You are on page 1of 133

Julian Aleksandrowicz Irena Gumowska

Kuchnia i medycyna
Okadka i ilustracje Stanisaw Szczuka Opiniodawca; doc. dr hab. Jerzy Lisiewicz Redaktor Alina Stradecka Redaktor techniczny Teresa Kierzkowska Korektor Danuta Witkowska

ISBN 83-225-0122-6 WSZELKIE PRAWA ZASTRZEONE WYDAWNICTWO WATRA Warszawa 1986. Wydanie V. Nakad 100000 + 250 egz. Ark. wyd. 14,5. Ark. druk. 13,5. Symbol 10697/RK. Format A5. Cena z 120,Druk i oprawa w NRD. Przedmowa Cech natury ludzkiej jest skonno do odsuwania od siebie zych nowin. W sytuacjach ostatecznych dopiero przyjmujemy do wiadomoci informacje wywoujce przykre odczucia. W coraz wikszym stopniu czujemy si zmczeni i zniechceni pesymistycznymi prognozami rnych dziedzin nauki, dotyczcymi chorb, zanieczyszczenia rodowiska, zamiecania globu ziemskiego itp. Kojarzce si z tymi doniesieniami wyobraenia cikich schorze, cierpienia, mierci wywouj niepokj i lk. Oficjalna medycyna, zwaszcza w caym swym majestacie, grozi nam najwikszym wymiarem kary", poucza, e powstajce zaburzenia chorobowe prowadz do zejcia miertelnego. Wyrok adresowany jest szczeglnie dla tych krnbrnych", ktrzy nie suchaj jej nakazw.

Ksika, ktr Czytelnik bierze do rki, odkrywa zupenie nowe oblicze" medycyny. Pokazuje medycyn-profilaktyk, w pogodnym tonie proponujc zapobieganiu kopotom zdrowotnym. Aplikuje pokan dawk optymizmu dla ludzi umczonych mentorskim gosem powag naukowych, lnic biel sal szpitalnych oraz smtkiem wspaniale wyposaonych sanatoriw. Postp nauk biologicznych i fizycznych w miar swych osigni stwarza tak wskie specjalizacje, e przedstawiciele rnych dyscyplin czsto nie s w stanie zrozumie si wzajemnie, mwic choby o perspektywach badawczych. Wiedza w coraz wikszym stopniu rozczonkowuje wiat oywiony. Mona porwna t sytuacj do reakcji dziecka, ktre ciekawe co jest wewntrz domku ustawionego z klockw bierze kady z nich delikatnie do rk, a po chwili z zatroskan min oglda kupk rozsypanych zabawek. Sdz, e analogi t mona wykorzysta do aktualnej oceny tzw. osigni z zakresu nauk biologicznych i medycznych. Trudno oczekiwa, by doskonay nawet specjalista z jednej dziedziny zna dobrze zalenoci, jakie zachodz midzy poszczeglnymi ogniwami acucha troficznego caego ekosystemu, jakim jest gleba rolina zwierz czowiek. Ksika, ktr rekomenduj, jest jedn z nielicznych prb nowoczesnego, korzystajcego z wielu dziedzin wiedzy, podejcia do tych zjawisk, ktre mona nazwa yciem na kuli ziemskiej. Olbrzymi trud i zaangaowanie biologw i lekarzy musi przynie poytek ludzkoci poprzez wanie interdyscyplinarne interpretowanie zjawisk, a miar tego poytku jest globalna ocena ich znaczenia dla caej populacji, dla ktrej byy przeznaczone. Prociej mwic nie rezultaty w leczeniu jednostek s podstawowym kryterium oceny sporw naukowych, ale - upowszechnianie masowego stosowania rodkw lub metod zapobiegania chorobom w stosunku do caych zbiorowoci jest ostatecznym osdem, nawet jeli uczeni maj podzielone zdania". Jak w poprzednich wiekach zgroz przejmoway wieci o zarazach (morowe powietrze"), tak w mniejszym moe stopniu, ale rwnie duy niepokj budz w nas dzi tzw. choroby cywilizacyjne. Interdyscyplinarne spojrzenie na najbardziej niepokojc z nich proces nowotworowy nie brzmi w tej ksice jak grone Memento"... Autorzy proponuj profilaktyczne postpowanie polegajce przede wszystkim na odpowiednim odywianiu si ktre oddala wizj tej strasznej choroby. Zastosowane w ostatnich latach skomplikowane metody bada fizycznych potwierdziy rol mikroelementw na poziomie submolekularnych procesw warunkujcych sprawne reakcje utleniania w zaradzi komrek ssakw. Wykryto rwnie zjawiska tumaczce wyrane zalenoci midzy nieopanowanym bujaniem nowotworowym plazmy komrkowej a sprawnie funkcjonujcymi procesami utleniania, ktre to procesy s uwarunkowane m. in. wanie obecnoci okrelonych mikroelementw, witamin i innych zwizkw w codziennej diecie. Autorzy Kuchni i medycyny" proponuj korygowanie niedoborw (lub nadmiarw) zwizkw chemicznych (i caych struktur) biologicznie wanych. W zwizkach tych biofizyk widzi: substraty transferu elektronowego", biochemik grupy prostetyczne apoenzymw", ekolog korygowanie zaburze acucha troficznego". Lekarze widz; preparaty parafarmakopealne wzmagajce zejcie procesu chorobowego".

Julian Aleksandrowicz i Irena Gumowska bdcy zwolennikami postpowania profilaktycznego widz realne moliwoci poprawy zdrowia spoecznego i na tym wanie polega humanitarna warto ich pracy. Autor niniejszej przedmowy niemiao informuje, ze od wielu lat, parajc si tymi zagadnieniami profesjonalnie, traktuje Kuchni i medycyn", jako zapowied nowych, oywczych prdw dla sfrustrowanych grup wskospecjalistycznych orodkw badawczych. Przede wszystkim za bdzie ona nieodzown pomoc dla wszystkich kobiet, ktre w nowych warunkach cywilizacyjnych musz dba o prawidowe ywienie swoich najbliszych. Na zakoczenie musz jeszcze wspomnie o fascynujcym postpie nauk medycznych, dziki ktremu mona byo niejednokrotnie uratowa zagroone, wydawaoby si beznadziejnie, ycie ludzkie. Warto wic, aby inne, bardziej lub mniej pokrewne zespoy badawcze wspomagay medycyn w jej interdyscyplinarnym ujciu. Znajc sytuacj w krajach tzw. wysoko rozwinitych, jestem gboko przekonany, e w Polsce mamy ku temu szczeglnie duo okazji. Prof. dr hab. JERZY MAZURCZAK

Czas zakrci kran

Wielu ludzi przeraa wizja przyszoci czowieka we wspczesnym wiecie. Lkaj si widma gnbicych ludzko chorb, ktrych liczba wzrasta wraz z postpem cywilizacji. Nawouj do walki o zdrowie fizyczne, umysowe, psychiczne, o jako ycia i jak najlepszy byt dla jednostki i caych spoeczestw. Nauka robi co moe. A widocznie moe wiele, bo nieomal kady dzie, kada godzina przynosi nowe wiadomoci, odkrycia, doniesienia, hipotezy. Doszo do tego, e w amerykaskim pimie naukowym, powiconym wiedzy o ywieniu i jego wpywie na ludzkie zdrowie, postawiono postula, aby zawodowe dietetyczki egzaminowa co 2 lata, sprawdzajc ich wiadomoci. Wiele bowiem starych prawd" trzeba odrzuca, a na ich miejsce przychodz nowe, lepiej udokumentowane. W tyme pimie wyranie podkrelono, e: lekarze nie czuj si pewni na tym odcinku, za wrd poradnictwa dietetycznego jest duo szarlatanerii, zacofania itp."') Organizm ludzki mona by przyrwna do wielkiego placu budowy i odbudowy. Bez przerwy zachodz w nim kolosalne zmiany. Przecie codziennie 1 % krwinek ulega zniszczeniu i musi nastpi ich odbudowa, tzn. trzeba na nowo utworzy 89 g hemoglobiny. Przecitne ycie leukocytw trwa 810 dni. Biako wtroby i plazmy krwi jest w cigu 10 20 dni w poowie odnawiane. Biako skry ludzkiej odnawia si w cigu ok. 160 dni. Nasze kubki smakowe na jzyku a mamy ich od 10 do 20 tysicy (zalenie od wieku) yj najduej 10 dni, ale na og o wiele szybciej, bo i co 3 godziny, s odnawiane. Nawet wosy musz nie tylko wci powstawa, ale do tego rosn (w cigu roku ok. 12 cm). A wosy to te m. in. biako!

Ustawicznie wic powstaje nowa generacja komrek. A w ich skad wchodzi ok. 50 rozmaitych skadnikw. Ale jeli ktrego zabraknie lub jest go za mao czy za duo, to nasz organizm prbuje si do tego najpierw przystosowa, produkujc" gorsze generacje komrek. A w pewnym momencie sytuacja si zaamuje i wtedy dochodzi do choroby, dolegliwoci lub choby zego samopoczucia. Jednymi z najczciej wystpujcych chorb i przyczyn zgonw s obok zawaw serca schorzenia nowotworowe. Z geografii raka Rak piersi u Japonek i Eskimosek zdarza si wyjtkowo rzadko, ale u Kanadyjek jest wyjtkowo czsty. Wrd Szkotw czste s raki jelit, niemal nieznane w afrykaskim szczepie Bantu. W Hong Kongu w ostatnich 20 latach liczba chorych na raka przeyku wzrosa siedmiokrotnie, ale zauwaono zmniejszenie si wystpowania tej choroby w Szwajcarii. Wrd amerykaskich Adwentystw 7 dnia i Mormonw, zamieszkujcych Kaliforni, mier wywoana zawaami serca i rakiem zdarza si o poow rzadziej ni wrd innych mieszkacw tego stanu, A w stanie Utah, zamieszkanym prawie cakowicie przez Mormonw, miertelno z powodu raka jest najnisza w USA. Ale te ,,u Mormonw" nie mona praktycznie naby alkoholu, tytoniu ani prawdziwej kawy. Religia zabrania im tych produktw pod kad postaci. U nas w ostatnich latach wzrosa szczeglnie liczba zachorowa na raka odka wrd ludnoci wiejskiej. Podejrzewa si, e jest to skutek ogromnie niekorzystnej zmiany w odywianiu, a take pogorszenia rodowiska, z ktrego ywno pochodzi. Przeprowadza si intensywne badania nad innym rakiem biaaczk i szuka jej ognisk. Tych znaleziono ju kilkanacie. S to domy, opanowane przez wilgo i ple. Jeli odkryjemy przyczyny, znajdziemy take i rodki, by zapobiega tym chorobom, a moe nawet i leczy je. Przekonanie takie podziela coraz wicej ludzi, std poszukiwania skierowane w zupenie odmiennym kierunku ni dotychczasowe. Ogromne sumy wydano ju na badania, czy za raka odpowiedzialny jest wirus, czy co zupenie innego. Moe jaki czynnik, ktry powoduje mutacje w komrkach? Przewaa opinia, e nowotwr moe by wyzwolony wieloma czynnikami, ktre przenikaj do organizmu przede wszystkim razem z poywieniem. W kadym razie w stuleciu techniki, w ktrym obecnie yjemy, zapadalno na nowotwory wzrosa wielokrotnie. Przyzwyczajenia i naogi Ameryka, ktra do niedawna wydawaa 690 tysicy dolarw rocznie na badania nad nowotworami, zdecydowaa si podnie te dotacje do 7 milionw w 1975 r., a ju w nastpnym do 45 milionw dolarw. Kadego roku sumy te przeznacza si gwnie na badania nad wpywem rodowiska na powstawanie raka. Ponadto wydano ok. 50 milionw dolarw na prace ledzce wpyw zwyczajw jedzeniowych na genez nowotworw. A jest to zadanie rwnie skomplikowane, jak pogo za odpowiedzialnym wirusem". Ponad 1400 czynnikw chemicznych rozprzestrzenionych w atmosferze i wok nas podejrzewa si dzi o zdolno do wywoywania raka u zwierzt. Ta liczba w przypadku ludzi

jest mniejsza, ale te o wiele trudniej bada te sprawy. Tym bardziej, e trzeba 2030 lat obserwacji, aby jeli chodzi o ludzi powiedzie co prawie pewnego. Trzeba te okreli iloci dziaajcych czynnikw, od ktrych zaczyna si niebezpieczestwo, wzi pod uwag rozmaite wpywy, ktre mog je neutralizowa albo podnosi ich szkodliwo. Afiatoksyny Udowodniono ponad wszelk wtpliwo, e pewne grzyby (plenie) wytwarzaj tzw. afiatoksyny. S to toksyczne produkty przemiany materii tych pleni, jedne z najgroniejszych biologicznych czynnikw rakotwrczych. Wykryte w Krakowie i okolicach ogniska raka, tzw. domy rakowe, byy wanie opanowane przez grzyby (plenie) i sprzyjajc im wilgo. Prace te, po raz pierwsz y przeprowadzone przez polskich uczonych, ujawniy take, e z biaaczkami pleniopochodnymi mona si spotka nie tylko u ludzi, ale i w wiecie zwierzt. W niektrych oborach niemal wszystkie krowy s zaatakowane tzw. rakiem krwi. A bywa, e wyniszcza on nawet i pszczoy. Afiatoksyny wytwarzane s przez rozmaite, cho nie wszystkie plenie. Stwierdzono np., e Aspergihus flavus i Aspergilfus niger, atakujcy czsto orzeszki ziemne, tzw." arachidy, rwnie wytwarza potnie rakotwrcz afiatoksyn. Wynika std oglna zasada profilaktyczna. W adnym wypadku nie wolno je produktw w jakikolwiek sposb skaonych pleni. Usuwanie jej nalotw, jest tu bez znaczenia, gdy ewentualne afiaoksyny mogy si ju przedosta w gb ywnoci. Afiatoksyny, niczym farba, atwo przenikaj przez pyn, trudno przez gst czy sta materi. Tak wic, zapleniay kompot trzeba wyla, ale z zapleniaej konfitury wystarczy czasem zdj tylko grub wierzchni warstw, a reszta jeli nie zmienia smaku moe nie by skaona. Azotany, azotyny i nitrozoaminy Nastpn grup czynnikw rakotwrczych s pewne zwizki azotowe, o ktrych szkodliwoci wiele si ostatnio pisze i mwi; Do nich naley np. ,,niewinna" saletra, dodawana do szynki i innych wdlin oraz do ryb. Saletrowanie, czyli peklowanie przy pomocy azotanw (saletra), stosuje si co najmniej od tysica lat. Ale obecnie w wielu krajach jest ono zakazane. Uywa si natomiast zwizkw azotynowych, zwykle w poczeniu z kwasem askorbinowym (wit. C). Peklowanie azotynami jest nowoczeniejsze i daje lepsze rezultaty ni saletrowanie. S to jedyne rodki, ktre pozwalaj na osignicie wszystkich cech i waciwoci wymaganych od peklowanych wdlin, choby tradycyjnego boczku. Zbadano ok. 700 zwizkw zastpczych i... nic! aden nie potrafi zastpi azotanw ani azotynw, idealnie chronicych produkty spoywcze przed zepsuciem, utrzymujcych ich wieo i barw. Ale zarwno azotany, jak i azotyny s zasadniczymi skadnikami przy powstawaniu rakotwrczych nitrozoamin. Niektrzy badacze twierdz, e czsty rak odka wrd Japoczykw wie si nie tylko z pozostaociami wkien azbestu, uywanego podczas czyszczenia ryu, ale wanie z bardzo powszechnym tam spoyciem' ryb wdzonych skaonych nitrozoaminami.

Nitrozoaminy jak powiedziano s szczeglnie grone w obecnoci afiatoksyn i innych mykotoksyn, zwaszcza przy niedoborze pewnych witamin, dziaajcych antagonistycznie. S to witaminy C i E, wspaniale ,,blokujce", a wic przeszkadzajce tworzeniu si tych podejrzanych zwizkw. Niestety, otrzymujemy ich zbyt mao jak na profilaktyczne potrzeby.' Warto te wiedzie, e niekiedy flora bakteryjna przewodu pokarmowego jest producentem nitrozoamin, szczeglnie przy niedoborze kwasu solnego. Azotany i azotyny mog si te znajdowa w poywieniu pochodzenia rolinnego tam, gdzie uyto nadmiernych iloci nawozw azotowych. Roliny mog wwczas te zwizki pobiera z gleby bez miary". Jest to oczywicie bardzo skomplikowany proces uwarunkowany wieloma rozmaitymi czynnikami, ale jednak gwnie nawoeniem. Ponadto rne roliny gromadz rne iloci tych zwizkw, zalenie od gatunku i wieku. Np. mode rolinki zawieraj ich wicej ni roliny dojrzae. Poniewa hodowla pod szkem czy foli jest stosunkowo kosztowna, wic nieraz gleb si ,,przenawaa" nawozami azotowymi, by roliny szybko i bujnie rosy, a potem nowalijki pene s azotanw i azotynw. Azotany dla dorosych, zdrowych ludzi nie s grone. S mao toksyczne, gdy po wchoniciu zostaj wydalone wraz z moczem. Mog by jednak szkodliwe wtedy, gdy ulegn przemianie w toksyczne azotyny. A dzieje si tak wwczas, gdy kto choruje na niedokwano lub na czste nieyty odkowo-jelitowe i to wanie po spoyciu pokarmu bogatego w azotany. Dolegliwoci te najczciej spotyka si u niemowlt i osb starszych. Tote niemowlaczkom w pierwszych miesicach ycia powinno si podawa soczki warzywne czy owocowe tylko z upraw nienawoonych, np. z wasnej dziaki czy ogrdka. Ponadto przyrzdzajc pokarm niemowltom oraz staruszkom trzeba przestrzega czystoci, gdy to wanie bakterie zmieniaj azotany na azotyny. Soki powinny by te albo absolutnie wiee, albo jak to robi Amerykanki przechowywane w lodwce, aby' nie dopuci do nadmiernego rozwoju bakterii. Niemowlta wykazuj szczegln wraliwo na zatrucie azotynami w pierwszych trzech miesicach ycia. Maj bowiem wtedy jeszcze wysoki procent hemoglobiny podowej, ktra jest bardziej wraliwa na uszkodzenia ni hemoglobina osb dorosych. Ponadto nie wszystkie ukady enzymatyczne w takim modym organizmie odpowiednio sprawnie pracuj. Bywa te, e studnie maj wod ,,zatrut" azotanami i azotynami. Obserwuje si to szczeglnie na wiosn, gdy podnosi si poziom wody w glebie, a rwnoczenie rolnicy obficie nawo pola nawozami azotowymi. W 1981 r. badania prowadzone w Polsce na terenie jednego z wojewdztw wykazay, e 78% studni miao poziom azotanw i azotynw, przekraczajcy dopuszczalne normy opracowane przez FAO/WHO. Tote nic dziwnego, e wanie w tym wojewdztwie notowano najczstsze przypadki zatrucia niemowlt, szczeglnie tych sztucznie karmionych. W kadym bowiem takim mleku mimo wszystko s drobnoustroje, ktre szybko i atwo w wodzie dodawanej do mleka przemieniaj azotany w azotyny. Szkodliwe dziaanie azotynw wie si przede wszystkim z ich powinowactwem do barwnika krwi (hemu) i tworzeniem methemoglobiny, ktra nie potrafi przenosi tlenu. Hemoglobina jest niejako sparaliowana, jakby zaczadzona, nastpuje wic niedotlenienie organizmu. A zatrucie mona zaobserwowa, gdy dookoa ust powstaje brunatnosine przebarwienie skry, stopniowo przenoszce si na cae ciao. Inne objawy to: wymioty, przypieszony oddech itp. U dorosych i modziey nieraz pojawia si niedokrwisto.

