TOM MANGOLD i JOHN PENYCATE

WIETNAM Podziemna wojna

Tumaczy Sawomir Kdzierski

WSTP W 1968 roku jeden z autorw tej ksiki przez trzy miesice relacjonowa wojn w Wietnamie dla BBC. Dziesi lat pniej bylimy wsplnie pierwszymi dziennikarzami BBC, ktrzy otrzymali wizy od zwyciskiego rzdu Socjalistycznej Republiki Wietnamu oraz pozwolenie na odwiedzenie Hanoi i miasta Ho Chi Minha (dawny Sajgon) i nakrcenie specjalnego reportau filmowego dla Panoramy. Wanie wtedy przedstawiono nas kapitanowi Nguyen Thanh Linh, ktry dowodzi partyzantami w tunelach dystryktu Cu Chi. W byej kwaterze gwnej w Phu My Hung po raz pierwszy zobaczylimy tunele i ludzi, ktrzy w nich walczyli. Pniej otrzymalimy zgod na powrt do Wietnamu - ju nie jako dziennikarze, ale autorzy ksiki - by dokadniej zapozna si z tunelami i histori prowadzonej w nich wojny. Ministerstwo Spraw Zagranicznych w Hanoi nie tylko zezwolio nam zwiedza tunele Cu Chi, kiedy tylko zechcemy, ale wyrazio rwnie zgod na kontakt z wyszymi dowdcami Ludowej Armii, ktrzy poprzednio suyli w komunistycznych oddziaach w Poudniowym Wietnamie. Zostalimy zaproszeni na odprawy w dowdztwie VII Okrgu Wojskowego w miecie Ho Chi Minha, obejmujcym rwnie dystrykt Cu Chi. Spotykalimy si z oficerami, ktrzy nigdy dotd nie rozmawiali z gomi z Zachodu i pozwolono nam spdza nieograniczon ilo czasu z pukownikiem Nguyen Quang Minhem, ktry niegdy by oficerem sztabowym Armii Narodowo-Wyzwoleczej (jak nazywano wszystkie komunistyczne oddziay walczce na Poudniu), obecnie za gwnym historykiem wojskowym VII Okrgu Wojskowego (oficjalna komunistyczna historia wojny wci jest opracowywana). Na innych odprawach w Cu Chi, w Song Be, Tay Ninh, oficerowie Ludowej Armii cytowali obszernie wci jeszcze utajnion relacje z wojny zatytuowan Tymczasowe wnioski z dowiadcze antyamerykaskiej walki o narodowe ocalenie na polach bitwy w poudniowo wschodnim Wietnamie i poudniowej czci centralnego Wietnamu (Strefa B2). Udostpniono nam oryginalne mapy systemu tuneli oraz szkice i wykresy ich planw budowlanych. W wioskach i przysikach Cu Chi i przylegych regionw spotkalimy licznych bojownikw z tuneli - niektrzy wci byli w mundurach, inni wrcili na wie i pracowali w rolnictwie. Odnaleziono i sprowadzono na spotkanie z nami do miasta Ho Chi Minha rwnie innych wanych wiadkw. Poznalimy przewodniczcego miejskiego komitetu partii, Mai Chi Tho, brata Le Duc Tho, ktry podpisa w imieniu Wietnamu Pnocnego ukad o zawieszeniu broni. Mai Chi Tho wydawa polityczne dyrektywy w czasie wojny w rejonie Sajgonu i osobicie skada meldunki komunistycznemu kierownictwu w Wietnamie Poudniowym. Wszystkie wywiady byy w peni dokumentowane. Kady z nich by rejestrowany na tamie, nastpnie tumaczony i przepisywany w Londynie. O wiele wiksze trudnoci napotykalimy w czasie poszukiwa amerykaskich weteranw. Charakter ludzi walczcych w tunelach wyklucza raczej uczestnictwo w klubach albo wstpowanie do stowarzysze weteranw. Wielu z tych samotnych mczyzn byo zawiedzionych yciem po zwolnieniu ze suby. Niespokojni z natury, czsto zmieniali prac, nie pozostawiajc wyranych ladw. Kilku utrzymywao kontakty z dawnymi towarzyszami broni. Spord tych, ktrzy walczyli w tunelach i ocaleli, udao si znale jedynie kilkudziesiciu, ktrzy chcieliby opowiada swoje historie z przeznaczeniem do publikacji. Wikszo jednak zgodzia si na spotkania z nami. Jest to opowie o bohaterach walczcych po obu stronach.

PODZIKOWANIA Chcemy serdecznie podzikowa wielu ludziom, ktrzy powiecili nam swj czas, udostpnili dokumenty i fotografie oraz w ogromnym stopniu przyczynili si do powstania tej ksiki. Przede wszystkim kierujemy nasze wyrazy wdzicznoci do najwaniejszych osb tych w Wietnamie i Stanach Zjednoczonych, z ktrymi przeprowadzilimy wywiady i ktrych nazwiska i relacje pojawiaj si w tej ksice. Poza tym, pragniemy podzikowa: W Hanoi: Vo Dang Giangowi, wiceministrowi spraw zagranicznych Socjalistycznej Republiki Wietnamu, pukownikowi Nguyen Phuong Namwi z Ludowej Armii; tumaczom Tran Van Vietowi i Nguyen Chinhowi. W Waszyngtonie D.C.: Robertowi Finkowi, dziki ktrego byskotliwym i wnikliwym poszukiwaniom dotarlimy do ludzi i archiww, o ktrych sdzilimy, e s nieosigalne; Bettie Sprigg z Kierownictwa Informacji Obronnej w Pentagonie; Wandzie Radcliff z Waszyngtoskiego Centrum Archiww Narodowych; personelowi Historii Wojskowej Wojsk Ldowych Stanw Zjednoczonych; Catherine Morrison za jej uprzejmo i pomoc. W innych miejscach Stanw Zjednoczonych: Joyce Wiesner z Centrum Archiww Wojsk Ldowych Stanw Zjednoczonych, pracownikom biur prasowych i bibliotekarzom z kolegiw Dowodzenia i Sztabu Generalnego w Fort Lewavenworth, w stanie Kansas; z Wojennego Kolegium Wojsk Ldowych w koszarach Carlisle, w stanie PennsyWania; Biurom szefostw wojsk inynieryjnych w Fort Belvoir w stanie Wirginia; w koszarach Schofield i Forcie Shafter na Hawajach; w Fort Riley, w stanie Kansas; w Fort Carson, w stanie Colorado oraz w Fort McCel-lan, w stanie Alabama. Szczeglnie wysoko cenimy czas powicony nam przez generaw w stanie spoczynku: Freda C. Weyanda, Ellisa W. Willamsa, Williama E. Depuy'a, Richarda T. Knowlesa i Harveya J. Mooneya. W Sydney, badacz Chris Masters wyjani nam rol wojsk australijskich w wojnie. W Paryu, nieyjcy ju Wilfried Burchett - jedyny mwicy po angielsku przedstawiciel Zachodu, ktry przebywa wrd Viet Congu w czasie wojny - askawie udzieli nam rad i udostpni notatki. Wilfried Burchett zmar we wrzeniu 1983 roku. W Londynie: Jestemy wdziczni za pomoc sir Robertowi Thompsonowi, byemu doradcy rzdu Wietnamu Poudniowego i pukownikowi Robertowi Scottowi, profesorowi chirurgii wojskowej w College'u Medycznym Krlewskich Wojsk Ldowych (Royal Army Medical College). Niezawodn pomoc suyli dyplomaci z Ambasady Wietnamu w Londynie (a take delegacji tego kraju w Organizacji Narodw Zjednoczonych w Nowym Jorku). Podobnie, koledzy dziennikarze i specjalici zajmujcy si problematyk Azji Poudniowo-Wschodniej: William Shawcross i Chris Mullin. Mamy szczeglny dug wdzicznoci wobec naszego wietnamskiego tumacza w Wielkiej Brytanii Van Minh Trana i naszej lojalnej wsppracownicy przepisujcej maszynopis, Heather Laughton. Ksika ta jest owocem zawodowych talentw i powicenia naszego agenta literackiego - Jacueline Korn z David Higham Associates i naszego wydawcy Roberta Loomisa z Random House i ona Trewina z wydawnictwa Hodder & Stoughton. Chri-stopher Capron, byy dyrektor Programw Biecych Telewizji BBC, uprzejmie pozwoli na napisanie tej ksiki i zachca nas do pracy. T.C.M. J.Y.G.P. 1 PODZIEMNA WOJNA Usysza szczk gsienic transporterw opancerzonych zanim pojawiy si grone

chmury kurzu. Nam Thuan lea nieruchomo, prbujc ustali ich liczb, ale uszy i oczy rejestroway jedynie odgos stalowych gsienic i zbliajce si kby pyu, gdy amerykaska kolumna pancerna wyaniaa si z porannego soca i kierowaa prosto na niego. Jako sekretarz partii komunistycznej w wiosce Phu My Hung i jej szeciu maych przysikach, Nam Thuan z urzdu by take komisarzem politycznym miejscowych si samoobrony, maego oddziau, osabionego ju dziaaniami bojowymi. W skadzie swojego plutonu mia dobrego zastpc dowdcy i paru wioskowych chopakw. Rozkazy byy zupenie proste. Mia obowizek opnia natarcie na Phu My Hung, narzucajc walk nieprzyjacielowi. Powinien go zniszczy, a jeeli byoby to niemoliwe to i tak prowadzone przez niego dziaania opniajce dayby do czasu na ewakuacj wioski i ukrycie partyzantw oraz broni. By sierpie 1968 roku i wojna z Amerykanami trwaa ju trzy lata. Wielka ofensywa Tet pochona wprawdzie wiele istnie ludzkich, ale Wietnam Poudniowy wci nie zjednoczy si z Pnoc. W gruncie rzeczy - pomya Thuan- Amerykanie sprawiali wraenie pewniejszych siebie i potniejszych ni do tej pory. Ale przynajmniej ich dziaania byy przewidywalne. Ta myl bya pewn pociech, gdy niewielka kolumna pancerna ze szczkiem zbliaa si do niego. Amerykanie przybywali zawsze wtedy, gdy si ich spodziewano, pojawiali si z haasem i z duymi siami. Naliczy trzynacie transporterw M-113, wicej ni si spodziewa. Musia dziaa szybko, jeeli mia cign kolumn na siebie i skierowa w stron tuneli. Mia zaledwie dwie zdalnie odpalane miny, ktre mg zdetonowa w odpowiedniej chwili oraz skrzynk zdobycznych amerykaskich granatw M-26. W czasie zamieszania wycofa si i ucieknie w gb tunelu, ale nie na tyle szybko, by Amerykanie go nie zauwayli. Od samego pocztku szo nie najlepiej. Zbyt wczenie odpali pierwsz min DH-10, ktra wybucha tu przed prowadzcym transporterem, nie powodujc adnych szkd. Druga w ogle nie eksplodowaa. Kolumna wci znajdowaa si zbyt daleko, by Thuan mg j obrzuci granatami. Wsta, wiadomie demaskujc swoje stanowisko i zacz niezgrabnie biec w stron wejcia do tunelu - widocznego dziki otwartej klapie wazu - trzymajc w objciach skrzynk z granatami. Zaoga pierwszego M-113 spostrzega go i transporter zmieni kierunek jazdy, podajc jego ladem. Thuan zastanawia si, czy Amerykanie otworz do niego ogie z karabinu maszynowego zamontowanego w wieyczce. Trafienie z podskakujcego na wybojach kaemu w may ruchomy cel byo prawie niemoliwe. Z otwartego wazu tunelu wyoniy si rce, by odebra skrzynk granatw. Thuan wskoczy do szybu i zasun klap. Olepiony przez gwatowne przejcie ze wiata w ciemno, tkwi nieruchomo przez kilka chwil, skulony w studni o gbokoci metra, apic oddech. Obok zaczyna si osiemnastometrowy tunel cznikowy. Thuan bez trudu wcisn si w jego bezpieczn przestrze. Uwiadomi sobie, e nie syszy ju haasu gsienic transporterw. Przewaga naleaa teraz do znajdujcych si na powierzchni Amerykanw. Jeeli transportery przejad nad nim, nie bdzie mia moliwoci ponownego narzucenia im walki, zanim dotr do Phu My Hung. A przecie otrzyma rozkaz, by do tego nie dopuci. Przez kilka chwil analizowa swoje pooenie. Wanie wszed do szybu, ktry czy si z tunelem komunikacyjnym. Na jego kocu znajdowa si inny szyb, schodzcy kolejny metr w d, a na jego dnie, nastpny tunel komunikacyjny. Gdyby przeczoga si nim, dotarby w kocu do podobnego szybu i systemu tuneli prowadzcych w gr i na powierzchni. Jednak wyjcie z tamtego systemu znajdowao si w odlegoci okoo 36 metrw od miejsca, w ktrym widzieli go Amerykanie. Bardzo wanym elementem planu byo to, aby nieprzyjaciel nie odnalaz drugiego wazu. By sabo zamaskowany, ale mia tam ukrytego czowieka, ktry w czasie, gdy Thuan znajdowa si pod ziemi, mg go szybko informowa, co Amerykanie robi na powierzchni. W tunelu wci panowa chd. Thuan ostronie wczoga si do malekiej niszy

wykopanej na gboko okoo metra i dwudziestu centymetrw w cianie pierwszego tunelu komunikacyjnego. Gdy skuli si w rodku, usysza nad gow stumion eksplozj, poczu podmuch i nagle w gb szybu wdar si snop przesyconego kurzem wiata. Amerykanie trafili na wejcie do tunelu i wysadzili klap wazu. Zdarzyo si wanie to, o co si modli. Teraz kolumna musiaa si zatrzyma i pozosta na miejscu, dopki system tuneli nie zostanie cakowicie zbadany, a nastpnie zniszczony. Chocia py i okruchy ziemi szczypay w oczy, Thuan wpatrujc si w mrok, sign po swj automatyczny karabinek AK-47. Przytulajc go do piersi, siedzia cicho w niszy. Oczekiwanie trwao ponad godzin. Gdy usysza pierwszy amerykaski migowiec, wiedzia, e przeciwnik nie podejmie prby wysadzenia tunelu dopki go nie zbada. Gdy maszyna opada na ziemi, Thuan uzna, e Amerykanie sprowadzili specjalny oddzia onierzy, przeszkolonych do walki w pltaninie podziemnych tuneli i pieczar cigncych si pod warstw gliniastej gleby dystryktu Cu Chi. Obserwator, ukryty na powierzchni w drugim ukrytym wejciu do tunelu, wysa tunelami cznika do tkwicego w niszy Thuana. Tre meldunku bya atwa do przewidzenia. Amerykanie rzeczywicie sprowadzili migowcami ludzi. Mczyni byli niskiego wzrostu. Przybyli onierze tunelowi. Pierwszy GI1 przez godzin nawet nie zbliy si do otwartego wejcia do tunelu. Wczeniej Thuan sysza fragmenty rozmw prowadzonych nad jego kryjwk, ale - przez mniej wicej trzydzieci minut - nic si nie dziao. Cokolwiek si zdarzy, na d bdzie mg zej tylko jeden Amerykanin. Szeroko pierwszego szybu wejciowego jak i dugiego tunelu komunikacyjnego wystarczaa, by porusza si nimi zaledwie jeden czowiek. onierze tunelowi byli szczupli i walczyli dobrze, ale w przeciwiestwie do Nam Thuana i jego niewielkiego wioskowego plutonu komunistycznej partyzantki, nie spdzili wielu lat w gbi tunelw Cu Chi i nie stoczyli wielu bitew w ich mroku. Thuan nawet nie bra pod uwag moliwoci niepowodzenia. Otrzyma ju jeden Medal Zwycistwa trzeciej klasy i jeden drugiej klasy. A teraz mia zasuy na kolejny. Niski, nawet wedug wietnamskich standardw, szczupy, Thuan nigdy nie dowiadczy pokoju w swoim kraju. Jego ojciec walczy przeciwko Francuzom w podobnym systemie tuneli w Cu Chi, gdy Thuan by jeszcze dzieckiem. Pozwalano mu od czasu do czasu robi wycieczki do tunelw i bawi si tam z przyjacimi w wojsko. Przeciwnikami byli inni chopcy z wioski, komicznie ucharakteryzowani na francuskich onierzy. Mieli wymalowane wglem wsiki i uczernione przedramiona. Chcieli w ten sposb upodobni si do wprawiajcych ich w podziw swoim owosieniem ludzi Zachodu. Kiedy dors, Francuzw zmienili Amerykanie, a ich owosione rce i potne sylwetki nie byy tematem artw gromadki wiejskich dzieci, ktre partia komunistyczna uznaa za wartych penego wyksztacenia. Wkrtce zacz nienawidzi Amerykanw. Przyjaciel z Hanoi opowiedzia mu, e Amerykanie nazywaj wiejskich bojownikw - Viet Cong i uzna to okrelenie za obraliwe i pogardliwe. Trzydziestotrzyletni, wci nieonaty Thuan oczekiwa na wezwanie do regularnego wojska, ale partia wiadomie trzymaa go na stanowisku dowdcy wioskowych si samoobrony. By sprytny i bezlitosny, a przede wszystkim by jednym z niewielu funkcjonariuszy, ktrzy znali ukad caej, liczcej prawie trzynacie kilometrw sieci podziemnych tunelw wykopanych w tym rejonie przez wieniakw. Niekiedy okazywa si jedynym czowiekiem, ktry mg suy jako przewodnik bojownikom z Hanoi, ktrzy wdrowali tunelami przez Cu Chi. Ludzie z pnocy podziwiali fakt, e mog bezpiecznie podrowa pod stopami Amerykanw. Drobny strumyczek ziemi osypujcej si z odsonitego wazu do tunelu ostrzeg Thuana, e pierwszy amerykaski onierz schodzi w d. Thuan specjalnie rozkaza, by
1 Skrt oznaczajcy Governement issue" - przydzia rzdowy, potoczne okrelenie onierza wojsk ldowych Stanw Zjednoczonych (przyp. tum.)

pierwszy szyb mia gboko jednego metra. Dziki temu Amerykanin musia wchodzi do niego nogami, a dopiero potem mg z trudem obrci si i wcisn do dugiego tunelu komunikacyjnego, w ktrym czeka Thuan. Dawniej, w chwili gdy GI dotyka stopami dna, Thuan zadawa mu pchnicie bagnetem w pachwin. Tym razem, gdy pojawiy si czarnozielone dunglowe buty, Thuan wychyli si z niszy i wystrzeli dwukrotnie w doln cz ciaa onierza. Teraz Amerykanie mieli problem. Nie mogli wrzuci do szybu granatw, poniewa ich miertelnie ranny kolega zaklinowa si w otworze - a poza tym, mg przecie wci jeszcze y. Nie mogli te posa w d nastpnych onierzy, poniewa skulony na dnie ranny blokowa drog. Bd musieli powici co najmniej trzydzieci minut, by opuci w d liny, przesun je pod ramionami umierajcego mczyzny i wycign go na gr. Fakt, e Amerykanie tak bardzo troszczyli si o swoich polegych i rannych by wiecznym rdem zdziwienia dla komunistycznych onierzy i bardzo im pomaga. Wszystko, co opniao dziaania przeciwnika, sprzyjao sabszej stronie, pozwalajc na uzupenienie amunicji, przegrupowanie i analiz sytuacji. Thuan przewidywa, e gdy ciao Amerykanina zostanie wydobyte z szybu, jego koledzy wrzuc do otworu granaty, poczekaj a rozwieje si dym. Nastpnie zejd do szybu i wczogaj si szybko do pierwszego tunelu komunikacyjnego, strzelajc przed siebie z pistoletw. Tym razem bd sprytniejsi i bardziej wciekli. Nie zamierza czeka na nich w tym samym miejscu. Jego nastpne stanowisko bojowe znajdowao si w drugim szybie o gbokoci okoo 120 centymetrw w miejscu, gdzie pierwszy tunel komunikacyjny czy si z drugim, na niszym poziomie. Wejcie do szybu zamykaa klapa, ale Thuan, chcc by jego nastpna akcja si udaa, musia j usun. Modli si, by Amerykanie akurat teraz nie uyli gazw. Jeeli tego nie zrobi i bdzie mia szczcie, pjd za nim, owietlajc sobie drog latarkami. Thuan ukry si w drugim szybie, usunwszy jego klap. Skuli si, by sta si niewidzialny dla Amerykanw, przeciskajcych si tunelem komunikacyjnym w jego stron. I rzeczywicie, wiecili latarkami. Rwnie dobrze mogliby ogasza swoje zamiary przez megafon. onierze tunelowi nie rzucali granatw, ale strzelali salwami z pistoletw, chcc w ten sposb oczyci drog przed sob. Skulony w szybie na kocu tunelu Thuan spoglda w gr i czu spadajce na jego twarz ostre okruchy gliny wykruszone pociskami uderzajcymi w cianki zakoczenia tunelu nad otwartym szybem. Huk wystrzaw by oguszajcy. onierze wolno posuwali si naprzd. Gdy tylko w wietle swoich latarek dostrzeg otwarty waz do szybu, wturlaj do niego granaty i Thuan zostanie rozerwany na strzpy. Teraz najwaniejsze stao si wyczucie czasu. Doczeka chwili przerwy pomidzy salwami pistoletowymi i wysun z szybu gow i ramiona. Dostrzeg przynajmniej dwie latarki. Ich promienie olepiy go. Gdy rozleg si okrzyk w obcym jzyku, wystrzeli cay pierwszy magazynek ze swojego AK-47, po omacku zaadowa drugi i nacisn spust. Tunel eksplodowa hukiem, pomaraczowymi byskami i krzykami rannych. Zanurkowa z powrotem w gb szybu, podnis z dna klap wazu i umieci j nad gow. Opuci si na dno szybu i wlizgn w gb drugiego tunelu komunikacyjnego wystarczajco gboko, by zapewni sobie bezpieczestwo w wypadku, gdyby Amerykanie zdoali usun klap wazu i wrzuci do rodka granaty. Lea spocony, nie mogc zapa tchu. Ze swojej kryjwki pooonej u wylotu drugiego szybu wejciowego i znajdujcej si w odlegoci okoo 36 metrw od stanowisk Amerykanw, obserwator Thuana patrzy, jak ci wydobywali polegych lub rannych onierzy. Po ofiary przyleciay trzy migowce. Thuan starannie zanotowa informacje przyniesione mu przez cznika. Zastpca by przekonany, e teraz Amerykanie wysadz tunel. Thuan nie mia wcale takiej pewnoci. Bya czwarta po poudniu i Amerykanie mog teraz podj decyzj o wycofaniu si, noclegu w bazie Dong Zu

obok miasta Cu Chi i porannym powrocie migowcami. Wci nie odkryli drugiego, zamaskowanego wejcia, utracili element zaskoczenia, stracili ludzi. Mog mie nadziej, e system tuneli jest wystarczajco duy, by warto go byo zbada w poszukiwaniu dokumentw albo sprztu wojskowego. Tej nocy Thuan mia lekk gorczk i uda si do maej sypialnej niszy w tunelu. Bya wystarczajco dua, by pomieci jednego czowieka, a poza tym dysponowaa luksusem w postaci przewodu wentylacyjnego prowadzcego do oddalonej o metr powierzchni. Wykorzystywano j rwnie do przechowywania rannych przed wyprawieniem ich tunelami w dusz drog do podziemnego szpitala w Phu My Hung. I rzeczywicie, w niszy znajdoway si jeszcze zakrwawione bandae. Od ostatniej bitwy partyzanci nie mieli okazji usunicia ich. Operacje wymiatania przeprowadzane z silnie ufortyfikowanej bazy nieopodal Cu Chi przez wyposaone w bro pancern pododdziay 25 dywizji od tygodni blokoway komunistyczne siy w tunelach. Niekiedy nastpoway zaskakujce wypady onierzy tunelowych, czasami gino wielu ludzi. Thuan, pocc si przez ca noc w niszy, doszed do wniosku, e nowi onierze tunelowi bd zapewne dziaa ostroniej ni poprzednia druyna. Teraz mg odnie sukces tylko dlatego, e Amerykanie nie znali ukadu tuneli i zapewne przypuszczali, e komunici uciekli. Tym razem pozwoli im bez przeszkd wczoga si do rodka i dotrze dalej ni poprzednio. Dotr do dna pierwszego szybu i koca pierwszego tunelu, a potem w d drugiego szybu (miejsca skd zaatakowa poprzedniego dnia) a nawet w gb drugiego, dolnego tunelu. A wtedy znajd si przy trzecim szybie, tym razem prowadzcym do gry. onierze tunelowi rwnie bd wiedzieli to, co wiedzia Nam Thuan - e jest to najbardziej niebezpieczny, krytyczny moment kadej akcji w tunelu. Bdzie na nich czeka. Wezwa jednego z wioskowych chopcw i kaza mu napeni worek ziemi. A potem sprawdzi granaty. Te amerykaskie byy nieskoczenie lepsze od wasnej, chaupniczej produkcji, czy nawet chiskich, ale tunele potrafiy niszczy wraliwe mechanizmy. W wojnie, ktr Nam Thuan prowadzi w tunelach, miao si tylko jedn szans - nigdy drugiej. Amerykanie przybyli -jak zawsze - tu po smej rano. Grupa z przesadn ostronoci czogaa si systemem tunelw, ktry poprzedniego dnia by miejscem masakry. Posuwali si centymetr po centymetrze, sprawdzajc, czy w tunelu nie ma min puapek. Thuan zdemontowa wszystkie - chcia, eby ci onierze zginli. Poczeka, a pierwszy bysk wiata da zna o ich obecnoci w drugim, dolnym tunelu komunikacyjnym. Dowdca dotrze wkrtce do szybu na kocu tunelu. Zawieci latark w gr. Moe nawet bdzie mia do czasu, by zobaczy spadajcy granat, ktry zakoczy jego ycie. W czasie piciu sekund przed eksplozj granatu mia do czasu, by zatrzasn dokadnie klap, przycisn j workiem z ziemi i swoim ciaem. Wybuch podrzuci pokryw wraz z dodatkowym ciarem. A potem zapada cakowita cisza. Zanim amerykascy onierze zniszczyli tunel za pomoc adunkw - wyduonych segmentw poczonych lontem detonujcym - ludzie Thuana zdoali odnale cztery sprawne pistolety kalibru .38 oraz dwie zepsute latarki porzucone przez Amerykanw. Jego pluton uciek tajnym wyjciem. Wybuch zniszczy zaledwie okoo 21 metrw systemu tunelw i cay kompleks po kilku tygodniach znowu nadawa si do uytku. Czternacie miesicy pniej Nam Thuanowi zaproponowano wstpienie do regularnych oddziaw i przyznano mu stopie oficerski. Ponosi teraz odpowiedzialno za obron szeciu przysikw wioski Phu An. Trzy lata pniej, w listopadzie 1973 roku, gdy Amerykanie odeszli i wojn prowadzia wycznie armia Wietnamu Poudniowego, Thuan zosta czonkiem rejonowego komitetu partyjnego. Siy partyzanckie z Cu Chi wzmocnione regularnymi oddziaami Wietnamu Pnocnego po raz pierwszy od piciu lat przeszy do ofensywy i w cigu miesica zlikwidoway czterdzieci siedem poudniowo-wietnamskich posterunkw wojskowych. Dwa lata pniej, w marcu 1975 roku, Thuan znajdowa si wrd

onierzy, ktrzy zawiesili flag Narodowego Frontu Wyzwolenia w miecie Cu Chi. Obecnie jest majorem Wietnamskiej Armii Ludowej. Trzydziestoomioletni plutonowy Arnold Gutierrez - 165 centymetrw wzrostu, 56 kilogramw wagi - siedzia w zarolach jedzc swoj racj ywnociow i przeklinajc pecha. Przez dwadziecia lat troch suy, troch nie suy - w 1945 roku wstpi do piechoty morskiej, odsuy swoje w Gwardii Narodowej stanu Nowy Meksyk, potem troch w rezerwie Korpusu Piechoty Morskiej. Do armii wstpi w 1962 roku. W cigu dwch lat awansowa do stopnia plutonowego, a potem zosta sierantem - w sam por, by pojecha do Wietnamu i wzi udzia w prawdziwej akcji. By kwiecie 1966 roku, wci nie byo adnych dziaa. Zamiast tego siedzia z pododdziaem zajcy, szperajc naokoo w poszukiwaniu dziur w ziemi. Przy pomocy dziwnej mieszaniny niepokoju i przebiegoci zdoa zapanowa nad swoj wojskow karier. Wiedzia, e prawdopodobnie w czasie wojny nie zdobdzie oficerskiego stopnia, ale przynajmniej zobaczy troch akcji, zarobi par Purpurowych Serc2 i przekona si, jakim dobrym jest onierzem. Ale szukanie dziur - to robota dla terierw. Nic w czasie szkolenia w 25 dywizji na Hawajach nie przygotowao go do tego rodzaju dziaa. Gutierrez brylowa na wszystkich kursach, uczcych sposobw walki w dungli. By wyjtkowo ylastym, silnym facetem urodzonym i wychowanym w Nowym Meksyku. Upa oraz du wilgotno powietrza znosi bez narzekania. Na Hawajach przygotowywano ich do wojny, jak GI toczyli w Korei - z atakujcymi falami wrzeszczcych Chiczykw. Nikt nie wspomina o dziurach w ziemi. Gdy dwudziesta pita przybya wreszcie do Cu Chi - okazao si, e zaoya swoj ufortyfikowan baz na byej plantacji orzeszkw arachidowych, ktra znajdowaa si albo bezporednio nad, albo cholernie blisko czego w rodzaju podziemnego miasta. Z narastajcym zakopotaniem onierze 25 dywizji uwiadamiali sobie, e nie s w stanie zabezpieczy wasnych linii obronnych. A teraz okazao si, e potrzebuj maych facetw, ktrzy zeszliby w gb tunelw i wywlekli stamtd Charliego3. To wanie sprowadzio Arniego Gutierreza do dungli - jako podoficera dowodzcego kompani A z 4 batalionu 25 dywizji piechoty zmechanizowanej. Jak dotd dzie ukada si paskudnie, a bya dopiero jedenasta trzydzieci. Wypatrywali tuneli Viet Congu, ktre byy rwnie atwe do odnalezienia jak trufle na polu w Kansas. Wejcia do tuneli byy wspaniale zamaskowane, a jeeli kto za bardzo si do nich zbliy, snajper najczciej trafia idcego przodem. Wpadano w panik, ale wci nie mona byo znale wazu. Gdy udao si znale odsonity waz, oficer mg wywoa twoje nazwisko, a wtedy, czujc w ustach sodkokwany smak strachu i oczekiwania, przygotowywae si by wpezn do rodka. Dziury byy albo gorce (uywane), albo zimne (opuszczone). Arnie Gutierrez, jak do tej pory, nigdy jeszcze nie by w gorcej dziurze. Dzisiejszy patrol nie przynis adnych rezultatw i onierze w milczeniu uli swoje racje ywnociowe. Bya to pora dnia, w ktrej czowiek przestawa ju wierzy, e moe by jeszcze bardziej gorco. Miao si wraenie, e tlen w powietrzu zacz si gotowa. Niektrzy z nich, mocniejszej postury, znosili to bardzo le. Chude kurduple podobne do Gutierreza, cierpieli zdecydowanie mniej. Nerwy napinay si coraz bardziej, w miar jak rosa temperatura i Gutierrez rwnie to odczuwa. Kapral, ktry siedzia kilka metrw dalej, gapi si na niego ju od jakiego czasu. Sieranta zaczynao to nawet irytowa, gdy ten nagle odezwa si cicho: - Szefie, niech pan nawet nie drgnie. Gutierrez zamar. By to albo w, albo mina i Arnie modli si, by chodzio o wa. Kapral wycign palec i rzek: - Siedzi pan
2 Odznaka za odniesione rany (przyp. tum.).
3 Charlie" - popularnie stosowane przez amerykaskich onierzy okrelenie wietnamskiej partyzantki komunistycznej. Powstao z przyjtego sposobu literowania skrtu VC (Viet Cong). Litery te przy literowaniu podawane s jako Victor Charlie".

na bambusowym koku, ktry jest do czego przywizany. Albo to jest adunek wybuchowy, albo mina. Niech pan spojrzy w prawo. Gutierrez obrci gow, jakby bya osadzona na dobrze naoliwionym oysku kulkowym, w aden sposb nie poczonym z barkami czy krgosupem. Kawaek bambusa by najwyraniej elementem miny puapki. Z wiadomoci by fakt, e nie zauway jej siadajc, dobr - e o ile nie usiad na minie eksplodujcej pod wpywem zmiany nacisku, moe uda mu si przey. - Musimy by gdzie w pobliu wejcia do tunelu -owiadczy zupenie niepotrzebnie kapral, przysuwajc si centymetr po centymetrze do Gutierreza, by obejrze bambusowy palik. - Zawsze ustawiaj te rzeczy, eby ochrania waz i zniechca nas do poszukiwa. Starannie zbada obszar wok Gutierreza i wreszcie powiedzia spoconemu jak mysz przeoonemu, e moe wsta. Bambusowy koek nie by przywizany, ale sam by elementem mechanizmu detonujcego miny znajdujcej si bezporednio pod nim. Obaj podoficerowie kazali druynie odej dalej i wykopali bagnetami niewielki okop. Gdy ukryli si w nim, kapral rzuci w bambusowy palik granatem. Mina eksplodowaa z grzmotem i -jakby w nagrod - odsonia wejcie do tunelu. Kapral ponownie zaj si swoj niedojedzon racj ywnociow. Szczliwie, krtka kariera Arniego Gutierrez w roli onierza tunelowego trwaa jednak wystarczajco dugo, by skoni go do zastanawiania si nad realiami dziaa w tunelach. Udawa, e jest myliwym, ale tak naprawd, by zwierzyn. W tych koszmarnie cuchncych dziurach niemal nic nie dziaao na jego korzy i jedyn pociech byo to, e po nocy byo w nich wci chodno i wilgotno. A poza tym - wywoyway klaustrofobi, strach i zmczenie. Przey wszystko i ani razu nawet nie spotka w tunelu partyzanta, nie uczestniczy te w adnej wymianie ognia. Jednak co popychao go do zejcia w d, co zagrzewao do dziaania. Wycign swj osobisty pistolet kalibru .22, latark, troch drutu i sznurka, may patyk i bagnet. Zdj hem oraz bluz munduru, zostajc teraz jedynie w zielonym podkoszulku, butach i spodniach. Eksplozja miny wyrwaa wielki, poszarpany otwr, odsaniajc a trzy oddzielne mae wejcia w gb. Kade z nich byo na tyle due, by mg si w nie wcisn szczupy mczyzna. Nie wiadomo dlaczego wybra wejcie z prawej. Tkwicy w nim gdzie pod skr tchrz wci powtarza, e po wybuchu miny Charlie wynis si ju dawno i jeeli bdzie mia szczcie, wycieczka bdzie krtka. Ale mimo to, w tunelu naley spodziewa si puapek. Bdzie musia uywa latarki, aby wypatrzy najwiksze niebezpieczestwo - stary amerykaski przewd telefoniczny wykorzystywany przez Charliego w charakterze drutu nacigowego, ktry odbezpiecza pozostawiony tam granat. Po takiej eksplozji to, co zostawao z ofiary mona byo zmieci w torebce. Tunel agodnie zakrca w prawo. Powietrze byo dobre, nie czu byo zapachu cia ani odoru odchodw. Dopki tunel zakrca, Charlie nie by w stanie z duej odlegoci dostrzec wiata latarki. W ziemi ani w sklepieniu nie byo puapek i Gutierrez konsekwentnie stosowa si do opracowanej przez siebie zotej reguy czogania si po tunelach. Doszed do wniosku, e Viet Cong ju zorientowa si, e niecierpliwi Amerykanie zawsze wybieraj najkrtsz odlego pomidzy dwoma punktami -ustawiali wic puapki w miejscach, gdzie amerykaski onierz mg poczu pokus pjcia na skrty. Zota zasada Gutierreza polegaa na trzymaniu si przez cay czas jednej strony tunelu: nigdy nie przechodzi na drug stron, nigdy nie przechodzi przez odnalezione pomieszczenie, ale okra je, trzymajc si ciany. Gdy czoga si, czu jak strach zaciska mu minie odbytu, a ziemia i pot zaczynaj dostawa si do oczu, zatrzyma si na chwil, aby zastosowa swoj zot zasad numer dwa - i robic to, powici dwie minuty na ocalenie sobie ycia. Tunel wanie zaczyna si prostowa. Musia posugiwa si latark, aby dojrze puapki, ale jeeli Charlie tam by, wiato stanowio idealny cel. Gutierrez wzi kijek i troch drutu, przymocowa latark do

patyka i unis rdo wiata w lewej rce tak wysoko nad lewym uchem, jak pozwala mu na to strop tunelu. Schowa do pochwy bagnet, ktrym delikatnie bada sterczce z ziemi podejrzanie wygldajce korzenie, wycign z kabury may pistolet kalibru 5,6 mm i zacisn go w prawej doni. Chyba nie byo bardziej niewygodnego i trudnego sposobu poruszania si po tunelu, ale inny byby niemoliwy. Sierant zakl, widzc krew sczc si z kolana. By zy, e nie zabra ze sob wykonanych wasnorcznie ochraniaczy. Czu ju, i dotar prawie tak daleko, jak to byo moliwe bez wsparcia kolegi, ktry nisby radio TR-12. Postanowi, e przejdzie jeszcze do nastpnego zakrtu tunelu, odnajdzie miejsce, w ktrym mgby zawrci i wycofa si. Wtedy zobaczy Charliego, ktry zacz do niego strzela. Ujrza jego twarz i byski wystrzaw. Haas by niewiarygodny i gdy huk eksplodowa mu pod czaszk, pomyla, e zosta trafiony w gow. Oszoomiony i oguszony, upuci latark, upad i wystrzeli na olep tam, gdzie dostrzeg twarz. Lea, starajc si odkaszle kwany dym spalonego prochu i powoli dochodzio do jego wiadomoci, e nie tylko yje, ale rwnie nie jest ranny. Czemu Charlie nie zada mi ostatecznego ciosu? Wci oszoomiony, zobaczy lec na ziemi, wiecc w dalszym cigu latark. Poczeka, jaki czas pozostajc bez ruchu, a potem zrcznie do niej podpez i podnis. Nikt ju nie strzela. Przez opadajcy py widzia w odlegoci dwudziestu metrw nieruchom posta. Gdyby znajdowa si tam drugi partyzant, Gutierrez ju by nie y, nic wic mu z tej strony nie grozio, ale moe inny Charlie przed ucieczk zaminowa ciao polegego kolegi? Moe rozcignita nieruchomo na ziemi posta nie bya martwa, ale po prostu czekaa. Gutierrez stara si ustali, ile czasu mino od chwili strzelaniny. Jego moliwoci dziaania byy obecnie bardzo ograniczone. Mg albo czoga si do przodu, albo cofa rakiem. Ruszy do przodu. Pokonanie dwudziestu metrw trwao ca wieczno... Trafi swojego przeciwnika w gow. Pocisk zrobi niewielki otwr w jego skroni i rana przestaa ju krwawi. Mczyzna jeszcze oddycha. Gutierrez wyj drut, ktry wzi ze sob i ostronie owiza nim koniec lufy AK-47. Jeeli bro zostaa zaminowana, by to jedyny sposb, eby si o tym przekona. Schowa do kabury pistolet i zacz cofa si w gb tunelu, rozwijajc przewd i uwaajc by nie szarpn karabinka. Koledzy ju szli, aby mu pomc, gdy tykiem do przodu wyoni si zza zakrtu. Sykn na kaprala, eby si cofn i w kocu jeden po drugim dotarli do wiata i powietrza. Dopiero wtedy Gutierrez pocign przewd i wycign na powierzchni AK-47. Wrci w to samo miejsce niosc ze sob sznur. Drugi zawizany mia na kostce, na wypadek, gdyby musieli wyciga i jego. Centymetr po centymetrze wrci do miejsca, w ktrym wci lea ranny partyzant. Sprawdzi, czy nie ma przy nim jakich charakterystycznych drutw i dopiero potem zaoy lecemu sznur na szyj. Nie mia zamiaru ryzykowa podnoszenia ciaa, by go mocowa Charliemu pod ramionami. Jeszcze raz Gutierrez cofn si tunelem, rozwijajc sznur. Gdy wyszed z dziury, kaza druynie wycign partyzanta. Gdy ciao wycignito z tunelu, mczyzna ju nie y. Gutierrez po raz ostatni zagbi si w zespole tuneli. Nikt nie wiedzia, co si tam znajduje. Przekonali si, e zabity by samotnym stranikiem, pozostawionym w tym miejscu, by umoliwi ewakuowanie rannych z niewielkiego podziemnego szpitala znajdujcego si na kocu tunelu komunikacyjnego. Druyna Gutierreza znalaza dwa pomieszczenia, w ktrych znajdoway si brudne ubrania i zakrwawione bandae. Jak i gdzie uciekli ludzie, jak zawsze pozostawao zagadk. Gutierreza jednak to ju nie obchodzio. Zapada zmierzch i nadchodzia pora powrotu do bazy. Siedzia w milczeniu w rodku transportera opancerzonego, podskakujcego i koyszcego si w czasie powrotnej jazdy do Cu Chi. Wszystko, czego do tej pory nauczy si o prowadzeniu walki zdawao si nie mie adnego zwizku z tym, co robi dzisiaj. Wszelkie kursy szkoleniowe piechoty, caa technika, wsparcie artyleryjskie i lotnicze, migowce, ktre

byy w stanie w cigu paru godzin przerzuci na pole walki, albo ewakuowa z niego poow dywizji -jaki miao to zwizek z wrogiem, ktrego nigdy nie widziao si ywym, ktry y w dziurach w ziemi, a przeciwko ktremu skutkowaa jedynie brutalna sia oraz ut szczcia? Na Hawajach i w czasie specjalnego szkolenia na Alasce powtarzano mu, e jest to wojna przeciwko garstce komunistycznych terrorystw. Ale mimo wszystko, gdziekolwiek znalaza si jego jednostka, mia wraenie, e boisko naley do nieprzyjaciela. Nawet amerykaska forteca w Cu Chi nie bya bezpieczna. Jak to moliwe, skoro znajdowali si tak blisko samego Sajgonu? A waciwie, jak daleko s od niego? - Zaledwie trzydzieci dwa kilometry - odpar kapral. - A tunele cign si a do granic miasta. 2 DYSTRYKT CU CHI Podziemne tunele Cu Chi byy najbardziej zoonym elementem systemu, ktry - w szczytowym okresie wojny wietnamskiej w poowie lat szedziesitych - cign si od przedmie Sajgonu do granicy z Kambod (obecnie miasto Ho Chi Minha i Kampucza). Byy to setki kilometrw tuneli czcych wioski, dystrykty, a nawet prowincje. Byy tam pomieszczenia mieszkalne, magazyny, fabryki uzbrojenia, szpitale, stanowiska dowodzenia i niemal wszystkie inne obiekty, ktre mona byo umieci pod ziemi, a niezbdne do prowadzenia wojny przez poudniowowietnamskich komunistw. Genera William Westmoreland, dowodzcy amerykaskimi wojskami w Wietnamie od 1964 do 1968 roku owiadczy w swoich pamitnikach: ,,Nikt dotd nie zademonstrowa jeszcze wikszej umiejtnoci ukrywania swoich obiektw ni Viet Cong. Byli ludmi-kretami. aden wojskowy inynier nie zaprojektowa tego ogromnego labiryntu, ani - chocia Vo Nguyen Giap sprawowa w Hanoi naczelne dowdztwo - aden dowdca nie wyda rozkazu jego zbudowania. Tunele stay si naturaln obron le wyposaonych, miejscowych oddziaw partyzanckich przed nowoczesnym sprztem i metodami prowadzenia walki w poowie dwudziestego wieku. Samoloty, bomby, artyleria i bro chemiczna zmusiy Viet Cong do ycia i walki pod ziemi. Dystrykt Cu Chi sta si najbardziej bombardowanym, ostrzeliwanym, zagazowywanym, defoliowanym i oglnie niszczonym rejonem w historii wojen. Przez wiele lat wikszo Cu Chi traktowano jako stref swobodnego ataku, co byo losem nie do pozazdroszczenia. Termin ten oznacza, e w nocy, od czasu do czasu, w nieprzewidzianych momentach, kierowany by tam ogie artyleryjski okrelany jako nkajcy i izolujcy, natomiast pilotom bombowcw zalecano, by przed powrotem do bazy zrzucali niewykorzystane bomby - odamkowe, burzce i napalmowe - wanie nad Cu Chi. Rejon nagradzano zaszczytnymi tytuami, takimi jak elazny Kraj lub Kraj Ognia. Niemal kada wioska lub przysiek nosiy tytu bohatera, albo otrzymay jakie odznaczenie. Peno tu grobw polegych bohaterw obojga pci, zgromadzonych wok pamitkowych obeliskw z napisem Nard Pamita. W krtkiej historii niepodlegego Wietnamu, z nazw Cu Chi wie si magia i presti Azincourt i Bunker Hill. Wietnamczycy walczyli trzydzieci lat o jedno swojego kraju, by ostatecznie doprowadzi do zjednoczenia, ale wojna w Cu Chi staa si symbolem bohaterstwa i wytrwaoci Wietnamczykw. Dystrykt Cu Chi zarzdzany z maego, targowego miasteczka o tej samej nazwie, jest obecnie czci wielkiego miasta Ho Chi Minha w poudniowo wschodniej czci kraju. Dawniej zwane Sajgonem, byo stolic Wietnamu Poudniowego od 1954 do 1975 roku. Na poudnie ley delta Mekongu, misa ryu Azji Poudniowo-wschodniej, obszar peen pl ryowych, mokrade i kanaw. Na poudnie od Sajgonu znajduje si grzysty grzbiet cigncy si wzdu Wietnamu przez wytyczon w 1954 roku lini demarkacyjn (znan jako strefa zdemilitaryzowana) i dalej, w gb terenw, ktre do 1975 roku stanowiy Wietnam

Pnocny. Wzgrza s strome, poszarpane, pokryte gst dungl, nieurodzajne i sabo zaludnione. Pomidzy delt a grami znajduje si rwnina, znana jako taras Mekongu. Ley miedzy Sajgonem a granic z Kambod jak wielki kawa tortu, ktrego wierzchoek tworzy bya stolica. W wszej czci tego trjkta ley Cu Chi. Mniej yzny ni delta, ale gsto zaludniony i intensywnie uprawiany dystrykt Cu Chi jest kompleksem wiosek rozmieszczonych po obu stronach Szosy Nr l, drogi czcej Sajgon z Phnom Penh (w Kambody). Dystrykt Cu Chi na pnocy zamyka rzeka Sajgon, za ktr ley dystrykt Ben Cat. Rejon ten, podobnie jak Cu Chi zdoby sobie przeraajc reputacj jako bastion Viet Congu. Odnosio si wraenie, e komuchy zawsze maj elazny Trjkt - napisa Melvin Walthall, historyk 25 dywizji piechoty Stanw Zjednoczonych, czynic aluzje do obszaru w Korei, ktry nazwano tak w 1951 roku. Dystrykt Ben Cat - oraz ssiednie regiony - stay si wietnamskim elaznym Trjktem. Za nim, na pnocy znajduje si miasto Loc Ninh, ktre od wielu lat byo cakowicie kontrolowane przez Viet Cong. Cu Chi i elazny Trjkt le pomidzy nim a stolic Wietnamu Poudniowego, stanowic - wedug sw pewnego amerykaskiego generaa - sztylet wymierzony w Sajgon. Strategiczne znaczenie tej czci Wietnamu Poudniowego jest oczywiste. Przebiegaj przez ni gwne drogi ldowe i wodne prowadzce do Sajgonu. W czasie wojny byy to gwne szlaki zaopatrzeniowe Viet Congu prowadzce z Kambody. Po drugie, dystrykt Cu Chi obejmuje jedyne due terytorium w Wietnamie Poudniowym, po ktrym oddziay i pojazdy zmechanizowane mog porusza si bez trudu nawet w czasie deszczw monsunowych. Znaczenie tego faktu nie umkno uwadze adnej z walczcych stron i narodw, maszerujcych przez Wietnam w czasie trzydziestoletniego konfliktu. Cay rejon pokryty by wojskowymi bazami i stanowiskami dowodzenia wszystkich uczestnikw walk. Przez armie Wietnamu Poudniowego, ktra podzielia kraj na cztery strefy nazywany by stref taktyczn III korpusu. Z kolei Viet Cong, nazywa cay obszar wok Sajgonu swoim IV Okrgiem Wojskowym. Mai Chi Tho spdzi wojn w kwaterze gwnej. Brat czonka Biura Politycznego w Hanoi Le Duc Tho, obecnie kieruje miastem Ho Chi Minha jako przewodniczcy partii. Ale w 1965 roku by komisarzem politycznym Viet Congu w rejonie Sajgonu i przebywa w tunelach Cu Chi. Cu Chi byo baz do ataku na Sajgon, czyli na mzg nieprzyjaciela wspomina. - Byo jak cier kujcy go w oko. Wrg musia znale jaki sposb, aby oczyci cakowicie dystrykty Cu Chi i Ben Cat, Walki byy zaarte. Wykorzystywalimy ten rejon, by przenika do Sajgonu, Przerzucalimy tam naszych wywiadowcw, funkcjonariuszy partyjnych, zespoy sabotaowe. Ofensywa Tet w 1968 roku (na Sajgon i inne miasta) zostaa przygotowana w tunelach Cu Chi, w ktrych zgromadzono niezbdne oddziay i zaopatrzenie. Amerykanie doceniali ich znaczenie, poniewa bez przerwy zagraay one bezpieczestwu Sajgonu i ich kwaterze gwnej. Skoro nie byli w stanie upora si z problemem - jaki stwarzay tunele Cu Chi - w jaki sposb mogli rozwiza problem Wietnamu? Mieszkacy dystryktu Cu Chi mieli opini ludzi tak aktywnie zajmujcych si dziaalnoci rewolucyjn i ruchem oporu, e Ngo Dinh Diem, byy cesarski mandaryn4, ktry by prezydentem Wietnamu Poudniowego od 1955 roku do zamordowania go w 1963, rozwiza administracj dystryktu. W 1956 roku powoano nowe prowincje, a miasta i wioski celowo przemianowano, aby zniweczy pami partyzanckiej walki przeciwko Francuzom. Cu Chi zostao podzielone pomidzy prowincj Hau Nghia na poudniu i Binh Duong na pnocy. Jednak wietnamscy komunici w dalszym cigu uywali starych nazw i swoje cywilne i wojskowe organizacje regionalne, dystryktowe i wiejskie opierali na dawnym nazewnictwie. Nazwy miejscowe przyprawiay wojskowych Stanw Zjednoczonych o bl gowy, dlatego dostosowali niektre z nich i wymylili inne. Mianem Lasu Ho Bo nazwali dwie niezwykle wane wioski dystryktu Cu Chi - An Nhom Tay i Phu My Hung (w tej
4 Ngo Dinh Diem by ministrem spraw wewntrznych w rzdzie cesarza Bao Daia w 1933 r.

ostatniej znajdowao si stanowisko dowodzenia Viet Congu w rejonie Sajgonu). Wymylono takie nazwy jak Strefa Wojenna C, Trapezoid, a naszpikowany tunelami obszar bazy Viet Congu okrelali mianem Tajnej Strefy Long Nguyen i zaczli traktowa j z usprawiedliwionym respektem. Po zwycistwie komunistw w 1975 roku nastpiy dalsze przesunicia granic prowincji i dystryktw oraz przemianowania miast i wiosek. Nazwy miejscowe uyte w tej ksice nale do najczciej stosowanych w czasie wojny. Cu Chi byo zielonym obszarem o rozwinitym rolnictwie, obfitujcym w pola ryowe, sady, drzewa orzechowe i plantacje kauczuku. Mieszkacy hodowali troch kurczt i wi, a bawoy cigny pugi. Wieniacy nosili czarne jedwabne piamy i szerokie, stokowe kapelusze. Wielka plantacja kauczuku Fil Hol leaa na pnoc od miasta Cu Chi wzdu rzeki Sajgon, zwrcona ku elaznemu Trjktowi. Wielkie plantacje drzew kauczukowych stay si kryjwk Viet Congu. Dalej na pnoc, niedaleko Dau Tieng w prowincji Tay Ninh, leaa plantacja kauczukowa Michelina, ktra kontynuowaa produkcj przez ca wojn. Niektrzy francuscy plantatorzy posusznie pacili podatki zarwno rzdowi w Sajgonie, jak i nieoficjalnemu, podziemnemu rzdowi Viet Congu. Poniewa Francuzi wci si tam znajdowali, armia amerykaska oszczdzaa plantacje. Partyzanci wykorzystali t sytuacj i zaoyli plantacj w pobliu bazy. W szczytowym okresie wojny wietnamskiej, Cu Chi zostao zamienione w bezpodn, chemiczn pustyni, podziurawion ogromnymi lejami po bombach, pozbawion drzew. Amerykanie nazwali to miejsce bia stref, poniewa zwiad lotniczy by tu tak atwy. Na mapach wojskowych, tam gdzie byy wioski i plantacje, drukowali - raz za razem, z brutaln szczeroci - sowo zniszczone. Mimo to, teren ten pozosta polem walki. Partyzanci Viet Congu przez wiksz cz wojny operowali w tym rejonie, kryjc si w systemie tuneli. Wojskowe wykorzystanie tuneli w Wietnamie miao swoj histori rwnie przed zaangaowaniem si Ameryki w konflikt. Wojna tunelowa miaa swoje to historyczne. Tunele w Cu Chi zostay wykopane jako kryjwki Viet Minhu, narodowej partyzantki, ktra zwalczaa kolonialn Francj w latach czterdziestych i pidziesitych. Rwnie wtedy komunici zdominowali ruch niepodlegociowy. Ho Chi Minh by jego niekwestionowanym przywdc. A do mierci w 1969 roku, Wujek Ho uosabia uparte denie narodu do suwerennoci i jednoci. Jego twarz ze skp, bia brdk spoglda teraz niemal z kadej ciany w Wietnamie. W zalenoci od punktu widzenia - twarz wietnamskiego Lenina, lub Georgea Washingtona. W1940 roku francuscy kolonici umoliwili japoskiej armii cesarskiej korzystanie z portw i innych urzdze niezbdnych w prowadzonej przez ni ekspansjonistycznej wojnie. W 1945 roku po kapitulacji Japonii, Ho Chi Minh przej wadz w Hanoi i ogosi niepodlego Wietnamu. Zwyciscy alianci z czasw II wojny wiatowej nie doszli do porozumienia w sprawie dawnych imperiw kolonialnych. Prezydent Franklin D. Roosevelt pragn, aby znajdujce si do tej pory pod obcym panowaniem narody Azji, uzyskay niepodlego w powojennym wiecie. Jednake Francja, Wielka Brytania i Holandia uwaay, e zachowanie wadzy nad ich dotychczasowymi imperialnymi posiadociami jest w peni suszne i uprawnione. Po mierci Roosevelta w 1945 roku, polityka Stanw Zjednoczonych ulega zmianie. Objcie wadzy w Hanoi przez Ho Chi Minha doprowadzio do negocjacji z Francj. Zerwanie rozmw zapocztkowao dziewicioletni wojn o niepodlego. We wrzeniu 1945 roku w Sajgonie wyldoway oddziay brytyjskie, aby dopomc Francuzom w odzyskaniu wadzy. Aby utrzyma porzdek opniay rozbrajanie kapitulujcych wojsk japoskich. Stao si co niezwykego. Niedawno Europejczycy zostali pokonani przez Japoczykw. Kapitulacja Singapuru staa si symbolem koca panowania biaego czowieka na Wschodzie. Ho Chi Minh mia wadz w Hanoi. Od tej chwili wietnamscy nacjonalici

stali si nieustpliwi. Aby prowadzi wojn partyzanck przeciwko wojskom francuskim dziaacze nacjonalistyczni o rozmaitej politycznej orientacji poczyli si, tworzc Lig Viet Minh. Tunele byy kopane dla Viet Minhu - w celu utrzymywania cznoci pomidzy osadami, dziki czemu partyzanci mogli unika francuskich patroli lub samolotw obserwacyjnych. Major Nguyen Quot, niski, ylasty i wychudzony jak szkielet oficer, ktry najlepsz cz ycia spdzi w tunelach Cu Chi, wyjani ich pochodzenie. Tunele zaczto budowa w rejonach czasowo okupowanych przez wroga. Wojska rewolucyjne byy nieliczne. Nie bylibymy w stanie zachowa naszych si, gdybymy przyjli otwart walk. Musielimy stworzy sytuacj, w ktrej moglimy wybiera czas, miejsce i cel ataku. Do 1948 roku wykopalimy ju cay system tunelw. Kada rodzina, kada osada miaa tunel poczony z innymi. W padzierniku 1949 roku, dziki zwycistwu komunistw Mao Tsetunga w toczonej w ssiednich Chinach wojnie domowej, genera Vo Nguyen Giap uzyska bezpieczny azyl, gdzie mg szkoli oddziay Viet Minhu, dozbrojone amerykaskim sprztem artyleryjskim zdobytym na chiskich nacjonalistach. Pomimo historycznie uwarunkowanej antypatii Wietnamczykw wobec Chin (ktra ostatnimi czasy ponownie dosza do gosu), chiscy komunici pomagali swoim rewolucyjnym wsptowarzyszom. W rezultacie - CHRL dostarczaa Wietnamowi Pnocnemu bro i wyposaenie w latach szedziesitych i na pocztku siedemdziesitych. W 1949 roku w Wietnamie Francuzi doznawali kolejnych wojskowych niepowodze, a Viet Minh przejmowa pod kontrol coraz wiksze poacie kraju. W czerwcu 1950 roku komunistyczna Korea Pnocna najechaa ssiada z poudnia, wcigajc Stany Zjednoczone oraz ich sojusznikw w azjatyck wojn z komunistami. W tym samym czasie Ameryka, zaniepokojona uznaniem przez Zwizek Radziecki i Chiczykw powstaczego rzdu Ho Chi Minha, zacza pomaga Francuzom w wietnamskich zmaganiach udzielajc wojskowej i ekonomicznej pomocy. Gdy w 1953 roku wojna w Korei dobiega koca, komunistyczna pomoc dla Viet Minhu ulega zwikszeniu. Francuzi popenili fatalny bd, prbujc doprowadzi do ostatecznego starcia z Viet Minhem w Dien Bien Phu. Wojska Giapa otoczyy i ostatecznie zdobyy fortec i w ten sposb zakoczyy francusk obecno w kraju. W czasie oblenia, Viet Minh zblia si do francuskich rubiey tunelami i podkopywa si pod linie obronne. Zawodowi onierze, w tym rwnie legendarna Legia Cudzoziemska, zostali pokonani przez azjatyck armi partyzanck - i bya to lekcja na przyszo, ktr jednak niewielu Amerykanw wzio pod uwag. W chwili przerwania ognia w 1954 roku zawarto w Genewie porozumienie pomidzy wiatowymi mocarstwami a Viet Minhem. Wietnam by tymczasowo przepoowiony wzdu 17 rwnolenika. Ho Chi Minh by w stanie utrwali wadze komunistyczn w pnocnej czci, podczas gdy na poudniu - przy hojnej pomocy Amerykanw - utworzono niepodleg republik ze stolic w Sajgonie. Jej pierwszym prezydentem zosta katolik Ngo Dingh Diem. Zgodnie z porozumieniem genewskim, w 1956 roku miano przeprowadzi oglnokrajowe wybory. W tym czasie onierze i dziaacze Viet Minhu mieli si przegrupowa do Wietnamu Pnocnego. Okoo 90 000 mczyzn i kobiet aktywnie uczestniczcych w walce z Francuzami powdrowao na pnoc, zakadajc, e powrc do domu po nieuniknionym zwycistwie Ho Chi Minha i jego partii Lao Dong (robotniczej, - a w rzeczywistoci komunistycznej) w wyborach 1956 roku. Tysice aktywnych dziaaczy Viet Minhu otrzymao polecenie pozostania na miejscu i kontynuowania dziaalnoci politycznej, a take magazynowania broni na wypadek, gdyby okazaa si potrzebna w przyszoci. W tym samym czasie, niemal milion Wietnamczykw wyznania katolickiego z Pnocnego Wietnamu wykorzystao stan zawieszenia broni i przenioso si na poudnie. Wielu katolikw z pnocy, ktrzy osiedlili si wok Sajgonu, zostao urzdnikami

rzdowymi, albo oficerami w wojsku. Z pnocy pochodzi na przykad marszaek lotnictwa Nguyen Van Thieu, ktry dowodzi lotnictwem wojskowym Wietnamu Poudniowego, a pniej zosta prezydentem, potem za (od 1967 do 1975 roku) zastpc prezydenta Nguyen Van Thieu. Wikszo komunistycznych kadrowych funkcjonariuszy i organizatorw, ktra przybya szlakiem Ho Chi Minha przez Laos, pochodzia z poudnia. Le Duc Tho, ktry w Paryu prowadzi negocjacje z Henry Kissingerem, by poudniowcem. Przywdcy Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu Poudniowego, tacy jak Nguyen Hou Yho - s obecnie ministrami w rzdzie w Hanoi. Amerykanie nigdy nie stawiali znaku rwnoci pomidzy partyzantk na Poudniu, a wojskami pnocnowietnamskimi, ktre ich zdaniem, najechay Wietnam Poudniowy i uznali ten kraj za ofiar agresji. Zwizani z ruchem narodowym Wietnamczycy postrzegali rzecz odmiennie. Rewolucja spoeczna, ktra dokonaa si na pnocy, na poudniu nie zostaa zakoczona i jedynie obfita amerykaska pomoc podtrzymywaa twr, ktry komunici okrelali mianem marionetkowego rzdu. Wybory w 1956 roku nie odbyy si i Ho Chi Minhowi uniemoliwiono zjednoczenie Wietnamu. Diem utrzymywa, e wadza Ho Chi Minha jest tak absolutna, e wybory na pnocy nie mog by ani wolne, ani uczciwe. Zapewne mia racj, ale jego gbiej skrywane obawy -e Ho Chi Minh mgby w zdecydowany sposb wygra rwnie na Poudniu - byy na pewno uzasadnione. W miar jak amerykaskie pienidze, wyposaenie i doradcy wojskowi wpyway na wzmocnienie Sajgonu, Diem przystpi do tworzenia swojego reimu. Mwic krtko, pozwoli swojemu bratu Ngo Dinh Nhu, ktry kierowa aparatem bezpieczestwa pastwowego, stworzy pastwo policyjne, ktrego zadaniem byo zlikwidowanie wszelkiej opozycji. A wedug Nhu opozycj byy nie tylko zbrojne bandy i uzbrojone sekty religijne, ale rwnie ci, ktrzy organizowali si i walczyli przeciwko Francuzom w przewodzonym przez komunistw Viet Minh. Cu Chi zawsze byo orodkiem dziaalnoci rewolucyjnej i policja Nhu brutalnie zaja si tym rejonem. Dzisiaj ocenia si, e aresztowano trzy czwarte czonkw Viet Minh, ktrzy pozostali w Cu Chi. Niektrych osadzono w wizieniach, torturowano i przetrzymywano w koszmarnych warunkach, innych publicznie cito na gilotynie, zgodnie z kolonialnym, francuskim obyczajem. W grudniu 1958 roku kilkaset osb podejrzanych o dziaalno komunistyczn i dysydentw innego rodzaju zostao umierconych zatrutym chlebem w obozie karnym w Phu Loi, kilka kilometrw na wschd od Cu Chi za rzek Sajgon. Ta masakra wywoaa nastrj szczeglnej wojowniczoci. Synny batalion Viet Congu, Phu Loi otrzyma to miano, by upamitni te tragedie. Prezydent Diem specjaln ustaw uzna byych bojownikw Viet Minhu za wyjtych spod prawa. Ruch oporu przeciwko Diemowi narasta. W wiosce Phuoc Hiep, pooonej tu na pnoc od miasta Cu Chi, znajduje si pomnik wzniesiony ku czci uczestnikw demonstracji w kwietniu 1961 roku zastrzelonych przez onierzy Armii Republiki Wietnamu (zazwyczaj okrelanej skrtem ARVN -Army of the Republic of Vietnam - wymawianym przez Amerykanw jako Arvin). Mieli oni orodek treningowy wojsk powietrznodesantowych, w pooonej niedaleko Cu Chi, wiosce Trung Lap. Ostatecznie, w 1960 roku komunici uchylili zakaz prowadzenia zbrojnego oporu. Zosta utworzony Narodowy Front Wyzwolenia (NFW) - zdominowana przez komunistw koalicja ugrupowa antyrzdowych - ktry mia nadzorowa wznowienie wojny partyzanckiej na poudniu. Rozpoczto skoordynowane ataki na posterunki wojska i policji i po raz pierwszy obnaona zostaa sabo reimu Diema. Posterunki byy atwo likwidowane, skutecznie zastraszane przez demonstrantw, albo rozbrajane przez mieszkacw wiosek. rdem cigej irytacji amerykaskich doradcw by fakt, e jednostki Armii Republiki Wietnamu umylnie unikay kontaktu z nieprzyjacielem i zwizanych z tym strat, W wioskach dystryktu Cu Chi i ssiednich dystryktach, rozbrojono miejscowe oddziay Armii Republiki Wietnamu i skupiska te skutecznie wyszy spod kontroli rzdu. Zdobyta w ten sposb bro

bya pierwsz i jedyn jak posiaday powstajce grupy Viet Congu. Przedsibiorczy wieniacy zajli si rusznikarstwem, kadc w ten sposb podwaliny znacznego, chaupniczego przemysu zbrojeniowego w tunelach. Podjcie wojny partyzanckiej wizao si z koniecznoci uaktywnienia dawnych redut Viet Minhu. Francuzi uywali samolotw do tropienia i bombardowania wietnamskich bojownikw, armia Diema coraz czciej bya transportowana amerykaskimi migowcami. W wioskach na caym obszarze Cu Chi, Tay Ninh, w elaznym Trjkcie i wszdzie, gdzie byo to moliwe, remontowano star sie tuneli. Kiedy otrzymalimy rozkaz zaoenia tu bezpiecznej bazy - relacjonuje jeden z ocalaych weteranw Cu Chi, byy partyzant Ba Huyet - przede wszystkim zaczlimy kopa trzydzieci kilometrw podziemnych tuneli. To byo w 1960 roku. By to nie tylko jeden z najbardziej zblionych do Sajgonu posterunkw, ale take nasze wysunite stanowisko dowodzenia w okresie wojny. Amerykanie byli pewni, e co si tu dzieje, ale nie orientowali si - co. Weteran wojny w tunelach, major Nguyen Quot uwaa, e czterdzieci osiem kilometrw tuneli wykopanych w czasie wojny z Francuzami, do chwili przybycia wojsk amerykaskich w 1965 roku rozroso si do dwustu kilometrw. Po 1961 roku prace ziemne prowadzone do tej pory przez miejscow ludno zostay zintensyfikowane z myl, by stworzy ujednolicony system. Amerykanie nazwali go maym IRT, od nazwy czci systemu kolei podziemnej miasta Nowy Jork. Na partyzanck ofensyw Diem zareagowa poszukiwaniem najlepszego sposobu na spacyfikowanie terenw rolniczych. Jako doradc wynaj sir Roberta Thompsona, twrc zastosowanej przez Wielk Brytani strategii tworzenia wsi strategicznych, dziki ktrej pokonano-kierowany przez chiskich komunistw - ruch powstaczy na Malajach. Postpujc zgodnie z jego sugestiami, Armia Republiki Wietnamu zacza gromadzi wiejsk ludno w specjalnych umocnionych obozach, chronionych drutem kolczastym oraz palisadami z zaostrzonych bambusw, strzeonych przez oddziay rzdowe. Ngo Dinh Nhu osobicie nadzorowa stworzenie w 1961 roku pierwszej wioski strategicznej w Dystrykcie Cu Chi. Wikszo ludnoci zostaa tam przymusowo przeniesiona i odseparowana od wpyww partyzantw. Wyjtkiem byy ( wioski w lasach Ho Bo, ktre w dalszym cigu pozostaway wyzwolone i znajdoway si pod kontrol Viet Congu. 2 lutego 1963 roku Armia Republiki Wietnamu przeprowadzia w przylegym dystrykcie Ben Cat operacj Sunrise. Viet Cong nie nawiza kontaktu bojowego i wieniacy zostali przeniesieni do nowej, reprezentacyjnej wioski strategicznej w Ben Thuong. W rzeczywistoci partyzanci Viet Congu zazwyczaj pozostawali na miejscu, ukryci w tunelach, gdy tymczasem ich rodziny byy przesiedlane do agrowiosek. Zaopatrywanie partyzantw w cile racjonowany ry i inne produkty ywnociowe stao si skomplikowan operacj przemytnicz, ktra w razie wykrycia, pocigaa za sob surowe kary. Utworzono pogardliwe okrelenie Viet Cong, ktrym okrelano wszystkie poudniowowietnamskie grupy znajdujce si w opozycji do prezydenta Diema. Przypisano im bezwzgldne, fanatyczne okruciestwo. (Nazwy Viet Cong, VC, i Charlie - skrt od Victor Charlie - przetrway wojn i s obecnie uywane bez pejoratywnego zabarwienia). Viet Cong popenia morderstwa, poniewa jego czonkowie uwaali, e tocz wojn. Wykonywali egzekucje na wskazanych urzdnikach oraz sympatykach rzdu, takich jak. na przykad, zarzdca prowincji Cu Chi. Wieniakw nie trzeba byo zmusza terrorem do udzielania pomocy. Partyzanci z Viet Congu sami byli wieniakami, najczciej wic dziaali przy penej akceptacji i wsppracy ludzi, wrd ktrych yli. Prezydent John F. Kennedy obj urzd w 1961 roku i uzna, e zamierzona przez jego administracj konfrontacja z komunizmem powinna zosta rozpoczta w Azji Poudniowowschodniej. Pragnc unikn pomwie, e jest mikki w stosunku do komunistw, znalaz si w kopotliwej sytuacji po niepowodzeniach z pocztkowego okresu prezydentury, takich jak klska w Zatoce wi na Kubie. Po nieudanym wiedeskim

spotkaniu na szczycie z Nikit Chruszczowem, Kennedy owiadczy: Mamy obecnie obowizek uwiarygodni nasz potg i Wietnam jest tym wanie miejscem, gdzie tego dokonamy. Wewntrzne problemy reimu Diema byy postrzegane jako wynik dziaa komunistw w Azji. Wietnam poudniowy - owiadczy Kennedy - jest sprawdzianem dla demokracji. Zarwno on, jak i jego nastpca, Lyndon Johnson byli przekonani, e amerykaska potga wojskowa moe przerwa pasmo komunistycznych sukcesw. Obecno Stanw Zjednoczonych w Wietnamie zwikszaa si coraz bardziej. Liczba amerykaskich doradcw w Armii Republiki Wietnamu w poowie 1962 roku wzrosa do 12 000. W tym samym roku, ale wczeniej, w Sajgonie zostao utworzone Dowdztwo Amerykaskiej Pomocy Wojskowej w Wietnamie (American Military Assistance Command Vietnam - w skrcie MACV, wymawiane Macvee). Kennedy wiadomie angaowa swj kraj w wojn, przed ktr francuski prezydent Charles De Gaulle ostrzega go mwic, e ... jest to bezdenne, wojskowe i polityczne bagno. Program wiosek strategicznych upad ostatecznie. Chopi powrcili do swoich rodzinnych wiosek i Armia Republiki Wietnamu nie bya w stanie im przeszkodzi. W sierpniu 1963 roku Viet Cong zdoby nawet pokazow wiosk Ben Thuong niedaleko Ben Cat. Wojskowa kieska Armii Republiki Wietnamu przybieraa na sile, pomimo e wojska rzdowe dysponoway lepszym sprztem, lotnictwem i amerykaskimi doradcami. Szczeglnie wane znaczenie psychologiczne miao zniszczenie - przez batalion Viet ConguPhu Loi, elitarnej jednostki Armii Republiki Wietnamu - batalionu Czarnych Tygrysw. Miao to miejsce 31 grudnia 1963 roku w Duong Long, okoo ptora kilometra na pnoc od wioski Ben Suc. Czarne Tygrysy cieszyy si ponur saw z racji swego okruciestwa, gwatw i rabunkw. Wie niesie, e jedli nawet wtroby zabitych partyzantw. Kilka tygodni przed zabjstwem prezydenta Kennedy'ego w listopadzie 1963 roku, w czasie przewrotu zorganizowanego za zgod Waszyngtonu zosta zamordowany prezydent Diem. Nastpio to po prowadzonej w miastach agitacji buddystw zaniepokojonych wzrostem katolickiej dominacji i doprowadzio do przedziwnej serii wojskowych junt w Sajgonie. Dziaalno Viet Congu do 1964 roku ulegaa wzmocnieniu dziki pomocy Wietnamu Pnocnego. Bojownicy, ktrzy po 1954 roku udali si na pnoc, zaczli wraca do rodzinnych miejsc, przeszkoleni i propagandowo przygotowani do dziaa politycznych i wojny partyzanckiej. Razem z nimi przybyli pierwsi onierze pnocnowietnamscy, by walczy wsplnie z Viet Congiem pod dowdztwem komunistycznego naczelnego dowdztwa na Poudniu -Biura Centralnego na Wietnam Poudniowy (Central Office for South Vietnam - COSVN). Wkrtce po tym, jak amerykascy onierze przybyli w 1963 roku, Viet Cong do tego stopnia nabra pewnoci siebie, e przeprowadzi parad zwycistwa w miecie Cu Chi. Tymczasem, miejscowa jednostka Armii Republiki Wietnamu, 49 puk piechoty pozostawa w swoim forcie na plantacji Fil Hol. W tym samym czasie genera Giap przerzuca z Pnocy pododdziay, kady w sile dywizji, chcc przeci terytorium Wietnamu Poudniowego na p. W miar nasilajcej si nieskutecznoci Armii Republiki Wietnamu, moliwo przejcia przez komunistw wadzy na poudniu, stawaa si w 1963 roku moliwoci, z ktr naleao w powanym stopniu si liczy. Otwarta interwencja wojskowa Stanw Zjednoczonych w wojn w Wietnamie w sierpniu 1965 roku, wynikaa bezporednio z niemonoci powstrzymania przez Armi Republiki Wietnamu fali komunistycznych sukcesw. W tym wanie roku dezercje w Armii Republiki Wietnamu przewyszyy rekrutacj - o 2 000 ludzi miesicznie, . a amerykascy doradcy odnotowali, e od 1954 roku zosta ranny zaledwie jeden starszy stopniem oficer Armii Republiki Wietnamu. W najgorszym momencie swojej dziaalnoci Armia Republiki Wietnamu tracia tygodniowo jeden batalion onierzy i stolic dystryktu. Chcc powstrzyma

komunizm w Azji Poudniowowschodniej, prezydent Lyndon Johnson postanowi radykalnie zmieni stopie zaangaowania Stanw Zjednoczonych. W rezolucji w sprawie incydentu tonkiskiego, Kongres upowani go zarwno do bombardowania Wietnamu Pnocnego jak i wysania wojsk na poudnie - bez wypowiadania wojny. Kongres nie przewidzia, e w Wietnamie bd suyy miliony amerykaskich onierzy i e wojna bdzie si cigna jeszcze przez dziesi lat. W Wietnamie Poudniowym Viet Cong utworzy wielkie enklawy, w ktrych dysponowa niepodzieln wadz. Niektre, takie jak te, ktre znajdoway si na granicy z Kambod, miay pozosta jego terytoriami niemal przez ca wojn. Celem NFW nie byo jednak wycznie zdobycie regionw, w ktrych sprawowaby penie wadzy. Dy on do zrealizowania danej przez Ho Chi Minha obietnicy zjednoczenia i niepodlegoci, ktrych nie dane im byo uzyska w wyniku odwoania wyborw w 1956 roku. Najwaniejszymi wysunitymi bazami Viet Congu miaty okaza si te, ktre znajdoway si najbliej Sajgonu, w dystryktach Cu Chi i Ben Cat. Byy to budzce lek twierdze Viet Congu, do ktrych nie odwaali si wej onierze Armii Republiki Wietnamu. Gdy genera Westmoreland oceni sytuacje i postanowi stosowa taktyk szukaj i niszcz, wanie na Cu Chi, elazny Trjkt, lasy Tay Ninh i ich gigantyczne zespoy bunkrw oraz tuneli miaa by rzucona caa, wyrafinowana technicznie, wojskowa potga Stanw Zjednoczonych. Pierwszymi powaniejszymi amerykaskimi jednostkami, ktre dotary do Wietnamu, byy pododdziay piechoty morskiej. Ich pocztkowym zadaniem bya obrona przyczkw na wybrzeu i lotnisk. Wkrtce potem przybyy due zgrupowania wojsk ldowych i powstrzymay katastrof spowodowan przez zaamanie si Armii Republiki Wietnamu. W poowie roku 1965 genera Giap prbowa rozci Wietnam Poudniowy na p, wzdu linii biegncej od Pleiku na centralnym paskowyu, do wybrzea. Zagroenie to zostao zlikwidowane w padzierniku w wyniku krwawego starcia w dolinie La Drang. Bray w nim udzia trzy puki wojsk Wietnamu Pnocnego i l dywizja kawalerii powietrznej przerzucona migowcami na pole bitwy. Wydarzenie to stworzyo pewn regu, ktra miaa si sta jedn z najdumniejszych maksym wygoszonych przez generaa Westmorelanda -a mianowicie, e armia Stanw Zjednoczonych nigdy nie przegraa bitwy w Wietnamie. W obliczu przygniatajcej przewagi ogniowej, zapewnianej rwnie przez wsparcie lotnicze, komunici zostali zmuszeni do innej taktyki -nkania wrogw w wybranym przez siebie miejscu i czasie, a w innych sytuacjach ukrywania si i unikania walki. Dopiero, gdy Amerykanie opucili Wietnam, komunici ponownie zaczli prowadzi konwencjonaln wojn manewrow -uwieczon ostatecznie sukcesem. Pod koniec 1965 roku ldowa wojna w Wietnamie Poudniowym bya gwnym punktem amerykaskiej strategii. Bombardowania Wietnamu Pnocnego przynosiy niewielkie rezultaty, podobnie jak dyplomatyczne naciski na Hanoi. Polityka tworzenia narodu, opracowanie projektw takich, jak melioracja, majcych na celu pogodzenie sajgoskiego reimu z chopami nie mogy zlikwidowa utrwalonych przez histori ksenofobicznych reakcji. Najwyraniej jedynym punktem, w ktrym Ameryka moga odnosi sukcesy, byo unicestwienie Viet Congu za pomoc techniki wojennej i przygniatajcej, liczebnej przewagi jednostek. W rezultacie prowadzono wojn na wyniszczenie, w ktrej miar sukcesu jest liczba zabitych nieprzyjaci. Genera Westmoreland, ktry stan na czele Dowdztwa Amerykaskiej Pomocy Wojskowej w Wietnamie od 1964 roku, uzna, e stale pogarszajc si sytuacje na Poudniu moe zmieni jedynie zwikszanie liczebnoci wojsk. Amerykaskie zaangaowanie wzrastao przez cay rok 1965, a Pacyfik przekraczay cae dywizje liczce po 20 000 onierzy. Podstawowym celem Westmorelanda byo zapewnienie bezpieczestwa Sajgonowi, nastpnym - spacyfikowanie terytorium. Postanowi wiec otoczy Sajgon piercieniem wielkich baz. Nie byo niczym dziwnym, e wybrane miejsca znajdoway si blisko rejonw,

na ktrych dominowa Viet Cong i prowadzi intensywn dziaalno. W Di An, na poudnie elaznego Trjkta miao znale si stanowisko dowodzenia l dywizji piechoty - Wielkiej Czerwonej Jedynki. Stacjonujca na Hawajach 25 dywizja (Tropikalne Byskawice) miaa znale si koo miasta Cu Chi. Zanim zaoono te obozy, naleao przeprowadzi operacje wymiatania, aby zabezpieczy teren. Jednak wielkie operacje wojskowe musiay by odoone do pory suchej. Operacja Crimp, w styczniu 1966 roku, bya pierwszym wymiataniem, jakie Amerykanie i oddziay sojusznicze przeprowadziy w enklawach Viet Congu w lasach Ho Bo i innych czciach dystryktu Cu Chi. Miaa ona na celu oczyci i zabezpieczy rejony przylegajce do planowanej nowej bazy. Zanim operacja si rozpocza, tereny te poddawano ostrzaowi artyleryjskiemu, a bombowce B-52 przeprowadzay naloty zmikczajce. B-52 byy skonstruowane z myl o bombardowaniu strategicznym, albo nuklearnym, ale od 1965 roku ponad sto z nich zostao przystosowanych do przenoszenia dziesitkw konwencjonalnych bomb o wadze 750 funtw (340 kilogramw). Startoway z baz na wyspie Guam i w pnocnej Tajlandii. Naloty B-52 byy programowane z dwudziestoczterogodzinnym wyprzedzeniem i kierowane na cel w Wietnamie przez specjalnych oficerw naprowadzania. Samoloty latay na tak wysokim puapie, e byy prawie niesyszalne dla tych, ktrzy stano wili ich cel. Trzydziestotonowy adunek materiaw kruszcych pozostawia po sobie dugi na ptora kilometra szlak zniszczenia i gbokich lejw. Gdy ustay bombardowania, przybyli Amerykanie i ich sojusznicy. 7 stycznia 1966 roku ponad 8 000 onierzy l dywizji piechoty, 173 brygada powietrznodesantowa i puk australijski zostay przerzucone droga powietrzn z Phu Loi do dystryktu Cu Chi. W sam rodek kopotw. 3 OPERACJA CRIMP Samolot transportowy C-130 Lotnictwa Wojskowego Stanw Zjednoczonych rykn haaliwie, budzc si do ycia i potoczy si niezgrabnie po pasie startowym w Phuoc Vinh. By pitek, 7 sierpnia 1966 roku i l batalion 28 puku, wchodzcy w skad 3 brygady l dywizji piechoty, Wielkiej Czerwonej Jedynki, byt przerzucany drog powietrzn do Phu Loi w ramach przygotowa do rozpoczcia najwikszej, jak do tej pory, amerykaskiej operacji w Wietnamie - operacji Crimp. Boonarodzeniowa przerwa w nalotach na Wietnam Pnocny zarzdzona przez prezydenta Johnsona trwaa ju dwa tygodnie - ale ten gest wykonany w celu zwabienia komunistw do stou rokowa mia przynie niepowodzenie trzy tygodnie pniej. Na Poudniu operacja Crimp generaa Westmorelanda miaa da komunistom nauczk, ktrej nigdy nie powinni zapomnie. Jej zadaniem byo ostateczne rozwizanie problemu Cu Cni przy zastosowaniu specjalnych si - migowcw, czogw, transporterw opancerzonych i a 8000 onierzy. Niedawno odtajniony meldunek wojsk ldowych Stanw Zjednoczonych wyjawia, e Crimp miaa by potnym atakiem.. .uderzeniem w samo serce machiny Viet Congu w Wietnamie Poudniowym, w osawionym lesie Ho Bo, na zachd od elaznego Trjkta, Zgodnie z zaoeniem, celem tej ofensywy miao by zniszczenie istniejcej od dawna umocnionej enklawy komunistw, a take odnalezienie oraz likwidacja wojskowopolitycznych orodkw dowodzenia IV Okrgu Wojskowego Viet Congu. aden scenariusz z II wojny wiatowej nie by bardziej niezawodny. Po kilkuletniej zabawie w kotka i myszk z Armi Republiki Wietnamu, Viet Cong mia wreszcie oberwa. Z Phu Loi onierze l batalionu 28 puku zostali przerzuceni migowcami na ldowisko Jack, skd ruszyli tu za l batalionem 16 puku. Ldowisko znajdowao si

niemal w samym lesie Ho Bo. Zanim soce zaczo dawa si we znaki, operacja Crimp rozpocza si. Porucznik, pniej kapitan Nguyen Thanh Linh z 7 batalionu Viet Congu z Cu Cni, siedzia gboko w tunelu, czytajc i poprawiajc naszkicowane ju odrcznie meldunki do regionalnego dowdztwa na temat oczekiwanych operacji Amerykanw. Linh dowodzi batalionem Viet Congu Uczcym mniej ni 300 ludzi. Wiedzielimy, e nadchodz powiedzia. - Wynikao to z podstawowych wojskowych zasad. Bombardowali, prowadzili ostrza artyleryjski, dokonywali zwiadu fotograficznego. Wszystko to byo do tego stopnia niezwyke, e stao si jasne, i bdzie przeprowadzona wielka operacja wojskowa. Batalion Linha by tylko pododdziaem wchodzcym w skad miejscowych komunistycznych si samoobrony liczcych przynajmniej okoo 1000 ludzi. Ich zadaniem bya obrona niezwykle wanego zespou tuneli Phu My Hung, jednego z najwikszych w caym dystrykcie Cu Chi. onierzy Linha trudno byo uzna za zahartowanych w walkach weteranw. Wikszo miaa kilkanacie lat, byli te i modsi. Wydawa si moe paradok sem, e Linh protestowa przeciwko przydzielaniu mu zbyt wielu ludzi do obrony tuneli, Im wicej bd ich mia, tym wiksze ponios straty - wyjania. - W czasie walki w tunelach uzyskuj przewag, gdy nie mam zbyt wielu ludzi. Czsto wystarczy jeden albo dwch strzelcw, pi czy sze karabinw - to a nadto. W tej walce powinno si atakowa due siy przeciwnika zaledwie kilkoma ludmi. Najpowaniejszym problemem Linha byo skonienie swoich maolatw do stawienia czoa Amerykanom i podjcia walki z nimi. Ataki niewielkich pododdziaw na poudniowowietnamskich onierzy, przeprowadzane od przypadku do przypadku, zaczepne operacje partyzanckie, to jedna sprawa. Ale przeciwstawienie si supermocarstwu, ktre wysyao rakiety w przestrze kosmiczn i dysponowao moliwoci zniszczenia caego wiata, byo czym zupenie innym. Poza tym, Amerykanie byli bardzo wysocy, a niektrzy byli wysocy i czarni. Nawet przedramiona mieli owosione. Jako przedstawiciel kadry oficerskiej, Linh mia do czynienia z pewnymi kopotliwymi pytaniami zadawanymi przez modocianych podkomendnych. Czy pocisk wystrzelony ze starego karabinu zabije wielkiego Amerykanina? Czy zabije czarnego, tak samo, jak biaego? Zapewniaem ich, e ich pociski na pewno zabij, jeeli trafi we waciwe miejsce i ostrzegaem jednoczenie, e amerykaskie pociski rwnie atwo mog zabi pytajcych. Cztery dni pniej Amerykanie przybyli. Z cikimi sercami obserwowalimy, jak ich migowce bez koca dowo onierzy. Kiedy l batalion 28 puku urzdza si na ldowisku, onierze ju widzieli, e ich koledzy z l batalionu 16 puku maj kopoty i s pod ogniem prowadzonym z pnocnej granicy strefy przyziemienia. Dowdca batalionu podpukownik Robert Haldane zauway, e jego ludzie boj si coraz bardziej, widzc jak ich towarzyszy z czoowego batalionu trafiaj pociski i granaty. Dowodzcy kompani B kapitan Terry Christy wiedzia, e w tej sytuacji musi wyprowadzi ludzi z ldowiska i ukry ich midzy drzewami. Krzykn do swoich dowdcw plutonw oraz podoficerw i w cigu kilku minut przesun wszystkich swoich onierzy, Ale wrg nagle, w tajemniczy sposb znik. Kilka metrw poza lini drzew na krawdzi plantacji kauczukowej, ludzie Christy'ego natrafili na wielki okop. Bya to pierwsza oznaka zawiego systemu podziemnych fortyfikacji. Haldane nie mia czasu, by sprawdzi ten kompleks. Wci by bardzo zdziwiony. W jaki sposb Viet Cong, ktry ostrzeliwa l batalion, mg niepostrzeenie i bez przeszkd uciec przez otwarty teren plantacji? Haldane wiedzia, e jego pododdzia przed przekazaniem ldowiska nowo przybyej 25 dywizji piechoty Stanw Zjednoczonych, ma dziaa na tym terenie przez kilka tygodni i bardzo mu si nie podobao, e nieprzyjaciel tak po prostu rozpywa si w powietrzu. Gdy batalion, w sile trzech kompanii ruszy do przodu zaczto odnajdowa jedn po drugiej kryjwki pene ryu, soli i innych produktw ywnociowych, w takich ilociach, e

mona byo nimi wykarmi cay puk wroga. Natrafiono na rozlege pole minowe przecinajce zalesiony, pnocny kraniec terenu, co wskazywao, e nieprzyjaciel planowa wykorzystanie tego miejsca w charakterze staego obiektu wojskowego. W czasie nastpnych dwch dni operacji Crimp, gdy prowadzono dalej wielkie dziaania wymiatajce, onierze zaczli meldowa o odnalezieniu okopw pojedynczego onierza, roww strzeleckich, min i pieczar, przecinajcych liczcy 1500 metrw front dziaania l batalionu. onierze powoli zbliali si do rzeki Sajgon. Wszdzie byo wiele oznak wiadczcych o dziaajcej tu bazie Viet Congu, ale wci co byo nie tak. Po prostu, nie nawizano adnej waha. Nie byo star, okrzykw, nikt si nie poddawa - a mimo to jeden GI po drugim trafiany by przez snajperw Viet Congu. Zaniepokojony Haldane widzia, e morale jego ludzi zaczyna si zaamywa. Modli si, by wkrtce udao im si przyprze przeciwnika do rzeki i pomci rosnce z kad chwil straty. Kiedy jednak w poniedziaek, 10 stycznia, batalion dotar wreszcie do szerokiej przestrzeni pl ryowych lecych pomidzy suchymi terenami a szerok, wolno pync rzek Sajgon, jego onierze tylko dwa razy dostrzegli niewyrane sylwetki wrogw biegncych przez dungl. Nad rzek Haldane spdzi p dnia. Po poudniu sie cznoci zacza przekazywa, e na pnocy, 173 powietrznodesantowa i Australijczycy nawizali wreszcie kontakt z Viet Congiem - w tunelach. We wtorek rano, o brzasku batalion Haldane'a zacz wraca po swoich ladach. Dowdca zacz si domyla, co si stao. Po prostu przeszed nad przeciwnikiem. Rozpocz skrupulatne poszukiwania wej do tuneli. Nic jednak nie rzucao si w oczy. Kilku GI niechtnie zeszo do rowu strzeleckiego, zbadao go i odkryto schron przeciwlotniczy, w ktrym mogo pomieci si kilku ludzi. adnych tuneli. onierze, zgrzani, zmczeni i zdenerwowani niemonoci prowadzenia takiej walki, do jakiej byli szkoleni, czekali na dalsze instrukcje. Plutonowy Stewart Green, szczupy, ylasty, wacy 59 kilogramw podoficer, przykucn na chwil, by odpocz. Cay ten kraj peen by skorpionw, wielkich, jadowitych mrwek oraz wy i wanie co ugryzo go w tyek, albo tak przynajmniej mu si wydao. Kiedy jednak rozgarn opade licie, gotw rozgnie swego drczyciela, zorientowa si, e bl zada mu gwd. A gdy ostronie kontynuowa poszukiwania, odkry ma, drewnian klap zaopatrzon w otwory przepuszczajce powietrze. Miaa podcite ukonie krawdzie, dziki czemu nie spadaa w gb znajdujcego si pod ni szybu. Znaleziono pierwszy tunel. Haldane podbiegi do niego niemal z, wdzicznoci, ale kiedy stan nad wazem, uwiadomi sobie, e nie byo adnych materiaw szkoleniowych, ktre okreliyby, co ma robi dalej. Gdy w Fort Riley w Kansas przygotowywano batalion do walki, w programie nie przewidziano instruktau na temat dziaa w tunelach. Jeeli nawet lekcja, jak byo oszaamiajce zwycistwo Viel Minhu pod Dien Bien Phu zostaa odnotowana, to jej nie wykorzystano. Ani Amerykanie, ani Australijczycy nie mieli dowiadczenia w rozwizywaniu tego rodzaju problemw. Ale nie przejmowali si tym. Synna zasada S.C.P (szkolenie w czasie pracy), moga w jaki sposb im pomc. Ale w styczniu 1966 roku zasada ta nie moga wystarczy do wyparcia komunistw z wyzwolonych rejonw dystryktu Cu Chi. Stewart Green zgosi si na ochotnika do zbadania odkrytego wasnym tykiem tunelu. Wskoczy do rodka, a zachceni przez Haldane'a inni onierze przyczyli si do plutonowego. Wszyscy przeczogali si przez krtki odcinek i znaleli zapasy szpitalne, ktre zostay przeniesione na gr i przekazane S-2 (oficerowi wywiadu) jednostki, kapitanowi Marvinowi Kennedy'emu. Gdy ten dokadnie oglda paczki, usysza nagle okrzyki. Odwrci si i ze zdziwieniem zobaczy, jak badajcy tunel pospiesznie wyskakuj z dziury wazu. Spocony i usmarowany ziemi Stewart Green wydosta si ostatni. Powiedzia Kennedy'emu, e znaleli boczne odgazienie gwnego tunelu i nagle natknli si na okoo trzydziestu onierzy Viet Congu. Dostrzegli ich w mdym wietle trzymanej przez jednego z nich wiecy. Gdy GI zbliyli si do nich, komunici szybko zgasili wiato. Kapitan Kennedy,

uszczliwiony faktem, e ma pod nogami okoo trzydziestu schwytanych w puapk nieprzyjaci, wezwa wietnamskiego tumacza. Kaza mu wej do tunelu razem z nieszczsnym Stewartem Greenem i wezwa wrogw do poddania si. Obaj mczyni niechtnie zeszli na d. Ich misja trwaa zaledwie kilka minut - powrcili zakopotani i z pustymi rkami. Green wyjani kapitanowi Kennedy'emu, e tumacz odmwi rozmowy z przeciwnikiem. Kapitan przesucha tumacza, ktry ze zoci wyjani, e musia wstrzymywa oddech w tunelu, poniewa ...nie byo tam powietrza i pewnie by umar, gdyby zacz mwi. Z wojskowego, nie za medycznego punktu widzenia, jego ostatnia konstatacja moga okaza si wyjtkowo precyzyjna. W ty m wypadku partyzanci uciekli. Czujc powszechn, przemon niech do penetracji tuneli, jaka ogarna jego podwadnych i tumacza z Armii Republiki Wietnamu, podpukownik Haldane postanowi wykurzy przeciwnika dymem. Poleci wic sprowadzi do wazu lekk, benzynow dmuchaw. Do otworu wrzucono kilka granatw wydzielajcych czerwony dym i uruchomiono dmuchaw. Po kilku minutach GI z zaskoczeniem zobaczyli ten sam dym sczcy si z licznych otworw naokoo nich. Dym jednak nie wywar wraenia na przeciwniku, w zwizku z czym dowdca batalionu poleci wpuci do tunelu CS, gaz zawico-obezwadniajcy, uywany do tumienia zamieszek. To rwnie nie dao rezultatu. Ostatecznie wic, Stewarta Greena skoniono do trzeciej i ostatniej wdrwki do dziury, tym razem w towarzystwie sapera, specjalisty od wysadzania obiektw. onierze zaoyli adunki wybuchowe po obu stronach gwnego tunelu i pomocniczego odgazienia, po czym szybko wypezli na powierzchni. Ziemia eksplodowaa i Haldane z ponur satysfakcj poprowadzi swj pododdzia, by poczy si z 2 batalionem. Dokadnie dwa dni wczeniej i zaledwie kilka mil dalej, w Phu My Hung porucznik Nguyen Thanh Linh po raz pierwszy zetkn si z Amerykanami prowadzcymi wymiatanie. Dokadnie przemyla swoj taktyk dziaania. Wszystko zaleao od tuneli. Czy Amerykanie wiedzieli o nich i czy zaplanowali jakie taktyczne posunicia majce zneutralizowa ich znaczenie. Podzieliem swoich ludzi na mae, bardzo mae grupy. Rozkazaem, e w adnym wypadku nie mog si czy. Rozmieciem ich w kadym przysiku, gdzie mielimy dobrze zamaskowane stanowiska strzeleckie, dziki ktrym moglimy powstrzymywa Amerykanw. Kada grupa skadaa si z trzech lub czterech onierzy. 8 stycznia operacja Crimp trwaa ju jeden dzie. Znajdowaem si w przysiku Goc Chang w pobliu wioski An Nhon Tay (w lesie Ho Bo). Masy wojsk przybyway migowcami. Nie atakowali od razu. Najpierw przygotowali stanowiska i zbudowali punkt dowodzenia. Dopiero potem ich oddziay ruszyy po wiejskich ciekach. Dwaj lub trzej onierze szli z przodu, reszta podaa za nimi. Zobaczylimy, e s oni naprawd wielkimi mczyznami. Poczekalimy, a podejd bardzo blisko. Znajdowalimy si w naszych okopach strzeleckich, nazywanych pajczymi dziurami i Amerykanie nawet nas nie zauwayli. Rozkazaem strzela. Jeden GI upad, a reszta po prostu stana wok i patrzya na niego. Byli tak zaskoczeni, e nawet nie kryli si, ani nie zajmowali stanowisk obronnych. Nawet si nie zorientowali, z ktrej strony pad strza. Strzelalimy dalej. Wtedy nie mielimy jeszcze AK-47 (ktry sta si pniej standardow broni strzelecka komunistw), ale bardzo stare rosyjskie karabinki kawaleryjskie, K-445. Amerykanie rozgldali si. Byli bardzo naiwni, bardzo dzielni. Chocia ich koledzy wci padali, oni bez przerwy szli naprzd. Powinni byli si wycofa. A potem wezwali artyleri. Kiedy wybuch pierwszy pocisk, zeszlimy do tunelu komunikacyjnego i przeszlimy w inne miejsce. Amerykanie nacierali, ale my zniklimy. To bya rutyna, nic szczeglnego. Cay dzie walczylimy jak snajperzy i zabilimy wielu z nich. Gdybymy mieli dobr bro i strzelali cigle, nie wiem jak by zareagowali. My jednak strzelalimy pojedynczymi
5 Zapewne chodzi o karabin Mosina, wz.44 (przyp. tum.).

