienie komórek przekracza
dopuszczalną granicę i rozpoczyna się proces odwrotny, czyli tzw. hamowanie.
 Celem potwierdzenia odruchowego d/.iałani.i mas.i/ti pi/rprowad/ono nastę-
pujące badania: pacjent palcem wskazującym U-wrj ivki wykonał ćwic/enia opo-
rowe aż do zmęczenia.
1. Po 10-minutowej przerwie i biernym wypoczynku rejestrowano wydolność
i czas, w którym ponownie użyty do ćwiczeń palec uległ zmęczeniu.
2. Podczas przerwy przeprowadzono masaż kończyny górnej lewej, której
palec pracował.
3. W czasie przerwy masowano kończynę górną prawą i prawe udo.
4. W czasie przerwy masowano prawe udo.
Wyniki badań były różne. Zaobserwowano, że po masażu kończyny górnej lewej
nie stwierdzono wzrostu sprawności w porównaniu z odpoczynkiem biernym.
Korzystniejszy był wynik po masażu kończyny górnej prawej, natomiast
największy wzrost sprawności uzyskano po masażu uda. Wyniki tych badań po-
twierdzają „centralne" działanie masażu. Stan pobudzenia kory mózgowej podczas
masażu na drodze odruchowej powoduje uwalnianie takich hormonów jak
histamina i adrenalina, które wpływają na rozszerzanie naczyń krwionośnych.
Podczas przeprowadzonych badań wydłużono czas masażu. Badania wykazały,
że największy wzrost sprawności uzyskano po 10-minutowym masażu jednej
części ciała, a po trwającym 50 minut, obserwowano spadek sprawności w po-
równaniu ze sprawnością po odpoczynku biernym.
1.1.5. Techniki masażu klasycznego
W masażu klasycznym stosujemy kolejno następujące techniki: głaskanie,
rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibrację, wałkowanie, wyciskanie.
Głaskanie
Masaż zaczynamy od głaskania i głaskaniem go kończymy, a także głaska-
niem przeplatamy poszczególne techniki. Najczęściej głaskanie wykonujemy
dłoniową stroną ręki, która powinna ściśle przylegać do wyniosłości oraz zagłębień
masowanej części ciała (ryc.l) oraz zagłębień i wywierać zawsze jednakowy,
równomierny ucisk. W zależności od powierzchni masowanej części ciała
głaskanie możemy wykonywać: całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (lub
dwóch rąk), grzbietową stroną ręki, grzbietową stroną I i II szeregu paliczków,
zaciśniętą pięścią, kłębem kciuka lub kłębikiem palca małego oraz całymi po-
wierzchniami dłoniowymi kciuków.
Działanie głaskania ma korzystny wpływ na skórę, która oczyszcza się z ro-
gowaciejących łusek naskórka, dzięki czemu polepsza się działanie gruczołów
łojowych i potowych. Głaskanie zwiększa oddychanie skórne, działa jako bo-
dziec mechaniczny na zakończenia nerwów czuciowych i ruchowych w skórze, a
wpływając na warstwy głębiej położone powoduje zaczerwienienie, dając odczyn
przekrwienia. Głaskanie pobudza obieg krwi w naczyniach włosowatych.
Wykonując ruchy głaskania uciskamy żyły położone pod skórą i przesuwamy
słup krwi żylnej w kierunku dosercowym. W opróżnionych żyłach powstaje
ujemne ciśnienie, wskutek czego krew z bocznych naczyń żylnych napływa do
wicks/.ych naczyń. Głaskanie przyspiesza odpływ krwi żylnej z tkanek, a na jej
miejsce napływa krew tętnicza, powodując szybsze i lepsze odżywianie tkanek.
Głaskaniem opróżniamy naczynia chłonne powodując szybsze krążenie płynów
miv<l/ytkankowych, ułatwiających absorbcję czynników chorobowych nagromu-
(l/onych w chorym miejscu. Delikatne powierzchowne głaskanie działa uspoka-
jająco na cały system nerwowy, podnosi temperaturę skóry, polepsza jej ukrwic-nic
ora/, wpływa kojąco na ból. Głaskanie wykonujemy w tempie około 25 ro-i hów
na minutę.
Ryć. 1. Głaskanie strony tylnej podudzia
Rozcieranie
Rozcieranie wykonujemy silniej i energiczniej niż głaskanie. Rozcieranie polega
na stosowaniu półkolistych lub okrężnych mchów na masowanej części ciała (ryć.
2). Rozcieranie najczęściej wykonujemy: opuszkami palców II-V jednej ręki (albo
obu rąk), opuszką poszczególnych palców z osobna, kłębem kciuka lub nasadą ręki
oraz opuszkami obu kciuków. Okrężne lub półkoliste ruchy rozcierania rozdzielają i
rozgniatają nagromadzone złogi stałe i półstałe. Rozluźnia i rozciąga zrosty, a także
blizny skóry, ścięgien i mięśni. Za pomocą rozcierania uzyskuje się elastyczność
aparatu więzadłowego, wzrost jego ruchomości i większą zdolność do pracy.
Rozcieranie powoduje usuwanie czynników chorobowych znajdujących się w
tkance podskórnej oraz stawach, a także zmniejsza pobudliwość nerwową i
powoduje rozluźnienie mięśni. Rozcieranie wykonujemy w tempie 60-100 ruchów
na minutę.
 Ryć. 2. Rozcieranie strony tylnej podudzia Ryć. 3. Ugniatanie podłużne grzbietu

Ugniatanie krwionośnych; działa uspokajająco na system nerwowy, natomiast silne oklep}

Ugniatanie stanowi zasadniczą część masażu klasycznego, służy przede wszy- wonie /większa napięcie mięśni i rozszerza naczynia krwionośne oraz miejsce
stkim do masowania samych mięśni. Podczas ugniatania masujemy pojedyncze wo podwyższa temperaturę ciała;
mięśnie i poszczególne ich grupy. Ugniatanie najczęściej wykonujemy: oburącz pobudza układ nerwowy. Oklepywanie
chwytem „kleszczowym" lub „szczypcowym", stawami międzypaliczkowymi wyk<
bliższymi jednej ręki (ugniatanie głębokie w formie przesuwania), kciukiem i nujemy w zanikach mięśni lub gdy są
wskazicielem oraz opuszkami poszczególnych palców (ugniatanie punktowe). Przy one osłabione, aby pobudzić je do
ugniataniu unosimy daną grupę mięśniową od podstawy i masujemy ściskając *kurc/ów. Podczas oklepywania ude
naprzemiennie (ryć. 3). Ugniatanie przyspiesza usuwanie „produktów zmęczenia" rzeniu powinny być krótkie i szybko
z mięśni, a co za tym idzie - przywraca sprawność zmęczonemu mięśniowi, pobudza naulcpowuć po sobie. Sprężystość tych
włókna mięśniowe do skurczu, które wypychają płyny międzytkan-kowe, a w ich ruchów czyni je niebolesnymi i chroni
miejsce napływają nowe substancje odżywcze. Ugniatanie podnosi napięcie mięśni i chorego przed powstaniem sińców.
odżywianie, co zapobiega zanikom mięśniowym, zwiększa elastyczność ścięgien, Oklepywanie wykonujemy następują
sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi. cymi częściami rąk: w formie: „miote
Ugniatanie jest traktowane jako bierna gimnastyka dla mięśni i naczyń, dlatego łek" - stronami bocznymi małych pal
też stosuje się je w czynnościowej niewydolności mięśni. Sprzyja przyspieszeniu ców (ryć. 4), w formie „miseczek" lub
procesów regeneracyjnych uszkodzonych mięśni. Działa pobudzająco na „łyżeczek" - stronami dłoniowymi
ośrodkowy układ nerwowy. Ugniatanie wykonujemy w tempie 40-50 ruchów na obu rąk (ryć. 5), w formie „siekania" -
minutę. Oklepywanie kłcbikami palców małych (ryć. 6)
Oklepywanie jest silnym bodźcem mechanicznym, który w krótkim czasie opuszkami palców II-V obu rąk, stro
wywołuje maksymalne przekrwienie masowanej części ciała i pobudza mięśnie do nami dłoniowymi palców obu rąk,
skurczów. Oklepywanie działa na zakończenia nerwowe w skórze, pobudzając w formie „wymiatania". Przy oklepy-
obniżone napięcie nerwowe. Miejscowe działanie oklepywania zależy od waniu kierunek masażu II-Y jest do
bodźca; słabe Oklepywanie zmniejsza napięcie mięśni i wywołuje skurcz naczyń wolny i ruchy uderzające możemy wy
konywać z dołu do góry i z powrotem.
Oklepywanie wykonujemy w tempie
ponad 100 uderzeń na minutę. Ryć. 4. Oklepywanie grzbietu
„miotełkami1
 Ryć. 2. Rozcieranie strony tylnej podudzia Ryć. 3. Ugniatanie podłużne grzbietu

Ugniatanie krwionośnych; działa uspokajająco na system nerwowy, natomiast silne oklep]

Ugniatanie stanowi zasadniczą część masażu klasycznego, służy przede wszy- wanic 7-większa napięcie mięśni i rozszerza naczynia krwionośne oraz miejsce
stkim do masowania samych mięśni. Podczas ugniatania masujemy pojedyncze wo podwyższa temperaturę ciała;
mięśnie i poszczególne ich grupy. Ugniatanie najczęściej wykonujemy: oburącz pobudza układ nerwowy. Oklepywanie
chwytem „kleszczowym" lub „szczypcowym", stawami międzypaliczkowymi wylec
bliższymi jednej ręki (ugniatanie głębokie w formie przesuwania), kciukiem i n uje w y w zanikach mięśni lub gdy są
wskazicielem oraz opuszkami poszczególnych palców (ugniatanie punktowe). Przy one osłabione, aby pobudzić je do
ugniataniu unosimy daną grupę mięśniową od podstawy i masujemy ściskając ftkurc/ów. Podczas oklepywania ude
naprzemiennie (ryć. 3). Ugniatanie przyspiesza usuwanie „produktów zmęczenia" rzeniu powinny być krótkie i szybko
z mięśni, a co za tym idzie - przywraca sprawność zmęczonemu mięśniowi, pobudza ntuilcpowuć po sobie. Sprężystość tych
włókna mięśniowe do skurczu, które wypychają płyny międzytkan-kowe, a w ich ruchów czyni je niebolesnymi i chroni
miejsce napływają nowe substancje odżywcze. Ugniatanie podnosi napięcie mięśni i chorego przed powstaniem sińców.
odżywianie, co zapobiega zanikom mięśniowym, zwiększa elastyczność ścięgien, Oklepywanie wykonujemy następują
sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi. cymi częściami rąk: w formie: „miote
Ugniatanie jest traktowane jako bierna gimnastyka dla mięśni i naczyń, dlatego łek" - stronami bocznymi małych pal
też stosuje się je w czynnościowej niewydolności mięśni. Sprzyja przyspieszeniu ców (ryć. 4), w formie „miseczek" lub
procesów regeneracyjnych uszkodzonych mięśni. Działa pobudzająco na „łyżeczek" - stronami dłoniowymi
ośrodkowy układ nerwowy. Ugniatanie wykonujemy w tempie 40-50 ruchów na obu rąk (ryć. 5), w formie „siekania" -
minutę. Oklepywanie kłcbikami palców małych (ryć. 6)
Oklepywanie jest silnym bodźcem mechanicznym, który w krótkim czasie opuszkami palców II-V obu rąk, stro
wywołuje maksymalne przekrwienie masowanej części ciała i pobudza mięśnie do nami dłoniowymi palców obu rąk,
skurczów. Oklepywanie działa na zakończenia nerwowe w skórze, pobudzając w formie „wymiatania". Przy oklepy-
obniżone napięcie nerwowe. Miejscowe działanie oklepywania zależy od waniu kierunek masażu II-Y jest do
bodźca; słabe Oklepywanie zmniejsza napięcie mięśni i wywołuje skurcz naczyń wolny i ruchy uderzające możemy wy
konywać z dołu do góry i z powrotem.
Oklepywanie wykonujemy w tempie
ponad 100 uderzeń na minutę. Ryć. 4. Oklepywanie grzbietu
„miotełkami1
 usuwając z nich napięcie powstające pod wpływem ugniatania czy oklcpywaniłi
masowanego odcinka ciała. Silna wibracja pobudza ośrodkowy układ nerwowy
ora/, powoduje wzmożone napięcie mięśniowe. Drgania spowodowane wibracją
przesuwają płyny ustrojowe, co powoduje szybszy dopływ nowych płynów do i
horych miejsc. Wykonywanie wibracji jest dla masażysty bardzo męczące ze
względu na izometryczny skurcz mięśni kończyny górnej, przy którym mięśnie
H/.yhko się męczą. W związku z tym wibrację wykonujemy tylko przez kilkanaście
sekund. Przy wskazaniach do dłuższej wibracji posługujemy się różnego rodza-)u
aparatami wibracyjnymi (np. Aqvavibron). Odmianą wibracji jest wstrząsanie lub
w/,str/,epywanie. Wałkowanie
Wałkowanie jest odmianą ugniatania, więc ich działania są podobne. Tę technikę
stosujemy jedynie do masowania mięśni ramion oraz ud. Wałkowanie wykonujemy
następująco: strony dłoniowe obu rąk przykładamy do masowanej czc-4ci ciała (w
przypadku ramienia obie ręce układamy w jego dolnej części w oko licy stawu
łokciowego, a w odniesieniu do uda - w okolicy stawu kolanowego) jedną rękę od
dołu, drugą od góry. Palce obu rąk zwrócone są w kierunkach prze ciwnych (ryć. 8).
Ruch wałkowania odbywa się poprzecznie do osi długiej ramie nią czy uda. Ręce
przesuwamy stopniowo, zachowując kierunek masażu doacr cowy.

Ryć. 5. Oklepywanie grzbietu „miseczkami" Ryć. 6. Oklepywanie ścięgna Achillesa -

„siekanie"
Wibracja
Drgania wywołane wibracją labilną (ryc.7) lub stabilną działają na mięśnie,
nerwy i naczynia obwodowe. Słaba wibracja wpływa uspokajająco na mięśnie,

Ryć. 8. Wałkowanie ramienia

Wyciskanie
Wyciskanie jest odmianą głaskania. Wyciskanie jako głaskanie głębokie po
lega na wykonywaniu ruchu ręką (rękami), o jednakowym nasileniu, po catyn
masowanym odcinku (ryć. 9). Przy wyciskaniu główny nacisk wywieramy pod
atawą dłoni i kłębem kciuka. Wyciskanie działa na skórę i tkanki głębiej potoio

Ryć. 7. Wibracja labilną strony bocawj podudzia

ne, pobudza receptory nerwowe znajdujące si<; w t karne podskórnej, a także w
obwodowych warstwach mięśni i ścięgien. Wyciskanie opróżnia naczynia
krwionośne i chłonne przyczyniając się do szybszego przepływu krwi i chłonki,
działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy.
Ryć. 9. Wyciskanie ramienia
1.1.6. Wpływ masażu klasycznego na organizm człowieka
Masaż klasyczny oddziałuje na następujące tkanki i układy: tkankę skórną i
mięśniową, stawy i aparat więzadłowy, układy krwionośny i chłonny, nerwowy,
oddechowy, pokarmowy, wydalniczy, a także na przemianę materii. Wpływ
masażu na skórę
Skóra stanowi zewnętrzną powłokę ciała. Według embriologii skóra, nerwy i
tkanka mózgowa rozwijają się z tego samego listka zarodkowego, dlatego też
skóra jest ściśle związana z centralnym układem nerwowym i co za rym idzie
-odbiera różne bodźce jak: ciepło, zimno, ból, dotyk.
Podczas masażu usuwane są ze skóry w postaci łusek obumarłe komórki na-
skórka, co poprawia oddychanie skórne. Masaż poprawia czynność wydalniczą
gruczołów łojowych i potowych. Pod wpływem masażu naczynia skórne rozszerzają
się, przez co poprawia się odżywianie skóry oraz znajdujących się w niej
gruczołów. Masaż przyspiesza obieg krwi i chłonki w naczyniach skórnych, dzięki
czemu z jednej strony następuje bardziej aktywne dostarczanie tkankom i
organom masowanego odcinka substancji odżywczych, a z drugiej - szybsze
wydalanie produktów przemiany materii. Wpływ masażu na mięśnie
Mięśnie stanowią czynną część układu ruchowego. Czynność mięśni jest re-
gulowana przez centralny układ nerwowy. Mięśnie poruszają nasze ciało, ale sa-
me lxv. bodźca układu nerwowego nic mogą działać. Najważniejsza, wła,4ci'
su.i mięśni jest ich zdolność do skurczów. W mięśniach znajdują sic lic/Jic t
/ynia krwionośne dostarczające krew nasyconą tlenem i substancjami od/.; i
/ymi. Substancje te służą do budowy tkanki mięśniowej i wytwarzania cncr
<)/tcki której mięśnie są w stanie się kurczyć.
Pod wpływem masażu tkanka mięśniowa jest lepiej zaopatrywana w l »
substancje odżywcze oraz następuje szybsze wydalanie produktów pr/cmi,
materii. Masaż zwiększa zdolność mięśni do pracy. Po 5-minutowym ma*
/dolnosć do pracy zmęczonego mięśnia wzrasta 3-5-krotnie. Masaż pobu<
włókna mięśniowe do skurczu i podnosi ich napięcie, co zapobiega zanikom n
linowym. Wpływ masażu na stawy i aparat więzadłowy
S/.kielet człowieka składa się z poszczególnych kości i ich połączeń. Miej |
>oł;ii /cnia kości stanowiące staw jest zamknięte torebką stawową i otoc/.onc a
rnlcm więzadłowym.
Pod wpływem masażu zwiększa się elastyczność i wytrzymałość aparatu w
/^Iłowego, a zarazem stopień ruchomości stawu. Masaż stawu polepsza je
iikrwicnie, przez co następuje szybsza wymiana produktów rozpadu na subttlj tjc
odżywcze. Pod wpływem masażu zdolność stawów i aparatu więzadłowe do
pracy szybko wzrasta. Wpływ masażu na układ krążenia
Komórki całego organizmu otrzymują substancje odżywcze i tlen za pośi
dnk-iwcm krwi. Krew odprowadza z komórek i tkanek produkty przemiany n
Irrii, które są wydalane z organizmu przez płuca i nerki. Za pomocą krwi odh wa
się hormonalna regulacja działalności poszczególnych organów, wyrówm »IC i
utrzymuje stała temperatura ciała. Płyn tkankowy, oddając komórkom su Mancje
odżywcze, a zabierając produkty przemiany materii, przedostaje się p pr/cz
naczynia włosowate do krwi lub przez naczynia limfatyczne uchodzące < dużych
żył. Układ limfatyczny składa się z naczyń włosowatych, naczyń iiml lycznych
właściwych oraz węzłów limfatycznych. W węzłach limfatycznych z Ir/ymywane
są bakterie, które zostają tam zniszczone.
Masaż pobudza układy krwionośny i limfatyczny do pracy, co powoduje
oprócz wspomnianego już zaopatrzenia organów w tlen i substancje odżywcze
likwidację objawów zastoinowych, a także wchłanianie obrzęków.
Masaż ułatwia odpływ krwi żylnej, zmniejsza opór krwi w tętnicach, przez c
ułatwia pracę serca. Pod wpływem masażu naczynia krwionośne rozszerzała • i
wzrasta szybkość obiegu krwi. Wpływ masażu na układ nerwowy
Układ nerwowy reguluje wszystkie czynności organizmu człowieka. Ołówr
jego cechą jest zdolność odbierania bodźców, przewodzenia ich w postaci bod:
ców nerwowych dośrodkowych i przekazywałiK / ^•iiii.ilnrj-.o układu nerwowego
do wszystkich organów.
Masaż jako bodziec mechaniczny przede wszystkim działa na obwodowy
układ nerwowy, a także na centralny układ nerwowy za pośrednictwem włókien
czuciowych obwodowych. Oddziałując na centralny układ nerwowy powoduje
wysyłanie bodźców do mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz do
poszczególnych narządów ustroju. Masaż wpływa na układ nerwowy uspokajająco
lub pobudzająco; głaskanie, delikatne rozcieranie, słaba wibracja działają
uspokajająco, natomiast ugniatanie, oklepywanie, silna wibracja - pobudzająco.
Wpływ masażu na pozostałe układy
Masaż przyspiesza cyrkulację krwi w naczyniach krwionośnych, a tym sa-
mym zwiększa ilość krwi dostarczonej do płuc, gdzie następuje wymiana gazowa.
Pod wpływem masażu polepsza się działanie układu oddechowego, wzrasta ilość
krwi bogatej w tlen, tak potrzebnej tkankom i narządom.
Masaż pośrednio wpływa na układ pokarmowy polepszając jego ukrwienie, co
w znacznym stopniu poprawia trawienie i przyswajanie substancji odżywczych,
a także przyspiesza wydalanie z przewodu pokarmowego produktów nie
strawionych.
Pod wpływem masażu zwiększa się ilość krwi przepływającej przez nerki,
przez co poprawia się czynność filtracyjna nerek i wydalane są substancje prze-
miany materii w postaci moczu.
Masaż powoduje przyspieszenie procesów biochemicznych zachodzących w
naszym organizmie.
1.1.7. Wskazania i przeciwwskazania
Każdy masażysta musi znać wskazania i przeciwwskazania do wykonywania
masażu klasycznego; w przeciwnym razie naraża pacjenta na powikłania , a nawet
może odpowiadać za spowodowanie uszkodzenia ciała.
Wskazania do wykonywania masażu klasycznego można podzielić na wska-
zania do masażu częściowego i całkowitego.
Wskazania do masażu częściowego
Wskazania do masażu częściowego ustalono na podstawie reakcji zachodzą-
cych w skórze i tkance podskórnej, w naczyniach krwionośnych i chłonnych, w
mięśniach oraz torebkach stawowych pod wpływem bodźca mechanicznego.
1. W chorobach skóry masaż zaleca się:
• w zaburzeniach odżywczych skóry,
• w odmrożeniach,
• w chorobach naczyń krwionośnych i limfatycznych,
w celu rozmiękczenia blizn pooperacyjnych i zrostów powstałych po inic
cjach domięśniowych,
w celach kosmetycznych.
W schorzeniach układu krążenia wskazania obejmują:
stany obniżonego ciśnienia krwi,
choroby obwodowych naczyń krwionośnych,
niewydolność krążenia, celem ułatwienia odpływu krwi żylnej i chłoń
z kończyn dolnych,
stwardnienia tętnic obwodowych (wskazany jest masaż delikatny),
stany po przebytych zapaleniach żył kończyn dolnych,
chorobę Raynauda.
W chorobach układu mięśniowego masaż zaleca się:
w celu zapobiegania zanikom mięśniowym i leczenia już powstały
wskutek bezczynności - bądź długotrwałego przebywania w łóżku,
przy występowaniu zaników mięśniowych pochodzenia neurogenncgo, f
porażenia i niedowłady,
w stanach pourazowych mięśni, jak: zmiażdżenia, rozerwania włóki
mięśniowych, wylewy krwawe śródmięśniowe, przewlekłe stany zapal
mięśni,
aby rozluźnić napięcie mięśni oddechowych w przewlekłych nieżytu
oskrzeli oraz w dychawicy oskrzelowej w okresie międzynapadowym,
przy likwidacji skurczów błony mięśniowej naczyń krwionośnych (pn
bezpośrednie zadziałanie na te naczynia lub na zakończenia nerwów i
c/.ynioruchowych poprzez ośrodki naczynioruchowe w mózgu),
w celu pobudzenia mięśni gładkich narządów wewnętrznych; poprzez n
saż powłok brzusznych wpływa się na czynność tych narządów (masaż *
suje się w zaburzeniach żołądka i jelit oraz w zaparciach nawykowych)
W chorobach układu nerwowego wskazania obejmują:
porażenia i niedowłady pochodzenia neurogennego,
przewlekle zapalenia nerwów,
nerwobóle,
zapalenia splotów nerwowych,
/.espół wypadnięcia krążka międzykręgowego,
stany po urazach ośrodkowego układu nerwowego,
choroby mózgu i opon mózgowych,
choroby naczyń krwionośnych mózgu, przebiegające z niedowładem l
porażeniem mięśni.
W chorobach narządu ruchu wskazania obejmują:
stany pourazowe, takie jak stłuczenia, skręcenia, zwichnięcia,
zmiany narządu ruchu z przeciążenia,
 • choroby kości i stawów, przebiegające / p i / \ k u u /.mu stawowymi,
• stany pooperacyjne narządu ruchu,
• przypadki po zdjęciu opatrunku gipsowego celem usunięcia lub rozcią-
gnięcia zrostów oraz poprawy krążenia i trofiki skóry,
• stany po przewlekłym zapaleniu stawów, mięśni, wiązadeł i torebek ścię-
gnistych,
• zmiany zniekształcające kostnostawowe w następstwie procesu zwyro-
dnieniowego,
• wady wrodzone oraz zaburzenia rozwojowe narządu ruchu.
6. W chorobach reumatycznych wskazania obejmują wszystkie postacie go-
śćca, szczególnie tkanek miękkich, celem zmniejszenia obrzęków i bólu
oraz zapobiegnięcia zanikom mięśniowym.
Wskazania do masażu całkowitego
Masaż całkowity wykonuje się:
1. W rekonwalescencji.
2. Jako masaż kondycyjny.
3. Aby zapobiec odleżynom i zaburzeniom układu krążenia.
4. W stanach związanych z długim przebywaniem w łóżku.
5. W nerwicach typu psychogennego (masaż obniża stan nadpobudliwości
układu nerwowego).
6. W otyłości i nadwadze.
Są to główne wskazania do masażu całkowitego. W indywidualnych przypad-
kach, w zależności od występujących zmian patologicznych, od ogólnego stanu
pacjenta i rodzaju leczenia, lekarz może te wskazania zmienić.
Przeciwwskazania
Masaż klasyczny nie zawsze jest wskazany, dlatego też masażysta powinien
znać i przestrzegać przeciwwskazań do masażu, by nie zaszkodzić pacjentowi.
Przeciwwskazania do wykonywania masażu obejmują:
1. Stany chorobowe przebiegające z wysoką temperaturą ciała powyżej 38oC
(masaż zwiększa krążenie krwi i pobudza pracę mięśni, co wpływa na
wzrost temperatury ciała).
2. Krwotoki lub tendencje do ich wystąpienia.
3. Ostre i podostre stany zapalne.
4. Przerwanie ciągłości skóry.
5. Wczesny okres po złamaniach, skręceniach, zwichnięciach.
6. Zapalenie szpiku kostnego z przetokami.
7. Wszelkiego rodzaju zmiany dermatologiczne (np. owrzodzenie, wypryski,
egzema, łuszczyca).
K Swic/.c zakrzepy.
c
> Nic wy równane wady serca.
K) Tętniaki.
II C/.as menstruacji.
t J Nowotwory złośliwe i niezłośliwe.
l V Chorobę wrzodową żołądka z krwawieniem.
14, Choroby jelit z owrzodzeniem i krwawieniem.
l V Stany zapalne dróg żółciowych.
16, Kamicę wątrobową i nerkową.
1.2. Metodyka masażu klasycznego
1.2.1. Musu/ grzbietu
Ma***/ mięśni grzbietu
Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, głowa na bo
ku, Slojitc /. lewej strony pacjenta, na wysokości jego odcinka lędźwiowego
prwprow.ul/amy masaż na stronie przeciwnej grzbietu stosując wszystkie lech
Alki. l*o wymasowaniu jednej strony grzbietu przechodzimy na drugą stronę. Ma
Ml gr/.biriu można przeprowadzić również stojąc tylko z jednej strony pacjenta
Kod brzuch możemy podłożyć małą poduszkę, aby zmniejszyć lordoze lędźwiowy
CMaakanic podłużne - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąl
od pośladka do barku, w kilku pasmach. Otokom c poprzeczne -
przeprowadzamy całymi powierzchniami dłoniowym
obu rak od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, w pasmach. Roicie r
ani c podłużne - stosujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkami pal
ców obu rąk od pośladka do barku, w kilku pasmach. Roscieranie
poprzeczne - wykonujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkam
palców obu rąk od kręgosłupa do linii pachowej środkowej, w pasmach .
Ugniatanie podłużne - wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równo
czesnie, naprzemiennie od pośladka do barku, w kilku pasmach. Ugniatanie
poprzeczne - przeprowadzamy chwytem „szczypcowym" oburac;
równocześnie, naprzemiennie, od kręgosłupa do linii pachowej środkowej
w pasmach. Oklepywanie - wykonujemy w formie „miotełek" albo
„miseczek" oraz półpią
stek. Oklepujemy górną i środkową część grzbietu do granicy nerek.
Wibracja labilna - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki, od bio
drą do barku.
Głaskanie - jak wyżej.
Masaż mięśni przykręgosłupowych
Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne uło/onc w/.dłu/. ciała, głowa na boku.
Masaż kręgosłupa (po obu stronach) możemy wykonywać stojąc z jednej strony
pacjenta.
Głaskanie - przeprowadzamy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (druga jako
obciążenie) raz po jednej stronie kręgosłupa, raz po drugiej, od kości krzyżowej
do barku. Głaskanie możemy również wykonać dwoma rękami równocześnie po
obu stronach kręgosłupa. Rozcieranie - prowadzimy w formie ruchów okrężnych
opuszkami palców obu
rąk, najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a później po drugiej. Rozcieranie
możemy również wykonać równocześnie po obu stronach kręgosłupa, od kości
krzyżowej do karku.
Rozcieranie punktowe - przeprowadzamy opuszkami palców II i III jednej ręki.
Wykonujemy miejscowo ruchy okrężne opuszkami tych palców, następnie
przesuwamy je około 2 centymetrów w górę aż do karku itd. Ugniatanie -
przeprowadzamy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie, naprzemiennie,
najpierw po jednej, a później po drugiej stronie kręgosłupa. Ugniatanie punktowe -
układamy ręce jak przy rozcieraniu punktowym. Ugniatanie punktowe
wykonujemy w formie „kroczących palców". Przełamywanie mięśni - jest to
odmiana ugniatania. Przełamywanie wykonujemy kciukami, które ustawiamy
prostopadle do kręgosłupa a równolegle w stosunku do siebie (kierunek kciuków
przeciwny), na wysokości kości krzyżowej, obok kręgosłupa. Przesuwamy kciuki
w strony przeciwne, aż wystąpi przełamanie fałdu skómo-mięśniowego.
Następnie „dolny" kciuk przesuwamy powyżej drugiego kciuka, przełamujemy
mięśnie kciukami itd. aż do barku, najpierw po jednej stronie kręgosłupa, a później
po drugiej. Oklepywanie - przeprowadzamy w formie „wymiatania" do siebie,
stronami dłoniowymi palców V, IV, III obu rąk po jednej i po drugiej stronie
kręgosłupa. Wibracja labilna - wykonujemy kłębem kciuka kolejno po jednej i
po drugiej
stronie kręgosłupa, przesuwając rękę z dołu do góry.
Masaż grzbietu w całości
Masaż grzbietu w całości przeprowadzamy w następujący sposób. Pacjent leży
na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, głowa na boku. Masażysta stoi z
jednej strony pacjenta i stosuje poszczególne techniki, łącząc masaż kręgosłupa z
masażem grzbietu.
1. Głaskanie mięśni przykręgoshipowych oraz głaskanie podłużne i po-
przeczne mięsni grzbietu.
2. Rozcieranie mięśni przykręgoshipowych oraz rozcieranie podłużne i po-
przeczne mięśni grzbietu.
3. Rozcieranie punktowe mięśni przykręgoshipowych.
•l Ugniatanie mięsni pr/.ykręgosłupowych ora?, ugniatanie podłużne i po-
jn/rc/.ne mięsni gr/bictu.
^ l Jgniatanic punktowe mięsni przykręgosłupowych. ft i'r/cłamywanie mięśni.
/ Oklcpywanic mięśni przykręgosłupowych, a także oklepywanic mic&ni
gr/bictu do granicy nerek.
H Wibracja mięśni przykręgosłupowych oraz wibracja mięśni grzbietu. O
(Muskanie - jak na wstępie.
1,2.2. Musu/ karku, obręczy barkowej i kończyny górnej
M*tui> kurku i obręczy barkowej
Mnna/ karku i obręczy barkowej można przeprowadzić w pozycji sied/uce]
hlh If ihtwj. W pozycji siedzącej pacjent układa kończyny górne na stoliku (Ic/an-
Ct), * c/oło opiera na swoich rękach. W pozycji siedzącej pacjent może oprzeć
tfMtlo na wałku, a kończyny górne na udach. W pozycji leżącej na brzuchu pu-
tjMtl podkłada ręce pod czoło.
CMa*kjinic wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk, od potylicy
do stawów barkowych. CMft*knnic okolicy łopatkowej - wykonujemy całymi
powierzchniami dłoniowymi
obu ra.k, od przy środkowego brzegu łopatki w kierunku stawu barkowego
KOK te r ani c karku - wykonujemy chwytem „kleszczowym" jedną ręką w formie
mchów okrężnych. unie barków - przeprowadzamy chwytem
„kleszczowym" na obydwi
ftluwach barkowych. Wykonujemy rozcieranie w formie ruchów okrężnych
po barkach, aż do karku, równocześnie po obu stronach.
punktowe - wykonujemy analogicznie do masażu mięśni przykrego
słupowych. Rozcieranie punktowe przeprowadzamy od potylicy, aż dc
wysokości kątów dolnych łopatek. Rowieninie okolicy łopatkowej -
wykonujemy w formie ruchów okrężnych opuszka
mi palców obu rąk, od przyśrodkowego brzegu łopatki do stawu barkowego.
Ugniatanie - przeprowadzamy chwytem „kleszczowym oburącz równocześnie
naprzemiennie, od stawu barkowego do potylicy. Ugniatanie może odby
wuć się równocześnie po obu stronach. Ugniatanie punktowe - wykonujemy
analogicznie do masażu mięśni przykrego
słupowych, na odcinku od potylicy do wysokości kątów dolnych łopatek
Ugniatanie okolicy łopatkowej - przeprowadzamy chwytem „szczypcowym
oburącz równocześnie, naprzemiennie, od przyśrodkowego brzegu łopatk
do stawu barkowego. Oklepywanie - wykonujemy w formie „miotełek" lub
„miseczek". Oklepujem;
okolice barkową oraz łopatkową.
Wibracja potylicy - wykonujemy opuszku I I I pak ,i o»i wyrostka sulkowatego kości
skroniowej po potylicy do kręgosłupa, po obu stronach.
Wibracja okolicy łopatkowej - wykonujemy całą powierzchnia, dłoniową jednej
ręki, od dolnego kata łopatki do barku.
Masaż kończyny górnej
Masaż kończyny górnej przeprowadza się etapami rozpoczynając od palców ręki.
Masaż palców ręki
Głaskanie - wykonujemy kciukiem i wskazicielem po stronie grzbietowo-dłonio-
wej oraz po stronach bocznych.
Rozcieranie - przeprowadzamy po tych samych stronach palców co głaskanie, w
formie ruchów okrężnych, kciukiem i wskazicielem.
Ugniatanie - masujemy te same strony palców co przy głaskaniu, kciukiem i
wskazicielem na poszczególnych paliczkach.
Masaż strony grzbietowej ręki
Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki albo kciukami,
wzdłuż poszczególnych kości śródręcza w kierunku nadgarstka.
Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami kciuków.
Masaż strony dłoniowej ręki
Głaskanie - wykonujemy w formie „wymiatania" grzbietową stroną ręki.
Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych, opuszkami wypro-
stowanych palców, w kilku pasmach.
Ugniatanie - wykonujemy pięścią, którą przesuwamy przez środek dłoni.
Ugniatanie kłębu kciuka i kłębika palca małego - stosujemy chwyt „szczypco-
wy" kciukami i zgiętymi wskazicielami, równocześnie po obu stronach.
Masaż stawu nadgarstkowego
Głaskanie - wykonujemy kciukiem i wskazicielem w formie „bransolety" w jedną i
drugą stronę.
Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych, równocześnie kciu-
kami i wskazicielami, na całej szerokości stawu.
Masaż przedramienia
Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki raz z jednej
strony przedramienia, raz z drugiej, zmieniając ręce.
Rozcieranie - wykonujemy w formie ruchów okrężnych, raz jedną ręką masujemy
część przedramienia, raz drugą ręką - drugą część przedramienia. Rozcieranie
można przeprowadzić oburącz równocześnie obejmując cały obwód
przedramienia. Masujemy w formie ruchów okrężnych dwoma rękami
równocześnie, naprzemiennie.
Ugniatanie - stosując oburącz chwyt „szczypcowy", najpierw ugniatamy część
przedramienia, a potem drugą albo dwoma rękami ugniatamy chwytem
„kleszczowym", obejmując nimi cały obwód przedramienia.
 .«. .IH*H ),»liihilnu wykonujemy po jednej i po drugiej stronie przedramieniu. HMWII
łokciowego
łokciowy masujemy przy lekko /.giętym przedramieniu pacjenta. Opu-
i»k*iiu wH/ystkich palców jednej ręki wykonujemy rozcieranie w formie ruchów
<«4if fityi h Matncgo stawu oraz najbliższej okolicy. Matal rumienili
f Mftftkmtie pr/cprowadzamy całą powierzchnią dłoniową ręki od strony mięśniu
dwugłowego, a po zmianie rąk masujemy mięsień trójgłowy. fiiifue jedną
ręką w formie ruchów okrężnych masujemy mięsień dwugłowy, drugą -
mięsień trójgłowy. Rozcieranie przeprowadzamy w formie nu hów
okrężnych również dwoma rękami równocześnie, naprzemiennie, obejmując
nimi cały obwód ramienia.
masujemy w taki sam sposób jak przedramię.
wykonujemy w formie „miotełek" na mięśniach dwugłowym l
irójgłowym.
i jit przeprowadzamy wibrację labilną po stronie mięśnia dwugłowego i
po stronic mięśnia trójgłowego.
Wirowanie - wykonujemy poprzecznie do osi długiej ramienia. Jedną ręką wał-
kujemy w jedną stronę, druga ręką w stronę przeciwną. litMl mięśniu
naramiennego i stawu ramiennego
Kinie/as masażu mięśnia naramiennego pacjent siedzi, a jego kończyna goni a

C JeM o udo masażysty. inic rozpoczynamy na wysokości przyczepu mięśnia

na ramieniu i wykonujemy raz jedną ręką, raz drugą.
Itowierunic - masujemy w formie ruchów okrężnych po mięśniu w górę, aż do
górnej części stawu ramiennego. Następnie ręce przesuwamy na boki i dół u/
do punktu wyjścia. Rękami, które przemieszczamy od górnej części stawu
ramiennego w dół wykonujemy głębsze rozcieranie w formie ruchów
okrężnych, masując staw ramienny.
Ugniatanie - masujemy w trzech pasmach - przednim, środkowym i tylnym.
Ugniatanie wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie,
naprzemiennie.
Ok lepy w unie - stosujemy w formie „miotełek".
Wibracja labilną - wykonujemy opuszkami palców jednej ręki, w trzech pa-xmach.
1.2.3. Masaż klatki piersiowej
Matni klatki piersiowej
Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała.
Głaskanie podłużne - wykonujemy całą powin/i luu.\ dłoniowy jednej ręki (druga
ręka jako obciążenie), wzdłuż mostka i poił obojczykiem. Głaskanie poprzeczne -
przeprowadzamy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk od mostka do
linii pachowej środkowej. Mężczyzn masujemy w trzech pasmach - górnym,
środkowym z ominięciem sutka oraz dolnym, natomiast kobiety w dwóch -
górnym i dolnym, z ominięciem gruczołu piersiowego. Rozcieranie podłużne -
masujemy opuszkami palców obu rąk w formie ruchów
okrężnych, wzdłuż mostka i pod obojczykiem. Rozcieranie poprzeczne —
wykonujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkami
palców obu rąk, od mostka do linii pachowej środkowej. Ugniatanie mięśni
piersiowych - kończyny górne krzyżujemy, kciuki wkładamy pod mięśnie
piersiowe od strony dołów pachowych. Pozostałe palce przykładamy stronami
dłoniowymi do mięśni piersiowych od góry. Wykonujemy kilkanaście energicznych
ugniatań kciukami i pozostałymi palcami. Oklepywanie - wykonujemy w formie
„miotełek" tylko na górnej części klatki
piersiowej (mięśniach piersiowych większych).
Wibracja labilna - wykonujemy wibrację podłużną wzdłuż mostka i pod oboj-
czykiem oraz wibracje poprzeczną od mostka do linii pachowej środkowej. Masaż
mięśni międzyżebrowych
Pacjent siedzi na leżance albo na wysokim krześle bez oparcia. Stajemy za
nim. Opuszki palców II, III, i IV jednej ręki przykładamy między poszczególne
żebra przy mostku. Masaż mięśni międzyżebrowych przeprowadzamy od mostka
do kręgosłupa w przestrzeniach międzyżebrowych. Wykonujemy głaskanie,
rozcieranie w formie ruchów okrężnych oraz wibrację. Najpierw masujemy mięśnie
po jednej stronie klatki piersiowej, a później po drugiej.
1.2.4. Masaż powłok brzusznych
Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, kończyny dolne
ustawione w zgięciu w stawach kolanowych, pod które podkładamy wałek.
Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki, w prawą stronę
od obwodu zmniejszając ruchy spiralnie do pępka. Następnie od pępka ruchy
spiralnie zwiększamy.
Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców w
prawą stronę, spiralnie, zmniejszając ruchy do pępka, a następnie od
pępka spiralnie zwiększamy te ruchy na obwód.
Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, naprze-
miennie, od obwodu do pępka. Ugniatanie przeprowadzamy w 8 pasmach
promieniście układających się od obwodu do pępka.. Oklepywanie - wykonujemy
w formie „miotełek0 w prawą stronę.
 . |,ł tiahilna wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki przy-
k
U,ul.»),u M centralnie do pępka.
ł M. M MMI}, obręczy biodrowej i kończyny dolnej
M*»a! młfftiti pośladkowych
M*%A/ micśm pośladkowych przeprowadzamy od grzebienia kości biodrowej 4«|
tofai ki/y/owej ora/, od szpary pośladkowej w kierunku krętarza więks/cgc ifffci
iwlowr) Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowiu 0H«r*
na boku Po masażu pośladka jednej strony masażysta przechodzi nu dru

K iHNK1 • masuje drugi pośladek. Przy masażu więcej uwagi poświęcamy oko
Mawu biodrowego.
0|lAk«ltlr wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk. KBUtof
Mitr masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obu ruje iUpUatAłur
wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie, nu prrrmtennic.
rwanie stosujemy w formie „miotełek" i „miseczek". ,'j* Nlabilna -
wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki przy Mwlitjiic ja.
centralnie do pośladka l MJIWII biodrowego
ic/Ji* masa/u stawu biodrowego pacjent leży na boku albo na brzuchu. Do dii
ilawu biodrowego jest utrudniony, więc ograniczamy się do rozmasowa
Okolicy krctarza większego kości udowej wykonując głaskanie i rozcieranie
tanie przeprowadzamy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk przy
Itlwlujuc je do okolicy krętarza większego. Wykonujemy głaskanie okoli' cy
krcturzowej, przy czym jedną rękę przesuwamy na pośladek, a drugą -w
kierunku pachwiny.
Maranie - wykonujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców obi
rąk, w okolicy krętarzowej. kończyny dolnej
}. kończyny dolnej wykonujemy w pozycji leżenia na plecach, na brzu ilbo nu
boku, w zależności od grupy mięśniowej, którą chcemy masować dolną
masujemy etapami rozpoczynając od palców stopy, a kończąc Mi Kawie
biodrowym. Masaż przedniej strony kończyny dolnej stosujemy u pa f^ania
leżącego na plecach, natomiast tylną stronę kończyny dolnej masujemy i
pacjenta leżącego na brzuchu.
Aby uzyskać rozluźnienie mięśni przedniej strony kończyny dolnej należ)
podłożyć wałek pod staw kolanowy, natomiast w celu rozluźnienia mięśni tylne
•trony kończyny dolnej podkładamy wałek pod staw skokowy.
Masaż palców stopy
Masaż palców przeprowadzamy w formie „rozcierania głas/.c/.acego" wszystkich
palców równocześnie, po stronach grzbietowej i podeszwowej. Masaż strony
podeszwowej stopy Głaskanie - wykonujemy kłębikiem palca małego od stawów
śródstopno-palco-
wych do pięty.
Rozcieranie - przeprowadzamy opuszkami palców jednej ręki, w formie ruchów
okrężnych, od stawów śródstopno-palcowych do pięty, w kilku pasmach.
Ugniatanie - wykonujemy pięścią, którą przesuwamy od stawów śródstopno-pal-
cowych do pięty.
Ugniatanie brzegów przyśrodkowego i bocznego stopy - wykonujemy kciukami i
zgiętymi wskazicielami (równocześnie, naprzemiennie po obu stronach), jedna ręka
od strony palucha, druga od strony palca najmniejszego. Masaż strony grzbietowej
stopy Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową ręki od palców do
stawu
skokowego albo kciukami wzdłuż poszczególnych kości śródstopia. Rozcieranie —
wykonujemy w formie ruchów okrężnych kciukami, wzdłuż poszczególnych kości
śródstopia. Masaż stawu skokowego
Przeprowadzamy rozcieranie wokół kostek bocznej i przyśrodkowej oraz po-
wierzchni przedniej stawu miedzy kostkami. Masujemy dookoła kostek opuszkami
palców obu rąk równocześnie po obu stronach, a przestrzeń miedzy kostkami od
strony przedniej rozcieramy kciukami w formie ruchów okrężnych. Masaż
podudzia - strona przednia Głaskanie - wykonujemy całymi powierzchniami
dłoniowymi obu rąk od stawu
skokowego do stawu kolanowego.
Rozcieranie - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców
obu rąk, najpierw po jednej stronie, a później po drugiej, albo całymi po-
wierzchniami dłoniowymi obu rąk równocześnie, naprzemiennie po obu
stronach.
Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, naprze-
miennie, tylko po stronie bocznej.
Wibracja - wykonujemy wibrację labilną tylko po stronie bocznej.
Masaż stawu kolanowego
Głaskanie - wykonujemy po rzepce, a następnie jedną rękę przesuwamy na stronę
boczną, a drugą na stronę przyśrodkową stawu.
Rozcieranie rzepki - kciukami wykonujemy rozcieranie w formie ruchów okrężnych
przez środek rzepki w górę. Z górnego brzegu rzepki kierujemy na boki w
dół, do punktu wyjścia.
Ko/cieranic stron bocznych stawu kolanowego - w formie ruchów okrc/ny<
opuszkami palców obu rąk, równocześnie po obu stronach stawu kolan
wego.
Musu/, uda - strona przednia i tylna
(iłaskanie - wykonujemy całymi stronami dłoniowymi obu rąk. Ko/cieranie -
przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opuszkami palcC
obu rąk, w kilku pasmach, albo powierzchniami dłoniowymi obu raje.
Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, nupn
micnnie w kilku pasmach.
Oklrpywanie - wykonujemy w formie „miotełek". Wibracja - wykonujemy
opuszkami palców jednej ręki albo całą powier/chr
dłoniową jednej ręki, w trzech pasmach.
Wałkowanie - odbywa się po masowaniu stron przedniej i tylnej uda.
Musu/, ścięgna Achillesa
l'r/.y masażu ścięgna Achillesa stopa pacjenta wystaje poza leżankę.
(iłaskanie - przeprowadzamy po stronie grzbietowej ścięgna i po stronach rxx
nych. Po stronie grzbietowej głaskanie wykonujemy opuszką kciuka, u
stronach bocznych ścięgna masujemy kciukiem i wskazicielem.
Ro/.cieranie - wykonujemy kciukiem w formie ruchów okrężnych po slroi
grzbietowej ścięgna, po stronach bocznych masujemy kciukiem i w«ku
cielem. Przełamywanie ścięgna - kciukami i wskazicielami chwytamy za
ścięgno w ot
licy pięty, przełamujemy go wykonując ruchy jedną i drugą ręką, w .stro
przeciwne, od pięty do łydki.
()klcpywanie - wykonujemy w formie „siekania" kłębikami palców małych obu r
Musu/, łydki
Masaż przeprowadzamy podobnie jak masaż strony przedniej uda. W c<
ro/.luźnienia mięśni tylnej strony kończyny dolnej podkładamy wałek pod ii
skokowy.
1.2.6. Masaż głowy i szyi
Masaż głowy dzielimy na masaż części owłosionej, masaż mięśni twarzy 01
masaż małżowin usznych. Masaż części owłosionej głowy
Pacjent siedzi na krześle a masażysta stoi za nim.
Głaskanie - ręce układamy kłębikami małych palców na czubku głowy. Ołaal nie
wykonujemy w ten sposób, że ręce kierujemy na boki i głaszczemy łymi
powierzchniami dłoniowymi obu rąk, w trzech pasmach: • od czubka głowy
przechodzimy na strony tylno-boczne głowy, a naitep na kark,
 • od czubka głowy kierujemy dłonie na strony boc/.ne głowy, /. ominięciem
uszu z tyłu, a następnie na kark,
• od czubka głowy przesuwamy ręce na strony przednio-boczne głowy, kończąc
na żuchwie.
Głaskanie można również przeprowadzić od czoła i od skroni do potylicy, ma-
sując opuszkami palców II - V obu rąk.
Rozcieranie - masażysta staje z boku pacjenta. Jedną rękę ustawia od strony czoła,
drugą od strony potylicy. Rozcieranie wykonuje w formie ruchów okrężnych
opuszkami wszystkich palców obu rąk, zbieżnie do czubka głowy. Ugniatanie
punktowe - ustawienie masażysty i ułożenie rąk jak przy rozcieraniu. Ugniatając
punktowo opuszkami wszystkich palców obu rąk, miejsce obok miejsca, masażysta
przesuwa ręce do czubka głowy. Masaż twarzy
Pacjent siedzi na krześle i opiera głowę o brzuch stojącego za nim masażysty.
Masujemy twarz, posmarowaną kremem lub oliwką, wykonując ruchy syme-
trycznie (równocześnie po obu stronach). Pacjent powinien być ogolony. Po-
szczególne techniki stosujemy 20 - 30 razy na każdej części twarzy. Głaskanie
wargi dolnej i brody - masujemy stronami dłoniowymi kciuków (raz
jednym raz drugim) od policzków do środka wargi.
Głaskanie wargi górnej - jak wyżej.
Głaskanie policzków - masujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk w
3 pasmach:
• od wargi dolnej po żuchwie do ucha,
• od wargi górnej do ucha,
• od kości jarzmowej do ucha.
Głaskanie nosa i brwi - przeprowadzamy opuszkami palców trzecich od koniuszka
nosa, po grzbiecie nosa i po brwiach, aż do skroni.
Głaskanie czoła - wykonujemy stronami dłoniowymi palców obu rąk, od środka
czoła na boki do skroni.
Rozcieranie wargi dolnej i brody - masujemy w formie ruchów okrężnych opu-
szkami kciuków od policzków do środka wargi.
Rozcieranie wargi górnej —jak wyżej.
Rozcieranie policzków - masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców
obu rąk, w 3 pasmach.
Rozcieranie nosa i brwi - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych opu-
szkami palców trzecich od koniuszka nosa, po grzbiecie nosa oraz po
brwiach do skroni.
Rozcieranie czoła - wykonujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców
obu rąk, od środka czoła na boki do skroni.
i £itt,ti,uur wargi dolnej i brody - masujemy kciukiem i wskazicielem jednej n
k i chwytem „szczypcowym". ł giiMi.mir wargi górnej -jak wyżej, t
"giu.tiame policzków - masujemy kciukami oraz zgiętymi wska/iciclun
w 11/.ech pasmach. l Ugniatanie c/oła - wykonujemy opuszkami kciuków
i wskazicieli chwytc
,.s/.c/.ypcowym", od środka czoła na boki i do skroni, w kilku pasmach.
OMrpywanic - przeprowadzamy w formie „wymiatania" stronami dłoniowyr
palców obu rąk. Oklepujemy „drugą brodę", policzki oraz czoło. Wil»iiK
ja wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki, najpierw i
jednym policzku, a potem na drugim.
Mami), małżowiny usznej
Masa/, małżowiny usznej najczęściej przeprowadza się po masowaniu twar;
«lt*> i /esc i owłosionej głowy.
l'iu jcnt leży na plecach, głowę opiera o zagłówek ustawiony pod kątem ok In
4,V (albo siedzi na krześle), masażysta stoi z tyłu za pacjentem. Masaż prz
pfowad/a się z użyciem kremu lub oliwki, wykonując poszczególne techniki »
metr y c/nic po obu stronach. (Mjmkanie - masujemy stronami dłoniowymi obu
rąk, od policzków w kicrunl
tyłu głowy. k«iA teranie - przeprowadzamy ruchami okrężnymi opuszkami
kciuków i w«k
y.icicli, od płatka ucha w górę (wzdłuż obrąbka i grobelki ucha), oraz op
s/.kami III palców w zagłębieniach małżowiny usznej. Ugniatanie -
masujemy opuszkami kciuków i wskazicieli, od płatka ucha w gól
ściskając miejsce obok miejsca. Na koniec można lekko (z wyczuciem) n
ciągać małżowinę uszną do tyłu, w górę oraz w dół. Masaż kończymy gl
skaniem jak na wstępie.
Masa/ szyi
Pacjent leży na plecach, głowa lekko uniesiona i podparta lub siedzi na krz
Ale i opiera głowę o brzuch stojącego za nim masażysty. Masujemy strony prz
dmo-boczne szyi (z ominięciem krtani i gruczołu tarczycy). Przy masażu praw
Mrony szyi pacjent lekko skręca głowę w lewą stronę i odwrotnie. Głaskanie -
wykonujemy stronami dłoniowymi palców jednej ręki od żuchwy <
obojczyka albo odwrotnie, najpierw po jednej, a później po drugiej stroni
Ro/cieranie - masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców jedn
ręki od żuchwy do obojczyka albo odwrotnie, najpierw po jednej, a późni
po drugiej stronie.
Masaż mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowatydi
Pacjent siedzi na krześle, a masażysta stoi za nim. Podc/as masa/u lewego
mięśnia pacjent lekko skręca głowę w prawą stronę, natomiast prawy mięsień
masujemy przy lekko skręconej głowie pacjenta w lewą stronę. Głaskanie -
wykonujemy opuszkami palców jednej ręki od mostka po mięśniu,
aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej. Rozcieranie - masujemy w
formie ruchów okrężnych, opuszkami palców jednej
ręki, od mostka po mięśniu, aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej.
1.2.7. Masaż całego ciała
Masaż całego ciała rozpoczynamy od największej jego powierzchni, czyli od
masażu tylnej strony tułowia. Pacjent leży na brzuchu z kończynami górnymi
ułożonymi wzdłuż ciała, głowa na boku. W pierwszej kolejności masujemy grzbiet
i kręgosłup, a następnie kark i barki. Przy masażu karku i barków pacjent leży na
brzuchu z rękami podłożonymi pod czołem. Kolejno wykonujemy masaż mięśni
pośladkowych, a później tylnych stron kończyn dolnych. Rozpoczynamy od
masażu ścięgna Achillesa, następnie masujemy łydkę i tylną stronę uda. po
masażu tylnych stron kończyn dolnych pacjent obraca się na plecy i masujemy
wówczas przednie strony kończyn dolnych. Rozpoczynamy od masażu palców,
następnie masujemy stronę podeszwową stopy i jej stronę grzbietową. Kolejno
wykonujemy masaż stawu skokowego, podudzia, stawu kolanowego oraz uda. Po
masażu kończyn dolnych masujemy powłoki brzuszne i klatkę piersiową w
pozycji leżenia pacjenta na plecach. Następnie przeprowadzamy masaż kończyn
górnych w pozycji leżenia pacjenta na plecach albo w pozycji siedzącej. W
pozycji siedzącej masujemy również głowę, twarz i szyję.
1.3. Masaż sportowy
Masaż sportowy jest podobny do masażu klasycznego. Różnica polega tylko na
tym, że podczas masażu sportowego stosujemy dłuższe, bardziej energiczne i
silniejsze rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie i wyciskanie. Celem masażu
sportowego jest zapobieganie objawom patologicznym, które mogą powstać w
wyniku dużych przeciążeń występujących w sporcie wyczynowym. Masaż
sportowy powinien spełniać następujące funkcje:
• rozgrzewającą - przygotowując do treningu czy zawodów,
• regenerującą - przyspieszając powrót organizmu po dużym wysiłku do stanu
prawidłowego,
• leczniczą - wspomagając leczenie urazów powstałych podczas treningu
czy zawodów.
Masa/, sportowy jest jednym / elementów, który wchodzi w skład całe
kompleksu zabiegów stosowanych w odnowie biologicznej. Aby z wiek s/.
•1/iałanie masażu sportowego należy łączyć go z zabiegami fizykalnymi, laki
jak sauna fińska, okłady parafinowe, okłady żelowe (zimne i ciepłe), naswicl ma
lampa. Sollux, prądy diadynamiczne, interferencyjne i wysokiej czestotliwc ł i
(np. Tcrapuls), ultradźwięki, magnetoterapię, laseroterapię, kąpiele wodne (v
iowr, podwodne, bicze), kąpiele borowinowe i solankowe. Przedstawione pow fr
j /abicgi wchodzą w zakres odnowy biologicznej.
Podczas wykonywania masażu sportowego musimy brać pod uwagę kil
Wolnych czynników, a mianowicie: płeć i wiek zawodnika, stan jego wytrcn
wanta, stopień reaktywności neurowegetatywnej, rodzaj uprawianej dyscyplii
•portowej, wielkość obszaru objętego masażem oraz porę roku. Należy pamięu lf>
u kobiet stosujemy masaż mniej intensywny niż u mężczyzn; ta sama zasa
obowiii/.ujc przy masażu juniorów w stosunku do seniorów. Zawodników o d
N>) masie mięśniowej i uprawiających dyscypliny siłowe oraz wytrzymałości^
nalr/y masować energiczniej i silniej niż sportowców startujących w zawoda
iKrmic/.nych i precyzyjnych. Biorąc pod uwagę stopień reaktywności neurow
§iliilywnej musimy pamiętać, że sportowcy z przewagą napięcia układu Wifk 4'f
ulncgo wymagają bodźców o małym natężeniu i łagodnego masowania, nal
Ittlftftl /.awodnicy z przewagą układu przywspółczulnego, ze względu na małą •
lywno&c, potrzebują zabiegów o dużym natężeniu i energicznych bodźców.
W dyscyplinach sportowych szybkościowo-siłowych masaż sportowy moi
Niy «wla.pić masażem wodnym wirowym i pneumatycznym, w sportach wytrz
•liłoficiowych przeprowadza się masaż o działaniu rozluźniającym i łagodź
tym, W dyscyplinach technicznych bardziej wskazane jest zastosowanie kąpi<
Wodnych niż masażu ręcznego. Sportowców uprawiających gry zespołowe m
IM)cmy ręcznie i stosujemy bicze szkockie.
Wielkość obszaru objętego masażem sportowym jest uzależniona od częd
Ciała zaangażowanych w daną dyscyplinę sportową. Przy ogólnych obciążenia
fiaJt/y zastosować masaż całościowy, natomiast przy obciążeniu poszczególny*
partii - masaż częściowy. Wykonując masaż całościowy działamy na organiz
Ogolnowzmacniająco i ogólnopobudzająco, natomiast masaż częściowy ukierui
kowany na określone grupy mięśniowe, biorące największy udział w zawoda<
pnyapicsza usuwanie produktów zmęczenia.
Masaż sportowy, tak samo jak masaż klasyczny, aby był skuteczny, nalej
wykonywać w seriach nie dłuższych niż 20 zabiegów, po których musimy zasti
•owal przerwę 14-dniową, ze względu na odczyn przyzwyczajenia mięsni c
bodźców mechanicznych. W przerwach tych wskazane są inne zabiegi fizykot
rapcutyczne. W praktyce sportowej bardzo mało czasu przeznacza się na bierr
odpoczynek i dlatego masaż stosujemy przez większą część roku kalendarzowi
 go. Aby masaż spełniał swoje zadanie, musimy stopniowo /.wieks/.ać czas trwania,
jak również intensywność bodźców.
Masaż sportowy w zależności od zadań jakie ma spełniać dzielimy na: masa/
podtrzymujący-kondycyjny, masaż przedwysiłkowy-zapobiegawczy, masaż
międzywysiłkowy-regeneracyjny i masaż powysiłkowy-treningowy.
Masaż p o d t r z ym u j ą c y- k o n d yc yj n y stosowany jest w okresie przej-
ściowym, tzn. w czasie przerwy w regularnych zajęciach sportowych. Zadaniem
tego masażu jest utrzymanie organizmu sportowca w sprawności fizycznej. Naj-
częściej stosuje się masaż całościowy wykonywany co drugi dzień, w celu akty-
wizacji układów ruchowego i krążenia. Masaż sportowy należy łączyć z innymi
zabiegami fizykoterapeutycznymi wchodzącymi w skład odnowy biologicznej.
Masaż p rzed w ys iłkow y- zapobiegaw cz y, zwany również masażem
przedstartowym, przeprowadza się bezpośrednio przed zawodami. Zadaniem
tego zabiegu jest maksymalne rozgrzanie w krótkim czasie tych grup mięśniowych,
które mają największy udział w zawodach. Masaż przedstartowy stanowi
uzupełnienie rozgrzewki i należy go wykonać ok. 5 minut przed startem. W
zależności od ilości masowanych grup mięśniowych czas masażu nie powinien
przekraczać 10 minut. W dyscyplinach sportowych wymagających długotrwałego
wysiłku stosujemy dłuższy masaż w tempie wolnym, natomiast w dyscyplinach
wymagających krótkotrwałego wysiłku wykonujemy krótkie, energiczne
masowanie. Szczególną uwagę zwracamy na okolicę stawów i ścięgien
przechodzących w brzuśce mięśniowe. Jeśli zawody sportowe będą rozgrywane
przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych, masaż przedstartowy wyko-
nujemy z zastosowaniem maści lub kremów rozgrzewających.
Masaż mię d z yw ys i łkow y- r egener ac yj n y, zwany również masażem
międzystartowym, przeprowadza się w przerwie między poszczególnymi
startami albo bezpośrednio po zawodach lub intensywnym treningu. Zadaniem
tego masażu jest doprowadzenie w krótkim czasie organizmu sportowca po dużym
wysiłku do stanu prawidłowego. Masowanie rozpoczyna się po krótkim od-
poczynku i kąpieli zawodnika. Najwięcej czasu, bo 80%, poświęcamy na masaż
grzbietu i karku oraz grup mięśniowych, które były najmniej obciążone. Naj-
mniej czasu, około 20%, wykorzystujemy masując mięśnie najbardziej zaanga-
żowane w wysiłek. Czas masażu nie powinien przekraczać 15 minut, a w przy-
padkach dłuższej przerwy międzystartowej wskazane jest przeprowadzenie po-
wtórnego masażu międzywysiłkowego po upływie 2-3 godzin.
Masaż p o w ys i ł k o w y- t r en in go w y stosuje się w okresie całego cyklu
treningowo-startowego uwzględniając duże przeciążenia. Zadaniem tego zabiegu
jest przygotowanie sportowca do treningu, eliminacja zjawiska przetrenowania
oraz przyspieszenie odnowy biologicznej organizmu. Masaż powysiłkowy prze-
prowadza się około 2 godziny po treningu lub zawodach stosując całościowy ma-
 •• -A .t|.|i v M) minut. Po treningach siłowych masujemy dopiero po 5-6 gocl/i ?
/<• w/glfdu na procesy adaptacyjne mięśni, co korzystnie wpływa ni '-••«
H»łv i masy mięśniowej. Niekiedy w czasie tygodniowego cyklu treningu
<. MHk.i/uiu* jest stosowanie masażu powysiłkowego dwa razy dziennie; je »
IH.IH.I/ i /<;ś<:iowy - obejmujący partie mięśni najbardziej obciążone, onu «iitośt,
iowy.

M* Masa/, i/ometryczny
Matit/ i/.omeiryczny jest to masaż wykonywany na napiętych grupach mię
0M0*y< h lub na pojedynczym napiętym mięśniu. Zadaniem tego zabiegu jcs
pljrwfocrnir masy i siły osłabionym mięśniom bez obciążenia organizmu ćwi
Unii fi/yc/nymi. Przed przystąpieniem do masażu należy wywołać napicci< Iryt/nr.
pr/.y którym włókna mięśniowe kurczą się bez zmiany ich długo Napić* ir
i/.ometryczne uzyskuje się przez skurcz dowolny lub przykładają t Jako ntx'i;i/enie
zewnętrzne. Masaż izometryczny przeprowadzamy w 3 eta l
Rlap pirrws/y - przygotowawczy, obejmuje masaż klasyczny na rozlużnio
iDlctoiiach (mięśniu) z wykorzystaniem, głaskania, rozcierania i ugniatania
Wia*a/u wynosi 5-10 minut w zależności od wielkości obszaru masowane
7a«lftMicm tego masażu jest wywołanie odczynu przekrwienia mięśni i pobu
proprioreceptorów.
Rlap drugi - zabieg właściwy wykonujemy na napiętych submaksymalni<
Iłach. Masujemy szybko i energicznie - stosownie do odczuć pacjenta we
Itaatcpujacego schematu:
• niiuui/ na napiętych mięśniach — stosujemy rozcieranie, ugniatanie i okle
pywanic (w zależności od stanu masowanych mięśni w czasie 15-30 se
kurni,
• c* MM przerwy 10-20 sekund - wykonujemy delikatną wibrację lub wstrzą
tanie.
Clą* masażu wynosi 5-8 minut w zależności od aktualnej masy i siły maso
łych mięśni.
Klap trzeci - końcowy, obejmuje masaż klasyczny rozluźniający z wykorzy-
głaskania, rozcierania, delikatnego ugniatania oraz wstrząsania w czasie f minut, w
celu zmniejszenia napięcia mięśni.
Maaaz izometryczny (seria 10-20 zabiegów) przeprowadzamy codziennie aJ feo
CO drugi dzień. W trakcie stosowania masażu izometrycznego należy kontro Iowal
obwody masowanych części ciała. W przypadku braku pozytywnych wyników
naszego działania należy zrezygnować z masażu izometrycznego i zalecU zabieg
fizykoterapeutyczny.
1.5. Masaż stawowy centryfugalny
Masaż stawowy centryfugalny, stosowany jest po urazach stawowych, takich
jak: stłuczenia, zwichnięcia, skręcenia, a także w urazach elementów okołosta-
wowych (więzadła, ścięgna, torebki stawowe, mięśnie). Masaż stawowy przepro-
wadzamy „na mokro", zbieżnie, w kierunku do szpary stawowej. Masaż ten sto-
sujemy w 2 etapach po ustąpieniu obrzęku i stanu zapalnego:
• etap pierwszy to zabieg przygotowawczy, mający na celu wywołanie od-
czynu przekrwienia samego stawu i najbliższej okolicy. Jako środka pośli-
zgowego używamy wody z mydłem albo oliwki. Czas trwania masażu w
tym etapie wynosi 5-7 minut, stosujemy głównie głaskanie i rozcieranie, a
jeżeli jest to możliwe (w zależności od wielkości stawu i okolicy) to również
ugniatanie,
• etap drugi to zabieg zasadniczy, przy czym jako środka wspomagającego
używamy kremu, maści lub żelu, który służy jako środek leczniczy lub roz-
grzewający. Czas trwania masażu wynosi 5-10 minut. Wykonujemy głównie
głaskanie i rozcieranie.
Masaż stawowy możemy przeprowadzać codziennie lub co drugi dzień, a liczba
zabiegów jest uzależniona od skuteczności naszego działania, tzn. od tempa
rekonwalescencji. Po 20 zabiegach należy zastosować przerwę 10-14-dniową, a
następnie rozpocząć nowe zabiegi. Masaż centryfugalny zaleca się łączyć z innymi
zabiegami fizykalnymi oraz ćwiczeniami zwiększającymi zakres ruchomości stawu,
siłę i masę mięśni działających na staw.

1.6. Masaż klasyczny w wybranych jednostkach

chorobowych

1.6.1. Migrena i bóle głowy

Migrena jest to jednostronny lub obustronny ból głowy występujący okresowo
łącznie z zaburzeniami wegetatywnymi i wzrokowymi. Migrena powstaje
wskutek mózgowych zaburzeń naczynioruchowych. W przebiegu napadu można
wyróżnić trzy okresy: w pierwszym występują objawy wywołane niedokrwie-
niem mózgu, w drugim pojawia się silny ból głowy, a w trzecim odczuwa się tępy
ból głowy.
Naczynioruchowy ból głowy występuje po zmęczeniu, po dłuższym przeby-
waniu w dusznym pomieszczeniu, po nieprzespanej nocy. Niekiedy bóle głowy
pojawiają się bez uchwytnej przyczyny, trwają długo i mają charakter przewlekły.
Ból naczynioruchowy jest jednostajny, umiejscawia się w okolicach czołowej,
skroniowej, ciemieniowej. Może też, być rozlany - obejmować całą czaszkę.
 , I . A \ występuje po obudzeniu sic, powstaje pod wpływem /mcc/cnia
•«ittiisfei\v/nych. Może też się pojawić wskutek /mian w stawach gńmc
*.- • «.«!> utka s/.yjnego kręgosłupa. Wrażenie ucisku i opasania głowy mogi
i,»« /r sktiixv.u mięśni głowy i karku.
* mrktóiyi h postaciach bólów głowy możemy zastosować masaż klasyczny
N****! I*H|.IM\ sposób masażu jest skuteczny, ale nie we wszystkich postaciach
4«4r>» głowy. Je/eli ból głowy ustąpi w trakcie masażu albo po nim i nie powróć
• 11 MI •aiiiyin dniu, to można u chorego wykonywać ten sam rodzaj masażu, na
•MttftM g«l\ łx»l głowy podczas masażu nasili się albo po nim ustąpi, a po 2-3 go
(AUR* li |H»|awi się, /e /dwojoną siłą, to tego sposobu masażu nie należy u dane
stosować. Nil sied/i na krześle opierając czoło o podpórkę, a
masażysta stoi za nin
masa/..
lanie karku i barków.
Matur karku.
lanie barków i karku - ta część masażu może spowodować ustąpienie boli
głowy, a więc dalej nie musimy już masować. Czas trwania tej części ma-
*a*u wynosi 10 minut. Jeżeli ból głowy jeszcze nie ustąpił, to przechodzimy
«lo dalszej części. Opieramy tył głowy pacjenta o nasz brzuch. Punktowo
ugniatamy przez 3-4 sekundy poszczególne miejsca, powtarzając 3-.1 ra/y.
lanie punktowe pod kościami jarzmowymi - wykonujemy opuszkami III
palców, które przykładamy pod kości jarzmowe (kości policzkowe) i deli-
katnie uciskamy punktowo w górę, w skos.
Ilalanic punktowe na przyśrodkowych końcach brwi - masujemy opuszkami
III palców, które przykładamy do przyśrodkowych końców brwi.
Ugniatanie punktowe na skroniach - ugniatanie wykonujemy opuszkami III paleń
w, które przykładamy do dołów skroniowych.
Ugniatanie punktowe na żuchwie - wykonujemy opuszkami III palców, które
pr/ykładamy do gałęzi żuchwy w połowie wysokości miedzy kątem żu-
chwy a stawem żuchwowo-skroniowym.
Ugniatanie punktowe czoła - masujemy opuszkami palców obu rąk od środka
czoła, na boki, do skroni.
Ugniatanie punktowe potylicy - masażysta staje z przodu pacjenta i jego czoło
opiera o swój brzuch. Opuszkami III palców wykonuje uciski punktowe od
wyrostków sutkowatych kości skroniowych po potylicy do kręgosłupa.
Ugniatanie punktowe głowy.
CMaakanie żuchwy - masażysta stoi z tyłu pacjenta, jego głowę opiera o swój
brzuch. Stronami dłoniowymi palców obu rąk wykonuje silne głaskanie po
trzonie żuchwy, od bródki do kątów żuchwy.
Głaskanie czoła.
Głaskanie gałek ocznych — delikatne głaskanie opuszkami III palców obu rąk, od
środkowych stron do bocznych.
Głaskanie głowy.
1.6.2. Porażenie nerwów twarzowego i trójdzielnego
Nerw twarzowy jest VII nerwem czaszkowym, który unerwia ruchowo wszy-
stkie mięśnie mimiczne twarzy i głowy, a także mięsień szeroki szyi. Uszkodzenie
nerwu twarzowego może być spowodowane nagłym oziębieniem twarzy (np. jazda
pociągiem przy otwartym oknie), procesem zapalnym oraz przez uraz. Może też
nastąpić wskutek procesów chorobowych w tkankach sąsiednich. Objawami
porażenia lub niedowładu mięśni mimicznych twarzy po stronie uszkodzonej są:
obniżenie kąta ust, niemożność domknięcia oka, zmarszczenia czoła, wy-
szczerzania zębów, gwizdania i dmuchnięcia.
Nerw trójdzielny jest V nerwem czaszkowym i składa się z trzech gałęzi.
Nerw oczny i nerw szczękowy są nerwami czuciowymi i unerwiają czuciowo
większą część twarzy. Trzeci nerw żuchwowy jest nerwem czuciowo-ruchowym i
unerwia ruchowo mięśnie żwacze. Przy jednostronnym porażeniu nerwu trój-
dzielnego chory nie może wykonać ruchu żuchwą w stronę zdrową, słabo napina
mięśnie żwacze i mięśnie skroniowe, i nie ma możliwości zaciśnięcia zębów.
W powyższych przypadkach masaż możemy wykonywać po jednej stronie
twarzy albo po obu stronach.
Pacjent siedzi na krześle i opiera tył głowy o brzuch masażysty stojącego za
nim. Masażysta wykonuje masaż mięśni twarzy. Głaskanie wargi dolnej i brody.
Głaskanie wargi górnej.
Głaskanie mięśnia okrężnego ust - masujemy stronami dłoniowymi III palców.
Jeden palec krąży wokół ust w jedną stronę, drugi palec w stronę przeciwną.
Palcami należy tak poruszać, by mijały się w kąciku ust, raz z jednej strony, raz z
drugiej. Głaskanie policzków. Głaskanie grzbietu nosa i brwi.
Głaskanie mięśnia okrężnego oka - głaszczemy opuszkami III palców obu rąk
wokół oczodołów. Kierunek głaskania zgodny jest z kierunkiem ułożenia
brwi.
Głaskanie czoła. Rozcieranie - rozcieramy wargi dolną i górną, policzki, grzbiet
nosa i brwi oraz
czoło.
Ugniatanie - ugniatamy wargi dolną i górną, policzki oraz czoło. Oklepywanie
- oklepujemy policzki i czoło oraz dodatkowo wykonujemy:
nur Kącików ust - oklepujemy opuszkami III palców w górę, w skos,
> j p »r t w po jednej stronie, a potem po drugiej, .«. *iur nosa opus/.kami III
palców obu rąk wykonujemy oklepywanic ko-
•tnłt/K.i nosa i gr/.bietu nosa, t*,j , * aiur nucśnia okrężnego oka - masujemy
opuszkami palców jednej rcki
*«»lk6l (H '/udoili. Oklepywanie należy wykonywać tak, aby nie uderzać po g
•!« r iH/no).
IftfM)' |*»lic/.ków.
Uto*)« Mabilna pod oczami - wykonujemy opuszką III palca, który przykładamy
do kości jarzmowej pod okiem, na polic/.kach i na czole.
/lniany zwyrodnieniowe odcinka szyjnego kręgosłupa
my /wyrodnieniowe obejmują najczęściej stawy kręgosłupa oraz krążki
flrfgowr /miany zwyrodnieniowe stawów kręgosłupa szyjnego mogą
UiC do podrażnienia lub ucisku korzeni nerwowych w otworach mie-fych
najczęściej C5-C6 lub C6-C7, co powoduje powstanie tzw. rwy
barkowej. Zmiany zwyrodnieniowe odcinka szyjnego mogą powo-tcinic
kręgowych, zwężenie ich światła oraz podrażnienie zwojów Inych
otaczających tętnice. W takich przypadkach mogą wystąpić bóle |y głowy,
/.aburzenia równowagi, szum w uszach. itonr napięcie mięśni karku i
obręczy barkowej stwierdza się badaniem, -.ny obejmuje te właśnie mięśnie.
Podczas masażu należy zwrócić tą uwagę na przyczepy mięśni karku do
potylicy oraz na okolice wyro-Sfyitlcgo VII kręgu szyjnego. Miejsca te
stopniowo rozmasowujemy, wy-ro/.cicranie. W indywidualnych
przypadkach należy przeprowadzić ma-orn/ mięśni mostkowo-
obojczykowo-sutkowatych.
Rwa barkowa
Karkowa, czyli rwa ramienna - zwana również brachialgią, jest to zespół f, klóry
cechuje się bólami promieniującymi od szyi do barku oraz ramie-Ifdfto często
bólami objęta jest cała kończyna górna. Przyczynami rwy bar-mogą być: zmiany
zwyrodnieniowe szyjnego odcinka kręgosłupa, wypa-jądra miażdżystego, guzy
rdzenia, urazy, zapalenie okołobarkowe, skur-tlliciyntowe.
LlCMnie usprawniające trwa długo i w okresie ostrym masaż klasyczny nie l lalce
on y. Po ustąpieniu tego okresu możemy wykonać masaż, który łączymy
ilwlcteniami biernymi chorej kończyny górnej.
W pozycji siedzącej pacjent układa kończyny górne na leżance (ręka na ręce),
rając na nich czoło. Przeprowadzamy masaż po stronie chorej karku i obre-
czy barkowej, a następnie masaż stawu ramiennego i całej kom /yny górnej chorej.
Głaskanie karku i barku.
Głaskanie okolicy łopatkowej - okolicy łopatkowej należy poświęcić więcej
uwagi tak przy głaskaniu, jak i przy rozcieraniu i ugniataniu.
Rozcieranie karku i barku - rozcieramy punktowo na odcinku szyjno-piersio-
wym kręgosłupa oraz rozcieramy okolicę łopatkową.
Ugniatanie barku i karku - ugniatamy punktowo kark oraz ugniatamy okolicę ło-
patkową.
Wibracja potylicy i okolicy łopatkowej.
Wibracja karku i barku.
Głaskanie - jak na początku.
Następnie przeprowadzamy masaż stawu ramiennego, który łączymy z masażem
mięśnia naramiennego po stronie chorej.
Głaskanie.
Rozcieranie - masowanie mięśnia naramiennego łączymy z rozcieraniem stawu
ramiennego z lekko odwiedzionym ramieniem od tułowia.
Ugniatanie i wibracja.
Następnie przeprowadzamy masaż ramienia stosując techniki z wyjątkiem
oklepywania i wałkowania. Kolejno masujemy staw łokciowy, przedramię oraz
rękę, zachowując dosercowy kierunek masażu.