Powtrzmy jeszcze raz; witaminy C i E mog w takich przypadkach pomc i dziaa profilaktycznie. Palenie i picie Jeli ju co wie si na pewno i ogasza, jeli lekarze daj jakie zalecenia pacjentom, jeli nawet pewn tez ju wszyscy przyjli do wiadomoci, to badacze i jake czsto popularyzatorzy natrafiaj na mur obojtnoci. Przykadem: palenie i palacze. Statystyka wykazaa, e palenie tytoniu niezaprzeczalnie moe wywoywa raka puc. Ale jednak liczba wypalanych papierosw, fajek (mniej szkodzi? ale szkodzi!), cygar itd. nie zmalaa. A i wrd lekarzy jest niewielu abstynentw, co skutecznoci owiaty zdrowotnej przynosi konkretne szkody. Spoycie alkoholu raczej wzrasta. Tymczasem wiadomo, e jest on czynnikiem, ktry moe wywoywa raka jamy ustnej, przeyku, krtani i wtroby, szczeglnie gdy si pije i pali. Alkohol wydaje si dziaa jak katalizator na rakotwrcz smk z tytoniu. U tych, ktrzy duo pal i pij, ryzyko raka jest 15 razy wiksze ni u niepalcych i niepijcych. Czy pijasz alkohol? Nie miejsce tu na kazanie o fatalnych skutkach pijastwa. Od niepamitnych lat byli tacy, ktrzy pili, i pewnie zawsze bd. Ale zastanawiajce jest, dlaczego u nas i w wielu innych krajach Pnocy nag ten powoduje fatalne skutki (arogancja, awanturnictwo, agresywno), a wreszcie przeradza si w powan chorob. Gdy tymczasem w krajach Poudnia, gdzie ludzie pij o wiele wicej alkoholu w przeliczeniu na czysty spirytus i na gow ludnoci, takich przykrych skutkw bd nie ma, bd s nieporwnywalnie rzadsze. Badacze tych spraw ustalili, e na pnoc od 62 rwnolenika alkohol ludziom o wiele bardziej szkodzi, ni na poudniu. W basenie Morza rdziemnego, we Francji, Hiszpanii czy we Woszech, nie mwic ju o krajach arabskich, gdzie religia wprawdzie zabrania picia alkoholu, ale jak kade tamtejsze dziecko wie te si potajemnie pije i to niemao, nie ma tak zych skutkw picia, jak np. w Danii, Szwecji, Finlandii czy Polsce. Wic zaczto bada sprawy odywiania w tyche krajach, potem sprawy witamin, skadnikw mineralnych itd. W kocu wysnuto wniosek, e; szkody wywoane alkoholem s uwarunkowane ekologicznie". Bo oto stwierdzono, e szkodliwe dziaanie alkoholu nasila si wwczas, gdy w organizmie s braki czy niedobory takich zwizkw, jak sole wapnia, magnezu, selenu, cynku, litu oraz niektrych witamin. W dodatku alkohol obnia jeszcze w naszym organizmie poziom tyche metali, a szczeglnie: cynku, wapnia, magnezu i , litu. Nie do na tym. Otwiera on drog i uatwia przenikanie szczeglnie do mzgu takich trucizn, jak metale cikie (ow, rt, kadm, beryl...). Czyli gdy brak skadnikw mineralnych koniecznych dla zdrowia do organizmu dostaj si metale negatywne", wprost trucizny. No i skutki s widoczne. U nas i grale, i Kaszubi pij duo alkoholu, szczeglnie na zabawach, weselach itp. Grale rozrabiaj", adna uroczysto nie obejdzie si tam bez awantur, nieraz prowadzcych do dramatycznych wypadkw, a takie ekscesy s praktycznie nieznane wrd Kaszubw. Ale... stwierdzono, e na Pomorzu jest 300 razy wicej litu w wodzie, powietrzu i

glebie ni w grach oraz na Podhalu, i wicej, ni w innych czciach kraju. Nieatwo jest oduczy si picia. Ale mona warunkami ekologicznymi i odpowiednim odywianiem zagodzi nieco jego skutki. Uzyska szybsze wyparowywanie alkoholu z organizmu, aby nie zatruwa mzgu, wic po prostu uczyni picie bezpieczniejszym". Powtrzmy: organizm pijcego wymaga zwikszonych iloci wapnia, magnezu, cynku, selenu i litu oraz witamin C, A i E i z grupy B. Wszystko to mona dostarczy organizmowi wraz z odpowiednim odywianiem. Odywianie Wiadomo, jak niektrym trudno wyzwoli si od naogw. Wiadomo te, e pewne, zwizane z tradycj przyzwyczajenia jedzeniowe s u ludzi te ogromnie silnie zakorzenione. Ale jednak obecnie, jako ciekawo czsto zwycia i jadamy nieraz to ,,czego bymy do ust nie wzili", a co dziwniejsze bywa, e te nowe produkty czy potrawy bardzo nam smakuj. Wielu sdzi wic, e wykorzystujc t ciekawo" ludzk, stosunkowo moe jeszcze najatwiej bdzie przekona spoeczestwo do zmiany systemu odywiania, namwi choby do wprowadzenia do jadospisw pewnych produktw, mogcych nas ratowa przed dolegliwociami czy chorobami, ktrych nasilenie wzrasta wraz z rozwojem cywilizacji. A wic, mimo e na powstawanie takich chorb, jak rak, wpywa mnstwo rozmaitych czynnikw, moe najbardziej warto mwi o sprawach odywiania. Amerykaski instytut do spraw raka wyda ostatnio prac pt. Osoby najbardziej naraone na raka. Na 520 stronach przedstawiono aktualn wiedz z tego zakresu. Omwiono moliwie wszystkie czynniki, ktre mog by powodem powstania nowotworu, a wic m. in. promieniowanie, leki, choroby zawodowe, wpyw rodowiska, no i ywienie. Jest to jak dotychczas najbardziej wyczerpujca praca na ten temat. A w niej niezwykle wane s wyniki bada dotyczcych wanie odywiania, dlatego m. in., e mona je bez trudu i natychmiast wprowadza w ycie. Ale sprawy odywiania dotycz gwnie dwch typw nowotworw: jelitowego wraz z rakiem odbytu, ktry stanowi ok. 15% przypadkw, oraz nowotworu piersi. Ta ostatnia choroba zabija wiele kobiet w Europie Zachodniej i w Ameryce Pnocnej. 3) Kogo te sprawy bardziej interesuj, tego trzeba odesa do obszernej, niezwykle ciekawej ksiki Marii Jarosz: Samoniszczenie, samobjstwo, alkoholizm, narkomania. Ossolineum" 1982. W przeszoci Wrmy na chwil do historii. Jeszcze za czasw naszych dziadkw, bo zaraz po l wojnie wiatowej, ukazaa si niezwyka ksika dr med. McCollum: The Science of Eafing (Wiedza o jedzeniu). Kto j przeczyta, by cae lata pod jej wraeniem. McCollum opisywa 7 eksperymentw. Pisa m. in. o tym, jak marli ludzie pracujcy przy budowie Kanau Panamskiego, tylko dlatego, e karmiono ich urzdow diet" zawierajc same nowoczesne, rafinowane produkty. A obok w dungli byo samo zdrowie": owoce pene witamin i skadnikw mineralnych. Ale z nich nie korzystano.

Niezwykle drastyczny jest te opis losw zaogi niemieckiego, najszybszego wwczas, wojennego okrtu, ktry kaperowa na Atlantyku i topi mnstwo statkw, zabierajc z nich co najlepsze take i z jedzenia. Po 250 dniach rejsu w 1915 r. statek musia si podda i wpyn do neutralnego Nowego Jorku. Caa zaoga bya chora. Autor lekarz szczegowo opisuje te schorzenia, ktre wszystkie pochodziy z niewaciwego odywiania. Na przykad 1/3 marynarzy miaa tak nadkwasot, e bya niezdolna do pracy. Wic czym ludzie ci si odywiali? Misem, tuszczami, bia mk, sodyczami i innymi luksusowymi" produktami. McCollum do szybko ich wyleczy gwnie odwarami z ziemniakw, marchwi, burakw i innych jarzyn. C? Zagadnienia odywiania i zdrowia s tak zoone, tak skomplikowane, tyle wpyww moe tu dziaa jednoczenie, moe si kumulowa lub niweczy, a w dodatku wszystko to zaley od malekich, wprost niewyobraalnych iloci produktw. Fascynujcy wiat biologii. Przeniemy si jeszcze do Chin, gdzie na przykadzie dwch prowincji wykazano niezbicie, jak wane jest prawidowe odywianie. W Linhsien i Fanhsien (Uniwersytet Pekin Chiny 22.7.1978 r. To byo przeraajce, gdy statystyka wykazaa, e w prowincji Honan (Chiny pnocne), w rejonie Linhsien 20% oglnej liczby zgonw przypada na raki, i e stanowi one wprost nieprawdopodobn liczb 379 przypadkw miertelnych rocznie na 100 tysicy ludnoci. 110 tysicy zgonw na raka przeyku w przecigu 30 lat (19411970)! Dla przykadu podajmy, e w USA rak przeyku zdarza si u 6 osb na kade 100 tysicy rocznie i to wrd ludnoci biaej, bo nie wiadomo z jakiego powodu trzy razy rzadziej wystpuje wrd ludnoci czarnej. Zreszt w rejonach i prowincjach niedalekich od Linhsien wypadki mierci z powodu raka byy o wiele rzadsze. Wynosiy 1,43 na kade 100 tysicy ludnoci. Skd wic taka epidemia w Linhsien? Najpierw ustalono, e w tej prowincji 29 prbek ywnoci na 124 badane zawierao nihozoaminy (23%). W niedalekim rejonie Fanhsien kancerogennych nitrozoamin byo w ywnoci mniej ni 1,2%. Na 86 prbek tylko w jednej znaleziono nitrozoaminy. Zreszt inne badania potwierdziy t regu; tam gdzie jest duo nitrozoamin i innych podobnych zwizkw azotowych, tam rozprzestrzenia si rak. Gdzie tych zwizkw jest mao, ta straszna choroba wystpuje rzadko. Innym spostrzeeniem by fakt, e w Linhsien ulubionym i czsto niemal jedynym warzywem byy kiszone ogrki. Beczki z nimi zakopywano w ziemi, a analizy wykryy w niej grzybki i plenie, ktre same mogy wywoywa rne choroby, ale w kombinacji z nitrozoaminami byy szczeglnie rakotwrcze. Zaczto wic natychmiast podawa ludnoci tak miejscowej, jak i przejedajcej przez ten rejon i zatrzymujcej si na stacjach piguki witaminy C, ktra jak wiadomo jest silnym antyoksydantem (przeciwutleniaczem) zwizkw azotowych, wic je jakby unieszkodliwia. Rwnoczenie badania sprawdzajce prowadzono na szczurach. Najpierw karmiono je ywnoci bogat w nitrozoaminy (tak, jak jadali ludzie z Linhsien), potem podawano im witamin C, a po godzinie badano zawartoci odkw, by stwierdzi jaki by

skutek. Okazao si, e witamina C dziaaa jeszcze skuteczniej, gdy obok niej podawano te witamin P (rutyna) oraz PP (niacyna) i to rwnoczenie z ywnoci. Wwczas witaminy wpyway blokujce na dziaalno zwizkw azotowych. Te wyniki pot wierdzano potem i na ludziach. Ilo podawanej witaminy C wynosia od 300 do 900 mg dziennie. Po 6 dniach takiej kuracji zwizki azotowe w moczu spaday do normy, a gdy przerwano podawanie witamin, ju po 3 dniach znacznie wzrastay. Nowotwory, a gwnie rak przeyku, daway si we znaki w rejonie Linhsien nie tylko ludziom. Gnbiy take i drb, ktrego przecie nie karmiono ogrkami. Trzeba byo wic znale jakie czynniki sprzyjajce tej chorobie. Badania wykazay, e w ogniskach terenowych raka ilo mikroelementw w ywnoci bya niezwykle maa. Do takich brakujcych biopierwiastkw naleay sole magnezu, elaza, selenu, molibdenu, baru, tytanu, manganu i glinu. W poywieniu ludnoci brako te witamin, a przede wszystkim witaminy C. Badania trwaj nadal, ale faktem jest, e odkd zmieniono w Linhsien sposb odywiania, do gleby dodano odpowiednich nawozw sztucznych, ogrki kiszone uzupeniono wieymi warzywami, a zaywanie witaminy C przyja ludno za codzienny zwyczaj odtd notuje si ogromny spadek wystpowania raka. Kiedy ju jestemy na ogromnych przestrzeniach Chin, warto wspomnie o niedawno odkrytej endemii (lokalne, masowe zachorowania) w prowincji Keczan. Ot nieomal masowo umierano tam na zaway serca. A rwnoczenie zwierzta zdychay na tzw. chorob ,,biaych mini" wystpujc tylko u zwierzt, a objawiajc si poraeniem mini, niesprawnoci i padaniem. Pierwsi, ktrzy zajli si tym schorzeniem, byli lekarze weterynarii. To oni dowiedli, e zwierzta choroway z powodu niedoboru selenu w glebie. Przypuszczali, e jest to take przyczyn zawaw u ludzi. Sekcje wykazay, e mieli racj. Zmarli mieli znaczne niedobory selenu w organizmie. Uzupeniono ywno tym pierwiastkiem i opanowano endemi. Dodajmy, e i u nas przed rakotwrczymi mykotoksynami (wywoujcymi take raka krwi) warto zabezpiecza si odpowiednim odywianiem. Powinno si pamita m. in. o takich antyoksydantach, jak selen (drode piwne), witamina E (kieki pszenicy), witamina C (zieleniny, warzywa i owoce), a ponadto tak niewinny rodek, jak bonnik (otrby, owsianka, razowy chleb, kukurydza).

Dowiadczenia dwch lekarzy Na pancerniku Krl Jerzy V" Na olbrzymim pancerniku angielskim podczas ostatniej wojny lekarz Piotr Cleave (ur. w 1907 r.) mia wiele kopotu ze zdrowiem marynarzy. Dokuczay im stale zaparcia zreszt zawodowa niemal dolegliwo ludzi morza. Dr Cleave, przechadzajc si po statku, rozmyla nad zmianami, jakie zaszy w sposobie odywiania si ludzi. Jakie 200 tysicy lat temu czowiek zacz jada produkty gotowane i do nich jego organizm mia si ju czas przyzwyczai. Ale nie wicej ni ok. 100 lat temu postp techniczny pozwoli na coraz to dokadniejsze oczyszczanie produktw spoywczych, a wrd nich szczeglnie mki i cukru. Zastpienie kamieni myskich przez metalowe powierzchnie, ogromne przyspieszenia tak w

wyrobie mki, jak i wypiekaniu pieczywa, zmieniy zupenie produkt, ktry nasi przodkowie nazywali chlebem. A przede wszystkim wskutek tych udoskonale usunito z mki otrby. Podobnie stao si z cukrem, a take m. in. z sol. Nasza dzisiejsza sl to niemal czysty NaCL (chlorek sodu), podczas gdy w soli kopalnianej i morskiej znajduje si mnstwo makro i mikroelementw. Zastanawiajce jest na przykad, dlaczego najzdrowszych stosunkowo obywateli maj takie kraje, jak Japonia, Wenezuela i Hiszpania? Moe wanie dlatego, e w tych krajach nie uywa si innej soli jak morska? Przywieziona z Hiszpanii i badana w Krakowie wykazaa zawarto wielu cennych mikroelementw, m. in. selenu. Wyniki bada przesano hiszpaskim lekarzom, dla ktrych byy wielk niespodziank. Po prostu skadem chemicznym soli nikt si tam nie interesowa. Podobnie nikogo nie interesowa dawniej fakt, e produkty spoywcze pozbawia si bonnika. Wiedziano, e nie dostarcza on adnych istotnych dla organizmu skadnikw, ani kalorii, ani zwizkw odywczych. Czyli... uznano go za bezuyteczny, zgodnie z wiedz XIX w. Ale Piotr Cleave doszed do wniosku, e czowiek jeszcze si nie przystosowa do tak oczyszczonego poywienia, e jeszcze wci potrzebuje tego ,,niepotrzebnego" balastu. Gdy go brak, cierpi na zaparcia i rozmaite dolegliwoci, np. owrzodzenie przewodu pokarmowego, choroby uzbienia, otyo, a w dalszej konsekwencji nawet i nowotwory. Dr Piotr Cleave pisa na ten temat w wielu ksikach i artykuach, ktre... przeszy nie zauwaone. Powoywa si zreszt na Hipokratesa, ktry ju 400 lat przed nasz er poleca otrby, jako rodek rozwalniajcy. W 1917 r., w Danii piekarze musieli zoy zobowizanie, e bd wypiekali chleb z mki pochodzcej z penego przemiau, aby wykorzysta do maksimum ziarno zb, co w rezultacie dao obnienie miertelnoci w tym kraju o 17%. Moe jednak wszystkie te rewelacje dr Cleave'a dugo jeszcze leayby w zapomnieniu, gdyby nie... dr Denis Burkitt. Dr Burkitt, wysany pod koniec wojny przez wadze wojskowe do Afryki, tak sobie j upodoba, e pracowa jako lekarz w Ugandzie przez wiele jeszcze lat. Napotka tam nieuleczaln chorob dzieci nowotworow, biaaczkopodobn, ktra objawiaa si guzami wystpujcymi na szczkach, nerkach i w brzuchu. Powici jej badaniu wiele lat wysikw, a odkry, e jest to nowotwr ukadu limfo-rektikularnego, nazywany odtd choniakiem Burkitta. Ta choroba, tak pospolita w Ugandzie, bya prawie nieznana w Afryce Poudniowej, czyli 3 tysice km dalej. Aby stworzy map jej wystpowania, dr Burkitt przejedzi samochodem mieszkalnym ok. 15 tysicy km po Afryce. Dziki temu mg odkry, e limfoma wystpuje tylko tam, gdzie temperatura nie spada nigdy poniej 15C, a opady nie przekraczaj 75 mm na rok. Doszed wic do wniosku, e wirusa, powodujcego tego raka, przenosi najprawdopodobniej jaki owad, ktry yje tylko w tej temperaturze i przy tych opadach. Za swoj prac dr Burkitt uzyska najwysz nagrod, jak przyznaj Stany Zjednoczone w dziedzinie medycyny. Nie poprzesta on zreszt na badaniach, zaleci te rodek chemiczny, ktry pozwala zmniejszy nasilenie choroby. W kadym razie wszystko to wraz z gon nagrod przyczynio si do sawy dr Burkitta, w przeciwiestwie do zupenej ciszy wok odkry dr Cleave'a.

Wynik spotkania W 1966 r. dr Burkitt wrci do Anglii i tam zupenie przypadkowo, u wsplnych przyjaci pozna dr Cleave'a. Ten przedstawi mu swoje filozoficzno-praktyczne dociekania i zaczli si wsplnie zastanawia, dlaczego ludno afrykaska nie cierpi wcale lub prawie wcale na te dolegliwoci i choroby, ktre tak fatalnie trapi ludno krajw uprzemysowionych. Bdc w Afryce, dr Burkitt stworzy, gwnie wrd lekarzy misjonarzy, niejako sie wsppracownikw korespondentw, ktrzy mu nadsyali wyniki obserwacji jeszcze przy badaniach nad limfoma. Obecnie wykorzystano ponownie te kontakty. Ankiety z pytaniami tak skonstruowano, aby uzyska odpowied na problemy nurtujce dr Cleave'a. Czyli... czy rzeczywicie odywianie ma taki wpyw na nasze zdrowie, jak si przypuszcza? Czy w Afryce rwnie czste s: zapalenie wyrostka robaczkowego, uchyki jelit, wrzody odka, polipy, hemoroidy itd.? Burkitt zebra te dodatkowe informacje, nie tylko ze swoich podry, ale i z rnych szpitali w Indiach i w Stanach Zjednoczonych. Po 5 latach mieli dane z 200 szpitali z 20 krajw. Wniosek by jasny: wszystkie choroby naszych czasw byy niezwykle rzadkie wrd ludnoci krajw jeszcze nie uprzemysowionych i zachowujcych tradycyjne zwyczaje ywieniowe. Na przykad, w przecigu 13-lat tylko trzy wypadki guzw jelitowych trafiy si w znajdujcym si na poudniu Afryki szpitalu na 2500 ek. W wiejskich rejonach Afryki Wschodniej rak odbytu stanowi 1,1% wszystkich przypadkw raka, podczas gdy w Europie zachodniej prawie 15%. Diverficulosis (uchykowos) jelit, ktra dokucza co pitemu obywatelowi Stanw Zjednoczonych po czterdziestce , jest prawie nie znana w Afryce. Operacje wyrostka robaczkowego zdarzay si co najwyej 3 razy w roku w 25 szpitalach afrykaskich o to pytanych. Czterech chirurgw z tych szpitali nie operowao wyrostka w cigu 30, 28, 18 i 17 lat pracy. Co ciekawsze, przyjcie europejskich zwyczajw jedzeniowych przez tamtejszych mieszkacw od razu podnosio liczb wypadkw zapalenia lepej kiszki". W Ugandzie od roku 1952 do 1969 liczba wypadkw zapalenia wyrostka zwikszya si 20 razy (dane ze szpitala Mulego w Kampali). W jednym ze szpitali w Ghanie z 10 wypadkw na rok w latach czterdziestych doszo do 145 w 1965 r. Wrd ludnoci murzyskiej w Nowym Orleanie (Stany Zjednoczone) przypadki zapalenia wyrostka byy w 1930 r. 4 razy rzadsze ni wrd ludnoci biaej, ale w 1950 r. byy ju tylko 2 razy rzadsze. Na zaburzenia spowodowane przez Bacferium coli Japoczycy prawie nie cierpieli przed wojn. Ale potem, gdy przejli nieco amerykaskich zwyczajw jedzeniowych choruj. Ci z nich, ktrzy wyemigrowali na Hawaje i do Kalifornu, potrzebuj jednej generacji, aby zapada na wszystkie dolegliwoci i choroby tych, wrd ktrych mieszkaj. Co si dzieje w przewodzie pokarmowym, kiedy si zmienia odywianie? Dr Burkitt odkry to dziki drowi Aleksandrowi Walkerowi, ktry jest biochemikiem i pracuje na poudniu Afryki. Walker prowadzi dowiadczenia nad przyswajaniem przez organizm wapnia, badajc wolontariuszy w wizieniu. Zauway, e czarni wydalaj co najmniej 2 razy dziennie i e stolec ich jest przecitnie 3 razy obfitszy ni u biaych. Gdy poda badanym

koloryzujce piguki, mg dostrzec, e Murzyni wydalali je po 9 godzinach, podczas gdy biali winiowie potrzebowali na to 27 godzin! Murzyni otrzymywali swoje tradycyjne jedzenie, bogate w celuloz. Biali swj biay chleb i ywno pozbawion niemal bonnika. Wrd Murzynw operacje wyrostka naleay do niesychanej rzadkoci. Wrd biaych byy czste. Podobnie z zaparciami. Murzyni nie znali ich wcale. Burkitt postanowi ca spraw sprawdzi. Ale tym razem wybra pensj dla angielskich panienek w wieku od 15 do 19 lat. Wolontariuszki dostaway dziennie po 14 g otrb oraz pieczywo z penego / przemiau, zamiast tradycyjnego biaego. Po 22 dniach takiej diety czas wydalania zmniejszy si o 29%, a jego skutek powikszy si o 21%. Badania stwierdziy, e Afrykanie jadaj dziennie ok. 27 g bonnika, z tego ok. 15,5 g pochodzi z ziarna zb, 6 g z warzyw i ziemniakw, a 5,5 g ze wieych owocw. W zachodniej Europie nie dostarcza si organizmowi wicej ni ok. 6,4 g bonnika dziennie. Afrykanie majc taki balast w kiszkach, wydalaj atwo, bez kopotw i nic lub prawie nic nie zalega w ich jelitach. Europejczycy przeciwnie maj trudnoci z wydalaniem, z penym oprnianiem jelit, a wreszcie dochodzi do zapalenia wyrostka, do hemoroidw, a nieraz, koczy si rakiem. Wyrozumowane na pancerniku Krl Jerzy V" teorie dra. Cleave'a znalazy pene potwierdzenie. Ale dlaczego trzeba byo na to odkrycie" oczywiste przecie od wiekw tak dugo czeka? Dr Burkitt bdcy klasycznym przykadem nowoczesnego lekarza, potraficego wyj poza granice swej specjalizacji dla osignicia celu, jakim jest zdrowie spoecznoci da na to odpowied; Wyobracie sobie kurek otwarty, z ktrego wci cieka woda do basenu czy wanny. Woda si przelewa i cieka na ziemi. Energiczni pracownicy, peni powicenia, aktywni, kompetentni wycieraj i zbieraj wod za pomoc chusteczki szyfonowej. adnemu nie przyjdzie na myl, aby zakrci kurek. Ten upyw wody, to s choroby, ktrymi zapenia si szpitale. Ludzie, ktrzy wod usuwaj, to lekarze chirurdzy, ktrzy operuj wyrostki, naczynia krwionone, hemoroidy itd. Nic nie robi, by zamkn kurek. Dlaczego? Bo za zamknicie kurka paci si cztery razy mniej, ni za wytarcie podogi. A przemys zainwestowa tyle w produkcj cierek i szczotek, czyli w leki, instrumenty chirurgiczne, stoy operacyjne, szpitale itp., e gdyby zamkn kurek, zbyt duo ludzi nie znalazoby dla siebie pracy". Taki zoliwy obrazek nie przysporzy mu przyjaci, ale si upamitni. Moe i dlatego wiat wicej przej si tym, co mwi dr Burkitt ni stwierdzeniami dra Cleave'a. Nastpni badacze wyjanili mechanizmy, jakie dziaaj w naszych jelitach. Stremy je krciutko. Wedug jednej hipotezy, by zapewni tranzyt" przez jelita, potrzeba cinienia ok. 10 mm supa rtci. Ale przy braku lub niedoborze bonnika to cinienie wzrasta nieraz do 90 mm, czyli musi by nienormalnie due, co nie zostaje bez niekorzystnych skutkw dla organizmu. Inna hipoteza zakada, e wszystkiemu winna jest flora bakteryjna. Rzeczywicie ta, ktra znajduje si w kiszkach Afrykanw, rni si znacznie od europejskiej. Jeszcze inna hipoteza stwierdza, e nadmierne jadanie tuszczw przez Europejczykw nie tylko zmienio ich flor bakteryjn, ale zmusio do zwikszonego wydzielania, a take podnioso ryzyko rakw.