pociskami. Byli tacy naiwni, e na komend padnij, kadli si tak, jak ich uczono w szkole wojskowej, a nie, jak onierze na polu walki. Podpierali si rkami i rozsuwali szeroko nogi. Wygldali gupio- Nie prbowalimy atakowa caych plutonw czy kompanii. Gdy wycofywalimy si, oni szli do przodu i trafialimy nastpnych. Zmusiem moj garstk ludzi do cikiej pracy, ale tego pierwszego dnia amerykascy onierze wszdzie ginli w podobny sposb. Potem stali si ostroniejsi. Ju nie szli prosto po wiejskich ciekach, nie kryjc si zupenie. Ale wtedy zaczli wpada w nasze puapki, albo ginli od granatw z umocowanymi do zawleczek drutami nacigowymi. Gdy Crimp dobiega koca i zaczynaa si jego bezporednia kontynuacja - operacja Backskin, korespondent wojenny Associated Press, Peter Arnett napisa dokadnie to samo, co kapitan Linh relacjonowa siedemnacie lat pniej: LAP, WIETNAM POUDNIOWY, 12 stycznia 1966. W dniu dzisiejszym przeszlimy dug, krwaw mil. Od czasu do czasu byo to pieko. Gaz zawicy snu si midzy drzewami, piekc gdy styka si z ludzk skr. Ranni wili si na ziemi, groteskowi w swoich maskach przeciwgazowych. By to marsz, w czasie ktrego mier czaia si wrd drzew, gdzie kryli si snajperzy wroga i pod ziemi, w czyhajcych tam minach.
TRUNG

Wczeniej, tego samego dnia, druyna z kompanii B, 2 batalionu, 28 puku piechoty, znalaza jedn z min odamkowych kierunkowego dziaania ustawionych przez Linha w dungli, koo zapylonej cieki. Cay dzie druyna nkana bya przez miny i strzelcw wyborowych. Gdy onierze krcili si koo miny, czterdziestotrzyletni podpukownik George S. Eyster, dowdca 2 batalionu 28 pp (Czarnych Lww), podszed do grupy i ostrzeg onierzy: -Przetnijcie druty, nie cignijcie za nie. A potem wyj map i zacz rozmawia z dowdc kompanii, kapitanem George F. Daileyem. Bya dziewita trzydzieci. Nagle snajper, otworzy ogie z pajczej dziury -maego, pytkiego doka strzeleckiego z wejciem do tunelu ewakuacyjnego i podpukownik Eyster pad na ziemi. Gdy umierajcego oficera kadziono ostronie na noszach, odwrci gow w stron znajdujcego si obok dziennikarza i powiedzia: Zanim umr, chciabym pogada z facetem, ktry dowodzi tymi niesamowitymi ludmi w tunelach. Czowiekiem tym by porucznik Nguyen Thanh Linh. - W czasie Crimp te tunele byy dla nas wszystkim -wyjani niemal dwadziecia lat po wypowiedzeniu przez podpukownika Eystera sw niechtnego podziwu. - To nie byy zaplanowane z gry bitwy, ale kady kto mg strzela z karabinu, robi to. Korzystalimy z tuneli, by stale przeprowadza zaskakujce ostrzay strzelcw wyborowych i, co waniejsze, posugiwalimy si nimi do prowadzenia obserwacji. Dziki tunelom, moglimy przebywa wrd Amerykanw, patrze, jak zachowuj si i reaguj ich wojska, jakie popeniaj bdy. Nasze obserwacje pomagay nam podj decyzj, gdzie i jakiego rodzaju miny puapki zaoy. Wiecie, widzielimy nawet migowce, ktre przywoziy Amerykanom specjaln wod do mycia i zrozumielimy, e oni nie uywaj niczego wietnamskiego. Dostaem od moich przeoonych rozkaz zdobycia informacji wywiadowczych na temat amerykaskiej taktyki na polu walki i tunele daway nam tak moliwo. Ocena Linha okazuje si surowa, ale jest faktem, e w latach szedziesitych oglne zaoenia szkoleniowe wojsk ldowych Stanw Zjednoczonych, okazyway si nie dostosowane do sytuacji jak onierze zastali w Wietnamie. GI byli przygotowywani albo do konwencjonalnej konfrontacji z wojskami Ukadu Warszawskiego na rwninach Europy rodkowej, albo do walki z ludzkimi falami, jakie toczono dziesi lat wczeniej w Korei. Wysoko rozwinita technika wojskowa, tak wyzwalajca, a zarazem narzucajca tak wiele ogranicze, miaa przede wszystkim ocali ycie amerykaskim onierzom, umoliwiajc im

jednoczenie zdalne likwidowanie tysicy wrogw. W istocie, amerykaska armia wczya si do wojny wietnamskiej bez odwoania si do wojskowych dowiadcze. Amerykanie mieli przecie dugie i czcigodne tradycje prowadzenia wojny partyzanckiej. Wystarczy tu wspomnie dziaania milicji stanowych w czasie Rewolucji amerykaskiej, wojn hiszpasko-amerykask, legendarnych Maruderw Merrilla, wietnie wyszkolonych i zahartowanych amerykaskich bojownikw w dungli, ktrzy suyli na birmasko-indyjskim teatrze wojennym w czasie II wojny wiatowej, czonkw OSS (Office of Strategic Services), ktrzy realizujc wyznaczone zadania walczyli u boku miejscowych si partyzanckich. Dlaczego zapomniano o tym w Wietnamie -pozostaje tajemnic. Kiedy jednak porucznik Linh ze swojej wzgldnie bezpiecznej kryjwki w tunelach, spoglda przez lornetk na Amerykanw, realizowa w ten sposb najstarsz wojskow regu: Znaj swojego wroga . Dla GI zarwno nieprzyjaciel jak i zajmowany przez niego teren byy, w niewytumaczalny sposb niebezpieczn wojskow - a take geograficzn - niespodziank. Do wtorku rano, 11 stycznia, plantacja kauczuku na granicy ldowiska Jack zacza wyglda jak scenografia do filmu o II wojnie wiatowej. Stworzono szczeln rubie obrony, Crimp zosta przemianowany na Backskin, ale straty Amerykanw ponoszone w pozornie przypadkowych atakach Viet Congu w dalszym cigu rosy w alarmujcym tempie. Komunici wci pojawiali si i znikali jak zaczarowani. Ludzie Haldane'a byli dobrze okopani na pnocnym skraju ldowiska. Teraz pokryci kurzem i niezwykle czujnie traktujcy spraw tuneli onierze szybko sprawdzali wszystkie podejrzanie wygldajce dziury. Znaleli jedn o rednicy okoo trzydziestu centymetrw i prowadzc pod ziemi pod ktem 45 stopni. Otwr pozosta zagadk - a w istocie, by to wylot kanau wentylacyjnego tunelu. O zmierzchu, gdy Amerykanie uoyli si do niespokojnego wypoczynku, nagle usyszeli kilka wybuchw granatw i wystrzaw karabinowych - w gbi ich wasnych pozycji obronnych. Pukownik Haldane pobieg na odcinek kompanii B, skd dobieg odgos eksplozji i natkn si na wszdobylskiego plutonowego Stewarta Greena oraz kilku innych onierzy kompanii B, stojcych koo wazu do tunelu. Jeden Z GI powiedzia Haldane'owi; ,-Wanie sobie tu siedzielimy, niemal na tym, kiedy ta pieprzona rzecz si otworzya, wyskoczy z niej Charlie, rzuci dwa granaty, sign w d, wycign karabin, wygarn do nas kilka razy i zanim zdylimy zapa za bro, znikn pod ziemi, a ta cholerna klapa si zamkna. Stewart Green, ktry dziki S.C.P sta si teraz ekspertem tunelowym, zosta poproszony przez Haldane'a, by zbada i ten. Nie wraca przez dwie i p godziny, i wedug wasnej oceny przeszed pod ziemi prawie dwa i p kilometra. Znalaz w cianach co, co nazwa przedsionkami ale niewiele wicej. Wycznie instynkt kaza mu zada kilku szpul przewodu telefonicznego, telefonu polowego, granatw gazowych i masek, latarek, pistoletw i kompasw. Green i jego druyna wrcili znowu na d, ale tym razem byli ju w stanie rozmawia z batalionem i broni si. Po pokonaniu dwch kilometrw i jednego metra (precyzyjne ustalenie na podstawie dugoci rozwinitego kabla), Green zobaczy przed sob wiato. W krtkich komunikatach przekazywanych Haldane'owi na powierzchni, Green opisa pierwsz odnotowan wymian ognia w tunelach pomidzy GI i Viet Gongiem. Amerykanie naoyli maski i rzucili granaty gazowe. Nawet na grze kumple Greena syszeli odgosy bitwy. Druyna przebia si z powrotem do wejciowego wazu -poza jednym onierzem, ktry min go w ciemnoci -i wysza na powierzchnie. Green wrci, aby znale zbkanego koleg i wyprowadzi go na zewntrz. A Viet Cong, jak zwykle, po prostu si rozpyn. Nastpnego dnia ponownie rozpoczto badania, ktre wreszcie ujawniy z czym Amerykanie maj do czynienia w Cu Chi. Nie tylko walczyli z armi kretw, ale rwnie musieli przyj walk w krecich dziurach, by moe na najniezwyklejszym polu walki, z jakim do tej pory mogli si zetkn. Haldane poleci dokadne zbadanie tuneli. Ta gruntowno dziaania opacia si. onierze znaleli koszyk granatw, ktrym

zabezpieczono waz prowadzcy na drugi poziom. Sforsowali go i natrafili na doln komor, w ktrej byo 146 egzemplarzy akt subowych kompanii D-308 Viet Congu. Odnaleli nawet trzeci poziom, gdzie tunel rozgazia si w dwch kierunkach. W jednym z odgazie znajdowa si may waz ewakuacyjny, przez ktry mg si przeczoga jedynie niewielki Wietnamczyk. Drugi tunel wid do gwnego szybu, odkrytego przez Stewarta Greena. Pniej kompania A znalaza kolejny kompleks tuneli. Jeden z jej onierzy zosta zabity przez Charliego, ktry nagle wyoni si z wielkiego mrowiska. Gdy Amerykanie podbiegli do pagrka, zauwayli za nim waz do tunelu. We wtorek 11 stycznia, w tunelu gdzie w lesie Ho Bo, onierz Viet Congu - Tran Bang, robi notatk w dzienniku. Zarejestrowana w nim sytuacja bardzo odbiegaa od optymizmu porucznika Linha, ktry mwi o niepowodzeniu operacji Crimp. Trang Bang pisa: Spdziem cztery dni w tunelu. Okoo omiu, dziewiciu tysicy amerykaskich onierzy przeprowadza operacj wymiatania. Przez kilka ostatnich dni atak by zacieky. Kilka podziemnych tuneli zapado si. Pewna liczba naszych ludzi zostaa w nich uwiziona i do tej pory nie bya w stanie si wydosta. Nie wiadomo, co si stao w tych tunelach z siostrami BA, BAY, HONG HAN i TAN HO. Prbujc zapewni bezpieczestwo biura zostali zabici TAM i UT. Ich ciaa pozostay tam w stanie rozkadu i nie zostay pogrzebane. Po poudniu jeden z czonkw naszego wioskowego oddziau prbowa utrzyma bliski kontakt z nieprzyjacielem, eby prowadzi zwiad. Zosta zabity, a jego ciaa do tej pory nie odzyskano. Pitnacie minut temu nieprzyjacielskie samoloty zrzuciy bomby. Domy rozsypyway si i paday drzewa. Rozmawiaem, gdy rakieta wybucha w odlegoci dwch metrw a bomby paday jak ulewny deszcz. Powinnimy walczy z nimi, powinnimy ich zniszczy. Wy [amerykascy onierze] nie macie drogi odwrotu. Przed wschodem soca zawsze jest ciemno. Po chodach, przychodz ciepe dni. Najbardziej mczce s chwile, gdy idzie si pod gr. Naley wytrwa nie zwaajc na mier i trudy, aby zwyciy amerykaskiego agresora. Och, jakie to trudne dni, trzeba pozostawa w tunelu, je zimny ry z sol, pi nie przegotowana wod. Jednak tu czowiek jest wolny i czuje si spokojnie. Wpis datowany jest 11 stycznia 1966 roku, godzina 14.45. Nastpnego dnia dziennik sta si jednym z niemal 8000 przedmiotw zdobytych przez Amerykanw. Tego samego dnia, w ktrym Tran Bang zapisa swoj relacje, tunele pochony jedn z pierwszych ofiar, kaprala Boba Bowtella z 3 plutonu polowego Krlewskich Australijskich Wojsk Inynieryjnych, Pluton wchodzi w skad l batalionu puku australijskiego, uytego jako oddzia zaporowy na pnocnej rubiey operacji Crimp, terenu pokrytego rzadkimi zarolami, drzewami plantacji kauczukowej i rozronitego poszycia. Australijczycy w swoich kapeluszach, demonstrujcy brytyjskie wychowanie wojskowe, w wyrany i barwny sposb kontrastowali z Amerykanami. Wszyscy byli ochotnikami, a wikszo a palia si do akcji. Trzecim plutonem polowym dowodzi wielki, muskularny i popularny oficer, kapitan Alex MacGregor. W australijskim argonie wojskowym okrelano go jako faceta typu zrb to sam, by bowiem oficerem, ktry naprawd przewodzi swoim podkomendnym i nie da od nich wykonania niczego, czego sam jeszcze nie zrobi lub czego nie podjby si zrobi. Napastnik w druynie rugby, by zbudowany jak w i spdzi ju dwa lata w kompanii budowlanej na Papui Nowej Gwinei, miejscu, ktrego raczej nie uwaano za szczeglnie przytulne czy wygodne dla biaego czowieka. W Wietnamie by onierzem, ktry upora si z powszechnie panujc grzybic stp w brutalny sposb. Zdj skarpetki i przez kilka dni

cierpia z powodu pcherzy, ale potem, gdy powstay odciski, jego stopy powoli stay si odporniejsze ni buty dunglowe, ktre nosi. Kapitan mia przy sobie niewielki, ale peen entuzjazmu zesp, w skad ktrego wchodzili saper Denis Ayoub, jego radiooperator oraz saperzy Les Colmer i Barry Harford. Colmer by ordynansem Mac Gregora, ale w przeciwiestwie do ordynansa-lokaja w armii brytyjskiej, szed wszdzie tam, gdzie jego szef, czsto nawet w ogie. Saper Harford by przyjacielem Colmera, obaj razem zacignli si do wojska i pochodzili z Broken Hill, wielkiego grniczego miasta w Nowej Poudniowej Walii. Chocia aden z nich nie by grnikiem, ich yciowe obycie z grnictwem miao okaza si nieocenione. Kapral Bowtell by przyjacielem ich obu. W czasie pierwszego dnia operacji Crimp pluton wzi udzia w wyczekiwanej akcji. Natknito si na granaty chaupniczej roboty, uyte jako miny przeciwpiechotne, ktrych druty nacigowe umocowane byy midzy drzewami na rnej wysokoci - od kostek do piersi. Drugiego dnia natrafili nawet na dwa pociski modzierzowe, ktrych adunkiem inicjujcym by granat podczony do drutu nacigowego zamocowanego na wysokoci kostek. Pniej, tego samego dnia znaleli cay rejon naszpikowany palikami punji (ostrymi jak brzytwa kokami bambusowymi) osadzonymi na betonowych podstawach i zamaskowanych ziemi. Saper z kompanii B nastpi na jeden z takich kokw, ktry przebi mu stop na wylot. Trzeciego dnia australijscy onierze zaczli ponosi powane straty. Kapitan Mc Gregor wspomina, e zginli nie tylko zwiadowcy z idcej w szpicy kompanii, ale i noszowi gdy wynosili rannych. W czasie jednej tylko akcji zgino czterech Australijczykw. W czasie tych wydarze nie zauwaono, ani nie zabito choby jednego onierza Viet Congu. Wniosek by tylko jeden. Wietnamczycy, wedug sw kapitana, poszli w zanurzenie. Kiedy australijski stalowy piercie zamkn si wok tej strefy, znaleziono tunele. W czasie czterech pierwszych dni Australijczycy -wsppracujc z Amerykanami odnaleli przynajmniej kilometr tuneli komunikacyjnych, schrony i podziemne komory. Ludzie MacGregora znajdowali si w tym kraju od czterech miesicy. Bya to ju ich pita operacja i tunele ani ich nie zaskakiway, ani nie napaway zbytni obaw. Schodzili pod ziemi i badali je. Ale popeniali rwnie bdy. Uywali specjalnie przystosowanej dmuchawy, ktr nazywali potna kruszyna, by wtacza dym do tuneli, a potem obserwowali uwanie, w ktrym miejscu dym wydobywa si z ziemi. Dziki temu mogli w przyblieniu ustali ukad tuneli. Ale dym pozostawa pod ziemi i gdy pierwsze australijskie fretki tunelowe (tak ich nazywano) zeszy na d, ludzie szybko tracili przytomno z powodu braku tlenu. Z tego wanie powodu kapral Bowtell zgin w wojnie tunelowej, ktra tak naprawd dopiero miaa si rozpocz. Prowadzc rozpoznanie pod ziemi, Bowtell, typowy, wysoki i szczupy Australijczyk, nierozsdnie usiowa przecisn si przez may waz czcy jeden poziom tunelw z drugim. Waz mia wymiary czterdzieci i p na dwadziecia osiem centymetrw, ktre z trudem pozwalay przecisn si maemu partyzantowi Viet Congu, a co dopiero solidniej zbudowanemu Australijczykowi. Bowtell utkn i w cigu kilku sekund zorientowa si, e dym z potnej kruszyny wypar prawie cay tlen z tunelu. Zawoa o pomoc. Saper Jim Day ruszy, by ratowa koleg, ale gdy dotar do wazu, Bowtell by ju nieprzytomny. Na powierzchni podjto bezowocne prby przebicia szybu wentylacyjnego. Daly'ego niema! udusiy utrzymujce si cigle dymy, mimo to jednak prbowa uwolni Bowtella poszerzajc noem maleki waz, w ktrym uwizo bezwadne ciao kaprala. Prbowa czterokrotnie, ale nie udao mu si wycign kolegi. Wreszcie, kiedy sam traci ju przytomno, rozkazano mu przesta. Po mierci Bowtella, MacGregor zadba, aby podobne wypadki nie zdarzay si Australijczykom. Jim Day otrzyma pochwa w rozkazie za poczucie obowizku, zimn krew w czasie akcji, co stanowio inspiracj dla wszystkich, ktrzy walczyli razem z nim. Tymczasem jednak przeszukiwanie i niszczenie podziemnych tuneli musiao trwa

nadal. Les Colmer i Barry Harford, onierze z Broken Hill, zgosili si na ochotnika do pracy z materiaami wybuchowymi w tunelach. Wykorzystujc swoje talenty w dziedzinie cznoci, Denis Ayoub zaoy skutecznie dziaajcy podziemny system telefoniczny. Znalaz magazyny amunicji, umieszczone w niewielkich komorach, mae dugopisy Parker 57 zamienione w miny puapki, a nawet podziemny zakad produkcji flag, w ktrym znajdoway si nawet maszyny do szycia. Wykryto take due magazyny ryu, z ktrych kady by zaminowany. Miny puapki umieszczone byy nie tylko wok magazynu, ale nawet w samych workach z ryem. MacGregor spisywa dokadnie wszystko, co znaleli jego ludzie. Tylko jego postura uniemoliwiaa mu prowadzenie plutonu przez niekoczc si sie tuneli. To wanie MacGregor uwiadomi wszystkim, jak warto dla Viet Congu przedstawiaj amerykaskie miecie pozostawione na polu walki. Stao si to wwczas, gdy Denis Ayoub odkry w tunelu may warsztat, w ktrym produkowano granaty rczne. Wewntrzna obudowa wykonana bya ze zuytej puszki po pomidorach, zewntrzna - ze starej puszki po piwie. Odamki race byy niebieskim, metalowym tuczniem uywanym na drogach, a zapalniki pochodziy ze starych francuskich lub amerykaskich granatw. - Z tego powodu wspomina MacGregor- wprowadzilimy zasad palenia, niszczenia i zakopywania mieci. Otrzymywalimy dobowe racje ywnociowe, w ktrych byy mae puszki. Nie wolno byo zostawia takiej puszki w widocznym miejscu, nie wolno byo zostawia przedmiotw, ktre nieprzyjaciel mgby wykorzysta. Nawet twoj yk byby w stanie przerobi na bro. Nie zostawialimy nic, absolutnie nic. Bya to forma zdyscyplinowania, ktr GI powinni naladowa z wikszym przekonaniem. W miar, jak wojna zacza Viet Gongowi sprawia coraz wicej kopotw z zaopatrzeniem, w coraz wikszym stopniu posugiwa si on odpadkami, tak hojnie pozostawianymi przez Amerykanw. W niektrych rejonach partyzanci stali si od nich wrcz uzalenieni. Napicia pomidzy specjalistami z wojsk inynieryjnych a piechot zaczy dawa o sobie zna na samym pocztku operacji Crimp, W oficjalnym australijskim sprawozdaniu po walce, zamieszczono nastpujcy, lakoniczny komentarz: W niektrych wypadkach, po zabezpieczeniu wej do tuneli, piechota przemieszczaa si, by przeszuka inne miejsca, pozostawiajc saperw pod ziemi bez bezporedniej osony. Takie postpowanie nie umacnia pewnoci siebie. Zdarzyo si, e w czasie gdy saperzy przeszukiwali tunel pod domem, piechota przystpia do podpalania budynku. Saperzy czuj si niepewnie, stykajc si z takim brakiem koordynacji. Nastpiy rwnie tarcia pomidzy Australijczykami a ich amerykaskimi towarzyszami broni. Saper (obecnie major) Denis Ayoub owiadczy wrcz: Amerykanie nie nauczyli nas niczego o walce w tunelach, czego sami ju nie prbowalimy. Nasze zdecydowane denie do oczyszczania tuneli uwaali za szalestwo. Byli do zdziwieni, gdy nasz kapitan owiadczy, e mamy zamiar wysa na d chopakw z latarkami, pistoletami i kawakiem sznurka. W czasie gdy Australijczycy zaczli opracowywa techniki badania i niszczenia niektrych niezbyt rozlegych systemw tunelowych, nie dysponowali adnym konkretnym pomysem na sytuacj, jak byoby natrafienie w tunelu na partyzanta Viet Congu. Denis Ayoub wspomina swj pierwszy taki wypadek, kiedy czoga si za innym saperem, prowadzcym badania wskiego tunelu komunikacyjnego. Czogalimy si tunelem, gdy nagle mj kumpel bez sowa zacz si cofa. W takich tunelach, jakie znajdowalimy w czasie Crimp nie sposb byo si obrci, trzeba byo wypezn rakiem. Kiedy wic zacz posuwa si do tyu, ja rwnie musiaem to zrobi. Nie odzywalimy si ani sowem. Gdy dotarlimy do dna szybu, jakim cudem zdoa si przecisn obok mnie i pierwszy wyszed

na powierzchni. Wyskoczyem za nim, modlc si, by nie pogubi ng. Kiedy wylelimy stamtd i mj kumpel troch ochon, powiedzia mi, e zobaczy tam czowieka. Zwalczanie Charliego w jego wasnych tunelach byo wic jeszcze melodi przyszoci. Gdy zaczy przylatywa amerykaskie migowce, by zabra par tysicy znalezionych w tunelach komunistycznych dokumentw, kapitan Alex MacGregor poleci zrobi zdjcia klap i wazw do tuneli oraz zabezpieczajcych je puapek, a take sporzdzi dokadne notatki na temat wymiarw tuneli. Z wszystkich ocen wywiadowczych dotyczcych podziemnych konstrukcji sporzdzonych w czasie Crimp, opracowanie australijskich saperw byo zapewne najdokadniejsze. Niestety, Australijczycy, pomimo odniesionych sukcesw nigdy potem nie byli ju w tak powanym stopniu zaangaowani w spraw tuneli Cu Cni. Alex MacGregor mia otrzyma Military Cross za odwag i umiejtne dowodzenie swoim plutonem saperw w czasie operacji Crimp. 14 stycznia liczba Australijczykw polegych w Wietnamie ulega podwojeniu, z omiu do szesnastu. Odkryte przez nich tunele okazay si ogromnym kompleksem stanowicym cz dowdztwa IV Okrgu Wojskowego Viet Congu. Amerykanie te uczyli si tuneli. Trzy dni przed zakoczeniem operacji, sprowadzili potny, samobieny miotacz ognia, ktry mia wspiera atak grupy operacyjnej na pnoc od lasu Ho Bo. Prowadzi go starszy sierant Bernard Justen, w owym czasie sierant-szef plutonu chemicznego 1 dywizji piechoty. W miotaczu pomieni, zainstalowanym na transporterze opancerzonym, sprone powietrze wyrzucao pynny napalm, ktrego kropelki zapalane byy przez benzyn. System ten znany by pod nazw ,,nasycania ogniem. - W ten sposb, kiedy to leciao do celu, nie tracie ani odrobiny - wyjania Justen. Maleki teksaczyk sta si pniej specjalist od walki w tunelach, ale przyznaje, e w czasie Crimp niedokadnie wiedzia, co si dzieje. - Mielimy niewielkie pojecie o tych dziurach i niewaciwy sprzt. To, czego si nauczylimy, nauczylimy si na wasnej skrze. Justen przy pomocy miotacza ognia wypala dungl i poszycie w pobliu okopw. Jeeli jego sprzt odsania wejcia do tuneli - niektre wazy miay klapy, a niektre nie sierant bada je. - Zaczlimy schodzi w d i sprawdza tunele. W samym rodku, kiedy czogalimy si, partyzanci czsto wyskakiwali w innym miejscu i nad naszymi gowami wybuchaa strzelanina. Syszelimy j i nigdy nie miao si pewnoci, czy jeeli wychylisz si z jednej z tych dziur, kto z naszej strony nie zacznie ci ostrzeliwa. Dlatego powtarzalimy chopakom - w owych czasach nie cignlimy przewodw ani niczego podobnego, poniewa pracowalimy na lepo - a wic powtarzalimy im, eby brali na wstrzymanie, jeeli zobacz, e wyazimy nie z tej dziury do ktrej weszlimy. Cholera, nie miao si pojcia, w ktrym miejscu wydostaniemy si na powierzchni. Kiedy zszedem na d i znalazem si cholernie blisko Charliego - znalazem ciepe jedzenie, rozrzucone papiery, nawet kalendarz z aktualna dat. Musieli by tam cholernie niedawno. Ale prawd mwic, wolabym raczej przed nimi zwiewa ni ich tam spotka. Justen pniej szkoli innych w prowadzeniu wojny tunelowej. Robi szkice tego, co tam znalaz, w tym rwnie tunelowych syfonw wodnych. Jak si jednak pniej okazao, nie miay one nic wsplnego z osuszaniem tuneli. Przypominay raczej pionowe zakrty w ksztacie litery U, a ich zadaniem byo zatrzymywa gaz zawicy lub CS i nie dopuszcza, by przedostaway si do caoci systemu tuneli. Pierwsi przeszukujcy musieli pokonywa syfony w niebezpieczny sposb. Wikszo po prostu wchodzia do wody, wstrzymywaa oddech i nurkowaa, liczc, e na jednym oddechu zdoaj przenurkowa na drug stron. To by dla mnie naprawd najgorszy kawaek - wyjania Justen. - Nigdy nie wiedziae, co ci czeka po drugiej stronie, nigdy nie wiedziae, czy przez t czarn dziur przejdziesz na drug stron, a kiedy ju to zrobie, wyazie przemoczony do ostatniej nitki i mierdzcy jak

cholera. To bya najgorsza cz tego interesu. Dowdca 173 powietrznodesantowej, genera brygady Ellis W. Williamson napisa pniej entuzjastyczny raport na temat operacji Crimp. Zawsze jestemy mdrzejsi po czasie, ale w tym wypadku historia wykazuje, e cz jego optymistycznych opinii bya albo przedwczesna, albo bezpodstawna. Wiksz cz 13 stycznia powicono na niszczenie i zatruwanie systemu tuneli i bunkrw - napisa osiem dni po zakoczeniu Crimp. - Po raz pierwszy zastosowano CS-1, trujcy proszek o dugotrwaym dziaaniu, ktry okaza si nader skuteczny. Zosta rozprowadzony w systemie tuneli przy pomocy ukadanych w wybranych miejscach dugich odcinkw lontu wybuchowego. Nastpnie, przed zdetonowaniem lontu, rozmieszczano wzdu jego przebiegu CS-1 w krystalicznej postaci. Mona mie nadziej, e ten sposb bdzie mia dugotrwae dziaanie odstraszajce. Nadzieja bya ponna. Syfony wodne i cile dopasowane klapy wazw oddzielajce rne poziomy sprawiy, e zatruwanie zazwyczaj nie odnosio skutku. W swoim raporcie po akcji, pukownik William D. Brodbeck z Wielkiej Czerwonej Jedynki, by o wiele mniej optymistyczny, ale bardziej przewidujcy. rodek do rozpraszania zamieszek CS zosta uyty bez wikszych sukcesw. Tunele s przygotowane przez Viet Cong w sposb zapobiegajcy skutecznemu jego zastosowaniu. Podane efekty osigano wwczas, gdy do tuneli wchodzili ludzie. Gdy jednak onierz wchodzi tam w lad za Viet Gongiem, wymagana jest inna technika bojowa, chocia - na pewno nie mniejsza odwaga. Gdy Crimp i Backskin zakoczyy si, podniebni onierze, wsiedli do swoich migowcw i odlecieli z powrotem do bazy; ciarwki i transportery zmiadyy zajmowane przez nieprzyjaciela lasy, pozostawiajc za sob spalone, puste wioski. Wikszo ich mieszkacw zostaa ewakuowana przez Amerykanw, poniewa ... przez wiele lat yli pod panowaniem Viet Congu i w konsekwencji zostali cakowicie zindoktrynowani przez komunistw i chtnie ich wspierali. Pukownik Nguyen Van Minh z Wietnamskiej Armii Ludowej przygotowuje pen histori wojskow wszystkich kampanii prowadzonych podczas wojny w dawnych dystryktach Sajgon - Gia Dinh. Jest ostrzyonym najea, zawodowym onierzem, a jego pogldy na temat Amerykanw s prawie cakowicie upolitycznione. Jednake jest pewna doza prawdy w tym, e uwaa operacj Crimp za fiasko Amerykanw. Nie utracono niczego, co nie daoby si odtworzy, twierdzi, a mobilno i elastyczno struktury wojskowej Viet Congu bya tak wielka, e moga przetrwa te krtkie, potne uderzenia Amerykanw, po czym ponownie stan do walki. Operacja Crimp nie zdoaa wyprze nieprzyjaciela z wyznaczonego rejonu, nie zdoaa zniszczy jego infrastruktury i obnaya wrodzon sabo taktyki szukaj i zniszcz, ktra staa si standardow taktyk operacyjn Armii Stanw Zjednoczonych. Najwaniejszym osigniciem operacji byo odkrycie gigantycznego systemu tuneli pod dystryktem Cu Chi, co doprowadzio do skupienia uwagi na zagadnieniu, w jaki sposb rozwizywa ten problem w przyszoci. Ostatecznie stao si oczywiste, e siy zbrojne Stanw Zjednoczonych nie walcz z band komunistycznych terrorystw, ktrzy w jaki sposb przeniknli z Pnocy i podporzdkowali sobie spokojnych, poudniowo wietnamskich wieniakw, trzymajc im n na gardle. Amerykanie odkryli nowego wroga. By lepiej uzbrojony ni sobie wyobraali, ustala wasne reguy walki, mia poparcie mieszkacw wiosek dystryktu Cu Chi. Amerykanie zaczli poznawa prawdziwe oblicze Viet Congu. 4 PARTYZANCI VIET CONGU

miertelnie ranny podpukownik George Eyster nazwa Viet Cong tymi niesamowitymi ludmi w tunelach. Byli to ludzie przyzwyczajeni do spartaskich warunkw, ktrych sposb ycia kracowo rni ich od przeciwnikw. Ubierali si jak chopi, czsto w czarne jedwabne piamy i nie nosili adnych dystynkcji - ich znakiem rozpoznawczym bya kraciasta chusta. Ich obuwiem byy sanday Ho Chi Minha, zrobione z opony samochodowej, w ktrych wycity z dtki pasek, przebiegajcy midzy palcami, utrzymywa sanda na stopie. Spali w zwijanych hamakach, czsto wykonanych z amerykaskich spadochronw i owijali swoj dzienn racj ywnociow - misk ryu - w ten sam materia. Mieli przy sobie manierk, najczciej chiskiej produkcji i lampk oliwn wykonan z buteleczki po perfumach lub lekarstwach i knota, ktr posugiwali si w czstych wdrwkach pod ziemi. Niektrzy zakadali na przeguby opaski z rzemieni, eby uatwi towarzyszom wcignicie ich do tunelu, gdyby zostali zabici lub ranni. Poruszali si pieszo, albo na rowerach. Kadra i oficerowie polityczni Viet Congu byli ludmi urodzonymi na poudniu, ktrzy w cigu omiu lat po kapitulacji Francuzw w 1954 roku, odbywali szkolenie w Wietnamie Pnocnym, a potem wrcili Szlakiem Ho Chi Minha, by podj dalsz walk. Pod koniec lat szedziesitych tysice pnocnowietnamskich onierzy odbyo t mczc i niebezpieczn podr, aby wesprze bataliony Viet Congu. Wszystkie komunistyczne wojska w Wietnamie Poudniowym nosiy oficjaln nazw Armii Narodowo-Wyzwoleczej i podporzdkowane byy COSVN (Biura Centralnego dla Wietnamu Poudniowego), czyli gwnego zarzdu partii na terenach Poudnia. Dzieliy si na miejscowe jednostki partyzanckie, oddziay regionalne oraz oddziay regularne. Miay trjkow struktur organizacyjn - trzy puki tworzyy dywizj, a patrzc od dou: trzech ludzi tworzyo grup, trzy grupy druyn, trzy druyny pluton, i tak dalej. Trzyosobowa grupa bya pomysem chiskich komunistw. Zgodnie z zaoeniem, zapewniaa wzajemn pomoc (kiedy na przykad jeden z jej czonkw zosta ranny), ale rwnie miaa wyklucza jakkolwiek prywatno, a tym samym zapobiega dezercjom czy te naruszeniom purytaskich standardw zachowania obowizujcych w Viet Congu. Komisarze polityczni dysponowali wadz rwn dowdcy liniowemu i zajmowali si utrzymywaniem wysokiego morale, oddaniu sprawie i grupow lojalnoci. Partyzanci - zarwno mczyni jak i kobiety - najczciej byli prawie zupenie nie wyksztaceni. Werbowano ich wkrtce po ukoczeniu dziesiciu lat. Front powica wiele godzin w tygodniu na ksztacenie, czy raczej indoktrynacj swoich onierzy, ale zachca w czasie takich zaj do prowadzenia dyskusji i krytyki. Zarwno partyzanci z Poudnia jak i Wietnamczycy z Pnocy wyrastali w czym, co pewien amerykaski oficer nazwa dokadnie kontrolowanym kokonem informacyjnym, ktry umacnia w nich przewiadczenie o susznoci ich posannictwa. Uczyniono wszystko co moliwe - stwierdzi Le Vinh, byy komisarz polityczny Viet Congu - aby doprowadzi do stanu, w ktrym aden onierz nie powinien mie najmniejszych wtpliwoci dlaczego, i o co walczy. Szkolenie to opierao si na zasadach sformuowanych przez Mao Tse-tunga, ktry napisa: Podstaw partyzanckiej dyscypliny musi by indywidualna wiadomo. U partyzantw dyscyplina wynikajca z przymusu jest bezuyteczna. Bez odpowiedniej motywacji, partyzanci uznaliby niebezpieczestwa i niewygody ycia za nie do zniesienia. W rezultacie, w pniejszym etapie wojny, tysice z nich zbiegy na stron rzdow i by to jeden z najwikszych problemw naczelnego dowdztwa Viet Congu. Viet Cong, aby przetrwa, musia zapewni sobie ochron i wspprac mieszkacw wsi. NFW powsta w miastach, ale wiksz cz swoich si czerpa z terenw wiejskich, gdzie mieszkao 85 procent ludnoci Wietnamu Poudniowego. Morderstwa lub zastraszanie stosowane byy jedynie w przypadku oczywistych aktw kolaboracji z rzdem i wykonyway je specjalne grupy. Niekiedy zastraszanie potgowano, wystawiajc na widok publiczny odcite gowy oraz plakaty z ostrzeeniem. Partyzanci wczali si w upraw roli, zarwno by

zaopatrzy samych siebie ale i pomc wieniakom, wrd ktrych yli. A do kocowego etapu wojny bro i wyposaenie Viet Congu byy najczciej kradzione, lub pochodziy z chaupniczej produkcji. Po 1966 roku automatyczny karabinek AK-47 produkcji chiskiej sta si standardow broni komunistw dostarczan Szlakiem, morzem, lub przez Kambod. Oficerowie nosili polski pistolet K-546. Partyzanci przechwycili inicjatyw. Viet Cong mg wybiera czas i miejsce stoczenia bitwy. Stosowana w czasie walki z wojskami Stanw Zjednoczonych taktyka z koniecznoci wynikaa ze zdecydowanie niszego poziomu wyposaenia technicznego. Nie mogc korzysta ze wsparcia lotnictwa czy artylerii, na ktrych tak bardzo polegali Amerykanie, Viet Cong stosowa zasadzki, nage ataki i odskoki oraz walk na bezporedni odlego chwytanie nieprzyjaciela za pas. Dla armii powstaczej pat - zablokowanie przewaajcych si przeciwnika w jego wielkich bazach - jest rwnoznaczny ze zwycistwem. NFW prowadzi intensywn kampani wrd ludnoci, dokadajc szczeglnych stara, by podway wiar w Armi Republiki Wietnamu oraz urzdnikw rzdowych, czsto zreszt posugujc si krewnymi, aby wywrze na nich wpyw. Bya to skuteczna taktyka. Pomimo przeprowadzanego na masow skal poboru rekrutw, przecitnie corocznie 21 procent powoywanych onierzy Armii Republiki Wietnamu - dezerterowao. Viet Cong by uprzedzany o jakiejkolwiek operacji przeprowadzanej przeciwko niemu, a ostrzeenie przychodzio niekiedy wiele dni wczeniej. Z kolei, operacje wojskowe Viet Congu byy zawsze wykonywane po uprzednich prbach. Na odprawy przygotowywano modele celw, a miejscowi partyzanci - czsto nawet dzieci - zbierali na miejscu dane wywiadowcze. Bro i wyposaenie gromadzono zazwyczaj w podziemnych magazynach, skd partyzanci z oddziaw regionalnych, albo si gwnych pobierali je w dniu operacji. Podejcia do celw, w wielu wypadkach, dokonywano przez sie tuneli. Saperzy wysadzali przejcia w otaczajcych cel drutach kolczastych albo innych umocnieniach obronnych, po czym gwizdki lub trbki daway sygna do ataku, ktry zwykle nastpowa w nocy. Czstym celem byy samoloty lub migowce. Wysoki poziom morale i powicenia Viet Congu bez przerwy wprawiay w zdumienie przeciwnikw. W jaki sposb mog tak dobrze walczy przeciwko tak przewaajcym siom i w tak strasznych warunkach? W jaki sposb komunici mog ponosi tak ogromne straty, albo przeprowadza akcje z tak samobjcz odwag? Mwic krtko - w jaki sposb tak zacofany nard moe stawia czoa najwikszemu mocarstwu wiata i zama jego wol kontynuowania wojny? Jedn z odpowiedzi - jest przebiego politykw na najwyszym szczeblu. Ale w polu - by to przede wszystkim tryumf organizacji i motywacji, wszczepianych przez komunistyczne kadry - i fakt, e modzie wietnamska bya bardzo otwarta na nauk. Wikszo amerykaskich onierzy miaa bardzo sabe pojcie, o co waciwie walcz w Wietnamie. Natomiast dla partyzantw bya to czsto sprawa wyrwnania osobistych porachunkw - za zbombardowane rodzinne wioski, zabitych, albo aresztowanych i torturowanych krewnych przez rzd, finansowany i uzbrojony przez Stany Zjednoczone. Viet Cong walczy na wasnej ziemi. A Matka Ziemia staa si ich ochron w tunelach wykopanych pod nalecymi do ich przodkw polami i wioskami. Twe wntrznoci, Matko, s niezgbione - napisa poeta Duong Huong Ly. Tunele ukryway partyzantw przed onierzami nieprzyjaciela i chroniy od bomb i pociskw, W tunelach znajdoway si cigna prowadzonej przez nich wojny - fabryki broni, magazyny ryu, szpitale, stanowiska dowodzenia.

6 Zapewne chodzi o P-64, ktrego robocz nazw by CZAK. By to pierwszy skonstruowany w Polsce pistolet, po pistolecie VIS z 1935 r., nie istnia wiec aden pistolet skonstruowany w roku 1954, jak sugerowaoby oznaczenie cyfrowe. Poza tym, litera K oznacza w skrtach karabin (przyp.tum.)

5 TUNELE Kapitan Nguyen Thanh Linh z Armii Ludowej Socjalistycznej Republiki Wietnamu spdzi pi lat w tunelach Cu Chi. Obecnie - w wieku czterdziestu dziewiciu lat - ma szczup posta i wychudzon twarz. Jego smutne oczy nigdy nie umiechaj si jednoczenie z ustami. Co w tym czowieku si wypalio. atwo si mczy, jakby nie nawyk do przytaczajcego, poudniowego upau, panujcego w miecie Ho Chi Minh. W dowdztwie 7 Okrgu wojskowego niekiedy przysypia w czasie dugich zebra komitetu, ale nikt nie upomina go z tego powodu. Zyska szacunek i bezkrytyczny podziw swoich rwienikw i modych oficerw w swoim otoczeniu. Ale w Phu My Hung, w Cu Chi i na brzegach powolnej, brzowej rzeki Sajgon, kapitan Linh oywa, wyjaniajc histori i filozofi, taktyk i funkcjonowanie ogromnego kompleksu tuneli, ktry by jego domem przez pi lat. Z 300 ludzi pod jego dowdztwem w czasie operacji Crimp w styczniu 1966 roku, jedynie czterech przeyo wojn: dwch oficerw i dwch podoficerw. Jego 7 batalion Viet Congu by likwidowany i odtwarzany tyle razy, e straci rachub. - W Cu Chi stracilimy 12 000 ludzi - partyzantw i cywilw - podczas caej wojny - precyzuje. Obecnie Linh siedzi wygodnie na zapylonej, czerwonej ziemi, w miejscu, w ktrym znajduje si jeden z gwnych wzw tuneli. Mwi o nich, odwoujc si do historycznego i spoecznego kontekstu. - S czym bardzo wietnamskim - stwierdza - i trzeba rozumie stosunek wietnamskiego wieniaka do ziemi. Ale obawiam si, e tego nie zrozumiecie. Jego usta umiechaj si lekko, ale oczy pozostaj matowe. - Jestecie z Zachodu. Nie miaa to by obraliwa uwaga, powiedzia to z agodn rezygnacj, bardzo przypominajc te mieszanin smutku i gniewu, z jak Irlandczycy staraj si wyjani swoj historie Brytyjczykom. Wietnam jest spoeczestwem rolniczym. Nie ma tu wanych miast i metropolii, ani te zlokalizowanego w miastach rozwinitego przemysu. Jest to kraj wieniakw, ktrych gboko przesycone tradycj ycie charakteryzuje ciga powtarzalno - sadzenie i zbieranie ryu oraz kultywowanie zwyczajowych praw. Wietnamczycy oddaj cze przodkom, jako rdu ycia, zasobnoci i cywilizacji. W krgu rytuaw kultu przodkw - mier czowieka nie oznacza ostatecznego kresu. Pochowany na yciodajnym polu ryowym - ktre ywi jego rodzin -ojciec yje w ciaach swoich dzieci i wnukw. W tym cigym trwaniu rodziny, wasno prywatna, osobiste posiadanie waciwie nie istniej. Ojciec jest nie tyle wacicielem, co czowiekiem, ktremu powierzono ziemi, a funkcja ta bez wtpienia przejdzie na jego dzieci. Dla Wietnamczyka ziemia sama w sobie jest czym witym i wiecznym. Zachodnie koncepcje rabunkowej gospodarki agrarnej, ruchomych spoeczestw, przeksztacania lub zaniedbywania ziemi s nie do pojcia dla wietnamskiego chopa. Dla wieniaka, ktry spdza ycie w jednym miejscu, zwizany tradycj z dziedziczonym od pokole polem ryowym, wiat jest niewielki. Ziemia jest najwaniejsza jako rdo ycia, stanowi fundament umowy spoecznej pomidzy czonkami rodziny a przysikiem, czy wiosk. Bez ziemi wieniak utraciby spoeczn tosamo, staby si wczg, wyrzutkiem i odszczepiecem. Ludzie tam wierz, e jeeli czowiek opuszcza swoj ziemi i udaje si poza granice wioski, jego dusza pozostaje, zakopana gboko w ziemi razem z komi przodkw. Do powstania tuneli Cu Chi nie doprowadzia wycznie wojskowa konieczno, ani te bardzo sprzyjajcy charakter miejscowego terenu. Byy to istotne czynniki, ale swj udzia miaa tu rwnie sprytna taktyka nowych komunistycznych kadr, ktre powrciy na poudnie na pocztku lat szedziesitych. Wymagaa tego strategia, pozwalaa na to topografia, a przede wszystkim zdecydowanie zachcaa do tego historia. Jeeli, zgodnie z pogldami

generaa Vo Nguyen Giapa, wrg mia zaj powierzchni wietnamskiej ziemi, w takim razie jego nard zajmie jej wntrze. Dla komunistycznych saperw, kadr partyjnych i rolnikw, grunt Cu Chi doskonale nadawa si do drenia tuneli. Dziki bliskoci rzeki Sajgon jest to, przede wszystkim, laterytowa glinka, ziemia bogata w zwizki elaza i gliniaste spoiwo, dziki czemu mogo przenika przez ni powietrze. Wedug podpukownika korpusu wojsk inynieryjnych Jerry'ego Sinna. ktry szczegowo zbada tunele w Cu Chi jesieni 1969 roku, glinka ta nie zmieniaa waciwoci pod wpywem wody i w rezultacie stanowia wyjtkowo stabilny materia do drenia tuneli. Wzmacniay j - na wzr zbrojonego betonu - korzenie rozmaitych drzew, naturalny element wzmacniajcy, ktry Amerykanie nazywaj przerostem. - To bya wspaniaa ziemia do drenia - stwierdzi pospnie Jerry Sinn. Kapitan Linh uj to w jeszcze prostszy sposb. - Ziemia Cu Chi jest lepka i nie kruszy si. Rejon jest pooony od pitnastu do dwudziestu metrw nad poziomem wody i wiemy, e nie ma jej do gbokoci jakich szeciu metrw. Woda znajduje si zazwyczaj na gbokoci od dziesiciu do dwudziestu metrw. Nie moglibymy wymarzy lepszych warunkw. Sucha laterytowa glinka ma matowoczerwone zabarwienie. W czasie pory suchej w Cu Chi powierzchni wiejskich drg pokrywa ostry py, rwnie nieprzyjemny i przenikajcy wszdzie jak piasek. Ale, mimo to, konsystencja laterytowej glinki, w ktrej drono tunele, bya twarda jak cega i podobnie nieprzenikliwa. Wykorzystywanie tuneli przez obrocw nie byo niczym nowym. Chiscy partyzanci skutecznie posugiwali si nimi w prowincji Hopei w latach trzydziestych podczas wojny z Japoczykami. Cae regiony poczone byy sieci podziemnych konstrukcji obronnych i komunikacyjnych. Na Zachodzie okopy i tunele kojarz si z koszmarem I wojny wiatowej, botem, gazami i mierci tysicy ludzi zabijanych w tych dziurach w ziemi w czasie atakw gazowych i artyleryjskich. Rozlega sie tuneli zbudowanych przez chiskie i koreaskie wojska w przeweniu pwyspu koreaskiego niedaleko 38 rwnolenika bya powszechnie uywana w czasie wojny koreaskiej na pocztku lat pidziesitych. Jednak nigdy dotd nie stworzono tak miaego planu, w wyniku ktrego centralna wadza rzdowa nie obejmowaa ogromnego obszaru o powierzchni ponad stu osiemdziesiciu kilometrw kwadratowych, lecego tu obok stolicy kraju. Tunele sprawiay, e Cu Chi byo cakowicie niedostpnym terenem w nocy, natomiast w dzie wstp tam by moliwy jedynie przy uyciu potnego wsparcia wojskowego. Wygldao to tak, jakby wadza Waszyngtonu nie sigaa Filadelfii, albo prawodawstwo Londynu - do Croydon. Podstawowa infrastruktura tuneli wykonana w poowie lat czterdziestych stanowia zaledwie szereg - zlokalizowanych na tyach domw - schronw i krtkich, powizanych ze sob odcinkw na terenie przysika. Jednake tunele w latach szedziesitych byy ju czym zdecydowanie powaniejszym ni dogodnymi kryjwkami, bezpiecznymi melinami komunistw czy magazynami broni. Miay si sta kluczowym elementem caej kampanii na tym terytorium i przetrwa uderzenie najpotniejszej i najbardziej wyrafinowanej technicznie machiny wojennej na wiecie. 28 wrzenia 1967 roku pododdzia 28 puku piechoty 9 poudniowokoreaskiej dywizji zdoby niezwyky dokument w czasie operacji wymiatania przeprowadzonej na pnoc od Sajgonu. Cztery miesice pniej zosta przetumaczony na angielski i przekazany amerykaskiej Agencji Wywiadu Wojskowego oraz do wszystkich odpowiednich wyszych struktur dowodzenia w Wietnamie. Zanim jednak na pocztku 1968 roku doszed do szczebla dowodzenia jednostek, byo ju zbyt pno, by mg wpyn na przebieg wojny. Lada moment miaa rozpocz si ofensywa Tet i wkrtce mg ulec zmianie charakter wojny. Wydaje si, e dokument ten jest jedynym podrcznikiem budowy i zastosowania tuneli wydanym kiedykolwiek przez komunistw. Bya to dziesiciostronicowa broszura wyjaniajca wiele szczegw dotyczcych konstrukcji tuneli i ich zada strategicznych.

Anonimowy autor wyraa nadzieje partii i obawy co do przyszoci wojny tunelowej w stylu, ktry stanowi odbicie autorytaryzmu, naiwnoci i protekcjonalnej postawy charakterystycznej dla stosunkw panujcych pomidzy funkcjonariuszami wyszego szczebla z regionu, a ich wiejskimi odpowiednikami. Podstawowa rola tuneli jest w tym dokumencie wielokrotnie akcentowana. Su one umocnieniu bojowej zdolnoci naszych wiosek. Zapewniaj rwnie wicej bezpieczestwa naszym jednostkom politycznym i wojskowym, podobnie zreszt jak i masom. Ale ich znaczenie jako schronw jest istotne tylko wwczas, gdy su naszym onierzom w dziaaniach bojowych. Gdyby miay by wykorzystane wycznie jako schrony, ich wielkie zalety byyby zmarnowane. - I, co byo jeszcze waniejsze: W podziemnych tunelach musz znajdowa si stanowiska bojowe i wyposaenie, aby zapewni nieprzerwane wsparcie naszych oddziaw - nawet jeeli nieprzyjaciel zajmie wiosk. Dokument miesza polityczne apele z czym, co okazao si niezwykle dokadn przepowiedni: Jeeli tunele zostaj wydrone w taki sposb, e pozwalaj w peni wykorzysta ich skuteczno, wioski i przysiki stan si wyjtkowo potnymi fortecami. Nieprzyjaciel moe kilkakrotnie przewysza nas si i nowoczesnym uzbrojeniem, ale nie przepdzi nas z pola bitwy, poniewa bdziemy przeprowadzali zaskakujce ataki z podziemnych tuneli... uznajemy, e podziemne tunele s bardzo dogodne dla wojsk dysponujcych tak ograniczonymi siami i uzbrojeniem jak nasze. Tunele mogy okaza si niezmiernie przydatne do przeprowadzania bezporednich atakw na Amerykanw i zdobycia ich broni. Zapewniay te mobilno, dziki ktrej (jak miaa si przekona nieszczsna 25 dywizja piechoty) ...bdziemy mogli atakowa wroga w samym rodku jego szykw, albo toczy dalej walk z rnych miejsc. Nikt, nawet dziaajcy w scentralizowanych strukturach Hanoi planici, nie by w stanie przewidzie przebiegu walk od 1965 roku toczonych w IV Okrgu Wojskowym, na obszarze obejmujcym okolice Sajgonu i cae miasto. Do tego momentu budowa tuneli polegaa w powanym stopniu na improwizacji i inynierskim empiryzmie. Komunistyczny podrcznik wprowadza do sztywne normatywy, okrelajce precyzyjnie wymiary tuneli, podziemnych komr i wazw. Fakt, e system rozwija si i ksztatowa w okrelony sposb, przekraczajc zdecydowanie koncepcje podrcznika, stanowi, by moe, wiadectwo poczucia swobodnej inicjatywy budowniczych. Jednake na samym pocztku - jak informuje - zdobyczny dokument - system mia by prosty i skuteczny. Musimy zakada ewentualn niemono prowadzenia walki z wntrza tuneli. Musi wic istnie dostpne tajne przejcie, dziki ktremu nasze oddziay bd mogy wycofa si i walczy na otwartej przestrzeni, albo -jeeli zaistnieje taka konieczno - ponownie ukry si w podziemnych tunelach. Tunele nie miay wic by ani proste, ani wijce si jak w, ale tworzy zygzaki o ktach pomidzy 60 a 120 stopniami ...poniewa jeeli nieprzyjaciel wykryje waz, zaoy miny, adunki przeduone lub wleje do rodka chemikalia - to w obu przypadkach bdzie to miao katastrofalny wpyw na nasze wojska. W rzeczywistoci zastosowanie materiaw wybuchowych i rodkw chemicznych nie wywaro katastrofalnego wpywu, chocia zygzakowate linie tuneli uniemoliwiay prowadzenie skutecznego ognia i pomagay osabia podmuchy eksplozji. Rozmiary przej komunikacyjnych zostay wyranie okrelone. Miay by one nie szersze ni 1,2 metra, ani nie wsze ni 0,8 metra, nie wysze ni l ,8 metra ani nie nisze ni 0,8 metra. Minimalna grubo stropu musiaa wynosi 1,5 metra ...by unikn wibracji spowodowanych eksplozjami bomb i pociskw oraz dwikw poruszajcych si po powierzchni jednostek zmechanizowanych. Komunici opracowali sprytny i doskonale przemylany system wazw,

zapewniajcych moliwo wyjcia i. wejcia do tajnych przej oraz przechodzenia z jednego poziomu tuneli do drugiego. Tam, gdzie pozwala na to poziom wd gruntowych i istniaa taka konieczno, budowano kompleksy tuneli o czterech odrbnych poziomach. Ten niezwyky wyczyn wynika nie tylko z wytrwaoci kopaczy, ale rwnie z praktycznego zastosowania pewnych praw fizyki, pozwalajcego ludziom y latami gboko pod ziemi. Elementarne rodki podtrzymywania ycia istotnie funkcjonoway. , Urzdzenia wentylacyjne i sanitarne, stanowiska kuchenne - wystarczay, by zapewni prymitywne, ale stosunkowo bezpieczne warunki egzystencji. Bardzo istotnym warunkiem powodzenia caego planu byo to, by w przypadku wykrycia przez nieprzyjaciela pierwszego poziomu, tajne wejcie prowadzce do nastpnego, pozostao ukryte przed wrogiem. Oznaczao to, e wazy musiay by praktycznie niewidoczne. Jeden z ulubionych popisw kapitana Linha polega na wprowadzeniu goci do lecego pod Phu My Hung kompleksu tuneli, ustawienie ich w krg o rednicy mniej wicej szeciu metrw i zaproponowaniu, by odnaleli znajdujcy si w jego paszczynie waz do tunelu. Nikomu nigdy si to nie udao. Wwczas Linh tupa i nagle umiechnity towarzysz unosi klap i wyskakiwa z wazu. Dowd zosta przeprowadzony. Jedynie bardzo mudne, czasochonne i niebezpieczne sondowanie podoa noem lub bagnetem mogo doprowadzi do wykrycia dobrze zamaskowanej klapy. Zasady ich konstruowania podrcznik okrela jak nastpuje: Z desek o gruboci l cm i szerokoci 2-3 centymetrw wykonaj dwie pyty - jedn z deskami ustawionymi pionowo, a drug poziomo. Pomidzy pytami, ktre bd pniej sklejone, umie nylonow pacht. Pokryj j gbk i wypenij wszystkie otwory woskiem. Nie wolno uywa pojedynczych desek do pyt [klap], poniewa nie bd wystarczajco wytrzymae. Krawdzie wazw byy najczciej montowane pod ktem i zway si ku doowi, dziki czemu mogy wytrzyma powany nacisk i nie zapaday si. Jeeli klapa znajdowaa si na powierzchni, partyzanci pokrywali j ziemi, po czym sadzono na nich niewielkie roliny, albo zrcznie umieszczano na nich opade licie, dziki czemu zleway si zupenie z otoczeniem. Otwory wentylacyjne byy wyjtkowo proste. Prowadziy ukonie od powierzchni do pierwszego poziomu -skos mia zapobiega zalewaniu ich przez monsunowe deszcze. Niektre zawsze skierowane byy na wschd w stron wiata nowego dnia. Inne, zgodnie z instrukcj musz by zwrcone pod wiatr. W absolutnej ciemnoci tuneli te otwory wentylacyjne byy jedynym fizycznym przypomnieniem istnienia realnego wiata, powietrza i wiata. Do dolnych poziomw rwnie przekopywano wewntrzne kanay wentylacyjne. Wejcia do tuneli budowano starannie i precyzyjnie, tak, by zaspokajay szereg rnych potrzeb. Komunistyczny podrcznik wyjania: Poniewa dziaania milicji i partyzantw wymagaj szybkiego pojawiania si i znikania, wejcia do podziemnych tuneli musz by rozmieszczane jak wierzchoki trjkta, dziki czemu mog wzajemnie wspiera si w walce. Nasze wojska musz rwnie mie moliwo wycofania si. z podziemnego tunelu przez zamaskowany waz, aby mc dalej toczy walk. Wazy musiay rwnie wytrzyma ogie, zalanie wod i dziaanie broni chemicznej. Z tego powodu musimy umieszcza wejcia do tuneli w miejscu suchym, pooonym nieco wyej i o dobrej cyrkulacji powietrza. Tego rodzaju wejcie nie bdzie mogo zosta zablokowane przez zastosowanie broni chemicznej - co spowodowaoby mier ludzi znajdujcych si niej. W tak usytuowanym wejciu nie bdzie si zatrzymywaa rwnie woda deszczowa. Trzy wazy w trjktnym systemie wej znajdoway si przecitnie w odlegoci

czterdziestu do pidziesiciu metrw od siebie i musiay mie mocn konstrukcj. Trzeba powici wiele pracy, czasu i materiaw, aby speniay te wymagania. Naley stosowa nastpujce wymiary: waz kwadratowy - boki - 1,5 metra kady; prostoktny waz - l metr na l ,8 metra, okrgy - o rednicy 1,5 metra. Nastpnie autorzy dokumentu wyraaj swoje niezadowolenie: Ostatnio, w niektrych rejonach nie przestrzegano ustalonych procedur kopania. Wejcia byy zbyt due i okazay si sabe, w zwizku z czym zmarnowano czas, siy ludzkie i materiay... W niektrych rejonach wazy [do tunelu] rozmieszczano zbyt blisko siebie... niekiedy w odlegoci zaledwie 5-7 metrw. Wynikao to z faktu, e kopanie powierzono rodzinom, albo grupom ludzi, ktrzy nie byli w stanie przewidzie katastrofalnych skutkw tej bezmylnoci... Wydawali si ignorowa fakt, e wejcia pooone tak blisko siebie zwrc uwag wroga i jedynie uatwi ich wykrycie. Ta troska o szczegy ma dogmatyczny charakter, ale pozostaje niezbitym faktem, e tunele Cu Chi byy gwnym czynnikiem walki z Amerykanami. Gdyby niedbalstwo albo brak precyzji w budowie obniyo ich jako - komunici przegraliby. Niektre dowody trwaoci i skutecznoci systemu tuneli Cu Chi wpady w rce Amerykanw, gdy partyzant Ngo Van Giang zosta schwytany 31 stycznia 1968 roku przez onierzy poudniowowietnamskich. Przesuchujcy Gianga obszernie cytuj jego zeznania na temat sieci tuneli Cu Chi. Wyjani im, e tam gdzie tunel stawa si otwartym bunkrem, pokrywano go specjalnym dachem. Skaday si na 50-centymetrowa warstwa bambusowych drgw i nastpna, identycznej gruboci, warstwa gontw. To wszystko pokrywano pmetrow warstw ziemi, na ktrej sadzono kwiaty, albo maskowano przewrconymi drzewami. Trudno uwierzy, ale wedug Gianga, jeeli 200-kilogramowa bomba trafia w odlegoci zalewie dziesiciu metrw od tunelu, nie wyrzdzaa adnych szkd. Drgi bambusowe powszechnie stosowano ze wzgldu na ich sprysto. W kwietniu 1966 roku -powiedzia przesuchujcym Giang - samolot zrzuci bomb na przysiek Chua, ktra trafia prosto w tunel tego typu. Ziemia i gonty zapady si, ale kadra [w rodku] nie doznaa ran. Giang wyjani rwnie, e komunici stworzyli swego rodzaju tunelow hierarchi. Byy tunele, ktre nazwa tunelami funkcjonariuszy wysokiego szczebla - specjal-; nie drone przez saperw z Viet Congu i odpowiednio wzmacniane. Kryo si w nich mniej wicej trzech funkcjonariuszy na raz. Dodatkowo zabezpieczano je przed bombami przy pomocy gontw i bambusa. Nastpne w hierarchii byy tunele dla zwykej kadry. Wykonywali je ...funkcjonariusze sami dla siebie... poza tym nie byo w nich bambusowych cian. Mimo e pomieszczenia te byy w jakim stopniu zhierarchizowane, pozostaje jednak faktem, e komunici stworzyli szereg podziemnych umocnie wystarczajco silnych, by wytrzyma dziaanie wikszoci rodkw niszczcych. Frustracja Amerykanw, wynikajca z koniecznoci zajmowania si spraw tuneli, stawaa si niezwykle silna, Wygldao to tak, jakby Goliat uzbrojony by zarwno w maczug i proc, podczas gdy Dawid jedynie wykopa sobie dziur, chowa si w do niej, po czym wyskakiwa z niej od czasu do czasu, walczy przez chwil i ucieka. Tunele byy zazwyczaj kopane w najtrudniejszy sposb - rcznie. Podrcznik stara si sformalizowa cay system pracy. Gosi co nastpuje: Przejcia kopane s w nastpujcy sposb: - przy pomocy urzdze kopicych, - rcznie. Wprowadzamy tu sposb rcznego kopania tuneli:

kopanie rczne - przejcia kopane s przez 2 osoby, ktre zmieniaj si przy kopaniu i odgarnianiu ziemi i 2 do 3 osb, ktre usuwaj ziemie (liczba osb zaley od tego, jak daleko trzeba wynosi ziemie). Dysponowano prymitywnym dwigiem do usuwania l ziemi, ktry ustawiano nad wazami tuneli w czasie drenia. Pozwalao to w na wp mechaniczny sposb usuwa ziemi. Major Nguyen Quot pracuje obecnie w dowdztwie 7 Okrgu Wojskowego w miecie Cho Cni Minha. Jako mody kapitan (awanse w Armii Ludowej byy wyjtkowo powolne), zosta przydzielony do tuneli Cu Chi. Podobnie jak kapitan Linh mia temu zadaniu powici a pi lat. Jego wzrok powanie ucierpia z powodu braku wiata i obecnie major rzadko zdejmuje bardzo ciemne okulary przeciwsoneczne. Chocia norma pracy przy kopaniu ziemi wynosia mniej wicej metr szecienny na osob dziennie, w praktyce ulegaa ona zmianom w zalenoci od zdrowia i wieku kopacza, klimatu i charakteru gleby. Jednak na podstawie wasnych dowiadcze major Quot twierdzi, e i dziennie wykopywano zaledwie p metra szeciennego, ...chocia niedaleko otworu wentylacyjnego mona byo kopa szybciej i wicej wydobywa. Mwi te, e w kopaniu tuneli brali udzia wszyscy: starzy mczyni, kobiety, modzie obojga pci, a nawet dzieci. Proces usuwania ziemi by stosunkowo prosty. Wiszcy w Phu My Hung rysunek znakomicie ilustruje te metod. Najpierw z powierzchni drono szyb na gboko trzech do piciu metrw. Jeden z pracownikw wyposaony w kosz przywizany do dugiego kija pozostawa u wylotu suchej studni, jak nazywano pierwszy szyb. Drcy tunel wsypywali ziemi do kosza, ktry nastpnie wycigany by na powierzchni. W tym samym czasie identyczn czynno rozpoczynano w odlegoci mniej wicej dziesiciu metrw od pierwszego szybu. Kiedy tylko kopicy tunel osigali wymagan gboko, zaczynali dry go naprzeciwko siebie. Aby spotka si w poowie drogi, kierowali si jedynie suchem. Wedug majora Quota: Nasi kopacze mieli dobre uszy. Zawsze si spotykali i jeeli bya nawet kilkucentymetrowa rnica - nie miao to znaczenia. Potem studnie byy zasypywane i - prosz pamita - nigdy nie moglimy kopa pod gr, bo nie mona byo usun ziemi. Zawsze drylimy w d. Aby da sobie rad z deszczami, w tunelach komunikacyjnych zawsze robilimy pewien spadek, aby woda moga spywa do studni. Przy kopaniu tuneli wprowadzilimy racjonalny podzia pracy - wyjania kapitan Linh. - Starzy ludzie wyplatali kosze do przenoszenia ziemi, stare kobiety gotoway, modzi mczyni i kobiety wykorzystywali sw si przy kopaniu ziemi. Nawet dzieci miay w tym swj udzia, poniewa zbieray licie, by zamaskowa klapy wazw. Naszym ulubionym narzdziem do drenia tuneli byy stare, zuyte opaty i motyki. Nowa motyka ma jakie pitnacie do dwudziestu piciu centymetrw dugoci, ale po dugim uywaniu na polu ulega zuyciu i zmniejsza do rozmiarw miski. Sajgoski poeta i pisarz Vien Phuopng spdzi wiksz cz wojny w tunelach. Jest mczyzn redniego wzrostu o siwiejcych wosach, chudych rkach i zmczonych oczach za grubymi okularami. W1962 roku pracowa z Viet Congiem na prowincji. Byem wwczas sprawniejszy - stwierdza z umiechem. Dzisiaj, w wieku pidziesiciu piciu lat, jest straszliwie szczupy. - Kopanie tuneli byo naszym codziennym zadaniem. Oprcz tunelu, w ktrym yem, miaem dwa lub trzy zapasowe tunele, poniewa gdyby nieprzyjaciel natrafi na jeden z nich, albo bombardowanie zniszczyo drugi, zawsze musiabym si gdzie podzia. A wic kopalimy codziennie. Gleba Cu Chi jest mieszanin piasku i ziemi. W czasie pory deszczowej jest mikka jak maso, w porze suchej, twarda jak beton. Jeeli udao mi si wykopa trzydzieci centymetrw w czasie szeciogodzinnej dziennej zmiany, byo to wielkie osigniecie. atwiej byo kopa w porze deszczowej. Miaem motyk malek jak spodeczek i dlatego klczaem lub siedziaem na ziemi. Musiaem wynajdowa twardy grunt miedzy

korzeniami bambusa, albo tam, gdzie znajdowaa si termitiera. Taka gleba moga wytrzyma ciar czogu. Kopalimy w trzyosobowych zespoach. Jeden kopa, drugi odsuwa ziemi, trzeci j wynosi. W jaki jednak sposb pozbyto si wielu tysicy ton ziemi wyniesionych z tuneli i ukryto je tak, e Amerykanie nie dostrzegli adnych zdradzieckich ladw? Komunici doskonale wiedzieli, e Amerykanie, dysponujc samolotami zwiadowczymi oraz wyrafinowan aparatur do prowadzenia obserwacji powietrznej, bez trudu mogli zobaczy ogromne kopce wieo wykopanej ziemi. Fotografie o wysokiej rozdzielczoci poczone z technik widzenia w podczerwieni byy do tego stopnia udoskonalone ju na pocztku lat szedziesitych, e stanowiy powane zagroenie. Podrcznik kopania tuneli nie bawi si w dzielenie wosa na czworo. Stwierdza po, prostu: Pozbdcie si urobku kierujc si zdrowym rozsdkiem: Uwaga: Ziemia wyniesiona z podziemnych tuneli powinna zosta wykorzystana na fundamenty domw, grzdy do sadzenia ziemniakw lub brzegi okopw strzeleckich i roww cznikowych. Moe by rwnie wsypywana do strumieni, ale nigdy nie wolno pozostawia jej w stertach. Mwic krtko, naley dooy wszelkich stara, aby uchroni podziemne tunele przed odkryciem ich przez wroga. I to byo wszystko. Kopacze przeksztacili pozbywanie si ziemi w now nauk. Gdy zaczy si pierwsze naloty amerykaskich bombowcw B-52, po prostu wsypywali j w leje po bombach. Gdy amerykaskie patrole albo jednostki Armii Republiki Wietnamu utrudniay usuwanie urobku, partyzanci posugiwali si przyuczonymi bawoami do wywoenia go daleko od miejsca budowy tunelu. MacDonald Valentine, ktry przez dziewitnacie miesicy by przydzielony do batalionw poudni owo wietnamskich Rangersw i stacjonowa w Cu Chi, usysza od wietnamskiego zwiadowcy Phuc Longa, e jeeli nacisk nieprzyjaciela nie pozostawia im innego wyjcia, partyzanci mog przemyca ziemi pod nosem amerykaskich patroli w zwykych garnkach, w ktrych zazwyczaj znajdowa si sos rybny. Garnek mia rozmiar dzbanka do kawy i pod warstw sosu kobiety umieszczay pcherz z ziemi. Byo to zajcie przypominajce osuszanie jeziora yk do zupy. Co dwadziecia, trzydzieci metrw, kopacze dryli otwr odwadniajcy, aby zapobiega zalewaniu tuneli. Mia on 20 cm szerokoci i 15 gbokoci. Ale co waniejsze, mniej wicej co sto metrw w strategicznych punktach tuneli wykonywano specjalne syfony. Te wypenione stch, cuchnca wod jamy, po raz pierwszy odkryte w czasie operacji Crimp, miay zatrzymywa rce i czsto zabjcze opary wytwarzane przez wiece dymne i granaty z gazem CS, ktre Amerykanie wrzucali do tuneli, chcc je zatru. W rezultacie, niektre z najbardziej zabjczych wynalazkw przygotowanych w zachodnich laboratoriach zajmujcych si wojn chemiczn, byy bezuyteczne z powodu zastosowania w tunelach czego, co jest odpowiednikiem kolanka w rurze kanalizacyjnej. Zwyczajne klapy wazw czcych poszczeglne poziomy rwnie skutecznie blokoway przepyw oparw i gazw. Jedn z najwaniejszych tajemnic, ktrej Amerykanie nie poznali do koca wojny, bya - wedug majora Quota - metoda budowy tuneli, dziki ktrej mona byo odcina poszczeglne sektory. - Amerykanie myleli, e nasze wojska zamknite s w jednym tunelu i e bd mogli i zabi wszystkich na dole wtaczajc do rodka gaz albo pompujc due iloci wody. Ale to nic nie dawao. Wane byo, aby wrg nigdy tego nie zrozumia. W rzeczywistoci powysza opinia jest mieszanin przechwaek i faktw. W pocztkowym okresie wojny w tunelach Amerykanie, z ca pewnoci, nie zdawali sobie sprawy z istnienia tajnych wyj. Ale wkrtce stao si oczywiste, e zepchnitych w d partyzantw nie zawsze mona byo znale przy zablokowanych wyjciach z tuneli.

Jedynym sensownym wyjanieniem byo wic istnienie ukrytych drg odwrotu, ktre Amerykanie wykrywali jedynie przy duej dozie szczcia lub pomysowoci. Chocia tunele byy naturalnymi schronami zapewniajcymi schronienie przed amerykaskimi nalotami, w miar jak bombardowania staway si coraz bardziej zacieke, konieczne byo stosowanie dodatkowych, specjalnych rodkw ochronnych. Budowniczowie zaczli wic kopa stokowe schrony w ksztacie litery A, ktrych geometryczny ksztat by tak zaprojektowany, by ukrycie wytrzymywao si eksplozji zarwno pocisku artyleryjskiego jak i bomby. Jeszcze waniejszy by fakt, e stokowy ksztat wzmacnia odgosy nadlatujcych grup B-52. By to jedyny sygna ostrzegajcy mieszkacw tuneli o grocym nalocie. Ostatecznie jednak, prawdziwe bezpieczestwo systemu tuneli zaleao od dokadnego i pomysowego zastosowania kamuflau. Niedatowany dokument Viet Congu doradza w tej sprawie, co nastpuje: Jeeli okres wykorzystywania [tuneli] jest dugi, powinnimy hodowa ywe roliny. Zmienia wyschnite licie, zanim pociemniej i przed nadejciem dnia zaciera wszystkie podejrzane lady. Nadawajcie maskowaniu kontrast stosujc wysok i nisk rolinno. Nie pozostawiajcie w widocznym miejscu wyranych, ciemnych kopcw ziemi. Roliny i gazie musz by zbierane w miejscach oddalonych od umocnie i miejsc stacjonowania wojska. Kiedy potrzebne s szybkie, interwencyjne naprawy, nigdy nie zbierajcie gazi i lici na terenie oddzielajcym was od nieprzyjaciela, a zwaszcza nie bierzcie duej iloci z jednego miejsca. Informator o kryptonimie TU-10 zosta ulokowany przez amerykaski wywiad wojskowy gdzie w rejonie Tay Ninh w okresie od stycznia do lipca 1967 roku. 28 lipca 1967 roku przekaza swoim kontrolerom obszern informacj na temat cigych sukcesw w maskowaniu tuneli, ujawniajc pewne istotne szczegy taktyki piechoty Stanw Zjednoczonych stosowanej w walce w tunelach. Partyzanci zauwayli, e kiedy nasze [tj. Stanw Zjednoczonych i Armii Republiki Wietnamu] wojska odnajduj jak kryjwk, maj skonno do niszczenia jej i podania dalej bez przeprowadzania, intensywnych poszukiwa... tunele i wejcia do magazynw w miejscach zamieszkaych sytuowane s czsto pod kuchni, albo, jeli to moliwe, pod zagrod dla wi. Amerykanie niechtnie tam zagldaj. Rwnie czsto wykorzystywano duy sup na rogu budynku albo zadaszone ukrycie dla zwierzt, by zamaskowa wejcie do tunelu albo magazynu. Agent TU 10 donosi, e generaln (cho nie zawsze przestrzegan) zasad byo obowizkowe zmienianie, co trzy dni, listowia uywanego do kamuflau. Dokadano rwnie stara (nie poinformowa jednak z jakim skutkiem), by uywa do maskowania mae krzewy z wieloma limi i tam, gdzie to moliwe, ywe pdy rolin, ktre rozwinyby si i pozostay zielone. Ale Ngo Van Giang, wzity do niewoli partyzant, ktry przekazywa wywiadowi Stanw Zjednoczonych poyteczne informacje na temat konstrukcji tuneli, sugerowa, e istniej sposoby, dziki ktrym Amerykanie mog wykrywa tunele, pomimo ich doskonaego maskowania. Dobrze przeszkolony obserwator moe dostrzec lady cieek, w bezporedniej okolicy mog znajdowa si uamane gazie, trawa po obu stronach cieek moe by przygnieciona, w ssiedztwie moe by wida kilka nie dajcych si wyjani wysokich kopcw, a w rejonie tuneli ziemia moe by nieco bardziej gbczasta. Doskonale wyszkoleni onierze amerykaskich si specjalnych, Zielone Berety, byli

specjalnie przygotowywani do identyfikowania nawet najbardziej pomysowych systemw maskowania. yli w trudnych warunkach, czsto na terenach, gdzie dominoway siy Viet Congu, i zasynli swoimi umiejtnociami bojowymi i zdolnoci przetrwania. Kilku z nich zostao przydzielonych do pododdziaw piechoty prowadzcych operacje szukaj i zniszcz. Okazao si, e umiejtno wykrywania wazw do tuneli prezentowana przez Zielone Berety jest wyjtkowa. Nigdy jednak nie byo wystarczajcej iloci podoficerw cznikowych si specjalnych i jeeli mieli oni moliwo wyboru, zawsze woleli najszybciej - jak to byo moliwe - powrci do swoich zasadniczych dziaa. Tunele byy efektem strategii opartej na logice - wyjani major Quot. - Najpierw byy to schrony przeznaczone dla pojedynczych ludzi, potem dla rodzin. Kada rodzina bya odpowiedzialna za swj odcinek tunelu. Potem poszczeglne chaty przysika czone byy tunelami i wkrtce zaczlimy budowa tunele czce jeden przysiek z drugim. A w kocu mielimy gwne tunele komunikacyjne, tajne tunele, faszywe tunele. Im bardziej Amerykanie starali si wyrzuci nas z naszej ziemi, tym gbiej si w ni wkopywalimy. Pod ziemi mielimy nawet drogowskazy, dziki czemu obcy wiedzieli gdzie si znajduj, chocia zapewnianie przybyszom [kadrze i partyzantom] przewodnika byo obowizkiem starszego wioski. Musia zapewni przewodnikw, ktrzy przeprowadziliby ich z jednego dystryktu do drugiego i nastpnie przekazali nastpnym. W miar jak nastpowaa eskalacja wojny w Wietnamie, dystrykt Cu Chi i elazny Trjkt w coraz wikszym stopniu zaczy skupia uwag poirytowanych Amerykanw. Nie mogc opanowa tych terenw, musieli sign do jednego elementu, ktry zawsze by dla nich korzystny - moliwoci pooenia na okrelony teren ogromnej siy ognia. Przy pomocy lotniczych salw artyleryjskich, stosujc rodki wybuchowe, chemiczne defolianty, gaz CS Amerykanie masakrowali powierzchni, podczas gdy pod ni, czekay cierpliwie cae bataliony regionalnych i regularnych wojsk komunistycznych. Ziemia pkaa, jczaa, i tu i wdzie nie wytrzymywaa atakw. Dungla zmienia si w zapylon pustyni, cae wioski znikny, a ich mieszkacw przesiedlono. Ale fizyczna wytrzymao tuneli zostaa zachowana wystarczajco dugo, by przetrwaa w nich komunistyczna administracja cywilna i wojskowa, prowadzc w nich swoj dziaalno i udaremniajc niemal wszystkie prby wyrzucenia jej stamtd. By to niezwyky tryumf prymitywizmu w dziesicioleciu, w ktrym czowiek stan na ksiycu. 6 PRZEY POD ZIEMIA Zaledwie rok po zawarciu w Hanoi maestwa z Nguyen Thi Tan, kapitan Linh otrzyma rozkaz udania si na poudnie i objcia dowdztwa nad niedawno sformowanym 7 batalionem Viet Congu w Cu Chi. W domu zostawi syna Nguyen Hoa Yinha, jego ona spodziewaa si dziecka, crki, ktr mia zobaczy dopiero, kiedy miaa dziesi lat. Gdy kapitan Linh wrci do domu 6 czerwca 1975 roku, jego dzieci przez trzy dni nie pozwalay si dotkn. - Moja ona i ja traktowalimy nasze spotkanie jak nowe maestwo. Przez dziesi lat nie utrzymywaem adnych stosunkw z innymi kobietami. Gdy spotkalimy si ponownie, ona powiedziaa do mnie tylko: - Jaki jeste szczupy. Wszyscy mieszkacy naszej ulicy przychodzili przywita mnie i moj on i nie mogem niczego powiedzie w obecnoci tego tumu. Jest najwyraniej dumny ze swojej dziesicioletniej suby - piciu lat spdzonych pod ziemi - ale zarazem zbyt wraliwy, by oddali przeyte koszmary. Na przykad, jeeli rannych nie mona byo przetransportowa do bezpiecznego szpitala na powierzchni, trzymano ich a do wyzdrowienia w tunelach. - Zazwyczaj bagali nas, ebymy ich dobili powiedzia Linh. - Krzyczeli, e chc zobaczy cho promyk wiata i zaczerpn jeden i

haust powietrza - nie wieego powietrza - po prostu l powietrza. Ranni, ktrych poczucie dyscypliny ulegao osabieniu, a ciaa i dusze cierpiay, woleli mier od leenia pod ziemi. Nieprzyjemnie byo ich sucha. Nie i moglimy im nic zaproponowa - ani mierci, ani wiata, ani dostatku powietrza. Wietnamczycy rzadko okazuj emocje. Jedynie od czasu do czasu po nieruchomych, beznamitnych twarzach wieniakw pyny zy, albo krzyczeli, widzc zniszczone domy lub martwych czonkw rodziny. Dla czowieka z Zachodu zadanie pytania: - Jak naprawd wyglda ycie w tunelu? - jest samo w sobie zakwestionowaniem wietnamskiego pojmowania przyjemnoci, blu, wytrwaoci, cierpienia, wspudziau i samodyscypliny. Oczywicie istniej punkty wsplne - ranny onierz bagajcy o mier, ktra jest jedynym wyzwoleniem od pieka pod ziemi - ale rnice i subtelnoci kulturowe czyni porwnania trudnymi. Wietnamska kultura ma swoje korzenie na wsi, gdzie gromadzenie rzeczy materialnych jest postrzegane jako oznaka egoizmu, odmwienie przyjacielowi czy ssiadowi prawa do rwnoci. Nie jest to postawa polityczna, ale podobnie jak bliskie zwizki z ziemi, wynika ona z dugiego, historycznego zastosowania mdroci ludowej, braku spoecznej i fizycznej mobilnoci oraz pogodzenia si ze swoj rol w yciu. Czowiekowi z Zachodu atwiej jest prbowa zrozumie dowiadczenia ycia w tunelach w ich historycznym kontekcie, jako ostatecznych konwulsji trwajcej dziesi tysicy dni wojny o cakowite wyzwolenie si spod obcej dominacji. Jedynie przekonanie, e zwycistwo komunistw jest nieuniknione chronio ciao i umys przed prawdziwymi koszmarami tunelowej egzystencji. Pytanie, kiedy nastpi zwycistwo, byo czysto akademickie -moe za kolejnych pi lat, moe za dziesi, lub dwadziecia. Ameryka bya potg militarn budzc lk, naleao wic by cierpliwym. Ale nie byo adnych wtpliwoci, zadawanych w duchu pyta. Dla Azjatw, wychowanych na konfucjaskich pogldach, czas jest rzek bez koca, wypywajc z bezustannie odnawiajcego si rda. Jest to co, co naley ceni, ale poniewa istnieje w tak nieograniczonej obfitoci, trudno go zuy zbyt wiele. Dla ludzi z Zachodu, czas jest zawsze cenny, natomiast czowiek Wschodu moe szafowa nim hojnie. Nawet kalendarze zachodnie s inne -maj punkty pocztkowe i kocowe przedstawione graficznie jako linearne symbole. Kada strona ma swj pocztek i koniec. Rok jest bardzo dugim okresem. Z kolei kalendarz wschodni ma ksztat koa, znaku, ktry nie ma pocztku ani koca - to kontinuum. Szybkie zwycistwo jest wymysem ludzi Zachodu. Godna uwagi wiara w komunistw wynikaa nie tylko ' z przekonania, e ich sprawa jest suszna, ale rwnie z przekonania, e czas dziaa na ich korzy. Musieli zrobi tylko jedno - nie przegra. Dla tysicy ludzi, ktrzy mieli w tunelach y i umiera, najwaniejsz funkcj tych instalacji obronnych bya i kontynuacja walki z wrogiem. W zdobytych dokumentach Viet Congu powtarza si jak refren nakaz dla funkcjonariuszy, by przypominali ludziom, e najwaniejsza jest walka, ukrywanie si na drugim miejscu. e w tunelach nie znajduj si jedynie pomieszczenia sypialne, schrony przeciwlotnicze, latryny, szpitale, pralnie i kuchnie, ale rwnie pomieszczenia dla teatru politycznego, magazyny wojskowe, orodki konferencyjne, drukarnie, a nawet schrony dla bezcennych bawow - a przede wszystkim komory przeksztacone w warsztaty produkujce chaupniczo uzbrojenie, dziki ktremu Viet Cong mg kontynuowa walk do momentu, gdy Hanoi przyle nowe zaopatrzenie. W mrocznej, podziemnej metropolii znajdoway si prymitywne kunie, w ktrych wykonywano miny przeciwpiechotne. Mieciy si tu wielkie magazyny ryu. Zlokalizowano w nich rwnie czasowe cmentarze. Byy tam pomieszczenia, w ktrych haubice kalibru 105 milimetrw byy demontowane i smarowane, gotowe do ponownego montau i uycia. Tymczasem na grze czogi przecigay z oskotem, bomby spaday z samolotw, pociski eksplodoway w niszczcych zaporach ogniowych. Potem piechota ostronie brna wrd

listowia, niewiadoma, e nieprzyjaciel dosownie zapad si pod ziemi zabierajc ze sob swoje lary i penaty. Gdy Amerykanie byli w pobliu, nie rozlega si aden szept, nic si nie poruszao. Ziemia naleaa, albo wydawaa si nalee do umarych. Ale gdy tylko najedcy odchodzili, gdy zapada noc, natychmiast rozlega si podziemny szum i pomruk. Najpierw rozpalano kuchnie Dien Bien Phu. Byy to specjalnie przystosowane bezdymne kuchnie, po raz pierwszy uyte w okopach w czasie wojny z Francuzami, a potem stopniowo doskonalone i dostosowywane do potrzeb lat szedziesitych. Gdy na palenisku rozpalano ogie, dym by odprowadzany przez kilka kanaw i ostatecznie wypuszczany z rnych, oddalonych od siebie i umieszczonych rwno z powierzchni ziemi kominw. Miao to na celu rozproszenie dymu do tego stopnia, e stawa si niewidoczny z powietrza, nawet dla nieustannie czujnych Amerykanw w ich samolotach rozpoznawczych. System dziaa wyjtkowo dobrze - stwierdzi major Quot - ale by wyjtkowo nieprzyjemny dla kucharzy, a poza tym czsto zdarzay si pknicia w przewodach kominowych, co powodowao zanieczyszczenie powietrza w tunelach. Wedug byego partyzanta, Le Van Nonga, ktry obecnie znowu uprawia rol na brzegach rzeki Sajgon w A Nhon Tay, byo jednak o wiele gorzej ni przedstawia to major Quot. Tunele mierdziay i my rwnie. Napotykalimy wiele przeciwnoci. W tunelach byo zazwyczaj l bardzo gorco i zawsze si pocilimy. Bralimy ze sob ry ugnieciony w kule, ukrywalimy si w czasie dnia, j a w nocy prbowalimy ugotowa ry, eby go zje nastpnego dnia. Jeeli nie byo czasu na jego przygotowanie, przez cay dzie bylimy bez jedzenia, a do nastpnej nocy, a wtedy znowu prbowalimy wyj na powierzchni, eby gotowa. Pod ziemi byo to waciwie niemoliwe. Dym zawsze dusi, nie sposb byo oddycha, chocia na dole i tak zawsze brakowao powietrza. Niekiedy kierowano nas, ebymy zaatakowali Amerykanw i zmusili ich do odejcia. Gdy si to powiodo moglimy wyj i gotowa w nocy, na otwartej przestrzeni. Nie moecie sobie wyobrazi jak sprawiao nam to i przyjemno. Pukownik dr Vo Hoang Le, starszy oficer medyczny Viet Congu, szczerze przyzna, e gotowanie pod ziemi byo nieprzyjemnym i trudnym zadaniem. Zazwyczaj i jedlimy tylko suchy prowiant. Porzdnie gotowa mona byo tylko na powierzchni, jeeli robiono to w podziemiach dym by nie do zniesienia. Ostatecznie, to wymagania rannych w coraz wikszym stopniu decydoway o uyciu kuchni Dien Bien Phu. Ironi losu by fakt, e w miar jak nasilaa si amerykaska obecno wojskowa, zacza ona odgrywa pewn rol w rozwizaniu problemu ywienia w tunelach. - Niechccy zaopatrywali nas w ywno, ktra bya najodpowiedniejsza w tunelach - wspomina pukownik Le - poniewa po atakach piechoty zawsze pozostawiali po sobie jedzenie. W niektrych miejscach byo jej bardzo duo. Amerykanie zostawiali puszkowane miso, suchy ry, makaron z krewetkami, papierosy i czekolad. Kapitan Linh wspomina, e rzeka Sajgon zawsze bya dobrym rdem zaopatrzenia w ryby i krewetki, ale trudno byo apa ryby nie naraajc si na wykrycie. - Kiedy zaczo brakowa nam ywnoci, sadzilimy maniok, bananowce, sodkie kartofle i kasaw. Amerykanie byli sprytni i wiedzieli, e tam gdzie spostrzeg te roliny, musimy znajdowa si gdzie w pobliu. Niebezpiecznie byo hodowa te roliny w pobliu tuneli, ale rwnie niebezpieczne byo naraanie si na mier godow. Ostatecznie, jedynym misem jakim dysponowalimy, byo miso szczurw. Jest wyborne i dostarcza mnstwo protein. Przekonaem si, e pieczony szczur ma o wiele lepszy smak, ni kurczak albo kaczka. Wedug opinii kapitana Linh, niewielu ludzi z Zachodu mogoby wytrzyma dugotrwae ycie w tunelach bez bardzo specjalistycznego szkolenia i aklimatyzacji. Chocia w jego sektorze wzito do niewoli jedynie garstk GI, by za nich odpowiedzialny. - Bylimy dobrzy dla amerykaskich jecw wojennych. Taka bya polityka Narodowego Frontu Wyzwolenia. Musielimy o nich dba, a potem wysyalimy ich do Hanoi. (Gdy ju tam

docierali, nie byli traktowani z przesadn wielkodusznoci. Warunki egzystencji byy ze, a niektrych poddawano intensywnym naciskom psychologicznym, by zmusi ich do potpienia amerykaskich dziaa w Wietnamie). - Gdy ich schwytalimy - mwi Linh przez krtki okres trzymalimy w tunelach, oczekujc na sposobno wysania ich na pnoc. Mielimy jednego, ktry absolutnie odmawia jedzenia ryu. Upiera si, e musi dosta chleb. Nie mielimy chleba ani misa, a on mwi mi, e moe je tylko chleb i kurczta. Zapytaem go, ile kurczt dziennie potrzebuje - odpowiedzia mi, e mniej wicej poow kurczaka. No c, taka powka wykarmiaby przez dzie dziesiciu moich ludzi. Mimo to postaralimy si ukra dla niego chleb i kurczaki. W jednym wypadku, jak wiem, prowiant pochodzi z amerykaskiej bazy. Miaem dwch jecw. Zapewnilimy im lepszy standard ycia, ni naszym onierzom, poniewa wymagao tego ich zdrowie. Lubiem tych ludzi i czsto rozmawialimy po angielsku. Sdz, e rwnie mnie polubili, gdy przekonali si, e nie zostan zastrzeleni czy skrzywdzeni w inny sposb. Niestety zmarli na skutek choroby, kiedy przerzucano ich na pnoc. Nie byli w stanie znie trudw marszu przez dungl. Byli ze mn dwadziecia . dni, a potem poprowadzono ich w stron granicy z Kambod, Tam wanie zmarli. Poza niezbdn do przetrwania ywnoci, rwnie wanym czynnikiem bya produkcja broni i amunicji. Miaa ona zasadnicze znaczenie w pocztkowym okresie ofensywy Amerykanw, gdy pojawiy si powane niedobory. - Waciwie nie otrzymywalimy adnych dostaw broni z Pnocy - wspomina kapitan Linh. - Dostawalimy jedynie zapalniki do min i zapalniki z opnionym zaponem. Potrzebne nam byy materiay wybuchowe, ale na szczcie wkrtce znalelimy je lece wszdzie - wok nas. Tylko jeden batalion nowo przybyej 25 dywizji piechoty w Cu Chi, wystrzeli w cigu jednego miesica co najmniej 180 000 pociskw na obszar dystryktu Cu Chi - przecitnie 4 500 dziennie. W czasie jednego miesica Amerykanie wystrzelili w Poudniowym Wietnamie okoo miliarda pociskw karabinowych, 10 milionw pociskw modzierzowych i 4,8 miliona rakiet. A by to zaledwie pocztek wojny. Jak wspomnia kapitan Linh, ogromna cz tej amunicji spada na Cu Chi. I spora jej ilo, zgodnie z regu prawdopodobiestwa, nie eksplodowaa. Dla Viet Congu natychmiast staa si rdem szkolenia. - Staralimy si to wykorzysta - wyjani kapitan Linh. - W czasie nalotw mielimy zespoy obserwatorw, wypatrujcych bomby, ktre nie wybuchy. Starali si zaznaczy miejsce ich upadku. A potem, po nalocie, spieszylimy tam i odzyskiwalimy trotyl z bomb. Niekiedy zdarzay si wypadki. Pewnego razu zgino omiu moich ludzi w chwili, gdy bomba ktr piowali eksplodowaa. Pozostaa z nich jedynie gar strzpw cia. Ale prosz pamita - z tysica pociskw, ktre nieprzyjaciel do nas wystrzeli, jedynie okoo sto powodowao straty, a jaki procent z pozostaych dziewiciuset nie robi nikomu krzywdy, albo w ogle nie wybucha. Amerykanie uywali swojej broni, eby z nami walczy, a my posugiwalimy si ich broni, aby walczy z nimi. Chaupniczy przemys kapitana Linha zacz si rozwija. - W rejonie Cu Chi wszdzie leay niewybuchy. Zorganizowalimy specjalne warsztaty w tunelach i nauczylimy si przenosi do nich amunicj. Tam wyjmowalimy zapalniki, umieszczalimy nasze wasne i zmienialimy pociski w potn bro, ktrej Amerykanie bardzo si bali. Detonowalimy je przy pomocy akumulatorw, albo przerabialimy na miny-puapki. Znajdowalimy rwnie miny odamkowe kierunkowego dziaania, ktre nie eksplodoway, poniewa bombowce zrzuciy je z nieodpowiedniej wysokoci, albo pod niewaciwym ktem. Niekiedy mielimy nawet wicej tych min, ni bylimy w stanie uy. Kad min kierunkowego dziaania, odpowiednio przerobion w naszych podziemnych warsztatach, moglimy zabi lub rani siedmiu amerykaskich onierzy. Nie potrzebowalimy jakich szczeglnych umiejtnoci technicznych. Byy bardzo niebezpieczne dla Amerykanw, ale nieszkodliwe dla nas, gdy bylimy ukryci w tunelach.