1.6.5. Rwa kulszowa

Rwa kulszowa, czyli ischialgia, występuje po podrażnieniu korzonków L5 i
Sl. Wywołuje ona ból umiejscowiony w pośladku i promieniujący ku dołowi,
wzdłuż tylnej, a czasem bocznej powierzchni uda i łydki. Za główną przyczynę
rwy kulszowej przyjmuje się wypadnięcie jądra miażdżystego krążka międzykrę-
gowego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa. Podczas chodzenia chorzy
unikają rozciągania nerwu kulszowego i zmiany pozycji połączonej z ruchem
kręgosłupa lędźwiowego. Prostowniki tułowia w odcinku lędźwiowym są silnie
napięte. Ruchy kręgosłupa są ograniczone, szczególnie zginanie i prostowanie.
Pacjenci chodząc utrzymują kończynę w ułożeniu zgięciowym w stawach bio-
drowym, kolanowym oraz skokowym. W okresie ostrym choroby zalecane jest
przyjmowanie odpowiednich pozycji ułożeniowych zmniejszających ból oraz leków
uśmierzających ból i rozluźniających mięśnie. Po tym okresie masaż prze-
prowadzamy na odcinku lędźwiowo-krzyżowym grzbietu, na całym chorym po-
śladku oraz na tylnej stronie kończyny dolnej chorej.
Pacjent leży na brzuchu (w przypadku powiększonej lordozy lędźwiowej zaleca
się podkładanie pod brzuch wałka w celu zwiększenia efektywności masażu): w
pierwszym okresie masaż należy wykonywać delikatnie i ostrożnie.
 pośladków i odcinka lędźwiowego grzbietu - wykonujemy całymi po
wier/.chniami dłoniowymi obu rąk od dolnej części pośladka, pr/c/. cały
pośladek i odcinek lędźwiowy grzbietu. W fazie końcowej głaskania rccc
kierujemy na boczną stronę grzbietu. Głaskanie przeprowadzamy po obu
bronach .
Mu** M*tamę punktowe - stosujemy na odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa
Hoftinanie odcinka lędźwiowego grzbietu - wykonujemy opuszkami palców
Jednej ręki, druga ręka stanowi obciążenie ręki masującej. Opuszki palców
opieramy na bocznej stronie grzbietu (linia pachowa środkowa) na wysokości
pośladka. Rozcieranie w formie ruchów okrężnych przeprowadzamy do
kręgosłupa, pasmo obok pasma, przesuwając rękę w górę odcinka lędźwiowego
grzbietu.
ItofilriUMK- pośladków - dłoń zaciskamy w pięść, aby paliczki bliższe tworzyły
płask ;t powierzchnię. Pięść przykładamy płasko na środek pośladka i roz-
rlrramy miejscowo wykonując ruchy obrotowe w stawie nadgarstkowym
Ro/cieranie przeprowadzamy na obu pośladkach.
lanie wykonujemy chwytem „szczypcowym" oburącz równocześnie, na-
przemiennie, od dolnej części pośladka, przez pośladek i odcinek lędźwiowy
gr/.bietu. Ugniatamy po obu stronach.
tlpflialanie punktowe — masujemy odcinek lędźwiowo-krzyżowy kręgosłupa, racja
pośladków.
gr/bietu.
lianie pośladka - przeprowadzamy tylko po stronie chorej. Przykładamy to-kłeć
do środkowej części pośladka i ugniatamy miejscowo. NMIcpnic masujemy
tylną stronę chorej kończyny dolnej wykonując głaska-rozcieranie, ugniatanie
oraz wibrację. Na tylnej stronie chorej kończyny dol-| dodatkowo stosujemy
następujące techniki:
rozciąganie mięśni kulszowo-goleniowych - przeprowadzamy w formie
„przełamywania" mięśni tylnej strony kończyny dolnej, od pięty do pośladka.
Dwoma rękami chwytem „kleszczowym" obejmujemy mięśnie w dolnej części
łydki i przesuwamy ręce w strony przeciwne, • rozcieranie posuwiste - masujemy
opuszkami palców II, III, IV jednej r$-ki, druga ręka stanowi obciążenie ręki
masującej. Rozcieranie posuwiste wykonujemy od pośladka przez środek uda i
środek łydki. NMtepnie pacjent obraca się na plecy. Unosimy kończynę dolną
chorą (wy-pMtowaną w stawie kolanowym) do góry kilka stopni, wykonujemy
zgięcie plbtotowe stopy 3 razy, następnie znów unosimy kończynę o kilka stopni,
zgi-grzbietowe stopę 3 razy itd., aż do granicy bólu.
1.6.6. Lumbago
Postrzał, czyli lumbago, zwany też zespołem bólowym krzyża, jest to zespół
bólowy odcinka lędźwiowo-krzyżowego. Ból odcinka lędźwiowego pojawia się
nagle lub stopniowo i towarzyszy mu silne napięcie mięśni tej okolicy. Przyczy-
nami lumbago mogą być: zmiany zwyrodnieniowe krążków międzykręgowych,
zapalenie stawów krzyżowo-biodrowych, choroba reumatyczna. Bólom o cha-
rakterze lumbago mogą sprzyjać: skolioza odcinka lędźwiowego kręgosłupa, duży
brzuch u osób otyłych, ciąża, nierówność kończyn dolnych.
Lumbago charakteryzuje się postacią ostrą lub przewlekłą. W okresie ostrym
występuje duży ból w okolicy lędźwiowej, nasilający się przy każdym ruchu. Ból
może być większy przy kichaniu lub kaszlu, co jest dowodem na jego korzonkowy
charakter. Okres ostry trwa od kilku do kilkunastu dni. Okres przewlekły jest
konsekwencją postaci ostrej. Ból jest stały i tępy, również zlokalizowany w od-
cinku lędźwiowym. Ból promieniuje w kierunku kości krzyżowej i pośladków,
czasem na tylne strony ud oraz pachwin. Nasila się on przy staniu, chodzeniu,
pod wpływem wilgoci i chłodu. Postać przewlekła trwa od kilku tygodni do kilku
miesięcy, następnie zanika całkowicie.
W okresie ostrym nie jest wskazane przeprowadzanie jakichkolwiek rękoczynów.
Dobre efekty w likwidowaniu bólu w tym okresie osiąga się poprzez zastosowanie
prądów diadynamicznych i interferencyjnych lub też przez podanie leków
przeciwbólowych w postaci jontoforezy. Chory powinien leżeć od kilku dni do 2
tygodni. W tym czasie może nagrzewać odcinek lędźwiowo-krzyżowy oraz
zażywać środki przeciwbólowe. Po ustąpieniu stanu ostrego można przystąpić do
masażu klasycznego. Rozpoczynając zabiegi w pierwszym etapie ograniczmy się do
delikatnego głaskania, rozcierania oraz wibracji na odcinku lędźwiowym kręgosłupa
i grzbietu.
Głaskanie podłużne kręgosłupa i grzbietu.
Głaskanie poprzeczne grzbietu. Rozcieranie
podłużne kręgosłupa i grzbietu. Rozcieranie
poprzeczne grzbietu. Wibracja labilna grzbietu.
Po kilku masażach wstępnych możemy przystąpić do masaży zasadniczych,
podczas których musimy wymasować odcinek lędźwiowo-krzyżowy kręgosłupa i
grzbietu oraz mięśnie pośladkowe. Jeżeli ból promieniuje na tylne strony ud,
wykonujemy również masaż tych odcinków.
W lumbago należy zwrócić uwagę na bolesne zgrubienia wzdłuż grzebieni
biodrowych, w pobliżu kolców biodrowych przednich górnych, oraz na kości
krzyżowej, które rozmasowujemy stosując stopniowo głębokie rozcieranie.
l 6.7. Choroba Bechterewa
( horoba Bechterewa jest przewlekłą chorobą zapalną, która obejmuje stawy
iniMliowe i barkowe, stawy kręgosłupa, stawy krzyżowo-biodrowe oraz tkanki
tAnlokicgoKłupowe. Choroba rozpoczyna się od zapalenia błony maziowej sta-
wów kr/y/owo-biodrowych, następnie obejmuje stawy kręgosłupa, klatki pier-
ifciwri ora/ chrząstki żeber. Więzadła kręgosłupa wapnieją, a następnie kostnieli, to
doprowadza do ograniczenia ruchomości kręgosłupa, aż do jego całkowi-M§<»
/es/,tywnienia. Bóle towarzyszące tej chorobie powodują odruchowy skur-£1
itUc&iu, który w konsekwencji się utrwala. Włókna mięśniowe ulegają zwyro-
fetettiu, a> prowadzi do zaników mięśni przykręgosłupowych oraz obręczy bar-
feftwc) i siła tych mięśni znacznie się zmniejsza.
|NxK /as nasilenia się choroby przeprowadzamy bardzo delikatny masaż mię-
pr/y kręgosłupowych i grzbietu. W tym okresie stawów nie masujemy ze |
tf<lu na objawy ostrego zapalenia. W stadium podostrym i remisji przeprośmy
masaż klasyczny mięśni przykręgosłupowych i grzbietu ze szczegól-
uw/glcdnieniem okolic okołołopatkowych. Następnie wykonujemy masaż tu »
obręczy barkowej, a w szczególności przyczepów mięśni karku do poty-
(ilrlikutnc rozcieranie). Kolejno masujemy klatkę piersiową, połączenia moli
febrami (wykonujemy rozcieranie punktowe) oraz mięśnie międzyzebro* (w
po/.ycji siedzącej) od mostka do kręgosłupa. Masaż klasyczny stosujemy to*
na kończynach dolnych i górnych wykonując głaskanie, rozcieranie, lunie
oraz wibrację.
l. Skoliozy
§kolio/a jest to boczne skrzywienie kręgosłupa, czyli zniekształcenie krego-I
lutowia, które powoduje zmiany w postawie ciała.
żniamy skoliozy funkcjonalne oraz skoliozy strukturalne. Skoliozy
[jonalnc są to skrzywienia niekoniecznie związane z wadą kręgosłupa (np. ivz
w stawie biodrowym, skrócenie kończyny dolnej). Skoliozy te najeżę-i
jednostronne, w kształcie litery „C". Skrzywienia funkcjonalne przeważ-ą nic
usunąć przez ćwiczenia i zabiegi fizykalne, a bardzo pomocny jeil klasyczny.
Należy również starać się usunąć przyczynę skrzywienia (np. iwienie
wadliwego ustawienia biodra, wyrównanie skrócenia kończyny). §koll()7.y
strukturalne charakteryzują się nieodwracalnymi zmianami w krego-i tułowiu.
Skrzywienie boczne występuje zawsze jednocześnie ze skrece-kregosłupa
wzdłuż jego osi długiej, co jest przyczyną zniekształcenia klat-tfiiowej.
Najlepiej byłoby wykonać masaż mięśni grzbietu, kręgosłupa i po-ów oraz
powłok brzusznych, a także klatki piersiowej z uwzględnieniem i
międzyżebrowych.
 Rozpoczynamy od masażu mięśni grzbietu i kręgosłupa.
Pacjent leży na brzuchu. Po stronie wypukłości, gdzie mięśnie są rozciągnięte,
przeprowadzamy masaż pobudzający mięśnie. Stosujemy energicznie następujące
techniki:
• głaskanie podłużne i poprzeczne,
• rozcieranie podłużne i poprzeczne,
• ugniatanie podłużne i poprzeczne,
• oklepywanie w formie „miotełek",
• wibrację.
Po stronie wklęsłości, gdzie mięśnie są przykurczone, przeprowadzamy masaż
rozluźniający. Wykonujemy go łagodnie, spokojnie stosując:
• głaskanie podłużne i poprzeczne,
• rozcieranie podłużne i poprzeczne,
• wibrację.
Następnie masujemy pośladki po czym pacjent obraca się na plecy i przepro-
wadzamy energicznie (pobudzająco) masaż powłok brzusznych.
Kolejno wykonujemy rozluźniający masaż klatki piersiowej, a więc:
• głaskanie podłużne i poprzeczne,
• rozcieranie podłużne i poprzeczne,
• wibrację podłużną i poprzeczną,
a potem przeprowadzamy rozluźniający masaż mięśni międzyżebrowych w
pozycji siedzącej pacjenta.
1.6.9. Stwardnienie rozsiane
Stwardnienie rozsiane jest schorzeniem centralnego układu nerwowego, które
atakuje ludzi młodych, najczęściej między 20 a 40 rokiem życia, szczególnie ko-
biety. Przyczyną choroby są rozsiane zmiany zwyrodnieniowe osłonek mielino-
wych włókien nerwowych w rdzeniu kręgowym i w mózgowiu. Najczęstszym
objawem choroby są niedowłady kończyn.
Masaż klasyczny jest przyczyną nie kończących się sporów między specjali-
stami zajmującymi się tą chorobą. Jedna grupa specjalistów całkowicie wyklucza
stosowanie u chorych na stwardnienie rozsiane masażu klasycznego, uznając ten
zabieg za wyjątkowo szkodliwy dla pacjenta, druga zaś zaleca wykonanie rozlu-
źniającego masażu klasycznego. Z praktyki wiemy, że przeprowadzenie rozlu-
źniającego masażu klasycznego korzystnie wpływa na aktywność chorych. Jesteśmy
przekonani, że stosowanie tego rodzaju masażu na grzbiecie, mięśniach
przykręgosłupowych oraz pośladkach spowoduje rozluźnienie mięśni kończyn
dolnych, a tym samym poprawi poruszanie się chorego. Na grzbiecie wykonujemy
głaskanie, rozcieranie, ugniatanie oraz słabą wibrację.
l'i /v masa/u mięśni przykręgosłupowych stosujemy głaskanie, ro/cicranic •
/. irt.um 1 punktowe, przełamywanie mięśni, oraz wibrację.
\1.»sa/ pośladków przeprowadzamy po obu stronach wykonując głaskanie
»«i/* irt.uuc, ugniatanie oraz wibrację.
1,6.10. Niedowład połowiczy
l U/kod/.enie ośrodków i dróg korowo-rdzeniowych powoduje niedowład po
fciwit /> albo porażenie połowicze po przeciwległej stronie ciała. Niekiedy dc
mmlii władu kończyn dołącza się niedowład dolnej części twarzy oraz połowy je
tylut Najczęstszą przyczyną niedowładu połowiczego są zmiany pochodzenii
Haisymowcgo (np. krwotok) w okolicy torebki wewnętrznej. Niedowłady poło trk
te i harakteryzuje zgięciowe ułożenie kończyny górnej i wyprostne kończyn) itilitr j
7. chwilą cofania się niedowładu w pierwszej kolejności wracają ruch) tnftr/yny
dolnej, a następnie kończyny górnej. Niedowład połowiczy często wy Mf|Mi|r /
upośledzeniem lub zniesieniem czucia po stronie chorej.
Masa/ klasyczny jest zabiegiem wspomagającym rehabilitację ruchową. Ma Ml
wprowadzamy w 3-4 tygodniu choroby rozpoczynając od bardzo łagodnych h
ruchów na kończynach górnej i dolnej. W przypadkach, w k tory c l niedowład
mięśni twarzy, po stronie chorej należy również przcpro trał/k masaż tych
mięśni. Przy masażu kończyny górnej trzeba dokładnie wy ai stawy
nadgarstkowy, łokciowy, ramienny.
zginacze ręki masujemy delikatnie, rozluźniające, z przewagą głaaka l
ro/derania, natomiast grupę prostowników ręki - pobudzająco, z przewagi
trritma i ugniatania. Mięsień dwugłowy ramienia masujemy rozluźniając* ,
rozcieranie, delikatna wibracja), a mięsień trójgłowy ramienia pobu (głaskanie,
rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie). Przy masażu kończy dolnej dokładnie
rozcieramy stawy skokowy i kolanowy. Mięśnie przednie ly podudzia
masujemy pobudzająco, natomiast mięśnie tylnej strony podu (łydka)
rozluźniające. Na udzie przednią stronę masujemy rozluźniające
pobudzająco.
Pr/y niedowładach połowiczych zalecane jest przeprowadzenie masażu karki |
ahr?c/,y barkowej oraz grzbietu po stronie chorej w celu poprawienia k rażeń i
1*6*11. Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych
Choroba zwyrodnieniowa stawów biodrowych (coxartroza) rozpoczyna ii
kołami w okolicy pachwiny, górnej części uda oraz w stawie kolanowym. W cza tff
choroby powstaje przykurcz w stawie biodrowym, powodujący pozom
laroccmc kończyny dolnej. Zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające staw bio
drowy nie tylko upośledzają jego czynność, ale równie/, ogranic/ają ogólną
sprawność organizmu.
Przyczynami coxartrozy mogą być: urazy stawu, długotrwałe przeciążenia na-
rządu ruchu, nieprawidłowa budowa stawu, wrodzone dysplazje i zwichnięcia
stawu, stany zapalne. W chorobie tej chrząstka stawowa ulega wysuszeniu, zmęt-
nieniu i zwłóknieniu, powstają w niej ubytki i szczeliny, traci ona gładkość, a to-
rebka włóknieje.
Masaż klasyczny jest zabiegiem wspomagającym ćwiczenia rehabilitacyjne.
Masujemy mięśnie przykregosłupowe i grzbietu na odcinku lędźwiowym. Dużo
uwagi poświęcamy masażowi mięśni pośladkowych i stawu biodrowego. Wyko-
nanie masażu kończyny dolnej chorej zmniejsza napięcie mięśni tej kończyny.
1.6.12. Złamania kończyn
Złamanie kości powoduje zakłócenie w dopływie krwi do odłamów kości, co
niekorzystnie wpływa na proces gojenia. Po złamaniu mięśnie ulegają skurczowi na
drodze odruchu obronnego, występują ból oraz obrzęk. W złamaniach kości
długich bez powikłań po 3 tygodniach dochodzi do połączenia odłamów ziarni-ną.
Zrost pierwotny tkanką kostną ma miejsce po 2 - 3 miesiącach, natomiast pełna
konsolidacja następuje po 4-5 miesiącach. Proces ten można znacznie przy-
spieszyć poprzez zastosowanie magnetoterapii i laseroterapii. Złamania tego typu
mogą się goić z różną szybkością u osób w tym samym wieku. Najpewniejszym
sposobem szybkiego gojenia się złamania jest dokładne nastawienie i unie-
ruchomienie odłamów przez odpowiedni czas.
Masaż klasyczny wykonujemy w pierwszym okresie po usunięciu unierucho-
mienia, nad miejscem złamania, w celu zlikwidowania obrzęku.
Przy złamaniu kości stopy (ręki) masujemy podudzie, staw kolanowy, udo
(przedramię, staw łokciowy, ramię).
Przy złamaniu podudzia (przedramienia) masujemy udo (ramię).
Przy złamaniu uda (ramienia) masujemy staw biodrowy, pośladek oraz odcinek
lędźwiowy grzbietu (staw ramienny, kark oraz obręcz barkową).
Pierwsze masaże przeprowadzamy delikatnie stosując głaskanie, rozcieranie,
ugniatanie. Po kilku masażach wstępnych przystępujemy również do masażu od-
cinka nie masowanego po złamaniu. Wykonujemy delikatne głaskanie, rozcieranie i
ugniatanie w osi długiej kończyny. Jeżeli występują przykurczę mięśni, intensywnie
masujemy (głaszczemy, rozcieramy, ugniatamy) grupę mięśni antagonistów, a na
mięśnie przykurczone stosujemy masaż rozluźniający (delikatne głaskanie,
rozcieranie, wibrację). Przy zanikach mięśniowych wykonujemy masaż
izometryczny.
ł 6.1.\. Amputacje kończyn
l upiawmanie lecznicze po amputacjach w obrębie kończyn powinno być di
M«»*iivv,inr do ogólnego stanu pacjenta; należy brać pod uwagę z jakiego pow<
*fcł nmMpiłu amputacja. Rehabilitację prowadzimy przed zaprotezowaniem i |
MfMuir/nwuniu. Przed zaprotezowaniem należy dbać o wzmocnienie mic&ni k !
m«, pi/cnwd/iałanie przykurczom mięśniowym, o zachowanie pełnej ruch<
m** l w sławach oraz o zabezpieczenie kikuta przed wadliwym ustawienicn I/
klasyczny jest zabiegiem pomocniczym w zrealizowaniu powyższych u W
/alc/ności od wysokości amputacji kończyn dostosowujemy rodzaj mi ilu
pos/.c/.ególnych grup mięśniowych.
» amputacji w obrębie uda należy dbać, aby nie powstawały przykurcz i inwo
odwiedzeniowe w stawie biodrowym. Przeprowadzamy masaż pobi > (energiczne
głaskanie, rozcieranie, ugniatanie) mięśni prostującyc l pi»ywod/.a.cych staw
biodrowy, czyli mięśni pośladkowych, tylnej strony ud grupy mięśni
przyśrodkowych uda. Przednią oraz boczną grupę mięśni ud ijcmy ro/luźniająco
(delikatne głaskanie, rozcieranie, wibracja). |N» amputacji poniżej kolana nie
wolno dopuścić do powstania przykurcz! ^o w stawie kolanowym. Na mięśniach
przedniej strony uda wykonu Jamy masa/, pobudzający, natomiast na mięśniach
zginających w stawie kolano trjrm, t/y li na tylnej stronie uda oraz na mięśniu
brzuchatym łydki (lej czeaci po/.ostała), przeprowadzamy masaż rozluźniający.
» amputacji powyżej stawu łokciowego konieczne jest utrzymanie pcłnegc
ruchomości w stawie barkowym, w związku z czym należy wykonywa* * karku i
obręczy barkowej. Kikut ramienia ma tendencję do ustawiania si< Igici-iu,
odwiedzeniu i rotacji wewnętrznej, dlatego też grupy mięśniowe od' lnc za wyżej
wymienione działania masujemy rozluźniające wykonu-||C łagodne głaskanie,
rozcieranie i wibrację. Mięśnie prostujące i przywodzące W Ma wic ramiennym
masujemy pobudzająco, czyli energicznie głaszczemy, roz-fttfamy, ugniatamy oraz
oklepujemy.
l*o amputacji poniżej stawu łokciowego należy dbać o utrzymanie pełnego za-
fcft«u ruchomości w stawie łokciowym. Szczególnie powinno się zwracać uwa-§|
na pełne zgięcie w tym stawie, ponieważ ograniczenie zginania uniemożliwi
ałłofcmu wykonanie podstawowych czynności. W związku z tym wykonujemy
iiafta* pobudzający na mięśniach zginających staw łokciowy i mięśniach odwra-
cających przedramię, natomiast masaż rozluźniający stosujemy na mięśniach
premiujących staw łokciowy i na mięśniach nawracających przedramię.
1.6.14. Żylaki podudzia Masa/ odprowadzający rozpoczynamy od uda, następnie masujemy staw ko-.
umwy, potem podudzie wykonując głaskanie, rozcieranie i ugniatanie. Na y.a-
Do powstania żylaków dochodzi w wyniku nieprawidłowego rozszerzania się Ł«»m /onic masażu kończyny dolnej stosujemy głębokie głaskanie (wyciskanie)
żył w obrębie podudzia. Przyczynami powstawania żylaków są - dziedziczne «*ł iiupy do stawu biodrowego.
osłabienie ścian żył oraz praca wykonywana w pozycji stojącej. Podczas długiego Masa/ limfatyczny (drenaż limfatyczny) wykonujemy w celu usunięcia
stania mięśnie nie pracują dynamicznie i dlatego nie wspomagają odpływu krwi (rfn/cków po przebytej chorobie. Zasadniczą rolą drenażu limfatycznego kort-
żylnej do serca. Żylaki pojawiają się również u osób z wrodzoną wiotkoś-cią iiyn jest podwójne wymasowanie stawów zaczynając od części bliższych, a koń-<
tkanki łącznej, o czym świadczy obecność płaskostopia, przepuklin i żylaków f* na c/ęściach dalszych, zachowując kierunek dosercowy (patrz rozdział
odbytu. Żylaki są następstwem zaburzeń w krążeniu obwodowym lub zniszczenia -M««it/ limfatyczny).
przez proces zapalny zastawek żylnych. Żylaki mogą być pierwotne i wtórne.
Żylaki pierwotne powstają wskutek wrodzonej wiotkości ścian żył lub niedo-
statecznego wykształcenia aparatu zastawkowego. Żylaki wtórne są wynikiem
niedrożności żył głębokich, które ulegają zaczopowaniu w przebiegu toczącego się
procesu zakrzepowego.
Żylaki są przeciwwskazaniem do wykonywania masażu, ale gdy udo pacjenta
jest wolne od żylaków powierzchniowych i głębokich, to możemy przeprowadzić na
nim masaż. Masujemy energicznie stosując wszystkie techniki: głaskanie,
rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibrację oraz wałkowanie.
W przypadku głębokich żylaków podudzia dopuszczalne jest - po energicz-
nym masażu uda - wykonanie delikatnego głaskania i wibracji mięśni podudzia, a
gdy żylaki tworzą się również na udzie, masujemy grupy mięśniowe wolne od
żylaków. Równocześnie przeprowadzamy masaż powłok brzusznych, mięśni po-
śladkowych oraz odcinka lędźwiowego grzbietu.
1.6.15. Obrzęki kończyn dolnych
Obrzęk jest stanem, w którym w tkankach miękkich gromadzi się nadmierna
ilość płynu pochodzącego z krwi w wyniku filtracji poprzez ściany naczyń wło-
sowatych. W warunkach normalnych jest utrzymywana stała równowaga pomiędzy
płynem tkankowym przenikającym z naczyń włosowatych a będącym już w
tkankach. Nadmiar płynu tkankowego wchłaniany jest z powrotem do krążenia
poprzez kapilary oraz system naczyń chłonnych. Obrzęki spowodowane są
bezpośrednio pracą stojącą lub długotrwałym chodzeniem i nasilają się wieczorem.
Mogą się one pojawić w przebiegu niewydolności krążenia, chorób nerek lub
wskutek utrudnionego odpływu żylnego z kończyn, który może być następstwem
zakrzepowego zapalenia żył oraz zastoju chłonki spowodowanego poza-palnymi
zmianami w węzłach i naczyniach chłonnych.
Zmniejszenie obrzęku można uzyskać poprzez zastosowanie odpowiedniego
masażu. Przy obrzękach przeprowadzamy tzw. masaż odprowadzający albo masaż
limfatyczny (drenaż limfatyczny).
 2. MASAŻ SEGMENTARNY

U, Teoria masażu segmentarnego

U.t. Rys historyczny

•*ulut)iU rodowodu współczesnego masażu segmentamego należy cofnąć się
Sjytl* <lo końca XIX w., tj. do odkryć dokonanych przez angielskiego neurofi-
fj^fc>f A ll.llcada. Head w 1896 r. jako pierwszy stwierdził, że w chorobach po-
Igólnych narządów wewnętrznych określone odcinki skóry (dermatomy) W iijit
s/.c/ególną wrażliwość na bodźce. Bodźce takie jak ucisk, dotyk, cie-llmno, kióre w
zwykłych warunkach są niebolesne, wywołują w tych miej-hólc. Od tego czasu
odcinki skóry wykazujące w określonym miejscu nad-)|wo&l nazywamy strefami
Heada. Headowi zawdzięczamy także jedno lawowych pojęć w masażu
segmentamym, tj. określenie „punkty maksy* ii to miejsca o szczególnie wyraźnej
przeczulicy w obrębie stref, Bo-Kołowy związany z chorym narządem
wewnętrznym biegnie przez włókna autonomicznego (współczulnego i
przywspółczulnego), a także *oma-»go. Powiązania między drogami
autonomicznymi i somatycznymi truma-możliwość rzutowania bólów trzewnych
na skórę. Są to najczęściej drogi ftowune. Silne bóle trzewne występują w takich
chorobach jak: ostre niedo-lie mięśnia sercowego (włókna współczulne Th2-Th5)
oraz zapalenie wy-ta robaczkowego i pęcherzyka żółciowego, choroba wrzodowa,
zapalenie je-gruncgo, kolka nerkowa (włókna współczulne L1-L2). Manuż
segmentarny kształtował się równocześnie z rozwojem nauk medycz-głównie z
dziedziny fizjologii, histologii, patofizjologii i fizykoterapii, ifOłwojcm wiedzy
o objawach odruchowych w schorzeniach narządów wewne-lych, wywołanych w
różnych tkankach i narządach. Po odkryciach dokona-
•JfCh przez Heada okazało się, że choroby narządów wewnętrznych powodują
••liany nie tylko w skórze, ale również we wszystkich tkankach ustroju. Zacze-19
wiei opisywać zmiany w tkance mięśniowej, naczyniach, tkance łącznej, ner-Wtch
i kościach. Szczegółowy opis tych odkryć musiałby zająć wiele stron tekstu l
prtekroczyłby ramy tego rozdziału. Tu zostaną więc podane tylko nazwiska l
fakty, które wprost wiążą się z rozwojem masażu segmentarnego.
Wiele szczegółów dotyczących tych zagadnień zawarli O.Gl&er i W.Dalicho w
iwcj książce pt. „Masaż segmentarny", wydanej po raz pierwszy w 1952 r. Sta* la się
ona fundamentalnym dziełem z tego zakresu i przyczyniła się do populary-
zacji tej formy masażu. Przed 1952 r. nie używano określenia masa/ scgmentar-ny,
lecz masaż punktów nerwowych (posłużył się tym pojęciem A.Cornelius 1909
r.) lub masaż odruchowy, (ten termin zastosował B. Barczewski w 1911 r.).
Kolejny po odkryciach Heada, milowy krok w rozwoju masażu segmentarne-go
zawdzięczamy J.Mckenziemu. On to w 1917 r. zwrócił uwagę, że w schorzeniach
narządów wewnętrznych występuje w odpowiednim miotomie wzmożone napięcie
(ograniczone lub rozlane), przeczulica bólowa, stwardnienia i zaburzenia
ukrwienia.
Także R. Kohlrausch w 1937 r. opisał przypadki usunięcia czynnościowych
zaburzeń narządowych przez masaż odruchowy stref mięśniowych (strefy Mc-
kenziego), których przynależność segmentarna w pojęciu stref Heada była oczy-
wista. Ponieważ w przeważającej większości wypadków chodzi o wzmożone na-
pięcie mięśni, można za pomocą rozluźniających chwytów (wstrząsanie, wałko-
wanie, wibracja, ugniatanie i ćwiczenia ruchowe) doprowadzić do rozluźnienia
tych mięśni. Kohlrausch uważał strefy odruchowe w układzie mięśniowym za
strefy obronne, które częściej niż się przyjmuje pozostają po ustąpieniu schorzenia
narządu i mogą wstecznie wywołać odruchowe zaburzenia czynnościowe narządów.
Masaż segmentamy ma za zadanie przeciwdziałać tym negatywnym następstwom.
Badania kliniczne, prowadzone przez E. Dicke, H. Leube i R. Kohlrauscha,
pozwoliły na określenie zmian odruchowych w tkance łącznej. Wyżej wymienieni
badacze zaobserwowali zmiany jej konsystencji w postaci obrzmień, pasmo-
watych wciągnięć oraz płaskich wgłębień. Badania potwierdziły, że w obrębie
zmian łącznotkankowych mogą wystąpić swoiste punkty bólowe o charakterze
„punktów maksymalnych".
W zakresie masażu segmentarnego zasługą Leube i Dicke jest stworzenie
przez nie w 1942 r. odmiany masażu przeznaczonego dla tkanki łącznej, tj. masażu
łącznotkankowego. Dowiodły one, że najlepiej na zmiany w tkance łącznej
oddziaływać za pomocą bodźców towarzyszących rękoczynom, tj. za pomocą
przesuwania, wałkowania, rolowania, pocierania.
Z czasem stało się oczywiste, że czynnościowe i organiczne schorzenia na-
czyń krwionośnych rzutują na inne tkanki w obrębie segmentu i przynależne na-
rządy wewnętrzne. Za typowe zaburzenia związane z ukrwieniem uznaje się bóle i
tzw. chromanie przystankowe.
D. Gross i P. Nounenbruch obserwowali kolki żółciowe, nerwobóle, migrenę,
napady drgawkowe, choroby skóry oraz artropatie w zaburzeniach ukrwienia, a
także z powodu blizn lub przewlekłych zapaleń. Uznali oni stan uporządkowanych
stosunków naczyniowych za klucz do każdej terapii obwodowego układu
nerwowego i podstawę każdej terapii fizykalnej.
Kolejna, odmianę masażu segmentarnego stanowi masaż okostnowy, /as
Nv.»nv pr/.e/ P. Yoglera w 1953 r.
Ho/woj masażu segmentarnego można także rozpatrywać z innego jcs/c
punkm wid/.enia, mianowicie dawkowania. Dawkowanie wiąże się ze stanem u
«/ynowości ustroju, siłą użytego bodźca, techniką masażu, czasem jego trwun
ontynacją. Dużo uwagi tym zagadnieniom poświęcili wspomniani już O. Gllto i
W Dulicho, a także A. Cornelius, F. Hartmann, R. Kohlrausch, H. Lcut l- D u k e ,
J. Putkamer, S. Hirsch-Bernhardt i inni. Rozwinięcie tych zagadnie «lr j u / nie w
aspekcie historycznym, lecz praktycznym, znajdzie Czylelr w ilals/.ych
rozdziałach tej książki.
1.1.2. Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu
masażu segmentarnego
Masa/ segmentamy jest to zespół rękoczynów (chwytów i technik), które s!
Mi|r MC w celu świadomego odruchowego oddziaływania na wszystkie tkali i u
h /iniany chorobowe. Głównym założeniem masażu segmentarnego jesl opi
towanie każdej odruchowej zmiany tkankowej przez zastosowanie najwłaAci
»ryi h technik.
W masażu segmentarnym obowiązują zasady i warunki stosowane w nuuui .
W trakcie masażu segmentarnego należy uwzględnić poniżaze Xli
trnia
Masaż segmentamy zawsze rozpoczynamy od opracowania krcgoftłu
(korzonków).
Poszczególne części ciała masujemy następująco:
kręgosłup - z dołu do góry,
grzbiet - z dołu do góry oraz od linii pachowej środkowej do kręgosłup
obręcz barkową i kark - korzystniejsze jest masowanie od stawu barków
go do potylicy, a nie odwrotnie,
s/.yję - z dołu do góry,
głowę - od linii środkowej twarzy do potylicy,
klatkę piersiową - od mostka do linii pachowej środkowej oraz do kręg
słupa,
powłoki brzuszne - w prawą stronę, zgodnie z ruchem wskazówek zegai
miednicę i pośladki - od spojenia łonowego, wzdłuż pachwin i grzebie
biodrowych do kości krzyżowej oraz do szpary pośladkowej,
kończyny dolne - udo, staw kolanowy, podudzie, staw skokowy, stopc
z dołu do góry,
kończyny górne - ramię, staw łokciowy, przedramię, staw nadgarstków
rękę - z dołu do góry.
 3. Masaż nie powinien sprawiać choremu bólu i nic nalc/y przekraczać granicy l'r/ystepując do nauki masażu segmentarnego należy dobrze opanować Icor i
bólu. Siłę masażu musimy dostosować do liczby pobudzanych receptorów: ('taktykę masażu klasycznego.
im większa powierzchnia i liczba tkanek jest masowana, z tym większą W masażu segmentamym stosujemy dwa rodzaje rozcierania.
silą masujemy. Pierwszy rodzaj to rozcieranie klasyczne, polegające na powierzchowny!
4. Pierwsze masaże wykonujemy delikatnie, aby przygotować poszczególne w>konywuniu ruchów okrężnych lub półkolistych. Drugi rodzaj to rozcieran
tkanki do masaży zasadniczych. •rgmrntume, mające za podstawę wykonywanie ruchów okrężnych z tzw. pra
5. Terapię segmentarną stosujemy u pacjenta w pozycjach leżącej oraz sie- wiwaniem iałdu skórnego. Działanie rozcierania segmentarnego jest podobne i
dzącej. Muzycznego. Chwyt piłowania
6. Przed przystąpieniem do terapii segmentarnej w poszczególnych jednost- ('h wy t piłowania szczególnie jest stosowany przy masażu kręgosłupa i grabi
kach chorobowych musimy najpierw wyszukać wszystkie zmiany odru-
chowe w tkankach oraz „punkty maksymalne".
7. Przy pierwszych zabiegach należy przede wszystkim masować segmenty
położone niżej i dopiero po zlikwidowaniu napięć w ich otoczeniu możemy
masaż wykonać w segmentach położonych wyżej.
8. W pierwszej kolejności musimy usunąć napięcia powierzchowne, a
później napięcie tkanek położonych głębiej.
9. „Punkty maksymalne" masujemy od początku terapii i stopniowo je usu-
wamy.
10. Czas trwania masażu jednej „części segmentowej" wynosi około 20-30
minut.
11. Liczbę zabiegów określa skuteczność leczenia; po usunięciu wszystkich
zmian odruchowych kończymy terapię segmentarną. Jeżeli po zlikwidowaniu
tych zmian będziemy dalej wykonywali masaże, to spowodujemy ponowne
pojawienie się zmian odruchowych i dolegliwości. Zabiegi przeprowadzamy
codziennie, co drugi dzień albo dwa razy w tygodniu. Po 20 masażach należy Ryć. 10. Piłowanie małe mięśni przykregosłupowych
zrobić przerwę 10-14-dniową. Po przerwie można masować co drugi dzień
lub dwa razy w tygodniu.
12. Podczas masażu segmentarnego niewskazane jest używanie jakichkolwiek
środków poślizgowych, ze względu na zaburzenia subtelnego wyczucia
palpacyjnego.
13. Masażysta winien znać wszystkie możliwości wystąpienia „przesunięć
odruchowych" i sposoby ich usunięcia.
2.1.3. Działanie poszczególnych technik masażu segmentarnego na
ustrój ludzki
W masażu segmentamym stosujemy techniki masażu klasycznego (głaskanie,
rozcieranie, ugniatanie, wałkowanie, wibrację) oraz posługujemy się chwytami
specjalnymi, takimi jak: piłowanie, śrubowanie, chwyt międzykolcowy, rolowanie,
posuwanie, pociąganie oraz wstrząsanie miednicy, sprężynowanie klatki Ryć. 11. Piłowanie duże mięśni przykregosłupowych
piersiowej, a także chwytem podłopatkowym i chwytem na mięśnie biodrowe.
(u, ale również może być wykonywany na innej części ciała. Wyróżniamy pił<
wanie małe (ryć. 10), które przeprowadzamy kłebikami palców małych, oraz pi- < h w vi n ud kolcowy
łowanie duże (ryć. 11), które wykonujemy kciukami i palcami wskazującymi. ( hwyl nadkolcowy wykonujemy
Chwyt piłowania polega na przesuwaniu z równoczesnym rozcieraniem (piłowa- j*i/c/ środek kręgosłupa, kciukami i
niem) fałdu skórnego powstałego między rękami, z jednego segmentu na drugi w *«k.t/icielami obu rąk. Chwytamy
kierunku dogłowowym. Chwyt piłowania jest połączeniem głaskania i rozcierania tttK<l/Y palce fałdy skórne tak, aby po-
posuwistego, więc działanie będzie podobne do działania tych dwóch technik. *MA) / tych fałdów „krzyż" (ryć. 13). e
Połączenie dwóch lub więcej technik jest skuteczniejsze niż zastosowanie „przełamujemy" fałdy pio-i po/.iome
pojedynczej. Chwyt piłowania wpływa na tkanki skórną i łączną powodując wykonując rękami ru-w slrony
szybkie przekrwienie miejscowe oraz rozluźnienie napięć występujących w tych przeciwne. W trakcie
tkankach. Chwyt śrubowania „INrrl.unywania" stosujemy również
Chwyt śrubowania jest stosowany przy masażu kręgosłupa. Wykonujemy go w ftpft irtanie opuszkami palców. Chwyt
formie ruchów półkolistych, opuszkami palców II-V jednej ręki, w najbliższym AttlkoKowy - służący do masowania
otoczeniu wyrostków kolczystych, po jednej i po drugiej stronie kręgosłupa (ryć. A MIC k skórnej oraz łącznej - łączy
12a). Odmianą śrubowania jest chwyt przyśrubowania, który szczególnie HWmrianic z ugniataniem powierz-
stosujemy masując grzbiet (ryć. 12b). Chwyt ten wykonujemy w formie ruchów thownym. Zastosowanie tego chwytu
półkolistych stronami dłoniowymi palców II-V jednej ręki zwracając uwagę, aby je w krótkim czasie maksy-
przed palcami przesuwał się fałd skórny. Chwyt śrubowania (przyśrubowania) jest Inr pr/.ckrwienie skóry i tkanki
połączeniem głębokiego rozcierania i ugniatania, więc działanie jest podobne do Itrjttir) Wpływa to korzystnie na do-
działania tych technik. Za pomocą chwytu śrubowania masujemy tkankę Htfffrwe substancji odżywczych wię-
mięśniową położoną w najbliższym otoczeniu kręgosłupa i grzbietu. Masowanie w fidlnm nadkolcowym oraz więzadłom
ten sposób powoduje szybkie przekrwienie mięśni oraz pobudza zakończenia 0Nf<l*ykolcowym, które znajdują się
nerwów w mięśniach. Chwyt śrubowania zwiększa napięcie mięśni. Ryć. 12b. Chwyt przyśrubowania
W obff bić wyrostków kolczystych krę-
fpthipa. Chwyt nadkolcowy działa
fitlulniajuco na tkanki skórną i łączną.

Ryć. 12a. Chwyt śrubowania

Ryć. 13. Chwyt nadkolcowy
Chwyt rolowania
Chwyt rolowania służy do masażu mięśni przy kręgosłupowych oraz grzbietu.
Wykonujemy go chwytając fałd skórny między kciuki a palce II, III, IV obu rąk i
przesuwając go wzdłuż kręgosłupa (ryć. 14). Na grzbiecie stosujemy rolowanie
podłużne i poprzeczne. Chwyt ten jest połączeniem głaskania, rozcierania posu-
wistego oraz ugniatania. W związku z powyższym zakres działania rolowania
jest szeroki i odpowiada działaniu poszczególnych technik. Chwyt rolowania jest
stosowany do masowania tkanki łącznej i powierzchownych warstw mięśni.
Działa pobudzająco na zakończenia nerwów w skórze oraz powoduje szybkie
przekrwienie tkanki łącznej i powierzchownych warstw mięśni.

Ryć. 15. Chwyt posuwania

ten hic/y głaskanie z rozcieraniem posuwistym, działa na tkanki skórną oraz na

likwidując w nich napięcia. WMr/nsanie miednicy
Wstrząsanie miednicy wykonujemy w celu zlikwidowania napięć mięto i
tkanki łącznej w obrębie miednicy (ryć. 16). Technika ta jest połączeniem wl
HiiHji i wstrząsania. Wstrząsanie przeprowadzamy w ten sposób, że chwytam
pwjrntu za talerze miednicze i wykonujemy rękami ruchy krótkie, energiczni
napr/cmienne, w strony przeciwne.

Ryć. 14. Chwyt rolowania mięśni przykręgosłupowych

Chwyt posuwania
Chwyt posuwania (posuwisty, posuwu) stosujemy na mięśniach przykręgo-
słupowych. Wykonujemy go kłębem kciuka w formie ruchów falujących
(ryć. 15). Ruchy te polegają na przesuwaniu kłębu kciuka z jednoczesnym uci-
skiem wzdłuż kręgosłupa. Ruch w górę odbywa się z uciskiem i przesuwaniem
skóry (około 4-5 cm), następnie dłoń wraca (około 2 cm) bez ucisku wraz z na-
ciągniętą wcześniej skórą. Chwyt ten jest połączeniem głaskania i ugniatania po-
suwistego, więc działanie jest podobne do działania tych technik. Chwyt posuwania,
stosowany głównie do masowania powierzchownych warstw mięśni oraz tkanki
skórnej, zmniejsza wzmożone napięcie mięśniowe. Chwyt pociągania
Chwyt pociągania stosujemy przy masażu kręgosłupa. Wykonujemy go opu- Ryć. 16. Wstrząsanie miednicy
szkami palców II i III jednej ręki, druga ręka stanowi obciążenie ręki prowadzącej.
Opuszki palców posuwamy po wyrostkach poprzecznych kręgosłupa. Chwyt
Sprężynowanie klatki piersiowej
Sprężynowanie klatki piersiowej służy rozluźnieniu zrostów opłucnych,
zwiększeniu wentylacji płuc i utrzymaniu prawidłowej ruchomości klatki piersiowej.
Technika ta działa również na okostną żeber i na mięśnie międzyżebrowe.
Wykonujemy ją w następujący sposób: stajemy z tyłu za pacjentem i układamy
dłonie na przednio-bocznych stronach żeber (ryć. 17). Polecamy, aby chory głośno
oddychał ustami i na szczycie wydechu uciskamy żebra dobrzusznie. W momencie
wdechu zwalniamy ucisk na żebrach. Sprężynowanie powoduje rozluźnienie
mięśni oddechowych oraz zmniejsza napięcia mięśni klatki piersiowej.

Ryć. 18. Chwyt podłopatkowy

Ryć. 17. Sprężynowanie klatki piersiowej

Chwyt podłopatkowy
Chwyt podłopatkowy stosowany jest w celu rozluźnienia napięć występujących
w trudno dostępnym mięśniu podłopatkowym. Aby zastosować ten chwyt musimy
rozluźnić obręcz barkową. Jedną ręką podtrzymujemy bark, a drugą wsuwamy
pod łopatkę od strony jej przyśrodkowego brzegu (ryć. 18). Następnie
wykonujemy rozcieranie i wibrację. Chwyt podłopatkowy działa na mięsień
podłopatkowy powodując jego lepsze ukrwienie oraz zmniejszenie napięcia.
Chwyt na „mięśnie biodrowe"
Chwyt na „mięśnie biodrowe" służy rozluźnieniu napięć w okolicy tych mięśni.
Chwyt ten wpływa na zmniejszenie wzmożonego napięcia miednicy małej,
powodując lepsze ukrwienie najbliższej okolicy. Chwyt na „mięśnie biodrowe"
wykonujemy stopniowo. Najpierw wsuwamy dłonie na stronę brzuszną talerzy
miedniczych, potem stosujemy głaskanie i rozcieranie (ryć. 19).
Ryć. 19. Chwyt na „mięśnie biodrowe"
2,1,4. Działanie masażu segmentarnego
I)/.i ułan i e masażu segmentarnego jest bardzo skomplikowane. Można
{ podftielić na działanie lokalne oraz ogólne. Działanie lokalne (miejscowe) je
pftyczyną występowania objawów miejscowych, natomiast działanie ogólne w
Wohije objawy odległe od miejsca masażu. Objawy działania lokalnego
l. Obiektywny wzrost temperatury ciała również w niemasowanych Cl
Aciach; ciepłota ciała obniża się dopiero po kilku godzinach po maili
Niekiedy w trakcie masowania obserwuje się obniżenie temperatury, a |
zakończeniu następuje znaczny wzrost ciepłoty w porównaniu ze stanę
 początkowym. Badania wykazały, że masa/ kręgosłupa na całej jego dłu-
gości wywołuje większy wzrost temperatury w końc/ynach dolnych ni/ w
kończynach górnych.
2. Poprawa ukrwienia tkanek skórnej, podskórnej i łącznej oraz mięśni. Podczas
masażu temperatura ciała wzrasta w związku z polepszeniem ukrwienia
masowanej okolicy. Pod wpływem masażu tkanka mięśniowa jest lepiej
zaopatrywana w tlen i substancje odżywcze, co zwiększa zdolność mięśni
do pracy. Lepsze ukrwienie skóry wpływa nie tylko na jej odżywianie, ale
również znajdujących się w niej gruczołów. Masaż przyspiesza obieg krwi
i chłonki w naczyniach skórnych, dzięki czemu z jednej strony następuje
bardziej aktywne dostarczanie tkankom i organom masowego odcinka
substancji odżywczych, a z drugiej - szybsze wydalanie produktów
przemiany materii.
3. Obiektywny wzrost wydolności stawu i aparatu więzadłowego. Masaż
chorego stawu polepsza jego ukrwienie, przez co następuje szybsza wymiana
czynników chorobotwórczych na substancje odżywcze. Zwiększa się elastyczność
i wytrzymałość aparatu więzadłowego. Objawy działania ogólnego
1. Poprawa czynności układu krążenia oraz ukrwienia tkanek i narządów we-
wnętrznych.
2. Polepszenie wydolności układu oddechowego. Masaż przyspiesza cyrkulację
krwi w naczyniach krwionośnych, a tym samym zwiększa ilość krwi
dostarczanej do płuc, gdzie następuje wymiana gazowa. Normalizuje się j
napięcie mięśni oddechowych, zwiększa się ruchomość klatki piersiowej
oraz pojemność życiowa płuc.
3. Regulacja czynności narządów wewnętrznych, czego obiektywnym wyra- (
żem jest normalizacja perystaltyki jelit, czy też napięcie żołądka, następu-,-je
poprawa filtracji nerek itp.
4. Uruchomienie mechanizmu przeciwbólowego działania masażu segmen-
tarnego. Mechanizm ten zaczyna działać po kilku godzinach po zabiegu, a
po kilku sesjach terapeutycznych powoduje trwałe działanie przeciw-]
bólowe.
5. Hormonalna regulacja działalności poszczególnych narządów oraz znor-j
malizowanie stanu pobudliwości układu nerwowego.
6. Poprawa ogólnej wydolności organizmu.
2.1.5. Wskazania i przeciwwskazania
Każdy masażysta musi znać wskazania i przeciwwskazania do wykonywania |
masażu segmentarnego; w przeciwnym razie naraża pacjenta na powikłania.
Ustalenie wskazań i przeciwwskazań do stosowania masażu segmentarnego jest
p.iłtr na reakcjach zachodzących w organizmie człowieka. Masaż wywołuje rc a. )
<• odruchowe w systemie nerwowym, układach krążenia, wewnątrzwyd/.icl
*»n / s t u ora/ narządach wewnętrznych. Szczegółowe wskazania i przeciwwskłi
*AIU.I /ostaną podane przy omawianiu masażu segmentarnego w wybranych je<i
«oMkai h chorobowych (patrz rozdział 2.5.)
2,2. Metodyka masażu segmentarnego
Dla potrzeb masażu segmentarnego ciało ludzkie zostało podzielone na c/c lii
lak wynika z 20-letniej praktyki twórców masażu segmentarnego, najkorzy
Mutr) jrst rozpocząć terapię od kręgosłupa (korzonków). Zalecają oni masowani
* piri ws/.cj kolejności tych okolic, z których wychodzą nerwy rdzeniowe zaopu
poszczególne segmenty oraz przynależne do nich narządy wewnętrzne uwanie
stref zmian odruchowych w obrębie korzonków daje najtrwalsi ryiinosciowe
rezultaty. Niekiedy masaż kręgosłupa i grzbietu powoduje ustąpić )f niektórych
zmian chorobowych na obwodzie. W związku z powyższym mu umie każdej
części ciała będziemy rozpoczynali od korzonków i grzbietu. Jkhrmat
odcinkowego masażu segmentarnego przedstawia się następująco:
• opracowanie grzbietu,
• opracowanie miednicy,
• opracowanie klatki piersiowej,
• opracowanie karku i głowy,
• opracowanie kończyn dolnych,
• opracowanie kończyn górnych,
• masa/ powłok brzusznych.
|<Minic / powyższym schematem przedstawimy masaż całego ciała. Pewni
elementy każdego masażu będą się powtarzały i dlatego przy masażu po tf
ólnych części będą one tylko wymieniane. Chcąc opanować masaż cało
należy kolejno ćwiczyć masaż części, na które zostało podzielone ciałc
polr/cb masażu segmentarnego. Jak już wspomniano, masaż zawsze rozpo ny
od kręgosłupa i grzbietu.
,1, Opracowanie grzbietu
(V Mkres opracowania grzbietu wchodzi masaż kręgosłupa, grzbietu onu ?y
łopatkowej. kręgosłupa
Ncjent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, głowa na bo-
Kręgosłup (po obu stronach) możemy masować stojąc z jednej strony pacjen
ta. Przy masażu segmentamym kręgosłupa (mięsni pt/ykrcgosłupowych) obo-
wiązuje kierunek z dołu do góry.
Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki (druga jako ob-
ciążenie) raz po jednej, raz po drugiej stronie kręgosłupa, od kości krzyżowej
do barku. Głaskanie możemy również wykonać dwoma rękami równocześnie
po obu stronach kręgosłupa.
Rozcieranie - prowadzimy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców II,
III, IV obu rąk tak, aby przed palcami powstał fałd skórny. Najpierw rozcieramy po
jednej stronie kręgosłupa, a później po drugiej. Piłowanie małe - obie ręce
układamy na kości krzyżowej kłębikami małych palców. Ręce zwrócone stronami
dłoniowymi do siebie, w odległości około 4 centymetrów. Dłonie zbliżamy do
siebie, między kłębikami utworzy się fałd skórny, który piłujemy wykonując
rękami ruchy w strony przeciwne (ruchy piłowania). Gdy fałd skórny wysunie się
spod kłębików, rękę leżącą wyżej przesuwamy w górę, a znajdującą się niżej
dosuwamy do niej. Powstanie ponownie fałd skórny, który piłujemy itd. aż do
karku. Chwyt piłowania stosujemy przez środek kręgosłupa.
Piłowanie duże - sposób masowania jak przy piłowaniu małym. Duże piłowanie
wykonujemy kciukami i wskazicielami, zbliżając ręce stronami grzbietowymi do
siebie.
Chwyt śrubowania - posługujemy się w tym celu opuszkami palców II, III, IV
jednej ręki. Jedną rękę stroną dłoniową przykładamy prostopadle do krę-
gosłupa na wysokości kości krzyżowej. Chwyt śrubowania stosujemy w
najbliższym otoczeniu wyrostków kolczystych kręgosłupa po stronie
przeciwnej. Stojąc z lewej strony pacjenta śrubowanie wykonujemy opu-
szkami palców II, III, IV prawej ręki, po stronie prawej kręgosłupa. Chcąc
wykonać śrubowanie opuszkami palców po stronie lewej kręgosłupa, mu-
simy stanąć po prawej stronie pacjenta i masować lewą ręką. Aby przy śru-
bowaniu nie przechodzić na drugą stronę leżanki, możemy wykorzystać do
tego opuszkę kciuka. Chwyt śrubowania przeprowadzamy od kości krzy-
żowej do karku.
Chwyt nadkolcowy - wykonujemy kciukami i wskazicielami obu rąk przez środek
kręgosłupa. Palce ustawiamy na odcinku krzyżowo-lędźwiowym kręgosłupa,
następnie chwytamy palcami fałd skórny podłużny, kolejno zbliżamy palce
obu rąk do siebie i powstaje fałd skórny poprzeczny. Oba fałdy
tworzą„krzyż", który „przełamujemy" wykonując rękami ruchy w strony
przeciwne. W trakcie „przełamywania" tych fałdów stosujemy również
rozcieranie w formie ruchów okrężnych, opuszkami kciuków i wskazicie-li.
Po wykonaniu chwytu w okolicy wyrostka kolczystego przesuwamy ręce na
wyrostek położony wyżej.
( hwyt rolowania - zwany myszką wykonujemy kciukami i palcami II, III, I
obu rąk chwytając fałd skórny i przesuwając go od kości krzyżowej do hu
ku po jednej i po drugiej stronie kręgosłupa.
( hwyt posuwania - przeprowadzamy w formie ruchów falujących, kłębem kcii k
a. Kłąb kciuka przykładamy jak najbliżej kręgosłupa i przesuwamy ( w
górę uciskając mięśnie. Po przesunięciu kłębu kciuka (około 4 ccnlym Iry)
w górę zwalniamy ucisk mięśni i ręka wraz z naciągniętą skórą sami
c/.ynnie przesuwa się w dół (około 2 centymetrów). Chwyt posuwania ni
sujemy po obu stronach kręgosłupa.
C "Itwyt pociągania - przeprowadzamy opuszkami palców II i III jednej ręki. Pi
cc II i III w kształcie litery „V" przykładamy na wyrostki poprzeczne l,
Wyrostki kolczyste poszczególnych kręgów znajdują się między palcan
Druga ręka (jako obciążenie) leży na ręce prowadzącej. Ruch pociągon
odbywa się dogłowowo, każdorazowo pomiędzy dwoma wyrostkami p<
pr/.ecznymi kręgów.
Mftftu>. grzbietu Sloimy z lewej strony pacjenta, na wysokości odcinka
lędźwiowego i przcpr
Wml/amy masaż na stronie przeciwnej grzbietu stosując wszystkie techniki. I
Wykonaniu masażu jednej strony grzbietu przechodzimy na druga stronę.
(itftftkitnic podłużne - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rq od
pośladka do barku, w kilku pasmach.
unie poprzeczne - przeprowadzamy stronami dłoniowymi obu rąk, od lir
pachowej środkowej do kręgosłupa. Głaskanie rozpoczynamy na dolny
odcinku lędźwiowym grzbietu przesuwając pasmo obok pasma w górę <
pośladka do barku.
cranie podłużne - wykonujemy w formie ruchów okrężnych, opuszka!
pulców obu rąk, od pośladka do barku.
;lcrume poprzeczne - przeprowadzamy w formie ruchów okrężnych, op
»/.kami palców II-V jednej ręki (druga ręka jako obciążenie), od linii p
chowej środkowej do kręgosłupa. Rozcieranie wykonujemy pasmo ob<
pasma przesuwając palce od pośladka do barku.
|f śrubowanie podłużne - wykonujemy w formie ruchów półkolistych, stron mi
dłoniowymi palców II-V jednej ręki (druga ręka jako obciążenie), w ki ku
pasmach.
/•nic podłużne - przeprowadzamy kciukami i palcami II, III, IV obu n
chwytając fałd skórny i przesuwając go od pośladka do barku, w kilku p
•mach.
anie poprzeczne - sposób wykonania jak wyżej. Rolowanie poprzeca
przeprowadzamy od linii pachowej środkowej do kręgosłupa, pasmo otx
pasma, od pośladka w kierunku barku.
Masaż okolicy łopatkowej
Masaż mięśnia podłopatkowego (chwyt podłopatkowy) - przy masażu prawe |
okolicy łopatkowej lewą rękę podkładamy pod staw barkowy prawy i lek ko
go unosimy. Prawą rękę wsuwamy między łopatkę a klatkę piersiowy na
wysokości dolnego kąta łopatki, od strony jej brzegu przyśrodkowego
Masujemy mięsień podłopatkowy wykonując rozcieranie oraz wibrację.
Masaż dolnego kąta łopatki - lewą ręką trzymamy staw barkowy i pociągamy
obręcz barkową w kierunku kręgosłupa, dzięki czemu łopatka ustawia się w
pozycji „skrzydełkowej". Kciukiem i wskazicielem prawej ręki chwytamy
dolny kąt łopatki i przeprowadzamy ruchami okrężnymi rozcieranie
z przesuwaniem skóry. Masujemy dolny kąt oraz najbliższe jego
otoczenie.
Masaż przyśrodkowego brzegu łopatki - lewą ręką utrzymujemy łopatkę w
pozycji „skrzydełkowej". Kciukiem prawej ręki wykonujemy ruchami
okrężnymi rozcieranie z przesuwaniem skóry. Masujemy po
przyśrodkowym brzegu łopatki od dolnego kąta łopatki do górnego.
Masaż mięśnia nadgrzebieniowego - opuszkami palców II, III, IV prawej
ręki przeprowadzamy ruchami okrężnymi rozcieranie z
przesuwaniem skóry, od tylnej strony stawu barkowego nad
grzebieniem łopatki, wzdłuż górnego brzegu łopatki, do górnego kąta
łopatki.
Masaż mięśnia podgrzebieniowego - sposób wykonania jak wyżej.
Rozcieranie wykonujemy od tylnej strony stawu barkowego, pod
grzebieniem łopatki, do przyśrodkowego brzegu łopatki.
Masaż bocznego brzegu łopatki - sposób wykonania jak wyżej.
Rozcieram; boczny brzeg łopatki, od tylnej strony stawu barkowego do
dolnego k łopatki. Na zakończenie opracowania grzbietu
przeprowadzamy wibrację grzbie
całą dłonią, w kilku pasmach.
2.2.2. Opracowanie miednicy
Opracowanie miednicy przeprowadzamy w dwóch etapach. W
pierwszy etapie pacjent leży na brzuchu; masujemy kręgosłup, grzbiet, kość
krzyżową o: pośladki. W drugim etapie pacjent zmienia pozycję na siedzącą;
masujemy bienie biodrowe, mięśnie biodrowo-lędźwiowe oraz stosujemy
wstrząsanie mii dnicy. Masaż kręgosłupa
Masaż kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku lędźwiowym.
Masaż grzbietu
Masaż grzbietu wykonujemy na odcinku lędźwiowym. Najpierw stosuj
wszystkie techniki masujemy grzbiet po jednej stronie, stojąc po stronie
przeciw
iMcpnie przechodzimy na drugą stronę leżanki i przeprowadzamy masa; tu
n.i stronic przeciwnej.
kości kr/y/owej
K mu k r/y /.ową masujemy w trzech pasmach po stronie prawej i w trzech p<
<sj Pasmo środkowe jest wspólnym pasmem dla stron prawej i lewej. l'*Mtto
środkowe - przebiega wzdłuż grzebienia krzyżowego pośrodkowego l**»mo
pośrednie - ciągnie się wzdłuż grzebienia krzyżowego pośredniego K* J
uło/ony bocznie i skośnie od grzebienia krzyżowego pośrodkowego. oc/ne -
masujemy wzdłuż grzebienia krzyżowego bocznego, któr hm /nic i
skośnie od grzebienia krzyżowego pośredniego.
masażu kości krzyżowej wykorzystujemy głaskanie i rozcieranie z
prze Irm lałdu skórnego. Masaż wykonujemy kciukiem, z dołu do
góry. l pośladków
Mft*jiS pośladków przeprowadzamy w następujących
kierunkach: «M| gr/cbienia biodrowego do kości krzyżowej,
<x! kolca biodrowego przedniego górnego w stronę kości kulszowej
(s>o dr k pośladka),
l okolicy krętarza większego kości udowej do szpary pośladkowej na
całe tinokości pośladka, w kilku pasmach.
ośladków można również wykonywać gdy pacjent jest w
pozycji się wOwc/.as masujemy tylko w dwóch pierwszych
pasmach. Przy masazi ,ów stosujemy techniki:
ir wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk albo
jed na rcka., wtedy druga stanowi obciążenie,
ic przeprowadzamy ruchami okrężnymi z przesuwaniem fałdu
skói nt go, opuszkami palców II-V jednej ręki, a druga ręka stanowi
obciążeni* y. ro/.cieraniem - wykonujemy opuszkami palców II-V
jednej ręki. Pod stosowania wibracji równocześnie robimy ruchy
okrężne.
Pozycja
siedząca grzebieni biodrowych
grzebieni biodrowych przeprowadzamy od kolców biodrowych przed
§6mych do stawów biodrowo-krzyżowych. Wykonujemy
rozcierani wanicm fałdu skórnego opuszkami palców II, III, IV obu
rąk, równoczc po obu stronach.
mięśni biodrowo-lędźwiowych
mięśni biodrowo-lędźwiowych wykonujemy od górnego brzegu kość
przesuwając ręce wzdłuż pachwin, bokiem kolców biodrowych przed
dolnych i górnych, po grzebieniach biodrowych do stawów biodrowo-
krz) , Masujemy równocześnie po obu stronach stosując techniki: te -
wykonujemy opuszkami palców II, III i IV obu rąk,
rozcieranie - przeprowadzamy ruchami okrężnymi / pi/.osuwaniem fałdu skór-
nego opuszkami palców II, III i IV obu rąk, wibrację - masujemy opuszkami
palców II, III i IV obu rąk.
Aby dokładnie rozmasować mięśnie biodrowe musimy zastosować chwyt na
mięśnie biodrowe. Stopniowo wsuwamy dłonie w miednicę na stronę brzuszną
talerzy miednicznych i wykonujemy głaskanie i rozcieranie dostosowując siłę
masażu do odczuć pacjenta. Wstrząsanie miednicy
Siedzimy z tyłu za pacjentem. Oburącz chwytamy za talerze biodrowe, wyko-
nujemy krótkie, energiczne, naprzemienne ruchy rękami w strony przeciwne.
Wstrząsanie miednicy możemy wykonać innym sposobem. Dłonie kładziemy
płasko na brzuchu pacjenta, następnie przesuwamy je w kierunku kręgosłupa z
równoczesnym nawróceniem i staramy się je umieścić między dolnymi żebrami a
miednicą. Rękami wykonujemy ruchy falowania na boki i jednocześnie
przesuwamy je do tyłu w kierunku kręgosłupa.
2.2.3. Opracowanie klatki piersiowej
Opracowanie klatki piersiowej przeprowadzamy w pozycji leżenia pacjenta na
brzuchu oraz w pozycji siedzącej. Gdy pacjent leży na brzuchu masujemy kręgosłup,
grzbiet, okolicę łopatkową oraz mięśnie czworoboczne. W pozycji siedzącej
wykonujemy masaż mostka, mięśni międzyżebrowych oraz stosujemy
sprężynowanie klatki piersiowej i wibrację.
W poszczególnych przypadkach chorobowych (choroby serca i płuc) masaż
segmentarny wykonujemy tylko w pozycji siedzącej pacjenta. Masaż kręgosłupa
Masaż kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku piersiowym.
Masaż grzbietu
Masaż grzbietu wykonujemy na odcinku piersiowym, najpierw po jednej stronie,
a później po drugiej. Masaż okolicy łopatkowej
Masaż przeprowadzamy najpierw po jednej stronie, a później po drugiej.
Masaż mięśni czworobocznych
Przy masażu mięśni czworobocznych pacjent leży na brzuchu, dłonie podkłada
pod czoło. Masaż przeprowadzamy w dwóch pasmach:
pasmo dolne - rozpoczynamy między łopatką a kręgosłupem i kończymy na
barku,
pasmo górne - masujemy od stawu barkowego przez bark, kark do potylicy.
W paśmie dolnym wykonujemy głaskanie oraz rozcieranie z przesuwaniem
fałdu skórnego.
W paśmie górnym stosujemy głaskanie, rozcieranie z przesuwaniem ora; ,
ni.ii.iMK'. Mięsień czworoboczny masujemy najpierw po jednej stronie ,-../mr|
po drugiej.
P o z yc j a s i ed z ąc a
MMIII/ mostka
Masa/, mostka przeprowadzamy w trzech pasmach z dołu do góry, a mianc • i, tr
pi/e/. środek mostka oraz wzdłuż stron bocznych mostka. <M««kanir -
wykonujemy opuszkami palców IMV jednej ręki. fto/t irianie - masujemy
ruchami okrężnymi z przesuwaniem fałdu skórncg opus/karni palców II-IV
jednej ręki.
mięśni międzyżebrowych
Masa/, mięśni międzyżebrowych przeprowadzamy od linii mostkowej w pnw
UTKIU.K h międzyżebrowych do kręgosłupa. Najpierw masujemy mięśnie po jcc B»)
tironic, a później po drugiej. Masaż rozpoczynamy od dolnych przestrzel
§Wf«l/y/ebrowych i przesuwamy ręce pasmami w górę.
łkanie - wykonujemy opuszkami palców II, III, IV jednej ręki.
ie - masujemy ruchami okrężnymi z przesuwaniem fałdu skórncg
opus/karni palców II, III, IV jednej ręki.
u ja przeprowadzamy wibrację labilną opuszkami palców II, III, IV jc<
nr) ręki.
Cynowanie klatki piersiowej
Iloimy albo siedzimy za pacjentem i opieramy jego plecy o naszą klatkę pić rą
Pr/.ykładamy dłonie do stron przednio-bocznych klatki piersiowej pacjci
Polecamy, aby pacjent głośno oddychał ustami, na szczycie wydechu ucisk
klfttkr piersiową dobrzusznie, zmniejszając jej objętość. W momencie wd
•wnlniumy ucisk na klatkę piersiową, przez co gwałtownie zwiększa się j
lott. Technikę sprężynowania przeprowadzamy nie więcej niż 5 razy ; <Ju
na możliwość przewentylowania płuc, co byłoby niekorzystne dla p
racju klatki piersiowej
Na luikończenie opracowania klatki piersiowej wykonujemy wibracje labiln iy
przeprowadzić ją z dołu do góry, od linii mostkowej i pasmami przei ty ręce
w kierunku kręgosłupa. Wibrację możemy stosować od linii mostk i do
kręgosłupa rozpoczynając od dolnej części klatki i zmierzając do góm
Opracowanie karku, potylicy i głowy
Kark, potylicę i głowę masujemy u pacjenta leżącego na brzuchu, a takie l
idiąco. W pierwszym położeniu wykonujemy masaż kręgosłupa, grzbicl
okolicy łopatkowej oraz mięśni czworobocznych i karku. W po/y ej i siedzącej
masujemy mięśnie mostkowo-objczykowo-sutkowate, potylicę oraz głowę. Masaż
kręgosłupa
Masaż kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku piersiowym.
Masaż grzbietu
Masaż grzbietu wykonujemy na odcinku piersiowym, po obu stronach.
Masaż okolicy łopatkowej Masaż mięśni czworobocznych i karku
Pozycja siedząca Masaż
mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowatych
Masaż tych mięśni należy wykonywać ostrożnie, ze względu na nerwy splotu
szyjnego, które znajdują się w połowie wysokości tylnego brzegu mięśni. Pacjent
siedzi na krześle, a masażysta stoi za nim. Podczas masażu lewego mięśnia pacjent
lekko skręca głowę w prawą stronę, natomiast prawy mięsień masujemy przy
lekko skręconej głowie pacjenta w lewą stronę. Głaskanie - wykonujemy
opuszkami palców jednej ręki od mostka po mięśniu,
aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej.
Rozcieranie - masujemy w formie ruchów okrężnych, opuszkami palców jednej
ręki, od mostka po mięśniu, aż do wyrostka sutkowatego kości skroniowej. Masaż
potylicy
Pacjent siedzi na krześle. Masażysta staje z przodu pacjenta i jego czoło opiera o
swój brzuch. Opuszkami trzecich palców wykonuje ruchami okrężnymi rozcieranie
z przesuwaniem skóry. Masaż odbywa się od wyrostków sutkowatych po potylicy
do kręgosłupa. Masaż głowy
Masaż głowy obejmuje masaż czoła, części owłosionej głowy oraz gałek
ocznych. Stajemy z tyłu za pacjentem.
Głaskanie czoła - wykonujemy od środka czoła na boki do skroni. Rozcieranie
czoła - masujemy od środka czoła na boki do skroni stosując ruchy okrężne z
przesuwaniem fałdu skórnego opuszkami palców II-V obu rąk. Rozcieranie środka
głowy - przeprowadzamy od czoła do potylicy wykonując ruchy okrężne z
przesuwaniem fałdu skórnego opuszkami palców obu rąk. Rozcieranie stron
bocznych głowy - wykonujemy od skroni nad uszami do potylicy stosując ruchy
okrężne z przesuwaniem fałdu skórnego opuszkami palców obu rąk.
Głaskanie gałek ocznych - masujemy opuszkami trzecich palców od kącików
przyśrodkowych na zewnątrz.
' 2 . 5 . ()pracowanie kończyn dolnych
Opracowanie kończyn dolnych obejmuje masaż kręgosłupa, grzbietu, koi
11/s/owi-), pośladków pacjenta leżącego na brzuchu. Następny etap lo mu.i
ai/rłwni biodrowych oraz wstrząsanie miednicy w pozycji siedzącej. U pacjc u
Ir/.urgo na plecach masujemy kończyny dolne. Mima/ kręgosłupa
Masa/ kręgosłupa przeprowadzamy na odcinku lędźwiowym. MIMU)
grzbietu
Masa/, grzbietu wykonujemy na odcinku lędźwiowym, po obu stronach.
M*»M> kości krzyżowej
Masa/, mięśni pośladkowych
P o z yc j a s i e d z ą c a
Masa/ grzebieni biodrowych
W*lr/.;\sanie miednicy
P o z y c j a l e ż ą c a na p l e c a c h
•*«> kończyny dolnej |NM| sław kolanowy podkładamy wałek, aby można
było masować równoc
• Miony przednią i tylną kończyny dolnej.
•ta* udu
l*!/, c prowadzamy masaż od stawu kolanowego do pachwiny, stawu biodro\ l
fałdu pośladkowego.
lanie wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk. i'irranie
- masujemy ruchami okrężnymi przesuwając fałd skórny opuszkę
palców II-V obu rąk. Ilalmuc - przeprowadzamy chwytami „szczypcowym"
i „kleszczowym" o!
r«c/., naprzemiennie.
iowanic - wykonujemy stronami dłoniowymi obu rąk.
cju - stosujemy wibrację labilną w kilku pasmach.
utuwu kolanowego i dołu podkolanowego. lanie - masujemy stronami
dłoniowymi obu rąk. taranie rzepki - wykonujemy ruchami okrężnymi,
za pomocą kciuki pr/cz środek rzepki w górę, następnie bokami w dół, do
punktu wyjści taranie stron bocznych stawu kolanowego -
przeprowadzamy ruchi okrężnymi, za pomocą opuszków palców obu rąk
iranie stron bocznych dołu podkolanowego - masujemy opuszkami pale obu
rąk, którymi wykonujemy ruchy okrężne równocześnie po obu stroni
Masaż podudzia
Masaż podudzia przeprowadzamy od stawu skokowego do stawu kolanowego i
dołu podkolanowego. Stosujemy głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i wibra cję,
które wykonujemy podobnie jak na udzie. Masaż stawu skokowego
Masujemy wokół kostek bocznej i przyśrodkowej oraz między kostkami stosując
rozcieranie w formie ruchów okrężnych. Masaż stopy
Stopę masujemy w następującej kolejności: głaskanie strony grzbietowej stopy,
rozcieranie strony grzbietowej stopy, głaskanie strony podeszwowej stopy,
rozcieranie strony podeszwowej stopy, ugniatanie strony podeszwowej stopy,
ugniatanie stron bocznych stopy, rozcieranie głaszczące palców stopy.
2.2.6. Opracowanie kończyn górnych
Opracowanie kończyn górnych przeprowadzamy w pozycji leżenia pacjenta na
brzuchu oraz w pozycji siedzącej. U pacjenta leżącego na brzuchu masujemy
kręgosłup, grzbiet, okolicę łopatkową oraz mięśnie czworoboczne. W pozycji
siedzącej pacjenta wykonujemy masaż okolicy dołu pachowego i kończyny górnej.
Masaż kręgosłupa Masaż grzbietu Masaż okolicy łopatkowej Masaż mięśni
czworobocznych
P o z y c j a si edząca
Masaż okolicy dołu pachowego
Masaż okolicy dołu pachowego przeprowadzamy w następujący sposób: sia-
damy z boku pacjenta, jego kończynę górną masowaną kładziemy na naszym
barku. Jedną ręką masujemy z jednej strony, a drugą ręką z drugiej:
• od przodu — brzegami mięśni piersiowego większego i mniejszego oraz
brzegami mięśni dwugłowego ramienia i części przedniej naramiennego,
• od tyłu - brzegami mięśni najszerszego grzbietu i obłego większego oraz
brzegami mięśni trójgłowego ramienia i części tylnej naramiennego.
Wykonujemy rozcieranie z przesuwaniem fałdu skórnego oraz ugniatanie,
zbieżnie do środka dołu pachowego. Masaż kończyny górnej Masaż mięśnia
naramiennego
Przy masowaniu mięśnia naramiennego kończyna górna masowana przylega;
do tułowia.
Głaskanie - wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk. Rozcieranie -
masujemy ruchami okrężnymi przesuwając fałd skórny opuszkami palców II, III,
IV jednej ręki, w trzech pasmach.
, -111.11. mit* przeprowadzamy chwytem „szczypcowym" oburącz, naprzcmicn
mi*, w trzech pasmach. .i.f.u ja wykonujemy wibrację
labilną w trzech pasmach.
ramienia Masa/, ramienia przeprowadzamy od stawu łokciowego do
mięśnia naruniien
.mic masujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki. M«I/I irtanic -
wykonujemy w formie ruchów okrężnych stroną dłoniową jedne
»vki albo oburącz, naprzemiennie. Ugniatanie - przeprowadzamy chwytem
„szczypcowym" oburącz, naprzemicr
mc, najpierw po jednej stronie, a później po drugiej.
Mu/omy ugniatać chwytem „kleszczowym" oburącz, naprzemiennie, obejmi |)i
i iily obwód ramienia.
Wałkowanie - masujemy stronami dłoniowymi obu rąk wykonując rękami ruch
popr/eczne do osi długiej ramienia. ja wykonujemy wibrację labilną w
kilku pasmach. i) stawu i dołu łokciowego
l*i /y masażu dołu łokciowego kończyna górna masowana jest wyprostowtri lir
tlrtwic łokciowym. Przeprowadzamy głaskanie oraz rozcieranie stron boci Ji
dołu łokciowego. Staw łokciowy masujemy ruchami okrężnymi pr/enuwi fałd
skórny.
pr/edramienia
MAKU/ przedramienia przeprowadzamy od stawu nadgarstkowego do staw
Mowcgo. Gtankanic. Rozcieranie. Ugniatanie. Wibracja.
dtuwu nadgarstkowego
unie - wykonujemy w formie „bransolety" za pomocą kciuka i wskazicieli ?łf
ranie - masujemy ruchami okrężnymi z jednej strony kciukami, a z dn gicj
wskazicielami, na całej szerokości stawu. ręki
masujemy w następującej kolejności: głaskanie kciukami grzbietu rek
Leninie kciukami grzbietu ręki, głaskanie strony dłoniowej ręki, rozcierani ly
dłoniowej ręki, ugniatanie strony dłoniowej ręki, ugniatanie kłębu kciuk a
palca małego, głaskanie palców, rozcieranie palców, ugniatanie palcóv
7. Masaż powłok brzusznych
Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, kończyn
zgięte w stawach kolanowych, pod które podkładamy wałek.
Stajemy po prawej stronie pacjenta, na wysokości jego wątroby.
Głaskanie - wykonujemy całą powierzchnią dłoniowy jednej ręki, w prawą stro nę
(zgodnie z ruchem wskazówek zegara), od obwodu zmniejszając spiral nie
ruchy do pępka. Następnie od pępka ruchy spiralnie zwiększamy.
Rozcieranie - masujemy w formie ruchów okrężnych opuszkami palców od 11 V
obu rąk, spiralnie w prawą stronę
Ugniatanie - stosujemy chwyt „szczypcowy" oburącz równocześnie, naprze
miennie. Chwytając fałd mięśniowy ugniatamy go od obwodu do pępka.
Ugniatanie przeprowadzamy w 8 pasmach promieniście układających si<; od
obwodu do pępka.
Wibracja stabilna - wykonujemy całą powierzchnią dłoniową jednej ręki przy-
kładając ją centralnie do pępka.
Głaskanie - masujemy jak na wstępie.