Dr Burkitt dodaje do tych hipotez swoja, stwierdzajc, e powolny proces wydalania, przy niedoborach bonnika, daje wicej czasu bakteriom na nadmierne rozmnaanie si, a ta ich koncentracja w kiszkach pociga za sob automatycznie powstawanie kancerogennych warunkw. Guzy i raki odbytu s czstsze, bo ka zalega najduej w dolnych partiach kiszki stolcowej. Zwizki przyczynowe midzy rakami i innymi chorobami przewodu pokarmowego a odywianiem s wci jeszcze badane. Dr Burkitt twierdzi; czowiek nauczy si strzec przed choler, unikajc skaonej wody sto lat przed tym, zanim wirus tej choroby zosta wyizolowany". Przy czym jadanie ywnoci bogatej w bonnik nie jest adn nowoci, ale powrotem do tego, do czego nasz organizm przyzwyczajony by przez cae tysiclecia. Dla tych, ktrzy lubi tabelki proponujemy dane, ile bonnika mona znale w porcji rnych produktw4). Ale dodajmy, e ostatnio podejrzewa si, i tym czynnikiem w bonniku, ktry obnia cholesterol, ratuje serce itp., jest krzem. Okazao si bowiem, e skutecznie dziaaj tylko otrby bogate w ten pierwiastek. Dzi si nawet mwi: Krzem jest dowodem skutecznoci otrb". Usuwajc bonnik z produktw spoywczych usuwa si i krzem. Co i jak je? Nie naley sobie wyobraa, e dorzucenie garci otrb do naszego codziennego menu ju nas uratuje przed wszystkimi chorobami wspczesnej cywilizacji. Niemniej jednak moe pomc. Przy tym badania, przeprowadzane na zwierztach dowodz, e nie tylko otrby s skuteczne, bo podobnie dziaa ta sama ilo bonnika, przyswojona w formie penego ziarna (ciemne pieczywo, kasze itp.). Naley jada warzywa i owoce surowe, moliwie nie obierane. Trzeba te jedzc dugo u. Bonnik jest pasz objtociow" daje uczucie sytoci, a nie tuczy. Przechodzc szybciej przez prze wd pokarmowy, obnia produkcj insuliny i cholesterolu, a take hamuje zamian cukrw na tuszcz. Prof. Tremolieres twierdzi, e wystarczy 300 g biaego pieczywa zastpi 300 g chleba razowego, aby podwoi nasz dzienn racj bonnika. Grupa angielskich uczonych z uniwersytetu w Edynburgu zaleca, aby dziennie dostarcza organizmowi 15 g otrb (ok. 1 kopiastej yeczki) oraz 200 g warzyw i owocw bogatych w celuloz. Mona te te 15 g otrb zastpi 65 g mki pszennej z penego przemiau ziarna. Ale, jak pozna, czy tej celulozy mamy w organizmie do? Dr Burkitt daje praktyczn rad: jeli stolec jest bez trudu wyda lany, o waciwej konsystencji, mikki to w porzdku. Aby taki atwiej osign, warto te unika nadmiaru cukru i sodyczy, a take tuszczw. Nadmierne ich spoycie koreluje te z czstoci wystpowania raka piersi, miadycy i zawaw. Ze statystyki Statystyka wykazaa, e rak piersi znacznie czciej atakuje kobiety o maej aktywnoci seksualnej (m. in. zakonnice). A matki, ktre przed 18 rokiem ycia karmiy dziecko piersi, wydaj si by czciowo (w 1/3) uodpornione na t chorob. Kobiety azjatyckie cierpi na

raka piersi nieporwnanie rzadziej od Europejek. W Japonii zdarza si 3,8 przypadkw na 100 tysicy. We Francji choroba ta wystpuje 4 razy czciej, a w Stanach Zjednoczonych 6 razy czciej. Ale jeli jaka azjatycka grupa etniczna zawdruje do Stanw czy Europy i yje jak ludno miejscowa liczba wypadkw choroby wyrwnuje si. Przykadem mog by Japonki w Los Angeles. Badania na myszach wykazay, e gdy si je karmi ywnoci bogat w tuszcz i to zasobny w cholesterol te choruj na ten rodzaj nowotworu. Szukano rwnie korelacji midzy spoyciem cukru a rakiem piersi. W Anglii, gdzie najwczeniej z krajw europejskich jadano cukier trzcinowy, przez 250 lat przypadao ok. 2 kg cukru rocznie na osob. Obecnie przypada 60 kg. W badaniach na zwierztach dowiedziono, e zwikszona ilo cukru w poywieniu zwikszaa poziom cholesterolu w ich krwi. Przy okazji okazao si, e i wap moe by winien. Ot w Japonii, gdzie przypadkw raka jest mao, spoycie wapnia wy nosi 350 mg na dob. Najwysze spoycie tego skadnika notuje si w Kanadzie, gdzie mieszkacy przyswajaj ok. 1,5 g dziennie na osob. Gwnie zreszt z nadmiaru mleka i produktw mlecznych, tustych, bogatych w cholesterol i wap. Ale czy to rzeczy wicie wap jest winien? Badania cigle trwaj. Rwnie i oskara nie cholesterolu, tuszczw i cukru to jeszcze hipotezy. Niektrzy biochemicy prbuj zrzuci win na gruczoy nad nerczy, a w kadym razie wczy je do listy winowajcw. Nadmiar tuszczu bowiem sprzyja wydzielaniu estrogenw z nadnerczy, a te zwikszaj ilo hormonw w organizmie, co moe by zacztkiem szkodliwej przemiany materii. Jeli chodzi o nowotwory atakujce przewd pokarmowy sprawa jest prosta. Tu wiadomo, e odpowiednia dieta wydatnie zmniejsza prawdopodobiestwo choroby. Jak ta dieta ma wyglda? Kilka rad ywieniowych 1. Jedzenie powinno by smaczne. Powinno sprawia przyjemno i rado, a take by ...celebrowane. 2. Nie za duo, ale i nie za mao, tylko wystarczajco. Kiedy FAO miao odpowiedzie jednym hasem na pytanie: jak si odywia, po wielu naradach ustalono, e pierwsz zasad racjonalnego odywiania jest urozmaicenie w jedzeniu". Jedzc wszystko", czyli jak najbardziej rnorodne produkty, ma si najwiksz pewno, e organizm otrzyma to, czego potrzebuje. 3. Dla organizmu korzystniej bdzie odywia si regularnie, czyli jada posiki o tych samych porach. 4. Prawidowe odywianie opiera si na 7 fundamentalnych skadnikach. S to; biaka, tuszcze, wglowodany, witaminy, skadniki mineralne, bonnik i woda. Porcj kadego z tych skadnikw trzeba organizmowi" dostarcza codziennie. 5. Biako buduje i odbudowuje. 6. Za duo tuszczw tworzy tuszcz! Ale NNKT, czyli Niezbdne Nienasycone Kwasy Tuszczowe, s dla nas autentycznie niezbdne! Najwicej ich jest w olejach rolinnych. 7. Wglowodany dostarczaj energii, ale np. cukier zjada" nam zby.

8. Witaminy, skadniki mineralne, bonnik s konieczne! Wprawdzie witaminy ani nie s rdem energii, ani nie su jako budulec, ale porednicz niejako we wszystkich procesach yciowych. S bardzo rnorodne i speniaj najrozmaitsze funkcje. Podobnie sole mineralne, a take bonnik (o czym sporo w teje ksice). 9. Bardzo wan rol odgrywa te prawidowe przygotowanie posikw. Posiek moe by maym cudem z punktu widzenia fizjologiczno-ywieniowego, jeli jest dobrze przemylany. 10. Aby jada prawidowo, wcale nie trzeba kupowa produktw najdroszych. Najczciej wprost przeciwnie. Badania wykazay, e najgorzej odywiaj si ndzarze i milionerzy. Cho dzi najwiksze autorytety wierz w to, e sprawa odywiania jest dla naszego zdrowia niezwykle wana, to jednak nie naley si udzi, e rozwie wszelkie nasze zmartwienia. Odywianie jest jednym z warunkw penego zdrowia, moe i najwaniejszym, ale cywilizacja przyniosa wiele innych destrukcyjnych wpyww, jak promieniowanie jonizujce i niejonizujce, szkodliwe emisje przemysowe, take i samochodowe, zanieczyszczenia wd, atmosfery, brak ruchu itd. Nie wspominajc ju o tytoniu czy alkoholu. Otrby ju bywaj w sprzeday. Trzeba by jeszcze dotrze jako do wiadomoci ludzi, aby kupowali i jedli chleb razowy, a nie tylko biay. Chodzi rwnie o to, aby i na wie dostarcza chleb razowy, ciemn mk-razwk, zamiast biaych bueczek, tym bar dziej powtrzmy e raki przewodu pokarmowego nigdy nie byy wrd naszej ludnoci wiejskiej tak czste, jak obecnie, -Polityk ywnociow mona ludziom ogromnie pomc w ochronie zdrowia, a w naszym kraju nie jest to wcale tak trudne do przeprowadzenia. Sl ziemi naszej Tak jak bonnik jest odkryciem ostatnich lat, cho wiedziano o nim nie od dzi, tak i niektre biopierwiastki znane od wielu lat, dopiero od bardzo niedawna zostay docenione jako niezbdne dla ycia. Odkryto bowiem, e decyduj o prawidowej czynnoci enzymatycznej biaek. Pojcie ,,metale ycia" sformuowa jako tytu swojej synnej ju dzi ksiki prof. dr David Robert Williams z Uniwersytetu w. Andrzeja w Szkocji. Skadniki mineralne stanowi 4% naszej wagi. Z tego poowa wchodzi w skad staych czci organizmu, jak: koci, zby, paznokcie, wosy, tkanki mikkie, a reszta znajduje si w cieczach ustroju, tzn. we krwi, cieczach rdtkankowych i wewntrzkomrkowych. Natomiast 70 do 80% wagi ciaa, stanowi woda. Jestemy jakby mikrowiatem, bo w naszym organizmie mona odnale niemal wszystkie pierwiastki wystpujce w przyrodzie. Ale... w bardzo nierwnych ilociach. Okoo 96% wagi ludzkiego ciaa to wgiel, wodr, azot i tlen. Ponadto sporo jest w nas sodu, potasu, magnezu i wapnia. Tlen kojarzy si z pojciem wieego powietrza, a tymczasem w naszym organizmie jest go najwicej, bo a ok. 60% wagi ciaa. Wgiel kojarzy si z... paleniem w piecu. Jest go w nas ok. 17%. Wodoru mamy w organizmie ok. 10%, azotu ju tylko 3%, wapnia od 1,5 do 2,2%, fosforu od 0,8 do 1,2%, a innych makroelementw, jak: potas, siarka, sd, chlor i magnez tylko dziesitne i setne czci procentu. elaza i magnezu jest w ciele czowieka 0,0003%, miedzi 0,00015%, jodu jeszcze mniej, bo 0,00004%, a krzem, cynk, fluor, lit,

selen itd. wystpuj w ilociach ladowych. A jednak jak s wane! Dla naszego organizmu, dla naszego zdrowia, dobrego samopoczucia s rwnie cenne jak witaminy. O tym dowiadujemy si dopiero od niedawna. Prawd mwic, dopiero era komputerw pozwolia na odkrycie roli mikroelementw. Dawniej byo to niemoliwe. Dzi wiemy, e spord wszystkich pierwiastkw, z ktrych zbudowany jest nasz organizm, co najmniej 25 jest potrzebnych do utrzymania zdrowia, Z tych 18 ma istotne znaczenie s konieczne, niezbdne. Pozostae 7 nazywa Williams poytecznymi. Odpowiednia ilo kadego z nich pomaga w utrzymaniu zdrowia. Dr Melvin E. Page (USA) okreli krtko rol mikroelementw: Metale ladowe to ywno dla gruczow", a cilej mwic dla enzymw. Jeszcze krtsza definicja to: metale ycia". Dziaa nie poszczeglnych mikroelementw jest od siebie uzalenione, a poza tym nasze potrzeby bywaj indywidualne. Organizm moe np. kilku mikropierwiastkw nie przyswaja z powodu bdw w przemianie materii lub chorb przewodu pokarmowego. Naturalnie, e s rwnie w naszym rodowisku, a take i w ywnoci, pierwiastki niepodane. Mona je podzieli na dwie grupy. W pierwszej bd te, ktre w ladowych ilociach s dla organizmu niezbdne, a w nadmiernych szkodliwe, a w drugiej te, ktre zawsze jako obce s toksyczne, a wic szkodliwe. Troch historii Do 1957 r. znano zaledwie siedem zasadniczych dla ycia pierwiastkw ladowych: najdawniej poznane elazo, w 1850 r. jod, w 1928 r. mied, w 1931 r. mangan, w 1934 r. cynk, w 1935 r. kobalt i w 1957 r. molibden. Siedem dalszych, a to: selen, chrom, cyna, wanad, fluor i krzem, a take lantanowce (np. platyna zdaje si mie antywirusowe dziaanie), zostao poznanych w latach siedemdziesitych i dokadnie opisanych m. in. przez zesp Klausa Schwarza z Uniwersytetu Kalifornijskiego. Uczony ten stworzy te specjaln metod bada, pozwalajc na to, aby zwierzta dowiadczalne utrzymywa w atmosferze wolnej od grzybw i wirusw oraz pozbawionej mikroelementw. Dziki temu mona byo wyciga wnioski z za chowania si zwierzt przy niedoborze lub nadmiarze poszczeglnych pierwiastkw, ktre w czystej postaci podawano im w specjalnie przygotowanym poywieniu. Jasne, e makro i mikroelementy nie odgrywaj roli energotwrczej w organizmie, ale to wanie one "steruj czynnociami metabolicznymi, czyli przemian materii. Utrzymuj fizyczn i chemiczn integralno komrek i tkanek przez zachowanie charakterystycznych potencjaw bioelektrycznych. Odgrywaj te zasadnicz rol w aktywnoci niezbdnych dla ycia procesw enzymatycznych. Oczywiste wic, e ich niedobr czy nadmiar musi wywoywa niekorzystny wpyw na zdrowie. Aniony i kationy wystpuj w ywych organizmach w cile regulowanej rwnowadze. Gwne aniony to: chlor (Cl), siarka (S), fosfor (P), a kationy to przede wszystkim: sd (Na), potas (K), wap (Ca), magnez (Mg). Zapewniajc elektryczn obojtno pynw

ustrojowych i komrek, odgrywaj olbrzymi rol w utrzymaniu odpowiedniej iloci wody, tak w komrkach, jak i w przestrzeniach pozakomrkowych, a wic w pynach tkankowych i krwi. W rodowisku pozakomrkowym znajduje si przede wszystkim sd i wap, w komrce za potas i magnez. Najprostszym i najbogatszym ich rdem jest sl morska i jej osady w postaci soli kopalnej, ktr susznie nazwano darem Neptuna dla schorowanej ludzkoci, a my nieraz nazywamy darem Krlowej Kingi", Soce i sl Kiedy skorupa ziemska ostyga, a w obokach pary wodnej otulajcej nasz planet powstaa szczelina, promie soca pad na kau wody morskiej, pozosta po odpywie. Wtedy to w jakim przypadkowym, a korzystnym dla startu ycia ukadzie biopierwiastkw, zawartych w soli morskiej, powstaa sytuacja, w ktrej z amino kwasw utworzyy si prymitywne biaka i nabray waciwoci pprzewodnikw. Tak podobno zrodzio si ycie. Potwierdziaby si w ten sposb bardzo stara koncepcja szwedzkiego uczonego Arrheniusa, e ycie spyno na ziemi na promieniach soca". lady podobnej koncepcji odnale mona take w starych wierzeniach i mitach, jak w tym o Wenus, czyli pramatce rodu ludzkiego. Ta najbardziej harmonijna w swym piknie forma ycia na ziemi zrodzona zostaa z piany morskiej. Oto jak nauka moe by bliska poezji! Potwierdzeniem tych hipotez jest take sony smak krwi, potu, ez. Ich skad mineralny podobny jest do wody morskiej. Kod genetyczny, ktry powsta wiele miliardw lat temu, dostosowany by do tworzywa, w ktrym zosta zaprogramowany, czyli do wody morskiej. Wtedy zapisany zosta w podwjnej spirali DNA plan gmachu, jakim jest organizm czowieka. Gmach rozwin si w toku procesu ewolucyjnego, ale kod obowizuje do dzi. Plan, jest ten sam, ale tworzywo inne, bo sami zmieniamy nasze rodowisko i mineralny skad poywienia. Zgodnie z kodem genetycznym, instynkt nakazuje uzupenia struktur naszych organizmw poywieniem, a w nim niezbdny mi dla ycia biopierwiastkami. Chocia wystpuj one w znikomych ilociach, ich poda jest niezbdna dla zdrowia. Poniewa ustrj sam nie moe syntetyzowa tych skadnikw, przeto zdany jest na to, co otrzymuje z poywieniem, wod i powietrzem. Jeste my odzwierciedleniem stanu biosfery, ktra nas ywi i oddziau je na struktur i funkcj organizmu. Tote rnice midzy organiz mami ludzkimi yjcymi w rnych warunkach bywaj pokane. Rzymski przyrodnik Pliniusz Starszy wyrazi si ok. 2000 lat temu, e dwie s rzeczy najwaniejsze na wiecie: soce i sl". Sl odgrywaa w naszej cywilizacji zawsze rol szczegln, za rwno kopalna, jak i odparowywana z wody morskiej. Bya przy praw, ale take czym wicej, gdy ludzko jakby instynktownie wiedziaa, e zawiera ona skadniki decydujce o zdrowiu. W nie ktrych krajach i epokach sl speniaa rol jednostki monetarnej. A jej waciwoci konserwujce szybko zostay docenione i ch yba Kolumb nie odkryby Ameryki, nie majc pod pokadem Santa Maria" zapasw solonego misa. Take Jagieo, idc na wypraw pod Grunwald, zabiera podobno zapasy misa, konserwowanego sol oczywicie kopaln, np. wielick. Nie znano wwczas systemu oczyszczania soli jak dzi ugiem sodowym.

A oto historyjka wspczesna. Pewien rolnik zastanawia si, dlaczego obecnie krowy tak lubi liza ludzkie rce. Nie wiedzia, e zwierzta po prostu zlizuj z rki sony pot z biopierwiastkami. Zawieraa je sl kopalna, ktrej bryy, zwane kruchami, dawano niegdy krowom, brakuje ich za w soli oczyszczonej, jakiej dzi powszechnie uywamy. Jest to bowiem tylko czysty chlorek sodu (NaCL). Kto wie, czy pozbawienie byda soli kopalnej, a wraz z ni take i jonw magnezu, nie jest jednym z powodw biaaczek u byda. Diet ubog w sole magnezu wyzwalamy dzi biaaczk u zwierzt dowiadczalnych. A magnez jest obok sodu i wapnia zasadniczym skadnikiem soli morskiej lub kopalnej. Nic nie ma tak dugiej siy ywotnej jak bd raz popeniony, a takim bdem wanie byo ugowanie soli i pozbawianie jej wszelkich skadnikw mineralnych. Wspczesna technologia zabiera z soli wszystko to, co w niej wartociowe, m. in.: jod, magnez, lit, selen, cynk, cyn itd. W ten sposb marnujemy skarby, ktre daje nam przyroda. Ale biaa oczyszczona sl bya kiedy synonimem dobrobytu, tak jak kajzerki", czyli biae buki jadane przez samego cesarza Kaisera. Nasza sl, np. z Wieliczki, tzw. zielona jak wykazay badania metod spektrometrii atomowej zawiera prcz chlorku sodu take mangan, mied, cynk, chrom, szczeglnie duo elaza, magnez, wap oraz lady litu. Natomiast sl kodawska zawiera m. in. selen, a take duo magnezu i potasu. Czerwona sl, tzw. karna litowa, ma niezwykle cenne waciwoci lecznicze, gdy zawiera mniej szkodliwego (dla wielu) sodu, a wicej potasu, a take magnezu i rnych innych pierwiastkw dla nas niezbdnych. W tych spoeczestwach, ktre spoywaj sl, otrzymywan w tradycyjny sposb przez odparowywanie wody morskiej na socu (np. Hiszpania, Wenezuela, Japonia), takie choroby, jak biaaczki limfatyczne u ludzi i zwierzt, s bardzo rzadkie, podobnie jak przedwczesna miadyca, zaway czy zaburzenia psychiczne. Spoeczestwa, odywiajce si bogatym w biako poywieniem morskim oraz uywajce jako przyprawy soli morskiej, s zdrowsze od tych spoeczestw, ktre z poywieniem pochodzcym z morza nie maj kontaktu. Albo... zrbmy po prostu takie dowiadczenie: przekrjmy kawaek misa na poow. Jedn posypmy sol chemicznie oczyszczon, a drug sol kopaln, np. z Wieliczki lub Kodawy. Przekonamy si sami, e sl chemicznie czyszczona nie konserwuje, a wic nie chroni przed pleni, a sl kopalna robi to z powodzeniem. Produkty spoywcze posypane sol kopaln zachowuj wieo przez dugi czas. Dbajc o zdrowie postarajmy si uywa jedynie soli naturalnej, kopalnej, zamiast tej chemicznie oczyszczanej do czystego NaCL. Na og przyjmuje si, e sl morska ma niemal komplet mikroelementw, podobnie jak nieoczyszczona sl kopalna, kamienna. Nie zawsze jednak tak bywa. W niektrych krajach, a m. In. i w USA, nieraz oczyszcza si sl morsk tzw. metod kolejnych basenw, a do uzyskania prawie czystego chlorku sodu (rzdu 99,6%), a ug pokrystalizacyjny si odrzuca. Taka odczyszczona sl jest tak samo bezwartociowa dla zdrowia, jak sl warzona.