Puszki po Coca-Coli - w wyniku ironicznego procesu inwersji kulturowej rzemielnicy pracujcy przy wietle wiec i lamp naftowych w specjalnych podziemnych warsztatach, starannie przerabiali na rczne granaty, ktre nastpnie uywano przeciwko Amerykanom. Najpierw wsypywali do puszki odamki po bombach, nastpnie wlewano do rodka roztopiony trotyl, a wreszcie na wierzchu mocowano zapalnik wasnej roboty. Major Quot wspomina: - Pod ziemi, w kadym przysiku, w tunelach Cu Chi mielimy grupy produkcyjne, ktre produkoway miny, granaty rczne i reperoway bro strzeleck. Miny odamkowe kierunkowego dziaania byy dla nas bardzo wane. W warsztatach tunelowych wykonywalimy miny DH-5 i DH-10. W jednej byo pi, a w drugiej dziesi kilogramw materiau wybuchowego i kulek oyskowych. Odpowiednio wykonana DH-10 moga unicestwi cay pluton przeciwnika. Nawet przy pomocy bardzo prymitywnych narzdzi jeden czowiek mg wyprodukowa dziennie trzy do piciu min. Zorganizowalimy nawet niewielk lini produkcyjn. Kto specjalizowa si w usuwaniu materiau wybuchowego z amerykaskich niewybuchw, nastpny odpowiednio go preparowa, a trzeci mocowa w minie zapalnik. Ten podziemny przemys zbrojeniowy by dla Amerykanw czym wicej ni tylko rdem irytacji. Sta si podstawowym sposobem uniemoliwienia Amerykanom dostpu do kompleksu tuneli. Doprowadzana do warsztatw energia elektryczna pochodzia najczciej z niewielkich rcznych albo pedaowych prdnic. - Jednostka cznoci miaa ma prdnic benzynow - wspomina kapitan Linh - ale naleay one do rzadkoci. Zazwyczaj byy to rczne albo pedaowe generatory chiskiej produkcji. Mielimy te akumulatory. W Cu Chi nigdy nie brakowao nam elektrycznoci. Wyrzucalimy nawet wyczerpane bateryjki z latarek rcznych i zastpowalimy je wieymi. Otrzymywalimy baterie w prezencie od Amerykanw. atwo byo je pozbiera. Major Quot przypomina sobie, e w odcinkach tuneli, w ktrych dziaa, znajdowao si kilka prdnic. - Mielimy nawet lampy neonowe zasilane z generatorw - mwi chocia byy szczeglnym luksusem. Prdnice byy nam potrzebne do zasilania sprztu cznoci i korzystalimy z nich rwnie do projekcji filmowych. Nie mona oczekiwa od czowieka, eby przez trzy godziny krci korb prdnicy i musielimy uywa cennych benzynowych generatorw. Ogldalimy w tunelach wojenne filmy - choby ,Bitwa o Dien Bien Phu. Lubilimy oglda filmy, przesyane nam przez Hanoi. Wikszo zwykego owietlenia daway kaganki wykonywane ze starych amerykaskich usek pociskw karabinowych i prostego knota zanurzonego w oleju kokosowym. Nieco wiksza i bardziej popularna lampa zrobiona bya z brzowej butelki o wymiarach maej buteleczki po lekarstwach z przewiercon nakrtk w miejscu kapsla. Podstaw obcia zwyky kawaek metalu. Tutaj rwnie wiata dostarcza knot zanurzony w oleju kokosowym. Niewielu amerykaskich onierzy zdoao przedosta si do drugiego lub trzeciego poziomu tuneli. Jan Shrader z Poczonego Centrum Eksploatacji Sprztu Wojskowego, przydzielony do Dowdztwa Pomocy Wojskowej w Wietnamie, zbada jeden odcinek drugiego poziomu i przypomina sobie, e napotka komory o wysokoci ponad piciu metrw. - Te przestrzenie byy wrcz nieprawdopodobne, nie mog sobie wyobrazi, co oni tam trzymali, albo robili... rzeczami, ktre najczciej tam znajdowalimy, bya bro i sprzt wojskowy, ale bardzo dobrze zmagazynowany. Bya tam, na przykad, amunicja artyleryjska do dziaek bezodrzutowych kalibru 57 milimetrw. Kady pocisk by indywidualnie, rcznie wykonan niewielk puszk z lutowanym dociskowo szwem i pracowicie, rcznie wykonanym kopakiem. Kady znaleziony przez nas karabin by owinity w szmaty, zabezpieczony smarem rusznikarskim i zaopatrzony w ma metalow przywieszk umocowan kawakiem drutu. Nie mogli pisa niczego na papierze, poniewa nie przetrwaby zbyt dugo w tunelach. Dobrze o tym wiedzieli, bo zajmowali si tym od tak cholernie dawna.

Mieli wic; mae kawaki mikkiego metalu, na ktrym wypisywali rylcem swoje malekie symbole informujce, co znajduje si w pakunku. Shrader znalaz rwnie w tunelu warsztat, w ktrym produkowano kopie do skomplikowanego uzbrojenia. - Byy to specjalistyczne warsztaty, w ktrych rzeczywicie wykonywano bro strzeleck - chiskie kopie pistoletw maszynowych Thompson i rozmaitych francuskich typw. Wzili zdobyczny francuski karabin maszynowy, zorganizowali may podziemny warsztat i zaczli rcznie produkowa jego kopie. Robili rwnie rczne granaty, amunicj i mnstwo min. Sierant Arnie Gutierrez odkry do czego suyy niektre z najwikszych podziemnych skadw. - W komorach o wysokoci cztery i p metra montowali armaty i wielkie modzierze. Demontowali je na zewntrz tuneli, przenosili do rodka, montowali w czasie nocy w tunelu aby dokona konserwacji, albo w jakim innym celu, rozbierali, znowu przenosili tunelami i na zewntrz skadali znowu i - uywali. Nic dziwnego, e nigdy nie udao nam si znale ich dzia na powierzchni. W pewnym zespole podziemnych komr znalelimy dwie armaty kalibru 105 mm. Te dwie stopitki miay ponad czterdzieci lat i byy wci w idealnym stanie. Moecie to sobie wyobrazi - ka cholernie wielk haubice na noc do snu w tunelu? Jednym z powodw, dla ktrych nasze straty byy tak wielkie, by fakt, e nie potrafilimy sobie wyobrazi, skd Charlie bierze swoj bro, te wyrzutnie rakietowe i cholernie wielkie dziaa, strzela z nich, potem chowa i znowu strzela. Po raz pierwszy znalelimy ten sprzt gboko w tunelu i nie moglimy uwierzy wasnym oczom. W 1966 roku Viet Cong na pnoc od Lai Khe zdoa ukra jednostce Armii Republiki Wietnamu czog M-48 i byo to wydarzenie, ktre spowodowao zrozumia konsternacj w krgach rzdowych. Trzy lata pniej Amerykanie znaleli sprzt - w tunelu. Zakopano go na gbokoci okoo dwch metrw, a wok niego wykopano tunele. Sam czog zosta wykorzystany przez Viet Cong jako centrum dowodzenia; akumulatory, wiata i radio wci jeszcze dziaay. 24 listopada 1966 roku wywiad wojskowy Armii Republiki Wietnamu przekaza Amerykanom protok przesuchania wzitego do niewoli dowdcy plutonu Viet Congu. Jeniec poinformowa, e otrzyma rozkaz napdzania prdnicy adujcej akumulatory dla duej jednostki cznoci w lesie Boi Loi (kilka kilometrw na pnoc od lasu Ho Bo). Bya rozlokowana gboko pod ziemi, i a jej czonkowie zajmowali si przechwytywaniem komunikacji radiowej, podsuchem telefonicznym i dekryptaem. Posugiwali si pynnie wieloma jzykami. Bya to jednostka wywiadu cznoci (SIGINT - Signal Intelligence). W 1970 roku 25 dp wykrya pnocnowietnamsk jednostk wywiadu cznoci ukryt pod ziemi niedaleko rzeki Thi Tinh. Caa korespondencja radiowa l i 25 i dywizji bya zarejestrowana, a przechwycone depesze F przetumaczono na wietnamski. Mniej wicej w poowie drogi pomidzy miastem Cu Chi a Sajgonem, tu na pnoc od Szosy Nr l, kapitan oddziaw specjalnych Stanw Zjednoczonych, William Pelfrey, dowodzi swoim pododdziaem w czasie rutynowego zadania szukaj i zniszcz w rejonie Hoc Mon. By 6 sierpnia 1967 roku i Pelfrey ze swoimi ludmi uczestniczy w operacji Kole Kole, omiomiesicznych dziaa prowadzonych przez 2 brygad 25 dywizji piechoty dugiego, nucego wiczenia w wojnie na wyczerpanie. Trzydziestodwuletni, urodzony na farmie w Arkansas, oficer lubi swoj dziaalno w oddziaach specjalnych i nauczy si operowania w dungli, suc w pnocnych prowincjach Wietnamu Poudniowego. Ju od grudnia 1966 roku zajmowa si dziaaniami polowymi, gdy szychy z dowdztwa rozkazay mu - przewrotnie, jego zdaniem - by przerwa dziaania w oddziaach specjalnych i na jaki czas przyczy si do jednostki piechoty. Uyli; przy tej okazji sformuowania:Wracaj do wojska. Stawia opr tak dugo jak si dao, po czym zosta przeniesiony na poudnie, gdzie przydzielono go do l batalionu 3 puku piechoty zmechanizowanej 25 dp. Palfrey, ktry mia zdoby tak bardzo cenion Srebrn Gwiazd, Brzow Gwiazd z V (za mstwo), Army Commendation Medal (Wojskowy Medal Uznania) i par

Purpurowych Serc w czasie swoich dwch tur suby i dwudziestu miesicy w Wietnamie, prowadzi ostronie i swj pododdzia przez suche poszycie. Ubiegej nocy, tu przed dziesit, trzech onierzy zostao rannych od ognia ; modzierzowego Viet Congu. Instynkt ostrzega go, e w tym rejonie jest co szczeglnego i zmusi go do kontynuowania dziaa w czasie upalnego poudnia, co nie przysporzyo mu popularnoci. Tu przed 14.30 zauway, e bambusy rosn w jaki dziwny sposb. Byy po prostu zbyt regularne. Wyrosy wysoko i w jaki sposb sprawiay wraenie plantacji - zasadzonej i pielgnowanej, by zapewnia maskowanie. I rzeczywicie. Wrd bambusw kryo si wejcie do kompleksu tuneli. Pelfrey rozkaza jednemu ze swoich ludzi, by wysadzi tunel i bunkry. To czsto prowadzio do odkrycia nowych wazw, a one z kolei do nastpnych znalezisk pod ziemi. - No c, odkrylimy pod ziemi kompletny zakad produkcji amunicji - wspomina Pelfrey. - Wykopali cay zesp bunkrw, pokryli kady z nich bambusowym dachem, mieli cay system tuneli komunikacyjnych. W rodku znalaz wiertarki pionowe, mae kunie na wgiel drzewny i system miechw - w peni wyposaony warsztat, w ktrym topiono zom, a w piaskowych formach wykonywano nowe odlewy. Granaty miay drewniane trzonki z umieszczonymi w nich acuszkami uruchamiajcymi zapalnik. Wiertarki byy antycznymi, pionowymi modelami o rcznym napdzie. Wszystko jednak dziaao. Urzdowy meldunek z przeprowadzonej akcji, nieco na wyrost okreli znalezisko fabryk amunicji. Chocia z ca pewnoci nie by to a tak wielki zakad produkcyjny, stanowi doskonay przykad przemysu lekkiego, ukrytego w tunelach i zaopatrujcego Viet Cong pod nosem Amerykanw. Porucznik (obecnie podpukownik) David Sullivan z 1 dywizji piechoty Stanw Zjednoczonych, wysoki, ylasty mieszkaniec stanu Iowa, w kwietniu 1966 roku dokona niezwykego odkrycia w tunelu. Razem z kapralem ze swojego plutonu natrafili pod ziemi na faszyw ciank z desek. Dubali j bagnetami przez wiele godzin. Gdy j wreszcie rozebrali, znaleli drewnian skrzynk o dugoci okoo szedziesiciu centymetrw i zaopatrzon w napis uczyniony chiskimi hieroglifami. Sullivan wspomina potem: - Wieko byo przybite gwodziami. Skrzynka nosia lady dziaania pogody. Otworzylimy j. Bya pena sztabek zota. Kada miaa okoo dwunastu centymetrw dugoci i czterech centymetrw gruboci. Siedzielimy tam przez dusz chwil, gapic si na to. Musz si przyzna, e zaczlimy rozmawia o tym, jak zatrzyma to zoto. Najpierw pomylelimy, eby zostawi je w tym samym miejscu i zabra po wojnie. Potem pomylelimy, eby rozdzieli je w plutonie, tak, eby nikt nie wiedzia. Przyszo nam rwnie do gowy, eby wysa zoto do domu i zatrzyma je. Z przyjemnoci mog powiedzie, e w kocu uczciwo zwyciya. Wszystkie te pomysy byy niepraktyczne i - spjrzmy prawdzie w oczy - niewaciwe, Wyszedem i wezwaem migowiec. Przylecia, zabra skrzynk i -powiedzie wam co miesznego? Nigdy wicej nie usyszelimy o tym zocie. Tunele byy miejscem pobytu ywych i umarych, W miar jak komunistycznym onierzom z coraz wikszym trudem przychodzio grzeba zabitych na powierzchni, coraz czciej zabierano zwoki do tuneli, by czasowo je tam pochowa. Zazwyczaj umieszczano je w niszach w cianach tuneli, uoone w pozycji podowej i przykrywano kilkunastoma centymetrami gliny lub wikliny. Pozostawienie nie pogrzebanego martwego towarzysza na powierzchni uwaano za niegodne, poza tym, ukrycie martwych w tunelach utrudniao Amerykanom podliczanie strat zadanych przeciwnikowi. Wreszcie, w ten sposb zabici byli ukadani na wieczny spoczynek w pobliu domu przodkw. Viet Cong ukrywa rwnie w tunelach ciaa zabitych Amerykanw, by zirytowa w ten sposb ich kolegw, ktrzy odzyskiwanie swoich zabitych uwaali za swj obowizek. W grudniu 1969 roku kompania Alfa 3 szwadronu I 4 puku kawalerii przez trzy dni wysadzaa bunkry w lesie Boi Loi na pnocny zachd od Cu Chi. - Zobaczyem co, co przypominao odwietrznik tunelu - powiedzia sierant Kermit Garrett. - Sprawdzilimy teren,

szukajc klapy wazu, ale kiedy nie moglimy jej odnale, i postanowilimy kopa przy odwietrzniku. - Garrett i jego partner, kapral Mike Hanh, zaczli odrzuca ziemie, Mike Hahn natkn si na drewno, przepiowa je i nagle natrafi na co zupenie nietypowego - na beton. Po przebiciu i tej przeszkody, Hanh zrobi otwr i pierwszy wszed do rodka. - Nie mogem uwierzy wasnym oczom - wspomina pniej. - Byo tam dosy sprztu, by wydrukowa ca gazet. Znaleli wac prawie 700 kilogramw maszyn drukarsk w idealnym stanie, a pod cian wielkiej komory o wysokoci dwch metrw i wymiarach dziesi na dwanacie metrw - trzydzieci siedem kaset z czcionkami ustawionych szeregami. By tam rwnie st z butlami tuszu i dwudziestodwulitrowymi puszkami farby, a take stosy broszur i gazet ogem dwie tony. Pisarz i poeta Vien Puong, ktry obecnie jest prezesem Zwizku Kultury w miecie Ho Chi Minh, wyjani, e w czasie wojny niezbdna bya dua ilo drukowanych materiaw i wiksza ich cz bya wykonana w tego rodzaju podziemnych drukarniach. Przez kilka lat Komunistyczny Zwizek Artystw i Pisarzy Sajgonu mieci si w tunelach; jego czonkowie byli odpowiedzialni za swoje kwatery mieszkalne i biura. - Przenosilimy si i bez przerwy, poniewa albo bylimy atakowani, albo potrzebna nam bya wiksza powierzchnia. Mielimy biura w tunelach w Ho Bo, Phu Trung, Xon Thuoc. Niektre z naszych pomieszcze w tunelach wci jeszcze istniej. Mielimy bardzo mao maszyn drukarskich i wykorzystywalimy je przede wszystkim, by przygotowywa informacje dla wieniakw. Byo niezmiernie wan spraw, by im przypomina, e nie porzucilimy ich, e wci tu jestemy, gboko w ziemi, pod nimi. Gdy w 1962 roku znalazem si w dystrykcie Cu Chi, by tam ju gwny tunel komunikacyjny. Nasze biuro znajdowao si wanie tam i musielimy wykopa boczny tunel czcy si z gwnym. W tym okresie biuro prasowe [partii komunistycznej] na Sajgon rwnie miao swoje pomieszczenia niedaleko nas. Oni take przekopali si do gwnego systemu tuneli. To bya koszmarna egzystencja. yo si z godziny na godzin. W jednej chwili wszystko mogo by w porzdku, a kilkadziesit minut pniej ju si nie istniao. Kto mg siedzie i rozmawia z tob, a po piciu minutach ju nie y. Biorc pod uwag ilo zuywanej przez Amerykanw amunicji, byy chwile, kiedy kwestia przeycia bya zwyk loteri. Tunele byy najbezpieczniejszym ukryciem jakim dysponowalimy, ale nie niezniszczalnym. Ja sam miaem may schron, w ktrym spaem. Mia wymiary 80 na 70 cm i metr wysokoci. Moecie sobie wyobrazi, jak czowiek czu si w takiej dziurze, spdzajc w niej noc po nocy. Nie kopaem tego ukrycia zbyt gboko, poniewa bolesne dowiadczenie nauczyo nas, e im gbiej znajduje si schron, tym wiksza jest szansa pogrzebania ywcem w czasie bombardowania. Wybudowaem wic sobie wzgldnie mocny schron, ktry chroni mnie przed odamkami bomb. Gdy nieprzyjaciel prowadzi na powierzchni swoje operacje przeciwpartyzanckie, wchodziem do mojej podziemnej sypialni, zapalaem wiec i czytaem albo pisaem wiersze do momentu, gdy powietrze nie stao si tak cikie, e musiaem zgasi wiec i lee w kompletnej ciemnoci przez trwajc wieczno noc, wsuchujc si w dudnice nad moj gow czogi i dziaa. Nie wiedziaem, podobnie jak moi towarzysze, czy prawidowo ocenilimy gboko naszego tunelu. Leelimy wiec, zastanawiajc si, czy czog nie zarwie sklepienia naszej komory sypialnej i nie zmiady nas na mier, albo, co gorsze - nie do koca na mier. W czasie Operacji Manhattan (przeprowadzonej w marcu 1967 przez Amerykanw z bazy Long Nguyen, usytuowanej tu na pnoc od elaznego Trjkta), pewien mody czowiek oszala w tunelu. Wywizaa si midzy niektrymi z nas dyskusja, czy powinnimy wieczorem wyj z tunelu na kilka minut i zje posiek na otwartym powietrzu. Ale podczas Manhattanu Amerykanie codziennie byli przy waszych wejciach do tuneli. Jedna zamana gazka albo ziarenko ryu upuszczone przy wejciu mogo im da wskazwk, gdzie jestemy. Miaem przeczucie, e jeeli wyjdziemy, zostaniemy zabici. Taka te bya moja

decyzja. Mody czowiek zacz krzycze i zachowywa si histerycznie, powtarzajc, e musi natychmiast wyj na powierzchni, nawet jeeli Amerykanie wci szukaj. Chcia to zrobi mimo wszystko, kazaem wic go zwiza. Ale prawdziw zmor mieszkacw tuneli by gaz. Powietrze byo rwnie cenne jak ycie, ale bezustannie zanieczyszczay je efekty najrozmaitszych niezbdnych dziaa gotowania, korzystania z latryn i tak dalej. Ale gdy Amerykanie uywali gazw, a klapy wazw tuneli i system wodnych syfonw nie dziaa, by nieskuteczny lub zosta zniszczony, wtedy tunele staway si miejscem powolnej mierci przez uduszenie. Czy gazem tym by acetylen, czy te uywany do tumienia zamieszek CS, ktry pali skr i straszliwie drani oczy i nos, skutki dziaania byy straszliwe. Van Phuong pamita, jak lea pasko w czasie ataku gazowego i ocala jedynie dziki temu, e oddycha bardzo powoli, wcigajc do puc powietrze, ktrego cienka warstwa utrzymywaa si na pododze tunelu, pod pezncym wolno gazem. mier, jeeli nadesza, bya potwornie wolnym duszeniem si poczonym z obrzydliwymi torsjami szarpicymi czowiekiem w cuchncej ciemnoci wasnorcznie przygotowanego grobu. Trzej czonkowie partyjnego biura prasowego zostali zagazowani w tunelach. Vu Tung, znany sajgoski dziennikarz, Huang Ngo, pisarz z Sajgonu i panna Tam, ktra przyczya si do mieszkacw tuneli. Caa trjka znalaza si w wielkim kompleksie tuneli w Xom Phuoc, do ktrego, wedug Phuonga, Amerykanie wtoczyli gaz trujcy. Gdy Amerykanie wreszcie si wycofali i mino do czasu, by gaz si ulotni, by w stanie wraz z innymi wej do tuneli, W wskim tunelu komunikacyjnym znaleli martwego Vu Tunga, ktry wci mia na gowie swj filcowy kapelusz. Prbowa wypezn z podziemnego tunelu. Huong Ngo lea martwy na plecach z gow przykryt gazet, a panna Tam spoczywaa nieopodal twarz do ziemi. Nguyen Van Binh wstpi do Viet Minhu w 1951 roku i przeszed do Wietnamu Pnocnego w 1954. Tam przeszed piciomiesiczne podstawowe szkolenie i wreszcie wrci do Wietnamu Poudniowego w padzierniku 1962 roku, a tam zosta przydzielony do dystryktu Cu Chi. Ukoczy prowadzony przez pnocnowietnamsk kadr wojskow dziesiciodniowy kurs na temat rodkw wojny chemicznej i ostatecznie wyznaczono go na stanowisko oficera obrony przeciwchemicznej, dziaajcego z bazy w wiosce An Nhon Tay. Nie tylko prowadzi teoretyczne szkolenie na temat obrony przeciwchemicznej wszystkich jednostek w swoim dystrykcie, ale rwnie zajmowa si dziaaniami praktycznymi. Musia wzrokowo identyfikowa wszelkie chemiczne rodki bojowe zrzucone w jego rejonie przez amerykaskie samoloty oraz meldowa o nich wadzom dystryktu. Zna trzy podstawowe spray rozpylany z samolotw, ktry zabija drzewa i roliny, ale by nieszkodliwy dla ludzi i zwierzt - zapewne osawiony obecnie defoliant Agent Orange, dymne kulki zrzucane z samolotw, ktre powodoway zawienie, suszenie w gardle i trudnoci w oddychaniu zapewne granaty z gazem zawicym Cry Baby; i wreszcie proszek zrzucany z samolotw w metalowych beczkach lub workach, wywoujcy wymioty, sucho w gardle i oglne nudnoci. Dystrykt Cu Chi i elazny Trjkt miay sta si gwnym obiektem amerykaskich atakw chemicznych w czasie caej wojny. Jedynym indywidualnym rodkiem obrony przeciwko tym substancjom byy produkowane lokalnie maski przeciwgazowe wykonywane z nylonowego materiau (czsto pochodzcego ze spadochronw) i zaopatrzone w filtr z granulek wgla drzewnego i ptna. Maski wyposaano w elastyczne tamy, dziki ktrym mona byo szybko je zakada oraz zdejmowa i zazwyczaj okazyway si skuteczne. Binh wspomina rwnie, e Amerykanie stosowali pewien tajemniczy rodek chemiczny, ktry nazywa iperik. Ten preparat pali skr, a jedynym rodkiem obrony przed nim byo ukrycie si w tunelach na okres kilku godzin i doczekanie momentu, gdy osiad na ziemi. W miar jak wojna stawaa si coraz bardziej zacita, coraz rzadziej spotykany stawa si luksus wykonanej chaupniczo maski.

onierze oraz cywile w coraz wikszym stopniu byli zmuszeni do uywania przykadanych do ust i nosa paskw materiau nasczonego moczem. Niekiedy posugiwali si rwnie maskami zdobytymi na Amerykanach. Kapitan William Pelfrey, ktry przez jaki czas walczy w tunelach, postrzega je z typowo zachodniej perspektywy. - Byo tam obrzydliwie. Wietnamczycy zaatwiali tam swoje potrzeby fizjologiczne i odr ciaa i potu by czym oczywistym, ale kiedy schodzie na d i zaczynae oddycha tym powietrzem, niekiedy po prostu mdlae, dosownie mdlae. System latryn by z koniecznoci prymitywny. Kiedy byo to moliwe, w komorach zakopywano wielkie kamienne dzbany i uywano je jako zbiorniki kloaczne. Gdy byy ju pene, korkowano je ziemi i pozostawiano. Czsto taki luksus by nieosigalny, a wtedy wykopywano dziur w ziemi i zapeniano odchodami. Trudno wyobrazi sobie warunki sanitarne w cuchncych i dusznych tunelach, w ktrych dua liczba osb musiaa przebywa przez kilka dni bez przerwy. - Gdy nasz ry zamk, nie byo miejsca, w ktrym moglibymy go wysuszy. Wwczas musielimy gotowa i je zepsuty ry. Czy wiecie, co to znaczy? - pyta Vien Phuong. Amerykaski onierz, ktry bada tunele, zetkn si z tak potwornym, obezwadniajcym smrodem, e natychmiast zwymiotowa. By przekonany, e trafi na kolejny cmentarz w tunelu - w rzeczywistoci by to magazyn zepsutego ryu. - ywno w tunelach psua si bardzo szybko - wyjania Vien Phuong. Najcenniejszym rodkiem patniczym w podziemiach byy plastikowe albo metalowe pojemniki, ktre Amerykanie porzucali na pobojowiskach nad nami. Byy mocne i uywalimy ich, eby przechowa suche jedzenie. Przykrywalimy kade pudeko nylonowymi pachtami ze spadochronw. Przez prawie pi lat mj osobisty dobytek ogranicza si do tego, co mogem zmieci w plecaku. Miaem szeroki, amerykaski pas wojskowy, do ktrego przymocowana bya amerykaska manierka. Miaem te zrobion ze spadochronw nylonow pacht, dug na 2,5 metra, ktr, gdy byo to moliwe, mocowaem kokami pod sufitem, eby ziemia nie osypywaa si na mnie, zwaszcza w czasie amerykaskich dziaa na powierzchni. Posiadaem te nylonow, wodoodporn peleryn na por deszczow, hamak, lamp wykonan ze starej buteleczki po mentolu, sztylet, karabin i worek z ryem. On zreszt by najciszym moim dobytkiem, poniewa way dziesi kilogramw. Gwnymi problemami, od ktrych nigdy nie bylimy w stanie si uwolni, byy - niedoywienie i malaria. Nawet drobne, dranice czynniki, wkrtce przeksztacay si w niezwykle drczcy i nie dajcy si wytrzyma problem. Tunele byy wylgarni malekich organizmw, niewidocznych goym okiem. Podobno byy na wp zwierztami, na wp rolinami i byy rozmaicie nazywane vetsami albo chiggersami. Rozmnaay si i yy -razem z dywizjonami moskitw - na cianach i sklepieniach tuneli. Przy fizycznym kontakcie, nawet ze skr okryt ubraniem, organizmy te przenikay w gb ciaa i yy tu pod skr. Pozostaway tam przez mniej wicej trzy miesice i powodoway - jak przekonali si sami autorzy - nieznone swdzenie. Kapitan Linh, ktremu te pasoyty obrzydzay ycie twierdzi, e yy pocztkowo na czubkach korzeni drzew. Okazyway si szczeglnie nieprzyjemne, poniewa byy w stanie przenika do dowolnej czci ciaa, powodujc ostre, miejscowe podranienia, ktre nawet gdy mino, atwo powracao przy pocieraniu. Pasoyty mg usun jedynie sanitariusz wyposaony w ig i troch alkoholu (jeeli by osigalny). Nawet kapitan Linh musia przyzna: Po jakim czasie ludzie bali si schodzi do tuneli z powodu tych stworze. Przysparzay nam mnstwo kopotw. Niekiedy tunele rzeczywicie zapaday si pod ciarem czogw i ofiary byy miadone lub zasypywane ywcem, niekiedy rwnie bomby lub pociski trafiay bezporednio w sklepienie tunelu, wywoujc identyczny efekt. Czasem ludzie mieli po prostu

pecha. Czowiek, ktry obecnie jest szefem policji w miecie Tay Ninh dosta od swojego dowdcy jednodniowy urlop, by mg odwiedzi on, ktra pracowaa jako pielgniarka w tunelach. Dopiero co si pobrali, ale waciwie si nie widywali. Poniewa bya to maeska wizyta, parze przydzielono na noc osobne pomieszczenie. Gdy byli razem, zabkana bomba przebia sklepienie. Nie eksplodowaa, ale jej statecznik obci mczynie nog. W swoim komentarzu, ktry znakomicie pasowaby do mieszkacw tuneli Cu Chi, Robert McNamara, wczesny sekretarz obrony, przypominajc suchaczom o niskiej skutecznoci amerykaskiej strategii bombardowa Wietnamu Pnocnego, powiedzia: - Ich gospodarka ponownie jest prosta i rolnicza, mieszkacy nie znaj wspczesnych wygd i udogodnie, ktre dla nas, na Zachodzie s czym oczywistym... ich morale nie zostao zamane, poniewa nawykli do dyscypliny, a ndza i mier nie s im obce. W chwili, gdy wypowiada to prorocze owiadczenie, dystrykt Cu Chi przeksztaca si wanie w Ziemi z elaza. 7 URODZONA W TUNELU Dang Thi Lanh urodzia si w Sajgonie w 1945 roku. Dwadziecia dwa lata pniej, 23 lutego 1967 roku jej pierwsze dziecko przyszo na wiat w tunelach Cu Chi Bya to creczka, ktrej nadano imi Tranh Thi Hien. Jej miejscem urodzenia bya dziura w ziemi w Phu My Hung, niedaleko rzeki Sajgon. Oddzia pooniczy mieci si w podziemnej komorze. Pod sklepieniem zawieszony by nylon z amerykaskiego spadochronu, by ziemia nie spadaa na poonic. Tranh Thi Hien wyrosa na zdrow nastolatk. Jej tuciutka figurka i zdrowy wygld sprawiaj, e robi wraenie dobrze odywionej, wiejskiej dziewczynki. Nikt by nie przypuszcza, e bya kiedy chudziutkim, urodzonym w tunelu niemowlciem, ktre urodzio si z krzykiem w czasie, gdy na powierzchni szalaa bitwa. Wojna bardzo szybko przyniosa mier rodzinie jej matki - Dang Thi Lanh. Jej matka i ojciec zostali zabici w odrbnych, ale przypadkowo przeprowadzonych w tym samym czasie atakach amerykaskich migowcw szturmowych. Jedyny brat poleg w czasie operacji Armii Republiki Wietnamu w Bau Lach w 1964 roku. Ale na twarzy Dang Thi Lanh, na ktrej maluje si w cie przyjaznego usposobienia, ktrego rdem jest domieszka chiskiej krwi, nie ma ladu, jaki sprawiy jej te straty. Drobna i silna, po wojnie miaa urodzi jeszcze jedn crk. - Byam w skadzie zespou kulturalnego dziaajcego w tunelach: piewaam, taczyam i graam w przedstawieniu zatytuowanym Cay Chuong (Bambusowe koki), w caoci opowiadajcym o wojnie. Wystpowalimy w podziemnym pomieszczeniu i sztuka cieszya si wielkim powodzeniem. Mj m, Tran Van Thien by wwczas asystentem lekarza i pracowa w wiosce Phu My Hung. Czasami nie widywalimy si przez wiele miesicy. Kiedy bylimy rozdzieleni przez cay rok, Zanim zniszczyli wiosk, mogo si zdarzy, e on pracowa na powierzchni, a ja pod ziemi i nie moglimy si spotka. Gdy byam w ciy, pracowaam przez cay czas. W czasie operacji Cedar Falls nie mielimy nic do jedzenia poza suchym ryem i sol. W tym czasie bez przerwy yam pod ziemi. Przez pitnacie dni nie widziaam dziennego wiata ani nie oddychaam wieym powietrzeni. Kiedy Amerykanie byli dosownie nad nami - ich onierze, czogi i spychacze wci wystpowalimy z naszym zespoem. Robilimy to kadego dnia i nawet udawao nam si prowadzi prby. Komora, w ktrej prezentowalimy zazwyczaj nasze przedstawienia znajdowaa si na pierwszym poziomie; byam o wiele za gruba, by mc przecisn si przez wazy na drugi poziom. W miar jak czas rozwizania zblia si, czuam si coraz bardziej zmczona i byo mi bardzo gorco. Mj dowdca zgodzi si, abym mniej pracowaa. Wiedziaam, e dziecko wkrtce si urodzi i obiecali mi, e lekarz bdzie na miejscu.

Dzie przed narodzinami mojej crki, piewaam, taczyam, a nawet udao mi si troch kopa tunel krtk motyk od sidmej do dziesitej wieczorem. Potem przez ptorej godziny gotowaam jedzenie dla trzydziestu szeciu czonkw naszej trupy. Poszam spa okoo jedenastej trzydzieci i jak zwykle pooyam si w hamaku zawieszonym w pomieszczeniu, ktre dzieliam z dziewicioma innymi kobietami z zespou. Nastpnego dnia, okoo dziesitej rano poczuam ble. Moi towarzysze wezwali lekarza. Przeszam do innego tunelu i po drodze musiam przeczoga si przez odcinek o szerokoci zaledwie metra. Zajo mi to wiele czasu, byo mi bardzo gorco i le si czuam z powodu braku powietrza. Potem jednak znalazam si w pomieszczeniu, ktre nazywali chodnym pokojem, poniewa byo w nim bardzo duo otworw. ka nie byo, ale wisia w nim hamak. Pokj mia powierzchnie osiem na osiem metrw i 1,8 metra wysokoci. ciany, sufit i podoga byy pokryte amerykaskim nylonem ze spadochronw. eby co zje, musiaam wsta z hamaka i pooy si na pododze. W dalszym cigu by to ry i sl. Znajdowa si tam pisarz Vien Phuong. Vien Phuong rwnie dobrze pamita to wydarzenie. - Bya bardzo dobr tancerk i czonkiem zespou kulturalnego. Taczya w Nha Be, ale kiedy dowiedzielimy si, e jest w ciy, wezwalimy j z powrotem do Cu Chi, poniewa, cho trudno w to uwierzy, w Cu Chi byo bezpieczniej ni w Nha Be. Kiedy wrcia do Cu Chi, zasugerowalimy, e powinna wyj na powierzchnie i y wrd ludzi, ale odmwia. Powiedziaa, e jest aktork, a poza tym jest dobrze znana przez ludzi i marionetki [pracujce dla rzdu poudniowo wietnamskiego]. Powiedziaa, e gdyby mieszkaa na terenie kontrolowanym przez wroga zostaaby aresztowana. Kobieta spodziewaa si pierwszego dziecka. Wszyscy ylimy wwczas pod ziemi, na powierzchni nie ocalay ju adne domy. Gdy poczua pierwsze ble, pomylelimy, e urodzi dziecko rano, a wanie wtedy nieprzyjaciel zazwyczaj przeprowadza swoje ataki. Wiedziaem, e nadesza pora na sprowadzenie poonej, ktra odebraaby dziecko, jedyna pielgniarka w naszym odcinku tunelu nie moga sama tego zrobi. Wyszedem z tunelu, eby j sprowadzi. W grze kry samolot, a ja biegem i prbowaem si przed nim kry. Wystarczyo, by zobaczyli cho jednego czowieka, a atak zaczby si znowu. Wreszcie udao mi si : przesa wiadomo do lekarza, w wojskowym szpitalu. Przyby, ale w ostatniej chwili. Dang Thi Lanh wspomina dalej: - Mam wraenie, e lekarz przyby okoo pierwszej. Zeszam ju z hamaka i leaam na macie rozesanej na pododze. Tam wanie i urodzia si moja crka. Bya gorca woda, lekarstwa i bandae. Pord trwa okoo godziny. By bardzo, bardzo bolesny. Nie byo zmiany ubrania, dla dziecka mielimy tylko chustk do nosa. Obawiaam si zakaenia, bo wszdzie naokoo byo tak wiele ziemi, ale musiao tam by do czysto, bo nic si nie stao. Pooyli moj crk w innym hamaku i mogam da jej troch mleka z piersi, ale byo go bardzo mao. Noworodek by przy mnie przez dwadziecia cztery godziny i pi troch osodzonej wody, kiedy nie mogam da mu mleka. Kiedy wielka amerykaska operacja dobiega koca, zabrali mnie i niemowl do Trung Lap, gdzie opiekowao si nami miejscowe stowarzyszenie matek. W dzie teren kontrolowany by przez nieprzyjaciela, ale w nocy przez komunistw. Sze miesicy pniej wrciam do tuneli i znowu taczyam i piewaam w dawnym zespole. Mj dziadek opiekowa si Tran Thi Hien. Pozostaam w tunelach do 1968 roku, wziam udzia w ofensywie Tet, w Go Vap. Potem wrciam do tuneli i byam w nich do 1970 roku, a nastpnie przeniosam si do Sajgonu, by pracowa dla rewolucji. W lipcu schwytali mnie i na trzy miesice posali do wizienia. Byam torturowana przez onierzy Armii Republiki Wietnamu i Amerykanina, ktry znajdowa si w celi. Bili mnie i przepuszczali przez moje ciao prd elektryczny. W kocu, 19 maja 1975 roku poczyam si z moj crk. Miaa wtedy ju prawie osiem lat. Bardzo rzadko j widywaam od chwili, gdy zostawiam j z moim dziadkiem. Utraciam cae jej dziecistwo. A potem poczyam si z moim mem. By bardzo ciko ranny i od tej

pory nie mg pracowa. Otrzymujemy pastwow rent, mieszkamy w jednym pokoju. To co przeylimy, byo tego warte. Czy zrobiabym to znowu? Bardzo trudno odpowiedzie na to pytanie. To byo bardzo cenne dowiadczenie. Tranh Thi Hien ma obecnie szesnacie lat, chodzi do szkoy, uczszcza na wieczorowe kursy i chce zosta lekark. Moj drug crk Tranh Dang Minh Hien urodziam w szpitalu. To byo mie. Poszo o wiele lej. 8 SZCZURY TUNELOWE Tunele do rodzenia dzieci, do zakadania szpitali, do ukrywania si, do walki - amerykascy dowdcy, ktrzy przybywali do Wietnamu nigdy dotd nie zetknli si z czym podobnym. Po pocztkowych, bolesnych dowiadczeniach stao si jasne, e aby skutecznie prowadzi wojn w tunelach, bd musieli wypracowa nowe, wojskowe umiejtnoci i - musz zrobi to szybko. W czasie operacji Crimp w styczniu 1966 roku, amerykascy dowdcy byli zaskoczeni skal i rozlegoci systemu tuneli Viet Congu, ale powinni by na to przygotowani. Ju w 1963 roku Armia Republiki Wietnamu, ktra przegrywaa wojn z rosncymi w si oddziaami Viet Congu, przestrzegaa amerykaskich doradcw, informujc o istnieniu tuneli. Na przykad w prezydenckim paacu w Sajgonie odbya si odprawa Armii Republiki Wietnamu przeprowadzona przez oficerw ze strefy taktycznej III korpusu. Jej materiay zostay przetumaczone na angielski i transkrybowane na danie szefa wywiadu w amerykaskim Dowdztwie Pomocy Wojskowej w Wietnamie (MACV). Odprawa przedstawia dwumiesiczne operacje Armii Republiki Wietnamu w elaznym Trjkcie oraz inne dziaania w lesie Ho Bo. Prowadzcy odpraw oficer Armii Republiki Wietnamu by w pospnym nastroju: Tunele zapewniaj nieprzyjacielowi znaczne moliwoci stawiania oporu i znajduj si w rejonach kontrolowanych przez Viet Cong. eby cakowicie zniszczy system tuneli Viet Congu, musimy przeprowadzi dugotrwa operacj i by przygotowani, e zapacimy wysok cen. Podczas dwumiesicznej operacji dwudziestu onierzy Armii Republiki Wietnamu zostao zabitych, a szedziesiciu rannych. Osiem pojazdw byo uszkodzonych przez miny. Armia Republiki Wietnamu twierdzia, e zabito dziesiciu partyzantw Viet Congu. Operacja rzeczywicie okazaa si kosztowna. Prowadzcy odpraw oficer mwi dalej ponuro: - Musimy przyzna, e jest nam bardzo trudno wykrywa zamaskowane okopy i tunele Viet Congu, poniewa s tak zrczie i precyzyjnie budowane. Krtkotrwae operacje oczyszczajce w rejonie bazy Viet Congu przeprowadzane przez jednostki, ktre nie dysponuj wiedz o terenie i dokadnymi informacjami, rzadko kiedy przynosz oczekiwane rezultaty. Oficer Armii Republiki Wietnamu z pewn doz dokadnoci opisywa konstrukcje i systemy obronne, zwracajc nawet uwag, e ...wrzucanie granatw gazowych do tuneli jest bezcelowe, poniewa s one zaopatrzone w przegrody, ktre powstrzymuj dym. - Wojenne psy Armii Republiki Wietnamu, powiedzia, nie maj odwagi wchodzi do tuneli. Udzieli rnych porad na temat sposobw wykrywania tuneli, takich jak zwracanie uwagi na wieo wykopan ziemi, albo uprawy prowadzone w nieoczekiwanych miejscach. Mwi dalej: Konieczne jest sondowanie zaostrzonym kijem poszczeglnych grobw usytuowanych daleko od wiosek. Jeeli kij nie uderzy w wieko trumny, moemy mie pewno, e grb jest w rzeczywistoci zamaskowanym wejciem do tunelu. Faktem, ktry z zadziwiajc jasnoci ujawni si w czasie odprawy byo to, e aden onierz Armii Republiki Wietnamu nigdy nie zapuci si w gb tunelu, by go zbada lub nawiza walk z Viet Congiem. Oficerowie nie brali pod uwag moliwoci wysania kogo z takim zadaniem. Zostao to potwierdzone przez byego partyzanta Viet Congu, kapitana

Nguyen Thanh Linha, ktry powiedzia, e onierze Armii Republiki Wietnamu nie tylko nigdy nie wchodzili do tuneli, ale nawet niekiedy wykrzykiwali do siedzcych w rodku partyzantw pozdrowienia, na przykad: - Spijcie dobrze, chopaki, ebycie mogli dzi w nocy pj do roboty! Czasami ukrywali nawet wejcia do tuneli przed swoimi przeoonymi, albo nie skadali meldunku o swoim odkryciu, obawiajc si, e otrzymaj rozkaz wykonania nastpnego logicznego kroku, czyli zbadania znalezionych obiektw. W czasie odprawy w 1963 roku wspomniano o zwalczaniu tego sposobu prowadzenia walki przez Viet Cong, nie przekazujc zarazem adnej konkretnej sugestii - w jaki sposb to zrobi i ograniczajc si jedynie do uskarania na trudnoci. Jedyn proponowana taktyk byo otaczanie wejcia do tunelu Viet Congu i oczekiwanie, by partyzanci sami wyszli. Nic wic dziwnego, e kiedy amerykaska armia przybya w 1965 roku, Viet Cong by, mwic dosownie, doskonale okopany, a jego tunele tworzyy rozlegy, stay system. Odprawa trafia do pczniejcych akt MACV i odniesienia do niej pojawiaj si w dokumentach napisanych wiele lat pniej. Genera brygady Richard Knowles, ktry w 1966 roku obj dowdztwo 196 brygady piechoty, przypomina sobie odprawy prowadzone przed wyjazdem ze Stanw Zjednoczonych przez oficerw oddziaw specjalnych, ktrzy mieli dowiadczenia z Wietnamu. - Suchalimy ich godzinami - powiedzia. - Przy okazji dowiedziaem si sporo szczegw o tunelach. Najwidoczniej poudniowo wietnamskie wojska pozostawiay je w spokoju. Zdawaem sobie spraw z istnienia podziemnych obiektw, ale nie z ich znaczenia dla dziaa Viet Congu w Wietnamie Poudniowym. Dopiero pniej w peni docenilimy to zjawisko. Genera brygady Ellis W. Williamson wprowadzi M 173 brygad powietrznodesantow do elaznego Trjkta w padzierniku 1965 roku i napisa pniej: elazny B Trjkt zosta dokadnie przeszukany i zbadany, a wszystkie nieprzyjacielskie oddziay i obiekty zniszczone. Istotnie, jego oddziay wkroczyy do tego rejonu i zburzyy szereg budynkw mieszkalnych i zabiy pewn ilo mieszkajcych tam ludzi. Ale jeden z dowdcw kompanii Wlliamsona, kapitan Henry B. Tucker, dokona bardziej realistycznej oceny: Spalilimy budynki, ale nic nie moglimy zrobi z umocnieniami. Byy cholernie gboko wkopane, Dowd, e genera Williamson si myli, mona znale w fakcie, e rok pniej, dokadnie w tym samym rejonie trzeba byo przeprowadzi potn operacj Cedar Falls, I nawet po zniszczeniu i wyludnieniu terytorium spowodowanym w 1967 przez dziaania o charakterze szukaj i niszcz, gwne uderzenie na Sajgon w czasie ofensywy Tet w 1968 roku, zostao wyprowadzone wanie z elaznego Trjkta. W wojskach ldowych Stanw Zjednoczonych, dowdca po kadej operacji musia zaczy do swojego meldunku l po walce not zatytuowan Zdobyta wiedza. Operacja Crimp przeprowadzona w dystrykcie Cu Chi na poczku 1966 roku, okazaa si otrzewiajca nauczk. Pomimo optymistycznego (jeeli nie yczeniowego) tonu tych meldunkw i powtarzanych zapewnie o odniesionych sukcesach, ktre pniej okazay si iluzoryczne, informacje o tunelach dowodz, jak powanym i nieprzewidzianym problemem si okazay. Z meldunku 173 brygady powietrznodesantowej Williamsona: System fortyfikacji w obrbie SO [strefy operacyjnej] by rozlegy i skomplikowany w stopniu, z jakim brygada nigdy si nie zetkna. W jego skad wchodziy wzajemnie wspierajce si okopy i bunkry, oraz labirynt wielopoziomowych tuneli, z ktrych cz zostaa zbudowana z elazobetonu. Tunele byy chronione kontrolowanymi przez operatora minami odamkowymi kierunkowego dziaania, a w rejonach podej i wazw znajdoway si liczne miny-puapki. Wiele z tych systemw okopw mogo pomieci batalion Viet Congu. Tunele byy wznoszone przez dugi czas i s odporne na uderzenia artyleryjskie i bombowe - z wyjtkiem trafie bezporednich. S znacznej dugoci i posiadaj tak wiele wej, e cakowite ich zniszczenie

wymagaoby uycia duych iloci wojsk oraz przynajmniej jednego miesica intensywnego stosowania rodkw do tumienia zamieszek i materiaw burzcych. Z popiechem, zaledwie dwa miesice po zakoczeniu operacji Crimp MACV opublikowa tajny raport zatytuowany Operacje przeciwko kompleksom tuneli, rozprowadzony nastpnie wrd wszystkich amerykaskich dowdcw w Wietnamie. Bazowa na dowiadczeniu zdobytym przez australijskie i amerykaskie jednostki w czasie niedawnych operacji w strefie taktycznej II korpusu. Podkrela problemy zwizane z wykrywaniem i badaniem bojowych zespow tuneli w strefach wojennych i rejonach baz Viet Congu. w tajny raport wykazuje, e po roku zaangaowania w Wietnamie w umysach analitykw wojskowych budzia si ju wiadomo, jak trudna jest ta wojna. Napisali oni, co nastpuje: Te kompleksy stanowi grone i niebezpieczne przeszkody dla obecnych operacji, z ktrymi naley si upora w systematyczny, staranny i profesjonalny sposb... Przesuchania jecw wskazuj, e wiele kompleksw tuneli jest wzajemnie ze sob poczonych, ale czniki zabezpieczone klapami albo zablokowane przez metr lub ptora ziemi, s znane jedynie wybranym osobom i uywa si ich jedynie w sytuacjach alarmowych. Poszlaki wskazuj rwnie na istnienie wzajemnych pocze o powanej dugoci, np. 5-7 kilometrw, ktrymi stosunkowo due grupy ludzi mog by przerzucane z jednego rejonu do drugiego, zwaszcza z jednego bojowego kompleksu do drugiego. Tunele bojowych kompleksw kocz si w dobrze umocnionych schronach bojowych, ktre w wielu przypadkach maj w polu ostrzau ldowiska w strefie wojennej lub naszej bazy...Istnienie kompleksu tuneli w pobliu rejonu operacji stwarza cige zagroenie dla caego personelu przebywajcego w tym rejonie. adna strefa zawierajca kompleksy tuneli nie moe by nigdy uwaana za cakowicie oczyszczon. W operacji Crimp badania oraz likwidacja tuneli byy gwnie improwizacj. Nie dysponowano wiedz i do- wiadczeniami, z ktrych mona by byo skorzysta. onierze sami opracowywali sposoby pomiaru i czogania si tunelami, niektrzy dusili si pod ziemi w wyniku stosowania granatw dymnych, inni ginli na minach i w puapkach zakadanych przez Viet Cong. Raport MACV wymienia zagroenia zwizane z badaniem podziemnych konstrukcji. Gwnym zaleceniem byo stworzenie wyspecjalizowanych pododdziaw o nowych umiejtnociach wojskowych, dostosowanych do potrzeb wojny wietnamskiej: Wyszkolona grupa tunelowa jest niezbdna do prowadzenia szybkiego i dokadnego badania oraz neutralizowania tuneli Viet Congu. Grupy tunelowe powinny znajdowa si w stanie cigej gotowoci, aby zapewni natychmiastow, specjalistyczn pomoc. Czonkowie grup tunelowych powinni by ochotnikami. Klaustrofobia i panika moe spowodowa niepowodzenie misji, lub mier jej czonkw. Stworzenie tych pododdziaw miao okaza si jednym z fenomenw w historii amerykaskich si zbrojnych: powstania piechoty, ktra chlubia si niezbyt atrakcyjn, ale gron nazw Szczurw Tunelowych. O ile sierant Stewart Green by pierwszym niechtnym badaczem tuneli w Wietnamie, kapitan Herbert Thornton by pierwszym z nowych szczurw tunelowych. Chocia 25 dywizja piechoty pocztkowo nazywaa ich tunelowymi gocami, a w australijskiej armii mwio si o nich jako o fretkach, okrelenie szczury tunelowe stao si ostatecznie oficjalnie uznanym mianem tych ludzi w siach zbrojnych na Zachodzie. Ta

zdecydowanie pozbawiona negatywnej konotacji nazwa staa si rdem ich dumy i ducha bojowego. Thornton w chwili przybycia do Wietnamu w 1965 roku by oficerem chemicznym Wielkiej Czerwonej Jedynki i stacjonowa w Di An, tu na poudnie od elaznego Trjkta, na wschd od rzeki Sajgon. Herbert Thornton w 1966 roku by czterdziestoletnim, ysiejcym poudniowcem o okrgej twarzy. Mia szczcie, e doy do dzisiaj. Pewnego razu czoga si tunelem za onierzem z 25 dp, ktry uruchomi min-puapk. Podmuch wyrzuci Thorntona z tunelu w powietrze. Nie zosta ranny, ale oguch na jedno ucho. Jego towarzysz zosta pogrzebany pod ziemi i nigdy go nie odnaleziono. Pluton chemiczny Thorntona zosta obarczony szczegln odpowiedzialnoci za niszczenie tuneli i w tej wanie roli bra udzia w operacji Crimp. Piechota uznaa, e gaz CS - uyty razem z materiaami wybuchowymi - bdzie najlepszym sposobem uniemoliwienia nieprzyjacielowi korzystania z jego podziemnych kryjwek. Gdy zawierajcy sproszkowany CS granat eksplodowa, krysztaki substancji osadzay si w cianach tunelu. Sublimujcy si z nich gaz bolenie drani skr i puca kadego, kto przechodzi obok. Skuteczne dziaanie krysztakw trwao okoo tygodnia, dopki nie zmya ich naturalna wilgo. Innym sposobem uniemoliwiania korzystania z tuneli byo pompowanie acetylenu przy pomocy dmuchawy ogrodowej Sears Roebuck, kompresora powietrznego stosowanego w kraju do rozpylania pestycydw na drzewa. Sprowadzano go w duych ilociach do Wietnamu i przezwano ju wczeniej potn kruszyn. Acetylen podpalano, co powodowao wypalenie tlenu z powietrza. Dodatkowo uywano adunkw wybuchowych do wysadzania poszczeglnych odcinkw tuneli. Gdy oficerowie wywiadu zaczli analizowa znaleziska z tuneli - dokumenty takie, jak spisy podatkowe Viet Congu i spisy osobowe, mapy baz Stanw Zjednoczonych, na przykad: bazy lotniczej Bien Hoa oraz Cu Chi - taktyka niszczenia podziemnych obiektw zostaa uznana za krtkowzroczn. (Premier Wietnamu Pnocnego Pham Van Dong powiedzia kiedy Amerykanie lubi zdobyte dokumenty, zadbalimy, eby mieli ich mnstwo). W konsekwencji, kapitan Thornton oraz jego ludzie otrzymali rozkaz badania tuneli przed ich wysadzeniem. Zadanie to wymagao nie tylko specyficznych umiejtnoci, ale rwnie - co zostao zauwaone i docenione - szczeglnego typu temperamentu i odwagi. Szczury tunelowe miay obowizek wykonywa najmniej wdziczne i stresujce zadania: setki metrw czogania si po ciemnych jak sadza, wskich i niskich tunelach wykopanych pod ziemi, ze wiadomoci, e w kadej chwili grozi im naga mier. Silnie uzbrojone jednostki Viet Congu j kryy si w swoich podziemnych schronach przez wiksz cze dnia. Dodatkowo w kadym tunelu znajdowao si mnstwo min i puapek. Byy tam ogniste mrwki, szczury (prawdziwe) i inne stworzenia. W wilgotnych, czarnych dziurach wykopanych dla drobnych i szczupych Wietnamczykw, wikszo Amerykanw z trudem bya w stanie opanowa klaustrofobi. Genera Bernard Rogers, wwczas zastpca dowdcy Wielkiej Czerwonej Jedynki opisa zadania szczurw: - Zgrzany, brudny, apicy powietrze, przeciska na czworakach ciao przez wskie i pytkie otwory, nigdy nie wiedzc, czy tunel nie zawali si za nim, ani, co moe znale za nastpnym zakrtem - czujc przypyw adrenaliny przy kadym dwiku. Niewtpliwie, taki wspczesny bojowy grotoaz naley do szczeglnego gatunku. Genera Fred Weyand, ktry w 1966 roku dowodzi f 25 dywizj piechoty, powiedzia o tych ludziach: - Nie ma nikogo bardziej ciekawskiego ni amerykaski onierz, zwaszcza jeeli podejrzewa, e gdzie na dole jest nieprzyjaciel. Przekonaem si, e w kadej kompanii, ktra znalaza si w rejonie tuneli, szczur tunelowy stawa si swego rodzaju szajbnitym bohaterem. Mielimy tam facetw, ktrzy byli cholernie dumni demonstrujc swoim kumplom, e to oni odznaczaj si tak niezwyk odwag. Zadziwiajce, na co ludzka istota moe K si zdoby w tego rodzaju sytuacji. Herbert Thomton: -To wymaga specyficznej osobowoci. Trzeba mie badawczy umys, cholernie duo odwagi i wiele

prawdziwej smykaki, jeeli chodzi o wiadomo tego, czego mona dotkn, a czego nie, jeeli chce si zosta przy m yciu. Moesz si tam wysadzi w powietrze w mgnieniu oka, jeeli nie bdziesz przez cay czas czujny i ostrony. Tam nie byo zych dni. Wszystkie byy dobre, jeeli si i je przeyo. Dlaczego Thornton sdzi, e specjalici tunelowi byli potrzebni? - Pocztkowo prbowalimy zorganizowa i zespoy tunelowe w caej dywizji i w rezultacie nasi ludzie obrywali, poniewa nie mieli do wiedzy, aby umiejtnie wej do tunelu. Jak twierdzi, nikt w jego plutonie chemicznym nie zgin w czasie roku, ktry spdzi w Wietnamie podczas tego przydziau. Ale inni onierze piechoty ze zwykych kompanii liniowych, ochotnicy lub dziaajcy na rozkaz, ginli w tunelach - niekiedy w straszliwy i zdumiewajcy sposb. Jednym ze sposobw walki Viet Congu byo podernicie onierzowi garda lub uduszenie go garott, w chwili gdy przechodzi przez waz czcy dwie sekcje tuneli. Thornton bra do swojego oddziau jedynie ochotnikw. Jeeli rozkazae czowiekowi, eby wszed do tunelu - mwi - wychodzi stamtd j prawie natychmiast i meldowa, e ma dugo zaledwie trzech czy czterech metrw, nawet jeeli w rzeczywistoci by o wiele duszy. Ale nawet dowiadczeni ochotnicy mogli utraci pod ziemi zimn krew, wpa w panik i z krzykiem wyskoczy pospiesznie z wazu. Wtedy zwalniano ich od dalszych zada penetrowania tuneli. - Nie lubiem, gdy moi ludzie znajdowali si pod ziemi zbyt dugo - wspomina pukownik Hylton, ktry zastpi Herberta Thomtona na stanowisku oficera chemicznego. Jeeli zaczynali panikowa, jak to si niektrym zdarzao, mwiem im tylko - Wyno si stamtd do diaba! Mona byo si zorientowa kiedy wpadaj w panik, poniewa dzwonili i mwili: - Nie mog i dalej, musz si std wydosta. Przez cay czas miaem na grze sieranta i jeeli zdarzyo si, e czno ulegaa zerwaniu, schodzilimy na d, aby sprawdzi, co si dzieje. Wychodzili; niektrzy pakali i chocia byli ochotnikami, nie pozwalaem im wraca, dopki nie odpoczli troch. Ale musieli sami do mnie przyj i powiedzie: - Pukowniku, chc znowu i! To jest robota, do ktrej nie mona ludzi zmusza. Sdz, e zgaszali si na ochotnika, bo byo to na swj sposb podniecajce. Widzieli, jak robi to ja, stary, siwy facet. Dochodzili do wniosku, e jeeli ja mog to robi, to oni tym bardziej! Gdy przyjechaem do Wietnamu jako oficer chemiczny, nigdy nie podejrzewaem, e bd si czoga na kolanach i okciach pod ziemi. Martwych lub rannych szczurw tunelowych wycigano na zewntrz przy pomocy sznurw albo kabla telefonicznego, lub te przy pomocy straackiego chwytu, przy ktrym zwizane donie rannego zakadano na szyj pezncego ratownika. Nie pozostawiono w tunelu adnego polegego, ale wydobywanie cia naraao innych ludzi na niebezpieczestwa. Wikszo - ale nie wszystkie szczury tunelowe - byli drobnymi ludmi, ktrzy bez trudnoci wciskali si w wskie wazy i poruszali w ciasnych korytarzach. Wielu z nich byo hiszpaskojzycznymi Amerykanami - Portorykaczykami albo Meksykanami. Dziaajcy w bazie Di An wywiad wkrtce poinformowa Viet Cong o specjalnych zadaniach realizowanych przez kapitana Thorntona. Chocia mia stosunkowo nisk rang, uznano go za cel godny uwagi. Komunici rozkolportowali informacje o nagrodzie za zabicie Thomtona. Za gow eksperta od tuneli wyznaczono cen. Mimo to zdoa przey i sta si tunelowym guru. W marcu 1966 roku otrzyma polecenie przeszkolenia onierzy z nowo przybyej dywizji Tropikalnych Byskawic w szkole tunelowej w bazie w Cu Chi. W 1967 roku, po operacji Cedar Falls obowizki szczurw tunelowych w Wielkiej Czerwonej Jedynce zostay przekazane l batalionowi inynieryjnemu. Pododdzia chemiczny zajmowa si wwczas dziaaniami defoliacyjnymi, natomiast saperzy mieli dowiadczenie w wysadzaniu obiektw. W nastpnych latach poczucie wizi szczurw tunelowych wzroso do tego stopnia, e mieli nawet swoj odznak i (nieoficjalne) naszywki naramienne. Na odznace przedstawiony by szary gryzo trzymajcy pistolet oraz latark, a take motto w kuchennej

acinie Non Gratun Anus Rodentum (Niewart szczurzej dupy). Szczury z 1 inynieryjnego dziaay w grupach mniej wicej dwunastoosobowych dowodzonych przez porucznika albo podoficera. Jednym z nich by zwiadowca Kita Carsona, byy partyzant Viet Congu, ktry przeszed na stron rzdow i zna tunele z wasnego dowiadczenia. Modsi oficerowie z Wielkiej Czerwonej Jedynki zdobywali wyrnienia i odznaczenia wykonujc zadania szczurw tunelowych. W 25 dywizji (Tropikalnych Byskawic) stacjonujcej tu za rzek Sajgon w Cu Chi, obowizywaa zasada, e oficerom nie pozwala si na badanie tuneli. W dywizji tej, w kadej kompanii by ochotnik - szczur tunelowy, zazwyczaj w stopniu szeregowca. Cieszy si prestiem wrd kolegw, ale nie posiada specjalnego statusu. Do suby szczura tunelowego zgaszano si z rnych powodw - niekiedy, by zrekompensowa sobie yciowe problemy w domu, albo by potwierdzi swoja msko w najtrudniejszych warunkach. Gdy udao si im wreszcie pokona strach i doj do przekonania, e przeyj niektrzy nawet polubili to zajcie. Godzili si z milczc ciasnot tuneli, gdzie caa wojna wietnamska zostaa sprowadzona do ostatecznego starcia, walki jednego przeciwko jednemu. Dla szczurw wiateko w tunelu zazwyczaj oznaczao partyzanta ze wiec. Pukownik Thomas Ware, z dwudziestej pitej, wspomina jednego ze swoich ludzi; - By taki jeden blady, pryszczaty facet, ktry wazi wszdzie. Pamitam, e kiedy pewnego razu by na dole, usyszelimy strza. Wycignlimy go na gr i okazao si, e jest ranny. Poszedem odwiedzi go w szpitalu a on nie mg doczeka si kiedy wrci do oddziau. Nastpnym razem, kiedy go zobaczyem, znowu by w tunelu. Major William Pelfrey rwnie z 25 dywizji piechoty, by dowdc pochodzcego z Zachodniej Wirginii szczura tunelowego, szeregowca Shorta. - Znajdowalimy si na pnoc od Cu Chi - wspomina Palfrey - i natrafilimy na zesp bunkrw. Wysadzilimy go, otworzylimy dziur i Short zszed na d, eby j sprawdzi. Przeszed jakie dziesi, dwanacie metrowi i znalaz waz prowadzcy na niszy poziom. Podnis klap, a wtedy wybucha mina-puapka i tunel zawali si na niego. Zosta zasypany twarz do dou. Przeczogalimy si do niego, przywizalimy liny do jego stp i prbowalimy go wycign, ale nie udao si. Musielimy wic przekopa si do niego od gry. Znajdowa si na gbokoci czterech metrw. Zajo nam to trzydzieci minut niezego uwijania si. Gdy zobaczylimy jego stopy, porusza nimi. By w stanie oddycha, poniewa mia donie pod twarz. Kiedy go wydostalimy, by na wp przytomny. Poszed do szpitala, ale sam si wypisa. W szpitalu pomyleli, e si urwa i wysali andarmeri, eby go szukaa. A w rzeczywistoci wrci prosto do jednostki. Jego koncepcj R&R (rekonwalescencja i odpoczynek) byo przyczenie si do mnie na patrolu. Po prostu nie dao utrzyma si tego faceta z dala od tuneli. Byli szczeglnym gatunkiem ludzi, ktrych specjalne i przeraajce zadania wyodrbniay spord innych. Wrd amerykaskich onierzy w Wietnamie jedynie piloci migowcw i czonkowie LRRP (long - rang reconnaissance teams - patroli zwiadowczych dalekiego zasigu) tak konsekwentnie stykali si ze miertelnym niebezpieczestwem i cieszyli si podobn reputacj. Szczury byli zawodowcami, ktrzy nie wahali si zabi, samotnikami, ktrzy uzyskiwali satysfakcj podejmujc si zada, o jakich aden inny onierz nie miaby ochoty nawet myle. Niektrzy byli ludmi niezwykle agresywnymi o mrocznych i zaskakujcych motywach dziaania, odnajdujcymi swoje prawdziwe powoanie w podziemnych przejciach. Inni byli zupenie zrwnowaonymi osobnikami, ktrzy zostali tak okaleczeni przeyciami, e teraz chcieli wyrzuci je z pamici. Harold Roper by szczurem tunelowym w 25 dp w pocztkowym okresie wojny w 1966 roku. - Czuem wwczas wikszy strach ni kiedykolwiek pniej lub potem wspomina. - Viet Cong zbiera po bitwie swoich zabitych i skada ich na dole, w tunelach. Nie chcieli, ebymy policzyli ich polegych. Wiedzieli, e zaley nam na takiej statystyce.

Znalezienie ich nie byo przyjemne, ale zabilimy ich, wic nie miao to znaczenia. Gorzej, jeeli leeli tam od tygodnia - mierdziao koszmarnie! Wszystko tam gnio bardzo szybko z powodu wilgoci. Kilkakrotnie trafiem na rozkadajce si ciaa. Nie brzydziem si. Byem po prostu zwierzciem - wszyscy bylimy zwierztami, bylimy psami, wami, brudem. Nie mona nas uzna za istoty ludzkie - ludzie nie robi takich rzeczy jak my. Bytem szczuremmorderc o zatrutych zbach. Wyszkolono mnie bym zabija - i zabijaem. Kiedy to wspominani, wszystko wydaje mi si zupenie nierzeczywiste. Nienaturalne. Mam niemal wraenie, jakby robi to kto zupenie inny. To nie byem naprawd ja, poniewa teraz nawet bym nie pomyla, eby zrobi ponownie co podobnego. Roper zosta powanie ranny przy wybuchu miny, umieszczony w szpitalu, a nastpnie ewakuowany do kraju. Przez wiele lat cierpia na koszmary senne. Jak wielu innych szczurw tunelowych, niemal przez dziesi lat nie mg si zmusi do opowiadania o swoich przeyciach. Zbiorowe dowiadczenie wojny w tunelach zostao niemal utracone. Dopiero teraz niektrzy z nich zgadzaj si wspomnie - czsto z blem - co wtedy robili. 9 NIEWART SZCZURZEJ DUPY Tunelowy szczur wyrnia si - dumny i samotny - z szeregw najlepiej wyposaonej armii wiata. Nie dla niego by standardowy ekwipunek piechoty: stalowy hem, kompletny mundur polowy, kamizelka kuloodporna, lekkie buty dunglowe, pas z szelkami, manierka, automatyczny karabin M-1 albo M-16 i zapasowa adownica z amunicj. Wrcz przeciwnie, szczur tunelowy wiedzia, e im mniej bierze ze sob w duszn ciemno, tym wiksze ma szans przeycia. Im bardziej prbowano go uzbraja, tym silniej uwiadamia sobie, e ani sia ognia, ani uzbrojenie czy nowoczesna technika, nie da mu przewagi nad niewidzialnym wrogiem. Po operacji Crimp, gdy zaczli pojawia si ochotnicy - szczury tunelowe, praktyka wkrtce wykazaa, e n, pistolet i latarka s podstawowymi instrumentami walki i przeycia w tunelach Cu Chi. Na dobr spraw w nielicznej grupie onierzy tunelowych zachodzi wyrany odwrt od wysoko rozwinitej techniki wojennej. Musieli ponownie nauczy si, w jaki sposb starannie planowa walk prowadzon twarz w twarz - jak to okrelali: jeden na jeden - bez wsparcia ogniowego ani przewagi w uzbrojeniu. Stawali si niemal obsesyjnie dbali o najdrobniejsze nawet szczegy wyposaenia, uznajc tylko jeden typ pistoletu, albo pedantycznie porwnujc klingi rnych noy. Odkryli na nowo satysfakcj, jak daje klasyczna walka bez broni, w ktrej sia, odwaga i spryt miay wiksze znaczenie ni potne wsparcie powietrzne i artyleryjskie. Kady szczur mia latark, ktr nosi w specjalny sposb, by nie sta si owietlonym celem. Jeeli upucio si latark i stuko arwk, bardzo atwo byo wpa w panik, dlatego nauczyli si zmienia arwk po omacku, w ciemnoci, siedzc w kucki, klczc lub lec. aden ze szczurw nie akceptowa standardowego wojskowego modelu Colta .45 (11,43 mm). By zbyt duy, nieporczny i gony. Dokonanie wyboru wasnej broni krtkiej byo przywilejem szczura tunelowego i kady szuka takiej, ktra najbardziej by mu odpowiadaa. Rnili si w pogldach w sprawie tumika. Niektrzy bez niego by nie wystrzelili, z powodu oguszajcego huku wystrzau. Inni nie chcieli uywa tumika, poniewa przedua luf, co utrudniao szybkie wydobycie broni. Szeregowiec Harold Roper kupi Smith & Wessona .38 (9,6 mm) za dwadziecia pi dolarw od pilota migowca i kiedy trzeba, uywa go obok strzelby rutowej. Wikszy rozrzut rucin, jaki dawaa strzelba czyni z niej potencjalnie celniejsz bro, cho moe niekoniecznie rwnie zabjcz jak pistolet. Starszy sierant Flo Riviera zaatwi sobie

niemieckiego Lugera i udao mu si zapewni oficjalny przydzia strzelby do tumienia rozruchw. - Ta rutwka bya rzeczywicie porczna, huk rozwala bbenki w uszach, ale jeeli byo co przed tob - na pewno trafie. Plutonowy Gilbert Lindsay, Amerykanin p krwi japoskiej, nosi wasny .38, ale gdy znajdowa si w tunelu, zawsze trzyma go w lewej rce. - Robiem to na wypadek, gdyby facet mia zamiar obci- mi do. W takim wypadku wci miabym zdrow rk, ktr mgbym pisa, podetrze tyek, no wiecie, cokolwiek robi. Utrata prawej rki wydawaa mi si czym rwnym utracie przyjaciela. Byem przeraony tak moliwoci. Major Randy Ellis rwnie wola Smith & Wessona .38 bez tumika, ale martwi si, ze daje za ma si ognia w porwnaniu z AK-47 Viet Congu. Zorganizowa wic sobie karabinek M-2 ze spadochroniarsk kolb, ktry po jej zoeniu mia dugo okoo pidziesiciu piciu centymetrw. T bro nazywano armat, i jeeli Ellis prowadzi do dziury druyn szczurw tunelowych, zawsze nis j numer trzeci. Jeeli szpica (onierz ktry posuwa si pierwszy) podejrzewa, e przed nim znajduje si partyzant, prosi, by mu podano armat. Sierant Bernard Justen odrzuci specjalnie wytumiony .38 z unikatowym celownikiem o zwikszonym poborze wiata, na rzecz wasnej, prostej Beretty .25 (5,5 mm) Jeeli szczur kiedykolwiek bra pod ziemi karabinek, by to zdobyczny AK-47; w zaoeniu mia on dezorientowa partyzantw swoim charakterystycznym odgosem strzaw. Chocia onierze-szczury byli zadowoleni z nowo wyuczonych, starowieckich umiejtnoci bojowych, ich dowdcy bez przerwy tsknili do nowych technicznych rozwiza problemu. Wymagay one jednak bardziej zdrowego rozsdku ni krzemowych czipw. Tymczasem w kraju naukowcy z entuzjazmem przygotowywali nowe systemy uzbrojenia, z ktrych wiele na nic si nie przydao. W 1962 roku zostao w Maryland zaoone Laboratorium Wojny Ograniczonej (Limited Warfare Laboratory - znane jako LWL), ktrego zadaniem byo (w ramach przyspieszonego programu) przygotowanie sprztu przeciwpartyzanckiego, ktry byby w stanie sprosta operacyjnym potrzebom armii w wojnie ograniczonej. W 1967 roku dziewidziesit procent projektw byo adresowane na wietnamski teatr wojenny. Niektre okazay si przydatne: skuteczny rodek przeciwko pijawkom, radar przenikajcy listowie, posiek zawierajcy tysic kalorii w dwustuosiemdziesiciogramowym pakiecie. Jednak dua cze nowinek, przeznaczonych bezporednio do walki w tunelach, okazaa si niewypaami. 7 sierpnia 1966 roku w wyniku powanych bada na temat przewidywanych wymogw nowego rodzaju wojny w tunelach, LWL opracowa i przekaza zarwno do l, jak i 25 dywizji Tunelowy Zestaw Eksploracyjny do praktycznego przetestowania. Skada si on z trzech przedmiotw: po pierwsze, zamiast powszechnie stosowanej standardowej latarki, rewolucyjna lampa umocowana na czapce. Aby szczur tunelowy mia obie rce wolne, lamp zaopatrzono w specjalny uruchamiany zbami przecznik. Po drugie, zestaw zawiera system cznoci zaopatrzony w czuy mikrofon o kostnym przewodzeniu dwiku, mocowany w tyle gowy, lub na tamie wok garda. Odbir zapewniaa suchawka w uchu, niezbdne przewody miay by prowadzone najpierw do pasa, a potem do szpuli z przewodem. Trzecim elementem by rewolwer kalibru 0.38 o lufie dugoci dziesiciu centymetrw z integralnym tumikiem i maym, sucym do celowania, rdem bardzo intensywnego wiata. Do kompletu w zestawie znajdoway si zatyczki, ktre naleao wkada do uszu w czasie strzelania. Wzruszone tak trosk o ich dobro i pomylno dziaa, szczury tunelowe ostronie i podejrzliwie zaczli bada zestaw w warunkach bojowych. Od samego pocztku wszystko zaczo i pod wos. Uruchamiany naciskiem zbw przecznik le dziaa, sama lampa, mocno przytwierdzona do czapki, szybko zsuwaa si szczurowi na oczy, poniewa bez przerwy ocieraa si o strop tunelu. Sytuacja pogarszaa si, gdy nieszczsny szczur zaczyna

si poci - co byo nieuniknione, gdy schodzi do tunelu. Wkrtce okazao si te, e suchawka systemu cznoci nie ma zwyczaju trzymania si mocno w uchu, ale wci z niego wypada, a przewody zaczepiaj si o podoe tunelu albo o zakrty. Specjalnie przystosowany rewolwer .38 okaza si totaln katastrof. Z umocowanym tumikiem i rdem wiata by zdecydowanie za dugi i nieporczny. wiato celownicze okazao si nieskuteczne, lub wrcz bezuyteczne, poniewa byo rozpraszane i tumione przez wiksz oraz mocniejsz latark na czapce (o ile ta nie zjechaa na twarz). Tumik rwnie nie spenia zaoonego zadania, a kabura rewolweru okazaa si zbyt dua, by stosowa j w podziemiach. Tunelowy Zestaw Eksploracyjny zosta z wyrazami wdzicznoci zwrcony do LWL i nigdy ju o nim nie syszano. Jednak pewien jego element - zestaw cznociowy - w rwnie niesawny i krtki sposb pojawi si ponownie trzy lata pniej. Zosta wynaleziony radiotelefon przeznaczony specjalnie do stosowania w tunelach. Jego do pompatyczna nazwa brzmiaa TELCAS (Tunnel Explorer, Locator, & Communications System - Tunelowy system badania, lokacji i cznoci). Druyna szczurw tunelowych l dywizji otrzymaa rozkaz wyprbowa i oceni ten zoony system, ktrego przeznaczeniem byo zarwno umoliwienie prowadzenia rozmowy midzy znajdujcymi si w tunelach i tymi, ktrzy czekali na powierzchni, jak i elektroniczne ledzenie szczurw pezajcych po tunelach. Ci za bardzo szybko zorientowali si, e system znieksztaca gos do tego stopnia, e nie sposb, by ktokolwiek co zrozumia, a sposb ledzenia jest zbyt czasochonny, a przez to niebezpieczny. A potem odkryli jeszcze drobiazg, ktry producent powinien by uwzgldni, i zanim w ogle zabiera si do projektu - urzdzenie byo zbyt due, by przenie je przez wazy w tunelach. Podpukownik James Bushong, ktry w stopniu kapitana by wwczas, w marcu 1966 roku, oficerem chemicznym 2 brygady l dywizji, nie zostawi suchej nitka na tym urzdzeniu: - Zestaw cznoci by zupenie nie zadowalajcy. Musiae cign za sob cae te metry przewodu. A poza tym, jedn z rzeczy, ktr li chopcy lubili uywa przy sporzdzaniu swoich puapek, by nasz przewd telefoniczny. A kiedy jeste w ciemno - jeden kawaek przewodu jest taki sam jak drugi. Zorientowalimy si, e przekazywanie informacji z ust do ust jest o wiele skuteczniejsze i ma lepsze dziaanie psychologiczne. Potem podsunli nam lampy grnicze. Wspaniae, dopki jeste na dole sam. Ale jeli na dole jest rwnie kto, kto ma ochot zrobi ci co przykrego, to lokowanie na swojej czaszce jasnego punktu, w ktry mona celowa nie jest na dobr spraw czym, co mogo by da d przewag. Dwa lata pniej, w lipcu 1969 roku, Laboratorium Wojny Ograniczonej wynalazo now bro dla szczurw tunelowych: bezgon bro rczn, zdoln do raenia ruchomych celw ogniem niecelowanym, Zaproponowano mianowicie wywaony, zwarty konstrukcyjnie, szeciostrzaowy, bbenkowy, z odsonitym kurkiem i systemem samonapinajcym, zmodyfikowany rewolwer Smith & Wesson .44 (11 mm) magnum o wadze 1085 gramw. W rewolwerze stosowany by specjalny pocisk zawierajcy 15 rucin o polu raenia zblionym do naboju strzelby rutowej, ale prawie cakowicie bezdymny i nie dajcy pomienia wylotowego. Nazwany Broni Tunelow zasugiwa na lepszy los ni go spotka, ale w 1969 roku walka w tunelach staa si tak wyrafinowana, e nawet potencjalnie poyteczny, nowy rewolwer nie zainteresowa wyjtkowo konserwatywnych szczurw tunelowych. Dwaj prowadzcy prezentacje pracownicy, latajcy do Wietnamu z ramienia LWL, aby sprzedawa bro, od samego pocztku zdawali sobie spraw, e bd mieli due kopoty z przekonaniem szczurw, i bro jest rzeczywicie miercionona. Mieli racj. Szczury, ktre uyway jej w walce, ogromnie polubiy jej wymiary. Rewolwer pozwala pokonywa szybko zaokrglone zakrty w tunelach i strzela, odsaniajc zaledwie do i bro. Odgos strzau

przypomina pistolet na kapiszony (co byo dobr rzecz) - ale trafienia nie zawsze byy miertelne co, dla odmiany, dobre nie byo). W rzeczywistoci zdarzyo si kilka wypadkw, kiedy nawet nie zdoay obezwadni trafionego przeciwnika. Uywane przez niektre i szczury strzelby rutowe zawsze przynajmniej powanie kaleczyy. Amunicja miaa rwnie niepokojco wysoki procent niewypaw. Wedug demonstratorw, odmienne techniki stosowane przez szczury z l i 25 dywizji, rwnie utrudniay ocen prb. W Wielkiej Czerwonej Jedynce szczury czsto oddaway trzy wystrzay w wejcie do tunelu, a potem za kady ostry zakrt. Podobna procedura stosowana bya, gdy napotykali na waz albo faszywe ciany. Natomiast w 25 dp miano zwyczaj wrzuca do wazw granaty, miny i gaz aby zniechci nieprzyjaciela do ostrzeliwania personelu eksplorujcego. Prawda jednak bya taka, e techniki stosowane przez szczury w ogle nie byy standardowe. Do 1969 roku sposoby prowadzenia wojny w tunelach udoskonaliy si i zasadniczo unikano niszczenia tuneli, dopki nie wydobyto na powierzchni broni, dokumentw i od czasu do czasu, wzitych do niewoli partyzantw. Istotnie, Nowa bro nie zrobia wikszej kariery wrd szczurw, ktrzy byli ju zirytowani wszystkimi nieudanymi nowinkami technicznymi podrzucanymi im przez LWL. Bro Tunelowa podzielia los Tunelowego Zestawu Eksploracyjnego, aczkolwiek historia ta ma pewne zadziwiajce uzupenienie. Wedug Richarda Keoga, ktry by oficerem amunicyjnym l dywizji, LWL rozwizao problem amunicji i rzeczywicie przedstawio nowy, o bardzo duej mocy obalajcej pocisk do krtkolufego .44. - By to pocisk rozpadajcy si na cztery segmenty, co zwikszao powierzchnie raenia - wspomina. - Nie robi maej, zgrabnej dziurki. W rzeczywistoci po prostu rozszarpywa trafionego czowieka. By bardzo dobry na krtkich dystansach. Lufa .44 zostaa skrcona do 7,6 cm i dodano poczenie obrotowe. Wyprodukowano okoo siedemdziesiciu piciu sztuk tej broni; stosowano j przez sze miesicy, a potem nagle wycofano. Prawdopodobnie nowe, miercionone i ciche segmentowe pociski, ktre zastpiy mniej skuteczne 15 rucinowe, byy sprzeczne z postanowieniami Konwencji Genewskiej okrelajcymi, jaka bro jest dopuszczalna. To, jak sprawnie rczna bro moe zabija, zaczo mie ogromne znaczenie dla szczurw tunelowych z chwil, gdy uwiadomiono sobie, e nic i nigdy nie skoni przebywajcych w tunelach partyzantw do poddania si. Major Ellis wspomina, e jego druyna otrzymaa megafony, aby za ich porednictwem namwi partyzantw do opuszczenia tunelu. - Doszlimy do wniosku, e jest to o wiele mniej niebezpieczne ni schodzenie na d. Ale nigdy nie zdoalimy kogokolwiek nakoni do wyjcia z tuneli. Ostatecznie zaczem wic uwaa, e jeeli spotkamy w tunelu czowieka, bdziemy musieli mie cakowit pewno, e go zabijemy. Zranienie partyzanta nic nie dawao. Pewnego dnia pojawio si paru facetw z now amunicj .44 magnum. Pocisk z nierdzewnej stali by nieduy, a w jego dolnej czci byo co w rodzaju maych dziurek. Mia napd gazowy. Wyrzuca ruciny i jego zasig wynosi mniej wicej siedem metrw. Pokazali nam go i strzelalimy na grze do sylwetek, ale to nie bya bro, ktra zabijaa. W 25 dp sierant Robert Baer, dowiadczony szczur tunelowy, take przekona si, e znajdujcy si w tunelu czonkowie Viet Congu po prostu odmawiaj poddania si, nawet wwczas, gdy s w oczywisty sposb zablokowani i daleko od jakiegokolwiek tajnego wyjcia. Opracowa sposb wyganiania ich na otwart przestrze wrzucajc do tunelu granaty dymne lub rakiety owietlajce. Wypalay one cay znajdujcy si tam tlen i niekiedy doprowadzay do wymuszonego zoenia broni przez nieprzyjaci. Najczciej jednak partyzanci woleli samobjcz mier od niewoli. W maju 1969 roku Baer zosta doprowadzony do pytkiego tunelu przez wzit do niewoli pielgniark wojsk pmocnowietnamskich. W dziurze byy jeszcze dwie pielgniarki z WAL i jeden komunistyczny onierz. Miejscowy zwiadowca z plutonu Baera stara si

skoni ich do wyjcia. Prowadzenie rozmowy pomidzy powierzchni i takim maym podziemnym schronem przychodzio bez trudu. Jedenastoosobowa druyna Baera czekaa poza lini strzau z tunelu. Przez prawie p godziny zwiadowca prbowa bezskutecznie namwi ca trjk do poddania si. W kocu Baer rozkaza obrzuci kryjwk granatami odamkowymi. Po ostatecznym ostrzeeniu trjki w tunelu, Baer usysza pojedynczy wystrza. Amerykanie wrzucili do dziury granaty. Gdy byo ju po wszystkim i wydobyto ciaa, przekonano si, e kobiety strzeliy towarzyszowi w plecy, aby osoni si jego ciaem przed granatami. N i bagnet stay si najlepszymi przyjacimi szczura tunelowego. Bro, rwnie stara jak sama wojna, powrcia do ask w ciemnoci, gdzie dotyk i silne nerwy decydoway, czy kto przeyje, czy nie. N uywany by jako sonda albo narzdzie bezgonego zabijania. Trzeba byo w absolutnej ciemnoci odnajdowa miny-puapki, po omacku, delikatnie sondujc podog, boki oraz sklepienie tunelu, zdajc si na instynkt - poszukiwa cienkich, charakterystycznych drucikw, albo korzeni drzew, ktre nie pasoway w tym miejscu. W ciemnoci, w ktrej najgoniejszym dwikiem byo brzczenie moskitw, such stawa si niemal idealnie wyczulony. Szczur tunelowy posuwa si zazwyczaj groteskowo powoli, na kadym bowiem pokonywanym centymetrze kryo si niebezpieczestwo nagej eksplozji, ostatniego, straszliwego bysku przed mierci. W stawianiu czoa wyzwaniu, ktrego zasady byy bezwzgldne, kryo si co wicej ni tylko element perwersyjnej satysfakcji, czy nawet podniecenia. Uczucie odosobnienia w tych niekoczcych si, czarnych dziurach byo czsto mile widziane. Wielu szczurw odmawiao zabierania ze sob sprztu cznoci, a wielu, ktrzy to robili, nie uywao go. Co mona byo powiedzie i co warto byo usysze z powierzchni tutaj, na dole, gdzie najdrobniejszy nawet szelest wymaga natychmiastowego zinterpretowania i reakcji? Porucznik Jack Flowers z typow dla szczurw pogard traktowa wszelkie prby zorganizowania cznoci pomidzy tunelem a powierzchni. Nigdy nic nie dziaao powiedzia. - Kiedy trzeba byo, mwilimy do siebie, Gdy nawizano kontakt, ten ktry to zrobi strzela pi razy. W ogle, jeeli byo wicej ni trzy strzay, wiedzielimy, e ma kopoty. Jeeli wystrzeli sze razy, wtedy zdawalimy sobie spraw, e kopoty s powane, bo nie mia czasu ponownie naadowa broni. Plutonowy Arnold Gutierrez posugiwa si swoim sprztem cznoci, ale nie do rozmawiania. Opracowa Jzyk klikowy, w ktrym wczenie aparatu - pojedyncze, dwukrotne, albo wielokrotne - zgodnie z ustalonym kodem, przekazywao na powierzchni najbardziej podstawowe informacje. Niekiedy dmucha, albo cicho gwizda w mikrofon, ale odegnywa si od mwienia i nie zez wala na dwustronn czno. Jednak jej brak powodowa inne zagroenia. Spocony, ubrudzony ziemi, bez koszuli i nakrycia gowy, niewielki szczur tunelowy wyskakujcy nagle z niewykrytego do tej pory wazu, czsto stawa si celem wasnych wojsk. Sierant Gilbert Lindsay przey wanie co takiego. - Wci powtarzaem druynie, ktra czekaa na powierzchni: - Suchajcie, kiedy stamtd wyjd, bd mia brudne wosy i mog wyglda jak Charlie. Na to oni odpowiadali: - Nie martw si Larry, bdziemy na ciebie czekali. No c, kiedy siedziaem tam na dole, bawiem si w kreta, i tak dalej, nadesza dla nich pora arcia. No i co zrobili? Zostawili t pieprzon dziur, usiedli sobie i zaczli je swoje racje ywnociowe. A wtedy na zmian przyszli zupenie nowi ludzie z cakiem innej jednostki. Zaczem wyazi i krzycz: - Okay, wya -proste jak parasol. No dobra. Nagle wya, wystawiam gow, rozgldam si i co ja widz? Luf M-16 wycelowan prosto w moj czach i cholernie duo bardzo nieprzyjaznych twarzy za tym M-16. Serce nagle zaczo mi omota, ale trzeba si byo umiecha i woa: - Hej, jestem swj, jestem Amerykaninem. Ale oni wci si nie umiechaj; no to mwi im, kto wygra lig baseballa ; w 1962, kto by prezydentem Stanw, i cae to gwno. Wtedy oni zaczynaj si mia, a mnie wcale nie byo do miechu.