2.3. Badanie zmian odruchowych

Podstawą skutecznego masażu segmentarnego jest precyzyjne zlokalizowanie
wszystkich zmian odruchowych w celu ich usunięcia. Badaniem określamy
zmiany odruchowe występujące w tkankach: skórnej, łącznej, mięśniowej oraz i
okostnej. Ważne jest, aby podczas badania określić również „punkty maksymalne"
położone w wyżej wymienionych tkankach.
Przeprowadzenie efektywnego badania w poszczególnych tkankach zależy od
doświadczenia masażysty oraz od jego dużego wyczucia palpacyjnego. W masażu
segmentarnym nie powinno się stosować środków poślizgowych.
Ułatwieniem przy lokalizacji zmian odruchowych są schematy oraz ich opisy!
zamieszczone w rozdziale 2.5. Powiązania segmentowe poszczególnych stref sal
zmienione nie na całej długości, lecz na pewnych odcinkach. Lokalizacja i roz4
miary tych zmian nie zawsze są stałe i mogą istnieć obszary położone daleko o4|
ogniska choroby. Niekiedy podczas badania nie można stwierdzić stref odruchom j
wych, ale mogą się one pojawić w czasie leczenia. W związku z powyższym każ-)
dego pacjenta musimy traktować indywidualnie i każdorazowo masować wszystkie
obszary, w których występują zmiany odruchowe.

2.3.1. Badanie zmian odruchowych w tkance skórnej

Zmiany odruchowe w tkance skórnej charakteryzują się przeczulicą, czyli5
wrażliwością czuciową (strefa Heada), oraz zaburzeniami ukrwienia. Zmiany te
manifestują się tępym bólem uciskowym, uczuciem pieczenia i napięcia. Techniki
służące do określenia tych zmian w tkance skórnej: 1. Technika wzrokowa
(wizualna) - musimy nauczyć się obserwować badaną skórę okolicy oraz całego
ciała. Zwracamy uwagę czy występują: przebarwienia, zbyt duża bladość, suchość
oraz potliwość skóry. Badanie prze-
 piowad/amy przy dobrym oświetleniu naturalnym. Prawidłowe okrcslcni<
st.mu skóry będzie pomocne w diagnostyce.
l erhnika termiczna - różnice temperatury między symetrycznie położony t ni
obs/.arami ciała możemy stwierdzić ze znaczną dokładnością dotykają
Ki/.biciową stroną palców jednej ręki albo obu rąk. Należy pamiętać o tym
aby ręka badająca nie była zimna. Miejscowy wzrost temperatury jest wy
tukiem zwiększonego przepływu krwi, co może być następstwem stanu '/M
palnego albo zaburzeń krążenia.
i Technika igłowa - posługujemy się igłą lub szpilką, której ostry konie
płasko przykładamy do badanej okolicy. Tak ułożoną igłę przesuwamy p<
skor/.c wzdłuż segmentów oraz prostopadle do nich. W strefie nadwrużli
wosci pacjent odczuwa takie delikatne przesuwanie jako bolesne. Druji
sposób z zastosowaniem szpilki polega na przesuwaniu jej główki w kić
nutkach jak wyżej. Łagodny dotyk w obszarze przeczulicy chory odczuw
jako ostry i kłujący ból.
4 Technika fałdu skórnego - ujmujemy fałd skórny kciukiem i wska/icic lem,
następnie przesuwamy go prostopadle do dermatomów. Należy y.wri i-K- uwagę na
grubość fałdu oraz łatwość jego powstania i pr/csuwunu W polu przeczulicy fałd
jest grubszy, trudniej go utworzyć i przesunąć. Pi i-jent przy fałdowaniu skóry
odczuwa dotkliwy ból. Podobna metoda tworzenia fałdu skórnego polega na
zagłębianiu pale tkorc i przesuwaniu go prostopadle do przebiegu segmentów. W
miejscu nad f^tntlliwym palec z trudem zagłębia się, skóra gorzej się przesuwa i
upodabnia »i
tarki. Pacjent wówczas odczuwa przejmujący ból.
Innym sposobem określenia stref przeczulicy za pomocą fałdu skórnego jei nic
skóry kciukiem i wskazicielem. Po utworzeniu fałdu unosimy go i śc W
strefach Heada chory czuje piekący albo tępy, ugniatający ból.
5, Technika dotykowa - aby zastosować ten sposób trzeba mieć odpowiedni
doświadczenie i duże wyczucie palpacyjne. Metoda ta polega na delika
nym dotykaniu opuszkami palców najbardziej powierzchownych warst'
skóry. Badamy przesuwalność tych warstw skóry, które w miejscach stn
pr/.cczulicy ulegają zmniejszeniu.
ft. Technika łaskotania - używamy do tego celu lekkiego pędzelka albo piói ku
puchowego, które delikatnie przesuwamy po skórze. W obszarach nać
wrażliwości chory nie czuje łaskotania, ponieważ tak słaby bodziec w tyć
miejscach nie jest odbierany.
7. Technika wywołania przekrwienia - opuszkami palców II-V obu rąk izyl ko
i energicznie przesuwamy po skórze wzdłuż dermatomów oraz proiU padle
do nich. W obszarach chorobowo zajętych na skórze może wystąpi
ciemnoczerwone zabarwienie albo trudno będzie wywołać barwę blad(
 czerwoną. Bladoczerwony kolor skóry po cncrgu /.nyin głaskaniu jest sta
nem normalnym.
2.3.2. Badanie zmian odruchowych w tkance łącznej
Zmiany odruchowe w tkance łącznej charakteryzują się obrzmieniami, wda.
gnieniami oraz wgłębieniami, które umiejscawiają się w tkankach skórnej i pod
skórnej, a także w powięzi podskórnej.
Techniki umożliwiające stwierdzenie zmian odruchowych:
1. Technika wzrokowa (wizualna) - należy nauczyć się prawidłowego okre-
ślania i wyszukiwania wyżej wymienionych zmian. Badania przeprowa-
dzamy przy dobrym dziennym świetle.
2. Technika opukiwania według Grugurina - metoda ta polega na delikatnym
uderzaniu po skórze pacjenta całą powierzchnią dłoniową trzeciego palca.
Opukiwaniem można stwierdzić różnice w napięciach tkanki łącznej
badanej części ciała.
3. Technika przesuwania - badanie wykonujemy płasko ułożoną dłonią ze
zgiętymi palcami. Podczas przesuwania ręki po badanej okolicy opuszkami
palców wywieramy lekki ucisk na skórę. W zmianach chorobowych
możemy stwierdzić zmniejszoną elastyczność skóry, ograniczoną przesil-
walność tkanki łącznej oraz występowanie oporu.
4. Technika fałdu skórnego - ujmujemy kciukiem i wskazicielem fałd skór-j ny i
unosimy go prostopadle do osi długiej ciała. Przy zwiększonym pięciu tkanki
łącznej unoszenie fałdu jest utrudnione. Niekiedy występujl trudności z
uchwyceniem fałdu. Drugi sposób polega na chwytaniu kciukami i wskazicielami
fałdów skórnych tak, aby z tych fałdów powst ,,krzyż". W miejscach zmian
odruchowych wykonanie powyższej czynru ści będzie utrudnione albo zaznaczy się
tylko ślad „krzyża". Inna metoda polega na przesuwaniu fałdu. Kciukami i
wskazicielami ujmujemy fałd skórny i przesuwamy go prostopadle do
segmentów. W strefu o wzmożonym napięciu tkanki łącznej wystąpią ograniczenia
w przesuwaniu fałdu, a grubość wału skórnego będzie zmniejszona.
2.3.3. Badanie zmian odruchowych w tkance mięśniowej
Zmiany odruchowe w tkance mięśniowej charakteryzują się przeczulicą bólową,
wzmożonym napięciem, zaburzeniami ukrwienia oraz myogelozami.
Badanie i lokalizację stref odruchowych przeprowadzamy przy rozluźnionych i
mięśniach pacjenta znajdującego się w pozycji leżącej.
Techniki ułatwiające określenie zmian w tkance mięśniowej:
l (H hnika w/.rokowa (wizualna) - musimy ocenić kształt i wielkość UIIIK
.niema chorego. Różnice masy mięśniowej po obu stronach ciała hcda, \H n
u mu- w rozpoznawaniu zaników oraz wzmożonego napięcia micśniowegi l «H
hnika dotykowa-w stanach zapalnych obmacywanie mięśni opus/.k; mi
palców może ujawnić obolałe strefy. Dotykiem wyraźnie powieks/i nrj',o
mięśnia można stwierdzić ciastowatą konsystencję (przerost r/.cki m v )
zamiast prawidłowo sprężystej tkanki mięśniowej. I n hnika fałdu
mięśniowego - chwytamy kciukiem i wskazicielcm lal mięśniowy,
pozwalamy aby ten fałd wyślizgiwał się spod palców i poiei Kr m
wskazującym staramy się ponownie go uchwycić. Zwięks/or
wia/liwość mięśnia na ból (strefa Mckenziego) chory odczuwa jako siln;
pt/rs/.ywający, kłujący albo uciskowy ból.
Tedmika głębokiego rozcierania - wykonujemy głębokie okrężne rud
pionowo ustawionymi palcami. Obszar o wzmożonym napięciu mieśni<
wym charakteryzuje się zgrubieniem miejscowym. Ucisk tych miejsc p<
woduje tępy, przeszywający ból oraz jeszcze większe napięcie micśniow
I C H hnika przesuwania - polega na przesuwaniu palcami II - V po mi
HMIU , poprzecznie do przebiegu włókien mięśniowych. Myogelo/.y naje// •w
u-1 występują na brzegach mięśni i charakteryzują się zbitą konny Mci i \,\.
Podczas uciskania pionowo ustawionymi palcami tych miejsc wym; k,i),\
si? one spod palców. Łatwo można je uchwycić, a na ściśnięcie re guj;i
rozlanym bólem.
, Badanie zmian odruchowych w okostnej
gminny odruchowe w okostnej charakteryzują się wgłębieniami, zgrubieni l
om/ obrzmieniami. Badanie przeprowadza się przy rozluźnionych micśniai
iwnjac palcami przykrywające okostną tkanki miękkie. Techniki stosowane do
lokalizacji zmian w okostnej:
1. Technika przesuwania - opuszki palców jednej ręki albo obu rąk przykl
damy do badanej okolicy. Pionowo ustawione palce przesuwamy po ok
MMCJ.
2. Technika rozcierania - wykonujemy ruchy okrężne opuszkami palec
jednej ręki albo obu rąk równocześnie przesuwając je po okostnej. Tymi
metodami możemy stwierdzić występowanie miejsc powyższych zmi
chowych, które będą reagowały bólem na ucisk. Bolesne miejsca są ski
mechanicznego napięcia, a więc świadczą o zaburzeniach funkcji or katują,
na kierunek zaburzeń czynnościowych.
2.3.5. Badanie „punktów maksymalnych"
„Punkty maksymalne" są to miejsca występujące w skórze, w tkankach łąc/ nej
i mięśniowej oraz w okostnej, które charakteryzują się dużą wrażliwości;;
bólową. Bolesny punkt jest pochodzenia odruchowego. Lokalizacja „punktów
maksymalnych" musi być przeprowadzana w pozycji leżącej chorego, przy ro/.
luźnionych mięśniach.
Techniki umożliwiające wyszukiwanie „punktów maksymalnych":
1. Technika kulkowa - określa bolesne punkty w skórze. Kulkę metalową o
średnicy jednego centymetra przesuwamy z lekkim uciskiem po skórze
badanej okolicy. W miejscach o wzmożonej wrażliwości odczuwamy silny,
kłujący, biegnący w głąb ciała ból.
Th
2. Technika uciskowa — za jej pomocą wyznaczamy „punkty maksymalne" w
tkankach łącznej, mięśniowej oraz okostnej. Badanie przeprowadzamy
uciskając skórę pionowo ustawionymi palcami. Miejsca „punktów maksy-
malnych" charakteryzują się kłującym bólem.

2.4. Przesunięcia odruchowe

Przesunięcia odruchowe są to nieoczekiwane (niezamierzone) reakcje na masaż
segmentamy, które mogą wystąpić w trakcie masażu albo po jego zakończeniu.
Dolegliwości te mogą się pojawić w tych tkankach czy narządach, w których
wcześniej nie występowały. Niezastosowanie się do głównych zasad terapii seg-
mentarnej, czyli schematyczne (rutynowe) podejście do pacjenta, niedostosowanie
siły masażu oraz nieuwzględnienie osobniczej odczynowości chorego na
pewno doprowadzi do ujawnienia tych przesunięć odruchowych. Każdy masażysta
ma obowiązek znać przesunięcia odruchowe oraz sposoby ich usunięcia, aby nie
narażać pacjenta na dodatkowe dolegliwości (patrz rozdz. 2.5.).

2.5. Masaż segmentarny w wybranych jednostkach

chorobowych
Aby leczenie segmentarne było skuteczne, należy prawidłowo rozpoznać
wszystkie odruchowe zmiany chorobowe i uwzględnić je podczas masażu. Mu-
simy znać wskazania i przeciwwskazania do stosowania terapii segmentarnej, a
także możliwości wystąpienia przesunięć odruchowych oraz sposoby ich likwidacji.
Warunkiem powodzenia naszego działania leczniczego jest wykonanie naj-
właściwszych rękoczynów, a także dostosowanie siły masażu do indywidualnej
odczynowości chorego.
 Ryć. 20. Schemat zmian odruchowych przy migrenie i bólach głowy
SJ.l. Migrena i bóle głowy
Nic wszystkie postacie migren i bólów głowy udaje się zlikwidować masaże
l^nienłarnym, ale można zmniejszyć skłonności do skurczów naczyniowych,
/•burzenia naczynioruchowe mózgu (migrena właściwa) są podatne na lei pil
tegmentarną, która skraca fazę bólową oraz zmniejsza liczbę napadów. M |il
likwiduje objawy towarzyszące, takie jak wymioty i nudności.
Aby leczenie było skuteczne, ważne jest ustalenie przyczyny schorzenia or
trykluczcnie organicznych zmian śródczaszkowych.
/jiuuny odruchowe występują w segmentach szyjnych i piersiowych po ol
HNmach kręgosłupa, oraz na klatce piersiowej (ryć. 20). EfltUmy w tkance
skórnej
• okolica karku C3 - C4
 • pomiędzy łopatkami Th3 - Th5
• po obu stronach kręgosłupa Th8 - Th9
• poniżej obojczyków Th2
Zmiany w tkance łącznej
• okolica potylicy i karku C3 - C4
• między łopatkami Th3 - Th6
• grzbietowe segmenty skórne ThlO - Thl l
• powyżej obojczyków C3 - C4
• klatka piersiowa w linii sutkowej Th3 - Th4
Zmiany w tkance mięśniowej
• mięśnie potyliczne poprzeczne C3
• mięśnie płatowe głowy C3
• mięśnie czworoboczne C3 - C4
• mięśnie równoległoboczne Th3 - Th6
• mięśnie podgrzebieniowe Th3
• mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowate C3
• mięśnie piersiowe większe - część obojczykowa Th2
• mięśnie piersiowe większe - część mostkowo-żebrowa Th3 - Th4
Zmiany okostnowe
• kresa karkowa górna C2
• kresa karkowa dolna C3
• wyrostki barkowe łopatek Th2
• łopatki Th2 - Th6
„Punkty maksymalne"
• kresa karkowa dolna C3
• okolica skroni C2
• mięśnie podgrzebieniowe Th3
• mięśnie piersiowe większe - część podobojczykowa Th2
Wskazania do masażu
• migreny,
• bóle głowy na tle chorób reumatycznych,
• bóle głowy na tle zmian chorobowych w odcinku szyjnym kręgosłupa,
• bóle głowy wywołane chorobami narządów wewnętrznych,
• bóle głowy po urazie czaszki i wstrząśnieniu mózgu (po wykluczeniu
zmian ogniskowych).
Przeciwwskazania do masażu
• zmiany zapalne i nowotworowe mózgu,
• guzy mózgu,
 /upalenie opon mózgowo-rdzcniowych,
tętniaki, obr/ck mózgu,
w/.możone ciśnienie śródczaszkowe, /.unik
mózgu,
hole głowy spowodowane zaburzeniami przemiany materii. l r<
hniku masażu
l ()kreślenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach IN)
umiejscowieniu tych zmian odruchowych przystępujemy do m a,s u/u | tjrnt.i
le/acego na brzuchu. Pierwsze masaże (4-6 zabiegów) przeprowadzał
l*i\vuT/.diownie dostosowując siłę poszczególnych technik do odczuć pucjcn .V M
usaż kręgosłupa V M usaż grzbietu po obu stronach 4 M usaż okolicy łopatkowej po
obu stronach
Ir/.cli są trudności z chwytem podłopatkowym i rozmasowaniem mic-ft
pmlłopatkowego, nie należy stosować tego chwytu na siłę, gdyż po kilku mu Im h
grzbietu będziemy mogli go wykonać. Należy ostrożnie przeprowadzić r ctfMnic
mięśnia podgrzebieniowego ze względu na występowanie w tym ni imu ..punktu
maksymalnego".
l*o usunięciu napięć powierzchownych w segmentach piersiowych nit grał* it* pi
/.ystępujemy do opracowania zmian w warstwach głębiej położonych o f l DUM
odruchowych umiejscowionych w segmentach piersiowych klalki pień Wtj, a także
w segmentach położonych wyżej.
/abicg każdorazowo rozpoczynamy od masażu kręgosłupa, grzbietu i oki ty
łopatkowej.
l) pacjenta leżącego na brzuchu, z rękami położonymi pod czołem, może
prnrprowadzić masaż mięśni czworobocznych i karku.
5. M usaż mięśni czworobocznych i karku
Pr/y rozcieraniu dolnego pasma musimy zwrócić szczególną uwagę na ok' Cf
miedzy łopatką a kręgosłupem.
Przy rozcieraniu i ugniataniu wału mięśni czworobocznych C3-C4 nal
Hopwowo zwiększać siłę masażu.
P o z yc j a s i e d z ą c a
W pozycji siedzącej przeprowadzamy masaż mięśni piersiowych większ od
mostka, w kierunku pachy i linii pachowej środkowej.
6. Masaż mięśni piersiowych większych:
• głaskanie,
• rozcieranie z przesuwaniem,
• ugniatanie.
 Przy masażu części podobojczykowej mięśni piersiowych większych należy
dostosować siłę z jaką masujemy do odczuć pacjenta, ze względu na „punkty ma
ksymalne" występujące w tej części.
7. Masaż mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowatych
8. Masaż potylicy
Rozcieranie z przesuwaniem przeprowadzamy od wyrostków sutkowatych po
potylicy do kręgosłupa, równocześnie po obu stronach.
Ze względu na strefy bólowe występujące w okolicy potylicznej masaż należy
dostosować do odczuć pacjenta. Stopniowo zwiększamy siłę rozcierania, od
delikatnych ruchów do silnych, aż do likwidacji stref bólowych.
9. Masaż głowy
Przy masażu czoła szczególną uwagę zwracamy na okolicę łuków brwiowych.
Przy rozcieraniu z przesuwaniem fałdów skórnych głowy pamiętamy o okolicy
skroniowej, gdzie występują „punkty maksymalne" oraz o okolicy potylicy, którą
dokładniej masujemy. Siłę masażu należy dostosować do odczuć pacjenta.
Przesunięcia odruchowe
1. Przy masażu mięśni nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego mogą wy-
stąpić drętwienia i mrowienia kończyn górnych. Należy przeprowadzić masaż
okolicy dołu pachowego (rozcieranie, ugniatanie).:
2. Przy masażu karku mogą pojawić się bóle i zawroty głowy oraz senność, j
Wskazane jest rozcieranie skroni, głaskanie i rozcieranie czoła oraz głaskanie
gałek ocznych.
3. U osób ze schorzeniami serca, przy masażu pasma dolnego mięśnia czwo-j
robocznego po stronie lewej, może wystąpić napad dusznicy bolesnej. Po-
winno się wykonać masaż okolicy mostkowej po stronie lewej (głaskanie,]
rozcieranie) oraz masaż dolnego brzegu klatki piersiowej od linii mostkowej
do kręgosłupa (głaskanie, rozcieranie, wibracja). Ryć. 21. Schemat zmian odruchowych w chorobach kręgosłupa
4. Masaż kresy karkowej dolnej może wywołać nudności.
Zaleca się rozcieranie dolnego kąta lewej łopatki. U w a gi my w tkance łącznej
ko ń co w e w/,dłuż kręgosłupa - po obu stronach C4, Th2 - Thl2, LI - L2 my w
1. Masaż przy migrenie i bólach głowy wykonujemy co drugi dzień. tkance mięśniowej
2. Czas trwania jednej sesji wynosi 20-30 minut. mięśnie płatowe głowy C3
3. Skuteczna liczba masaży to 10-20 zabiegów. mięśnie czworoboczne C3 - C4
mięśnie prostowniki grzbietu C3 - C4, Th3 - Th5, ThlO - Thl2, LI - L
2.5.2. Choroby kręgosłupa mięśnie najszersze grzbietu Th4 - Th6, Thl l - Th 12, LI
Zmiany odruchowe w chorobach kręgosłupa mogą występować w segmentach mięśnie pośladkowe wielkie S l - S3
wzdłuż kręgosłupa oraz w innych segmentach, w zależności od umiejsco-j wienia mięśnie biodrowo-lędźwiowe Thl l - Thl2, LI iny
się zmian chorobowych (ryć. 21). Zmiany w tkance skórnej okostnowe
• wzdłuż kręgosłupa - po obu stronach C4, Th4 - Th6, Th 10 -Th 12, L l -L2 wyrostki kolczyste
łopatki
 • kość krzyżowa l ' t /Y masażu pośladków tr/eba dokładniej wymasować okolice kości biodro
• kości biodrowe . h poili/.ej grzebieni biodrowych oraz okolice krętarzy większych kości udo .. ,
• kości kulszowe kh

• krętarze większe kości udowych f» Masa/ okolicy łopatkowej po obu stronach

• mostek t 'h wy t podłopatkowy i rozmasowanie mięśnia podłopatkowego przy picrw m«h
• żebra /abiegach mogą sprawiać kłopoty. Siłę masażu dostosowujemy do indywi
• spojenie łonowe *l»u»l»u\ h odczuć pacjenta. Masując mięsień podgrzebieniowy stopniowo zwick
„Punkty maksymalne" siłc rozcierania.
• mięśnie czworoboczne - część szyjna f Masaż mięśni czworobocznych i karku
• między łopatkami a kręgosłupem ł'i/y rozcieraniu strefy między kręgosłupem a łopatkami należy masaż dosta *,u
• w obrębie części lędźwiowej kręgosłupa do odczuć chorego, ze względu na występowanie „punktów maksymal
• w obrębie pośladków
l'i/y rozcieraniu i ugniataniu wału mięśnia czworobocznego stopniow
Wskazania do masażu rlcks/-»my siłę masażu.
• złamania i zwichnięcia kręgosłupa, Pozycja siedząca H
• zmiany zwyrodnieniowe chrząstek i stawów kręgosłupa, Masaż mięśni biodrowo-lędźwiowych
• przewlekłe zapalenie stawów kręgosłupa, l*i/y wykonaniu rozcierania szczególną uwagę zwracamy na spojenie łonow tf*/ tu
• wady postawy. gr/ebienie biodrowe. Po kilku zabiegach wprowadzamy chwyt na mi( f
biodrowe.
Przeciwwskazania do masażu U Wstrząsanie miednicy 10
• choroby nowotworowe rdzenia i kręgosłupa, Masaż mostka
• ostre stany zapalne rdzenia kręgowego, i jąć rozcieranie oraz miejscowe ugniatanie pamiętamy o połać żeniąc tik
• ropnie rdzenia kręgowego, a /. żebrami.
• ostre stany zapalne stawów i tkanek miękkich kręgosłupa. 11. Masaż mięśni międzyżebrowych
Technika masażu 12. Sprężynowanie klatki piersiowej
1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Po zlokalizowaniu Hiniccia odruchowe
zmian odruchowych masujemy pacjenta, najpierw leżące- j go na brzuchu, a później 1. l*r/.y rozcieraniu mięśni nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego moż
w pozycji siedzącej. wystąpić drętwienie lub mrowienie kończyny górnej. Mule/y wykonać
2. Masaż kręgosłupa Te techniki i chwyty, które powodują ból należy przy masaż okolicy dołu pachowego (rozcieranie, ugniatanie)
pierwszych zabiegach! wyeliminować, a siłę masażu dostosować do 2. Podczas masażu karku i segmentów szyjnych mogą pojawić się bóle i zi
indywidualnych odczuć chorego. wroty głowy,.
3. Masaż grzbietu po obu stronach Przy masażu grzbietu należy szczególną uwagę Powinno się przeprowadzić masaż skroni (rozcieranie) oraz głaskanie gałę
zwrócić na segmenty Thll -LI oraz Th4 - Th6 i dokładniej te okolice rozmasować. lycli.
4. Masaż kości krzyżowej Okolica kości krzyżowej w chorobach kręgosłupa jest U osób ze schorzeniami serca, przy masażu pasma dolnego mięśnia czwc
wrażliwa na ucisk i dlatego należy stopniowo zwiększać siłę masażu. robocznego po stronie lewej, może wystąpić napad dusznicy bolesnej. Zł
5. Masaż pośladków lecą się wykonanie masażu okolicy mostkowej po stronie lewej (głaiki
nic, rozcieranie) oraz masażu dolnego brzegu klatki piersiowej od lin
mostkowej do kręgosłupa (głaskanie, rozcieranie, wibracja). Masaż
połączeń mostka z żebrami może wywołać uczucie pragnień! i
dławienia.
 Należy przeprowadzić masaż okolicy wyrostka kolc/.ysiego VII kręgu szyjnego
(głębokie głaskanie, rozcieranie).
5. U osób ze schorzeniami żołądka, po masażu mięśnia podgrzebieniowego
lewego mogą wystąpić bóle żołądka.
Wskazany jest masaż dolnego brzegu klatki piersiowej po stronie lewej (gła-
skanie, rozcieranie, wibracja).
6. Przy masażu grzbietu (część dolna) oraz miednicy mogą się pojawić bóle
w okolicy pęcherza moczowego. Konieczne jest
masowanie powłok brzusznych. Uwagi k o ń c o w e
1. Masaż przeprowadzamy 3 razy w tygodniu.
2. Czas trwania jednego zabiegu wynosi 25-35 minut.
3. Jeżeli 10 zabiegów nie zlikwiduje zmian odruchowych, leczenie należy
przedłużyć o 10 masaży.
4. W razie wykonania zbyt dużej liczby zabiegów możemy spowodować wy-
stąpienie nowych zmian odruchowych. Należy zastosować przerwę 14-
dniową, po której możemy przystąpić do następnej serii masaży.
2.5.3. Rwa kulszowa
Zmiany odruchowe (dla strony prawej) stwierdza się w następujących seg-
mentach (ryć. 22): Zmiany w tkance skórnej
• okolica lędźwiowa LI - L2
• okolica krętarza większego L3
• dół podkolanowy S l - S2
• pasmo biodrowe L3
• pasmo piszczelowe L5
Zmiany w tkance łącznej
• okolica lędźwiowa LI - L2
Ryć. 22. Schemat zmian odruchowych przy rwie kulszowej (prawostronnej)
• wzdłuż fałdu pośladkowego S2 - S3
• dół podkolanowy S l - S2 • mięsień brzuchaty łydki S l - S3
• łydka S1-S2 • mięsień krawiecki L2 — L3
• udo - część przednia L2 i L3 • mięsień piszczelowy przedni L5
• strona boczna podudzia L5 £miuny okostnowe
Zmiany w tkance mięśniowej • kość krzyżowa
• mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy Thll-Thl2po stronie chorej • kość kulszowa
LI - L2 po stronie przeciwnej • krętarz większy kości udowej
• mięsień biodrowy Thl2 - LI • spojenie łonowe
• mięsień pośladkowy wielki S l - S3 „Punkty maksymalne"
• mięsień podeszwo wy S l - S 3 • mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy po stronie przeciwnej
• mięsień podeszwowy
• mięsień brzuchaty łydki
 - mięsień piszczelowy przedni
Wskazania do masażu
- zmiany zniekształcające lub gośćcowe kręgosłupa,
- choroby miednicy,
- choroby narządów wewnętrznych,
- przepukliny lub wypadnięcia jądra miażdżystego.
Przeciwwskazania do masażu
- stany ostre i podostre rwy kulszowej,
- choroby nowotworowe,
- wysoka temperatura ciała.
Technika masażu
1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Po zlokalizowaniu
zmian odruchowych przystępujemy do masażu pacjenta leżącego na brzuchu. W
drugim etapie masowanie przeprowadzamy w pozycji siedzącej. W ostatniej fazie
wykonujemy masaż pacjenta leżącego najpierw na brzuchu, a później na plecach.
Masaż chorej kończyny dolnej możemy przeprowadzić również bez obracania
pacjenta na brzuch.
P o z y c j a l e ż e n i a na b r z u c h u
2. Masaż kręgosłupa
3. Masaż grzbietu po obu stronach
4. Masaż kości krzyżowej
Pierwsze 3-5 masaży powinno się ograniczyć tylko do tych części. Techniki,
które sprawiałyby pacjentowi silny ból należy wyeliminować na tym etapie le-
czenia.
Podczas masażu grzbietu po stronie zdrowej wskazane jest, aby poszczególne
techniki w segmentach LI - L2 dostosować do odczuć pacjenta ze względu na
występowanie „punktu maksymalnego".
5. Masaż pośladka po stronie chorej
Więcej uwagi należy poświęcić okolicy krętarza większego kości udowej oraz w
miarę możliwości rozmasować zatokę kulszową wykonując głębokie rozcieranie.
Poszczególne techniki musimy dostosować od odczuć pacjenta.
P o z y c j a sie dz ąc a
6. Masaż grzebienia biodrowego po stronie chorej
Należy również uwzględnić strefę poniżej grzebienia biodrowego, która jest
wrażliwa na ucisk.
7. Masaż mięśnia biodrowego po stronie chorej
- głaskanie,
- rozcieranie.
 l't/.y pierwszych zabiegach może się okazać, że dostęp do mięśnia biodrow , i.
K-d/.ic niemożliwy w związku z dużym jego napięciem oraz obolałą całą ok u* .1.
Proponujemy w pierwszym etapie przeprowadzić łagodniejszą formę i i Musować
masaż mięśnia biodrowo-lędźwiowego po stronie chorej (głaskan M . A icranie,
wibracja). Okolicę spojenia łonowego masujemy za pomocą rozci
I.UU.I.
K. Wstrząsanie miednicy
P o z y c j a l e ż e n i a na p l e c a c h
Pod staw kolanowy chorej kończyny dolnej podkładamy wałek.
(
). Masaż uda
Na tylnej stronie uda, w okolicy fałdu pośladkowego często występują zmi iiy
odruchowe w tkance łącznej, które wskazane byłoby dokładniej masować ul tujju1
rozcieranie i ugniatanie.
K). Masaż stawu kolanowego i dołu podkolanowego
Podczas masażu wyciągamy wałek spod stawu i masujemy przy wyprostow nr)
kończynie dolnej.
Ro/.cieranie dołu podkolanowego musimy dostosować do odczuć pacjenta
w/gU*(lu na zmiany okostnowe oraz na „punkty maksymalne" znajdujące i w
mic&niu podeszwowym.
11. Masaż podudzia
Masaż tylnej strony podudzia wykonujemy ostrożnie dostosowując tUf f
Mi1/ogólnych technik do odczuć pacjenta, ze względu na dużą boleaność ły< otd/
na „punkt maksymalny" zlokalizowany w mięśniu brzuchatym łydki. Mai )*
pr/cdnią stronę podudzia zwracamy uwagę na „punkt maksymalny" znąjc Jacy się
w mięśniu piszczelowym przednim.
12. Masaż stawu skokowego
13. Masaż stopy
Przesunięcia odruchowe
W prawostronnej rwie kulszowej podczas masażu tkanek na wysokości k |6w
lędźwiowych 3 i 4 po stronie lewej mogą wystąpić w chorej kończynie d rwj bóle,
mrowienie i drętwienie oraz kłucia w okolicy kostki wewnętrznej.
Wskazane jest przeprowadzenie masażu okolicy krętarza większego ko
udowej oraz guza kulszowego. U w u g i k o ń c o w e
1. Masaż przeprowadzamy 3 razy w tygodniu.
2. Czas trwania jednego pełnego zabiegu wynosi 30 minut, części wstępne
około 10 minut.
3. W łagodniejszych formach rwy kulszowej dolegliwości mogą ustąpić po 7
zabiegach. W bardziej uciążliwych przypadkach powinno wystarczyć
zabiegów.
 Jeżeli po 20 masażach dolegliwości nie ustąpią, wska/anc jest /.badanie, czy
powodem bólu nie są schorzenia innych narządów. Po usunięciu tych przyczyn
należy zastosować następną serię masaży.
4. Przy rwie kulszowej obustronnej zmiany odruchowe są rozmieszczone sy
metrycznie po obu stronach i wtedy wykonujemy masaż zarówno po jednej
jak i po drugiej stronie.
5. Masaż chorej kończyny dolnej będzie dokładniejszy jeżeli najpierw u pa-
cjenta leżącego na brzuchu wymasujemy tylną stronę, a później - gdy będzie
leżał na plecach - przednią.
2.5.4. Lumbago
Lumbago należy do najczęstszych przypadków zespołu bólowego odcinka lę-
dźwiowo-krzyżowego, dlatego poniżej omówiono zmiany odruchowe tego scho-
rzenia (ryć. 23). W lumbago największe napięcia występują w mięśniach czwo-
robocznych lędźwi LI - L2. Zmiany w tkance skórnej
• wzdłuż kręgosłupa po obu stronach ThlO - Thl2, LI - L2
Zmiany w tkance łącznej
• okolica lędźwiowa LI - L2
• okolica kości krzyżowej S l - S4
• grzbietowa strona kości biodrowej L3 - L5
Zmiany w tkance mięśniowej
• mięśnie czworoboczne lędźwi LI - L2
• mięśnie krzyżowo-grzbietowe LI - L2
• mięśnie pośladkowe wielkie L4 - L5, S l - S2
• mięśnie biodro wo-lędźwio we Thll-Thl2, LI
Zmiany okostnowe
• kość krzyżowa
• kości biodrowe R>< .' ł. Schemat zmian odruchowych w zespole bólowym odcinka lędźwiowo-kr/.y/owc
• kości kulszowe bolę odcinka lędźwiowo-krzyżowego wywołane spastycznymi i czynn
• spojenie łonowe sdowymi chorobami kobiecych narządów płciowych.
„Punkty maksymalne"
• mięśnie czworoboczne lędźwi Przeciwwskazania do masażu
Wskazania do masażu ostre stany zapalne kręgosłupa i miednicy, choroby
nowotworowe kręgosłupa i miednicy. Ttchnika
• lumbago, masażu
• dyskopatia, l Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Pierwszą część
• osteoporoza, masażu przeprowadzamy u pacjenta leżącego na brzuchu, M Mtjemy kręgosłup,
• choroby kręgosłupa, grzbiet, kość krzyżową oraz pośladki. W drugim etapie u p •|§nia siedzącego
• schorzenia zniekształcające stawy kończyn dolnych i stawy kizyżowo-biodrowe, masujemy grzebienie biodrowe oraz mięśnie biodrowe-1 dl w 10 we. Masaż
kończymy wstrząsaniem miednicy.
 2. Masaż kręgosłupa v W lumbago masaż segmentarny w krótkim czasie likwiduje dolegliwoi
Przy pierwszych masażach rezygnujemy z tych technik, które będą pacjento wi bólowe. (> Pr/y bólach odcinka lędźwiowo-krzyżowego, w których
sprawiać ból, a siłę poszczególnych technik dostosujemy do odczuć chorego przyc/ynii i
3. Masaż grzbietu jest lumbago, konieczna jest dłuższa terapia - około 20 zabiegów.
Stosowanie rolowania podczas pierwszych masaży może wywołać jeszc/o
większy ból, dlatego zaleca się odstąpienie od tej techniki. 2.5.5. Choroby stawów barkowych i ramion
Masaż kręgosłupa i grzbietu możemy przeprowadzić na odcinkach dolnym /iniany odruchowe stwierdza się w następujących segmentach (ryć. 24):
piersiowym i lędźwiowym, zgodnie z rozmieszczonymi zmianami odruchowymi, /.iniany w tkance skórnej
albo na całej długości, przez co będzie on dokładniejszy i wywrze korzystniejszy • okolica karku C3
wpływ na ogólne samopoczucie pacjenta. • wzdłuż kręgosłupa Th5 - Th6
4. Masaż kości krzyżowej • poniżej obojczyka Th2
Masaż należy wykonać dokładnie, ponieważ przynosi on dużą ulgę pacjentowi.
Powinno się pamiętać o stopniowym zwiększaniu siły rozcierania.
5. Masaż pośladków
Okolica talerzy biodrowych poniżej grzebieni biodrowych jest wrażliwa na
dotyk, dlatego konieczne jest dostosowanie masażu do odczuć pacjenta.
P o z y c j a sie dz ąc a
6. Masaż grzebieni biodrowych
Masaż przeprowadzamy dostosowując siłę rozcierania do indywidualnych odczuć
chorego. Zbyt silne bodźce spowodują zwiększenie napięcia masowanej okolicy.
7. Masaż mięśni biodrowo-lędźwiowych
Podczas pierwszych zabiegów mogą wystąpić trudności z rozmasowaniem
mięśni biodrowych na przednich stronach kości biodrowych. Duże napięcie i ból
tych mięśni nie pozwolą na zastosowanie chwytu na mięśnie biodrowe.
8. Wstrząsanie miednicy
Stosowanie tej techniki korzystnie wpływa na rozluźnienie napięć w całej
miednicy. Przesunięcia odruchowe
1. Po masażu „punktów maksymalnych" na mięśniach czworobocznych lędźwi
mogą wystąpić bóle promieniujące do podbrzusza i pęcherza moczowego. Należy
wykonać masaż okolic kolców biodrowych przednich górnych, spojenia łonowego
oraz podbrzusza, stosując głaskanie i rozcieranie. U wa g i ko ńco we
1. Bez rozpoznania bólu odcinka lędźwiowo-krzyżowego nie wolno prze-
prowadzać masażu segmentarnego.
2. Masaż wykonujemy 3 razy w tygodniu.
3. Czas trwania jednego zabiegu wynosi około 25 minut.
4. Wskazane jest leczenie uzupełniające, czyli stosowanie środków przeciw-
bólowych oraz zabiegów cieplnych.

Ryć. 24. Schemat zmian odruchowych w chorobach stawów barkowych i ramion

(prawa strona)
 • na ramieniu C5
Zmiany w tkance łącznej
• wzdłuż kręgosłupa Th3 - Th6
• poniżej grzebienia łopatki Th3
• okolica łuków żebrowych Th5 - Th7
• przednia strona ramienia C4 - C5 i Th2
• dół łokciowy C6 i Thl
Zmiany w tkance mięśniowej
• mięsień płatowy głowy C3
• mięsień czworoboczny C3 - C4
• mięsień równoległoboczny większy Th3 - Th4
• mięsień podgrzebieniowy Th3 - Th4
• mięsień najszerszy grzbietu Th6 - Th8
• mięsień naramienny C5
• mięsień piersiowy większy Th4
Zmiany okostnowe
• grzebień łopatki
• obojczyk
• mostek
• • nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ramiennej
„Punkty maksymalne"
• tkanka łączna między kręgosłupem a łopatką
• mięsień podgrzebieniowy
• mięsień piersiowy większy
Wskazania do masażu
• stany pourazowe mięśni, kości i stawów,
• stany po urazach i zapaleniach nerwów obwodowych,
• choroby zwyrodnieniowe stawów,
• zapalenia okołostawowe,
• przykurczę mięśniowe,
• choroby ścięgien,
• reumatoidalne zapalenie stawów.
Przeciwwskazania do masażu
• ostry stan zapalny stawów barkowych,
• choroby zakaźne
• nowotwory.
Technika masażu
l. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach
 Ir/i-li pacjent może leżeć na br/uchu, to pierws/.y etap terapii K, Masaż okolicy dołu pachowego po stronie chorej
pr/cprowad, Jc/.eli nie możemy ułożyć chorej kończyny górnej na naszym barku, to mu
m\ w po/ycji leżącej. Masujemy kręgosłup, grzbiet, okolicę ftiy \,\ ustawić w lekkim odwiedzeniu. Szczególną uwagę podczas masażu zw
łopatkową. W poi famy na mięśnie - najszerszy grzbietu, obły większy oraz na głowę długą m
11 sunl/ącej pacjenta wykonujemy masaż mięśnia Ifiin trójgłowego.
czworoboc/nego, inosll Okolica poniżej dołu pachowego jest wrażliwa na ucisk i dlatego musimy
inii.-snia piersiowego większego, okolicy dołu pachowego, mięśnia miejsce ostrożnie masować.
nnramicm
.•••. iainienia i dołu
łokciowego.
.'. Masaż kręgosłupa
l )opóki stopniowo nie zlikwidujemy „punktów maksymalnych"
umiejsców n \ k h między kręgosłupem a łopatką, po stronie chorej
nie zaleca się stosował , Im yiów piłowania oraz rolowania. Należy
dostosować siłę masażu do indy\
•Iti.ilnych odczuć pacjenta.
ł. Masaż grzbietu po stronie chorej
Podczas masażu grzbietu szczególną uwagę należy zwrócić na
ro/masowai iiucsnia najszerszego grzbietu.
l Masaż okolicy łopatkowej po stronie chorej
l'i/y pierwszych kilku masażach zastosowanie chwytu
podłopatkowego im IIM niemożliwe, ze względu na duże napięcie
mięśniowe okolicy łopatkow W\ konując rozcieranie mięśnia
podgrzebieniowego należy stopniowo /.więksi %ilc masażu w
związku z występującym w tym mięśniu „punktem maksym mm".
Pozycja siedząca
•> Masaż mięśnia czworobocznego po stronie chorej Wał mięśnia
czworobocznego może być wrażliwy na dotyk, wice ugniata)
musimy dostosować do odczuć pacjenta. (» Masaż mostka l'nłac/enia
mostka z żebrami należy dokładnie rozmasować stopniowo y.wi<
•/.i|.|i- siłę masażu, a po kilku zabiegach zastosować rozcieranie
miejscowe. / Masaż mięśnia piersiowego większego po stronie
chorej:
• głaskanie,
• ro/cieranie z przesuwaniem,
• ugniatanie.
W y.wiązku z występowaniem w tym mięśniu „punktu
maksymalnego Ugniatanie wprowadzamy dopiero po jego
zlikwidowaniu. Żebra pod tym m (toticin masujemy od strony dołu
pachowego.
 9. Masaż mięśnia naramiennego
Niekiedy w początkowej fazie leczenia ugniatanie mo/e być zbyt bolesiu
dlatego podczas pierwszych kilku masaży należy zrezygnować ze stosowania u i
techniki.
10. Masaż ramienia
Wykonując rozcieranie więcej uwagi poświęcamy przyczepowi mięśnia nai .1
miennego, znajdującego się na ramieniu.
11. Masaż stawu i dołu łokciowego
Należy dokładnie rozmasować nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ra
mieniowej, dostosowując siłę rozcierania do indywidualnych odczuć chorego.
Przesunięcia odruchowe
Przy masażu okolicy dołu pachowego mogą wystąpić dolegliwości sercowe,
Wskazane jest głaskanie i rozcieranie lewego dolnego brzegu klatki piersiowej.
Uwagi k o ń c o w e
1. Masaż przeprowadzamy co drugi dzień.
2. Czas trwania jednego zabiegu wynosi około 30 minut.
3. W zależności od schorzenia wykonujemy od 10 do 20 zabiegów. Im wcze«|
śniej rozpoczniemy masaże, tym szybciej nastąpi wyleczenie. Jeżeli 20
biegów nie zlikwiduje dolegliwości, należy zastosować przerwę 14-dnk wą,
a następnie wykonać kolejną serię masaży.
4. Po każdym masażu zalecane jest przeprowadzenie ćwiczeń biernycl i
czynnych.

2.5.6. Choroby stawów łokciowych, przedramion i rąk

Zmiany odruchowe w poszczególnych tkankach podane są dla prawej stron]
(ryć. 25): Zmiany w tkance skórnej
• okolica karku C3
r« J!<k Schemat zmian odruchowych w chorobach stawów łokciowych, przedramion i tu
• wzdłuż kręgosłupa Th6 - Th7 (prawa strona)
• z tyłu na ramieniu C8, Thl - Th2
• poniżej obojczyka Th2 • na pr/edramieniu po stronie łokciowej Thl
• okolica mięśnia naramiennego C5 • w stawie nadgarstkowym po stronie dłoniowej C6, C8
• na ramieniu od przodu Th2 Rmlany w tkance mięśniowej
• na przedramieniu od strony dłoniowej C6, Thl • mięsień płatowy C3
Zmiany w tkance łącznej • mięsień czworoboczny C3 - C4
• między kręgosłupem a łopatką Th3 - Th6 • mięsień równoległoboczny większy Th3 - Th4
• poniżej grzebienia łopatki Th4 - Th5 • mięsień podgrzebieniowy Th4 - Th5
• na łukach żebrowych Th5 - Th7 • mięsień naramienny C5
• na ramieniu od przodu C5, Th2 • mięsień dwugłowy ramienia C5, Th2
• dół łokciowy C6, Thl • mięsień promieniowy C6
• mięsień zginacz łokciowy nadgarstka Thl
 • mięsień przywodziciel kciuka C6
• mięśnie międzykostne dłoniowe i grzbietowe C(> C8
Zmiany okostnowe
• grzebień łopatki
• obojczyk
• mostek
• nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ramieniowej
• wyrostki rylcowate kości promieniowej i łokciowej
• kości śródręcza
„Punkty maksymalne"
• tkanka łączna między kręgosłupem a łopatką
• mięsień podgrzebieniowy
• mięsień ramienno-promieniowy
• mięsień przywodziciel kciuka
Wskazania do masażu
• stany pourazowe mięśni stawów i kości kończyn górnych,
• stany po zapaleniu stawów, więzadeł, ścięgien i mięśni z upośledzeniem J
funkcji,
• zmiany zwyrodnieniowe stawów kończyn górnych,
• stany po zapaleniu nerwów obwodowych.
Przeciwwskazania do masażu
• ostre stany zapalne stawów łokciowych i nadgarstkowych,
• choroby zakaźne,
• nowotwory.
Technika masażu
1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach Po umiejscowieniu
zmian masaż przeprowadzamy u pacjenta leżącego brzuchu. Masujemy
kręgosłup, grzbiet, okolicę łopatkową. Jeżeli pacjent rnoa podłożyć kończyny górne
pod czoło, to w pozycji leżącej masujemy jeszcze sień czworoboczny. W
przeciwnym razie masujemy ten mięsień w pozycji się dzącej. Na siedząco
wykonujemy masaż mięśnia naramiennego, ramienia, sta> i dołu łokciowego,
przedramienia, stawu nadgarstowego oraz dłoni.
2. Masaż kręgosłupa
Przy pierwszych zabiegach należy zrezygnować z tych technik, które sprawiają
pacjentowi ból, szczególnie w okolicy między kręgosłupem a łopatką po stronie
chorej.
3. Masaż grzbietu po stronie chorej
4. Masaż okolicy łopatkowej po stronie chorej
 r - > / i iiM.mie mięśnia podgr/ebieniowego /ulecą się pr/eprowad/ać oslrn/.ni • •
Mi wu ją c siłę masażu do indywidualnych odczuć pacjenta.
Masa/ mięśnia czworobocznego po stronie chorej
.'mi. mv chorobowe mięśnia czworobocznego mogą wywołać silny boi po
.losowania ugniatania. W związku z tym wskazane jest stopniowe ro/inas A .m 1
1- tej części mięśnia.
P o z y c j a s i e d z ą c a f.
Masa/, mostka
Mir|scc połączenia mostka z żebrami po stronie chorej może być wra/liv K
/.is stosowania rozcierania, więc należy dostosować siłę masa/u do odc/i
|rill.l.

Masaż mięśnia naramiennego H

Masaż ramienia '> Masaż stawu i dołu
łokciowego l n Masaż przedramienia:
• głaskanie,
• lo/.cicranie,
• ugniatanie,
• wibracja.
W obrębie mięśnia ramienno-promieniowego masaż należy dostosować <
/tu- pacjenta, ze względu na „punkt maksymalny" znajdujący sic w lym mii
lwu
1 1 Masaż stawu nadgarstkowego I.' Masaż ręki 1 w a ^ i końcowe l Pierwsze
3-4 zabiegi możemy ograniczyć do masażu kręgosłupa, gr/.bicti
okolicy łopatkowej i mięśnia czworobocznego. »V Po ustąpieniu napięć w
mięśniach przedramienia można zacząć stosowi
ćwiczenia bierne i czynne stawów łokciowego, nadgarstkowego oraz pu
ców ręki.
ł /.abiegi wykonujemy co drugi dzień. Powinno wystarczyć 10-20 masaży 4
('/.as trwania jednego zabiegu terapeutycznego wynosi około 30 minut.

. Choroby stawów biodrowych i ud

/lniany odruchowe w poszczególnych tkankach podane są dla prawej stron (ryć,
26): Kmiuny w tkance skórnej
• poniżej grzebienia biodrowego LI
• obszar pośladka S2 - S3
• w paśmie ścięgnistym biodrowo-piszczelowym L3
 ......-- Th7 •---.
,.--..••"T h8~""--—..

Ryć. 26. Schemat zmian odruchowych w chorobach stawów biodrowych i ud

(prawa strona)

Zmiany w tkance łącznej

• okolica pośladkowa L3 - L4, S l - S2
• wzdłuż fałdu pośladkowego S2 - S3
• okolica pachwiny LI - L2
• okolica krętarza większego kości udowej LI - L2
Zmiany w tkance mięśniowej
• mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy L2, S2 - S3
• mięsień pośladkowy wielki L3 - L4, S l - S3
• mięsień biodrowo-lędźwiowy ThlO-Thl2, LI
• mięsień obszerny boczny L4
• mięsień krawiecki L2 - L3
 • mięsień smukły L2 - Hwpuiowo zwiększając siłę masażu. Po zlikwidowaniu tych „punktów" możem ć
L3 /niian y okostnowe rozcieranie głębokie, aby dotrzeć do mięśni znajdujących się pod mi< tii
• gr/ebień kości biodrowej pośladkowymi.
• kość krzyżowa
• kość łonowa
• krętarz większy kości
udowej „1'iinkty
maksymalne"
• mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy
• mięsień pośladkowy wielki
Wskazania do masażu
stuny pourazowe mięśni, stawów i kości kończyn dolnych,
stany po zapaleniu stawów, mięśni, więzadeł i ścięgien z
upośledzenie*!
ich funkcji,
/.miany zwyrodnieniowe stawów biodrowych,
stany po urazach i zapaleniach nerwów obwodowych,
pr/.ykurcze w stawach biodrowych.
Przeciwwskazania do masażu
ostre stany zapalne mięśni, stawów i kości kończyn
dolnych, choroby zakaźne,
nowotwory miednicy i kończyn
dolnych. Tftlmika masażu
1 ()krcślenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach l'o
umiejscowieniu tych zmian przystępujemy do masażu kręgosłupa, gr/bi< |
M, kości krzyżowej oraz pośladka pacjenta leżącego na brzuchu. W drugim
cU irrapii chory siedzi. Udo masujemy gdy pacjent leży na plecach.
2 Masaż kręgosłupa na odcinku lędźwiowym
ł Masaż grzbietu na odcinku lędźwiowym po stronie chorej
JŚ/A /.ogólną uwagę należy zwrócić na „punkty maksymalne" znajdujące
si$ r
krzyżowo-guzicznym
grzbietowym. 4, Masaż kości
krzyżowej
Okolica kości krzyżowej może być wrażliwa na rozcieranie i dlatego
masa iMowujemy do odczuć pacjenta. l Masaż pośladka po stronie
chorej
Na lym mięśniu znajdują się „punkty maksymalne", które rozmasowujcm
 Więcej uwagi musimy poświęcić krętarzowi wii;ks/i-mu kosi i talowej oraz je go
otoczeniu. Należy również rozmasować strefę łącznoikankowa., umiejscowić) na
wzdłuż fałdu pośladkowego.
Pozycja siedząca
6. Masaż grzebienia biodrowego po stronie chorej
Okolicę poniżej grzebienia biodrowego musimy dokładnie rozmasować stop-
niowo zwiększając siłę rozcierania.
7. Masaż mięśnia biodrowo-lędźwiowego po stronie chorej Szczególną uwagę
poświęcamy okolicy kości łonowej oraz mięśniowi biodrowemu. Stosowanie
chwytu na ten mięsień przy pierwszych masażach może być nieskuteczne, ze
względu na duże napięcie mięśniowe całej miednicy.
8. Wstrząsanie miednicy
Technika ta zmniejsza napięcie mięśniowe miednicy i przynosi ulgę pacjentowi
P o z y c j a l e ż e n i a na p l e c a c h
9. Masaż uda
Pod staw kolanowy podkładamy wałek, aby mieć dostęp do tylnej strony uda.
Najwięcej uwagi poświęcamy całej przedniej stronie uda (przednio-boczna, prze-
dnio-przy środkowa). Przesunięcia odruchowe
W czasie masażu segmentów lędźwiowych w obrębie grzbietu i miednicy mogą
pojawić się tępe bóle w okolicy pęcherza moczowego. Zalecany jest masaż
powłok brzusznych z uwzględnieniem podbrzusza (głaskanie, rozcieranie). U w a g i
końcowe
1. Zabiegi wykonujemy co drugi dzień.
2. W zależności od schorzenia stosujemy 10-15 masaży.
3. Czas trwania jednego zabiegu terapeutycznego wynosi około 20 minut.
4. Masaż powinien być uzupełniony zabiegami cieplnymi oraz ćwiczeni*
biernymi i czynnymi stawu biodrowego.
.'7. Schemat zmian odruchowych w chorobach stawów kolanowych, podud/i i sióp
2.5.8. Choroby stawów kolanowych, podudzi i stóp (prawa strona)
Zmiany odruchowe w poszczególnych tkankach podane są dla prawej stron] \v tkance łącznej
(ryć. 27): Zmiany w tkance skórnej okolica pośladkowa L3 - L4, S l - S2 w/.dłuż fałdu
• poniżej grzebienia biodrowego LI pośladkowego S2 - S3 pasmo biodrowo-piszczelowe
• okolica pośladkowa S3 - S4 L3 okolica krętarza większego kości udowej LI - L2
• tylna powierzchnia uda S2 okolica pachwiny LI - L2 <lół podkolanowy S l - S2
• pasmo biodrowo-piszczelowe L3 okolica ścięgna Achillesa w tkance mięśniowej
• część przednio-przyśrodkowa uda L2 mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy L2, S2 - S3
micsień pośladkowy wielki L3 - L4, S l - S2
 • mięsień obszerny boczny L4 W ra/ie pojawienia się silnego bólu w trakcie ro/cicrania należy dostosować
• mięsień smukły L2 - L3 masażu do odczuć pacjenta. '^ Masaż pośladka po stronie chorej
• mięsień krawiecki L2 - L3 l ' t / v masażu tego mięśnia stopniowo likwidujemy „punkt maksymalny", po m
• mięsień brzuchaty łydki S l - S 2 możemy przystąpić do masowania mięśni położonych głębiej. Masując M
• mięsień płaszczkowaty S l - S2 pośladkowy wielki więcej uwagi poświęcamy okolicom poniżej gr/ebic »u,»
• mięsień piszczelowy przedni L5 tundrowego, krętarza większego kości udowej oraz wzdłuż fałdu pośladko
Zmiany okostnowe W«Y.«>.
• grzebień biodrowy P o z y c j a l e ż ą c a na p l e c a c h
• kość krzyżowa 1'oii staw kolanowy podkładamy wałek, aby mieć dostęp do tylnej strony uda
• krętarz większy kości udowej IMA / łvdki.
• kość piszczelowa t» Masaż uda
„Punkty maksymalne" Pt»(kv.as masażu szczególną uwagę poświęcamy całej przedniej stronie uda.
• mięsień krzyżowo-guziczny grzbietowy / Masaż stawu kolanowego i dołu podkolanowego
• mięsień pośladkowy wielki IM /v masażu stawu wyciągamy wałek, aby mieć dostęp do dołu podkolanowego,
• mięsień brzuchaty łydki K Masaż podudzia
• mięsień piszczelowy przedni l'i/ y pierwszych masażach ugniatanie mięśnia brzuchatego łydki może spra-
Urlt pacjentowi silny ból, ze względu na występujący tam „punkt maksymalny",
Wskazania do masażu Ma*-»/ należy dostosować do odczuć pacjenta. Konieczne jest dokładne ma.Kowa-
• stany pourazowe mięśni, stawów i kości kończyn dolnych, Mir Ht i r l y łącznotkankowej powyżej pięty, w okolicy ścięgna Achillesa.
• stany po zapaleniu stawów, mięśni, więzadeł i ścięgien z upośledzeniem! *> Masaż stawu skokowego
ich funkcji, 10 Masaż stopy Pt f r
• zmiany zwyrodnieniowe stawów kolanowych i skokowych, sunięcia odruchowe
• przykurczę w stawach kolanowych i skokowych, W t/asie masażu segmentów lędźwiowych mogą wystąpić tępe bóle w okoli-r |
• stany po urazach i zapaleniach nerwów obwodowych. K< hor/.a moczowego. Należy wykonać masaż powłok brzusznych /e s/c/c-
Przeciwwskazania do masażu
• ostre stany zapalne mięśni, stawów i kości kończyn dolnych,
P lnym uwzględnieniem podbrzusza (głaskanie, rozcieranie).
*ngi końcowe
/abiegi wykonujemy co drugi dzień. ('/.as jednego zabiegu wynosi około 25
• choroby zakaźne, minut. W /.ależności od schorzenia stosujemy 10-20 masaży. Masaże
• nowotwory miednicy i kończyn dolnych. uzupełniamy ćwiczeniami biernymi i czynnymi stawów kolanowego i
Technika masażu skokowego.
1. Określenie zmian odruchowych w poszczególnych tkankach W pierwszej fazie
masujemy pacjenta leżącego na brzuchu, następnie leźć go na plecach. . Masaż łącznotkankowy
2. Masaż kręgosłupa na odcinku lędźwiowym
3. Masaż grzbietu na odcinku lędźwiowym po stronie chorej Masa/, łącznotkankowy jest przeznaczony do likwidowania stref zmian odru-
Podczas masażu odcinka lędźwiowego wskazane jest dokładne rozmasowani fflowych występujących w obrębie tkanki łącznej. Zmiany odruchowe charakte-
„punktu maksymalnego" występującego w mięśniu krzyżowo-guzicznym grzbw fyiuja. si<? obrzmieniami, wciągnięciami oraz wgłębieniami, które umiejscawiaj! tff
towym, z uwzględnieniem indywidualnych odczuć chorego. w tkankach skórnej i podskórnej, a także w powięzi podskórnej. W zmianach
4. Masaż kości krzyżowej ftarobowych można wyczuć zmniejszoną elastyczność skóry, ograniczoną prze
suwalność tkanki łącznej oraz występowanie oporu. W oku-sloncj okolicy ciał.i
stwierdza się wzmożone napięcie tkanki łącznej, co jest elektem powiązali u i
tkanki z autonomicznym układem nerwowym. Zastosowanie powierzchniowe r > >
masażu łącznotkankowego zmniejsza napięcia i umożliwia przesuwanie tkanki
przez co korzystnie wpływa na likwidację zaburzeń czynnościowych narządou
wewnętrznych. W związku z powyższym masaż łącznotkankowy znajduje zasto
sowanie w leczeniu chorób wewnętrznych.
Masaż łącznotkankowy polega na wykonywaniu ruchów okrężnych opuszkami
palców oraz przesuwaniu fałdu skórnego kciukami i wskazicielami. Techniki te
stosujemy równolegle i prostopadle do przebiegu segmentów. W zależności od
przesuwanej warstwy tkanki łącznej podczas zabiegu, wyróżniamy trzy chwyty
masażu łącznotkankowego: 1. chwyt skórny, który stosujemy do masowania
warstw powierzchownych między skórą a tkanką podskórną; 2. chwyt podskórny,
służący do masażu warstw leżących między tkanką podskórną a powięzią; 3. chwyt
powięziowy wykorzystujemy do masażu powięzi.
W prawidłowo przeprowadzonym masażu łącznotkankowym należy uwzglę-;
dnić stopniowanie siły poszczególnych technik oraz głębokość masowania. Naj- j
pierw wykonujemy powierzchowne i delikatne ruchy okrężne, a później stosujemy
głębokie i mocne techniki przesuwania fałdu skórnego w obrębie wrażliwych] stref
tkanki łącznej. Masujemy pacjenta leżącego na boku (uzyskuje się najlepszai
rozluźnienie pacjenta), na plecach, na brzuchu oraz w pozycji siedzącej. Przy sto-j
sowaniu masażu łącznotkankowego obowiązują zasady oraz wskazania i prze-
ciwwskazania masażu klasycznego.

2.7. Masaż okostnowy

Masaż okostnowy jest przeznaczony do likwidowania stref zmian odruchc
wych występujących w obrębie okostnej. Zmiany odruchowe w okostnej charak<j
teryzują się wgłębieniami, zgrubieniami oraz obrzmieniami. Masaż okostno\
przeprowadzamy przy rozluźnionych mięśniach odsuwając palcami przykrywi jące
okostną tkanki miękkie. Zabieg polega na stosowaniu technik przesuwami
rozcierania oraz ucisków miejscowych na określonych powierzchniach kostny cl
Celem masażu okostnowego jest wywołanie odczynu przekrwienia oraz pobu«j
dzenie regeneracji komórek w tkance kostnej. Podczas masażu oddziałujemy
drodze odruchowej na tkanki i narządy wewnętrzne unerwione przez te same rw wy
rdzeniowe co okostną. Z tego względu masaż okostnowy ma zastosowi w leczeniu
chorób wewnętrznych. W zależności od jednostki chorobowej żmii ny odruchowe
w okostnej będą występowały w określonych miejscach:
•- dla chorób kręgosłupa - wyrostki kolczyste kręgosłupa, łopatki, kość krzyi
żowa, grzebienie biodrowe, kości kulszowe, kretarzc większe kości udc
 wych, spojenie łonowe, potylica, wyrostki sutkowate kości skroniowycl
mostek, żebra;
• pr/.y bólach głowy - potylica, grzebienie łopatki, wyrostki kolc/.ysle ot.
cinka szyjnego kręgosłupa, wyrostki sutkowate kości skroniowych, koś* |
ar/mowe;
• pr/.y chorobach kończyn górnych - grzebienie łopatek, obojczyki, moslcl
nadkłykcie promieniowy i łokciowy kości ramiennych, kości sródrec/.a;
• pr/y chorobach kończyn dolnych - grzebienie kości biodrowych, koś
kr/yżowa, kość łonowa, krętarze większe kości udowych, nadkłykcie pr/.)
środkowy i boczny kości udowych, kości piszczelowe;
• w chorobach serca - łopatka po stronie lewej, mostek, żebra po stronie lewe
• w chorobach płuc - łopatki, obojczyki, mostek, żebra;
• w chorobach żołądka - łopatka i żebra po stronie lewej, mostek;
• w chorobach jelit i dróg moczowych - kość krzyżowa, grzebienie biodrc we,
kość łonowa, dolne żebra;
• w chorobach dróg żółciowych - łopatka i żebra po stronie prawej, moslcl
wyrostki kolczyste dolnych kręgów piersiowych;
• w chorobach kobiecych - grzebienie biodrowe, kość krzyżowa, spojeni
łonowe, krętarze większe kości udowych.
M.isa/ okostnowy przeprowadzamy od bodźców delikatnych do mocnych dc
Mów iwu jąć siłę poszczególnych technik do indywidualnych odc/.uć pacjenta,
/.ibiegi wykonujemy u pacjenta w pozycji leżącej lub sied/.accj. Hr/y Ktcm *<iiuu
masażu okostnowego obowiązują takie same zasady i warunki juk w mi Itlu
klasycznym. Wskazania obejmują wszystkie jednostki chorobowe, pnr fcloiuh
stosuje się masaż segmentarny, natomiast przeciwwskazania dotyo sikich
ostrych i podostrych stanów zapalnych kości, osteoporozy, nowolwi kości, gruźlicy
kości oraz świeżych stanów po złamaniach kości.
 3. MASAŻ LIMFATYCZNY

.VI. Teoria masażu limfatycznego

,V l. l. /asady stosowania masażu limfatycznego

i l'o/>vja pacjenta podczas masażu (drenażu)
I'.u |iMit powinien przyjąć pozycję, która ułatwi odpływ chłonki z drenowani
1 /vst i uała. Dla przykładu - podczas drenażu kończyn górnych, dolnych i gh *\
powinny być one znacznie uniesione w stosunku do tułowia, a końc/.yny d<
ilaikown /gięte pod niewielkim kątem w stawach, co zmniejsza napięcie miesi
tilniu-\.\\i\c odpływ krwi.
2 K jerunek wykonywania masażu
l )ienaż wykonujemy od obwodu w kierunku ujść żylnych. W celu ułatwień
iulpls wu chłonki do układu krwionośnego należy najpierw udrożnić pnie lun!
l>< /nr i węzły chłonne leżące przy ujściu żylnym, a następnie stopniowo, /.udu
«ni|.u odpowiedni kierunek opracowywać dalsze części. Przetoc/enie limly / ol
«HM!U w innej kolejności będzie bardzo utrudnione i w pewnym sensie ogranu /on l
Stosowane techniki
Stosowane techniki (głaskanie, rozcieranie i ugniatanie) powinny mieć ch.
fttklri wypychający, czyli każda z nich - poprzez odpowiednio rozłożony sił? iv
fitku winna spowodować przepchnięcie limfy we właściwym kierunku. Si II*
isku na tkanki wzrasta w kierunku wykonywanego chwytu i nie powinna bj
jjfWiYyną zbytniego wzrostu temperatury tkanek. Należy masować precy/yjn
ftickko i płynnie. 4 Tempo masażu i odpowiednia liczba powtórzeń
K,i/da. technikę powtarzamy 4-5 razy, a tempo poszczególnych technik - II
~0 ruchów na minutę - podyktowane jest wolnym prądem chłonki. %
('/as masażu
('/as /.abiegu częściowego wynosi 15-20 min, a całościowego do 60 min. ft
()pracowanie większych węzłów chłonnych
W trakcie masażu dwukrotnie opracowujemy większe węzły chłonne. 7 l, i c
/ba zabiegów
O ile nie ma przeciwwskazań, zabieg można wykonywać codziennie. Licz!
labicgów jest dowolna, zależna od postępów w leczeniu schorzenia.
3.1.2. Wskazania i przeciwwskazania
Wskazania
Wskazania do masażu limfatycznego szczególnie uwzględniają te przypaiH
patologiczne, którym towarzyszą obrzęki, wysięki oraz zmiany skórne spowoilt >
wane zaburzeniem krążenia limfy. Zawsze jednak w takich przypadkach nakv\
skonsultować z lekarzem czas rozpoczęcia drenażu (zbyt wczesne rozpoczęć u-
może na przykład doprowadzić do remisji choroby), obszar zabiegu (całkowih lub
częściowy) oraz liczbę powtórzeń (kontrola na bieżąco stanu zdrowia pacjenta).
Dotyczy to pacjentów po przebytych chorobach zakaźnych, amputacjach, z
podostrymi stanami zapalnymi przebiegającymi z obrzękami jak również z
obrzękami powstałymi pod wpływem zaburzeń pracy serca i nerek.
Przeciwwskazania
Ryć. 28. Głaskanie w formie „wyciskania"
Głównymi przeciwwskazaniami do stosowania masażu limfatycznego są cho-
roby nowotworowe układu chłonnego, nowotwory oraz ich przerzuty, choroby Ro/fitTanie
zakaźne, a także obrzęki i wysięki w przebiegu ostrych stanów zapalnych. Ws ro/.niamy trzy sposoby rozcierania: koliste, posuwiste, spiralne.
3.1.3. Techniki masażu limfatycznego KoAieranie koliste (ryć. 29) polega na wykonaniu trzech, czterech kółc »
MIU - ISCU , a następnie przesunięciu dłoni i zatoczeniu następnych kółcc/c » mu-1
Znaczna grupa chorób narządów wewnętrznych jest spowodowana zaburzę- si u zachodzącym na jedną trzecią poprzedniego kółeczka itcl.
niami w krążeniu limfy. Celem masażu limfatycznego jest usprawnienie krążenid
chłonki w układzie limfatycznym, tzn. od naczyń chłonnych włosowatych dój
ujść żylnych. Osiągamy to w sposób mechaniczny poprzez przepchnięcie chłonki i
udrożnienie węzłów chłonnych. Efektami prawidłowo przeprowadzonych drenaży
powinny być między innymi: poprawa warunków do produkcji limfocy-tów,
transportu wody i soli mineralnych, zwalczanie bakterii oraz następstw za<
uważalnych na zewnątrz, czyli likwidacja obrzęków. Aby do takiego stanu d(
prowadzić, należy wykonać drenaż limfatyczny zgodnie z podanymi wcześnie
zasadami i z zastosowaniem następujących technik:
• głaskanie
• rozcieranie
• ugniatanie
Głaskanie
Celem głaskania w formie „wyciskania" (ryć. 28) jest przygotowanie niewielkiej
powierzchni ciała lub jego części (np. kończyna górna) do szeregu techni które Ryć. 29. Rozcieranie koliste
będziemy stosować w dalszej kolejności. Głaskaniem w formie „wyciski nią"
również kończymy masaż danego odcinka. Głaskanie w zależności od miejsca Ko/cieranie posuwiste (ryć. 30), to ruch głębokiego naprzemiennego praci
drenażu staramy się wykonywać jak największą powierzchnią dłoni. wanta wykonany powierzchniami dłoniowymi obu rąk lub opuszkami palców III,
IV obu rąk w linii prostej.
 Ryć. 30. Rozcieranie posuwiste Ryć. 32. Ugniatanie „szczypcowe"

Rozcieranie spiralne (ryć. 31) charakteryzuje się tym, że opuszkami palców II, Ponadto wyróżniamy jeszcze dwa inne sposoby ugniatania:
III, IV wykonujemy rozcieranie po linii w kształcie spirali. • punktowe falujące (ryć. 33), wykonywane opuszkami palców II, III, IV,

wskazującym.