Gdy soli nie wolno S jednak choroby, ktre wymagaj diety bezsolnej lub z bardzo ograniczon jej iloci. Sl np. trzeba w ogle wykluczy w takich chorobach nerek, jak okresy bezmoczu lub skpomoczu w zapaleniu kbkw nerkowych. Sl ogranicza si przy leczeniu otyoci, niektrych chorobach serca z obrzkami, przy nadcinieniu... Albo te zaleca si w ogle diet bezsoln. Prof. dr med. Edgar S. Gordon z Uniwersytetu w Wisconsin (USA) tak pisa w pimie powiconym problemom staroci (Geriatrics" maj 1974); ,,Wiadomo, e nadcinienie ttnicze ma nieznan dotd etiologi, w ktrej czynniki odywiania, nadmiar czy niedosyt odgrywaj stosunkowo niewielk rol, prcz ogromnej roli, jak odgrywa nadmiar spoywanego chlorku sodu. Wanie sl jest zdolna wyranie podnie cinienie krwi u wielu pacjentw". Co prawda badacze z Uniwersytetu w Maryland (USA) stwierdzaj, e podobnie jak sl dziaa nadmiar cukru, a naukowcy z Harvard (USA) e i nadmiar misa. Przy tym wielu uczonych zgodnie stwierdza, e tak u ludzi, jak i u zwierzt niedobr magnezu, wapnia i cynku przy nadmiarze kadmu w wodzie pitnej i wielu przemysowych produktach spoywczych mog powodowa cikie sany nadcinieniowe. A wic: mniej cukru, mniej misa, ograniczona ilo soli, a jeli ju sl to kopalna lub morska! Ile soli! Norma przewiduje od 5 do 15 g soli dziennie na osob, naturalnie zdrow. Dla nadcinieniowcw zaleca si ok. 1 g soli" dziennie (jeli lekarz nie zaleci inaczej). Wicej naley nam si wtedy, gdy si pocimy, a wic podczas letnich upaw, w tropikach lub przy cikiej fizycznie pracy, przy hutniczych piecach itd. Pot zawiera ok. 0,5% soli (NaCL). Przy bardzo dugich, mczcych wysikach fizycznych, np. u sportowcw na zawodach,! utrata potu moe wynosi do 10 l z 50 g NaCL oraz wieloma biopierwiaskami. W takich wypadkach trzeba uzupeni ich utrat, pijc nie wod sodk, lecz lekko osolon i to sol kopaln. Szczeglnie korzystna jest woda mineralna bogata w rozmaite biopierwiastki. Na caym wiecie cieszy si dobr saw nie tylko u sportowcw radziecka woda mineralna, pochodzca z Gruzji, o nazwie. Borjomi". Poszukuj jej w wielu krajach, gdy zawiera ok. 6% skadnikw mineralnych, m. in. sd, potas, magnez, wap, elazo, chlor, brom, jod, siark i wiele wglanw. Pot to nie tylko sona woda. Jest w nim jeszcze cae mnstwo innych skadnikw, jak: aminokwasy, mocznik, witaminy (rozpuszczalne w wodzie, gwnie z grupy B), skadniki mineralne. Na przykad, w 100 g potu moe by do 10 mg wapnia, 45 do 50 mg poasu, 49 do 166 mg chloru itp. Samego jodu jest w pocie ok. 10 mg na 1 l. Utrata 7 l potu moe si rwna utracie dziennego zapotrzebowania na ten pierwiastek. Podobnie jest z wapniem (szczeglnie w tropikach) i z elazem, a take z magnezem, litem, chromem. To wszystko jeszcze raz przemawia za sol, skadajc si nie tylko z NaCL.

Zwaszcza ci, ktrzy pracuj w wysokich temperaturach, jak np. hutnicy, musz dostawa poywienie bogate w skadniki mineralne, gdy zbyt wiele ich trac. Odpowiadajc na potrzeby, w Komisji Ochrony Zdrowia PAN (Oddzia w Krakowie) oraz w Nieformalnym Zespole Ekologicznej Profilaktyki opracowano przepis na wypiek pieczywa, zawierajcego szczeglnie duo soli mineralnych. Ponadto poleca si hutnikom specjaln wod mineraln ,,Krakowianka". Dla spoeczestwa, cierpicego na niedobr magnezu w ywieniu, opracowano metod wzbogacania chleba w ten minera (a raczej w dolomit). Nasze zapotrzebowanie na magnez wynosi ok. 600 mg, chocia w wielu przypadkach jest to ilo niewystarczajca i trzeba podnosi dawk do 1200 mg. Tymczasem jak wykazay badania dr Zofii Duniewskiej otrzymujemy z poywieniem przecitnie zaledwie ok. 200 mg na dob tego pierwiastka. Pieczywo wzbogacone w dolomit (wap + magnez) mogoby wyrwna nie tylko niedobory tych skadnikw w organizmach ludzkich, ale i zmniejszy szkody powodowane przez zatrucia oowiem. Zmniejszyoby to rwnie toksyczny wpyw alkoholu, Pi. pi, pi! Niedobory soli w poywieniu te nie s bezpieczne. Przede wszystkim organizm daje nam o tym zna silnym pragnieniem. Doznajemy uczucia zmczenia, a kurcze mini palcw i ydek s chyba najbardziej charakterystycznym objawem. Przy nieduych niedoborach, prcz pragnienia, wystpuj takie objawy, jak: osabienie, utrata apetytu, mdoci, a nawet wymioty. Niedobr soli sprzyja te poraeniom sonecznym i udarom cieplnym oraz upoledzeniu zdolnoci mylenia. Due iloci soli mona straci nie tylko z potem, ale i np. przy silnych biegunkach, upywie krwi, przy gorczkach poczonych z poami, w chorobie Addisona, serca itd. Zwierzta misoerne maj na og do soli, bo ich poywienie t sl zawiera. Zwierzta rolinoerne maj zwykle zbyt mao tego skadnika i dlatego lubi liza bryy soli lub... spocone rce ludzi. Dodajmy jeszcze, e woda z wodocigu zwykle ma sporo chloru, zreszt koniecznego dla jej odkaenia. Mona si go jednak pozby, gotujc wod przez 15 minut w otwartym czajniku. eby wiedzie, ile i jakiej soli mineralnej nam potrzeba indywidualnie, wystarczyoby da do badania troch wosw lub paznokci, a jonogram wykazaby niedobory lub nadmiary. Tego typu badania ju si przeprowadza w wielu krajach, ale dla zdrowia ogu powinno si tak przebada kadego, podobnie jak np. bada si puca promieniami Roentgena. Ile ludzi mona by ocali przed chorob! Dodajmy jednak, e bywaj takie stany chorobowe, przy ktrych jonogram daje obraz zafaszowany. Wapniaki Dla nastolatkw my wszyscy, po czterdziestce, jestemy wapniakami", cho powoli ta nazwa wychodzi z mody (w miar jak oni sami si starzej). Dla gospody wapniaki to jajka przechowywane przez zim w roztworze wapna. Ale... dlaczego my i wapniaki"? Zwapniae yy, sposb mylenia, pogldy... I jaki nonsens w tym okreleniu! Bo dzi ju wiadomo, e wanie z braku wapnia w organizmie moe powsta na stare lata tzw. zwapnienie y.

Wap jest gwnym budulcem koca, zbw i ogromnie wanym skadnikiem mineralnym wszystkich mini. Okoo 99% caego wapnia i 70 do 75% fosforu w naszym organizmie wchodzi w skad koca, gwnie w formie apatytw, w mniejszej iloci w formie fosforanw i wglanw wapnia. Przypomnijmy, e mamy w organizmie od 1 do 2,2 kg wapnia i ok. 650 g fosforu. Oba te skadniki dziaaj na og wsplnie, dlatego nieatwo jest mwi tylko o jednym z nich, ale tu bdzie mowa gwnie o wapniu. Kopoty z zbami Dr Melvin Page, stomatolog z St. Petersburg (USA), w jednym z fachowych pism ogosi w 1975 r. wyniki swoich bada nad przyczynami chorb zbw. Nieracjonalne odywianie pisa niedobory mineraw pochodzenia organicznego, to gwni winowajcy fatalnego stanu naszego uzbienia..." Dr Page pisa jeszcze: Najwiksz odpowiedzialno za nasze nieodpowiednie odywianie ponosi przemys spoywczy, ktry nam dostarcza wysoko oczyszczonej mki, cukru, ryu i innych produktw, pozbawionych skadnikw mineralnych, a szczeglnie mineraw ladowych". W swoich dalszych wywodach dr Page zaleca, aby m. in. zaywa tabletki Kelp, ktre wszystkie te brakujce skadniki mineralne uzupeniaj. Kelp to drobna rolinno z ogrodu Neptuna" plankton, algi itp. z mrz oczyszczone, wysuszone i sprasowane w piguki. Zawieraj niemal wszystkie skadniki mineralne, cznie ze ladowymi oraz wikszo witamin. Kelp dotrze i do nas. Tymczasem jest w sprzeday w wielu innych krajach. My jako rdo niektrych makro i mikroelementw moemy spoywa dostpn u nas sl morsk lub kopaln, witaminy i sole mineralne w tabletkach, a przede wszystkim czyst, tward wod rdlan (a zwaszcza mineraln). Wracajmy jednak do naszego wapnia. Wiemy ju, e 99% wapnia, ktry znajduje si w naszym organizmie, to budulec koca i zbw. Pozostay 1 % kry stale we krwi i innych pynach ustrojowych, l ot ten 1 % jest wielkoci sta. Tzn. jeli nie dostarczymy do wapnia w codziennym poywieniu, wtedy organizm .poycza" albo kradnie" brakujc ilo z wasnego koca. Naturalnie z caego, ale najgroniej ta kradzie szkodzi szczkom. Dopiero duo pniej np. ebrom, krgom, kociom koczyn itd. Gdy szczki maj za mao wapnia, przychodzi moment, e zby jakby si rozluniaj w dzisach, robic miejsce dla drobnoustrojw i tak zaczynaj si choroby zbw a do ich utraty. Doktorzy Leonnart Krook (profesor patologii) i Leo Lutwak z Uniwersytetu Cornella, ktrzy wanie tak teori wygaszali, sprbowali dowie jej na pacjentach wolontariuszach. Wybrali 10 osb (5 mczyzn i 5 kobiet) w wieku od 29 do 45 lat cierpicych na paradontoz. Badajc ich jadospis obliczyli, e 9 osb z tej dziesitki otrzymywao dziennie po ok. 400 mg lub mniej wapnia. Tymczasem dzienne zapotrzebowanie w tym wieku wynosi ok. 800 mg. Wobec czego dawano pacjentom przez 180 dni po 1000 mg wapnia w postaci Calcium

gfuconicum lub Calcium carbonafum czy Calcium lacticum (tj. glukonian, wglan lub mleczan wapnia). Na pocztku wszyscy pacjenci mieli zapalenie dzise poczone z krwawieniem. Po 6 miesicach kuracji wapniowej nie byo ladu tych dolegliwoci. Zby byy trwale osadzone w szczce. Zdjcia rentgenowskie wykazay, e koci szczk s zdrowe i mocne. A jako objawy uboczne zanotowano spadek podniesionego cinienia oraz poziomu cholesterolu we krwi. W innym dowiadczeniu doktorzy Krook i Lutwak podawalf przez rok duej grupie pacjentw codziennie po 1 g wapnia, a innej grupie pacjentw, ktrzy o tym nie wiedzieli placebo (lekarstwo rzekome). Ci, ktrzy pobierali wap, mieli o 12,5% gciejsze" zby i koci od tych, u ktrych adnych zmian nie zauwaono. Obaj uczeni dodaj, e prcz wapnia trzeba te dostarcza organizmowi magnezu i cynku (gdy zapotrzebowanie na te mineray wzrasta wraz z rosnc w diecie iloci wapnia), a ponadto take witaminy D i C oraz kwasu foliowego, ktre wspaniale wzmacniaj dzisa, l jak wszyscy nasi ywieniowcy, tak Krook i Lutwak podkrelaj, e najlepszym rdem wapnia s mleko i sery. Jeli przez cae ycie bdziemy dostarcza organizmowi do wapnia i innych skadnikw potrzebnych do budowy koca i zbw, nie tylko matka nie bdzie pacia zbem za kade dziecko, jak gosio, nie bez podstaw, wiejskie porzekado, ale i te trzecie" zby najpikniejsze, bo sztuczne nie bd tak powszechnie potrzebne. Wap, witamina D i MS Kiedy ludzko wiele tysicy lat temu emigrowaa" z tropikw ku pnocy, musiaa powoli przyzwyczaja si do mniejszej iloci soca. Ale nie wszyscy potrafili si do tych nowych warunkw tak dobrze zaadaptowa, by pomimo niby-zdrowia nie zapada na rozmaite choroby neurologiczne, a m. in. na stwardnienie rozsiane (MS, czyli sclerosis multiplex). Tak hipotez niedoboru soca" wygasza dr Pau Goldberg, uczony z Cambridge (Anglia). Tumaczy ona fakt, dlaczego na MS nie zapadaj mieszkacy tropikw, majcy soce przez cay rok, a ono dostarcza im do promieni ultrafioletowych, ktre potrafi w naszej skrze wytwarza witamin D. Soce tropikw powoduje, e w organizmach ludzi tam yjcych powstaje dziennie 2 do 3 tysicy jednostek midzynarodowych witaminy D, podczas gdy zalecana norma dla nas, ludzi Pnocy, wynosi zaledwie od 300 do 800 j.m. na dob. Hipoteza dra Goldberga zakada, e modzie w czasie wzrostu i dojrzewania odczuwa wyrany niedobr tej witaminy, ktry si odbija na rozwoju, m. in. systemu nerwowego. W konsekwencji zuboona konstrukcja tkanki nerwowej moe ulega zaamaniu w pniejszych latach, powodujc symptomy MS. MS atakuje jak wiadomo osoby w wieku od 20 do 40 lat. Jedni zostaj kalekami, inni odczuwaj tylko nieznaczne jej skutki. Wap, ktrego przyswajanie jest uwarunkowane obecnoci witaminy D, jest drugim czynnikiem w obronie organizmu przed t chorob. Dr Goldberg wymienia pnocn Szkocj, jako kraj, w ktrym najczciej ze wszystkich krajw wiata spotyka si wypadki MS. Ot Szkoci jadaj prawie codziennie patki owsiane, ktre kradn" wap z organizmu, przy czym nie uzupeniaj diety produktami bogatymi w wap. Popularne s tam rwnie dania ubogie w witamin D, a ponadto soca jest bardzo mao. Midzy 10 a 15 rokiem ycia wedug Goldberga modzi przeywaj okres

najwaniejszy, jeli chodzi o zapobieganie na przyszo wystpowaniu MS. Jest to wiek, w ktrym rdze pacierzowy, ksztatujc si, osiga pen dojrzao. Jeli wwczas nie dostarcza si organizmowi dostatecznej iloci wapnia i witaminy D, to zachodzi moliwo powstania tej gronej choroby, l wanie w tym modzieczym okresie ok. 400 j.m. witaminy D dziennie, to zaledwie 30% zaspokojonych potrzeb, bo wedug oblicze dr Goldberga mody organizm wymaga jej 2000 do 3000 j.m. Prawd mwic, nikt nie wie dokadnie, ile witaminy D modzi potrzebuj, bo jak dotd byo zbyt mao bada na ten temat. A przy tym wielu boi si ryzyka przedawkowania. Ale na ten zarzut dr Goldberg odpowiada, e w tropikach soce powoduje powstanie takiej wanie iloci tej witaminy. A iloci toksyczne byyby wtedy, gdyby na 1 kg wagi ciaa dostarczano dziennie 1000 do 3000 j.m., czyli 40 do 120 tysicy jednostek dla modzieca wacego ok. 40 kg. Oprcz witaminy D potrzebny jest te wap, a moe i magnez jako skadniki konieczne dla zdrowia i zapobiegajce MS. Niestety, hipoteza ta2) nie jest ratunkiem dla ju cierpicych na MS. Trzeba j sprawdza latami, by wynik by pewny. Niemniej jednak warto przestrzega wskazwek dr Goldberga. A wic: dostarcza nastolatkom odpowiednich iloci wapnia, np. w mleku i najrozmaitszych serach, w twardej wodzie, ktra zawiera nie tylko wap, ale i magnez oraz nie aowa (rozsdnie!) soca, tak latem, jak i zim. A szczeglnie latem, gdy mona opala cae ciao i dziki socu wyprodukowa sobie w skrze moliwie jak najwiksze zapasy witaminy D. Stare koci Wszyscy z wiekiem mamy starsze koci", ale trzeba przyzna, e u niektrych s zdrowe, silne, mode i gste", a u innych amliwe, zrzeszotowiae, rzadkie". Zrzeszotowienie (osfeoporosis) to jedna z najczstszych chorb koci, szczeglnie w starszym wieku i... u kobiet. Babcia wstaa z krzesa i zamaa nog". Fakt. Osteoporosis spotyka si u 25% kobiet po menopauzie. A minimum 26% kobiet powyej 60 roku ycia ma zrzeszotowiae koci, co bywa przyczyn deformacji krgosupa, blw i utraty wagi. Dolegliwo ta dokucza 4 razy czciej kobietom ni mczyznom, niemniej jest i dla nich problemem, szczeglnie w pnym wieku. Jedn z najpowaniejszych dotd trudnoci byo okrelenie, kiedy rozpoczyna si stan, ktry mona by nazwa pocztkiem rzeszotowienia. A wic, jak uchwyci moment, gdy koci zaczynaj oddawa swj wap krwi bezzwrotnie i potrzebuj pomocy w dostawach tego skadnika. Odpowiedzi na te i podobne pytania zajli si lekarze z Centrum Rehabilitacji w Stanie Nowy Jork3). Pracowali intensywnie 10 la. Przebadali koci tysicy osb i setki wyleczyli, zanim opublikowali swoje dowiadczenia. Rzeszotowienie jest powolnym, podstpnym procesem, podczas ktrego koci trac wap ze swego rusztowania, a ten, ktry otrzymuj z poywienia, nie uzupenia strat. Czasem z powodu tego, e go dostarczamy za mao, czasem dlatego, e cho mamy go nawet z nadwyk, to nie jest przez organizm przyswajany lub przyswajany tylko czciowo (np. przy zaburzeniach pracy gruczow wydzielania wewntrznego). Najbardziej widocznym skutkiem ubytku wapnia z koci s ich ble oraz amliwo samoistna, bez powodu. Pod szkem powikszajcym takie koci wygldaj jak gbka lub jak rzeszoto i std nazwa.

Dr Albanese i wsppracownicy odkryli prosty i atwy sposb badania stanu koci. Swoj metod nazwali Pinkie test, gdy polega ona na robieniu zdj rentgenowskich (o maym nateniu) maego palca u rki (po angielsku pinkie). Daje to doskonay obraz nawet najmniejszych zmian w strukturze, a wic gstoci", koci. W ten sposb zbadano ponad 4 tysice osb (przypadkowych). A oto wnioski: Po 25 roku ycia mczyni maj o 25% wiksz gsto" koci od kobiet w tym samym wieku. Gsto koci u kobiet osiga swj szczyt w wieku 35 do 45 lat, a potem zaczyna spada. U mczyzn ten szczyt przychodzi 10 lat pniej. Najbardziej zdumiewajce i niepokojce byo to, e 10 do 15% osb obojga pci miao gsto koci poniej normy, czyli pocztki osteoporozy ju w wieku poniej 25 lat. Prababcie z modymi komi Dr Albanese bada 12 kobiet (wolontariuszek) w wieku 79 do 89 lat o wyjtkowo zrzeszotowiaych kociach. W swojej zwykej diecie otrzymyway one dziennie 450 g wapnia, a przepisana norma dla tego wieku wynosi 600 mg. Zacz realizowa ich norm i dodatkowo podawa pacjentkom 750 mg wapnia oraz 375 j.m. witaminy D (koniecznej do przyswajania tego skadnika). Otrzymyway wic dziennie ok. 1300 mg Ca. W tym samym czasie grupa kontrolna, zoona z 17 staruszek przecitnie W wieku 82 lat, nie dostawaa adnego uzupeniajcego leku". Dowiadczenie trwao pene 3 lata i w tym czasie staruszki z grupy pierwszej codziennie otrzymyway dodatek wapnia i witaminy D. Pinkie test" wykaza, e gsto ich koci wzrosa od 90,6 do 96,1%. Te 3 lata a w tym wieku, to nie bagatelka nie postarzyy, ale odmodziy starsze panie. W grupie kontrolnej, nie otrzymujcej dodatkw wapnia i witaminy D, gsto koci spada z 90,3 do 84,2. Nie byo te adnych ubocznych skutkw tej kuracji. Poziom wapnia we krwi i moczu pozosta w normie. Nie byo podejrze np. o powstawanie kamieni nerkowych ani innych objaww kalcyfikacji (zwapnienia) w organizmie. Jedynym, niespodziewanym efektem by uderzajcy spadek poziomu cholesterolu we krwi i to w cigu pierwszych 12 miesicy. Staruszki nie musiay si ju obawia miadycy ani zawau serca. Potem powtrzono eksperyment z 14 zdrowymi kobietami (wolontariuszkami) pracownicami szpitalnymi w wieku 36 do 62 lat. Tutaj efekty byy rne. Zdumiewajco wprost dobre u 62i 48-letnich kobiet, ktrych spoisto koci podniosa si nawet do 120 w czasie 36 miesicy. U jednej z pielgniarek, ktra miaa gsto koci 88 (duo poniej normy, okrelanej na 100), po zaywaniu wapnia i witaminy D przez 22 miesice gsto koci wzrosa do 115, czyli nawet powyej normy.