We wczesnym okresie bada tuneli, podejmowano prby sporzdzenia ich planu, ale atwiej byoby zrobi map wydm na Saharze. Plutonowy Bernard Justen bra ze sob na d kompas, ale nawet wtedy szybko traci poczucie kierunku. Harold Roper posugiwa si bardziej naukowymi metodami. Zostawia na grze dwch onierzy ze swojej druyny. Jeden z nich mia przenone radio walkie-talkie, a drugi kompas i piro. Roper bra take ze sob do tunelu radio z wcinitym na stae przyciskiem nadawania, dziki czemu mg bez przerwy do niego mwi. Mia ze sob kompas oraz pistolet i czogajc si tunelem, bez przerwy przekazywa wskazania kompasu. - Przypominao to zawieszenie w wodzie, krcenie si i obracanie z zamknitymi oczami. Cakowicie tracio si poczucie kierunku. - Prbowalimy system kompas-radio. Nie wiedzielimy, co waciwie robimy wyzna major Herbert Thornton. - Schodzilimy na d zawsze parami; jeden posuwa si z przodu wyszukujc miny i puapki, drugi mwi do mikrofonu, sprawdza wskazania kompasu a jednoczenie stara si powiedzie tym na powierzchni, jak wyglda mapa tuneli. A ci tam na grze usiowali wyrysowa to wszystko na planszy i powiza z innymi, odnalezionymi poprzednio wazami. Po jakim czasie nie bylimy w stanie okreli, czy przesunlimy si o dziesi metrw, czy dziesi mil. Ostatecznie najlepszym elementem wyposaenia szczura tunelowego okazao si jego niemal perfekcyjnie przystosowane ciao, ktrego kady element mia gwarancje jakoci. Skutecznie dziaajcy szczur musia na ochotnika zej na d i pozostawa tam, stawiajc czoa zagroeniom nie porwnywalnym z niczym, z czym mgby si kiedykolwiek zetkn na powierzchni. Nawet, jeeli wedug amerykaskich standardw by mikrusem, w tunelach komunikacyjnych musia pokonywa zakrty, przez ktre mg si przecisn jedynie szczupy Wietnamczyk. Musia opanowa odruchow skonno do hiperwentylacji i pamita, e zwycistwo moe osign jedynie wtedy, gdy opanuje wasny strach. Czubki palcw i such staway si dla niego tym samym, co laska dla niewidomego. Po jakim czasie by w stanie wywcha znajdujcego si przed nim nieprzyjaciela, czujc nie tylko zapach ciaa, ale rwnie jego obecno. Przypomina w tym momencie nietoperza, stworzenie, ktre posuguje si prymitywnym sonarem do wykrywania obiektw w ciemnoci. Major Jack Pryor zabrania swoim szczurom tunelowym palenia, ucia gumy i jedzenia cukierkw, poniewa to nie tylko naraao ich na wykrycie, ale rwnie zmniejszao ich zdolno wyczuwania nieprzyjaciela. Arnold Gutierrez najsugestywniej przekaza to, co naprawd dziao si z zawodowym szczurem w tych, wywoujcych napicie nerwowe i poczucie samotnoci, tunelach. -Mogem wywcha partyzanta, sowo daj, potrafiem wyniucha Charliego. I nie chodzi tu tylko o pot czy mocz. Byy momenty, kiedy syszaem oddech, naprawd bardzo cichy. Syszaem go, wiedziaem, e tam jest i nie szedem dalej. Po prostu powtarzaem sobie: W tym ciemnym zakamarku tunelu jest dom zwierzcia, gryzonia. Tak, potrafiem wywcha Charliego. A on mnie. Woda koloska, pyn po goleniu - wtedy wanie przestalimy ich w ogle uywa. Ale istniao co wicej. Wchowy trop, ktry mwi ci, e kto jest w tunelu. Po jakim czasie bylimy tak wyczuleni, e kiedy tamten kto mrugn powiek, naprawd wiedziae, e jest tam, za rogiem i wcale si ju nie kryje. Po prostu siedzi i czeka. Byli tymi, ktrych nigdy nie zabijae. Po prostu cofae si, wychodzie na gr i mwie tym na powierzchni. e tunel jest zimny. 10 POWSTRZYMA AMERYKANW! Do 1966 roku Wietnam ju od niemal dwudziestu piciu lat toczy wojn z rozmaitymi wrogami. Po Japoczykach j przyszli Francuzi, a teraz na scenie pojawiy si Stany Zjednoczone z ich niewyobraaln potg i zaciekoci. W cigu roku od chwili, gdy

piechota morska wyldowaa na play w Da Nang, co miesic przywoono 850 000 ton zaopatrzenia dla Amerykanw, ich sojusznikw z Armii Republiki Wietnamu i symbolicznych oddziaw z Australii, Nowej Zelandii, Filipin, Tajlandii i Korei. GI zjadali okoo dziesiciu milionw polowych racji ywnociowych miesicznie, zuywali 80 000 ton amunicji i spalali 36 370 000 litrw benzyny i oleju napdowego. W maju 1966 roku w Wietnamie znajdowao si wier miliona amerykaskich onierzy. Przecitny onierz zuywa codziennie 154 kilogramy ywnoci, ubrania, amunicji, paliwa i innych elementw zaopatrzenia. Samoloty kosztujce od miliona do dwch milionw dolarw, tracono w tempie jednego dziennie. Pod Sajgonem znajdoway si ju dwie synne amerykaskie dywizje piechoty - l i 25. Do ich zada wojskowych wczono odpowiedzialno za zneutralizowanie tuneli Cu Chi. Aby sprawnie funkcjonowa, kada dywizja potrzebowaa wyposaenia o wartoci 100 milionw dolarw: w tym 6 780 karabinw po 122 dolary od sztuki, osiemnacie lekkich czogw, 32 dipy i 4 wielkie rwniarki drogowe. Znajdujcy si w dwustu kilometrach tuneli i w ich pobliu Wietnamczycy byli gorzej zaopatrzeni w pienidze i sprzt wojskowy. System obronny tuneli Cu Chi mia ewolucyjny charakter i swoj skuteczno zawdzicza mieszaninie uporu, elastycznoci i sprytu. Jego technika czsto przypominaa t, stosowan w redniowiecznych wojnach w Europie. Konwencjonalna obrona tuneli bya wykluczona. Viet Cong nie dysponowa ani ludmi, ani broni, a poza tym polityka realizowana przez komunistw w Wietnamie Poudniowym nigdy nie zakadaa stawienia Amerykanom czoa w regularnej bitwie prowadzonej w jednym miejscu. Przeszukiwanie tuneli wymagao zaangaowania wielu GI i byo wielkim zyskiem osiganym niewielkimi kosztami. Podstawowym rodkiem obrony, jak podkrela komunistyczny podrcznik budowy i obsugi tuneli, byy maskowanie i zachowanie w tajemnicy dokadnej lokalizacji tuneli. Niemi i gusi wieniacy, vietcongowski odpowiednik sycylijskich chopw, ktrzy zoyli przysig omerty, byli pierwsz lini obrony. Mimo to jednak tunele musiay mie jaki system obronny. Nie mogy pozostawa na asce kadego amerykaskiego patrolu pieszego, ktry natknby si na waz albo szyb wentylacyjny. Powolny rozwj strategii obrony tuneli w rezultacie zawdzicza bardzo wiele bacznym obserwacjom poczynionym przez kapitana Linha w czasie operacji Crimp. - Zdumiewali si wszystkim, co widzieli - powiedzia - wszystko wydawao si im dziwne i nowe: dungla, owoce, bawoy, a nawet kurczaki. Raz za razem stawali i patrzyli, a nawet podnosili z ziemi. Byli nie tylko atwym celem dla naszych snajperw. Uwiadomiem sobie, e najlepszym sposobem zabijania ich bdzie jeszcze wiksza ilo min-puapek. Po Crimp zastawialimy ich coraz wicej. Bytem pewien, e dobrze si nam przysu. Pomimo pocztkowego braku materiaw wybuchowych (ktry wkrtce rozwizaa 25 dywizja, gdy zacza ostrzeliwa Cu Chi), chaupnicza produkcja min-puapek zacza rozkwita. Ci, ktrzy mieli dostp do materiaw wybuchowych, zapalnikw i prymitywnych warsztatw w tunelach produkowali przede wszystkim miny DH-5 i DH-10. Stanowiy one kopie skutecznej amerykaskiej miny odamkowej kierunkowego dziaania i byy stosowane przede wszystkim przeciwko lekkim pojazdom opancerzonym - gsienicowym i pgsienicowym oraz - co byo nieuniknione - przeciwko nieostronym piechurom. Detonoway pod wpywem nacisku albo - co byo zaskoczeniem - odpalano je zdalnie. Genera dywizji Willis E. Williamson, dowodzcy 173 brygad powietrznodesantow dokadnie przypomina sobie, jak po raz pierwszy o nich usysza. - Bylimy w terenie zaledwie kilka dni, gdy podszed do mnie mody, nadmiernie zdenerwowany porucznik i powiedzia: Te ruchome pola minowe doprowadzaj nas do szalestwa. Straci mnstwo ludzi i nie wiedzia, jak ma walczy w takiej sytuacji. Zapytaem go: - Ruchome miny, o czym ty mwisz? Uczylimy si wszystkiego o minach, ale w literaturze nie byo nic o ruchomych polach minowych, A teraz nagle ten porucznik, w samym rodku bitwy, mwi, e

pola minowe si ruszaj. Koncepcja o ktrej nikt z nas nawet nie ni. I mia racj, cakowit racj. W Wietnamie spodziewano si konwencjonalnych p minowych - stacjonarnych, czyli zakadanych przez zakopanie w ziemi. To, z czym zetkn si genera nie byo odosobnionymi, zdalnie detonowanymi minami, ale procedur, dziki ktrej Viet Cong mg nie tylko odpala miny prdem elektrycznym ze stanowiska dowodzenia, ale rwnie -jeeli nieprzyjaciel nie podszed wystarczajco blisko - by w stanie przenie miny w inne miejsce. Koncepcja ruchomych p minowych bya kolejnym przykadem optymalnego wykorzystania ograniczonych rodkw. W tych okolicznociach, pewna ilo min odbywaa niekiedy dugie wdrwki. DH-5 i DH-10 wykonywano z prymitywnie obrobionej stali, miay ksztat spodka i zawieray okoo piciu lub dziesiciu funtw (2,26 lub 4,5 kg) materiau wybuchowego. Miny stay na dwunogach, obrcone w odpowiednim kierunku, lub byy zakopywane kilkanacie centymetrw pod ziemi. Zadaway straszliwe rany. Jeden z amerykaskich oficerw medycznych wyjania: [Byy] nafaszerowane setkami stalowych kulek i kilkoma funtami materiau wybuchowego... straszliwa sia i wyrzucane przez ni kulki sprawiay, e eksplozja odpalanej zdalnie miny miaa skutek wystrzelonych jednoczenie siedemnastu dwunastokalibrowych strzelb rutowych, zaadowanych grubym rutem. Oczywicie, istniao due prawdopodobiestwo, e trafiony tak broni ulegnie utracie: rki, nogi lub gowy. I w wielu wypadkach tak si dziao. Szczur tunelowy, porucznik David Sullivan z Wielkiej Czerwonej Jedynki wspomina szczeglnie sprytn puapk Viet Congu. Waz do tunelu pozostawiano odsonity, by zwabi Amerykanw. Gdy szczurzy zesp schodzi w d, by przeprowadzi rozpoznanie, partyzanci w tunelu wiedzieli, e inni GI najprawdopodobniej zbior si naokoo wazu, by ubezpiecza kolegw i zachowa z nimi czno. Wtedy, przy pomocy przewodu prowadzonego pod ziemi odpalono min ukryt w pobliskim krzaku. Sullivan utraci w ten sposb kilku ludzi. Partyzanci czekali a usysz szczurw w tunelu, a wtedy powodowali eksplozj miny i masakrowali ludzi na zewntrz. W powstaym zamieszaniu szczury odstpoway od bada, a partyzanci znikali w podziemnych przejciach. Odmian DH-10, ktrej obawiano si najbardziej, bya osawiona stokowa Skaczca Betty o trzech wsikach sterczcych spod powierzchni ziemi. Trcenie stop jednego z nich powodowao wybuch niewielkiego adunku wyrzucajcego min w powietrze na wysoko okoo metra, gdzie eksplodowaa, rozsiewajc odamki na wysokoci pachwiny. To bya straszliwa bro. Za pomysowo w dostosowaniu si do miejscowych warunkw prowadzenia walki, chopscy partyzanci z pooonej w dystrykcie Cu Chi wioski Nhuan Du zasugiwali na najwysz nagrod. Wanie To Van Duc wynalaz przeciwmigowcow min-puapk. Znana bya jako mina trzcinowa i przez duszy czas bya skutecznym (a dla Amerykanw nader zagadkowym) rozwizaniem problemu, w jaki sposb niszczy migowce przerzucajce do dungli ludzi i sprzt. Pocztkowo, gdy desanty ze migowcw dostarczay coraz wicej oddziaw w rejon tuneli, partyzanci bez powodzenia usiowali zwabi maszyny na zaminowane ldowiska. W strefie ldowania umieszczano cztery granaty i czono je krzyowo drutami nacigowymi. W przypadku ldowania migowca, granaty miay detonowa jeden po drugim. Ale w porwnaniu z tym systemem wynalazek To Van Duca przypomina konfrontacje promu kosmicznego z samolotem Dakota. wiadom prostego fizycznego faktu, e opaty wirnika migowca tworz silny, skierowany ku doowi podmuch, rolnik zaproponowa rozmieszczenie min DH-10, na

wierzchokach drzew w rejonie, w ktrym mona si byo spodziewa stosunkowo niskiego przelotu migowcw, albo w ktry daoby si je zwabi do zejcia na niewielk wysoko w celu dokonania rozpoznania. Nader skomplikowany system drutw nacigowych zakadano w gaziach drzewa lub wysokiego krzewu, ktre uginajc si pod podmuchem wirnika migowca napinay druty powodujc eksplozj miny pod maszyn. Potwierdzenie skutecznoci tego systemu - i stosunkowo udanej prby przeciwdziaania - znajdujemy u szczura tunelowego kapitana Billa Pelfreya, oficera oddziaw specjalnych przydzielonego do 25 dywizji piechoty w Cu Chi. W grudniu 1966 roku by on w pododdziale przygotowujcym ldowiska do desantu migowcowego. Zadaniem jego kompanii byo ubezpieczenie gorcych stref ldowania na okres wystarczajcy do przyziemienia migowcw. - Do tej pory tracilimy wiele migowcw na minach i puapkach. Mieli do pomysow min, ktr ustawiali w taki sposb, e gdy migowiec prbowa ldowa, podmuch od wirnika szarpa krzewem, a to powodowao odpalenie miny. Zazwyczaj znajdowa miny w krzakach. - Byy dobrze zamaskowane listowiem. Ale mona byo je zauway. Jeeli bowiem ustawiono je dzie lub dwa dni wczeniej, listowie zaczynao widn i mona byo rozpozna te, rnic. Kiedy je znalelimy, zazwyczaj unieszkodliwialimy je wysadzajc maym stugramowym adunkiem minerskim. Miny i tunelowe puapki byy tanie w produkcji, skuteczne psychologicznie i powodoway powane obraenia fizyczne. Jedn z takich min by zwyky pocisk artyleryjski zakopany w ziemi i zaopatrzony w zapalnik naciskowy, detonujcy pod wpywem ciaru ludzkiego ciaa. ,Jeden z dowdcw batalionu naszego puku nastpi na pocisk kalibru 155 mm zaoony jako mina puapka -odnotowa oficer medyczny. - To, co z niego zostao, nie wystarczyo do wypenienia foliowej torby niewiele wikszej od tej na zakupy. W gruncie rzeczy... rozerwao go na strzpy. Wedug standardw Viet Congu, byy to nader wyrafinowane puapki. Z drugiej strony ewolucyjnej tabeli uzbrojenia znajdoway si typy, ktre blisze byy raczej okresowi Wojny Dwch R7, ni wysoce stechnicyzowanej wojnie w Wietnamie. Naleaa do nich na przykad kusza z betem, normalnie uywana do polowania przez mniejszoci etniczne zamieszkujce pogrze. Viet Cong dostosowa j do obrony tuneli. W zamaskowanej jamie do krawdzi otworu mocowano kusz. Bet umieszczany by na napitej ciciwie, a prosty mechanizm spustowy uruchamiany by przez sznur nacigowy przecignity przez ciek lub korytarz. Podobn, historyczn proweniencje miao urzdzenie przypominajce redniowieczn buaw bojow - cika kula z gliny, ze sterczcymi z niej zaostrzonymi bambusowymi kokami. Podwieszano j na pozornie niewinnej lianie do gazi drzewa. Po uwolnieniu przez sznur nacigowy, kula z du si przelatywaa wzdu cieki. Bya te mina kokosowa, czyli wydrony orzech wypeniony materiaem wybuchowym, a nastpnie przykryty kamieniem, ktry suy jako element racy - nie bya zabjcza, ale napdzaa strachu. Stosowano take miny bambusowe. Sporzdzano je z duego odcinka bambusa, ktrego wntrze wypeniano rubami, nakrtkami, tuczonym szkem, albo kawakami elaza, oraz niewielk iloci plastycznego albo sproszkowanego materiau wybuchowego. Detonacje powodowa zapalnik tarciowy, uruchamiany przez drut nacigowy. Najbardziej popularn komunistyczn min-puapk by granat z drutem nacigowym umocowanym do zawleczki. Uywano go we wazach, albo we wntrzu tuneli. W pocztkowym okresie wojny granaty pochodziy z chaupniczej produkcji i zaopatrzone byy w drewniane trzonki, albo wykonywano je z puszek po Coca-Coli wypenionych materiaem wybuchowym wydobytym z amerykaskich niewybuchw. Ulubion taktyk byo
7 Wojna domowa w Anglii w latach 1455-85 pomidzy gaziami krlewskiej dynastii Plantagenetw Lancasterami (czerwona ra w herbie) i Yorkami (biaa ra). Wg, Mata Encyklopedia Wojskowa T. I, s. 343, Warszawa, 1967 (przyp. tum.).

umieszczanie na ciekach w dungli lub koo tuneli granatu z wyjta zawleczk, woonego do puszki odpowiednich rozmiarw. Pocignicie za drut nacigowy wydobywao z puszki granat, ktry automatycznie odbezpiecza si i eksplodowa. Podobny system stosowany by przy wejciach albo w gbi tuneli. Czsto sznur nacigowy wykonywano z korzeni drzew. Eksplozja nawet niewielkiego granatu wewntrz tunelu powodowaa niewyobraalne obraenia u kadego, kto znajdowa si w pobliu i moga doprowadzi do zawalenia si sklepienia oraz pogrzebania intruza pod zwaami ziemi. Istniaa nawet puapka wykonywana z pojedynczego naboju karabinowego. Utrzymywany by w pionowej pozycji przez dwa bambusowe paliki i ustawiony na maej, drewnianej podstawie, a odpala pod naciskiem stopy. Wszdzie wok tuneli znajdoway si rwnie osawione puapki z zaostrzonymi bambusowymi palikami (punji). Niekiedy Viet Cong wykopywa tygrysie jamy puapki, a jeeli GI wpad do ktrej z nich, nabija si na bambusowe pale. Puapka bya wykonywana w takich rozmiarach, by atwo j mona byo zamaskowa gaziami i limi, ale jej gboko bya na tyle dua, e stopa ofiary opadaa na paliki si wystarczajc do przebicia wzmocnionej podeszwy buta GI. W bardziej wyrafinowanej wersji paliki wkopywano w cianki jamy, ale ostrzami skierowanymi w d co sprawiao, e wydobycie stopy byo jeszcze bardziej bolesne. Niekiedy paliki smarowano odchodami, aby powodowa zakaenie, czasem za trucizn, ktr partyzanci nazywali Trba sonia. Podobno powodowaa mier w cigu dwudziestu minut od przedostania si do krwiobiegu. Bya nawet puapka na niedwiedzie wykonywana z zatrutych palikw bambusowych lub metalowych kolcw. Ofiara, stajc na niej uruchamiaa dwie deski, albo stalowe pytki z umocowanymi drewnianymi lub metalowymi kolcami. Pytki obracay si, wbijajc kolce w nog nieszcznika tu ponad miejscem chronionym przez cholewk buta. Na poziomie twarzy mocowano bambusowy bat o dugoci okoo ptora metra, zakoczony kolcem przypominajcym haczyk na ryby. Cae urzdzenie byo napite i utrzymywane w pozycji przez sznur poczony z kolejnym przecignitym przez ciek drut nacigowy. Niekiedy Viet Cong siga po oryginalne, cho w pewnym stopniu makabryczne, rodki miejscowej wojny psychologicznej. Pewnego razu, po amerykaskim ataku na kompleks tuneli, kapitan Linh obserwowa beznamitnie jak GI zeskoczy z czogu i nastpi na min DH-5. Jej eksplozja urwaa Amerykaninowi nog. Po ewakuowaniu migowcem rannego i odejciu patrolu, Linh podnis nog. Na wyrzuconym pudeku po amerykaskich racjach polowych napisa po angielsku sowo niebezpiecznie, a potem powiesi nog i tabliczk na drzewie pozbawionym lici przez ostrza artyleryjski. Dla lepszego efektu dorysowa jeszcze czaszk i skrzyowane piszczele. Byo to w czasie pory suchej i wysuszona noga wisiaa tam przez kilka tygodni, bdc, wedug kapitana Linha, skutecznym rodkiem odstraszajcym. Istniej przypuszczenia, cho nigdy tego nie udowodniono do koca, e Viet Cong mg hodowa w tunelach szczury zakaone dymienic morow, traktujc je jako prymitywn form wojny biologicznej przeciwko amerykaskim onierzom. Na pocztku marca 1967 roku pieszy patrol z kompanii A, 3 batalionu 4 puku kawalerii 25 dywizji piechoty wszed do tunelu w prowincji Hau Nghia, mniej wicej ptora kilometra na pnocny zachd od miasta Cu Chi. W rodku znaleli trzy martwe szczury, wszystkie przywizane za szyj. Odnaleziono rwnie strzykawk i ampuk z tym pynem, a take klatki do apania tych gryzoni. Dowdca patrolu natychmiast porozumia si ze specjalistami wywiadu przydzielonymi do 521 medycznego pododdziau wydzielonego (wywiadowczego), ktry dokona badania dziwacznego zjawiska. Okazao si, e jeden ze szczurw by nosicielem dymienicy. Zupenie niewinne wytumaczenie tego znaleziska moe wynika z faktu, e partyzanci, ktrzy czsto ywili si szczurzym misem sami musieli wiedzie, czy jedz zakaone szczury. Jeeli natomiast, z drugiej strony, do powszechnej wiadomoci GI przenikaa informacja, e Viet Cong posuguje si w tunelach zaraonymi szczurami, sam

proces badania podziemnych systemw mg sta si jeszcze bardziej pracochonnym i powolnym procesem ni do tej pory. I chocia wszystkich amerykaskich i sprzymierzonych onierzy zapobiegawczo szczepiono przeciwko dymienicy, prowadzono bardzo starann obserwacj profilaktyczn. Niestety, odtajniona ostatnio korespondencja wojskowa odnoszca si do dziwnej historii uwizanych szczurw jest niekompletna. Przejawiao si w niej powane zaniepokojenie na najwyszych szczeblach hierarchii wojskowej w Waszyngtonie i Sajgonie. We wntrzu tuneli niekiedy znajdoway si faszywe ciany, pokryte cienk warstw gliny. Za nimi czeka partyzant Viet Congu z bambusowymi wczniami. Gdy szczur tunelowy wolno posuwa si przed siebie, partyzant obserwowa go przez dziur w przepierzeniu i w odpowiednim momencie dga wczni ofiar. Podobny los oczekiwa nic nie podejrzewajcego GI, ktry wpad w puapk, nazywan przez Amerykanw lakonicznie Przepraszam za to. Bya to jama, do ktrej wpadaa ofiara. Tu obok niej, oddzielona jedynie cienk ciank z gipsu i gliny, znajdowaa si druga jama, w ktrej oczekiwa Wietnamczyk. W chwili, gdy GI trafia w puapk, partyzant zakuwa nieszczsn ofiar wczni. Puapki i zasadzki powodoway nieproporcjonalnie wysok liczb ofiar wrd piechoty i pozostaway rdem wielkiego niepokoju taktykw w Wietnamie. W czasie caej wojny puapki byy przyczyn 11 procent miertelnych ofiar wrd Amerykanw i 17 procent zranie. miertelno udao si ograniczy jedynie dziki doskonaemu amerykaskiemu systemowi ewakuacji rannych migowcami (Medevac). Powane straty powodowane byy rwnie zakaeniami ran. Genera dywizji Spurgeon Neel, byy naczelny chirurg w Ministerstwie Wojsk Ldowych, wyjani: Rozlege zakaenia zmuszay chirurga do wyboru pomidzy radykalnym usuniciem potencjalnie nadajcej si do uratowania tkanki, a bardziej zachowawczym podejciem, ktre mogo pozostawi rdo infekcji. Podstpne puapki wewntrz i tu koo tuneli, wywoyway wrd piechurw strach w stopniu wystarczajcym, by zmniejszy ich skuteczno bojow. Dysponujca wietnym wyposaeniem technicznym piechota walczya zazwyczaj tylko w dzie i bya ewakuowana migowcami na noc; nie zawsze zmieniaa tras patrolu po to, by odkry dugie kompleksy tuneli. Wszyscy wiedzieli o puapkach... a o to czego oko piechura nie dostrzego, oficera nie bolao serce. W odkrywczym studium przeprowadzonym przez generaa broni Juliana J. Ewella, byego dowdcy H grupy polowej w Wietnamie zostao wykazane, e przynajmniej poowa min puapek odnaleziona przez onierzy 9 dywizji zostaa wykryta za porednictwem eksplozji - innymi sowy, zdetonowana przez ofiar. Czterdzieci sze procent ofiar pochodzio z wypadkw zbiorowych, spowodowanych przez nierozwane skupianie si onierzy w jednym miejscu. W 1969 roku miny puapki byy najpowaniejsz przyczyn strat w 9 dywizji. Gdy 25 dywizja piechoty przybya do Cu Chi i jej dowdztwo zorientowao si jak powany problem stanowi minowa obrona tuneli, zostaa zorganizowana specjalna szkoa nazwana Szko Tuneli, Min i Puapek. Zajcia prowadzono na terenie linii obronnych i korzystano w nich z oryginalnych tuneli Viet Congu wykopanych pod dywizyjnym stanowiskiem dowodzenia. Dowdcy pododdziaw wyszego szczebla sporzdzali skomplikowane analizy statystyczne min-puapek stanowice co w rodzaju rozbudowanego programu bada rynku. Do nowiutkiego komputera wojskowego wprowadzano dane, ... dajc im moliwo przedstawiania i badania problemu przy minimalnej pracy o charakterze urzdniczym - odnotowa genera. Jeeli zewntrzna linia obrony nie zdoaa powstrzyma przeciwnikw, nastpn tworzyy tak zwane pajcze dziury. Byy one wspaniale zamaskowanymi jamami, wykopanymi na wysoko ramion strzelca, niedaleko kadego z trzech wej do tunelu i poczonymi krtkimi cznikami z gwnym systemem. W kadej z nich sta jeden, a

niekiedy dwch doskonale chronionych snajperw Viet Congu i stamtd ostrzeliwali atakujcych. Kiedy sytuacja stawaa si zbyt niebezpieczna, wycofywali si przez cznik do gwnego podziemnego systemu. aden system wykrywania nie by w stanie znale, okreli pooenie i zniszczy wszechobecnych snajperw w ich pajczych dziurach. Mogli oni by (i czsto byli), ostrzeliwani przez modzierze, artyleri, traktowani napalmem i atakowani przez czogi. Im duej jednak snajper walczy?, w tym wikszym stopniu realizowa podstawowe zadanie - angaowa moliwie jak najwiksz liczb nieprzyjaci, wiza ich, odwraca uwag od prawdziwego celu, czyli zespou tuneli, przy ktrym peni sw samotn stra. Tunele nie byy nie do zdobycia, ale ich sia wynikaa z solidnych inynierskich podstaw i mdrego, twrczego systemu obrony zapewniajcych im o wiele wiksz moliwo przetrwania na polu walki, ni w rzeczywistoci na to zasugiway. Przez cae pi lat pozwalay komunistom sprawowa skuteczn kontrol nad dystryktem Cu Chi. Amerykanie i ich sprzymierzecy z Armii Republiki Wietnamu dysponowali jedynie krtkoterminow dzieraw na powierzchni. Tytu nieograniczonej wasnoci tkwi gboko w niewzruszonej trwaoci ziemi. 11 ZWIERZTA Zwierzta i owady w wietnamskiej dungli szybko uznay tunele Cu Chi za odpowiednie rodowisko. Wiele ju si zaadaptowao do podziemnego ycia, a teraz gospodarz - czowiek pozostawi zachcajce lady, dziki ktrym mogy si poywi. Czsto okazywao si, e dziel t sam przestrze z ludmi obu walczcych stron. Starszy sierant Robert Baer Ostatni tunel do ktrego wszedem ... miertelnie boj si szczurw, ale wpezem na d, zaczem schodzi do dziury i usyszaem szmer. Zaalarmowa mnie i adrenalina zacza mi buzowa. Dziura bya gboka na jakie dwa metry, potem skrcaa w lewo i wchodzia do komory o powierzchni jakich trzech metrw kwadratowych. Dotarem do miejsca, z ktrego widziaem otwr i pooyem latark przed sob. Kiedy wic latarka leaa sobie na ziemi, owietlajc pomieszczenie, ja z przeciwlegego rogu rozejrzaem si naokoo. W rogu siedzia szczur na tylnych apach i szczerzy zby. Przysigam, e by to najwikszy szczur jakiego w yciu widziaem. No c, po prostu odbia mi palma, po prostu odbia mi palma. Strzelaem, wrzeszczaem i krzyczaem, znowu strzelaem z mojej czterdziestki pitki. Chopaki mnie wycigali, a ja wci strzelaem i w kocu wydostaem si na gr. Jak ju mwiem, zawsze trzymaem wybuchowe klamoty tu obok dziury. Zapaem odamkowy i rzuciem go w d, potem zapaem oguszajcy, rwnie go tam wrzuciem, a potem odtoczyem si na bok. Musiaem gupio wyglda, poniewa byem sparaliowany ze strachu. Nie pamitam, ebym kiedykolwiek tak si ba. I wtedy sobie odpuciem. To bya ostatnia dziura, do ktrej wszedem. Ten cholerny szczur mnie zawrci. Porucznik Jack Flowers W tunelach Cu Chi partyzanci mieli zwyczaj uywa pudeek ze skorpionami z przyczepionym drutem nacigowym i to bya puapka. Jeeli pocigne sznur, pudo otwierao si i skorpiony wyaziy do tunelu. Jeden z moich ludzi zosta udlony; wylaz z wrzaskiem i nie wszed ju nigdy do adnego tunelu. Ale skorpion nie moe ci zabi, a poza tym zawsze mielimy medyka na grze.

Chi Nguyet (Siostra wiato Ksiyca) partyzantka W naszym rejonie, podobnie jak w wielu innych, by specjalny gatunek bardzo zoliwych pszcz. Byy dwa razy wiksze od zwyczajnych. Nie zbieray miodu, ich udlenie byo straszliwie bolesne. Badalimy zwyczaje tych pszcz bardzo uwanie i tresowalimy je. Zawsze miay czterech wartownikw i jeeli si je zaniepokoio albo naruszyo ich spokj, wzyway cay rj, eby atakowa intruza. Umiecilimy wic pewn ilo uli na drzewach wzdu drogi prowadzcej od posterunku Armii Republiki Wietnamu do naszej wioski. Pokrylimy je lepkim papierem, od ktrego sznurki prowadziy do bambusowej puapki, ktr ustawilimy na drodze. Nastpnym razem, gdy nadszed patrol wroga, puapka zostaa uruchomiona i papier zosta zerwany z ula. Pszczoy natychmiast zaatakoway. onierze uciekali jak oszalae bawoy i zaczli wpada na nasze puapki z zaostrzonymi palikami bambusowymi. Odeszli niosc i wlokc swoich rannych. Z posterunku musieli poprosi przez radio o pomoc, poniewa komendant dystryktu Armii Republiki Wietnamu wysa z innego posterunku kompani wojska ze migowcami. Tym razem ustawilimy sporo uli. Kiedy nieprzyjaciel nadszed, onierze zobaczyli kupy ziemi, ktre wyglday jak wykopane niedawno puapki. Oficer rozkaza wiec swoim ludziom, aby usunli ziemi i odsonili puapki. Ale pod ziemi ukryte byy ule i kiedy pszczoy zostay zaniepokojone w tak brutalny sposb, zaczo si wielkie zamieszanie. Pszczoy, setki pszcz zaatakoway ich i prawie natychmiast trzydziestu onierzy zostao wyeliminowanych z dziaania. Znowu musieli si wycofa. Bardzo nas to zachcio i zaczlimy szkoli pszczoy specjalnie do celw obronnych. Pukownik Do Tan Phong Przez jaki czas w 1966 roku uywalimy przeciwko Amerykanom szerszeni. Tresowanie ich byo bardzo dugim procesem. Gdy zapytaem o to jednego z naszych treserw, wyjani mi, e mona tresowa szerszenie, poniewa po jakim czasie rozpoznaj zapach tresera i nie atakuj go. Treserzy uywali dugich drgw, eby ustawia gniazda szerszeni w miejscach, przez ktre - ich zdaniem - miay przechodzi oddziay nieprzyjaciela. Szerszenie byy bardzo cenne. Nieprzywykli do naszego klimatu ludzie z Zachodu dostawali gorczki po ich udleniu. Plutonowy Pedro Rejo Ruiz Najwicej problemw miaem z t cholern stonog, tyle, e nie bya to stonoga. Nie wiem. Musiaem do niej strzela, strzelaem za kadym razem, gdy j zobaczyem. To nie by w, bo mia nogi jak stonoga. Strzelaem do nich. Miay ponad pitnacie centymetrw dugoci. Takiego zielonkawego koloru. Waliem do nich ze spluwy. Nie chciaem, eby si do mnie zbliay. Kapral Bili Wilson Raz ugryza mnie stonoga. Ta cholera miaa chyba dobre dwadziecia centymetrw dugoci i mylaem wtedy, e umr - mylaem, e zostaem zatruty, cae rami ; miaem odrtwiae. Wyczogaem si stamtd i zaczem wydziera si o medyka. Mylaem, e umr, jak amen w pacierzu. Kapral Gilbert Llndsay

Mieli tam wielk dziur, a ja t kiepsk latark i sprawdzaem korytarz, aby si upewni, e nie ma tam wicej puapek ani czego w tym rodzaju i nagle poczuem, e jestem obserwowany. Wziem latark, a bya bardzo saba i odwrciem si, wiecc na cian - a tam byy te dwa gigantyczne pajki. Myl, e na dole baem si. bardziej pajkw ni czegokolwiek innego. Kiedy jest si z nimi oko w oko, tak blisko, no wiecie, blisko do ciany, s cholernie due. Przypomniaem sobie o bagnecie, wyjem go i chciaem dziabn nim pajki. No wiecie, nie miaem zamiaru do nich strzela. Niedobrze byo dostawa wira z powodu dwch pajkw, a wtedy one wlazy do dziury, ktr kopaem. I do diaba z tym. Po prostu zasypaem dziur ziemi. Kopaem tam, poniewa mj wykrywacz sygnalizowa, e jest tam metal i ju znalelimy kilka pociskw modzierzowych. Kiedy te pajki wlazy do tej dziury, przestao mnie obchodzi, co w niej jest. Cokolwiek byo tkwi tam razem z tymi pajkami. Starszy sierant Robert Baer ...i jedna dziura wydaa mi si czarniejsza ni jakakolwiek do tej pory. Przez moment miaem wraenie, e trac rwnowag, poniewa zdawao mi si, e dziura si porusza. Kiedy znowu tam zawieciem, przekonaem si, ze jest to po prostu masa pajkw - tylko pajki. Caa komora - ciany i sufit byy czarn, ruchoma mas pajkw. Jestem pewien, e byty tam z naturalnych przyczyn. Wiecie, to byy czarne pajki z purpurowymi, lub koloru morskiej wody plamami, wielkie jak paznokie kciuka. Oblazy mnie, ale nie wiem, czy mnie ugryzy, poniewa nie zachorowaem, ani nic w tym rodzaju. Plutonowy Rick Swofford Tak, pamitani, kiedy weszlimy do duego tunelu. Zszedem tam i niczego w dole nie byo. Ale Wietnamczycy mnie nie obchodzili, nie baem si ich, poniewa ich przerobiem na sieczk [wysadziem w powietrze]. Ale te pieprzone we, pajki i temu podobne... Kiedy zszedem na d i zao si, e by tam milion pajkw. Oblazy mnie caego i musiaem si cofa rakiem, a kiedy wylazem z powrotem, cay byem pokryty pajkami i musieli mnie z nich otrzepa. Nigdy tego nie zapomn, bo omal nie wystpiem ze szczurw tunelowych. Pajki. I to do tego w obcym kraju. Nie wiedziaem, czy s jadowite, czy nie. Plutonowy Pedro Rejo Ruiz Widziaem na dole takie pajki, e nie uwierzylibycie. Rzeczywicie strzelaem do nich, do pajkw wielkich, jak moja do. Po prostu do nich strzelaem. Bc. Kapitan Herbert Thomton Uywalimy tam rwnie rodkw owadobjczych z powodu wielkich, ognistych mrwek. Jeeli napotkalimy ogniste mrwki, a dopaday ci, zanim si zorientowae, wtedy wycigalimy te mae buteleczki z rodkiem owadobjczym i przebijalimy je bagnetem. Po prostu robilimy dziurk. Wtedy pkay, oblewajc ci caego. Trzeba byo najpierw naoy mask, poniewa ta substancja moga przyprawi o mdoci. Jeeli ciebie, to co dopiero mwi o mrwkach. Kiedy tylko moglimy dosta tam klejc, uywalimy j oklejajc nasze mankiety i zaklejajc w ogle kady moliwy otwr, eby uniemoliwi mrwkom waenie nam do butw. Poniewa kiedy czogasz si na rkach i kolanach, zanim si zorientujesz, e s tutaj, okazuje si, e ju ci caego oblazy, a potrafiy naprawd dobrze gry. rodek owadobjczy pomaga, jeeli go miae, ale oczy, nos uszy i usta zawsze byy

szczeglnie naraone na ukszenia ognistych mrwek. Kapral Bill Wilson Byo tam wiele rzeczy, ktre napdzay czowiekowi cholernego pietra. Na mnie tak dziaay nietoperze. Kiedy si czogasz przez naprawd wski tunel, masz po prostu tylko tyle miejsca, by si przepycha, strcae te wszystkie nietoperze, ktre zaczynay lecie na ciebie, czepiay si plecw, i czuo si je tam, wpltyway si we wosy... Czue je, jak przesuwaj ci si po plecach, po tyku, nogach i znikaj. Dostawaem od tego dreszczy. Plutonowy Rick Swofford Czasami dostawae cykora i otwierae ogie, a nietoperze zaczynay nadlatywa tunelem. Jeden nietoperz wczepi si facetowi w okolicy pachwiny i ugryz go, a ten wycign swoj .38 i rozwali go. Nguyen Truong Nghi partyzant Pewien gatunek jadowitego wa - mona byo niekiedy napotka w tunelach - mia od czterdziestu do pidziesiciu centymetrw dugoci, trjktne ciao i czerwone ubarwienie; inny gatunek mia okoo trzydziestu centymetrw dugoci, okrge ciao i czarne oraz czerwone zabarwienie. Ludzie, ktrych ugryzy te we, umierali byskawicznie. Kapitan Herbert Thornton Mieli tam na dole we, naprawd mieli we. Pamitam, e znalazem je przywizane w szwalni i w jednym pomieszczeniu szpitalnym. Mieli bambusow mije, ktra bya bardzo jadowita i wszyscy dobrze o niej wiedzieli. No c, jeeli schodzisz w d tunelem z latark w rku i widzisz cholernego wa, mniejsza o to jakiego, pierwszym odruchem jest zabi to cholerstwo. A poniewa w tunelu nie moesz dobrze si zamachn, eby mu przyoy, musisz go zastrzeli. To daje siedzcym w gbi tunelu znak, e nadchodzisz. We byy przywizywane w jakim miejscu tunelu kawakiem drutu. Charlie mia jaki sposb, eby odwiza drut i odcign wa z drogi. Porucznik Jack Flowers Brali wa - nazywalimy je wami jednego kroku, dwch albo trzech krokw. Wszystko to byy mije bambusowe. Nie byy bardzo dugie, ale cholernie jadowite; kiedy ci ugryza, moge zrobi jeszcze tylko jeden albo dwa kroki. Wietnamczycy w jaki sposb przywizywali mij drutem wewntrz bambusa. Gdy szczur tunelowy przechodzi doem, potrca bambus, a wtedy mija wypadaa, i gryza go w kark albo w twarz. Wtedy krew z trucizn bardzo szybko dociera do serca. Musiae pamita, e kiedy posuwasz si tunelem, musisz owietla latark nie tylko ciany, ale rwnie strop. Plutonowy Pedro Rejo Ruiz By piechurem, i w wpez mu do spodni. I co wtedy zrobili? Dotknli wa, a kiedy podnis gow, zapali go przez spodnie. Przytrzymali, rozcili facetowi spodnie i zabili wa. W tym czasie GI zemdla. Mieli zwyczaj wiesza we pod sufitem - nazywalimy go wem wier kroku, poniewa kiedy ci ugryz, moge zrobi wier kroku i bye martwy.

Brali kawaek bambusa, mniej wicej tej dugoci, brali wa, wizali go tu pod bem, wsadzali do bambusowej rurki i mocowali j do sufitu. A kiedy trcie rurk, w ju ci mia. Nguyen Khac Vien Te szczury tunelowe, chocia dobrze wyposaone i specjalnie szkolone, nie zawsze jednak dostatecznie uwzgldniay to, co niewidzialne i nie dajce si przewidzie... Pewnego dnia szczur tunelowy z wykrywaczem min ostronie wszed do tunelu... dobrze wyszkolony w unikaniu puapek na ziemi, powoli posuwa si do przodu. Nagle dotkn gow czego, co przypominao due salami, podnis rk, eby to odsun, ale co dugiego i zimnego owino mu si wok szyi. Nie mia czasu krzykn, ani wycign noa, poniewa w ju mocno owin mu si wok karku i mocno ugryz w twarz. Na zewntrz inne szczury tunelowe czekay na swojego towarzysza. W kocu dowdca grupy wysa jednego z nich do tunelu. Ten czowiek wyszed wkrtce pniej, blady i zadyszany, cignc za sob fioletowe zwoki szczura tunelowego. Starszy sierant Robert Baer Z jednej dziury wycignem dwumetrowego boa dusiciela i zabilimy go. Potem obdarlimy go ze skry i wszyscy mielimy opaski na gowy i rne inne rzeczy zrobione z wowej skry. 12 BAZA CU CHI Pod koniec 1966 roku, gdy kapitan Linh i jego pododdzia zalega w penych robactwa tunelach, cigncych si pod dystryktem Cu Chi, kilka kilometrw dalej amerykascy onierze mieszkali w klimatyzowanych pomieszczeniach przekraczajcych stopniem komfortu granice wyobrani ich przeciwnikw. Jedna z najwikszych i najbardziej umocnionych baz zbudowanych przez Amerykanw w Wietnamie znajdowaa si wanie w Cu Chi Stanowia element acucha baz, ktre genera Westmoreland postanowi rozmieci wok Sajgonu. Wielka, rozcigajca si na duym obszarze baza, ktra staa si tymczasowym miastem w samym rodku wiejskiej okolicy, bya do czasw wojny wietnamskiej wyjtkowym, wojskowym tworem. Z jednej strony od 1965 roku rozmieszczano tam potne jednostki wojskowe dysponujce wsparciem broni pancernej, artylerii i migowcw oraz odpowiednim zapleczem logistycznym, kwatermistrzowskim i remontowym. Z drugiej strony, nie byo linii frontu. Wojna toczya si w chwili, gdy strony nawizyway kontakt bojowy. Bya to wojna terenowa a jedyne bezpieczne miejsce amerykaski dowdca mia w swojej bazie, zaopatrywanej przez silnie bronione konwoje ciarwek. W zwizku z charakterem tej wojny - wyjania Westmoreland - jednostki taktyczne musz by rozrzucone na caym terytorium kraju we wszystkich moliwych miejscach. Brak rozbudowanego systemu transportowego zmusza due jednostki raczej do zakadania wasnych baz logistycznych, ni do korzystania z jednego, centralnego orodka zaopatrzenia obsugujcego szereg jednostek. Innymi sowy, due poacie Wietnamu nie mogy by, i nigdy nie byy, zabezpieczone. Dowdcy Viet Congu podeszli do amerykaskich baz z pragmatyzmem i optymizmem, poddajc je okresowym, nkajcym ostrzaom modzierzowym i rakietowym. Obozy zawsze stanowiy wdziczne cele. Kady wystrzelony do nich pocisk prawie zawsze powodowa straty w ludziach i sprzcie, a poza tym powodowa nerwowo Amerykanw i zmusza ich

do cigej czujnoci. adna amerykaska baza - w tym rwnie sam Sajgon - nie unikna ostrzau. Baza Cu Chi zostaa wzniesiona w 1966 roku w rejonie znanym Wietnamczykom pod nazw Dong Zu, co oznacza pole spadochroniarzy. onierze wojsk powietrznodesantowych Armii Republiki Wietnamu wiczyli tam w czasach Diema na dawnej plantacji orzeszkw ziemnych. Rozcigaa si ona pomidzy miastem Cu Chi, mniej wicej czterdzieci kilometrw na pnocny zachd od Sajgonu, a porzucon plantacj kauczukow Fil Hol, ktra, z kolei, graniczya z poudniowym brzegiem rzeki Sajgon, za ktr by elazny Trjkt. Leao ono nie tylko pomidzy gwn strategiczn drog ldow i rzeczn do Sajgonu, ale rwnie blisko miejsca, susznie uwaanego za najsilniejsze centrum dziaalnoci Viet Congu - wedug komunistw, byy to tereny wyzwolone. Opuszczona plantacja kauczuku miaa sta si staym punktem, z ktrego przeprowadzano ataki rakietowe i modzierzowe. Nieco dalej, na obszarze tak zwanego lasu Ho Bo, leaa wioska Phu My Hung, gdzie mieciy si: stanowisko dowodzenia Viet Congu rejonu Sajgonu, dwa szpitale i orodki szkoleniowe. Baza Cu Chi miecia si na dobr spraw w samym sercu najbardziej podziurawionego tunelami obszaru w Wietnamie Poudniowym, sceny najbardziej niszczcych operacji prowadzonych w czasie wojny. Sie tuneli bya dla Amerykanw rdem udrki od momentu ich przybycia, do chwili odejcia. Do Bazy Cu Chi przylegaa wioska Nhuan Duc. Bya zapewne, najbardziej frontowa wiosk w Wietnamie Poudniowym i w 1976 roku zostaa uhonorowana przez zgromadzenie narodowe Wietnamu tytuem Wioski-Bohatera. Z niej te wywodzio si kilku odznaczonych medalami bohaterw Viet Congu, w tym rwnie rolnik To Van Duc wynalazca miny, ktra unieszkodliwia tak wiele migowcw. Dzisiaj w Nhun Duc ponownie zajto si w pewnym stopniu upraw roli, natomiast w czasie wojny, wszystko co znajdowao si powyej powierzchni ziemi, ulego zupenemu zniszczeniu. Bd musiay min dziesiciolecia, zanim lasy i plantacje stan si rwnie gste jak w 1963 roku. Zanim 173 brygada powietrznodesantowa oraz 3 brygada 1 dywizji piechoty przeprowadzia w styczniu 1966 roku operacj Crimp, by oczyci teren pod budow bazy Cu Chi, caa okolica bya bombardowana przez artyleri oraz specjalnie przystosowane do zrzucania bomb burzcych strategiczne bombowce B-52. Wszystkie domy zostay zniszczone. Kobiety dzieci i starzy ludzie z Nhuan Duc zostali przeniesieni przez onierzy Armii Republiki Wietnamu do wioski strategicznej w Trung Lap. Ale zdolni do walki mczyni i dziewczta, ktrym NFW poleci i trzyma si blisko nieprzyjaciela, pozostali w tunelach. Podejmowane przez nich prby uprawiania w nocy zielonych warzyw zostay udaremnione przez rodki rolinobjcze rozpylane z samolotw. Stworzono bia stref, Operacja Crimp miaa za zadanie oczyci rejon z Viet Congu i sprawi by 25 dywizja piechoty moga bezpiecznie zaoy baz w Dong Zu, nieopodal miasta Cu Chi. Ale Crimp czciowo okaza si niepowodzeniem. Wielu partyzantw zdoao przetrwa na tym terytorium, nie znaleziono i nie zniszczono te duej czci ich podziemnych umocnie. Gdy na pocztku 1966 roku przybya nowa dywizja, nic o tym nie wiedzc, rozbia swoje namioty dokadnie nad istniejc sieci tuneli Viet Congu. Huynh Van Co, pomysowy dwudziestodziewicioletni miejscowy partyzant, nie mg uwierzy wasnemu szczciu. On i dwaj inni czonkowie jego komrki postanowili ukry si na tydzie w tunelu, zaopatrzeni w may zapas suszonego ryu. Co noc ukradkiem wyaniali si ze swojego wazu i wywoywali zamieszanie, ustawiajc kierunkowe miny odamkowe, rzucajc granaty, zabijajc oraz ranic amerykaskich onierzy w namiotach. GI nie mieli pojcia, skd nastpoway ataki. Pociski modzierzowe wystrzeliwane zza linii obronnych przez innych partyzantw Viet Congu potgoway chaos i pomagay ukry fakt, e Huynh Van Co dziaa wewntrz obozu. Jego ludzie dokadali wszelkich stara, by kadej nocy przed powrotem na sen do kryjwki w tunelu, kra ywno Amerykanom. Trwao to przez siedem

nocy, zanim trzyosobowa grupa Viet Congu wycofaa si przez tunel poczony z wikszym systemem, znanym jako pas koo wioski Trung Lap. Ani ich, ani tunelu nigdy nie wykryto. Huynh Van Co zosta kapitanem gwnych si Viet Congu i dowodzi plutonem Dac Cong - oddziaw specjalnych, czyli komandosw. Zgin w 1969 roku w czasie walki z wojskami Armii Republiki Wietnamu od bomby napalmowej, zrzuconej przez amerykaski samolot. Akt mianowania go Bohaterem, wisi obecnie w niewielkim domku z bambusa i blachy falistej, nalecym do jego siostry, pani Hyunh Thi Bia, w zadrzewionym przysiku, ptora kilometra od miast Cu Chi. Wyblaka fotografia, na ktrej widnieje modziecza i zadziwiajco niewinna twarz umieszczona jest tu obok zasnutego pajczyn oficjalnego portretu Ho Chi Minha. Akt mianowania, podpisany przez premiera Pham Van Donga gosi: Nard pamita. Innym miejscowym bohaterem by Pham Van Coi, ktry poprowadzi zuchway atak na baz Cu Chi w kwietniu 1966 roku, gdy mieszkajcy pod namiotami Amerykanie byli wci jeszcze sabo chronieni. Pamitajcy go wietnamscy wieniacy bez wyjtku przypisuj mu i jego dwm kolegom zabicie kilkudziesiciu Amerykanw. Wszyscy trzej zdoali przey atak, Pham Van Coi dowodzi partyzantami z Nhuan Duc do momentu, gdy zgin w zasadzce w 1967 roku. Usytuowanie bazy Cu Chi nad czynnymi tunelami byo, mwic skromnie, darem niebios dla Viet Congu. Amerykaska 173 brygada powietrznodesantowa dziaaa w rejonie Cu Chi od stycznia 1966 roku i jej zadaniem byo zabezpieczenie przybycia wikszych jednostek. Jej dowdca, genera brygady Ellis W. Williamson, obserwowa z rozbawieniem przybycie 25 dywizji piechoty. - Przywieli ze sob z Hawajw mnstwo maych domkw powiedzia - maych baraczkw i temu podobnych. Zaczli je skada i bardzo im ich zazdrocilimy. Ale te traktowalimy ich z pewn doz krytycyzmu. Nie potrafilimy zrozumie, dlaczego, na Boga Ojca, nie mog usi na tyku i zabezpieczy teren. 25 dywizja przyjechaa, usadowia si w Cu Chi i bez przerwy szarpaa si z wrogiem wok wasnych rejonw zakwaterowania. Dosownie mialimy si z nich. Mylelimy sobie: co to za jednostka, ktra nie potrafi nawet ubezpieczy wasnego rejonu zakwaterowania? A wtedy zaczo si wyjania, e system tuneli jest rzeczywistoci. 25 dywizja nie uwiadamiaa sobie, e biwakuje na wulkanie. Znaleli si prosto w samym centrum bardzo wybuchowej sytuacji. Nie mogli sobie po prostu wyobrazi, jak to moliwe, e wysyaj patrole - ka ludziom porusza si po terenie cakowicie pozbawionym przeciwnika, a nagle w nocy - ta, ta, ta, ta! Ostrzelany zosta namiot kwatermistrza. To samo z namiotem zbrojmistrza. Jednostka wsparcia zostaa skotowana. A kady potem powtarza: Skd si oni tu wzili? Moja linia obrony jest szczelna. Nikt si przez ni nie przedosta tej nocy. Wiem to na pewniaka. Przeciwnik jednak przenikn. Przeszed pod ziemi i wyszed na gr. Dowdca 25 dywizji, genera dywizji Fred Weyand sam przyzna, e dokonany przez niego wybr miejsca na baz powodowa pocztkowo problemy. Rozmawialimy ze miechem o tym, e przeszlimy do bazy Cu Chi uwaajc, e rejon zosta ju zabezpieczony. Gdy ju si znalelimy na miejscu, mylelimy, e moemy rozkada ka i spa w otwartych namiotach. Okazao si, e to pomyka. Viet Cong mg wwczas bezkarnie pojawia si w rodku nocy, ostrzela nas i spowodowa rozmaite straty. Uwiadomilimy sobie, e s tutaj tunele i stopniowo zaczlimy zdawa sobie spraw z ich rozmiarw. A teraz, gdy mamy ju t wiadomo, zaatwiamy ten problem najlepiej jak potrafimy. Wysa nowo sformowan druyn szczurw tunelowych 1 dywizji, by pomoga odszuka podziemia Cu Chi. Kapral Bernard Justen posuy si napalmowym miotaczem pomieni, by wypala niektre ze znalezionych tuneli. Wedug jego sw: Nikt nie ma zamiaru dyskutowa z miotaczem pomieni. Wysa jednego ze szczurw, by zbada tunel i onierz ten wyoni si na powierzchnie - ku zdziwieniu wszystkich zainteresowanych - w

samym rodku parku samochodowego 25 dywizji. Wkrtce zaogi budowlane wyposaone w cement i buldoery zaczy przeksztaca baz Cu Chi w ufortyfikowany obiekt. Tunele jednak pozostay. Kapitan Thomas A. Ware by dowdc batalionu w 25 dp Wspomina: - Gdy dywizja zaoya ten obz, odkrywali tunele przez wiele miesicy, jeeli nie przez rok. Zosta tam zabity jeden z moich najlepszych porucznikw. Jego pluton zobaczy, jak Viet Cong odpala pocisk z granatnika rakietowego i chowa si do swojego tunelu. Znajdowali si tu za Charliem i ten porucznik zszed na d, a potem sprbowa podnie klap wazu. Zastrzelili go, zabili z AK-47, oddajc seri przez pokryw wazu. Wystarczyo, e wygarnli do gry. Trzeba byo bardzo uwaa, jeeli chciao si by zbyt dzielnym i wykazywa przesadn inicjatyw. W kocu 25 dp udao si zakorkowa wszystkie tunele, chociaby przy pomocy spychaczy wyrwnujcych teren pod budynki. To znaczy, wszystkie - poza tymi -ktrych uywano do szkolenia przyszych szczurw tunelowych. Problem podziemnego dostpu do bazy zosta rozwizany, ale kopoty dalekie byy od rozwizania. W cigu nastpnych lat miay nastpi dalsze ataki z zewntrz i wewntrz linii obrony. Przez cztery lata Cu Chi byo kwater gwn amerykaskiej jednostki, ktrej pododdziay zaczy przybywa na pocztku wiosny 1966 - dywizji Tropikalnych Byskawic. 25 dp bya w pewnym sensie amerykask Legi Cudzoziemsk - nigdy nie suya na kontynencie amerykaskim. Zostaa sformowana z mniejszych jednostek stacjonujcych na Wyspach Hawajskich w listopadzie 1941, na miesic przed tym, jak Japoczycy zaatakowali Pearl Harbor - ostrzeliwujc przy okazji koszary 25 dp z broni maszynowej. W 1942 roku dywizj rzucono do wojny na Pacyfiku, gdzie zdobya swoj (obecnie oficjaln) nazw Tropikalnych Byskawic za szybko z jak zluzowaa piechot morsk na Guadalcanalu. Toczya bez przerwy walki na poudniowym Pacyfiku i na Filipinach, a po kapitulacji Japonii, okupowaa Osake. W 1950 roku 25 dp wysano w niegi Korei, gdzie chlubnie uczestniczya w walkach przez ca t wojn. W 1955 roku powrcia do macierzystej bazy, na wysp Oahu. Odznak naramienn dywizji jest byskawica na tle czerwonego licia taro (taro jest bulwiast rolin o bogatych, charakterystycznych liciach typow dla wysp Oceanu Spokojnego); jej dewiz jest: Gotowi uderza... wszdzie i zawsze. Na Hawajach, 25 dywizja od 1955 do 1963 roku przygotowywaa si do wojny przeciwpartyzanckiej w azjatyckich dunglach i bya jedyn jednostk w wojskach ldowych Stanw Zjednoczonych, ktra przesza tego rodzaju szkolenie. Inteligentnie przewidujc inspirowane przez komunistw ruchy powstacze w Azji, Pentagon rozkaza, by onierze 25 dywizji zapoznawali si z warunkami panujcymi w dungli. Uczyli si dawania sobie rady z tropikalnymi zagroeniami, takimi jak owady, we i choroby. U stp gry Koolau na Oahu w 1956 roku zaoone zostao Specjalne Centrum Szkoleniowo Orientacyjne Wojny w Azji (SAWTOC - Special Asian Warfare Training & Orientation Center). Byo ono zorganizowane na wzr brytyjskich orodkw szkoleniowych przygotowujcych do walki w dungli. Na Hawajach, poza szkoleniowym centrum walki przeciwpartyzanckiej z dwunastoma makietami wiosek azjatyckich, znajdowaa si Stacja Postpowania Honorowego - symulowany pnocno-koreaski obz jeniecki, w ktrym GI poddawani byli kontrolowanemu upokarzaniu i brutalnemu traktowaniu. Techniki tortur stosowane przez Czerwonych demonstrowane byy przez stranikw w mundurach wojsk Korei Pnocnej - wszyscy byli azjatyckiego pochodzenia. Niektrzy GI doznawali powanego wstrzsu psychicznego stykajc si z przeraajcym realizmem tego obozu. Gdy zosta ujawniony, rozpoczy si protesty spoeczne i obiekt ten zosta zamknity. Do 1962 roku wojna specjalna w Wietnamie pomidzy komunistami a Armi Republiki Wietnamu (z amerykaskimi doradcami) toczya si na caego. Jednostki 25 dp zostay wysane do obozu Kobra w Korat w Tajlandii, wczesnego sojusznika USA w

SEATO. Urzdzono tam imitacj wietnamskiego terenu, wcznie z makiet wioski, ktr nazwano Ban Kara Eboo, zamieszka przez agresywnych GI w chopskich strojach a take -kilku chtnych do pomocy Tajw. W szkoleniu kadziono nacisk na wspdziaanie z ludnoci: zachcanie jej, by skierowaa swoje sympatie w stron rzdu, a tym samym zdradzia znane jej miejsca pobytu wszystkich partyzantw. Sceneria bya autentyczna, ale daleko odbiegaa od wietnamskich realiw. Nie braa pod uwag odwiecznej ksenofobii Wietnamczykw i ich tradycji sprytnego udawania posuszestwa wobec wadzy. Nie przewidziano rwnie najwikszego taktycznego atutu Viet Congu - systemu tuneli. Ironi losu by rwnie fakt, e chocia 25 dp szkolono w prowadzeniu wojny partyzanckiej, wiele operacji, w ktrych dywizja uczestniczya w Wietnamie przypominao typowe dla wielkiej wojny dziaania -z udziaem tysicy onierzy, pojazdw opancerzonych, i migowcw miotajcych si po okolicy w poszukiwaniu nieuchwytnego przeciwnika. Na pocztku 1963 roku na danie MACV Tropikalne Byskawice oddelegoway do Wietnamu setk strzelcw pokadowych, aby zapewniali wsparcie ogniowe ze migowcw przewocych onierzy Armii Republiki Wietnamu. Byli oni pierwszymi Amerykanami wypeniajcymi inne funkcje ni doradcze. W 1965 roku zaczo si gwne zwikszanie obecnoci amerykaskich wojsk w Wietnamie i brygada z 25 dp zostaa przerzucona drog powietrzn do Pleiku na centralnym paskowyu, gdzie spodziewano si najwikszego zagroenia ze strony generaa Giapa. Jednake gwne siy dywizji pod dowdztwem generaa dywizji Franka Weyanda, szczupego, wolno mwicego Kalifornijczyka, zostay skierowane do Cu Chi, ktre w 1966 roku stao si jego kwater gwn. Weyand dowodzi dywizj do marca 1967 roku. Wtedy mianowano go dowdc korpusu i zosta wreszcie ostatnim dowdc wszystkich amerykaskich wojsk w Wietnamie. Poniewa dywizja stacjonowaa w bazie przez ca wojn, zdobya sobie przezwisko Gwardii Narodowej Cu Chi. Miejsce budowy przyszej bazy Cu Chi poddano starannym ogldzinom. Oficerowie 25 dp badali mapy rejonu jeszcze w wygodnych warunkach Hawajw, a oddzia czoowy, kierowany przez dowdc zaopatrzenia dywizji, przeprowadzi inspekcj w terenie. Miaa by, zgodnie z wojskow nomenklatur, obiektem pstaym. Jej lokalizacja zostaa wybrana nie tylko ze wzgldu na dogodno obrony, ale rwnie zaopatrzenia w wod, melioracj i inne elementy oceny terenu. - Wybraem Cu Chi - oznajmi genera Weyand poniewa znajdowao si w takiej odlegoci od gsto zaludnionego centrum Sajgonu, by stanowio swego rodzaju piorunochron od nieprzyjaciela. Wybralimy konkretny teren ze wzgldu na topografi. Byo to miejsce lece powyej lustra wody, gdzie mona byo rozmieci czogi i ciarwki bez obawy, e zaton w czasie pory monsunowej. Nasza artyleria miaa std odpowiedni zasig, dziki czemu obszar mg by zabezpieczony przed jakkolwiek istotn, sta dziaalnoci przeciwnika. Niestety, wanie fakt, e teren znajdowa si dwanacie metrw powyej lustra wody, umoliwia Viet Congowi wydrenie pod jego powierzchni tak wielu tuneli. W bazie wyznaczono rejony dla poszczeglnych batalionw, uoono drogi i linie telefoniczne. Ale priorytetowe znaczenie miao stworzenie zewntrznej linii obrony. Spychacze oczyciy okoliczne pola uprawne, aby oczyci pole ostrzau. Wzniesiono wiee obserwacyjne oraz rozmieszczono w odpowiednich punktach kryte stanowiska ogniowe, ziemny wa, zapory z drutu kolczastego, reflektory i pola minowe. Wziwszy pod uwag, e onierze Tropikalnych Byskawic byli na wojnie, ich warunki ycia byy luksusowe w stopniu, o jakim nie miay nawet marzy wczeniejsze pokolenia sucych w tropikach GI. Zanim dywizja opucia Hawaje, otrzymaa przygotowane zawczasu zestawy namiotowo-latrynowe, ktre wzniesiono w Cu Chi. Byy one uywane jedynie do momentu, kiedy zbudowano drewniane baraki i klimatyzowane pomieszczenia biurowe z blachy stalowej. Dywizja przywioza ze sob maszyny do produkcji

lodw, ruchome chodziarki o pojemnoci 1840 decymetrw szeciennych, dziesiciowatowe prdnice, lodwki i skadane ka. Dodatkowo sprowadzono szafy na akta, biurka, krzesa, stoy, szafy pancerne, narzdzia i sprzt cznoci. Dopki nie zaoono odpowiedniego systemu zaopatrzenia w wod, prysznice brano pod zaimprowizowanymi zbiornikami wykonanymi ze skorup bomb. Grupy budowlane wykonay schrony obsugi technicznej, zbiorniki paliwa, bunkry amunicyjne, drogi i ldowiska migowcw. Armia chwalia si, e Cu Chi dysponuje dosownie wszystkimi urzdzeniami, jakie mona znale w staej bazie Wojsk Ldowych Stanw Zjednoczonych, w tym kluby dla oficerw, podoficerw i szeregowcw; klub Organizacji Stanw Zjednoczonych (United States Organisation - USO), stacj radiow, zakady fryzjerskie, boiska, miniaturowe pola golfowe, baseny i kaplice. Kierowanie obozem stao si samo w sobie skomplikowanym zajciem. Baza pochaniaa lak wiele si i rodkw, e staa si ogonem, ktry macha psem. Po ukoczeniu prac w poowie 1966 roku, baza Cu Chi staa si imponujcym miejscem. Zajmowaa teren 607 hektarw, a jej zewntrzna linia obrony miaa dziewi i p kilometra dugoci. Przez cay czas na jej terenie yo, pracowao i bawio si ponad 4500 mczyzn i kilka kobiet nie liczc caej armii wietnamskich pracownikw, ktrzy wykonywali wszystkie najbardziej podstawowe prace. Przed bram gwn znajdowaa si tablica z napisem ALOHA. 25 HAWAJSKA DYW. PIECH. ST. ZJEDN. W rodku znajdowao si stanowisko dowodzenia dywizji, elegancki, pitrowy budynek z trzema szczytami na pochyym, krytym blach dachu. Przed nim stay dwa maszty flagowe. Na jednym z nich wisiaa flaga Stanw Zjednoczonych, na drugim ta z trzema czerwonymi paskami, flaga Republiki Wietnamu. Flaga wietnamska bya pretekstem mao sympatycznego artu: Jeli nie s czerwoni, s ci8. Pod masztami znajdowa si plac apelowy i ogromne ldowisko dla migowcw o ksztacie i kolorystyce dokadnie powtarzajcym dywizyjna odznak naramienn - t byskawic na tle czerwonego licia taro. Ale pomimo tych i innych prb upikszania, w bazie nigdy nie panowa spokj. Bez przerwy rozlega si huk wielkich dzia rozmieszczonych na terenie, prowadzcych ogie nkajcy i izolujcy jakkolwiek dziaalno nieprzyjaciela w strefach swobodnego ognia, okalajcych baz w duym promieniu . Powietrze wibrowao od furkotu przybywajcych i odlatujcych migowcw. Rakietowy i modzierzowy ostrza Cu Chi prowadzony by zazwyczaj od strony plantacji Fil Hol i bardzo wczenie armia zaoya tam wysunity posterunek obserwacyjny nazwany Ann-Margaret, ulokowany przed lasem drzew kauczukowych. Ann-Margaret skada si z dziesiciu gboko wkopanych schronw bojowych otoczonych polami minowymi. Kady pluton 25 dywizji piechoty spdzi miesic na tym posterunku. Nie obyto si bez tragedii. onierze jednego z plutonw weszli na pole minowe zaoone wczeniej przez inny pododdzia. Kady kto usiowa pomc rannemu koledze, by raony przez miny typu Skaczca Betty, ktre eksplodoway na wysokoci pasa. Niektrzy onierze zginli, pozostali odnieli cikie rany. Sanitariusze i obsuga karetek pogotowia odmwili zblienia si do miejsca wypadku. Ostatecznie, dopiero po dwudziestu minutach przybya pomoc migowcw. W 1967 roku posterunek obserwacyjny Ann-Margaret zosta opuszczony, jako nieopacalny do utrzymania. Gdy 25 dp zadomowia si w Wietnamie, uwiadomiono sobie, e jej podlegajcy staej rotacji onierze powinni otrzymywa specjalne przeszkolenie w warunkach miejscowych, a take konieczno podzielenia si z miejscowymi jednostkami Armii Republiki Wietnamu pewn czci swojej ciko zdobytej wiedzy na temat taktyki Viet Congu. W bazie Cu Chi z dum pokazywano zwiedzajcym gociom, Akademi Tropikalnych Byskawic. W jej skad wchodzia rwnie Szkoa Tuneli Min i Puapek. W gsto zaronitym rejonie na zachodniej krawdzi bazy, miejscowi Wietnamczycy instruktaowe
8 W jzyku angielskim zwrot be yellow" (by tym") oznacza by tchrzem" (przyp. tum.).

obsugiwali sto pidziesit metrw tuneli Viet Congu - ale tym razem dla Amerykanw, za niecaego dolara dziennie. Przysze szczury tunelowe zapoznaway si tu w kontrolowanych i bezpiecznych warunkach z uczuciem podziemnej klaustrofobii, a take z faszywymi cianami, lepymi odgazieniami i puapkami. Gdy podpukownik James Bushong by oficerem chemicznym 25 dp, odpowiada za szkolenie szczurw tunelowych. - Podstawow spraw w szkole szczurw tunelowych powiedzia - bya odpowiednio wczesna selekcja tych, ktrych nam przysyano. Plutonowy Arnold Gutierrez rwnie by instruktorem w szkole szczurw tunelowych. Stwierdzi, e zaledwie kilku kandydatw byo odpowiednio silnych psychicznie, by zajmowa si t prac. Wikszo wyczogiwaa si z tunelu natychmiast po wejciu. Nie wracali tam ju i wedug sw Gutierreza - strefili. Przez pi miesicy, z pidziesiciu uczniw zapamita jedynie piciu, ktrzy zakwalifikowali si jako szczury tunelowe. W szkoleniowym systemie tuneli 25 dp, w ramach szkoy tresury psw Cu Chi, byy rwnie szkolone owczarki niemieckie i alzackie. O ile jednak Wojska Ldowe Stanw Zjednoczonych uyway psw jedynie do penienia suby wartowniczej albo wywchiwania narkotykw w koszarach, w Wietnamie staway si one zwiadowcami albo tropicielami. Zarwno one, jak i ich przewodnicy stali si bardzo poszukiwani ze wzgldu na umiejtno wczesnego ostrzegania przed zawsze prawdopodobnymi zasadzkami Viet Congu. W szkole uczono psy reagowania na poddwikowe gwizdki, niesyszalne dla ludzi i wykrywanie Viet Congu po zapachu. Stao si to atwiejsze, gdy na tereny kontrolowane przez Viet Cong, takie jak elazny Trjkt, zaczto rozpyla defolianty i inne chemikalia. Psy byy w stanie rozpozna kadego, kto by w tym rejonie. Jednak Viet Cong znalaz pomysowy sposb zwodzenia psw. Po zdobyciu na czarnym rynku lub kradziey z baz pewnej iloci amerykaskiego myda toaletowego, partyzanci zaczli si nim my, nadajc sobie zapach, ktry psy natychmiast identyfikoway jako nalecy do swoich. Pieprz rozsypany na ziemi odstrasza psy tropice od wej do tuneli. Psy okazay si niezbyt przydatne w badaniach tuneli. Gwnym powodem bya ich niezdolno do wykrywania puapek. W tunelach czsto byy zabijane lub kaleczone przez granaty z drutami nacigowymi, co stao si tak stresujce dla przewodnikw, e odmwili wysyania podopiecznych do tuneli. (To niepowodzenie byo jednym z powodw utworzenia w 1966 roku po operacji Crimp zespow szczurw tunelowych). Na terenie bazy Cu Chi znajdowa si 12 Szpital Ewakuacyjny, posiadajcy dwanacie oddziaw, obiekt suby zdrowia na 400 ek, ulokowany w pokrgych barakach z blachy falistej. Byy one ustawione naokoo placu w ksztacie litery U i poczone zadaszonymi chodnikami. Rannym w terenie onierzem najpierw zajmowano si w batalionowym punkcie opatrunkowym. Tam go bandaowano, dawano morfin, i adowano do migowca sanitarnego, ktrym przewoono go do szpitala ewakuacyjnego. Mg si znale na stole operacyjnym w godzin od momentu zranienia. 12 Ewakuacyjny obsugiwa bazy Cu Chi, Tay Ninh i Dau Tieng. Mia dwa oddziay intensywnej terapii - jeden dla przypadkw chirurgicznych, drugi dla oparze. Jeden oddzia by zawsze pusty na wypadek gwatownego napywu ofiar z wikszej bitwy, byt take oddzia pierwszej pomocy znany pod nazw maswki. W czasie suchej pory w 1966 i 1967 roku maswka miaa miejsce przynajmniej raz w miesicu. Dziesitki rannych, zakrwawionych i obandaowanych ludzi leao na noszach przed salami operacyjnymi. Tam chirurdzy wojskowi przeprowadzali selekcj oceniali, kto wymaga natychmiastowej operacji, kto moe poczeka godzin lub dwie, a w ktrym wypadku operacja bdzie strat czasu, bo ranny nie ma szans na ratunek. Maswka bya gorczkowym, penym haasu, wykrzykiwanych polece i zakrwawionych fartuchw wydarzeniem. By tam rwnie oddzia dla wietnamskich cywilw. Ci, z kolei, znaleli si tu, poniewa mieli pecha: trafili pod grad bomb i pociskw artyleryjskich, ktrymi obrzucano miejsca, gdzie podejrzewano obecno Viet Congu. W szpitalu pracowao okoo trzydziestu

lekarzy i szedziesit pielgniarek, z ktrych cz bya onami oficerw 25 dp. Wrd bardziej zadziwiajcych elementw wojskowego wyposaenia technicznego, jakie miecio si za waami i drutem kolczastym bazy Cu Chi, byy komputery INIVAC 1005 i NCR 500, ktre po raz pierwszy wyruszyy na wojn. Kierownictwo wojskowe pokadao coraz wiksz wiar w ich zdolno rozwizywania skomplikowanych problemw wojny wietnamskiej. Byy instalowane w przyczepach zaparkowanych przed taktycznym centrum operacyjnym dywizji. Kady najdrobniejszy kontakt 25 dp z otaczajcym j Viet Congiem, by wprowadzany do komputerw tworzc ogromny bank danych wywiadowczych, dziki ktremu - miano nadziej -uda si w analityczny sposb przewidzie, gdzie mona bdzie znale nieprzyjaciela, i jaki rodzaj dziaa przeciwko niemu przyniesie sukces. Komputery zawieray stale uzupeniane listy znanych lub podejrzewanych sympatykw Viet Congu i byy poczone z innymi wojskowymi komputerami w Wietnamie, takimi, jak System Oceny Wiosek, znajdujcy si w naczelnym dowdztwie Wojsk Ldowych Stanw Zjednoczonych w Sajgonie. SOW okrela przypuszczalny stopie poparcia dla Viet Congu w kadej wiosce na terenie caego kraju. Oceny byy notorycznie zbyt optymistyczne. Opieray si na niepewnych danych wywiadowczych, dostarczanych przez czsto skorumpowanych urzdnikw Armii Republiki Wietnamu, ktrzy mieli skonno do zbyt pochlebnej oceny wasnej dziaalnoci w swoich rejonach. Zaopatrywanie mieszkacw tej ogromnej bazy w wymagane przez nich wygody i rodki do prowadzenia walki stawao si operacjami wojskowymi samymi w sobie. Nazywano je operacjami Roadrunner (Stru Pdziwiatr) i angaoway powan cz energii 25 dywizji piechoty. Baza Cu Chi bya zaopatrywana drog ldow z pooonego niedaleko Sajgonu i Long Binh, najwikszego wojskowego orodka magazynowego w Wietnamie. Codziennie przecitnie cztery konwoje po szedziesit pojazdw w kadym, znane pod nazw Cu Chi Express, wykonyway te krtk, ale niebezpieczn podr. Przez pierwsze dwa lata spdzone przez 25 dp w Cu Chi, prawie kady taki konwj zwizany byt ze stratami w ludziach i pojazdach spowodowanymi minami i zasadzkami Viet Congu. Po zmierzchu nie podrowano. Uszkodzone lub palce si pojazdy zatrzymyway konwoje i powodoway, e staway si one celem dla ognia modzierzowego, rakietowego i broni maokalibrowej. Poprzedni dowdca l dywizji piechoty ze smutkiem przyzna, e ... skuteczne operacje konwojowe byy moliwe jedynie dziki wzajemnie wspierajcym si artyleryjskim grupom ogniowym wzdu szlaku komunikacyjnego. Trzeba byo przepro wadza operacje typu szukaj i zniszcz tylko po to, by oczyci gwne drogi. Do 1968 roku 25 dp wypracowaa procedury majce zmniejszy straty w konwojach. Tak wic, pojazdy przewoce paliwo lub amunicj byy umieszczane w ogonie kolumny, dziki czemu cay konwj nie mg zosta zatrzymany przez ponce ciarwki, a poza tym, w jego skad wczane byy cigniki, ktre cigay unieruchomione pojazdy z drogi. Dowdca konwoju towarzyszy pojazdom na pokadzie migowca. Wczeniej organizowano oson migowcw szturmowych nad przewidywanymi miejscami zasadzek. Rolinno przydrona bya systematycznie usuwana przez spychacze. W wielkich bazach zmczone walk w terenie wojska miay do dyspozycji specjalne orodki wypoczynkowe, znane pod nazw Holiday Inn. Taki wanie orodek w bazie Cu Chi, w ktrym pododdziay do wielkoci kompanii mogy odpocz, nosi nazw Waikiki East (jak znana plaa na Hawajach). Znajdowa si on w niewielkiej odlegoci od gwnego urzdu pocztowego. By tam duy basen pywacki i klub dla szeregowcw. Pododdziay, ktre znajdoway si w polu ponad miesic, miay prawo do czterdziestu omiu godzin odpoczynku. Wymieniano im mundury i buty, Kadego wrczani odbywao si smaenie stekw na wolnym powietrzu, koncerty .zespow muzyki pop z Sajgonu, albo wystpy wykonawcw przybyych ze Stanw Zjednoczonych. Wypijano ogromne iloci zimnego piwa, a wietnamskie tancerki taczyy przy akompaniamencie elektrycznych gitar. Kady

piechur mg rwnie spodziewa si - w czasie rocznego pobytu w Wietnamie piciodniowego urlopu wypoczynkowego. Co miesic przewoono ich do Bangkoku, Tokio, Manili, Australii, na Hawaje i do innych odpowiednio rozrywkowych miejsc. W bazie przebyway rwnie mode, adne Amerykanki, znane pod nazw Pczkowych Laleczek. Byy to ochotniczki Amerykaskiego Czerwonego Krzya zajmujce si sprawami rekreacji. Nosiy mundurki z jasnoniebieskiej kory, kapelusze z szerokimi rondami, teniswki i umiechay si do wszystkich. Organizoway onierzom rozmaite gry i zabawy oraz przyrzdzay napoje i przekski. Te pogodne dziewczyny stanowiy cz krajobrazu wielu baz wojskowych w Wietnamie. Pomimo panujcych w bazie wygd, onierzom 25 dp od czasu do czasu przypominano o otaczajcej ich wrogoci spoeczestwa, ktrego podobno przybyli broni. Oczywicie, dzieci umiechay si, inni krcili przy onierzach w nadziei na resztki z ich cudownej technicznej i konsumpcyjnej cywilizacji, ale kady GI wiedzia, e adnemu Wietnamczykowi nie mona w peni ufa. onierzom nie pozwalano opuszcza bazy, chyba, e mieli oficjalne zezwolenie na wykonanie okrelonego zadania. Samo miasto Cu Chi byo stref zakazan, i pod adnym pozorem nie wolno byo porusza si w nim po godzinie sidmej wieczorem. Kontakt z Wietnamczykami zazwyczaj ogranicza si do zbrojnego migowcowego rajdu do jakiej wioski, w celu sprawdzenia, czy w jej domostwach nie ukrywa si Viet Cong, albo zaatwienia jakich spraw zwizanych z pracujcymi w bazie Wietnamczykami. Tubylcy byli pracownikami fizycznymi, fryzjerami, pracownikami pralni, ksigowymi, kelnerkami, pomocnikami w kostnicy i palaczami gwna (ktrych zadaniem byo spalanie zawartoci beczek o pojemnoci 250 litrw po uprzednim wymieszaniu jej z benzyn). onierze przemycali do bazy prostytutki, zwane dziewczynkami bum-bum. Jeden ze sposobw polega na wwoeniu dziewczyny do bazy karetk pogotowia, ktrej ko byo kolejno wykorzystywane przez modych onierzy za trzy, cztery dolary za numer. Niekiedy dziwki przemycano do bazy we wntrzu pustych cystern na wod. Pukownik John Fairbank, poprzednio oficer informacyjny w Cu Chi, pamita jeden wypadek, gdy onierze schowali tuzin dziewczt do pustej cysterny na benzyn. Zanim jednak przejechali przez posterunek policji wojskowej przy bramie gwnej, wszystkie dziewczyny zmary na skutek uduszenia. Byy tam pralnie i myjnie samochodowe - ,Eve, Fairlady, Sexy usytuowane jedna przy drugiej, tu za baz, by obsugiwa tych onierzy, ktrzy mieli zezwolenie na wyjcie poza bram. W takich miejscach, za niewielkie pienidze mona byo kupi marihuan i heroin - handel, ktry zdaniem wadz amerykaskich by jednym ze sposobw zdobywania rodkw finansowania wojny przez Viet Cong. Na wypadek gdyby wizytujcy kapelani albo gwiazdy filmowe zadaway kopotliwe pytania, jako przykrywka burdelu dla oficerw suya, znajdujca si przy bramie gwnej, restauracyjka prowadzona przez ony koreaskich pracownikw budowlanych. Ale baza Cu Chi gocia nie tylko duchownych czy artystw, W1966 roku odwiedzi j Robert McNamara, wczesny minister obrony i cay zastp dziennikarzy oraz ekip telewizyjnych. W kocu bya pooona wygodnie, bo blisko Sajgonu. Pomimo tych zakce, dwudziesta pita bya na wojnie - i to nie tylko z niewidocznym wrogiem znajdujcym si z drugiej strony drutw. Bya rwnie pita kolumna we wntrzu bazy, nieprzyjaciel, ktremu atwo byo dziaa w warunkach stosunkowo niedbale funkcjonujcego systemu bezpieczestwa, ktry uwzgldnia rozrywkowe potrzeby onierzy, oraz konieczno korzystania z miejscowej siy roboczej w celu obsugiwania tego ogromnego kompleksu. Wietnamscy pracownicy bazy mieszkali w pooonych nieopodal strategicznych wioskach. W teorii byli oni sprawdzeni przez miejscow policj. W rzeczywistoci, niektrzy z nich byli partyzantami korzystajcymi z tuneli wok bazy i wikszo pracownikw bya w kontakcie z miejscow organizacj NFW. Viet Cong surowo traktowa fraternizacj z Amerykanami, poza kontaktami o wycznie handlowym

charakterze. Na przykad wiedziano, e Wietnamka pracujca w urzdzie pocztowym stara si o pozwolenie na maestwo z amerykaskim onierzem. Pewnego ranka jej gow znaleziono na supie przed bram gwn. Bya tam rwnie kartka z nastpujcym tekstem: To spotka Wietnamczykw, ktrzy zadaj si z wrogiem. Za wykonywanie takich wyrokw odpowiedzialna bya specjalna grupa egzekucyjna Viet Congu. Wietnamscy pracownicy bazy Cu Chi, przychodzc i wychodzc kadego dnia, ustawiali si w kolejce do przeliczenia i kontroli. Jednak co tydzie znajdowano w bazie bomb albo min puapk. Mona byo odnie wraenie, e ulubionym miejscem ich podkadania byy jadalnie. Jedna z takich bomb spowodowaa 3 stycznia 1969 roku dziesitki ofiar. Dzisiaj niewielu wietnamskich pracownikw cywilnych przyznaje, e kiedykolwiek pracowali dla Amerykanw. Na przykad pani Le Thi Thien jest pracujc samodzielnie krawcow, mieszkajc w wiosce Phuoc Hiep niedaleko Szosy Nr l, w pobliu miasta Cu Chi. W czasie wojny pracowaa jako kelnerka w klubie oficerskim w bazie. Wspomina: Musiaam tam pracowa, poniewa moja rodzina bya bardzo biedna. Wikszo wiosek w tym rejonie zostaa zniszczona przez bomby. Byam zmuszona do pracy dla Amerykanw, by pomaga mojej niewidomej matce. Polecono mi, ebym obserwowaa wszystko w bazie i meldowaa miejscowej kadrze. Czowiekiem, ktremu skadaa raporty by Ho Van Nhien, ktry wci jest funkcjonariuszem partyjnym w Phuoc Hiep, - Kada wioska wysyaa szpiegw - powiedzia. - Otrzymywaem wiele meldunkw. Niektrzy byli robotnikami wypeniajcymi worki z piaskiem. Informowali mnie, gdy Amerykanie przeprowadzali operacj. Dziewczyna z baru (pani Le Thi Tien) donosia o wszystkich podsuchanych rozmowach, ktre bya w stanie zrozumie. Przekazywaem te wiadomoci dalej komitetowi dystryktowemu, dziki czemu mogli przygotowa si do odparcia kadego ataku. Opisa, w jaki sposb meldunki wywiadu przedstawiajce szczegy przyszych operacji szukaj i zniszcz byy zapisywane na maych kartkach papieru, owijane w nylon i ukrywane we wosach kurierek, ktre wzbudzay mniej podejrze u policji. Inny agent, Ho, pracowa w punkcie rejestracji grobw, kostnicy w bazie Cu Chi, gdzie przygotowywano zwoki Amerykanw do przewozu do kraju. Dziki temu Viet Cong mia o wiele dokadniejsze informacje na temat liczby amerykaskich strat, ni kiedykolwiek ogoszono to publicznie. Fryzjerzy w obozie rwnie znajdowali si w doskonaym miejscu, by zbiera dane wywiadowcze. Plutonowy Arnold Gutierrez przypomina sobie incydent zwizany z fryzjerem. On i jego patrol byli w lesie Ho Bo i znaleli si pod ogniem strzelca wyborowego, siedzcego na drzewie. Gutierrez mia radio i dlatego sta si gwnym celem. Zosta ranny w rami. Patrol ostrzela drzewo z karabinu maszynowego i strci snajpera. Okazalo si, e jest to trzynastoletnia dziewczyna - Co gorsza, crka jednego z pracujcych w obozie wietnamskich fryzjerw, zaufanego przyjaciela onierzy. Dziewczyna bya w tunelach od dziesitego roku ycia. Tej samej nocy fryzjer zosta powieszony. W styczniu 1967 roku, w czasie operacji Cedar Falls szczury tunelowe znalazy dokument Viet Congu wymieniajcy dziesitki sympatykw pracujcych w bazie Cu Chi, Na licie znajdowao si czternastu fryzjerw z bazy - wszyscy, ktrzy w niej pracowali. Skomplikowany system obronny Cu Chi okaza si w peni usprawiedliwiony, poniewa baza bya cigle atakowana z zewntrz. Ze wzgldu na budzc groz amerykask obecno na tym terenie oraz na trway charakter budynkw i konstrukcji, jak i pene zniszczenie i wyludnienie caej okolicy, Viet Cong zawsze uwaa Cu Chi -podobnie jak inne amerykaskie bazy - za zniewag i wyzwanie. Truong Ky, jeden z najwaniejszych oficerw sztabowych Viet Congu, owiadczy w 1967 roku: - Bdziemy w dalszym cigu otacza i trzyma w ucisku ich bazy wszdzie, gdzie je zao. Potwierdza to protok przesuchania jeca Viet Congu, Ngo Van Gianga (sporzdzony w styczniu 1968 roku). Przesuchiwany owiadczy: -Niektre stae amerykaskie bazy wojskowe s niedaleko rejonw dziaania

Viet Congu. Prostytutki dziaajce wok tych obozw sprawiy, e byo nam atwo pozna system obronny i si takiego posterunku. W nocy Amerykanie wystrzeliwuj rakiety owietlajce, by uatwi sobie obserwacj okolicy, ale niewiadomie pomagaj rwnie naszym saperom w zorientowaniu si, jak wtargn na posterunek. Viet Cong nie tylko odpala pociski modzierzowe i rakietowe na baz Cu Chi, ale, cho trudno w to uwierzy, przeprowadza na ni zuchwae ataki z otaczajcych tuneli. Bray w nich udzia najwyej trzydziesto-czterdziesto-osobowe grupy partyzantw, a niekiedy nawet jeszcze mniejsze, czasami klasyczne trzyosobowe grupy Viet Congu. Niektre powodoway ogromne straty materialne, na przykad w migowcach i czogach, a take ofiary wrd amerykaskich onierzy. Ataki byy niezwykle denerwujce, a ich psychologiczne i propagandowe znaczenie byo o wiele waniejsze od osigni wojskowych. Viet Cong udowadnia Amerykanom, e aden z ich obiektw nie jest niedostpny, e jako przeciwnik jest dzielny i gotowy do powiecenia samego siebie i bdzie zawsze powraca, nawet po zniszczeniu jego wiosek. Dwadziecia lat wczeniej Ho Chi Minh ostrzeg Francuzw: - Moecie zabi dziesiciu moich ludzi za kadego waszego, ale nawet wtedy wy przegracie, a ja wygram. Gdy Amerykanom udao si zablokowa wszystkie tunele przebiegajce pod baz Cu Chi, Viet Cong stworzy skomplikowan sie tuneli, okopw i stanowisk strzeleckich naokoo niej. w piercie tuneli nazwa pasem. (Tym samym sposobem posuono si w 1954 roku, w czasie oblenia Francuzw w Dien Bien Phu). Pas czy wikszo wiosek pooonych naokoo bazy Cu Chi, w tym rwnie Trung ap, Nhuan Du i Phu Hoa Dong. Co pidziesit metrw odgazienie tunelu prowadzio w stron samej bazy. Jeden zesp odgazie koczy si na dobrze bronionych stanowiskach strzeleckich rozmieszczonych na brzegach strumienia pyncego wzdu pnocnej granicy Cu Chi. Stanowiska strzeleckie, ulokowane na kocach kadego odgazienia, byy doskonale zamaskowane i otoczone puapkami punji oraz minami. Te gniazda oporu dysponoway szerokimi, czsto nakadajcymi si na siebie sektorami ostrzau, a take dominoway nad ktr z drg przecinajcych dystrykt. Poniewa odgazienia prowadziy do gwnego systemu tuneli Cu Chi, Viet Cong, uywajcy stanowisk do nkania nieprzyjaciela, mia, w przypadku wykrycia lub ostrzau, bezpieczne drogi odwrotu. Same tunele miay wielopoziomow konstrukcj, ktra chronia je przed dziaaniem materiaw wybuchowych i gazu CS. Pas by stale wykorzystywany do infiltracji prowadzonych przez oddziay si gwnych Viet Congu z bezpieczniejszych rejonw Strefy Wojennej C w prowincji Tay Ninh albo z Kambody. Atakoway one albo sam baz Cu Chi, albo maszeroway dalej, by prowadzi mn akcje zaczepne w samym Sajgonie lub jego okolicach. Jedn z osb, ktre pracoway i walczyy w pasie bya pani Vo Thi Mo, partyzantka, ktra ocalaa z druyny pozostaej za liniami przeciwnika w Nhuan Du. W roku 1966 wci bya jeszcze nastolatk, ale pen powicenia dla sprawy, w ktr wierzya. Naszym rejonem walki by pas wok bazy Dong Zu (Cu Chi). Moim obowizkiem byo przeprowadza regularne oddziay z Nhuan Du do Dong Zu. W czasie dnia szam nie kryjc si do Dong Zu, by obserwowa drog, zasieki, teren - trasy, ktrymi mona byo przenikn do bazy. Potem w nocy byam przewodniczk grup zwiadowczych, ktre miay obserwowa baz. Regularne oddziay przeprowadzay atak. Miaam obowizek prowadzi powracajce oddziay i pomagaam nie rannych. Niekiedy jechaam tam legalnie, z wydan przez marionetki kart tosamoci, na motorowerze Honda. W samej bazie byam prowadzona przez oficera cznikowego. Zbieraam informacje o dziaaniach Amerykanw od kobiet w bazie, takich, jak sprztaczki czy prostytutki. Kierowaam pitnastoma komrkami. W ten sposb znalimy ju wczeniej nazwy, czas i miejsca niektrych wielkich operacji, takich jak Cedar Falls. Dopiero w lutym 1969 roku, po trzech latach istnienia bazy Cu Chi, obz sta si obiektem zuchwaego i niszczcego ataku Viet Congu, ktry przebi si przez jej linie obrony.