Ryć. 31. Rozcieranie spiralne

Ugniatanie
Działanie ugniatania w drenażu limfatycznym ma przede wszystkim spow<
dować rozluźnienie mięśni i przepchnięcie chłonki. W sposób optymalny uzy«
skuje się ten efekt poprzez ugniatanie „szczypcowe" (ryć. 32), tzn. ugniatani
tkanek ujętych pomiędzy kciuk i palec wskazujący lub pomiędzy kciuk i pos stałe
palce ręki. Na twarzy wykonuje się również ugniatanie „szczypcowe", któl różni się
od poprzedniego tym, że masowaną tkankę obejmujemy palcami środ4J kowym i
 Ryć. 33. Ugniatanie punktowe, falujące

w formie „kołyski" (ryć. 34), czyli dłoń w pierwszej fazie ma styczne /, ciałem
pacjenta tylko poprzez kłąb kciuka i kłębik palca małego, nu.Ht< nic również przez
śródręcze, a w fazie końcowej opiera się tylko na op H/.kach palców.
 Ryć. 34. Ugniatanie w formie „kołyski" (faza końcowa)

3.2. Metodyka masażu limfatycznego

Ryć. 35. Kierunki masażu na przedniej Ryć. 36. Kierunki niusa/u na tylnej stronie
ofłv-\rłi*» /M a ł u ciuła
\ . l . l . Masaż limfatyc/ny końc/yny górnej
Pacjent leży tyłem, kończyny górne wzdłuż tułowia. Obie końc/yny goi . li ilne
lekko ugięte w stawach. l (iłaskanie całej kończyny
Stojąc na wysokości bioder pacjenta wykonujemy oburącz jednocześnie >i
•.k.tni e całej kończyny od palców do stawu barkowego włącznie. .' l )
renaż dołów pachowych
Masażysta jedną ręką chwyta za staw nadgarstkowy odwiedzioną końc/.j
• l «i k ą t a prostego i zgiętą w stawie łokciowym pod kątem 90°, a ręką drugą v
kutuije kolejno:
• głaskanie miejscowe,
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. i
I )renaż stawu ramiennego < iłaskanie
Dłonie układamy tak, aby obejmowały cały mięsień naramienny. Głaska
io/poczynamy poniżej przyczepu mięśnia naramiennego. Jedną rękę prowm M I N
po przedniej stronie mięśnia, a w fazie końcowej przesuwamy nu mic*
pirisiowy większy, drugą zaś głaszczemy tylną część mięśnia i koric/ymy n w
okolicy dołu pachowego w sąsiedztwie łopatki. Ko/cieranie koliste
Przeprowadzamy w tych samych pasmach co głaskanie. KOA
'ic ranie posuwiste jedną ręką
()bejmujemy mięsień naramienny jedną ręką kładąc kciuk na stronie pr/edi
umilenia, a pozostałe palce na stronie tylnej i w ten sposób przepychamy ch!< kc
w obrębie tego mięśnia. Ko/cieranie posuwiste oburącz równocześnie,
naprzemiennie.
Wykonujemy podobnie jak powyżej z tą różnicą, że pracują obie ręce napr
micnnic. K o/.c i e ranie spiralne
Ko/cieranie spiralne rozpoczynamy -jak wszystkie poprzednie techniki -ni/.o j
przyczepu mięśnia naramiennego i wykonujemy oburącz równocześnie,
pr/omiennie, w tych samych pasmach co głaskanie, oraz tak samo kończymy
Ugniatanie punktowe, falujące 4, Drenaż ramienia
Pr/y drenażu ramienia stosujemy następujące techniki:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe".
 Każdą z powyższych technik wykonujemy jedną ręką, w t r/ech pasmach: po
stronie boczno-tylnej, przedniej oraz przy środkowej. Ruch odbywa się zawsze i >< l
stawu łokciowego do mięśnia naramiennego.
5. Drenaż stawu łokciowego
Jedną ręką chwytamy za przedramię pacjenta tak, aby jego kończyna gonu
była lekko zgięta w stawie łokciowym. Drugą ręką (rozpoczynając w połowic
przedramienia, a kończąc w połowie ramienia) wykonujemy kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
Następnie - poruszając ręką w tym samym kierunku - przystępujemy do ma-
sowania kciukami dołu łokciowego, w trzech pasmach - od strony przyśrodko-
wej, pośrodku i od strony bocznej, stosując:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
6. Drenaż stawu ramiennego - opracowanie powtórne
7. Drenaż przedramienia
Opracowanie przedramienia rozpoczynamy od stawu nadgarstkowego, a koń-
czymy w okolicy stawu łokciowego. Drenaż wykonujemy w czterech pasmach: -
łokciowym, grzbietowym, promieniowym oraz dłoniowym, stosując kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe".
8. Drenaż stawu nadgarstkowego
Podobnie jak dół łokciowy, staw nadgarstkowy opracowujemy dwoma kciukami
równocześnie rozpoczynając poniżej stawu na śródręczu, a kończąc
przedramieniu tuż powyżej stawu. Wykonujemy kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
9. Drenaż stawu łokciowego - opracowanie powtórne
10. Drenaż śródręcza
Na opracowanie śródręcza składa się drenaż strony grzbietowej i strony dł<
niowej. Wykonujemy go dwoma kciukami, w kilku pasmach (liczba zależna
wielkości dłoni pacjenta i kciuków masażysty), zaczynając od stawów śródreca no-
paliczkowych, a kończąc w okolicy stawu nadgarstkowego. Stosujemy następujące
techniki rozpoczynając od strony grzbietowej, a następnie w ten sam sób masując
stronę dłoniową:
• głaskanie,
 • ro/.cieranie koliste, posuwiste i spiralne, l l >iena/ palców Podobnie jak przy
drenażu śródręcza stosujemy w kolejności następujące
•«. hniki:
• głaskanie,
• ro/cieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
l ' l )irnaż stawu nadgarstkowego opracowanie powtórne l i (iłaskanie
ogólne całej kończyny górnej w formie „wyciskania"

.1,2.2. Masaż limfatyczny kończyny dolnej

I >HMUIŻ limfatyczny kończyny dolnej składa się z dwóch faz:
• / drenażu przedniej strony kończyny dolnej w pozycji leżenia pacjenta ni
plecach,
• / drenażu tylnej strony kończyny dolnej w pozycji leżenia pacjenta m
brzuchu. Drcna/ przedniej strony
kończyny dolnej
l1.u jcnt leży na plecach. W celu uzyskania rozluźnienia mięśni przedniej siro fty
konc/yny dolnej należy podłożyć wałek pod staw kolanowy. Kończyny dol t*
pacjenta powinny być lekko odwiedzione, aby umożliwić opracowanie pr*y
ihMlkowej strony uda. | (iłaskanie ogólne
Stosując z boku pacjenta masażysta wykonuje głaskanie całej kończyny, dwo M
lekami jednocześnie, od palców stopy do stawu biodrowego.
l Henaż pachwiny
('hcąc właściwie udrożnić węzły chłonne pachwinowe - zarówno pasmo po unie,
jak i pionowe — należy zastosować w każdym z tych pasm jedną ręką lu' ibuiitc/
następujące techniki:
• głaskanie,
• ro/.cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące, l
Drenaż uda
Drenaż uda przeprowadzamy oburącz w trzech pasmach: bocznym, przednir l
pt/yśrodkowym. Rozpoczynamy powyżej stawu kolanowego, a kończyn
•r okolicy stawu biodrowego, stosując następujące techniki:
• głaskanie,
• ro/cieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe". 4
Drenaż stawu kolanowego
 Drenaż stawu kolanowego przeprowadzamy w pasm,ich podłużnych i po
przecznych. W pasmach podłużnych drenaż rozpoczynamy poniżej stawu kol.i
nowego na podudziu, a kończymy powyżej stawu na udzie. Drenaż wykonuje m \
jedną ręką lub oburącz na całym stawie, w następującej kolejności:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
5. Drenaż pachwiny - opracowanie powtórne
6. Drenaż podudzia
Podobnie jak przy opracowaniu uda, na podudziu przeprowadzamy drenaż
oburącz, w trzech pasmach: bocznym, przednim oraz przyśrodkowym. Rozpo-
czynamy powyżej stawu skokowego, a kończymy w okolicy stawu kolanowego.
Stosujemy następujące techniki:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
7. Drenaż stawu skokowego
Opracowujemy kciukiem tylko obszar zawarty pomiędzy kostkami przyśrod-
kową i boczną rozpoczynając drenaż na śródstopiu, a kończąc poza stawem na]
podudziu.
Wykonujemy kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
8. Drenaż stawu kolanowego - opracowanie powtórne
9. Drenaż śródstopia
Drenaż limfatyczny grzbietowej strony stopy wykonujemy całą ręką orj
kciukami, w kilku pasmach, rozpoczynając od stawów śródstopno-paliczkc
wych, a kończąc w okolicy stawu skokowego.
Stosujemy kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
10. Drenaż palców
Stosujemy następujące techniki: , •
głaskanie,
• rozcieranie koliste i spiralne
• ugniatanie punktowe, falujące.
11. Drenaż stawu skokowego - opracowanie powtórne
12. Głaskanie ogólne całej kończyny w formie „wyciskania"
h ma/ tylnej strony kończyny dolnej
l'.u jcMit znajduje się w pozycji leżenia na brzuchu. W celu rozluźnienia mię ni
tylnej strony kończyny dolnej podkładamy wałek pod staw skokowy. ( iłaskanie
ogólne
Stojąc z boku pacjenta masażysta wykonuje głaskanie całej kończyny obiema
^.mii jednocześnie, od guza piętowego do stawu biodrowego. l )rcnaż pasma
pionowego węzłów pachwinowych
( )pracowujemy tylną, górną część przyśrodkowej strony uda, wykonując ko
oburącz równocześnie:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. Dienażuda N. i tylnej
stronie uda stosujemy następujące techniki:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe". l )
ii%naż dołu podkolanowego
K o/ poczynając poniżej dołu podkolanowego na podudziu, a kończąc powyżej u
podkolanowego na udzie wykonujemy kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
Drenaż pasma pionowego węzłów pachwinowych - opracowanie powtórne
(§ l >i m aż podudzia Dirnaż limfatyczny podudzia wykonujemy oburącz
równocześnie zaczynając
y /.c j stawu skokowego, a kończąc w okolicy dołu podkolanowego. Stosuje
mistcpujące techniki:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe".
Drenaż stawu skokowego
Drenażowi w tym obszarze podlegają okolice kostek zewnętrznej i wewnetrz
ora/ ścięgno Achillesa. Drenaż wykonujemy kciukami stosując kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. Drenaż dołu
podkolanowego - opracowanie powtórne Drenaż strony
podeszwowej stopy
 Podobnie jak przy stawie skokowym, drena/. strony podcs/wowej stopy \\ ••. 1
" ii. i/ w liniach pachowych A .1 teką w linii prawej pachy, a lewą ręką w linii
konujemy przede wszystkim kciukami rozpoczynając od stawów śródstopiu> p lewej pachy wykonuje
liczkowych, a kończąc na tylnej krawędzi pięty. Stosujemy: t 'lr|!H>:
• głaskanie, '.'ł.iskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • t../i teranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. 10. • ugniatanie w formie „kołyski", i t M cna/, dołów
Głaskanie ogólne całej kończyny pachowych - opracowanie powtórne * ».ł.iskanie ogólne
3.2.3. Masaż limfatyczny grzbietu grzbietu
Pacjent leży na brzuchu, kończyny górne odwiedzione w stawach ramicn 11,4. Masaż limfatyczny klatki piersiowej
nych, zgięte w stawach łokciowych, a ręce wsunięte pod czoło. Masażysta słoi z l',u jent leży na plecach, kończyny górne ma lekko odwiedzione w stu w uch ra
boku pacjenta. i w u h i zgięte w stawach łokciowych, ułożone wzdłuż ciała.
1. Głaskanie ogólne grzbietu < ilaskanie ogólne klatki piersiowej
Wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk równocześnie, od i Cil.łskanie wykonujemy w trzech pasmach. Rozpoczynamy dwoma rckuni
pośladków do barków, w kilku pasmach IUK /esnie wzdłuż mostka i pod obojczykami aż do stawów barkowych, na
2. Drenaż dołów pachowych .r jM/.eprowadzamy całymi powierzchniami dłoni obu rąk równocześnie o< nr j
Każdy z dołów pachowych opracowujemy oddzielnie, w trzech pasmach (tyl^ ny t./esc i klatki piersiowej, po linii równoległej od linii pachowej oru; nilu/
brzeg dołu, dół pachowy, przedni brzeg dołu), wykonując kolejno:
linii pachowej aż do dołów pachowych.
• głaskanie,
hiena/, dołów nadobojczykowych
• rozcieranie koliste i spiralne,
W\ konujemy drenaż wzdłuż dołów nadobojczykowych oburącz równocw?
• ugniatanie punktowe, falujące.
M i/poczynając od linii środkowej ciała, a kończąc w okolicy stawów barko
3. Drenaż okolicy mięśnia czworobocznego
li Stosujemy następujące techniki:
W czterech pasmach oburącz równocześnie, naprzemiennie, przepych*
• głaskanie,
chłonkę od kręgosłupa do okolicy dołu pachowego stosując następujące techni
• to/.cieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• głaskanie,
• ugniatanie punktowe, falujące.
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
Drenaż dołów pachowych
• ugniatanie „szczypcowe".
Dłonie pacjenta spoczywaj ą nad jego głową w celu dobrego dostępu do dołóv
4. Drenaż przestrzeni międzyżebrowych
.Nowych. (Ca/dy dół pachowy opracowujemy oddzielnie wykonując kolejno:
W przestrzeniach międzyżebrowych - od kręgosłupa w kierunku linii pachc
wej - stosujemy: • głaskanie,
• rozcieranie koliste i spiralne,
• głaskanie,
• ugniatanie punktowe, falujące. Drenaż przedniej powierzchni klatki
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
piersiowej Drenaż przedniej powierzchni klatki piersiowej wykonujemy
• ugniatanie w formie „kołyski".
wzdłuż mostki

K
5. Drenaż dołów pachowych - opracowanie powtórne
obojczykami, w kierunku stawów barkowych, oraz od dolnego brzegu
6. Drenaż odcinka krzyżowo-lędźwiowego grzbietu
klu icwowej, w pasmach równoległych do linii pachowej (z ominięciem
Podobnie jak przy drenażu w przestrzeniach międzyżebrowych, w odcu
gruczc |H piersiowego). Stosujemy kolejno:
krzyżowo-lędźwiowym grzbietu wykonujemy:
• głaskanie,
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne, • rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie w formie „kołyski". • ugniatanie punktowe, falujące.
 5. Drenaż dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne
6. Drenaż dołów pachowych - opracowanie powtórne
7. Drenaż wzdłuż przestrzeni międzyżebrowych
Drenaż limfatyczny tego obszaru przeprowadzamy jedną ręką, kolej m
wzdłuż przestrzeni międzyżebrowych rozpoczynając od trzonu mostka, a koń
cząc w linii pachowej.
We wszystkich pasmach wykonujemy:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
8. Drenaż w liniach pachowych
Drenaż wykonujemy jedną ręką stosując kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie w formie „kołyski".
9. Drenaż dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne
10. Drenaż dołów pachowych - opracowanie powtórne
11. Głaskanie ogólne klatki piersiowej
3.2.5. Masaż limfatyczny brzucha
Pacjent leży na plecach, kończyny górne ułożone wzdłuż ciała, kończyny dol« ne
zgięte w stawach kolanowych, pod które podkładamy wałek.
Obszar drenowania brzucha dzielimy na część nadpępkową, z której odprawa*
dzamy limfę w kierunku dogłowowym, oraz na część podpępkową - z drenaże! w
kierunku węzłów pachwinowych.
1. Część nadpępkową
Drenaż rozpoczynamy od linii pachowych oburącz równocześnie, a kończy-j
my w linii białej wykonując kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
2. Część podpępkową
Opracowanie części podpępkowej wykonujemy również oburącz równoa śnie
rozpoczynając od pasm bocznych, a kończąc w Unii białej. Stosujemy kolejne
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
* 2.6. Masaż limfatyczny okolic pośladkowej i biodrowej
P.u )ent leży na brzuchu, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, głowa n '•.,
ku. l ( iłaskanie
Wykonujemy całymi powierzchniami dłoniowymi obu rąk, w t r/cc h pa im,
u h: od grzebienia kości biodrowej, od kości krzyżowej oraz od szpary poślatl
k n u c ) w kierunku krętarza większego kości udowej. .' ( > pracowanie koliste
przy środkowej strony uda
Icdną rękę układamy na przyśrodkowej stronie uda w okolicy pachwiny wy
lk«uiu|.|c rozcieranie koliste kolejno w trzech miejscach (coraz niżej). Po kitka
liuUiyni roztarciu każdego obszaru wracamy do punktu wyjścia. l ( ) pracowanie
mięśni pośladkowych
W tych samych pasmach co głaskanie wykonujemy kolejno:
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe". 4 ( )
pracowanie stawu biodrowego
( )p uszkami palców jednej ręki (druga stanowi obciążenie) ułożonej tu/ poni |r
l pt/edniego górnego kolca biodrowego, w kierunku dogłowowym wykonuje im
kolejno:
• ro/cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. $
( )pracowanie kości krzyżowej
l >tenaż tej okolicy przeprowadzamy opuszkami palców jednej ręki (drugu Ma MII
w i obciążenie), w trzech pasmach, tj. przez środek, wzdłuż grzebienia kr/.y/o
o pośredniego oraz równolegle do krawędzi bocznych kości krzyżowej, sto
• io/.cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. $ ( )pracowanie
okolicy kręgosłupa lędźwiowego
Strona. dłoniową ręki ułożonej z jednej strony kręgosłupa przeprowadzam] W
kierunku przedniego górnego kolca biodrowego kolejno:
• ro/cieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie w formie „kołyski". f
( ilaskunie - jak na wstępie
1.2.7. Masaż limfatyczny twarzy
1'łit'jcnt leży na grzbiecie, kończyny górne ułożone wzdłuż tułowia, głowa lek ko
uniesiona. Masażysta stoi za głową pacjenta. | (iłaskanie twarzy
 Głaskanie twarzy wykonujemy w następujących pasmach:
• od środka brody pod żuchwą do kątów żuchwy (stronami dłoniowymi p.il
ców II-V obu rąk, po obu stronach jednocześnie),
• od środka brody po krawędzi żuchwy do kątów żuchwy (stronami dłon i«
wymi palców II-V obu rąk, po obu stronach jednocześnie),
• od kącików ust do kątów żuchwy (stronami dłoniowymi palców II-V u l u .
rąk, po obu stronach jednocześnie),
• od skrzydełek nosa do kątów żuchwy (stronami dłoniowymi palców 11 V
obu rąk, po obu stronach jednocześnie),
• głaskanie nosa i brwi (opuszkami palców trzecich od koniuszka nosa, JHI
grzbiecie nosa i po brwiach aż do skroni),
• głaskanie czoła (stronami dłoniowymi palców obu rąk, od środka czoła ni
boki do skroni).
2. Drenaż dołów nadobojczykowych
Masaż dołów nadobojczykowych rozpoczynamy od okolicy stawów mostko*
wo-obojczykowych i przesuwamy się w kierunku wyrostków barkowych. Wykc
nujemy kolejno:
• głaskanie (palcami wskazującymi),
• rozcieranie kolistei spiralne (palcami wskazującymi),
• ugniatanie punktowe, falujące.
3. Drenaż okolicy podżuchwowej
Zaczynając od środka brody, zgiętymi palcami obu rąk rozcieramy okolic
podżuchwową stosując kolejno:
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
4. Drenaż wzdłuż krawędzi żuchwy
Rozpoczynając od środka brody, poprzez krawędź żuchwy, a kończąc w tach
żuchwy, wykonujemy opuszkami palców II-V obu rąk kolejno:
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III).
5. Drenaż od środka wargi dolnej do kątów żuchwy
Od środka wargi dolnej poprzez policzki do kątów żuchwy wykonujemy opi
szkami palców II-V obu rąk kolejno:
• rozcieranie kolistei spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III).
6. Drenaż od kącików ust do kątów żuchwy
W linii od kącików ust przez policzki do kątów żuchwy opuszkami palców obu
rąk przeprowadzamy kolejno:
• rozcieranie kolistei spiralne,
• ugniatanie „s/c/ypcowe" (krawęd/iami palców II III). M.-
ii.t/ od środka wargi górnej do kątów żuchwy
1
ipi.u owujemy tkanki w paśmie od środka wargi górnej pr/e/. polic/.ki do k«\
.MU hwy opuszkami palców II-V obu rąk stosując:
• H)/.c i e ranie kolistei spiralne
• ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). i l
MIMU/, od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych SS \ k on ujemy
kolejno:
• to/.cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
* l >!cna/ dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne |0 I
>u-na/ od nasady nosa po kości jarzmowej do skroni
1'osuwając się od nasady nosa w kierunku skroni wykonujemy opus/kani v
h palców obu rąk kolejno: io/,cierame koliste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). |l l >i o
n aż od skrzydełek nosa do kątów żuchwy Wykonujemy opuszkami
palców obu rąk kolejno:
• to/.cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe" (krawędziami palców II - III). 112 l
> 101uiż od wewnętrznych kącików oczu do żuchwy
K(»/poczynając od wewnętrznych kącików oczu posuwamy się wzdhli nów [§Kok
kącików ust w kierunku żuchwy, stosując techniki w kolejności: lo/.cieranie koliste
i spiralne, ugniatanie punktowe, falujące. f |$ l)HMuiż od zewnętrznych kącików
oczu do kątów żuchwy Stosujemy kolejno:
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe". |4 Drenaż od kątów żuchwy do dołów
nadobojczykowych - opracowanie p<
wionie |$, Drenaż powiek
górnych
(Masko ułożonymi opuszkami palców wskazujących, zaczynając od kącikó
trtwnctr/nych oczu, wykonujemy na powiekach górnych:
• ro/cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. 16
Drenaż wewnętrznych kącików oczu
Kciukami ułożonymi na nasadzie nosa wykonujemy głębokie głaskanie w ki
ftutku wewnętrznych kącików oczu. 17. Drenaż dolnej krawędzi oczodołu
 Tak samo jak przy drenażu powiek górnych, płasko ułożonymi opus/k
palców wskazujących, zaczynając od kącików wewnętrznych oczu, wykomi|<
kolejno:
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
18. Drenaż od środka czoła do skroni
Opuszkami palców II-V obu rąk, od środka czoła do skroni, w dwóch
smach, wykonujemy kolejno:
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
19. Drenaż od skroni do kątów żuchwy
Opuszkami palców II-V obu rąk wykonujemy jednocześnie:
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie „szczypcowe".
20. Drenaż od kątów żuchwy do dołów nadobojczykowych - opracowanie
wtórne
21. Drenaż dołów nadobojczykowych - opracowanie powtórne
22. Głaskanie twarzy - jak na wstępie
3.2.8. Masaż limfatyczny karku i głowy
Pacjent leży na brzuchu, dłonie ułożone pod czołem. Masażysta stoi z
pacjenta.
1. Drenaż dołów nadobojczykowych
Drenaż dołów nadobojczykowych rozpoczynamy w okolicy stawów mostk<
wo-obojczykowych, a kończymy w obszarze wyrostków barkowych. Wykonuj
my kolejno:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
2. Drenaż bocznych powierzchni szyi
Rozpoczynamy od okolicy wyrostków sutkowatych. Stronami dłoniowyi
palców obu rąk, które przesuwamy w kierunku dołów nadobojczykowych wyk<
nujemy:
• głaskanie,
• rozcieranie koliste, posuwiste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
3. Drenaż od wyrostków kolczystych drugiego i pierwszego kręgu piersiowej
oraz wyrostków kolczystych kręgów szyjnych do dołów nadobojczykowychl
Zaczynając od wyrostka kolczystego drugiego kręgu piersiowego, opuszkami*
palców obu rąk przeprowadzamy kolejno:
 • głaskanie,
• m/cicranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące. l MIMU / kres karkowych dolnych MU |.\ C /a głową
pacjenta zgiętymi palcami obu rąk opracowujemy kresy kar
» Ar wykonując:
• u>/cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące wzdłuż kres dochodząc do wyrostków sut
k D waty ch.
% DUMKI/ bocznych powierzchni szyi - opracowanie powtórne 6
DUMKI/ tylnej powierzchni głowy
DUMKI/ limfatyczny tylnej powierzchni głowy przeprowadzamy w tr/ech p;i

vtt.u ti
P.istno pierwsze prowadzi od guzowatości kości potylicznej do wyroslkó>
Avatych i kątów żuchwy, a następnie do dołów nadobojczykowych. W p; tym
w y konujemy kolejno:
• głaskanie,
• ł i >/cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
DUMKI/ w paśmie drugim rozpoczynamy od połączenia kości cienuemowyi | poi y
lic ą i prowadzimy go w kierunku uszu. Następnie z tyłu us/.u kierujemy n H d(i
k;\tów żuchwy, aby zakończyć masaż w dołach nadobojc/ykowych,
1'odnbnie jak w paśmie pierwszym stosujemy:
• głaskanie,
• ro/cieranie koliste i spiralne,
• ugniatanie punktowe, falujące.
W paśmie trzecim przesuwamy ręce od czubka głowy po kościach cierniem
tryth /.a uszami kierując się do kątów żuchwy, a następnie do dołów nadobojcz
lawy c h. Wykonujemy kolejno:
• głaskanie,
• ro/cieranie koliste,
• ugniatanie punktowe, falujące. f Drenaż dołów
nadobojczykowych - opracowanie powtórne
 4. MASAŻ DZIECI

Masaż opracowany przez Fryderyka Leboyer na podstawie hinduskiej mcii) »1\

Shantala jest przeznaczony dla dzieci zdrowych z pewnym opóźnieniem \s
in/.woju psychoruchowym i szczególnie wskazany dla dzieci z mózgowym po
i.i/iMiiem dziecięcym, które przygotowujemy do ćwiczeń ruchowych. Można go
luwnież stosować profilaktycznie u prawidłowo rozwijających się dzieci w ich VM
/c sny m okresie życia (zaleca się wykonywanie masażu przez matkę).
Siła bodźców dotykowych w trakcie wykonywania masażu powinna być do-
stosowywana indywidualnie i stopniowo zwiększana w miarę lepszej tolerancji
IM/C/ dziecko.

4.1. Warunki wykonywania masażu

l Masaż powinno się wykonywać przed posiłkiem lub co najmniej god/.in<
po posiłku (karmieniu piersią). Należy go powtarzać dwukrotnie w ciągi
dnia, najlepiej rano i wieczorem.
^ W pomieszczeniu, w którym wykonuje się masaż powinno być cic|>ło; nie
mówię trzeba rozebrać.
ł. Masaż należy zakończyć kąpielą.
4. Masujący powinien siedzieć na podłodze (leżance) z wyprostowanym
kończynami dolnymi, prostymi plecami i rozluźnionymi ramionami. Ni
nogach winien położyć mały koc, a na nim pieluchę z podłożoną ccratk
(/.abezpieczenie przed notowanym często po masażu opróżnianiem pechc
r/.a moczowego).
V I)/.iecko należy położyć wzdłuż lub w poprzek, na kończynach dolnycl
masażysty.

4*2. Kolejność wykonywania masażu

Leżenie dziecka na plecach wzdłuż kończyn dolnych masażysty
• klatka piersiowa,
• kończyny górne,
• br/uch,
• kończyny dolne.
Leżenie dziecka na brzuchu w poprzek kończyn dolnych masażysty
• gr/biet i pośladki
 Leżenie dziecka na plecach wzdłuż końc/yn dolnych masażysty
• twarz.
Na zakończenie należy przeprowadzić kilka ćwiczeń rozluźniających. Ma
powinien być wykonywany w tempie wolnym i delikatnie, zachowując szybki,
ruchów jednakową od początku do końca. Każdy ruch ma być powtórzony l razy.
Powinno się masować dziecko systematycznie, aż do momentu zdobyi i przez nie
samodzielności w poruszaniu się.
4.3. Metodyka wykonywania masażu
Przed przystąpieniem do masażu masażysta natłuszcza swoje ręce oliwką lub
posypuje pudrem dla niemowląt. Powinien nawiązać z dzieckiem kontakt wzro-
kowy i słowny. W masażu wykorzystujemy technikę głaskania i rozcierania.
4.3.1. Masaż klatki piersiowej
Kładziemy wyprostowane ręce na klatce piersiowej dziecka, dłonie obok si< bie.
Głaszczemy od mostka do linii pachowych po obu stronach. Ręce pracujl
jednocześnie w przeciwnych kierunkach. Później masujemy naprzemiennie
czynając od lewej strony dziecka. Prawą rękę przesuwamy przez klatkę piersk wą
i kładziemy na prawym barku dziecka, natomiast lewą rękę na lewym. pracują
jedna za drugą, jak fale (ryć. 37). Pod koniec każdego ruchu należy łym palcem
ześlizgnąć się po powierzchni szyi dziecka.
Ryć. 37. Masaż klatki piersiowej
i * 2. Masaż kończyn górnych
l > /uvko obracamy raz na jeden bok, raz na drugi. Gdy dziecko le/y na prą ni
boku, lewą ręką ujmujemy delikatnie lewą rękę dziecka i unosimy ja,. Prą
•> t, i c L\ obejmujemy bark dziecka w ten sposób, że palce i kciuk twor/.a. mały
•!•••-1 M u-n, który posuwa się w dół wzdłuż ramienia. W końcu ręka prawa spoty i »
MC / lewą trzymającą rękę dziecka. Ręką prawą chwytamy nadgarstek d/.icc i A .1 l c
w i\ przenosimy na bark i opuszczamy wzdłuż ramienia. Ręce zaws/.e po-MIU ,i|.\ sic
od ramienia do dłoni. Do tej pory pracowały naprzemiennie, jedna po «liu^u-|. Teraz
będą pracowały jednocześnie. Ułożone jedna nad drugą obejmują. i*ituc iworząc
pierścienie. Pierścienie te posuwają się w kierunku dłoni d/iecka. l Mumia rękami
wykonujemy ruch śrubowy, jak przy wyżymaniu biel i/.n y l iv W). Po
dojściu do dłoni dziecka obie ręce masażysty wracają do ramienia i *,u /vnamy
masaż od początku. Istotne jest zmniejszenie tempa i krótkie /atr/.y >ic na poziomie
nadgarstka.
Ryć. 38. Masaż kończyny górnej
Następnie przechodzimy do masażu rąk. Najpierw za pomocą kciuków maił
Jtmy dłonie, od podstawy do palców. Dalej ujmujemy palce, które zginamy i w;
bonujemy ruch, jakbyśmy chcieli przepchnąć krew od podstawy do koniuszków
4.3.3. Masaż brzucha
Zaczynamy od podstawy klatki piersiowej, od łuków żebrowych, dłońmi ułu
żonymi prostopadle do ciała dziecka, kierując się w dół brzucha. Masujemy pł.i
sko, jedna ręka za drugą, ruchem falowym, jakby delikatnie opróżniając jamv
brzuszną niemowlęcia. Dalej masujemy brzuch prawym przedramieniem, a lew,\
ręką unosimy kończyny dolne (ryć. 39). Przedramię zawsze przesuwamy z góry w
dół.
Ryć. 39. Masaż brzucha przedramieniem
4.3.4. Masaż kończyn dolnych
Z rąk tworzymy bransolety opasujące udo i kolejno, jedną rękę za drugą opu-j
szczamy wzdłuż nogi w kierunku stopy dziecka. Rękami wykonujemy ruch śru-
bowy, jak przy wykręcaniu bielizny. Zatrzymujemy się na poziomie kostek. Ni
zakończenie masujemy podeszwę stopy, najpierw kciukami, następnie całą dłc nią.
4.3.5. Masaż grzbietu i pośladków
Dziecko układamy w poprzek na brzuchu. Głowa dziecka znajduje się po na
szej lewej stronie. Masaż grzbietu wykonujemy w trzech fazach.
I faza: masaż w poprzek grzbietu. Kładziemy ręce na grzbiecie dziecka na wy-
sokości jego ramion. Dłonie posuwamy jedna za drugą, masując do przodu i tyłu, z
większym naciskiem, gdy przesuwamy je do przodu. W trakcie tego ruchttj ręce
przemieszczamy stopniowo ku dołowi ciała niemowlęcia. W ten sposób, począwszy
od okolicy łopatek, stopniowo masujemy części dolne grzbietu, okolicą) nerek i w
końcu pośladki. Następnie wracamy do góry. To przechodzenie od! strony lewej
ku prawej i z powrotem jest płynne, łagodne, jak w ruchu falowym.
II la/a: to masaż wzdłuż grzbietu. W I ia/.ic ręce pracowały ra/.em, kolejno
.Ina /.a drugą, natomiast w II fazie masujemy tylko lewą ręką płasko pr/.esuwa u
ją po grzbiecie niemowlęcia od karku do pośladków (ryć. 40). Prawa. rvM -ln-|
inujemy pośladki dziecka i kontrujemy siłę ręki lewej. Masując ręka /.suwa i«. /
tułowia, aby ponownie dotrzeć do punktu wyjścia w górnej części gr/.biclu /c|sc /
powrotem. Ruchy mają być powolne i ciągłe, aby masaż był skutec/niejs/y.
Ryć. 40. Masaż grzbietu
III la/a: to masaż wzdłuż grzbietu aż do stóp. Masujemy podobnie juk w fu lir
U. Lewą ręką masujemy ruchem od góry w dół, ale nie zatrzymujemy nic ni
•>Hokosci pośladków. Przechodzimy dalej przez uda, podudzia do piel, nastcp
ftlr k KM ujemy ku górze, zstępujemy i wracamy. Ręką prawą, która popr/cdni<
Miibili/owała miednicę dziecka, teraz przytrzymujemy kończyny dolne.
4*3,6. Masaż twarzy
Kłail/iemy dziecko na grzbiecie równolegle do osi naszych nóg. Zaczynam
•d masowania czoła (ryć. 41 a). Opuszki palców od środka czoła przesuwamy r
buki Ka/dorazowo nasze palce kierujemy nieco dalej na zewnątrz, to znaczy d<
•fcod/.t one do skroni i okrążając oko opuszczamy je wzdłuż policzków. W da
Mi) kolejności posługujemy się kciukami, które prowadzimy bardzo delikatn po
obu stronach nosa, następnie do góry i znów w dół. Jest to ruch tam i z p<
tftolcm. z dołu do góry i odwrotnie. Etapem aktywnym jest ruch z dołu do gór
ply kciuki zmierzają w kierunku czoła. Następnie kładziemy kciuki na zamkni
Ipth CK /ach dziecka i lekko naciskamy. Jeśli dziecko ma oczy otwarte, to zam
hHny je bardzo delikatnie. Stąd kciuki przesuwamy w dół zewnętrznymi brzeg l
nona ku kącikom ust i zatrzymujemy na policzkach (ryć. 41 b).
 i hwytamy obie stopy dziecka, końc/.yny dolne /gięte w stawach biodro-w
vi-h i kolanowych. Krzyżujemy podudzia, doprowadzając je do br/.uchu.
Następnie prostujemy kończyny dolne w stawach kolanowych i oddalamy li-
od siebie. Kończyny dolne cały czas są zgięte w stawach biodrowych i
odwiedzione.
Ryć. 41 a. Masaż twarzy palcami II-IV

Ryć. 41 b. Masaż twarzy kciukami

4.3.7. Ćwiczenia rozluźniające

1. Chwytamy obie rączki dziecka, krzyżujemy ramiona na klatce piersiowi
Następnie otwieramy je powracając do pozycji wyjściowej. Ruch po rzamy
kilka razy.
2. Obejmujemy nóżkę dziecka w okolicy kolana, a rączkę w okolicy łokc; po
przeciwnej stronie i krzyżujemy rękę z nogą - kolano styka się z łold ciem.
To samo powtarzamy przeciwnymi kończynami.
 5. MASAŻ W ŚRODOWISKU WODNYM

5.1. Masaż wirowy

Jest to masaż podwodny kończyn dolnych lub górnych, który wykonujcm s*
specjalnych wannach z urządzeniem powodującym ruch wirowy wody. 'I cni
jHM.itura wody powinna wynosić 35-40°C. Ruch wirowy wody wpływa n
umniejszenie napięcia mięśniowego, rozluźnienie zbliznowaceń, przykurc/.ó>
iłk.uu-k, poprawę koordynacji nerwowo-mięśniowej, zmniejszenie zastoju /.yliu
g<> i obrzęków poprzez usprawnienie krążenia obwodowego.
Wpływ masażu wirowego na powierzchnię ciała można porównać do tcchni
iu/11 e ranią i oklepywania w masażu klasycznym. Masaż wirowy w zależności u
WHku/ań wykonuje się codziennie lub co drugi dzień przez 10-15 dni, równoc/j
fctir bądź oddzielnie dla każdej kończyny. Czas zabiegu wynosi 20-30 minut.
Wskazania do masażu wirowego
l. Choroby układu krążenia: zwężające zapalenie tętnic, 7.wc/aj«\cc Mwu
dnienie tętnic, stany po zakrzepach żylnych, choroba Raynuudu, sumo l ul l
sinica kończyn, stany po odmrożeniach, stany w chirurgic/Jiym lecien
/y laków.
.'.. Choroby reumatyczne: gościec przewlekle postępujący, gościec tkam
miękkich, stany zwyrodnieniowe stawów.
ł. Choroby i urazy ortopedyczne: stany pourazowe tkanek miękkich, a tak
więzadeł i torebek stawowych oraz kości i stawów, zmiany w nar/odii ruchu
powstałe z przeciążenia, stany po chorobie Heinego-Medina i | chirurgicznym
leczeniu narządu ruchu, zespół choroby wibracyjnej. Przeciwwskazania do
stosowania masażu wirowego nie różnią się od pn tiwwskazań ogólnych
masażu, szczególną uwagę należy jednak zwrócić na ni ptłny /.rost kostny i
odwapnienia kości.

1.2. Masaż podwodny

Masaż podwodny jest połączeniem dwóch zabiegów wodnych, tj. podwodi
§i> natrysku o ciśnieniu około 250 kPa (2,5 atm) i kąpieli wodnej o tempcratui
wtnly 34-37°C. Wykonuje się go w wannach o specjalnym kształcie, umożliw )
*ym ćwiczenia kończyn dolnych i górnych w pełnym zakresie oraz swobód
dottlcp do pacjenta z każdej strony.
 Do zabiegu potrzebne jest specjalne ur/;id/.c*mV /.wane langentorem, które w\ kroju. Dodatkowo stosuje się delikatny masaż okolic /łamania ora/, masi
twarzą ciśnienie strumienia wody i po/wala na jego regulację. Oprócz ciśnień i okolic stawów unieruchomionych na skutek złamania. < W nerwobólach
strumienia wody, siła bodźca w masażu podwodnym zależy także od rodzaju / wykonuje się najpierw łagodny masaż zdrowej końc/yn
stosowanej nasadki, jej odległości od powierzchni ciała (10-30 cm) oraz kąt a p .1 następnie chorej.
dania strumienia wody na masowane tkanki (im ostrzejszy kąt, tym silnu-p,/. U ska /an ia i przeciwwskazania do masażu podwodnego są podobne (
działanie). Największe działanie bodźcowe wywiera strumień wody padaj.n \ •i,. h. k lorę występują w masażu klasycznym.
pod kątem 10-15°. Nasadka o małej średnicy działa na małą powierzchnię i £\c
biej położone tkanki, natomiast nasadka o dużej średnicy działa na powierzchnie M. Masaż natryskowy
większą, ale za to płyciej. Rozróżniamy następujące nasadki: „deszczową", ,,/u-bi
pyszczek", „wirującą", „wgniatającą". Rodzaj zastosowanej nasadki zależy od Masa/, natryskowy wykonuje się strumieniem wody pod odpowiednim cisni
schorzenia i celu zabiegu. NIĆMI , w pozycji stojącej pacjenta. Strumień wody kierowany jest na pucjcn l
Zabieg rozpoczyna się dopiero po upływie około 5 minut od wejścia pacj< ta do k a t r d i y natryskowej specjalnymi nasadkami o średnicy około 0,5 cm; mo/i ji. «
wanny. W tym czasie następuje przystosowanie się organizmu do w< ków ka/.dej chwili przerwać i automatycznie włączyć. Masaż o ciśnieniu !-.< ;i
środowiska wodnego. Zabieg może być całościowy lub częściowy. Zabi<
całościowy rozpoczyna się od kończyn dolnych przesuwając strumień wody stóp,
wzdłuż osi długiej kończyn do okolic dołu pachwinowego. Następr w podobny
sposób, tzn. od dłoni do stawu barkowego masuje się kończynę gt na. Masaż
kończyn można również zacząć od ud i ramion przechodząc do pódl dzi i stop oraz
przedramion i dłoni. Przy masażu kończyn należy uważać na br gi kości, świeże
blizny, przebieg nerwów, doły podkolanowe i łokciowe, poni waż są to miejsca
szczególnie wrażliwe.
Po masażu kończyn wykonuje się masaż brzucha, prowadząc strumień we
koliście, zgodnie z ruchem wskazówek zegara. W masażu klatki piersiowej mień
wody kierujemy od mostka po pachy i od mostka wzdłuż przestrzeni
dzyżebrowych. Masaż pleców wykonuje się wzdłuż przebiegu mięśni powie
chownych i głębokich grzbietu oraz równolegle do przestrzeni międzyżel wych.
Przy masażu tułowia należy omijać narządy płciowe, wyrostki kolczys nerki i
grzebienie łopatek. Miejsca wrażliwe chroni się za pomocą płasko ułoi nej nad
nimi dłoni. Czas trwania zabiegu całościowego wynosi 5-20 minut. St suje się 10-
20 zabiegów, najczęściej co drugi dzień. Masaż podwodny ma koi stny wpływ na
poprawę elastyczności skóry i ukrwienie tkanek miękkich, co woduje wzrost ich
napięcia, zmniejszenie bolesności stawów oraz zwiększ zakresu ich ruchomości.
Technika zabiegu częściowego zależy od rodzaju choroby.
1. Przy wzmożonym napięciu mięśniowym wykonuje się masaż strumienie o
małym ciśnieniu i nasadką o szerokim przekroju, często z domieszką wietrzą.
2. Przy zwiotczeniach, które towarzyszą zanikom mięśni po opatrunkach
psowych, stosuje się masaż o wysokim ciśnieniu i nasadkę o wąskim pi

Ryć. 42. Kierunek strumienia wody w biczu szkockim (wg Jankowiaka)

mosfer z zastosowaniem na przemian wody gorącej i /iinncj jest natryskiem hi
czowym szkockim (ryć. 42).
Zabieg polega na stosowaniu przez 30-60 sekund gorącego natrysku o te m
peraturze 38 -42°C, a następnie przez kilka sekund zimnego natrysku o tempera 6. MASAŻ PRZYRZĄDOWY
turze 10- 15°C. Po kilkakrotnych zmianach (czas zabiegu ok. 3 min) masaż na
leży zakończyć zimnym natryskiem.
Masaż przyrządowy jest rodzajem masażu, w którym stosuje się różnorodne
.ip.uaty jako źródło bodźca dla masowanych tkanek.

6.1. Masaż wibracyjny

Wibracją nazywamy krótkotrwałe rytmiczne uderzenia o powierzchnię ciała
* wyniku których powstają w tkankach drgania. Źródłem wibracji dla aparatów
* ihiucyjnych może być prąd elektryczny, sprężone powietrze lub ciśnienie wody
Wibrację można wykonywać ręcznie, aparatami wibracyjnymi lub metoda, po
iinlnią, tzn. za pomocą aparatów wibracyjnych trzymanych przez masa/ystc
Wibracja pośrednia pozwala na lepsze dostosowanie do odczuć pacjenta ampli HM
lv ruchu i siły ucisku.
Podczas wibracji należy przestrzegać zasady, że im bardziej napięty jest dań]
nhs/ar tkanek, tym delikatniej musi być wykonana wibracja. Do wibracji naje/c fc
icj stosuje się aparaty Aquavibron i Redor. Aquavibron jest ręcznym aparalcn
wiluacyjnym o częstotliwości drgań około 7000 na minutę, wytwarzanych pr/e
jti/opływającą wodę, oraz o zmiennej amplitudzie. Kształt i rodzaj membrany l*
Ic/.t od masowanej części ciała. Aparat Redor przekazuje drgania za pomocą śpi
cjulnych taśm. Stopień napięcia taśmy wpływa na siłę bodźców. Aparat Rtdo
wykor/.ystywany jest do masażu dużych grup mięśniowych, np.: uda, podudttl
imiucnia, przedramienia oraz okolic miednicy. Wskazania i przeciwwskazani l*
takie same jak w masażu klasycznym.

6.2. Masaż podciśnieniowy

Masaż podciśnieniowy polega na miejscowym przymocowaniu kilku przyśni
We k połączonych z aparatem wytwarzającym ujemne ciśnienie. W trakcie zabi< |u
następuje wessanie do końcówek aparatu masowanych okolic ciała, co powc duje
ich intensywne przekrwienie, odżywianie i regenerację. Przeciwwskazi
*Mami do wykonania tego zabiegu są kruchość naczyń włosowatych i uszkodzi ma
skory.
6.3. Masaż pneumatyczny
Masaż pneumatyczny polega na naprzemiennym wtłaczaniu powietrza • ! •
specjalnie skonstruowanych mankietów (dla kończyn górnych lub dolnych) i |> go
wypuszczaniu w odpowiednich proporcjach czasowych. W trakcie powstau i nią
dużego ciśnienia w mankiecie założonym na kończynę masowane tkanki >..\
uciskane, co powoduje przemieszczanie krwi i chłonki. Działanie tego masa/u
podobne jest do techniki ugniatania w masażu klasycznym. Masaż pneumatyc/ ny
jest stosowany głównie przy zaburzeniach krążenia obwodowego. Wpływa on na
poprawę ukrwienia i odżywiania mięśni, ułatwiając ich regenerację powysiłkową.
Po masażu odczuwa się wyjątkową lekkość kończyn.
6.4. Masaż synkardialny
Główną zasadą masażu synkardialnego jest synchronizacja ucisku mankietu]
pneumatycznego na naczynia obwodowe z systemem pracy serca.
Ucisk następuje w momencie fizjologicznych skurczów tętnic, wzmacniającl ich
siłę skurczową. Siłę ucisku mankietu mierzy się w mm Hg; jest ona zależi od
ciśnienia skurczowego pacjenta. Im wyższe jest ciśnienie skurczowe chorego, tym
mniejszą siłę ucisku należy zastosować. Mieści się ona zazwyczaj w granicach 50-
100 mm Hg. Czas trwania ucisku zależy od tętna pacjenta, tzn. im wolniejsze tętno,
tym dłuższy ucisk. Czas zabiegu wynosi 20-30 minut. Zabieg st suje się codziennie
lub dwa razy w ciągu dnia. Masaż synkardialny wpływa wzmocnienie
fizjologicznego skurczu naczyń, zwiększa ich elastyczność, poprj wia krążenie
obwodowe. Wykonanie tego rodzaju masażu możliwe jest specjalnemu
urządzeniu sprzężonemu z aparatem do EKG.
Metodą tą można leczyć: zgorzel cukrzycową, zgorzel pochodzenia miażdży*
cowego, zwężające stwardnienie tętnic, pooperacyjny lub pourazowy obi
kończyn oraz żylaki kończyn.
7. REFLEKSOTERAPIA
\\stvp
Ko/d/iał ten jest poświęcony najpopularniejszym we współczesnej incdyc)
HM- naturalnej formom profilaktycznego i terapeutycznego oddziaływania n
«»i£.ini/.m człowieka. Zalicza, się do nich: akupresurę według systemu chińskiego i f
s h nuisaż punktowy, oraz akupresurę stóp, opierającą się na założeniach sio:
Miniowanych przez amerykańskiego lekarza Fitzgeralda. Tworzą one podstaw
irllrksoterapii, czyli metod terapii odruchowej.
11- techniki terapii, które bazują na systemie chińskim określa się umown
nukiosysytemem reflesoterapii, a te, które wykorzystują w tym celu stopi*. r<,4
lul> iu ho - mikrosystemami refleksoterapii.
Na gruncie masażu chińskiego rozwinęły się techniki oddziaływania na punl ly
.ikupresury (zwane dalej punktami aktywnymi - PA lub biologicznie akty v HMIII
punktami - BAP) różnymi czynnikami fizycznymi, jak: ciepło, światł |Mi|il.
magnes i in. W dalszej części rozdziału opisano podstawy masażu chiński |o,
iiaktując je jako punkt wyjścia biostymulacji organizmu innymi c/ynnikai
lk/yiY.nymi tj. prądem, polem magnetycznym i promieniowaniem laserowy! go
znalazły się tam podstawowe wiadomości i wskazówki praktyczne o cc się do
elektropunktury, magnetopunktory i laseropunktury, u także m
ły » innych technik.
Dla masażu punktowego przyjęto za podstawę mechanizmu objaśniającej
Jfgn lrcY.nicze działanie prawo pięciu elementów i teorię energii Qi, a wice żal
Irnia filozofii medycyny chińskiej. Tak rzecz ujmując można by masa/u pun
Uiwrgo nie zaliczyć do refleksoterapii. Jednak, kiedy odrzucimy wspomniane a
ło/rnia filozofii medycyny chińskiej, to istotę masażu punktowego tłumaczyć b
il/irmy /a pomocą tych samych zjawisk fizjologicznych, co wszystkie pozosti
fortny oddziaływania czynnikami fizycznymi na organizm człowieka. Przy O| »ir
po/.ostałych technik oddziaływania na PA podano niekiedy także inne inf< Ittttcjc
/ zakresu nauk biologicznych i technicznych.
/dajemy sobie sprawę, że czytelnik interesujący się profesjonalnie dziedzi
wflcksoterapii będzie odczuwał niedosyt informacji o mechanizmach wpty
omawianych czynników fizycznych na organizm człowieka. Niestety, objęte k
M H/.k t nie pozwala na rozwinięcie tego zagadnienia. Pozostaje wiec z konia
noAci posługiwanie się pewnymi uproszczeniami i ogólnymi pojęciami, szczeg
nic przy objaśnianiu pewnych zjawisk fizjologicznych w aspekcie medyczny
Przyjmujemy więc, że refleksoterapia to działanie popr/e/. odruch (stąd inna jn
nazwa: leczenie metodą odruchową), czyli mechanizm sprzężenia zwrotnemu
który zachodzi pomiędzy pobudzonym receptorem a narządem wykonawc/vm
przy udziale ośrodkowego układu nerwowego. Niezależnie od tego, jaki czynnik
zostanie wykorzystany do tego działania zakładamy, ze zjawiskom tym towar/y szy
ciągła wymiana materii, energii i informacji.
Mimo, że jest to energia bardzo mała, istnieją jednak dowody na to, ze energia
czynnika stymulującego jest swoistym sygnałem dla określonych struktur
czynnościowych w całym układzie istniejących między nimi sprzężeń zwrotnych i
zastępczych. Procesy te określa się terminem biostymulacji. Wyrazu biostymu-lacja
pierwotnie użyto do określenia działania światła laserowego małej mocy na
organizm, ale aktualnie pojecie to rozszerzono na cały obszar refleksoterapii.
7.1. Podstawy teoretyczne makrosystemu
7.1.1. Teoria (prawo) pięciu elementów
U podstaw tradycyjnej filozofii medycyny chińskiej leży założenie, ze sposób
organizacji wszechświata jest uniwersalny, tzn. że organizacja ta w takim samym
stopniu dotyczy całości, jak i jej składowych, np. istot żywych oraz każdej fizjo-
logicznej funkcji. Materialną podstawę świata stanowi 5 elementów. Są to: drzewo
(D), ogień (O), ziemia (Z), metal (M) i woda (W) (ryć. 43).
wzajemne pobudzanie wzajemne
akcja destrukcyjna
Ryć. 43. Schemat prawa pięciu elementów
przeciwdziałanie
Element to tylko symbol, pod który
Chińczycy podstawiają równoważni]
znajdujące się we wszechświecie. Do
nich zalicza się pory roku, stany emocj<
nalne, produkty żywnościowe, zioła itp.
• Drzewo - odpowiada wschodowi,
wiośnie, smakowi kwaśnemu,
kolorowi zielonemu, kamieniowi turkusowi. Psychicznie łączy się z
ekstrawersją.
Nar/ądy anatomiczne związane z elementem drzewa to wątroba i pech
r/.yk żółciowy.
Ogień - odpowiada południu, latu, ciepłu, smakowi gorzkiemu, koloro\
czerwonemu i kamieniowi koralowi. W sferze psychicznej przy porządki
wana jest mu ciekawość. Narządy związane z elementem ognia to: serc
osierdzie, jelito cienkie i potrójny ogrzewacz*.
/iemia - odpowiada kierunkowi środkowemu, późnemu latu, wilgo*,
smakowi słodkiemu, kolorowi żółtemu, kamieniowi bursztynowi. Ps
chicznie wiąże się ze zdolnościami do utrzymania porządku, pamięć i
koncentracją. Narządy anatomiczne łączące się z tym elementem to <U
dziona i trzustka oraz żołądek.
Metal - odpowiada zachodowi, jesieni, suchości, smakowi ostremu, koi*
rowi białemu i kamieniowi kryształowi. Psychicznymi wyznacznikami cl
mentu metalu są między innymi twardość, ostrożność, smutek. Nar/.ądy
płuca, i jelito grube.
Woda - odpowiada kierunkowi północnemu, zimie, zimnu, smakowi sł<
nemu, kolorowi czarnemu i kamieniowi onyksowi. Psychicznie łąc/y s •/.
silną wolą i decyzją. Narządami związanymi z tym elementem są ner i
pęcherz moczowy.
stnieją wzajemne więzi między tymi pięcioma elementami. Są to wie* lwó
pobudzająca i więź destrukcyjno-hamująca.
Wieź twórczo-pobudzająca: drzewo pobudza (rodzi) ogień, ogień pobudl
rwa) ziemię, ziemia pobudza (rodzi) metal, metal pobudza (daje) wodę, w<
d<t pobudza (żywi) drzewo.
Nadmiar pobudzenia prowadzi do przewagi jednego elementu i zaburzeń
Iftwnowagi, np. jeżeli drzewo nadmiernie pobudza ogień, to ten zaczyna gon
ivź destrukcyjno-hamująca: drzewo hamuje (podrywa korzeniami) zii ,
/iemia hamuje (wypija) wodę, woda hamuje (gasi) ogień, ogień hamuje (U pt)
metal, metal hamuje (tnie) drzewo.
Wieź ta oznacza przyjęcie formy ataku wówczas, gdy przeciwnik jest słab; ii
do jego zniszczenia włącznie.
Każdemu elementowi i związanemu z nim narządowi odpowiada inny stu
tntocjonalny. Prawidłowe emocje są oznaką zdrowia, a jednocześnie świada O
harmonijnej pracy narządów. Radość wiąże się z ogniem i wyraża ją zdrów
Imicch, natomiast nadmiar w elemencie ogień daje euforię lub śmiech histeryc:
ny, Deficyt będzie się wyrażał przygnębieniem.
* lukicgo narządu anatomicznego nie ma, ale w koncepcji medycyny chińskiej narząd (o nie tylko pojjc
Minloiiiic/nc. lecz także funkcjonalne, np. „płuco" to cały układ oddechowy: nos, płuca, skóra oraz wydzielił iy« h
narządów
 7.1.2. Energia Qi i jej formy
W organizmie człowieka istnieje i krąży niewidzialna energia - siła żyć n > v,
którą Chińczycy nazywają Qi (ryć. 44). Energia ta jest niezbędna dla praw i, li
wego funkcjonowania zarówno całego organizmu, jak i jego najdrobni<.• |s/,
elementów składowych. Energia Qi jest właściwa wszystkim istotom /y u \..
Każda komórka i narząd mają większy lub mniejszy zasób Qi. Suma encr^n u.
stanowi o potencji życiowej całego organizmu. Krążenie energii Qi w zdrow\in
organizmie ma charakter ciągły i odbywa się ustalonymi szlakami - meridianaim

MałeYin Małe Yang

Ryć. 44. Znak TAO, zwany chińską monadą; symbol energii Qi - Yang i Yin

Cykl krążenia energii Qi trwa 24 godziny. Rozpoczyna się ono od serca i serca
wraca. Wysokość fali przepływu energii w danym narządzie zależy od ziomu Qi w
narządzie przed nim leżącym. Jeżeli z przyczyn chorobowych pój Qi w narządzie
będzie obniżony, to fala płynąca do narządu następnego również niska.
Zadziałanie na punkty meridianu chorego narządu - czyli osh nego energetycznie -
wyrównuje w nim poziom energii, a przez to podnosi płynącą do następnego
narządu. Narządy wykazują różny stopień aktywn< w ciągu doby, co daje
podstawę do podziału ich na narządy; dzienne (7.( 15.00) dziennonocne (3.00 -
7.00 i 15.00 - 19.00) oraz nocne (19.00 - 3.DO) (tab.^
Energia Qi występuje w dwóch formach, tj. Yang i Yin. Formy te są
przeciwstawne jak dwa bieguny, które istnieją tylko razem (nie mogą istnieć
modzielnie), egzystują we wzajemnym powiązaniu - harmonii.
Zachwianie równowagi między nimi ma wpływ na pracę narządów, a więc i
równowagę organizmu i jego zdolność do samoregulacji.
Narządy, które mają kanały energetyczne, czyli meridiany, zakwalifikowi są do
Yang lub Yin.
Yang to narządy „puste" Fu (mające światło). Są to: żołądek, jelito i cienkie,
pęcherz moczowy, potrójny ogrzewacz i pęcherzyk żółciowy.
Yin to narządy „pełne" Zang (miąższowe), Zaliczmy do nich: płuca, śl< nę,
trzustkę, serce, nerki, osierdzie i wątrobę.
 |u/ wcześniej stwierdzono, energia Qi potrzebna jest do nie/.akłócon ii.it
/.;(dów, a to pozwala na zachowanie harmonii pomiędzy pięcioma cl

K i / i lv c/łowiek ma wrodzony zasób energii Qi. Ten, który ma jej więcej, o

*••••»•• sio aktywnością, lepszym zdrowiem i samopoczuciem, mniej się mcc/
* I N > /tnci/cniu szybciej regeneruje siły. Istota terapii w medycynie starochii «*M-
J polega na udrożnieniu przepływu energii Qi w organizmie, aby pr/.cmi< M« /.łł.i
MC ona w sposób niezakłócony. W tym celu stosuje się różne techniki p< ife»l/4'm.t
meridianu. Do najpopularniejszych należą m.in. akupunktura, akupn », moxa,
elektropunktura i magnetopunktura.
l <-<>ni pięciu elementów używa się głównie do wyjaśnienia zmian chorofa i l i ,
u h etiologii i patomechanizmów. W zastosowaniu klinicznym teor »U/\ in
oraz pięciu elementów uzupełniają się i nie można wytyczyć międ/y n *M.i/nicj
granicy.

f J. Meridiany główne parzyste i główne dodatkowe

Mci idiany to szlaki przepływu energii Qi. Biegną one wzdłuż ciała: 6 po koi t»r
K.°rneJ» 6 po kończynie dolnej. Pomiędzy meridianami a narządami w< i istnieją
połączenia określane jako kolaterale.

Mu I . Meridiany główne i ich ogólna charakterystyka

N.i/.wa meridianu Typ Liczba Element CMM
energii pkt aklywnodc
M płuc (P) yin 11 M 3.00 -S.tt!
M |dita grubego (JG) yang 20 M 5.00 7.0C
M /.oładka(Ż) yang 45 Z 7.00 - 9.0C
M śled/.iony-trzustki (ST) yin 21 Z 9.00- 11.0
M serca (S) yin 9 O 11.00- 13.0
M jelita cienkiego (JC) yang 19 o 13.00- 15.C
M pęcherza moczowego (PM) yang 67 w 15.00- 17.C
M, nerki (N) yin 27 w 17.00- 19.C
M, osierdzia (O) yin 9 o 19.00 -21. C
M. potrójnego ogrzewacza (PO) yang 23 o 21.00-23.0
M. pęcherzyka żółciowego (PŻ) yang 44 D 23.00-1.0
M. wątroby (W) yin 14 D 1.00-3.00
M, główny regulator tylny (GRT) yang 28 - -
M, główny regulator przedni (GRP) yin 24 - -
, 'L - ziemia; O - ogień; W - woda; D - drzewo
I. Meridian płuc (P)
Przebieg: rozpoczyna się w punkcie P.l, tj. na powierzchni klatki piersiowe) na
wysokości pierwszej przestrzeni międzyżebrowej, 6 cunów od linii środkou < t ciała.
Dalej biegnie w górę i na zewnątrz do punkt P.2. stąd kieruje się w dół .1
przyśrodkowej powierzchni ramienia i dochodzi do stawu łokciowego, zinici/ po
stronie promieniowej przedramienia, przez nadgarstek przechodzi na KMIIU «
promieniową i osiąga koniuszek kciuka - 3 mm obok od promieniowego Lit.*
macierzy paznokcia (P. 11).

l. Meridian żołądka (Ż)

|'r/,cbieg: rozpoczyna się w punkcie Ż.l, tj. na dolnym brzegu oczodołu, prc
ulic do źrenicy oka. Stąd biegnie w dół, okala wargi i dalej wzdłuż dolne u
/.uchwy do jej kąta, dzieląc się po drodze na dwie odnogi. Jedna odnóg wana
Ryć. 45. Meridian płuc jest do góry, do kąta czoła (punkt Ż.8). Druga przemieszcza si$ w d< »/yi, klatce
piersiowej, brzuchu, pachwinie, przedniej powierzchni uda, pódl lii i po
grzbietowej części stopy. Kończy się na palcu drugim stopy, 3 mm o u
II. Meridian jelita grubego (JG) pa/nokcia, po stronie strzałkowej (Ż.45).
Przebieg: rozpoczyna się w punkcie JG.l, tj. 3 mm w bok po stronie proi
niowej od rogu paznokcia II palca przechodzi poprzez nadgarstek, przeć ramię
do przedniego brzegu wyrostka barkowego łopatki, od tego punktu na przednią
powierzchnię klatki piersiowej do dołka nadobojczykowego. Sl wznosi się i
biegnie przez środek trzonu żuchwy, policzek do wargi górnej.
u; ii.t górnym br/.cgu bru/.dy skr/.ydełka nosa po stronie pr/cciwncj ciał,
.M in ku do pr/ebiegu mcridianu (J. G. 20 ).

12

10 9 8 Ryć. 46. Meridian jelita

grubego
 32
11

15 10

30
"N. :»«

.\ / Ryć. 47. Meridian

żołądka (część górna)
Ryć. 48. Meridian żołądka (część dolna)
IV. Meridian śledziony-trzustki (ST)
Przebieg: rozpoczyna się w punkcie ST.l, tj. 3 mm do wewnątrz od macie
paznokcia palucha. Następnie biegnie po przyśrodkowej powierzchni stój
podudzia, uda, bocznej powierzchni brzucha (gdzie wielokrotnie wchodzi do my
brzusznej) i dalej w górę do drugiego międzyżebrza — w odległości 6 ci od linii
środkowej ciała. Stąd kieruje się w dół, gdzie kończy się w pi ST.21, tj. w
środku linii pachowej w szóstym międzyżebrzu.
-J(>. Meridian śledziony-trzustki (część Ryć. 50. Meridian ślcd/iony-
górna) trzustki (cześć dolna)
Mcridian serca (S)
Pfrrhicg: rozpoczyna się pod pachą w punkcie S.l, tj. przy dolnym brzegi
Mu piersiowego większego i wewnętrznym brzegu mięśnia dwugłowego ra lin
Sliid biegnie wzdłuż łokciowego brzegu wewnętrznej powierzchni ramie tlawu
łokciowego, przedramienia, nadgarstka i dalej przez dłoń, po stroni' Nowej,
3 mm od wewnętrznego kąta paznokcia V palca ręki (S.9).
 2 1
Ryć. 51. Meridian serca
VI. Meridian jelita cienkiego (JC)
Przebieg: zaczyna się na V palcu ręki, 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy
paznokcia (punkt JC.I). Następnie biegnie wzdłuż łokciowego brzegu tego palca i
ręki, przechodzi na tylną powierzchnie nadgarstka, stąd po stronie łokciowej
wznosi się na bark. Z barku (po stronie grzbietowej) przechodzi na szyję, kieruje
się w okolicę kąta żuchwy, policzka, zewnętrznego kąta oka i kończy się w
okolicy skrawka ucha w punkcie JC.I9.
Ryć. 52. Meridian jelita cienkiego
VII. Meridian pęcherza moczowego (PM)
łjr/ebieg: rozpoczyna się w punkcie PM.l, tj. 3 mm od wewnętrznego ki
tik a, stąd wznosi się na czoło i po szczycie głowy biegnie na potylice. Tu rozdz IM
się na dwie gałęzie (w punkcie PM.10). Pierwsza gałąź biegnie dokładr
w/dłuż kręgosłupa, w odległości 1,5 cuma od linii środkowej ciała, do miej*
nieco powyżej fałdu pośladkowego, skąd z punktu PM.35 przechodzi przez F
Alndck na tylną (środkową) powierzchnię uda i kończy się w dole podkolar
wym. Druga gałąź kieruje się wzdłuż wewnętrznego brzegu łopatki do dołu pc
kolanowego, gdzie łączy się z gałęzią pierwszą w punkcie PM.40. Dalej wzdł
tylnej powierzchni goleni skręca za kostką i w odległości 3 mm od zewnetrzi
yo kuta podstawy paznokcia palca V kończy się w punkcie PM.67.
 MII. Meridian nerki (N)
Przebieg: rozpoczyna się na podeszwie stopy w punkcie N.l, tj. w y.agłcbic
mu między II a III kością śródstopia. Stąd wznosi się w kierunku pięty i po /aU ,
A-niu koła w okolicy kostki przyśrodkowej biegnie w górę po przyśrodkow<
stronie goleni i uda. Między narządami płciowymi a odbytem wnika do miccln t v,
aby wyłonić się w punkcie na górnym brzegu spojenia łonowego w odlcgk s, i 0.5
cuna od linii środkowej ciała (punkt N. 11). Dalej wznosi się i na wysok< su
między zagłębieniem pierwszego żebra a obojczykiem w odległości 2 cunó w
bok od linii środkowej ciała, kończy się w punkcie N.27.

Ryć. 53. Meridian pęcherza

moczowego (część górna)

Ryć. 55. Meridian nerek

(część górna)

63 64 65 66
Ryć. 54. Meridian pęcherza
J r

Ryć. 56. Meridian nerek

moczowego (część dolna)
(część dolna)
IX. Meridian osierdzia (O)
Przebieg: rozpoczyna się w punkcie
O. l, tj. w czwartej przestrzeni międzyże-
browej, w odległości l cuna na zewnątrz
od brodawki sutkowej (5 cunów od linii
środkowej ciała). Stąd wznosi się łukiem
nad dołem pachowym i przechodzi na
przednią powierzchnię ramienia. Bie-
gnąc środkiem ramienia, między głowami
mięśnia dwugłowego, przecina staw
łokciowy od wewnątrz do ścięgna tego
mięśnia. Na przedramieniu meridian jest
zlokalizowany pośrodku, dalej podąża
w poprzek stawu nadgarstkowego i kie-
19
Ryć. 57. Meridian
osierdzia
Ryc. 58. Meridian 22 20
potrójnego ogrzewacza
ruje się do palca środkowego, gdzie
w odległości 3 mm po wewnętrznej
stronie kąta podstawy paznokcia koń-
czy się w punkcie O.9.
X. Meridian potrójnego ogrzewacza
(PO)
Przebieg: zaczyna się na palcu ser-
decznym (palec IV) ręki, 3 mm przy
macierzy paznokcia po stronie
łokciowej (PO.l). Dalej biegnie przez
grzbietową część ręki, przedramię, ra-
mię i dochodzi do tylnej doliny barku,
skc\d przechodzi przez szyję, okrą/a od góry ucho i końc/y się w punkcie PO.2. 11 XII. Meridian wątroby (W)
iui zewnętrznym brzegu brwi. Przebieg: rozpoczyna się w
punkcie W.l, tj. 3 mm od kąta
XI. Meridian pęcherzyka żółciowego (PŻ) podstawy paznokcia - od strony
Przebieg: meridian ten swój kręty przebieg rozpoczyna od zewnętr/ncgo ki\ zewnętrznej I palca stopy.
oka (PŻ.l), skąd kieruje się nieco w dół w stronę ucha (PŻ.2). Później pr/cmn s/c Następnie przechodzi na grzbiet
stopy i kieruje się w górę po
/a się ku górze do rogu czoła (PŻ.4). Ponownie podąża w stronę ucha (1*7.7 otacza
wewnętrznej powierzchni goleni
go, by znów się wznieść (PŻ.14). Następnie biegnie w dół, gdzie na ko& potylicznej
i uda (między meridia-nami nerki
w zagłębieniu pomiędzy przyczepami mięśnia mostkowo-obojc/.yk< wo-sutkowego
a śledziony i trzustki). Na
i czworobocznego zmienia kierunek. Stamtąd zmierza w slroi barku, gdzie z
wysokości grzebienia kości
punktu PŻ.21 linią łamaną schodzi po bocznej ścianie klatki pić siowej i jamy
biodrowej me-ndian ten
brzusznej. W okolicy krętarza większego osiąga punkt PŻ.30, ski łl.ilej przesuwa
rozgałęzia się dochodząc do
się po bocznej powierzchni nogi, by przedostać się na gr/bicl sli P\ i zakończyć swój
bieg na zewnętrznej stronie IV palca stopy (PŻ.44). zewnętrznych narządów
moczowo-płcio-wych i wchodzi
w dolną część jamy brzusznej,
skąd dalej biegnie po przednio-
zewnętrznej stronie ściany
brzucha i kończy się na VI
międzyżebrzu, w linii sutkowej
punktem W. 14.
XIII. Główny regulator
tylny (GRT)
Przebieg: meridian
rozpoczyna się w narządach
rodnych, w jamie międli
schodzi w kierunku krocza do
punktu GRT.l, tj. w połowie
odległości inic kością
ogonową a odbytem. Dalej
wznosi się wzdłuż linii
wyrostków kok stych,
przechodzi przez głowę, środek
czoła, nosa i kończy się na
wewncln powierzchni wargi
górnej, w środku jej wędzidełka
- w punkcie GRT.28. M dian
GRT jest kanałem zbiorczym
wszystkich meridianów typu
yang. Inna j nazwa -
„Guwerner" (z jęz. ang.)

28

Ryć. 59. Meridian pęcherzyka żółciowego Ryć. 60. Meridian pęcherzyki

(cześć górna) żółciowego (cześć dolna)
 13

zewn
R Ryc. 63. Meridian główny regulator tylny
narzą
y płciow
XIV. Główny odby
regulator środk
przedni (GRP) przed
Przebieg: powi
punkt GRP.l, ciała
dający brzuc
początek piersi
zewnętrznej żuchw
gałęzi kanału, końc
znajd punk
połowie w śro
odległości warg
między
bródkowej. Jest odpowiedzialny za wszystkie meridiany typu yin. Bywa określany Oprócz tych punktów opisano około 800 dodatkowych , t/.w. Hxlra. Punkty
terminem „Conception" (z jęz. ang.). /nujdują się na skórze człowieka od urodzenia i mają jednakową lokuli/w u
każdego.
Wielkość punktów chińskich u ludzi zdrowych waha się od 2 do 5 nim (4
dnica), a w czasie choroby narządu mogą się one powiększyć do 10 mm.
Istnieje kilka sposobów lokalizacji punktów. Poniżej podajemy nicku /
nich.
1. Według informacji dotyczących miejsc anatomicznych ciała, na pr/yki
Ż.45 znajduje się po stronie strzałkowej drugiego palca u nogi, 3 mm
rogu paznokcia. Tą metodą będziemy się posługiwać najczęściej.
2. Metoda cuna indywidualnego.
Cun jest to jednostka, która nie
odpowiada żadnej znanej do-
tychczas jednostce pomiarowej.
Od tysięcy lat stosowany jest w
akupunkturze, służąc do lo-
kalizacji punktów. W akupunk-
turze szerokość kciuka uznaje-
my za l cun. Także odległości
między dwoma fałdami na
środkowym paliczku III palca
ręki (u kobiet prawej, u męż-
czyzn lewej) określa l cun in-
dywidualny (ryć. 65).
3. Metoda cuna proporcjonalnego.
Chińczycy podzielili poszcze-
Ryć. 64. Meridian główny regulator przedni gólne okolice ciała wzdłuż i
wszerz na różne odcinki, tzw.
proporcjonalne jednostki cun.
7.3. Metody lokalizacji punktów W metodzie tej l cun na czole
nie jest równy l cunowi na klatce
Punkty chińskie są to miejsca na ciele o szczególnych właściwościach. Nakłucie,
piersiowej. Mierzony w jed-
ucisk lub inny sposób pobudzenia tych punktów są podstawą leczniczego od-
nostkach układu SI w każdej
działywania na organizm. W przebiegu wyżej wymienionych meridianów leży
okolicy ciała będzie miał inna Ryć. 65. Cun indywidualny
670 punktów:
długość. Zawsze jednak odle-
12 Meridianów głównych = 309 x 2 (parzyste) = 618
głość od punktu Extra l, tj. leżącego u nasady nosa w środku mię
Meridian główny regulator tylny 28
Meridian główny regulator przedni + 24
brwiami - do przedniej linii włosów, niezależnie od tego, czy będzie to
Razem 670 punktów
bieta czy mężczyzna, dorosły czy dziecko, o wysokim czy niskim ero
wynosić będzie 3 cuny. Inne przykłady: odległość między brodawk
 sutkowymi wynosić będzie 8 cunów*, odległość od górnego brzegu spojenia
łonowego do pępka - 5 cunów.
4. Metoda palpacyjna - szczególnie przydatna w stanach chorobowych, kie
dy punkt jest powiększony i bolesny.
5. Lokalizacja za pomocą punktoskopu (ryć. 66). Punktoskop jest to aparat,
którego działanie opiera się na wykorzystaniu niższego oporu elektrycznego
punktu od otaczającej go skóry. Inaczej mówiąc, punktoskop jest to bardzo
czuły omomierz.