Nie wszystkie wypadki rzeszotowienia koci s bezporednimi skutkami niedoborw wapnia w diecie. Moe si do tego przyczyni dugie leenie, parali ip., ale zawsze uzupeniajca dawka wapnia moe pomc. Ile wapnia dziennie nam trzeba, aby unikn osteoporozy? Grupa uczonych z drem Albanese na czele uwaa, e zalecana norma 800 mg dziennie jest za maa. Jako minimum przyjmuje 1 g, czyli 1000 mg wapnia na dob, a raczej od 600 do 1500 mg jako uzupenienie tego, co przecitnie dostaje si do organizmu z poywieniem, a co oblicza si na ok. 400 mg. Dr Albanese nie boi si przekraczania tej dawki, poniewa wiele organizmw przyswaja zaledwie 10 do 50% wapnia, a im stajemy si 'starsi, tym bardziej zdolno przyswajania Ca przez nasz organizm maleje4). Najlepiej byoby wap dostarcza organizmowi w formie mczki kostnej, ale mog to te^ by tabletki Calcium gluconicum, lacticum czy inne. Skaone powietrze w Szwajcarii Szwajcari wyobraamy sobie jako miejsce, gdzie jest wspaniae wiee powietrze. Alpejskie wysokoci, soce i atmosfera czysta jak kryszta. Ale tak bywa tylko tam, gdzie nie mog si w aden sposb dosta samochody. Przy hajejach" jest inaczej, czyli tak jak wszdzie na wiecie, gdzie motoryzacja zatruwa rodowisko. Zaczo si od tego, e lekarz rejonowy (jak bymy to nazwali) dr Walter Blumer, praktykujcy w wiosce Netstal, zaniepokoi si, e przybywa mu coraz wicej pacjentw. Mona ich byo podzieli na dwie grupy: tych, ktrzy mieszkali blisko szosy i tych, ktrzy mieli domki daleko od niej. Okazao si, e na 75 osb, ktre umary na raka w okresie 12 lat, tylko 3 nie mieszkay przy szosie. Dr Blumer stwierdzi, e mieszkacy poblia szosy stale niedomagali. Mieli ble gowy, migreny, cierpieli na bezsenno, zmczenie, a take na dolegliwoci przewodu pokarmowego. Te objawy byy u nich co najmniej 2 razy czstsze, ni u mieszkacw domw oddalonych od drogi. Przez t drog przejedao dziennie ok. 5 tysicy samochodw. Ci, ktrzy mieszkali blisko niej, zaywali 4 razy wicej przernych lekarstw uspokajajcych, na sen, na bl gowy itp. ni mieszkacy oddalonych okolic. Wyniki swoich kilkuletnich bada, prb i eksperymentw dr Blumer przedstawi na Midzynarodowym Kongresie do spraw Wypadkw Drogowych w Utrechcie (Holandia) w 1974 r. Ot dowid, e przyczyn wikszoci chorobowych objaww byo zatrute powietrze i skaenia emisjami oowiu, benzopirenu i in. spowodowane przez przejedajce samochody. Swoich pacjentw doktor leczy gwnie odpowiednim odywianiem: produktami bogatymi w wap, witamin C i zesp witamin B. Skadniki te podawa te pacjentom w formie lekw, np. wap w postaci mczki kostnej lub pastylek dolomitowych (Ca + Mg). Rezultaty byy zaskakujco dodatnie. Niektrzy pacjenci poczuli si znakomicie, a najbardziej oporni na leczenie przestawali cierpie na bezsenno, nerwowo, zmczenie i sabe trawienie. Witamin z grupy B dr Blumer radzi szuka w takich rodkach spoywczych, jak wtroba i drode, a witaminy C w surowych owocach i warzywach.

Przy okazji okazao si, e pacjenci, ktrzy odywiali si i leczyli, jak im zaleci dr Blumer, przestawali yka rodki uspokajajce, bez ktrych dawniej nie mogli si obej. Miny nieustanne ble gowy, cige zmczenia i znuenia, bezsenno, kopoty z odkiem itp. niedomagania. W tym wypadku wap z magnezem pomg usuwa z organizmu trujcy ow, a witaminy nie tylko mu w tym pomogy, ale wzmocniy cay ustrj. Serce sercu serce daje Niestety, nasze ,,ucywilizowane" serce jest jedn z najczstszych przyczyn zgonw. Mwimy: ,,choroba dyrektorska", ,,serce nie wytrzymao", serce mu z alu pko" itp., ale czy kiedy czymy sprawy serca z piciem wody? A badacze przyczyn chorb serca bardzo cile te sprawy wi. Przede wszystkim wiele tajemnic zdradzia statystyka. Bo oto tam, gdzie jest tzw, twarda woda, o wiele mniej ludzi umiera na serce ni w miejscowociach posiadajcych wod mikk. Przekonali si o tym np. Anglicy, gdy statystyka wykazaa, e w Glasgow, ktre ma wod mikk (twardo wody jedna z najniszych w Anglii), miertelno osb z powodu chorb ukadu sercowo-kreniowego bya o 50% wysza ni w Londynie, ktry ma wod wodocigow o wysokiej twardoci. W USA przeprowadzono na wielk skal podobne badania statystyczne. Przebadano 7,5 miliona ludzi yjcych w 140 rejonach z mikk wod wzdu rzek Ohio i Kolumbia oraz z wod tward w dorzeczu rzek Missouri i Kolorado. Podczas gdy miertelno wywoana innymi chorobami (nie na serce) bya wszdzie praktycznie jednakowa, to spowodowana chorobami ukadu sercowo-kreniowego bya o 41 % mniejsza u kobiet i o 25% u mczyzn am, gdzie woda bya twarda. Podobne badania przeprowadzane w innych krajach day podobne wyniki. Wrmy jeszcze raz do Wielkiej Brytanii. W Anglii w 58 okrgach, a w Walii w 50 okrgach wyniki bada wykazay, e w miastach z tward wod przypada o ok. 43% mniej zgonw na serce wrd kobiet i ok. 37% mniej takich zgonw wrd mczyzn ni w miastach z wod mikk. Twarda woda wiadomo jest o wiele smaczniejsza od mikkiej, ale bardzo trudno si w niej pierze, bo powstaj kaczki", ktrych mydo nie daje w wodzie mikkiej, doskonaej do prania, ale nie... do picia. Na og te wiadomo, e woda mikka ma wysok koncentracj sodu, a woda twarda wicej ma wapnia, magnezu, litu itd. Ot tego wapnia i innych skadnikw mineralnych ma tyle, e wanie mydo moe je strca w postaci niekorzystnych dla procesu prania kaczkw. Ju dawno zbadano, e ludzie (zwierzta rwnie) nie mog pi wody destylowanej, poniewa taka absolutnie czysta woda powoduje naruszenie wymiany wodno-solnej i prawidowej dziaalnoci przewodu pokarmowego. Skutki takie s wyrane ju po 6 miesicach. W wodzie destylowanej s zaledwie lady jonw wapnia, fluoru i innych skadnikw mineralnych, ogromnie wanych dla naszego organizmu. Gdy ich w wodzie nie brakuje, to jak wykazay badania zwierzta staj si odporniejsze na choroby, silniejsze i zdrowsze od zwierzt otrzymujcych wod bez ych pierwiastkw6).

W twardej wodzie prcz wapnia bywa duo magnezu, litu, cynku, kobaltu i wielu innych mikroelementw, ktrych nieraz ca dug tabelk moemy odczytywa na butelkach nie tylko z zagranicznymi wodami mineralnymi. A poniewa magnez jest pierwiastkiem numer jeden, a wap numer dwa jeli chodzi o serce dlatego wrcimy do... serca przy omawianiu roli magnezu. A tu jeszcze podajemy ciekawostk. Podczas gdy woda z solami wapnia, magnezu itd, jest obecnie tak ceniona, e czasem specjalnie utwardza si wod dla potrzeb ludnoci, to inny kopot maj ci, ktrzy wod odsalaj. Robi si to w krajach, gdzie nie ma wody ani mikkiej, ani twardej, ale pod dostatkiem jest wody morskiej. Obliczono, e na temat uzdatniania do spoycia wody morskiej ukazao si do 1980 r. 2170 prac naukowych oraz 652 patentw. Jest to jeden z niezwykle wanych problemw gospodarki wiatowej. Na czym polega ochronne dziaanie twardej wody, tak naprawd to niewiadome. Dr EarI Dawson z Uniwersytetu Medycznego w Galveston na podstawie zbieranych przez 10 lat materiaw statystycznych jeszcze raz potwierdzi, e tam gdzie jest twarda woda, ludzie s zdrowsi. Nie umieraj tak czsto, jak gdzie indziej, na schorzenia minia sercowego, zaway itp., nie cierpi na og na nadcinienie i maj zwykle niszy poziom cholesterolu we krwi. A wane jest i to, e taki stan obserwuje si take i wtedy, gdy przecitne spoycie tuszczw jest wysze ni na terenach z wod mikk. Czyli, pijc tward wod, mona bezkarnie nieomal opycha si tustym jedzeniem. Jak to si dzieje? Dr Dawson tumaczy, e wap i magnez z wody twardej cz si w jelitach z tuszczami nasyconymi (twardymi), a pochodzcymi ze spoytego poywienia, tworzc nic innego jak mydo. To mydo nie jest przyswajane przez organizm, tylko wydalane. Dziki temu czowiek pijcy tward wod pozbywa si niekorzystnych, niepotrzebnych dla niego tuszczw; jego organizm nie wytwarza nadmiaru cholesterolu, ktry nie grozi sercu zawaami, nie sprowadza chorb kreniowych, nadcinienia itd., nie mwic ju o otyoci. Co robi, gdy rozporzdzamy tylko mikk wod? Wedug dr Dawsona naley dziennie spoywa 60 mg magnezu i 100 mg wapnia. Taki dodatek odpowiada wypiciu 2 l twardej wody. Uczony ten odradza rwnoczenie picia napojw gazowanych, w ktrych jest fosfor, bo ten wie wap, nie pozwalajc jelitom na ,,produkcj myda". Obliczono, e gdyby wszyscy ludzi pijcy mikk wod stosowali si do rad dr Dawsona i uzupeniali niedobory magnezu i wapnia, to w cigu 10 lat na kade 100000 osb mogoby przypada o 100 miertelnych atakw serca mniej, ni obecnie. Magnez jest u nas w aptekach pod rozmait postaci: tlenku magnezu, czyli magnezji, siarczanu magnezu, czyli soli gorzkiej i in. Ludzie rnie reaguj na ten pierwiastek w rnej postaci. Moe najbardziej naturalny jest tlenek magnezu, a te 60 mg to bdzie szczypta na kocu noa. Tabletki z wapniem s te w aptekach i to zwykle z oznaczon jego iloci. Mona wic zaywa sobie Calcium lacticum czyli mleczan wapnia lub Calcium gluconicum, czyli glukonian wapnia, i co tam jeszcze lekarz zapisze. Do czego wap jest potrzebny i gdzie go szuka! Daje zdrowe zby i koci. Podtrzymuje rytm zdrowego serca. Obnia poziom cholesterolu, czyli ratuje przed skleroz; nadmiar cholesterolu jest wydalany dziki zwizkom wapnia. Zabezpiecza przed skurczami mini.

Tzw. zwapnienie naczy krwiononych jest na og spowodowane niedoborem wapnia i magnezu w organizmie. Kwas szczawiowy upoledza wchanianie wapnia, bo tworzy z nim sole trudno rozpuszczalne, ktrych organizm nie potrafi wyzyska (szczawiany wapniowe). Do duo kwasu szczawiowego zawieraj: szpinak 3,2 mg%, szczaw 3 mg%, rabarbar 2,4 mg% i in. Witamina D wzmaga wchanianie wapnia z jelit cienkich. Wpyw spoycia wapnia na wzrost i rozwj zwierzt badaa u nas Z. Bieliska. Jeli np. szczurom podawa tylko pszenic i miso, to kociec ronie sabo. Jeli doda mleka (dobre rdo wapnia), nastpuje wyrana poprawa wzrostu i rozwoju zwierzt. Wap wzmaga krzepnicie krwi. Reguluje i koordynuje funkcje ustroju, pomaga w leczeniu rozmaitych chorb, o czym wiedz lekarze rnych specjalnoci. Ile wapnia w czym! Najbogatsze rda wapnia atwo przyswajalnego to: mleko w kadej formie, sery (rwnie wszelkie), jaja, a szczeglnie tka (zawieraj cholesterol, ale i lecytyn, ktra broni nas przed skleroz). Trzeba doda, e wap z warzyw jest gorzej przyswajany przez organizm, bo zawieraj one te bonnik i kwas szczawiowy. Produkty zboowe s na og sabym rdem wapnia oraz maj niekorzystny stosunek wapnia do fosforu. Zawieraj te kwas fitynowy, ktry stanowi 80% fosforu zawartego w zboach, a dziaa odwapniajce. Tam, gdzie jest niskie spoycie mleka i przetworw mlecznych, zawsze mona podejrzewa niedobory wapniowe. Czyli ...mleko najwaniejsze! Wic ju wiadomo co jada, aby nam wapnia nie zabrako. Dodajmy jeszcze, e cho wedug tabel A. Szczyga led ma zaledwie 17 mg% wapnia, to wedug Kiersta zawiera 300 mg%. Moe obliczano zawarto wapnia w ledziach bez oci i wraz z omi? A moe to pomyka? W przetworach nieraz jada si ryby razem z omi, co jest zreszt przez ywieniowcw zalecane. Bardzo cenne i atwo przyswajalne s oci z tuczyka i sardynek z puszki. Magnez i jego wielorakie dziaanie Zaczo si od fotosyntezy Ciekawe, e znaczenie magnezu i konsekwencje jego niedoborw dla naszego zdrowia zaczo poznawa wwczas, gdy zgbiono tajniki fotosyntezy u rolin, a wic kilkadziesit lat temu. Zjawisko procesu staego wytwarzania materii organicznej siga miliardw lat, kiedy to na ziemi pojawiy si barwniki, wyzwalajce reakcj chemiczn przez absorpcj promieni sonecznych. Tu decydujc rol odegray foto-uczulacze" z grupy porfiryn, ktre powstay z prostych zwizkw: kwasu octowego i gliceryny. Dopiero jednak pojawienie si magnezowej pochodnej porfiryny, w postaci chlorofilu, zadecydowao o historii naturalnej wyszych form

ycia organicznego. Chlorofil posiada zdolno prowadzenia nie cofajcej si reakcji fotochemicznej, ktrej energia kumuluje si w trwaych zwizkach biochemicznych. Proces fotosyntezy uksztatowa si prawdopodobnie pod koniec okresu prekambryjskiego (ok. 1000 milionw lat temu). Struktura chlorofilu jest bardzo zbliona do hemu, zasadniczego skadnika barwnika krwi. Rnica polega na tym, e w chlorofilu jest magnez (jon Mg), a w hemie, czyli hemoglobinie, jest jon elaza (Fe). W ten sposb zwizek ewolucyjny wiata rolinnego i zwierzcego zosta udokumentowany przez Leona Marchlewskiego, profesora chemii Uniwersytetu Jagielloskiego. Gdy roliny niedomagaj z powodu niedoboru magnezu, nie tylko rosn wolniej, ale ich licie s blade i przedwczenie kn. Uzupenienie gleby solami magnezu przywraca rolinom pene zdrowie". Mona powiedzie, e z czowiekiem jest podobnie, cho... bywa to jeszcze bardziej skomplikowane. W kadym razie czowiek te nie moe by zdrowy bez magnezu. Stwierdzono to na pierwszym kongresie powiconym chorobom wywoanym deficytem magnezu, jaki odby si w maju 1971 r. w Yittel. Najoglniej mwic, jon magnezu odgrywa szczegln rol w niemal wszystkich procesach zachodzcych w organizmie. A wic, w procesach ochronnych, jako czynnik przeciwstresowy, przeciwtoksyczny, przeciwalergiczny, przeciwanafilaktyczny (rodzaj uczulenia), przeciwzapalny, ochraniajcy przed promieniowaniem jonizujcym, regulujcy ciepot, pobudzajcy fagocytoz i odgrywajcy rol w tworzeniu przeciwcia. Magnez dziaa te relaksujce i znieczulajco. To wanie na kongresie w Vittel prof. Durlach powiedzia: ,,Znamieniem wspczesnego cywilizowanego wiata jest stale obniajcy si poziom jonu Mg". Choroby cywilizowanego wiata zdaj si by uwarunkowane m. in. niedoborem magnezu w organizmie czowieka. Czyli, trzeba si przyjrze magnezowi bliej. Naturalnie, e magnez czerpiemy z gleby. To znaczy poprzez ywno rolinn czy te te produkty pochodzenia rolinnego, ktre powstay dziki spoywanej przez zwierzta rolinnoci. Jasne wic jest, e tyle dostaje si do naszego organizmu magnezu, ile jest go w glebie. Tymczasem z tym nie jest dobrze. 40% polskich gleb wykazuje nisk zawarto magnezu. 34% ma redni zawarto, a zaledwie 26% zawarto wystarczajc lub wysok. W nawozach sztucznych nie dostarcza si glebom magnezu lub dostarcza go na og za mao. Np. w latach 197175 rednia ilo magnezu dostarczana polskim glebom wyniosa 1012 kg tlenku magnezu (MgO) na 1 ha gruntw ornych. Duo to czy mao? Pszenica przy plonie 40 q/ha pobiera z gleby ok. 17 kg MgO, a buraki cukrowe dajc tylko 350 q/ ha pobieraj ok. 66 kg MgO z 1 ha. Naturalnie, e dawki nawozu magnezowego uzalenione s od zasobnoci gleby oraz gatunku uprawianych rolin i wahaj si zwykle od 130 do 260 kg/ha. W takich ilociach kizerytu (nawz magnezowy) do gleby dostaje si 3060 kg tlenku magnezu i dodatkowo 1531 kg tlenku potasu. rednia zawarto magnezu w oborniku wynosi 0,18%, czyli jeli si daje na 1 ha 300 q obornika, to wprowadza si do gleby ok. 54 kg Mg. Zdecydowanie za mao. W skad chlorofilu wchodzi 2,7% magnezu. Jony magnezu reguluj stopie uwodnienia plazmy komrkowej. Gdy rolina odczuwa niedobr magnezu, ogranicza proces transpiracji,

a gdy odczuwa nadmiar tego pierwiastka, to tak intensywnie pobiera wod, e moe doprowadzi do wysuszenia gleby w strefie korzeniowej. Rni autorzy podaj do rnice si dane na temat zawartoci magnezu w rolinach. Zwykle w liciach jest wicej wapnia ni magnezu, ale gdy rolina tworzy owoce i nasiona, do nich transportuje cay magnez. Miadyca, serce i magnez Zbadano, e u Afrykanw szczepu Banki miadyca prawie nie wystpuje, ale maj oni wysoki poziom magnezu we krwi. U Europejczykw zamieszkujcych kraje uprzemysowione, czsto chorujcych na miadyc, przecitny poziom tego pierwiastka we krwi jest nie tylko o wiele niszy, ale wci si obnia, ze wzgldu na coraz bardziej ucywilizowane" odywianie. Ono wanie jest jedn z najpowaniejszych przyczyn niedoboru magnezu (a take wielu innych skadnikw) w naszych organizmach. Taki niedobr mog te powodowa inne przyczyny, jak: alkoholizm, cukrzyca, upoledzone wchanianie z przewodu pokarmowego, nadczynno przytarczyc, a take rodki moczopdne i uspokajajce. Lecytyna aminokwas, ktry odgrywa powan rol w regulacji iloci cholesterolu w ustroju nie moe by syntetyzowana w organizmie bez enzymu zawierajcego witamin B, czyli pirydoksyn. Z drugiej strony tene enzym dziaa tylko w obecnoci magnezu. Gdy si chce otrzyma u zwierzt dowiadczalnych bardzo siln arterioskleroz, to nie podaje si im adnych produktw, ktre zawierayby witamin Be i magnez. Dowiadczalne mapy maj np. w nastpstwie takiej diety zoa tuszczw w caym organizmie. A analiza krwi dostarcza dowodw na kracowo niski poziom lecytyny i bardzo wysoki cholesterolu. Aby obniy poziom cholesterolu, wystarczy diet uzupeni magnezem, witamin B, cholin i inozytolem, dostarczanym np. w kiekach pszenicy, drodach, wtrobie, otrbach lub innych rdach witamin z grupy B. Jeeli nawet ilo tych witamin bdzie w organizmie wystarczajca, brak magnezu nie dopuci do powstania lecytyny i znowu cholesterol wzrasta. Pacjent chory na serce, ktry otrzymuje 500 mg magnezu dziennie, wykazuje na og znaczn popraw, bo poziom cholesterolu potrafi spa do normy ju w cigu miesica. Zapotrzebowanie na magnez wzrasta wraz z podnoszeniem si poziomu cholesterolu we krwi. Na przykad, u szczurw zapotrzebowanie na magnez wzrastao szesnastokrotnie (w stosunku do normy), gdy je karmiono tuszczami nasyconymi, bogatymi w cholesterol. Nasza dieta jest uboga w ten cenny pierwiastek. Nie doceniamy jego roli dla zdrowia, std najprawdopodobniej tyle osb cierpi w wysoko rozwinitych cywilizacyjnie krajach na przedwczesn arterioskleroz. W 1970 r. na Kongresie Myokardiologii Prewencyjnej podano m. in. wyniki prac nad zawartoci magnezu w miniu serca ludzi, ktrzy zmarli z powodu zawau, i osb, ktre zginy w wypadkach drogowych. Zawaowcy mieli o ok. 42% mniej magnezu w uszkodzonej czci serca, ni w zdrowej. A osoby, ktre zmary w wypadkach, zmian zawartoci magnezu nie wykazyway. O roli magnezu, jako czynnika chronicego przed uszkodzeniem minia sercowego i naczy przez miadyc, wiemy z pionierskich bada Hansa Seylego (Tak! Tego od stresw!).