Zosta on wyprowadzony z najmniej oczekiwanego miejsca: nie z osawionego lasu Ho Bo czy Fil Hol, ale od strony miasta Cu Chi, rejonu uwaanego za kontrolowany przez siy rzdowe. Miejscowi partyzanci, tak jak pani Mo, przeprowadzili gwne siy Viet Congu wok pasa do wybranego miejsca ataku. Poprzedni dzie atakujcy przespali w tunelach. W samym rodku nocy, niedostrzeeni przez wartownikw, saperzy Dac Cong, czyli oddziaw specjalnych, wyczogali si do przodu, aby oczyci przejcie przez pole minowe i zapory z drutu kolczastego. A potem trzydziestu dziewiciu onierzy Viet Congu, trzy trzynastoosobowe druyny, w skadzie ktrych byo kilka kobiet, przeszy do bazy. Ich gwnym celem, podobnie jak w przypadku wielu innych atakw Viet Congu, byo zniszczenie najbardziej znienawidzonej i wzbudzajcej lek broni wroga - migowcw. Wiedzieli dokadnie, gdzie je znale. Przy pomocy adunkw wybuchowych, partyzanci wysadzili w powietrze czternacie CH-47 Chinook, wielkich migowcw do przewozu wojska, wszystkie, jakie znajdoway si wwczas w Cu Chi. Wiadomo, e Viet Cong jest pomidzy drutami wywoa panik. Obrocy odpalali upiorne flary spadochronowe, by owietli baz i wykry atakujcych. Strzelanina wybuchaa ze wszystkich stron, sycha byo syk i huk odpalanych granatnikw rakietowych. Sanitariusz z 12 Szpitala Ewakuacyjnego tak pniej wspomina te noc: Chopaki potwierdziy, e partyzanci s wewntrz bazy. Powiedzieli, e nieprzyjaciel zabi troch naszych ludzi i wysadzi troch migowcw. Wiadomo, e Viet Cong znalaz si pomidzy naszymi drutami napdzia rannym chopakom porzdnego stracha. Mnie rwnie przestraszya i przez reszt nocy, za kadym razem gdy w jakim oddziale otwieray si drzwi, serce wywijao mi kozioka i zamieraem, na p oczekujc, e bd to oni. Strzelanina, rakiety i flary - trwao to przez wiele godzin. Zgino trzydziestu omiu Amerykanw, ale wszyscy partyzanci, poza trzynastoma, wycofali si cali i zdrowi, rozpywajc si przed witem. Wybrali drog odwrotu odmienn od tej, ktr przeniknli do bazy. Wiedzieli, e ogie artyleryjski przeorze rejon, z ktrego, zdaniem przeciwnika, nadeszli. Szczegln ironi losu by fakt, e 25 dp dowodzi wwczas genera dywizji Ellis W. Williamson. By on w 1966 roku dowdc 173 powietrznodesantowej i z wielk pogard wyraa si o kopotach, jakie pocztkowo dwudziesta pita miaa z tunelami pod baz. Zniszczenie tak wielu migowcw w czasie, gdy to on sprawowa dowdztwo, byo - jak stwierdzi - koszmarnym przeyciem. Wwczas, w 1966 roku, gdy budowa bazy Cu Chi zostaa dopiero ukoczona, na w atak trzeba byo czeka jeszcze trzy lata. Zakadajc tak ogromn baz (i inne, podobne do niej) genera Westmoreland przeszczepi do Cu Chi may fragment Ameryki. Ale Viet Cong nie zosta wyparty i naladowa Amerykanw - walczc i grajc rwnie ostro, jak oni. 13 PHAM SANG - HISTORIA ARTYSTY W Boe Narodzenie 1966 roku artysta Pham Sang podnosi morale Viet Congu w tunelu pod dystryktem Cu Chi, w zasigu ognia artyleryjskiego z bazy, a w tym samym czasie Bob Hope robi to samo w 25 dywizji piechoty. Pham Sang zadba, by funkcjonariuszom partyjnym i partyzantom przekazano ustne zaproszenia do wzicia udziau w niewielkim przedstawieniu w podziemiach, Na powierzchni - tysice GI siedziao z puszkami piwa w rkach w wietle sonecznym, na tej samej wietnamskiej ziemi, wznoszc przeraliwe okrzyki na widok wdzikw kolejnej Miss wiata. miechem i wiwatami przyjmowali dowcipy i patriotyczne wypowiedzi najbardziej lubianego w wojsku komika, ubranego w groteskowo obwieszony odznaczeniami mundur polowy i uzbrojonego w kij golfowy. Kiedy wyldowaem w Tan Son Nhut - dowcipkowa - powitano mnie salutem z dziewitnastu dzia. Jedno z nich byo

wasze. Przy akompaniamencie wybuchw miechu, mwi dalej: Mamy dzi w Cu Chi bardzo mieszan widowni. Umiech, znajome zawieszenie gosu, i pointa: Jestemy tak blisko od miejsca, gdzie tocz si walki, e musielimy da Viet Congowi poow biletw! Klasyczny dowcip, niezbyt odlegy od prawdy. Dziesi minut po rozpoczciu wystpu Boba Hope, dwaj partyzanci, ktrzy przelizgnli si przez linie obronne Cu Chi zostao zabitych, a jeden wzity do niewoli. Aktor sysza strzelanin. W zespole Hope'a znajdoway si rwnie Golddiggers, trupa trzynastu dugonogich artystek, ktre pieway i taczyy przy akompaniamencie Lesa Browna i jego Band of Renown. Wystarczyo, by supergwiazdy takie jak Rachel Welch czy Jill St. John weszy jedynie na scen w modnej wwczas minispdniczce, a publiczno dostawaa amoku. Piosenkarki takie, jak Connie Francis i Nancy Sinatra, wypiewyway najnowsze przeboje. Pham Sang w teatrze ziemi, w tunelach wystpowa z takimi pieniami jak: Ten, ktry przyjdzie do Cu Chi, spiowej fortecy ziemi z elaza, policzy zbrodnie wyrzdzane wci przez wroga. Jego widownia wstawaa wwczas, jeeli wysoko pomieszczenia na to pozwalaa. Szczeglnie popularne byy dwie pieni czasu wojny. Jedn bya miosna piosenka: Ra Ziemi z elaza, drug za satyryczna, o sajgoskich poborcach podatkowych, zatytuowana 400 piastrw podatku. Zarwno on, jak i Bob Hope znaleli si tu, aby podtrzyma bojowego ducha zmczonych i tsknicych za domem chopakw. Przedstawienie Hope'a byo wystarczajco wielkie i profesjonalne, by sfilmowaa go amerykaska sie telewizyjna. Tunelowi artyci Viet Congu wystpowali natomiast w ciasnych komorach podziemnych, na nagim klepisku. W czasie, gdy scen Bob Hope'a owietlao zachodzce wietnamskie soce, jedynymi wiatami w czasie wystpu Pham Sanga byy mae lampki wykonane z trzciny bambusowej, wypenione olejem kokosowym i zaopatrzone w spalajcy si wolno knot. Wietnamscy artyci tunelowi byli jedyn w swoim rodzaju grup aktorw, ktrzy na ochotnika dzielili ycie mieszkacw tuneli. Byli oni przewanie czonkami partii komunistycznej, zdecydowanie sprzeciwiajcy si temu, co uwaali za wiadome rozmywanie tradycyjnej wietnamskiej kultury przez rzd Diema. Artyci ci byli zwerbowani przez Narodowy Front Wyzwolenia ju w 1960 roku. W czasie nastpnych piciu lat, przybycie amerykaskich onierzy z ich odmiennymi tradycjami kulturowymi i cige zaniedbywanie wietnamskiego dziedzictwa historycznego przez kolejne rzdy w Sajgonie, spowodoway dalsze zamieszanie, wykorzystane przez komunistw. Partia bya przekonana, e Wietnamczykom trzeba przypomina o ich kolonialnej przeszoci i zwizanej z ni obcej dominacji i wyzysku. czc swoj odmian socjalizmu z tradycyjnym wietnamskim nacjonalizmem, mieli nadzieje stworzy now kultur. W tunelach wane byo nie tylko zafascynowanie widowni, ale przede wszystkim podniesienie morale walczcych. To, co Bob Hope robi w kwaterze gwnej 25 dp naleao wykonywa rwnie w tunelach - z podobnych powodw i czsto z analogicznymi rezultatami. To wanie rumiany i peen entuzjazmu Pham Sang otrzyma polecenie stworzenia teatru i zespou pieni i taca w Phu My Hung, w dystrykcie Cu Chi, gdzie pracowa jako urzdnik. Najpierw przeniesiono go do wydziau propagandy w komitecie dystryktowym Hoc Mon i wkrtce zosta sekretarzem dystryktowego komitetu frontowego. Pham Sang zacz wojn, chocia jej nie zakoczy, jako partyjny robol. Jest jednym z bardzo niewielu czoowych tunelowych artystw, ktremu udao si przey, Nie mia wcale teatralnej przeszoci. W1955 roku siedzia w wizieniu za polityczne przestpstwa przeciwko nowemu rzdowi prezydenta Diema. Z nudy nauczy si pisa sztuki o wojnie partyzanckiej. W przeciwiestwie do przedstawie tworzonych w dominujcym politycznym stylu, jego dziea nie byy trzygodzinnymi wielkimi rozprawami polemicznymi, ale niezwykle zwartymi pitnastominutowymi scenkami. Bya to forma dramatyczna, najodpowiedniejsza w czasie tunelowych spektakli, czsto przerywanych przez ostrza artyleryjski, bombardowania czy

ataki piechoty. Komitet dystryktowy uzna Sanga za najbardziej obiecujcego i podnego autora tekstw piosenek i dramatopisarza rejonu. Wkrtce ssiednie prowincje Tay Ninh i Binh Duong zaczy wystawia jego utwory. Kierowanie grup artystyczn Phu My Hung dao byemu urzdnikowi wyjtkow szans na now karier. Jako zarzdzajcy, pisarz, przyjmujcy do pracy i zwalniajcy artystw, by w bardzo dogodnej sytuacji umoliwiajcej wystawianie wasnych utworw. Do 1965 roku i przybycia Amerykanw do Wietnamu, jego zesp rozrs si do stu modych mczyzn i kobiet. Front poleci mu podzieli grup na trzy trupy po trzydzieci osb. Nastpnie, w miar jak pod powierzchni zaczo by coraz cianiej i nieprzyjemnie, trupy te dzieliy si na dalsze, jeszcze mniej liczebne zespoy. Rosnca sawa i znaczenie Pham Sanga jako aktora, kierownika i pisarza sprawiay, e tam gdzie si udawa, miejscowa ludno kopaa dla niego specjalne komory w tunelach, by zechcia pozosta w nich i pisa dalsze pieni i sztuki. W podziemnym spoeczestwie, ktrego waciwie nie sta byo na udzielanie jakich przywilejw politycznych czy zwizanych z warunkami ycia, by to rzadko spotykany zaszczyt. W 1966 roku Pham Sang mg na dobr spraw pracowa jedynie w tunelach, poniewa na powierzchni stao si zbyt niebezpiecznie. Pod ziemi pisa bez koca przy wietle przerobionej z buteleczki na penicylin lampki oliwnej. Jak wszyscy twrcy toczy cig walk z tymi, ktrych uwaa za biurokratw, na przykad z tunelow stra bezpieczestwa. Mona byo odnie wraenie, e bardziej obchodzi ich jego lampka ni pieni i sztuki. Polecili mu wykona do niej abaur, a kiedy ju to zrobi, rozkazali mu zakry pomie cakowicie materiaem, pozostawiajc jedynie maleki otwr o wymiarach monety, przez ktry padao wiato. Artysta prawie nie mg pisa w tych warunkach i uskara si na nie z gorycz. Ale ludzie ze suby bezpieczestwa wci go upominali, ostrzegajc, e technika rozwina si w stopniu, ktry bardziej zakrawa na fantazj, ni jego sztuki. Mwili o latajcych nisko amerykaskich samolotach zwiadowczych, ktre s w stanie wykry malekie rdo wiata, niewidoczne nawet dla ludzkiego oka i o amerykaskich nocnych celownikach zdolnych spotgowa istniejce wiato 70 000 razy. Phang Sang nie bardzo mg w to uwierzy. Przecie w kocu by pod ziemi., - Jak mog pisa, jeeli nie mog mie wiata? - mrucza pod nosem. Wszystkie moje najlepsze sztuki przeciwko Amerykanom s napisane w nocy, w tunelach, czyli tam, gdzie najbardziej jest mi potrzebne wiato. Podobnie jak w przypadku wielu jego kolegw-artystw, scena staa si jego wiatem. A walka? No c, walka bya dla onierzy. Jego dziea wkrtce zaczy by wystawiane przed mieszanymi widowniami skadajcymi si z onierzy i cywilw, ktrzy podejmowali ogromne ryzyko przedostajc si do tuneli. Wystpy odbyway si najczciej w pomieszczeniach konferencyjnych tuneli, albo nawet w specjalnie wykopanych salach teatralnych, w ktrych mogy si pomieci dziesitki ludzi. Jeeli w czasie przedstawienia rozpocz si ostrza artyleryjski albo bombardowanie, widzowie mogli przenie si do mniejszych i bezpieczniejszych tuneli komunikacyjnych. Niektrzy wczogiwali si do specjalnych schronw przeciwlotniczych w tunelach, posiadajcych specjalnie wzmocnione, stokowe sklepienia. Niekiedy, w czasie przerw pomidzy operacjami nieprzyjaciela, lub gdy Amerykanie przechodzili z dziaa dziennych do nocnych, zesp Pham Sanga mg prowadzi prby na powierzchni. Ale oglnie rzecz biorc, ostrzay byy przeszkod dla cigoci przedstawie Sanga. W 1967 roku tylko 25 dywizja piechoty wystrzeliwaa na dystrykt Cu Chi niemal 200 000 pociskw miesicznie. Najwdziczniejsz widowni tworzyli ludzie z 267 puku (Quyet Thang), regionalnej jednostki, ktra bronia rejonu Cu Chi. Phan Sang cieszy si popularnoci wrd wielu modych onierzy, dla ktrych jego piosenki byy jedynymi momentami wytchnienia w nastpujcych po sobie okresach monotonii i zagroenia. Wanie przy pomocy przyjaci z 267 puku Phan Sang wpad na pomys, ktry

wszyscy uznali za mdry i zuchway plan. Razem ze swoim bliskim koleg Bay Lap, ktry wwczas kierowa zespoem muzycznym dystryktu Cu Chi, Pham Sang uzna, e nadesza pora da nieprzyjacielowi szans docenienia jego pieni i sztuk. Nadszed rwnie czas dokonania czego wicej, aby nawrci marionetki, a Sang by przekonany w granicach rozsdku, e jego sztuka zdoa przerzuci most nad polityczn przepaci. Niektre przedstawienia w tunelach miay miejsce w odlegoci zaledwie 200 metrw od nieprzyjacielskich posterunkw. Pham Sang nabra przekonania, e mgby zorganizowa przedstawienie na powierzchni, niedaleko od posterunku Armii Republiki Wietnamu, ktry strzeg strategicznej wioski. Przecie trudno wykluczy, myla Sang, e sama tylko jako rewolucyjnego przedstawienia moe przecign niektrych zdezorientowanych onierzy Armii Republiki Wietnamu na stron komunistw. Takie wydarzenie nie przeszo by bez echa w kwaterze gwnej dystryktu, a moe nawet regionu. Najpierw musia wyszuka razem z Bay Lap odpowiednie miejsce. Powinno znajdowa si kilkaset metrw od posterunku Armii Republiki Wietnamu, ale oprcz tego mie oson z odpowiednio bujnej rolinnoci i by pooone blisko wejcia do tunelu, co w razie koniecznoci zapewnioby moliwo szybkiego odwrotu. Gdy tylko znaleziono takie miejsce, Pham Sang posuy si swoimi przyjacimi z puku, by uzyska bezcenne goniki, mikrofony i prdnice. Wadza Bay Lap bya tu niezbdna, by nakoni inne sekcje tuneli do wypuszczenia na kilka godzin ze swoich rk bezcennego sprztu. Ostatecznie, cae niezbdne wyposaenie zostao zebrane i piewacy czekali w tunelu, Sang wybra por wystpu na czwart trzydzieci po poudniu, kiedy wiato jest jeszcze odpowiednie, a powietrze staje si nieco chodniejsze. Sprzt zosta ostronie wyniesiony na zewntrz i rozmieszczony w ukryciu, jakie 150 metrw od posterunku wartowniczego Armii Republiki Wietnamu. piewacy ukradkiem przeszli na stanowiska. Garstka chopcw z 267 puku przeczogaa si w zarola, by ochrania artystw. Na sygna Pham Sanga wczono prd i goniki pen moc rykny patriotyczn pie w stron zaskoczonych onierzy Armii Republiki Wietnamu. Pomidzy dwoma pieniami wygoszone zostay polityczne apele, wzywajce poudniowych Wietnamczykw, by przyczali si do komunistw. Teraz, spogldajc wstecz, Pham Sang przyznaje, e byo to nieco naiwne przedsiwzicie. W rezultacie, po krtkiej przerwie artyci otrzymali odpowied. W ich stron poleciaa lawina ognia z broni maokalibrowej i rcznej. W czasie pniejszego, niezbyt dostojnego odwrotu do bezpiecznego wntrza tuneli i stara by ocali wyposaenie, utracono sporo dumy i kilka gonikw. Eksperymentu ju nie powtrzono, a przyszo polityczna Pham Sanga przez jaki czas pozostaa na niezmiennym poziomie. W samych tunelach przedstawienia trway pi minut, potem gaszono wszystkie wiata, by umoliwi wymian powietrza przez otwory wentylacyjne, a potem spektakl trwa dalej. Czasami powietrze byo tak cikie, e widowni zabraniano przyczania si do patriotycznych pieni, aby oszczdza resztk tlenu. Gdy amerykaskie samoloty przelatyway nad nimi, stra bezpieczestwa polecaa wstrzyma spektakl, ale widownia czekaa cierpliwie na zakoczenie alarmu. Niektrzy ludzie szli ponad dziesi kilometrw przez nieprzyjacielski, opanowany przez Armi Republiki Wietnamu teren, tylko po to, aby go obejrze. Najpopularniejsza pie tego okresu - dzieo Pham Sanga - nosia tytu Cu Chi, bohaterski kraj. Jej sowa brzmiay: Jestemy ludmi z Cu Chi, ktrzy id naprzd, by zabija wrogw. Idziemy przez niebezpieczestwa, kule i ogie, by walczy za rodzinn ziemi. Nasz kraj jest fortec stawiajc opr Amerykanom,

Cu Chi jest bohaterskim krajem. Sadzimy maniok na wszystkich kraterach i niech si pokryj zieleni. Zabijamy Amerykanw ich wasnymi pociskami i bombami, Zabijamy wrogw i zwikszamy produkcje Oto nasze wspaniae zwycistwa. Niektre pieni byy piosenkami miosnymi. Ale Bay Lap, surowiej przestrzegajcy linii partii ni Pham Sang, upiera si, e nawet pieni miosne powinny zawiera aktualne przesanie. Pham Sang napisa wic mieszany tekst - jak sam przyznaje, nienajlepszy ktrego pierwsza linijka brzmiaa: Kocham ci, i czekam na ciebie, bojowniku wolnoci, wsplnie walczmy dalej z wrogiem. Bay Lap mia gbokie przewiadczenie, e gwnym zadaniem tej pieni jest skonienie onierzy, by dzielniej walczyli, a dziewczt, by ciej pracoway. Pham Sang, ktry zacz uwiadamia sobie istot artystycznej niezalenoci chcia, aby pie miaa przede wszystkim romantyczny charakter. Przegra. Bay Lap jest obecnie zastpc dyrektora wydziau kultury miasta Ho Chi Minh, Pham Sang nie pracuje ju w przemyle rozrywkowym. Stopniowo zaczy narasta konflikty pomidzy Sangiem a parti. Uwaa, e jego artyci nie zawsze traktowani s sprawiedliwie. Nie lubi, by nakazywano mu, co ma pisa w kocu w teatrze musiao by miejsce na nieco swobody. I wydaje si, e zacz mie pewne drobne wtpliwoci, co do oglnego kierunku rewolucji. Wedug niego: - Komitet Dystryktu Cu Chi sprawowa patronat nad zespoem kulturalnym Cu Chi, ale czonkowie trupy nie posiadali sprecyzowanego statusu, jakim ciesz si obecnie, w latach osiemdziesitych, aktorzy i artyci. Byy chwile, kiedy musielimy znosi wiele trudnoci. W czasie pory suchej, kiedy tylko byo to moliwe, dawalimy przedstawienia. W czasie pory deszczowej i cikich walk nie zawsze moglimy wystpowa. Wtedy bylimy zmuszeni zarabia na ycie prac fizyczn. Moi aktorzy i aktorki stawali si robotnikami sezonowymi, ktrzy orali, siali i zbierali ry w bezpiecznych strefach. Byli prawdziwymi aktorami, a teraz musieli wykonywa tego rodzaje prace. Musieli nawet pracowa po kolei jako robotnicy najemni. Nie byo takich przepisw, jakie mamy obecnie. Teraz artyci i aktorzy mog otrzymywa swj miesiczny przydzia ryu. Front karmi nas tylko wtedy, gdy bylimy w rozpaczliwej sytuacji. Niektrzy moi koledzy, na przykad Ut Tho - jest teraz kierownikiem kina w Dystrykcie 5 - pracowali jak niewolnicy, aby utrzyma siebie i swoich towarzyszy. Ut Tho pracowa rok po roku jako robotnik fizyczny tylko po to, eby utrzyma si przy yciu. W 1968 roku polecenia COSVN stanowczo gosiy, e tunele maj suy przede wszystkim prowadzeniu walki. Wykorzystywanie ich do celw rozrywkowych nie znajdowao si wysoko na licie priorytetw. Aby w ogle mie moliwo wykorzystywania tuneli do wystpw, Pham Sang dawa przedstawienia pod ziemi wycznie dla przedstawicieli hierarchii partyjnej, urzdnikw i onierzy. Gwna publiczno - przyjaciele, chopi niedzielni robotnicy - musiaa zajmowa miejsca w teatrach na wieym powietrzu. Wykorzystywano w tym celu leje po bombach zrzucanych z B-52 o gbokoci do dziesiciu metrw, ktre byy bardzo wskie na dole i bardzo szerokie na grze. Pham Sang uwiadomi sobie ich architektoniczny potencja - byy miniaturowymi amfiteatrami. Ich gwn zalet byo to, e mona byo z nich korzysta bez cigych zastrzee ze strony funkcjonariuszy partyjnych. W twardej ziemi na dnie leja po bombie obiono malek scen. ciany miay na tyle agodny spadek, e mona byo tam siedzie, a na krawdziach lejw drono specjalne, pytkie podziemne schrony. Rozpoczo dziaalno kilka najniezwyklejszych scen w historii teatru - wiadectwo

wytrwaoci i pomysowoci aktora , nadajce nowe znaczenie najstarszej dewizie teatralnej: Przedstawienie musi trwa. Chocia nie byo kulis, kurtyn i wiate, spektakle odnosiy ogromne sukcesy. Byo tu wicej powietrza i na swj sposb przedstawienia stanowiy rodzaj zuchwaego symbolu. Pham Sang cieszy si swoj sztuk, a Bay Lap - politycznym uzna niem. Zasady bezpieczestwa byy mniej surowe, a widownia niemal z pogard traktowaa ostrza artyleryjski. Dopki pociski paday w odlegoci mniejszej ni sto metrw od amfiteatru, wszyscy zostawali na miejscach, a dopki pozostawali widzowie - artyci grali nadal. Jeeli wybuchy zbytnio si przybliay, ludzie chowali si w tunelach leja i czekali, ale i wwczas czsto dalej piewali pieni. Byy to wspaniae noce i do dzisiaj ci, ktrzy pozostali z dawnego zespou Cu Chi, zbieraj si na dorocznych spotkaniach w miecie Ho Chi Minh i zy krc im si w oczach na wspomnienia tych wspaniaych chwil. Pod koniec 1969 roku Pham Sang przekona si, e coraz trudniej jest wdrowa z kurczca si stale grup po rejonie, ktry sta! si scen zaciekych amerykaskich nalotw lotniczych i artyleryjskich. Ofensywa Tet nie zdoaa zakoczy wojny i sytuacja komunistw zdecydowanie si pogorszya. Teraz zahartowana w bojach 25 dywizja piechoty przeprowadzaa na caym terenie wielkie operacje wymiatajce przy uyciu duych jednostek zmechanizowanych. Sang rwnie si zmienia. Na pocztku by jeszcze partyjnym robolem. By zadowolony z ycia. Zwycistwo Viet Congu wydawao si wwczas nieuniknione. Po nim nastpiyby polityczne awanse i Sang nie mg sobie wyobrazi, by wdziczna partia o nim zapomniaa. Ale do 1969 roku jego postawa si wykrystalizowaa. Sang mia temperament artysty i nigdy nie czu wojskowych cigotek. Dla niego odgos trbek oznacza bardziej podniesienie kurtyny, ni wezwanie do broni. Jednak walka i wsplnie znoszone trudy, krzyki rannych w tunelach, pene udrki spojrzenia modych onierzy wywary na nim wraenie. Jak dawniej nienawidzi Amerykanw, ale dostrzega rwnie hipokryzj i niekonsekwencje wewntrz partii. Bay Lap - byy przyjaciel - uosabia w oczach Pham Sanga wszystkich tych, ktrzy byli zdolni wiza swoje kariery z niekoczc si, straszliw wojn. Jak daleko sam zaszed t drog? Jak to si stao, e po czterech latach walk, wci nie bra udziau w walce? Czy same tylko patriotyczne pieni zdoaj w kocu wypdzi Amerykanw? Te pytania wci go drczyy. By kierownikiem Zespou Kulturalnego Podstrery l Cu Chi, aonie niewielkiej i pstrej grupki okoo trzydziestu artystw, gdy otrzyma rozkaz (zazwyczaj zgasza si na ochotnika) wystawienia spektakli we wsiach Phuoc Hiep i An Tinh, niedaleko Trang Bang. Aby do nich dotrze, musia poprowadzi swoj trup przez Szos Nr l na pnoc od Suoi Cut i pokona ca t tras bez przeszkd. Wszyscy przybyli do An Tinh tu przed pnoc i zdoali zorganizowa sobie noclegi w chatach wieniakw. Jednak o sidmej rano Amerykanie wyldowali migowcem na drugim kocu wioski, co spowodowao natychmiastowe odwoanie przedstawienia Pham Songa. Przypadkiem, jego wasna siostrzenica, Vo Thi Mo, dowodzia skadajcym si wycznie z kobiet wioskowym plutonem samoobrony. Pham Song spotka si z ni, aby omwi sytuacj. Owiadczya, e kobiety oczywicie zostan i bd walczy. Tym samym nie byo nic, co uniemoliwiaoby wujkowi Phamowi i jego artystom wczenie si do walki. Sang zrobi unik, oznajmiajc w niezbyt taktowny sposb: Jak moecie walczy? Przecie jestecie tylko garstk kobiet. Jeeli zaczniecie strzela ze swoich karabinw, Amerykanie przyjd i skrc wam karki. Obraliwe stwierdzenie, e kobiety nie zasuguj na mier od kuli, byo oczywicie niesprawiedliwe, tym bardziej e sam Pham Sang zacz dugi odwrt. Zebra swj zesp i ponownie przekroczy Szos Nr l kierujc si do Suoi Loi w przysiku Vuon Trau, ktry stanowi cz wioski Phuoc Hiep. Tumaczy si, twierdzc, e jest odpowiedzialny za bezpieczestwo artystw, ale doskonale zdawa sobie spraw, e do ucieczki skaniao go jeszcze inne uczucie. Prbujc jak najbardziej oddali si od Amerykanw, wpad na dowdc 7 puku wojsk Wietnamu Pnocnego, ktry oczywicie

uzna, e Pham Sang i jego trupa przybyli, aby zapewni rozrywk jego ludziom. Tak si cieszymy, e jestecie -powiedzia Sangowi. - Zostacie, prosz, na noc i wystpcie dla nas jutro wieczorem. Pham Sang odpar: .Amerykanie wyldowali za drog. To nie jest odpowiednia pora na wystawienie sztuki. Ale dowdca nie chcia nawet o tym sysze. Wiesz jakimi dysponujemy siami? Nie powiniene si ba. Mamy tu dwa puki. Uwaasz, e nie zdoamy obroni twojego zespou? Tak wiec, Sang i jego grupa zatrzymali si na nocleg, a onierze LAW nakarmili ich. Nastpnego ranka samotny samolot zwiadowczy zacz kry nad nimi. Dwadziecia minut pniej Amerykanie wyldowali w dwch rzutach po osiemnacie migowcw w kadym. Czogi i wspierana przez artyleri piechota rwnie ruszya si i siy te otaczay teraz przysiki Mit Mai, Vuon Trau i Suoi Loi. Nagle pene optymizmu zapewnienia pukownika LAW zaczy brzmie niewiarygodnie. Nawet dwa puki Wietnamczykw nie byyby w stanie przeciwstawi si siom, ktre Amerykanie rzucili do walki. Trzydziestoosobowa grupa Pham Sanga rozproszya si, on za na jaki czas wycofa si do podziemnego schronu, ktry zosta specjalnie dla niego wykopany - w uznaniu jego statusu i sawy. Odszuka go tam dowdca LAW i - pomijajc milczeniem wasne rady z poprzedniego dnia - zasugerowa, e moe byoby bezpieczniej dla Pham Sanga, gdyby sprbowa odej, poniewa za chwil rozpocznie si duga i zaarta bitwa. Po raz kolejny Pham Sang przygotowa si do ucieczki. Ruszyem sam i wkrtce spotkaem modszego mczyzn. Zapytaem go, czy dobrze zna okolice. Odpowiedzia; - Doskonale znam ten rejon - tu jest moja rodzinna wioska. Powiedziaem: - Wydostamy si std razem. Pozwoliem mu wic prowadzi, bo powiedzia, e zna t okolic. Wyprowadzi nas prosto do miejsca, skd wyjeday amerykaskie czogi. Zapytaem go: - Czy nie znasz innej drogi? - ale nie zareagowa. Zaproponowaem, ebymy si ukryli w kpie bambusw, doczekali ciemnoci, a potem poszukali drogi ucieczki. I chocia wszdzie naokoo byo duo miejsca, jeden czog skierowa si prosto w stron naszej kryjwki, jakby wiedzia, e tam jestemy. Gdybym nie odskoczy na bok, przejechaby mi prosto po brzuchu. Mj towarzysz dra jak li. Przycignem go do siebie, ale nie mg powstrzyma dreszczy. Powiedziaem mu: - Kurwa twoja ma! Nasi onierze walcz, powicajc swoje ycie, a my nie robimy nic, tylko si ukrywamy. Jeeli mamy tu umrze, niech si tak stanie. Ale kiedy wygosiem te, jak sdziem, bohaterskie sowa, podniosem gow i zobaczyem amerykaski czog tak blisko, e mogem dostrzec na gsienicy plamki rdzy, malekie jak dba trawy. Amerykanin przy karabinie maszynowym obraca go i mj towarzysz zerwa si, krzyczc: - Poddaj si! Pomylaem sobie: - To ju koniec ze mn. Wanie w tym momencie swego ycia, gdy lea z twarz wcinit w ziemi, upokorzony i o wos od mierci, po raz pierwszy w tej wojnie Pham Sang zdoby si na odwag. Dziaacz partyjny, autor pieni i sztuk, ktre miay zachca do walki innych, nagle odnalaz wasn motywacj. Mg si podda, mg umrze, albo uczyni to, do czego od tak dawna zachca innych. Mg stawi opr. Udao mu si zobaczy i usysze, jak jego nieszczsny towarzysz jest brutalnie przesuchiwany przez Amerykanw. Kiedy GI zajmowali si swoim jecem, Pham Sang zdoa si niepostrzeenie przeczoga do znajdujcej si w pobliu kpy bambusw. W zarolach zostawi mae radio, ubrania w worku i wiksz cz swojej przeszoci. Zabra ze sob karabin, dwa granaty i pacht maskujcego materiau z amerykaskiego spadochronu. Ale kiedy odpeza centymetr po centymetrze, usysza, e jego towarzysz wymienia jego nazwisko. Amerykanie pobiegli, by przeszuka kp bambusw, odszukali porzucone wyposaenie, ale nie znaleli czowieka. Wrcili, by z nowym zapaem zaj si nieszczsnym jecem. Gdy Pham Sang nieco si oddali od Amerykanw, z niepokojem uwiadomi sobie, e ci przygotowuj si do utrzymania terenu i pozostaj tu na nocleg. Dalsze poruszanie si

byoby szalestwem i Sang przez jaki czas pozosta w tym samym miejscu. Jeden GI podszed wyjtkowo blisko do jego kryjwki i zacz kopa okop na noc. Sang wyj zawleczki z obu granatw i trzyma je w pogotowiu. Gdyby zosta odkryty, zabraby ze sob Amerykanina, albo rzuciby jeden granat, zaczby ucieka, a potem rzuciby drugi w przeladowcw. Nie do wiary, ale nieprzyjaciel go nie zauway. Wietnamczyk spostrzegby mnie ju dziesi razy, pomyla Sang, musz mie bardzo zy wzrok. onierz, skoczywszy okop, wycign spray do odstraszania moskitw i obficie spryska wszystko dookoa. W pewnym momencie znalaz si tak blisko Pham Sanga, e gdy palcy pyn prysn mu w twarz, dramaturg jedynie nadludzkim wysikiem zdoa powstrzyma kaszel i wymioty. Gdy onierz odszed, by przyczy si do towarzyszy, Sang ostronie woy znowu zawleczki do granatw i sprbowa przeczoga si na nowe miejsce. Mgby si podda; mniej by cierpia. Zamiast tego jednak, przez nastpne sze godzin, od sidmej wieczorem do pierwszej w nocy, Pham Sang, wielki komunistyczny aktor i kierownik zespou przedziera si przez amerykaskie linie. Krwawic z licznych ranek i zadrapa, na wp oszalay z pragnienia, niosc teraz ze sob jedynie narzdzia do zabijania, albo popenienia samobjstwa, jak wielki robak peza po wrogim terenie, a wreszcie znalaz si dokadnie w tym samym miejscu, w ktrym rozpocz wlokc si bez koca dob - w Suoi Loi. Powrci tam w chwili, gdy oba komunistyczne puki przygotowyway si do wyjcia z amerykaskiej puapki. Po godzinie zacz si kontratak przeprowadzony na odcinku o dugoci 500 metrw. Przebiega po mokradach, gdzie Amerykanie nie mogli w peni wykorzysta czogw. Cakowicie wyczerpany Pham Song mg teraz tylko dokutyka do maego tunelu, ktry wykopano dla niego poprzedniego dnia. Przede wszystkim musia si przespa. Z ulg osun si w cuchnca jam, ktra miaa go osoni i ukry przez pozosta cz nocy. Zaledwie jednak zamkn oczy, usysza zbliajce si na powierzchni kroki. Tylko on i maa grupka partyzantw-kopaczy wiedziaa o istnieniu tego tunelu - wszyscy inni przebijali si przez amerykaskie linie. Drobne kawaki ziemi spady na twarz Pham Sanga. Kto prbowa podnie klap. To mogli by tylko Amerykanie. Sang ponownie wycign zawleczk z granatu i zacisn bro w doni. Drug rk chwyci blokad klapy, zwyky kij przecignity przez drucian ptl. Jeeli przegra t milczc walk i klapa si otworzy, albo drut pknie - rzuci granat. Zlany potem, z zakrwawionymi palcami, w tej coraz bardziej nierwnej walce, ktra trwaa ju prawie pitnacie minut, Sang cofn wreszcie rk i pozwoli klapie si otworzy. Gdy przygotowa si do rzucenia granatu, odezwa si gos, mwicy po wietnamsku: To ja, to ja, wujku Pham. By to jeden z modych partyzantw, ktry otrzyma rozkaz obrony tyw. Widzia jak Pham Sang chowa si w tunelu, a teraz prosi o schronienie - dla siebie i a omiu swoich towarzyszy. May tunel Sanga mg pomieci jedynie czterech i to z ogromnym trudem, a wtedy byoby tam wyjtkowo ciasno. Gdyby klapa bya zamknita, wszyscy by si podusili, jeeli zostanie otwarta i amerykaska piechota przyjdzie i zobaczy j, zostan schwytani lub zabici. Kto musiaby pozosta na stray, nie spa i pilnowa ca noc, pozwalajc modym partyzantom przetrwa pod ziemi. Sang powiedzia ludziom: Jestemy w trudnej sytuacji. Dam wam schronienie, ale sam bd pilnowa wazu. Nie pozwol nikomu innemu peni warty. Zostan na powierzchni i pozwol wam spa. Jeeli nieprzyjaciel nadejdzie, zanikn waz. Nawet gdybycie mieli si udusi i umrze pode mn, musicie siedzie cicho. Jeeli ktry z was krzyknie, zdetonuj granat i wszyscy zginiemy. onierze zgodzili si. By to drobny gest, ale dla Pham Sanga mia wyjtkowe znaczenie. Pomp i rewolucyjn retoryk, ktra tak wspaniale brzmiaa ze sceny, zastpia przyziemna rzeczywisto walki o ycie. Nastpnego dnia, gdy soce wstao nad polem bitwy i zmczeni ludzie wyszli z tunelu, Sang zaj si wraz z nimi poszukiwaniem i identyfikacj cia zabitych i rannych. Przez kilka godzin pracowali tak intensywnie, e nie uwiadomili sobie, e Amerykanie

odchodz. Bitwa si skoczya. Jego zesp pieni i taca, ktremu udao si wynikn z amerykaskiej ptli z o wiele mniejszymi ni on kopotami, uzna, e zosta zabity. Wysali nawet wz zaprzony w wou, z miejscowym wonic, aby odnalaz i przywiz ciao Pham Sanga z pola bitwy. Pisarz nie skorzysta jednak z wysanego po jego ciao wozu i na piechot wrci do bazy w Phu My Hung. Gdy ponownie spotka si ze swoimi artystami, pakali, widzc go ywym. Pham Sang rwnie uroni z. W 1972 roku wszystkie skecze Pham Sanga, nuty pieni i notatki zostay utracone, gdy skrzynka w ktrej si znajdoway, zostaa zagrzebana w tunelu trafionym bezporednio bomb z B-52. Nieszczcia przeladoway go nawet po powrocie z wojny w 1975 roku. Jego ona miaa kochanka, ktry by marionetk, informatorem policyjnym. Mczyzna ten zosta aresztowany przez zwyciskich komunistw, ale pniej uwolniony. Wkrtce oeni si z on Sanga. Do 1979 roku Pham Sang pracowa w Wydziale Kultury i Informacji miasta Ho Chi Minh. Ale ziarna uporu i wtpliwoci zasiane w Suoi Loi nie znikney. Nie by tak naiwny, by wyobraa sobie, e pokj przyniesie rozwizanie wszystkich problemw Wietnamu. Wci pozostaway zasadnicze pytania o dalsz drog nowego, zjednoczonego narodu. Z czasem, gdy rnice zda pomidzy Pham Sangiem i jego przeoonymi staway si coraz wyraniejsze, poprosi o zwolnienie z Wydziau Kultury i Informacji. Znalaz si poza przemysem rozrywkowym. Po latach wikszo jego artystw zmara, lub si rozproszya. Gorczka wojny przerodzia si nieuchronnie w nud pokoju. Poza tym Hanoi potrzebuje teraz innych pisarzy, by realizowali inne cele, mobilizowali nard przeciwko nowym wrogom pastwa. Pokj nie przynis wolnoci kulturalnej, ale Pham Sang pozostaje optymist. Odwrci si od teatru. Zbyt wiele dowiedzia si o prawdziwym wiecie, by dalej wierzy w scen. Oeni si ponownie i jest inspektorem podatkowym w dystrykcie Binh Thanh. 14 OPERACJA CEDAR FALLS Do 1967 roku tunele Cu Chi byy dla Amerykanw rdem cigych kopotw. Viet Cong tak zorganizowa swoje miejscowe i regionalne oddziay, e zagroone atakami byy nie tylko bazy, takie jak Cu Chi, ale i bezpieczestwo samego Sajgonu stao si problematyczne. Genera Westmoreland musia w kocu zaj si t coraz trudniejsz sytuacj. Wiksza cze dystryktu Cu Chi w dzie bya kontrolowana przez Armi Republiki Wietnamu i Amerykanw, ale w nocy panowa tam Viet Cong. Partyzanci nie pojawiali si z powietrza musieli mie schrony, ywno i uzbrojenie. Wikszo potrzeb zaspokajay dostawy z rejonu przylegego do Cu Chi, wielkiej bazy Viet Congu pooonej tu obok Sajgonu, o gronej nazwie elaznego Trjkta. Przez dwa lata Amerykanie traktowali Trjkt z respektem i ostronoci, ale w 1967 roku Westmoreland postanowi przeprowadzi najwiksz i najbardziej niszczc operacj tej wojny. Zamierza zdoby elazny Trjkt i jego tunele by zlikwidowa zagroenie Sajgonu i otaczajcych go baz, takich jak Cu Chi. Trjkt by naturaln fortec o powierzchni ponad stu kilometrw kwadratowych poronitych dungl i kolczastymi krzewami, pod ktrymi znajdowaa si pltanina tuneli i bunkrw Viet Congu. Jego wierzchoek znajdowa si u zbiegu rzek Sajgon i Thi Tinh, tworzcych obydwa boki figury. Podstaw bya linia przebiegajca od wioski Ben Suc na wschd, do stolicy dystryktu Ben Cat. Podobnie, jak lecy po drugiej stronie rzeki Sajgon, dystrykt Cu Chi - elazny Trjkt panowa nad prowadzcymi do Sajgonu strategicznymi drogami ldowymi i wodnymi. W 1967 roku by ju od dwudziestu lat miejscem schronienia partyzantw i opiera si wszelkim prbom zdobycia go przez przeciwnika. Bya to komunistyczna enklawa pooona niecae czterdzieci kilometrw od stolicy. Nazw t nada

jej Peter Amett, korespondent Associated Press, ktry pierwszy zauway, e teren ten pod wzgldem koncentracji si przeciwnika, przypomina elazny Trjkt z czasw wojny koreaskiej. Zanim przybyli tu w 1965 roku Amerykanie, Armia Republiki Wietnamu przeprowadzaa okresowe wypady na ten obszar, nie odnoszc adnych sukcesw. Operacja Sunrise w 1963 roku stanowia prb zapdzenia ludnoci do wiosek strategicznych. Cakowicie spalia na panewce i Viet Cong zacz ponownie sprawowa kontrol nad caym regionem. W listopadzie 1964 roku cay puk Armii Republiki Wietnamu wspierany przez lotnictwo i artyleri przez dziesi dni na prno przeczesywa dungle w Trjkcie. Wkrtce potem Westmoreland zaprosi na rodzinny obiad do swojej willi w Sajgonie amerykaskiego kapitana, ktry bra udzia w tej operacji jako doradca. W czasie tego wieczornego spotkania mody oficer przedstawi trudnoci zwizane z wyparciem tak doskonale okopane-go przeciwnika z jego pozycji. Jedynym rozwizaniem -stwierdzi - wydaje si by wypalenie wszystkiego na caym terytorium. Westmoreland przypomnia sobie rad, jak udzieli mu w 1964 roku legendarny genera Douglas MacArthur: eby zwyciy partyzantk bdzie pan musia sign po taktyk spalonej ziemi. Westmoreland postanowi zastosowa t wanie metod. Na pocztku nastpnej pory suchej poleci, by terytorium zostao spryskane z powietrza niszczcym rolinno chemicznym defoliantem, znanym pod nazw Agent Orange. Dwa miesice pniej elazny Trjkt przeksztaci si w such jak pieprz ogniow puapk. Za porednictwem ulotek i umieszczonych na migowcach gonikw, ostrzeono ludno cywiln i nakazano, aby opucia teren. Nastpnie oblano wszystko z powietrza benzyn i natychmiast podpalono napalmem i bombami zapalajcymi. Pomienie strzeliy wysoko w niebo. A potem miao miejsce niewiarygodne zjawisko. Wysoka temperatura spowodowaa w wilgotnym, tropikalnym powietrzu procesy, ktre skutkoway gigantycznym oberwaniem chmury. Jak opisywa to Time: Straszliwa ulewa. .. zgasia poar lasu i Viet Cong - bezpieczny i nietknity ogniem - pozosta dalej ukryty w swoich pieczarach. Deszcze monsunowe wkrtce przywrciy ycie dungli. Wyprawa 173 brygady powietrznodesantowej do elaznego Trjkta pod koniec 1965 roku zadaa pewne straty przeciwnikowi, ale po raz kolejny udowodnia, jak trudno jest uniemoliwi powstacom korzystanie z ich umocnie. Od tej pory jednostki amerykaskie trzymay si daleko od tej strefy. Gdy Westmoreland zorientowa si, e elazny Trjkt wci funkcjonuje jako komunistyczny bastion, postanowi przeprowadzi potne i ostateczne natarcie, ktre cakowicie zniszczy t fortec. Mia to by podrcznikowy przykad taktyki szukaj i zniszcz. Nieszczliwie si zoyo - napisa Westmoreland -e amerykaska strategia w Wietnamie staa si znana jako strategia szukaj i zniszcz. By moe dlatego, e okrelenie to stao si synonimem bezcelowego ptania si po dungli i bezadnego niszczenia, Westmoreland wprowadzi inne zwroty, takie, jak ofensywne wymiatanie, czy rozpoznanie walk. Zasada jednak pozostawaa la sama. Due, zmechanizowane siy szukay przeciwnika, aby narzuci mu walk, obiektw, by je zniszczy - albo te jednego i drugiego. Potem amerykaskie wojska przesuway si dalej, albo wracay do bazy. Przy tego rodzaju dziaaniach nie mogo by zdobyczy terenowych, w zwizku z tym jedyn miar sukcesu stao si wyniszczenie: uzyskiwanie maksymalnej liczby zabitych wrogw i jednoczesne utrzymanie wasnych strat na minimalnym poziomie. Std te wynikaa wielko si zaangaowanych w operacje wymiatania w strefie taktycznej III korpusu i statystyczna obsesja liczenia cia zabitych partyzantw Viet Congu. W wojnie na wyniszczenie - a Westmoreland z czasem zorientowa si, e tak prowadzi - innego wyjcia nie byo. Operacje szukaj i zniszcz otrzymyway zazwyczaj nazwy amerykaskich miast, takich jak Attleboro czy Junction City. Wojska byy przerzucane migowcami lub

transporterami opancerzonymi do rejonu, w ktrym podejrzewano obecno Viet Congu. Piechota rozsypywaa si w tyralier i szukaa nieprzyjaciela, a starsi oficerowie kryli w grze na pokadach migowcw, kierujc dziaaniami przez radio. Genera brygady Joseph A. McChristian by u Westmorelanda zastpc szefa sztabu do spraw rozpoznania. W 1966 roku skrupulatnie zbiera i wprowadza do komputera wszelkiego rodzaju dane wywiadu - poczynajc od iloci sampanw przepywajcych rzek Sajgon, koczc na sprawdzaniu iloci wysyanego do jakiego rejonu drewna do produkcji trumien. Tego rodzaju analiza wzorw dziaania w poczeniu z przesuchaniami jecw i zbiegw przekonaa go, e w elaznym Trjkcie naley podj szybkie dziaania. W swojej pracy The Role of Military Intelligence 1965-1967 (Rola wywiadu wojskowego w latach 1965-1967), napisa: Wietnam dostarczy wielu przykadw, jak wielkie znaczenie ma wywiad dla wsparcia operacji. Cedar Falls klasycznym by tego przykadem. Obmyliem t operacje i zarekomendowaem j generaowi Westmorelandowi. McChristian wiedzia, e dowdztwo IV Okrgu Wojskowego Viet Congu (rejon Sajgonu) czsto przenosi si z miejsca na miejsce. Odnis jednak wraenie, e dzieje si to w Trapezoidzie, jak Amerykanie nazywali las Thanh Dien na pnocnym skraju Trjkta. (Myli si: zazwyczaj znajdowao si za rzek Sajgon w dystrykcie Cu Chi). Wierzy, e szybko przeprowadzona operacja szukaj i zniszcz na obszarze Trapezoidu i elaznego Trjkta zdoa zdemaskowa i pokrzyowa plany Viet Congu zwizane z samym Sajgonem. W 1966 roku mona byo odnie wraenie, e sabotayci Viet Congu s w stanie atakowa niemal bez przeszkd. W tym okresie w Sajgonie miao miejsce wicej zamachw terrorystycznych, ni kiedykolwiek dotd. Operacja Cedar Falls (nazwana od miasta w stanie Iowa) zostaa zaplanowana na 8 stycznia 1967 roku. Jej cele byy okrutne i bezkompromisowe. W pierwszym etapie ludno wioski Ben Suc zostanie usunita z miejsca zamieszkania, a sama miejscowo zrwnana z ziemi. Wszystkie pozostae wsie na terenie elaznego Trjkta zostan potraktowane w ten sam sposb. Gwnym zadaniem operacji byo zlokalizowanie usytuowanego w tunelach dowdztwa IV OW, zbadanie kryjwek, a nastpnie zniszczenie ich wraz z innymi odnalezionymi tunelami. Gdy ludno cywilna zostanie ewakuowana z elaznego Trjkta, cay teren zostanie pozbawiony rolinnoci i ogoszony stref swobodnego ataku. Operacj poprzedziy trwajce tydzie zmikczajce naloty B-52. Wojna w Wietnamie zacza si jako dziaania przeciwpartyzanckie polegajce na tropieniu partyzantw w dungli. Natomiast Cedar Falls bya operacj wielu dywizji, w ktrej zaangaowano ponad 30 000 amerykaskich onierzy - najwiksz, jak do tej pory przeprowadzono w Wietnamie. 8 stycznia 1967 roku wioska Ben Suc - zamieszkaa dotd przez okoo 3 500 osb zostaa starta z powierzchni ziemi. Jej pniejsze odrodzenie si wiadczy, jak wielkie znaczenie miay tunele w udaremnianiu Amerykanom realizacji ich celw w operacji Cedar Falls i w caej wojnie wietnamskiej. Tak dugo, jak tunele nie zostay zlikwidowane, nie zamany zosta rwnie ani duch, ani skuteczno dziaania partyzantw. Bien Suc znajdowaa si w strategicznym punkcie, na przeprawie przez rzek Sajgon, na pnocnym brzegu, naprzeciwko Phu My Hung w dystrykcie Cu Chi. By to zachodni wierzchoek elaznego Trjkta. Wiosk uwaano za zamon. Wikszo jej mieszkacw pracowaa na roli, hodujc melony, grapefruity i orzechy nerkowca, Poniewa codziennie odbywa si tu targ, miejscowo moga si poszczyci rwnie wieloma sklepami, aptek i kilkoma restauracjami. Gdy Narodowy Front Wyzwolenia przeszed w 1960 roku do ofensywy, sterroryzowa niewielki posterunek Armii Republiki Wietnamu w Ben Suc, zmuszajc policjantw do oddania broni. Miejscowym przywdc ruchu by Pham Van Chinh, ktry wwczas mia dwadziecia trzy lata. Dzisiaj, ju po szedziesitce, jest wioskowym sekretarzem organizacji partii komunistycznej. Wyglda na jakie czterdzieci

pi lat, usta ma pene zotych zbw, grube okulary w zielonej oprawce, a take rozluniony, wadczy sposb bycia. Wspomina, e pod koniec 1964 roku wzmocniony posterunek Armii Republiki Wietnamu zosta ostatecznie rozpdzony przez Viet Cong, ktry zamordowa wyznaczonego przez rzd wjta wioski i zaoy wasn administracj. Wiosk zaliczono do strefy wyzwolonej, a wszyscy jej mieszkacy byli zobowizani pomaga Frontowi. Wymagao si od nich, by wstpowali do rozmaitych przybudwek partyjnych; organizacji dla modych mczyzn i kobiet, musieli paci Viet Congowi podatki i wykonywa tego rodzaju powinnoci, jak kopanie tuneli. Modzi ludzie byli werbowani do partyzantki, mode dziewczyny zostaway pielgniarkami albo zakaday puapki i informoway mieszkacw wioski o miejscu, w ktrym si znajduj. Gdy wojna nasilia si w 1965 roku, Ben Suc zostaa pierwszy raz zbombardowana i kilka budynkw zostao zniszczonych - pomimo e Viet Cong, jak na ironi, wywiesi ponidniowowietnamsk flag w samym centrum wioski w nadziei, e zapewni mu to ochron przed bombardowaniami. Potem ludzie zaczli kopa pod domami schrony dla siebie, a nawet dla zwierzt domowych. Gdy ycie w schronach stao si czym codziennym, pomidzy domami i czciami wioski wykopane zostay tunele czce. Liczba mieszkacw Ben Suc stale rosa, poniewa przybywali tu uciekinierzy z innych zbombardowanych wiosek, na przykad z Phu My Hung z drugiej strony rzeki. Pham Van Chinh przyzna, e Ben Suc bya bram do Sajgonu i jednostki gwnych si Viet Congu bez przerwy przechodziy przez miejscowo. Chinh mia pod swoja komend szedziesiciu piciu partyzantw na miejscu oraz dwustu dalszych stacjonujcych w okolicznych przysikach, ktrzy niczym pospolite ruszenie, trzymali bro w domu i byli zawsze gotowi do dziaania. Dysponowa rwnie setkami metrw tuneli. Cigny si od przeprawy przez rzek pod wiosk w stron znajdujcych si dalej na pnoc matecznikw Viet Congu w lesie Thanh Dien i Tajnej Strefie Long Nguyen. Pod koniec 1966 roku naczelne dowdztwo Viet Congu w COSVN otrzymao dane wywiadowcze uprzedzajce o majcej nastpi operacji Cedar Falls. Jak zwykle decyzj o podjciu lub zaniechaniu walki pozostawiono miejscowemu dowdcy Viet Congu, pukownikowi Tran Hai Phungowi z IV Okrgu Wojskowego. Ostrzeony zawczasu, rozsdnie wycofa? najwiksze pododdziay si gwnych w tym rejonie: 272 puk piechoty na bezpieczne tereny Kambody. W tym samym czasie miejscowi partyzanci otrzymali rozkaz pozostania na miejscu. Pham Van Chinh powiedzia, e nie otrzyma dokadnej daty Cedar Falls, ale zosta ostrzeony, e operacja jest nieuchronna i na Ben Suc zostanie skierowana gwna sia uderzenia. Poniewa Amerykanie zakadali, e podejcia do Ben Suc bd silnie zaminowane i pene puapek, a wioski broni bdzie batalion Viet Congu, zaplanowali now form przeprowadzenia ataku. Cay batalion, piciuset ludzi l batalionu 26 puku piechoty Bkitnych opaciarzy, pod dowdztwem przyszego sekretarza stanu podpukownika Alexandra M. Haiga, zosta przerzucony do centrum wioski szedziesicioma migowcami UH-1. Bya to najwiksza liczba migowcw, jak kiedykolwiek uyto do tego rodzaju ataku. Ta wielka, przesaniajca niebo armada przypominajca rj warczcej, nieprzyjaznej szaraczy, wzbia si z bazy Dau Tieng o 7.30. Lecc dwoma rwnolegymi szeregami, po trzydzieci migowcw w kadym, migowce desantowe przeleciay ponad zasnut porann mg ziemi, na miejsce, ktre uwaano za gorce ldowisko - do Ben Suc. By to niespokojny lot, poniewa kady migowiec zostawia za sob zawirowania powietrza, w ktrych poruszay si nastpne maszyny. Utrzymyway bezpieczny puap, ale po godzinie zniyy si na wysoko czubkw drzew i aby zdezorientowa nieprzyjacielskich obserwatorw na ziemi i skieroway si w przeciwn stron ni Ben Suc. Potem szedziesit maszyn wykonao gwatowny zwrot o sto osiemdziesit stopni nad gowami oszoomionych chopw i ich bawow, po czym ruszyo nad polami ryowymi do szary na centrum wioski.

Tam batalion szybko desantowa si ze migowcw i ruszy biegiem, by zaj stanowiska obronne. Gdy onierze wyldowali w wiosce, na las Thanh Dien, na pnocy, spady planowe uderzenia artyleryjskie i lotnicze, ktrych celem byo odcicie wszystkich drg ewakuacji. Wkrtce migowce z gonikami i poudniowowietnamskimi spikerami na pokadach zaczy kry nad wiosk. Nastpnie, nadano po wietnamsku obwieszczenie: - Uwaga mieszkacy Ben Suc! Jestecie otoczeni przez wojska Republiki Wietnamu i aliantw. Nie uciekajcie, poniewa zostaniecie wwczas zastrzeleni jako Viet Cong. Pozostacie w domach i oczekujcie na dalsze polecenia. W Ben Suc nie byo znaczcego oporu i wszystkie straty poniesione przez Amerykanw spowodowane zostay przez miny-puapki. Wie zostaa otoczona i zabezpieczona, a po krtkim czasie desantowano migowcami batalion Armii Republiki Wietnamu, by przeszuka wiosk i przesucha jej mieszkacw. Bya to ta sama jednostka, ktr trzy lata wczeniej wypdzono z tej miejscowoci. Oficerowie ledczy przesuchali okoo 6 000 mczyzn kobiet i dzieci z Ben Suc oraz okolicznych przysikw. Wszyscy oni otrzymali rozkaz zebrania si w dawnym budynku szkolnym. Prowadzcy ledztwo uznali, e dwadziecia osiem osb moe by czonkami Viet Congu. onierze Armii Republiki Wietnamu stosowali swoje typowe metody przesuchania - bicie tych, ktrzy udzielali nie takich odpowiedzi, jakich si po nich spodziewano. Reporter, Jonathan Schell by wiadkiem, jak onierze Armii Republiki Wietnamu stosowali wobec wieniaka tortur wodn, kneblujc ich namoczon szmat i wlewajc im wod do nosa. Tego samego dnia wszyscy znajdujcy si w wiosce mczyni w wieku od pitnastu do czterdziestu piciu lat zostali przewiezieni migowcami Chinook do komendy policji prowincji na dalsze przesuchania. Ci, ktrych uznano za nie zwizanych z Viet Congiem, mieli by wcieleni do armii poudniowowietnamskiej. Genera dywizji William Depuy, dowdca Wielkiej Czerwonej Jedynki zosta przewieziony migowcem do Ben Suc w lad za Haigiem i jego ludmi. - Nie miaem wtpliwoci - powiedzia - e jest tu wiele rnych agend Viet Congu. Gdy batalion Ala Haiga wszed do Ben Suc, wyuskalimy dwch facetw, ktrzy kierowali ksztaceniem modziey Viet Congu. Obaj znali rosyjski i prze-Moskwie. Byli bardzo inteligentnymi Ludmi. Nastpnego dnia wszyscy pozostali mieszkacy wioski zostali wywiezieni z caym dobytkiem, jaki mogli przenie, oraz zwierztami, ktre mogli spdzi. Przewieziono ich ciarwkami, barkami desantowymi z II wojny wiatowej i migowcami transportowymi Chinook. Nawet genera Bernard Rogers (wwczas zastpca dowdcy Wielkiej Czerwonej Jedynki) w swoim sponsorowanym przez wojsko i wyranie ulukrowanym sprawozdaniu z Cedar Falls da wyraz wzruszeniu, nazywajc to masowe przesiedlenie ludnoci aosnym i smutnym epizodem. Mona si byo spodziewa - napisa w 1973 roku - e wyrzucenie tych wieniakw wywoa uczucia niechci i tak si stao. Przymusowe wyludnienie Ben Suc byo pierwszym z wielu tego typu dziaa w caym Wietnamie Poudniowym, ktre oczyciy terytorium z ludzi mogcych udziela pomocy partyzantom i armii Pnocnego Wietnamu. Wok Sajgonu i innych miast powstay due sku piska przesiedlonej ludnoci. Genera Westmoreland w swoich wspomnieniach A SoldierReport (Raport onierza) prbowa rozwia nieporozumienia, ktre tego rodzaju dziaania wywoyway w Stanach Zjednoczonych. Napisa: Miejscowe spoecznoci byy zinfiltrowane przez macki rejonowych baz Viet Congu. W niektrych przypadkach wrcz wczone do systemu obrony, a ludzie do tego stopnia sprzyjali Viet Gongowi, e nie liczc cigych dziaa bojowych, jedynym sposobem ustanowienia kontroli, byo usuniecie mieszkacw i zniszczenie wioski... To, e w wielu wypadkach lepiej byo przesiedla ludzi z rejonw od dawna yczliwych wobec Viet Congu - znalazo swoje smutne potwierdzenie pniej, w

miejscowoci zwanej My Lai. W My Lai, w marcu 1968 roku setki cywilnych mieszkacw wioski zostao wymordowanych z zimna krwi przez kompani 23 dywizji piechoty (Americal) podczas operacji szukaj i zniszcz. Brutalna logika Westmorelanda obnaya pewien frustrujcy fakt zwizany z wojn wietnamsk, ktry by rdem dumy dla komunistw. Bya to wojna ludowa, w ktrej Viet Cong by organicznie zintegrowany z ludnoci cywiln i chopcy z amerykaskich miast i farm przekonali si, e nie sposb odrni ich od siebie. Gdy ostatnia ciarwka z ludmi i barka ze zwierztami opuciy Ben Suc, do dziaa przystpiy grupy wyburzeniowe. Pokryte strzechami domy zostay oblane benzyn i spalone, tak, e pozostay czarne, osmalone szkielety budynkw, spalone meble, a take wejcia do znajdujcych si wszdzie schronw przeciwlotniczych. Potem do pracy przystpiy spychacze, rwnajc z ziemi wszystkie budynki, ogrodzenia i cmentarze. Nastpnie saperzy l dywizji umiecili w leju porodku zniszczonej wioski cztery i p tony materiaw wybuchowych oraz cztery i p tysica litrw napalmu, zasypali je ziemi i u-bili wszystko spychaczami. Zapalnik chemiczny spowodowa eksplozj materiaw wybuchowych. Oczekiwano, e wybuch zniszczy wszystkie znajdujce si w pobliu, a nie odnalezione tunele. Jeden z gwnych celw Cedar Falls zosta osignity - napisa Rogers. - Wioska Ben Suc przestaa istnie. Bya to jednak zaledwie uwertura do operacji Cedar Falls. Gwne siy wojsk amerykaskich miay by teraz rzucone na pozosta cze elaznego Trjkta. Pod koniec pierwszego dnia, cay amerykaski korpus zosta? przesunity na pozycje wzdu jego bokw. Na wschd od rzeki Thiu Tinh znajdowaa si l dywizja Depuya i 173 brygada powietrznodesantowa. Na zachd od rzeki Sajgon, w dystrykcie Cu Chi rozmieszczono 25 dywizj piechoty Weyanda i 196 lekk brygad piechoty. Dowdca wszystkich tych si, genera broni Jack Seaman, wyobraa sobie, e mot jednostek na wschodzie by wzniesiony, aby uderzy w kowado wojsk blokujcych teren na zachd od rzeki Sajgon i zmiady znajdujce si miedzy nimi wszystkie ugrupowania Viet Congu. Kawaleria powietrzna kontrolowaa cae terytorium z powietrza. O wicie 9 stycznia ta gigantyczna machina drgna i ruszya do akcji. Na pocztku operacji 196 lekka brygada piechoty przeczesaa peen tuneli las Ho Bo w Cu Chi. Pocztkowo udao si im jedynie odkry niewielkie iloci zapasw wroga. Genera brygady Richard T. Knowles zda sobie spraw, e niezwykle piln rzecz jest opracowanie sposobu wykrycia doskonale zamaskowanych wej do tuneli. Odnalezienie podziemnych instalacji miao mie najistotniejsze znaczenie dla dalszej realizacji Cedar Falls. Mia wietny pomys. Rozkaza, aby pojazdy, takie jak transportery opancerzone, wloky za sob przez las cae drzewa. Dziki temu powstaway za nimi cieki przeczesanego pyu, czyste jak wiey nieg. A wtedy, rankiem - powiedzia - moglimy zobaczy, gdzie partyzanci wyszli ze swoich dziur i w jaki sposb wrcili. Gdzie si czogali, a potem, w ktrym miejscu wstali i pobiegli. Jedna rzecz wynikaa z drugiej i tak znalelimy wazy. Takie wczesne odkrycia tuneli miay doprowadzi do istotnych sukcesw, odniesionych w dalszej czci trzytygodniowej operacji. Inne jednostki rwnie znajdoway tunele. Po zajciu Ben Suc, saperzy l dp zaczli niszczy okoliczn dungl spychaczami. Ich dowdca, podpukownik Jospeh M. Kiernan (zginaj w katastrofie migowca w czerwcu 1967 roku) wspomina wwczas: Przypuszczam, e byo to jakie osiem hektarw poprzerastanej karowat rolinnoci dungli... Cae to miejsce byo tak pene tuneli, e gdy moje spychacze przewracay pieki drzew, partyzanci wyskakiwali zza maszyn. Schwytalimy szeciu, czy omiu jednego ranka. Po prostu wyskakiwali z tuneli, a mymy ich zgarniali.

Inny batalion Wielkiej Czerwonej Jedynki zosta przerzucony migowcami do lasu Thanh Dien na pnoc od Ben Suc. Wiedziano, e Thanh Du jest rejonem wypoczynku i uzupenie Viet Congu, ale wikszo partyzantw przezornie rozproszya si i napotkany opr by niewielki. Istotnie, niektre jednostki meldoway, e zaobserwowano nieznan liczb onierzy Viet Congu uciekajcych na rowerach na poudnie. Odkryto tunele, bunkry i magazyny ryu, a l batalion 28 puku dokona znaczcego znaleziska. Po dostaniu si pod ostrza pododdziau Viet Congu, w wyniku ktrego czterech GI zostao zabitych, a czterech rannych, kompania B l batalionu natrafia na ogromny podziemny kompleks medyczny, w ktrym znajdowaa si ponad tona medykamentw, w duej czci kupionych w Sajgonie. Obrocy powstrzymywali Czarne Lwy do chwili ukoczenia ewakuacji wszystkich rannych partyzantw. By w istocie zorganizowany naprdce pluton farmaceutw, dowodzony przez lekarza Vo Hoang Le. Oni take rozpynli si w dungli. Doktor Le otrzyma pniej za ten czyn odznaczenie i powierzono mu kierownictwo wszystkich obiektw medycznych w rejonie Cu Chi i elaznego Trjkta. Tymczasem czogi l J puku kawalerii pancernej zaczy toczy si przez elazny Trjkt, od Ben Cat do rzeki Sajgon. Waciwie nie nawizay adnego kontaktu. Najpierw zakrciy w prawo i ruszyy na pnoc, przedzierajc si przez spltane zarola, aby poczy si z piechot przerzucon migowcami do wioski-widma Ben Suc. Tam czogi znowu zawrciy na poudnie i przedary si do wierzchoka trjkta u zbiegu obu rzek. W taki oto sposb, przynajmniej teoretycznie, Trjkt zosta zdobyty i opanowany. Saperzy i piechota posuwali si za wozami bojowymi, nawizujc sporadycznie kontakty bojowe z tymi nielicznymi miejscowymi partyzantami, ktrzy otrzymali rozkaz pozostania na miejscu. Ale amerykascy dowdcy coraz wyraniej uwiadamiali sobie pewien niewygodny fakt. Wikszo zgromadzonej ogromnej potgi i techniki wojskowej rwnie dobrze mogaby pozosta w swoich bazach. Okazaa si niepotrzebna w bitwie, poniewa Viet Cong postanowi nie walczy. Chocia wszyscy zabici Wietnamczycy zostali uznani za partyzantw a setki innych zastosoway sensown metod podporzdkowania si, albo pozornego przejcia na stron rzdow, wiksze komunistyczne jednostki, ktre normalnie znajdoway si w strefie operacji Cedar Falls - po prostu zniky. Opisane w meldunku po akcji dowiadczenia 173 powietrznodesantowej byy typowe: Nieprzyjaciel nigdy nie wystpowa w sile wikszej od druyny i zazwyczaj tworzy grupy skadajce si z dwch lub trzech ludzi. Na pocztku napotykano niewielkie, mniej wicej trzyosobowe grupy robocze, mieszkajce nad obsadzonymi drzewami kanaami, zapewne z zadaniem zebrania moliwie jak najwikszych iloci ryu z okolicznych pl ryowych... Zdobyto niewiele broni i za kadym razem, gdy byo to moliwe, nieprzyjaciel wycofywa si, nie podejmujc duszej walki ogniowej. Kontakt bojowy rzadko kiedy trwa duej, ni dwie do piciu minut. Podobnie dziao si w czasie przeprowadzonej rok wczeniej operacji Crimp. Z jednym wyjtkiem. Druga brygada dywizji Tropikalnych Byskawic zostaa przerzucona migowcami z bazy Cu Chi na zachodni brzeg rzeki Sajgon do wioski Phu Hoa Dong. By to pierwszy wypadek, gdy wojska dziaay poza swoimi bazami - jednoczenie na obu brzegach rzeki. W zwizku z tym jednostki Viet Congu bez trudu unikay wykrycia, przenoszc si z dystryktu Cu Chi do elaznego Trjkta lub na odwrt. Pomimo powtarzanych uderze lotniczych i zaporowego ognia artyleryjskiego, zablokowany w Phu Hoa Dong batalion Viet Congu postanowi stawi opr. Jak stwierdza meldunek po akcji dwudziestej pitej: By to jedyny wypadek w czasie caej operacji, kiedy Viet Cong wybra walk. Wojska byy najblisze realizacji prawdziwych celw Cedar Falls 18 stycznia,

dziesi dni po rozpoczciu operacji. Szczury tunelowe z l batalionu 5 puku - Rysiw - pod dowdztwem kapitana Billa Pelfreya odkryy rozlegy kompleks tuneli nad strumieniem Rach Son, pyncym do rzeki Sajgon ze rodka dystryktu Cu Chi. Tunele prowadziy pod wskim pasem otwartej przestrzeni pomidzy plantacj Fil Hol na poudniu i lasem Ho Bo. Odnaleziono tysice dokumentw, ktre zostay nastpnie wywiezione w workach przez migowce. Szczury spdziy cztery dni badajc krte sztolnie systemu. Dla sto dziewidziesitej szstej bya to imponujca zdobycz. Poza workami dokumentw, znaleziono tam rwnie maszyn do pisania, meble, kobiece ubrania (w tym staniki i ao dais, tradycyjny strj), flagi Viet Congu i inne przedmioty wiadczce, e tunele byty czci kwatery gwnej. Pl miliona dokumentw po przetumaczeniu dostarczyo informacji, ktre skoniy generaa broni Jonathana Seamana do okrelenia znaleziska najwikszym wywiadowczym przeomem tej wojny. Wrd rnych znalezisk byy rwnie materiay kryptograficzne - zakodowane meldunki, ktre pozwalay rozszyfrowa inne przechwycone dane wywiadowcze. Zdobyto take szczegowe mapy rejonu Sajgonu i bazy lotniczej Tan Son Nhut oraz plany nieudanego ataku Viet Congu, ktry nastpi miesic wczeniej. Genera brygady Richard Knowles pospieszy na miejsce odkrycia. Pamita, e jeden z dokumentw ...ujawnia, w jaki sposb przesuwali druyny z Kambody do rejonu Cu Chi, a nastpnie do Tan Son Nhut. Informowa, gdzie pozostawali w tunelach w dzie i gdzie pobierali bro. Mieli szczegowo zaznaczone miejsca postoju wszystkich naszych samolotw. Nawet symbole samolotw wyglday jak prawdziwe. Wszystko byo przedstawione w logicznej kolejnoci: kiedy kade dziao ma strzela, ile ma by odpalonych pociskw modzierzowych, ile rakiet - klasyka! Poza tym znalelimy map z wieloma istotnymi szczegami, pokazujc, gdzie w samym rodku Sajgonu zamierzali zorganizowa zasadzk i zabi ministra obrony Roberta McNamarr. (Zamach, ktry mia by przeprowadzony w poowie 1966 roku zosta udaremniony przez zmian planu dnia obiektu zamachu. Niedoszy zabjca Nguyen Van Troi zosta schwytany i wykonano na nim wyrok mierci). Ten sam stos dokumentw zawiera spis adresw najwaniejszych Amerykanw przebywajcych w Sajgonie, w tym rwnie generaa Westmorelanda. Bili Pelfrey, ktry dowodzi ich analiz, powiedzia: - Najwiksz cz stanowiy kwity podatkowe, niektre nawet sprzed dwudziestu lat. Byy tam rwnie listy sympatykw - tych, ktrzy wymagali politycznego szkolenia, zasugiwali na kar i tak dalej. Mieli amerykaskie instrukcje techniczne, przetumaczone na wietnamski. Natrafiono te na spis wsppracownikw Viet Congu, w ktrym znajdowali si wszyscy fryzjerzy pracujcy w bazie Cu Chi. Poniewa zdobycz t uznano za ogromne osignicie, genera Westmoreland osobicie polecia migowcem na miejsce, aby porozmawia ze szczurami tunelowymi. Towarzyszyli mu inni VlP-owie, reporterzy i ekipy telewizyjne - pomimo e w tunelach wci znajdoway si miny puapki, a w zakamarkach podziemnych systemw krya si rwnie pewna liczba partyzantw. Szczury tunelowe cigay ich. Zrezygnowali po lustracji kilometrowego odcinka. Starszy podoficer tego zespou, plutonowy James Lindsay zgin pod ziemi, zabity przez min-puapk. Gdy Pelfrey uzna, e w systemie nie ma ju nic godnego uwagi, tunele wypeniono gazem CS, a nastpnie wysadzono przy pomocy materiaw wybuchowych. Na temat tego, czym w rzeczywistoci by kompleks tuneli, na ktry natrafia 196 lekka brygada piechoty, nie ogoszono adnego oficjalnego komunikatu. Ze wzgldu na ilo zdobycznych dokumentw, genera Bernard Roberts uwaa, e odkryto prawdopodobnie kwater gwn IV Okrgu Wojskowego, albo przynajmniej znaczc jej cz. W gruncie rzeczy jednak Cedar Falls nie odnalaza tego celu, podobnie jak politycznego zarzdu gwnego Viet Congu na rejon Sajgonu. Odnalezione i zniszczone tunele s obecnie wyranie zaznaczone na mapach i w dokumentach przechowywanych w dowdztwie wojskowym miasta Ho Chi Minh. Miecio si w nich jedynie stanowisko dowodzenia dystryktu Cu Chi. Na mapach zaznaczono rwnie tunele ewakuacyjne prowadzce na poudnie.

Najwaniejszym zadaniem wojsk w czasie 3 tygodni spdzonych w strefie operacyjnej Cedar Falls, byo uczynienie elaznego Trjkta miejscem nie nadajcym si do dalszego wykorzystywania przez Viet Cong - jako bezpiecznej kryjwki. Powierzono je dwm wyspecjalizowanym rodzajom wojsk inynieryjnych - grupom spychaczy i szczurom tunelowym. W operacji Cedar Falls wykorzystano a pidziesit osiem spychaczy rnego typu, w tym spychacze-czogi i cztery traktory z pugiem Rome. Czog-spychacz by rednim czogiem, M-48, wyposaonym w lemiesz. Pancerz chroni zaog przed minami i snajperami, a piechota posuwaa si za maszynami, by przeszukiwa teren i niszczy przeciwnika. Te zespoy spychaczy i piechoty stanowiy czoowy rzut ldowego natarcia na elazny Trjkt, dziki czemu saperzy znaleli si w miejscu, do ktrego nie przywykli - na pierwszej linii. Traktory z pugami Rome nazywanymi kami dzika byy gronymi maszynami do oczyszczania terenu. Wace szedziesit ton pojazdy gsienicowe D7E, wyposaono w specjalnie zakrzywiony lemiesz spychacza o ostrej, wysunitej dolnej krawdzi z utwardzonej stali, ktra moga ama drzewa o niemal metrowej rednicy pnia. Lemiesz nazwany by od nazwy miasta, w ktrym by produkowany, Rome w stanie Georgia. Belka od blu gowy umieszczona nad fotelem operatora chronia go przed spadajcymi odamkami, a wzmocniona kabina zabezpieczaa przed atakiem. Grupy spychaczy oczyciy wielkie, o szerokoci osiemdziesiciu metrw przesieki wzdu i wszerz caego elaznego Trjkta, dziki czemu kady obiekt poruszajcy si po strefie swobodnego ataku mg by wykryty i zlikwidowany z powietrza. Saperzy z l dywizji piechoty pozostawili swj znak na zniszczonym terytorium. Przy pomocy spychaczy wycili w dungli wielkie polany, nadajc im ksztat zarwno odznaki dywizyjnej - wielkiej jedynki - jak i odznaki saperw - zamku o trzech wieach. Ogem zrwnano jedenacie kilometrw kwadratowych dungli, mniej wicej jedn czwart powierzchni Trjkta. Jak stwierdzi jeden z reporterw pod koniec operacji: - Gdyby Stany Zjednoczone postawiy na swoim, od tej chwili nawet wrona lecca przez Trjkt musiaaby zabiera ze sob lunch. W czasie Cedar Falls szczury tunelowe z rozmaitych jednostek doskonaliy swoj technik penetracji i walki. Problem polega na tym, e tunele odkrywano tak czsto, i pod ziemi schodzio zbyt wielu niewyszkolonych i niedowiadczonych ludzi. W rezultacie nastpoway wypadki, ktre powodoway niebojowe straty miertelne. Na przykad szeregowiec z 4 batalionu 503 puku udusi si 22 stycznia, poniewa wczeniejsza eksplozja granatu wypalia cay den w tunelu. Kilku samozwaczych szczurw tunelowych stracio rozeznanie miejsca i wyszo na powierzchnie w stanie zupenej dezorientacji. W jednym wypadku dwa oddzielne zespoy tunelowe baday niezalenie od siebie ten sam system tunelowy i tylko dua doza szczcia spowodowaa, e nie postrzelay si nawzajem pod ziemi. Jednym z wynikw Cedar Falls byo uznanie dziaa szczurw tunelowych za cenion i wyspecjalizowan umiejtno i w przyszoci zespoy te byy ju lepiej zorganizowane. Gdy operacja dobiega koca, a wojska opuciy rejon dziaania i powrciy do baz, dowdcy ocenili rezultaty. Jak zwykle w Wietnamie, meldunki po akcji zawieray najbardziej entuzjastyczne opinie. Skala zniszcze bya bezdyskusyjna. Zameldowano o zniszczeniu setek bunkrw, tuneli i struktur (budynkw), wyznaczony teren zosta cakowicie wyludniony. Zdobyto imponujc ilo materiau wojskowego Viet Congu: setki sztuk broni i min, ponad 7 000 mundurw i niemal 4 000 ton ryu ilo wystarczajca do wyywienia przez rok 13 000 partyzantw. Przejto pot miliona stron dokumentw. 750 zabitych Wietnamczykw zgoszono jako potwierdzonego nieprzyjaciela, wzito do niewoli 280 podejrzanych o przynaleno do Viet Congu. Najwikszym powodem do chluby byo uwzgldnionych w statystyce 576 nawrconych Chieu Hoi - rzekomych partyzantw, ktrych nawrcono przy zastosowaniu technik wojny psychologicznej. Wszyscy oni okazali si albo

miejscowymi partyzantami - lecz nie onierzami si gwnych - albo elementami wsparcia dziaa bojowych, czyli zwykymi rolnikami i wieniakami. Zgino siedemdziesiciu dwch Amerykanw, a 337 zostao rannych. Genera broni Seaman meldowa w tym czasie: - W cigu dziewitnastu dni II grupa polowa Wietnam przeksztacia elazny Trjkt z bezpiecznego schronienia w mierteln puapk dla Viet Congu, a nastpnie w wojskow pustynie. Lata pracy powicone na kopanie tuneli i gromadzenie zapasw zostay zniweczone... Strategiczna baza nieprzyjaciela zostaa zdecydowanie zaatakowana i zniszczona. Niestety, byy to jedynie yczenia. Ocena generaa Westmorelanda bya skromniejsza i bardziej realistyczna. Okreli operacj Cedar Falls jako ...powanie zakcajc. -. dziaania nieprzyjaciela w rejonie elaznego Trjkta. Dowody wskazuj, e takie te byy granice jej sukcesu - czasowe zakcenie. W dowdztwie nowo utworzonej prowincji Song Be, obejmujcej tereny, ktre byy kiedy elaznym Trjktem, autorom pokazano tajny do tej pory meldunek armii wietnamskiej, zatytuowany Lekcje wojny. Armia Stanw Zjednoczonych zgosia zniszczenie w czasie Cedar Falls 525 tuneli. Jednake major Nguyen Quot wyznaczony przez dowdc IV Okrgu Wojskowego Viet Congu do oceny zniszcze, stwierdzi: - Po operacji przeprowadziem inspekcj tuneli i przekonaem si, e Amerykanie nigdzie nie odnaleli ani nie zniszczyli odcinka o dugoci przekraczajcej pidziesit metrw. Materiaami wybuchowymi zlikwidowali zaledwie okoo stu tuneli oraz wiele cywilnych schronw przeciwlotniczych. Na przykad, kady dom w Ben Suc mia podziemny schron, poczony tunelem z innymi schronami. Oczywicie, wikszo z nich si zawalia, podnoszc statystyk zniszczonych tuneli. Jednake bomby i wymiatania przeprowadzane w czasie operacji przez piechot zmechanizowan, rzeczywicie zniszczyy wszystkie obiekty medyczne Viet Congu. Dungla zostaa zniszczona, co doprowadzio do odsonicia terenu i uczynio go nadajcym si do dalszej obserwacji i kontroli. Genera Rogers z entuzjazmem wyraa si o umiejtnociach wojsk inynieryjnych i zastosowaniu przez nie czogw-spychaczy i pugw Rome, do zmieniania oblicza Wietnamu. Oczyszczenie elaznego Trjkta -napisa robio szczeglne wraenie. Jednake zniechcajcym aspektem takiego dziaania jest fakt, e dungla wkrtce znowu odronie. Tak si stao. Podobnie jak w wielu innych czciach programu Cedar Falls, niszczenie rolinnoci w strefie musiao by stale powtarzane. Co gorsza, zaledwie dwa dni po zakoczeniu Cedar Falls, genera Rogers sta si wiadkiem niepowodzenia realizacji jednego z gwnych celw przeprowadzanych dziaa, czyli uniemoliwienia nieprzyjacielowi wstpu na ten obszar. Nie mino wiele czasu, a mielimy dowody, e nieprzyjaciel powrci. Zaledwie dwa dni po zakoczeniu Cedar Falls przeprowadzaem inspekcj elaznego Trjkta z pokadu migowca i ujrzaem wielu ludzi jadcych na rowerach albo poruszajcych si na piechot, ktrzy sprawiali wraenie Viet Congu... W czasie przerwania ognia na okres Tet, midzy 8 a 12 lutego, elazny Trjkt znowu sprawia wraenie, e dosownie pka w szwach od partyzantw. Wida byo jak wjedaj do Trjkta, wyjedaj z niego i wdruj po caym terytorium. Zawiodo nawet wysiedlenie ludnoci Ben Suc. Zdumiewajce, ale Phan Van Chinh i jego partyzanci, zgodnie z otrzymanymi rozkazami, dalej trzymali si ziemi. Ukryli si we fragmencie liczcego l 700 metrw systemu tuneli, ktrego konstrukcja przetrwaa, pomimo odkrycia i zniszczenia trzech wej w czasie Cedar Falls. Do tuneli pompowano gaz acetylenowy i wod z rzeki, podziemny system by jednak na tyle skomplikowany i wielopoziomowy, e zapewni bezpieczestwo tym partyzantom, ktrzy nie stali si ofiarami pierwszej fali ataku. Gdy zabrano ludzi - wspomina Chinh - byo nam trudno. Oni popierali partyzantw, swoich synw i braci. Zniszczenie domw obudzio we mnie straszliw nienawi. Wrg zmieni kraj w pustynie. Nie pozostao ani jedno drzewo. Ale wci mogem liczy, e w czasie Cedar Falls bdzie przy moim boku walczyo ponad 200 ludzi. Chinh

otrzyma rozkaz, aby ukry si i czeka z rozpoczciem odbudowy tuneli na odejcie wroga. Za porednictwem cznikw Viet Congu nawiza kontakty z przesiedlonymi chopami. Chocia Ben Suc i pozostaa cze Trjkta stay si od tej pory stref swobodnego ataku i regularnie spaday tu bomby oraz pociski artyleryjskie, co oczywicie uniemoliwiao odbudowe jakiegokolwiek domu, mieszkacy wioski powoli wracali na ziemi przodkw. Pod koniec roku ponad tysic wieniakw znalazo si z powrotem w Ben Suc. Gdy partyzanci odbudowywali tunele niezbdne do sprowadzenia gwnych si Viet Congu z Kambody do elaznego Trjkta, Cu Chi i samego Sajgonu, powracajcy chopi ju mieszkali w dawnych schronach przeciwlotniczych, lub te kopali nowe podziemne komory i tunele, czsto dzielone wsplnie przez kilka rodzin. Powierzchnia tych ukry porosa traw, maskujc je dobrze. Zaledwie cztery miesice po Cedar Falls, plutonowy Bili Wilson z batalionu Czarnych Lww, wprowadzi szecioosobowy patrol-zasadzk midzy ruiny Ben Suc od strony bazy Wielkiej Czerwonej Jedynki w Lai Khe. Bya noc i pada ulewny deszcz monsunowy. Nagle zapona byskawica i Wilson zobaczy cay batalion armii pnocnowietnamskiej maszerujcy gwn ulic wioski w stron rzeki i Cu Chi. onierze wietnamscy mieli rczne wzki i cik bro. Ludzie z patrolu Wilsona byli tak sparaliowani, e nie omielili si wystrzeli, aby nie zdradzi swojej pozycji. Poczekali a Wietnamczycy przejd, a potem z gupimi minami polecili przez radio artylerii pooy zapor ogniow na przewidywanej trasie oddziau przeciwnika. Ben Suc nie zostaa odebrana nieprzyjacielowi i w dalszym cigu stanowia dla niego gwny punkt tranzytowy. Partyzanci wci znajdowali si w tunelach wioski, ktre ochroniy ich przed uderzeniami w czasie Cedar Falls i udaremniy realizacj podstawowych celw operacji. Ale najbardziej oczywisty dowd nieskutecznoci Cedar Falls i podobnych operacji szukaj i zniszcz pojawi si rok pniej. Uroczystoci wita Tet, nowego roku ksiycowego, w 1968 roku upamitniy si, obejmujc cay kraj, seri atakw Viet Congu na bazy i miasta, nie wyczajc Sajgonu. Ofensywa ta wytrcia Amerykanw z rwnowagi i wyznaczya pocztek koca ich zaangaowania w Wietnamie. A najbardziej niszczce uderzenie - na sam Sajgon - miao by zadane prosto z elaznego Trjkta. 15 LEKARZ V0 HOANG LE - CHIRURG W TUNELACH W czasie Operacji Cedar Falls, gdy niszczono powierzchni ziemi, w dole - w tunelach chirurdzy Viet Congu walczyli z czasem, by ratowa ycie Wietnamczykw. Jeden z nich sta si legend i bohaterem narodowym. Oto jego historia. Doktor Vo Hoang Le jest jednym z najbardziej niezwykych ludzi, ktrzy w czasie wojny wietnamskiej dziaali po stronie komunistw. Od 1967 roku by kierownikiem wydziau medycznego IV Okrgu Wojskowego Viet Congu, ktry obejmowa Cu Chi i elazny Trjkt. Prowadzi prowizoryczne szpitale w podziemnych tunelach, ktre po najbardziej niszczcych bitwach musiay si upora z napywem rannych onierzy Viet Congu. By rwnie frontowym chirurgiem, doskonalcym techniki operacyjne w najbardziej niesprzyjajcych warunkach wojennych, borykajc si z brakami i trudnymi warunkami. Wykonywa operacje mzgu, uywajc mechanicznego wierta i amputacje bez stosowania rodkw znieczulajcych. By ciko ranny w pier i straci poow prawej doni. Obecnie, pukownik-lekarz kieruje szpitalem wojskowym w miecie Ho Chi Minh. Mczyzna o mocno zarysowanej szczce i szczerej twarzy, prowadzi rozmow z oywieniem i bezporednioci rzadko spotykanymi wrd wietnamskich komunistw na wyszych szczeblach wadzy. Jest Bohaterem Rewolucji, podziwian i szanowan postaci.