Ryć. 66. Rodzaje aparatów do elektropunktury:

a) Aparat „Zeń" z punktoskopem: l — sonda (+ elektroda czynna), 2 — elektroda bierna,
3 - potencjometr, 4 - sygnalizator pracy elektrostymulacji, 5 - przełączniki rodzaju pracy,
6 - sygnalizator pracy punktoskopu, 7 - sygnalizator odnalezienia punktu, 8 - regulator
natężenia prądu, 9 - włącznik, 10 - gniazdo wtykowe (lub przewód elektryczny)
b) Autopunktor typ S-M: l - elektroda czynna, 2 - elektroda bierna, 3 - włącznik z
potencjometrem, 4 - sygnalizator impulsowy, 5 - pokrywa pojemnika na baterie

6. Lokalizacja punktów przez odpowiednie ułożenie ciała lub przyjęcie wła-

ściwej pozycji. Przykład: punkt PŻ.31 można zlokalizować przyjmując po-
zycję wyprostną („na baczność") z przyłożeniem rąk do ud. Koniec palca
środkowego wskazuje ten punkt.
Sposób ten wykorzystuje się najczęściej celem wyznaczenia punktów:

U kobiet między liniami środkowoobojczykowymi

 a) PŻ.31, b)ŚT.10, c) JG.4, d) P.7, e) N.l.
Potwierdzeniem właściwej lokalizacji punktu jest wystąpienie zjawiska Dc (

7.4. Techniki oddziaływania na punkty aktywne

7.4.1. Akupunktura
Nazwa metody pochodzi od słów łacińskich, tj. acus - igła i puncturc - nuk
w.mie. Igła do akupunktury zbudowana jest z trzech elementów. Są to: od g<
uiY.ko (inaczej ucho igły), rękojeść i trzon (ryc.67).
Kilka tysięcy lat temu za igły służyły ostre kawałki roślin, odłamki kosi ości
ryb. Później pojawiły się igły kamienne, z brązu, metali szlachetnych (s bi.i i
złota), a dziś są używane głownie igły ze stali nierdzewnej. Igły mają roi U/tałt
(najczęściej jednak okrągły), rozmaita grubość i długość. Długość i), w.tlia się
od 1,5 cm do 13 cm, a średnica od 0,26 mm do 0,45 mm.
Do wkłuwania igieł przystępuje się dopiero po dokładnym zlokalizował
punktu, zdezynfekowaniu igieł (aktualnie używa się wyłącznie igieł jednoru
wych) i skóry w miejscu nakłucia. Wkłuwaną igłę najwygodniej jest przylr/.yn
dwoma palcami, tj. kciukiem z jednej strony i wskazicielem g
/ drugiej. Igły zazwyczaj wkłuwa się ustalając (fiksacja) skórę
wokół punktu. Ułatwia to przekłucie skóry, stabilizuje punkt
i /nosi uczucie bólu nakłuwania. W zależności od rodzajów sto
sowanej fiksacji skóry wyróżnia się kilka sposobów wkłuwania
ip,ieł (ryć. 68).
Wyżej wymienione sposoby stosuje się w zależności od wa-
runków anatomicznych i długości stosowanych igieł. Odrębny
problem to sama technika wprowadzania igły w ciało. Wyróżnia
się dwa sposoby:
• pierwszy, wkłuwanie ruchami obrotowymi,
• drugi, wkłuwanie proste.
W pierwszym sposobie wyróżnia się dwie odmiany:
a) wkłuwanie powolne - igły wprowadza się do ciała zgodnie z
profilem punktu ruchami obrotowymi (w zakresie 0-180°)
raz w lewo, raz w prawo z równoczesnym naciskiem na
punkt. Technikę te uznaje się za standardową i stosuje się ją
przy igłach krótkich i średnich;
b) wkłucie szybkie - powierzchnię skóry (do 0.5 cm) prze
kłuwa się szybko, a następnie ruchami obrotowymi wpro
wadza się igłę na określoną głębokość. R ,. . .

akupunktu
 ), a tym samym uzyskać najkorzystniejszy wynik zabiegu. Pro!ii pun
/tuczony jest przez kąt i głębokość wkłucia igły (ryć. 69).
(i górna część ciała
1) dolna część ciała
u kąt nakłucia (tutaj
45°)
/akres penetracji
(uzależniony od
wspomnianych wyżej
czynników)
utybokość nakłucia
I skóra a - naskórek

b - skóra właściwa
II tkanka podskórna
III - mięsień G D
Ryć. 69. Poglądowy profil punktu P. l

lii

Profile punktów podawane są w podręcznikach do akupunktury. Nalc/y

miotać, że przy każdym nakłuciu - niezależnie od tego, czy ma to być nukh
piostopadłe, czy skośne powierzchniową warstwę skóry przekłuwa si<? piom i
Ryć. 68. Różne sposoby wkłuwania igieł: a-f - z przytrzymywaniem skóry, g — dopiero później kieruje się igłę pod określonym kątem (ryć.70).
bez przytrzymywania skóry, h, i — przez rurkę

W drugim sposobie nakłuwanie polega na szybkim lub powolnym wprowa-

dzeniu igły do ciała, ale bez ruchów obrotowych. Ten rodzaj nakłuwania stosuje się
głównie przy igłach długich. Długie igły można wkłuwać za pomocą krótszej od
niej rurki (średnica 3-4 mm) ze szkła, plastyku lub metalu. Po wkłuciu igły rurkę
się zdejmuje. Profile punktów
Przez profil punktu w zabiegach akupunktury (także laseropunktury) rozumie się
taki sposób wprowadzenia igły do tkanki, aby wywołać efekt tzw. odbicia
Ryć. 70. Kierunki wkłuwania igieł: a) prostopadłe, b) skośne, c) poziome
 Głębokość wkłuwania igieł jest uzależniona od indywidualnych cech bud ciała.
U osób dobrze umięśnionych i otyłych nakłuwa się głębiej, a u osób o J nicznej
budowie - płycej. Wybrane elementy metodyki akupunktury
l. Nakłuwanie należy wykonywać w pozycji na leżąco lub na siedząco
zawsze przy rozluźnionych mięśniach.
 2. Efekt leczniczy powinno się uzyskać pr/.c/ nakłucie powodujące niewielki
ból. Silny ból wskazuje błąd w zabiegu.
3. Okolicę klatki piersiowej i brzucha nakłuwa się w fazie wydechu.
4. Przy poziomych nakłuciach cienkimi i długimi igłami nie stosuje się obrotów.
5. Pierwszy zabieg (z ograniczoną liczbą igieł) jest zabiegiem testowym, in-
formującym o tym, jak chory reaguje na akupunkturę. Przy następnych za-
biegach stosuje się taką liczbę igieł i rodzaj stymulacji igłami, jakiej wy-
maga normalna procedura lecznicza. Rodzaj stymulacji - tonizującą (po-
budzającą) lub sedatywną (uspokajającą) - w sposób szczegółowy opisują
poradniki z tego zakresu.
6. Igły muszą być do zabiegu odpowiednio przygotowane.
7. Nakłuwanie rozpoczyna się w kolejności zgodnej z „receptą punktową".
8. Igły wyjmuje się w odwrotnej kolejności niż wkłuwa, najczęściej:
• wolnymi ruchami obrotowymi,
• powolnym lub szybkim wyciągnięciem z przytrzymaniem skóry,
• szybkimi ruchami obrotowymi (inaczej z wibracją).
Po wyjęciu igły otwór powstały w skórze należy delikatnie ucisnąć kawał-
kiem waty zwilżonej alkoholem, a skórę łagodnie rozmasować.
9. Najczęściej zaleca się stosować 2-3 zabiegi w tygodniu w serii 15-20 za-
biegów. Pomiędzy seriami należy stosować 2-tygodniową przerwę.
10. Jeżeli po 3 seriach akupunktury nie ma pozytywnych efektów, to należy
zaniechać dalszych zabiegów.
7.4.2. Akupresura
Akupresura, czyli masaż punktowy (inaczej chiński lub japoński - shiatsu),
polega na udrażnianiu kanałów energetycznych poprzez zastosowanie różnych
form ucisku na punkty w celu uzyskania efektu profilaktycznego lub terapeutycz-
nego. Prawidłowo wykonany ucisk wyzwala zjawisko określone terminem De-Qi.
De-Qi to reakcja sensoryczna ustroju na bodziec działający na punkt. Może
ona przybierać różne postacie od odczucia przyjemnego ciepła i rozluźnienia w
pierwszej fazie ucisku na punkt, do mrowienia, swędzenia, drętwienia, przepływu
prądu elektrycznego w końcowej fazie ucisku. Odczucia te zależą między innymi
od: lokalizacji punktu, sposobu ucisku, rodzaju dysfunkcji, indywidualnej
wrażliwości na bodziec. De-Qi może występować w miejscu bezpośredniego
oddziaływania na punkt przenikając w głąb ciała, ale także promieniować na dużej
powierzchni ciała, a nawet do miejsc odległych od punktu.
Efekty masażu są ściśle związane z objawami De-Qi i są tym lepsze, im od-
czucia są silniejsze. Jeżeli nie występują wyżej opisane objawy, to może ozna-
t /ać, że niedokładnie zlokalizowano punkty albo nic dobrano właściwej NI
Inni/ca.
Kod/aje ucisków
Ucisk może być wykonany dowolnym palcem lub specjalnym precikie ()
wyborze techniki ucisku decydują - położenie punktów i wskazania dotyc; i r
siły. W masażu punktowym najczęściej stosuje się:
• ucisk punktowy - ucisk punktu bez odrywania palca od miejsca UC IN i
bez jakichkolwiek ruchów; palec (pręcik) najczęściej jest ustawiony p
kątem 45-90°,
• ucisk punktowy połączony z ruchem okrężnym w prawo (zgodnie z
chem wskazówek zegara) dla strony prawej, a w lewe dla strony lewej,
• ucisk połączony z ruchem spiralnym od środka na zewnątrz (także w p
wo lub lewo),
• ucisk połączony z ruchami posuwistymi w przód i w tył oraz na boki.
W praktyce masażu punktowego stosuje się kombinacje powyższych ucisk t
ruchów, a także techniki masażu klasycznego i segmentarnego. Techniki
masażu punktowego
Ze względu na sposób pobudzenia punktów, tj. stopień intensywności bod i i
/.as jego trwania, rozróżnia się dwie metody masażu punktowego:
• masaż metodą sedatywną (uspokajającą),
• masaż metodą tonizującą (pobudzającą).
Technika sedatywną charakteryzuje się lekkim i średnio-silnym uci.ski
punktowym, trwającym najczęściej 20-30 s. Następnie uciskamy ruchem oki
nym (w prawo ręką prawą, w lewo ręką lewą) także ok. 30 s. Ponawiamy ut
punktowy jak za pierwszym razem i dalej stosujemy ucisk połączony z ruch;
posuwistymi (w przód, w tył i na boki). Kończymy opracowaniem punktu uci
palcami II - V, ruchami spiralnymi od środka do zewnątrz. Czas masażu jed go
punktu wynosi ok. 2 min. Czas trwania zabiegu zależy od liczby punk
w „recepcie".
Technikę tonizującą cechuje silny, krótki ucisk z oderwaniem palca (pr
ka) od punktu. Czas ucisku wynosi 3-7 s (maksymalnie 10 s.), przerwa pomię
uciskami powinna być równa czasowi jednorazowego ucisku. Uciskamy 4-6
/y. Czas masażu jednego punktu wynosi ok. l min.
7.4.3. Elektropunktura
Elektropunkturą nazywamy sposób oddziaływania na PA za pomocą pi
elektrycznego zarówno stałego jak i zmiennego. W niniejszym rozdziale opił
tylko wykorzystanie prądu stałego (inaczej galwanicznego), czyli takiego, k w
czasie przepływu nie zmienia kierunku ani wartości natężenia.
 Nie wdając się w szczegółowe opisy mechani/mów objaśniających reakcje /asadniczo tkanki ustroju ludzkiego wykazują właściwości diamagnclyc/nc A
organizmu na prąd elektryczny należy podkreślić, że przepływowi prądu stałego w KM* u jednak różnorodnych strukturach biologicznych występują właściwość ,
przez tkanki towarzyszą złożone reakcje fizjologiczne, do których zaliczamy: reakcje
it.unagnetyczne*.
elektrochemiczne, elektrokinetyczne, elektrotermiczne oraz reakcje n IM wów i
()d(l/jaływanie zewnętrznego pola magnetycznego zmienia ich stan encrgc
mięśni. W celu praktycznego wykorzystania tych fizjologicznych zjawisk
• s v / n y (spin), co zapewne wpływa na realizowane funkcje biologiczne.
produkuje się specjalnie aparaty do elektropunktury (patrz ryć. 66a)
W magnetopunkturze wykorzystuje się statyczne pole magnetyczne pr/c M / U -
Aparaty te często pełnią dwojaką funkcję. Poza wytwarzaniem prądu lokali
I C magnesów ferrytowych. Magnesy ferrytowe przyklejane do skóry na P< m.i|;i
żują PA za pomocą czułych omomierzy (punktoskopów). Wykrycie PA sygnali-
zowane jest światłem lub dźwiękiem. Aparaty do indywidualnej elektropunktury natężenie 1000-3000 Gs (ryć. 71).
mają jedną elektrodę czynną (jest to katoda lub anoda) i jedną elektrodę bierną -w Irilnostką pomiarową natężenia pola magnetycznego jest ersted (Oe), ale sk
celu zamknięcia obwodu przepływu prądu. Zakłada się, że katoda, jako elektroda Miwane są też gaus (Gs) lub tesla (T). Gaus jest jednostką indukcji magnctyc/ji<
czynna, powoduje zwiększenie pobudliwości tkanek, a anoda zmniejsza mniejszą od tesli.
pobudliwość i bywa wykorzystywania do stymulacji w stanach patologicznych, l Cis = 0.001 T = 0.1 mT
którym towarzyszy ból. Producent aparatu określa elektrodę czynną — jest nią Magnesy nakładane na PA są zwrócone przeważnie biegunem południowym (
najczęściej anoda. «lu skóry, chociaż mogą istnieć wskazania do stosowania odwrotnej polary/acj
Parametry aparatów - napięcie: 5-12 V, natężenie 10-500uA. Magnesy zaleca się stosować w zabiegach krótkotrwałych przez (kilka lub k i
Różnica pomiędzy techniką tonizującą a sedatywną w elektropunkturze wyraża kanaście godzin) w celach profilaktycznych i w długotrwałych (do 10 dni) ul
się natężeniem prądu i czasem działania. Krótki czas działania i silne bodźce
cechują technikę tonizującą (do l min. na punkt). Częstość zabiegów i wskazania
Jak w klasycznej akupunkturze i akupresurze.
Przeciwwskazania
1. Nowotwory.
2. Ciąża.
3. Rozrusznik serca.
4. Inne implanty elektroniczne.
7.4.4. Magnetopunktura
Magnetopunktura to oddziaływanie na energetykę organizmu stałym polem
magnetycznym (SPM) poprzez PA. Jest to dział magnetoterapii wykorzystujący
leczniczy wpływ magnesów. Czynnik SPM zdobywa coraz większe uznanie.
Sprawia to fakt, ze pole magnetyczne przenika przez wszystkie struktury organi-
zmu, podczas gdy inne postacie energii są pochłaniane tylko do określonej głę-
bokości tkanek. Szczególnie małe magnesy są wykorzystane w refleksoterapii.

Ryć. 71. Magnesy ferrytowe do magnetopunktury

• 1'aramagnetykiem nazywa się pierwiastek, który posiada różny od zera sumaryczny moment raagnetycmy,
(H)wodujc, ze pierwiastki takie są wciągane w zewnętrzne pole magnetyczne. Ukształtowanie atomów p
magnetyka w określone struktury krystaliczne zwane domenami, tworzy ferromagnetyk. Ciała o właściwa •th
fcromagnetycznych mają zdolności silnego namagnesowania się w zewnętrznym polu magnetycaiym określonej
krzywej, zwanej „pętlą histerezy magnetycznej".
nach chorobowych. Ich użycie nie jest kłopotliwe, gdyż nie uwierają ciała, nie s;\ pt/.ewodnikowe z diodą arscnowo-ga-
widoczne i można się nimi posługiwać wielokrotnie. lowa. (As-Ga), emitujące bliską pod-k
Stosowane też bywają plastry magnetyczne (kilka lub kilkanaście magnesów na /i-rwień - IR (1=904 nm), (ryć. 72).
jednym plastrze) w celu stymulacji większych powierzchni ciała (stref). Promienie tych laserów He-Ne
Do biostymulacji magnetycznej należy także zaliczyć noszenie opasek, bran wnikają na głębokość ok. 10 mm, a la-
solet, klipsów, pasów, naszyjników magnetycznych, których coraz więcej znajduje serów Ga-As - do 30 mm. Natężenie
się w sprzedaży. u/.yskiwane przy użyciu tych laserów
Zaleca sieje zarówno w celach profilaktycznych dla regeneracji sił i polepszenia waha się w przedziale 15-200 W/cm2 w
samopoczucia, jak i w leczeniu. Szczególnie dobre rezultaty odnotowano w czasie ekspozycji trwającej 30 s -K)
przypadkach nadciśnienia, astmy, nerwobólów, przy gojeniu się ropni i zrostach min.
kostnych, a także przy wszelkich bólach. Profile PA w zabiegach lasero-
punktury powstają przez prostopadłe
Przeciwwskazania kierowanie wiązki laserowej na tkanki i
1. Niskie ciśnienie. są jednakowe dla wszystkich punktów.
2. Zawał mięśnia sercowego. Mogą jedynie się różnić głębokością
3. Choroby krwi. penetracji promieni lasera w głąb
4. Ostre krwiopochodne zapalenie kości. tkanek, zależną od długości stosowanej
5. Rozrusznik serca. fali, mocy lasera i specyfiki samych
6. Inne implanty elektroniczne. struktur tkankowych. Precyzyjni-
określenie profili w tych zabiegach jest
7.4.5. Laseropunktura możliwe ze względu na właściwości Ryć. 72. Przykład stymulacji lunetowej
Technika ta polega na działaniu wiązki światła laserowego na PA. Laser to optyczne tkanek.
urządzenie emitujące promienie laserowe. Ze względu na ograniczoną objętość Punkty aktywne naświetla się z odległości 0-2 mm przez czas nie króUzy
książki nie sposób objaśnić tu zjawisk fizycznych leżących u podstaw budowy i 15 s - 2 min na punkt.
stosowania laserów. Czytelnik zainteresowany tą problematyką powinien sięgnąć
do uzupełniającej literatury z tego zakresu (w tym miejscu ograniczymy się tylko Wskazania
do charakterystyki promieniowania laserowego). Cechuje go: Jak akupresurze i elektropunkturze.
• spójność (zwana również koherentnością wiązki światła),
• monochromatyczność (światło jednobarwne), Przeciwwskazania
• równoległość (kąt rozbieżności wiązki światła jest bardzo mały), Zaleca się ostrożność przy chorobach nowotworowych.
• intensywność (wypadkowa powyższych cech). Uwaga! Jakkolwiek lasery produkowane dla potrzeb biostymulacji nie wyi
Lasery dzielimy (ze względu na rodzaj ośrodka czynnego) na: gazowe, pół- gają specjalnych zabezpieczeń, zwraca się uwagę na potrzebę przestrzegania
przewodnikowe, cieczowe oraz z zastosowaniem ciał stałych.
Icceń producenta.
W interesującej nas dziedzinie biostymulacji wykorzystuje się lasery małej
mocy. Energia laserów małej mocy wynosi kilka J/cm2, a moc do ok. 50 mW. 7.4.6. Moxa
Promieniowanie laserowe o podanych parametrach wywołuje podwyższenie Technika ta jest znana w Polsce także pod innymi nazwami: przyżega
temperatury tkanek nie więcej niż o 0.1-0.5°C. Z tego powodu lasery takie określa przypieczka, fitotermopunktura. Polega ona na zastosowaniu ciepła na pi
się jako zimne. Do laseropunktury wykorzystuje się najczęściej lasery He-Ne chiński. Ciepło to pochodzi z palącego się cygara moxy (Arthemisium moxi
(helowo-neonowe), które emitują promienie czerwone (1 = 632.8 nm) lub lasery chiński piołun) i stąd określenie moxa (ryć. 73).
Technika wykonania tego zabiegu może być różna.
 • /imne,
• gorące.
Do baniek zimnych należą: bańka lekarska szklana (ryć. 74a) oraz bańki
1110 we (ryć. 74b) określane bańkami akupunkturowymi.

Ryć. 73. Przykład działania moxy na punkt chiński

1. Palącym się cygarem ogrzewamy punkt z pewnej odległości (odległość do-

bieramy indywidualnie w zależności od odczuć pacjenta) od skóry przez 2-3
minuty. W innej odmianie tej techniki raz zbliżamy cygaro do skóry (na
kilka sekund), to znowu oddalamy i tak ok. 2-3 min.
Ryć. 74a. Terapia próżniowa bańkami lekarskimi
2. Odcinamy 1.5-2 cm zapalonego cygara i stawiamy ten palący się stożek na
cienkim plasterku czosnku, chrzanu lub imbiru. Plasterek można przed zabiegiem
podziurawić. W tej odmianie moxy możemy równocześnie stymulować kilka
punktów w zależności od „recepty punktowej". Zabieg moxy może być
skojarzony z akupunkturą, tzw. termopunkturą. Po wbiciu igły nasadza się na nią
kawałek cygara, które się zapala. Wskazana jest osłona skóry wokół igły,
chroniąca przed oparzeniem gorącym popiołem.
Oprócz ciepła moxa w czasie palenia się wydziela związek chemiczny o na-
zwie mokaina, który daje przyjemny zapach i działa także stymulujące poprzez
zmysł powonienia.
7.4.7. Bańki
Leczenie bańkami określamy terapią próżniową (vacuum), gdyż do wytwo-
rzenia podciśnienia (ok. 0.2 atm.) wykorzystuje się bańki, które wskutek rozrze-
dzenia w nich powietrza przyczepiają się do skóry powodując jej wessanie na
wysokość około 1-3 centymetrów.
Podciśnienie wytworzone w bańce w sposób mechaniczny podrażnia znajdujące Ryć. 74b. Terapia próżniowa bańką gumową W przypadku
się w skórze receptory, a także wpływa na naczynia krwionośne. bańki gumowej podciśnienie jest wytwarzane przez naciął
Efekt terapeutyczny wzmaga także zastosowanie jako „podkładu mokrego" mowej kopuły i nagłe jej zwolnienie.
odpowiedniego środka wspomagającego masaż, tj. maści lub żelu. Bańki gorące to takie, które podpalamy najlepiej nad płomieniem św
Ogólnie bańki dzielimy na: u wcześniej w tym celu smarujemy ich ścianki spirytusem. W literaturze Oj
wane są także inne sposoby stawiania baniek gorących.
 Ze względu na działanie baniek zarówno tych zimnych, jak i gorących stosu
jemy je w dwóch odmianach:
1. Jako zabiegi w konwencji akupunkturowej na BAP zgodnie z „reccpi.i
punktową". Ordynacja zabiegów w takich przypadkach jest taka sama jak w
akupresurze.
2. Jako masaż bańką (na podkładzie wspomagającym) wykonywany w odpo
wiednich strefach refleksyjnych*.
Zabiegi zaleca się stosować codziennie lub co drugi dzień w serii 5-10
zabiegów.
Bardzo dobre rezultaty daje zastosowanie terapii próżniowej w świeżych ura-
zach narządu ruchu, głównie w uszkodzeniach tkanek miękkich i stawów. Zabieg
polega wtedy na masażu bańką miejsca uszkodzenia w formie kilkuminutowego
masażu z użyciem środka wspomagającego w celu wywołania silnego miejsco-
wego odczynu, co poznajemy po przekrwieniu skóry. Jeśli terapia nie przynosi
wyraźnej poprawy po pierwszym zabiegu, to powtarzamy go 2 lub 3 razy w od-
stępach kilku dni.
Terapeuci, a szczególnie masażyści stosują także bańki jako element urozma-
icenia masażu. Masaż „bańką ruchomą" wykonujemy na środku poślizgowym
(olejek, oliwka, krem itp.). Tą odmianą masażu najczęściej obejmujemy grzbiet ze
szczególnym uwzględnieniem mięśni przykręgosłupowych.

7.5. Inne techniki oddziaływania na punkty aktywne

7.5.1. Elektroakupunktura
Jest to oddziaływanie prądem podłączonym do igły akupunkturowej. Wyko-
rzystuje się prąd stały i impulsowy o różnej wartości natężenia i częstotliwości
impulsów.

7.5.2. Laseroakupunktura
Coraz powszechniejsza staje się technika łącząca właściwości igły i lasera.
Polega ona na głębokiej laserowej stymulacji punktu aktywnego przez igłę, do
której wprowadza się światłowód lasera (ryć. 75). Oczywiście wymaga to igły o
innej budowie niż używanej do akupunktury klasycznej.

* Patrz masaż segmentarny.

 Ryć. 75. Miniaturowy laser do akupunktury LP-5F1

7.5.3. Sonopunktura
Polega na oddziaływaniu na PA wiązką ultradźwięków, która kieruje NK punkt za
pomocą specjalnych urządzeń.

7.5.4. Tsubo
Technika ta polega na oddziaływaniu na PA za pomocą małych metalów;
drewnianych lub plastykowych kuleczek przyklejonych do skóry plastrem. * ho ma
tę zaletę, ze pacjent sam może wykonywać uciski w formie uutoakupr ty. Metoda
ta podobna jest do magnetopunktury.

7.6. Punkty samodzielne

Niektóre punkty chińskie wykazują bardzo szczególne właściwości, ł można
wykorzystać do udzielenia pierwszej pomocy lekarskiej, np. przy on niu,
napadzie padaczki, silnym bólu, oparzeniu itp. Poniżej podano kilkani punktów
samodzielnych wraz ze wskazaniami. Technika ucisku uzależnioni od rodzaju
punktu i celu działania. Przy braku większego doświadczenia z. się stosować
jeden ucisk silny (technika tonizująca), drugi ucisk słabszy dłuższy (technika
sedatywna) i powtarzać je minimum 2-3 razy. Wybrane punkty samodzielne
P.7. - wskazania: przy oparzeniach, stymulowane zaraz po oparzeniu spn
lepszemu gojeniu się rany. P.ll. - wskazania: łagodzi bóle
gardła i bóle zębów.
 JG.4. - wskazania: uniwersalny, także przeciwzmęczeniowy.
JG.ll. - wskazania: działanie ogólnie wzmacniające i immunologiczne.
Ż.36. - wskazania: jak JG.4.
S.5. - wskazania: jak PM.15.
S.7. - wskazania: działanie uspakajające.
S.9. - wskazania: punkt cucący, stosować przy omdleniu.
JC.l. - wskazania: jak S.9. (Uwaga! Oba punkty są na małym palcu ręki, dlatego
mały palec uznawany jest za palec cucący. Wystarczy ucisk przez paznokieć -
silny, trwający około l min.).
PM.2. - wskazania: poprawia ostrość wzroku.
PM.15. - wskazania: punkt ten znosi lęk, objawy tremy i przywraca spokój (u
sportowców).
PM.60. - wskazania: przeciwbólowy.
O.7. - wskazania: usuwa zawroty głowy, zastępuje aviomarin.
GRT.12. - wskazania: przy gwałtownym ataku epilepsji.
GRT.26. - wskazania: cucący (wydaje się być silniejszy w działaniu niż S.9. i
JC.L).
Położenie punktów samodzielnych
P.7. - przy dłoni zwróconej ku górze punkt ten leży po promieniowej stronie w
odległości 1.5 cuna od zgięcia poprzecznego nadgarstka.
P.ll. - po promieniowej stronie kciuka, 3 mm od dolnego rogu paznokcia.
JG.4. - w połowie długości II kości śródręcza po stronie promieniowej.
JG.ll. - na zewnętrznym brzegu zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem
łokciowym a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie kolanowym).
Ż.36. - w odległości 3 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki i 1.5 cuna w bok od
grzebienia kości piszczelowej.
S.5. - między ścięgnem łokciowym zginacza ręki a powierzchniowym zgina-
czem palców, w odległości l cuna nad fałdem nadgarstkowym.
S.7. - w bruździe poprzecznej nadgarstka po stronie dłoniowej (na linii łączącej
S.4, S.5 i S.6.
S.9. - po promieniowej stronie V palca ręki, 3 mm od dolnego rogu paznokcia.
JC.l. - po łokciowej stronie V palca ręki, 3 mm od dolnego rogu paznokcia.
PM.2. - na wewnętrznym brzegu brwi, nad PM.l.
PM.15. - 1.5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th5.
PM.60. - w zagłębieniu, w środku linii łączącej ścięgno Achillesa z tylnym brze-
giem kostki zewnętrznej, na wysokości szczytu kostki.
O.7. - w środku poprzecznego zgięcia nadgarstka po stronie dłoniowej.
GRT.12. - w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th3-Th4.
GRT.26. - w rynnie nosa, w odległości dwóch trzecich od dolnego brzegu wargi
górnej.
7.7. „Recepty punktowe" i przeciwwskazania
Pr/ez „receptę punktową" rozumiemy zbiór punktów biologicznie uk uyrh,
które zaleca się w danym przypadku (chorobie) masować lub odd/.iał] na nie
innymi czynnikami. Akupresurę - ale także inne techniki refleksolcru należy
stosować 2-3 razy w tygodniu w serii 10-20 zabiegów. W celach teru lvi /.nych w
niektórych stanach, jak: kaszel, katar, astma, ból, zabiegi mogli wykonywane
codziennie, a nawet 2-3 razy w ciągu dnia. Uwagi metodyczne ..u-ceptach" odnoszą
się głównie do akupresury.
Przeciw skazania do masażu punktowego podzielono na be/w/.gli i
w/.ględne.
Przeciwwskazania bezwzględne
1. Nowotwory.
2. Stany chorobowe z gorączką.
3. Choroby zakaźne.
4. Choroby krwi.
5. Gruźlica.
6. Niewydolność narządów wewnętrznych.
7. Zmiany skórne.
Przeciwwskazania względne
1. Ciąża (nie pobudzać punktów wpływających na czynności hormonów
2. Miejsca mocno bolące.
3. W stanach wyczerpania.
4. Po obfitym posiłku.
5. Po spożyciu alkoholu.
6. Przy gwałtownych zmianach ciśnienia.
7.7.1. Migrena
Punkty: 1) P.7, 2) JG.4, 3) PM.62, 4) P.2.
Masować techniką tonizującą. Położenie punktów.
1) P.7. - przy dłoni zwróconej ku górze punkt ten leży po promieniowej strc
powyżej wyrostka rylcowatego, w odległości 1,5 cuna od zgięcia poprzeć: go
nadgarstka.
2) JG.4. - w połowie długości II kości śródręcza po stronie promieniowej,
3) PM.62. - w odległości 0.5 cuna poniżej dolnego brzegu kostki zewnętrzu
4) P.2. - we wgłębieniu pod wewnętrznym brzegiem obojczyka, w jednej t ciej
odległości od barkowego końca obojczyka.
 7.7.2. Bóle głowy (niezależnie od przyczyny)
Punkty 1) PM.2, 2) PŻ.12, 3) PO.23, 4) PM.10, 5) PŻ.21, 6) PM.l.
Masować stosując naprzemienne techniki tonizującą i sedatywną. Z techniki
sedatywnej wykonujemy ucisk połączony z ruchami okrężnymi.
Uwaga! Punkt PM.l. należy uciskać nieco wyżej, tj. między kącikiem ok.i a
punktem PM.2. poprzez ułożenie ręki na głowie pacjenta tak, aby palce II i III tej
samej ręki uciskały jednocześnie punkty lewy i prawy.
Lokalizacja.
1) PM.2. — na wewnętrznym brzegu łuku brwiowego (nad PM.l).
2) PŻ.12. - we wgłębieniu z tyłu i poniżej wyrostka sutkowatego kości skroniowej.
3) PO.23. - na zewnętrznym brzegu brwi (punkt końcowy).
4) PM.10. - l 1/3 cuna od środka otworu potylicznego.
5) PŻ.21. - w połowie odległości między wyrostkiem barkowym łopatki a C7
(lub w linii środkowo-obojczykowej na krawędzi mięśnia czworobocznego).
6) PM.l. - 3 mm od wewnętrznego kąta oka.
7.7.3. Kosmetyczny masaż twarzy
Punkty: 1) PO.23, 2) PŻ.l, 3) PM.3, 4) PM.l, 5) Ż.2, 6) PŻ.14, 7) Ż.4, 8)
GRP.24, 9) PO.22.
Masować techniką tonizującą. Zaleca się akupresurę po uprzednim masażu
klasycznym twarzy. Położenie punktów.
1) PO.23. - na zewnętrznym brzegu brwi (końcowy punkt).
2) PŻ.l. - ok. 6 mm w bok od zewnętrznego kąta oka.
3) PM.3. - na czole w linii PM.2 w odległości 0,5 cuna przed linią włosów
4) PM.l. - 3 mm od wewnętrznego kąta oka.
5) Ż.2. — w odległości 0,7 cuna poniżej dolnego brzegu oczodołu, prostopadle do
źrenicy oka.
6) PŻ.14. - na czole, pionowo nad źrenicą oka, w odległości l cuna od brwi
7) Ż.4. - w odległości 0,4 cuna (ok. l cm) z boku kącika ust.
8) GRP.24. - w środku bruzdy wargowo-brudkowej, we wgłębieniu (końcowy
punkt).
9) PO.22. - na przednio-górnym brzegu podstawy małżowiny usznej, nad podstawą
wyrostka jarzmowego kości skroniowej.
7.7.4. Bóle kręgosłupa szyjnego
Punkty: 1) GRT.14, 2) JC.15, 3) PŻ.21.
Masować techniką sedatywną.
Poło/.enie punktów.
I i (iRT.14. - w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolc/ystymi C7 i' i
J( '.15. - w odległości 2 cunów w bok od dolnego brzegu wyrostka kolc/y
>',<>•
II l*/.21. - w połowie odległości pomiędzy wyrostkiem barkowym łopatki ii
(lub w linii środkowej obojczyka na krawędzi mięśnia czworoboczricgo).
7.7.5. Bóle kręgosłupa piersiowego
Punkty: 1) GRT.10, 2) GRT.ll, 3) PM.15, 4) PM.43, 5) PM.45.
Masować techniką sedatywną. Zaleca się łączenie „recepty" poswięc<
łx>l<>m kręgosłupa odcinków szyjnego i piersiowego.
Położenie punktów.
11 (iRT.10. - w linii środkowej między wyrostkami kolczystymi Th6-Th7. .')
(iRT.ll.-jw. Th5-Th6. ł) PM.15. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego
brzegu wyrostka kol<
stego Th5. •ł) I'M.43. - w odległości 3 cunów w bok od dolnego brzegu
wyrostka kol<
stego Th4. «>)
PM.45.-jw.Thó.
7.7.6. Bóle pleców i barków (także przy złej postawie ciuła)
Punkty: 1) JC.10, 2) P.2, 3) PM.41, 4) PM.42, 5) PŻ.21, 6) PM.15, 7) PM
8) PM.13, 9) PM.12, 10) PM.23.
Masować techniką sedatywną.
Lokalizacja. l) JC.10. - na tylnej powierzchni stawu ramiennego, na tylnej
linii pióru
przechodzącej przez dół pachowy. l) P.2. - we wgłębieniu pod
wewnętrznym brzegiem obojczyka (jednej tr»
odległości od barkowego końca obojczyka). .*) PM.41. - w odległości 3
cunów bok od dolnego brzegu wyrostka kolcz;
goTh2.
4) PM.42. -jw. Th3.
5) PŻ.21. - w połowie odległości między wyrostkiem barkowym łopatki l
(lub w linii środkowo-obojczykowej na krawędzi mięśnia czworoboczne
6) PM.15. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka koi
stego Th5.
7) PM.14.-jw. Th4.
8) PM.13. -jw.Th3.
9) PM.12.-jw.Th2.
10) PM.23.-jw. L2.
7.7.7. Rwa kulszowa
Punkty: 1) PM.22, 2) PM.23, 3) PM.24, 4) PM.25, 5) PŻ.30, 6) PM.36, 7)
PM.37, 8) PM.40, 9) PM.57, 10) PM.60, 11) PO.3. Masować techniką sedatywną.
Lokalizacja.
1) PM.22. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczy
stego LI.
2) PM.23.-jw.L2.
3) PM.24.-jw.L3.
4) PM.25.-jw.L4.
5) PŻ.30. - na bocznym zagłębieniu pośladka, powyżej najwyższego szczytu
krętarza większego, w jednej trzeciej odległości od kości krzyżowej.
6) PM.36. — w środku fałdu pośladkowego, w miejscu spotkania trzech mięśni:
pośladkowego wielkiego, dwugłowego uda i półścięgnistego.
7) PM.37. - w środku tylnej powierzchni uda, między mięśniem dwugłowym a
mięśniem półścięgnistym w odległości 6 cunów poniżej PM.36.
8) PM.40. - w środku dołu podkolanowego, w bok od tętnicy kolanowej.
9) PM.57. - na dolnym brzegu mięśnia brzuchatego łydki, między jego głową
boczną a przyśrodkową.
10) PM.60. — w zagłębieniu, w środku linii łączącej ścięgno Achillesa z tylnym
brzegiem kostki zewnętrznej, na wysokości szczytu kostki.
11) PO.3. - na grzbietowej stronie ręki między IV a V kością śródręcza, tuż za
stawem śródręczno-paliczkowym.
7.7.8. Bóle stawu ramiennego
Punkty: 1) GRT.14, 2) JC.15, 3) PO.23, 4) PO. 14, 5) JG.4. Punkty 1-4 masować
techniką sedatywną, natomiast punkt 5 techniką tonizu-jącą.
Lokalizacja.
1) GRT.14. - w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi C7-Thl.
2) JC.15. — w odległości 2 cunów bok wyrostka kolczystego C7.
3) PO.23. - na zewnętrznym brzegu brwi (końcowy punkt).
4) PO.14. - w tył i w dół od wyrostka barkowego łopatki. Podczas odwiedzenia
ramienia w miejscu tym powstaje jamka.
5) JG.4. - w połowie II kości śródręcza po stronie promieniowej.
7.7.9. Reumatyczne bóle ramion
Punkty: 1) PŻ.21, 2) JG.16, 3) JG.15, 4) JG.14, 5) JC.9.
Masować techniką sedatywną.
l okali/acja.
i i P/.21. - w połowie odległości miedzy wyrostkiem barkowym łopatki u
( lub w linii środkowo-obojczykowej na krawędzi mięśnia czworoboc/.ncg< i J
(i. 16. - w zagłębieniu między końcem barkowym łopatki a grzebieniem
patki. »i .Ki.15. - nad stawem ramiennym, między barkowym wyrostkiem
lopi
.1 guzkiem kości ramiennej. •ł > .1 (i.14. - na bocznej powierzchni ramienia,
tuż nad przyczepem mięśnia n*
nuennego do kości ramiennej ^ i J('.9. - w tył i w dół od stawu ramiennego,
między kością ramienmi a ło|
k a,, na tej samej linii pionowej co dół pachowy.
7.7.10. Bóle stawu łokciowego i „łokieć tenisisty"
Punkty: 1) JG.ll, 2) JG.12, 3) P.5, 4) JC.4, 5) PO.5, 6) JC.9.
Masować techniką sedatywną.
Położenie punktów. h J (i. 11. - na zewnętrznym brzegu zgięcia
łokciowego, pośrodku mied/.y
«lem łokciowym a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowy ,')
J(i.l2. - na bocznej powierzchni ramienia, w odległości l cuna powyżej
wnctrznego brzegu zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem łokciov
a /.ewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowym) ł) l>.5. - we
wgłębieniu stawu łokciowego, po stronie promieniowej Acu
mięśnia dwugłowego ramienia.
4) J(i.4. - w połowie długości II kości śródręcza po stronie promieniowej. M
PO.5. - w odległości 2 cunów powyżej środka linii poprzecznej gr/bietu
garstka, pomiędzy kością łokciową i promieniową.
d) JC.9. - w tył i w dół od stawu ramiennego, między kością ramienia a ł<
k;\, na tej samej linii pionowej co dół pachowy.
7,7.11. Bóle stawów kończyn dolnych
Punkty: 1) PŻ.39, 2) PM.62, 3) ŚT.6, 4) N.5, 5) Ż.35, 6) ST. 10. Masować
techniką tonizującą. Zaleca się połączenie akupresury powyżs punktów z
masażem centryfugalnym stawów kończyn dolnych.
Lokalizacja.
1) PŻ.39. - w odległości 3 cunów nad kostką boczną (na wysokości ŚT.C
przednim brzegu kości strzałkowej.
2) PM.62. - w odległości 0,5 cuna poniżej dolnego brzegu zewnętrznej ko ,ł)
&T.6. - na wewnętrznej powierzchni łydki, w odległości 3 cunów po>
Arodka kostki przy środkowej, bezpośrednio z tyłu krawędzi kości pisze
wej.
4) N.5. - w odległości l cuna poniżej zagłębienia pomicd/y kostką przyśrodko-wą
a ścięgnem Achillesa w linii pionowej.
5) Ż.35. - przy zgiętym kolanie punkt leży we wgłębieniu na zewnątrz więzadła
rzepki, na poziomie dolnego brzegu rzepki, tzw. oko tygrysa.
6) ST.10. - na wewnętrznej powierzchni uda, przy zgiętym kolanie w odległości 2
cunów powyżej górnego brzegu rzepki i przyśrodkowego kłykcia kości udowej.
7.7.12. Bóle kolan (w następstwie urazu lub przeciążenia)
Punkty: 1) Ż.36, 2) PŻ.34, 3) PM.40, 4) Ż.34, 5) Ż.35. Masować techniką
sedatywną. Zaleca się połączenie akupresury powyższych punktów z masażem
centryfugalnym stawów kolanowych. Lokalizacja.
1) Ż.36. - w odległości 3 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki i 1,5 cuna w bok od
grzebienia kości promieniowej.
2) PZ.34. - w odległości 2 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki, w zagłębieniu
poniżej i z przodu główki kości strzałkowej.
3) PM.40. - w środku dołu podkolanowego, w bok od tętnicy podkolanowej.
4) Z.34. - w zagłębieniu, w odległości 2 cunów powyżej górno-bocznej krawędzi
rzepki.
5) Z.35. - przy zgiętym kolanie punkt leży we wgłębieniu na zewnątrz więzadła
rzepki, na poziomie dolnego brzegu rzepki, tzw. oko tygrysa.
7.7.13. Dolegliwości na tle reumatycznym
Punkty: 1) ŚT.6, 2) S.7, 3) P.9, 4) P.ll, 5) P.5, 6) S.3.
Masować techniką tonizującą.
Lokalizacja.
1) ST.6. - na wewnętrznej powierzchni łydki w odległości 3 cunów powyżej
środka kostki przy środkowej, bezpośrednio z tyłu krawędzi kości piszczelowej.
2) S.7. - w bruździe poprzecznej nadgarstka po stronie dłoniowej, na linii łączącej
S.4, S.5 i S.6.
3) P.9. - przy promieniowym brzegu ścięgna mięśnia promieniowego zginacza
ręki, na dolnym fałdzie stawu promieniowo-nadgarstkowego.
4) P.ll. - po promieniowej stronie kciuka, 3 mm od rogu paznokcia (końcowy
punkt).
5) P.5. - we wgłębieniu stawu kolanowego, po stronie promieniowej ścięgna
mięśnia dwugłowego ramienia (ułatwia lokalizacje pozycja zgięcia przedra-
mienia z dłonią zwróconą ku górze - można wtedy zauważyć nieznaczne
wgłębienie, w którym leży ten punkt).
f . ) S.3. - na brzegu łokciowym przedramienia, w odległości 12 cunów od 7.gi a
a poprzecznego nadgarstka.
7.7.14. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie w obszarze tułowiu i
karku)
Punkty: 1) PM.43, 2) PM.15, 3) PŻ.21, 4) JC.15, 5) JC.12.
Masować techniką sedatywną. Akupresurę można łączyć z masażem klaayi
MV III grzbietu. W takim przypadku liczbę punktów możemy ograniczyć do 3.
I'M.43., PŻ.21. i JC.15. Akupresura wykonana jest jako ostatnia z technik ugn
«.uiia, przed oklepywaniem i wibracją.
Lokalizacja, l) PM.43. - w odległości 3 cunów w bok od dolnego brzegu
wyrostka kolca
stego Th4. .'.) PM.15. - w odległości 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu
wyrostka kolca
stego Th5. ł) PŻ.21. v w połowie odległości między wyrostkiem barkowym
łopatki u <
(lub linii środkowej na krawędzi mięśnia czworobocznego). •l) JC.15. -
w odległości 2 cunów w bok od wyrostka kolczystego C7. S) JC.12. - w
centrum dołu nadgrzebieniowego łopatki we wgieciu.
7.7.15. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie kończyn dolnych)
Punkty: 1) N.l, 2) ŚT.l, 3)ŚT.2, 4) PM.60, 5) Ż.41, 6) Ż.36.
Punkt l masować techniką sedatywną, natomiast punkty 2-6 techniką UNlll
|;icą.
Lokalizacja.
1) N.l. - we wgłębieniu na podeszwie stopy, między II a III stawem śródpali
kowym, przy zgiętych palcach stopy.
2) ŚT.l. - 3 mm do wewnątrz od dolnego kąta paznokcia palucha stopy, .ł)
ŚT.2. - na wewnętrznej powierzchni palucha, u podstawy falangi palucha, jej
dolnym brzegu.
4) PM.60. - w zagłębieniu, w środkowej linii łączącej ścięgno Achillesa z l
nym brzegiem kostki zewnętrznej na wysokości szczytu kostki.
5) Ż.41. - w poprzecznym zgięciu grzbietu stopy, między ścięgnem mięśnia p
stownika palców długiego a ścięgnem mięśnia prostownika palucha.
(>) Ż.36. - w odległości 3 cunów poniżej dolnego brzegu rzepki i 1,5 cuna w t od
grzebienia kości piszczelowej.
7.8. Mikrosystem refleksoterapeutyczny stopy kicm sformułowania teorii stref, zgodnie z którą mamy 10 stref, z których ka
biegnie równolegle: od stóp poprzez kończyny dolne, tułów, szyję aż do gło'
Wstęp Strefy te łączą się w obszarze klatki piersiowej z analogicznymi strefami bieg i-y
mi od palców obu rąk (ryć. 76).
Organizm człowieka, w którym zachodzą reakcje chemiczne dostarczające Bolesny, wrażliwy punkt na stopie może świadczyć o zaburzeniu pr/cpły
energii, opiera się nie tylko na makrosystemie, ale również na zespole mikrosy- energii w odpowiedniej części tej samej strefy, ponieważ ta energia w kanał
stemów. Mikrosystemy są to obszary - części ciała (m.in. ręka, stopa, ucho), lub strefach ludzkiego ciała kształtuje odpowiadające strefie punkty lub obx7
które zawierają punkty łączące się z odpowiednimi narządami i tkankami ustroju. na stopach, tzw. strefy refleksyjne.
Przykładem takiego niezwykle dokładnego mikrosystemu jest stopa człowieka. Równowagę całego systemu można przywrócić przez masaż odpowicdr
W obecnym stuleciu do dynamicznego rozwoju sztuki leczenia opartej na tym punktów, co powoduje usunięcie blokady i zaburzeń.
właśnie systemie przyczynili się Amerykanie: pielęgniarka Eunice Ingham oraz
lekarz Wiliam Fitzgerald, dzięki którym w krajach Europy Zachodniej na początku 7.8.1. Obszary anatomiczne stopy
XX wieku wprowadzono akupresurę stóp do medycyny oficjalnej. Fitzgerald Stopa podzielona jest na cztery
odkrył, że wskutek masowania pewnych punktów na stopach otrzymuje się efekty w obszary, które odpowiadają budo-
wielu innych miejscach położonych na całym ciele. Odkrycie to było zaląż- wie ciała człowieka. Poszczególne
54324 4 2 3 4 5 obs/ary oddzielone są od siebie li-
niami. Pierwsza linia to „linia ra-
nuon", przebiegająca na wysoko-vi
stawów śródstopno-paliczko-wych.
Do przodu od tej linii znajduje
mc strefa głowy, szyi oraz ramion
OK 77).
Druga linia - „linia talii" bie-
gnie pomiędzy kośćmi śródstopia
n kośćmi stepu. W obszarze tym
yjiajdują się receptory klatki pier- Ryć. 77. Cztery strefy anatomiczne stopj
ftiowcj. Trzecia linia - „linia pięty"
pr/cbiega w połowie kości piętowej i skokowej. Ku przodowi od tej linii, c w
strefie trzeciej, znajdują się receptory brzucha, a do tyłu od tej linii - w sU
c/.wartej, organy miednicy i kończyny dolne.
Ryć. 76. Strefy przepływu energii
 1. Głowa - mó/.g (strona praw*)
7.8.2. Lokalizacja głównych receptorów stopy (ryć. 78 a, b, c, d, c) 2. Zatoki czołowe po stronie prawe)
3. Pień, mózg, móżdżek
4. Przysadka mózgowa
Głowa - mózg - strona lewa 5. Nerw trójdzielny, skroń po utroru
Zatoki czołowe po stronie lewej prawej
Pień, mózg, móżdżek 6. Nos
Przysadka mózgowa 7. Kark
Nerw trójdzielny, skroń po stronie lewej 8. Oko prawe
Nos 9. Ucho prawe
Kark 10. Ramię lewe
Oko lewe 11. Umięśnienie trapezoidulnc po Mu
Ucho lewe lewej
Ramie prawe 12. Tarczyca
Umięśnienie trapezoidalne po stronie prawej 13. Gruczoły przytarczycowe
Tarczyca 14. Płuca i oskrzela po stronic lewej
Gruczoły przytarczycowe 15. Żołądek
Płuca i oskrzela po stronie prawej 16. Dwunastnica
Żołądek 17. Trzustka
Dwunastnica 20. Splot słoneczny
Trzustka . 21. Nadnercze po stronic lewej
Wątroba 22. Nerka po stronie lewej
. Pęcherzyk żółciowy , Splot słoneczny 23. Przewód moczowy po stronie lcvi
Nadnercze po stronie prawej Nerka po 24. Pęcherz moczowy
stronie prawej Przewód moczowy po 25. Jelito cienkie
stronie prawej Pęcherz moczowy Jelito 29. Okrężnica poprzeczni!
cienkie Wyrostek robaczkowy Ujście 30. Okrężnica zstępując N
krętniczo- okrężnicze Okrężnica 31. Odbytnica
wstępująca Okrężnica poprzeczna 32. Odbyt
Kolano prawe 33. Serce
Gruczoły płciowe - moszna lub jajniki - strona 34. Śledziona
prawa 35. Kolano lewe
Staw biodrowy po stronie prawej 36. Gruczoły płciowe - mo»/n« tub j
Układ nerwowy ki (strona lewa)
38. Staw biodrowy po Mronic lewej
57. Układ nerwowy
Ryć. 78b. Lokalizacja głównych receptorów stopy:
podeszwa stopy lewej
JT7-

Ryć. 78a. Lokalizacja głównych receptorów stopy: podeszwa stopy prawej

 39. Węzły chłonne w górnej części tułowia
40. Węzły chłonne trzewne
41. Przewód piersiowy limfatyczny
42. Narząd równowagi
43. Piersi
44. Przepona
45. Migdały
46. Szęka dolna
47. Szczęka górna
48. Krtań i tchawica
59. Węzły chłonne pachwinowe

Ryć. 78c. Lokalizacja głównych receptorów stopy:

grzbiet stopy

6. Nos
13. Gruczoły przytarc«>wc
24. Pęcherz moczowy
38. Staw biodrowy
40. Węzły chłonne trzewnc
49. Pachwina
50. Macica lub prostata
51. Penis, pochwa, cewka mocą)'
52. Odbytnica, hemoroidy
53. Kręgi szyjne
54. Kręgi piersiowe
55. Kręgi lędźwiowe
56. Kość krzyżowa i ogonowa 59.
Węzły chłonne pachwinowe

Ryć. 78d. Lokalizacja głównych receptorów stopy: strona wewnętrzna itopy Badanie
rozpoczynamy od stawu łączącego duży palec ze stopą. Jego < ti>v/ność
odpowiada elastyczności mięśni szyjnych. Wykonujemy ruchy okrf
5. Skronie, nerw trójdttolny 10.
Ramię
 35. Kolano
36. Gruczoły płciowe - jajniki,
jajowód, jądra
37. Podbrzusze (bóle menstruacj
38. Staw biodrowy
39. Węzły chłonne w górnej c ze
tułowia
42. Narząd równowagi
43. Piersi
44. Przepona
59. Węzły chłonne pachwinowe
Ryć. 78e. Lokalizacja głównych receptorów stopy: strona zewnętrzna stopy
 7.8.3. Analiza diagnostyczna stóp oraz zasady i metody refleksowania
s 1.1 wic, w obu kierunkach, prosto-
Wnikliwe badanie obejmuje obszar czubków palców, poprzez całą po niic i /.ginanie dużego palca. Wy-
wierzchnie stopy do 10 cm powyżej kostek. Oprócz właściwej koncentracji po
• i\i-u- podczas badania bolesności
trzebne nam będzie również dobre oświetlenie w celu zaobserwowania nawri
najdrobniejszych znaków, wychwycenia wszystkich zmian na skórze. Anali/;t ./iywności oznacza te same zmiany A
diagnostyczna stóp obejmuje poniższe techniki. Oglądanie k.u ku (ryć. 79).
Stopa o wrażliwych, krótkich, t ss
Pomaga nam znaleźć miejsca zmienione na skórze w postaci odcisków, od- .u dych i mało elastycznych ścię-KII .U
gnieceń, zadr, pęknięć itp. Przyglądając się i porównując łuki podłużne obu stóp h informuje o stanie układu mię-
możemy zaobserwować pewne zmiany i dysproporcje, które mogą świadczyć o
nieprawidłowościach w układzie mięśni po obu stronach dolnej części kręgosłupa. Mttowego całego ciała pozostającego
* ilu/ym napięciu. Ścięgna grzbietu
Wilgotność
*iopy obrazują mobilność mięśni
Nogi są wilgotne, jeśli obciążamy nerki zbyt dużą ilością słodkich napojów, ple-»ów i klatki piersiowej (badanie
owocami, cukrem lub chemikaliami. Bardzo często skłonności do pocenia si$ stóp przez u» tsk). Ścięgna podeszwy stopy
towarzyszy pęknięcie skóry pod małym palcem. Sprawcami tych pęknięć są wska-/u|.\ na kondycję mięśni
mikroorganizmy, którym sprzyja wilgotne środowisko. Temperatura brzucha
Badamy ciepłotę skóry w różnych punktach stopy poprzez delikatny dotyk. • środkowej części pleców (ryć. 80),
Porównujemy i zestawiamy dane z analogicznych miejsc na obu stopach. Badanie a ścięgno Achillesa - na stan mięśni
przeprowadzamy paliczkami palców (stroną grzbietową). Elastyczność dolnej części pleców i mięśni ud. (ryć.
Sprawdzamy głównie elastyczność stawu łączącego duży palec ze stopą, ela- Ml ).
styczność ścięgien, skóry, stawu skokowego oraz ścięgna Achillesa. K uchomość i płynność poszczegól-
n y i h ruchów w stawie skokowym
<»d/wierciedla stan miednicy i bioder. Ryć. 80. Chwyt pr/.y badaniu
Mrak usztywnień i napięć oznacza pra- podeszwy stopy
widłowe funkcjonowanie obu partii ciała.

Ryć. 79. Chwyt przy badaniu stawu śródstopno-paliczkowego palucha

Ryć. 81. Chwyt przy badaniu ścięgna Achillesa

Podczas badania wykonujemy ruchy okrężne w stawie skokowym w obu l
runkach, prostowanie i zginanie oraz odwodzenie i przywodzenie stopy. Zwn
 my uwagę, aby wszystkie ruchy były delikatne i płynne (ryc.82). Jeżeli przepływ energii nie jest
zaburzony, ucisk jest bezbolesny,
przyjemny. W innym przypadku
pacjent nie odbiera żadnych
bodźców, bądź odczuwa ból. W
jednej i drugiej technice kciuk
oraz palce podczas ucisku są
zgięte pod kątem 90°, co ułatwia
diagnozowanie (ryc.83) Zapach
Nietypowa, ostra woń - jaką
wydzielają stopy - powinna
zawsze zwrócić uwagę
masażysty.
Na podstawie analizy
powyższych informacji
Ryć. 82. Chwyt przy badaniu ruchomości stawu skokowego otrzymujemy obraz stanu
Ucisk zdrowia pacjenta, przeważnie
bardzo
Do badania stopy przez ucisk używamy techniki zwanej „spacerowaniem"-
dla podeszwy stopy - ucisk opuszką szczegółowy. Możemy porównać wła- w***^^^^^^^^^^^^ sną
diagnozę z subiektywną opinią pa- R V7«^^^^^^^^^^^™
P "ł P* Ryć. 83. Chwyt przy technice
„spacerowania"

erowamem
.
kciuka, dla strony grzbietowej - ucisk
opuszką palca II.
Za pomocą tej techniki ustalamy
bolesne i wrażliwe na dotyk obszary.
 irnta. Weryfikacja następuje przez zestawienie danych /. „mapy" stóp /. ni? - hm oby
pacjenta.
Istnieje zawsze parę czynników, które mogą budzić wątpliwości, np.:
• nie wyjaśnione symptomy na stopach,
• dolegliwości, które nie pozostawiają śladów.
/awsze należy brać pod uwagę każdy stan dysharmonii w całym organi; Ir/Hi
/naki istnieją, a choroba się nie ujawniła bądź nie ujawnia, o/.nuć skłonności
dziedziczne, przewidywanie choroby. Niektóre znaki na stopi mus/ą
odzwierciedlać chorób, ale mogą być następstwem specyficznego cl v
harakteryzującego się odmiennym od normy stawianiem stóp.
Istotne jest także zwrócenie uwagi na usytuowanie znaków na stopie w ilrm
siebie. Jeżeli któryś z nich występuje poza granicą jednej strefy, swiadc t • problemach
zdrowotnych w sąsiednim obszarze ciała.
Do wykonania prawidłowego masażu stref refleksyjnych, znajdujących ^ stopie,
niezbędne jest nie tylko dokładne poznanie ich rozmieszczenia i odp< dających im
narządów, ale również wiedza o metodach działania, sile, c tiwania i
częstotliwości ucisku, o wskazaniach i przeciwwskazaniach, pozy wyjściowych,
kolejności masażu poszczególnych stref, przygotowaniu tera] i pacjenta, warunkach,
jakie powinien spełniać gabinet oraz kilku innych cz k ach. Dopiero znajomość tych
wszystkich składowych oraz w łąk11 we poa wanie może doprowadzić do
końcowego sukcesu.
Czas masowania stref refleksyjnych obu stóp nie powinien przekroczyć l min (15-
20 min. na stopę). Zabieg można wykonywać dwa razy w ciągu ( pierwszy
najlepiej bezpośrednio po przebudzeniu. Siłę ucisku, początkowe wielką,
zwiększamy stopniowo aż do granicy bolesności, aczkolwiek masa winien być
raczej przyjemny niż bolesny. Równomierny nacisk na punkt kilka sekund, a
przerwa między kolejnymi uciskami 2-3 s. Masaż w świetle teorii „odtruwania"
Istnieją dwa główne sposoby refleksowania poszczególnych receptoró stopie.
Jeden z nich nawiązuje do tzw. teorii „odtruwania" organizmu, a dni teorii
„centrum". Opierając się na tych teoriach możemy objaśnić mechl d/.iałania
akupresury stóp.
Teoria „odtruwania" organizmu nakazuje rozpocząć masowanie od oprać nią
lewej stopy, od stref refleksyjnych nerek, przewodu moczowego i pecl w celu
usprawnienia wydalania substancji trujących, a poprzez to wzmocr powyższych
organów. Czas refleksowania technikami „spacerowania" i „f gania" wynosi około 5
min. Rozpoczęcie masażu w innej kolejności mogłob prowadzić do „zablokowania"
nerek toksynami i złogami.
W drugim etapie przechodzimy do masażu receptorów głowy i okolic l jako
centrum sterującego poszczególnymi narządami. Czas refleksowania -
ło 3 min — technikami: rozcierania palców, „toczenia", ugniatania punktowego
(łącznie z kilkakrotnym, kilkusekundowym uciskiem na receptor przysadki
mózgowej), „wyciągania i wykręcania" palców, „odciągania" palców, ściskania
tkanki miękkiej między palcami, krążenia palców. W dalszej kolejności masujemy
receptory żołądka, jelit, wątroby i trzustki, czyli narządy odpowiedzialne za
przemianę materii. Czas refleksowania technikami „spacerowania" i „pociągania"
wynosi około 3 min. Następnie masujemy receptory węzłów limfatycznych - czas
refleksowania około 2 min, techniką „spacerowania" oraz „śrubą". Wreszcie
przystępujemy do masażu punktów związanych z chorym narządem oraz
pozostałych nie opracowanych jeszcze receptorów. Czas ich refleksowania wynosi
od 2 do 7 min. Stosuje się następujące techniki: „spacerowania" - kciukiem na
podeszwie stopy, a palcem wskazującym na grzbiecie stopy, „śrubę" na
grzbiecie stopy, „pociąganie" na podeszwie stopy.
Masaż tak zgrupowanych receptorów w zależności od opracowanej okolicy
przeplatamy technikami pomocniczymi („pracujący kręgosłup", „wkręcanie ża-
rówki", „rolowanie poprzeczne" krawędzi stopy, „wałkowanie podłużne" krawędzi
stopy oraz „skręcanie" stopy). Po masażu wszystkimi powyższymi technikami
wykonujemy głaskanie, rozcieranie, ugniatanie punktowe ścięgna Achillesa
(receptor miednicy, prostaty i macicy) oraz stosujemy technikę „splot słoneczny".
Następnie przeprowadzamy oklepywanie i wstrząsanie stopy.
Ryć. 84. Kierunek refleksowania na palcach
Masaż stopy kończy kolejno głaskanie tylnej części podudzia od pięty w kie- Ryć. 85. Kierunek rtft
runku kolana, przedniej strony podudzia i strony grzbietowej stopy. Masaż w waniu na podetitwlc •
świetle teorii „centrum"
Kolejność rerfleksowania stóp według teorii „centrum". 6. Strefa refleksyjna brzucha. Refleksujemy stopę wszerz (ryć.85), tzn. o
1. Palce-głowa krawędzi zewnętrznej do linii wy sklepienia wewnętrznej stopy. Techniki
Techniki - rozcieranie palców, „toczenie", ugniatanie punktowe palicz- - „pociąganie", „spacerowanie", „śruba" - wykonujemy l kiem oraz
ków, „wyciąganie i wykręcanie", „odciąganie" palców. „rolowanie poprzeczne" krawędzi stopy - obiema dłońmi.
2. Pomiędzy palcami 7. Pięta - okolica podeszwowa. Refleksujemy wszerz (ryć.85), tzn. od kr;
Techniki — ściskanie tkanki miękkiej między palcami. dzi zewnętrznej do wewnętrznej i odwrotnie. Techniki - „pociąga
3. Strona podeszwowa palucha, w miejscu gdzie zbiegają się linie papilarne „spacerowanie" oraz „śruba" - wykonujemy kciukiem.
tworząc maleńkie kółeczko - punkt przysadki mózgowej. Refleksowanie 8. Zewnętrzna krawędź stopy (ryć. 86). Zaczynamy opracowaniem mi
wykonujemy poprzez kilkakrotny, kikunastosekundowy ucisk kciukiem. palca, a kończymy masażem okolicy zewnętrznej kostki (barki, rami
Techniką kończącą masaż tego obszaru (ryć. 84) jest krążenie palcami. nogi). Techniki - „spacerowanie" oraz „śruba" - wykorzystujemy k
lub palec wskazujący.
4. Na całej szerokości podeszwowej części stopy, pod palcami receptory
-tarczycy, oczu i uszu. Stopę refleksujemy wszerz (ryć.85), tzn. od krawędzi 9. Wokół pięty. Techniki - „spacerowanie" oraz „śruba" - wykonuj
wewnętrznej do zewnętrznej i odwrotnie. Techniki - „pociąganie", kciukiem lub palcem wskazującym, również stosujemy „wkręcani*
„spacerowanie" oraz „śruba". rowki".
10. Wewnętrzna strona stawu skokowego, tzn. pięta i okolica kostki we 1
5. Strefa refleksyjna klatki piersiowej. Techniki - „pociąganie", „spacerowanie",
„śruba". trznej, a następnie posuwając się w górę - krawędź wewnętrzna itoj
do stawu śródstopno-paliczkowego palucha (ryć. 87). Techniki - „S|
rowanie", „śruba" - wykonujemy kciukiem lub palcem wskazującym
 Ryć. 86. Kierunek refleksowania na zewnętrznej
krawędzi stopy

Ryć. 89. Kierunek refleksowania okolicy ścięgna Achillesa

Ryć. 87. Kierunek refleksowania na 15. Głaskanie tylnej części podudzia od pięty w kierunku kolana, a powrót p
wewnętrznej krawędzi stopy dnia stroną podudzia, stroną grzbietową stopy aż do czubków palców
technika kończy refleksowanie stopy.
Teoria „centrum" jest łatwiejsza do zastosowania w praktyce, ponieważ n
Ksujemy stopę przechodząc kolejno z receptora na receptor, co nic wymaga k
ładnej znajomości położenia receptorów i odpowiadających im naraąd a
nadto stosujemy „wałkowanie podłużne" kra- wiec ryzyko opuszczenia któregoś z nich
wędzi stopy i „pracujący kręgosłup". podczas masażu jest niewielkie, na/
11. Grzbietowa część stopy od palców do linii według tej teorii powinien być wy-
zgięcia stopy w stawie skokowym. Techniki konywany przez osoby początkujące;
-śruba" oraz „spacerowanie" wykonujemy pal- nale/.y go stosować także w profilak-
cem wskazującym (ryc.88). tyce. W odróżnieniu od refleksowania
12. Węzły limfatyczne. Refleksujemy zgięcie Mop według teorii „centrum" — maso-
grzbietowe stopy w stawie skokowym od we- wanie zgodnie z teorią „odtruwania"
wnętrznej kostki do zewnętrznej i na odwrót. organizmu - ze względu na wybiórcze
Techniki - „śruba", „spacerowanie" - wykonu- (celowe) potraktowanie kolejności
jemy palcem wskazującym, ponadto stosujemy od-«ł/iaływania na receptory -
„skręcanie" stopy (ryć. 88). wymaga większej wiedzy i precyzji
13. Strefa refleksyjna miednicy, macicy i prostaty - ruchu.
ścięgno Achillesa - masujemy od pięty w
górę, w kierunku kolan. Techniki - głaskanie, 7.8.4. Techniki
rozcieranie oraz ugniatanie punktowe (ryć. refleksoterapeutyczne
89). W akupresurze stóp wyróżniamy te-
14. Strefa refleksyjna splotu słonecznego. Refle- chniki główne (4) oraz pomocnicze (17).
ksujemy przez kilkakrotny, kilkusekundowy Techniki główne I. „ C h ó d
ucisk receptora. Następnie wykonujemy okle- gąsienicowy" -
pywanie i wstrząsanie stopy. „ s p a ce r o w a n ie k ciu k a"
Ryć. 88.Kierunek reflekso-
wania na grzbiecie stopy Ręką podtrzymującą obejmujemy
•law skokowy i piętę układając kciuk
t, jednej strony stawu, a pozostałe pal- Ryc. 90. „Chód gąsienicowy"
ce po jego stronie przeciwnej. Częścią
promieniową opuszki kciuka drugiej
dłoni uciskamy - punkt po punkcie
-tkanki znajdujące się na podeszwie sto-
py. Ucisk zwiększamy stopniowo i płynnie
podczas ruchu pełzającego kciuka,
osiągając maksimum, gdy jego dystalny
paliczek znajdzie się pod kątem prostym
względem podeszwy stopy (ryć. 90).
Powyższą technikę można zastoso-
wać - wykorzystując palec wskazujący
- na grzbiecie stopy oraz wokół kostek
stawu skokowego.
2. Te c h n i k a p a l c o w a -
„toczenie"
Ręką podtrzymującą obejmujemy
palce stopy od strony grzbietowej, a
kciuk układamy na stronie pode-
Ryc. 92. „Pociąganie"
'<() względem podeszwy stopy
iu\ 92). Jest to odwrotność techniki
.v hod gąsienicowy".
l Te ch n i k a obrotowa -
„śruba"
Ręką podtrzymującą obejmujemy
ni.t w skokowy i piętę układając kciuk /
jednej strony stawu skokowego, ,i
po/ostałe palce po jego stronie prze-t
iwnej. Opuszką palca wskazującego
łliugiej ręki wykonujemy ruchy okręż-
nr w miejscu — punkcie, nie przesuwa-
^U palca po skórze, a powodując tylko
lekkie naciągnięcie skóry. Ruchy
okrężne przeprowadzamy zgodnie /
ruchem wskazówek zegara, uciska-
jiU jednocześnie z odpowiednią siłą
Ryć. 91. „Toczenie" Ryć. 93. „Śruba"
szwowej śródstopia. Szczytem opu- w głąb. Kciuk ręki wykonującej mi
szki palca wskazującego drugiej ręki stanowi dodatkową stabilizacje
wykonujemy ruchy okrężne w formie strony podeszwowej stopy - przy l
„toczenia" (ryć. 91), z jednoczesnym sowaniu jej grzbietowej powierzeni
uciskiem. „Toczenie" stosujemy w paśmie, w którym stosujemy
przede wszystkim na opuszkach pal- wyższą technikę (ryć. 93).
ców stopy.
Techniki pomocnicze
3. „ P oc i ąg an i e" 1. Rozcieranie p alców
Ręką podtrzymującą obejmujemy Ręce ustawiamy poprzecznie
staw skokowy i piętę układając kciuk stopy. Jedną rękę stroną dłonl<
z jednej strony stawu skokowego, a przykładamy do palców od Itr
pozostałe palce po jego stronie prze- grzbietowej stopy, drugą rękę - r
ciwnej. Kciukiem drugiej ręki wyko- nież stroną dłoniową - od Strony |X
nujemy ruchy pociągania skóry przez szwowej stopy. Wykonujemy roi
szczyt opuszki kciuka, z jednocze- ranie głaszczące, poruszając rei
snym uciskiem, który jest maksymal- w strony przeciwne (ryć. 94).
ny, gdy kciuk znajduje się pod katem Ryć. 94. Rozcieranie palców
 2. „ Wy c i ą g an i e i . . Od c i ą g a ni e " p a l c ó w
i w yk r ę c a n i e " p a l c ó w Ręka ()bie ręce kładziemy na grzbietowej stronie stopy, na wysokości palc< /
podtrzymująca obejmuje śródstopie wyją tk ie m kciuków ułożonych na stronie podeszwowej. Kciukami i palci *
masowanej stopy (kciuk na stronie tk.i/ujucymi chwytamy dwa sąsiednie palce odciągając je na boki, w pr/cc mv h
podeszwowej. pozostałe palce na kierunkach (ryć. 97).
stronie grzbietowej). Kciukiem i
palcem wskazującym drugiej ręki
chwytamy kolejno każdy palec stopy
(obejmując go w całości) i wyciągając
go delikatnie ze stawu śródstopno-pa-
liczkowego, wykonujemy nim delikatne
ruchy skrętne w prawą i lewą stronę
(ryć. 95).

Ryć. 97. „Odciąganie" palców

Ryć. 95. „Wyciąganie i wykręcanie" palców ^ Ś ci s k an i e tkanki miękkiej między p a l c a m i
R<;ka podtrzymująca obejmuje staw skokowy masowanej stopy. Kciuki i
3. U g n i a t a n i e pa l ic z kó w palcem wskazującym drugiej ręki ściskamy tkankę miękką (jak kleszczar
Ręka podtrzymująca obejmuje kolejno pomiędzy każdą parą palców stopy (ryć. 98).
śródstopie pacjenta (kciuk na stronie
podeszwowej, pozostałe palce na stro-
nie grzbietowej). Kciukiem i palcem
wskazującym drugiej ręki wykonuje-
my ugniatanie na poszczególnych pa-
liczkach w kierunku stawów śródstop-
no-paliczkowych (ryć. 96).
Czas ucisku na jeden punkt wynosi
2-3 s zarówno po stronach bocznych,
jak i po stronie podeszwowo-grzbieto-
wej. Przy ugniataniu omijamy stawy.

Ryć. 98. Ściskanie tkanki miękkiej między palcami

Ryć. 96. Ugniatanie paliczków

210
6. K r ą ż e n i e p a l có w
Ręka podtrzymująca obejmuje
śródstopie masowanej stopy (kciuk na
stronie podeszwowej, pozostałe palce
na stronie grzbietowej). Drugą ręką
obejmujemy wszystkie palce stopy i
wykonujemy ruchy okrężne w sta-
wach śródstopno-paliczkowych w obu
kierunkach (ryć. 99).
Ryć. 100. „Pracujący kręgosłup" - faza
ucisku na podeszwę i zgięcia podeszwowego
stopy

Ryć. 99. Krążenie palców

7. „Pr acuj ąc y kręgosłup"

Rękę podtrzymującą układamy po-
przecznie na stronie grzbietowej stopy,
obejmując palcami II - V krawędź
zewnętrzną stopy, kciukiem krawędź
wewnętrzną. Zaciśniętą pięść drugiej
ręki przykładamy do podeszwy ryt-
micznie ją uciskając. Zaczynamy poza
stawami śródstopno-paliczkowymi, a
kończymy w okolicach pięty. W
chwili ucisku pięści na podeszwę
stopy następuje również zgięcie pode-
szwowe stopy (za pomocą ręki pod-
trzymującej (ryć. 100). W momencie
zwolnienia ucisku przez pięść ręka
podtrzymująca prostuje stopę, a na-
stępnie zgina ją wzdłuż, zbliżając jej
krawędzie do siebie (ryć. 101). Ryć. 102. „Wkręcanie żarówki"
 Hyc-. 101. „Pracujący kręgosłup" - faza
/wolnienia ucisku i zgięcia stopy wzdłuż
osi długiej

H „Wkręcanie żarówki"
-r u c h y o k r ę ż n e w o k ó ł p i ę t y
Ręką podtrzymującą chwytamy za
palce stopy. Stroną dłoniową kciuka i
palca wskazującego drugiej ręki wy-
konujemy ruchy okrężne wokół pięty,
/.godnie z ruchem wskazówek zegara
(ryć. 102).
 9. „ R o l o w a n i e p o p r z e c z n e "
krawędzi stopy M ,,S k r ę c a n i e " s t o p y
Ręką podtrzymującą stabilizujemy
Jedną rękę układamy na krawędzi
wewnętrznej stopy, a drugą na jej kra- »kolice stawu skokowego. Drugą ręką
wędzi zewnętrznej. Wykonujemy ru- ^ skopiujemy na grzbiecie stopy ruchy
chy rolowania równoległe, naprze- obtotowe w kształcie obrączki, w kie-
miennie w jednym obszarze stopy lunku palców stopy (ryć. 105). Te sa-
(ryć. 103). iw ruchy możemy powtórzyć na
podeszwie stopy.

Ryć. 103. Rolowanie poprzeczne krawędzi Ryć. 105. Skręcanie stopy

stopy
12. Ok lep yw an ie s t r o n y
10. „ Wa ł k o w a n i e po dł u żn e " podeszwowej stopy
krawędzi stopy Kciukiem i palcem wskazuju
Obie ręce układamy równolegle do jednej ręki trzymamy za palce sl
siebie, jedną na krawędzi wewnętrz- a opuszkami palców drugiej ręki
nej, a drugą na krawędzi zewnętrznej rzamy równocześnie w podeszwę
stopy. Wykonujemy równoległe, na- py (ryć. 106). Uderzenia są rytmu
przemienne ruchy wałkowania stopy. krótkie i sprężyste, o niewielkiej i
Jedną dłoń przesuwamy w kierunku
palców, a drugą w kierunku pięty (ryć.
104).

Ryć. 104. Wałkowanie podłużne krawędzi

stopy Ryć. 106. Oklepywanie strony podeszwowej
•topy
 13.„ S p l o t s ło n eczn y" r> < l ł u s k a n i e ś c i ę g n a A c h i l l e s a
Rękę podtrzymującą układamy na K c i u k i palec wskazujący ręki masującej ustawiamy w kształcie liter ,/ • 'lx-|
grzbiecie stopy w okolicy stawów nuijąc ścięgno Achillesa. Ręką podtrzymującą chwytamy śródstopie. G .k.um-
śródstopno-paliczkowych, a szczyt przeprowadzamy od guza piętowego w kierunku stawu kolanowego )»-»liu'j
opuszki kciuka drugiej ręki - w strefie c/.wartej wysokości łydki (ryć. 109).
refleksyjnej splotu słonecznego. Ręką
podtrzymującą wykonujemy ruchy
zginania podeszwowego stopy, czyli
w kierunku do siebie, uciskając w ten
sposób receptor splotu słonecznego
poprzez naciągnięcie stopy na opuszkę
kciuka (ryć. 107).

14.Wstrząsanie s top y
Jedną ręką obejmujemy piętę ukła-
dając kciuk z jednej, a pozostałe palce z
drugiej strony stawu skokowego.
Kciukiem i palcem wskazującym dru-
giej ręki chwytamy poprzecznie za
palce stopy, wykonując rytmiczne Ryć. 109. Głaskanie ścięgna Achillesa
wstrząsanie stopą (ryć. 108). Ryć. 107. Ucisk na „splot słoneczny'
lO.R ozcier an ie ścięgna Achillesa
Rvka podtrzymująca obejmuje palce stopy. Rozcieranie wykonujemy rów
kglc, naprzemiennie, w formie ruchów okrężnych, opuszkami palca wskazuj]
go t kciuka od guza piętowego do jednej czwartej długości łydki (ryć. 110).