Ju w 1958 r. dowid on, e jon magnezowy moe zapobiega tworzeniu si niebezpiecznych dla zdrowia zogw cholesterolu. W dowiadczeniach na szczurach, u ktrych wywoywano sztucznie miadyc, stwierdzi, e ich naczynia krwionone i misie serca pokryte byy zogami cholesterolu. Gdy drugiej grupie szczurw przed dowiadczeniem podawano jony magnezu, zmian miadycowych nie stwierdzono. Seyle dowid, e jon magnezu steruje poziomem cholesterolu. Odtd podejmowano wiele innych bada take i statystycznych, ktre potwierdziy jego odkrycie. U nas pionierem bada nad wpywem magnezu na miadyc, a take na otyo, by w latach 19501969 prof. dr med. Edward Ruyo, prekursor leczenia otyoci w orodku naukowym w Konstancinie. Przez wiele lat w uniwersytecie Toronto zbierano dane dotyczce nagych zgonw na serce mieszkacw stanu Ontario, na ktrego rozlegych terenach woda jest kracowo rna bardzo twarda i bardzo mikka. Wyniki bada wydrukowano w czerwcowym numerze Canadian Medical Association Journal" z 1975 r. Potwierdzaj one jeszcze raz tez o zdrowotnych waciwociach wody twardej. Pobierano prbki tkanki (myocardium) ze cianki serca zmarych na zawa. Prbki te byy badane na zawarto siedmiu metali: mied zi, chromu, oowiu, kadmu, wapnia, cynku, magnezu i tylko magnez wykaza wyran rnic. Jego koncentracja bya o ok. 7% nisza w miniu sercowym tych, ktrzy yli w okolicach o mikkiej wodzie, od tych, ktrzy mieszkali w okolicach z wod tward. Pierws zym symptomem u zwierzt dowiadczalnych, ktrym si podaje zmniejszone iloci magnezu, jest arytmia serca. Wanie tak arytmi zaobserwowano u ludzi mieszkajcych w okolicach z mikk wod. W swojej synnej ksice Odywianie przeciw chorobom dr R. J. Williams pisze: ,,redni deficyt magnezu moe by powodem cierpie sercowych, ale powane niedobory tego minerau daj w skutkach zgubne ataki serca". Gdy ju wiat uwierzy, e woda twarda (dolomitowa), zawierajca ok. 2 razy tyle wapnia co magnezu, ma dobroczynny wpyw na ludzkie serce, zaczto si zastanawia, co zrobi tam, gdzie woda jest mikka,, gdzie nie ma ska dolomitowych. Na Florydzie np. woda bya bardzo mikka (0,5 ppm)4), pochodzca w duej czci z opadw. Wod utwardzono (do 200 ppm) i bada si, jaki to ma wpyw na zgony z powodu zawaw serca. Gdy woda bya mikka, miertelno wynosia od 500 do 700, gdy j utwardzono, to ju po 4 latach miertelno spada do poowy, bo do 200300 zgonw na serce rocznie. Czyli, samo utwardzenie wody spowodowao o poow mniejsz miertelno na serce w skali rocznej. Dr A. G. Shaper, ktry jako specjalista kardiolog zajmowa si badaniami dowiadczalnymi i profilaktyk na terenie Florydy, a take podobne badania przeprowadza w wielu krajach wiata (jako czonek Stowarzyszenia Naukowego przy Brytyjskim Krlewskim Towarzystwie Medycznym) stwierdza krtko; ,,Mikka woda to ataki serca i zaway". Uczony ten potwierdzi te odkrycia innych badaczy, dowodzce, e ludzie mieszkajcy w miastach o twardej wodzie wodocigowej maj na og nisze cinienie krwi, niszy poziom cholesterolu i powolniejszy rytm serca od ludzi z miast o mikkiej wodzie. Przy tym nie wzrasta im cinienie z wiekiem, co dzieje si tam, gdzie woda jest mikka.

Tylko spokj moe nas uratowa Co wsplnego ma to obiegowe powiedzenie z ...magnezem? Ot to, e niedobr magnezu moe powodowa stany niepokoju, zdenerwowania, lku, zniecierpliwienia, a take bezsenno, zmczenie, ble gowy itp. Ile znamy ludzi, ktrzy wanie popadaj w takie przykre dla nich i dla otoczenia stany? Czy tylko spokj mgby ich uratowa? Owszem, wraz z magnezem. O tym, e magnez dziaa uspokajajco, relaksowo wiedziano, od dawna. Niedobr jego wyzwala zmiany w przewodnictwie nerww. Wstrzyknicie siarczanu magnezu obnia te dolegliwoci. W praktyce weterynaryjnej zjawiska wzmoonej pobudliwoci u byda, owiec czy koni, powodowane obnieniem surowiczego magnezu, s znane i zwizane z poywieniem. Przyczyn moe by po prostu zbyt mao magnezu w glebie. Ale gdy jest go do wchanianie jonw tego pierwiastka z przewodu pokarmowego bywa utrudnione przez du zawarto biaek albo wapnia. U zwierzt nieraz wiosn pojawia si tzw. tyczka pastwiskowa, spowodowana tym, e moda zielona trawa ma duo biaka, ktre utrudnia przyswajanie magnezu. Zdarza si te czasem tyczka u cielt, ktre s karmione mlekiem matki, bogatym w wap, a ten w nadmiarze utrudnia przyswajanie magnezu. Zdarzaj si te napady tyczki przed burz, w dniach z zaburzeniami pogody, l tu winien jest magnez, gdy jego niedobr wyzwala warunki do powstania stresw, take i bioklimatycznych. Gdyby kto myla, e tyczki wystpuj tylko u zwierzt, byby w bdzie, l wrd ludzi zdarzaj si choroby z niedoboru magnezu, objawiajce si nie tylko dreniem mini, ale ruchami plsawiczymi, zaburzeniami orientacji, tendencj do halucynacji raczej wzrokowych ni suchowych, epileptoidalnymi skurczami mini, zaburzeniami nastroju, depresjami, bardzo siln pobudliwoci nerwow itp. Te objawy przypominaj raczej tyczk, towarzyszc obnionemu poziomowi wapnia, ale ustpuj po doylnym podaniu magnezu, a nie wapnia. Stresy i magnez Przernych stresw ycie dostarcza nam hojnie. Do wielu Jestemy tak przyzwyczajeni, e ich nieomal nie zauwaamy, cho wprowadzaj nas w stay stan podniecenia czy irytacji. Do najczstszych czynnikw stresogennych naley haas, ktrego ju czsto nie dostrzegamy, cho mczy nas bezustannie. Dowiedziono eksperymentalnie, najpierw na szczurach, potem obserwujc reakcje ludzi, e im wikszy i duej trwajcy haas, tym wikszy spadek poziomu magnezu w organizmie. A im wikszy niedobr magnezu, tym bardziej jestemy uczuleni na stresy. Oba te czynniki jednoczenie: niedobr magnezu i stres zwikszaj ryzyko chorb naczy wiecowych. ,,Choroba dyrektorska", czyli tzw. zaway serca, spotyka najczciej ludzi ambitnych, na wysokich stanowiskach, skonnych do rywalizacji, bdcych stale w stanie stresowym. Jeszcze do niedawna uwaano, e arterioskleroza jest gwn przyczyn blw odczuwanych przez pacjentw, chorych na angina pectoris. Dzi wiadomo ju, e taki bolesny skurcz naczy wiecowych, ktry moe pozbawi serce utlenionej krwi, jest czsto

spowodowany przesuwajcym si skrzepem, otuszczon pytk itp. Ale co wywouje te skurcze? Ostatnie hipotezy twierdz, e niedobr magnezu. Przede wszystkim najwiksz liczb nagych zgonw na serce notuje si tam, gdzie woda jest mikka, a wic zawiera za mao wapnia i magnezu. A take tam, gdzie w glebie s niedobory magnezowe. Najpierw win zrzucano na niedobory wapnia, ale po dokadniejszym zbadaniu sprawy okazao si, e jeszcze wikszym winowajc jest niedostatek magnezu. W jednym z opublikowanych raportw na temat stanu zdrowia badacze pisz: Niewystarczajce spoycie magnezu przez ludno, zamieszkujc kraje wysoko uprzemysowione w ogle oraz pewne rejony geograficzne w szczeglnoci, moe stanowi jedn z przyczyn wysokiej zachorowalnoci na choroby naczy wiecowych". Ponadto niski poziom magnezu tak u zwierzt, jak i u ludzi koreluje z podwyszonym cinieniem ttniczym, powszechnie uznawanym za wstp do chorb serca. Czyli... trzeba unika stresw, a w tym m. in. haasw, a take dostarcza organizmowi potrzebnych mu iloci magnezu. Lista przykrych objaww Niedobory magnezu pocztkowo daj niezbyt moe ostre, cho dokuczliwe objawy. Trudno mwi wtedy o chorobie i nawet si na og nie myli o pjciu do lekarza, ale samopoczucie jest fatalne. Oto niepena lista bardzo rnorodnych, ale zawsze przykrych objaww: nage zawroty gowy, utrata rwnowagi, drgania powiek, mga, migajce punkciki przed oczami, drtwienie koczyn, mrwki" w nogach, skurcze, wypadanie wosw, amanie si paznokci, prchnica zbw, szybkie mczenie si, czste ble gowy, trudnoci w skoncentrowaniu myli, wraliwo na zmiany pogody, na zimno i wilgo, nieraz wywoujce rne ble (zbw, dzise, staww), koatanie serca, arytmia, czsto poczona z silnym przeszywajcym blem w klatce piersiowej, bezsenno, koszmarne sny, pocenie si w nocy, poranne zmczenie, nawet po wielu godzinach snu, ch do paczu, a nawet ataki rozpaczy, ch robienia wielu rzeczy naraz, ktre zaczynamy i nie koczymy, ostre, skurczowe ble odka, nieraz poczone z biegunk, 56 wraenie ociaoci, spazmofilia, czyli skurcz mini przy opukiwaniu moteczkiem pnia nerwu twarzowego, a wic tzw. objaw twarzowy Chvostka. Gwne rdo spazmofilii najbardziej typowego objawu przy niedoborze magnezu ley w tkance nerwowej. Impuls nerwowy jest uwarunkowany przemieszczaniem si jonw mineraw, zwaszcza wapnia i magnezu w tej wanie tkance. Ale jeli magnezu jest zbyt mao, to ta wymiana jonw nastpuje niewaciwie. Powstaje nadmierna pobudliwo nerwowa. Tutaj wina niedoboru magnezu jest niezaprzeczalna. Na pociech trzeba powiedzie, e nie zdarza si, aby wszystkie te objawy wystpoway rwnoczenie. Ale ju jeden, dwa czy trzy z nich wystarcz, by czowiek poczu si le.

Rano, okoo godziny 6, kora nadnercza powoduje wydzielanie hormonw, ktre pozwalaj nam zachowa sprawno przez cay dzie, a do wieczornego zmczenia. Przy niedoborze magnezu . sytuacja jest odwrotna. Wydzielanie odbywa si wieczorem, a to powoduje uczucie silnego zmczenia rano, a wanie pod wieczr wzmoon aktywno i trudnoci z zaniciem. Jeli przy przeciganiu si, napinaniu mini odczuwa si ble w ydkach, to znaczy, e mamy niedobory magnezu. Po dostarczeniu go organizmowi (w postaci np. pastylek dolomitowych lub tlenku magnezu wraz z witamin B) bolesny skurcz mini mija. Mechanizm wszystkich tych dolegliwoci polega na niewaciwej wymianie jonw wapnia i magnezu w tkance nerwowej. Bo magnez dziaa regulujce i uspokajajco na system nerwowy, a nastpnie na minie. Badano6) 100 osb odczuwajcych chroniczne zmczenie i brak zainteresowa, take w sprawach seksualnych. Podawano wszystkim dodatkowe iloci magnezu i 87 osb poczuo si o wiele lepiej. Zniko zmczenie, pojawia si ch do ycia, rado i to ju po 10 dniach. Ozdrowiecy twierdzili, e sen ich odwiea, czego nie odczuwali od miesicy. W diecie sportowcw dy si te do dostarczania organizmowi prawidowych iloci soli magnezowych, gdy skadnik ten zwiksza sprawno mini i nerww. Przy okazji warto wpomnie, e aby nie dopuszcza do zmcze, a przeciwnie wzmaga energi, zrczno, ywotno itp., trzeba dostarcza organizmowi nie tylko magnezu (cho jego niedobr i tak wywoa poczucie zmczenia), ale take witaminy E i witaminy C (czego dowiedli czescy uczeni i o czym donis Przegld Medycyny Czechosowackiej" tom 22 nr 4 z 1976 r.). Take i komplet witamin B jes uwaany za pomie", ktry podtrzymuje energi, wialno i ywotno. Nie wolno te zapomnie o ruchu, koniecznym do utrzymania energii i uniknicia zmcze i znue. Ru ch jest czci zdrowia. Trzeba uprawia do podeszego wieku gimnastyk, sport, turystyk itd. Uniwersalny kontroler Jak to si dzieje, e jeden skadnik mineralny, jak magnez, potrafi dziaa dobroczynnie w tak rnych niedomaganiach, czy chorobach, jak np. w miadycy i zawaach serca, nerwowoci, osabieniu, alergii i wielu innych, w tym i w biaaczkach? Odpowied jest bardzo prosta. Magnez jest regulatorem, kontrolerem naszego organizmu. Ciao czowieka skada si jak wiado m0 z komrek, ktre s jakby stale kontrolowane we wszystkich swoich czynnociach, takich jak: metabolizm, synteza biaka, rozmnaanie komrkowe itd. Te czynnoci s niezalene, ale regulowane m. in. wanie przez magnez7). Magnez jest biopierwiastkiem, ktry dziaa efektywnie w rozlicznych czynnociach komrki. Udowodniono na embrionach kurczt, e gdy koncentracja magnezu bya wydatnie zmniejszona, funkcja metaboliczna komrek opniaa si. Gdy zwikszano dostarczanie magnezu do normalnej iloci metabolizm komrkowy powraca do normy. Sowem jon magnezu uatwia procesy yciowe, podczas gdy jego niedobr je utrudnia.

W klinikach pooniczych zaobserwowano, e kobiety, ktre miay niedobory magnezowe, rodziy nie tylko dugo (ponad 18 godz.), ale wydaway na wiat dzieci, ktre te wykazyway niedobory magnezowe, czsto ujawniajce si w postaci drgawek8). Kamienie nerkowe i hemoroidy Zatrzymajmy si na chwil przy nerkach. Wiadomo, e wszyscy uczeni s bardzo ogldni w wygaszaniu hipotez, a tym bardziej pewnikw. Przedstawiciele nauk medycznych nie nale pod tym wzgldem do wyjtkw, a raczej bywaj jeszcze ostroniejsi. Zwykle to, co ogaszaj, jest opatrzone wieloma: przypuszczalnie", ,,prawdopodobnie", moliwe" i niemal zawsze zakoczone: trzeba dalszych bada" itd. Na tym tle niespodziank jest raport czterech francuskich uczonych (J. Thomas, E. Thomas, P. Desgrez i A. Monsaingeon) z kliniki urologicznej w Paryu, ktrzy z ca pewnoci i wprost z entuzjazmem komunikuj o dobroczynnej dziaalnoci magnezu w zapobieganiu tworzenia si kamieni nerkowych. Magnez stwierdzaj praktycznie biorc, zapobiega powstawaniu kamieni nerkowych. Malutkie kamyczki organizm potrafi wydali (jak mawiaj zoliwie panie, jest to jedyna rzecz, ktr potrafi w mkach i blach urodzi mczyzna). Z duymi gorzej. Do ich usunicia prawie zawsze potrzebny jest n chirurga. Najczstszym powodem powstawania kamieni nerkowych jest kwas szczawiowy, ktry spoywamy wraz z wieloma produktami w ten skadnik bogatymi (szpinak, szczaw, rabarbar i in.). Tene kwas szczawiowy czy si w organizmie z wapniem i tworzy nierozpuszczalne szczawiany, a z nich moe powoli narasta piasek i wreszcie kamienie nerkowe. Dziaanie magnezu na tworzenie si krysztaw szczawianu wapnia badali francuscy uczeni najpierw eksperymentalnie w probwce", dochodzc do wniosku, e w cigu 3 min. potrafi si nieraz utworzy 100 do 120 mikrokrysztakw. Ale gdy si doda soli magnezowych do mieszaniny chlorku wapnia z kwasem szczawiowym, to nie ukae si ani jeden krysztaek. Nastpnie przeprowadzono dowiadczenia na szczurach. Rezultat by taki sam. Podczas gdy bez dodatku soli magnezowych krysztaki powstaway atwo, to po podaniu szczurom octanowej soli magnezu na 30 min. przed podaniem kwasu szczawiowego, powstawanie krysztakw wapnia w ogle nie zachodzio. Oczywicie prbowano w ten sposb leczy pacjentw z kamieniami nerkowymi. Podawano im dziennie ok. 300 mg lub wicej magnezu i otrzymywano rwnie doskonae rezultaty. Badania rentgenowskie wykazyway, e kamienie zniky czciowo lub cakowicie. Potem wielu lekarzy na caym wiecie wyprbowywao t metod i wreszcie doszli do wniosku, e najlepsze wyniki otrzymujesi, podajc wanie po ok. 300 mg magnezu dziennie, ale take i witamin Be w iloci 10 mg. Statystycznie wyglda to tak, e ok. 89% pacjentw z chroniczn tendencj do powstawania piasku i kamieni .szczawianu wapnia mona wyleczy zupenie, jeli zaywaj magnez. Przy tym taka kuracja (nieraz trwajca 4,56 lat) jest stosunkowo tania, dobrze znoszona, bez adnych ubocznych skutkw i w kocu niemal zawsze dajca dobre rezultaty9). 9) Wg referatu dr Thomasa i in. na II Midzynarodowym Sympozjum Magnezowym w Montrealu 1976 r. C! Najlepiej jes jednak do powstawania kamykw nerkowych nie dopuszcza. Czyli odywia si prawidowo i dba, aby w produktach ywnociowych nie zabrako nam

cennego skadnika mineralnego jakim jest magnez. Oto autentyczna historyjka10). Pacjent w wieku ok. 50 lat, pracujcy jako drwal, zawsze by zdrowy. Kiedy' zacz obserwowa u siebie niepokojce objawy: krwawienia przy oddawaniu stolca. Najpierw raz na miesic, potem coraz czs'ciej, w kocu take i codziennie. Zauway te, e szybko si mczy i brak mu energii. Poza tym mia czste kurcze w nogach i pojawiy si na nich sice wiksze i mniejsze, ciemnoniebieskie i te. Ale najdokuczliwsz i wstydliw dolegliwoci byo to, e ciao jego wydzielao bardzo przykry odr. Nie pomagay dezodoranty ani czste kpiele. Nieraz po 6 razy dziennie wchodzi pod tusz, ale ju po p godzinie przykry zapach wraca tak, e ona zadaa oddzielnej sypialni. Z badania dziennego jadospisu pacjenta wynikao, e jada za duo misa i w ogle biaka. Pija wiele czarnej kawy, a ponadto prawie wcale nie ma w jego diecie warzyw, szczeglnie zielonych liciastych. Wszystkie dolegliwoci cznie z hemoroidami wywoane byy nieodpowiednim odywianiem. Analizy wykazay, e poziom witaminy K by u chorego zbyt niski, gdy wynosi tylko 58% normy. Tote nic dziwnego, e tak atwo powstaway sice. A badania testowe wosw dowiody ogromnego niedoboru magnezu, a wic potwierdziy tylko to, czego spodziewa si lekarz po rozmowie z pacjentem. Jake rozsdnie zalecano mu jadanie zielenin w moliwie duych ilociach. Ponadto lekarz przepisa piguki chlorofilowe, a take witamin K oraz magnez w postaci pastylek dolomitowych (wic z wapniem). onie pacjenta dietetyczka pomoga ustali odpowiednie odywianie bogate w warzywa, szczeglnie surwki, a take witamin P (rutyn) antyylakow, ktrej wiele jest w biaych skrkach cytrusw, owocach ry, w kaszy gryczanej i innych produktach. l oto po ok. 2 tygodniach takiego ywienia i leczenia ustay kurcze mini. Hemoroidy przestay dokucza po miesicu. Ch do pracy i energia wrciy po 3 tygodniach wraz z ustpieniem uczucia zmczenia. Znikny take sice, a w kocu i przykry odr ciaa. Przykady mona by mnoy. Ale... zajyby ca ksik. Ostrzeenie Obecnie wiadomo, e magnez odgrywa wan rol w 100 rnych reakcjach enzymatycznych, a prawdopodobnie i w wielu innych. To jego dziaanie koncentruje si gwnie na sprawach regulacji wzrostu, przemiany materii i podziau komrkowego. Aby spowodowa dowiadczalnie raka krwi u szczurw, wystarczy nie podawa im dostatecznej iloci magnezu w diecie (chodzi tylko o niedobr , a nie brak). Przecitnie na 10 szczurw 1 zapada na leukemi po 920 tygodniach. Nasuwa si prosty wniosek, e niedobory magnezu prowadz do osabienia i niejako przerwania naturalnego systemu odpornociowego organizmu, mog sprzyja wystpowaniu leukemii, a take ograniczaj zdolno komrki do obrony przed rakiem krwi. Niemniej jednak warto ostrzec: mona zje tony magnezu, ale jeli organizm nie jest zdolny do jego przyswojenia i uycia w metabolizmie komrki, to tak jakby magnezu nie byo. O tym, czy si ma do tego skadnika w organizmie, czy nie, decyduje nasza zdolno do