Opowiadajc o swych dowiadczeniach i przeyciach jest w stanie zafascynowa ca sale, wypenion dowiadczonymi weteranami Viet Congu. Urodzi si W 1933 roku, w prowincji Ben Tr obejmujcej delt Mekongu, jako jedno z jedenaciorga dzieci. Czworo jego rodzestwa zgino w czasie wojny. Ojciec, bojownik Viet Minhu, zosta schwytany i skazany na mier przez wadze francuskie. Mody Le by najpierw cznikiem, a potem kurierem Viet Minhu. Po zwycistwie w 1954 roku czonkowie Vieth Minhu - w tym rwnie Le i jego bracia - przegrupowali si do Wietnamu Pnocnego. Matka Le zostaa uwiziona przez reim Diema - jako bya uczestniczka ruchu oporu - i poddana torturom. Zmara dwa lata po zwolnieniu z wiezienia w 1962 roku. W Wietnamie Pnocnym Le zosta przeszkolony jako lekarz partyzancki. Powrci na poudnie w 1961 roku. W elaznym Trjkcie pozna swoj przysz on, ktra rwnie bya komunistk i oeni si z ni 2 listopada 1962 w czasie ceremonii polegajcej jedynie na zoeniu publicznego owiadczenia. Nguyen Thi Tham pochodzia z Sajgonu i miaa wyksztacenie farmaceutyczne. Byli razem przez tydzie, po czym on przydzielono do pracy agenturalnej NFW w Sajgonie. Poczyli si ponownie w 1963 roku, po rozbiciu tajnej organizacji w Sajgonie. Mieli czworo dzieci. Dwoje z nich urodzio si w dungli i zgino pniej od pociskw artyleryjskich i bomb. Le zdoby kwalifikacje lekarskie bez odbycia formalnych studiw medycznych. W Viet Congu zosta asystentem lekarza i uzyskiwa wszelkie dostpne informacje od chirurgw, u boku ktrych pracowa. Uczyem si od lekarzy, od przyjaci i z ksiek powiedzia. -Miaem przyjaciela, ktry byy specjalist od jamy brzusznej i omawiaem z nim ten temat i praktyczne przypadki. Nasza szkoa znajdowaa si wszdzie: w tunelach, w lasach, przy ku pacjenta. Wedug sw doktora Bruce Mazata, oficera wywiadu medycznego Wojsk Ldowych Stanw Zjednoczonych w Sajgonie w 1969 roku, Le by lekarzem wyszkolonym w czasie pracy. Swj pierwszy zastrzyk zrobi oficerowi dowodzcemu caym Viet Congiem, generaowi Tran Van Tra. Genera skoni go, aby kontynuowa nauk. Le spdzi wicej czasu studiujc na Pnocy i w 1966 roku uzyska stopie Bac Si, czyli lekarza medycyny. Zosta przydzielony do wydziau medycznego IV Okrgu Wojskowego w szpitalu dla rekonwalescentw o kodowej nazwie C-4, pooonym, w dystrykcie Ben Cat, tu na pnoc od elaznego Trjkta. Przyby tam tu przed rozpoczciem operacji Cedar Falls. Gdy Amerykanie odkryli tunelowy szpital, w ktrym pracowa dr Le, byli zaskoczeni. Plutonowy Bill Wilson by szczurem tunelowym w kompanii B 2 batalionu 28 puku piechoty Czarnych Lww. Zazwyczaj zakada na gow opask, ktra wchaniaa pot, bra sztylet sprynowy i rewolwer dowdcy kompanii, po czym samotnie schodzi w mrok pod ziemi. W kwietniu 1967 roku jego batalion wzi udzia w operacji Lam Son '67, wymiataniu na poudnie od Phu Loi i w odlegoci zaledwie 14,5 kilometra od Sajgonu. W Lai Thieu onierze odnaleli waz do tunelu. Wetknem do rodka latark i zobaczyem wielkie pomieszczenie, o wysokoci niemal trzech metrw wypenione bielizn pocielow. Z drugiej strony znajdoway si drzwi, a za nimi korytarz o dugoci, mniej wicej, trzystu metrw. Pod cianami stay ka ze zwinitymi piworami. By to ogromny, podziemny szpital. W drugim kocu korytarza zobaczyem palce si wiece. Znajdowaa si tam sala operacyjna. Znalelimy wszelkiego rodzaju medykamenty: lekarstwa ofiarowane przez kwakrw z Pennsylwanii; wikszo zapasw i lekw pochodzio z Francji. Pod ziemi znajdoway si dwie sale operacyjne, a w nich butle z tlenem. Jak zauway, jedna z sal operacyjnych bya wentylowana przy pomocy pomysowego otworu wentylacyjnego z umieszczon u wlotu zapalon wiec. W rezultacie, gorce, zatche powietrze byo zasysane do szybu. Ciko rannego partyzanta Viet Congu ukadano na stole operacyjnym przy pomocy prymitywnej windy, pyty o rozmiarach drzwi, opuszczanej z powierzchni na gboko 5 metrw, z ktrej nastpnie przesuwano pacjenta na st. Wilson zauway pcienne worki zawierajce kawaki

ludzkich cia. Ogem odnalaz osiem podziemnych oddziaw szpitalnych. By to jeden z wielu podziemnych szpitali, ktre szczury tunelowe odkryy w czasie wojny w Wietnamie. Istniay dwa rodzaje szpitali Viet Congu. Jednym by wysunity punkt pierwszej pomocy, usytuowany w pobliu pola walki, w ktrym wykonywano najpilniejsze zabiegi. Byy to punkty opatrunkowe. Mieciy si zazwyczaj w kompleksie tuneli i obsugiwali je: czciowo przeszkolony pomocnik lekarza (felczer), pielgniarki i sanitariusze. Penoetatowy szpital pukowy, albo dystryktowy, znajdowa si na tyach, w bezpieczniejszej strefie i umieszczony by w bunkrach o cianach wyoonych bambusem oraz pokrytych zamaskowanymi dachami z lici palmowych. Bunkry poczone byy tunelami z podziemnymi schronami. Tu chirurg, wraz ze swoim asystentem i anestezjologiem, mg przeprowadza operacje w odpowiednio wyposaonej sali operacyjnej. Punkt pierwszej pomocy mieci trzydziestu pacjentw, szpital - stu, lub wicej. Jak zwykle medycy Viet Congu kradli sprzt nieprzyjaciela, albo - przy kadej nadarzajcej si okazji wykorzystywali zdemontowane czci wyposaenia przeciwnika. ciany podziemnych sal operacyjnych pokryte byy nylonem ze spadochronw. Instrumenty chirurgiczne wykonywano z metalowych czciach pochodzcych ze strconych migowcw (szczur tunelowy Harold Roper znalaz pewnego razu w tunelu demontowany wanie silnik lotniczy). Plastykowa izolacja przewodw elektrycznych, za porednictwem ktrych detonowano miny kierunkowego dziaania byy uywane do transfuzji krwi, zamiast przewodw z polietylenu. Energi elektryczn, ktra stanowia w tunelach cigy problem, zapewniay w najlepszym wypadku - wykorzystywane w charakterze prdnic silniki motocyklowe Honda, w najgorszym - dostosowane rowery. Luksusowe wyposaenie, jak aparatura rentgenowska, byo jedynie w najbezpieczniejszych strefach tyowych, niedaleko Kambody. W czasie operacji chirurdzy nosili fartuchy, ale nie mieli gumowych rkawic. Na gowach mieli umocowane lampy, podobne do grniczych. Instrumenty sterylizowano w szybkowarach. Podobnie jak ich amerykascy odpowiednicy pracowali, by za wszelk cen ocali ycie. W czasie trzech dni i nocy po operacji Cedar Falls, Vo Hoang Le wykona ponad osiemdziesit operacji, pic zaledwie kilka minut pomidzy kolejnymi zabiegami. Wikszo rannych onierzy Viet Congu odnosia obraenia zadane odamkami w czasie bombardowa, albo ostrzau artylerii. Wielu tych, ktrzy odnieli rany piersi lub brzucha, umierao przed otrzymaniem pomocy. Istniay trzy powody tak wysokiej miertelnoci partyzantw. Pierwszym by brak pynw do kroplwek na polu walki, co powodowao zgony z wykrwawienia i wstrzsu. Drugim - by dugi czas transportu rannego do najbliszego punktu pierwszej pomocy. Przenoszono go w hamaku umocowanym do drga niesionego przez dwch ludzi. Ewakuacja trwaa kilka godzin i opnienie to w wypadku ciszych ran miao czsto miertelny skutek. Trzecim okazyway si minimalne moliwoci udzielenia pomocy chirurgicznej w mieszczcym si w tunelu punkcie opatrunkowym. Za pocieszajcy fakt mona natomiast uzna, e przeywali niemal wszyscy onierze Viet Congu lub Ludowej Armii Wietnamu, ktrym udao si dosta do szpitala. Nawet szpitale pukowe dysponoway niewieloma urzdzeniami do transfuzji krwi. Krwi nie mona przechowywa bez schadzania w lodwce, te za - najczciej na naft byy rzadkoci. Dr Vo Hoang Le opracowa wasny system. - Udawao si nam przeprowadza transfuzje krwi, przetaczajc pacjentowi jego wasn krew. Na przykad, jeeli towarzysz mia ran brzucha i krwawi, ale nie nastpia perforacja wntrznoci, zbieralimy jego krew, filtrowalimy j, wlewalimy do butelki i wprowadzalimy do jego ttnic. Na froncie przeprowadzalimy takie wanie transfuzje. Cay nasz personel medyczny mia ustalone grupy krwi. Przeprowadzalimy rwnie analiz krwi pacjenta. Jeeli okazywao si, e mam tak sam grup krwi, jak on - oddawaem mu swoj krew. Znajdujce si w tunelach szpitale Viet Congu zajmoway si nie tylko rannymi. Malaria bya przyczyn wielu

zgonw i obnionej sprawnoci a take najwikszym medycznym problemem Viet Congu poza obraeniami odniesionymi na polu walki. (Amerykanie borykali si dokadnie z tym samym). W Wietnamie w 1969 roku, najpopularniejsz odmian przenoszonej przez moskity gorczki malarycznej bya falciparum, odporna na standardowe leki przeciwmalaryczne. Zdobyte dokumenty wskazuj, e w danym okresie niemal poowa kadej jednostki Viet Congu cierpiaa na zimnic i wymagaa leczenia szpitalnego. Chorzy miotali si i pocili w wysokiej gorczce do momentu spadku temperatury. Funkcjonariusze polityczni byli dokadnie szkoleni w zapobieganiu i zwalczaniu tej choroby. Inne choroby u partyzantw wywoywane byy antysanitarnymi warunkami panujcymi w przypominajcych cieki tunelach - byty to: dyzenteria wywoana przez ameby, grzybice skry oraz pasoyty przewodu pokarmowego. - U wszystkich ludzi, ktrych badalimy w obozach jecw wojennych z Viet Congu i Ludowej Armii Wietnamu - stwierdza amerykaski lekarz - gdzie mielimy moliwo pobrania prbek stolca, w stu procentach przypadkw stwierdzalimy obecno pasoytw przewodu pokarmowego - takich jak tasiemiec, obleniec, tgoryjec dwunastnicy. Pasoyty te wysysaj krew z wntrznoci, co stanowi bardzo czst przyczyn chronicznych anemii. Plan Medyczny IV Okrgu Wojskowego Viet Congu na lata 1966-1967 stwierdza: Najistotniejsz sfer dziaa profilaktycznych jest rozwizanie problemw zwizanych z wod i odchodami. Ze zaopatrzenie w ywno powodowao choroby wywoane awitaminoz, na przykad beri-beri. Przede wszystkim, jak zauway doktor Mazat, tworzy si zamknity krg potgujcego si wycieczenia - niska liczba czerwonych ciaek krwi zmniejszaa w rezultacie zdolno dostarczania organizmowi tlenu. Wywoywane to byo diet o niskiej zawartoci protein oraz przez malarie. Zwikszao to rwnie ryzyko zachorowania na malari i zmniejszao odporno organizmu na wstrzs spowodowany ranami. Ludowa Armia Wietnamu chlubia si tym, e wytwarzaa wasne lekarstwa, z ktrych wiele - na przykad antidotum na ugryzienie mii bambusowej - opierao si na starych, orientalnych formuach i lekach zioowych. W praktyce jednak ogromna wikszo medykamentw bya kupowana lub kradziona w poudniowo wietnamskich agendach rzdowych i wojskowych. Antybiotyki, takie jak penicylina ulegay szybkiemu rozkadowi, jeeli byy przechowywane w magazynach usytuowanych w dungli lub tunelach. Ludowa Armia Wietnamu bya rwnie odpowiedzialna za zdrowotny stan ludnoci ze wzgldu na liczb wiosek oraz dystryktw, w ktrych sprawowaa wadz. Dua cz jej medycznej struktury bya skierowana na organizowanie przychodni dla wieniakw. Jednak wydzia medyczny IV Okrgu Wojskowego mia zadanie obsugiwa wycznie partyzantw z pierwszej linii frontu. Utworzony zosta w 1963 i jego rejon dziaania obejmowa cae dystrykty Cu Chi i Ben Cat oraz siga na pnoc, w gb prowincji Tay Ninh a do gr Nui Ba Den. Poow personelu stanowiy kobiety. W 1966 roku wydzia dysponowa dwoma penymi zespoami chirurgicznymi (okrelanymi jako C3 i C5), plutonem farmaceutycznym (C6), plutonem dentystycznym, administracj i szecioma, w niniejszym lub wikszym stopniu mobilnymi, zespoami wysunitych punktw pierwszej pomocy (wszystkie okrelane liter C i odpowiedni cyfr). Oba zespoy chirurgiczne znajdoway si w dystrykcie Cu Chi: C5 znajdowa si w dystryktowym szpitalu wojskowym Cu Chi w przysiku Ho Bo, niecae dwa kilometry od amerykaskiej bazy Cu Chi. C3 mieci si w Phu My Hung nieopodal wojskowej i politycznej kwatery gwnej Viet Congu dowodzonych przez pukownikw Tran Hai Phnga i Mai Chi Tho. Kada z tych niezmiernie wraliwych na atak baz wydziau medycznego staa si obiektem atakw podczas operacji Cedar Falls w styczniu 1967 roku. Podczas zmikczajcych nalotw B-52 poprzedzajcych Cedar Falls, szpital C3 zosta nieodwracalnie uszkodzony. Zgin naczelny chirurg i jego asystent, doktor Vo Van Chuyen, obj kierownictwo. Dr Chuyen pochodzi z Cu Chi, zdoby kwalifikacje medyczne w Hanoi i w 1962 roku powrci na poudnie. Rozkaza, aby wszystkich pacjentw oraz cay

sprzt przerzucono z Phu My Hung za rzek Sajgon do strefy dla rekonwalescentw zwanej C4, w lesie Thanh Dien na pnocny zachd od Ben Cat. Miejscow ludno zmobilizowano, by przenosia rannych w hamakach. wieo upieczony doktor Vo Hoang Le zosta wanie przydzielony do C4; jego ona, Nguyen Thi Tham suya w plutonie farmaceutycznym C6, stacjonujcym wwczas kilkaset metrw dalej na poudnie. W C6 znajdowa si ogromny magazyn medykamentw. W C4 szybko zaoono nowy szpital. Doktor Le przej kierownictwo, gdy dr Chuyen powrci do Cu Chi, aby podj prb zreorganizowania tego, co pozostao z tamtejszych sub medycznych. 9 stycznia 1967 roku l batalion 28 puku piechoty wchodzcego w skad Wielkiej Czerwonej Jedynki, zosta przerzucony migowcami do Ben Suc, dwa kilometry od C6 i C4. Amerykanie po raz pierwszy znaleli si w tym rejonie i Viet Cong wiedzia, e bardzo prawdopodobne jest uderzenie na pnoc przez las Thanh Dien. Chocia Vo Hoang Le by lekarzem, okazao si, e jednoczenie jest najwyszym stopniem oficerem obu jednostek medycznych. Grupa farmaceutyczna liczya siedem osb, cznie z on Le. Ich pajcze dziury byyby pierwszymi, na ktre natknliby si Amerykanie nacierajcy na pnoc. Farmaceuci mieli zaledwie cztery stare rosyjskie karabiny K-44, jeden automatyczny karabinek i pistolet maszynowy Thompson. Dr Le mia poza tym swj oficerski rewolwer kalibru .45. Zwoa zebranie i omwi sytuacje. C6 by wielkim magazynem medycznym, a w C4 znajdowao si szedziesiciu rannych. Medycy nigdy dotd nie walczyli z Amerykanami i wikszo z nich wolaa natychmiastowy odwrt. Dr Le musia skoni ich do zmiany decyzji. - Po zorganizowaniu naszych stanowisk bojowych -wspomina -zwoaem zebranie caego personelu i podjlimy uchwa: Bojownicy o wolno nie poddadz si. Nie pozostao nam nic innego, jak tylko walczy i zgin. Nie pozwolimy wrogowi wzi nas do niewoli. Doktor Le by w rozterce. Inne jednostki Viet Congu otrzymay rozkaz unikania strat oraz zachowania zdolnoci bojowej i wycofania si tunelami. Le uwaa, e ma zobowizania przede wszystkim wobec swoich pacjentw i postanowi ich broni. Kademu czonkowi plutonu medycznego przydzielono stanowisko w pajczej dziurze, z ktrej mia ostrzeliwa nadchodzcych Amerykanw. Poszli na nocleg, drczeni zymi przeczuciami. Dr Le pamita dobrze te chwile. Pakujc zapasy medykamentw jednostki otworzylimy z on skrzynk po karabinie maszynowym, w ktrej znajdowa si nasz osobisty dobytek. Znalelimy fotografi naszego jedynego dziecka, ktrym od chwili urodzenia opiekowaa si moja rodzina. Tsknilimy za nim bardzo. Mielimy zamiar zobaczy go po zakoczeniu nalotw B-52, nie uwiadamialimy sobie bowiem, e wrg ma zamiar przeprowadzi wielk operacj. Gdy popatrzylimy na zdjcie naszego dziecka, ona zauwaya, e by moe nigdy go wicej ni zobaczymy. Pocieszya si jednak mwic, e niektrzy towarzysze moe przeyj bitw i powiedz naszemu synowi, e jego rodzice walczyli dzielnie i powicili swoje ycie. Bdzie z nas dumny. Gawdzilimy jaki czas, lec w hamakach. Powiedziaem wtedy: - By moe w jutrzejszej bitwie ktre z nas zginie. Mog zosta zabity, ranny lub wzity do niewoli. Gdyby moga wybra jedn z tych ewentualnoci, ktra najbardziej by ci odpowiadaa? Moja ona mylaa przez chwil a potem odpowiedziaa: - Wolaabym, aby nie doszo do adnej z nich. Gdybym jednak musiaa wybiera, wolaabym, eby ty zgin. Nasz syn i ja bylibymy bardzo nieszczliwi, ale zabieraabym go, eby odwiedza twj grb i opowiadaabym mu histori twojego ycia. ylibymy wwczas z twoim obrazem w pamici. Nie chc, eby zosta wzity do niewoli, poniewa wrg uyby nieludzkich sposobw, aby ci torturowa i przesuchiwa i mgby te ci zama. Moe nie byby w stanie tego wytrzyma, przekazaby im informacje i zosta zdrajc. Gdyby zdradzi nasz stron, wrg mgby oszczdzi ci ycie. Poczyby si znowu ze mn i naszym synem, ktry cale ycie musiaby znosi hab, e ma ojca zdrajc. Byby nieszczliwy i nie szanowaby ciebie.

Jeeli chodzi o mnie - gdybym musiaa y z mem-zdrajc - zniosabym to by moe, ze wzgldu na nasze przysigi, ale nie byabym szczliwa. Wolaabym wwczas wybra twoj mier. Tak wic, przed bitw, ona umocnia moj determinacj. O wicie poszedem skontrolowa nasze stanowiska, a potem wrciem do naszego bunkra. ona pokruszya kulk ryu, posypaa j odrobin cukru i kazaa mi zje, poniewa gdy zacznie si walka, nie bdzie na to czasu. Wziem do ust pierwszy ks, gdy usyszaem gazki trzaskajce pod nogami. Podniosem gow i zobaczyem trzech zbliajcych si Amerykanw. Byli wielcy, silni i przestraszeni. Daem znak swoim ludziom i powiedziaem: - Amerykanie nadchodz! Prawd mwic, byem troch przestraszony. Gdy znaleli si w odlegoci piciu metrw, wystrzeliem trzy pociski i wszyscy trzej upadli. Ci, ktrzy szli za nimi natychmiast cofnli si i otworzyli ogie ze wszystkich rodzajw broni: karabinw maszynowych, miotaczy granatw, wszystkiego, co mieli. Strzelali bez przerwy przez jakie pitnacie minut. Kiedy przestali, podniosem gow, W odlegoci piciu metrw leao trzech martwych Amerykanw. Powiedziaem onie oraz towarzyszom, ktrzy byli w bunkrze, e wcale nie trudno trafia i zabija Amerykanw, a potem zaproponowaem, aby wyszli i obejrzeli ciaa. Moja ona spostrzega, e le tam trzy karabiny i poprosia, ebym osoni j ogniem, podczas gdy ona wyjdzie i je zabierze. Przebiega krtki odcinek i wrcia z trzema karabinkami automatycznymi M-16 i pewn iloci amunicji. Amerykanin podczoga si do przodu i prbowa odcign za nogi jednego z martwych kolegw. Strzeliem do niego i znieruchomia. Meldunek po akcji 3 brygady l dywizji piechoty Stanw Zjednoczonych zwizany z wydarzeniami w dniu 10 stycznia, mwi: O 12.30 kompania B l batalionu 28 puku piechoty zlokalizowaa rozleg baz w ssiedztwie wsprzdnych siatki mapy 619379 i zostaa zaatakowana przez oddzia Viet Congu o nieznanej liczebnoci, w wyniku czego czterech onierzy zgino w walce, a czterech odnioso rany. Dr Le opowiada dalej: - Po ich odwrocie nastpio intensywne bombardowanie i ostrza artyleryjski. Nasze stanowiska zostay obrzucone bombami napalmowymi i ostry odr poncych zwok Amerykanw wdar si do naszych schronw. Poncy napalm przesczy si do tunelu i musielimy odgarnia go na bok kawakami drewna. Dwukrotnie nie udao im si dotrze do naszych stanowisk, ale zorientowaem si, e jeeli bdziemy walczyli dalej skoczy nam si amunicja i zostaniemy wzici do niewoli. Postanowiem wic wycofa si do C4. Zaproponowaem, aby jeden z nas na ochotnika poszed do C4 i poleci im, eby ostrzelali nieprzyjaciela, odwracajc jego uwag, a my w tym czasie przebiegniemy do nich. Nie byo tunelu cznikowego tylko otwarta przestrze. Pocztkowo brako ochotnikw, a w kocu zgosia si moja ona. Byem wstrznity, ale nie mogem zabroni jej i. Baem si, e zostanie zabita. Daem jej M-16 i poegnaa si z nami wszystkimi. Powiedziaem, eby wysza z bunkra i zacza biec, kiedy policz do trzech. Gdy wyruszya, zorientowaem si, e nikt do niej nie strzela. P godziny pniej usyszaem, e C4 zaczyna atakowa wroga od tyu i pluton farmaceutyczny oraz ja ruszylimy jedyn ciek, na ktrej nie zaoyli min. Po drodze podniosem amerykaski plecak, w ktrym znajdowaa si mapa. Zaznaczone byy na niej pozycje C6 i C4, a take skierowane w ich stron strzaki. W ten sposb zorientowalimy si, e nieprzyjaciel nie trafi na nas przypadkowo, ale posiada dane wywiadowcze i mia zamiar nas zniszczy. Zreorganizowaem obron szpitala i wydaem bro wszystkim zdolnym do walki rannym. Pomidzy 14.00 a 16.00 odparlimy wszystkie ataki nieprzyjaciela na pozycj C4, ale o 17.00 nieprzyjaciel zaj stanowiska C6 i zacz obrzuca nas bombami i pociskami,

Ani jeden schron w tunelach nie ustrzeg si uszkodze. - Tej nocy poruszyem spraw wycofania si. Niektrzy towarzysze byli przeciwko temu pomysowi. Pytali: - W ktr stron mamy si kierowa? Skd wiemy, gdzie s wojska nieprzyjaciela? Jak przeniesiemy wszystkich naszych rannych? Przypomniaem im, e jeli zostaniemy, nastpnego dnia nie zdoamy odeprze natarcia. Nawet dobrze uzbrojony batalion nie byby w stanie obroni naszej bazy przed nastpnym atakiem, a co dopiero gromadka medykw. Poczynilimy wiec przygotowania do wymarszu. Zostawilimy w kryjwkach w tunelach szeciu rannych - mieli amputowane nogi, albo rany gowy i nie mogli chodzi. Z rannymi zostay dwie pielgniarki, eby si nimi opiekowa. Postanowiem wycofa si na pnoc przez las. Nieprzyjaciel ostrzeliwa go z artylerii i niektrzy towarzysze uwaali, e zostaniemy zabici. Przyznaem, e rzeczywicie, niektrych z nas moe to spotka, ale sukcesem bdzie, jeeli przeyje poowa z nas, albo nawet dwoje lub troje. Jeeli zostaniemy, nieprzyjaciel zabije lub wemie do niewoli wszystkich. Wyruszylimy wiec, a z nami pidziesiciu czterech rannych onierzy. Przeszlimy przez ogie artyleryjski. Ustalilimy, e kady zabity bdzie pozostawiony tymczasowo w leju po pocisku i pniej pogrzebany we waciwy sposb. Kady ranny zostanie opatrzony i zostanie mu udzielona pomoc, by mg kontynuowa marsz. W czasie tej przeprawy dwoje ludzi zostao rannych, ale nikt nie zgin. Gdy nastpnego dnia onierze Wielkiej Czerwonej Jedynki opanowali drug baz medyczn, dr Le, wikszo jego personelu i pacjentw znikli ju w gbi dungli. Pluton farmaceutyczny musia przerzuci ton medykamentw, w tym 500 000 ampuek penicyliny; zostay tam rwnie nalece do Le ksiki, czasopisma medyczne i komplety instrumentw chirurgicznych. Genera William Depuy, dowdca dywizji, przylecia migowcem by obejrze zdobycz. Nazwa j gigantycznym skadem medycznym. Obydwa zespoy chuirurgiczne IV Okrgu Wojskowego zostay w czasie Cedar Falls wyczone z dziaania. C5 nakrya ogniem cika artyleria. Cztery osoby z personelu zginy, jeden chirurg zasta ranny, reszta znikna. Cae wyposaenie i medykamenty utracono w chwili, gdy 13 stycznia odkryli je w Ho Bo onierze 2 batalionu 22 puku piechoty, wchodzcego w skad dywizji Tropikalnych Byskawic. Vo Hoang Le i jego grupa po opuszczeniu C4 ruszya na pnoc przez las Thanh Dien. - Tu za Bau Tran natrafilimy na czowk zwiadu naszego okrgu. Rozmawialimy, idc przez ogie artyleryjski, poniewa tam gdzie wrg prowadzi ostrza, nie mogo by jego patroli. Okoo trzeciej nad ranem dotarlimy do dowdztwa IV Okrgu Wojskowego. Byli uszczliwieni widzc nas. Mielimy ze sob pamitk po bitwie: odznak naramienn Wielkiej Czerwonej Jedynki. Byem zaskoczony, gdy zorientowaem si, z kim walczylimy, Hai Thanh, szef logistyki, powiedzia mi, e uzna ju nas za martwych. Pukownik Tran Hai Phung, dowdca okrgu, osobicie pogratulowa Le i jego onie. Pluton farmaceutyczny C6 zosta nagrodzony proporcem Zabjcy Amerykanw, a ona Le otrzymaa tytu Bohaterki -Zabjczym Amerykanw. Zaszczyty posypay si i na doktora. Nastpnego dnia dowdztwo okrgu ucierpiao na skutek nalotu B-52. Dr Le opowiada: Moja ona bya z dwoma towarzyszami w podziemnym schronie, ktry zosta trafiony. Po bombardowaniu cae czterdzieci minut zajo nam odszukanie schronu i odkopanie poszkodowanych. Tamtych dwoje nie yo. Moja ona zostaa ciko ranna. Krew sczya si jej z nosa i uszu, nie oddychaa. Daem jej pocaunek ycia (tj. sztuczne oddychanie metod usta-usta). Wtedy zorientowaem si, e ma przebite puco, a ucisk spowodowa przesunicie jej serca na praw stron klatki piersiowej. Tam gdzie si znajdowalimy nie mielimy sprztu, eby przeprowadzi stosown operaj- Nguyen Thi Tham ewakuowano i poddano czteromiesicznemu leczeniu w szpitalu COSVN. Gdy wyzdrowiaa, wysano j do rodzinnego Sajgonu, aby wzia udzia w tajnych przygotowaniach do ofensywy Tet w styczniu 1968 roku. Skutki obrae odniesionych podczas nalotu spowodoway jej zgon w roku 1982,

Tymczasem w styczniu 1967 roku, po ewakuacji ony, dr Le otrzyma rozkaz powrotu do rejonu Cu Chi i podjcia prby zreorganizowania tego, co pozostao z wydziau medycznego. Rozpocz prac. W kwietniu zosta naczelnym kierownikiem sub medycznych. W maju, cztery miesice po Cedar Falls (i miesic po operacji Manhattan, obejmujcej rwnie las Thanh Dien, w czasie ktrej 2 batalion 28 pp ponownie odkry puste obiekty C6 i C4), dr Le mg zameldowa, e wszystkie podlege mu jednostki medyczne powrciy na miejsca zajmowane przed obydwoma wspomnianymi operacjami i dziaaj ponownie. Szpital chirurgiczny C5 by cakowicie odtworzony i obsadzony personelem. Sukces ten rzuca wiato na dwa podstawowe fakty zwizane z wojn w Wietnamie: jednym z nich jest energia i szybko, z jak Viet Cong odbudowywa swoje uszkadzane obiekty znajdujce si w tunelach. Drugim, bya maa skuteczno dziaa prowadzonych przez wojska ldowe. Polegay one na krtkotrwaych operacjach wymiatajcych prowadzonych w danym rejonie, co pozwalao Viet Gongowi wraca i podejmowa dziaalno na nowo. Oficjalny meldunek dr Le dotyczcy tego okresu zosta zdobyty i przetumaczony w padzierniku 1967 roku, odtajniono go w Waszyngtonie w 1984 roku. Ujawnia on, e Cedar Falls bya wwczas niewtpliw katastrof dla stacjonujcych w tunelach jednostek zaplecza Viet Congu. Wydzia medyczny zosta niemal cakowicie wyczony z dziaania. Jednake reakcja czonkw partii na ten dotkliwy cios bya pozytywna i konstruktywna. Po bitwie i rozbiciu C6 przez amerykaskich agresorw -gosi przetumaczony raport - Partia i jej kierownictwo uwiadomio sobie nowe potencjalne moliwoci samoobrony. Od tej te pory kada jednostka wydziau medycznego nie bya ju jednostk niebojow, ale zostaa wyposaona w nowoczesn bro, a jej czonkowie, nie wyczajc dziewczt, otrzymali drug funkcj - partyzanckiego plutonu. Po drugie - Le i inni lekarze przeprowadzili wnikliw samokrytyk, zajmujc si nawet najmniejszymi przeoczeniami, by w ten sposb doprowadzi rozbity wydzia medyczny z powrotem do formy. Chirurdzy byli zbyt zadowoleni ze swoich sukcesw i nie potrafili przeanalizowa przyczyn mierci niektrych pacjentw. Medycy traktowali rannych bezdusznie lub brutalnie -jeden - podobnie jak Patton uderzy rannego onierza. Krytykowano przecione punkty pierwszej pomocy za przesyanie rannych od jednego do drugiego. Obcienie komunistycznego systemu suby zdrowia barwnie komentuje relacja zamieszczona w raporcie: Towarzysz Thieu zosta ranny w nog odamkami pocisku. Krew pyna mu z ttnicy, w zwizku z czym zaoylimy na nog opask uciskow i wysalimy go do szpitala wojskowego Cu Chi [C5] na leczenie. Tam odmwiono jego przyjcia. Zosta wtedy wysany do C3, ktry by przeciony rannymi z bitwy pod Cay Trac [w czasie operacji Cedar Falls]. Nastpnie ewakuowano go do orodka lecznictwa otwartego, gdzie nie przyjto go rwnie. Wreszcie zosta wysany z powrotem do C5. W zwizku z duym opnieniem zabiegu, trzeba byo amputowa mu nog. W C3 wielu oficerw medycznych i lekarzy - chcc unikn kopotw - odmawiao zbadania jego przypadku. Towarzysz Thieu by tak rozgniewany, e wykrzykn nastpujce sowa: ,,- Wol raczej umrze, ni by wci przerzucany z jednego miejsca do drugiego. Mam nadziej, e zastrzelicie mnie i zakoczycie moje ycie. Konieczno amputacji nogi towarzysza Thieu wynikaa z faktu, e opaska uciskowa na jego nodze bya zaoona na duej ni dziesi godzin. Amputacja powinna zosta przeprowadzona w C3, a nie w C5. Starszy oficer polityczny Okrgu Wojskowego poinformowa sekretarza komitetu partyjnego wydziau medycznego O wydarzeniu i poleci mu przeprowadzi zebranie powiecone krytyce, ktre stanowioby lekcj dla jednostek medycznych. Towarzysz Thieu powiedzia: Zwyky lekarz w buruazyjnym kraju jest lepszy od lekarza komunistycznego, poniewa ma zawodowe sumienie. Bya to bolesna nauczka, ktra powinna stale

przypomina naszemu partyjnemu kierownictwu, ideologicznego ksztacenia naszych kadr medycznych.

aby

nie

zaniedbywao

Vo Hoang Le powrci J do lasu Thanh Dien, tu na pnoc od elaznego Trjkta. By kwiecie 1967 roku i Amerykanie w niektrych miejscach zniszczonych ju przez Cedar Falls rozpoczynali wanie uzupeniajc operacj Manhattan. Bronic rejonu szpitala przed amerykask broni pancern, Le zosta trafiony w praw rk przez strzelca wyborowego. - Mj may palec by przyczepiony do reszty doni zaledwie malekim paskiem skry. Bardzo silnie krwawiem, dlatego oderwaem sobie palec. Zawsze mielimy przy sobie troch banday, wiec zaoyem sobie opatrunek. Wci jednak krwawiem. Wziem gumowy pasek od moich sandaw i zaoyem opask uciskow. Zoperowa mnie towarzysz w szpitalu. Moja do bya zupenie bezuyteczna i dlatego zaczem pisa lew rk - obecnie pisz obydwoma. Musiaem nauczy si trzyma skalpel, kleszcze czy ig w lewej rce. Po roku wicze wrciem do chirurgii i przeprowadzaem lew rk operacje mzgu i brzucha. Reprezentowane przez Le podejcie do pracy byo realistyczne i pragmatyczne. Wiedzia, e warunki s tak ze, e wielu jego pacjentw umrze. Na przykad, ranny onierz Viet Congu bardzo atwo mg zarazi si gangren. - Gangrena moga postpowa z szybkoci dwch, trzech centymetrw na godzin. Gdyby nic si nie robio, zejcie byo nieuniknione. Musielimy amputowa rce i nogi, nawet jeeli nie mielimy rodkw do znieczulania oglnego albo miejscowego. W przeciwnym razie pacjenci by umarli. Jeeli pacjent nie by w stanie znie blu, mg umrze od wstrzsu, ale musielimy skorzysta z tych 50% szansy. Jeeli przeprowadzilimy amputacj - rokowania byy wanie takie, gdybymy tego nie zrobili - umarby na pewno. Gdy dysponowalimy nowokain, do amputacji uywalimy pidziesiciu centymetrw szeciennych, podczas gdy w normalnych warunkach do znieczulenia zakocze nerwowych konieczny jest litr. Ale w rzeczywistoci operacja bya waciwie ciciem ywego ciaa. Pacjent mg zemdle z blu, a wtedy cucilimy go ju po wszystkim. Gdy si nam udawao, nie zawdziczalimy tego tylko naszym umiejtnociom technicznym, ale rwnie duchowi naszych pacjentw, ich woli ycia dalej - dla zemsty. Gdy nieprzyjaciel zaatakowa plantacj Dai Thit, nasz zesp chirurgiczny pracowa na tyach puku Quyet Thang [z regionalnych si Viet Congu]. Operowalimy onierza rannego w brzuch, gdy pojawiy si nieprzyjacielskie czogi. Zdjlimy fartuchy, woylimy pacjenta do hamaka, schwycilimy nasz sprzt i pobieglimy. Dotarlimy do nastpnej wioski, gdzie partyzantom udao si powstrzyma czogi minami. Zatrzymalimy si, eby kontynuowa operacj w hamaku. Instrumenty byy wwczas ju brudne, wiec wysterylizowalimy je zapalonym alkoholem. Zaszylimy przebicia we wntrznociach, a potem zaszylimy jam brzuszn nylonowymi nimi wycignitymi z nieprzyjacielskiego spadochronu. Ranny omierz przey. Brakowao nam instrumentarium do operacji mzgu. Kupiem wiertark, ktrej mechanicy uywaj do robienia otworw w stali, razem z wiertami 10 i 12 mm i uywaem jej do trepanacji czaszek rannych onierzy. Kiedy prowadziem operacj czaszki zastpcy dowdcy plutonu wioski Thai My w dystrykcie Cu Chi. By ranny odamkiem granatu modzierzowego, ktry wbi mu si w gow na gboko trzech centymetrw. Pocztkowo pomylaem, e rana jest prosta i pozwoliem przeprowadzi operacj innemu lekarzowi. Gdy jednak odamek zosta usunity, lekarz zauway, e przeci y prowadzc wewntrz czaszki od przodu do tyu, zwan zatok strzakow. Jej naruszenie powoduje obfity krwotok, i jeeli si go nie powstrzyma, pacjent umiera w cigu piciu minut. Krew tryska i nie sposb jej zatamowa. Nie mona zatrzyma krwotoku wewntrz czaszki przy pomocy tamponu, jak robi si to ze zwyk ran. Jeeli chce si zaoy klamry albo zaszy y wewntrz czaszki,

trzeba dokona trepanacji. Gdy kolega nie mg zatrzyma krwawienia, posa po mnie. Po przyjciu wetknem palec do rany, by zahamowa upyw krwi, a potem posuyem si dutem do obienia koci, eby wyama fragmenty czaszki z obu stron rany. Mgbym wtedy podwiza odsonit y. Trzeba byo szybko operowa. Nieprzyjaciel by wszdzie wok nas i musielimy skoczy do czwartej rano, eby przenie pacjenta w bezpieczne miejsce. Okazao si, e ya jest poszarpana i nie sposb zamkn jej klamerkami. Jeeli pozostawi si j tak jak jest, pacjent umrze. Wpadem na nowy pomys. Zwinem dugi odcinek gazy, tworzc z niego tampon, nasczyem w Thrombin Roussel - pynie powstrzymujcym krwotoki - i na chwil wprowadziem go do yy, aby zatrzyma krwawienie. Nastpnie wynielimy pacjenta i ukrylimy go. Umiecilimy hamak na rodku otwartego pola i przykrylimy traw. Sami schowalimy si w tunelach. Wieczorem operowaem go powtrnie. W kocu nie byem w stanie znale sposobu podwizania yy. Zmieniem tampon, ponownie namoczywszy go w Thrombin Roussel, eby tymczasowo powstrzyma krwawienie. Przenielimy pacjenta do szpitala C5 w tunelu w Ho Bo, by tam si nim zaopiekowano. Zasugerowaem, eby go ewakuowano do wielkiego szpitala w strefie COS VN, gdzie bdzie go mg obejrze specjalista, ale w rejonie Ho Bo aktywno nieprzyjaciela bya tak wielka, e nie sposb byo przetransportowa rannego. Dwadziecia dni pniej wrciem do C5 i z zaskoczeniem dowiedziaem si, e pacjent opuci szpital. Pozostawiem instrukcj, by zmieniono tampon po pitnastu dniach i powtrzono procedur, gdyby ponownie zaczo si krwawienie. Powiedziano mi, e gdy usunito tampon z yy, krwi ju nie byo, pacjent czu si dobrze i wrci do jednostki. Zapytaem doktora Trong Quang Trunga, ktry by moim nauczycielem, czy kiedykolwiek przedtem zastosowano tak metod. Odpowiedzia, e nigdy dotd nic takiego nie robiono, e jest to nowa technika. Doktor Hoi Nam, lekarz wojskowy i mj przyjaciel, stosowa j pniej, aby uratowa wielu ludzi. Po ofensywie Tet w 1968 roku, mielimy zespoy chirurgiczne, ktre poday za jednostkami prowadzcymi ataki w samym Sajgonie. Znajdowalimy si w Hoc Mon, na pnocnych przedmieciach Sajgonu, w odlegoci wielu kilometrw od najbliszego punktu pierwszej pomocy w tunelu lub szpitalu. Nieprzyjaciel przeszed do przeciwnatarcia i wysa wojska, by penetroway okolic. W jaki sposb moglimy opatrywa rannych? Nie moglimy pozosta wrd ludzi w wiosce. Musielimy operowa w nocy w rodku zalanych pl. Przywizalimy may sampan do czterech supkw, eby si nie koysa i kadlimy na nim desk zamiast stou operacyjnego. W czasie operacji staem po pas w wodzie. Amerykaskie migowce przelatyway w grze wiecc reflektorami. Gdybymy mieli biae fartuchy, bylibymy doskonale widoczni i ostrzelano by nas. eby si zamaskowa, zbudowalimy nad sampanem konstrukcje i pokrylimy j rolinnoci bagienn. Operowaem przy wietle maej latarki elektrycznej z reflektorem osonitym w taki sposb, e pada z niego tylko may punkcik wiata. Pielgniarka, ktra trzymaa latark, musiaa owietla skalpel i ruchy rk chirurga. W czasie dnia rannych ukrywano w specjalnie wykonanych betonowych schronach do poowy zanurzonych w wodzie - na zalanych polach. Zespoy medyczne ukryway si, gdzie kto mg - w krzakach i kpach bambusa. Jeeli moglimy, w porze nocnej ewakuowalimy rannych odziami, ale kiedy nieprzyjaciel przeci nam drog wzdu kanau Hoc Mon i rzeki Sajgon, bylimy zmuszeni pozostawia rannych pod opiek miejscowej ludnoci. Nasze pielgniarki ukryway leki w odziach i podroway wod, aby opiekowa si rannymi w ich kryjwkach. W 1969 roku w lesie Thai Thanh, Le wraz z dwoma czonkami ochrony osobistej, wpad w zasadzk zorganizowan przez amerykaski patrol. Ochroniarze odpowiedzieli ogniem, ale przed doktorem Le upad rczny granat. Zobaczyem przed sob bysk wiata i usyszaem wybuch. Upadem i poczuem bl ogarniajcy cae ciao. Krwawiem, nie

wiedziaem gdzie jestem kontuzjowany, ale musiaem wydosta si z miejsca zasadzki. Zaczem biec, czuem krew wypywajc z rany w piersi i powietrze uciekajce przez ni przy kadym oddechu. Zdaem sobie spraw, e mam przedziurawione puco i rk powstrzymywaem powietrze przed dostawaniem si do rany. Staraem si porusza dalej, ale wkrtce poczuem si zupenie wyczerpany i nie mogem ju biec. Poprosiem towarzyszy, eby obandaowali mi ran kawakiem nylonowej pachty, ktrej uywalimy do osony przed monsunowym deszczem. Nie byem w stanie i, w zwizku z czym zrobili dla mnie hamak i zawiesili go na drgu zrobionym z gazi drzewa. Ale okazao si, e nie da si nie hamaku przez las. Powiedziaem im, eby mnie podtrzymywali i pomogli mi i. Zatrzymywalimy si co kilka metrw, ebym mg zapa oddech. Wreszcie dotarlimy do starego kompleksu szpitalnego w tunelach, ktry zosta porzucony, gdy 11 puk kawalerii powietrznej spacyfikowa te okolic. Nikogo tam nie byo. Zapytaem towarzyszy, czy maj ig do cerowania ubra i powiedziaem im, eby zaszyli mi ran. Uwaali, e umr z blu, poniewa nie byo rodkw znieczulajcych, ale zapewniem ich, e umr jeeli jej nie zaszyj. Zrobili wic, o co ich prosiem. Rana si zagoia, ale blizna jest do nieregularna, poniewa nie zostaa zaszyta wedug chirurgicznych zasad. Przeyem, ale coraz czciej brakowao mi tchu, poniewa krew wypeniaa moje ranne puco. Miaem ze sob ig oraz strzykawk. Namwiem jednego z towarzyszcych mi partyzantw, eby wbi mi ig w pier, a nastpnie odcign krew - cho iga nie bya wysterylizowana. Wycign troch krwi i mogem ju lej oddycha. Powtarzalimy ten zabieg za kadym razem, gdy zaczynao mi brakowa oddechu. Pozostalimy w tunelach kilka dni, Wysterylizowalimy ig i strzykawk, gotujc je w starej puszce z amerykaskich racji ywnociowych. Miaem ampuk antybiotyku - streptomycyny - i wieczorami prosiem ich, aby wynosili mnie na zewntrz i robili mi zastrzyk. Miaem ze sob rwnie garnek miodu, ktry nakadaem na ran. Po pitnastu dniach moja rana si zagoia. Od pokole mid znany jest Wietnamczykom jako rodek odkaajcy - po skwanieniu, zabija bakterie. Konieczno zmusia dr Le i jego kolegw do zastosowania tego leku, typowego dla medycyny ludowej, i to uratowao mu ycie. Atmosfera panujca w tunelowych szpitalach Viet Congu - podobnie jak warunki w jakich dokonywano zabiegw chirurgicznych na okrtach Nelsona - bya koszmarna. Nawet wydajne i sterylne sale operacyjne w amerykaskich bazach, takich jak Cu Cni, staway si miejscem koszmarw i cierpie, widziay straszliwie zmasakrowane ciaa i zniszczone mode istnienia. W przypadku Viet Congu trudnoci byo wiele: nie tylko brak lekw i sprztu. Przede wszystkim konieczno pracy w wyrytych w ziemi dziurach, co chronio przed bombardowaniami lotniczymi i artyleryjskimi. Vo Hoang Le sam dysponowa tym, co najbardziej podziwia u swoich pacjentw, znoszcych amputacje bez znieczulenia i z mstwem przyjmujcych cierpienia. By to duch bojowy. Lekarze wojskowi w Wietnamie powiedzia - s wyszkoleni, by mogli prowadzi walk i przejmowa dowodzenie w bitwie. Nie powinnicie by zaskoczeni faktem, e my, lekarze, walczylimy w czasie tej wojny. Ludzie mnie pytali: -Powoaniem lekarza jest ratowanie ycia. Czy walka i zabijanie nie odbieray panu czowieczestwa? - Ja sam rozumiem czowieczestwo nastpujco. Gdy nieprzyjaciel wkracza do mojego kraju, niszczy miasta i wioski, zabija wspziomkw, towarzyszy i bezbronnych rannych, musisz go zabi i obroni swoich braci. Oto czowieczestwo. 16 OPERACJE PSYCHOLOGICZNE Plonem Operacji Cedar Falls byo 5765 nawrconych Chieu Hoi, czyli uciekinierw z Viet Congu. Orodek zbiorczy Chieu Hoi dla prowincji Binh Duong (obejmujcej Ben Cat i

elazny Trjkt) przyj ich wicej w czasie Cedar Falls, ni podczas caego poprzedniego roku i niemal poow z nich stanowili partyzanci. Ich dezercje byy rezultatem amerykaskich PSYOPS - operacji psychologicznych - ktre staway si coraz potniejsz broni w walce z kryjcym si w tunelach Viet Congiem i stanowiy stay element ycia partyzantw. PSYOPS odniosy sukces w Wietnamie, podrywajc morale komunistycznego ruchu oporu i wojsk. Wiele mwicy jest fakt, e w czasie rozpocztych w 1968 roku paryskich negocjacji pokojowych, pierwszymi daniami strony pnocnowietnamskiej byy: zaprzestanie zrzucania ulotek przez Stany Zjednoczone oraz przerwanie wszelkich operacji psychologicznych w Wietnamie. Byo to potwierdzenie wysokiego stopnia wyrafinowania i skutecznoci PSYOPS. Nawet kapitan Nguyen Thanh Linh, ktry przez pi lat wytrwale znosi koszmary i trudy ycia w tunelach Cu Chi, za powane zagroenie uznawa megafony umieszczone na migowcach. Wspomina: - Najbardziej popularn form wojny psychologicznej byo cige zagroenie - ze strony B-52, czogw i innego wspczesnego uzbrojenia. Ale na nas, Wietnamczykw, od stuleci walczcych z najedcami, takie metody zastraszania nie dziaay. Mielimy jednak sabe punkty: tsknilimy za naszymi onami i rodzinami. Od dwudziestu lat walczylimy z Francuzami i Amerykanami. Pi lat nie widziaem ony i mojego drugiego dziecka. Brakowao nam cieplejszych stron ycia. Niekiedy przez sze, siedem miesicy bylimy godni- Puszka ryowej zupy bya posikiem czterech mczyzn, w lejach po bombach szukalimy rolin, by je ugotowa. A potem, w nocy, gdy wychodzilimy z tuneli, amerykaskie goniki nadaway gosy dzieci woajcych w naszym jeyku: Mamusia nie moe spa, kocha ci i plcze za tob! Albo gos aktorki mwi: Drogi mu, czemu tak dugo ci nie ma? Twoja matka wypakuje sobie oczy. Czasem znali nawet nasze nazwiska i niekiedy mwili, e nasze ony wziy sobie innych mczyzn. Trwao to ca noc. Moecie sobie wyobrazi, co to znaczyo dla onierza w tunelu, ktry od lat oddzielony by od swoich bliskich? Z ca pewnoci miao to psychologiczny wpyw na morale naszych onierzy. Kapitan Phan Van On nalea do regionalnych si partyzanckich w Cu Chi. On rwnie by od lat rozdzielony z rodzin. Mieszka obecnie w wiosce Nhuan Duc, przylegajcej do dawnej bazy Cu Chi. Zaskakujce, e szczerze przyznaje, i w czasie wojny od czasu do czasu modzi partyzanci uciekali i poddawali si siom rzdowym. Nie posiadali susznych zapatrywa, nie dysponowali wystarczajco silnymi przekonaniami. Dyscyplina partyjna miaa swj stopie wytrzymaoci, a ycie w tunelach, pod bombami, w zagroeniu atakami gazowymi, wystarczao, by wystawi wole kontynuowania walki onierzy na powan prb. Dla niektrych wiejskich chopcw, zmobilizowanych si w szeregi partyzantki zagwarantowane po przejciu na stron rzdow uaskawienie i pomoc finansowa - byy pokusami trudnymi do odparcia. Chieu Hoi oznacza otwarte ramiona i byo koncepcj wprowadzon za czasw prezydenta Ngo Dinh Diema 17 kwietnia 1963 roku, w tym samym okresie, co program wiosek strategicznych. Podobnie, jak wiele innych pomysw wprowadzanych w Wietnamie Poudniowym, nie by dzieem samych Wietnamczykw, ale zasugerowali go sajgoskiemu rzdowi amerykascy i brytyjscy eksperci, tacy jak sir Robert Thompson. Tych, ktrych skoniono do dezercji nazywano Hoi Chanh, co znaczy nawrceni, albo powracajcy. Waciwie nie zarejestrowano w czasie caej wojny dezercji adnego wysoko postawionego komunisty, ale tysice szeregowych partyzantw postanowio -jak okreli to meldunek Wielkiej Czerwonej Jedynki - e wol zmieni strony, ni walczy. Jakimi technikami posugiway si PSYOPS, by doprowadzi do tak wyranej zmiany nastroju? - Nigdy w historii Stanw Zjednoczonych nie uywalimy w tak szerokim zakresie taktyki wojny psychologicznej, jak w Wietnamie - twierdzi kapitan Andris Endrijonas oficer PSYOPS 25 dywizji piechoty dziaajcy w lipcu 1968 roku w bazie Cu Chi. - W ubiegym miesicu zrzucilimy nad stref operacyjn dywizji okoo 22 miliony ulotek, a w dzienniku

dziaa odnotowano dziewidziesit osiem godzin emisji gonikowych. W czasie wojny udoskonalono sztuk audycji nadawanych przez goniki z powietrza. Megafony, o mocy do 1000 watw, byy instalowane na migowcach obserwacyjnych lub szturmowych i odtwarzano z nich specjalnie zarejestrowane wietnamskie audycje nad rejonami, gdzie podejrzewano, e ukrywa si Viet Cong. Przekonano si rwnie, e w nocy s lepsze warunki nadawania, a poza tym nocne audycje nkay Viet Cong (i wszystkich innych) odbierajc sen. Kapitan Lee Robinson z Fort Pierce, w stanie Floryda, inny oficer PSYOPS, suy jako G-5 -oficer do spraw cywilnych i PSYOPS - w l dywizji piechoty. Gdy w czasie wojny przeprowadzono z nim wywiad w bazie Lai Khe, tak opisywa swoj prace: Jednym z najlepszych tematw, na jaki natrafilimy bya audycja z apelem rodziny. Zasadniczo jest to taki nostalgiczny tekst, ktry sprawia, e nasi odbiorcy mysi o domu i rodzinach, ktre pozostawili. Nkalimy ich rwnie tak zwan Zbkan Dusz. Byy to niesamowite dwiki, ktre miary udawa nie mogce znale ukojenia dusze zabitych nieprzyjaci. Nieprzyjaciel podobno bardzo przesdnie traktuje spraw pogrzebania w bezimiennym grobie, poniewa jeeli nie zostanie we waciwy sposb pochowany -jego dusza nie bdzie moga spocz. Przesdy sigaj gboko - mog by wiadome, ale i podwiadome. Nieprzyjaciel zdaje sobie spraw, e dwiki te s nadawane z magnetofonu na migowcu, co wcale jednak nie uatwia pokonanie strachu, jaki ludzie ywi wobec jczcych i wyjcych duchw, Byy rwnie inne, jeszcze bardziej rafinowane metody stosowania gonikw, ni w operacji Zbkana Dusza. Jeeli onierz Viet Congu zosta skoniony do dezercji i zosta Hoi Chanh, jego postpek by jak najszybciej wykorzystywany do celw propagandowych. Namawiano go, aby zarejestrowa na tamie apel do dawnych towarzyszy i przekona by wyszli ze swoich podziemnych kryjwek. Procedur udoskonalono jeszcze bardziej po wynalezieniu przez oficerw Wielkiej Czerwonej Jedynki systemu Early Word (Wczesne sowo). Eliminowao to konieczno rejestrowania nagrania przez Hoi Chanh. Zamiast tego, mg zosta namwiony, by skoni byych towarzyszy do identycznego kroku natychmiast po przejciu go przez wojska amerykaskie lub poudniowowietnamskie - nawet w ogniu walki. Jeeli Hoi Chanh mg w oglny sposb wskaza, gdzie znajduj si onierze Viet Congu lub Wietnamu Pnocnego, wrczano mu radio polowe PRC-25 i proszono, aby zwrci si po nazwisku do dawnych przyjaci i zaapelowa, by si poddali. Transmisja naziemna bya przejmowana przez odbiornik w migowcu unoszcym si w grze i na ywo przekazywana przez gonik do nieprzyjaciela w dole. Cay system by automatyczny i wymaga jedynie pilota sterujcego migowcem. Za kadym razem, gdy jaki teren lub wioska byy przeczesywane przez Amerykanw lub wojska rzdowe, wszyscy mczyni pomidzy pitnastym a czterdziestym pitym rokiem ycia byli zatrzymywani i wysyani do komendy policji danej prowincji na przesuchanie. Oczywicie, wrd setek aresztowanych niektrych uznawano za podejrzanych o przynaleno do Viet Congu, a innych za dezerterw lub uchylajcych si od suby w Armii Republiki Wietnamu. Kady uznany za czonka Viet Congu wyszego szczebla, by wysyany do Poczonego Wojskowego Centrum Filtracyjnego. Reszt zazwyczaj przekazywano do orodkw Chieu Hoi, a nastpnie wcielano do poudniowowietnamskich si zbrojnych. Bez wzgldu na to, kim rzeczywicie byli poprzednio, ich liczba znieksztacaa statystyki Chieu Hoi, ktrych przez wiksz cz wojny byo przecitnie ponad 20 000 rocznie. W orodkach Chieu Hoi panoway wzgldnie wygodne warunki, a regulamin by agodny i to specjalne traktowanie miao pomc w skonieniu dezerterw do wsppracy. W caym Wietnamie Poudniowym istniao okoo czterdziestu takich orodkw, a reedukacja Hoi Chanh trwaa okoo omiu tygodni. Potem, jeeli istniaa taka moliwo, wysyano ich z powrotem do rodzinnych wiosek, czsto znajdujcych si na terenach NFW, aby prowadzili rozmowy z rodzinami i przyjacimi. Wikszo jednak wcielano do Armii Republiki

Wietnamu. Inni zacigali si do krcych po prowincji uzbrojonych poudniowowietnamskich grup propagandowych, albo zostawali zwiadowcami w armii amerykaskiej. Amerykaskie plutony piechoty w coraz wikszym stopniu zaczynay polega na zwiadowcach Kita Carsona, czyli Hoi Chanh nazwanych tak na cze bohatera Dzikiego Zachodu, ktry by zwiadowc kawalerii Stanw Zjednoczonych na terytoriach zamieszkaych przez wrogie indiaskie plemiona. Wietnamscy zwiadowcy potrafili w instynktowny sposb dostrzec niebezpieczne sytuacje, ktre modzi, zieloni i zmieniajcy si czsto amerykascy onierze - uczyliby si rozpoznawa bardzo wysokim kosztem. Znali warunki, mwili miejscowym jeykiem i doskonale orientowali si w metodach stosowanych przez Viet Cong. Przeszkoleni jako onierze, dobrze karmieni i otoczeni opiek, zwikszali si amerykaskich plutonw strzeleckich, osabianych nieobecnoci onierzy chorych, rannych, lub przebywajcych na wypoczynku. Szczury tunelowe szczeglnie wiele zyskay na programie Chieu Hoi. W ich zespoach zawsze znajdowali si, tak zwani zwiadowcy Kita Carsona, ktrzy przed dezercj z Viet Congu czsto dziaali w tunelach. Znali ich struktur i prawdopodobne lokalizacje puapek. Podejmowali si pertraktacji ze znajdujcymi si w sytuacji bez wyjcia partyzantami lub onierzami Ludowej Armii Wietnamu. Suyli bez przerw i w penym wymiarze godzin. W rezultacie, kady z nich wkrtce dowiadywa si wicej o wojnie tunelowej widzianej od amerykaskiej strony, ni czonkowie pododdziaw, ktrym towarzyszyli. Ci bowiem zmieniali si cigle, w zwizku z systemem rocznej rotacji. Ale nigdy im do koca nie ufano. Oficjalny amerykaski raport Doskonalenie zdolnoci bojowej potwierdza, e zwiadowcy Kita Carsona byli nie w peni wykorzystywani, w zwizku pewnym, pod wiadomym uczuciem niepewnoci, wynikajcym z faktu wykorzystywania komunistycznych dezerterw w jednostkach frontowych. Armia Republiki Wielnamu traktowaa ich z podejrzliwoci i pogard. Wszyscy nawrceni s niegodni zaufania i zajmowanie si nimi - jest strat czasu - oznajmi pewien oficer ARVN swojemu amerykaskiemu koledze, pukownikowi Stuartowi Herringtonowi. W kocu, wic si najpierw z komunistami a potem przechodzc na stron rzdow - Hoi Yhanh by podwjnym zdrajc. Albo i wielokrotnym. Amerykaski analityk wojskowy Cincinattus napisa w swojej ksice Self Destruction (Samozniszczenie): Cynicy sdz - i ich stanowisko potwierdza pewna ilo materiaw dowodowych dostarczonych przez dezerterw z Viet Congu - e partyzanci poddawali si wwczas, gdy przebywali w dungli na tyle dugo, aby zasuy na pewien okres wypoczynku i regeneracji si. Poniewa Viet Cong nie mia wasnych obiektw tego typu, zgaszali si oni do strony rzdowej w ramach programu Chieu Hoi i byli wyczeni z walk na okres pozwalajcy im dobrze si odywi i odzyska wytrzymao. Kiedy wracali do formy, ponownie znikali w dungli, by doczy do swoich towarzyszy. S pewne dane wskazujce, e stosujc przyzwoite i nie wzbudzajce podejrze odstpy czasu, niektrzy vietcongowcy zmieniali strony, niekiedy, a pi razy. Jeeli nawet jest to prawd - istnienie setek dezerterw, byo staym powodem zmartwienia Narodowego Frontu Wyzwolenia i przyczynio si do jego stopniowego rozpadu. W wiosce Trung Lap, w dystrykcie Cu Chi mieszka byy dowdca oddziau Viet Congu - Pham Van Nhanh. Pidziesicioletni, ma szecioro dzieci, grzyw sterczcych, czarnych wosw, zote zby i co jest dziwnym, a take charakterystycznym znakiem szczeglnym, dwa kciuki w lewej doni. W czasie wojny wraz z druyn partyzantw ukrywa si w tunelu niedaleko Trung Lap. Jego lokalizacje zdradzi poudniowowietnamskim

subom specjalnym dezerter Chieu Hoi - zwany Bay - byy czonek jego wasnego pododdziau. (W gruncie rzeczy, wikszo funkcjonariuszy specjalnych si policyjnych byo Hoi Chanh). Szczegln specjalnoci Baya bya umiejtno wyszukiwania i rozbrajania min Viet Congu, z ktrych cz poprzednio sam wykona i ustawi. By w stanie doprowadzi druyn policji prosto do klapy wazu Pham Van Nhana i unieszkodliwi otaczajce je miny. Dlaczego byy partyzant Bay zdezerterowa i zdradzi swoich dawnych towarzyszy? Podda si, poniewa nie mg ju duej znie bombardowa, ostrzaw artyleryjskich i toksycznych chemikaliw - powiedzia Pham Van Nhanh. - Nie mg ju wytrzyma trudw i niebezpieczestw. Kiedy w kocu porzuci walk przeciwko Amerykanom, aby odpokutowa swoj przeszo prbowa wykonywa trudne zadania, takie jak rozbrajanie min. Co sta si z Bayem? Znikn po zwycistwie komunistw w 1975 roku i zapewne uciek z kraju. Pham Van Nhanh niechtnie przyznaje, e nawrceni Chieu Hoi stanowili grony problem dla Viet Congu i byli najmocniejsz kart Amerykanw. Wiedzieli dokd prowadzi wojsko i gdzie s miny i puapki. Wywoywali powany konflikt lojalnoci wrd rodzin i innych mieszkacw wiosek wspierajcych partyzantw. Poza tym, Hoi Chanh byli gwnym atutem wywiadowczej kampanii Feniks, sucej zidentyfikowaniu komunistycznych funkcjonariuszy wyszego szczebla. Po upadku Sajgonu w 1975 roku, komunici zdoali przechwyci w nienaruszonym stanie wszystkie akta programu Chieu Hoi. Zmusili wszystkich, ktrych zidentyfikowali jako dezerterw, by wrcili do swoich dawnych jednostek i poddali si osdowi dawnych towarzyszy. Ich los atwo sobie wyobrazi. 17 WYNALAZKI I WOJENNA RUTYNA Zanim jeszcze walki naziemne zaczy przeksztaca si w wojn na wyniszczenie - strategi, ktra bya dowodem braku strategii - Amerykanie zaczli w coraz wikszym stopniu ufa swojej przytaczajcej przewadze w technice wojennej. W kocu to wanie najbardziej niszczca bro, ze wszystkich dotd znanych, zakoczya radykalnie II wojn wiatow w Japonii. To wanie utrwalio w wiadomoci amerykaskich wojskowych przewiadczenie o korzyci, jak moe zapewni zastosowanie najnowoczeniejszych broni. W czasie wojny partyzanckiej w Wietnamie ta zaleno od techniki powodowaa powane trudnoci. Nieprzyjaciel nie mg prowadzi tego rodzaju wojny. By do tego stopnia pozbawiony sportowego ducha, by siga do bardzo prymitywnych sposobw walki. W takiej sytuacji bardzo wyrafinowana technika wojskowa okazaa si mao skuteczna. Tak te si stao w wojnie tunelowej. Po pierwsze, Amerykanie byli zdezorientowani faktem, e musz toczy walk z przeciwnikami, ktrzy yj w dziurach w ziemi. Podrcznik MACV ,,Hole Hunting (Polowania na dziury), prezentowa protekcjonalne i artobliwe stanowisko wobec tego rodzaju zmaga. Haso: Znajd, zlokalizuj, zniszcz - byo podsumowaniem sugerowanej przez autora taktyki zwalczania Viet Congu w tunelach. Reprezentowao rwnie wczesne i uproszczone podejcie do technologicznej niszoci, biedy i gupoty, ktre rzekomo gnied si w czarnych tunelach. By to zreszt pogld reprezentowany przez samego gwnodowodzcego. Senator William Fulbright, ktry w owym czasie by przewodniczcym senackiego Komitetu Stosunkw Midzynarodowych wspomina, e prezydent Johnson ...by przekonany, i tak prymitywne spoeczestwo jak Wietnamczycy, nie jest w stanie stawi skutecznego oporu nieograniczonej potdze Stanw Zjednoczonych. Wrd wyszych dowdcw dominowa rwnie pogld, e Wietnam nie jest wojn,

ale raczej wyduon w czasie akcj policyjn. Nie ma wic potrzeby znosi zwykych trudw. W odrnieniu do konfliktu w Korei, ktry niekiedy stawa si mczarni nie do zniesienia dla wojsk Narodw Zjednoczonych, wiadoma decyzja wyszych dowdcw uczynia wojn w Wietnamie atwiejsz i wygodniejsz dla onierzy. Na kadego piechura, ktry tkwi w zapyziaym bunkrze jakiej odlegej i niebezpiecznej pozycji ogniowej gdzie w dungli, przypadao czterech lub piciu jego kolegw picych smacznie na przecieradach, czsto w klimatyzowanych sypialniach, w wielkich, bezpiecznych bazach. Jak ju to wykazywalimy, szczur tunelowy nalea do elity amerykaskiej armii w Wietnamie. Wyposaony w n, krtk bro paln i latark, szczur wyglda i zachowywa si jak prawdziwy wojownik. Ogromna dbao o zachowanie sprawnoci fizycznej, czujnoci i uycie klasycznych narzdzi walki sprawiay, e przypomina bardziej samuraja, ni typowego onierza amerykaskiego lat szedziesitych. Istnieje niewiele dowodw, ktre potwierdzayby, e dowdcy jednostek w peni rozumieli dugofalowe znaczenie tuneli Cu Chi, czy te wiedzieli, w jaki sposb si z nimi upora. W konsekwencji, wygodnickie poleganie na technicznych rozwizaniach - takich, ktre nie stwarzayby zbyt wielkiego zagroenia dla ludzi - nigdy nie utracio swojego powabu. Wietnam sta si laboratorium i poligonem wielu nowych systemw. Niektre dziaay dobrze, inne byy komicznie nieskuteczne. Mimo e z ich zaoeniem byo ochronienie ycia amerykaskiego onierza, wiele z nich nie sprawdzio si w niezwykej wojnie toczonej w tunelach. Czasem mona odnie wraenie, e jedynymi ktrzy skorzystali z tej obfitoci nowego uzbrojenia, byli niecierpliwi, modzi naukowcy w kraju, ktrym poluzowano finansow smycz. Fundusze na badania i rozwj spyway do rzdowych laboratoriw i gabinetw wielkich zleceniobiorcw, chtnych, by mie swj udzia w dziaaniach wojennych. Cz tych wojskowych wynalazkw bya uyteczna, cz - chybiona. Byy tam ptonowe bomby kasetowe, ktre otwieray si w powietrzu rozsypujc setki mierciononych min-puapek przeciw ludziom (niektre z nich byy upodobnione do pomaraczy i wybuchay w chwili podniesienia z ziemi). Ruchome stanowiska radarowe mogy wykry intruzw z odlegoci niemal kilometra. Istniay kosiarki stokrotek - bomby o wadze 680 kg, ktre byy w stanie wyrwa w szczycie wzgrza lej o stumetrowej rednicy, mogcy posuy do natychmiastowego urzdzenia w nim stanowiska wsparcia ogniowego. Uywano gronych bomb CBU-55, ktre wysysay cae powietrze z ogromnego obszaru ogarnitego eksplozj. Powstao straszydo, samolot o napdzie tokowym, przenoszcy wystarczajc ilo flar, by owietli w nocy obszar o promieniu ponad ptora kilometra i jednoczenie wystrzeli 6000 pociskw na minut. Bez wzgldu na to, jaki nowy problem wojskowy niepokoi zainteresowanych wysoko rozwinit technik generaw, zawsze znalaz si jaki naukowiec, gotw dostarczy co nowego, nie zwaajc - ile to kosztuje. Jeeli naukowcy myleli, e zdoaj odci Poudnie od Pnocy (przez jaki czas im si to udao), to w porwnaniu z takim zadaniem wykrycie i zniszczenie tuneli Cu Chi powinno okaza si niewielk operacj. Zabrali si wic do realizacji projektu, ktry mgby spowodowa, e najwiksi wynalazcy zzielenieliby z zazdroci. Po pierwsze, rozumowali naukowcy, skoro tak trudno jest znale czowieka pod ziemi - naley czeka a wyjdzie na powierzchni, a potem zlokalizowa go i zlikwidowa. Dostarczyli wiec Wyniuchiwacza Ludzi - czyli Wchowy Wykrywacz Osobowy. To montowane na migowcu urzdzenie stosowane byo do ...wykrywania obecnoci ludzi, dziki pobieraniu zapachw zarwno pynnych jak i staych naturalnych ludzkich produktw pocenia si i wydalania. Innymi sowy - wykrywao ludzi wyczuwajc zapach amoniaku i metanu wydzielanego przez ka i mocz. General Electric Company otrzymaa kontrakt Pentagonu, ktry pocztkowo znany by jako XM2 Detektor Ukrytych Osb - Sprzt Lotniczy. migowiec z Wyniuchiwaczem Ludzi na pokadzie lata nad rejonami, w ktrych przewidywano, e mieszkacy tuneli

wyjd, by odetchn wieym powietrzem. Sprzt ten nie by doskonay. Ulega czstym awariom i nie by w stanie odrni dobrych facetw od zych. A poniewa wikszo znajdujcych si na powierzchni grup Viet Congu miaa skonno do pospiesznego rozpraszania si z chwil usyszenia migowca, trudno byo wykry i zaatakowa przeciwnika. Poza tym Wyniuchiwacz reagowa na kady rodzaj odoru produktw wydalania, w zwizku z czym Viet Cong zacz zostawia faszywe tropy, umieszczajc na przykad - w do niesportowy sposb - worki z bawolim moczem wzdu najbardziej prawdopodobnych tras przelotw migowcw z t aparatur. Mocz przyciga odwetowe uderzenia lotnicze jak muchy. Najbliszy doradca wojskowy generaa Westmorelanda, genera dywizji William Depuy stwierdzi autorytatywnie: Nigdy nie byo to urzdzenie szczeglnie przydatne. Fakt, e obecnie ich nie posiadamy, moe by na to wystarczajcym dowodem. Inn nowoczesn aparatur stosowan w wojnie przeciwko tunelom by ADSID - Air Delivered Seismic Intruder Device (Zrzutowe urzdzenie sejsmicznego wykrywania intruzw). Komunici nazywali je Drzewem Tropikalnym. By to niewielki przypominajcy bomb przedmiot - o dugoci dziewidziesiciu i rednicy pitnastu centymetrw. Zrzucony z samolotu, wbija si w ziemi i wystawia studwudziestocentymetrow anten zamaskowan tak, by przypominaa rolinno dungli. Aparatura przekazywaa sejsmiczne dane wywiadowcze - kroki, wstrzsy wywoywane przez ciarwki i inne, temu podobne. Samolot krcy w tym rejonie transmitowa zakodowan informacj do centrum odbioru. Operujcy tam dowdca syszc odgosy aktywnoci w rejonie, mg zada artyleryjskiego lub lotniczego nalotu na komunistw, ktrzy zbyt haaliwie zachowywali si na powierzchni. Kapitan Linh stwierdzi, e zarwno Drzewo Tropikalne jak i wczeniejszy amerykaski detektor ludzi, rzeczywicie sprawiay problemy ukrywajcym si w tunelach. Amerykanie wykorzystali nasze saboci - powiedzia. - Czsto zbieralimy si przed tunelami, eby piewa. To charakterystyczna cecha rewolucjonistw. Nie mielimy odu, lecz jedynie wspaniaego ducha. Uwaalimy, e w nocy jestemy bezpieczni, ale mylilimy si. Pocztkowo Amerykanie uywali prymitywnej wersji Wzr Jeden - stwierdzi kapitan Linh - przypominajcy pudeko nadajnik radiowy, zrzucany na czerwono-niebieskim spadochronie. Mia on jednak niedug ywotno baterii i by atwy do wykrycia. Natomiast Drzewo Tropikalne, dziki swojemu maskowaniu i akumulatorowi o dugim okresie funkcjonowania, bywao rdem kopotw. Jeden z czonkw druyny tunelowej Linha wysanej w celu zebrania ryu, po wykonaniu zadania zosta przy studni na powierzchni, aby si umy i troch rozluni na wieym powietrzu. Po kilku minutach znalaz si pod cikim, celnym ogniem artyleryjskim. Zdoa uciec, ale caa okolica zostaa zniszczona. - Nie potrafiem zrozumie, jak si to stao, pozostawiem wiec to miejsce w spokoju na kilka tygodni - powiedzia Linh. Gdy nastpnym razem Viet Cong przyby w to miejsce, Linh osobicie dowodzi swoimi ludmi. Przemykali wolno przez dungl, oczyszczajc nowe cieki. Zadanie zrealizowano pomylnie. By zmierzch i znowu wydawao si, e mona w tym miejscu odpocz godzin lub dwie. Ludzie zagotowali wod na herbat, a pniej, pijc j, zaczli rozmawia i mia si gono. Niemal natychmiast przelecia nad nimi amerykaski samolot rozpoznawczy, a zaraz potem zacz si nalot. Linh i jego ludzie rzucili si do najbliszego wejcia do tunelu. On sam znalaz si w nim ostatni, i chwil pniej bomba trafia w tunel. Linh straci przytomno - bomba nie wbia si jednak w ziemi - uszed z yciem. Gdy go ocucono, przeprowadzi swoich ludzi tunelami do miejsca oddalonego o mniej wicej kilometr i stamtd obserwowali trwajcy przez kilka godzin nalot. Po jego zakoczeniu wrcili, by zobaczy zniszczenia i znaleli swoj pierwsza seri Drzew Tropikalnych. Byy to dawno ju postawione urzdzenia, ktre eksplozje bombowe wyrzuciy z ziemi. Linh zabra znalezion aparatur do Phu My Hung, gdzie zbadano j, aby pozna

zasad dziaania. Viet Cong ustali, e jeeli uda si podej bezszelestnie do Drzew Tropikalnych i poczy ze sob cztery czy pi sterczcych anten, nadajnik przestaje funkcjonowa. W taki te sposb je pniej unieszkodliwiano - jednak tylko wtedy, gdy obserwatorzy rejestrujcy miejsca upadku bomb, byli wystarczajco bystrzy, by ustali miejsca, w ktrym spady ADSID-y. Amerykanie wykorzystali w tej grze jedn kart atutow. Opisa to szczur tunelowy, porucznik David Sullivan: Dziaao to zupenie niele. Udawalimy, e migowce startujce po zabraniu desantu, lub po innej akcji, gubiy radia PRC-25. Obserwatorzy Viet Congu oczywicie widzieli, jak wypadaj. W rzeczywistoci radia te byy celowo zrzucane i posiaday specjalnie spreparowane anteny. Czsto partyzanci zabierali takie radia z pluskwami do podziemi - co doprowadzio do odkrycia kilku tuneli. Jednak by to szczyt technicznego wyrafinowania, w porwnaniu z innymi gadetami - albo jak nazywali to Amerykanie gizmo - ktre pochodziy z laboratoriw w Stanach Zjednoczonych. Projekt Pluskwa, sponsorowany przez Laboratorium Wojny Ograniczonej (LWL -Limited War Laboratory), zosta prawie wdroony. Polega on na taktycznym zastosowaniu pluskiew (albo wedug nomenklatury LWL: erujcych na ludziach insektw) w celu ostrzegania onierzy piechoty przed zbliajcymi si partyzantami Viet Congu. William Beecher z New York Timesa, ktry odwiedzi LWL, opisuje w projekt nastpujco: Poniewa pluskwy wydaj okrzyk podniecenia w chwili, gdy wyczuj obecno pokarmu, czyli w tym wypadku ludzkiego ciaa, laboratorium zaprojektowao pojemnik dla insekta, wyposaony we wzmacniacz dwiku... gdy dysponujcy pluskw patrol zblia si do nieprzyjacielskiej zasadzki, uszczliwione okrzyki insektw wyczuwajcych znajdujcy si przed nimi posiek, miay ostrzec onierzy. Projekt upad, gdy okazao si, e pluskwy nie s w stanie kontrolowa swego podniecenia. Staway si tak szaleczo uszczliwione samym tylko faktem, e s niesione przez amerykaskich onierzy, e byy zbyt zajte omdlewaniem z rozkoszy, by ostrzec swoich opiekunw o komunistycznej zasadzce. W 1967 roku w rejonie Cu Chi byo tak wiele tuneli, e kade dokadniejsze poszukiwania musiay doprowadzi do odnalezienia nowych wazw. Porucznik Jerry Sinn, dowdca jednej z dwch druyn szczurw tunelowych w Wielkiej Czerwonej Jedynce obliczy, e w czasie Cedar Falls pugi Rome odsaniay na kadym kilometrze kwadratowym elaznego Trjkta od trzydziestu do czterdziestu wej do tuneli. Nie zniechcio to jednak naukowcw w Marylandzie. Wynaleli co zupenie nowego. Zaprezentowali Detektor Ukry Terenowych - Przenony Magnetometr Rnicowy. W czasie prb w Stanach Zjednoczonych wydawao si, e dziaa wietnie. Aparat przypomina nieco wykrywacz metali i rzekomo identyfikowa zmiany gleby w miejscach, w ktrych wykopano tunele. Czujnik przekazywa wwczas operatorowi dwikowy sygna ostrzegawczy. Teoretycznie naleao jedynie nosi ze sob sprzt, ustawi go, wbi czujnik w ziemi, poczeka na odczyt i - bingo! Takie przynajmniej byy zaoenia. Jednak w im wikszym stopniu szczury tunelowe zaczynay poznawa tunele, tym mniej potrzeboway sprztu. Mimo to jednak wacy 46 kilogramw Przenony Magnetometr Rnicowy (PRM) zosta dostarczony do Cu Chi w celu przetestowania. Przywiz go zespl NETT (New Equipment Training Team - Zesp Szkolenia Obsugi Nowego Wyposaenia) LWL skadajcy si z dwch podoficerw z Marylandu i jednego przedstawiciela producenta. Szkolenie rozpoczo si w starych tunelach Viet Congu w bazie Cu Chi i po dwunastu godzinach wszyscy biorcy w nim udzia owiadczyli, e wiedz jak pracowa z PMR. Potem nastpio szkolenie operacyjne i pojawiy si pewne problemy. Waga i nieporczno PMR sprawiy, e wyjtkowo trudno byo transportowa go przez zarola. Jeden z operatorw, ktry prbowa nie go poruszajc si wrd typowej, gstej rolinnoci zemdla z wyczerpania i zosta pozostawiony przez wasnych kolegw.