Ryć. 108. Wstrząsanie stopy

Ryć. 110. Rozcieranie ścięgna Achillesa
 17.U g n i a t a n i e ś cięgna A c h i l l e s a
Ręka podtrzymująca obejmuje śródstopie. Ugniatanie przeprowadzamy rów
nocześnie opuszkami kciuka i palca wskazującego drugiej ręki, na tej samej dłu
gości co głaskanie i rozcieranie (ryć. 111).
Ryć. 111. Ugniatanie ścięgna Achillesa
7.8.5. Zastosowanie refleksoterapii stopy w wybranych
jednostkach chorobowych
Podane poniżej przypadki kliniczne wymagają masażu receptorów stóp. Za
wskazówkę posłużą poszczególne receptory i odpowiadające im narządy. Nie należy
zapominać, że masaż stóp to także profilaktyka, a jako element codziennej higieny
ciała ułatwia on swobodny przepływ energii.
Przeciwwskazania
1. Choroby krwi i skóry.
2. Ciąża.
3. Niewydolność serca.
Wskazania
Wskazania obejmują tak szeroki wachlarz przypadków klinicznych, że nie
sposób ich wszystkich wymienić w niniejszym opracowaniu. Podane zostały naj-
częściej występujące schorzenia w obrębie narządu ruchu i niektóre im towarzy-
szące - liczby występujące po nazwie schorzenia oznaczają numery stref refle-
ksyjnych.
Hole głowy - l, 2, 5, 7
/.iwroty głowy - l, 42, 7
Nerwoból nerwu twarzowego i trójdzielnego -1,5
('horoby szyjnego odcinka kręgosłupa - 53, 7, oraz bezpośredni nui.su/ k
ogonowej
K wa barkowa-53, 7, 10, 11
('horoby piersiowego odcinka kręgosłupa - 54, 11, 10 ('horoby lędźwiowo-
krzyżowego odcinka kręgosłupa - 55, 56 Rwa kulszowa- 22, 23, 24, 13,
39, 40, 41, 59 l .uinbago - 55, 56, 13, 39, 40, 41, 59 ('horoba Bechterewa -
22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59, 53, 54, 55, 56, 10,
11
Skoliozy - 22, 23, 24, 39, 40, 41, 59, 53, 55, 56
('horoby stawów barkowych - 7, 11, 10, 13 oraz bezpośrednio masa/ bit
('horoby stawów łokciowych - 7, 11, 10, oraz bezpośrednio masaż kolan
('horoby stawów nadgarstkowych - 7,11,10, oraz bezpośrednio masaż sl
skokowego Choroby stawów biodrowych - 22, 23, 24, 13, 39, 40,
41, 59, 38
bezpośrednio masaż stawu barkowego Choroby stawów kolanowych -
22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59, 38
bezpośrednio masaż stawu łokciowego Choroby stawów skokowych -
35, 38 oraz bezpośrednio masaż Ml
n adgarstko wego Gościec przewlekle postępujący - 22, 23, 24, 13, 15,
16, 17, 25, 28, 29
31 '/apalenie stawów - 22, 23, 24, 13, 39, 40, 41, 59 oraz receptory
odpou
nich stawów
Osteoporoza - 22, 23, 24, 39, 40, 41, 59, l, 12, 13 Choroba Parkinsona -
22, 23, 24, l, 7, 13, 15, 16, 17 Stwardnienie rozsiane - 22, 23, 24, l, 53,
54, 55, 56, 13, 39 ,40, 41, 59,
16, 17,25
Obrzęki podudzi - 22, 23, 24, 39, 40, 41, 59, 15, 16, 17, 25
/ylaki podudzia- 22, 23, 24, 55, 56
Migrena - 5, 42, 13, 15
7.9. Masaż grup receptorów przeciwstawnych
Grupy receptorów przeciwstawnych są częściami ciała posiadającymi •
„odbicie". Są to specyficzne pary, w których działając bodźcem na jedną ze
dowych, uzyskujemy efekt w miejscu drugim - „zaprzyjaźnionym" (ryć. 11
 Ryć. 112. Receptory przeciwstawne
1. Ręka- stopa
2. Nadgarstek - staw skokowy H. FIZYKOTERAPIA WSPOMAGAJĄCA MASAŻ
3. Przedramię - podudzie
4. Staw łokciowy - staw kolano\s \
5. Ramię - udo \\slvp
6. Staw barkowy - staw biodrowy
7. Pas barkowy - pas miednicy. l i/ykoterapia to stosowanie w celach leczniczych różnych bodźców fiy.y «»\.
h, które wywierają określony wpływ na organizm. Są to m.in.: energia HIH
/tu», świetlna, elektryczna, woda i masaż. Bodźce te działają bezpośrednie %kmc
lub błonę śluzową oraz na narządy i tkanki głębiej położone; oprócz d;
miejscowego wywierają wpływ na cały organizm na drodze odruchowe
I t/ykoterapia w leczniczym usprawnianiu odgrywa rolę czynnika pomo< ł
/«Y.»> Stosuje się ją przed ćwiczeniami usprawniającymi, w czasie tych ćwic
•ll*> po nich, sporadycznie jako podstawowy zabieg leczenia zachowawczeg
()ulynowanie zabiegów fizykoterapeutycznych należy traktować tak jak
tcpty, /. podaniem rodzaju zabiegu, miejsca, czasu trwania, lic/by i przerw r
il/N nimi oraz chronologii stosowania poszczególnych zabiegów w całym proj
Powyższe receptory masuje się stosując techniki takie same jak przy masażu nur lec/niczym chorego.
klasycznym z zachowaniem wszelkich warunków, zasad oraz wskazań i przeciw- l )okładne postępowanie lecznicze lekarz powinien każdorazowo omówić l
wskazań do tego rodzaju masażu. Wskazania do masażu receptorów przeciw- /(otcrapeutą, zapoznać go z rozpoznaniem choroby i celem jaki się chct pntl
stawnych z użyciem technik masażu klasycznego są oczywiste; jeden receptor hicy. osiągnąć. Z drugiej strony fizykoterapeuta ma za zadanie informować h
oddziałuje na drugi, więc wpływa na kondycję zdrowotną związanych z nim na- r/<i prowadzącego o wpływie wykonywanych zabiegów na Klan zdrowia ptojl
rządów. Do tego rodzaju masażu sięgamy w określonych sytuacjach: Jak już wyżej wspomniano, masaż jest jedną ze składowych flzykottrtpii <
• po wypadkach lub operacjach (wzmożone ukrwienie skraca czas gojenia ran), itilrgo procesu usprawniania. Jego efekt będzie większy (łatwiej będzie pro I|
• przy dokuczliwym bólu, zablokowaniu się jednego z przeciwstawnych re- /K lecznicze ćwiczenia ruchowe), gdy zastosujemy go w połączeniu t Inn
ceptorów, ffjtlńcgami z zakresu fizykoterapii. Również w odnowie biologicznej wykon
• podczas przerwania ciągłości skóry, zmian dermatologicznych lub w in- masa/, na dobrze przygotowanych tkankach (przez rozgrzanie, oziębienie, dzi
nych chwilowych uszkodzeniach stopy (brak możliwości oddziaływania mc przeciwbólowe itp.), organizm człowieka szybciej odzyska pełną zdoli
na strefę refleksyjną), wysiłkową.
• wspomagając refleksoterapię stopy, Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę wybranych zabiegów, naj
• podczas rehabilitacji pacjenta unieruchomionego w gipsie oraz w pierw- fk-icj stosowanych z masażem, szczególnie klasycznym.
szym etapie po jego zdjęciu.
8.1. Sauna
8. l. l. Ogólna charakterystyka zabiegu
Sauna jest zabiegiem fizykoterapeutycznym, który stosuje się w lecznic! w
odnowie biologicznej (dla szybkiego uzyskania restytucji po dużych wyiifti
fi/ycznych) i do celów higieniczno-kosmetycznych.
 Kąpiel w saunie często łączy się z masażem ręcznym. Wówczas w pierwszej
kolejności stosuje się saunę, a dopiero później, gdy organizm trochę się ochłod/i i
odpocznie (po upływie minimum 40 minut) masaż. Kąpiel w saunie bardzo do brze
przygotowuje do masażu ręcznego, gdyż na rozgrzanych i rozluźnionych
mięśniach lepiej wykonuje się odpowiednie rękoczyny.
Zabieg polegający na kąpieli w gorącym powietrzu przeprowadza się w spe-
cjalnie do tego celu zbudowanym pomieszczeniu, czyli w tzw. komorze sauny.
Ściany komory są wykonane z dwóch warstw drewnianych, izolowanych najczęściej
folią aluminiową. Wewnątrz zamontowane są na różnych wysokościach
przeważnie dwie drewniane ławy (niższa i wyższa). Pozwalają one na korzystanie
z gorącej kąpieli na różnych poziomach.
Źródłem wysokiej temperatury w komorze jest specjalny piec, którego elek-
tryczne grzałki podgrzewają do temperatury ok. 200°C położone na nim granitowe
kamienie, oddające ciepło powietrzu znajdującemu się w komorze. Osoba ko-
rzystająca z sauny poddana jest działaniu gorącego powietrza o niedużej wilgot-
ności oraz w przerwach działaniu niskich temperatur - najczęściej zimnej wody
lub chłodnego powietrza. W saunie oprócz wyżej wymienionych zmian temperatury
i wilgotności powietrza występuje zmienne natężenie pola elektrycznego oraz
obniżone ciśnienie parcjalne tlenu.
Autorzy fińscy (Patoharju i Teeri) przyjmują, że temperatura powietrza w saunie
powinna się kształtować w granicach 80-110°C, a wilgotność względna* wynosić
około 10-15%. Przy niskiej względnej wilgotności powietrza dochodzi -wg tych
autorów - do zbyt szybkiego parowania potu z ogrzanej powierzchni skóry, która
staje się bardzo sucha. Odpowiednią wilgotność osiąga się przez polewanie kamieni
pieca wodą (w ilości około jednej czwartej do trzech czwartych litra). Powoduje to
chwilowe zwiększenie zawartości pary wodnej w powietrzu wewnątrz komory.
Wskutek zwiększonej wilgotności względnej następuje przegrzanie osoby
przebywającej w saunie, które jest wynikiem utrudnienia parowania potu. Dobra
wentylacja w prawidłowo zbudowanej saunie zapewnia jednak szybkie obniżenie
wilgotności względnej do poziomu około 10-15%. W trakcie omówionego wyżej
„uderzenia pary wodnej" dochodzi do krótkotrwałego (do 5 min), ale dużego
zwiększenia natężenia pola elektrycznego wewnątrz sauny (do wartości 2000-3000
V/m).
Temperatura powietrza i jego wilgotność względna zależą od wysokości zajętego
w saunie miejsca. Najcieplej jest pod sufitem, najchłodniej zaś tuż nad
podłogą. Odwrotne zjawisko obserwujemy w przypadku wilgotności powietrza,
która jest największa przy podłodze, a najmniejsza pod sufitem.

* Stosunek prężności pary wodnej, zawartej w badanym powietrzu, do prężności pary nasyconej w danej temperaturze,
wyrażony w odsetkach
 Komora sauny powinna być usytuowana w pomieszczeniu, w którym /.na| 11 MV :
natrysk z ciepłą i zimną wodą, basen, drewniane kozetki służące do wy /Nnku oraz
stanowisko do masażu.
K. l .2. Czas i częstotliwość korzystania z sauny
Wyniki badań Zegvelda dają podstawę do stwierdzenia, że w istocie nic
ustalonego czasu przebywania w saunie. Nie ulega bowiem wątpliwości, i/, c l»v o
małym wzroście i o dużym ciężarze ciała mogą być w saunie znacznie ( /r) niż
osoby o mniejszej masie ciała, ale względnie wysokie. Według Zcgvc o długości
czasu przebywania w saunie powinien przesądzać wskaźnik, który nowi iloraz
całkowitej powierzchni skóry i ciężaru ciała.
W celu odnowy powysiłkowej Ott zaleca saunę jeden raz w tygodniu, /c sl mowy
m wydłużaniem pobytu w niej. Przy szczególnie ciężkich wysiłkach fiy.) iiyi-h
można - zdaniem Otta - stosować saunę codziennie, ale nie dłużej ni/, pi lyti/.icń,
przestrzegając jednak bardzo krótkiego czasu kąpieli. Dla zwicks/* tpiuwności
fizycznej nie należy - według tego autora - korzystać z sauny c/.c.< m/ dwa razy w
tygodniu, przy czym można stopniowo wydłużać czas przeby ma w niej.
Uprawiający sport wyczynowy mogą zażywać kąpieli w saunie li/.cch razy
tygodniowo, ale nie bezpośrednio przed zawodami sportowymi.
M. 1.3. Kontrola stanu organizmu w trakcie pobytu w saunie
Do kontroli czynnościowego stanu ustroju w saunie wykorzystuje się n
badania tętna, ciśnienia tętniczego, oddychania, ciężaru ciała i wskaźników Tcino
pod koniec pierwszego seansu nie powinno przekraczać wartości wyjl wcj o 50-
60%, po 5 minutach w okresie przerwy między seansami - o 5-1 a w czasie
drugiego seansu o 70-80%. Po saunie obserwuje się wzrost skur wcgo ciśnienia
tętniczego krwi (o 20-30%) z szybkim powrotem do wafl wyjściowych. Utrata
ciężaru ciała nie powinna być większa niż 500-700g po n y m zabiegu.
K.1.4. Sposób korzystania z sauny
1. Najlepiej wziąć saunę wieczorem.
2. Z sauny powinno się korzystać nie wcześniej niż l godzinę po posiłki
3. Przed kąpielą należy opróżnić pęcherz moczowy ewentualnie oddać st<
4. Kąpieli w saunie można zażywać nie wcześniej niż 3-4 godziny po w ku
fizycznym.
5. Po zakończeniu kąpieli w saunie nie wolno podejmować wysiłku fizyczr
6. Przed wejściem do komory należy dokładnie umyć całe ciało my< i
ciepłą wodą (nie wskazane jest stosowanie na przemian ciepłej i zil wody),
a następnie , co jest bardzo ważne, wytrzeć się do sucha.
 7. Nie zaleca się, aby w saunie przebywała jedna osoba, gdyż może nagle s.\
słabnąć i stracić przytomność.
8. W saunie nie powinno się rozmawiać.
9. Podstawą zażywania kąpieli w saunie jest naprzemienne nagrzewał 11. i
ochładzanie całego ciała. W zależności od tolerancji ustroju można i<
stosować w 2 lub 3 następujących po sobie cyklach.
10. Czas jednego cyklu wynosi maksymalnie 24 min w tym 8-12 min to ia/.i
przebywania w nagrzanej saunie, a następne 8-12 min to faza ochładzania
ciała).
11. W trakcie pobytu w saunie należy się przenieść z niższej ławki na wyższą,
zwiększając w ten sposób oddziaływanie ciepła na organizm (pod ciało
trzeba podłożyć suchy ręcznik).
12. W saunie powinno się przyjąć pozycję leżącą lub siedzącą z przyciągnię-
tymi kolanami do klatki piersiowej (przed opuszczeniem komory należy
usiąść na ok. 2 min z opuszczonymi nogami w celu przygotowania układu
krążenia do pozycji pionowej).
13. Podczas kąpieli w saunie można ochładzać twarz i okolice serca zimną
wodą, wykonywać automasaż lub chłostać się wierzbowymi albo brzozo-
wymi gałązkami w celu zwiększenia odczynu ze strony naczyń krwiono-
śnych skóry (można też masować skórę specjalnymi szczotkami).
14. Polewanie wodą kamieni leżących na piecu, co wzmaga efek; przegrzania,
powinno się stosować w zależności od zdolności przystosowania się danej
osoby do wysokiej temperatury (można polać kamienie już przy pierw-
szym wejściu lub dopiero podczas kolejnych).
15. W czasie pobytu w saunie należy starać się rozluźnić mięśnie i osiągnąć]
stan odprężenia psychicznego.
16. Fazę ochładzania przeprowadzamy w różny sposób; może to być zanurzenie
w małym basenie z zimną wodą, zimny natrysk, wyjście na zimne
świeże powietrze z ewentualnym nacieraniem się śniegiem.
17. Istotne jest, aby ochładzanie ciała nie było zbyt gwałtowne.
18. Strumień chłodnej wody (o temperaturze maks. do 18°C) z końcówki na-
trysku kierujemy zaczynając od stóp wzdłuż kończyn dolnych na tułów,
następnie od dłoni wzdłuż przedramion i ramion na klatkę piersiową, a na
końcu polewamy twarz, kark i cały tułów.
19. Po chwilowej przerwie w chłodnej kąpieli, kiedy pojawi się uczucie ciepła,
ponownie należy się ochłodzić.
20. Dla lepszego efektu chłodzenia, w szczególności dróg oddechowych,
można stosować odpowiedni sposób oddychania, który polega na wydłu-
żeniu fazy wydechu (dzięki temu w czasie wdechu wciągamy głęboko w
płuca więcej powietrza).
 l l'o ochłodzeniu całego ciała wskazane jest ogrzanie bardzo ciepłu wot
stop i dolnych części podudzia.
l'o 1'azie ochłodzenia należy wytrzeć ciało do sucha i przystąpić do kole
nr j iazy ogrzewania. 1 < W każdym cyklu kąpieli należy zadbać o dobre
ogrzanie i o/.icbicn
ustroju, gdyż w innym przypadku mogą nastąpić niekorzystne objawy, l
kić jak dreszcze, bóle głowy, skoki ciśnienia krwi. M Po zakończeniu
ostatniego cyklu stosuje się najczęściej chłodną kąpie
be/ korzystania z mydła, oraz zaleca się 20-30 min odpoczynek w po/,
i j i leżącej. .'Y W trakcie wypoczynku można wypić niedużą ilość wody
mineralnej, .s
ku z owoców lub warzyw (szczególnie polecany jest sok pomidorowy
względu na dużą zawartość potasu). .'(>. Nie wolno pić napojów
alkoholowych zarówno przed kąpielą w saunie ji
i po jej zakończeniu.
.'/. W przypadku złego samopoczucia należy przerwać zabieg. JH.'/ sauny jako
środka leczniczego można korzystać na wyraźne zlecenie l
karzą.
9, l .5. Działanie sauny na organizm człowieka
Wpływ sauny na układ krążenia
W trakcie fazy ogrzewania naczynia krwionośne skóry rozszerzają sic or
równocześnie, zgodnie z prawem Dastre-Morata, zwężają się wewnątrz cia
tkutkiem czego krew przemieszcza się na obwód. W wyniku tych zmian nasi
jnijc pogorszenie ukrwienia i dostawy tlenu do tkanek i narządów głębiej poi
lonych. Są to zmiany korzystne, ponieważ uruchamiają mechanizmy adaptac; nr
w postaci usprawnienia gospodarki tlenowej, zwiększenia liczby krwin
4'wrwonych oraz liczby czynnych naczyń włosowatych w narządach wewneti
nych i mięśniach.
W saunie ulega przyspieszeniu akcja serca (do 100-120 uderzeń na minut
iwipksza się objętość wyrzutowa oraz pojemność minutowa. Ciśnienie tętnic
krwi ulega obniżeniu (szczególnie u osób z nadciśnieniem tętniczym), wzrasta <
ftnicnie żylne. Zbyt długie przebywanie w saunie powoduje podwyższenie ctśn ma
skurczowego krwi. Obciążenie układu krążenia w saunie można porówn t
obciążeniem wysiłkowym w lekkiej pracy fizycznej. Sauna działa na miesi
tercowy i na zdolność wysiłkową ustroju jak systematyczny trening fizyczf
Notowane w saunie zmiany ze strony układu krążenia mają charakter czynu
kiowy i ulegają normalizacji w ciągu około godziny po opuszczeniu sauny.
 Wpływ sauny na układ oddechowy
W czasie pierwszych minut pobytu w saunie obserwuje się zwolnienie odd\
chania, po czym następuje stopniowe pogłębianie i przyspieszenie oddechów ii. •
24-36 na minutę, Zwiększa się pojemność życiowa płuc i minutowa pojemnu^
oddechowa. Zwiększona wentylacja prowadzi do obniżenia we krwi ciśnień u
parcjalnego CO2 oraz podwyższenia ciśnienia parcjalnego Or Nasila się też w\
dzielanie gruczołów błony śluzowej dróg oddechowych oraz spada napięcie mi v
śniówki gładkiej oskrzeli, co powoduje zmniejszenie oporów oddechowych. I'o
wyjściu z sauny wentylacja płuc maleje, ale za to poprawiają się czynnościowe
wskaźniki oddechowe oraz dyfuzja gazów. Wpływ sauny na termoregulację
ustroju człowieka
W trakcie pobytu w saunie dochodzi do oddawania ciepła przez ciało człowieka i
do zwiększenia ciepłoty ciała (do 38-39°C). W ciągu pierwszych minut przebywania
w saunie w temperaturze 100°C ciepłota ciała obniża się o 0.032°C, w siódmej
minucie osiąga wartość wyjściową, a w czasie dalszych 10 minut rośnie z
szybkością 0.114°C na minutę. Po wyjściu z sauny ciepłota ciała nadal
podwyższa się ciągle do 8 minut. Powrót temperatury ciała do normy odbywa się
równomiernie (średnio 0.066°C na min).
Procesy termoregulacyjne organizmu rozpoczynają się od zmniejszenia W(
twarzania ciepła w przebiegu przemiany materii. Ta kompensacja nie wystarcj i w
chwili, kiedy temperatura ciała zaczyna przewyższać normalny poziom (j ok. 7
minutach pobytu w saunie), ulegają wznowieniu procesy termoregulacji zycznej:
oddawanie ciepła poprzez pocenie się, przez drogi oddechowe 01 przez
rozszerzenie układu żylnego skóry.
Zwiększone pocenie się, które jest podstawą mechanizmu ochładzania usta ju, ma
początek dopiero po upływie ok. 3 minut pobytu w saunie i osiąga m większą
wartość po 10 minutach. Ubytek wody w trakcie pocenia się jest zm ny i dochodzi
do 800 ml, a w przypadkach wybitnie dużego obciążenia ciepl go nawet do 2000 ml.
Utrzymująca się podwyższona temperatura ciała po opuszczeniu sauny ka z
dynamiki procesów przemiany materii oraz przesunięcia nagrzanej r z naczyń
skórnych do tkanek głębiej położonych. Następowe obniżanie się ci płoty ciała
wiąże się z poprawą warunków oddawania ciepła, co pozwala usprawnienie
procesu termoregulacji.
Panująca opinia o odchudzającym wpływie sauny jest błędna. Spadek cieżt ciała
jest tylko chwilowy i spowodowany wydzielaniem wody z potem. Powsu ły ubytek
wody nadrabia się po wyjściu z sauny wypijając wcześniej wymieni< ne napoje.
S wyniku procesów adaptacyjnych podczas kolejnych pobytów w saunie <
nij>ani/mu na działanie wysokiej temperatury są słabsze, a c/.łowick lej
U l»h\v suuny na przemianę materii
SV i /asie pobytu w saunie wykorzystanie tlenu maleje do około jednej d;
*ni<*i /awartości wyjściowej (równocześnie notujemy wzrost pojemności mi
*)..*(•) serca o około 25%), w wyniku czego rośnie ciśnienie parcjalne tlenu i \ o«
mir tlenem krwi żylnej.
K.ipiel w saunie wywiera korzystny wpływ na przemianę wodno-cleklrol «M
/ potem ustrój traci chlorki i potas. Pod wpływem działania wysokiej Ic l«r
i.iiuty następuje zwolnienie przepływu krwi przez nerki i szybkości jej pr/c
ifiłm.i w kłębkach nerkowych, przy jednoczesnym zwiększeniu wchłania
0*nitnrgo sodu i chloru; maleje wydalanie mocznika z moczem. Część bada<
*>k,i/uła, że sauna wpływa na przemianę węglowodanów i białek, ora/, /e j
*|»l\ wem sauny dochodzi do utlenienia tłuszczów.
Wpływ sauny na zmiany hematologiczne
1'od wpływem gorącej kąpieli w saunie rośnie poziom hemoglobiny w cryl f y
i,u h, /większa się liczba krwinek czerwonych oraz liczba młodych posl
fciwinek układu ziarnistokrwinkowego, a maleje liczba limfocytów i granulo
Wm ro/.ynochłonnych. Wpływ sauny na układ nerwowy
Korzystny wpływ sauny na stan organizmu człowieka po dużych wy.siłkj
ft*yc/.nych znajduje wyjaśnienie w początkowym krótkotrwałym impulsie poi
djUłjucym układ współczulny, po którym następuje silne pobudzenie przywnp
gnilne, co wzmaga procesy asymilacyjne i przyśpiesza odnowę powyniłko>
*yulematyczne korzystanie z sauny prowadzi do „nastawienia parasympatyko
HU'/i»ego" organizmu i w efekcie przyczynia się do zwiększenia wydolności
tyc/nej, do wzrostu siły i szybkości skurczu mięśniowego; może zapobiegać |
Wftluwaniu zaburzeń emocjonalnych. Wpływ sauny na narząd ruchu
D/.iałanie sauny, zwiększające wydolność mięśni, zależy głównie od poprą1
tlkrwienia mięśni. Przyśpieszenie usuwania z układu mięśniowego kwasnj
produktów przemiany materii doprowadza do skrócenia fazy zmęczenia i
w/rostu wydolności wysiłkowej ustroju.
Pod wpływem wysokiej temperatury w saunie zwiększa się elastyczność i n
eiągliwość elementów łącznotkankowych. Kfakty endokrynologiczne sauny
Badania dowiodły, że po pobycie w saunie zwiększa się wydzielanie pn
przysadkę hormonu adrenokortykotropowego, jak również kortyzolu i amin l
lecholowych przez nadnercza, które zanika po kilkunastu godzinach. Wyni
stąd wniosek, że sauna pobudza wydzielanie wewnętrzne, szczególnie honim
nów kory nadnerczy. Zwiększenie wydzielania kortyzolu poprawia wydolno-*
wysiłkową.
Wpływ fazy ochładzania na ustrój człowieka
W trakcie fazy ochładzania obserwujemy rzadsze skurcze serca oraz podw\.
szenie ciśnienia rozkurczowego krwi (u osób z nadciśnieniem należy przepnm ,i
dzać mniej intensywne chłodzenie).
8.1.6. Wskazania i przeciwwskazania
Wskazania
1. Pielęgnacja ciała, odprężenie, wypoczynek po dużych wysiłkach fizyci-
nych i psychicznych oraz zwiększenie wydolności organizmu.
2. Hartowanie organizmu.
3. Nieswoiste choroby dróg oddechowych.
4. Przewlekle choroby reumatyczne.
5. Choroby zwyrodnieniowe stawów.
6. Nadciśnienie tętnicze w I i l/U stopniu według podziału WHO.
7. Zaburzenia w obwodowym krążeniu krwi.
8. Stany pourazowe narządu ruchu: kości, stawów, tkanek miękkich.
9. Niektóre choroby skóry (zapalenie atopowe, trądzik, pyodermia).
10. Przewlekłe stany zapalne narządów rodnych.
Przeciwwskazania
1. Ostre i przewlekłe choroby zakaźne.
2. Stwierdzone nosicielstwo chorób zakaźnych, choroby weneryczne do ca su
ukończenia leczenia.
3. Czynna postać gruźlicy płuc i innych narządów.
4. Ostre choroby z gorączką (również początkowy okres przeziębienia).
5. Choroby nowotworowe, nerek, wątroby i niedokrwistość.
6. Wszystkie postacie krwawień jawnych i utajonych.
7. Choroby układu krążenia ze zmianami organicznymi w zakresie mieś
sercowego i naczyń (zwłaszcza na tle miażdżycy), stany po przebytym
wale mięśnia sercowego, objawy niewydolności krążenia.
« rocń, ponieważ w chwili zetknięcia się ze skórą, której temperatura powien
8. Zarostowe schorzenie naczyń krwionośnych oraz zakrzepowe zapalenie żyŁ j
9. Zaburzenia wydzielania wewnętrznego, takie jak nadczynność tarczycy^
obrzęk śluzowaty oraz niedomoga kory nadnerczy.
10. Padaczka i stany psychotyczne.
11. Niektóre choroby skóry.
12. Ciąża z powikłaniami wskutek zatrucia ciążowego lub niedokrwistości.
i '• I. iskra.
l i Alkoholizm i narkomania.
K i u /y stanie z sauny w sposób nieumiejętny i niewłaściwy wpływa na pow?
mrpo/.adanych reakcji organizmu. Mogą one zaburzyć istniejący stan hor
-.i.i/v organizmu i przyczynić się do wyraźnego pogorszenia stanu zdrov
' tr>M> powodu istnieje konieczność przestrzegania przeciwwskazań i postępom
-M, i /f.odnie ze wskazaniami do przeprowadzania tego rodzaju kąpieli.
11,2. Paraflnoterapia
i, 2 . l . Ogólna charakterystyka zabiegu
l )la /.większenia efektywności masażu ręcznego i uelastycznienia tkanek t
%4<> u/ywa się zabiegów parafinowych, które silnie i głęboko przegrzewają ol
ilonc okolice ciała.
Parafina jest ciałem stałym, którego punkt topliwości wynosi od 45 do 50
• Irmperatura wrzenia 250°C.
l )o /abiegów parafinę przygotowuje się w tzw. kuchni parafinowej, zbudo1 nr)
/o /.biornika na parafinę oraz elektrycznych grzałek z termoregulatorem, f
walających utrzymać stałą, odpowiednią temperaturę. Aby parafina była l
dficj plastyczna, dolewa się do niej oleju parafinowego (na 20 kg parafiny nt
dodaje się 400-800 g parafiny płynnej).
Parafinę można używać wiele razy pod warunkiem jej oczyszczenia i wyji ia
w temperaturze do 100°C.
11,2.2. Sposób stosowania parafiny
/abieg polega na stosowaniu parafiny o temperaturze od 55 do 60°C, w
Mm.1 i kąpieli (w specjalnej wannie urządzenie ogrzewcze, umieszczone w A
nać h, umożliwia utrzymanie stałej temperatury parafiny - około 40-5C w
wannie zanurza się kończynę górną lub dolną), albo na wskazane miejsce kładą
się 1-2 cm warstwę parafiny, którą przykrywa się ceratką lub folią i cal okrywa
się ciepłym kocem (okład parafinowy), rzadziej w postaci pędzlom i opasek
parafinowych. Czas zabiegu wynosi 30-60 min.
Działanie lecznicze polega na przegrzaniu skóry i tkanek głębiej połozon]
Mimo wysokiej temperatury parafina nie powoduje - o ile skóra jest sucha - c
niowa wynosi od 29 do 33°C, natychmiast krzepnie i tworzy cienką warstwę
lucyjną. Przed zastosowaniem parafiny należy skórę wysuszyć, inaczej bow
gorąca parafina podgrzeje wodę na skórze, co da efekt parzący. Zaletą para
juko źródła ciepła jest to, że posiada dużą pojemność cieplną, jest złym prze
dnikiem ciepła, wskutek czego utrzymuje wysoką temperaturę i traci ją powoli
Gdy zastyga zmniejsza swoją objętość (do 20%) i w wyniku tego wywiera ucisk
który dodatkowo zwiększa się przy wzroście objętości przegrzanej w czasie / . \
biegu okolicy ciała. Efektem tego jest zwiększone przekazywanie tkankom u r
pła oraz dzięki uciśnięciu naczyń skórnych - zmniejszenie odprowadzania cu-pl z
płynącą krwią.
Skóra pod okładem parafinowym osiąga temperaturę od 39 do 41°C. Jest to
optimum dla wzmożenia aktywności procesów przemiany tkankowej. Zaraz po
zdjęciu okładu skóra jest spocona, blada i gorąca, by po chwili się mocno zaczer-
wienić w wyniku rozszerzenia naczyń.
Parafinoterapia usprawnia krążenie w naczyniach włosowatych skóry, zmniejsza
obrzęki, uelastycznia tkanki i przez to osłabia przykurczę elementów miękkich
stawów i mięśni, ułatwia wchłanianie się długotrwałych krwiaków, wzmaga
procesy utleniania tkankowego, ułatwia resorbcję i wydalanie z tkanek to-
ksycznych produktów procesu zapalnego, uśmierza ból, przyśpiesza regeneracjf j
włókien nerwowych. W związku z tak szerokim spectrum działania zabieg para«j
finowy bardzo dobrze przygotowuje tkanki do masażu w wielu schorzenie
neurologicznych, reumatycznych i ortopedycznych.
Zabiegi parafinowe wykonuje się codziennie lub co drugi dzień w liczbie l O-j 30
zabiegów w jednej serii.
W trakcie leczenia parafiną należy przestrzegać reguł zabiegowych, kontrok
wać stan chorego, ze zwróceniem uwagi na jego reaktywność na bodźce cieplne
Trzeba pamiętać, że większą wrażliwość na ciepło wykazują dzieci, osoby będl ce
w złej kondycji fizycznej oraz osoby starsze.

8.2.3. Wskazania i przeciwwskazania

Wskazania
1. Przewlekłe stany zapalne stawów i tkanek miękkich kończyn, na któi
można zastosować ucisk występujący w czasie stygnięcia parafiny.
2. Przykurczę elementów miękkich narządu ruchu.
3. Blizny i zrosty pooperacyjne.
4. Choroby gośćcowe.
Przeciwwskazania
1. Choroba nowotworowa.
2. Nadciśnienie.
3. Niewydolność krążenia.
4. Gruźlica płuc.
5. Wiek starczy.
 'i (iora.c7.ka, osłabienie.
()stcoporoza kości. ^ Niedostateczny zrost
kości po złamaniu.

H J. Promieniowanie podczerwone

H,.*. l. Ogólna charakterystyka zabiegu

Irst to popularny zabieg cieplny, zaliczany do światłolecznictwa, c/esto st *»*
,my w celu rozgrzania tkanek. Często wykonuje się go przed przystąpienie
(k* masa/u klasycznego.
l'iomieniowanie podczerwone, określane skrótem IR (pochodzącym od a
girlskich słów infra-red), jest niewidzialnym promieniowaniem elektromugn ly*
/nyin. W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umicjsc wtuiu-
między widzialnym obszarem czerwieni a mikrofalami. W fizykoterii] wy kor/y
stuje się promieniowanie o długości fali od 770 do 15 000 nanometró Clfahokość
wnikania IR do tkanek zależy od długości fali - maksymalnie prom Hlr krótkofalowe
wnikają do tkanek na głębokość ok. 30 mm, ale zostają poch; nicu* pr/ede wszystkim
w warstwie do głębokości 10 mm.
l )/iałanie biologiczne IR to oddziaływanie cieplne na tkanki. Promieniował
pi/rdiodzi przez skórę oraz tkankę podskórną i w ten sposób energia promień
Warna /większa energię kinetyczną tkanek a tym samym ich ocieplenie. Wytv
MUMie ciepło zostaje pochłonięte przez krew, która płynąc w ustroju przekazuje
tkankom położonym głębiej.
Pod wpływem promieniowania podczerwonego powstaje na skórze tzw. Wich
cieplny, czyli zaczerwienienie o charakterze plamistym. Rumień zn Mybko po
zakończeniu zabiegu. 1.3.2. Wpływ promieniowania podczerwonego na
ustrój człowic
1. Następuje rozszerzenie naczyń włosowatych skóry i w wyniku tego zwi s/a
się przepływ krwi tętniczej przez tkanki.
2. Powstaje reakcja ze strony naczyń głębiej położonych, zgodnie z praw
Dastre-Morata (bodźce termiczne - zimno lub ciepło, działając na duże
wierzchnie skóry, powodują odwrotne do naczyń skóry zachowanie się żych
naczyń klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledzi i mózgu
wykazują odczyn taki sam, jak naczynia skóry).
.V Zmniejsza się napięcie mięśni.
4. Ulega podwyższeniu próg odczuwania bólu.
5. Wzmaga się tempo przemiany materii.
 6. Następuje pobudzenie receptorów cieplnych skóry i w efekcie powstają rr
akcje odruchowe na narządy głębiej położone.
Najczęściej używanym generatorem promieniowania podczerwonego jest
lampa typu Sollux. Posiada ona komplet filtrów ze szkła uwiolowego kołom
czerwonego i niebieskiego. Światło niebieskie działa przeciwbólowe i diakon
stosuje sieje w leczeniu nerwobólów i przeczulicy. Filtr czerwony wykorzystuje się
w naświetlaniu stanów zapalnych tkanek miękkich oraz w leczeniu trudno go jących
się ran.
Naświetlania lampą Sollux wykonuje się w różnych odległościach od po-
wierzchni skóry: 40-50 cm w zabiegach miejscowych i ok. 100 cm w zabiegach
ogólnych. Promienie powinny padać na powierzchnię skóry pod kątem prostym,
Czas zabiegu wynosi 10-30 min. Przy naświetlaniach okolic twarzy i klatki pier-
siowej należy osłonić oczy chorego okularami ochronnymi.
8.3.3. Wskazania i przeciwwskazania
Wskazania
1. Przewlekłe i podostre procesy zapalne, a także reumatyczne stawów oraij
części miękkich kończyn.
2. Stany po urazach kończyn, ale nie wcześniej niż po upływie 48 godzin od
urazu.
3. Dyskopatie (zwłaszcza szyjne), nerwobóle i zespoły bólowe (np. rwa kul-
szowa).
4. Stany po przebytym zapaleniu skóry i tkanek miękkich pochodzenia b't
teryjnego.
5. Odmrożenia.
6. Przewlekle stany zapalne jamy nosowej, zatok przynosowych, ucha
wnętrznego i stawów żuchwy.
7. Porażenia spastyczne.
8. Przygotowanie do masażu, jontoforezy i ćwiczeń ruchowych.
Przeciwwskazania
1. Nowotwory.
2. Zaawansowana miażdżyca naczyń krwionośnych, zwłaszcza serca i móz*|
gu, niewydolność krążenia, nadciśnienie tętnicze od II stopnia wg WHO,
3. Ciąża.
4. Czynna gruźlica.
5. Gorączka.
6. Nieodwracalne uszkodzenia skóry i jej naczyń (zmiany troficzne, uszko-
dzenia układów żylnego i chłonnego).
/. Obrzęki (nie zapewniając fizjologicznej reakcji „odprowadzenia" cnci
cieplnej, mogę spowodować termiczne uszkodzenie tkanek).
H. '/aburzenia czucia (brak oceny nasilenia nagrzania przez pacjenta).
(
>. Świeże urazy grożące krwawieniem.
K). Choroby zakrzepowe, szczególnie zakrzepowe zapalenie żył.
11. Zagrażające krwawienia z przewodu pokarmowego, układu moc/owe
narządu rodnego kobiet (również w trakcie miesiączki) oraz płuc.
H.4. Leczenie zimnem
H.4.1. Ogólna charakterystyka zabiegów zimnoleczniczych
l uczenie zimnem polega na oziębieniu miejscowym (obniżenie temperul
iknry, mięśni, stawów) lub oziębieniu całkowitym (ogólne schłodzenie org
/mu). Obniżanie temperatury tkanek odbywa się drogą przewodzenia lub pr/c
wcnia ich energii cieplnej do środowiska oziębiającego, zastosowanego w di
metodzie.
()rganizm człowieka w różny sposób reaguje na zimno. Reakcje ustroju i *
harakter zależą przede wszystkim od różnicy między temperaturą ciała, u t
pciuturą oziębienia.
Pod wpływem działania niskich temperatur następuje pobudzenie mech
rmów regulacji cieplnej ustroju, które ma na celu zmniejszenie utruty cic
Kurczą się naczynia krwionośne skóry i tkanki podskórnej, maleje przepływ l l
w efekcie następuje ograniczenie oddawania ciepła otoczeniu. Dzieje nie tul
łkutck wyładowań, które powstają we włóknach współczulnych unerwiając
nac/.ynia krwionośne. Od temperatury oraz od szybkości jej obniżania nie za
lempo zachodzących wyżej zmian. Krew „uciekająca" z zewnętrznych pov
ciału przemieszcza się do głębiej położonych tkanek i tym sposobem ciepłe
rtajc w ustroju zatrzymane.
Inaczej jest z głową, która w spoczynku, w temperaturze 4°C traci ok. <
całkowitej ilości ciepła powstającej w organizmie. Jest to prawdopodo
ochrona mózgowia przed przegrzaniem. Dlatego głowę raczej pomijamy
wykonywaniu zabiegów zimnoleczniczych.
Zabiegi zimne powodują oprócz wyżej wymienionych następujące reakc
• drżenie z zimna, czyli mimowolne drobne skurcze mięśni wytwanu
ciepło,
• przyspieszenie przemiany materii w celu wyrównania ubytków ciepła
• zwolnienie i pogłębienie oddechu,
• wzmożenie wydzielania nerek,
• hamowanie wydalania potu.
8.4.2. Kud/aje zimnych zabiegów miejscowych

1. Chlorek etylu.
2. Worki z gumy wypełnione zimną wodą lub lodem.
3. Worki z plastyku napełnione małymi kawałkami lodu.
4. Nacieranie lodem.
5. Masaż lodem.
6. Okłady z chust, ręczników zamoczonych w wodzie z lodem.
7. Zimne okłady z solanki.
8. Leczenie zimnym powietrzem (bardzo popularny zabieg wykorzystujący
specjalny aparat, który jest zbudowany z zbiornika na ciekły azot z wentylem
nastawczym, regulującym wpływ pozostającego pod ciśnieniem gazu ze zbiornika
oraz z elastycznego przewodu zakończonego dyszą, z której pod ciśnieniem 3-5
barów wydostaje się strumień mieszaniny powietrza i rozprężonego azotu (ryć.
113). W punkcie wylotu dyszy gaz ma temperaturę w granicach od -100 do -180°
C. Zabieg trwa od l do 3 minut. W czasie oziębiania danej okolicy ciała należy
unikać punktowego działania gazu.
W tym celu powinno się stale
poruszać dyszą, najlepiej w
formie ruchów okrężnych - tak
unikniemy odmrożenia. Podczas
zabiegu na poszczególnych sta-
wach pacjent powinien wykonać w
nich ruchy czynne. Po zakończeniu
zabiegu należy zastosować dosyć
intensywne ćwiczenia ruchowe.
Przed zabiegiem ciało powinno być
idealnie suche i rozgrzane, w ciągu
dnia zabieg można powtórzyć
trzykrotnie).

Ryć. 113. Aparat do krioterapii - Kriopol TR26

8.4.3. Cele stosowania niskich temperatur
1. Zmniejszenie dolegliwości bólowych i pobudliwości włókien nerwowych
(szybkości ich przewodzenia).
2. Obniżenie napięcia mięśniowego (przy długotrwałym zabiegu oziębiania).
 V /większenie pobudliwości obwodowych nerwów czuciowych i ruchów
oraz napięcia mięśniowego (przy krótkim działaniu zimnego bod/.ca). ł
Hamowanie stanów zapalnych (czas zabiegu - 15-30 minut), s /wełnienie
procesów przemiany materii. (>, Likwidacja obrzęków. /. Polepszenie
ruchomości stawów.

H.4.4. Wskazania i przeciwwskazania

Wskazania
l. Choroby narządu ruchu: stłuczenia, krwiaki, urazy tkanek miękkich O
pośrednio po urazie do 4-5 dni), obrzęki po złamaniach i zwichnięci (w
okresie wczesnym), ostre stany zapalne ścięgien, torebek stawów i mięśni,
przykurczę stawowe pourazowe, które 6-8 tygodni po ura/.ic |i dano
zabiegowi chirurgicznemu.
1. Choroby reumatyczne: okresy ostre reumatoidalnego zapalenia sław ostre
stany bólowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów, o zespoły
zapaleń okołostawowych, ostra postać dny.
V Choroby układu nerwowego: nerwobóle nerwów obwodowych, rwa l szowa
i ramienna w okresie ostrym, stany zwiększonego napięciu mic^i wego
szczególnie niedowładów spastycznych jako przygotowanie do i sażu i
ćwiczeń leczniczych.
4. Choroby układu krążenia: częstoskurcz napadowy, okres początkowy
krzepowego zapalenia żył.
5. Choroby przewodu pokarmowego: ostre zapalenie pęcherzyka żółciow i dróg
żółciowych, ostre zapalenie wyrostka robaczkowego.
o. Inne rodzaje schorzeń: obrzęk limfatyczny kończyny górnej po radyka
operacji raka sutka, odleżyny, oparzenia, ostry ból zębów.
Przeciwwskazania
1. Nadwrażliwość na zimno.
2. Zespół Raynauda.
3. Zespół Sudecka.
4. Choroby, które wywołuje zimno (krioglobulinemia, hemoglobinuria ni
dowa nocna).
5. Zmiany skóry popromienne.
6. Zapalenie pęcherza moczowego i miedniczek nerkowych.
 8.5. Elektroterapia
l rps/y przepływ prądu u/.ysku-i'
8.5.1. Ogólna charakterystyka zabiegów elektroleczniczych MV przy ułożeniu elektrod na i-
"Im-j płaszczyźnie skóry (naczy-
W elektroterapii stosuje się w ce- m.t krwionośne i limfatyczne oraz
lach leczniczych prądy stałe oraz prądy •MMwy - będące dobrymi przewo-.
impulsowe małej i średniej często- Imkami prądu - przebiegają
tliwości. swłlłu/ długiej osi ciała człowieka
Prąd stały to taki prąd elektryczny, > Dużo gorszy przepływ jest j»i/v
który w czasie przepływu nie zmienia poprzecznym ułożeniu elek-iiod Ryc. 115. Elektroda cynowa (wg Konurnkic
kierunku i wartości natężenia. Mechanizm (ryć. 116,117).
działania prądu stałego polega na l r dna z elektrod jest zawsze
ciągłym przepływie prądu od jednego elektrodą czynną i dzięki niej osią-
bieguna do drugiego i występujących gamy zamierzony skutek leczni-
zjawiskach elektrochemicznych, t / v. Druga elektroda (zamykająca
elektrokinetycznych oraz elek- olłwod prądu) to elektroda bierna,
trotermicznych. Przepływ prądu stałego tur biorąca udziału w działaniu te-
przez tkanki nerwową i mięśniową Ryć. 114. Analogowe aparaty do elektrosty- luprutycznym. Z tych wyżej wy-
powoduje zmianę ich pobudliwości mulacji:
a) Madyn Dl l — aparat do terapii prądami
mienionych powodów w zależno-
(elektrotonus). Jest to efekt prze- ** t od bieguna prądu przyłożonego
diadynamicznymi oraz prądem stałym,
mieszczenia jonów i zmian w polaryzacji <lo Hektrody czynnej otrzymujemy
b) Timer D12 - timer sterujący z pamięcią
błon komórkowych. Gdy prąd stały umożliwiającą automatyczne dozowanie prą- galwanizację katodową lub galwa- ' • n»'
płynie pod katodą - pobudliwość dów impulsowych i galwanicznych, ni/ucje anodową. Czas wykony-
rośnie, a pod anodą - maleje. Oprócz c) Inter D14 - aparat do terapii statycznymi i wania zabiegu przeważnie wynosi Ryć. 116. Umieszczenie elektrod w gulwnni/
tego stały prąd elektryczny powoduje dynamicznymi prądami interferencyjnymi, d)
ok. 15-20 min. W stanach podo-
Stim D15 — aparat do jedno- i dwubiegunowej podłużnej i poprzecznej: a - galwanizują
rozszerzenie naczyń krwionośnych tlrych chorób zleca się dawki prą- podłużna, b - galwanizacja poprzeczna
(większe rozszerzenie notujemy pod stymulacji mięśni i nerwów oraz elek-
troakupunktury ctu stałego słabsze, a w stanach (wg Miki)
katodą, mniejsze pod anodą). pr/.cwlekłych - silniejsze. Galwa-
Prąd stały służy do wykonania przede wszystkim zabiegów galwanizacji i jon-
toforezy.
8.5.2. Galwanizacja Sposób
wykonywania zabiegu
W tym zabiegu wykorzystuje się elektrody płaskie (ryć. 115), które są wykonane
z folii cynowej o grubości gwarantującej ich elastyczność, co ułatwia ich
dopasowanie do powierzchni ciała. Są najczęściej prostokątnego kształtu. Ze
względu na duży opór warstwy rogowej naskórka, między elektrodami a skórą
umieszcza się podkłady z flaneli lub kilku warstw gazy, grubości 1-2 cm, zwilżone
wodą.

Ryć. 117. Przepływ prądu przez ciało człowieka w zależności od położenia i wymitrt!
elektrod (wg Kovacsa za Konarską)
nizację można wykonać codziennie lub co drugi dzień. W jednej serii stosujemy od
10 do 20 zabiegów.
Wskazania do galwanizacji anodowej
1. Nerwobóle i zespoły bólowe.
2. Zapalenia nerwów, splotów i korzeni nerwowych.
3. Dyskopatie.
4. Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa i dużych stawów.
Przeciwwskazania do galwanizacji anodowej
1. Porażenia wiotkie i spastyczne.
2. Zmiany zapalne i ubytki na skórze.
Wskazania do galwanizacji katodowej
1. Porażenia wiotkie.
2. Zaburzenia czucia.
3. Zaburzenia krążenia obwodowego.
4. Degeneracja uszkodzonych włókien nerwowych.
Przeciwwskazania do galwanizacji katodowej
l. Porażenia spastyczne.
Galwanizację podłużną lub poprzeczną wykorzystuje się też w przypadkach
trudno gojącego się złamania kości.
8.5.3. Jontoforeza
Sposób wykonywania zabiegu
Jest to zabieg elektroleczniczy, polegający na wprowadzaniu przez skórę do
tkanek - za pomocą prądu stałego - jonów lub cząsteczek leków. Używa się tylko
takich leczniczych związków chemicznych, które ulegają dysocjacji elektroli-,
tycznej (elektrolity).
Bezpośrednio na skórę kładziemy gazik nasycony wodnym roztworem związku
chemicznego, ulegającego dysocjacji na jony, z których jeden ma być wpro-
wadzony do tkanek, następnie podkład zwilżony wodą i elektrodę z folii cynowej.
Skóra musi być oczyszczona alkoholem lub eterem z ciał tłuszczowych i
produktów rozpadu potu. W niewielkiej odległości od pierwszej elektrody
umieszcza się drugą, zamykającą obwód elektryczny, tylko z podkładem zwilżonym
wodą. Elektrodę nad roztworem leku kładzie się z biegunem jednoimien-nym z
biegunem jonu leku, który ma być wprowadzony do tkanek. Jontoforeza działa na
zasadzie odpychania ładunków jednoimiennych (prawo Coulomba: jo-
lodatnic bed;\ poday.ały w kierunku bieguna ujemnego, a jony ujcinr •
kierunku bieguna dodatniego).
lontolbrezę wykonuje się codziennie w serii 10-20 zabiegów, w c/asie o<
.!•• .'() minut. Czas trwania zabiegu zależy od rodzaju leku, stanu chorego i o<
<1\ widualnej wrażliwości pacjenta na prąd elektryczny.
Wskazania
l. Blizny, przykurczę bliznowate (jod).
.!. Stany zapalne gałki ocznej, obwodowe zaburzenia naczynioruchowc,
spół Sudecka, niepełny zrost kostny (wapń). <. Nerwobóle, rwa
kulszowa, bóle głowy, (prokaina, lidokaina). •1. Odmrożenia, przewlekłe
stany zapalne stawów i okolic stawowych,
kulszowa (histamina).
.V Stany bólowe (adrenalina razem z lidokaina lub prokainą). (>. Stany
zapalne skóry, tkanek miękkich, małych stawów i pochewek ści<;
stych (hydrokortyzon).
Przeciwwskazania
l. Należy mieć na uwadze, że jony działające korzystnie w chorobie poi
wowej, mogą nie być zalecane z powodu współistnienia innych schor
8.5.4. Elektrostymulacja
Hlektrostymulacja to wykorzystanie prądu galwanicznego do pobudzenia
wow i uzyskania skurczów określonych grup mięśniowych w celu ich u spray
ui,i. jest to metoda wyjątkowo pomocna w procesie reedukacji siły i napięciu
im, szczególnie szkieletowych. W wielu jednostkach chorobowych z żal
neurologii i ortopedii może być bardzo potrzebna, a nawet niezbędna, jednał
/ustąpi ona fizjologicznej funkcji mięśni. W wyniku działania na mięsień na]
bodźcem elektrycznym wywołujemy jego skurcz, ale nie udrażniamy w pełń
war/yszącego mu w warunkach fizjologii, skomplikowanego procesu afereni
elerentacji i sprzężeń zwrotnych, który reguluje koordynację i precyzje rucl
Dlatego należy wykonać zabiegi elektrostymulacji wraz z różnymi rodzi
masażu i odpowiednio dobraną kinezyterapią. Sposób wykonania zabiegu
Warunkiem prawidłowo wykonywanej elektrostymulacji „elektrodą czy
jest znajomość topografii tzw. punktów motorycznych. Punkt motoryczny ni lo
miejsce na skórze, w którym nerw położony jest najbliżej jej powierzchni
lomiast punkt motoryczny mięśnia to miejsce, w którym nerw wnika do mli
(ryć. 118, 119).
 m. czołowy
m. naramlenny
m. podgrzebieniowy
n. twarzowy
f- m. skroniowy m.
okrężny oka m. obły
mniejszy m. głowa długa m. trójgłowigo
mm. nosowe n. twarzowy m.
żwacz głowa boczna m.
m. czworoboczny wargi górnej
trójgłowigo
m. jarzmowy
m. śmiechowy
m. okrężny ust
m. mostkowo-obojczykowo-sutko*ty\ głowa przyśrodkowa m. trójgłowego m. ramlenno-promlenlowy
m. bródkowy
n. dodatkowy n. łokciowy m. m. prostownik nadgantka
n. twarzowy łokciowy promieniowy długi
n. podjęzykowy n. przeponowy
m. łopatkowo-gnykowy m. prostownik palców
m. farczowo-gnykowy m. prostownik nadgarstka promieniowy krótki -———™
splot ramienny
m. prostownik nadgarstka łokciowy
m. mostkowo-tarczowy
m. odwodziciel kciuka długi
' m. odwodziciel kciuka krotki

m. prostownik palca V m.
m. piersiowy większy m. czworoboczny grzbietu
prostownik kciuka długi
m. przywodzicie! kciuka
b
m. naramienny m. odwodziciel palca V m.
m. czworoboczny grzbietu
m. najszerszy grzbietu
n. piersiowy długi

m. czworoboczny grzbietu
m. skośny brzucha zewnętrzny m najszerszy grzbietu

m. prosty brzucha

m. skośny brzucha wewnętrzny

m. pośladkowy średni

— m. pośladkowy wielki

Ryć. 118. Punkty motoryczne: a - w obrębie głowy,

b - w obrębie tułowia z przodu, c - w obrębie tułowia z tyłu. Punkty motoryczne nerwów
zaznaczono prostokątami, a punkty motoryczne mięśni kółeczkami (wg Konarskiej)

W punktach motorycznych przykłada się elektrody czynne, połączone z bie-

gunem ujemnym źródła prądu, których wymiary są znacznie mniejsze od elektrod
biernych usytuowanych w pewnej odległości na skórze.
 Hyc. 118. Punkty motoryczne: d - w obrębie kończyny górnej po stronie grzbietowej.
ISmkty motoryczne nerwów zaznaczono prostokątami, a punkty motoryczne mietai kółe<
karni (wg Konarskiej).

Przy elektrostymulacji mięśni odnerwionych (na skutek uszkodzenia komói

mchowych rdzenia lub gałęzi ruchowych nerwów rdzeniowych) stosuje się n
lo<l<; dwuelektrodową. Na skórze, w miejscach odpowiadających przejściu m lilia
w ścięgno, układa się dwie małe, takie same elektrody. Nie ma tutaj mo o
punktach motorycznych, ponieważ uszkodzone włókna nerwowe straciły m< liwość
przewodzenia prądu. W elektrostymulacji dwuelektrodowej biegun uje n y łączy się
z elektrodą położoną obwodowo, a dodatni dośrodkowo.
Hlektrostymulacja polega na stosowaniu różnych impulsów prądu elektry ncgo,
powstałych na skutek przerywania prądu galwanicznego. Impuls prostokątny
Impuls prostokątny charakteryzuje się bardzo krótkim, bliskim zera, czai
narastania i opadania natężenia (ryć. 120). Z tego powodu jest on przydatny
Ntymulacji mięśni zdrowych lub trochę uszkodzonych (np. po dłuższym unie
 a m. naramienny — m. pośladkowy ind

m. naramienny
m. pośladkowy wielki
m. kruczo-ramienny
m. trójgłowy ramienia

— n. kuluowy
m. dwugłowy ramienia głowa przyśrodkowa m. trójgłowego m. przywodzicie! wielki
m. ramienny n. łokciowy n. m. półścięgnisty
pośrodkowy
m. dwugłowy ud*
m. ramienno-promieniowy m. nawrotny obły m. smugły
K u-. 119. Punkty motoryczne: m. półbłoniasty
m. zginacz
nadgarstka łokciowy m. dłoniowy długi « w obrębie kończyny dolnej / t\ —- n. plazcialowy
m. zginacz nadgarstka łokciowy hi, d - w obrębie kończyny n. strzałkowy
m. zginacz palców powierzchowny «Mm-| po stronie przy środkowej.
1'unkiy motoryczne nerwów zaz- m. brzuchaty
łydk
m. zginacz kciuka długi
ii.u /ono prostokątami, a punkty i
m. nawrotny czworoboczny
n. pośrodkowy n. łokciowy
nintoryczne mięśni kółeczkami
m. odwodziciel kciuka krótki
(wg Konarskiej).
m. odwodziciel palca V
m. zginacz kciuka krótki
m. przywodzicie! kciuka
mm. międzykostne m. zginacz
palców długi
n. piszczelowy m. zginać*
n. udowy n. d palucha długi
n. udowy
m. naprężacz powięzi szerokiej
zasłonowy m grzebieniowy
m przywodzicie!
m. krawiecki m. przywodzicie! m. smukły
dług
Ryć. 119. Punkty motoryczne: długi i
m. smukły
a — w obrębie kończyny górnej m. prosty uda
m. przywodzicie m. prosty uda m. przywodziciel
po stronie dłoniowej, b - wielki wielki
m. krawiecki
w obrębie kończyny dolnej m. obszerny boczny
z przodu. m. obszerny
przyśrodkow
Punkty motoryczne nerwów m. obszerny y
zaznaczono prostokątami, przyśrodkowy
a punkty motoryczne mięśni
kółeczkami (wg Konarskiej). n. strzałkowy
m. piszczelowy przedni m. brzuchaty łydki
m. prostownik palców długi
m. piszczelowy przedni m. brzuchaty
łydki
m. strzałkowy krótki m pkwczykowaty

m. prostownik palucha długi m. płaszczykowi!/1 m. zginacz palców

długi m. piszczelowy
tylny

m. prostownik
mm. międzykostne palucha krótki
m. przywodzić^
m. prostownik palców krótki palucha
chomieniu). Prądu tego nie stosuje się dla mięśni odnerwionych, ponieważ wy
magają one dużego natężenia, które jest dla pacjenta bolesne. Prąd prostokątny
wykorzystywany jest też do stymulacji przeciwbólowej leczenia bólów mięśnie>
wych oraz choroby zwyrodnieniowej stawów.

Rvc. 120.
r ^T^ Ryć. 120. Impuls prostokątny (wg Miki)

-rn
Impuls trójkątny
Elektrostymulacja prądem trójkątnym poprawia procesy odżywcze mięśni i
stan czynnościowy, zapobiega zanikowi masy mięśniowej (do momentu powrotu
naturalnego unerwienia), czyli generalnie wskazana jest przy niedowładach i
porażeniach wiotkich mięśni. Podstawową cechą impulsu trójkątnego jest powolne
narastanie natężenia (ryć. 121).

Wartość szczytowa
amplitudy
Ryć. 121. Impuls trójkątny (wg Miki)

8.5.5. Prądy diadynamiczne Charakterystyka

prądów diadynamicznych
Prądy diadynamiczne powstają w wyniku „prostowania" prądu sinusoidalnie
zmiennego 50 Hz. Są złożone z impulsów w kształcie połówki sinusoidy. Czas
trwania impulsu jest równy czasowi przerwy i wynosi ok. 10 ms.
Francuski lekarz Bernard scharakteryzował sześć rodzajów prądu z dwoma
składowymi: prądem stałym (basis) i prądem sinusoidalnie zmiennym (dosis).
Nazwy tych prądów wywodzą się z języka francuskiego.
 Prądy diadynamiczne maju J
/mdło w dwóch podstawo
wych prądach fWWYVWWWYVYWW¥\
impulsowych
»i i /.<;stotliwości 40 i 100 Hz. J
l'i/c/, zmianę w odpowiednich
stosunkach
pt;\(lów, przez
czasowych
ich modulowa
AAAAAAAAAAA
tych

nie i przerywanie otrzymuje się

po/ostałe cztery rodzaje prądu.
Wyróżniamy następujące prą-
«lv diadynamiczne (ryć. 122): J
D F - powstaje w wyniku
nałożenia na jednopołówkowy
wyprostowany prąd sinusoi
dalnie zmienny o częstotliwo
ści 50 Hz drugiego takiego sa
mego prądu, AAA
przesuniętego AAA
w luzie o 180°. W efekcie uzy
sk u j e się prąd impulsowy
«i częstotliwości
w którym czas trwania impulsu
100 LoiA-O-n
Hz,

wynosi ok. 10 ms; DF ma dzia- Ryc. 122. Wykresy prądów diadynamicznych

lanie przeciwbólowe, zmniej- a-DF, b-MF, c-CP, d-LP, c~RS, f-MI
*/a napięcie mięśniowe i jest (W 8 Miki)
prądem przygotowawczym do stosowania innego rodzaju prądu diadynumiczm
MF - jednopołówkowo wyprostowany prąd sinusoidalnie zmienny o czc
iliwości 50 Hz oraz czasie trwania impulsów i przerw między nimi ok. 10
MI- zwiększa ukrwienie, działa drażniąco, zwiększa napięcie mięśni.
CP - powstaje w wyniku okresowej zmiany prądów DF i MF, które płyn
przemian w czasie l s; CP działa przeciwbólowe w zespołach ze wzmozer
napięcia mięśni.
LP - uzyskuje się przez nałożenie na prąd MF analogicznego prądu mód
wanego w amplitudzie i przesuniętego w fazie o 180°. Czas trwania całego o KU
modulacji wraz z przerwą wynosi od 12 do 6 s; LP działa przeciwbólowe n i /.u
napięcie mięśniowe.
RS - to przerywany prąd MF. Czasy przepływu prądu i przerwy są sobie l nc,
trwają l s; RS stosuje się w elektrostymulacji mięśni zdrowych, zwiotczał o
zmniejszonej masie z nieczynności.
MM - to prąd MF modulowany w amplitudzie. Obwiednia modulacji o
wiada połówce sinusoidy, czas modulacji oraz czas trwania przerwy między
 dulacjami wynosi ok. l s; wskazania jak przy prądzie RS (nie wykonuje się elek
trostymulacji prądem RS i MM przy porażeniach wiotkich).
Działanie przeciwbólowe prądów diadynamicznych polega na podwyższeniu
progu odczuwania bólu. Po zastosowaniu tych prądów ból maleje, ponieważ ich
natężenie nie jest zdolne do wywołania takiego odczucia.
Prądy diadynamiczne powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych, co daje
lepsze ukrwienie i powoduje zwiększenie przewodnictwa elektrycznego tkanek.
Ma to duże znaczenie w leczeniu obrzęków pourazowych, zaburzeń trofiki oraz
ukrwienia obwodowego tkanek. Korzystanie z prądów DF, CP i LP jest szcze-
gólnie wskazane w leczeniu zespołów bólowych występujących w przebiegu
zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa i dyskopatii. Sposób wykonania zabiegu
Do zabiegów stosuje się najczęściej elektrody płaskie. Pod elektrodami umie-
szcza się zwilżone wodą podkłady. Wielkość mocowanych elektrod zależy od
okolicy ciała, do której je przykładamy. W miejscu bolesnym zakłada się zawsze
elektrodę połączoną z biegunem ujemnym. Drugą elektrodę łączy się z biegunem
dodatnim i umieszcza niedaleko pierwszej, ale w taki sposób, aby prąd płynąc
między elektrodami „przeszywał" ognisko chorobowe. W terapii zespołów bólo-
wych stosuje się kolejno prądy: DF przez 2 min, następnie MF przez 0,5 min, CP
przez 2-3 min oraz LP przez 3-4 min. Czas zabiegu wynosi przeważnie około 8
min. Liczba dni, w których dokonuje się zabiegów zależy od rodzaju schorzenia,
zakładanych celów i waha się od 6 do 10.
Natężenie stosowanego prądu nie może u pacjenta wywołać bólu, a tylko w
różnym stopniu wyrażone odczucie przepływu prądu. Oprócz tego należy pamiętać,
że prądów diadynamicznych nie wolno stosować w okolicy serca, klatki piersiowej
i kończyn górnych u osób, które mają wszczepiony rozrusznik serca.
Wskazania
1. Bóle z powodu urazów (złamania, skręcenia stawów).
2. Wypadnięcie jądra miażdżystego.
3. Bóle fantomowe.
4. Bóle mięśniowe.
5. Bóle przy stanach zapalnych tkanki łącznej i zmianach zwyrodnieniowych
stawów.
8.5.6. Prądy interferencyjne Charakterystyka
prądów interferencyjnych
Są to prądy średniej częstotliwości, modulowane w amplitudzie z małą czę-
stotliwością. Powstają w wyniku interferencji (nakładania się) w tkankach dwóch
prądów przemiennych średniej częstotliwości o przebiegu sinusoidalnym,
częstotliwości mało ro/.nia. się od siebie. W terapii wykorzystuje się K
o częstotliwościach ok. 4000 Hz np. 4000 i 4100 Hz (ryc.123).
Ryć. 123. /.j
4000 Hz lerfcrcncji dwóch
100Hz dów: ró/.nicc
4100Hz
wości 100 1 1/, i,,
amplitudy nalc/c
prądu (wg Mik
Zabiegi tymi prądami
wykonuje się przy
użyciu czterech elektrod (dwi< iv), które są wykładnikiem zastosowania
dwóch niezależnych obwodów i itycznych. Te dwa obwody na ciele pacjenta
zakłada się w miejscu toczaccg procesu chorobowego w ten sposób, że
krzyżują się one po przekątnej. skr/yżowaniu się prądów o częstotliwości
4000 Hz i 4100 Hz następuje już sana interferencja a wynikające z różnicy
częstotliwości wartość 10011/ s tai /akres działania terapeutycznego.
Wybierając odpowiednią wartość (sluty lub dynamiczną) w przedziale od O
do 100 Hz możemy osiągnąć niżej wy n i one cele.
Cele stosowania prądów interferencyjnych
1. Działanie przeciwbólowe (efekt podwyższenia progu bólu).
2. Wywoływanie skurczów mięśni szkieletowych .
3. Oddziaływanie na układ nerwowy autonomiczny (przekrwienie głębi
naczyń, zwiększenie przepływu w naczyniach limfatycznych, działań
nizujące napięcie ścian naczyń krwionośnych).
4. Usprawnienie procesów odżywczych i przemiany materii tkanek.
Działanie częstotliwości stałych
1. O - 30 Hz - pobudzają włókna nerwów układu ruchowego;
2. 40 -70 Hz - wywierają działanie przekrwienne,
3. 90 - 100 Hz - wpływają na wegetatywny system nerwowy, działają
przeciwbólowe Działanie częstotliwości
zmieniających się rytmicznie
1. O - 10 Hz - wywołują pojedyncze skurcze odnerwionych mięśni; i
wane do gimnastyki mięśni przy niedowładach wiotkich,
2. 25 - 50 Hz - poprawiają krążenie obwodowe, pobudzają mięśnie do
czu,
 3. 50 - 100 Hz - działają znieczulająco, polepszają ukrwienie i przemiału;
materii, N.6. Pole magnetyczne
4. 90 - 100 Hz - działają tłumiące na współczulny układ nerwowy, wywo
łują efekt przeciwbólowy,
H.6. l. Charakterystyka pola magne-
5. O - 100 Hz - mają działanie od drażniącego do tłumiącego, powodują ryt tycznego
miczne pobudzenie przechodzące w rozluźnienie mięśni, wywołują pr/c krwienie Magnetoterapia to wykorzystanie leczniczego
naczyń głębiej położonych, usprawniają krążenie chłonki ora/ procesy odżywcze wpływu magnesów i urządzeń wytwarzających |
i przemianę materii. Zasady obowiązujące przy stosowaniu prądów H»l.ł magnetyczne o różnej charakterystyce fi-
interferencyjnych m/nej na organizm człowieka. Mechanizm
1. Nie można stosować ich w okolicy serca, klatki piersiowej i kończyn gór- od-«l/iaływania pola magnetycznego na ustrój
nych u osób, które mają wszczepiony rozrusznik serca. jest luul/.o złożony i skomplikowany.
2. Natężenie prądu ma być dostosowane do indywidualnej wrażliwości pa- Pole magnetyczne jest wytwarzane przez po-
cjenta. lus/ające się w sposób uporządkowany ładunki Pole Prąd
magnetyczne
3. Czas trwania zabiegu, który wykonuje się codziennie wynosi 6-10 minut, j elektryczne, naładowane ciała, a także przez prą-
maksymalnie 15 minut. Ryć. 124. Obra/, grafic/ny i
ils przesunięcia w dielektryku. Występuje ono
dukcji magnetycznej pr/cwo*
<lookoła dowolnego przewodnika z prądem, bez ka, w którym przepływa pr
Wskazania w/.ględu na materiał z jakiego jest wykonany oraz (wg Fichtnera, /.a Mikn)
1. Stany pourazowe; obrzęki, przykurczę stawów, zaniki mięśni spowodować ne ioci/.aj jego przewodnictwa (ryć. 124).
nieczynnością, obwodowe porażenia nerwów, zmiany bliznowate.
2. Schorzenia na tle reumatycznym i zwyrodnieniowym po ustąpieniu oL K.6.2. Efekty osiągane przez stosowanie pola magnetycznego
ostrego: zespoły bólowe szyi, barku, bóle międzyżebrowe, zmiany zw] Pole magnetyczne od innych działań fizycznych odróżnia przenikanie pi
dnieniowe kręgosłupa i dużych stawów, dyskopatie. ws/.ystkie struktury ustroju. Inne postacie energii ulegają pochłonięciu do j> ne
3. Pourazowe zespoły Sudecka. | głębokości tkanek.
4. Półpasiec. Pole magnetyczne pobudza procesy oddychania komórkowego i regcncr
5. Odmrożenia. tkankowej, usprawnia krążenie obwodowe krwi (przyspiesza rozwój krąż*
6. Zaburzenia krążenia obwodowego. ohoc/nego w uszkodzonej tkance), skraca czas gojenia się zmian trof icznycl
7. Mialgie i neuralgie. ftkór/e, powoduje lepsze zaopatrzenie tkanek w tlen i efektywniejsze jego wy
r/y stanie (zwiększa się we krwi ciśnienie parcjalne tlenu), działa korzystni<
Przeciwwskazania powstanie kostniny w przypadkach utrudnionego zrostu kostnego, przyspii
1. Stany zapalne i ropne skóry. irsorpcję krwiaków i obrzęków pourazowych, działa przeciwbólowe, wpły w,
2. Gorączka.
3. Gruźlica.
a
4. Zaburzenia w krzepnięciu krwi.
5. Świeże naderwania mięśni, ścięgien i więzadeł.
6. Złamania z odpryskami kości.
 Ryć. 125. Urządzenia do magnetote-
rapii: a — Magnoter D26, b — Magne- Krwawienia z pr/cwodu pokarmowego.
tronic MF-10 służący do terapii pul- ()siru niewydolność wieńcowa i niestabilna dusznica bolesna. ' ('ie/kie
sującym polem magnetycznym infekcje pochodzenia wirusowego, bakteryjnego i gr/.ybicowc 11)
potencjał błon komórkowych Ws/czepione elektroniczne urządzenia wspomagające prace nar/,;i<lów
powodując szybszą wymianę jonów,
wywołuje ro« akcje biochemiczne i H,7. Ultradźwięki
reakcje przebiegające z udziałem
enzymów i hormonów, ma •,7.1. Ogólna charakterystyka zabiegu
działanie przeciwzapalne, hamuje
procesy destrukcyjne i pobudzające (' Itradźwiękami nazywa się drgania mechaniczne o częstotliwości pr/ckruc )
reaktywność immunologiczną *<•) granicę słyszalności ucha ludzkiego (powyżej 20 kHz). W lecznictwie \ |
ustroju w przypadku zmian i»i/vstuje się ultradźwięki o częstotliwości 800, 1000, 2400 kHz. Aparaty
degeneracyjnych i zapa nych w ylii.ul/.więków to układy drgające (przetworniki ultradźwięków), które pr/cnii
stawach, polepsza metabolizm tkanki nerwowej, szczególnie w ośrodkt wym tffg-mia na inne cząsteczki i w ten sposób powstaje fala drgań. Jednym z najis mr
układzie nerwowym poprzez zmniejszenie napięcia naczyń mózgowych. js/ych efektów towarzyszących oddziaływaniu fali drgań na organ m n
wywołane przez nią ciśnienie. Na przeciętną komórkę ustroju ludzkiego l ii
8.6.3. Wskazania i przeciwwskazania lute/eniu 2 W/cm2 i częstotliwości 800 kHz wywiera ciśnienie rzędu 101,3 l {O, l
/ atm). Owe wahania ciśnienia są główną składową mechanizmu lec/nic go
Wskazania tl/.iałania ultradźwiękami (nazywa się ten efekt mikromasa/cm łkanck), ftiuito
1. Choroby zwyrodnieniowe stawów i kręgosłupa. ultradźwięki dają efekt cieplny (największy w tkance nerwowej i na gr« ty /mian
2. Reumatoidalne zapalenie stawów. struktur tkankowych) oraz fizykochemiczny.
3. Złamania kości. ()gólnie wpływ ultradźwięków na organizm wyraża się:
4. Zespół Sudecka. • działaniem przeciwbólowym,
5. Urazy mięśni, ścięgien, więzadeł i stawów. • zmniejszeniem napięcia mięśniowego,
6. Trudno gojące się rany i oparzenia. • powstaniem związków aktywnych biologicznie,
7. Rwa kulszowa. • rozszerzeniem naczyń krwionośnych,
8. Zaburzenia w krążeniu obwodowym. • hamowaniem układu współczulnego,
• hamowaniem procesów zapalnych
Przeciwwskazania • przyspieszeniem wchłaniania tkankowego.
1. Ciąża. Dawkowanie:
2. Nowotwory. • dawki słabe 0,05 - 0,5 W/cm2,
3. Poważne zaburzenia ukrwienia kończyn dolnych w wyniku miażdży< czy • dawki średnie 0,5 - 1,5 W/cm2,
angiopatii cukrzycowej. • dawki silne 1,5 - 2,0 W/cm2.
4. Czynna gruźlica płuc. C/as zabiegu:
5. Młodzieńcza cukrzyca. • krótki l- 3 minuty,
6. Tyreotoksykoza. • średni 4 - 9 minut,
• długi 10 i więcej minut.
Czas nadźwiękawiania okolicy przykręgosłupowej i splotów nerwowych
powinien przekraczać jednorazowo 2 minut. Liczba zabiegów w serii nie pov nn
przekroczyć 15 zabiegów wykonywanych co drugi dzień. Codzienne leczc
 ultradźwiękami polecane jest tylko w przypadkach koniecznych (stany ostre, ura zy,
przykurczę itp.)

8.7.2. Wskazania i przeciwskazania

Wskazania
1. Dolegliwości bólowe związane z chorobą zwyrodnieniową odcinka s/.yj
nego kręgosłupa.
2. Bóle pleców i krzyża.
3. Rwa kulszowa.
4. Zmiany zwyrodnieniowe stawów biodrowych, kolanowych, stóp i rąk.
5. Zespół bolesnego barku i łokcia.
6. Ostrogi kości piętowych.
7. Nerwoból nerwu trójdzielnego.
8. Bóle po amputacjach.
9. Przykurcz Dupuytrena.
10. Blizny.