jego przyswajania. A zaley ona od zdrowego funkcjonowania gruczow wydzielania wewntrznego, jak np. tarczycy, przytarczyc, przysadki i in.12). Zwykle mylimy, e jeli wystpuje brak lub niedobr jakiego skadnika w naszym organizmie, wystarczy po prostu je wicej zawierajcych go produktw. Niestety nie zawsze to wystarcza. Niedobory ywieniowe bardziej zale od przyswajania przez organizm tego co jemy, ni od iloci spoytych produktw, zwizkw itp. Niemniej jednak zasadniczych skadnikw odywczych nie powinno w naszych jadospisach zabrakn. W czym szuka magnezu! Za mao i zbyt rzadko jadamy produkty, ktre magnez zawieraj, a ponadto obrbka przemysowa pozbawia tego skadnika nawet bogate we produkty. Najwicej magnezu zawiera np. kakao, na drugim miejscu w tabeli s... orzeszki bukowe, zwane bukwami. Kt je jednak jada? Na trzecim miejscu mamy soj, z ktrej np. w Polsce robi si gwnie olej; ponadto sporo magnezu znajduje si w nasionach rnych rolin (m. in. maku), w orzechach i zieleninach, w twardej wodzie (razem z wapniem) oraz w melasie. Magnez jest te w penym, nie oczyszczonym ziarnie zb, a wic w kaszach, mce z penego przemiau id. Czyli znowu zabiegi przemysowe przy otrzymywaniu oczyszczonych produktw pozbawiaj nas tego niezbdnego pierwiastka. Stae nawoenie gleby nawozami sztucznymi (np. NPK), zawierajcymi w nadmiarze sole potasowe powoduje, e roliny sabiej przyswajaj sole magnezowe. Na szczcie od kilku lat mamy ju nawozy sztuczne, bogate w sole magnezowe. Nasza codzienna norma pokarmowa dostarcza nierzadko mniej ni 300 mg Mg. Dla zdrowia potrzeba nam nieraz 600 i wicej mg dziennie. Organizmowi naszemu potrzeba w przyblieniu poow tej iloci magnezu co wapnia. Jeli wapnia jest w stosunku do magnezu za duo, to odczuwamy niedobory Mg. l odwrotnie. Jeli magnezu jest za duo w stosunku do wapnia, to mamy niedobory wapnia, bo te pierwiastki niezwizane s wydalane z moczem. Jeli jednak jest potrzebny wap w zwikszonej iloci, to trzeba zaywa tabletki lub proszek zawierajcy wap i magnez w zaleconych, odpowiednich proporcjach (np. pastylki dolomitowe). Uwaga: Uwany Czytelnik zauway, e dane w obu tabelach bardzo si rni. Na przykad, ser szwajcarski ementaler, ktry w tej tabelce zawiera 2018 mg wapnia, w tabeli wg Szczyga i wspautorw ma tylko" 837 mg tego skadnika (oba w 100 g). Nie wypada nic zmienia w cytowanych rdach. Ale... komu wierzy? Z takimi rnicami spotka si mona wielokrotnie. Rne rda podaj rne dane. Moe oryginalny szwajcarski ementaler ma tyle wapnia ile podaje Wodarz (za H. Schallem), a nasz tyle, ile podaje Szczygie? Ale na te rnice nic si nie poradzi. Znale je mona w wielu pracach nie jeden raz. Np. ser z mleka zbieranego" u Wodarza zawiera 1658 mg% wapnia, a u Szczyga najwysza zawarto wapnia dla serw wynosi 995 mg% (ser trapistw). Podobne rnice wystpuj rwnie w podawanych wartociach magnezu. Niestety brak nam danych, czy w tabelce wg Wodarza obliczano nie czyste skadniki, ale np. wglan wapnia (CaCOa) i wglan magnezu (MgCOg). Liczby tu podawane s 34 razy wysze ni w tabeli Szczyga, ale dla kaszy gryczanej zawarto magnezu jest blisko trzykrotnie nisza. Naturalnie, e okrelanie zawartoci rnych substancji w produktach ywnociowych jest bardzo skomplikowane i zawsze trzeba si liczy z rnicami pomiaru, choby wynikajcymi z rnych metod analitycznych i rnego surowca badanego (inna gleba,

klimat, odmiana itd.). To te wielu praktykw uwaa, e na tego rodzaju dane w tabelach trzeba patrze, jako na liczby orientacyjne. W naszym kraju obowizujce niejako s dotd tabele prof. A. Szczyga i jego wsppracownikw (aktualizowane zreszt przez Instytut ywnoci i ywienia), ale zawsze chyba dobrze jest wiedzie, co na ten temat mwi inni. Dlatego w tej ksice posugujemy si cytowaniem nie tylko tabel rnych autorw polskich, ale i danych opracowanych w innych krajach. Do najbogatszych rde tego skadnika oglnie biorc nale: orzechy oraz fasola i inne nasiona rolin strczkowych. Na przykad, p szklanki surowych nasion fasoli Jasiek" zawiera 151 mg magnezu, a taka sama ilo soi 200 mg. Bardzo krtko gotowane takie warzywa, jak: szpinak, botwinka, kalarepa, zawieraj rwnie sporo magnezu, ale gotowane dugo i w duej iloci wody trac go w zastraszajcym tempie, gdy jest wypukiwany. Dodajmy jeszcze, e najtaszym nawozem magnezowym jest popi z wgla brunatnego, ktry zawiera ok. 4% magnezu, a oprcz tego 1625% wapnia i rne mikroelementy (elazo, br, mied, mangan, cynk, molibden i in.). Kizeryt, nawz importowany z NRD, zawiera 20% magnezu i na og stosuje si go wtedy, gdy brak siarczanu lub chlorku magnezu. Na przykad, przy chlorozie lici na plantacjach pomidorw stosuje si podlewanie ich roztworem siarczanu magnezu lub jako nawoenie gwne 2 kg siarczanu magnezu na 100 m2. Moe warto jeszcze doda, e wszelkie sodkie wypieki z biaej mki zawieraj znikome iloci magnezu. W warzywach wystpuje ten pierwiastek w bardzo rnych ilociach, zalenych od jego zawartoci w glebie, a take od uycia nawozw sztucznych. Straty przemysowe" Gdy pene ziarno zb jest oczyszczane na bia mk, traci 78% magnezu, oczyszczone ziarno gryki traci 79%, omielany jczmie 70% zawartoci tego pierwiastka. Jeli fasolka szparagowa zostaje przerobiona na konserw w puszce, ubywa jej 56% magnezu, a groszek tylko 43%, mimo e i tak ma 91,2 mg% Mg. Kukurydza w konserwie gubi" 60% swojej wartoci magnezowej w stosunku do wieego ziarna. Mka kukurydziana traci 56%, a cukier biay (rafinada) zawiera 200 razy mniej magnezu od ciemnej melasy. Gdy obieramy ziemniaki, pozbawiamy je 35% magnezu Sprawa jest zrozumiaa w przypadku mki, rafinowanego cukru, obieranych ziemniakw itd. Utracony magnez pozosta w tych przypadkach w odrzuconych otrbach, melasie, obierkach. Ale co si dzieje z utraconym" magnezem w puszkowanym groszku, fasoli, kukurydzy? Wikszo tego skadnika, jak i zreszt wielu innych, przechodzi do zalewy. Dotyczy to przynajmniej tych zwizkw, ktre s rozpuszczalne, m. in. take witamin C i z grupy B. Tote wylewanie zalewy z puszki do zlewu jest ywieniowym grzechem. Mona cz jej podczas podgrzewania odparowa, a pozosta zuy do zup czy sosw. Jeli groszek, fasolk czy kukurydz konserwow jemy na zimno wwczas zalewa moe by wykorzystana np. do przyprawiania majonezu lub innego zimnego sosu, z ktrym podajemy te jarzynki. Trzeba si jednak liczy z tym, e przy kadej obrbce termicznej, take i pasteryzacji, pewne straty si ponosi. Std ywieniowcy namawiaj, aby co si da jada na surowo, a

jeli gotowa to moliwie jak najkrcej. Obecnie panuje na Zachodzie moda" jadania warzyw gotowanych na p twardo. Moe s mniej smaczne i nadaj si tylko dla zdrowych odkw" ale za to wartociowsze. Ile magnezu dla kogo! RDA (RecommendedDiatery Allowances, czyli polecane normy spoycia dla ludzi zdrowych) zalecaj dla mczyzn 350 mg Mg dziennie, dla kobiet 300, dla kobiet w ciy i karmicych 450. Zawsze 2 razy mniej ni wapnia lub 10 mg na 1 kg wagi ciaa. Tak wap, jak i magnez, przenoszone przez krew, cz si z albuminami biaek. Gdy biaek w diecie jest niewiele, albumin jest za mao, aby zwizay nadmiar wapnia i magnezu. Wtedy przechodz one do drg moczowych, gdzie mog w kocu doprowadzi do tworzenia si piasku lub kamieni. Badania przeprowadzane w Finlandii i Afryce gdzie ludno odywia si produktami naturalnymi (nie ,,oczyszczonymi" przemysowo) i gdzie wraz z pokarmem dostaje si do organizmw dua ilo magnezu i wapnia wykazay, e nie spotyka si tam prawie chorb spowodowanych kamieniami nerkowymi, mimo e ilo spoywanego dziennie wapnia wynosi od 4 do 5 g. Jest jednak zrwnowaona iloci magnezu i biaka. A jak si przedstawia zapotrzebowanie na magnez u nas? Oto tabelka opracowana przez J. Opiesk-Blauth, Z. Stankiewicz i St. Kulesz z Zakadu Chemii Fizjologicznej Akademii Medycznej w Lublinie w pracy Magnez w biologii i medycynie, wedug danych Instytutu ywnoci i ywienia oraz zgodnie z badaniami wasnymi. Chodzi w niej o dzienne zapotrzebowanie rnych grup ludnoci na magnez (mg), energi (kalorie) i biako (g) Grupa ludnoci Jeli twj m (syn, ona, crka) jest nieznony, gony, agresywny, zdenerwowany, poirytowany permanentnie, po prostu jest ,,dzikim indywiduum", to moesz go zmieni w spokojnego, miego, ,,czarujcego dentelmena", podajc mu choby filiank kakao i wier yeczki do kawy tlenku magnezu. Rezultat pewny po 1518 godz. Czaru si nie gwarantuje! Ale moe powodem tej staej irytacji jeste ty, a raczej sposb, w jaki ukochanego odywiasz? Jeli jada gwnie biae pieczywo, makarony, spaghetti, kluski, cukier i mid, ciasta i ciasteczka oraz inne sodycze, a przy tym mao surowizny, nic z zielenin, a jeszcze pije czsto i duo alkoholu, mona by pewnym, e ma za mao magnezu, e bdzie nieznony, bdzie cierpia na bezsenno i skaka do gry z powodu najmniejszego haasu. Mog si te pojawi inne objawy, jak skonno do wymiotw i biegunek, albo te takie zaburzenia umysowe, e bdzie uznany za typ psychotyczny. To s na og najczstsze, pierwsze powaniejsze dowody niedoborw magnezu. Wic od razu trzeba si ratowa, zmieniajc odywianie, b y nie byo potem gorzej. Mae uzupenienie Ciao ludzkie zawiera od 20 do 30 g magnezu. Z tego 50 do 70% znajduje si w kociach, reszta w miniach, gruczoach o wewntrznym wydzielaniu i troch we krwi. Magnez dziaa

uspokajajco na system nerwowy, tak orodkowy jak i autonomiczny, reguluje rwnowag nerwow i miniow, przywraca wewntrzny spokj organizmowi. Jest te jednym z potnych aktywizatorw enzymw, zwaszcza tych, ktre decyduj o przyswajaniu biaek lub innych organicznych substancji. Jest konieczny do produkcji przeciwcia, bierze udzia w mechanizmach przeciwzakaeniowych, czyli bronicych organizm przed chorobami. Odgrywa te ogromn rol w procesie krzepnicia krwi, w powstawaniu estrogenw (hormony kobiece), a take w pracy jelit, woreczka ciowego, pcherza moczowego i gruczou krokowego. We Francji uwaa si, e co najmniej 50% obywateli cierpi z powodu niedoborw magnezu. ywno nie dostarcza go w odpowiedniej iloci, bo nie jada si do tego, co zawiera magnez, albo produkty s zupenie pozbawione tego pierwiastka, albo si odchudzamy i znowu magnezu jest w diecie za mao, albo leczymy si na jakie choroby i rodki farmaceutyczne utrudniaj nam jego przyswajanie lub go z organizmu wydalaj (np. wymioty, rodki przeczyszczajce, uspokajajce, antykoncepcyjne itd.). Jeli przyjmiemy, e przecitnie zdrowemu dorosemu czowiekowi potrzeba 300 do 400 mg magnezu dziennie, to nie dziwmy si, gdy lekarz zapisze nam podwjn lub potrjn nawet dawk. Bdzie ona konieczna w razie np. zaburze wzrostu u modziey, 67 w czasie ciy, karmienia czy u osb, ktre le ten skadnik przyswajaj. Co si dzieje w organizmie, gdy jest mu potrzebny magnez, a my go nie dostarczymy w odpowiedniej iloci z poywieniem? Po prostu tak jak wap skadnik ten jest ,,wykradany" przez krew z naszych koci. Zawsze lepiej jest ddaa zapobiegawczo, ni doprowadza do stanu, ktry a wymaga interwencji lekarza. Tote nie aujmy sobie od czasu do czasu kakao, czekolady, patkw owsianych, orzechw, migdaw i za nic nie stromy od razowego chleba! Raport w sprawie cynku Wiedza o cynku ma bardzo dug i bardzo jednoczenie krtk histori. Maci cynkowej uywano ju ponad 5 tysicy lat temu. Stosowali j Egipcjanie, by przyspieszy gojenie si ran. W 1869 r. stwierdzono, e cynk jest mineraem niezbdnym dla metabolizmu Aspergillus niger, czyli pospolitej pleni, potem e leczy i zapobiega parakeratozom (rogowaceniu) u wi, a potem, e jest niezbdny dla wzrostu ptakw. Mniej wicej 100 lat temu odkryto, e nie mog si bez tego pierwiastka obej roliny. Okoo 1930 r. stwierdzono, e jego niedobory s przyczyn niektrych chorb zwierzt i e cynk (Zn) razem z innymi ladowymi metalami jest dla ycia zwierzt konieczny. A co z ludmi? Skromne pocztki i gwatowny rozwj W 1953 r. odkryto przypadkiem, e u poparzonych szczurw leczenie ran przebiegao o wiele szybciej i pomylniej, gdy do ich diety dostao si, zreszt przypadkowo, nieco cynku. Potem potwierdziy to badania przeprowadzone na 600 szczurach.

Odtd zainteresowano si rol cynku w ustroju ludzkim. Stwierdzono, e mniej tego skadnika zawieray organizmy wszystkich pacjentw szpitalnych, ktrzy chorowali na naogowy alkoholizm, arterioskleroz, wrzody na skrze, marsko wtroby, nowotwory, dolegliwoci serca i choroby wynikajce ze zego odywiania. Stwierdzono nastpnie wiele innych przyczyn niskiego poziomu cynku we krwi. Na przykad, intensywne kuracje kortizonem, zaywanie niektrych piguek antykoncepcyjnych, zbyt sone lub zbyt sodkie dugotrwae odywianie. Sprawdzono wic dziaanie cynku na ustrj 20 modych ludzi. Pacjentw pytano przed operacj, czy chc zaywa cynk? 10 chciao, reszta nie. Ci, ktrzy nie pobierali zwikszonych dawek cynku, zagoili rany pooperacyjne po 80 dniach, czyli jak zwykle. Ci, ktrzy cynk brali, wyzdrowieli po 46 dniach. Stao si wic oczywiste, e cynk jest konieczny w mechanizmie zdrowienia... Ale dopiero na pocztku lat szedziesitych odkrycie dr A. S. Prasada nadao sprawie cynku wiele rozgosu. W biednej wiosce w delcie Nilu napotka on mczyzn karowatych, otpiaych, apatycznych, ze skr pokryt wysypk, o niedorozwinitych narzdach pciowych. Uwaano, e powodem takiego ich stanu s sprawy dziedziczne i nie ma na to ratunku. A tymczasem dr. Prasad leczy chorych jedynie solami cynku i otrzymywa ,,cudowne" rezultaty. Modzi pacjenci rozwijali si fizycznie, psychiczr nie, umysowo i pciowo zgodnie z norm. W tym te mniej wicej czasie podobne zjawisko niedorozwoju i karowatoci stwierdzono podczas poboru rekrutw do armii irackiej. Poziom cynku w ich krwi by niezwykle niski. W 1968 r. na konferencji amerykaskiego Stowarzyszenia dla Spraw Postpu w Nauce stwierdzono: ,,W cigu ostatnich kilku lat rni badacze wykazali tak wielki wpyw niedoboru cynku na zdrowie czowieka, na krytyczne stany w zaburzeniach wzrostu i rozwoju, na przeduajcy si okres powrotu do zdrowia i na wiele innych stanw chorobowych, e naley uzna, i cynk jest dla czowieka konieczny". W 1973 r. na sympozjum ,,Tema" (Trac Element Metabolism in Ma and Animals), czyli zjedzie naukowym powiconym pierwiastkom ladowym i ich wpywowi na przemian materii u ludzi 1 zwierzt, odbywajcym si co 4 lata w USA, przedstawiono ponad 2 tysice opublikowanych prac na temat cynku. Ju w 1977 r. byo ich 2 razy wicej ni 10 lat wczeniej i 3 razy wicej ni 20 lat wczeniej. Ograniczamy si tu tylko-do najwaniejszych prac zwizanych z cynkiem. Podajemy je chronologicznie. Kwiecie 1973: Cynk i koci Na podstawie licznych bada3) stwierdzono, e cynk jest konieczny do formowania si koci. Dowiadczenia przeprowadzano na szczurach. Doroli, a nie tylko dzieci, wci odbudowuj swj kociec podczas procesw zwizanych z przemian materii. Rzeszotowienie koci jest przecie spowodowane niedoborami rnych skadnikw mineralnych: wapnia, magnezu, fosforu, krzemu. Okazuje si, e take i cynk jest kociom potrzebny, a wprost niezbdny we wczesnym okresie rozwoju i wzrostu.

Cynk i epilepsja Cynk jest jedn z dwch substancji, ktrych niedobr ma by powodem epilepsji. Taki pogld wygosi dr Andre Barbeau na zebraniu Amerykaskiego Stowarzyszenia Nauk Neurologicznych4) w 1973 r. Dr Barbeau i jego zesp leczyli epileptykw w klinice, w Montrealu i zauwayli zwizek midzy niskim poziomem cynku i jednego z aminokwasw (tauryna) w ich organizmach. Montrealscy badacze doszli do wniosku, e epilepsja jest jedn z chorb nieodpowiedniego odywiania, a szczeglnie niedoboru cynku i tauryny. Listopad 1973: Cynk i witamina A W doniesieniu dr J. C. Smitha i jego kolegw, drukowanym w listopadowym numerze Medical Counterpoint" z 1973 r., mona przeczyta: Cynk jest podstaw uruchamiania witaminy A z wtroby i jeli cynku brakuje, to podawanie witaminy A nie uzupenia jej niedoboru". No i teraz stao si jasne, dlaczego nawet due dawki witaminy A nie zdoaj pomc w leczeniu cikich oparze lub innych chorb spowodowanych niedoborem akseroftolu. Witamina ta bez obecnoci cynku nie moe si uwolni z wtroby i dotrze wraz z krwi do skry, do chorych tkanek czy np. do oczu w wypadku kseroftalmii, popularnie zwanej kurz lepot. Ofiary oparze, ktre nie otrzymuj dostatecznej iloci tej witaminy, mog ciko chorowa np. na wrzody odka5). Czyli leczenie wielu schorze naleaoby zaczyna od podawania cynku. Dr CarI Pfeiffer z zespoem Psychiatrycznego Instytutu w Princeton ogasza, e uzyskiwa korzystne wyniki w leczeniu pewnej formy schizofrenii, podajc pacjentom cynk, mangan i witamin B (pirydoksyn). Leczenie tymi trzema czynnikami powodowao cofanie si choroby, cho jej objawy powracay, gdy kuracj przerywano. Odnosi on wraenie, e pewien typ schizofrenii jest chorob wynikajc ze zego odywiania: niedoboru cynku, witaminy B i manganu w diecie.