W czasie prb w warunkach bojowych nieszczni operatorzy przekonali si, e ustawienie, przetestowanie i obsuga nieporcznej aparatury zajmuje tak wiele czasu, e druyna piechoty, ktrej zadaniem byo ubezpiecza operatora sza po prostu dalej, jak zwykle nie majc ochoty tkwi na terenie kontrolowanym przez Viet Cong. Pozostawiony bez wsparcia kolegw, operator mia skonno do rzucania si w pocig za swoj ochron. W miar trwania prb, zastosowanie PMR zmniejszyo si tak drastycznie, e operacyjne zastosowanie jednego aparatu byo mniejsze, ni raz w tygodniu. W czasie wszystkich testw PMR wykry tylko jeden tunel - o dugoci zaledwie trzech metrw, a w dodatku opuszczony. I odnalaz go jedynie dziki temu, e onierze zespou uprzednio wykryli wzrokowo pooony w pobliu wany kompleks podziemny. W czasie tej akcji operator odebra wiele faszywych sygnaw spowodowanych znajdujcymi si w ziemi odamkami metalu (tak byo w caym Wietnamie). Dua ilo kanaw, roww i pl ryowych w rejonie Cu Chi dodatkowo ograniczaa rozmiary poszukiwa. Pi z omiu PMR zepsuo si, a najistotniejsze elementy, jakim byy gowice czujnikw i obrotowe zcza bez przerwy ulegay obluzowaniu. Dowdcy jednostek i szczury tunelowe zauwayli, e wikszo tuneli zostaa wykryta przy pomocy tak starowieckiego narzdu -jakim jest oko i zesp LWL wrci do domu. PMR nigdy wicej nie uyto w Wietnamie. Niezraeni naukowcy w kraju zaprezentowali Sejsmiczny Detektor Tuneli (ACG35/88M) (U). Bya to kolejna rewelacja, tym razem wykorzystujca stosowan w sonarze zasad wykrywania obiektw przy pomocy dwiku, czyli uycia elektroniki do tego, co szczury tunelowe robiy przy pomocy zmysw. W porwnaniu z SDT nawet PMR wyglda jak rdka wrbity. Do obsugi potrzebnych byo a dwch operatorw, z ktrych jeden obsugiwa wbijane w ziemie sondy, drugi za suy jako juczne zwierz do przenoszenia podczonego do nich cikiego, elektronicznego sprztu. Ponownie wstpne szkolenie rozpoczto w Szkole Tuneli, Min i Puapek 25 dywizji piechoty w obrbie bazy Cu Chi. I sprzt znowu poddano ocenie w warunkach bojowych. Przysany drog powietrzn z Waszyngtonu zesp opiniujcy przekona si, e przy suchym podou wykonanie sondowa na obszarze zaledwie czterech i p metrw kwadratowych zajmuje ca godzin. Raz za razem poczenie pomidzy urzdzeniem i ziemi albo zawodzio, albo trwao tak dugo, e towarzyszcy zespoowi oceniajcemu pododdzia piechoty przezornie bra nogi za pas, zamiast suy jako cele dla strzelcw wyborowych z tuneli. Pozostawiona swojemu losowi dwuosobowa obsuga ze wzgldu na rozmiary i wag - jak dotd -bezuytecznej aparatury, miaa trudnoci z szybkim poruszaniem si po dungli. Sejsmiczny Detektor Tuneli rwnie nigdy nie powrci do Wietnamu. Sprawa wykrywania tuneli miaa pozosta przecenianym problemem, gdy tymczasem ich niszczenie - byo konsekwentnie niedoceniane. Paradoksalnie w jedynej dziedzinie, w ktrej wysoko rozwinita technika rzeczywicie bya niezbdna nie zostaa wykorzystana. Przeprowadzono niewiele naukowych bada konstrukcji tunelw, nie postarano si te poj znaczcej roli pokryw wazw oddzielajcych poszczeglne poziomy, ktre dziaay rwnie skutecznie jak klapy wazw w okrcie podwodnym. Z wyjtkiem wielkich operacji wojskowych jak Cedar Falls, jednostki bardzo niechtnie pozostaway w terenie przez noc, by doprowadzi do koca likwidacj tuneli. Co najwaniejsze, na najwyszych szczeblach dowodzenia nie rozumiano prawdziwej roli tuneli Cu Chi. Wszystkie te czynniki pozwoliy komunistom przez dugi czas zachowa podziemne kompleksy w stanie praktycznie nienaruszonym. Podpukownik James Bushong, oficer chemiczny 25 dywizji przyzna, e nigdy nie znaleziono skutecznego sposobu niszczenia tuneli, czy te choby uniemoliwienia wykorzystywania ich przez komunistw. Wci nie wie, w jaki sposb - bez uycia zakazanej broni chemicznej - zrealizowaby to zadanie obecnie. Genera brygady Richard Knowles,

przyznajc, e nie doceniano znaczenia tuneli Cu Chi, uwaa jednoczenie, e sam charakter tej wojny wyklucza moliwo planowych dziaa, ktre doprowadziyby do ich zniszczenia. By dowdc 196 lekkiej brygady piechoty i prowadzi wojn manewrow, w ktrej kluczowe zastosowanie znalazy wszdobylskie migowce. Jednym z problemw przy badaniu tych tuneli bya konieczno zostawienia caego tego wyrafinowanego sprztu, zejcia do ciemnego tunelu i zajmowania si czym, co wymagao czasu, cierpliwoci i byo bardzo nuce. Dowdcy, podobnie jak ich podwadni lubi dynamiczne sytuacje, w ktrych mona zdoby uznanie. Nie mona byo te cign do tych dziur dziennikarzy i, w rezultacie sprawa nie bya godna uwagi. Po Cedar Falls w peni zdawaem sobie spraw z istnienia tych tuneli, ale nie z ich znaczenia dla przeciwnika... Wolabym uwaa, e wtedy w peni docenialimy ich znaczenie, chocia nie dysponowalimy odpowiedni technik [pozwalajc na ich zniszczenie]... Jestem przekonany, e moglibymy tego dokona. Ale nie mielimy cierpliwoci, czasu; wydawao si e jest zbyt wiele innych, bardziej efektownych rzeczy, ktre odwracay nasz uwag. W zwizku ze stosunkowo niewielk odlegoci dzielc rzek Sajgon od wielu systemw tunelowych uznano, e zatopienie bdzie atwym i dogodnym sposobem zniszczenia tuneli. W rzeczywistoci metoda okazaa si kosztownym i czasochonnym niepowodzeniem. 3 grudnia 1967 roku l batalionowi 27 puku wyznaczono zadanie zniszczenia wielkiego kompleksu odkrytego przed jedenastoma dniami. Postanowiono go zatopi, poniewa rdo wody byo wzgldnie blisko gwnego wejcia do tuneli. Najpierw spychacz musia oczyci tras przez dungl, W zwizku z brakiem wy straackich trzeba byo koniecznie przeduy kana, uywany jako miejsce czerpania wody. Gdy to wykonano, trzeba byo przekopa rw - znowu przy pomocy spychacza - od wejcia do tunelu do koca (wci za krtkiego) wa. Poniewa od strony wody ziemia bya bardzo twarda, trzeba byo przekopa nowy rw metod wybuchow przy pomocy adunkw wyduonych (adunki wybuchowe w ksztacie torpedy o dugoci nieco ponad ptora metra). W ten wanie sposb wykonano dwiecie pidziesit metrw rowu. Nastpnie z bazy Cu Chi trzeba byo przywie migowcem dwie wielkie pompy i dalsze 1000 metrw wa straackiego. Poniewa instalowanie pomp i wa sprawiao dalsze problemy, trzeba byo dostarczy migowcami l pluton, kompanii A, 65 batalionu inynieryjnego. Teraz rejon zacz sprawia wraenie, jakby byy to wykopy pod fundamenty Tamy Bouldera. Przy pomocy spychacza uoono w rowie dodatkowy w. Wreszcie rozpoczto pompowanie i przez nastpne trzydzieci osiem godzin do jednego kompleksu tunelw pompowano trzy tysice szeset trzydzieci dwa litry wody na minut. Jednak akcja ta zupenie nie zdoaa zniszczy tuneli. Woda po prostu spywaa. A wic w desperacji, do wntrza razem z wod wpuszczono adunki burzce i zdetonowano je. Ale nawet wwczas zburzeniu uleg jedynie fragment tunelu. Kapitan Herbert Thornton uzna zatapianie tuneli za strat czasu., - Nawet gdybymy wpucili do tuneli ca rzek Sajgon albo pole ryowe, nic by to nie dao - wyjani. - Rzecz w tym, e glinka laterytowa w czasie pory suchej wchaniaa wod. W czasie pory deszczowej te nie miao to znaczenia, poniewa te ich klapy i tak trzymay mocno. Pukownik Thomas Ware, byy dowdca batalionu w 25 dp, rwnie przekona si, e metoda jest bezuyteczna. - Moe przez chwil sprawiao im to jakie kopoty, ale szczelne klapy wazw trzymay. Charlie zawsze wraca. Z wojskowego punktu widzenia zabieg polegajcy na wrzucaniu do tuneli granatw w nadziei, e eksplozja w jaki sposb doprowadzi do ich zawalenia, okaza si rwnie przejawem naiwnoci. Do tuneli wchodzili rwnie onierze, ktrzy nie byli szczurami i nie mieli ochoty angaowa si w badania. Granaty robiy mnstwo huku, podnosiy kby kurzu i byy skutecznym narzdziem zabijania w walce na mae odlegoci, ale prba niszczenia nimi tuneli przypominaa wyczerpywanie rzeki yeczk do herbaty. Powszechnie stosowano

rwnie adunki burzce, adunki C4 i plastyczne materiay wybuchowe. Czsto zakadano rwnie, e eksplozja spowodowaa zablokowanie tunelu, jednak po wybuchach nie weryfikowano prawdziwych rozmiarw zniszcze. Plutonowy Bill Wilson, szczur tunelowy w l dywizji, bada tunele po niszczcych eksplozjach. - Wkadali tam cae skrzynie materiaw wybuchowych i detonowali je -to nic nie dawao. Powodowao jedynie powstawanie szczelin w cianach, tu i wdzie wyrywao dziur, ale nie niszczyo gwnych elementw konstrukcji. Szczur tunelowy Bernard Justen zachowa fotografie zniszcze wywoanych przez osiemnastokilogramowe adunki burzce. Wida na nich, e ciany nie ulegy zawaleniu, poniewa glinka laterytowa staa si twarda jak beton. Wielu szczurw tunelowych byo przekonanych, e przy budowie tunelu rzeczywicie uywano betonu; w rzeczywistoci bya to jedynie twarda jak skaa - glina. Gilbert Lindsay, sucy w 25 dp szczur, ktrego matka bya Japonk, powiedzia, e granaty jedynie wzbijay kurz. Postpujc w nieco bardziej racjonalny sposb, jego druyna prbowaa mieszanek adunkw wybuchowych, kopania dziur i jednoczesnego umieszczania wielu adunkw, podpiowywania drewnianych podpr piami acuchowymi i starannego implodowania strategicznych odcinkw tuneli. (Nastpnie wycofywali si na noc, poniewa pozostawanie na miejscu akcji byo niebezpiecznie). Z bezpiecznego schronienia w pooonej nieopodal bazie wsparcia ogniowego, z konsternacj syszeli jak Viet Cong odbudowuje tunele. - Byli pomysowymi ludzikami. Nigdy nie mwili - nie. Genera brygady Ellis W. Williamson, dowdca 173 powietrznodesantowej podczas operacji Crimp, wyrazi swoje zdanie na ten temat moe w nieco wulgarny, ale obrazowy sposb: - Byo to niemal jak prba uynienia szesnastohektarowego pola pierdniciem, albo zasypania Wielkiego Kanionu widami. Pracowae, pracowae, pracowae, wysadzae, wywalae w powietrze i znowu pracowae, a systemy tuneli wci istniay. Byy tak rozlege i gbokie, i w tak wielkiej iloci, e zniszczenie ich byo fizyczn niemoliwoci. Sprawa ta bya przyczyn cigej irytacji generaa. Wynikaa ona nie tylko z technicznych niepowodze Amerykanw (ktrzy w kocu zrzucili w Wietnamie wicej bomb, ni w czasie caej II wojny wiatowej), ale rwnie z faktu, e tunele stanowiy nieodczn cz wietnamskiej kultury. Nic dziwnego, e naukowcy zaczli powraca na scen, aby rozwia mit o niezniszczalnoci tuneli. Tym razem zaproponowali produkt do robienia najwikszego bum - nowy, pynny materia wybuchowy do niszczenia podziemnych konstrukcji. 3 padziernika 1968 roku druyna szczurw tunelowych Wielkiej Czerwonej Jedynki dowodzona przez porucznika Earla H. Culpa zostaa przerzucona drog powietrzn do trzy stumetrowego tunelu testowego, odkrytego rok wczeniej i porzuconego przez Viet Cong. Szczury, ju od dawna uodpornione na ekscentryczne pomysy naukowcw, otrzymay rozkaz podjcia wsppracy. Naukowcy powiedzieli im, e nowy pynny materia wybuchowy zostanie dostarczony na miejsce do godziny trzeciej trzydzieci. Ale do zmierzchu nie pojawi si nikt. Szczury, poirytowane bezsensown strat czasu, spdziy noc na pooonych niedaleko pozycjach obronnych 11 brygady kawalerii pancernej i powrciy do tunelu rankiem. W kocu ludzie z Zespou Koncepcyjnego z USARV (United States Army in Vietnam - Wojska Ldowe Stanw Zjednoczonych w Wietnamie) przybyli z nowym wynalazkiem. Szczury askawie pozwoliy im zaj si prac. Do jedenastej trzydzieci system zosta ustawiony i pynny materia wybuchowy zacz spywa do tunelu. Dokadnie po dwch minutach w si skrci i trzeba byo zaprzesta pompowania. Potem w bez przerwy plta si i zatyka. Szczury siedziay w pobliu palc papierosy, opalajc si lub drzemic. Coraz bardziej zdenerwowani, nieprzyzwyczajeni do panujcego w poudnie upau i ogarnici wtpliwociami technicy postanowili da sobie spokj i detonowa t ilo materiau wybuchowego, ktra ju zostaa wpompowana do tunelu. Niestety, kiedy sprbowali to zrobi, adunek pobudzajcy eksplodowa, natomiast gwny - nie. Wtedy czonkowie zespou uprzejmie poprosili druyn szczurw o drobn pomoc. Czy mogliby

zbada tunel i zorientowa si - dla dobra nauki - co si popsuto? Szczury zwrciy uwag, e tunel zosta zatruty przez adunek pobudzajcy. Nastpio dugie oczekiwanie na dostarczenie masek przeciwgazowych. Kontrola systemu wykazaa, e w i przewody do zapalarki spltay si w tunelu. Szczury ca godzin rozsupyway wzy i reperoway w, a kiedy ju si z tym uporay, podniesieni na duchu naukowcy postanowili przeprowadzi kolejn prbn eksplozj. Szczury byy niezbyt zachwycone tym pomysem, ale decyzja zapada. Gdy nastpi prbny wybuch, cay system tuneli wylecia w powietrze, powodujc obraenia trzech czonkw druyny szczurw. Ledwo uniknito bjki na pici pomidzy nimi a naukowcami. Druyna, razem ze swoimi rannymi zostaa przerzucona drog powietrzn z powrotem do Lai Khe. Zesp koncepcyjny wrci do swoich gabinetw i rewelacyjny pynny materia wybuchowy zosta wycofany. Zastosowanie gazu do zniszczenia lub zatrucia odcinkw tuneli przynioso ograniczony sukces. Najpopularniejszym by acetylen. Po uszczelnieniu wszystkich moliwych wyj z tuneli i otworw wentylacyjnych, potne kruszyny, dmuchawy przemysowe, wtaczay do tuneli ten niezwykle atwopalny gaz. Nastpnie koo wejcia umieszczano p kilograma lub kilogram zwykego materiau wybuchowego i detonowano go, co przy pewnej dozie szczcia powodowao eksplozj acuchow w podziemiach. Byy jednak pewne ograniczenia. Szczelne klapy wazw uniemoliwiay dalsze rozprzestrzenianie si gazu, ktry rwnie ucieka z tuneli, podmuchy wsteczne niekiedy niszczyy generatory, a obsug systemu musieli zajmowa si dobrze wyszkoleni, sprawni onierze. Co wicej, jeden podwjny generator wytwarza gaz w iloci pozwalajcej na zniszczenie zaledwie pidziesiciu metrw tunelu na gbokoci okoo dwch metrw. W czasie wczesnych, porwnawczych prb niszczenia tuneli prowadzonych przez nowo przyby do Cu Chi 25 dp, uznano pocztkowo, e materiay wybuchowe s o wiele skuteczniejsze. Bardzo pouczajce s dane dotyczce iloci wyposaenia niezbdnego do zniszczenia zaledwie pisetmetrowego tunelu: 10 podwjnych generatorw, 136 kilogramw karbidu (ktry po zmieszaniu z wod wytwarza acetylen), 227 litrw wody, 9 adunkw burzcych o wadze 1,8 kg, 4 skrzynki nabojw wiertniczych, 300 kilogramw materiaw wybuchowych. Wszystko to byo potrzebne do zniszczenia 500 metrw tunelu, a przecie -jeeli Amerykanie mieli wygra wojn w Wietnamie - naleao zlokalizowa i zniszczy okoo 240 kilometrw podziemnych pomieszcze. Rozumie si chyba samo przez si, e nie trzeba byo dugo czeka na powrt naukowcw. Ustalili oni, e cay problem polega na rozmiarach generatorw i dmuchaw. Stwierdzili, e to co wiksze - jest lepsze. Po odpowiednich analizach zalecili przeprowadzenie prb polowych trzech nowych benzynowych dmuchaw, ktre pompatycznie nazwano Spuczkami Tunelowymi. Byy to: Model K Buffallo Turbine, Mars Generator i Resojet. Rzekomo przenony Buffalo Turbine way, cho trudno w to uwierzy - 365 kilogramw. Mars - 79,3 kilograma, ale zuywa 27 litrw benzyny na p godziny. Dwch silnych onierzy musiao przetacza Resojeta, ktry rwnie mia niesamowite pragnienie, zuywajc jedenacie litrw paliwa na pitnacie minut. Paliwa nie mona byo uzupenia w czasie funkcjonowania sprztu. Szczury tunelowe z coraz wikszym rozbawieniem obserwoway prby polowe w warunkach bojowych. Widok wacej prawie 400 kilogramw dmuchawy wleczonej po polach ryowych, bagnach i po dungli w temperaturze

przekraczajcej 37 stopni Celsjusza i ogromnej wilgotnoci, wywoywao jedynie pene wspczucia krcenie gow garstki zawodowcw, obserwujcych to wszystko. Wiadomo rozesza si szybko i okazao si, e onierze nagle zaczynaj niedomaga gdy planowane jest uycie groteskowo cikiej Buffalo Turbin. Przewoenie jej migowcami, a potem adowanie do transporterw opancerzonych lub dipw, by dosta si w poblie wej do tuneli stao si tak niepraktyczne, e w kocu z dmuchawy tej po cichutku zrezygnowano. Resojetowi powiodo si niewiele lepiej. Wprawdzie mniejszy i lejszy, by mimo wszystko le przystosowany do dziaa w dungli. Gdy starano si go wyprbowa przy wejciu do tunelu, nie chcia zastartowa w ulewnym deszczu. Mars przynajmniej dotar na miejsce, ale nagle przekonano si, e do tunelu toczone s gazy spalinowe o temperaturze 537 stopni Celsjusza. - Uwaa si, e jest to niebezpieczne, jeeli w podziemiach znajduj si nasi onierze - stwierdzi sucho meldunek wojsk ldowych. Szczury tunelowe byy tego samego zdania i postanowiy trzyma si z daleka od tego urzdzenia. Chocia Mars otrzyma zielone wiato, na wietnamskim polu walki utrzymaa si tylko maleka kruszyna. Tak wic, ostatecznie zwyczajna, ludzka - a nie naukowa - pomysowo okazaa si najbardziej skuteczna w czasie walk w tunelach. Najlepszy sposb ich likwidacji zosta najprawdopodobniej opracowany przez modego podpukownika piechoty morskiej, odkrywc kilku tuneli w swoim sektorze niedaleko Chu Lai, w pobliu strefy zdemilitaryzowanej. Podpukownik Oliver by dowdc batalionu w grupie bojowej Oregon, jednostce o sile dywizji dowodzonej przez generaa dywizji Richarda Knowlesa. Opowiedzia on histori Olivera ze smutkiem i z bolesnym uczuciem, e jest mdry po fakcie. Pukownik Oliver bezskutecznie ciga kompani Viet Congu niedaleko Quang Thai. Kompania operowaa w okolicy i wywoywaa spore zamieszanie. Batalion Olivera przez wiele tygodni na prno ciga nieuchwytnych komunistw, poirytowany faktem, e pododdzia o sile kompanii jest w stanie bawi si z nimi w kotka i myszk. Pewnego wczesnego poranka, w czasie dokadnie prowadzonej operacji wymiatania, jego onierze znaleli kilka bunkrw i tuneli. Oliver uzna, zupenie zreszt susznie, e jest to baza kompanii Viet Congu. Batalion nie dysponowa szczurami tunelowymi, nikt te w jego skadzie nie posiada dowiadczenia w prowadzeniu walk w tunelach. Wikszo dowdcw batalionw zapewne zadaaby uderzenia artyleryjskiego lub lotniczego, wrzucio do dziur par granatw i zameldowao zniszczenie kompanii Viet Congu. Ale pukownik Oliver by onierzem piechoty morskiej innego pokroju. Zorganizowa intensywny program szkolenia onierzy w rozpoznawaniu bunkrw, szybw wentylacyjnych i wazw do tuneli. Wyjani swoim oficerom, jak maj uczy podwadnych poszukiwania tuneli sondujc ziemi bagnetami lub metalowymi prtami. Sporzdza staranne plany ukadu podziemnych obiektw. Mgby zwrci si o pomoc do naukowcw, ale nie zrobi tego. Dopiero po przeprowadzonym szkoleniu zwrci si do swojego generaa z prob o wydanie zezwolenia na przeprowadzenie operacji. Knowles zgodzi si. Plan by wyjtkowo prosty. Cay teren mia by zajty i utrzymany tak dugo, jak bdzie to konieczne. Zostanie zorganizowana obrona okrna i utrzymana, bez wzgldu na to co si zdarzy. A potem cay batalion mia zbada obszar centymetr po centymetrze, jak policjanci, poszukujcy w zarolach broni mordercy. Rnica polegaa jedynie na tym, e onierze sondowali i prowadzili wizualne poszukiwania tuneli. Operacja okazaa si penym i jedynym w swoim rodzaju - sukcesem. Genera Knowles twierdzi, e w Poudniowym Wietnamie nigdy nie zdarzyo si nic podobnego. Wycignito z ziemi ca kompanie Viet Congu i po niewielkich wymianach ognia i kolejnych wypadkach poddawania si do niewoli, z liczcego dziewidziesiciu dwch onierzy pododdziau, osiemdziesiciu dziewiciu zostao zabitych, rannych lub wzitych do niewoli. - Wiedzielimy, e liczba ta jest dokadna

-powiedzia Knowles - poniewa schwytalimy dowdc kompanii Viet Congu i zmusilimy go, by odczyta spis osobowy, podczas gdy my, na tej podstawie, identyfikowalimy zabitych i rannych, jednego po drugim. To byo niesamowite. Zaczem z wielkim entuzjazmem traktowa t technik. Genera Abrams zosta wanie mianowany zastpc dowdcy MACV. Poinformowalimy go o tym i zarazilimy swoim entuzjazmem. By sierpie 1967 roku i pukownika Olivera poproszono o pomoc w organizowaniu Szkoy Tunelowej, w ktrej nauczano by tej prostej i skutecznej taktyki. Jednake w pnocnym sektorze - strefie taktycznej I korpusu - nie byo powaniejszych problemw z tunelami. Wiadomoci o nowych sposobach walki nie zdoay przedosta si na poudnie, do coraz bardziej sfrustrowanych dowdcw l i 25 dp, ktrzy bez przerwy starali si spacyfikowa wrogie terytoria w strefie taktycznej III korpusu i broni Sajgonu, a jednoczenie zwikszy bezpieczestwo wasnej bazy. Dzieo pukownika Olivera nie zostao upowszechnione i w dystrykcie Cu Chi Viet Cong uparcie siedzia pod ziemi. Kolejka suby generaa dywizji Charlesa M. Duke'a, ktry dowodzi wszystkimi onierzami wojsk inynieryjnych w Wietnamie, koczya si w maju 1968 roku. W tajnym, kocowym raporcie do dowdcy wojsk inynieryjnych napisa: Sposoby prowadzenia oraz doktryna wojny przeciwko tunelom wci jest w powijakach. Szereg urzdze, ktrych celem ma by udzielanie pomocy w wykrywaniu, badaniu i niszczeniu kompleksw tunelowych znajduje si dopiero w stadium opracowania lub prb eksploatacyjnych. Jak dotd, adne z nich nie okazao si w peni udane. Powinno si kontynuowa wysiki w tym kierunku... Pozostao jeszcze wiele do zrobienia. A przecie wojska Stanw Zjednoczonych byy w Wietnamie ju cae trzy lata. 18 SZCZUR SZE I BATMAN Amerykanie docenili znaczenie tuneli w chwili, gdy ich liczebno w Wietnamie osigna swj szczytowy poziom -ponad p miliona onierzy w poowie 1968 roku. I chocia niektre lekcje wojny w tunelach pozostay nie przyswojone, operacja Cedar Falls przyniosa przynajmniej jeden widoczny rezultat: podjto decyzje, aby nie pozwala nieprzeszkolonym onierzom wchodzi do tuneli. Pod ziemi miao miejsce zbyt wiele niebojowych, miertelnych strat. Po tej operacji dowdca jedynej dywizji, ktra dysponowaa zorganizowanym zespoem szczurw tunelowych - Wielkiej Czerwonej Jedynki - przenis obowizek realizacji tych zada z plutonu chemicznego na pododdziay wojsk inynieryjnych, wyspecjalizowane w uyciu burzcych materiaw wybuchowych. W czerwcu 1967 roku oficjalnie powoano zesp szczurw tunelowych, ktry by elementem sekcji wywiadu i rozpoznania l batalionu inynieryjnego. Dowdc zespou by porucznik, znany jako Szczur Sze. Sze byo dywizyjnym kryptonimem dowdcy. Dowdca l batalionu inynieryjnego mia kryptonim Diehard (Zawzity) Sze, a zespl sta si znany jako Zawzite Szczury Tunelowe. Pomocnikami Szczura Sze byli dwaj plutonowi. Plutonowy Robert Batten by w zespole szczurw od pocztku jego istnienia, a nastpnie zgosi si na ochotnika na dwie dodatkowe kolejki suby. W konsekwencji przebywa w Wietnamie przez trzy lata. Powszechnie znany jako Batman, sta si szczurem tunelowym, ktrego najbardziej szanowano. Wanie ten rudowosy, mniej wicej dwudziestopicioletni mczyzna z New Jersey - a nie oficerowie - zosta uznany za twrc reputacji elitarnej jednostki, jak cieszya si druyna szczurw tunelowych. W czasie jego suby zesp mg si poszczyci tym, e na jego koncie zapisano ponad stu zabitych nieprzyjaci. Podobnie jak kapitan Herbert Thornton, znalaz si na licie dziesiciu najwaniejszych celw Viet Congu, w towarzystwie znanych generaw. By te jedynym umieszczonym na niej podoficerem.

Przesuchiwani jecy z Viet Congu znali jego nazwisko. Batten by nieprzychylnie nastawiony do czarnych i nie zgadza si, aby ktrykolwiek z nich zosta szczurem tunelowym - i aden z nich nie zgosi si na ochotnika. W zespole byo natomiast wielu Latynosw -jeden z oficerw nazwa ich typami napoleoskimi. Wikszo ludzi zgaszajcych si do druyny szczurw miaa dowiadczenie wielu miesicy suby w Wietnamie, cho przebywaa tam zalewie jeden rok. Oficerowie zmieniali si jeszcze czciej; przecitny okres suby Szczura Sze wynosi cztery miesice. Zesp liczy okoo siedmiu, omiu ludzi, z wyjtkiem krtkiego okresu w 1968 roku, kiedy dziaay dwa zespoy szczurw. onierze otrzymywali dodatkowe pidziesit dolarw miesicznie, jako dodatek za niebezpieczn sub. Kady zesp mia swojego sanitariusza i radiooperatora, w jego skadzie znajdowao si rwnie dwch zwiadowcw Kita Carsona o dugim stau - Tiep i Hien. Obydwaj byli nastolatkami, znali jednak tunele z okresu suby w Viet Congu. Obdarzano ich ograniczonym zaufaniem. Nigdy nie pozwalano im i w szpicy, czy te wchodzi do tunelu jako pierwszym. Szczury nosiy charakterystyczne kapelusze wojownikw z dungli, ktre miay odrnia ich od wyposaonych w stalowe hemy towarzyszy broni. Stacjonowali w bazie Lai Khe, skd przerzucano ich migowcami, aby zbadali tunele znalezione w strefie dziaania ktrego z batalionw. onierze przeszkoleni byli w desantowaniu si ze migowca technik zjazdu na linie. Na noc zazwyczaj powracali do bazy Lai Khe. I chocia wiele akcji szczurw tunelowych okazao si zimnych - nie nawizano wtedy kontaktu z nieprzyjacielem - zazwyczaj przeprowadzenie ich byo uzasadnione odnalezionymi magazynami ryu, amunicji, materiaw wybuchowych, broni i dokumentw Viet Congu. Najbardziej pomylna operacja odbya si od 9 do 11 sierpnia 1968 roku. 11 brygada kawalerii pancernej pod dowdztwem pukownika George Pattona III (syna generaa z II wojny wiatowej) i 5 dywizja Armii Republiki Wietnamu otoczya wioski Bung Dia, Chanh Long i Bou Dai - o ktrych wiedziano, e s kontrolowane przez Viet Cong. Wezwano zesp szczurw tunelowych. Dowodzi nim tylko plutonowy, Robert Batten, Batman. Tunele byy gorce. Pierwszego dnia w Bung Dia, wypdzono na powierzchnie piciu partyzantw, ktrzy zostali wzici do niewoli przez Armi Republiki Wietnamu. Nastpnego dnia w Chanh Long wykryto siedmiu partyzantw. Trzech zabito w wymianie ognia pod ziemi, pozostaych wzito do niewoli. Dalszych pitnastu poddao si, gdy szczury odnalazy ich w kryjwkach pod kami i pomieszczeniami mieszkalnymi, a w jednym wypadku, pod stert nawozu w chlewie. Dzie pniej, w czasie tej samej operacji, Batman i jego ludzie weszli do tunelu prowadzcego z wioski Bou Dai. Ogromna liczba - 150 partyzantw Viet Congu dostaa si do niewoli, gdy jeden po drugim wycofywali si z tunelu. Starcie pod ziemi miao ciki przebieg i trzech szczurw zostao rannych. Wszyscy zostali nagrodzeni Brzow Gwiazd, a Batman trzecim Fioletowym Sercem (za rany odniesione w walce). Zosta ranny czogajc si jako pierwszy, ale posuwa si dalej naprzd, dopki nie zemdla. Inne szczury kontynuoway akcj, wypierajc partyzantw z tuneli pod lufy Armii Republiki Wietnamu. Porucznik Jack Flowers by Szczurem Sze od lutego do sierpnia 1969 roku. Rozpocz studia, ale porzuci nauk w koledu w Indianie i zosta powoany do wojska. By niskim, twardym i zajadym chopakiem o krtko ostrzyonych najea wosach i wydatnej, wysunitej dolnej szczce. Mia antywojenne zapatrywania, a w czasie studiw drczya go obsesja, e inni s zabijani w jego imieniu. Jedna z jego przyjaciek bya dusk komunistk - spdzi z ni rok w Danii. Po powrocie zosta zmobilizowany. Gdy znalaz si w wojsku, wysano go do szkoy oficerskiej i po kilku krtkich przydziaach na terenie Stanw Zjednoczonych pojecha do Wietnamu jako podporucznik w korpusie wojsk inynieryjnych. Zosta wyznaczony na stanowisko dowdcy plutonu w l batalionie inynieryjnym w Lai Khe. Baza ta, znajdujca si kilka kilometrw na pnocny wschd od Ben Cat, znana bya jako Rakietowe Miasto z powodu zamiowania miejscowego Viet Congu do ostrzeliwania jej

rakietami. W pewnych okresach 1969 roku spadao ich na baz ponad sto dziennie. Flowersowi powierzono nadzr nad wyrbem drzew, oczyszczaniem ldowisk itp. Po kilku tygodniach poczu si bolenie dotknity, gdy pilot migowca, ktrego zmusi do czekania, nazwa go REMF, poza tym owiadczy szyderczo:, - Musz zabra paru facetw, ktrzy walczyli cay dzie. Co oznaczao REMF? Inny oficer wyjani mu: rear-echelon motherfucker (co w wolnym tumaczeniu znaczy tyle co: tyowy skurwysyn) i Flowers uzna, e okrelenie to dobrze pasuje do niego. By to (zazwyczaj mile widziany) los ogromnej wikszoci Amerykanw sucych w Wietnamie - bycie czci ogromnego ogona tworzonego przez jednostki logistyczne i wsparcia, obsugujce stosunkowo niewielk liczb nieszczsnych piechurw, prowadzcych dziaania bojowe. Flowers mia wanie zamiar zosta zupenym REMF-em, oficerem informacyjnym przy dywizyjnej kwaterze gwnej w Di An, kiedy nieoczekiwanie poproszono go, by na ochotnika obj stanowisko Szczura Sze - czyli wedug jego wasnych sw najgorsz i najbardziej niebezpieczn robot dla oficera w caym batalionie. Nagle zobaczy t wojn z innej strony. Przypomnia sobie widok martwego, zmasakrowanego piechura, ktrego dwa tygodnie wczeniej wycigano przy nim z tunelu i poczu przypyw wojowniczoci. Poproszono go, aby wzi udzia w wojnie. Nikt wicej nie nazwie go REMF. Ku wasnemu ogromnemu zdziwieniu, przyj propozycje. Tej nocy jad kolacj z batalionowym S-2, czyli oficerem wywiadu. Flowers dokadnie zapamita te rozmow: -Bdziesz mia jeden problem, Jack, i jest nim Batman. Batman? A ja mylaem, e on jest kluczem do szczurw. - Jest. I na tym polega problem. On rwnie o tym wie. Gdyby nie by w armii, pewnie siedziaby w jakim mamrze. Pozornie jest taki, jak kady inny podoficer, do uprzejmy, trzyma ludzi w karnoci, okazuje szacunek stopniom wojskowym, i tak dalej. Ale w rodku jest wredny. Nikt o zdrowych zmysach nie lubiby zajcia szczura tunelowego, a on - tak. Twoim najwaniejszym zajciem bdzie nauczy si od niego wszystkiego, co wie, a mimo to utrzyma si na swoim stanowisku. W rodowisku szczurw panuje zasada: Pod ziemi nie ma stopni. Nie prbuj te zosta bohaterem. Oni wiedz co trzeba robi i Batman jest bardzo dumny z faktu, e aden z jego szczurw nie zosta zabity. - A ilu byo rannych? - Kapitan rozemia si. - Myl, e z tego rwnie jest dumny. Kady zosta przynajmniej raz ranny. Nastpnego dnia Flowersa przedstawiono Batmanowi, czowiekowi, ktry na ochotnika zosta w Wietnamie trzy razy duej, ni byo to konieczne. Flowers zapamita rwnie i t rozmow: - Dlaczego plutonowy pozosta w terenie tak dugo? - Poniewa lubi wykurza stamtd tkw. Myl, e uda im si odsiedzie w tych dziurach. No c, takiego grzyba im si uda, jeeli Batman do nich pjdzie. - Czy dwa lata wojny to nie dosy dla kadego? - Nie, jeeli jest to jedyne, co si ma. Popatrzy porozumiewawczo na porucznika. - Uoy si nam razem doskonale, jeeli nie bdziesz mi si pta pod nogami. W przeciwnym razie moe bd musia ci wynie nogami do przodu. Zdarzaj si tu dziwne rzeczy. Ludzie przypadkowo dostaj kulk w plecy. Fragging byo nazw morderstwa popenianego na oficerach lub podoficerach przez ich podwadnych. Najczciej narzdziem zbrodni by granat odamkowy9 wturlany do baraku. Jeeli dowdca by w niebezpieczny sposb niekompetentny, czasem szeregowcy pozbywali si go. Dziao si tak szczeglnie po 1969 roku, kiedy to decyzja nowo wybranego prezydenta Nixona o wycofaniu amerykaskich wojsk, poderwaa morale onierzy. Ostrzeenie, jakie Batman udzieli Flowersowi, nie byo artem. Ten jednak potraktowa je nie tyle jako grob, co wyzwanie. Musia pogodzi si z faktem, e nic nie wie o tunelach i pocztkowo bdzie musia cakowicie polega na ogromnym dowiadczeniu Batmana. Ale w przeciwiestwie do niektrych poprzednikw, ten Szczur Sze chcia osobicie
9 Fragging" jest sowem utworzonym od fragmentation grenade": granat odamkowy i w wolnym tumaczeniu mona by odda jego sens neologizmem zodamkowa kogo" (przyp. tum.).

dowodzi pod ziemi swoj druyn i nie mia zamiaru da od onierza, by zrobi co, czego on sam nie mgby wykona. Innymi sowy, chcia dowodzi szczurami tunelowymi zarwno teoretycznie jak i praktycznie i przej role, ktr do tej pory spenia plutonowy Batten. Uzna, e Batman moe pozosta niekwestionowanym przywdc druyny jedynie przez nastpne trzydzieci dni. Potem Flowers powinien ju wiedzie wystarczajco duo, by przej dowdztwo. W jego karierze Szczura Sze najwaniejsze byy stosunki z Batmanem. Ten czowiek by odznaczonym bohaterem i urodzonym szczurem tunelowym - wrednym, agresywnym i rwnie ostrym jak jego chytry przeciwnik, czujcym si jak w domu na podziemnym polu walki, gdzie najmniejszy Wad mg okaza si fatalny, a walka zostaa sprowadzona do starcia pojedynczych onierzy. Twardy typ, pogardliwie traktowa studenck przeszo Flowersa oraz jego ambicje modszego oficera, ktry znalaz si w wojsku z poboru. Z punktu widzenia Flowersa, Batman niezdrowo rozkoszowa si swoj pozycj, ale by jednoczenie zahartowanym wojownikiem, ktrego naleao szanowa i podziwia. Porucznik potrzebowa aprobaty Batmana i wanie lk przed negatywn opini plutonowego sprawi, e Flowers dy do osignicia sukcesu w niebezpiecznej dziaalnoci, do ktrej zgosi si na ochotnika. A potem spotka szczurw. Byli ubrani w czyste, odprasowane mundury i wyglansowane buty. Nad kieszeni na piersi mieli przyszyt odznak szczurw z nonsensownym, aciskim mottem Niewart szczurzej dupy. Flowers otrzyma jedn z tych odznak, poniewa w czasie pobytu w Wietnamie by w tunelu. Natychmiast wyczu, e szczury s osobliwymi ludmi. Byli to dobrze umotywowani zawodowcy, dysponujcy wasnym kodeksem i zasadami postpowania, ktre Flowers musia uszanowa. Potem dla modego oficera nastpi okres ostrego szkolenia. Jedn z umiejtnoci, ktr musia opanowa w specjalnie skonstruowanym zauku - bya walka wrcz na czworakach. Istniay okrelone zasady dziaania w tunelach. Nie wolno byo nigdy odda w ciemnoci wicej ni trzy strzay z rzdu z rewolweru. Jeeli wystrzelio si sze, nieprzyjaciel wiedzia, e jeste bez amunicji. Gdy wychodzio si z tunelu, przez ca drog naleao gwizda Dixie, poniewa amerykascy onierze na powierzchni mieli skonno do traktowania wychodzcych z tuneli zaboconych postaci jako nieprzyjaci i strzelali do nich. Tydzie po tygodniu Flowers zalicza kolejne akcje w tunelach i zdobywa dowiadczenie. Wikszo tuneli bya zimna, kilka okazao si gorcych, wymagay ustawienia adunkw wybuchowych i pogrzebania (jak wierzyy szczury) tkwicych w nich partyzantw Viet Congu. W marcu 1969 roku nieprzyjaciel wrci do elaznego Trjkta i dwudziestego szstego szczury tunelowe zostay ponownie wezwane przez pukownika George'a Pattona. Zauwaono, e pnocnowietnamscy onierze po zaciekej bitwie nad rzek Sajgon, zniknli w kompleksie tuneli. Pewien dowdca czogu zszed za nimi do podziemi i natychmiast zgin na minie-puapce. Gdy przyby Flowers ze swoim zespoem, Batman zabra ze sob jednego onierza do tunelu. Flowers usysza tam wystrzay i wybuchy granatw, a kilka minut pniej Batman pojawi si na dnie szybu wejciowego i owiadczy, e jego partner zosta ranny. onierz, krwawicy z odniesionych w rce i nogi ran po odamkach, zosta wycignity na powierzchni. A potem wynurzya si gowa Batmana: - Te kutasy zrobiy nas w jajo - owiadczy. - Siedz na klapie wazu. Flowers zapyta plutonowego, co jego zdaniem naley teraz zrobi, a Batman owiadczy, e powinni dobra si do pnocnowietnamskich onierzy. Batman zdziwi si, gdy Flowers upar si, e zejdzie na d osobicie. Zdaniem porucznika, plutonowy zdoby ju dosy medali, a ranny by w kocu jednym z jego ludzi. Flowers wszed do tunelu i pody za Batmanem do pierwszego zamknitego wazu w sklepieniu. W powietrzu wisia dym od granatu, ktry rani pierwszego szczura

tunelowego. Batman ostronie pchn do gry klap, a nastpnie odda trzy szybkie strzay w ciemno. Potem wzi latark i wsun gow w otwr. - Daj mi swj pistolet - poleci Flowersowi. Porucznik wrczy mu bro i zacz adowa pistolet Batmana. Wietnamski onierz ukryty w tunelu wycofa si; by moe czeka ich dugi pocig. Batman ruszy przed siebie i wkrtce natrafi na kolejn klap - tym razem wazu prowadzcego w d. Flowers posuwa si kilka metrw za nim, w odlegoci w ktrej wybuch granatu nie byby miertelny. Batman zaj si now klap w ten sam sposb co poprzedni. Podnis j i zacz strzela. Nagle z dou oddano seri z broni automatycznej. Ziemia rozbryzna si wszdzie, a Batman upad na wznak. Flowers pomyla, e plutonowy zosta trafiony i podczoga si do niego, Batman nie by ranny, ale okruchy ziemi trafiy go w twarz i zaprszyy oczy. Flowers podczoga si do niego i Batman wskaza mu may otwr o wymiarach trzydzieci na trzydzieci centymetrw. - Strzelaj tutaj. Porucznik odda trzy strzay i ponownie naadowa bro, gdy tymczasem Batman siedzia, trc oczy i mwi do siebie, mobilizujc si psychicznie do dalszego pocigu. - Te kutasy. No prosz, znowu prbuj mnie zabi. Sprbowa przecisn si obok Flowersa, ten jednak powiedzia: Masz ju swoje dwa wazy. (Poniewa stres i napicie bywao ogromne, istniaa zasada, e idcy w szpicy szczur powinien zosta zmieniony po przejciu dwch wazw). Batman z odlegoci pitnastu centymetrw spojrza mu nieprzytomnie w oczy i ustpi. Flowers przecisn si obok niego i opuci si w d przez waz. Wystrzeli trzykrotnie peznc na niszy poziom tuneli, a potem odda nastpne trzy strzay, gdy na kolanach zbliy si do zakrtu tunelu z latark w jednej, a pistoletem w drugiej rce. Batman zszed na d w lad za nim. Potem tunel bieg prosto przez nastpne prawie dziesi metrw i koczy si cian. W jej pobliu ze sklepienia osypao si troch ziemi, zdradzajc obecno prostoktnego wazu prowadzcego do gry na nastpny poziom. Flowers trzyma latark nieruchomo, owietlajc klap. Pnocnowietnamski onierz najwyraniej lea tu nad wazem. Batman wsun si obok Flowersa i chcia pchn j do gry, ale porucznik powstrzyma go. By w kocu Szczurem Sze, szed w szpicy i upar si, e sam da sobie rad. Batman odczoga si kilka metrw do tyu. Flowers czu spowodowane lkiem napicie, pot spywa mu do oczu. Cofn si pod cian i usiad pod wazem znajdujcym si jakie trzydzieci centymetrw nad jego gow. Umieci midzy nogami latark, kierujc jej wiato w gore, A potem opar do o klap i popchn lekko. Batman odcign kurek pistoletu, Flowers za zacisn palce na swoim. Potem wzi w puca wielki haust wilgotnego powietrza i pchn mocniej klap. Ustpia. Przekrci j i pooy na ukos na framudze. Za chwil odsun j na bok i zacz strzela w ciemno. Trzydzieci centymetrw nad brudn i lnic od potu twarz Flowersa, klapa powoli obrcia si i wsuna ponownie we framug. Zamar w bezruchu - tek tam by! Nagle pokrywa wazu przesuna si znowu. Co poleciao w d, na kolana Flowersa, tu przed jego nosem. Sparaliowany na uamek sekundy obserwowa jak przedmiot upada, a potem uwiadomi sobie niebezpieczestwo i wrzasn: Granat! Amerykaski granat M-26 ma stalow skorup, w ktrej znajduje si zwinita stalowa tama. Eksplozja adunku kruszcego rozrywa tam i skorup na ponad siedemset mniejszych i wikszych odamkw, racych miertelnie na odlego do piciu metrw. Detonuje po wyjciu zawleczki zwalniajcej dwignie spustow, ktra powoduje eksplozj sponki inicjujcej. Dziaanie kwasowego opniacza trwa pi do siedmiu sekund, a potem sponka powoduje wybuch prawie p kilograma adunku kruszcego. Wiele lat pniej, w koszmarnych snach, Jack Flowers widzi granat leccy w d, jakby w sekwencji stop-klatek na zwolnionym filmie, spadajcy hipnotycznie, w nierwnym, szarpanym rytmie... Nie wie, jak daleko zdoa si odczoga, zanim przez tunel przewalia si eksplozja.

Straszliwie dzwonio mu w uszach, nogi mu krwawiy, ale wci si czoga. Batman rwnie si wycofywa, gdy porucznik dotar do niego. Plutonowy owietli latark jego poszarpany, zakrwawiony mundur. I nagle Flowersa zacza drczy myl, e upuci pistolet. Batman poradzi mu, by zapomnia o broni i czoga si dalej. Tunelem wstrzsn nastpny wybuch. Pnocnowietnamski onierz stara si wykoczy tunelowe szczury, moe nawet ciga je. Flowers na olep pez pospiesznie przez rne poziomy. Gdy wreszcie dostrzeg wiato dnia i wycign rce, by pochwyci donie ludzi na powierzchni - zemdla. Gdy odzyska przytomno medycy wycigali mu z poranionych ng odamki granatu. Pukownik George Patton III sta nad nim. Wyjcie z tunelu znajdowao si pod jednym z czogw Pattona. Wietnamczycy byli w puapce. Flowers podj jednak decyzj zaniechania dalszego pocigu. Tiep i Hoi Chanh, starali si namwi pnocnowietnamskich onierzy do poddania si, ale bez skutku. Przy kadym wejciu do tunelu zostay zaoone adunki wybuchowe, ktrych jednoczesna eksplozja miaa doprowadzi do zwalenia si podziemnych ukry. Batmanowi i Flowersowi od wczeniejszych eksplozji granatw popkay bbenki w uszach. Gdy migowiec ewakuacyjny zabra ich do szpitala, tunel zawali si. Nieprzyjaciel zgin zmiadony zwaami ziemi. Nastpnego dnia pukownik Patton poleci odkopa ciaa, by umieci polegych nieprzyjaci w statystyce. Flowers wspomina pniej, o czym myla na szpitalnym ku. - Gdybym by Johnem Wayne, zapabym granat, podnis klap i odrzuci go temu skurwielowi. Gdybym by Audie Murphym, nakrybym granat wasnym ciaem, aby ocali Batmanowi ycie, a moja matka otrzymaaby przyznany mi pomiertnie Medal Honoru. Ale poniewa byem Jackiem Flowersem - zaczem czoga si jak wszyscy diabli. Obydwu szczurom dowdca dywizji przyzna Brzow Gwiazd. Pomimo swojego instynktu samozachowawczego, Flowers zosta ranny pod ziemi. Sta si rwny Batmanowi. Po kilku tygodniach, na pocztku kwietnia, Flowers i szczury tunelowe wrcili do elaznego Trjkta, tym razem szkolc pluton saperw Armii Republiki Wietnamu w sztuce badania i niszczenia tuneli. Poudniowi Wietnamczycy uywali do wysadzania podziemnych ukry trotylu, ktry by mniej porczny w uyciu i wyrafinowany ni plastyczny materia wybuchowy C4, stosowany przez Amerykanw. Pod koniec drugiego dnia odnaleziono stary, ale niedawno odnowiony tunel i Flowers uzna, e bdzie to idealne miejsce treningu dla jego poudniowowietnamskich towarzyszy broni. Do szybu wejciowego opuszczono adunki trotylu i uoono je przy wlocie tunelu. Batman wyraa si o uczniach pogardliwie: Z tych cholernych maych map nigdy nie bdzie szczurw tunelowych. Flowers opuci si w gb szybu, aby nadzorowa przygotowania do wybuchu. Na cianach szybu znajdoway si wgbienia na kolana i okcie. Tiep, zwiadowca Kita Carsona, nadzorowa onierzy przenoszcych trotyl z przygotowanej sterty w gb tunelu. Flowers spojrza do gry na okrgy wycinek nieba. onierz poudniowo-wietnamski spoglda w d, trzymajc skrzynk ze sponkami, ktre miano umieci w adunkach. W tej samej chwili, na powierzchni rozlega si silna eksplozja i nastpn rzecz, jak Flowers zobaczy, by spadajcy na niego deszcz cienkich, srebrnych tulejek. Zakry gow rkami. Siedzia wanie na dwudziestu dwch kilogramach trotylu. Sponki atwo eksploduj i od wielu lat nieostroni onierze tracili w wypadkach palce i oczy. Nigdy nie przenosi si ich w tym samym pojemniku co materiay wybuchowe. Sponka upuszczona na beton eksploduje, podobnie jak sponka zacinita w imadle. Poza tym, wywouje detonacj wszelkich materiaw wybuchowych znajdujcych si w pobliu. Tymczasem Flowers siedzia na trotylu, a obok niego leao rozrzucone cae pudeko detonatorw. - Batman! - wrzasn. A potem poleci przeraonemu Tiepowi i onierzom, by wycofali si w gb tunelu i posali po Mortona, innego szczura tunelowego, ktry znajdowa si w przodzie. Na grze pojawi si Batman. Wygldao na to, e Viet Cong odpali rakiet

do transportera opancerzonego i na powierzchni trwa wymiana ognia. Ale Flowers nie omieli si poruszy. Z tunelu wyoni si Morton i z wytrzeszczonymi oczami zacz ostronie zbiera sponki. Tymczasem Batman odnalaz poudniowowietnamskiego onierza, ktry je upuci. Okazao si, e bya to nowiutka skrzynka zawierajca pidziesit sztuk detonatorw. Pozostao w niej zaledwie siedem. A wic wysypay si czterdzieci trzy. Morton starannie zbiera wszystkie, ktre by w stanie dostrzec. Trzydzieci dwie. Flowers wci si nie rusza. Wwczas Morton przesun kostki trotylu, ktrych nie przyciska ciar ciaa Flowersa. Znalaz trzy kolejne sponki, brakowao omiu. Batman spojrza w d i postanowi opuci w d lin, owiza ni Flowersa i podcign go do gry, dziki czemu Morton mgby przesun pozostae kostki trotylu. Opuszczono lin i Flowers powoli zosta podniesiony. Z kolan stoczya mii si sponka i Morton podnis j szybko. Gdy porucznikowi udao si wreszcie stan, pojawiy si trzy kolejne detonatory. Pozosta wic ju tylko jeden. Batman powoli wyciga Flowersa na powierzchni. Gdy ten zbliy si ju do otworu szybu, Batman zatrzyma si: - O kurwa! - zawoa. Wycign w d rk i Flowers poczu, jak dotyka jego gowy. Ostatnia sponka leaa na jego kapeluszu. Flowers wkrtce utraci Mortona. Kilka tygodni pniej badali system tuneli w apawicy, w rejonie bazy Viet Congu na wschd od Lai Khe, ktry mia ksztat rkawicy do baseballa. Morton, ktry posuwa si w szpicy, dotar do prowadzcego w gr wazu i przecisn si. A potem krzykn przeraliwie. Denny Morton pochodzi z Cleveland w stanie Ohio. Mia dziewitnacie lat i wstpi do wojska w dniu swoich osiemnastych urodzin. Zgosi si na ochotnika do Wietnamu i do szczurw tunelowych. Mia idealne wymiary szczura - metr szedziesit wzrostu, by szczupy i ylasty. Otrzyma ju Brzow Gwiazd i Fioletowe Serce, a teraz mia otrzyma nastpn. Flowers usysza trzy strzay, a potem gos Batmana. Gdy porucznik dotar do wazu, Batman sta w nim, a Morton tarza si po dnie tunelu, zakrywajc twarz rkami. Midzy jego palcami pyna obficie krew. - Skurwysyn pchn go noem - wyjani Batman. - Chyba zaatwi mu oko. Batman strzela, a Flowers zacz cign Mortona z powrotem tunelem. Morton jcza, gdy przesuwali go etapami, po kilkadziesit centymetrw. Kiedy wycignli go na powierzchni, by nieprzytomny. Twarz mia pokryt zaschnita krwi i ziemi. Wielkie cicie biego od linii wosw, przez grzbiet nosa i lewy policzek. Gdy ewakuowano Mortona migowcem, Flowers wci nie wiedzia, czy chopak ma jeszcze prawe oko. Pitnastego maja 1969 roku przypadaa DEROS (dat of estimated return from overseas - data przewidywanego powrotu ze suby zamorskiej) plutonowego Roberta Battena. Nie pozwolono mu przeduy pobytu, ani zgosi si do nastpnej kolejki suby. Chcia dalej zabija tkw, ale na szczeblu dywizji zapada decyzja o odesaniu go do domu. By czterokrotnie ranny, podczas gdy limitem byy dwie rany. Kilka dni przed opuszczeniem Wietnamu, Flowers pi z Batmanem. A ten wygosi wwczas swoj opini o poruczniku. Flowers postanowi naladowa odwag i zajado podoficera, ale Batman nie da si zwie. W jego przepowiedni brzmiay nutki pogardy. - Nie jeste zabjc Szsty, i na tym polega twj problem. Jeste zupenie niezy, uwaam ci za najlepszego Szstego jakiego kiedykolwiek miaem, ale kiedy co spierdolisz. Charlie nie zabi szczura od do dawna. A ty albo pozwolisz, eby ci zaatwi, albo - co gorsza -zaatwisz sam siebie. Flowers dowiedzia si, e Batman wystpi z wojska, kiedy odrzucono jego ostatni wniosek o ponowne wysanie do Wietnamu. Wrci do New Jersey i pracowa na budowach. Nowym plutonowym zosta Peter Schultz. Dobry podoficer i specjalista od niszczenia obiektw, by jednak silnie zbudowany i mia ponad metr osiemdziesit centymetrw wzrostu - czyli zupenie nieodpowiedni budow, jak na szczura. By cakowicie zaleny od tunelowej wiedzy Flowersa. A tracc Batmana, Szsty straci swoiste ubezpieczenie. Mia wraenie jakby utraci praw rk, rdo ostatecznej wiedzy o tunelach. Coraz wikszy zakres prac i

odpowiedzialnoci przytaczay Flowersa. Dowodzi w jednej akcji po drugiej, ale ogarniao go coraz wiksze zmczenie, a razem z nim, lk. W jednym z tuneli nieprzyjaciel detonowa wielk min, ktra cakowicie go zasypaa. Plutonowy Schultz odkopa go, nieprzytomnego, po piciu minutach. Koniec nastpi w ostatnich dniach czerwca 1967 roku w elaznym Trjkcie, gdzie odkryto baz Viet Congu w trakcie budowy. Byy tam nawet plecione kosze i dugie bambusowe drgi, ktrymi wydobywano wykopan ziemi z tuneli. Szczury baday kolejno jamy, w ktrych Viet Cong lub pnocnowietnamscy onierze szukali schronienia, gdy l batalion 4 puku kawalerii przyby do tego sektora. Wszystkie okazay si zimne. Wreszcie pozosta tylko jeden otwr. I wszyscy w druynie szczurw tunelowych wiedzieli, e na dole musi by przynajmniej jeden nieprzyjaciel. Flowers uwiadomi sobie, e kady w druynie schodzi ju tego dnia do tunelu - poza nim samym. Plutonowy Schultz zaproponowa, e wemie jednego z wietnamskich zwiadowcw i zbada ostatni otwr. Jednak Flowers wiedzia, e jako dowodzcy oficer, sam musi wykona najniebezpieczniejsze zadanie. Jak zwykle najpierw wrzucono do szybu granat, ale kady szczur wiedzia, e by to jedynie haaliwy sygna ostrzegawczy. Viet Cong mia ju wieloletnie dowiadczenie, jak chowa si za zakrtami tunelu, by unikn bardzo ograniczonych skutkw eksplozji. Dziura miaa okoo piciu metrw gbokoci i nad dnem zakrcaa nieco w bok. Flowers wiedzia, e nie ma poczenia z innymi szybami, a wic jeeli jego teoria jest suszna, kto powinien czeka na niego na dole. Posa po siedzisko z rzemiennej plecionki, na ktrym mg zosta opuszczony do dziury. Dwaj najsilniejsi onierze mieli luzowa lin do momentu gdy Flowers znajdzie si metr nad dnem szybu, a potem na dany znak upuci go, zaskakujc zaczajonego Charliego. Porucznik ocenia sytuacje spokojnie: Jedynym oczekujcym go problemem byo przeycie samego koca tej wdrwki. Mogo to by starcie, ktrego od dawna si spodziewa. Reszta jego druyny patrzya na niego pospnie. Gdy Flowers przekracza brzeg szybu, dwaj wietnamscy zwiadowcy byli niemal bliscy ez, natomiast nowych onierzy caa ta sytuacja przeraaa. Schultz zaproponowa porucznikowi drugi pistolet. Flowers odmwi, ale poleci, eby go zaadowa i przygotowa do rzucenia mu na d. Jeeli usysz cokolwiek innego ni wystrzay z jego broni, maj go wycign. Flowers rozpocz swj powolny zjazd. Ogarn go strach, ktry nie uznaje stopni wojskowych i opanowuje kadego modego czowieka stajcego w obliczu mierci. Gdy porucznik Flowers wspomina swoje dotychczasowe ycie, wci pojawia mu si obraz Batmana powtarzajcego - Spieprzysz spraw, spieprzysz. Ociera si stopami i okciami o cianki szybu, strcajc grudki ziemi, ktre mogy poinformowa kryjcego si pod nim Charliego, e schodzi w d. Flowers wyobraa sobie, jak nieprzyjaciel klczy na dole, opierajc si o cian tunelu z AK-47 ustawionym na ogie cigy. W otworze o rednicy okoo stu dwudziestu centymetrw, trudno mu bdzie chybi. Dwadziecia pociskw rozszarpie Flowersa w cigu czterech sekund. Wiedzia, e pierwszy strza z jego pistoletu musi zabi partyzanta. Powinien wycelowa prosto w jego twarz, trafienie w korpus nie obezwadni go na tyle, by uniemoliwi mu wypuszczenie serii z AK-47. Flowers obrci si, trzymajc lew rk przed piersi i unoszc prawe rami, by osoni skro, zmniejszy skutki ran, ktre zapewne odniesie. Znalaz si metr nad dnem i dal Schulzowi znak, by puszczono lin. Nadszed decydujcy moment. Flowers uderzy stopami o ziemi i zacz strzela. Pierwszy pocisk trafi w czoo partyzanta, drugi w policzek, trzeci w gardo, czwarty, pity i szsty wbiy si w tors. Czujc jak krew dudni mu w mzgu, Flowers pociga za spust, syszc, jak iglica trzaska w pustej komorze nabojowej. Schultz na odgos strzaw natychmiast rzuci w d naadowany pistolet swojemu Szczurowi Sze. Bro z trzaskiem poleciaa w gb szybu. W wilgotnym powietrzu szybu wi si kordytowy dym. Flowers patrzy tpo przed siebie, nie wierzc wasnym oczom. Nie byo adnego

nieprzyjacielskiego onierza, adnego przeciwnika z karabinem, a jedynie ciana z szecioma dziurami wywierconymi obok siebie w ziemi. Szecioma. Plutonowy Schultz i pozostali, patrzyli w d na swojego dowdc. Szczur Sze spotka swojego wroga. Gdzie w gowie Flowersa mia si Batman. Dwa dni pniej, w Lai Khe, zastpca dowdcy batalionu zwolni Flowersa ze stanowiska dowdcy zespou szczurw tunelowych i kaza mu wraca do kraju. - Nie ka mi mwi tego, co sam dobrze wiesz. Jeste skoczony. Stoczye swoj wojn. Zniknij na trzy tygodnie, a potem zapomnij o Wietnamie i szczurach tunelowych. Po tym jak Flowersa wycignito z szybu i powiedziano mu, e na dole nie byo nikogo, nie pado ani jedno sowo - ale wszyscy wiedzieli. Surowe przepisy dotyczyy Flowersa w takim samym, nie dopuszczajcym adnych kompromisw stopniu, jak kadego innego szczura tunelowego. Plutonowy Schultz poszed do zastpcy dowdcy i powiedzia mu, co si stao: zaufanie ludzi do ich przeoonego zostao podwaone, porucznik moe okaza si dla nich niebezpieczny. Dla dobra ich morale Flowers zosta szybko przeniesiony z Lai Khe do Di An, gdzie nie trzewia przez tydzie, nastpnie za do Bien Hoa, a stamtd do kraju. Po prostu znikn. Nie byo poegna, ani przekazania dowdztwa. W1984 roku w restauracji na szczycie drapacza chmur w Filadelfii, gdzie pracowa jako makler giedowy, Jack Flowers analizowa koniec swojej wojny. Szczur Sze umar. Zgin w jakim tunelu elaznego Trjkta. Batman mia racje. Charlie mnie nie zaatwi. To ja zaatwiem sam siebie. 19 V0THI MO-PARTYZANTKA Ma drobn, adn twarz o doskonaych, biaych zbach, ktre jakim cudem ocalay, pomimo niedoborw wapnia w tunelowej diecie. Jej skra jest mikka jak jedwab, a jej gadko zdaje si zadawa kam trzydziestu omiu latom ycia. Malaria spowodowaa, e szybko si mczy i wczeniej ni inni zaczyna odczuwa wzmagajcy si upa. Inne rany, na szczcie, pozostaj niewidoczne, ukryte pod jej prostym strojem roboczym z niebieskiej, bawenianej tkaniny - rana nogi, blizna na piersi (obie najmniejsze, ale zarazem najboleniejsze dla kobiety), a odamek pocisku tkwi na zawsze w grnej czci jej prawego ramienia i jak zawsze, w przypadku ran zadanych przez odamki, bolenie przypomina o zmianach temperatury. Jest autentycznie skromn bohaterk, ktrej trzeba przypomina nazwy jej odznacze. Zabia wielu szczurw tunelowych. Nazywa si Vo Thi Mo. W gruncie rzeczy bohaterki to nic nowego w Wietnamie. Od dawna zajmuj otaczane czci miejsca w historii tego narodu. Trung Trac razem ze swoj siostr Trung Nhi przewodzia pierwszemu wielkiemu powstaniu przeciwko Chiczykom w 40 roku n.e., a trzecia utytuowana dama, Phung Thi Chinh podobno urodzia dziecko w samym rodku bitwy i walczya nadal z noworodkiem umocowanym do plecw. Gdy Chiczycy dwa lata pniej rozpoczli kontrofensyw, kobiety te wybray samobjcz mier i utopiy si. Dwa wieki pniej, jeszcze synniejsza bohaterka, Trieu Au - swego rodzaju wietnamska Joanna d'Arc - rwnie stana na czele buntu przeciwko chiskim najedcom. Pokonana, pomimo heroicznej walki, rwnie popenia samobjstwo w wieku dwudziestu trzech lat, speniajc tradycyjn ju zasad lepsza mier ni niewola. Vo Thi Mo nigdy nie bya zmuszona do takiego wyboru, ale gdy wesza do tuneli Cu Chi, by walczy z Amerykanami, bya spadkobierczyni niezwykej wietnamskiej tradycji. W kraju tym emancypacja kobiet bya wyjtkowa, zarwno wedug azjatyckich, jak i europejskich standardw. Wietnamskie kobiety mogy dziedziczy ziemie, by wspwacicielkami wasnoci ma, kierowa wikszoci finansowych spraw zwizanych z prowadzeniem interesw i domu, a take - oczywicie - walczy na wojnie.

Zanim jeszcze przyszli Amerykanie, Narodowy Front Wyzwolenia stworzy specjalne stowarzyszenia kobiece, zwaszcza w bezpieczniejszych, kontrolowanych przez komunistw wioskach i przysikach - w tym oczywicie rwnie w bardzo nacjonalistycznym dystrykcie Cu Chi. Kobiety pomagay rodzinom, ktrych synowie wstpili do oddziaw regionalnych. Opiekoway si wymagajcymi pomocy partyzantami, organizoway kursy wiedzy o zdrowiu, zakaday niewielkie kliniki poonicze i punkty pomocy medycznej. Inne byy starannie szkolone przez funkcjonariuszy dystryktowej organizacji partyjnej do agitowania niezaangaowanych modych ludzi, a nawet onierzy Armii Republiki Wietnamu. Jedn z osb, ktrym przypisuje si rozpoczcie 17 stycznia 1960 roku wojny partyzanckiej przeciwko sajgoskiemu rzdowi bya Nguyen Thi Dinh, wieniaczka z prowincji Ben Tre. Zostaa pniej zastpc naczelnego dowdcy si zbrojnych Narodowego Frontu Wyzwolenia. Wybrane czonkinie stowarzyszenia kobiet w Cu Chi stay si zbrojnym oddziaem w 1963 roku. Udzia modych kobiet w walce u boku mczyzn nie by niczym nowym, natomiast rewolucyjn bya koncepcja stworzenia wycznie kobiecej jednostki bojowej. W 1963 roku powoano specjaln kompani - C3 - a jej dowdc zostaa Tran Thi Gung. Jej kwalifikacje wspczeni oceniali wysoko i uwaali j za zuchwale odwan, obdarzon wyobrani i bezlitosn bojowniczk. Zmara w 1973 roku i na jej miejsce wyznaczono now kobiet-dowdce o pseudonimie Trong. Na fotografii wida dwie czonkinie C3 pozujce zawadiacko w swoich mundurach czarnych piamach, parcianych pasach, pciennych kapeluszach i charakterystycznych chustach w biao-czarn kratk owinitych wok szyi i zawizanych na wielki wze. Reszta wyposaenia bya standardem Viet Congu - sanday Ho Chi Minha i - w pocztkowym okresie - karabinki K-44, zwane Czerwona kolba. W czasie roku dziaalnoci, kobieca kompania C3 odniosa pierwszy znaczcy sukces w walce, opanowujc niewielki posterunek wartowniczy w Phu My Hung i zabijajc jego dowdc. Jednostka zdobya tak wielki szacunek, e zaproponowano jej - i propozycja ta zostaa przyjta - wsplne szkolenie z F-100, pododdziaem si specjalnych Viet Congu. W czasie gdy Vo Thi Mo zostaa zastpc dowdcy plutonu w C3, kobiety poznaway i z wyranym entuzjazmem stosoway taktyk maych ugrupowa, opanoway posugiwanie si krtk i dug broni rczn, rzut granatem, zakadanie przewodw nacigowych i odpalanie min, a take metody skrytobjstwa. Waciwie nic dziwnego, e Vo Thi Mo aspirowaa w C3 do oficerskiego stopnia. Jej ojciec by bojownikiem Viet Minhu i walczy z Francuzami uzbrojony w stary karabin z okresu II wojny wiatowej, a gdy ten si rozlecia, uywa bambusowych wczni. Walka z cudzoziemcami okupujcymi ich ziemi bya w rodzinie Mo czym rwnie naturalnym jak hodowla kukurydzy i orzeszkw ziemnych w ich maym gospodarstwie. Miaa siostr i dziewiciu braci, z ktrych szsty, smy i dziewity zginli w wojnie z Amerykanami. Miaa pitnacie lat i wci pomagaa w pracach domowych, kiedy o pitej rano pierwszego dnia operacji Crimp ich dom zosta zniszczony przez bomby. Dzie wczeniej rodzice zostali ostrzeeni o ataku Amerykanw i na wszelki wypadek wstali przed witem i razem z crkami ukryli si w podziemnym schronie, takim, jakie znajdoway si w niemal kadym domu w wiosce. To by zamony rejon, z wieloma drzewami owocowymi, mnstwem byda. ycie nie byo atwe, ale nasza uczciwa praca zapewniaa nam godziw egzystencj. Gdy przyszli Amerykanie, zniszczyli ca okolic. Bombardowali i ostrzeliwali z artylerii do dziesitej rano, a potem ich oddziay wyldoway na plantacjach Go Lap, AN Phu i Dat Thit. Stosunkowo bezpieczna wewntrz tunelu, pitnastolatka rozmylaa o zniszczeniu jej domu, nalecej do rodziny ziemi, byda, grobw przodkw i ich sposobu ycia. A wszystko to uczyni kraj, o ktrym wiedziaa jedynie tylko jedno - jak si nazywa. Tam, gdzie siedziaa

skulona, nie byo wikszych problemw ni jej maleka i nieistotna egzystencja wpisana w powtarzajcy si wolno pododajny cykl natury. Nawet gdyby wierzya, e tu i w taki wanie sposb zaczyna si obrona wolnego wiata, nie pozbawioby to jej blu i ez. Nie by te pociech przekazany jej przez ojca sekret - e ich schron i tunel w rzeczywistoci czy si z nastpnymi tunelami i mog bezpiecznie, niepostrzeenie wydosta si z tego pieka do miejsca, gdzie nie grozi im mier. Jej smutku nie zmniejszya te jego nastpna wiadomo e s tam skady gotowanego ryu, ryu zmieszanego z cukrem i czystej wody do picia. Ale cierpienie pitnastolatki uwiadamiajcej sobie, e jej dziecistwo ulego zniszczeniu, zniko, gdy ogarny ja silniejsze emocje. Zrodzona w pomieniach jej domu nienawi do amerykaskiego onierza przenikaa j na wskro. Przez wiele miesicy bya dla niej pociech, poduszk pod policzkiem, powodem utrzymania si przy yciu. Rok pniej miaa poprowadzi inne kobiety - bezdomne, wdowy, sieroty - do dugiej i trudnej bitwy o odzyskanie dziedzictwa. Ich baz stay si tunele Cu Chi. Ironi losu jest fakt, e to mczyzna opisa cz trudw z jakimi zetkny si yjce w tunelach bojowniczki. Wrd Wietnamczykw obojga pci istnieje silne poczucie skromnoci, wedug zachodnich standardw graniczce wrcz z pruderi. Major Nguyen Quot, ktry spdzi niemal dziesi lat w tunelach Cu Chi, opisa, jak trudne i nieprzyjemne byo dla kobiet ycie pod ziemi.Kobiety, ktre miay okres, napotykay powane trudnoci z zachowaniem osobistej czystoci. Jeeli brakowao wody, co zdarzao si czsto, albo jeeli musiay pozostawa pod ziemi z powodu toczcych si na powierzchni walk, wtedy higiena osobista stawaa si bardzo powanym problemem. Kobiety czsto powicay wod, ktr dostaway do gotowania, aby wypra w niej ubrania, ale poniewa trudno je byo wysuszy pod ziemi, nakaday wilgotne i suszyy je ciepem wasnego ciaa. Na pocztku mielimy ubikacje - wielkie dzbany - ale w miar jak ycie stawao si coraz trudniejsze z powodu bombardowania i ostrzau, dzbany staway si luksusem. Byy to czasy wielkich osobistych wyrzecze. Vo Thi Mo pocztkowo udawao si od czasu do czasu wyj na powierzchni i my si w wypenionych wod lejach w czasie dajcych si przewidzie przerw w ostrzale artyleryjskim. Na szczcie, cika artyleria polowa w bazie Cu Chi funkcjonowaa w oparciu o sztywny grafik, W1966 roku istniay jeszcze nadajce si do uytku studnie, chocia - po jakim czasie - zostay specjalnie zatrute przez nieprzyjaciela, ktry wrzuca do nich padlin. Byy momenty, kiedy warunki w tunelach staway si dla kobiety tak nieprzyjemne, e cieszya si z faktu, e jest partyzantk, poniewa dziki temu moga wyj na powierzchnie i walczy. Niekiedy dziki temu miaa moliwo zaczerpnicia wieej wody w wiosce strategicznej, a czasem zdobycie takich luksusw jak kawaek myda, czy nawet zmian odziey. Pierwsza prawdziwa bitwa Vo Thi Mo odbya si w przysiku Xom Bung wioski Cay Diep. Bya ju zastpc dowdcy wioskowego plutonu partyzanckiego i na zebraniu dano jej pod komend kobiec druyn partyzanck. Przeprowadzajcy zwiad walk pododdzia 25 dywizji piechoty z bazy Cu Chi posuwa si w kierunku przysika Bu Lap. Amerykaska piechota zostaa zaatakowana przez jej pluton. migowiec dowiz posiki i po krtkiej, nierozstrzygnitej walce, Amerykanie wycofali si. Vo Thi Mo wysaa pluton do tunelu na wypoczynek, a sama obja wart na powierzchni. Po kilku godzinach usyszaa grony oskot czogw zbliajcych si od mostu Rach Son. Pezy drog Nr 15, na ktrej starannie ustawiono ju miny i puapki z elaznymi i bambusowymi kolcami. Vo Thi Mo przywoaa swoje dziewczta i polecia przygotowa si do walki z czogami. Byo to podrcznikowe starcie w wojnie partyzanckiej. Z jednej strony wystpowa silnie uzbrojony redni czog M48 - podstawowy sprzt amerykaskiej broni pancernej w Wietnamie - a przeciwko niemu garstka nastoletnich partyzantek, uzbrojonych w przestarzae karabiny K-44 oraz kilka granatw. Walczyy wzdu drogi, na ktrej ustawiono wykonane chaupniczo miny i puapki

z bambusowymi kokami. Zobaczyam czog w odlegoci 500 metrw ode mnie i rozkazaam plutonowi zaj stanowiska. Dziewczyny byy bardzo zdenerwowane, bo niektre nigdy dotd nie widziay takiego wielkiego czogu, ktry by a tak niedaleko i jeszcze si zblia. Mina na ktrej si poderwa, zostaa ustawiona przez bohatera To Van Duca (czowieka, ktry wymyli min strcajc migowce). Czog zatrzyma si natychmiast, bo by bardzo powanie uszkodzony. Stan przy maej chacie, w ktrej czekaymy. Nieprzyjaciel zaciekle strzela, prbujc jednoczenie naprawi maszyn. Pracowali przy czogu od jedenastej do czwartej po poudniu, ale nie zdoali go naprawi. Strzelaymy z naszych karabinw do Amerykanw, ale nie trafiymy adnego. Amerykanie przysali na pomoc drugi czog. Ten rwnie trafi na min, zadygota i znieruchomia. Okazao si, e podwadne Vo Thi Mo s zmuszone walczy z obydwoma uszkodzonymi czogami z okopu, znajdujcego si pomidzy nimi. Gdy skoczyy im si magazynki z amunicj do karabinw, rzucay w oba czogi granatami. Powoli Amerykanie zdoali naprawi jeden czog, podjecha nim do drugiego i w kocu odholowa go. Jak w przypadku wikszoci bitew tego typu, nie byo w niej zwycizcw i zwycionych, chocia Amerykanie mogli ju wycign z niej mao pocieszajce wnioski. W kocu ich jedynym osigniciem byo, e nie dali si zniszczy w starciu pomidzy dwoma M-48,a garstk dziewczyn-partyzantek i jednym dziesicioletnim cznikiem. Dystryktowy komitet partii nie by zadowolony z faktu, e plutony eskiej kompani C3 nawizay bliski kontakt bojowy z Amerykanami. Dziwne - komitet nie mia nic przeciwko temu, by kobiety prowadziy walk wrcz z onierzami poudniowowietnamskimi, ale starano si nie dopuszcza do sytuacji, w ktrych jaka partyzantka dostaaby si do niewoli amerykaskiej. Nie bya to sztywno przestrzegana regua, lecz raczej niepisany zwyczaj, wynikajcy bardziej z kulturalnych i rasowych przesdw ni dowiadczenia bojowego. Vo Thi Mo konsekwentnie zniechcano do walki ze cigajcymi partyzantw amerykaskimi szczurami tunelowymi. Jednak ten przeciwnik nie budzi jej respektu, Kiedy po bitwie wycofalimy si do tunelu, zeszlimy na dolny poziom, przeszlimy troch i znowu wrcilimy na grny poziom. Szczur tunelowy by tu za nami. Amerykanie s wielcy i nie zawsze mogli przej przez nasze wazy. Ten szczur pokona dolny poziom, ale gdy prbowa znowu przedosta si w gr, nie mg przej przez otwr. Byam z Uta, starym partyzantem, ktry teraz ju nie yje. Pilnowa drugiego wazu. Gdy Amerykanin prbowa si przecisn, utkn... Starzec pchn go noem i Amerykanin umar. Zostawilimy go tam. Celowe zwabianie szczurw tunelowych w miercionone puapki pod ziemi byo taktyk Viet Congu stosowan w pierwszym okresie walk i czsto wizao si ze szczeglnie nieprzyjemnymi sposobami zadawania mierci. Dwch lub trzech szczurw prowokowano, by zeszli bez przeszkd na niszy poziom, tak jak opisaa to Vo Thi Mo. Nawet jeeli nie potrafiono przewidzie jak tgi jest idcy w szpicy szczur, wiadomo byo, e prdzej czy pniej napotka spore trudnoci z przeciniciem si przez wski waz prowadzcy na powierzchni. Musia wychodzi gow do przodu. Nie mia wyboru. Pocztkowo, w tym jednym koszmarnym momencie cakowitej bezradnoci, obrocy tunelu po prostu strzelali do pojawiajcego si onierza. Wkrtce jednak udoskonalili t technik. Gdy pechowy szczur posuwajcy si w szpicy ostronie przeciska przez otwr rce i gow, czeka tam na niego partyzant uzbrojony we wczni z zaostrzonego bambusa, albo nawet zaopatrzon w elazny grot. Ze straszn si wbija j oburcz w gardo GI. onierz zostawa przyszpilony do ciany, a jego ciao tkwio we wazie jak groteskowy korek w butelce, utrzymywany w miejscu przez wczni opierajc si o obie cianki wazu. Posuwajce si za nim, szczury tunelowe nie mogy ani rzuca granatw, ani cign kolegi w d. Jedynym rozwizaniem byo wycofanie si t sam drog. Oczywicie Viet Cong mia

przygotowane odpowiednie plany uatrakcyjnienia im tej podry powrotnej. Vo Thi Mo wspominaa wcieko Amerykanw, gdy ich koledzy umierali w taki wanie sposb. Reagowali na to, ciskajc cikie adunki wybuchowe albo granaty do tuneli, co oczywicie nie mogo spowodowa wikszych strukturalnych zniszcze. - Pewnym problemem byo dla nas stosowanie przez nich gazu - wyjania - ale zaczlimy go zatrzymywa specjalnie przycitymi pniami drzew kauczukowych. Zatykalimy nimi tunele w najwszym miejscu uniemoliwiajc jego dalsze rozprzestrzenianie. Sposb okaza si skuteczny, ale gdy Amerykanie zaczli uywa Agent Orange do zatruwania naszej ziemi, zabrako nam drzew kauczukowych. Pozostawaa w pasie blisko bazy Cu Chi i razem ze swoimi dziewcztami zorganizowaa pierwsz siatk szpiegowsk, ktra zinfiltrowaa baz 25 dywizji piechoty. Nastpnie dowodzia atakami snajperw na GI, ktrzy byli na tyle nierozsdni, e prbowali urzdza sobie kpiele w wypenionych kraterami lejach po bombach za zasiekami pierwszej linii obrony. Przechodzc tunelami wydronymi pod polami ryowymi po obu stronach mostu Ben Muong, dziewczta Vo Thi Mo, mogy dociera do pajczych dziur znajdujcych si w odlegoci zaledwie 500 metrw od bazy. Amerykascy onierze na wasnej skrze nauczyli si, e wypady na kpiele w lejach, nawet tu za zasiekami, groziy miertelnym niebezpieczestwem. Pod koniec 1967 roku Vo Thi MO dowodzia liczcym dwadziecia cztery kobiety plutonem partyzantek, ktry otrzyma rozkaz przeprowadzenia razem z msk kompani Viet Congu ataku na duy posterunek poudniowowietnamski w Thai My, na zachd od miast Cu Chi. Oba plutony - mski i kobiecy - wchodziy w skad drugiej grupy uderzeniowej. Vo Thi Mo bya rwnie zastpc dowdcy tej grupy. Posterunki wojskowe Armii Republiki Wietnamu w dystrykcie Cu Chi miay zazwyczaj krtki i burzliwy ywot. W rejonie, ktry przez ca wojn pozosta niespacyfikowany i stanowi centrum dziaalnoci Viet Congu w pobliu Sajgonu, trudno byo zachowa nawet nominaln obecno agend rzdowych. onierze reimu od dawna doszli do porozumienia ze swoimi komunistycznymi ziomkami, w myl ktrego mieli nie podejmowa adnych dziata w tunelach - to niebezpieczne zadanie pozostawiano przede wszystkim Amerykanom. onierze poudniowowietnamscy byli le opacanymi poborowymi, zbyt biednymi, by apwk zaatwi sobie zwolnienie ze suby, a niejednokrotnie dowodzili nimi skorumpowani oficerowie. Z nielicznymi, bohaterskimi wyjtkami, byo to wojsko niezbyt zasugujce na zaufanie, szczeglnie w Cu Chi, gdzie jednostki byy cigle otoczone przez wrog ludno. Nic wic dziwnego, e posterunek w Thai My by otoczony a pitnastoma rzdami zasiekw, z czego cztery byy wykonane z drutw kolczastych. Posterunek mia jedno stanowisko wartownicze, umieszczone wewntrz rozlegego systemu zapr. W odlegoci kilkuset metrw od niego znajdowa gwny budynek stanowiska dowodzenia, gdzie wikszo obrocw miaa swoje kwatery i stanowiska bojowe. Przeprowadzenie skutecznego ataku na posterunek wymagao bardzo cikiej amunicji, ktr partyzanci nie dysponowali, lub zrcznego zastosowania materiaw wybuchowych (ktre posiadali), poczone z typow dla komandosw umiejtnoci sforsowania tych jedenastu zapr. Atakujcy zaplanowali wykorzystanie w jak najwikszym stopniu wiato ksiyca, aby przesun przez zasieki miny o kierunkowym dziaaniu DH-10 i jak najszybciej przebi wybuchem przejcie przez te grone ogrodzenia do samego posterunku. Gdy zaczo si natarcie, gwna grupa zdoaa utorowa wybuchami przejcie przez zaledwie pi zapr. Dziewczta Vo Thi Mo sforsoway dziewi pozostaych, gdy natarcie utkno. Kilka min byo przechowywanych w tunelach, zawilgotniay i nie eksplodoway. Atak zaama si. Cay plan zosta przeniesiony na nastpny miesic, tak, by ponownie zbieg si z peni ksiyca. Tym razem jednak, dziki odniesionemu poprzednio sukcesowi, Vo Thi Mo awansowaa na zastpc dowdcy gwnej grupy szturmowej. Skadaa si ona z dwch jej dziewczt oraz

jednego mczyzny. Kade z nich miao dwie miny DH-10, tym razem dokadnie sprawdzone. Pocztkowo wszystko ukadao si pomylnie. Miny eksplodoway zgodnie z planem, grupa przeskoczya przez spltany drut kolczasty, pokonaa przeszkody, przerywajc te, ktrych w inny sposb nie dao si sforsowa. W cigu piciu minut dotarli do wiey straniczej. Jak dotd wszystko byo w porzdku - z wyjtkiem tego, e Vo Thi Mo stracia spodnie w drutach kolczastych. Staa z pewnym zakopotaniem z nowym AK-47 w rku, w czarnej grze piamy i majtkach. Ale walk trzeba kontynuowa. Wiea stranicza stawia niewielki opr i Vo Thi Mo wysaa cznika (tego samego dziesiciolatka, ktry bra udzia w walce z czogami), by wrci za druty i uzyska w dowdztwie Viet Congu pozwolenie zdobycia gwnego posterunku. Poniewa partyzanci Viet Congu byli poddani surowej dyscyplinie i podlegali scentralizowanemu dowdztwu, nawet w ogniu bitwy cznik musia biega pod ogniem tam i z powrotem, przenoszc meldunki do dowdztwa i nowe rozkazy od dowdztwa na linie frontu. Vo Thi Mo otrzymaa zezwolenie zaatakowania gwnego posterunku i polecenie przyprowadzenia jecw, o ile bdzie to moliwe. Gdy przedara si a do stanowiska dowodzenia Armii Republiki Wietnamu, znalaza dwch onierzy kryjcych si w podziemnym schronie. Kazaa im si podda, co zrobili, ale kiedy signa do kieszeni po przewd elektryczny, aby zwiza im rce, uwiadomia sobie, e niema ani spodni, ani drutu. Jecy wytrzeszczali oczy na niezwyky ubir bojowy tej niezwykle atrakcyjnej siedemnastolatki. W tej wanie chwili owadna ni do bezsensowna myl. Obsesyjnie chciaa zwiza swoich jecw. Normalnie uyaby w tym celu swojej czarno-biaej chusty, ktr zazwyczaj miaa na szyi, ale zostawia j przed atakiem, poniewa biae kwadraciki byyby widoczne w wietle ksiyca. Nieszczsny cznik znowu otrzyma polecenie przedostania si wsk ciek przebit adunkami wybuchowymi w jedenastu rzdach zasiekw, aby poprosi dowdztwo o kilka szali. W tej wanie chwili gwny posterunek wartowniczy Armii Republiki Wietnamu rozpocz kontratak. Vo Thi Mo na chwil zostaa zablokowana razem z dwoma jecami. Jeden prbowa uciec i zastrzelia go na miejscu, drugi przyj na siebie wybuch rcznego granatu rzuconego z wiey przez wasnego towarzysza. Vo Thi rozejrzaa si i zobaczya, e druga grupa uderzeniowa wci ma kopoty z dotarciem do stanowiska dowodzenia. Na kilka niebezpiecznych minut atakujcy partyzanci Viet Congu zostali przycinici ogniem. Wtedy wanie wrci goniec, wprawdzie bez szali, ale za to z rozkazem wycofania si. Wyprowadzia ciko rannego jeca za druty i wrcia bezpiecznie do wasnej bazy. Operacja, w ktrej zgino kilku onierzy Armii Republiki Wietnamu - a pozostaych pniej ewakuowano do Phuoc Hiep - bya uwaana za bezsprzeczny sukces. Wkrtce po tym ataku komunici rozpoczli w 1968 roku ofensyw Tet. Vo Thi Mo zostaa wwczas ranna i gdy przebywaa w szpitalu otrzymaa osobisty telegram od pani Nguyen Thi Binh (wwczas czonkini Komitetu Centralnego Narodowego Frontu Wyzwolenia) informujcy j, e cay kobiecy pluton zosta nagrodzony Medalem Zwycistwa trzeciej (najwyszej) klasy. Motywowano to jego dzielnoci w dwch szturmach na Thai My. W czasie dwch lat, kiedy walczya w kobiecej kompanii C3, nienawi Vo Thi Mo do Amerykanw narastaa. Bya kiedy w tunelu, gdy bezporednie trafienie bomby zabio kobiet, ktr zaledwie kilka dni dzielio do rozwizania i drug, ktra w czasie nalotu karmia dziecko piersi. Kiedy pierwszy raz zabiam Amerykanina, poczuam entuzjazm i jeszcze wiksza nienawi. Mylaam, e chciaabym zabi wszystkich Amerykanw, aby mj kraj zazna pokoju. Wielu ludzi w mojej wiosce zabiy bomby i pociski. W jednym schronie ponad dziesicioro moich przyjaci zgino od bomb napalmowych. Wiecie, jak pali si napalm. Gdy wydobylimy ciaa, miay jedynie powykrcane i zwglone koczyny. Te bitwy podsycay moj nienawi. Nie mylaam o sobie, nie mylaam o trudach. Amerykanie uwaali Wietnamczykw za zwierzta, chcieli eksterminowa nas wszystkich i zniszczy

wszystko, co mielimy. Gdy poznajemy te jej uczucia, jej ostatnia akcja w Cu Chi wydaje si paradoksem, chyba, e przyjmiemy optymistyczn interpretacj, zgodnie z ktr wrodzona czuo i wspczucie kobiety moe przezwyciy nawet lep nienawi. Przedziwny incydent, ktry zapewne nie miaby miejsca, gdyby dotyczy mczyzny. Vo Thi Mo, zabjczym Amerykanw, zakoczya nim swoj wojskow sub w Cu Chi. Wydarzenie to miao miejsce pniej, tego samego roku w Cay Diep. W dwch rnych miejscach toczyo si tam wiele bitew z Amerykanami. Pluton kobiecy zosta czasowo przydzielony do wikszej, mieszanej kompanii Viet Congu. W czasie pierwszego starcia z patrolami piechoty amerykaskiej, komunici ponieli tak wielkie straty, e musieli wycofa si do tyowej bazy w tunelach. Jak zwykle, Vo Thi Mo pozwolia plutonowi zej pod ziemi, by dziewczta napiy si tam i odpoczy, a sama penia wart w pajczej dziurze. Razem z ni by jej wierny goniec. Bya na stanowisku zaledwie jakie dwadziecia minut, gdy prosto z zaroli wyszo dwch amerykaskich onierzy i usiado w odlegoci zaledwie dziesiciu metrw od wylotu jej lufy. Kilka minut pniej przyczy si do nich trzeci. Vo Thi Mo po prostu nie moga uwierzy w swoje szczcie. Mczyni byli niczym nie osonici, pojawili si jakby znikd, nie podjli adnych czynnoci obronnych, a teraz byli siedzcymi celami przed jej wietnie zamaskowanym stanowiskiem. Wystarczyyby trzy pociski i Amerykanie nie byliby w stanie nawet sign po swoje M-16, ktre trzymali niedbale na kolanach. Zacisna donie na AK-47. Ju leaa w pozycji strzeleckiej. Wystarczyo, by wstrzymaa oddech i wolno cigna spust. Trzej Amerykanie siedzieli, tworzc niewielki trjkt. Wyjli listy i fotografie, zaczli pokazywa je sobie nawzajem. Vo Thi Mo zaciekawiona pierwszymi ludzkimi odruchami, jakie kiedykolwiek zaobserwowaa u nieprzyjaciela, wstrzymaa ogie. Mczyni czytali listy. Patrzya, niezdolna si poruszy. Robili to, co zawsze i wszdzie robi onierze. Skazawszy ich na mier postanowia da swoim ofiarom jeszcze kilka sekund na myli o najdroszych. Jej mody towarzysz zerkn na ni i unis brwi. Amerykanie wyjli ciastka i cukierki. Rozmawiali, jedli. A nagle zaczli paka. Jeden z nich wyj chusteczk i najpierw wytar oczy kolegi, a potem swoje. Vo Thi Mo nic nie rozumiaa. Czy byli to rzeczywicie trzej sadystyczni mordercy, niszczcy jej kraj? A moe zmobilizowano ich i wysano do Wietnamu wbrew ich woli i teraz s zaamanymi, tsknicymi za domem ludmi, ktrzy pragn jedynie do niego powrci? Po raz pierwszy od chwili, gdy widziaa jak jej dom niszcz amerykaskie bomby, Vo Thi Mo pozwolia by w jej mylach zakiekowao ziarenko wtpliwoci. To, czego bya milczcym wiadkiem byo tak niezwyke i wymowne, e sowa byy zupenie zbdne. W tym okresie Front ogosi, e kady, kto zabije trzech Amerykanw automatycznie otrzyma Wojskowy Medal Zwycistwa pierwszej klasy (za szeciu dostawao si drug klas, a za dziewiciu zabitych Amerykanw, niezwykle cenion, klas trzeci). Jak wida, statystyka nie bya jedynie amerykask mani. Bya o nacinicie palca od odznaczenia. Trjka GI pakaa przez chwil, a potem onierze porwali listy i fotografie i razem z pozosta ywnoci uoyli z nich maleki stos. cznik, rwnie uzbrojony w karabinek K44, ostronie unis bro w dobrze znanym gecie, ale Vo Thi Mo przytrzymaa jego do i pokrcia gow. Waciwy moment min i przekroczona zostaa granica pomidzy obowizkiem i uczuciami. Zrozumiaa to. Jej uczu nie by w stanie stumi ani Front, ani jej wasne szkolenie. adna doza nienawici nie moga jej teraz zmusi do zabicia tych trzech, modych onierzy, ktrzy pakali w ukryciu, zupenie jak Wietnamczycy. Kiedy wstali, pozwolia im odej. Odbyo si krtkie partyjne ledztwo. cznik otrzyma rozkaz zoenia zezna, ale kocha si w Vo Thi Mo i zeznawa wycznie na jej korzy. Komisarz polityczny z dowdztwa dystryktu by rozgniewany, ale uwanie wysucha jej wyjanie. Bez wzgldu na

to, co czu, suchajc jak ta siedemnastoletnia dziewczyna wyjania, dlaczego darowaa ycie trzem amerykaskim onierzom, odoy wydanie wyroku i zarzdzi wizj lokaln. Z ogromn powag niewielka komisja polityczna razem z dziewczyn i maym cznikiem przybya na miejsce przed pajcz dziur. Na ziemi, tak jak mwia Vo Thi Mo, znaleli porwane listy i fotografie oraz cukierki i ciastka. Czonkowie komisji byli rwnie zdezorientowani jak ona. I nie byo formalnego wyroku. Nagle komunici zaczli pokpiwa i mia si. Jowialnie artowali z niej: - Staa si dobra i ludzka dla Amerykanw. Zabjczyni Amerykanw staa si ich mioniczk. Nie ma logicznego wyjanienia dziwnego zachowania trzech modych Amerykanw. Listy i fotografie mogy nalee do kolegw zabitych w czasie wczeniejszych walk tego dnia, albo mogy pochodzi od ich rodzin. Jest te moliwe inne wyjanienie tej sytuacji. Gdy straty amerykaskiej piechoty rosy w czasie wojny, onierze wysani na patrole, wymiatanie lub zadanie szukaj i zniszcz coraz czciej stosowali wasn odmian taktyki; szukaj i unikaj. Opuszczali baz, wyruszali w dungl, znajdowali sobie bezpieczne miejsce i po prostu odsiadywali tam czas wyznaczony na wykonanie zadania. Niekiedy wystawiali wasne ubezpieczenie, a potem spali, pisali listy, palili, jedli swoje racje i zabijali czas. Nastpnie pakowali plecaki i wracali do bazy, meldujc, e nie nawizali kontaktu z nieprzyjacielem. Przekazany przez Vo Thi Mo opis ich zachowania moe rwnie sugerowa, e onierze palili marihuan, powszechnie uywan przez GI, nawet w warunkach polowych. Objawami wiadczcymi o paleniu marihuany s: przesadne reakcje emocjonalne, w tym rwnie miech lub pacz i nage uczucie godu. Niektre z bardziej wyrafinowanych akcji szukaj i unikaj wizay si rwnie z zabieraniem nie-zarejestrowanej nigdzie, zdobytej wczeniej broni Viet Congu i zdawania jej, jako dowodu starcia z nieprzyjacielem. Jeeli Vo Thi Mo zrezygnowaa z zastrzelenia onierzy zajmujcych si czym wanie takim, byo to przynajmniej maym zwycistwem naturalnej sprawiedliwoci. Vo Thi Mo pozostaa w kompanii kobiecej C3 a do koca wojny. Zaledwie rok wczeniej wysza za m za inyniera melioranta. Prosta, partyjna uroczysto odbya si w lesie niedaleko granicy z Kambod. Po wojnie wrcia do Cu Chi. Jej rodzice jakim cudem przeyli. We trjk poszli na miejsce, gdzie sta ich dom rodzinny. Lejw po bombach byo i jest tam tak wiele, e odbudowa bya niemoliwa. Tak te miao pozosta. Nowy dom powsta w Tay Ninh, gdzie obecnie pracuje m Vo Thi Mo. Maj trzech synw i jedn crk. 20 DRUYNA SZCZURW TUNELOWYCH Do 1969 roku, przynajmniej jeeli chodzi o Wielk Czerwon Jedynk, taktyka szczurw zostaa doprowadzona niemal do doskonaoci. Dawne czasy szkolenia w czasie pracy i niespodzianki dowiadczenia bojowego zostay zastpione przez organizacj i profesjonalizm. Szczury tunelowe z batalionu inynieryjnego, ktry przej obowizki od pododdziau, spotykay si z entuzjastycznym poparciem ze strony dywizji. W bazie Cu Chi 25 dywizji piechoty szczury tunelowe nie byy zorganizowane w tak doskonay sposb. Wci powoywano ich albo do plutonw piechoty, ktre mogy natkn si na tunele, albo do 65 batalionu inynieryjnego, obarczonego szerszym zakresem obowizkw zwizanych z niszczeniem podziemnych obiektw Viet Congu. Ich metody dziaania obejmoway uycie pugw Rome (zastosowanych w czasie operacji Cedar Falls) do zdejmowania warstwy ziemi nad kompleksami tuneli. Bya to taktyka, ktrej brakowao finezji dziaania druyny szczurw tunelowych. Przeprowadzona przez 25 dp operacja Kole Kole, trwajca od maja do grudnia 1967 roku doprowadzia do odkrycia 577 tuneli, ale liczne meldunki po akcji rzadko kiedy wspominaj o szczurach tunelowych. W przeciwiestwie do Wielkiej Czerwonej Jedynki, stacjonujcej dalej na pnoc, za rzek