Przeciwwskazania
1. Nowotwory.
2. Czynna gruźlica.
3. Ciąża.
4. Skazy krwotoczne.
5. Zaburzenia rytmu serca i choroba wieńcowa.
6. Niewydolność krążenia.
7. Wszczepienie sztucznego rozrusznika serca.
8. Choroby naczyń obwodowych.
9. Ostre objawy zapalne.
10. Stany gorączkowe.
11. Nie zakończony wzrost kości.
12. Przebyta lub trwająca rentgenoterapia.
13. Obecność w tkankach metalowych ciał.
14. Zmiany skórne, szczególnie w przebiegu chorób zakaźnych.
15. Schorzenia nefrologiczne i urologiczne.
16. Nerwica wegetatywna zaawansowana.
Uwaga: nie należy bezpośrednio stosować ultradźwięków na mózg i
kręgowy oraz na serce i płuca.
 9. BADANIE NARZĄDU RUCHU
DLA POTRZEB MASAŻU

t, l. ()glądanie pacjenta
< tyjadanie chorego rozpoczyna się w chwili jego wejścia do gabinetu masa; |
*i*wiadczenie badającego pozwala na dokonanie oceny pacjenta (zdrowy, d ty,
obolały), jego wieku biologicznego, sposobu odżywiania, trzymania się, eh Śfriua.
siadania, rozbierania, przyjmowania żądanej pozycji na stole masa; y wiat. amy
uwagę na postawę (odchylenia w budowie ciała, deformacje, asyn Mtr, !>li/.ny,
ubytki), na zachowanie się pacjenta w stosunku do otoczenia i bać ||irj.',o (pozytywne,
agresywne, negatywne). Oceniamy również reakcje na 7.a< tmnc pytania
(odpowiedzi inteligentne, prymitywne, brak odpowiedzi).
('/asem już pierwsze spostrzeżenia umożliwiają rozpoznanie choroby i j
fwala);i na zastosowanie różnych naturalnych testów funkcjonalnych ułatwia tych
określenie sprawności chorego.
Pacjent powinien być rozebrany do spodenek; należy uwzględnić juk że c/c
ipoiykany fakt wstydliwości u kobiet oraz u dzieci. Jednak rzetelność badai
Wymaga, aby podczas rozmowy z pacjentem wytłumaczyć mu, że taki strój j
Mr/hcdny do wstępnej oceny postawy, symetrii ciała, napięcia mięśniowego, * Ilu
nkóry itp. Dla przykładu - chory zgłasza się ze zniekształceniem stopy, ale l (tający
zauważa u niego na plecach kępkę włosów położoną w linii wyrojttk lolc/.ystych.
Nasuwa to podejrzenie, że chory ma wrodzony rozszczep kregON |Ni, i /.c
zniekształcenie stopy jest następstwem wady rozwojowej rdzenia krę] We go,
towarzyszącej rozszczepowi.
/niekształcenie kończyn i tułowia, proporcje wielkości i długości poszczeg nych
części ciała, asymetria w budowie lewej i prawej strony ciała, przerost i flik
określonych grup mięśniowych są widoczne na pierwszy rzut oka.
Miejscowe zaczerwienienia skóry są często wyrazem przekrwienia towar
Waccgo przerostowi patologicznemu.
Sinica z obrzękami i widocznym rozszerzeniem żył jest powodowana żal
ncnicm w odpływie krwi. Odwrotnie - bladość miejscowa, zwłaszcza na otn d/.ic
kończyn może mieć swój powód w niedostatecznym dopływie krwi tętnic (np. w
miażdżycy zarostowej tętnic kończyn dolnych).
 9.2. Badanie dotykiem
W tym celu badający używa zgiętych palców I-III, aby -jak podczas ugnia
tania opuszkami palców - dotrzeć aż do mięśni i wyczuć stwardnienia w ich
obrębie oraz zmniejszoną przesuwalność (np. brzeg mięśni czworobocznego, na
ramiennego, prostowników grzbietu, głowy mięśnia czworogłowego) lub używa
opuszki wyprostowanych palców II i III, aby - jak w głaskaniu głębokim - zbadać
zmiany w obrębie mięśni o dużym przekroju, które nie są łatwe do odsunięcia
(okolica międzyłopatkowa, mięsień naprężacz powięzi szerokiej uda).
Opuszki palców są szczególnie przydatne do obmacywania, ponieważ są one
bardzo wrażliwe na dotyk. Tylko koniec języka ma jeszcze większą liczbę recep-
torów (próg jednoczesnej pobudliwości na ucisk: czubek języka- l mm, opuszka
palca - 2 mm, wargi - 4 mm, przedramię - 40 mm).
W czasie obmacywania jeszcze ważniejsze dla uzyskania informacji jest jak
największe rozluźnienie badanego mięśnia. Zimne palce, gwałtowne ich przyło-
żenie, zbyt szybkie docieranie do głębokich warstw mięśni uniemożliwia obiek-
tywną ocenę w wyniku odruchowego ich napięcia. W czasie badanie nie używa się
żadnych substancji poślizgowych.
Umiejętność badania dotykiem należy doskonalić i wymaga to nieraz dłuższego
czasu. W dotyku sumują się liczne odczucia jak: ciepłota, opór, położenie,
kształt, ruch, stopień wrażliwości dotykanych tkanek. Podstawą skuteczności ba-
dania dotykiem jest dobra znajomość nie tylko szczegółów budowy anatomicznej i
topografii ciała, lecz także procesów patologicznych. Dotykiem stwierdzamy czy
proces chorobowy toczy się w tkance podskórnej, w powięzi, w mie^ śniach, w
łączności ze ścięgnem, z kością, czy jest śródstawowy, czy okołostawowy itd.
Badanie dotykiem idzie w parze z innymi rodzajami badań, a przede wszyst-j
kim z oglądaniem, kontrolą bolesności i badaniem funkcjonalnym. Na ogół niei
rozpoczyna się badania od dotykania.
] wyczuć. Jeśli staw kolanowy jest tak samo ciepły jak udo, to jego ciepłota
Badamy bądź częścią ręki, bądź też całą, a często obiema rękami. Badanie nie]
może być przykre dla chorego; ręka nie powinna być zimna ani wilgotna. Dotyki
winien być delikatny. Umiejętnie należy dotykać okolice wrażliwe na łaskotanie, f
unikając wywołania obronnych reakcji chorego. Jeśli przypuszczalnie dotyki
sprawi ból, należy badanie odłożyć na sam koniec, szczególnie u dzieci. Jeśli
spodziewamy się wykryć bolesne miejsca, warto chorego uprzedzić, a siłę dotyku
stopniowo zwiększać, aby nie wystąpiła wygórowana odpowiedź obronna.
Badania dotykiem przeprowadzamy w zależności od potrzeb: w pozycji leżącej -
gdy zależy nam w badaniu na rozluźnieniu mięśni; w pozycji stojącej lub
częstokroć podczas ruchu - gdy chcemy wyczuć skurcz określonego mięśnia,
sprawdzić poślizg ścięgna, tarcie w stawie itd.
''.2.1. Wrażliwość tkanek
('/ucie dotykowe skóry badamy palcem bądź za pośrednictwem pęd/.clku >.
u t k a - w razie podejrzenia o uszkodzenie elementów nerwowych (obwo< AM h,
ośrodkowych). Dotykiem identyfikujemy np. wrażliwy pień nerwowy.
l >oiyk odgrywa dużą rolę w lokalizacji bólu. Niekiedy palpacyjnie mo/.nu l
MU /nie stwierdzić brak zrostu złamanej kości. Nie skonsolidowane złamanie j
* 1.1/1 i we na ucisk.
Kcka. doskonale się wyczuwa napięcie mięśni w hipertoniach, np. u pac jen l t
niedowładem połowiczym po udarze mózgu, w obronnych kurczach mięsu
w\cli wokół chorych stawów oraz w hipotoniach, np. powodowanych (Iłuj,
unieruchomieniem kończyny, w uszkodzeniach układu nerwowego obwodowe
V,2.2. Zgrubienia tkankowe
We wszystkich przypadkach patologicznych zgrubień dotykiem oceniamy
konsystencję, przesuwalność, wrażliwość, ustalamy jakie warstwy tkankowe w
/grubieniu. Szczególnie cenne jest badanie dotykiem w przypadkach /gruli
m.tło widocznych (np. guzki w dłoni w przykurczu Dupuytrcna, w pr/cbi< i
hciiób gośćcowych itd.).
W stawach powierzchownie położonych często mo/.na wykryć /grobie
Nony maziowej. W kolanie można wyczuć zgrubienie nawet niewielkiego •!
nią. W tym przypadku ocenę powinno ułatwić porównanie z drugim tdrow
kolanem.
9.3. Ocena ciepłoty powierzchni ciała
/większonemu ukrwieniu miejscowemu towarzyszy podwyższenie ciepl
miejscowej. Im bardziej powierzchownie leży źródło przekrwienia, tym łat\ jr
podwyższona. Odwrotnie, zmniejszenie przepływu krwi wywołuje obniżenie <
płoty - towarzyszy temu bladość skóry lub sinica.
/ badaniem ciepłoty łączymy często sprawdzenie tętna na obwodzie, np, mc
u promieniowa - w okolicy nadgarstka, tętnica grzbietowa stopy, tętnica
**c/clowa tylna - w przypadkach procesów zarastania tętnic.
9.4. Ocena bólu
Ból jest objawem subiektywnym, który towarzyszy wielu chorobom nań
ruchu i narządów wewnętrznych. Często jest pierwszym sygnałem chore «
nierzadko ujawnia utajony proces patologiczny lub jego nasilenie. Niekiedy
 znakiem ostrzegawczym przed przeciążeniem chorego narządu. Reakcje bólowe
mogą być cenne dla kontroli skuteczności leczenia, w masażu leczniczym - dl.i
dozowania jego siły, natężenia i częstotliwości.
Z samego sposobu podejścia pacjenta do swych objawów bólowych można
wyobrazić sobie jego osobowość. Próg wrażliwości na ból jest zmienny, zależy
często od opanowania chorego, jego wychowania, zawodu, pobudliwości itd.
Są chorzy oceniający zjawisko bólu przesadnie i inni, którzy przywykli do co-
dziennego bólu, i których życie nauczyło, że ustawiczne narzekanie na ból psuje
ich dobre stosunki z otoczeniem. Należy z dużą cierpliwością wysłuchać skarg
pacjenta na ból i wystrzegać się przedwczesnej oceny. Chory przedstawia swe
dolegliwości przeważnie chaotycznie: używa różnych określeń dla scharaktery-
zowania bólu. Oto kilka najczęściej przytaczanych przymiotników bólu: ostry,
kłujący, tnący, przeszywający, świdrujący, rwący, szarpiący, strzelający, rozsa-
dzający, uciskający, kurczowy, gniotący, miażdżący, ciągnący, opasujący, piekący,
tępy, nudny, promieniujący, połączony z drętwieniem, mrowieniem, pieczeniem itd.
Ból wywołuje nieraz u chorego głębokie reakcje psychiczne, np. lęk, strach
czy depresję. Wyłania się wtedy problem, w którego rozwiązanie musi się włączyć
psycholog.
Mimo chaotyczności opisu objawów bólowych pacjenta, należy zawsze znaleźć
jakąś logikę w jego wypowiedziach. Nie może być inaczej, skoro ból jest odczuciem
przenoszonym przez anatomiczne struktury układu nerwowego, podob-! nie jak
wrażenia wzrokowe, słuchowe czy też dotyk.
Do oceny bólu należy dokonać systematycznej analizy, rozpatrując po kolei
sposób pojawiania się bólu, jego charakterystyczne cechy oraz lokalizację.
9.4.1. Sposób pojawiania się bólu
Ból może się pojawiać bez uchwytnej dla chorego przyczyny lub ze znanego!
powodu ostro i gwałtownie (np. ból palucha w napadzie dny lub też po urazo«J
wym złamaniu kości). Innym razem początek bólu jest powolny, przerywany lub]
ciągły, stopniowo się nasila. Okresy bólowe mogą się przeplatać z bezbólowymii
(charakter nawrotowy bólu). Nasilenie bólu ma czasem cechy charakterystyczne.
Znane są nasilenia nocne w neuralgiach korzeniowych i tutaj ból zaostrza dodat-
kowo kichnięcie lub kaszel. W zwyrodnieniowych stawach ból jest często naj-
większy rano, podczas wykonywania przez chorego pierwszych kroków.
Ból może istnieć niezależnie albo być uwarunkowany okolicznościami, które
go wywołują lub nasilają. Może więc ujawnić się pod wpływem ucisku lub opu-
kiwania, występować tylko podczas stania, w trakcie określonego ruchu lub też
dopiero w końcowej fazie ruchu. Niekiedy ból pojawia się po przejściu pewnej
odległości, np. w zestarzałym, przewlekłym podwichnięciu stawu biodrowego.
i n n y nie może niera/ dokładnie określić wydolności swojej lokomocji w ki i
r t i . u h lub w liczbie przystanków tramwajowych. Czasami ból /.nius/.a do »/\
mania się na kilka minut, po upływie których chory może znów przejść ok •.inna,
odległość (chromanie przystankowe, np. w zarastającym zapaleniu tętn N IC I a/,
jest uzależniony od temperatury zewnętrznej (wrażliwość na /.imno oilwiotnie
- na ciepło, po ciepłych okładach borowinowych), od wahań aliwn I N * /nych,
pory roku itd.
l )u/a rozmaitość w rodzajach i charakterze bólu jest powodowana różnor
nosi. KI czynnika etiologicznego.
Steindler odróżnia w zależności od sposobu powstania:
• ból spontaniczny - wskazujący na bezpośrednie podrażnienie elemcnl
nerwowych na jakimkolwiek poziomie przez czynnik mechaniczny lub
tologiczny, zapalny, nowotworowy,
• ból wywołany naciskiem,
• ból spowodowany ruchem - jeśli ruch bierny powoduje ból, jesl to o/n
zajęcia samego stawu lub tkanek otaczających staw (ścięgna, poche1
ścięgien, kaletki),
• ból wskutek czynnościowego przeciążenia - ustępujący po wyłączc
czynnika przeciążenia.
Należy jeszcze dodać ból pochodzenia naczyniowego. C/ynnik nue/.ynu
«Klj.»,rywa wprawdzie decydującą, choć pośrednią rolę we wszystkich itnonoh
powstawania bólu. W niektórych jednak stanach patologicznych narządu ru
tmiany naczyniowe tak dominują w obrazie klinicznym, że uzasadnia to ich
«Mlivbnienie jako czynnika wywołującego ból. Należy tu wymienić zespół V<
mana, zespół Sudecka, obrzęki pooperacyjne kończyn, na które nieumiejętnie
H»/ono opatrunki gipsowe.
9.4.2. Objawy towarzyszące odczuwaniu bólu
Niekiedy musimy się upewnić, czy rzeczywiście okolica wskazana przez < rrgo
jest miejscem bólu. W takim wypadku należy sprawdzić występowanie
zazwyczaj towarzyszących zjawisku odczuwania bólu.
1. Objaw Mannkopfa-Rumpfa - uciskowi bolesnego miejsca towarz]
przyspieszenie tętna.
2. Objaw Parrota - ucisk bolesnego miejsca pociąga za sobą rozszerz
źrenicy.
3. Objaw Miillera - uciskowi bolesnego miejsca (w momencie odwróć
uwagi chorego) towarzyszy często zaczerwienienie twarzy.
 9.4.3. Lokalizacja bólu
Chory potrafi czasami zlokalizować ból ściśle, a czasami ma z tym trudnośt i
wskazuje raczej okolicę ciała, która go boli, niekiedy zaś nie umie wypowied/ia
się czy go boli np. biodro, czy udo.
9.4.4. Ból skórny
Bolesne pole na powierzchni skóry można precyzyjnie określić. Jest ono skut-
kiem procesów patologicznych w samej skórze lub drażniących ją bezpośrednio, W
patologicznych stanach pni nerwowych, zaopatrujących skórę w czuciowe za-
kończenia, lub też w chorobach narządów wewnętrznych, połączonych z promie-
niowaniem bólu na określone segmenty skóry, wykazuje ona nieraz nadwrażlU
wość dotykową (hiperalgezja).
9.4.5. Ból głęboki
W większości chorób narządu ruchu punkt bólowy znajduje się w głębokie!
warstwach tkanek. Im głębiej on leży, tym trudniej go określić i tym bardziej j< on
rozlany. Tkanki bowiem, które otaczają pierwotny punkt bolesny, stają SM
wrażliwe — bolą. Ból wychodzący z pierwotnego punktu promieniuje na odlegL
tkanki. Obszar bolesnych tkanek, otaczających pierwotny punkt bólu, jest nieraz]
duży. Niekiedy w obrębie tych tkanek tworzą się punkty szczególnej wrażliwo«j
ści, tzw. punkty bólu przeniesionego. Bolesność przeniesiona na tkanki otaczaji ce
przesłania pierwotny punkt bólu, a obecność punktów bólu przeniesionego ciemnia
ocenę topografii bólu.
Nacisk na pierwotny głęboki punkt bólowy wywołuje natychmiastową cję w
formie nasilenia bólu przeniesionego. Odwrotnie ucisk na punkt przenit sionego
bólu nie zwiększa bolesności w samym głębokim pierwotnym punkck Badający
więc nieraz stają przed trudnym zadaniem, polegającym na odróżnu niu
przeniesionego punktu bólu od pierwotnego. Sam pacjent nie ułatwia sytua«| cji, nie
odczuwa bowiem miejsca pierwotnego bólu, wskazuje przeto najczęścu na punkty
bólu przeniesionego i widzi w nich siedlisko choroby. Znana jest es sto popełniana
pomyłka polegająca na tym, że pacjent skarży się na ból w koi nie, a tymczasem ma
chore biodro.
9.4.6. Ból segmentarny
Sytuację w ocenie bólu komplikuje jeszcze jego wpływ na inerwację zajętegc.
obszaru. Ból miejscowy może powodować reakcje w układzie autonomicznym —j
współtowarzyszące bólowi. Wyrazem ich są: nudności, wymioty, pocenie się i
objawy naczyniowe przeważnie w formie naczyniowego kurczu obwodowegot
bradykardii, rozszerzenia źrenic. Reakcje te wywołują u pacjenta uczucie choro-
 Wskutck tego pojawia się kurt1/ mięśni, których unerwienie należy do hol «}-i»
sektora, kurcz ten wywołuje znów ból, a ból z kolei kurcz. Wy l war/u s • l/.i l
błędnego koła.
Mol w punkcie przeniesionym rzadko jest silny. Jeśli naciska się palcem jtuikt
bólu przeniesionego, nasilenie bólu wzrasta proporcjonalnie do nacisk t «/. ISIMII
pozostaje na poziomie wyjściowym. Nacisk natomiast na picrwoti !*wkt bólu
wywołuje nieproporcjonalne do nacisku wzmożenie bólu, a chory i •gu|r cY.ęsto
krzykiem i ruchem obronnym.
r.R-jcnt przeważnie nie zna położenia swego pierwotnego punktu bólu, dop<! go
osoba badająca nie wykryje - a to z kolei jest nieodzowne do rozpoznał i M s 1.1
lenia racjonalnego planu leczenia.
W niektórych przypadkach rozważne posługiwanie się znieczuleniem mi
nowym może wyjaśnić wątpliwości. Trafienie w pierwotny punkt bólu i /Ji i
/ulrnie dają natychmiastowy efekt. Ból zanika całkowicie również w obs/ai bólu
przeniesionego, oczywiście na czas działania znieczulenia. Znieczulenie i loiuusi
punktu bólu przeniesionego może zmniejszyć ból i dać nawet pcw f frkt
psychologiczny, lecz nie usuwa całkowicie odczuwanej przez pucjcntu l IrMiości.
9.4.7. Ból przeniesiony z innych układów na narząd ruchu
/.nany jest wpływ bólu pochodzenia nerwowego na układ mięśniowy,
tkolioza bólowa w korzennej rwie kulszowej.
Kcllgren zwraca uwagę, że ból w brzuchu w połączeniu z bólem w pmw burku,
w obrębie C3, C4 i C5 wskazuje na podrażnienie przepony. Chory na i IT w okresie
zaawansowanej niewydolności krążenia śpi często w pozycji nieci cTj. Podczas snu
głowa opada mu do przodu i powoduje rozciąganie więzi miedzykolcowych
szyjnych i górnych piersiowych, czego wynikiem jest praw ttony ból w klatce
piersiowej. Powyższa sytuacja niepokoi chorego, którą oc< juko ból serca. Solidny
masaż okolicy karku i grzbietu wszystko wyjaśnia.
Bóle brzucha są często wywołane chorobami kręgosłupa (np. podejrzi
choroby nerek - w nie rozpoznanej gruźlicy kręgosłupa). Dotyczy to rówi
klatki piersiowej, np. neuralgia międzyżebrowa, towarzysząca zmianom zw;
dnicniowym kręgosłupa piersiowego, imituje ból w dusznicy bolesnej, a w
dolegliwości kobiecych w podbrzuszu w rzeczywistości pochodzi od kregoiłi Hol w
linii pośrodkowej ciała z przodu jest pochodzenia trzewnego, ból w posrodkowej z
tyłu pochodzi od kręgosłupa.
Ocena bólu jest tym bardziej trafna, im wnikliwsza będzie jego analiza, l
Klawą analizy jest precyzyjna, topograficzna lokalizacja źródła bólu, oparta ni łosci
obrazu klinicznego.
 9.5. Badanie stanu mięśni /\ /.uwęzić do 0,5 cm, gdy/, pr/.yrost masy mięśniowej w obwod/.ie o l i
n.i)1..i od terapeuty wielkiego wkładu pracy. N.iUv,y pamiętać o tym, że
9.5.1. Zanik mięśni obwody kończyn się zmieniają. Obwód korio
• pii/scji, w której mięsień jest w stanie skurczu, jest większy od obwodu i
Przy ocenie stanu mięśni zwracamy uwagę czy doszło do zaniku mięśni k mi -/..nrj',0 podczas rozluźnienia mięśni. Kończyna, w której występuje lemlc
czyn w całości, czy też tylko pewnych grup mięśniowych lub poszczególna h &> powstawania obrzęków, będzie u pacjenta w pozycji stojącej miała wie!
mięśni. Uogólniony zanik mięśni bywa skutkiem bezczynności kończyn (nj> «•!• wody niż u leżącego. Obwody stawów zwiększają się, gdy wypełniają, je
w niedowładach połowiczych). Ograniczony zanik może być następstwem •icKi. lub gdy grubieje ich błona maziowa. Ze zwiększeniem obwodu stawu i %
uszkodzenia neuronu obwodowego, a więc bądź to komórek ruchowych rdzenia /oto w parze zmniejszenie obwodów przylegających części kończyny / JM «iu
kręgowego, bądź też nerwu obwodowego (w zapaleniach wielonerwowych zanik /.ui i ku mięśniowego, przy czym mięśnie jednostawowe zanikają s/y ( i /n.u
występuje w odcinkach odsiebnych kończyn z niektórymi wyjątkami, jak np, /niej niż mięśnie dwustawowe.
w pewnych postaciach zespołu Guillaina-Barre'go). W chorobie Heinego-Medi- l'r/y wykonywaniu pomiarów obwodów należy podać pozycje badanego
na często spotyka się zanik odosobnionego mięśnia lub grupy mięśniowej, npt uło/niie kończyny górnej (czy zwisa z wyprostowanym łokciem, c/y łokieć
mięśnia naramiennego lub mięśni prostowników w obrębie ud. /K>vty pod kątem prostym, lub też ramię jest uniesione do poziomu, a łokieć* i IN
poci kątem prostym). Poza tym pomiaru dokonuje się na kilku poziomach
, * /vny, określając dokładnie miejsce pomiaru, tj. podając odległość od wyn
9.5.2. Przerost mięśni łokciowego tak dla ramienia, jak i przedramienia.
M i e j s c a dokon yw ania pomiarów o b w o d ó w k o ń c / y n y £ nr
Rzekomy przerost mięśni, jak np. w kończynach górnych - naramiennego lul
dwugłowego, w dolnych - mięśnia brzuchatego łydki, spotyka się często w nie*jj l (ryć. 126)
których postaciach postępującej dystrofii mięśniowej (tzw. postać rzekomo prze-
rostowa, typ Duchenne'a).
9.5.3. Drżenie mięśniowe ,
i
Ważną rzeczą jest, aby w przebiegu mięśnia zwrócić uwagę na obecność drżeń
pęczkowych. Drżenie pęczkowe i włókienkowe występuje w mięśniach* które
ulegają zanikowi na skutek uszkodzenia neuronu obwodowego, najczęściej w
przebiegu powolnej choroby w komórkach rogów przednich rdzenia lub jądef
ruchowych pnia mózgu. Drżenie takie, zazwyczaj silnie wyrażone w wielu mię-j
śniach, jest dość znamienne dla stwardnienia bocznego zanikowego, zdarza siei
również w drobnych mięśniach rąk, w jamistości rdzenia, w postępującym rdze-
niowym zaniku mięśni typu Arana-Duchenne'a. Drżenie nie występuje w zaniku
mięśni na skutek zapalenia rogów przednich rdzenia.
9.5.4. Pomiary obwodów masy mięśniowej
Pomiary obwodów służą do oceny przyrostów lub ubytków masy mięśniowej.
Częstotliwość pomiarów obwodowych jest znacznie większa niż pomiarów dłu-
gości. Szybkość zmian zachodzących w tkance mięśniowej pod wpływem masażu
izometrycznego lub ćwiczeń ruchowych skłania nas do wykonywania pomiarów co Ryć. 126. Pomiar obwodów kończyny górnej: a - obwody ramienl i
7-10 dni. Przy zmianach obrzękowo-wysiękowych stawów powinno się je przedramienia, b - pomiar ramienny krótki, c -pomiar ramienny dli
powtarzać jeszcze częściej, co trzy, pięć dni. Ponadto dokładność pomiarów
 1. Pomiar ramienny krótki - mierzy się odległość od górnej krawędzi dołu W sytuacji narastającego
pachowego na przedniej stronie tułowia do przykręgosłupowej krawęd/i itbi/eku pożyteczny jest o b j a w
łopatki. p o d w i ą z k o w y Mielniko-
2. Pomiar ramienny długi - mierzy się odległość od wcięcia szyjnego rękojc w a. W okolicy badanej nakłada
ści mostka do krawędzi przykręgosłupowej łopatki. s K* luźno na skórę dwie
3. Pomiar na wysokości fałdu pachowego - na wysokości dolnego brzegu podwiązki i przylepia przylep-
przyczepu mięśnia piersiowego większego. ieni. Podwiązki wrzynają się
4. Pomiar w połowie ramienia - w odległości 15 cm od szczytu wyrostka łok- w skórę tym szybciej, im szyb-
ciowego. v jej narasta obrzęk.
5. Pomiar przez staw łokciowy - taśmę centymetrową kładziemy na wyrostku Przy amputacjach jedno-
łokciowym i obu nadkłykciach kości ramiennej. Hitonnych pomiarów obwodów
6. Pomiar w bliższej jednej trzeciej przedramienia — 10 cm od szczytu wyrostka dokonujemy w następujący sposób:
łokciowego kości łokciowej. na kikucie znajdujemy obwód na
7. Pomiar przez staw promieniowo-nadgarstkowy - taśmę układamy na wy- wysokości 5 cm od pła-s/v/.yzny
rostkach rylcowatych obu kości przedramienia; musi być ułożona prosto- amputacji, następnie odmierzamy
padle do osi długiej przedramienia. odległość między po/,iomem
M iej s ca d o k o n yw a n i a p o m i a r ó w o b w o d ó w k o ń c z yn y d o l nej tego obwodu a s/,czytem krętarza
(ryć. 127) większego (w przypadku
1. Obwód połowy miednicy (tzw. ocena masy mięśni pośladkowych) - od linii amputacji uda) lub szparą
środkowej tylnej (szpary pośladkowej) do krętarza większego. zewnętrzną stawu kolanowego (w
2. Obwód na wysokości krocza - taśma ustawiona prostopadle do osi długiej przypadku ampu-lacji podudzia) i
kończyny dolnej; mierzymy na wysokości krocza. oznaczamy tę odległość na
3. Obwód na wysokości 20 cm od podstawy rzepki - informuje o stanie mięśni, zdrowej kończynie. W ten sposób Ryć. 127. Pomiar obwodów kończyny dolnej: u
głównie mięśnia czworogłowego, obrzękach, stanach zapalnych, guzach. otrzymujemy jednakowy poziom wody uda i podudzia, b - obwód polowy miód
4. Obwód na wysokości 10 cm od podstawy rzepki - pomiaru dokonujemy w pomiarów na kikucie i na
najwęższym miejscu uda. kończynie zdrowej. Pozostałe pomiary obwodów wykonujen poziomach
5. Obwód kolana przez środek rzepki - daje obraz zniekształcenia kolana (np. podanych powyżej.
wysięk). W przypadku amputacji obustronnej obwody mierzymy podobnie, z ty
6. Obwód podudzia na poziomie 15 cm od szczytu rzepki - pomiar najwięk- obwód na wysokości 5 cm od płaszczyzny przecięcia znajdujemy najpierw r
szego obwodu podudzia. kucie krótszym.
7. Obwód przezkostkowy - pomiar ten ma znaczenie w ocenie dynamiki
obrzęków po złamaniach, w obrzęku Sudecka itp. 9.6. Badanie ruchów biernych i napięcia mięśniowego
Istnieje jeszcze pomiar obwodu stopy, który przeprowadzamy w przypadkach
asymetrycznych zmian, obrzęków na poziomie najczęściej w okolicy szyjki I kości Ruchy bierne badamy w ten sposób, że wykonujemy kończynami l w
śródstopia i u podstawy V kości śródstopia. każdym stawie osobno i stwierdzamy jaki jest ich zakres - prawidłow;
W przypadkach zmian chorobowych ograniczonych do jednego odcinka koń- ograniczony. Ograniczenie ruchów w stawach może być spowodowane Zfli
czyny (obrzęk, guz), mierzymy dodatkowo najszerszy obwód tej okolicy i po- mi miejscowymi w samych stawach albo też zmianami w mięśniach. Ograł
równujemy ze stroną symetryczną. Przy widocznej dynamice chorobowej można nic ruchów w stawach bywa wynikiem przykurczy powstałych na skutek cl
obrysować dermografem np. granice guza. układu nerwowego, długotrwałego unieruchomienia czy chorób stawów.
 Przykurczę mięśni na podłożu neurologicznym mogą się wytworzyć alłx> w
efekcie przewlekłego wzmożenia napięcia mięśni, zazwyczaj w zginaczach In! >
prostownikach, albo też w następstwie przewagi czynności mięśni nieporażoiiM \\
nad porażonymi, albo wreszcie z powodu nieprawidłowego ułożenia końc/\n
niedowładnych.
Napięcie mięśni badamy w ten sposób, iż jedną ręką wykonujemy na pr/c
mian w danym stawie powoli i szybko ruchy zgięcia i prostowania, a drugą ręku
palpacyjnie oceniamy odpowiednie mięśnie. Ze stopnia oporu, jaki przy takich
ruchach biernych stawiają mięśnie, określamy ich napięcie. Napięcie mięśniowe w
warunkach chorobowych może być zwiększone lub obniżone. W razie istnie« nią
hipertonii badamy czy ma ona charakter hipertomii piramidowej, czy pozapi-
ramidowej.
Wzmożone napięcie mięśni typu piramidowego powstaje we wszystkie
schorzeniach połączonych z uszkodzeniem drogi piramido wej, tj. korowo-rdz*-
niowej. Charakteryzuje się ono niejednakowym napięciem agonistów i antagonistów
oraz powolnym ustępowaniem oporu w miarę powtarzania ruchów bier nych.
Tego rodzaju wzmożone napięcie określamy jako napięcie sprężynowe lul
scyzorykowe (tzn. takie, jakie spotykamy w pierwszej chwili otwierając lub za--|
mykając scyzoryk: na początku ruch napotyka silny opór, który następnie zosta*] je
pokonany i dalszy ruch odbywa się już zupełnie swobodnie; szczególnie jaskrawo
to występuje w czasie wykonywania szybkich i nagłych ruchów kończyn).
Stwierdzenie wygórowanego napięcia mięśniowego typu piramidowegł wskazuje
na istnienie uszkodzenia piramid, ale nie informuje o poziomie teg< uszkodzenia,
które może zaistnieć w jakimkolwiek odcinku drogi korowo-rda niowej (półkule
mózgu, torebka wewnętrzna, pień mózgu, rdzeń kręgowy). Ii. dalej od kory mózgu
znajduje się ognisko chorobowe na drodze piramidowej tym intensywniej
występuje hipertonia mięśni. Zwiększonemu napięciu mięśnie wemu pochodzenia
piramidowego towarzyszy zarazem wzmożenie odruchów głębokich, tj.
okostnowych i ścięgnowych, oraz pojawienie się odruchów patolc gicznych.
Wzmożone napięcie mięśniowe, zależne od uszkodzenia układu pozapirami-^
dowego, jest stałe na początku i na końcu ruchu oraz jednakowe w agonistach^ i
antagonistach, wskutek czego przy ruchach biernych wyczuwa się nie słabnący opór
na obu wymienionych grupach mięśni; jest to wzmożone napięcie o charakterze
plastycznym, woskowym, a nie sprężynowym. Hipertonię mięśni pochodzenia
pozapiramidowego określamy jako sztywność mięśniową. Kończynę sztywną
łatwiej można prostować albo zginać niż kończynę spastyczną. Mimo sztywności
łatwiej udaje się ustawić kończynę w tym lub innym ułożeniu w zespole
pozapiramidowym niż w niedowładzie spastycznym, kończyny więc są bardziej
„plastyczne" w pierwszym niż w drugim zespole chorobowym. Stwier-
i MC również poza plastye/nym charakterem napięcia mięśniowego lic/nc <
.-. s po/.apiramidowe.
(>bni/one napięcie mięśniowe występuje we wszystkich choroba* .«.
których zachodzi uszkodzenie łuku odruchowego, a więc w schorzeniach di , /m
iowych (aferenmych), ruchowych (eferentnych) lub odcinka ośrodkowe *
nl/eniu. Stopień obniżenia napięcia mięśni zależy od rozległości uszkodzcr
Stwierdzamy więc hipotonię mięśni w schorzeniach tylnych korzeni, w UKZ,
«l/miach nerwów obwodowych, w zapaleniu rogów przednich rdzeniu, w t
kłutych przypadkach poprzecznego uszkodzenia rdzenia (w świeżych i całko iv
h uszkodzeniach poprzecznych rdzenia w górnych jego odcinkach, jak r< nnv
niekiedy i w dolnych), występuje atonia mięśni wraz z zanikiem ws/.ystk
tnllUChÓW.
W trakcie badania poprzez wykonywanie ruchów biernych w stawach wy«,
warny nadmierny luz; dotykając mięśni stwierdzamy również ich wiolk* W
/ wiązku ze spadkiem napięcia masa mięśniowa dość szybko zanika.
9.7. Badanie ruchów czynnych i siły mięśniowej
Ruchy czynne badamy polecając choremu poruszać kończynami we WM ku h
stawach, poczynając od stawów dużych. Zwracamy uwagę na spruwnofw i hów,
ich szybkość i zakres. Następnie , aby przekonać się o tym, czy nic ma
wielkiego niedowładu jednej kończyny górnej lub dolnej, polecamy choremu
woli podnosić kończyny, a potem przy zamkniętych oczach utrzymywu w
spokoju wyciągnięte przed siebie, po czym stopniowo je opuszczać. W f
p.ulku istniejącego nieznacznego niedowładu zauważymy następujące 3 obji
• kończynę niedowładną pacjent unosi później w porównaniu 7. końc
zdrową (ryć, 128),
• przy utrzymywaniu uniesionych obu kończyn, kończyna niedowładną
znacznie opada lub jest niżej ustawiona,
Ryć. 128. Podążanie kończyny dolnej w przypadku jej dyskretnego niedowładu
• przy opuszczaniu kończyn, kończyna niedowładna szybciej opada. To badanie
pozwala dosyć wcześnie wykryć początkowe objawy chorobowe Badanie siły
mięśniowej najlepiej zacząć od polecenia wykonania uścisku dłoni. Następnie
chory zaciska silnie pięści, starając się z kolei - wbrew oporu wi - wyprostować
palce. Pozwala to od razu zorientować się czy występuje osła bienie jednej
kończyny. Siłę w innych stawach badamy polecając choremu wykonać ruch, a
zarazem przeciwstawiając się mu czynnie, np. ruch zgięcia i prostowania,
przywodzenia i odwodzenia. Można też próbować wykonać jakiś bierny ruch
kończyną chorego wbrew jego oporowi.

9.8. Ocena i pomiar wybranych ograniczeń ruchów

i przykurczy mięśniowych

dotykają ściany. Pomiar kąta

pomiędzy ramionami a ścianą określa
wielkość tego przykurczu.
Ograniczenia ruchomości w stawie barkowym wykazują również testy
Apleya. Badany odwodzi ramię i wykonuje rotację zewnętrzną, następnie
przenosi rękę do tyłu i próbuje dotknąć krawędzi kąta górnego łopatki po
stronie przeciwnej (ryć. 129).
Potem badamy zakres rotacji wewnętrznej i przywodzenia. Pacjent stara
się dotknąć ręką wyrostka barkowego łopatki po stronie przeciwnej (ryć.
130) lub kąta dolnego łopatki strony przeciwnej (ryć. 131).
Test Thomasa (ryć. 132) umożliwia wykrycie przykurczu
^—^ zgięciowego w stawie biodrowym. Pacjent leży na wznak. Polecamy mu
Przykurcz wyprośmy w stawach bar- zgiąć udo nie badanej kończyny w stawie biodrowym, tak aby przednia
kowych wykrywamy stosując te s t De- powierzchnia zgiętego uda
gi. Badany przyjmuje pozycje stojąca,
zasadniczą. Następnie unosi ramiona.
W przypadku występowania przykurczu -
ramiona nie pokrywają się z osią długą
ciała (pionem). Efekt ten można uzyskać,
pomimo występowania przykurczu, przez
kompensacyjne pogłębienie lordozy lę-
dźwiowej. Należy na to zwrócić uwagę.
Niedogodności tej możemy uniknąć sto-
sując tzw. test ścienny. Badany siedzi ty-
łem, plecy opiera o ścianę i unosi ramiona.
W przypadku przykurczu ramiona nie Ryć. 129. Badanie zakresu ruchu rotacji
zewnętrznej i odwodzenia w stawie bar-
kowym
 Ryć. 130. Badanie rotacji wewętrznej Ryć. 131. Badan.c rotacj, <"»««MJ
i przywodzenia w stawie barkowym i przywodzenia w s.aw.c tarkowym
(I sposób) (llHpmób)
»i/.ylegała do klatki piersiowej (należy przytrzymać rękami kolano ' ,yny dolnej).
Jeżeli istnieje przykurcz biodra, udo kończyny dolnąj unosi się w miarę jak zgina się
staw biodrowy drugiej nogi, Kąt unifiiflUi C Mamy w stopniach.
190° Ryć. 132. Tctt Thomai
 P r z y k u r c z b i o d r a w p ł a s z c z y ź n i e c z o ł o w e j (przywiedzeniowy
ndwiedzionej kończyny, prowadzonej drugą ręką badającego, osiąga (prą1
lub odwiedzeniowy) - jeżeli u badanego, który leży na wznak, kończyny dolne
po/iom podłoża. Mierzy się odległość tego kolana od podłoża i porównuj si
ułożone są równolegle do siebie, a odstęp pępka od kolca biodrowego przedniego
i ona przeciwną. Po stronie dodatniego objawu Patricka odległość kolan;
górnego jest po jednej stronie krótszy, musimy starać się ustawić miednicę sy-
podłoża jest większa, a równocześnie obserwuje się przykurcz pr/ywod/u
metrycznie - to znaczy przywrócić równoramienność trójkąta: pępek - oba kolce
>;dy zaś w krańcowym położeniu usiłuje się pokonać sprężysty opór, hut
biodrowe przednie górne. W przypadku przykurczu przywiedzeniowego kolec po tej
skarży się na ból. Najczęstszym błędem przy wykonywaniu tego badania JCN!
stronie jest obniżony, a w przykurczu odwiedzeniowym - uniesiony. Przez
dostateczne ustalenie miednicy. Stabilizacja miednicy za pomocą pr/ylr/ym
odpowiednie odwiedzenie lub przywiedzenie kończyny dolnej przywraca się
górnej części uda jest znacznie korzystniejsza, ponieważ nie powoduje bólu.
równoramienność powyższego trójkąta. Kąt przykurczu wynosi tyle stopni, o ile
datni objaw Patricka świadczy o zaburzeniach w stawie biodrowym (coxul
trzeba daną kończynę dolną przywodzić lub odwodzić, aby linię łączącą oba kolce
lub zablokowaniu stawu krzyżowo-biodrowego.
biodrowe ułożyć prostopadle do linii środkowej ciała.
P r z y k u r c z m i ę ś n i k u l s z o w o - g o l e n i o w y c h bywa często pomijany. c
Wykrywamy go polecając choremu wykonać skłon do przodu i przy wypro- ).9. Badanie czucia
stowanych kolanach dotknąć końcami palców podłogi. Przy istniejącym przykurczu
pacjent nie może wykonać tej próby i wówczas mierzymy odległość palców od B a d a n i e c z u c i a p o w i e r z c h n i o w e g o - to badanie czucia dol;
podłogi (tzw. próba P-P). Próbę możemy wykonać w pozycji siedzącej z wy- holu i temperatury, przeprowadzamy je na całym ciele. Badamy odd/iclnic < i
K- dotyku przez dotykanie różnych symetrycznych okolic ciała, najlepiej pul;
prostowanymi nogami w kolanach - wówczas pacjent nie sięga palcami do stóp, lub
w pozycji leżąc na wznak tyłem - przez uniesienie wyprostowanej w kolanie nogi, z kiem z nawiniętą watą lub palcem. Dalej prowadzimy badanie czucia bólu d
równoczesnym zgięciem w biodrze. W kajać tych samych miejsc szpilką. Aby zobiektywizować czucie bólu, dotyki ua
przypadku skrócenia mięśni kulszowo- przemian palcem i ostrzem, polecając badanemu pr/.y zamkniętych oci od
goleniowych ruch zginania kończyny różnić ukłucie od dotknięcia. Wreszcie badamy c z u c i e t e m p e r a t u r y
blokuje się już po nieznacznym zgięciu w łykając skóry probówkami z zimną i ciepłą wodą. Sprawdzamy lei, Ciy chory
biodrze. Dopiero po zgięciu kolana, co irufi odróżnić dwa jednocześnie stosowane bodźce (tzw, ekstynkcjt). Z IM
powoduje zbliżenie przycze-pów rodzajów czucia badamy z kolei c z u c i e g ł ę b o k i e , a wiec ruchu (czucie
skróconych mięśni, dalsze zgięcie uda w kinestetyczne), rozpoznawanie kształtu i wielkości (c/ucie stereognostyczne),
biodrze staje się możliwe. rodzaje materiału, stopnie ucisku i oporu, wyo» wagi, wreszcie dermoleksję.
Test odwiedzeniowy u d a C z u c i e u ł o ż e n i a w ręce i stopie badamy w ten sposób, iż choremu, ki
( o b j a w P a t r i c k a ) (ryć. 133) - cho ma oczy zamknięte, ujmujemy kciukiem i wskazicielem z boków kolejno rtS
ry leży na plecach, jedna z kończyn dol palce i nadajemy im ułożenie wyprostne lub zgięciowe. Badany ma określić
nych pozostaje w wyproście, druga zgię kić jest ułożenie palca lub też naśladować je drugą ręką albo stopą.
ta w kolanie i ułożona tak, aby stopa C z u c i e r u c h u (kinestetyczne) oceniamy wykonując palcami chorego l
znajdowała się obok kolana wyprosto bierny, którego zakres i kierunek powinien on określić. Wszystkie te ruchy są
wanej kończyny dolnej. Pacjent odwodzi wolne i delikatne, a sąsiednie palce odsuwamy drugą ręką, aby uniknąć dol)
zgiętą kończynę dolną, przy czym stopa Uważamy, by chory nie wykonywał przy tym ruchów czynnych palcami, co i
jest cały czas oparta o kolano wyprosto twiłoby mu orientację w ich ułożeniu. Czucie ułożenia i ruchu zależnie jesi
wanej kończyny dolnej. Badający jedną
bodźców proprioceptywnych, a więc powstałych w mięśniach, ścięgnach <
ręką przytrzymuje tę drugą kończynę po
Mawach, aczkolwiek bodźce z tkanki podskórnej i skóry również posiadaj)
niżej kolca biodrowego przedniego gór
pewne znaczenie.
nego, aby nie doszło do rotacji miednicy.
n 1,0 rp 4 . . . Czucie stereognostyczne określamy wkładając do ręki chorei
„r° , J J
Ryć. 133. Test odwiedzeniowy uda który ma oczy przymknięte, rozmaite przedmioty codziennego użytku, jak
W warunkach prawidłowych kolano (objaw Patricka)
klucz, ołówek, pudełko. Jeśli chodzi o rozpoznawanie wyłącznie kształtu \y\\m /.gięciu kończyny w stawie łokciowym. Ośrodek odruchu promieniom ,-
przedmiotu, można w tym celu używać specjalnie zrobionych z drzewa kuł, sto/ •• /najduje się na poziomie odcinków C7 - C8 bądź C6.
ków, sześcianów. Analizując przedmioty codziennego użytku w grę wchodzi nic o d r u c h o k o s t n o w y z kości ło k c io w ej badamy uder/.ajnc m k irm
tylko rozpoznawanie kształtu, lecz i materiału, z którego przedmiot jest zrobiom w okolicę wyrostka rylcowatego kości łokciowej; występuje pr/.y lym n
(czucie gnostyczne). n.iwiacania wraz z nieznacznym zgięciem przedramienia. Ośrodek odruchu C
Czucie oporu badamy polecając choremu ściskać palcami rurki gumowe o O d r u ch z mięśnia dwu-
ścianach różnej grubości, ale o jednakowym obwodzie zewnętrznym. g ł o w e g o ramienia (ryć. 135)
Czucie ciężaru oceniamy kładąc na ręce chorego kolejno ciężarki o wadze wywołujemy w takim samym uło-
70 i 100 g. W wyczuciu wagi w grę wchodzi nie tylko czucie oporu, jeśli ręka nie /rniu kończyny górnej jak poprze-
jest oparta o nieruchome podłoże, lecz też czucie ucisku - w przypadku dnio, tylko że rękę ustalamy w cał-
przeciwnym. kowitej supinacji. Uderzając młot-
Czucie wibracji badamy ustawiając aparat z wibrującą końcówką na ko- ku- i n bezpośrednio w ścięgno mię-
ściach i porównując z odczuciem pacjenta w miejscach zdrowych. Mna dwugłowego ramienia następuje
Dermoleksję oceniamy poprzez poznawanie przez chorego z zamkniętymi nagłe zgięcie w łokciu na skutek Ryć. 135. Badanie odruchu /.
oczami cyfr lub figur kreślonych palcem lub tępym pręcikiem na skórze. skurczu mięśnia dwugłowego. dwugłowego ramienia (wg Bronischtt)
W badaniu czucia wszelkiego rodzaju nie należy stosować kolejnych bodźców ()srodek odruchu C5 - C6.
zbyt szybko, ponieważ może to spowodować błędne odpowiedzi na skutek Odr uch z mięśnia trój-
trwania jeszcze poprzedniego wrażenia lub z powodu zmęczenia. p.łowego (ryć. 136) otrzymujemy l
u/y uderzeniu młotkiem w ścięgno
9.10.Badanie odruchów głębokich irj',o mięśnia. W celu nieznacznego
napięcia ścięgna zginamy lekko w
W zakresie kończyn górnych badamy cztery podstawowe odruchy głębokie łokciu uniesioną nieco kończynę
(okostnowe i ścięgnowe). górną badanego, trzymając w lewej i
O d r u c h o k os t n o w y z kości pr o mi eniow ej (ryć. 134) badamy w ten ccc zwisające wolno jego przedramię
sposób, iż kończynę górną chorego utrzymujemy zgiętą biernie w łokciu pod lub też układając przedramię
kątem rozwartym, nadając zarazem ręce ułożenie pośrednie pomiędzy na- badanego na naszym lewym
wracaniem a odwracaniem i uderzając następnie lekko młotkiem w wyrostek ryl- pr/.edramieniu. Na skutek powstałego
cowaty kości promieniowej. Otrzymujemy odruch polegający na skurczu mięśni skurczu mięśnia trójgłowego
Ryć. 136. Badanie odruchu / ntic&nia
dwugłowego, ramiennego i ramienno-promieniowego, a w związku z tym - na występuje nagłe wyprostowanie trójgłowego ramienia (wg Bronischa)
kończyny w stawie łokciowym.
Ośrodek odruchu C6 - C7.
Wszystkie wymienione odruchy głębokie z kończyn górnych w warun
prawidłowych są umiarkowane i jednakowe z obu stron, w warunkach pa
gicznych zaś ulegają zmianom, a mianowicie: mogą być osłabione, znieii
przekształcone lub wzmożone. Zmiany te są jednostronne jeśli łuk odruch
lub sznury boczne są uszkodzone z jednej strony, dwustronne - gdy uszkoda
jest obustronne.
Ryć. 134. Badanie odruchu z kości promieniowej
Osłabienie lub zanik odruchów głębokich z kończyn górnych występuj
(wg Bronischa) wszystkich stanach chorobowych, w których uszkodzony jest łuk odruch
Zdarza się to w stanach chorobowych korzeni rdzeniowych, splotów ramien
 oraz nerwów obwodowych, biorących początek w komórkach rogów przednich O d r u c h ł o n o w y - uderzając młotkiem w spojenie łonowe obserwuje j
rdzenia na poziomie odpowiedniego odcinka rdzeniowego (C5-Thl). Odruchy Auąganie brzucha oraz skurcz przywodzicieli obu ud wraz z ich jednoczesny
mogą być więc zniesione w zapaleniu wielonerwowym lub pojedynczych ner l'i/ywodzeniem. Bardziej wzmożony skurcz mięśni przywodzicieli uda z jcdr
wów, w uszkodzeniach urazowych tych korzeni lub nerwów (np. w wypadnięciu
sinmy wskazuje na objawy piramidowe po jednej stronie. Ośrodek rdzcniov
jądra miażdżystego szyjnego), w chorobie Heinego-Medina, w krwotoku rdze-
iitliuchu łonowego znajduje się na poziomie ThlO - Thl2.
niowym, w zespoleniu poprzecznym rdzenia, w guzach rdzenia, w stwardnieniu
O d r u c h ze ścięg ien A c h i l l e s a ( o d r u c h s k o k o w y ) - w pozy
bocznym, zanikowym.
Ir/ącej chorego odruch ten badamy w ten sposób, iż zginamy biernie kończy
We wszystkich chorobach, w których zachodzi uszkodzenie dróg piramido- iliilnu. w stawach biodrowym i kolanowym pod kątem rozwartym, ujmując na«
wych, odruchy głębokie ulegają wzmożeniu wraz z jednoczesnym wygórowa- Irwą ręką stopę, którą zarazem nieznacznie zginamy grzbietowo celem uzysk
niem napięcia mięśniowego. Dołączają się przy tym i inne odruchy, które zali-
ni.i dostatecznego napięcia ścięgna mv.
czamy już do patologicznych.
138). Dla łatwiejszego porównania ii ł y
W zakresie kończyn dolnych badamy następujące odruchy głębokie: O d r u c h y obu odruchów dobrze jest niekiedy,
k o lan o w e ( r zepkow e) można badać w różny sposób, najlepiej w ułożeniu /właszcza w przypadkach wątpliwych,
chorego na wznak z kończynami dolnymi zgiętymi pod kątem rozwartym (120-
h.ulać je w pozycji chorego na brzuchu
130°) oraz stopami opartymi w całości podeszwą o podłoże. Podkładamy nasze
lub w pozycji klęczącej. Zginamy wów-iv.
lewe przedramię pod kolana chorego, polecając mu oprzeć swe kończyny i
a s obie zbliżone do siebie kończyny w
całkowicie je rozluźnić. Uderzamy młotkiem w ścięgno mięśnia czworogłowego
stawach kolanowych pod kątem pro-Htym,
uda. Występuje wówczas skurcz mięśnia czworogłowego wraz z prostowaniem
kładziemy naszą lewą dłoń płasko na obu
podudzia w stawie kolanowym (ryć. 137).
podeszwach i lekko je uciskamy, po czym
Badając kolejno to jeden, to drugi odruch kolanowy możemy porównać ich
uderzamy kolejno młotkiem to w jedno, to Ryć. 138. Badanie odruchu M
zachowanie się, a mianowicie, czy są one umiarkowane, wzmożone, czy też osła-
w drugie ścięgno. Ośrodek rd/.eniowy Achillesa w pozycji l«JU)C«j
bione, oraz czy są jednakowe z obu stron. Można badać też odruchy kolanowe w
odruchu skokowego znajduje NIC na poziomie (wg Laubenthtla)
pozycji siedzącej chorego z koń-
S l — S2.
czynami zgiętymi pod kątem 100° i
Odruchy głębokie kończyn dolnych mogą być osłabione lub zniesiono w n
stopami opartymi o podłogę.
Ntcpujących schorzeniach:
Miarodajnym wskaźnikiem dla stanu
• nerwów obwodowych kończyn dolnych pochodzenia zapalnego, loksyc
odruchu kolanowego jest skurcz
nego lub metabolicznego, urazowego,
mięśnia czworogłowego, a nie wy-
• słupów tylnych rdzenia kręgowego,
łącznie zakres prostowania podu-
• komórek rogów przednich rdzenia,
dzia, niewidoczny bowiem ruch
podudzia nie świadczy bynajmniej o • stawów - ostrych i przewlekłych oraz ścięgien, w miopatiach i innych ch
braku odruchu kolanowego. Ośrodek robach mięśni.
rdzeniowy odruchu kolanowego Odruchy głębokie mogą być zniesione, ale w ciągu długiego okresu, j
znajduje się na poziomie odcinków L2 - Ryć. 137. Badanie odruchów kolanowych ostrych rozległych uszkodzeniach rdzenia kręgowego z zajęciem dróg piramid
L4. (wg Laubenthala) wych, a nawet po krwotokach mózgowych na skutek osłabienia napięcia mi
liniowego.
O d r u ch pr z yw odzi ciel i k o ń c z yn do ln yc h - badamy chorego] w
Odruchy głębokie ulegają nasileniu przede wszystkim we wszelkich chór
pozycji leżącej. Polecamy mu z lekka odwieść obie kończyny, po czym ude-j
bach, w których zachodzi uszkodzenia dróg piramidowych, niezależnie od Jej
rzamy kolejno młotkiem to w jeden, to w drugi kłykieć przyśrodkowy kości udowej.
poziomu - w korze mózgu, torebce wewnętrznej, moście, rdzeniu przedłużony
Występuje wówczas skurcz przywodzicieli uda wraz z jego przywodzeniem. Ośrodek
lub kręgowym; wzmożone są wówczas odruchy głębokie poniżej miejsca uszk
rdzeniowy odruchu przywodzicieli znajduje się na poziomie L2 - L4.
dzenia drogi korowo-rdzeniowej, dołączają się również tzw. odruchy patologiem
 W razie gwałtownego nasilenia odruchów ścięgnowych mogą wystąpić tzw.
k l o n u s y, jak klonus rzepki, zwany rzepkotrząsem, lub klonus stopy, zwany
stopotrząsem. Dla wywołania klonusa stopy unosimy pacjentowi kończynę dolną,
następnie zginamy ją biernie w stawach biodrowym i kolanowym, i podtrzymując
podudzie ręką lewą od dołu zginamy nagle prawą stopę grzbietowe; wówczas
występują rytmiczne drgania stopy.
W chorobach móżdżku, wskutek osłabienia napięcia mięśniowego, odruchy
kolanowe przyjmują postać tzw. odruchów wahadłowych.

9.11.Badanie odruchów powierzchniowych

Od r u ch y p od es zw owe badamy zazwyczaj w sposób następujący: cho-
remu leżącemu na wznak zginamy nieco badaną kończynę dolną w biodrze i ko-
lanie, skręcamy ją częściowo na zewnątrz. Możemy też badać inaczej, a mianowicie
w ułożeniu chorego na wznak, z kończynami dolnymi swobodnie wypro-
stowanymi. Następnie końcem młotka lub ołówka drażnimy skórę przyśrodko-
wej powierzchni podeszwy od pięty do podstawy palców, zwłaszcza kłębu palucha,
nie dochodząc do samego rowka poprzecznego. Prawidłową reakcją na bodziec
powinno być zgięcie podeszwowe wszystkich palców. Fizjologiczny odruch
podeszwowy łatwiej jest uzyskać drażniąc skórę przyśrodkowej powierzchni
podeszwy stopy, natomiast odruch patologiczny Babińskiego lepiej jest wywołać
drażniąc skórę powierzchni bocznej podeszwy. Ośrodek rdzeniowy odruchu
podeszwowego znajduje się na poziomie odcinków S l - S2.
O d r u c h y b r z u s zn e skórne badamy odwracając uwagę chorego. Jeśli
powłoki brzuszne są wiotkie, jak np. u wieloródek, osób otłuszczonych lub starych,
polecamy im nieznacznie napiąć mięśnie brzucha. Odruchy brzuszne wywołujemy
w ten sposób, że tępym końcem młotka lub igłą szybko drażnimy skórę brzucha
od zewnątrz do wewnątrz; wówczas występuje skurcz mięśni prostych brzucha po
stronie podrażnionej z przesunięciem linii białej i pępka ku stronie drażnionej.
Ponieważ istnieją trojakie odruchy brzuszne - górne, środkowe i i dolne - toteż
należy je wywołać osobno, drażniąc skórę wzdłuż dolnego brze-1 gu łuku
żebrowego, na wysokości pępka i wzdłuż więzadła pachwinowego z prawej i lewej
strony (ryć. 139). Ośrodek rdzeniowy dla odruchu brzusznego górne-! go znajduje
się na poziomie odcinków rdzeniowych Th8 -Th9, dla odruchu brzusznego
środkowego - na poziomie ThlO, dla odruchu brzusznego dolnego - na poziomie
odcinków Thll - Thl2.
Zanik odruchów brzusznych lub ich osłabienie po jednej stronie jest znamienne
szczególnie dla wszystkich chorób przebiegających z uszkodzeniem dróg pi-
ramidowych. Dlatego to osłabienie lub zanik odruchów brzusznych przeważnie
idą w parze z innymi objawami piramidowymi. Klasycznym przykładem tego
 Ryć. 139. Badanie odruchów
brzusznych i nosidłowych
(wg Bronischa)

jest niedowład połowiczy kurczowy. Odruchy brzuszne mogq ulegać wzmc n ui,
np. w wiądzie rdzenia, nerwicach, drżączce poraźnej.
Oprócz powszechnie znanych odruchów brzusznych skórnych, • wlfC
wicrzchniowych, istnieją odr uch y b r z us zn e m i ę ś n i o w e , które ml
/aliczyć do odruchów ścięgnowych, czyli głębokich. Można je wywołać t h do j
strony osobno uderzając młotkiem w łuk żebrowy; wówczas widoczny skurcz
mięśni brzucha po tej samej stronie. W przypadkach obustronnego usz d/.enia dróg
piramidowych, a więc w porażeniu kurczowym dolnym, zanik oc chów skórnych
brzusznych - przy wzmożonych odruchach brzusznych miesi wych - wskazuje, iż
ognisko chorobowe w rdzeniu leży powyżej odcinka Tti
O d r u c h y n o s id łow e ( j ą d r o w e ) (ryć. 139) wywołujemy u pacjt w
pozycji stojącej lub leżącej przez podrażnienie szpilką wewnętrznej wierzchni
uda w okolicy przywodzicieli; wówczas jądro po stronie podrażnić się unosi.
Ośrodek rdzeniowy odruchu nosidłowego znajduje się na poziomie cinka
rdzeniowego LI bądź LI - L2. Odruch nosidłowy zanika lub ulega O bieniu we
wszystkich schorzeniach, w których zajęte są łuki odruchowe od Tl do L2 oraz w
uszkodzeniach dróg piramidowych.
 9.12.Badanie odruchów patologicznych kłego, rutynowego badania pacjenta to:
Odruch
Odruchy patologiczne występują wraz ze wzrostem napięcia mięśniowego, Babińskiego -
podrażnienie skóry Ryć. 140. Badanie
wzmożeniem odruchów głębokich we wszystkich uszkodzeniach dróg piramido odruchu Babińskiego
podeszwy, zwłaszcza jej po-
wierzchni bocznej,
wywołuje nadmierne
prostowanie palucha z
wachlarzowatym
rozczapierzeniem (odwo-
dzeniem) pozostałych
palców, często również
wraz z ich zgięciem
podeszwo-wym (ryć. O d r u c h R o s s o l i m o - szy
Ryć. 141. Badanie kie, krótkie i sprężyste uderzeń w
odruchu Rossolimo opuszki palców stopy wywołu
140). zgięcie podeszwowe i rozczapie
nie palców. Odruch Rossolimo najl

Ryć. 142. Badanie

odruchu Oppenheima

piej jest wywołać uderzając w opu-

szki palców stopy badanego opu-
szkami palców własnej ręki za po-
mocą sprężystego, krótkiego ruchu
zgięciowego palców (ryć. 141).

wych. Zalicza się je do kategorii automatyzmów rdzeniowych, wyzwalanych na

skutek ustania hamującego działania kory mózgu na rdzeń poprzez drogi koro-
wo-rdzeniowe. Najważniejsze odruchy patologiczne, wchodzące w zakres zwy-
 O d r u c h O p p e n h e i m a mocne uciskanie przyśrodkowej powierzeni mięśni
piszczelowych od góry do dołu ruchem posuwistym powoduje toniczn ft/bietowe
zgięcie palucha (ryć. 142).
V. 13.Badanie unaczynienia kończyny górnej
()bserwacja unaczynienia kończyny górnej jest najprostszym sposobem occr
j.ikości krążenia obwodowego. Wyróżniamy kilka podstawowych prób badani
P r ó b a elewacyjna (ryć. 143)
prawidłowa, żmii temperatury strumienia wody nie powoduje zaburzeń. Ten
sposób jest bań przydatny w różnicowaniu choroby Raynauda z zespołem
kanału nadgajl (próba termiczna jest ujemna).
P r ó b a Allena (ryć. 144) - służy do oceny drożności tętnic przedramiei
Wykonuje się ją w ten sposób, że polecamy choremu kilkakrotnie zacisnąć pi<
Badający w tym czasie zaciska palcami obu rąk tętnicę promieniową i łokcie
chorego tuż powyżej nadgarstka. Następnie polecamy choremu otworzyć r i
utrzymać ją rozluźnioną. Terapeuta zwalnia nacisk np. z tętnicy promienie i
określa po ilu sekundach pojawiło się zaróżowienie promieniowej części r W
podobny sposób bada się drożność tętnicy łokciowej. Gdy przestaniemy n skać
tętnicę zbledniecie zniknie po 2-3 sekundach.

*—
polega na obserwacji zabarwienia
skory ręki opuszczonej wzdłuż ciała i
/iniany tego zabarwienia z chwilą
uniesienia ręki. Uniesienie ręki z prawi
(iłowym unaczynieniem powoduje
s/.ybkie zapadnięcie żył bez zmiany
/.ibarwienia skóry. Zasinienie ręki
ustępuje po jej uniesieniu; świadczy to
o umiarkowanym zastoju i dobrej
drożności układu żylnego. Utrzymy-
wanie się zasinienia podczas elewacji Ryć. 14.1.T0M
clcwucji
kończyny jest wykładnikiem trwałego
zastoju żylnego.
P r ó b a t e r m i c z n a - rękę badanego umieszczamy pod strumieniem
zimnej wody. W przypadku zaburzeń naczynioruchowych (np. choroba Raynauda)
następuje zblednięcie palców i pojawia się ból. Zmiany te ustępują z chwilą
ogrzania ręki pod li mieniem ciepłej wody. Gdy czynność naczynioruchowa jest
 cm, na lędźwiowy 19 cm. Łączna długość części kostnej stanowi trzy

Ryć. 144. Próba Allena do określenia drożności tętnic łokciowej

i promieniowej

Próba z a c i s k a n i a p ięści polega na tym, że choremu polecamy unieść

wysoko ponad głowę ręce i kilkakrotnie (5-10-krotnie) zaciskać pięści, a następnie
je otworzyć. Zblednięcie ręki po stronie chorej utrzymuje się dłużej niż po stronie
zdrowej.

9.14.Badanie unaczynienia kończyny dolnej

P r ó b a p o z y c y j n a wg R a t s c h o w a - choremu leżącemu tyłem polecamy
unieść wyprostowane kończyny dolne pod kątem około 90° i w ciągu 2 minut
wykonywać ruchy zginania grzbietowego i podeszwowego stóp. W niedrożności
tętniczej w czasie tej próby występuje zblednięcie palców oraz stopy chorej
kończyny. Po wykonaniu próby pozycyjnej poleca się choremu opuścić kończyny.
Notuje się czas, w którym pojawia się zaczerwienienie skóry stóp oraz czas
wypełnienia się krwią żył stóp i podudzi. W warunkach fizjologicznych za-;
czerwienieni skóry stóp pojawia się w ciągu około 7 sekund, a wypełnienie jej!
żył do 15 sekund po opuszczeniu kończyn dolnych. Przy niewydolności tętniczej po
opuszczeniu kończyny dolnej wypełnienie krwią żył i zaczerwienienie skóry
opóźnia się i występuje po upływie 20 sekund.

9.15.Badanie kręgosłupa

9.15.1. Topografia kręgosłupa

Długość kręgosłupa, który stanowi trzon tułowia u dorosłego mężczyzny, wynosi
średnio około 60 cm, z czego na odcinek szyjny przypada 12 cm. na piersiowy 29
i /warte, a długość krążków iniedy.ykrcgowych jedną c/wartą kręgosłupa. ( slajac
proporcjami - odcinek s/.yjny stanowi 20%, odcinek piersiowy - 50% v uiek
lędźwiowy - 30% długości kręgosłupa.
Badanie kręgosłupa ułatwiają tzw. topograficzne punkty orientacyjne:
• kręg szyjny Cl leży w odległości 1-2 cm poniżej poziomu wyrostka st watego,
• wyrostek poprzeczny kręgu szyjnego C6 znajduje się na wysokości cl stki
pierścieniowatej krtani,
• kręg szyjny C7 posiada najbardziej wystający wyrostek kolczysly,
• kręg piersiowy Th2 usytuowany jest na wysokości wcięcia szyjnego i jeści
mostka,
• kręg piersiowy Th3 mieści się na wysokości grzebienia łopatki,
• kręg piersiowy Th7 położony jest na wysokości dolnego kąta łopatki,
• kręg piersiowy Th9 znajduje się na wysokości podstawy wyrostka mi<
kowatego,
• kręg lędźwiowy L2 jest usytuowany na wysokości najniższej części
żebrowego,
• kręg lędźwiowy L4 mieści się na linii grzebieni biodrowych,
• kręg krzyżowy S2 występuje na wysokości kolca biodrowego tylnego nego,
• szczyt kręgów guzicznych leży na wysokości guzów kulszowych.
Pomiarów symetrii dokonujemy mierząc obustronnie obwód klatki picrni
(ewentualnie brzucha) od linii środkowej przedniej do tylnej - na oznuczo
wysokościach. Powtarzanie pomiarów powinno się odbywać na tej samej v kości i
w podobnej fazie oddechowej klatki piersiowej.

9.15.2. Orientacyjne badanie ruchomości kręgosłupa

Celem ogólnego poznania ruchomości kręgosłupa przeprowadzamy bai
orientacyjne. Badany wykonuje skłon w przód i w tym czasie obserwuje m
chowanie się linii wyrostków kolczystych kręgów. Przy skłonie w przód p dłowo
ukształtowany kręgosłup tworzy łukowate wygięcie, a wyrostki kole oddalają się od
siebie równomiernie. W przypadku ograniczenia ruchomości gosłupa nie widać jego
łukowatego wygięcia, a odcinek usztywniony jest pl Przy bocznym skrzywieniu
kręgosłupa piersiowego - przebiegającym ze sk niem kręgów — obserwujemy
przy skłonie w przód wyraźny garb żebrów stronie wypukłej skrzywienia.
U chorego z bocznym skrzywieniem kręgosłupa w odcinku ledżwio skręcone
trzony i wyrostki kręgów uwypuklają przy skłonie w przód mieśn wał lędźwiowy
po stronie wypukłej skrzywienia.
 U zdrowych prostowanie odbywa się równomiernie we wszystkich odcinkach
kręgosłupa i na całej jego długości. Przy ograniczonej ruchomości kręgosłupa
chory prostuje najpierw odcinki zdrowe powyżej i poniżej odcinka usztywnione go,
a dopiero po tym doprowadza cały kręgosłup do pionu. Przy pochylaniu
si<; na bok linia wyrostków kolczystych tworzy łuk. Odchylenia od tej
linii świadc/;i o ograniczeniu ruchomości odpowiedniego odcinka
kręgosłupa. Człowiek zdrowy podnosząc przedmiot z podłogi wykonuje tę
czynność sprawnie, nie oszczędzając kręgosłupa, natomiast chory z
ograniczeniem ruchomości kręgosłupa niekiedy przy pochylaniu opiera się
ręką o udo.
Polecamy choremu wykonać skłon tułowia w bok, odchylić się do tyłu,
skręcić tułów w lewo i w prawo, a głowę w przód, w tył, w bok, a także
ruchy skręcające głowy i szyi w lewo i w prawo.
Ruchomość kręgosłupa jest sumą zakresu ruchów poszczególnych
jego seg mentów ruchowych, będących jednostkami autonomicznymi i
funkcjonalny Funkcje kręgosłupa są więc łańcuchem funkcji
poszczególnych jego segmentów
W praktyce najczęściej oceniamy pośrednio ruchomość
poszczególnych cinków kręgosłupa mierząc odległość między ogólnie
przyjętymi punktami ko nymi w pozycji wyjściowej badanego i po
wykonaniu przez niego określoneg maksymalnego ruchu.
Pomiary zakresu ruchów kręgosłupa mają duże znaczenie praktyczne,
że nie są one precyzyjne. Istotne jest porównanie wyników pomiarów
wstępny i kontrolnych. Mniejsze znaczenie ma natomiast ścisłe
uwzględnianie norm prawidłowego zakresu ruchów kręgosłupa,
podawanych różnie przez poszc gólnych autorów. Ruchomość
kręgosłupa zależy bowiem od wielu czynniki takich jak: wiek, poziom
ogólnej sprawności i wydolności fizycznej, rodzaj konywanej pracy, stan
odżywienia itp.
Poniżej opisano sposób pomiaru zakresów ruchu kręgosłupa taśmą
centy: trową. Zakres ruchów kręgosłupa można mierzyć również
używając kątomi różnej konstrukcji.
Badając kręgosłup w pozycji stojącej u chorego ze skróceniem
kończyny nej należy zawsze wyrównać długość kończyn, podkładając pod
stopę nogi szej deseczkę, aż do osiągnięcia poziomego ustawienia
miednicy, tj. do cłr ustawienia kolców biodrowych przednich górnych na
linii poziomej.
9.15.3. Pomiar zakresów ruchu kręgosłupa taśmą
centymetrową Odcinek szyjny
Z a k r e s z g i n a n i a g ł o w y i s z yi w p r z ó d i w t y ł mierzymy
stępująco: u badanego w postawie stojącej, patrzącego wprost przed siebie,
rżymy odległość między guzowatością potyliczną zewnętrzną i końcem ka
kolczystego C7. Jest to odległość, która przy maksymalnym zgięciu
, w vi w przód zwiększa si? średnio o 4-5 cm, a przy maksymalnym odchyleń
Kluwy i szyi w tył zmniejsza się średnio o 4-6 cm. Zakres tych ruchów nui/.
..kirślać również mierząc odległość najniższego punktu bródki od dna wcic< »/v|
nego rękojeści mostka, przy maksymalnym zgięciu głowy i szyi w pr/.ód 01
odchyleniu do tyłu (ryć. 145). U zdrowych, przy maksymalnym zgięciu gło> M/y i
w przód podbródek dotyka rękojeści mostka, a przy maksymalnym odcłi Iriuu do
tyłu - głowa ustawia się horyzontalnie.
/ a k r e s z g i n a n i a g ł o w y i s z yi w b o k , w l e w o i w p r a v <H cniamy
mierząc odległość między szczytem wyrostka sutkowatego koki ski itiowej a
szczytem wyrostka barkowego, po wykonaniu maksymalnego 7.gic<

Ryt. 145. Orientacyjne badanie kręgosłupa: a - guzowatość potyliczna zewnętrzni; b

-nieć wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego; c - koniec wyrostka kolczyticgo l kr?|
piersiowego; d - punkt leżący 30 cm poniżej punktu c; e - punkt leżący 10 cm powyź
punktu f; f - połączenie lędźwiowo-krzyżowe (tj. przecięcie się linii wyrostków kolei;
tlych kręgosłupa z linią poziomą łączącą kolce biodrowe tylne górne); g - punkt leżąc:
«m poniżej punktu f; h - najniższy punkt bródki; i - szczyt wyrostka barkowego topili j
dno wcięcia szyjnego rękojeści mostka; k - środek wyrostka mieczykowatego mort
 (ryć. 145). Należy uważać, aby ruchy te odbywały się , i wyrostka mieczykowatego mostka (ryć. 145). Przy maksymalnym /gic< .-.
ściśle w płaszczyźnie czołowej. U zdrowego człowieka łnik odległość międ/y tymi punktami zmniejsza się średnio o 5-6 cm.
odległość ta zmniejsza się średnio o 4-5 cm. Do pomiaru zakresu ruchów zginania w bok w odcinku piersiowo-lcd/w * \
Za k r e s s kr ęc e n ia g ł o w y i s z yi w l e wo i ni kręgosłupa pozycją wyjściową jest siad na taborecie ze stopami /ac/cp tu im
w p r a w o określamy mierząc odległość między o jego nogi, celem stabilizacji miednicy.
najniższym punktem bródki a szczytem wyrostka /a k r e s ruchów skręcania w odcinku piersiowo-ledfcwi w v i i i
barkowego łopatki, u badanego patrzącego wprost k r ę g o s ł u p a w lewo i w p r a w o określa Pavelka mier/«c od głosć
przed siebie oraz po wykonaniu przez niego maksy- między punktami oznaczonymi na końcu wyrostka kolczystego 1.5 i «lnu-
malnego skrętu głowy. Przy maksymalnych ruchach wcięcia szyjnego rękojeści mostka, u badanego w pozycji wyj£ck» <w
skręcania odległość między tymi punktami zwiększa siadzie) i po dokonaniu przez niego maksymalnego skrętu tułowia; odlcgł< i.i
się średnio o 6,5 cm (ryć. 145). Pozycją wyjściową /większa się wówczas o 7 cm (ryć. 145). < )ck inek lędźwiowy
dla pomiaru zakresu ruchów skręcania głowy i szyi /a k r e s zginania w p r z ó d w o dcin ku l ę d ź w i o w y m k r ę g i ł u p
jest siad na krześle i chwyt rękami za brzegi siedzenia
a mierzy się obecnie najczęściej zmodyfikowaną m e t o d ą S c h o b c n
krzesła. Ta pozycja przyczynia się do stabilizacji
o/naczając u badanego w postawie stojącej 3 punkty:
obręczy barkowej.
• pierwszy na wysokości połączenia lędźwiowo-krzyżowego, tj. na przet
Obserwujemy również czy badany może swobodnie ciu się linii wyrostków kolczystych kręgosłupa z linią poziomą łąc/J
wysuwać głowę do przodu i ją cofać. Odcinek
kolce biodrowe tylne górne (nad tymi kolcami widoczne są w skór/c c
piersiowy
rakterystyczne dołeczki),
W praktyce trudno jest ściśle odróżnić ruchy w • drugi 10 cm powyżej pierwszego,
odcinku piersiowym kręgosłupa od ruchów w odcinku
• trzeci 5 cm poniżej pierwszego.
lędźwiowym. Istnieją jednak metody pozwalające na
Badany wykonuje maksymalny skłon tułowia w przód przy w y prosto w un;
pomiar zakresu ruchów w poszczególnych
odcinkach. kończynach dolnych i wówczas mierzymy odległość między punktami pici
s/yrn i trzecim, która u osób zdrowych zwiększa się średnio o 7 cm (ryć. 145
Zakres zginania w odcinku piersiowym Ryć. 145. Orientacyjne ba- Zakres zginania w pr zó d w odcinku l ę d ź w i o w y m k r ę g
k r ę g o s ł u p a mierzą Otto i Wurm oznaczając u danie kręgosłupa: l — punkt s ł u p a wg S c h o b e r a ( I I s p o s ó b ) - polega na obserwacji oddalania
badanego w postawie stojącej dwa punkty: położony prostopadle nad
punktem ł na wysokości wyrostków kolczystych w części lędźwiowej kręgosłupa. W tym celu znakuje
pierwszy - koniec wyrostka kolczystego Thl, drugi
wyrostka mieczykowatego dcrmografem koniec wyrostka kolczystego LI i koniec wyrostka kolczystego l
-leżący na kręgosłupie 30 cm poniżej pierwszego
mostka; ł - szczyt grzbienia \ l*r/.y maksymalnym skłonie odległość między tymi punktami u osób zdrów;
(ryć. 145). Przy maksymalnym skłonie tułowia w biodrowego /.większa się średnio o 4-6 cm.
przód, przy wyprostowanych kończynach dolnych,
_ Ji r '' . • > Z a k r e s r u c h ó w s k r ę c a n i a w o d c i n k u l ę d ź w i o w y m krej
odległość ta zwiększa się u zdrowych średnio o 2-3 cm. Wydaje się jednak, że s ł u p a w lewo i w prawo oznacza Pavelka mierząc odległość między konc
branie pod uwagę odległości 30 cm poniżej końca wyrostka kolczystego Thl za- wyrostka kolczystego L5 i punktem oznaczonym na środku wyrostka mieczy
równo u ludzi wysokiego, jak i niskiego wzrostu nie jest dokładne, dlatego też lepiej watego mostka (ryć. 145). Odległość ta zwiększa się u zdrowych przy maksyrr
jest oznaczyć dwa następujące punkty: koniec wyrostka kolczystego Thl i nym ruchu skręcania średnio o 6 cm. Pozycją wyjściową do tego pomiaru j
koniec wyrostka kolczystego Thl2. Odcinek piersiowo-Iędźwiowy siad na taborecie ze stopami zaczepionymi o jego nogi, celem stabilizacji miedni
Z ak r es z g i n a n i a w b o k w o d c i n k u p i e r s i o w o - l ę d ź w i o w y m Ruchy kręgosłupa wchodzą w skład ruchów tułowia. Duża cześć ruchów i
k r ę g o s ł u p a w l ew o i w p r a w o mierzą Moll i Wright następująco: na nania do przodu i obrotowych tułowia w pozycji stojącej odbywa się w stawi
bocznej powierzchni tułowia pacjenta oznaczają jeden punkt na szczycie grzebienia biodrowych (ok. 90°). Badany stojąc z nogami wyprostowanymi w kolanach l że
biodrowego i drugi punkt położony prostopadle nad pierwszym, na wysoko- dotknąć palcami podłogi mimo zupełnej sztywności kręgosłupa, jeśli ty
 stawy biodrowe są swobodne, mięśnie kulszowo-goleniowe wystarczająco ela-
styczne; stawy kolanowe mogą się nieco wygiąć ku tyłowi (przeprosi).
Przed badaniem kręgosłupa konieczne jest zatem zawsze zbadanie ruchów
barków i bioder. Badanie samego kręgosłupa powinno się odbywać (jak już
wcześniej wspomniano) w różnych pozycjach: w siadzie, pozycji stojącej i w klęku.
Pomiary ruchów tułowia
Pochylenie tułowia do przodu można mierzyć odległością - w centymetrach -
palców rąk od podłogi (pomiar P-P, już opisany) lub oznaczając najniższe miejsce na
goleniach, do którego badany może sięgnąć swymi palcami.
Klinicznym testem pochylenia tułowia w bok jest oznaczenie wysokości do
jakiej ręka może sięgnąć kierując się w stronę kolana danej strony.
9.15.4. Testy czynnościowe stosowane do badania kręgosłupa
R o z c i ą g l i w o ś ć k r ę g o s ł u p a badamy najczęściej s p os ob e m Men-n e
11 a (ryć. 146). Badany siedzi na niskim stołku starając się jak najbardziej rozluźnić
mięśnie. Terapeuta staje z boku, opiera swoją stopę na stołku za chorym i
obejmuje jego głowę układając ręce pod potylicą i brodą. Opierając się łokciem na
swoim kolanie badający unosi głowę chorego.