Sajgon w Lai Khe, 25 dp nie stawiaa na pierwszym miejscu sprawy lokalizowania i niszczenia tuneli. Genera Fred Weyand, ktry dowodzi dywizj, gdy przybya ona do Wietnamu, nie by nadmiernie zaniepokojony ich istnieniem. - Byy tu - tutejsi mieszkacy zawsze korzystali z nich, aby si ukrywa i przenosi z miejsca na miejsce, ale nigdy nie uwaaem ich za powane zagroenie dla dywizji... nie byo sposobu, aby zablokowa je wszystkie. Przypuszczam, e gdybymy to zrobili, to c - wykopaliby je znowu. Tej nonszalancji w traktowaniu wojskowego znaczenia tuneli nie podzielali dowdcy l dp. W rezultacie, powoa formalnie druyny szczurw tunelowych, oficjalnie je nazwali, pozwolili uywa wasn odznak i motto oraz dyskretnie popierali elitarny charakter ich dziaalnoci. Po przymusowej rezygnacji Jacka Flowersa z dowodzenia druyn, nowym Szczurem Sze zosta porucznik Randolph Ellis, a razem z nim pojawi si nowy zesp. Ellis dowodzi druyn Alpha, natomiast porucznik Jerry Sinn, blondyn o modzieczej twarzy, ktry niedawno przyby do Wietnamu, obj dowdztwo druyny Bravo. W plutonie szczurw tunelowych suyo ogem trzynastu ludzi. Wszyscy byli ochotnikami i wszyscy przeszli powane psychologiczne i medyczne badania przed pozytywnym rozpatrzeniem ich zgosze. Ellis i Sinn w przyszoci opracowali rozmaite techniki, ale oglne dowodzenie Parszyw Trzynastk byo skoordynowane. (W 25 dp zasad byo, e oficerowie nie schodzili do tuneli). Chocia indywidualizm by popierany, Ellis i Sinn dbali o dyscyplin w swoich pododdziaach i kady, stosujc podstawowe metody regulaminowe, zasuy sobie na podziw i szacunek podwadnych. Okres takich rywalizacji, jak w przypadku Flowersa i Batmana min. W druynach byli ludzie rwnie wredni jak Batman - urodzony na Kubie Pete Rejo by jednym z nich - ale autorytet oficera nigdy wicej nie by ju w tak oczywisty sposb wystawiany na prb. Wanie w 1969 roku zacza si ksztatowa charakterystyczna i typowa osobowo szczura. Kady by indywidualist, ale podporzdkowywa swoj indywidualno dziaaniu zespoowemu. Wiele cech, jakie odnajdujemy u czonkw brytyjskiego Special Air Service czy amerykaskich Oddziaw Specjalnych, byy wyranie widoczne u ludzi, ktrzy zgaszali si do suby w jednostkach szczurw tunelowych. Wszyscy byli szczupej budowy ciaa. Mieli skonno do rezygnowania z wikszoci ziemskich przyjemnoci, dostpnych dla mczyzn w czasie wojny, zwaszcza w czasie wojny w Wietnamie. Czuli wstrt do narkotykw, nie mieli obsesji seksu, i nie zajmowali si grami hazardowymi. Wikszo mwia obcymi jeykami, duo czytali i poszukiwali raczej samotnoci ni rozrywek dostarczanych przez kluby dla podoficerw czy szeregowcw. Byli niebezpiecznymi ludmi dla wroga, dla knajpianych pyskaczy, batalionowych tyranw, ktrzy mogli poczu chtk wykorzystania ich niewielkiego wzrostu. Jeeli zachowywali si w niezdyscyplinowany sposb na polu walki, dziao si tak z powodu zniecierpliwienia, jakie wywoywali u nich oficerowie, ktrych uwaali za gupich albo obojtnych. Tego rodzaju indywidualizm nie jest czym niezwykym w jakichkolwiek siach zbrojnych - wielu pilotw migowcw w Wietnamie miao podobne cechy. Ludzie musz si takimi urodzi i sprytny oficer rekrutacyjny wie, jak ich odnale i wykorzysta. Porucznik Randy Ellis dokadnie wiedzia, jakiego rodzaju ludzi chce mie w swojej druynie. Jeeli zdarzyy si pomyki w rekrutacji, a byo to nieuniknione, w drakoski sposb wykorzystywano Artyku 15: kady wyrok wynikajcy z prawa wojskowego, bez wzgldu na to, jak drobne byo wykroczenie, powodowa natychmiastowe usuniecie z druyny. Wprowadzony przez niego regulamin dziaania szczura tunelowego opiera si na kilku podstawowych, surowo przestrzeganych zasadach. Do tunelu nigdy nie wchodzi mniej ni trzech ludzi, peen zesp eksploatacji tunelu zazwyczaj liczy szeciu ludzi, nigdy za mniej ni piciu. Dwch ludzi zawsze pozostaje przy wejciu do tunelu, aby przekazywa zaopatrzenie, albo najszybciej, jak to moliwe udzieli pomocy szczurowi, ktry ma jakie

kopoty. Idcy w szpicy szczur (by nim zazwyczaj Pete Rejo) nigdy nie by od nastpnego w mniejszej odlegoci ni pi metrw. W rezultacie, gdyby zosta zabity przez granat, drugi czonek zespou ocalaby. Jeeli szczury natrafiy na rozgazienie tunelu, jeden onierz pozostawa przy nim, aby kontrolowa posuwanie si kolegw i zapobiec poruszaniu si w kko, lub zwabieniu ich przez Viet Cong w puapk. Aby zapobiec duej iloci miertelnych wypadkw zdarzajcych si przy forsowaniu wazw - gdzie tylko byo to moliwe wysadzano klapy dynamitem. Granatw uywano jedynie w ostatecznoci, poniewa spalay zbyt wiele tlenu. Rozwizana zostaa nawet sprawa ryzyka zwizanego z wychodzeniem z tunelu przez do tej pory nie odkryty waz i naraania si na postrzelenie przez wasne wojska. Wszystkie szczury tunelowe otrzymay wiecce na czerwono latarki (wiedziano, e Viet Cong takich nie posiada) i wychodzc na powierzchni, szczur wystawia najpierw latark i dawa ni sygna, a dopiero potem wysuwa gow. Caa Parszywa Trzynastka z gbok pogard traktowaa wszelkie wynalazki wojskowych naukowcw i bya wierna swojemu podstawowemu wyposaeniu, na ktre skaday si: pistolet, przewd telefoniczny, bagnet lub n i latarka. Nigdy nie przyjy si adne gadety i cudowne maszyny. Standardow procedur stosowan przez Randy'ego Ellisa byo wprowadzanie druyny do tunelu na paluszkach, eby przyapa moliwie jak najwicej kryjcych si w nim partyzantw Viet Congu. Bya to taktyka, ktra prowokowaa najniebezpieczniejsz reakcj rozwcieczonego, przestraszonego i zdesperowanego przeciwnika, zaskoczonego we wasnym tunelu. Tak wanie potoczyy si wydarzenia w dniu, w ktrym Ellis zdoby swoj Brzow Gwiazd. 2 lutego 1970 roku druyna Alpha otrzymaa rozkaz wejcia do niewtpliwie gorcej dziury na skraju plantacji Michelina. Ellis by numerem trzecim, szeregowy Virgil Franklin szed w szpicy, a dowodzcy podoficer, plutonowy Cox, szed jako drugi. Batalion piechoty z l dp zosta przerzucony jako desant migowcowy, w rejonie ldowania nastpia wymiana ognia i Charlie, jak zwykle, znik. Ellisowi pokazano najbardziej prawdopodobne wejcie do tunelu. Po cichu, zgodnie z wszystkimi przyjtymi procedurami, trzy szczury wlizgny si do szybu. Wprowadzona przez Ellisa zasada gosia, e aden czowiek w zespole nie moe znale si poza zasigiem wzroku jednego z kolegw, nawet wwczas, gdy czoga si najwszym tunelem komunikacyjnym, albo forsuje najostrzejsze nawet zakrty. Skrcajc w prawo, Franklin na moment znikn i w chwili, gdy Ellis zacz si tym niepokoi, w tunelu rozleg si trzask AK-47 i struga przypominajcych wietliki zielonych pociskw wietlnych wbia si w glin nad i tu obok lewego ramienia Ellisa. Sysza kady kolejny wystrza z pistoletu Franklina - liczy je wszystkie - i wiedzia, e jego szpica jest w powanych kopotach, Cox przeczoga si pi metrw do Franklina, ktry lea powanie ranny w brzuch, praw rk i rami. Ellis odruchowo przekaza Coxowi nowy magazynek z nabojami .38, aby poda go Franklinowi, ale szeregowiec by ciko ranny i nie mg si rusza. Wolno i z trudem Cox i Ellis cignli rannego z powrotem. Aby dosta si bezpiecznie do szybu mieli do pokonania okoo trzydziestu metrw, Ellis wwczas zama zasady, i po ewakuowaniu Franklina, wrci sam do tunelu, dotar do kauy krwi znajdujcej si w miejscu, w ktrym onierz zosta trafiony i zanim wycofa si do wlotu tunelu, cisn w mrok dwa granaty. By moe by to gupi i niepotrzebny wyczyn - bd co bd nieodczny element bohaterstwa. Ale jego prba wyparcia w pojedynk partyzantw z tunelu zakoczya si, gdy wieczorem zaczo si ciemnia. Oczywicie, elazn zasad byo, e walki w tunelach musza si zakoczy po zapadniciu zmroku. W ciemnociach nie mona byo mie gwarancji, e nieprzyjaciel wyposzony w nocy na powierzchni zostanie zlikwidowany, lub wzity do niewoli, ani te e szczur sam bezpiecznie wydostanie si z wazu. Opuszczajc wlot do tunelu, Ellis obficie rozsypa wydawany onierzom proszek do stp przed samym

otworem i na dno szybu. Powrciwszy o wicie nastpnego dnia, musia wiedzie, czy Viet Cong pojawi si tu znowu, eby zaminowa waz na jego powitanie. Ale chocia na warstwie proszku nie byo adnych ladw, nastpny ranek przynis ostateczne rozczarowanie. Najwyraniej partyzanci uciekli. Za zimn krew pod ogniem i pomylne ewakuowanie rannego towarzysza, Ellis otrzyma Brzow Gwiazd (V). Porucznik Jerry Sinn, dowdca druyny szczurw tunelowych Bravo, by zupenie odmiennym typem czowieka. Z usposobienia bardziej saper ni piechur (pitnacie lat pniej dowodzi l batalionem inynieryjnym), uwaa, e jedynym celem dziaalnoci szczurw jest niszczenie tuneli. Nie dla niego byo ciche wchodzenie do tunelu, przypadkowe starcie z zapdzonym do naronika partyzantem, byskawiczne zdobycie dokumentw i broni. Postpujc wedug tych samych elementarnych regu, co jego przyjaciel i towarzysz Randy Ellis, Jerry Sinn nie wierzy w prowadzony ukradkiem zwiad. Sdzi, e powinien da Charliemu do czasu, by wynis si stamtd przed wejciem szczurw. - Za kadym razem, gdy przechodziem przez waz, albo zmieniaem miejsce, najpierw wsuwaem latark do rodka, wtykaem pistolet i strzelaem. I wci uwaaem, e moim zadaniem jest zebranie moliwie jak najwicej danych wywiadowczych, zniszczenie kompleksu tuneli i uniemoliwienie nieprzyjacielowi dalszego korzystania z nich. Nie rozmawiacie z bohaterem. Tak wic, dowodzona przez Sinna druyna Bravo nie prowadzia walk ogniowych w tunelach, nie ponosia strat w podziemiach. Ale dociekliwy, mody oficer bada starannie skutki dziaania gazu i materiaw wybuchowych w tunelach i w duej mierze by odpowiedzialny za udoskonalenia adunkw wybuchowych C4 tak, e czyniy najwiksze (cho wci zupenie niewystarczajce) zniszczenia cian tuneli i nadkadu. Oglnie rzecz biorc, by to najbardziej efektywny okres dla szczurw tunelowych Wielkiej Czerwonej Jedynki i wtpi naley czy mogli oni uczyni co wicej, by uniemoliwi nieprzyjacielowi korzystanie z tuneli. Taktyka, wyposaenie, wyszkolenie i personel byy odpowiednie. Pod surowym, ale penym entuzjazmu dowdztwem obu oficerw, powsta niezwykle odwany i bezwzgldny zesp szczurw. Byo logiczne, e Randy Ellis wybra sieranta Pete Rejo na szefa swojego pododdziau i starszego szpicy. Rejo by zabjc komunistw, dziaajcym z tego rodzaju spokojnym i kontrolowanym pragnieniem zemsty, jakie kady oficer szczurw pragnby wykorzysta. Gdy przyby Ellis, Rejo by ju w Wietnamie od mniej wicej roku i pracowa jako swego rodzaju ywy wykrywacz min w obszarze dziaania Wielkiej Czerwonej Jedynki, w strefach wojennych C i D. Szczupy, liczcy sto siedemdziesit siedem centymetrw wzrostu Kubaczyk spdzi wczesn modo w Hawanie, strzelajc od czasu do czasu do ludzi Castro i nabywajc zdecydowanej niechci do komunizmu. Podczas gdy wikszo stronnikw dyktatora Batisty taktownie kupowaa sobie bilet w jedn stron na Floryd, mody Rejo wzi nalecy do ojca rewolwer .38 i strzela do brodatych rewolucjonistw. Mia sporo szczcia, e udao mu si wwczas umkn z yciem, a jeszcze wicej, gdy w 1968 roku zajmowa si wykrywaniem min w Wietnamie, na szosie Nr 13. To wanie Rejo, z chud, spit twarz, na ktrej nie drga aden misie, pierwszy odkry miny, umieszczone pod nimi w charakterze puapek granaty i wreszcie znalaz partyzantw, ktrzy chaupniczo przerabiali zdobyty amerykaski sprzt. W trzech rnych wypadkach Pete Rejo zaglda mierci w twarz, kiedy to nastpi na min, uruchomi jej zapalnik - a wybuch nie nastpi. Garstka tych, ktrzy usyszeli odgos uderzajcej iglicy w minie-puapce i przeyli, by mc o tym opowiedzie, nie znajduje waciwie sw, by opisa chwil jaka nastpia po ostrym, metalicznym dwiku obwieszczajcym zagad. Rejo zbada min i przekona si, e jest zupenie sprawna. Jego koledzy nazywali go czowiekiem-mack sapersk i po jakim czasie art przybra fizyczn posta. Wyczuwa miny. Nawet gdy jego druyna przeczesaa kilkakrotnie podejrzany teren i

zaklinaa si na wszystko, e jest czysty, jeeli Pete Rejo czu min -bya tam na pewno i osobicie j wykopywa. To samo, co spowodowao, e Rejo zaj si wykrywaniem min, wkrtce skonio go do przekwalifikowania si na szczura tunelowego. W rezultacie -jak wielu szczurw - spdzi w Wietnamie trzy lata, czyli trzy razy duej - ni wymagano. W tym kraju i w tunelach trzymao go uczucie perwersyjnego podniecenia, ktre kady moe znale w zakamarkach swojej duszy, ale niewielu chce je zrealizowa. W przeciwiestwie do swojego dowdcy Ellisa, ktry chcia zdobywa jecw i dokumenty oraz niszczy tunele, i w przeciwiestwie do Sinna, ktry chcia mie to wszystko za sob, sierant Pete Rejo przede wszystkim pragn zabija komunistw w tunelach. Gdyby chcia, mgby to pragnienie uzasadnia bardzo rnorodnie. Mg na przykad twierdzi, e jest to element wiecznej walki z komunizmem, albo e czyni to dla honoru flagi, e walczy w obronie demokracji w Wietnamie, Azji i wolnym wiecie. Udowadnia kumplom, jak prawdziwym jest Amerykaninem, i jak skuteczny moe by amerykaski onierz. Naprawd jednak potrzebowa bodca. W kulminacyjnym punkcie kadej operacji, jeeli mia szczcie, natrafia na nieprzyjaciela. A w tunelach nie bra jecw. Jego psychika bya pena paradoksw. -Kochaem t robot. Nieprzyjaciel trafia nas, a potem chowa si w dziurach i wiedziaem, e musimy i za nim na d - bo gdzie indziej mogli by si podzia? Chyba e jeszcze gbiej? Ja te zszedbym gbiej. Lubiem to bardzo, jak cholera. Prawd mwic, kiedy mnie informowali, e na dole jest Viet Cong, rozklejaem si. Leciaem tam sto mil na godzin. Dla mnie byo to jak polowanie. Mwili mi: - Hej, mamy tam co na dole, a ja ju byem gotw. Chciaem by pierwszy na dole, chciaem i natychmiast nie opieprza si, ale i po niego. Tak wic zabi wielu ludzi gboko pod ziemi, tam gdzie by zdany sam na siebie, chocia jego druyna sza za nim. Ten szczupy, wysoki i lekki Kubaczyk, ktry stawa na minach i przey, ktry baga, by mg i w szpicy wicej razy, ni zezwalay na to przepisy, stawa si spity i niespokojny tylko wtedy, gdy nie mg zej do gorcej dziury. Oczywicie Ellis by surowym oficerem. - Trzyma si przepisw, by bardzo surowy. Nie mog powiedzie. Ale kiedy jeste tam na dole, jeden na jednego, wtedy nie ma adnych przepisw. W uzasadnieniu do jego Army Commendation Medal (Medal Pochwalny Armii V klasy) opisana jest dziaalno czowieka bez nerww. Mwi si tam o odwadze szczura tunelowego, ktry wbrew wszystkiemu - chocia w tunelu mg znajdowa si partyzant, ktry zdy ju rani dwch jego kolegw z druyny - natychmiast zgosi si na ochotnika, by zej pod ziemie, poszuka dokumentw i zniszczy tunel. W uzasadnieniu napisano rwnie, e Rejo wszed do gorcej dziury, pomimo e jego podwadni sami skazili j gazem CS, e odmwi naoenia maski przeciwgazowej i nie zwracajc uwagi na wasne bezpieczestwo przeszed przez kompleks tuneli i zniszczy go adunkami wybuchowymi. W uzasadnieniu nie ma natomiast informacji - nie wiedzia o tym fakcie dowdca Rejo, porucznik Randy Ellis - e sierant znalaz w tunelu pnocnowietnamskiego onierza. Kierujc si zapachem nieprzyjaciela, podobnie jak wczeniej kierowa si zapachem min i nie zwracajc uwagi na palcy, duszcy CS, Rejo dosownie wyobi sobie drog w tunelu komunikacyjnym, ktry sta si tak wski, e musia go poszerza przy pomocy noa. Randy Ellis poda do daleko, ale stara si trzyma w odlegoci pozwalajcej mu osoni Rejo. Na powierzchni yczyli sobie jecw. W takich przypadkach obowizywaa zasada, e bierze si ich tylko wtedy, gdy istnieje rozsdny procent prawdopodobiestwa, e uda si ich przeprowadzi niebezpieczn drog powrotn do wazu, a jednoczenie zachowa w tych szedziesiciocentymetrowych dziurach kontrol nad jecem. Byo to wykonalne. Ale nie w przypadku Pete Rejo. Wci poszerza noem tunel, gdy natkn si twarz w twarz na komunistycznego onierza armii pnocno-wietnamskiej uzbrojonego w AK-47. Nigdy si nie dowiemy,

dlaczego komunista nie strzeli do szczura, aczkolwiek fakt, e Rejo nie postpi zgodnie ze swoim instynktem i nie zabi onierza mona czciowo wyjani otrzymanym rozkazem wzicia jeca. Rejo chepi si, e nie wykopano jeszcze tunelu, w ktrym nie potrafiby zawrci i zrobi to, ryzykujc, e dostanie kul w ty gowy. Podczoga si z powrotem do Bllisa i powiedzia: - Elly, zamw mi adunek kumulacyjny. Poinformowa oficera, e nie moe przedosta si dalej i nadszed waciwy moment, by wysadzi tunel. Pomin milczeniem obecno pnocnowietnamskiego onierza, skulonego w rogu maej komory w odlegoci zaledwie kilkudziesiciu centymetrw. Czemu Rejo nie powiedzia o tym Ellisowi? - No c, poniewa wiedzia, e mam szajb. Gdybym nie przemilcza, nie pozwoliby mi zrobi tego co chciaem. Randy by zawodowcem. A ja byem zabjc. Rozumiecie, co chc powiedzie? W kocu dostarczono Rejo 18-kilogramowy adunek burzcy i powrci, eby go ustawi. Przeczoga si z powrotem, aby sprawdzi, czy znajdzie wietnamskiego onierza, ale go nie zobaczy. A nagle, nie musia go ju widzie. Mg go poczu - zapach potu i ciaa nie pozostawia adnych wtpliwoci. Ustawiajc adunek, zastanawia si, ilu ich zginie, gdy tunel si zawali. Zastanawia si, dlaczego go nie ostrzelali - przecie by tak prostym celem. Sytuacja przypominaa wczeniejsze przypadki z minami, ktre nie wybuchy. Po eksplozji, chcia zej na d tylko dlatego, by potwierdzi, e zabi tego onierza. Ale Ellis powstrzyma go. Druyna szczurw otrzymaa nastpne wezwanie. Dali mu dziesi dni po to, by polecia na Guam, gdzie otrzyma amerykaskie obywatelstwo - i speni tym samym najwiksze marzenie od opuszczenia Kuby. Mgby zosta w tunelach na zawsze, gdyby nie koczyo si zaangaowanie Ameryki w ten konflikt. Nawet wtedy prosi, by pozwolono mu zosta. Gdy dziaalno druyn szczurw dobiega koca i Amerykanie zaczli si wycofywa, Rejo ubaga swoich przeoonych, by pozwolili mu przenie si do jednostki lotnictwa szturmowego l dywizji kawalerii powietrznej. Latali bardzo nisko, tu nad dungl, strzelajc do ludzi na ziemi z szybkostrzelnych karabinw maszynowych, odpalajcych 6000 pociskw na minut. To byo co dla Rejo. Ale w kocu powiedzieli mu, e jest wystarczajco dugo w Wietnamie i musi wraca do domu. Jednak nawet te ciko zapracowane medale i amerykaskie obywatelstwo nie przyniosy Rejo spokoju. eni si i rozwodzi trzykrotnie. Nigdy nie rozmawia z przyjacimi o walkach w tunelach ani nie uczestniczy w haaliwych spotkaniach weteranw. Ale kupi sobie strzelb rutow, kalibru .22, oraz kilka noy i zacz polowa na sarny, osie i kojoty wrd wzgrz Kolorado. Poluje samotnie. Rick Swofford rwnie walczy w druynie Ellisa. W przeciwiestwie do Rejo nie drczyy go mroczne i sprzeczne siy tkwice w czowieku. Mia dwadziecia lat, gdy znalaz si w armii i wyldowa w Wietnamie, gdzie wypenia worki z piaskiem w wojskach inynieryjnych. W 1969 roku sawa szczurw tunelowych staa si tak wielka, e wydawali mu si oni legend. Ellis uzna, e moe wykorzysta tego twardego, dnego sawy onierza i wzi go do siebie. Swofford by specjalist w stosowaniu materiaw wybuchowych i jego talent w precyzyjnym zastosowaniu adunkw niszczcych by dokadnie tym, czego potrzebowaa druyna Alpha. Jeeli uyo si za duo, mogo to by niebezpieczne, za maa ilo nie dawaa rezultatw, nieumiejtne obchodzenie si z nimi byo zagroeniem dla wszystkich w tunelu - a Swofford potrafi robi wszystko tak, jak si naley. Peter Rejo nie lubi zuchowatego chopaka i wieci mu w oczy swoim stopniem do momentu, gdy Swofforda nie zaczo to wkurza. Szczury tunelowe nie posugiway si na tej wojnie stopniami wojskowymi, ani te nie stosoway hierarchii jaka istniaa poza ich jednostk. Swofford rzuci wyzwanie Rejo i stoczyli pojedynek na pieci, ktry trwa tak dugo, a obydwaj nie byli w stanie utrzyma si na nogach. Potem zostali wiernymi przyjacimi. Swofford uwielbia blichtr swojej druyny. Ich charakterystyczna odznaka wywoywaa zazdro za kadym razem, gdy wchodzili do klubu podoficerskiego.

Wanie Rock Swofford wysadzi w powietrze tunel, w ktrym Franklin zosta postrzelony a Ellis zdoby swoj Brzow Gwiazd. By to trudny, peen napicia okres dla druyny Alpha. Swofford zszed na d z Ellisem zabierajc ze sob dwadziecia pi skrzynek, czyli ogem okoo stu trzydziestu kilogramw materiau wybuchowego C-4. Musieli przecign wszystko, skrzynka po skrzynce przez dugi kompleks tuneli i zdetonowa je dokadnie w tym samym czasie. Kada skrzynka, widziana od gry miaa ksztat kwadratu o wymiarach czterdzieci pi na czterdzieci pi centymetrw i oba szczury byy ju bardzo zmczone. A wtedy zorientowali si, e wzili ze sob zaledwie czterdzieci pi centymetrw lontu prochowego. Uycie go do zdetonowania takiej iloci materiau wybuchowego byo wyjtkowo niebezpieczne. Ellis zapyta go: - Swofford, czy lont jest wystarczajco dugi?, na co Rick, ktry oglda za duo westernw, odpowiedzia, zapalajc go papierosem: - Nie, lepiej zacznij ju biec, Elly. Oczywicie, bieganie w tunelu byo niemoliwe, ale zawodowcy wyczogiwali si zadziwiajco szybko, cho w moe niezbyt dystyngowany sposb, zdzierajc sobie skr z okci i kolan. W chwili, gdy obaj mczyni wyskoczyli z szybu jak korki z butelki, sto trzydzieci kilogramw C-4 eksplodowao. Podmuch znokautowa Swofforda. Tunele wylatyway w powietrze jak na zwolnionym filmie. Setki ton ziemi i kamieni zawisy w powietrzu. Uycie stu trzydziestu kilogramw materiau wybuchowego byo luksusem, ale w tym wanie tunelu raniono Virgila Franklina. Gdy ziemia opada, wszyscy zobaczyli, e Swofford rozmieci adunki tak idealnie, e cay nadkad ziemi przykrywajcy labirynt tuneli zosta zdjty jak skalp z gowy. Ujrzano tunele, ktrych w ogle nie wykryto w czasie dotychczasowych poszukiwa. Ellis wybaczy Swoffordowi teatralny gest, A Rick by uszczliwiony. Gdy szczury tunelowe l dywizji doskonaliy swoje wyjtkowe umiejtnoci, prowadzc indywidualne pojedynki w tunelach i czsto wygrywajc je, 25 dywizja w Cu Chi na drugim brzegu rzeki Sajgon, wdraaa bardziej pracochonn metod rozprawiania si z tunelami. Na dugo po oficjalnym powoaniu w Wielkiej Czerwonej Jedynce grup szczurw tunelowych, 25 dp w dalszym cigu trzymaa si swojej taktyki angaowania wojsk inynieryjnych, ale bez specjalizacji i cigoci dziaania, typowej dla poczyna kolegw walczcych dalej na pnoc, w obronnym piercieniu wok Sajgonu. W maju 1968 roku meldunek operacyjny analizujcy dowiadczenia wyniesione z operacji .Atlanta wykazywa, e piechurzy z 25 dp w dalszym cigu posugiwali si pugami ,,Rome w celu odsonicia subtelnej pltaniny tuneli Cu Chi. Przypominao to golenie si potuczon butelk. Sprzt by potny i kosztowny, cay proces czasochonny, a wynikom brakowao dokadnoci. By to haaliwy i prymitywny sposb uporania si z tunelami. Mona mie wtpliwoci, czy penoetatowe druyny szczurw tunelowych byy w stanie odkry i zablokowa tunele pasa otaczajcego baz Cu Chi. Wypady Amerykanw do tuneli byy bardzo czste, ale nigdy cakowicie nie zlokalizowano ani nie zniszczono podziemnych labiryntw. W rezultacie jeszcze w lutym 1969 roku komunici byli w stanie przeprowadzi swj zadziwiajco udany atak na baz, w ktrym wykorzystali zarwno stare, jak i nowe tunele. Jecy z Viet Congu zeznali, e ukrywali si w pasie tuneli wok bazy trzy, cztery dni przed atakiem. Innymi sowy, przez cae trzy lata, jakie miny od chwili przybycia 25 dp, jej dowdztwo w Cu Chi wci nie byo w stanie kontrolowa terenu wewntrz wasnych zasiekw. Co wicej, baza sta si ogromn fortec, zmuszon do powicania coraz wicej czasu, energii i pienidzy na ywienie i bronienie samej siebie. Zdecydowane podejcie dowdztwa do sprawy niszczenia tuneli, mogo pozwoli dywizji na luksus prowadzenia bardziej ofensywnych dziaa. Jednak tam, gdzie powstaway p-etatowe druyny szczurw tunelowych, ich szkolenie i taktyka stanowiy odbicie nie tyle naukowego podejcia saperw, ile narwanych sposobw piechoty. Rock, Chicago, Jackson, Funchez Wright i Manifold tworzyli tak wanie

druyn. Rock nazywa si Floro Rivera, by plutonowym, szefem druyny. Ani on, ani aden inny onierz druyny, nie zgosi si na ochotnika. Wszyscy naleeli do elitarnych Wilczurw 2 batalionu 27 puku piechoty wchodzcego w skad 25 dywizji. Wilczury zostali zorganizowani w 1901 roku w Fort McPherson, w stanie Georgia. Psie przezwisko pojawio si pniej, pod koniec I wojny wiatowej, kiedy rosyjscy biaogwardzici przyrwnywali zacieko jednostki do cech wilkw. Gdyby Flo Rivera suy jako saper w Wielkiej Czerwonej Jedynce, miaby szans sta si legendarnym szczurem tunelowym. By, podobnie jak Thornton, Ellis czy Rejo, urodzonym szczurem, W zaistniaej sytuacji jednak on i jego zorganizowana ad hoc druyna nie zdobya sawy i uznania kolegw z Lai Khe. W przeciwiestwie do l dp, tu druyn nie dowodzi oficer. Dowdca plutonu nawet nie schodzi do dziur. Kiedy wic stao si oczywiste, e Wilczury potrzebuj kogo, kto zerwie z dotychczasow improwizacj w wojnie tunelowej, powiedziano Riverze, e ma zajcie. Urodzi si na Hawajach, a jego rodzice byli Filipiczykami. Matka zmara, gdy by niemowlciem i ojciec, skromny robotnik na plantacji, musia wychowa trzech synw. Obaj starsi bracia Rivery suyli w czasie II wojny wiatowej, a potem wyjechali. Wychowanie byo surowe. Ojciec nauczy go, aby nigdy si nie cofa, jeeli uwaa, e ma racje. Pozna sztuk walki na pici i wkrtce zosta utalentowanym bokserem wagi muszej. Jeeli Flo postpi niewaciwie, ojciec pra go na kwane jabko. Pewnego dnia, gdy mia zaledwie dziewi lat, ojciec da mu wielki n i oznajmi, e teraz jego kolej, aby zabi wini. Nie zrb jakiego bdu. Widziae jak to robi -ostrzeg go ojciec. - Zabij j jednym uderzeniem, pierwszym. Jeeli zrobisz to le, stuk ci jak nigdy. Jeeli masz kiedykolwiek uywa noa, musisz by w tym dobry. winia zgina natychmiast, a Flo Rivera nauczy si posugiwa noem jak Davy Cockett. Bardzo kocha i obawia si swojego ojca. W wieku dwudziestu lat wstpi do wojska, eby zosta onierzem zawodowym. Nieustpliwo i nie przyjmowanie rozkazw od gupkw wkrtce spowodowao, e trafi do aresztu. Wierzy w dyscyplin, ale nigdy nie mwi prosz. Byli wredni podoficerowie, ktrzy chcieli go zama, ale im si to nie udao. Szanowa jedynie skuteczno i dyscyplin. Jeeli starszy szeregowy karze mi skoczy, skocz. Jeeli kapral rozkae mi wykona: padnij i umrzyj -zrobi to. Kady mg przepowiedzie, e Rivera moe zosta jednym z tych legendarnych sierantw, ktrych przeznaczeniem byo poprowadzi ludzi z honorem do walki. Ale jak na razie upr wystawi jego karier na powan prb. W czasie suby w Niemczech, pukownik dowiedzia si o jego talencie bokserskim i poprosi go, by walczy jako przedstawiciel jednostki. Rivera wanie obieca narzeczonej, e zerwie z boksem, wic podzikowa za zaszczyt. Pukownik agodnie zwrci uwag, e nie jest to zaproszenie, lecz rozkaz. Rivera nie powiedzia prosz. Zasalutowa i wyszed z gabinetu. Pukownik zaatwi, by dawano mu najgorsze prace, jakie mona byo znale w bazie, a take ca seri nocnych sub wartowniczych. Rivera w dalszym cigu o nic nie prosi, i jego wojskowa kariera wisiaa ju na wosku, gdy sprytny sierant sztabowy wzi go na stron i poradzi mu kompromis. Nie boksuj si, zosta trenerem druyny - powiedzia. Rivera zgodzi si i wojna z dowdc dobiega koca. By znakomitym kandydatem do dziaa w tunelach -drobny, muskularny, bardzo silny i nieustraszony. Szkolenie w czasie pracy nie sprawiao mu adnych kopotw, ale przeksztacenie druyny w szczury tunelowe, owszem. Niektrzy, jak wielki, powolny, czarnoskry Jackson nie nadawali si - z racji swojej budowy. Inni mieli tak sam ochot na waenie do dziur, jak na podernicie sobie garda tp brzytw. W przeciwiestwie do Ellisa, Rivera nie mg wybra sobie ludzi. Najpierw doszed do porozumienia z dowdc plutonu, kapitanem Gavinem, sympatycznym modym oficerem, ktry ca t brudn robot pozostawi Riverze, pozwalajc mu postpowa z ludmi tak, jak uzna za suszne. Podoficerowie, tacy jak Rivera, byli rwnie rzadkim zjawiskiem, jak re na pustyni i jeeli

zaczynali dziaa, lepiej byo zostawi ich w spokoju. Rivera uzyska peni wadzy. Zebra druyn w bazie Cu Chi i poinformowa ich, i jest zaszczycony i dumny z tego, e pragn zosta szczurami tunelowymi. Najpierw zapada krtka cisza - nikt nie wiedzia, o czym Rivera mwi. A potem zaczy si podnosi rce. Druyna wiedziaa wszystko o tunelach. Nie raz znajdowali si pod ogniem Viet Congu, gdy partyzanci wyskakiwali z tunelu nawet w obszarze samej bazy. Byli Wilczurami, a nie foksterierami. Rivera da im jeszcze jedn szans przemylenia decyzji. Obieca, e w czasie kadej operacji za kadym razem sam bdzie schodzi na d. Nie maj si czego ba - bdzie razem z nimi. Zapada szydercza cisza. Nie mg ich prosi, ani te dalej powoywa si na swj stopie. Poczeka na pierwsz odmow, a kiedy pada, po prostu wyzwa onierza do walki. By to niemoralny i nielegalny postpek. Zaproponowa dygoczcemu szeregowcowi wybr: n albo pistolet z jednym nabojem. Nie walczyo si z River na noe, chyba, e chciao si nastpnego dnia by wysanym do kraju w worku na zwoki. Pojedynek na pistolety by rwnie mao atrakcyjny. Uywa tego sposobu kilkakrotnie, za kadym razem, gdy czu, e dyscyplina w plutonie si rozsypuje. Nie bya to sprawa osobistej dumy lub zachowania twarzy - by na to zbyt dobrym onierzem, ale nie udaoby mu si skoni grupy piechurw do dziaa w tunelach bez zastosowania metody kija i marchewki. A Rivera wiedzia wszystko o tym, jak uywa kija. Nikt nigdy nie przyj wyzwania sieranta. I co waniejsze, nikt nigdy nie zameldowa, e takie wyzwanie zostao rzucone. Gdyby sprawa si wydaa, Rivera oczywicie stanby przed sdem wojennym. Powoli, w blach i z kopotami, zacza powstawa druyna szczurw Rivery. Chicago by mniejszy nawet od niego i zazwyczaj szed w szpicy. Szkolenie w czasie pracy uksztatowao pewne oczywiste zasady. Nikt, nigdy nie szed sam. Wkrtce przyjto standardowe wyposaenie szczurw. Bez przerwy trwao szkolenie w wykrywaniu puapek. Problem stanowi Jackson. Nie chodzio o to, e by niechtnym, czy zym onierzem. Po prostu, by zbyt wielki i niezgrabny. Na swoich szerokich ramionach nosi kaem plutonu, ale w walce w tunelach okaza si nieprzydatny. W czasie dziaa w tunelach najczciej peni jedynie sub wartownicz przy wejciu. Zdaniem Rivery wci niebezpiecznie nie interesowa si dziaaniami kolegw, a przez to stanowi saby punkt pododdziau. Pewnej nocy, daleko od bazy, pluton biwakowa na terytorium nieprzyjaciela. Gdy zorganizowano lini obrony, Rivera wyznaczy warty i poszed spa. Obudzi si w rodku nocy, a kiedy przeprowadzi kontrol posterunkw, zasta Jacksona picego. Zabra potnemu szeregowcowi karabinek M-14, a wtedy Jackson obudzi si i prbowa pchn River bagnetem. Ten jednak w uamku sekundy wycign n i skaleczy szeregowca w szyj. O wicie Rivera rozkaza mu zoy oficjalny meldunek o incydencie dowdcy kompanii, kapitanowi Gavinowi. Obydwaj onierze popenili wykroczenia kwalifikujce ich do postawienia przed sdem wojennym. Gdy Jackson wszed do namiotu oficera, Rivera poczy si z Gavinem telefonem polowym i opowiedzia mu, co si waciwie zdarzyo. Kapitan oznajmi Riverze, eby si nie martwi, a potem wyjani Jacksonowi, i ma szczcie, e yje. Incydent zosta zakoczony. Ale napicie pomidzy River i Jacksonem pozostao. Wci, zdaniem sieranta, by zagroeniem dla dyscypliny plutonu. Nieco pniej, gdy pluton stacjonowa w bunkrach na linii obrony bazy Cu Chi, VietCong zaczaj! intensywnie posugiwa si otaczajcym j pasem tuneli, by atakowa znajdujcych si w niej Amerykanw. Pododdzia Rivery nagle dzie w dzie dostawa si pod ogie snajpera. Niemal dokadnie o tej samej porze snajper uzbrojony w karabinek K-44, oddawa kilka strzaw do plutonu, ktry w odpowiedzi z bezsiln wciekoci i bez powodzenia zasypywa ogniem plantacj drzew kauczukowych. Rivera zwrci uwag na jedno drzewo wrd zaroli i uzna je za stanowisko snajpera. Nie mg jednak poj, w jaki sposb strzelec wyborowy dostaje si na drzewo, skoro cay okoliczny

teren by cakowicie zajty przez jego druyn. Nie po raz pierwszy sierant Flo Rivera popeni powane wykroczenie, kwalifikujce go do postawienia przed sdem wojennym. Wezwa Jacksona i poleci mu przej si do szybkim krokiem koo drzewa i zrobi' ten spacer tu przed por lunchu. Nie zatrzymuj si -ostrzeg szeregowca. - Jeeli to zrobisz, oberwiesz. Kiedy zacznie strzela, nie stawaj. Jackson, ktry ju oduczy si dyskutowania z podoficerem, rozpocz spacer zgodnie z planem. Rivera ustawi dwa karabiny maszynowe. Jeden wycelowany by w grn, a drugi w doln cze drzewa, Jackson znalaz si w odlegoci okoo stu metrw od wyznaczonego miejsca, gdy snajper zacz strzela. Wielki GI zemdla, a w tej samej chwili Rivera otworzy ogie jednoczenie z dwch kaemw. Na ziemie poleciay licie, kawaki drewna i jedno podziurawione ciao. onierze ocucili wod Jacksona i wszyscy poszli zbada drzewo. Okazao si, e wntrze pnia byo wydrone i wisiaa w nim lina opadajca do tunelu wykopanego pod drzewem. Snajper mg wiec wspi si miedzy gazie wewntrz pnia i dlatego przez cay czas pozostawa niewidoczny. Jackson uprzejmie poprosi sieranta, aby w przyszoci nie uywa go w charakterze ywej przynty. Rivera zgodzi si i obaj uznali, e rachunki zostay wyrwnane. Podobnie jak Ellis w Lai Khe, Rivera, kierujc si zdrowym rozsdkiem opracowa co, co nazwa koleeskim ubezpieczeniem w tunelach. Nikt nie schodzi pod ziemie sam, nikt nie zapuszcza si zbyt daleko bez osony. Przed kadym badaniem tunelu, Rivera przeprowadza prby, ustalajc najdrobniejsze szczegy; kto pjdzie w szpicy, kto bdzie osania, jak daleko dojd i kto ubezpieczy waz. Druyna zacza dziaa w zgrany sposb i Rivera by coraz bardziej dumny ze swoich ludzi. Zaczli cieszy si w bazie pewn saw, chocia byli tylko jedn z wielu grup petatowych szczurw tunelowych. Nie byo wielkich, bohaterskich walk w tunelach. 25 dp prowadzia polityk badania i niszczenia tak wielu podziemnych kompleksw, jak byo to moliwe, nie istniay jednak jakie konkretne instrukcje. Ale druyna Rivery miaa swoje wielkie chwile. Odnaleli podziemn sal konferencyjn, na cianie ktrej wisiaa elegancka flaga z sierpem i motem, czsto znajdowali dokumenty, magazyny ryu i broni. Poznali rwnie niebezpieczestwo zwizane z wychodzeniem przez odkryte wazy i naraanie na ostrza swoich wojsk. Rivera ochrania swoich ludzi na swj wasny sposb. Po kilku gronych incydentach postanowi, e w czasie gdy bdzie mia ludzi pod ziemi, tylko jego druyna bdzie przebywaa w ssiedztwie tunelu. Jeeli na ten wity teren wkroczyy jakie inne Wilczury, may sierant natychmiast rozkazywa im si stamtd wynosi. Wikszo suchaa go. Ci ktrzy tego nie zrobili, byli zwymylani i najczciej odchodzili. Natomiast kady, kto nie reagowa na tak metod perswazji, nagle znajdowa si oko w oko ze zwariowanym podoficerem z trzydziestk semk w garci. Wtedy wycofywali si. Tyle razy skadano meldunki na jego oburzajce zachowanie, e przestao to by nowoci. Jego dowdca plutonu nigdy go nie opuci i nigdy nie pozwoli, aby jaka skarga zostaa zoona na pimie. Nikt z druyny nie zosta zabity ani ranny. Dziki szczciu i zdrowemu rozsdkowi RAvera dotrzyma umowy jak z nimi zawar, gdy wyznaczy ich na ochotnika do tej suby. Zrozumieli, e wywiza si z danego sowa. W zamian, pomimo frustracji powodowanej zbyt wieloma zimnymi tunelami, walczyli zaciekle na powierzchni. Kady czonek druyny, w tym rwnie Jackson i kapitan Gavin, by ranny. Rivera otrzyma dwie Srebrne Gwiazdy, trzy Brzowe i Army Commendation Medal. Odszed z 25 dp i Cu Chi po otrzymaniu przydziau do Armii Republiki Wietnamu na stanowisko specjalnego doradcy. Nastpnie wysano go do Korei, ale brak akcji znudzi go. W kocu powrci na Hawaje i pracuje w cywilu w odlegoci stu metrw od bazy wojskowej. 21 ZWYCIZCY I POKONANI

Ofensywa Tet w styczniu 1968 roku bya kulminacyjnym punktem dziaalnoci w tunelach. Skoordynowana seria niszczcych atakw przeprowadzonych przez Viet Cong na Sajgon, zostaa zaplanowana i przygotowana w tunelach Cu Chi i elaznego Trjkta w odlegoci zaledwie trzydziestu szeciu kilometrw od stolicy, gdy w tym samym czasie MACV uspokaja amerykaskie spoeczestwo, e szala wojny przechyla si na ich stron. Psychologiczne oddziaywanie ofensywy Tet byo tak ogromne, e staa si ona zwrotnym punktem wojny, pocztkiem koca. Bez tuneli - owiadczy genera broni Richard Knowles - nie byoby ofensywy Tet. Po jej zakoczeniu, gdy zdziesitkowanych partyzantw zastpoway w walce regularne wojska Wietnamu Pnocnego, rola tuneli proporcjonalnie si zmniejszya. Ale w 1968 roku odgryway one decydujca rol. Tam ukrywaa si elita poudniowowietnamskich partyzantw - Dac Cong. Byli to saperzy lub komandosi, ktrzy przeprowadzali najbardziej zuchwae ataki i akty sabotau. Niekiedy zaledwie trzyosobowa grupka Dac Congu przenikaa do ogromnej bazy wojsk Stanw Zjednoczonych lub Armii Republiki Wietnamu i siaa tam spustoszenie. Obecnie Dac Cong wchodzi w skad armii wietnamskiej. W czasie wojny byli oni zorganizowani w bataliony, z ktrych najwaniejszym by F-100. Powoany w 1965 roku stacjonowa w tunelach w wiosce A Tinh nieopodal dystryktu Cu Chi. Jej czonkw rekrutowano spord mieszkacw samego Sajgonu i szkolono w prowadzeniu dziaa partyzanckich w miecie. Wikszo z nich nosia miejskie ubrania i prowadzia pozornie zwyczajne, legalne ycie integrujc si z nieprzyjacielem. F-100 znajdowao si pod osobist komend dowdcy wojskowego komunistycznego IV okrgu wojskowego, pukownika Tran Hai Phunga, Jego zaszyfrowane rozkazy byy przekazywane do bazy drog radiow, a kurierki zapewniay czno dowdztwa z agentami w Sajgonie. Nikt inny w Viet Congu nie zna lokalizacji tajnej bazy batalionu. Pododdzia ten mia w swoim dorobku dug list atakw rakietowych i terrorystycznych zamachw bombowych na obiekty w Sajgonie, wrd ktrych w 1967 roku znalaza si rwnie ambasada amerykaska, oraz szereg regularnych atakw na posterunki policji, nocne kluby i restauracje, co spowodowao, e stolica staa si nerwowym i niebezpiecznym miejscem. Ale w czasie tradycyjnego okresu witecznego w Wietnamie, uroczystoci nowego roku ksiycowego 31 stycznia 1968 roku -F-100 mia znale si w czowce penowymiarowej ofensywy wojskowej przeprowadzonej wewntrz stolicy. Decyzja o przeprowadzeniu oglnokrajowej ofensywy Tet w 1968 roku bya podjta na najwyszych szczeblach partii Lao Dang w Hanoi. W lipcu 1967 roku w stolicy na Pnocy odby si pogrzeb zmarego na raka byego dowdcy wojskowego Centralnego Biura na Wietnam Poudniowy, generaa Nguyen Chi Thanha. Wydarzenie to stao si okazj do przeprowadzenia narady politycznych i wojskowych przywdcw z caego Wietnamu, Ulegajc naleganiom generaa Giapa, zgodzili si przerwa zaistnia sytuacj -przeprowadzajc Ogln ofensyw i powszechne powstanie w czasie nastpnych wit nowego roku ksiycowego. By to niemal witokradczy krok, ktry mg wywoa gbokie oburzenie wrd przecitnych Wietnamczykw. Ale samo jego nieprawdopodobiestwo mogo by najlepszym sposobem zamaskowania dziaa, a poza tym, istnia historyczny precedens, kiedy to w 1789 roku wietnamscy patrioci posuyli si podobnym podstpem w walce z chiskimi okupantami w Hanoi. Ofensywa bya zaplanowana w najcilejszej tajemnicy. Wojn w Wietnamie Poudniowym zamierzano przenie ze wsi do miast i miasteczek w nadziei, e ich mieszkacy przycz si NFW i wystpi czynnie przeciwko rzdowi prezydenta Thieu, Celem operacji byo obalenie reimu w Sajgonie oraz przekonanie amerykaskiego spoeczestwa w roku wyborw, e wojna jest daremna i nie do wygrania. Ludzie i bro do atakw na Sajgon gromadzono w tunelach Cu Chi i elaznego Trjkta. Nastpnie przenoszono sprzt i personel coraz bliej granic miasta, a w przeddzie ataku, do specjalnie przygotowanych, zakonspirowanych miejsc na jego terenie. Bro

przewoono w pojazdach rolniczych, trumnach w czasie faszywych pogrzebw i przy pomocy innych podstpw. Cztery tysice partyzantw przedostao si do miasta razem z tumami szykujcymi si do wita Tet. Amerykanie zostali zupenie zaskoczeni i pniejsze ledztwo miao ujawni powan klsk wywiadowcz. W kocowych dniach stycznia zostay zaatakowane amerykaskie i poudniowowietnamskie obiekty w ponad stu miastach, miasteczkach i bazach. Dwa dugie oblenia - odlegego Khe Sanh i zajtej przez Viet Cong cytadeli w Hue - przeduyy cierpienia spowodowane Tet '68. Ale przeprowadzone przez F-100 ataki na biura w samym sercu Sajgonu wywary o wiele wiksze wraenie i efekt psychologiczny. Te samobjcze akcje Viet Congu zmieniy bieg wojny na korzy komunistw. Po Tet, wielu Amerykanw zaczo wtpi, czy uda si im doprowadzi w Wietnamie do sytuacji, ktr chocia w przyblieniu mona by nazwa zwycistwem. Komisarz polityczny IV okrgu wojskowego Viet Congu, Mai Chi Tho, zaplanowa ataki w zlokalizowanej w tunelach bazie niedaleko Ben Cat w elaznym Trjkcie. Istnieje fotografia, na ktrej wida go w otoczeniu grupy modych oficerw Viet Congu, wrd ktrych jest rwnie kilka dziewczt, stojcych z powanymi minami wok stou z mapami i planami. W czasie ofensywy Tet - powiedzia - byem w elaznym Trjkcie. Pracowalimy dzie i noc. By to okres wyjtkowo intensywnej i tajnej dziaalnoci. Wielu naszych oficerw musiao w tajemnicy przeprowadzi rozpoznanie celw. Poruszali si po Sajgonie, korzystajc ze sfaszowanych dokumentw. Czonkowie naszej pitej kolumny, onierze i oficerowie, dziaajcy na terenie nieprzyjacielskich obiektw wojskowych, skadali nam meldunki. Przychodzili i po kilku godzinach wracali na swoje posterunki. Byoby to niemoliwe, gdyby kwatera gwna bya zbyt daleko. Dlatego wanie Cu Chi byo takie wane. Wanie w tunelach czyniono przygotowania do ofensywy, gromadzono bro i zapasy, zbierano wojska. Byy szczeglnie cenne po tym, jak ofensywa nie zdoaa zrealizowa zaoonych celw, poniewa stanowiy podstaw nastpnych atakw. Na caym obszarze Wietnamu Poudniowego miasta i miasteczka byy atakowane przez Viet Cong. W samym Sajgonie grupy komandosw zdobyy radiostacj, ambasad Filipin i inne rejony miasta, zaatakoway paac prezydencki, kwater gwn MACV w bazie lotniczej Tan Son Nhut i ambasad Stanw Zjednoczonych, ktra bya nowo wybudowanym, betonowym obiektem obronnym przy gwnym bulwarze miasta. Gdy dwa samochody Viet Congu podjechay tam we wczesnych godzinach rannych, poudniowowietnamscy policjanci uciekli. Partyzanci przebili adunkami wybuchowymi otwr w otaczajcym ambasad murze i obron musieli podj penicy sub onierze piechoty morskiej Stanw Zjednoczonych i policji wojskowej. Wkrtce wszyscy, poza jednym, czonkowie grupy szturmowej zginli i cay atak zosta przez obecnego na miejscu zdarzenia amerykaskiego oficera okrelony lekcewaco jako nieistotne dziaania plutonu. Jednake wiadomo o incydencie wstrzsna caym wiatem. W innych miejscach Wietnamu szkody byy o wiele wiksze dziesi stolic prowincji dostao si pod czasow kontrol Viet Congu - a kluczowe amerykaskie bazy zaopatrzeniowe i lotniska zostay ostrzelane ogniem artyleryjskim. Garstka partyzantw, przedostajca si za mur ambasady, zwrcia uwag caego zgromadzonego w Sajgonie korpusu prasowego i zniszczya rezultaty wieloletniej propagandy sukcesu prowadzonej przez Joint U.S. Public Affairs Office (Poczone Biuro Spraw Publicznych Stanw Zjednoczonych), czyli amerykaskiej agencji informacyjnej. Rozpatrywane ze cile wojskowego punktu widzenia operacje Viet Congu w czasie ofensywy Tet, byy w przewaajcej czci niepowodzeniami. Ten fakt by jednak bez znaczenia. W tym okresie poziom amerykaskich strat by wikszy ni w czasie wojny koreaskiej. Nastpia chwila bolesnej szczeroci - zawsze bdcej rzadko spotykanym towarem w Wietnamie. Opinia spoeczna i polityczna w Stanach Zjednoczonych nigdy nie otrzsna si z tego szoku i dwa tygodnie pniej prezydent Johnson owiadczy, e nie

bdzie ubiega si o reelekcj. Ironi losu byo, e Viet Cong rwnie nigdy nie otrzsn si ze skutkw tej operacji. Teoretycznie bataliony pnocnowietnamskich wojsk miay wesprze pierwsze ataki saperw Viet Congu, ale nie zdoano wykorzysta przewagi wynikajcej z zaskoczenia. Pomimo niemal idealnej koordynacji atakw na terenie caego kraju, ich oddziaywanie zostao osabione, poniewa byy tak bardzo rozproszone. Ataki zostay odparte - z ogromnymi stratami - wszdzie poza Hue i Sajgonem, a stolic zdoano spacyfikowa w cigu tygodnia. W walkach zgino ponad czterdzieci tysicy partyzantw Viet Congu, osabiajc ten ruch w nieodwracalny sposb. Ofensywy nie wsparo powszechne powstanie, poniewa jego szans powodzenia byy dla pragmatycznych wietnamskich mieszkacw miast zbyt mae. Genera Tran Van Tr osobicie stwierdzi, e ofensywa zaszkodzia atakujcym w rwnym stopniu, co obrocom. Komunistyczny dowdca wojskowy w Wietnamie Poudniowym po wojnie opublikowa swoje pamitniki. Zostay one natychmiast zakazane przez Hanoi, a sam autor znikn, stajc si, zapewne, ofiar czystki. Napisa w nich, co nastpuje: Nie powinnimy obawia si mwienia o bdach. W czasie Tet w 1968 roku nie ocenilimy waciwie specyficznej rwnowagi si - naszych i nieprzyjaciela, nie uwiadomilimy sobie w peni faktu, e przeciwnik wci dysponuje powanym potencjaem, podczas gdy nasz jest ograniczony. Chocia na wszystkich polach bitew istniaa doskonaa koordynacja, wszyscy dziaali bardzo dzielnie, powicajc swoje ycie, ponielimy wielkie straty w sile ywej i sprzcie, zwaszcza za wrd kadry rnego szczebla, co powanie nas osabio. Pniej nie bylimy w stanie nie tylko utrzyma naszych zdobyczy, ale rwnie musielimy w 1969 i 1970 roku przezwyciy ogromne trudnoci, aby rewolucja moga przetrwa burz. Ale Tran Van Tra w miesic po Tet 1968 rozkaza przeprowadzi nastpne ataki oraz kolejne - przez cay rok 1968, prbujc utrzyma intensywno dziaa wojennych i zniwelowa rozczarowanie wywoane faktem, e komunici nie speniaj swoich idealistycznych obietnic. Naleao przekona Viet Cong, e zwycistwo jest jednak w zasigu rki i dlatego ataki - i wyniszczenie -trway dalej. Odpowiedzi Amerykanw by cios zadany elazn pici. Przez pozosta cz pory suchej i zim fale migowcw i transporterw opancerzonych przerzucay wojska prowadzce wielkie operacje szukaj i zniszcz, ktre ogarny rejony baz Viet Congu. (W czasie jednej z takich operacji miaa miejsce masakra mieszkacw My Lai.) Zdziesitkowani partyzanci wycofali si do swoich podziemnych kryjwek, w duej mierze utraciwszy bojowego ducha. - W Nhuan Duc, niedaleko bazy w Cu Chi, pozostao nas tylko czterech bojownikw - wspomina miejscowy dowdca, kapitan Nguyen Thanh Linh. - Walczylimy kilka dni w miastach i opucilimy wiejskie tereny. Rzucilimy cae nasze siy do walki i utracilimy kluczowe kadry. Gdy Amerykanie przeszli do kontruderzenia, nie mielimy ju dobrych ludzi. Zostalimy prawie bez amunicji. Nasze rezerwy ywnoci zmniejszay si z dnia na dzie. Na nas czterech mielimy zaledwie pidziesit gram ryu dziennie. Jedlimy ryby z rzeki Sajgon i bardzo duo szczurw. Niektrzy obawiali si, e moemy utraci Cu Chi. Mona byo powiedzie, e Amerykanie wygrywaj taktycznie, jeeli nawet nie strategicznie. Ataki na Sajgon w czasie ofensywy Tet przeprowadzone zostay z dawnych orodkw Viet Congu w dystrykcie Cu Chi i elaznym Trjkcie. Tym razem amerykaskie naczelne dowdztwo postanowio raz na zawsze zlikwidowa te zryte tereny, niszczc cakowicie rodowisko naturalne. Chemiczne defolianty okazay si tylko czasowo skuteczne. Plantacje Fil Hol, lasy Ho Bo i Boi Loi oraz elazny Trjkt byy systematycznie niwelowane pugami Rome. migowce Chinook siay amerykask traw, ktr okresowo podpalano. By to

specjalnie wyhodowany gatunek szorstkiej trawy, ktra palia si szybko i atwo. Pukownik Thomas A. Ware dowodzi w operacjach wymiatajcych batalionem 25 dp. Spdzalimy czas w lesie Ho Bo, w Fil Hol i elaznym Trjkcie. Myl, e wycilimy okoo piciu i p tysicy hektarw lasu. Codziennie natrafialimy na tunele. Czasem zapaday si pod naszymi cikimi spychaczami lub czogami. Niekiedy po prostu wysadzalimy w powietrze wejcia do nich. Wspomina Mai Chi Tho: Tak, Amerykanie zryli spychaczami cay rejon, nie pozosta tam ani jeden dom czy drzewo. Mona byo stan na brzegu rzeki Sajgon i bez adnych przeszkd widzie biegnc w odlegoci okoo jedenastu kilometrw szos Nr l. Musielimy przebywa w krtkich odcinkach tuneli. Mielimy ograniczone moliwoci prowadzenia wojny. Nie dziaalimy za dnia, jedynie w nocy. Ludno zamieszkujca wioski w wikszej czci znika. Przecitnie, od 1965 roku ponad milion poudniowo-wietnamskich wieniakw rocznie byo przesiedlanych, bd uciekao przed bombami, pociskami oraz defoliantami i stawao si uchodcami zamieszkujcymi kontrolowane przez stron rzdow miasta. To zniszczyo system podatkowy Viet Congu i jego zaplecze zaopatrzeniowe. A w strefach swobodnego ataku i tak nikt nie by w stanie przez duszy okres utrzyma si przy yciu. - Drzewa byy pozbawione lici - wspomina kapitan Linh. - W tunelach byo bardzo gorco. Jeeli nie zacieralibymy naszych ladw na ciekach, migowce wykryyby je. Najwikszym sukcesem Amerykanw byy wtedy dwa uzbrojone migowce z 25 batalionu lotniczego - Cobry. Na ich przednich czciach byy wymalowane spiczaste zby i czerwone paszcze magicznego zwierzcia. Nazywalimy je czerwonogowymi bestiami. Latali nimi dwaj niezwykle celni czarni strzelcy pokadowi. Wystarczyo, by dostrzegli nasz cie, a natychmiast kierowali swoje kaemy, eby strzela i zabija. Zgino wielu naszych onierzy. Latali nisko, szybko i byli zabjczo celni. Zrobilimy kuky trzymajce podniesione karabiny, eby ich zwabi i ostrzela. Jeden ze migowcw rozbi si w bazie Cu Chi. Pochowalimy wszystkie ofiary czerwonogowych bestii w jednym miejscu, eby byy ostrzeeniem dla wszystkich. Znajdowao si tam pidziesit czy szedziesit grobw i co dwa trzy dni przybywa nowy. Teraz ju nie ma tego cmentarza. Pisarz Vien Phuong wrci w 1971 roku do dystryktu Cu Chi z bezpiecznego schronienia w Kambody. Cay obszar Cu Chi by poronity amerykask traw i bambusem. W kadej wiosce pozostao okoo czterech partyzantw, innych ludzi nie byo... Partyzanci jedli licie, eby utrzyma si przy yciu i obmywali rany wod z sol. Musiaem y w przykrytej nylonow pacht dziurze, na dnie leja. By to najbardziej mroczny okres. Ironi losu byo, e gdy ostatnie amerykaskie jednostki wycofay si na pocztku lat siedemdziesitych, Viet Cong przyznawa si do klski. Egzystencja partyzantw staa si tak niezwykle cika, e nawet stanowczy kapitan Linh owiadczy, e w latach 1969 i 1970 morale zaamao si i byo wielu Hoi Chanh, dezerterw z Viet Congu. Zbyt trudno si wwczas yo, najmniejszy bd mg okaza si fatalny. W lutym 1970 roku z resztk swojej druyny ukrywa si w tunelu pooonym kilkaset metrw od linii obrony bazy Cu Chi. Byo to ten sam tunel, skd Dac Cong ruszy 26 lutego 1969 roku do ataku i zniszczy wiele migowcw. Linh wspomina: - Codziennie amerykaskie wojska przechodziy nad moj gow. Nie mieli pojcia, e tam jestemy, wic nas nie szukali. Syszelimy szczkajce ca noc metalowe gsienice czogw. Syszelimy jak Amerykanie miej si i artuj. ylimy tam cay miesic, ale kiedy wyszedem na powierzchnie, zostaem schwytany. Dla kapitana Linha wojna si skoczya. Po piciu latach w tunelach zosta jecem. Z powodu zwikszajcej si liczby Hoi Chanh, Viet Cong dozna nastpnego niepowodzenia, ktry dodatkowo przyspieszy jego upadek. Poza strefami swobodnego ataku

Viet Cong w dalszym cigu posiada w wioskach polityczn i samorzdow infrastruktur. Posugujc si danymi wywiadowczymi uzyskanymi od Hoi Chanh, Amerykanie zaproponowali ujawnienie znajdujcych si w tunelach kryjwek kadry partyjnej i ostateczn likwidacje infrastruktury NFW. Program o nazwie Phoenix zosta opracowany przez Roberta Kromera byego pracownika CIA i zastpc do spraw pacyfikacji generaa Westmorelanda. Przezywany Palnik, przygotowa w 1967 roku projekt nazwany CORDS (Civil Operations and Revolutionary Development Support - Agencja wspierania akcji obywatelskiej i rozwoju wsi) i narzuci go rzdowi prezydenta Thieu. Phoenix by najistotniejszym elementem tego programu i mia by od 1969 roku wprowadzany pod kierunkiem CIA przez poudniowowietnamsk policje, wojsko i jednostki pomocnicze w ramach zarzdzonej przez prezydenta Nixona polityki wietnamizacji. Celem programu Phoenix byo ujawnienie i likwidacja zakonspirowanego aparatu komunistycznego w Wietnamie Poudniowym. Na pocztku lat szedziesitych Viet Cong sparaliowa administracje rzdu sajgoskiego, systematycznie mordujc mianowanych wjtw wsi i innych urzdnikw pastwowych. Jeeli udaoby si zniszczy miejscowe struktury kadry, aktywistw i pomocnikw, wtedy zakadano - daoby si przeama zaczarowany krg, mechanizm dziki ktremu jednostki partyzanckie, rozbite w wyniku amerykaskich dziaa wojskowych, byy systematycznie odtwarzane dziki pracy NFW wrd ludnoci. Ostatecznie jednak Phoenix okaza si mieszanin korupcji, nieskutecznoci, brutalnoci i morderstw. Ale, poczony z wyludnieniem terenw wiejskich, zdoa w powanym stopniu nadwery struktury organizacyjne Viet Congu, doprowadzi do ujawnienia tuneli i zmusi generaa Tran Van Tra do wyprowadzenia dywizji regularnej armii pnocno wietnamskiej. W pierwszej fazie Phoenixa przeprowadzano zbir i weryfikacj danych wywiadowczych o Viet Congu, uzyskanych przede wszystkim od jecw i Hoi Chanh. Tam, gdzie byo to moliwe, w szeregach Viet Congu umieszczano szpiegw. Pham Van Nhanh, byy dowdca partyzantw z wioski Trung Lap w dystrykcie Cu Cni powiedzia, e w czasie Phoenixa ...jednym ze sposobw stosowanych przez przeciwnika byo szkolenie adnych dziewczt, ktre pniej infiltroway nasz organizacj. Uwiody one pewn liczb naszych funkcjonariuszy i zebray informacje o naszych strukturach organizacyjnych i dziaalnoci. Policja poddawaa presji rodziny w wioskach strategicznych, zmuszajc je, by namawiay modych ludzi do ujawnienia partyzantw i skorzystania z przywilejw Chieu Hoi. Weteranka, pani Nguyen Thi Dinh, jedna z przywdczy Viet Congu, powiedziaa amerykaskiemu reporterowi Stanleyowi Karnowowi. - Nigdy nie obawialimy si dywizji wojsk, ale umieszczenie w naszych szeregach paru agentw stwarzao nam ogromne kopoty. Druga faza - wykorzystanie - zostaa przeprowadzona przez specjalnie przeszkolone jednostki narodowej policji poudniowowietnamskiej i Armii Republiki Wietnamu. Zaopatrzeni przez dystryktowy orodek Phoenixa w nazwiska i adresy, wpadali do wiosek, aby rozprawi si z osobami podejrzewanymi, e s urzdnikami i sympatykami Viet Congu. To zazwyczaj oznaczao zabjstwo lub aresztowanie. William Colby, szef sajgoskiej placwki Centralnej Agencji Wywiadowczej, ktry kierowa programem, by zmuszony przyzna, e Phoenix sta si kwintesencj wszystkich negatywnych aspektw wojny. Ale odnis powodzenie. Wedug jego oceny, w rezultacie zastosowania programu, ponad 60 000 agentw Viet Congu zostao zabitych, ujtych lub zneutralizowanych - liczba ta obejmuje rwnie Chieu Hoi. Z 20 000 zabitych, twierdzi stanowczo Colby na przesuchaniach przeprowadzonych w Kongresie w 1971 roku, wikszo zgina w walce. Inni wiadkowie mwili jednak o odwetowym charakterze operacji i powszechnym stosowaniu zabjstw i tortur. W kadym jednak razie, wiejskie struktury Viet Congu zostay w duym stopniu zdezorganizowane. Po zakoczeniu wojny wielu czoowych komunistycznych dziaaczy w

Wietnamie przyznao, e okres realizacji Phoenixa by dla nich najgorszy. Jeden z wyszych oficerw, pukownik Bui Tin nazwa operacj podstpn i okrutn, spowodowaa ona strat tysicy naszych kadrowych dziaaczy. Zdradzenie lokalizacji baz w tunelach, zmusio ocalaych partyzantw i wojska pnocnowietnamskie do masowego wycofywania si w bezpieczne rejony za granic Kambody, gdzie miay oczekiwa na odejcie wojsk amerykaskich. Na wiosn 1970 roku jednostki amerykaskie i Armii Republiki Wietnamu przeprowadziy krtki, ale niszczcy wypad przeciwko komunistycznym bazom w neutralnej Kambody, zmuszajc pnocnowietnamskie wojska do wycofania si jeszcze dalej. Pod koniec 1971 roku, Phoenix zadawa powane straty. Szczeglnie cennym Hoi Chanh by Nguyen Van Tung, sekretarz partii komunistycznej w An Tinh, dystrykcie przylegym do Cu Chi. Kaza on za dokonanie gwatu straci modego partyzanta, ktry okaza si bratankiem wysokiego komunistycznego urzdnika. Obawiajc si zemsty, zgosi si do Armii Republiki Wietnamu. Jego zeznania doprowadziy do aresztowania ponad trzystu komunistycznych sympatykw i wykrycia licznych baz w tunelach. By wrd nich tajny punkt dowodzenia komandosw F-100 w An Tinh. Zosta opanowany w czasie operacji Armii Republiki Wietnamu, poprzedzonej nawa artyleryjsk, po ktrej Hoi Chanh przeprowadzi Armi Republiki Wietnamu przez pola minowe do tuneli. Wszyscy znalezieni w nich partyzanci zostali zabici lub wzici do niewoli. Wrd zdobytych dokumentw byy zeszyty z wklejonymi wycinkami prasowymi na temat zwycistw F-100 - to znaczy zamachw bombowych w Sajgonie - oraz notes zawierajcy spis ponad szedziesiciu agentw w Sajgonie. Podane tam byy ich prawdziwe nazwiska, adresy oraz instrukcje w sprawie tajnych spotka i skrzynek kontaktowych. Wszyscy ci agenci mieli cakowicie legalny status. Ich nazwiska zostay przekazane Wydziaowi Specjalnemu w Sajgonie. Aresztowa on pidziesiciu agentw, ale nie zdoa odnale szefa do spraw operacyjnych batalionu, dwudziestoletniej dziewczyny Nguyen Thi Kieu. Ocalaa i pniej mianowana zostaa bohaterk rewolucji. Zesp saperski zosta zlikwidowany. Do koca wojny w Sajgonie nie byo wikszych aktw sabotau - przede wszystkim dlatego, e nie mona ju byo utrzymywa partyzanckich baz w tunelach. Najbardziej decydujcy cios w walce przeciwko tunelom zosta zadany z powietrza. 31 padziernika 1968 roku, prezydent Johnson rozkaza zakoczy bombardowania Wietnamu Pnocnego, czynic w ten sposb gest, ktry mia przyspieszy podjecie rozmw pokojowych w Paryu. Strategiczne bombowce B-52 zostay przystosowane do przenoszenia ponad stu bomb burzcych. Od dawna przeprowadzay naloty ze swoich lotnisk w bazie lotniczej Andersen na Guam i U-Tapao w Tajlandii. Te potne, latajce na wysokim puapie samoloty nigdy nie widziay celu. Naprowadzano je i kierowano bombardowaniem za porednictwem radaru naziemnego znajdujcego si w odlegoci trzystu dwudziestu kilometrw. Ze wzgldu na moliwy bd nawigacyjny nie zezwalano na zrzut bomb w odlegoci mniejszej ni trzy kilometry od wasnych oddziaw. Gdy wstrzymano bombardowania Pnocy, w dyspozycji dowdcw na Poudniu znalazo si wicej maszyn. Generaowie postanowili uy bombowcw w celu przeprowadzenia zmasowanych bombardowa stref swobodnego ataku. W nalotach miano uy bomb burzcych o wadze 340 i 220 kilogramw. Zrzucano je seriami pozostawiajcymi ptorakilometrowy pas cakowitego zniszczenia. Okolic przeoryway rzdy eksplozji. Tony ziemi - razem z drzewami, budynkami i ludzkimi ciaami - strzelay wysoko w gr. Nalot B-52 mona byo zobaczy, usysze i poczu z odlegoci trzydziestu dwch kilometrw: grzmic symfoni zniszczenia, ktra wstrzsaa ziemi i kaleczya j nieodwracalnie. W Cu Chi i elaznym Trjkcie w 1969 roku pozostao niewiele rolinnoci i jeszcze mniej ludzi - jedynie garstka partyzantw w niezwykle trudnych warunkach krya si wci w tunelach. Dla nich, najbardziej niszczcymi bombami B-52 nie byy te, ktrych zapalniki nastawiono na wybuch w powietrzu lub przy

zetkniciu z ziemi, ale te o opnionym dziaaniu, ktre eksplodoway po zagbieniu si na ponad metr w ziemi. Wybuch takiej bomby powodowa miejscowe trzsienie ziemi, ktre niszczyo najtrwalsze nawet ciany tuneli. Leje po nich, ktre wci szpec krajobraz, miay gboko do dziesiciu metrw. Te wielkie jamy przeryway system tuneli, czynic go nie nadajcym si ani do uytku, ani do naprawy. Piciometrowy lej wystarczy, by zniszczy tunel - powiedzia major Nguyen Quot. - Bomby B-52 dryy leje o gbokoci dwudziestu metrw. Otwory wentylacyjne zasypywaa wyrzucona ziemia i szcztki. Gdy system tuneli zosta zablokowany w kilku miejscach, powietrze nie mogo kry i uwizieni pod ziemi ludzie dusili si. Dywanowe bombardowania B-52 odniosy skutek tam, gdzie zawid gaz CS i adunki niszczce szczurw tunelowych - doprowadziy do tego, e Viet Cong nie mg korzysta z tuneli. Ale ten wojskowy sukces przyszed zbyt pno, by wywrze wpyw na losy wojny. Duga, nierozstrzygnita wojna na wyniszczenie, szok ofensywy Tet 1968 i ogromna niepopulamo wojny w kraju - ju zadecydoway o wycofaniu si Ameryki z Wietnamu. Partyzanci Viet Congu zostali zdziesitkowani w nierwnej walce, ale potna, regularna armia Wietnamu Pnocnego znajdowaa si na miejscu, gotowa kontynuowa wojn. W grudniu 1970 roku Komitet Centralny partii Lao Dong w Hanoi, podj oficjaln uchwa o odstpieniu od dziaa powstaczych i podjciu operacji wojskowych siami duych jednostek. Wojna partyzancka zostaa waciwie przegrana. Zajmujcy si problemami Azji, Chalmers Johnson napisa w 1973 roku: Vo Nguyen Giap przyzna, e w walkach w latach 1965-1968 utracono 600000 ludzi... Co wicej, okoo roku 1970, przynajmniej 80 procent codziennych dziaa bojowych w Wietnamie Poudniowym prowadzonych byo przez jednostki regularnej Ludowej Armii Wietnamskiej (LAW)... Autentyczni, ubrani w czarne piamy partyzanci z Poudnia... tworzyli nie wicej ni 20 procent komunistycznych si zbrojnych. Najazd wiosn 1972 roku zosta przeprowadzony przez pnocno wietnamskie oddziay wyposaone w czogi i artyleri. W 1972 roku siy ldowe Stanw Zjednoczonych byy ju, jednostka po jednostce, wycofywane z Wietnamu. Aby to zrekompensowa, prezydent Nixon zwikszy pomoc wojskow dla Wietnamu Poudniowego. Zacza to by wojna Armii Republiki Wietnamu. Pod koniec 1970 roku wiksza cz dywizji Tropikalnych Byskawic powrcia na Hawaje i przekazaa baz Cu Chi 25 dywizji Armii Republiki Wietnamu, stacjonujcej poprzednio w pooonym nieopodal Du Hoa. 25 dywizja Armii Republiki Wietnamu cieszya si mam opini wrd amerykaskich oficerw, poniewa za wszelk cen unikaa walki i prowadzia ukady z Viet Gongiem. W 1967 roku wicej jej onierzy zgino w wypadkach drogowych, ni w czasie walki. Pewien amerykaski genera stwierdzi, e dywizja wypia si na wojn. Przez rok amerykaskie dowdztwo dyo do zdymisjonowania dowdcy 25 dp Armii Republiki Wietnamu, generaa Phan Trong Chinha, ktry ostatecznie zosta wysany w styczniu 1969 roku na urlop zdrowotny. Jego dywizja miaa rzekomo chroni zachodnie skrzydo Sajgonu w czasie Tet 1968. W nastpnych latach sytuacja niewiele si poprawia. Genera Tran Quoc Lich, mianowany dowdc 25 dp Armii Republiki Wietnamu przez prezydenta Thieu, zosta wyrzucony w 1974 za sprzeda ryu Viet Congowi. Sprzeda ywnoci, sprztu wojskowego, uchylanie si od obowizkw sprawiy, e dywizja bya niezdolna do walki i nie dysponowaa adn si bojow. W kulminacyjnym punkcie wojny w 1975 roku, 25 dp Armia Republiki Wietnamu bya wyczona z dziaa od roku, a jej dowdca siedzia w areszcie oskarony o korupcj. Porozumienie o przerwaniu ognia podpisane w Paryu w styczniu 1973 roku przez Henry Kissingera i Le Duc Tho, pozwolio Stanom Zjednoczonym w honorowy sposb wycofa si z wojny, ale dao jednoczenie komunistom cakowit kontrol nad wielkimi poaciami Wietnamu Poudniowego. Pozwolono, by na tych terenach pozostao trzysta tysicy pnocnowietnamskich wojsk. Po ofensywie Tet, Armia Republiki Wietnamu ograniczya si

do obrony miast i kilku posterunkw, opuszczajc cakowicie tereny wiejskie. Armia pnocnowietnamska umacniaa swoj obecno. Gdy w 1973 roku ponownie zaczy si walki, komunici stopniowo powikszali zdobycze terytorialne. Zdarzajce si co pewien czas bitwy pomidzy wzmocnion i dozbrojon Ludow Armi Wietnamu a zdemoralizowan Armi Republiki Wietnamu miay miejsce przez cay rok 1974. Pnocnowietnamskie wojska rozpoczy swoj ofensyw w grudniu tego roku. Uderzajc z gr na rwniny wybrzea, a stamtd na pogrze, wojska pnocnowietnamskie otoczyy Sajgon z szybkoci, ktra zdumiaa nawet je same. W kwietniu 1975 roku byty gotowe zaj miasto. Zniszczony elazny Trjkt mia wci swoj rol do odegrania. Tu przed ostatecznym szturmem Sajgonu, generaowie Van Tien Dung (naczelny dowdca) i Tran Van Tra przenieli swoje wysunite stanowiska dowodzenia z bezpiecznego, dawno ju wyzwolonego Loc Ninh do tego, co zostao z bazy w tunelach w dystrykcie Ben Cat. W tym wanie miejscu Mai Chi Tho planowa w 1967 roku atak na Sajgon w ramach ofensywy Tet. Bya to -owiadczy Van Tien Dung w swoim sprawozdaniu z upadku Wietnamu Poudniowego - .. .pooona na pnocny zachd od Ben Cat, stara baza jednej z naszych jednostek do dziaa specjalnych z Sajgonu. Z niej wanie nasze oddziay specjalne przez wiele lat przeprowadziy wiele atakw na Sajgon, zadajc cikie straty Amerykanom i ich lokajom. Dwa dni pniej pojawili si tam dwaj inni wysokiego szczebla Wietnamczycy z Pnocy, ktrzy nie potrafili zrezygnowa z obecnoci w miejscu historycznych wydarze. By to sekretarz Centralnego Biura na Wietnam Poudniowy i czonek Biura Politycznego Pham Hung i Le Duc To, ktry podpisa w 1973 roku porozumienie o zawieszeniu broni i brat Mai Chi Tho. Gdy czogi zbliyy si do prezydenckiego paacu w Sajgonie doprowadzajc trzydziestoletni wojn Wietnamu o niepodlego do koca, dowodzcy nimi generaowie i politycy, otrzymali te dobr wiadomo w dawnej bazie zlokalizowanej w tunelach, w miejscu, gdzie w czasie tych dugich zmaga toczyy si najbardziej zacieke walki. 22 REFLEKSJE Tunele Cu Chi stay si dla wietnamskich komunistw symbolem ich uporu i wytrwaoci w wojnie przeciwko Amerykanom od 1965 do 1973 roku. Opr - napisa von Clausewitz, dziewitnastowieczny teoretyk wojskowy - jest form dziaania majc na celu zniszczenie si nieprzyjaciela w iloci, ktra zmusi do porzucenia swoich zamiarw. To wanie osign Viet Cong. Pukownik Harry Summers, wspczesny amerykaski badacz amerykaskiego niepowodzenia w Wietnamie, napisa, e celem komunistw w Wietnamie Poudniowym byo zmczenie nas, a nastpnie doda: Byli w stanie dokona tego dziki oszczdnej gospodarce siami - dziaa Viet Congu zaopatrywanego i wspieranego przez wybrane regularne jednostki pnocno-wietnamskie. Amerykaskie siy zbrojne zostay postawione w sytuacji patowej przez przeciwnika, ktry znajomoci psychologii i sprytem nadrabia brak samolotw i czogw. Aby walczy z wrogiem w jego fortecach, Amerykanie musieli wypracowa umiejtnoci wojskowe tak przyziemne - w dosownym znaczeniu - e odniesienie sukcesu nie wynikao z zastosowania nowoczesnej broni czy siy ognia, ale najzwyklejszej odwagi przy stawianiu czoa najstarszym i najbardziej pierwotnym lkom, rodzcym si w czasie pocigu w mrocznych zakamarkach kryjwki. G.K. Chesterton napisa, e ...odwaga jest pojciem niemal wewntrznie sprzecznym. Oznacza silne pragnienie ycia, przybierajce form gotowoci do mierc. Niewielu walczcych w tunelach partyzantw przeyo. Viet Cong moe uczciwie twierdzi, e odnis zwycistwo, ale to Wietnam Pnocny zdoby chwa i wadze. A gdy amerykaskie szczury tunelowe wrciy do domu, ich dzieje i odwaga rwnie zostay zignorowane i przytoczone powojennymi kompleksami i oskareniami, ktre wstrzsay Ameryk.

Sama tylko ziemia zostaa szczodrze nagrodzona, gdy tunele zaczy poddawa si dziaaniu czasu i natury koczcych to, co rozpoczy bomby B-52. Caemu dystryktowi formalnie przyznano tytu elaznej Ziemi Cu Chi. Dawne podziemne stanowisko dowodzenia w Phu My Hung jest zachowane jako pamitka wojny tunelowej. Podziemne sale konferencyjne i krte tunele komunikacyjne zostay pieczoowicie zabezpieczone. Dzisiaj s spokojnym miejscem. Pracuje to kustosz, ktry utrzymuje wszystko w naleytym porzdku. Jest i ksiga pamitkowa zawierajca uprzejme wyrazy podziwu, wpisywane przez komunistyczne delegacje. Ci, ktrzy prbuj sami przekona si, jak wygldaa egzystencja w tunelach i wyprawiaj si na krtk wycieczk po podziemiach, bardzo szybko padaj ofiar klaustrofobii, albo mrwek i moskitw, ktre stay si nowymi stranikami podziemi. W wioskach dystryktu Cu Chi resztki tuneli padaj ofiar zaniedbania. Wazy prchniej, jamy osypuj si. Modzi nie mog uwierzy, e Wietnam kiedykolwiek bdzie znowu toczy walk na wasnej ziemi. Starsi nie s tego tacy pewni. Historia, ktra tak czsto jest instrumentem propagandy zwycizcw, teraz moe zarejestrowa prawd o tunelach. Ci, ktrzy przeyli, mwi ze szczerym szacunkiem o dawnych przeciwnikach. Jak w przypadku wikszoci wojen, nienawi wygasa. Pamita si jedynie, jak saby zwyciy silnego, a take - jak walczcy po obu stronach znaleli w sobie nowe rda odwagi i wytrwaoci - trwae rdo inspiracji pynce z bolesnej wojny. KALENDARIUM GWNYCH WYDARZE WOJNY WIETNAMSKIEJ 1945 2 wrzenia. Komunistyczny Viet Minh pod przywdztwem Ho Chi Minha przejmuje wadze w Hanoi i proklamuje niepodlego. 22 wrzenia. Powrt francuskich wojsk do Wietnamu. 1946 19 grudnia. Viet Minh rozpoczyna w Indochinach omioletni wojn przeciwko Francuzom. 1950 26 czerwca. Pocztek wojny koreaskiej. 1953 27 lipca. Zawieszenie broni w Korei. 1954 7 maja Francuzi poddaj si Viet Minhowi w Dien Bien Phu. 20 lipca Porozumienia genewskie dziel Wietnam na Pnocny i Poudniowy ze stolicami w Hanoi i Sajgonie 1955 26 padziernika. Ngo Dinh Diem zostaje prezydentem Wietnamu Poudniowego i odwouje wybory uzgodnione w Genewie. 1959 Maj. Wietnam Pnocny rozpoczyna przerzucanie personelu i broni na Poudnie szlakiem Ho Chi Minha prowadzcym przez Laos i Kambode. Przybycie pierwszych amerykaskich doradcw wojskowych do Wietnamu Poudniowego.

Padziernik. Prezydent Diem wprowadza prawa delegalizujce komunistw i byy Viet Minh 1960 8 listopada. John F. Kennedy zostaje wybrany prezydentem Stanw Zjednoczonych, wystpuje o wsparcie Diema. 20 grudnia. Powoanie Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu Poudniowego (Viet Congu) i wznowienie wojny partyzanckiej. Ponowne rozpoczcie budowy tuneli w dystrykcie Cu Chi i innych rejonach. 1962 8 lutego. W Sajgonie powoane zostaje Amerykaskie Dowdztwo Pomocy Wojskowej w Wietnamie (MACV). 30 lutego. Rozpoczcie programu wiosek strategicznych w Wietnamie Poudniowym. 1963 2 stycznia. Viet Cong zadaje klsk poudniowowietnamskiej armii (ARVN) pod Ap Bac. Kwiecie. Wprowadzenie programu amnestyjnego Chieu Hoi dla Viet Congu. l listopada. Prezydent Diem zamordowany podczas przewrotu wojskowego w Sajgonie. 22 listopada. Prezydent Kennedy zostaje zamordowany. Lyndon Jonhson obejmuje urzd. 1964 20 czerwca. Genera William Westmoreland obejmuje dowdztwo MACV. Listopad. Nieudana operacja Armii Republiki Wietnamu w elaznym Trjkcie. 1965 25 luty. Pocztek amerykaskich bombardowa Wietnamu Pnocnego. 8 marca. Pierwsze amerykaskie jednostki przybywaj do Da Nang. 5 maja. Przybycie 173 Brygady Powietrznodesantowej St. Zjed. i pierwszych jednostek australijskich. 27 czerwca. 173 Powietrznodesantowa przeprowadza wymiatanie w elaznym Trjkcie. Padziemik-listopad. Bitwa w dolinie la Drang na centralnym paskowyu. Padziernik. Przybycie l Dywizji Piechoty Stanw Zjednoczonych (Wielkiej Czerwonej Jedynki) do Bazy Lotniczej w Bien Hoa. 1966 Stycze. Operacja Crimp w dystrykcie Cu Chi i jej kontynuacja, Operacja Buckskin w tym samym rejonie. 12 stycznia. Ppk. George S. Eyster miertelnie ranny. Luty. l Dywizja Piechoty St. Zjedn. Przenosi si do bazy Di An. Marzec. 25 Dywizja Piechoty (Tropikalnych Byskawic) przybywa do Cu Chi. Wrzesie. Operacja, Attleboro Strefie Wojennej C, w prowincji Tay Ninh. 1967 7-26 stycznia Operacja Cedar Falls w elaznym Trjkcie i dystrykcie Cu Chi Luty. l Dywizja Piechoty zakada baz Lai Khe. Luty-kwiecie. Operacja, Junction City w Strefie Wojennej C. 6 lipca. W Hanoi umiera genera Nguyen Chi Thanh komunistyczny dowdca na Poudniu. 3 wrzesie. Genera Nguyen Van Thieu zostaje wybrany prezydentem Wietnamu Poudniowego.

1968 31 stycznia. Rozpoczyna si oglnokrajowa ofensywa Tet przeprowadzona przez Viet Cong w Sajgonie i innych miastach, po ktrej nastpuj oblenia Hue i KheSanh. 16 Marca. Masakra w My Lai. 31 Marca. Prezydent Johnson ogasza zawieszenie bombardowa i oznajmia, ze nie bdzie si stara o powtrny wybr. 4 Maja. Dalsze ataki Viet Congu - mini-Tet. Maj. Rozpoczynaj si wstpne rozmowy pokojowe w Paryu. Czerwiec. Genera Creighton Abrams przejmuje dowodzenie od gen. Westmorelanda. 30 wrzenia. Siy Stanw Zjednoczonych w Wietnamie osigaj najwyszy poziom 537 800 onierzy. 31 padziernika. Prezydent Johnson zaprzestaje bombardowa Wietnamu Pnocnego. 5 listopad. Richard Nixon wybrany prezydentem USA i obiecuje wycofanie wojsk amerykaskich i wietnamizacj wojny. 1969 26 luty. Atak Viet Congu na baz Cu Chi niszczy migowce Chinook. 10 czerwca. Utworzenie Tymczasowego Rzdu Rewolucyjnego Viet Congu. 3 wrzenia. Ho Chi Minh umiera w Hanoi. 1970 27 Marca. Najazd amerykaskich wojsk na Kambod. 15 kwietnia, l dywizja piechoty St. Zjedn. opuszcza Wietnam. Grudzie. Amerykaska 25 dywizja piechoty opuszcza Wietnam; Cu Chi przejmuje 25 dywizja Armii Republiki Wietnamu. 1971 18 sierpnia. Wycofanie ostatnich oddziaw australijskich i nowozelandzkich. 1972 21 lutego. Prezydent Nixon skada wizyt w Chinach. 30 Marca. Wielkanocna ofensywa wojsk pnocnowietnamskich na Poudniu. 12 sierpnia. Ostatnie amerykaskie oddziay opuszczaj Wietnam. 1973 27 stycznia. Henry Kissinger i Le Duc Tho podpisuj w Paryu porozumienie o zawieszeniu ognia. 1974 9 sierpnia. Prezydent Nixon ustpuje ze stanowiska. 1975 30 kwietnia. Sajgon zdobyty przez wojska pnocnowietnamskie. 1976 2 lipca. Proklamowanie Zjednoczonej Socjalistycznej Republiki Wietnamu. Sajgon przemianowany na miasto Ho Chi Minh.

SOWNIK ADSID Air-delivered seismic intruder-detection device; (Zrzutowe Urzdzenie Sejsmicznego Wykrywania Intruzw) mikrofon i nadajnik zrzucany w rejonie, gdzie spodziewana jest dziaalno przeciwnika. AK-47 Zaprojektowany w ZSRR karabinek automatyczny Kaasznikowa kalibru 7.62 mm. Uywany przez komunistyczne oddziay. ARVN (Arvin) Armia poudniowowietnamska (Armia Republiki Wietnamu). B-52 Strategiczny bombowiec adaptowany do konwencjonalnego bombardowania Wietnamu. Baza ogniowa Umocnione stanowiska artylerii. Cedar Falls Operacja szukaj i zniszcz przeprowadzona w styczniu 1967 roku w elaznym Trjkcie i dystrykcie CuChi. Charlie Skrt od Victor Charlie oznaczajcy VC, czyli Viet Cong. Chieu Hoi Program amnestyjny pozwalajcy partyzantom Viet Congu bezpiecznie przej na stron rzdow. Chinook migowiec transportowy CH-47. CIA Centralna Agencja Wywiadowcza. Cobra migowiec szturmowy AH-1 G. COSVN Centralne Biuro na Wietnam Poudniowy. Komunistyczne dowdztwo na Poudniu. CS Gaz zawico-obezwadniajcy. IV OW Okrg wojskowy Viet Congu obejmujcy okolice Sajgonu i teren samej stolicy. Dac Cong Oddziay specjalne Viet Congu. DEROS. Data przewidywanego powrotu ze suby zamorskiej. Koniec suby amerykaskiego onierza w Wietnamie. DH-5, DH-10 Produkowane przez Viet Cong miny odamkowe o kierunkowym dziaaniu. DMA Strefa zdemilitaryzowana. Fragging Zabjstwo oficera lub podoficera przez wasnych onierzy. Nazwa utworzona od granatu odamkowego (fragmentation grenade). Hoi Chanh Dezerter przechodzcy na stron rzdow w ramach programu Chieu Hoi. LAW Ludowa Armia Wietnamu. M-16 Karabinek piechoty USA kalibru 5.36 mm. M-60 Amerykaski karabin maszynowy kalibru 7.62 mm. MACV (Macvee) Dowdztwo Pomocy Wojskowej w Wietnamie MEDCAP Program cywilnej akcji medycznej. Program pomocy medycznej dla mieszkacw wsi, prowadzony przez wojska Stanw Zjednoczonych i Armi Republiki Wietnamu. Nawrcony Dezerter z Viet Congu. NFWWP Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Poudniowego. Pajcza dziura Stanowisko snajpera VC w wylocie tunelu. Partia Lao Dong Wietnamska Partia Robotnicza (tj. komunistyczna). Phoenix Oparta o dane wywiadowcze kampania majca na celu likwidacj infrastruktury Viet Congu. Pug Rome Specjalnie zaprojektowany lemiesz spychacza do oczyszczania terenu. PSYOPS Operacje psychologiczne. Strefa swobodnego ataku Rejon, w ktrym kady zaobserwowany czowiek jest uznany za wroga i cel dla onierzy amerykaskich. Strefa Taktyczna ni Korpusu Okrg wojskowy Armii Republiki Wietnamu. Teren midzy Delt Mekongu a centralnym paskowyem w Wietnamie Poudniowym. Tet Wietnamskie wito nowego roku ksiycowego, obchodzone jako wito narodowe. Tropikalne Byskawice 25 dywizja piechoty Stanw Zjednoczonych. Wielka Czerwona Jedynka l dywizja piechoty Stanw Zjednoczonych.

Zielone Berety Amerykaskie oddziay specjalne. Zwiadowca Kita Carsona Byy partyzant Viet Congu sucy jako przewodnik dla wojsk amerykaskich. elazny Trjkt Opanowany przez Viet Cong rejon pomidzy rzekami Thi Tinh i Sajgon, niedaleko dystryktu Cu Chi.