Ryć. 146. Badanie rozciągliwości kręgosłupa sposobem Mennella

Sposób b a d a n ia p o d a n y p r z e z Menarda ułatwia sprawdzenie

prawidłowej ruchomości kręgów (ryć. 147). Badany leży tyłem na twardym
podłożu, starając się jak najbardziej rozluźnić mięśnie. Terapeuta wsuwa rękę
ułożoną płasko i zwrócony dłonią, ku górze pod plecy badanego. Pr/y prawi
we j ruchomości kręgów nacisk opuszkami palców na wyrostki kolc/ystc po
ilu je wyraźne ich poddawanie się uciskowi. W razie ograniczenia ruchom
kicgosłupa naciskający pa
let unosi nie poszczególny
kręg, lecz cały odcinek
kręgosłupa. Powyższe ba
danie jest bardzo ważne
w przypadkach bocznych
skrzywień kręgosłupa, po
nieważ pozwala na ocenę
ograniczenia ruchomości
kręgów w obrębie skrzy
wienia, a tym samym daje Ryc 147
Badanie bolesności odcinkowej krcgonłu
wskazówki co do rokowa- sposobem Mćnarda
nią i leczenia.
B o l e s n o ś ć u c i s k o w ą k r ę g ó w badamy pośrednio przez ucisk rck
wyrostki kolczyste lub na szczyt głowy. Ucisk wywołuje ból w zmienionym <
robowo kręgu, a chory chcąc uniknąć bólu odruchowo ugina kolana. Jcsl lo
o b j a w s z c z y t o w y.
„ L e w a d a " (ryć. 148) to próba polegająca na unoszeniu przez terapeutę
kończyn dolnych równocześnie u chorego leżącego na brzuchu. Boleftnoić | tej
próbie wskazuje przede wszystkim na zaburzenia odcinka lędźwiowego gosłupa.
To badanie wymaga znacznego wysiłku ze strony badającego. Do jest wtedy
oprzeć własne kolano na kozetce i w ten sposób ustabilizować jx
 O b j a w L a s s e q u e ' a dodatni wskazuje na uciskową pr/yc/ync M 1'i/y
Ryć. 148. Badanie „lewady": a - unoszenie tyłoprzemieszczcniu jądra mia/.dżystego (bolesność uciskowa pni ncrsv <Au - h
kończyn dolnych w ułożeniu badanego na podczas rozciągania). Bolcsność sprawdzamy w trzech pozycjach:
brzuchu; b - unoszenie tułowia za pomocą
wyprostowanych kończyn górnych
• u pacjenta w siadzie wykonujemy bierny wyprost podudzia w stawie ko
nowym (ryć. 150a),
• u osoby leżącej tyłem badamy bierne uniesienie kończyny dolnej do t
40°, wyprostowanej w stawie kolanowym (ryć. 150b),
• u chorego leżącego na wznak oceniamy bierny wyprost kończyny doli po
uprzednim jej zgięciu w stawach biodrowym i kolanowym (ryć. 150 Objaw jest
dodatni, gdy podczas wykonywanych prób pojawia się ból w/dl IN l n ej strony
kończyny dolnej.
a

we własnego ciała. Znacznie wygodniej przeprowadza się „lewadę" poprzez uno-

szenie kończyn górnych chorego. Przy tej metodzie trzyma się uniesione kończyny
górne chorego na wysokości stawów łokciowych prostując tułów, co powoduje
grzbietowe zgięcie lędźwiowego odcinka kręgosłupa.
G iętk o ś ć kr eg o słup a (ryć. 149) badamy w klęku podpartym. Pacjent
klęcząc wspiera się na obu rękach, łokcie ma wyprostowane. Polecamy mu kolejno
wykonać: „wklęsłe lędźwie" - kręgosłup zapada się, a potem „koci grzbiet", przy
którym lędźwie uwypuklone są ku tyłowi.

kompensuje je bowiem i dzięki temu chory może trzymać kończyny dolne pła-
sko na stole.

Ryć. 149. Badanie giętkości kręgosłupa w klęku podpartym: naprzemienne wyginanie krę-
gosłupa z lordozy w kifozę totalną

B a d a n i e u t r w a l o n e j l o r d o z y l ę d ź w i o w e j - pacjent leży tyłem, a

terapeuta wsuwa rękę pomiędzy lędźwie a stół. Jeżeli w tej pozycji pacjent ugina
kolana i biodra - lordoza giętka znika, a utrwalona nie. Nadmierna lordoza lę-
dźwiowa u badanego leżącego na wznak budzi podejrzenie przykurczu biodra,
 Ryć. 150. Trzy sposoby badania objawu Lasseque'a

Objaw Foriestiera -w przypadku sztywności kręgosłupa przy skk

bocznym, mięśnie po stronie wklęsłości łuku napinają się. Napięcie mi<
stwierdza się palpacyjnie.
9.16.Badanie stawu kolanowego a b

Staw kolanowy jest największym i najbardziej złożonym stawem u człowic ka,

a zarazem bardzo ważnym elementem narządu ruchu. Jest to staw zawiaso wy,
którego główką są kłykcie kości udowej, natomiast panewkę stanowią kłykcie kości
piszczelowej: z przodu stawu występuje rzepka. W tym stawie wykonuje się
zasadniczo ruchy zgięcia i prostowania, a po zgięciu kolana do 90° i rozluźnieniu
więzadeł pobocznych możliwa jest rotacja podudzia po około 5° w lewo i w prawo.
Stabilność kolana zapewniają silna i obszerna torebka stawowa, więzadła'boczne,
krzyżowe oraz otaczające staw mięśnie i ścięgna.
Badanie kolana przeprowadza się wg poniższego schematu.
9.16.1. Badanie skóry Ryć. 151. Badanie obecności wysięku w stawie kolunow a -
tętnienie płynu przy opukiwaniu; b - balotowanie r/c
Ten rodzaj badania pozwala nam wyrobić sobie pogląd na ostrość przebiegu
procesów chorobowych. Zwiększona ciepłota miejscowa, przekrwienie, wygła- 9.16.3. Badanie powierzchni stawowej rzepki
dzanie fałdów, napięcie skóry towarzyszą ostrym procesom zapalnym. Przeprowadzamy u pacjenta leżącego na plecach
W przypadkach zapalenia kaletek (podrzepkowej, przedrzepkowej) objawy (kończyny dolne są, roa /.nione i znajdują się w
chorobowe są zlokalizowane w dole podkolanowym, a gdy proces umiejscowiony pozycji zerowej). Masażysta spycha dystalnie rzep a
jest w stawie - objawy są rozlane i obejmują zachyłek nadrzepkowy oraz cały badany napina mięsień czworogłowy uda. Ruch rzepki
obwód kolana. powinien być ługod ślizgowy. Palpacyjnie nie stwierdza
Podostrym zapaleniom i odczynom wysiękowym stawu (np. pourazowym) to- się tarcia, trzeszczenia np. z powodu chro watości
warzyszy mały odczyn ze strony skóry, ciepłota jest nieznacznie podwyższona. W powierzchni stawowej. Jeżeli test jest dodatni, w trakcie
gruźlicy kolana skóra w jego okolicy może być pogrubiała i ujęta w palce daje
grubszy fałd niż po stronie zdrowej (objaw A lek s andr o wa). Ryć. 152. Badanie powierzchni stawowej rzepki
W poważniejszych uszkodzeniach stawu, złamaniach i po urazach bezpośre-
dnich występują wybroczyny. Uraz bezpośredni może spowodować uszkodzenie
tkanki podskórnej, kaletki, powięzi, nie naruszając skóry. W takim przypadku
wyczuwa się przerwę podskórną w ciągłości tkanki w postaci rowka, dołu itp.
9.16.2. Obrysy stawu kolanowego
Ulegają zatarciu już po pojawieniu się niedużej ilości płynu w stawie. Po uci-
śnięciu jedną dłonią zachyłka nadrzepkowego, a drugą - obszaru ciałka tłuszczo-
wego wypiera się płyn do okolicy między rzepką a kłykciem kości udowej i tu
można dwoma palcami wskazującymi wyczuć chełbotanie (ryć. 151 a). badania pacj skarży się na ból (ryć. 152). W badaniu klinicznym chorzy
Większa ilość płynu (około 20 ml) wywołuje już balotowanie rzepki, która po narzekają na ból czuwany podczas wchodzenia po schodach, wstawania z
uciśnięciu zagłębia się w kierunku dołu międzykłykciowego (ryć. 151 b). krzesła itp.
Silne wypełnienie stawu powoduje ustawienie kolana w lekkim zgięciu, wy-
raźne uwydatnienie zachyłków; torebka przy dotyku jest twarda, balotowanie
rzepki może nie wystąpić.
9.16.4. Badanie więzadeł stawu kolanowego
Badamy w następującej kolejności:
1. szukanie punktów bolesnych w miejscach przyczepu więzadeł oraz na wy
sokości szpary stawu,
2. badanie ruchów bocznych przy „zamkniętym" kolanie (pełen wyprost)
3. badanie ruchów bocznych przy zgięciu kolana do 20°,
4. badanie ruchów rotacyjnych przy kolanie zgiętym do około 60°,
5. badanie ruchów szufladkowych przy kolanie zgiętym do kąta prostego i
rozluźnionych mięśniach.
B o le s n oś ć p r z yc z e p u w i ę z a d ł a do koś c i dowodzi świeżego lub
przebytego uszkodzenia, natomiast bolesność na wysokości szpary stawowej może
występować również w skręceniu, uszkodzeniu łąkotki i w zlokalizowanych
procesach zapalnych.
Podczas badania w i ęz a de ł p o b o c z n yc h s t a w u k o l a n o w e g o -pi-
szczelowego i strzałkowego, polecamy pacjentowi położyć się na plecach i badaną
kończynę dolną zgiąć w stawie kolanowym. Badając więzadło poboczne pi-
szczelowe stabilizujemy podudzie jedną ręką. Drugą rękę przykładamy dookoła
stawu kolanowego w ten sposób, aby kłąb kciuka był skierowany przeciwko
kłykciowi bocznemu kości udowej. Wówczas spychamy podudzie na zewnątrz,
czyli odwodzimy przy jednoczesnym przemieszczaniu stawu kolanowego do
środka (ryć. 153a). Palpacyjnie staramy się ocenić szparę po przyśrodkowej stronie
stawu kolanowego. Zwiększenie szpary świadczy o niestabilności przyśrod-
Ryc. 153. Badanie niestabilności stawu
kolanowego: a - niestabilności przy-
środkowej; b - niestabilności bocznej
i.iwi-j stawu kolanowego w wyniku us/.kodzenia (naciągnięcia lub /ĆPA'ani i .«.
n;/;ulła pobocznego pis/c/.elowego.
Badając stabilność boczną stawu kolanowego (więzadła pobocznego strzałki
*(•)'.<)) spychamy staw kolanowy bocznie przy jednoczesnym przemieszczeni
podudzia do środka (ryć. 153b). Ponownie oceniamy palcami szczelinę boczi
»i.iwu kolanowego. W przypadku jej zwiększenia mówimy o niestabilności boć m-|
stawu kolanowego w wyniku uszkodzenia więzadła pobocznego str/ałkowcg
B ad an i e r u c h ó w s z u f l a d k o w yc h , czyli więzadeł krzyżowych prz
ilnich i tylnych, przeprowadzamy u chorego leżącego tyłem. Badana końc/.yi
łlolna jest zgięta w stawie kolanowym pod kątem ok. 90°, a stopa oparta o pódl /<•
Terapeuta siada na stopie badanej kończyny zapewniając stabilizację pod <l/ia.
Jego ręce obejmują staw kolanowy w ten sposób, ze palce znajdują się \ Mtonach
bocznej i przyśrodkowej stawu, a kciuki w linii pośrodkowej stawu. T i.tpeuta
próbuje przesunąć goleń raz w jedną, raz w drugą stronę w płas/czyfri iownoległej
do długiej osi zgiętego uda. (ryć. 154). Jeżeli goleń łatwo pr/esu\ sio do przodu,
istnieje prawdopodobieństwo, że doszło do zerwania więzadła krzyżowego
przedniego (objaw szufladkowy
przedni). Minimalne przesunięcie
do pt/odu podudzia jest normalne |
iv,eli występuje ono również w
kończynie przeciwnej.
Nadmierne przemieszczenie się
podudzia do tyłu świadczy o ze-
rwaniu więzadła krzyżowego tylnego
(objaw szufladkowy tylny).
Ryć. 154. Badanie ruchów szufladkowych
9.16.5. Badanie łąkotek
Polega na stosowaniu wielu testów ułatwiających rozpoznanie objawów
kotkowych, choć - co trzeba z naciskiem podkreślić, żaden z nich do końca
daje pewności co do uszkodzenia łąkotek.
Najpopularniejsze testy to:
Tes t A p p l e y a - pacjent leży przodem, badana kończyna dolna Zgi w
stawie kolanowym pod kątem 90°. Silno stabilizujemy udo; naciskamy na | tę,
co powoduje kompresję łąkotek przyśrodkowej i bocznej. Następnie roluje
podudzie na zewnątrz i do wewnątrz - test kompresyjno-rotacyjny (ryć. ISSl
Podobnie postępujemy przeprowadzając test dystrakcyjno-rotacyjny. Sttl
żując udo wykonujemy trakcję (odciągnięcie) podudzia przy jednoczesnej rot
zewnętrznej i wewnętrznej (ryć. 155b),
 Ból przy rotacji zewnętrznej świadczy o uszkodzeniu (zarówno w kompresji, l r s t B o h ler a badanie , "lr)',a na
jak i dystrakcji) łąkotki przy środkowej, a w trakcie rotacji wewnętrznej o wywołaniu odruchu u iłowego na
uszkodzeniu łąkotki bocznej. poziomie uszkodzone] ł. \kotki
podczas próby zwężeni. t
odpowiedniej części szpary i u w
owej. W przypadku uszko-
łl/rnia łąkotki przyśrodkowej *
Ryć. 155. Test łąkotkowy s konujemy ruch przywodzenia
Apleya: a - kompresyjno-ro- golmi, a przy uszkodzeniu bocz-
tacyjny; b - dystrakcyjno-ro-
tacyjny
ruch
ne odwodzenia (ryć. 157).
9.16.6. Badanie ciała tłu-
szczowego Hoffy
Pacjent odczuwa ból w przed-
nim przedziale stawu, często po
|r j',o zewnętrznej stronie i zawsze
/wiązany jest on z wysiłkiem fi-
/\Y/,nym, a ustępuje w spoczyn-
ku. Ból nasila się przy pełnym
wyproście kolana, ustępuje Ryć. 157. Test łąkotkowy Bohlcrn;
a - przyśrodkowy; h boc/ny
Tes t McMurraya -jest testem zgięciowo-rotacyjnym. Przy testowa
łąkotki przyśrodkowej wykonujemy rotację zewnętrzną podudzia, z równocs
snym prostowaniem kolana (ryć. 156). W przypadku uszkodzenia pojawia w zgięciu. Klinicznie stwierdza »ię ból, n
ostry ból po wewnętrznej stronie stawu, połączony z uczuciem przeskakiw* ciała wielki obrzęk i uwypuklenie skóry po c
wolnego. W uszkodzeniach tylnej części łąkotki objaw bolesnego przes___ kiwania stronach więzadła właściwego rzepki (w %
występuje przy dużym zgięciu kolana, dodatni objaw w fazie końców* proście) (ryć. 158). Przy zgięciu kolana w
prostowania goleni świadczy o uszkodzeniu przedniego rogu łąkotki. puklenie wyraźnie ustępuje, jeśli nie Jetl
faza ostra, kiedy obrzęk maskuje przesuwa
się poduszeczki tłuszczowej. Wysięk w i
wie jest zazwyczaj niewielki.

9.16.7. Badanie zawartości dołu po

kolanowego
Badany leży przodem na kozetce - U
peuta odciąża jego podudzie na przedran
niu w lekkim zgięciu dla wyłączenia mi<
Ryć. 158. Badanie
ciała tłuszczowego tylnej grupy uda i palpacyjnie określa zav
Ryć. 156. Test łąkotkowy McMurraya tość dołu podkolanowego (ryć. 159).
Horry
 W przypadku patologii chory skarży się na ból, tkli-
wość, osłabienie lub męczenie stawu kolanowego; niekiedy
ma uczucie sztywności stawu lub utyka. Okresowo pojawia
się w dole podkolanowym obrzęk lub namacalny miękki 10. KINEZYTERAPIA
twór, który jest sprężysty, najbardziej widoczny w pełnym
wyproście stawu kolanowego. Duży guz zazwyczaj
ogranicza zgięcie stawu. Wstęp

Kinezyterapia stanowi najważniejszą część składową postępowania rchłi

tacyjnego. Wykorzystanie ruchu wymaga znajomości procesów fizjologic/Ji
jakie zachodzą w organizmie pod wpływem jego działania. Procesy te opi< się
na funkcjach odruchowych układu nerwowego i mechanizmie odczynu t
kowego. Odczynem określamy sumę reakcji fizjologicznych tkanek na i
czynnik.
Aby wywołać trwałe zmiany w organizmie, podnieść jego sprawność i w3
ność, nie wystarczy jednorazowe wywołanie odczynu. Efekty trwałe (cho<
dane raz na zawsze) wymagają treningu, czyli systematyczności. Cwic/cni
chowe wspomagają, a niekiedy nawet determinują takie mechanizmy obr
ustroju, jak: kompensacja, regeneracja i adaptacja, które są warunkiem zach<
nią zdrowia człowieka.
Treści zawarte w niniejszym rozdziale nie wyczerpują wszystkich imol
elementów kinezyterapii. Celem tego rozdziału jest zapoznanie czytelniku t
Ryć. 159. Badanie
wartości dołu podko-
ważniejszymi jej składowymi, dlatego omówiono tylko wpływ na tkanki i n
lanowego w lekkim dy, systematykę ćwiczeń leczniczych i wybrane metody terapeutyczne. W <rj
zgięciu stawu kolano-] kinezyterapii wchodzi także badanie narządu ruchu, co stanowi w ninii
wego książce osobny rozdział.

10.1. Wpływ ruchu na tkanki i narządy

Wpływ ćwiczeń fizycznych na organizm człowieka należy rozpatr z
uwzględnieniem kilku aspektów, zależy on bowiem od szeregu czynników kich
jak:
• rodzaj ćwiczeń,
• ich zasięg i intensywność,
• sposób ich przeprowadzania,
• wielkość zastosowanych obciążeń,
• stan zdrowia ćwiczącego itp.
Rozpatrując to zagadnienie możemy mówić o wpływie jednorazowo wył
nych ćwiczeń oraz o wpływie całego cyklu treningowego. Należy tu odr
zmiany lokalne od zmian ogólnoustrojowych. Za kryterium zmian ogólnoi
jowych umownie przyjmujemy takie wysiłki, podczas których angażuje si<
ło 30% i więcej masy mięśniowej. Inne kryterium, to wyraźne podwyższenie po-
ziomu częstości skurczów serca i częstości oddechów.
Poniżej podano ważniejsze informacje o wpływie ćwiczeń fizycznych na
organizm ludzki z uwzględnieniem narządu ruchu i wybranych narządów we-
wnętrznych.
10.1.1. Układ kostny
Układ kostny stanowi funkcję podporową i ochronną organizmu. Pełni rolę
biernego narządu ruchu, niemniej jednak podczas systematycznie uprawianych
ćwiczeń fizycznych, w tkance kostnej zachodzą dość istotne zmiany. Kość jest
żywą tkanką, podlegającą ustawicznej przebudowie, wymianie soli mineralnych,
modelowaniu i przystosowywaniu do aktualnej sytuacji biomechanicznej, biolo-
gicznej - zależnie od potrzeb ruchowych i obciążenia narządu ruchu. Bodźcem do
wzmacniania kości i odkładania soli mineralnych jest przerywany ucisk me-
chaniczny i rozciąganie, zachodzące podczas ruchu. Przede wszystkim systema-
tyczny trening przyspiesza i reguluje prawidłowy rozwój kości, szczególny
wpływ ma na ich długość i grubość. Zmiany potreningowe oddziałują także na
strukturę tkanki kostnej (zwiększa się warstwa substancji zbitej i ilość osteonów)
oraz na skład chemiczny kości (zwiększa się ilość substancji organicznych i soli
mineralnych). Ogólne prawa rządzące rozwojem kości sprowadzić można do
stwierdzenia, że zarówno nadmierny ucisk, jak i jego brak powodują zahamowanie
wzrastania kości; jest to prawo Delpecha-Wolffa. Poza tym warunkiem pra-
widłowego rozwoju tkanki kostnej jest pełnowartościowe odżywianie, a zwła-
szcza dostarczanie białka, soli mineralnych i witamin przy prawidłowej aktyw-
ności enzymatycznej i hormonalnej - zwłaszcza przysadki, gonad, tarczycy i
przytarczyc. Te czynniki powodują, że kości stają się bardziej wytrzymałe i odporne
na urazy mechaniczne.
10.1.2. Stawy
Podobnie jak na kości, ćwiczenia fizyczne wywierają również znaczący
wpływ na kształtowanie powierzchni stawowych. Sprawność stawu zależy od
stanu chrząstki stawowej. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista,
która pozbawiona jest unaczynienia i unerwienia. Odżywia się ona od strony stawu
płynem stawowym, a z drugiej strony z naczyń krwionośnych podchrzęstnej
warstwy kości. Warunkiem dobrego stanu czynnościowego chrząstki stawowej
jest zmiana ciśnienia i nacisku na powierzchnie stawowe (w podobny sposób
działa gąbka w środowisku wodnym). Unieruchomienie (podczas urazu lub cho-
roby) lub ograniczenie ruchomości stawu upośledza odżywianie chrząstki. Pra-
widłowa, gruba warstwa chrząstki szklistej sprawia, że siły nacisku na staw roz-
kł.ulajii się równomiernie na cała. powierzchnie, co działa umorty/.uji|co i
wstrząsy.
Stawy w swojej budowie posiadają także powierzchnie bez tkanki s/.klisti
wy;ścielone błoną maziową. Błona maziowa resorbuje płyn stawowy, który li
il.ic- dializatem krwi - odżywia chrząstkę i ułatwia poślizg powierzchni sław
wych. Błona maziowa jest bardzo wrażliwa na czynniki szkodliwe, na ura/, /
k.i/enia, przeciążenia itp.
Kolejną ważną składową wpływu ćwiczeń fizycznych na staw jest odpowi
dnia długość i elastyczność elementów okołostawowych (torebek i wiczad< ui
aż ich wytrzymałość. Pozwalają one zatem na utrzymanie pełnego zakresu i i-ł w
w stawie, a w przypadku jego ograniczenia - mogą wpłynąć na powiększ mc
zakresu ruchu. Ruch działa korzystnie na omawiany aparat tylko w okrc&l nych
granicach. Zarówno niedobór czy jednostronność ruchów, jak i pr/cciw nic -
tak jednorazowe, jak też długofalowe - mogą tu działać szkodliwie,
10.1.3. Układ mięśniowy
Tkanka mięśniowa - dzięki zawartości specjalnego białka kurczliwego zv*
ncgo aktomiozyną - charakteryzuje się kurczliweścią, która jest podstawą nici
Białko to posiada zdolność zamiany energii chemicznej na mechaniczna.. Na p<
stawie cech budowy i funkcji można rozróżnić u człowieka trzy zasadnie
odmiany tkanki mięśniowej:
• tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną,
• tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną serca,
• tkankę mięśniową gładką.
Mięśnie szkieletowe (ryć. 160) stanowią największą masę tkankowa, orgai
/.mu. Połączone z kośćcem za pomocą ścięgnistych przyczepów, kurcząc KIĆ f
wodują ruch poszczególnych części ciała względem siebie, zmianę położeniu c ła,
wykonywanie pracy, oddychanie i tym podobne funkcje życiowe. Czynne
mięśni szkieletowych jest ściśle związana z ruchem zależnym od naszej woli.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana składa się z podłużnych komól
/.wanych włóknami mięśniowymi, ułożonych równolegle. Włókna te, niewsp
miernie długie w stosunku do grubości, osiągają długość wielu centymetrów pi
grubości ok. 0,1 mm. Każde włókno jest otoczone cienką błoną zwaną sarkole
mą (odpowiednik błony komórkowej) i zawiera liczne jądra oraz przebiegaj! w
zarodzi (sarkoplazmie) kurczliwe włókienka - miofibrylle. Miofibrylle uło; ne w
pęczki przebiegają wzdłuż całego włókna. Składają się one z prążków snych i
ciemnych leżących na przemian (stąd nazwa mięśni poprzecznie prąil wanych).
Skurcz mięśni szkieletowych poprzecznie prążkowanych przebił szybko,
zależy od woli człowieka lub też odbywa się odruchowo.

Ryć. 160. Mięśnie powierzchowne ciała ludzkiego: a - strona przednia; b - strona tylna
Sarkoplazma zawiera barwnik mioglobinę oraz organelle komórkowe W saJ
koplazmie znajdują się także kropelki tłuszczu i ziarenka glikogenu. Z wzajem-
nych proporcji wymienionych elementów wynika barwa mięśnia. Włókna zawie
rające mało miofibrilii, a dużo sarkoplazmy mają barwę ciemną i noszą nazwę'
czerwonych. Stosunek odwrotny daje włókno białe. U człowieka przeważam!
J tych cech, wobec czego podczas treningu wzrasta zarówno siła, jak i wył
mięśnie mieszane.
Włókna mięśniowe mają złożony mechanizm przemiany materii, nastawiony na
zamianę energii chemicznej na mechaniczną, która wyraża się ruchem lub
zmianą napięcia. Kształt mięśni szkieletowych i układ jego włókien bywa bardzo
rożny. W większości mięśni włókna przebiegają w linii prostej, czyli w linii siły
mięśnia. Rozróżniamy również mięśnie płaskie (np. w powłokach brzucha) lub
okrężne, do których należą mięśnie skórne, otaczające szparę oczną i szparę ustną.
Tkanka mięśniowa scua. podobnie jak tkanka mięśniowa s/kicictowa
/budowana z włókien prą/kowanych poprzecznie. Włókna te jednak nie są r
uoległe, lecz tworzą rozgałęzienia, którymi łączą się z włóknami sąsiednimi, •
ha komórkowe znajdują się w środku włókien. Skurcze nie są zależne od i k
/.łowicka.
Jeżeli chodzi o mięśnie gładkie, to różnice histologiczne między nimi i i
Miiami szkieletowymi polegają na braku poprzecznego prążkowania, gdy/ ,sai
plazma włókien gładkich nie zawiera miofibrylli, a elementem kurczliwym NJ t a j
miofilamenty. Posiadają one właściwości chemiczne zarówno aktyny, i
miozyny. Mechanizm skurczu mięśni gładkich jest więc podobny do mech
/.mu skurczu mięśni szkieletowych. Receptory tych mięśni reagują na wyciz
ny zakończeń nerwów wegetatywnych, czyli na mediatory. Skurcze mięśni g
kich są na ogół podobne do skurczów tężcowych mięśni szkieletowych, ale p
biegają znacznie wolniej i każda faza skurczu mięśnia gładkiego jest o kilki /y
dłuższa od odpowiedniej fazy skurczu mięśnia szkieletowego.
Pod wpływem treningu zwiększa się masa mięśni. Przerost mięśni (hipci f
ia) bywa szczególnie widoczny po treningu siłowym i szybkościowym. N
tkanki mięśniowej może osiągnąć wówczas 50% masy ciała (normalnie
40%). Zwiększenie grubości mięśnia, a co za tym idzie - przekroju poprzeć go
- podnosi jego siłę, która umożliwia mu pokonanie wicks/ego oporu /cv
trznego. Do niedawna sądzono, że wzrost masy mięśniowej jest elektem wył
nie pogrubienia włókna mięśniowego. Pojawiają się jednak opinie, że grul
mięśnia powiększa się także przez wzrost liczebności włókien.
Należy też nadmienić, że nie tylko bezwzględne możliwości Kiłowe tuj wa
kiem, wyzwolonej siły. Istotne znaczenie ma tu koordynacja mięśniowo-nei
wa. Dzięki treningowi zwiększa się liczba jednostek motorycznych i mięśnie
cują lepiej.
Ćwiczenia wywierają również korzystny wpływ na ukrwienie mieini, p co
zwiększa się dostawa tlenu i składników odżywczych oraz szybciej są usi ne
produkty szkodliwe - co ma miejsce szczególnie podczas ćwiczeń dynair nych.
Podstawowe zmiany czynnościowe dotyczą zarówno siły mięśni, jal ich
wytrzymałości. Mięsień posiada bowiem potencjalne możliwości rozwij obu
i
małość mięśni - jednak nigdy w równym stopniu. Decydującą role odgryw
rodzaj zastosowanych ćwiczeń.
Wzrost siły tkanki mięśniowej następuje przez wielokrotne użycie jej w
nym wysiłku, podczas którego ładunek obciążenia przekracza jej dotychczai
normę. Nazywamy to najczęściej „czynnikiem przeładowania". Przeładowali
może mieć miejsce poprzez wzrost liczby powtórzeń danej czynności rucho
oporu jaki świadomie zastosujemy lub też w wyniku zastosowania obu
czynników jednocześnie. Tkanka mięśniowa zwiększa nie tylko swoje rozmiary i
rozwija sprawność, ale jednocześnie wzrasta jej siła. Krótkie wysiłki, wymagające
maksymalnego zaangażowania danego mięśnia poprawiają jego sprawność w celu
skutecznego wykonywania szybkich, krótkich i energicznych prac. Częste
powtarzanie daje pełen zasób energii podczas większego i dłuższego wysiłku. W
trakcie treningu oprócz rozwoju sprawności i siły mięśni, dochodzi także do
wzrostu ogólnej masy mięśniowej. Jest to szczególnie przydatne do utrzymania
prawidłowej postawy ciała.
Osoba, która dysponuje odpowiednio rozbudowanym układem mięśniowym,
aby zaspokoić swoje potrzeby używa tylko niezbędnych mięśni, podczas gdy
mięśnie nie biorące udziału w danym ruchu pozostają w spoczynku (pozwala to
mięśniom odpocząć i zregenerować siły). Bardziej wytrenowane mięśnie funk-
cjonują łatwiej i efektywniej niż niewytrenowane. Można powiedzieć, że kondycja i
siła mięśniowa są bardziej związane z wielkością mięśnia, rozbudowaną poprzez
wzmożoną aktywność fizyczną. Aby wykonać określone zadanie, tylko potrzebna
paitia mię śni bierze w tym udział, a kiedy są one zmęczone, inne je zastępują.
Dobrze przygotowany mięsień posiada większą rezerwę włókien niż słabiej
przygotowany, a co za tym idzie - ma on lepszą kondycję. Oczywiście naj-
korzystniejsze efekty treningowe uzyskuje się poprzez systematyczne uprawianie
aktywności fizycznej. Taki trening daje możliwość wykonywania stosunkowo
ciężkich i trudnycli zadań przez dłuższy okres czasu bez wyraźnych oznak wy-
czerpania i zmęczenia. Jest to szczególnie ważne w naszym pospiesznym i pełnym
obowiązków życiu, kiedy ludzie stawiają sobie coraz bardziej wygórowane
wymagania i aby im sprostać, potrzebują zwiększać swoje możliwości kondycyjne.
Ćwiczenia ruchowe nie tylko oddziałują na siłę i kondycję mięśni, również
rozwijają Lub przywracają mięśniom zdolność reagowania na bodźce układu ner-
wowego, wpływaj ą na ich tonus oraz kształtują - a w przypadku upośledzenia
-przywracają prawidłową czynność mięśni.
10.1.4. Układ krążenia
W układzie krążenia ćwiczenia fizyczne powodują korzystne zmiany tak w
stosunku do sarniego mięśnia sercowego, jak i sprawności krążenia obwodowego. W
tym pierwsz:ym zakresie dochodzi przede wszystkim do hipertrofii mięśnia ,
sercowego, co daje większą siłę skurczu, a tym samym wzrasta pojemność wy-
rzutową serca. Serce bowiem powiększa się również proporcjonalnie do całej
masy mięśniowej. Największy przyrost masy mięśnia sercowego następuje podczas
wykonywania długotrwałych wysiłków. Z przyrostem mięśnia sercowego wiąże się
także zwiększenie pojemności skurczowej serca. Charakterystyczną cechą
wytrenowanego mięśnia jest większa pojemność minutowa serca, ułatwiająca lepsze
zaopatrywanie pracujących tkanek w składniki odżywcze i tlen, a tak-
/e bardziej sprawne usuwanie produktów przemian tkankowych. W/.mocn serce ma
możliwość bard/.ie j ekonomicznej pracy, co wiąże się ze zmniejsza r/.ęstości
skurczów serca. Warto przy tym zauważyć, że wolniejsze tętno jednoczesnym
powiększeniu pojemności skurczowej nie zmniejsza pojcmr minutowej serca. Pod
wpływem ćwiczeń zwiększa się też przepływ wicnc i rezerwa wieńcowa, co daje z
kolei większą gotowość do podejmowania w ków. W obrębie układu krążenia
obwodowego ćwiczenia fizyczne wpływaj* datnio na jego wydolność - głównie w
wyniku pracy pompy mięśniowej i s? go działania klatki piersiowej. Mogą one
również sprzyjać rozwojowi k ni j ubocznego.
Systematyczne uprawianie ćwiczeń fizycznych powoduje także dość isl /miany
również we krwi, szczególnie w odniesieniu do jej objętości i skl 75% stanowi
zwiększona objętość osocza, a pozostała część przypada na c/c ne ciałka krwi. Takie
proporcje objętości krwi prowadzą do jej rozcieńcz gdyż obniżają stężenie
hemoglobiny i liczby hematokrytowej we krwi. Obsc je się również obniżenie
lepkości krwi, co łącznie z jej rozcieńczeniem zwi<; jej przepływ mięśniowy i
usprawnia zaopatrzenie tlenowe tkanek w stresie trzymałościowym.
Trening wpływa na zwiększenie czerwonych ciałek krwi do 6 m In/1 z
jednoczesnym wzrostem zawartości hemoglobiny we krwi. Podniesienie wpływem
treningu poziomu hemoglobiny we krwi i mioglohiny w mięAi znacznie
powiększa ogólną pojemność tlenową organizmu. U o»ób wylren nych powstaje
zwiększona tolerancja na przejściowy wzrost zakwaszenia czas bardziej
intensywnych wysiłków, dzięki większemu nagromadzeniu rc zasadowych.
Obok zwiększonej masy włókien mięśnia sercowego ważne znaczenie p da
przyrost liczby kapilarów - dochodzący nawet do 40-45%. Poprawia lo v źnie
warunki pracy serca, podnosząc jego możliwości czynnościowe. R6v mięśnie
szkieletowe, których jest ok. 600, aktywnie uczestniczą w obiegu i są jak gdyby
osobnymi „peryferyjnymi sercami" w organizmie, mogą sprzyjać rozwojowi
krążenia obocznego.

10.1.5. Układ oddechowy

W układzie oddechowy podstawowe zmiany spowodowane ćwiczenia^
zycznymi dotyczą mechaniki oddychania. Przede wszystkim ruch kształtuje kę
piersiową oraz usprawnia czynność mięśni oddechowych. Nie bez znać dla
mechaniki oddychania jest też wpływ ćwiczeń na postawę ciała oraz lf ność
pomocniczych mięśni oddechowych (rezerwa, która może być uruchc na w razie
potrzeby). W omawianym zakresie poprzez ćwiczenia można uzj pogłębienie
oddechu, w zależności od potrzeb wdechu, wydechu lub obu
faz, oraz ukształtować najbardziej odpowiedni w danym przypadku tor i rytm od-
dychania lub usunąć ich niekorzystne objawy (np. rozciągnąć przykurczone mięśnie
oddechowe, albo rozluźnić napięte mięśnie utrudniające oddychanie). Ćwiczenia
fizyczne powodują również zmiany w samej tkance płucnej i tak np. otwarcie
nieczynnych pęcherzyków płucnych wpływa na zwiększenie podstawowych
parametrów wentylacyjnych płuc. Sprawność układu oddychania zależy więc w
dużym stopniu od całkowitej pojemności życiowej płuc. Z innych zmian
potreningowych na uwagę zasługuje pogłębienie się oddychania i zwolnienie rytmu
oddechowego, co powoduje, że funkcja układu oddechowego osoby wytre-
nowanej jest bardziej efektywna w porównaniu z funkcją tego układu u osoby
niewytrenowanej. Jeszcze jedną, bardzo ważną zmianą w układzie oddechowym u
osoby wytrenowanej jest zwiększenie potencjalnych możliwości we zakresie
maksymalnej wentylacji płuc, która w zależności od intensywności wykonywa-
nego wysiłku może dochodzić do 80-200 l/min., podczas gdy przy niedostatecznym
wytrenowaniu nie przekracza 80 l/min. Tak więc sprawność układu oddechowego
warunkuje odpowiednie zaopatrzenie ustroju w tlen, a tym samym wpływa na
ogólną wydolność organizmu.

10.1.6. Układ nerwowy

Dla układu nerwowego ćwiczenia ruchowe posiadają wartość głównie jako
bodźce niezbędne do prawidłowego funkcjonowania ruchowej części układu.
Mogą więc one działać torujące lub hamująco, przede wszystkim jednak stanowią
źródło aferentacji koniecznej dla prawidłowego przebiegu kompensacji.
Ćwiczenia odgrywają też zasadniczą rolę w nauczaniu czynności ruchowych, za-
równo nowych, jak i utraconych, stanowiąc podstawę do tworzenia i utrwalania
stereotypów dynamicznych oraz nawyków ruchowych. Ponadto rozwijają pamięć
ruchową oraz szybkość i łatwość oddziaływania na bodźce zewnętrzne,
kształtują koordynację ruchów i wpływają na zdolność utrzymania równowagi
ciała, a w przypadku zaburzeń - poprawiają je. W tym ujęciu ćwiczenia fizyczne
stanowią nie tylko wspomniany bodziec dla układu nerwowego, ale też wpływają
kształtujące na reakcje tego układu.
10.1.7. Układ trawienny, moczowo-płciowy i inne
Ćwiczenia fizyczne rozwijają również sprawność mięśni gładkich i pośrednio
wpływają na funkcjonowanie żołądka, jelit i wątroby. W wątrobie gromadzi się
zapas glikogenu, który bierze udział w procesie metabolizmu. Dzięki zwiększeniu
aktywności odpowiednich enzymów poprawia się w wątrobie przemiana wę-
glowodanów, białek i tłuszczów. Powoduje to wzrost zasobów energetycznych
oraz możliwości ich wykorzystania i uzupełniania. Ćwiczenia zapobiegają zapar-
ciom i zaleganiu moczu w drogach moczowych, a przez to przeciwdziałają infek-
cjom i tworzeniu sic kamieni moc/owych. Stosowane przez kobiety pr/ygolou pice
się do porodu po/walają na szybsze i bezpieczniejsze rozwiązanie. W poi )',u
ćwiczenia fizyczne zapobiegają powstawaniu zakrzepów, przyspieszają. | wrót
macicy na swoje miejsce oraz poprawiają sylwetkę ciała kobiety.
Dane fizjologiczne wskazują na ścisły związek między ćwiczeniami a lunk<
lóżnych wewnątrzwydzielniczych gruczołów - szczególnie gruczołów adrcn
nych. Pod wpływem treningu zauważa się, że gruczoły te mają zwiększona, /.d ność
do wydzielania epinefryny i kortiny. Wzrost produkcji epinefryny wpły na
sprawność mięśni. Hormony wraz z całym układem odpornościowym, słyń lowane
racjonalnym treningiem ruchowym, wykazują odporność organizmu różnego
rodzaju infekcje.
Zamiarem autorów było omówienie wpływu ćwiczeń ruchowych na organu
człowieka i uwzględnienie głównie aspektu somatycznego. Należy jednak j
iniętać, że napięcie emocjonalne wpływa na napięcie w narządach unerwiony
wegetatywnie, a to z kolei na napięcie mięśniowe, i odwrotnie - rozluźnia
mięśni może znosić pozostałe napięcia i dać odprężenie psychiczne.
Reasumując możemy stwierdzić, że ruch i ćwiczenia jako naturalne bodi
wpływają na organizm człowieka w każdym aspekcie, tj. biologicznym, p? c
hucznym i duchowym.

10.2. Ćwiczenia bierne, czynno-bierne i redresje

W rehabilitacji leczniczej, a w szczególności w przypadkach neurologii nych,
gdzie zanika całkowicie funkcja mięśni, zachodzi potrzeba wykonywał ćwiczeń
przez terapeutę, stąd określenie ćwiczeń - bierne. Ćwiczenia te mają celu
niedopuszczenie do powstania przykurczy w stawach, wyzwolenie bodźc(
czuciowych z receptorów analizatora kinestetycznego (co ma związek z pum cią
ruchową) oraz mają wpływać na poprawę krążenia krwi i innych płyn< w
ustroju, zapobiegając ich zaleganiu. Technika tych ćwiczeń uwzględnia uci
powierzchni stawowych (pośrednio), co ułatwia odżywianie chrząstek stavs
wych i zapobiega zmianom degeneracyjnym w stawie.
Aby prawidłowo wykonać ćwiczenia bierne, należy przestrzegać nastepu cych
wskazówek:
• ruch winien odbywać się tylko w ćwiczonym stawie, w pełnym zakrei i we
wszystkich płaszczyznach,
• odcinek bliższy ciała winien być unieruchomiony poprzez dobór odpow dniej
pozycji wyjściowej do ćwiczeń,
• chwyt kończyny musi być pewny, a ruchy wykonywane płynnie we w)
ściwej płaszczyźnie,
 • ruch powinien być pełny, powtarzany wielokrotnie (zwykle około 20 razy)
i bezbolesny. Ćwiczenia zaleca się 1-2
razy dziennie.
Przeciwwskazania
1. Ciężki ogólny stan pacjenta.
2. Podwyższona ponad 37,5°C temperatura ciała.
3. Stan zapalny stawów.
Jeżeli ćwiczenia bierne wykonuje się z użyciem siły w celu zwiększenia ru-
chomości w stawie - czemu często towarzyszy ból - to ćwiczenia takie określa się
jako redresyjne. W celu złagodzenia bólu podczas redresji stosuje się osłonę
przeciwbólową (środki przeciwbólowe) oraz różnorodne zabiegi fizykalne uła-
twiające rozluźnienie tkanek okołostawowych. Najczęściej stosuje się naświetlania
ciepłymi lampami, okłady parafinowe, ciepłe kąpiele i masaż.
Ćwiczenia redresyjne wymagają od terapeuty dobrej znajomości budowy sta-
wów i doświadczenia. Redresje mogą być wykonywane przez odpowiednie urzą-
dzenia mechaniczne; określamy je wtedy jako trakcje lub wyciągi.
Przy mięśniach ocenianych powyżej 1° w skali Lovetta możliwy jest czynny
udział chorego w ćwiczeniach, które określamy jako ćwiczenia czynno-bierne
oraz samowspomagane.
Istota ćwiczeń czynno-biernych polega na świadomym obniżaniu nadmiernego
napięcia mięśni przy jednocześnie biernie wykonywanym ruchu w stawie przez
terapeutę.
Wskazania
1. Zabiegi chirurgiczne (rekonstrukcyjne), przy których bezruch może zniwe-1
czyć efekt operacji.
2. Unieruchomienie na wyciągach.
3. Leczenie złamań i inne przypadki.
Ćwiczenia czynno-bierne wymagają kontaktu z pacjentem i jego zgody na k
zastosowanie. Bywają łączone z zabiegami fizykoterapeutycznymi w celu rozlu-
źnienia tkanek okołostawowych. Nie należy przekraczać granicy wytrzymałoś
chorego na ból. Przy prawidłowo prowadzonych ćwiczeniach zakres ruchu dzie
stopniowo wzrastał. Ćwiczenia te zaleca się wykonywać dwa lub nawet wi< cej razy
dziennie.
Ćwiczenia czynno-bierne należy przekształcić w ćwiczenia samowspomagi ne
najczęściej poprzez system odpowiednich podwieszek kończyny. Warto podkreślić
pozytywny wpływ tych ćwiczeń na psychikę chorego.
10.3. Odmiany ćwic/en czynnych
Wyróżnia się następujące odmiany ćwiczeń czynnych:
• elongacyjne,
• czynne z oporem,
• antygrawitacyjne,
• czynne w odciążeniu
• czynne z oporem w odciążeniu,
• synergistyczne,
• izometryczne,
• stretching.
10.3.1. Ćwiczenia elongacyjne
Przez ćwiczenia elongacyjne rozumiemy czynne wydłużenie kręgosłupa w j;o
osi długiej. Ćwiczenia te aktywizują mięśnie kręgosłupa i mają na c«
/.mniejszenie jego wygięć patologicznych. Znajdują zastosowanie głowi w
gimnastyce korekcyjnej, przy korekcji takich wad jak: plecy okrągłe, pić
wklęsłe, plecy okrągło-wklęsłe i boczne skrzywienia kręgosłupa.
10.3.2. Ćwiczenia czynne z oporem
Jeżeli pacjent wykonuje ruch w danym stawie i dodatkowo pokonuje opór,
ćwiczenia takie zaliczamy do ćwiczeń czynnych z oporem. Stosujemy je w pn
padkach potrzeby zwiększenia siły i wytrzymałości siłowej mie&ni do po/.ioi
siły mięśnia zdrowego, tj. 5° w skali Lovetta (lub uzyskania minimalnej siły m
śniowej wg zaleceń Krausa-Webera).
Istnieje wiele metod treningowych wykorzystujących ćwiczenia czyn /
oporem. Są to m.in.: metoda krótkich i długich ćwiczeń izometrycznych, me da
De Lorme'a i Watkinsa oraz metoda Mc Queena.
10.3.3. Ćwiczenia antygrawitacyjne
Szczególną odmianę ćwiczeń z oporem stanowią ćwiczenia antygrawitacyjl
Cechą charakterystyczną tych ćwiczeń jest osiowe obciążenie kręgosłupa pon
siłę grawitacji, z dodatkowym ciężarem. W praktyce najczęściej wykorzystuje;
noszenie określonego ciężaru na głowie podczas stania, w marszu, przysiadł
itp. Celem tych ćwiczeń jest aktywizacja mięśni przykręgosłupowych pełniący
funkcję stabilizatorów czynnych kręgosłupa. W codziennej praktyce do tej gni
ćwiczeń zaliczamy także ćwiczenia aktywizujące do pracy mięśnie o przebie
skośnym, czyli rolujące tułów. Takimi ćwiczeniami są np. toczenie się po pod dze
bez udziału rąk i nóg, a także ćwiczenia w zwisie głową w dół (zwis króli
trwały).
 Ćwiczenia te stosujemy w końcowym etapie postępowania rehabilitacyjnego
w celu ochrony stawów kręgosłupa przed przeciążeniem pracą oraz zmianami
zwyrodnieniowymi.
10.3.4. Ćwiczenia czynne w odciążeniu
Ćwiczenia czynne w odciążeniu, podczas których eliminuje się ciężar kończyny
przez jej odciążenie, wykonuje sam chory. Oznacza to, że mięśnie są zbyt słabe
(minimum 2° w skali Lovetta), aby mogły pokonać ciężar własny kończyny.
Odciążenie można uzyskać przez:
• podwieszenie za pomocą systemu podwieszek,
• ruch po podłożu ze zmniejszeniem tarcia poprzez zastosowanie środka po-
ślizgowego lub mechanicznego,
• zanurzenie ciała w wodzie,
• zmianę kąta pochylenia płaszczyzny ruchu,
• podtrzymanie ręką przez terapeutę.
Ćwiczenia czynne w odciążeniu znajdują zastosowanie głównie w niedowła-
dach mięśni, w stanach osłabienia siły mięśniowej, po urazach ortopedycznych, w
bólach stawowych, w niepełnych zrostach kostnych.
10.3.5. Ćwiczenia czynne z oporem w odciążeniu
Jeżeli siła mięśni wynosi powyżej 2°, a mniej niż 3° w skali Lovetta, można
wykonywać ćwiczenia czynne w odciążeniu z oporem, jednak obciążenie musi
być mniejsze niż ciężar ćwiczonej części ciała. Obciążenia przeważnie uzyskuje
się przez zastosowanie zestawu ciężarkowo-bloczkowego.
10.3.6. Ćwiczenia synergistyczne
W systematyce ćwiczeń leczniczych są one zaliczane do ćwiczeń specjalnych. W
istocie rzeczy są to ćwiczenia czynne z oporem i to maksymalnym, i dlatego
zostały opisane w tym miejscu. Polegają one na wykorzystaniu zjawiska przerzutu
funkcji fizjologicznych - wywołanych pracą mięśni - do miejsc, w których w
aktualnej sytuacji ruch jest niemożliwy (np. ze względu na opatrunek gipsowy itp.).
Dzielimy je na dwie grupy:
• ćwiczenia synergistyczne - kontralateralne,
• ćwiczenia synergistyczne - ipsilateralne.
Ćwiczenia synergistyczne kontratlateralne polegają na ćwiczeniu kończyny
zdrowej w celu uzyskania efektu w kończynie chorej.
Ćwiczenia synergistyczne ipsilateralne zaleca się wtedy, kiedy opatrunek gi-
psowy nie obejmuje całej kończyny (np. wolna od gipsu jest stopa, staw skokowy).
Warunkiem skuteczności tych ćwiczeń jest zastosowanie maksymalnych
obciążeń; praca winna być wykonywana aż do zmęczenia (odmowy) i powtarza-
na 3 do 4 razy d/icnnir. Cwu-y.cnia te stosuje się głównie w przypadkach ortoj
dyczno-chirurgic/.nych.
10.3.7. Ćwiczenia izometryczne
Ćwiczenia izometryczne polegają na świadomym wywołaniu napięcia mięA
bez zmiany długości ich włókien. Oznacza to, że tym ćwiczeniom nic towar;
szy ruch w stawie. Taki charakter pracy mięśni nosi nazwę pracy stal y c MI W
praktyce kierujemy się następującymi wskazówkami metodycznymi:
• czas trwania napięcia wynosi od 5 do 30 s (najczęściej ok. 10-15 s),
• czas osiągnięcia napięcia mięśnia - około l s,
• przerwa między kolejnymi napięciami jest zbliżona do czasu trwaniu i
pięcia mięśni,
• liczba powtórzeń - do oznak zmęczenia,
• wielkość napięcia - napięcie submaksymalne i maksymalne.
Ćwiczenia izometryczne — oprócz sytuacji, gdy ruch nie jest wskazany - j
sujemy gdy zachodzi potrzeba szybkiej odbudowy masy mięśni. Mają one di
znaczenie w treningu kulturystycznym.
10.3.8. Stretching
Stretching charakteryzują następujące rodzaje ruchów: napinanie m K
(przez 10 do 30 s), następnie pełne rozluźnienie przez 2 do 3 s, oraz rozciągi
cię ich i utrzymanie w tym stanie przez 10 do 30 s.
Ćwiczenia stretchingu pozwalają na:
• zwiększenie zakresu ruchu w stawach,
• rozwijanie siły oraz elastyczności mięśni i elementów miękkich, budi
cych i wzmacniających stawy.
Z tych powodów Stretching znajduje szerokie zastosowanie zarówno w i
rcie, rekreacji, korektywie, jak i rehabilitacji. Łączy w sobie walory ćwiczeń
tycznych jak i dynamicznych.
10.4. Ćwiczenia specjalne
10.4.1. Ćwiczenia oddechowe
Oddychanie jest czynnością wykonywaną automatycznie; kiedy mów o
ćwiczeniach oddechowych oznacza to, że świadomie akcentujemy zaró'
wdech, jak i wydech powietrza. Zaleca się, aby wdech odbywał się przez i a
wydech przez usta. Często fazie wdechu towarzyszy wznos ramion i wyp
tułowia, a fazie wydechu - opuszczenie ramion i zgięcie tułowia. Ćwiczenie
wtarza się około 10 razy.
 Celem ćwiczeń oddechowych jest poprawa sprawności i wydolności układu
oddechowego, głównie mechanizmu oddychania. W zależności od potrzeb ak-
centuje się przeponowy (brzuszny) lub piersiowy tor oddychania. Dowolne ćwi-
czenia oddechowe stanowią część programu usprawniania leczniczego, bądź po-
stępowania korekcyjnego, natomiast szczególnego znaczenia nabierają one w
chorobach układu oddechowego i stanach pooperacyjnych. Stanowią wtedy
bardzo ważną składową programu kinezyterapii oddechowej, której zasadnicze
elementy to: leżenie ułożeniowe (drenaż), nauka efektywnego oddychania i kaszlu,
gimnastyka oddechowa w różnych pozycjach ciała z oporem, ćwiczenia
ogólnorozwojowe i wybrane techniki masażu (oklepywania i sprężynowanie
klatki piersiowej). Ćwiczenia oddechowe można także wykorzystać do uzyskania
relaksacji.
10.4.2. Ćwiczenia relaksacyjne
Przez relaksację rozumiemy rozluźnienie, odprężenie i demobilizację, a techniki
relaksacyjne to sposoby wpływania na stan psychiczny i samopoczucie poprzez
oddziaływanie na organizm. W terapii i rehabilitacji poprzez relaksację określa
się zmniejszenie stanu napięcia psychofizycznego w całym ciele lub
zwolnienie psychofizyczne, co wiąże się zarówno z eliminacją napięcia mięśnio-
wego, jak i świadomym obniżeniem aktywności myślowej. W technikach rela-
ksacyjnych bierze się pod uwagę koncentrację, odprężenie, relaks i medytację.
Do bardziej znanych i zalecanych technik relaksacji zaliczamy: automasaż re-
laksacyjny według Lazorusa, relaksację stopniową według Jacobsona, jogę, ćwi-
czenia relaksacji oddechowej, ćwiczenia koncentracji (ćwiczenia wizualizacji)
oraz różne sposoby medytacji.
Szersze potraktowanie relaksacji wykraczałoby poza ramy merytoryczne tej
książki. Relaksacja jest przedmiotem zainteresowania przede wszystkim psycho-
terapeutów.
10.4.3. Ćwiczenia prawidłowej postawy ciała
Jeśli mamy do czynienia z wadami postawy ciała bez zmian strukturalnych, a
jedynie wynikającymi z braku nawyku prawidłowej postawy ciała, a takie wady
występują najczęściej u dzieci, szczególnego znaczenia nabierają ćwiczenia
odruchu prawidłowej postawy ciała. Ćwiczenia te bazują na wykorzystaniu fizjo-
logicznych mechanizmów związanych zarówno z utrzymaniem równowagi ciała,
jak i przyjmowaniem odpowiedniego układu poszczególnych części ciała w
przestrzeni.
Powszechnie uważa się, że zachowanie prawidłowej postawy ciała i orientacji
przestrzennej zależy od interpretacji informacji sensorycznej pochodzącej z
trzech źródeł, a mianowicie:
 • receptorów unali/.tioi.i kim-stetyc/.nego, * Lustro takie poiiida lilii* pionów* i potiontc
• receptorów n;u/.;\dii równowagi,
• narządu wzroku.
Informacje płynące z tych źródeł pozwalają na wyodrębnienie swoislyc
odruchów, które nazywa się reakcjami poprawczymi. Wyodrębniamy nustcpuji i-c
odruchy poprawcze:
• błędnikowe, działające na tułów,
• szyjne, wywierające wpływ na tułów,
• z tułowia na głowę,
• z tułowia na tułów (określane niekiedy jako „z ciała na ciało"),
• wzrokowe.
Ćwiczenia korekcyjne wykorzystujące wymienione wyżej odruchy, w cc
kształtowania nawyku prawidłowej postawy ciała, otrzymały określenie ćwic/,< /.
wykorzystaniem feedbacku.
Przez słowo feedback (z jęz. ang.) rozumie się sprzężenie zwrolne. Ści&l
mówiąc chodzi tu o zastępcze sprzężenie zwrotne, które poprzez świadomie ki
rowane ćwiczenia sprawia, że przyjmowana przez dziecko postawa ciału mu t chy
postawy prawidłowej. To ciągłe przypominanie powinno zaowocować /. c*/ sem
trwałym nawykiem prawidłowej postawy ciała.
Przykładami takich ćwiczeń są: oglądanie postawy ciała pr/ccl luslrcm korc
cyjnym*, na monitorze tv, ćwiczenia z niektórymi przyborami, np. woreczku na
głowie lub piłką, stanie tyłem przy ścianie, drabinkach, toczenie nic po pódl dze.
Doskonale do tych celów nadają się ćwiczenia osiowo-symcirycznc, /nu pod
nazwą metody Hoppe.
10.4.4. Ćwiczenia w wodzie
Ćwiczenia w środowisku wodnym, ze względu na jego cechy fizyczne, »lw wią
ważną składową programu kinezyterapii. Prowadzi się je w odpowiedni
wannach i basenach.
Ćwiczenia można wykonywać indywidualnie lub zespołowo z użyciem <
datkowego sprzętu (kół, desek itp.) lub jako ćwiczenia swobodne. Woda wił
posiadać temperaturę powyżej 26°C. Czas ćwiczeń zależy od ogólnego sti
chorego, powinien wynosić około 20-30 min.
Wskazania
1. Osłabienie mięśni i zaburzenia koordynacji nerwowo-mięśniowej.
2. Ograniczenie ruchomości stawów i ich bolesność.
3. Nauka chodzenia po okresie unieruchomienia.
 4. Schorzenia naczyń obwodowych.
5. Amputacja i skoliozy.
Wszędzie gdzie jest to możliwe, od ćwiczeń w wodzie należy przechodzić do
pływania , które wywiera wieloaspektowy, bardzo pozytywny wpływ na organizm
człowieka. Pływanie jest doskonałą formą poprawy kondycji, ma także walory
hartujące i relaksujące.
10.4.5. Nauka chodzenia
Nauka chodzenia dotyczy tych osób, które bardzo długo leżały w łóżku na
skutek choroby lub urazu. Proces ten dzielimy na dwa etapy:
• przygotowanie do nauki chodu,
• właściwa nauka chodu.
Etap pierwszy obejmuje ćwiczenia ogólnousprawniające i pionizację. Do pio-
nizacji wykorzystuje się stoły pionizacyjne, protezy, pasy stabilizujące oraz inne
pomoce ortopedyczne i rehabilitacyjne. Jeśli nie dysponujemy stołem pionizacyj-
nym, to stopniowo nauczamy i oswajamy pacjenta z pozycją półleżącą i siedzącą
na łóżku, następnie należy zastosować siad z nogami opuszczonymi z łóżka i
stanie przy pomocy terapeuty (niekiedy przy pomocy dwóch osób). Jeśli pacjent
potrafi już przez kilkanaście minut utrzymać pozycję pionową, to przystępujemy do
obciążenia kończyn w miejscu (przechodzenie z nogi na nogę).
Właściwa nauka chodu obejmuje:
• chodzenie w miejscu z oparciem,
• chodzenie w wodzie lub z zastosowaniem innego sposobu odciążenia,
• chodzenie z pomocą barierek i balkoników,
• chodzenie o kulach lub lasce bez przeszkód i z przeszkodami,
• chodzenie po różnych podłożach i pochylniach,
• chodzenie po schodach,
• chodzenie po torze przeszkód.
Terapeuta powinien znać mechanizm chodu, jego patologiczne postacie i me-
todykę nauczania chodu z użyciem kuł pachowych i łokciowych. Odrębny i dość
złożony proces nauki chodu odnosi się do chorych po amputacji kończyn dol-
nych. Problem ten w niniejszej książce został pominięty.
10.5. Wybrane metody terapeutyczne
10.5.1. Metoda Kabat-Kaiser
Metodę tę określa się często jako metodę P.N.F. (od słów angielskich: Pro-
prioceptive Neuromuscular Facilitation).
Zasadniczym celem wy kor/y stania metody jest reedukcja struktur układu net
wowo-mięśniowcgo w niedowładach i porażeniach. Ćwiczenia prowud/i tera
pouta, przestrzegając określonych zasad, do których zaliczamy:
• wykonanie ruchu w stawie według ściśle określonego schematu i w/on:
tego ruchu,
• czynny udział pacjenta w ćwiczeniu i jego wielokrotne powiar/unic.
Wyróżnia się po dwa schematy dla ćwiczeń kończyny górnej i dolnej; jcde
dla głowy i szyi, jeden dla górnej części tułowia wspólnie z kończynami goni)
mi i jeden dla dolnej części tułowia z kończynami dolnymi.
Ruch kończyną górną może być wykonywany z wyprostem lub zgiętym sti
wem łokciowym. Najczęściej sześć wzorców ruchowych tworzy całość - lr/
wzorce początkowe i trzy wzorce powrotne.
Wzorcem początkowym nazywamy taki wzorzec, w którym w trakcie ruch
dochodzi do zgięcia w głównym stawie (staw barkowy i staw biodrowy), nuU
miast wzorzec powrotny to taki wzorzec, w którym następuje wyprosi w staw
głównym.
Znając pozycję wyjściową wzorca początkowego, możemy łatwo określić p<
szczególne elementy ruchu pamiętając o zasadzie, że wykonywany ruch jest /..
wsze przeciwstawny pozycji wyjściowej. Jeżeli kończyna górna była w odwi
dzeniu, to nastąpi ruch przywodzenia, jeśli była w wyproście, to nastąpi /gięcie ii
To co wyróżnia tę metodę terapeutyczną spośród innych, to wykonywanie r
chów biernych, czynno-biernych i czynnych (w zależności od stanu micsni) w
dług takich osi i w takich płaszczyznach, jakie spotykamy w c/ynnościuch fcyc
codziennego, a więc w naturalnych, a nie wyizolowanych jak w ćwic/eniai
biernych w kinezyterapii.
Pobudzenie elementów składowych analizatora kinestetycznego dokonuje *
dodatkowo poprzez: trakcję, nacisk na powierzchnie stawowe, opór ilp.
10.5.2. Metoda Vojty
Metoda znajduje zastosowanie w leczeniu dzieci z mózgowym porażenie
dziecięcym (m.p.dz.). Właściwie jest to metoda diagnostyczno-terapeutycznu.
Część diagnostyczna metody obejmuje ocenę rozwoju psychoruchowego-
podstawie siedmiu reakcji ułożeniowych, tj.:
• próby trakcyjnej, obejmującej cztery chwyty za ręce lub przedramiona,
• reakcji Landau (inaczej zawieszenie Landau),
• reakcji zawieszenia pachowego,
• reakcji wychylenia bocznego wg Vojty,
• reakcji zawieszenia poziomego wg Collis,
• reakcji zawieszenia pionowego wg Peiper-Isbert,
• reakcji zawieszenia pionowego wg Collis.
 Głównym założeniem teoretycznym części terapeutycznej metody jest pogląd, że
bierne ruchy, wykonane przez terapeutę (lub rodziców) poszczególnymi kończynami
czy innymi częściami ciała, powodują czynną reakcję układu nerwowo-
mięśniowego. Powstające w ten sposób bodźce, pochodzące ze stymulacji stref
wyzwolenia ruchu oraz pozycji wyjściowych do ćwiczeń, mają wywołać ściśle
określony kompleks ruchu. Postępowanie to ma na celu zróżnicowanie pracy
mięśni (praca przyczepów dalszego i bliższego), zmianę napięcia mięśniowego,
wytworzenie prawidłowego współdziałania między mięśniami i grupami mięśni w
tzw. łańcuchu brzusznym i grzbietowym. Dobór terapii ułatwia znajomość
analizy mięśniowej poszczególnych ruchów oraz sekwencji ruchowych odcinków
ciała, którymi w reakcji obrotu jest zmiana pozycji z ułożenia na plecach do leżenia
na brzuchu, a w reakcji pełzania - ruch do przodu przy podparciu się łokciem i piętą.
W czasie terapii, która jest formą aktywacji całego organizmu, oprócz reakcji
ruchowych może dochodzić również do poprawy m.in. funkcji narządów
wewnętrznych, mowy oraz kontaktów z otoczeniem.
Należy nadmienić, że metoda Vojty nie przez wszystkich jest oceniana pozy-
tywnie. Wynika to z faktu, że rzeczywiste uszkodzenie ośrodkowego układu ner-
wowego jest nieuleczalne. Przyjmijmy zatem, że jest to metoda pomagająca w
rozpoznaniu m.p.dz. oraz ułatwiająca stymulację rozwoju neuroruchowego i
psychicznego dziecka w okresie niemowlęcym.
10.5.3. Metoda Bobathów
Metoda Bobathów przeznaczona jest do reedukacji nerwowo-mięśniowej i to
zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Znajdujemy tu zarówno elementy progra-
mowe opisane w metodzie P.N.F., jak i w metodzie Vojty. Autorzy metody przy-
kładają większą wagę do programu usprawniania niż diagnostyki. Powinien on
być dostosowany do stanu neurofizjologicznego pacjenta na określonym etapie
rehabilitacji, a w miarę postępów się zmieniać. Dla dzieci z mózgowym poraże-
niem dziecięcym program ten zawiera takie elementy jak:
• hamowanie, obniżające napięcie poprzez przyjęcie odpowiedniej pozycji
ciała - ułożenie i rozluźnienie,
• ułatwienie, polegające na poruszaniu częściami ciała określonymi jako
tzw. „punkty kluczowe", co ułatwia ruchy (torowanie).
Dużo miejsca w programie usprawniania poświęca się wyzwoleniu reakcji
błędnikowych (równoważnych) i innych postawnych.
W zaleceniach terapeutycznych Bobathów znajdujemy wszystkie elementy
składowe fizjoterapii, tj. kinezyterapię, ćwiczenia w wodzie, fizykoterapię, terapię
zajęciową i inne.
10.5.4. Metoda McKcn/icgo
W latach sześćdziesiątych terapeuta nowozelandzki opracował metodę lec/
nią dolegliwości w obrębie kręgosłupa. Metoda zawiera trzy elementy składów
• pierwszy, będący opisem etiologii i zmian patomechanicznych /.wi;i/uny< z
bólami kręgosłupa,
• drugi, poświęcony badaniu i diagnostyce,
• trzeci, to program postępowania terapeutycznego.
McKenzie uwzględniając przyczynę i stopień zmian zwyrodnieniowych w o
szarże kręgosłupa i głównych stawów, usytuowanych w osi długiej ciała, wy
drębnił trzy zespoły zaburzeń (określane także jako syndromy). Są to:
• zespół (syndrom) zaburzeń postawy,
• zespół (syndrom) zaburzeń funkcjonalnych,
• zespół (syndrom) zaburzeń strukturalnych.
W zespole zaburzeń strukturalnych twórca metody wyszczególnił siedem p
staci zmian w zależności od rozległości i nasilenia bólu oraz innych oznak pat
logii. Spośród tych siedmiu chorób sześć ma związek z przemieszczeniem jad
miażdżystego ku tyłowi, a tylko jedna z przesunięciem ku przodowi.
W zależności od rodzaju zmian autor opracował program postępowaniu lec
niczego, którego głównymi wyznacznikami są: manipulacje, mobili/ucjc or
trakcje i to zarówno z udziałem pacjenta, jak i bez jego czynnego udziału. W ću
czeniach dominują pozycje niskie, głównie leżenie przodem i tyłem. Ruchy czy ne
powtarzane są wielokrotnie w różnych płaszczyznach, ale zawsze w kierunl nie
powodującym bólu. Dużą wagę przykłada się do zaleceń, które chronią »l wy
kręgosłupa przed urazami i przeciążeniem. Diagnostyka w metodzie McKe ziego,
obok szczegółowego wywiadu, zawiera testy ruchomości oraz ocenę ból
10.5.5. Metoda Yumeiho
Yumeiho jest japońską metodą leczenia, która bazuje na technikach teraj
manualnej, głównie na manipulacjach, mobilizacjach i masażu (shiatsu). Yurtu ho
dosłownie oznacza „równowagę miednicy".
Autor metody - Masayuki Saionji zakłada, że przyczyną większości dysftih
cji i chorób, zarówno w narządzie ruchu, jak i w narządach wewnętrznych, je
asymetryczne ułożenie kości obręczy miednicznej. Kręgosłup, który spiera się i
kości krzyżowej, wskutek mechanizmu kompensacji dostosowuje swój kształt i
tych zmienionych warunków statyki, co pociąga za sobą zmiany stawowe i m że
dawać objawy neurologiczne.
Na część terapeutyczną metody składa się 100 technik. Są to techniki: mai
pulacji, mobilizacji, masażu i trakcji. Każda z nich posiada swoją numerację, n
wet jeśli ta sama technika wykonywana jest po drugiej stronie ciała. Wykonar
wszystkich 100 technik, zgodnie z kolejnością, trwa około l godziny. Zabieg wy-
konuje terapeuta na materacu rozłożonym na podłodze. Dopuszcza się także za-
stosowanie metody z uwzględnieniem tylko wybranych technik dla określonych
schorzeń, np. dla zespołu bólowego górnego odcinka kręgosłupa i barków wy-
dzielono 20 technik, podobnie dla innych dysfunkcji.
Metoda Yumeiho zawiera także część diagnostyczną, która obejmuje ocenę
wyglądu twarzy, ocenę długości kończyn dolnych, zakresy ruchów w stawach
oraz inne elementy.
10.5.6. Metoda Hoppe
Metoda Urszuli Hoppe przeznaczona jest głównie do korekcji wad postawy
ciała, ale spotykamy także próby jej wykorzystania w rehabilitacji innych schorzeń
narządu ruchu, a nawet mózgowych porażeń dziecięcych.
Teoretyczną podstawę metody stanowi założenie, że wady postawy ciała naj-
częściej są wywołane wielopłaszczyznowymi zmianami w narządzie ruchu. Stąd w
każdej publikacji poświęconej metodzie Hoppe przedstawiany jest prostopa-
dłościan, w który wrysowano sylwetkę człowieka i ukazano 3 główne płaszczyzny
ciała. Chcąc skutecznie korygować odchylenia od normy w postawie ciała należy
oddziaływać jednocześnie na wszystkie 3 płaszczyzny ciała, tj. strzałkową,
czołową i poprzeczną. Metoda wymaga oprzyrządowania w postaci prostych
urządzeń wykonanych z drewna; są to: mała i duża „L-ka", mała i duża „Z-tka",
bramki, listwy itp.
Ćwiczenia rozpoczynamy od układów najłatwiejszych z wykorzystaniem po-
jedynczych przyrządów i w pozycjach niskich w miarę postępów w ćwiczeniach
przechodzimy do układów trudniejszych.
Wymienione wyżej przyrządy pozwalają ćwiczącemu na przyjęcie symetrycz-
nego układu ciała oraz właściwej osi. Stąd pochodzą inne określenia tej metody, tj.
„ćwiczenia osiowo-symetryczne" lub „ćwiczenia symetrycznego równoważenia
układu ruchu".
Najistotniejszą cechą ćwiczeń według metody Hoppe jest spełnienie założeń
feedbacku (sprzężenia zwrotnego), dominacja napięć izometrycznych mięśni, a
w odniesieniu do stawów - ich mobilizacja.
10.5.7. Metoda Lehnert-Schroth
Nazywana jest również ortopedyczno-oddechowym systemem Schroth z trój-
płaszczyznową korektą skolioz. Na program metody składają się:
1. ćwiczenia oddechowe (wentylacyjne). Są to ćwiczenia dowolnego oddechu.
Fazie wdechu towarzyszą ruchy tułowia i kończyn w różnych kierunkach,
połączone ze skierowaniem wdychanego powietrza w ściśle określo-
ne miejsce klatki piersiowej. Wydech połączony jest z napięciem i
ruchami obrotowymi w odwrotnym kierunku niż w fazie wdechu,
2. ćwiczenia mobilizacyjne. Ćwiczenia te mają na celu oddziaływanie nu i
chomość stawów oraz rozwój siły mięśni, głównie poprzez napięcie izoni
tryczne mięśni posturalnych,
3. zwisy. Mają one za zadanie wpływać na bierne elementy narządu ruc
(więzadła, ścięgna, torebki stawowe).
Ćwiczenia powyższe (pomijając zwisy), odbywają się w specjalnie dobrany
pozycjach wyjściowych, a korekcja poszczególnych części ciała przebiega u
dług schematu:
• prostowanie tułowia w płaszczyźnie strzałkowej (obręcz miednicza, kręg
słup, głowa),
• korekcja w płaszczyźnie czołowej,
• derotacja tułowia z zachowaniem efektów korekcji uzyskanej dotychc/.ii
• ponowna kontrola ustawienia miednicy (przed lustrem),
• ćwiczenia oddechowe z oporem,
• kontrola poprawności ustawienia głowy,
• utrzymanie całej postawy w pozycji skorygowanej przez dłuższy czas n
pięciem izometrycznym.
10.5.8. Metoda Zaleszczuka i Łęczyńskiego
Cechą wyróżniającą metodę Zaleszczuka i Łęczyńskiego spośród innych pi
gramów i metod korekcji skolioz jest zastosowanie urządzenia tzw. autokorckl
ra*, który pozwala na oddziaływanie na wszystkie trzy płaszczyzny ciała w gp
sób czynny, jak również na oba łuki - pierwotny i wtórny - równocześnie. Zai
dnicze ćwiczenia w autokorektorze odbywają się w płaszczyźnie strzałkom i
przypominają popularny „koci grzbiet". Jednakże dzięki odpowiedniemu rc
stawowi pelot i taśm działają siły powodujące derotację - korekcje i redreą
Mamy więc do czynienia z równoczesnym działaniem na płaszczyzny poprzeć
na, strzałkową i czołową. Niekiedy metodę tę określa się metodą „presio". D
dajmy uwagę, że autokorektor łatwo można dostosować do indywidualnych ce
skrzywienia i zalecany jest do stosowania w domu pacjenta.
10.5.9. Metoda Majocha
Stanisław Majoch specjalizuje się w leczeniu skolioz o różnym stopniu ci{
kości. W leczeniu zachowawczym postępowanie kinezyterapeutyczne jest ni
ważniejsze. Zasadniczym elementem omawianej metody są ćwiczenia stosowa w
pozycjach ułatwiających korekcję (leżenie, klęk podparty, zwisy odwrotne)
* Nowoczesną werąft madami* wykwuiMfo przez J. Łęczyńskiego produkuje „Polsport-Bieliko-Biała".
 Maksymalna korekcja czynna lub bierna stanowi bowiem stały element metody,
dopiero bowiem po skorygowaniu ustawienia kręgosłupa obciąża się mięśnie
posturalne wysiłkiem. Wysiłek ten ma charakter pracy statycznej - ćwiczenia
izometryczne zdecydowanie przeważają nad ćwiczeniami dynamicznymi.
Oprócz krótkich ćwiczeń izometrycznych stosowane są ćwiczenia siłowo-wy-
trzymałościowe, których celem jest wytworzenie „gorsetu mięśniowego". Te
ostatnie oparte są na ćwiczeniach będących zarazem testem siłowo-wytrzymało-
ściowym, pozwalającym na kontrolę stopnia wytrenowania mięśni posturalnych.
Wyróżnia się 3 stopnie wytrenowania, określone w 4 pozycjach wyjściowych: w
leżeniu przodem, w klęku podpartym, zwisie odwrotnym i w pozycji stojącej.
10.5.10. Metoda Klappa
Metoda ta powstała u progu naszego wieku. Twórcą tej metody był Rudolf
Klapp. Jej udoskonalenie zawdzięczamy jego synowi Bernardowi Klappowi.
Metodę tę szczegółowo opisał on w książce pt. „Das Klappsche Kriechverfah-
ren".
Inspiracją do opracowania metody było stwierdzenie przez Klappa, który był
anatomem i chirurgiem, że zwierzęta - rzadko posiadają boczne skrzywienie krę-
gosłupa w przeciwieństwie do ludzi czy nawet ptaków. Dostrzeżona znaczna, ru-
chomość na boki kręgosłupa u czworonożnych oraz typ ruchów kręgosłupa jakie
zachodząca u psa w czasie chodzenia - nasunęły myśl opracowania ćwiczeń o
podobnych założeniach kinetycznych, celem leczenia skolioz u dzieci.
Podstawowymi cechami ćwiczeń Klappa są:
1. wykonanie ćwiczeń w pozycji ręczno-kolanowej (najczęściej w klęku pod-
partym, ale także na czworakach i pozycjach podobnych z poziomym uło-
żeniem kręgosłupa),
2. asymetryczne ułożenie kończyn górnych i dolnych tak, aby w trakcie ćwi-
czenia uzyskać odwrotny układ kręgosłupa niż w skoliozie; stąd chodzenie
po kole w skoliozach jednołukowych i różne kombinacje ruchów przy sko-
liozach dwu- lub wielołukowych.
Współcześnie metodę Klappa stosuje się jako jedną z wielu form wszech-
stronnego programu zachowawczego leczenia skolioz.
Piśmiennictwo
Ahr B.1993. Masaż niemowlęcia. PZWL, Warszawa.
Amerykańskie Towarzystwo Chirurgii Ręki. 1986. Ręka. Badanie i diagnosty!
PZWL, Warszawa.
Bahr F.R. 1982. The accupressure health book. Unwin Paperbacks, London.
Bahr F.R. 1990. Akupresura. PZWL, Warszawa.
Bernau L., Mayer A.E. 1993. Wielka księga akupresury. WAB, Warszawa.
Best C.H., Taylor N.B. 1971. Fizjologiczne podstawy postępowania lekarskiej
PZWL, Warszawa.
Biriukow A. 1974. Masaż sportowy. Sport i Turystyka, Warszawa.
Bochenek A. 1968. Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa.
Bohuń L., Jarosiński W. 1984 (2/3). Diagnostyczno-terapeutyczna metoda ry
doraku. Akupunktura w Polsce.
Bolechowski F. 1982. Podstawy ogólnej diagnostyki klinicznej. PZWL, Warszav
Borkowska M. 1989. ABC rehabilitacji Dzieci: Mózgowe porażenie dziecię*
Wydawnictwo Pelikan, Warszawa.
Borsarello J. 1981.Aupuncture. Wyd. Masson, Paris.
Bossy J., Maurek J.C1. 1976. Acupuncture. Wyd. Masson, Paris.
Bronz Z. 1990. Qigong - uzdrawiające ćwiczenia chińskie. „Comes", Warsza>
Briihl W. 1992. Yademecum lekarza ogólnego. PZWL, Warszawa.
Cendrowski Z. 1991. Leksykon medycyny niekonwencjonalnej. „SPAR", Wi
szawa.
Chen R. 1969. The history and Methods od Physical Diagnosis in Classical Cl
nese Medicine. Yautage Press, New York.
Cheong W.C., Yang C.P. 1976. Synopsis of chinese acupuncture. The Light P
blishing Co., Hongkong.
Cordes Ch., Uibe P., Zeibig B. 1980. Physiotherapie. Massage. Veb Yerlag Vo und
Gesundheit, Berlin.
Cover J. 1995. Porozmawiajmy o akupunkturze. Brak Wydawcy. Kłodzko.