Niedobr cynku u dzieci Saby apetyt, saby wzrost, a do tego ch zjadania lub lizania pewnych przedmiotw mog wskazywa na niedobory cynku u dzieci, take i tych, ktre s na pozr dobrze odywiane i zupenie zdrowe. Stwierdzono to po badaniach nad zawartoci cynku we wosach niemowlt i maych dzieci. Dziewczynka, majca zaledwie 18 miesicy, zdradzaa dziwne zainteresowanie metalowymi przedmiotami, np. obgryzaa stalowy pasek, przytrzymujcy rg dywanu, a take ua swoje wasne wosy. Mimo tzw. zdrowego odywiania miaa saby apetyt i bardzo powoli rosa. Gdy zaczto jej podawa cynk, wszystkie te ,,apetyty" i objawy niedorozwoju zaczy znika po 3 dniach. Badania zawartoci cynku we wosach wykazyway bardzo niski

jego poziom (mimo e cynku we wosach jest i tak zwykle wicej ni choby we krwi czy nerkach). W kwietniu 1974 r. na konferencji Amerykaskiego Stowarzyszenia Biologii Eksperymentalnej Jack Wang i Richard Pierson zoyli relacje na temat wpywu alkoholu na zawarto cynku w organizmie. Dwaj badacze z Uniwersytetu Columbia podawali mae dawki alkoholu modym szczurom i zaobserwowali, e poziom cynku stopniowo si zmniejsza, szczeglnie w ich miniach i surowicy krwi, a spada w przyspieszonym tempie w wtrobie. Wzrost szczurw rwnie si bardzo opnia w stosunku do zwierzt z grupy kontrolnej, ktrych... nie rozpijano. Podobnie dziaa alkohol na dzieci i modzie. Niedobr cynku, spowodowany alkoholizmem, ma fatalny wpyw na mode pokolenia. Jeeli kto cierpi np. na trudne do zagojenia wrzody na nogach, to wyleczy si z nich cynkiem szybciej, jeli przestanie pi, a duo pniej jeli pije nadal. Mona np. stosowa ma cynkow na rany, ale trzeba te spoywa pokarmy bogate w ten mikroelement czy te zaywa przyswajalny cynk w pigukach, zgodnie z zaleceniem lekarza. W tym samym roku i miesicu, w ktrym ukazao si poprzednie doniesienie, w czasopimie angielskim ,,Natur" (IV.1974) dr B. D. Korant ogosi wyniki swoich studiw i dowiadcze nad wpywem cynku na zazibienia. Najpierw laboratoryjnie, potem na wolontariuszach, badano wpyw 10 makroi mikroelementw na wirusy, powodujce katary i zazibienia. Z 10 skadnikw mineralnych tylko cynk wykazywa dziaanie antywirusowe i antytoksyczne w komrkach. Dr Korant podejrzewa, e podobne dziaanie blokujce ma cynk rwnie i na inne wirusy. Cynk i witamina C zostay nazwane cudownym rodkiem przeciwko katarom i wielu zakaeniom wirusowym. No i od tej chwili si zaczo! Niemal kady tydzie, a nawet dzie przynosi nowe wiadomoci o tym mikroelemencie. Cynk a inteligencja Badano zawarto cynku w organizmach studentw (oblicza si wwczas najczciej ilo tego mikroelementu we wosach). Okazao si, e osobnicy z lepszymi wynikami w nauce mieli wyszy poziom cynku od tych z gorszymi stopniami. Wprawdzie badacze zaznaczyli, e zaywajc cynk nikt nie stanie si Albertem Einsteinem i e poziom cynku nie musi wpywa na poziom inteligencji, ale wynik bada by akurat taki. Potem dowiadczenia rozszerzono na studentw w innych uniwersytetach (Akademii Lotniczej i Morskiej), badajc nie tylko zawarto cynku, ale ogem 38 pierwiastkw ladowych w ich organizmach. Koncentrowano si na stosunku midzy mikroelementami (zawartymi we wosach), a wieloma innymi czynnikami, jak: wiek, pe, odywianie, kolor wosw, a nawet typ uywanego szamponu; obliczono wreszcie poziom tych pierwiastkw we krwi. Okazao si, e studenci uzyskujcy dobre oceny maj wysoki poziom cynku i miedzi we wosach, a jodu niszy od przecitnego. Istnieje wic chyba zwizek midzy zdolnociami umysowymi i fizycznymi a zawartoci tych mikroelementw w organizmie. Cynk, uroda i rne dolegliwoci

Uporczywe trdziki, latami nkajce pacjentw, mona zlikwidowa cynkiem. Osoby, ktre zatraciy zmys wchu lub smaku zostaway cudownie" wyleczone cynkiem8). Trudno gojce si rany i oparzenia goiy si szybko i bez komplikacji dziki cynkowi. Pierwiastek ten pomaga przy leczeniu anemii, reumatyzmu i artretyzmu, a take wrzodw odka oraz przerostu prostaty. Nad niektrymi z tych stwierdze warto si zatrzyma duej, zanim jeszcze powiemy, czym jest w swej istocie ten drogocenny pierwiastek. Cynk i reumatyzm Poziom cynku jest niszy u chorych na reumatyzm i artretyzm ni u zdrowych. Dieta bogata w ten mikroelement moe powstrzyma proces chorobowy lub ratowa przed tymi schorzeniami. Gdy stawy s w stanie zapalnym, obrzke, miejscowe leczenie cynkiem moe zmniejszy zapalne nacieki i bl9). Wybrano 24 osoby z bardzo cikim stanem przewlekej choroby reumatycznej, objawiajcej si deformacj staww, ktre byy bolesne tak, e uniemoliwiay poruszanie si. Poza konwencjonalnymi lekami poowa wybranej grupy pacjentw dostawaa 3 razy dziennie przez 12 tygodni siarczan cynku w tabletkach, zawierajcych 50 mg cynku; drugiej poowie podawano placebo. Nastpnie w drugim etapie dowiadczenia przez 12 tygodni wszyscy otrzymywali taki sam dodatek cynku. Ju po kilku tygodniach kuracji pacjenci poczuli si lepiej, np. obrzki w stawach zmniejszyy si znacznie. U chorych, ktrzy zaywali placebo, adnej poprawy nie zauwaono. Po 12 tygodniach zaywania cynku poranna sztywno staww bardzo znacznie ustpia. Pacjenci podejmowali spacery coraz to dalsze. Na kadej wizycie lekarskiej twierdzili, e jest im lepiej. Najbardziej znaczca bya wanie postawa samych chorych, ktrzy podkrelali swoje coraz to lepsze samopoczucie i to przede wszystkim skonio lekarzy do podawania grupie kontrolnej zamiast placebo leku z cynkiem. Kuracja ta jest zdecydowanie zachcajca", niemniej jednak na ostateczne wyniki trzeba poczeka a do przeprowadzenia dalszych bada10).

Cynk i wrzody (owrzodzenia powok) Pacjent po kadym posiku czu si le. Jada wic mao, ale i to nie pomagao. Czasem przeszywajcy bl dawa si odczu w rodku plecw. Wic, jakby instynktownie, jada tylko malutkie porcje. Wreszcie poszed do lekarza i okazao si, e mia niemal typowe objawy wrzodu odka. Teraz czekaa go dieta delikatna", lekka oraz kuracja rodkami farmakologicznymi. Lekarze jednak wiedz, e niemal poowie pacjentw rodki te nie pomagaj. Ot w Medical Journal of Australia" z listopada 1975 r. D. J. Frommer z oddziau gastroentorologicznego szpitala w Sydney donis, e jeeli pacjent z wrzodem odka ma niedobr cynku w organizmie, to dodatek tego minerau bardzo pomaga w leczeniu i przyspiesza gojenie si wrzodu. T wiadomo z Australii pochwycili czym prdzej lekarze amerykascy, jako e w Stanach w tym czasie byo ok. 3,5 miliona chorych na wrzody

przewodu pokarmowego. Dr Frommer by pierwszym, ktry o tej zalecie cynku donosi. Ale ju w 1972 r. brytyjscy lekarze kurowali wrzodowcw, dodajc im cynku do poywienia. Jedn z niespodzianek w leczeniu wrzodw przewodu pokarmowego jest to, e potrafi one same zanika, jeli maj to psychiczne. Bo emocjonalne stany odgrywaj niema rol tak w powstaniu, jak i w leczeniu tych schorze. Dr Frommer zaleci podzielenie swoich pacjentw na 2 grupy: jednej (10 osb) podawano cynk (siarczan cynku), drugiej (8 osb) placebo. 2eby usun wszelk moliwo sugestii, on sam nie wiedzia, ktrzy pacjenci nale do ktrej grupy. Zajmowa si tym tylko lekarz bezporednio opiekujcy si chorymi. Wszyscy brali kapsuki 3 razy dziennie po jedzeniu. Zakazano im te palenia, picia alkoholu oraz zaywania aspiryny, ktra pogarsza stan wrzodw odka i dwunastnicy. 3 tygodnie pniej okazao si, e czterech z 10 pacjentw, ktrzy brali po 660 mg siarczanu cynku (tj. 150 mg czystego skadnika) zupenie wyzdrowiao. Take jeden z tych 8, ktrzy brali placebo, wyzdrowia w peni, czyli podziaa tu czynnik psychologiczny. Wszyscy, ktrzy brali cynk, poczuli si duo lepiej, a dwch z grupy nie pobierajcej placebo poczuo si duo gorzej. Wspomniany ju dr Prasad nie odnis si z takim entuzjazmem, jak inni, do dowiadczenia dr Frommera. Uwaa on, e poniewa cynk jest podstawowym czynnikiem w metabolizmie i syntezie biaka, wic w ogle pomaga w leczeniu owrzodze odka. Tymczasem dr H. Strain (ten, ktry leczy poparzone szczury cynkiem ju w 1953 r.), dyrektor Laboratorium Elementw ladowych uzna prac'dr Frommera za doskona, dajc dobre rezultaty w dobrze kontrolowanym dowiadczeniu. To prawda, e kilkanacie lat temu jeszcze nikt niemal nic nie wiedzia o stosowaniu cynku w leczeniu, a wic po prostu trzeba byo czeka na dalsze rezultaty dowiadcze i bada. W kadym razie dzi ju wiadomo, e ,,w stanach stresowych" cynk szybko jest eliminowany z organizmu""), z tkanki mini i koci. Zbadano to m. in. u pacjentw po oparzeniach, obraeniach cielesnych itp., u ktrych przed wypadkiem poziom cynku by w normie. Gdy robiono analizy moczu po wypadku, cynku byo 3 do 5 razy mniej. Okazao si rwnie, e pierwiastek ten jest bardzo pomocny w leczeniu owrzodze, ktre s trudne do zlikwidowania, szczeglnie gdy pacjent choruje np. na cukrzyc lub na choroby krenia. Klinika w Malm (Szwecja) leczya cynkiem z dobrym skutkiem 53 pacjentw obojga pci w wieku rednio 63,3 lat, ktrzy chorowali na owrzodzenia ng, powstae z powodu ylakw (niedostateczne krenie krwi w nogach). Dostawali po 600 mg siarczanu cynku dziennie (tj. 136 mg Zn) i po 40 dniach 58% pacjentw zupenie wyzdrowiao, a po dalszym leczeniu wyzdrowieli i inni. W klinice stwierdzono, e cynk z ca pewnoci pomaga w leczeniu (ale nie mona rwnoczenie podawa selenu, bo pierwiastki te maj antagonistyczne dziaanie); e siarczan lub glukonian cynku s na .og dobrze przyjmowane i skracaj czas leczenia owrzodze odka, a take, e nie zanotowano adnych ubocznych skutkw leczenia cynkiem nawet przez rok. Na przykad przez 8 lat podawano wolontariuszom dziennie 150 mg glukonianu cynku bez niekorzystnych efektw (zob. str. 84).

Cynk i wosy Cynk daje podobno znakomite rezultaty w leczeniu do rzadkiej choroby niewiadomego pochodzenia, nazywanej po acinie acrodermatitis enteropathica (w skrcie AE). Objawy jej s bardzo przykre. Przede wszystkim wypadaj wosy, na skrze pojawiaj si wykwity trudno ustpujce, dokuczaj te drczce biegunki. Leki podawane zwykle w tej chorobie nie byy bez wpywu na inne narzdy (np. wzrok) i niewiele przynosiy ulgi. Dopiero leczenie cynkiem dokonao zwrotu w przebiegu schorzenia. W czasopimie ,,Lancet" z 74 r.12) opisano t chorob u dziecka, ktre wyzdrowiao i to w cigu tygodnia po kuracji siarczanem cynku. Inny przypadek to 22-letnia kobieta, ktra cierpiaa na AE niemal od urodzenia. Jej skra bya caa w ranach, tak e nie moga wkada obuwia i potrzebowaa pomocy laski, by si w ogle porusza. Lekarz zacz jej podawa dziennie 220 mg siarczanu cynku (tj. 50 mg czystego skadnika). Stan chorej zacz si poprawia ju po tygodniu, a w szybkim tempie wyzdrowiaa cakowicie: skr ma normaln i pikne wosy, ktre wraz z postpowaniem leczenia zaczy odrasta. Zreszt nie trzeba a chorowa na AE, bo okazuje si, e w kadym niemal wypadku wypadania wosw czy ysienia cynk moe by pomocny. Cynk i skra rk Opisano przypadek kobiety14), ktra po urodzeniu dziecka miaa kopoty ze skr. Przez 4 lata leczya si u kilku dermatologw, ktrzy orzekli, e ma egzem. Zmiany pojawiy si na rkach, potem na udach i ydkach. Otrzymywaa Cortizon w kremie, ale cho nieco pomaga, nigdy skry nie wyleczy cakowicie. Choroba wracaa z jeszcze wikszym nasileniem po kilku miesicach. Rce i ramiona wyglday wedug relacji samej chorej jak ,,surowy hamburger". Jeden z dermatologw przypuszcza, e powodem tego stanu jest alergia. Przechodzia wic dugie i mczce badania bez rezultatu. Podejrzewano rwnie infekcj, braa zatem antybiotyki i rne leki, powodujce uszczenie si skry, ktra wygldaa jak po oparzeniu. Zacza wic z wasnej inicjatywy bra witaminy B-kompleks, wap i lecytyn. Przerwaa picie kawy i odrzucia z diety sodycze. Poprawa wci bya niewielka. Po czterech latach bezskutecznej walki z t ,,egzem" przeczytaa w jednym z numerw ,,Prevention" artyku pt. Stein Problems? Thinfc Zinc, czyli w wolnym tumaczeniu: Masz kopoty ze skr? Pomyl o cynku". Kupia wic 100 tabletek cynku, witamin A i zacza zaywa po 6 tabletek cynku i po 3 piguki witaminy A dziennie. Staraa si te jada ywno zasobn w te skadniki. Przesaa rwnie stosowa piguki antykoncepcyjne, bo dowiedziaa si, e powoduj spadek poziomu cynku w organizmie. Ju po 6 dniach zauwaya ogromn popraw. Po nastpnych 6 dniach egzema prawie zesza, zostao jej tylko troch na pierwszym i czwartym palcu. Wic zredukowaa zaywanie cynkowych piguek do 4 dziennie. Gdy zuya cay flakonik, skra, przede wszystkim na uporczywie dawniej chorujcych rkach, bya ju zdrowa i czysta. Tylko wci jeszcze na

pierwszym i czwartym palcu pozostaway mae plamki. Zarzucia wic kuracj cynkow, a po 2 tygodniach rce pokryy si od nowa egzem. Natychmiast wrcia do tabletek z cynkiem i po 5 dniach objawy choroby miny, utrzymujc si tylko na dwch palcach. Ale wreszcie wszystko zeszo po upywie 2 tygodni dalszego zaywania tych lekw. Dla tej kobiety zdrowe rce byy spraw niezwykle wan, poniewa pracowaa jako sekretarka. Bya wic gotowa wszystko zrobi, by zlikwidowa przyk re schorzenie. Ale uzdrowienie przyszo dopiero po 4 latach. Kiedy ju nie potrzebowaa zaywa cynku, staraa si jada produkty zasobne w ten pierwiastek, tak, aby go nie zabrako w organizmie. Pomyl o cynku! Narodowe Centrum Statystyki Zdrowia w USA podao w 1977 r.,^ e zaledwie 27,7% amerykaskiej modziey w wieku 1217 lat ma normaln, zdrow skr, bez pryszczy, wrzodzikw, plam itp. W 17 roku ycia a 86,7% obywateli cierpi na trdzik. Niestety wiele osb, a wrd nich nawet i lekarze, potrafi twierdzi, e dieta nie ma nic wsplnego z t szpecc dolegliwoci. Trzej lekarze z kliniki uniwersyteckiej w Uppsali (Szwecja) dowiedli, e plaga trdziku jest zwizana z niedoborem cynku w organizmie, a niedobr ten jest bardziej rozpowszechniony, ni si komukolwiek dotd wydawao. Zapotrzebowanie dzienne zdrowego czowieka na cynk wynosi minimum od 10 do 20 mg. Tymczasem, jak wykazay badania diet szpitalnych, dostarczaj one zaledwie 4 do 6 mg Zn. Lekarze z Uppsali przebadali 64 pacjentw w wieku 13 do 25 lat. Podzielili ich na 4 grupy: pierwsza dostawaa 45 mg cynku 3 razy dziennie; druga grupa placebo, trzecia grupa 150 do 200 tysicy jednostek midzynarodowych witaminy A 2 razy dziennie, a czwarta grupa cynk i witamin A. Po 4 tygodniach terapii cynkowej 65% pacjentw z pierwszej grupy byo niemal wyleczonych z trdziku, a po 12 tygodniach zupenie wyleczonych byo 87% pacjentw. Ci, ktrzy otrzymywali tylko placebo, wykazali lekk popraw w 25%. Grupa zaywajca witamin odczua popraw, ale niewspmiernie mniejsz ni ta, ktra zaywaa cynk. Grupa czwarta, zaywajca cynk i witamin A, odczua zdecydowan popraw, ale reakcje byy tu zrnicowane. Ot 8 osb stwierdzio, e ich skra staa si o wiele mniej tusta, ni przed leczeniem, a trdzik znikn. Reszta, ktra ju przedtem bya bezskutecznie leczona antybiotykami, owiadczya, e leczenie cynkiem daje doskonae rezultaty, o wiele lepsze od tych, ktre uzyskiwano po leczeniu tetracyklin. Szwedzcy lekarze podkrelaj, e mae nawet iloci cynku przynosz popraw w wypadku trdziku, a take zastarzae, uporczywe i cikie stany mona wyleczy tym rodkiem (zob. te str. 75). Od lat wiedziano, e due niedobory witaminy A czyni skr such, uszczc si i przedwczenie pomarszczon. Mona j jednak doprowadzi do normalnego, zdrowego wygldu. Witamin A magazynowan w wtrobie potrafi uruchomi cynk. Gdy jest on obecny w Organizmie w dostatecznej iloci, witamina ta pomaga m. in. na cer.

Naturalnie, e nie zawsze cynk moe wyleczy dolegliwoci skrne. Na przykad niedobory witamin z kompleksu B mog powodowa chroniczne egzemy lub skrne wypryski. Take uszczyca (psoriasis) bywa wywoana niedoborem witamin z grupy B, szczeglnie kwasu foliowego. Im wicej go brakuje, tym ciszy jest przebieg tej choroby. Bywa, e niedobr elaza moe powodowa rwnie zaczerwienienie i 'swdzenie skry. Pewna 62-letnia kobieta cierpiaa przez p roku na fatalne swdzenia, cho poza tym bya zupenie zdrowa. Okazao si, zreszt przypadkiem, e ma wielkie braki elaza w organizmie. Po tygodniu zaywania tego skadnika dolegliwo mina. We wszystkich przypadkach, gdy si wie, czego organizmowi brak, leczenie jest atwiejsze i szybsze. Cynk i niedokrwisto Pewien mody Murzyn chorowa bardzo powanie na anemi . (niedokrwisto sierpowao-krwinkow). Mia ataki cikich blw odka z wymiotami, w szpitalu lea 7 razy w cigu p roku. Lekarze zaproponowali mu eksperymentalne leczenie cynkiem. Otrzymywa 267 mg siarczanu cynku dziennie, zaywajc go 6 razy, midzy posikami. Obecnie yje zdrowy i peen energii. Podobnie wyleczono modego chopca, ktry chorowa na anemi duszy czas. Po kuracji cynkowej mg wrci do szkoy i w peni cieszy si zdrowiem. Prby leczenia cynkiem tej postaci anemii podjli lekarze dziki badaniom dr Prasada. Ot on wanie zauway, e poziom cynku we krwi ludzi chorych jest zastraszajco niski. Kiedy zacz kuracj cynkiem, pacjenci przybierali na wadze i wracali do zdrowia. Ciekawe, e na niedokrwisto sierpowato-krwinkow w Stanach Zjednoczonych cierpi na og tylko Murzyni, i to od 68 do 339 tysicy osb rocznie. Ale s take w Stanach biali nosiciele tej choroby (142 tysice). Jeli czowiek taki oeni si z kobiet, bdc rwnie nosicielem tej anemii, ich dziecko zapada na ni. W Grecji istnieje wioska, w ktrej 1 % nowo narodzonych dzieci choruje na to schorzenie, a 26% dorosych jest jego nosicielami. Dr Brewer i. dr Prasad nie maj jeszcze do dowodw, aby z ca pewnoci stwierdzi, e wszystkie wypadki tej choroby da si wyleczy cynkiem. W kadym razie czsto pierwiastek ten pomaga i daje dugotrwae remisje.

Cynk dla panw od 0 do 100 lat Istnieje hipoteza, e niemowlta i dzieci pci mskiej wykazuj wiksz miertelno ni dzieci pci eskiej dlatego, i potrzebuj wicej cynku. Jednym z okresw, kiedy zapotrzebowanie na cynk bardzo si wzmaga, s pierwsze 3 miesice ciy. Wwczas bowiem rozwj oyska wymaga wikszych zasobw mineralnych, l wanie wtedy kobieta ciarna narzeka nieraz na zmiany w odczuwaniu zapachw lub smakw. S one objawem niedoboru cynku w kubkach smakowych jzyka czy te w receptorach wchu. Cynk jest konieczny w zwikszonej iloci rwnie w fazie rozwoju organw pciowych u chopcw, a wic w pocztkach okresu dojrzewania. Dziewczynki wykazuj wwczas duo

mniejsze zapotrzebowanie na ten pierwiastek zuytkowany tylko do oglnego wzrostu i rozwoju. Niedobory cynku mog by spowodowane niedoczynnoci tarczycy, chorobami wtroby, zym przyswajaniem, niedoborami tego skadnika w glebie, wodzie i poywieniu albo zbyt du iloci fityn w ywnoci. Fityny wi cynk i utrudniaj przyswajanie. Gdy poywienie jest zbyt bogate w biaka, mog te wystpi niedobory cynku. Take podczas bada nad rakiem oskrzeli i gruczou krokowego, jego zapaleniem, w ziarnicy zoliwej i w biaaczkach znajdowano zmniejszon ilo cynku w organizmie, bo nowotwr pobiera go dla procesu nieprawidowego rozrostu komrek i tkanek. W chorobach gruczou krokowego cynk i magnez zachowuj si podobnie. W rozrocie nowotworowym stwierdza si ich obnienie. Dowiadczenia na szczurach wykazay, e zastrzyki z cynku w 80% ratoway je przed chorobami prostaty. Wobec tego zaczto leczy cynkiem take i ludzi. Tzw. popularnie prostata, czyli zapalenie gruczou krokowego, jest chorob czsto atakujc starszych mczyzn. Statystyki wykazuj, e liczba jej przypadkw wzrasta z wiekiem. Przewanie choroba koczy si operacj chirurgiczn, a jej nieleczenie moe mie bardzo rne skutki. Ale ostatnio coraz wicej spotyka si gosw, e ,,prostat" mona wyleczy diet bogat w cynk lub po prostu pigukami z cynkiem. Naturalnie, gdy schorzenie nie jest zbyt zaawansowane. Ale skadnik ten przede wszystkim dziaa profilaktycznie, gdy wielu badaczy stwierdza, e zapalenie gruczou krokowego jest zwizane z niedoborem cynku w organizmie. Do cytowanego nieraz tutaj miesicznika ,,Prevention", o ponad 2,5-milionowym nakadzie, ktry propagowa cynk jako profilaktyczny lek przeciw ,,prostacie" nadchodz liczne listy, opisujce przypadki wyleczenia dziki jadaniu duej iloci nasion sonecznika i dyni. S to jedne z najbogatszych (po ostrygach) rde cynku. Ale pod popularn nazw prostata" mog mieci si rne choroby (gruczolak stercz, rak stercz czy tzw. stwardnienie szyi pcherza), wic bez diagnozy lekarza specjalisty i jego porady nie mona si oby. Nie wolno ryzykowa! Staro z cynkiem S kraje, gdzie liczba emerytw przekracza 18, a nawet 20% ludnoci. ycie nasze si przedua. Dzi mwi si w ZSRR, e powinnimy y do 100 lat, a niejednokrotnie moliwoci organizmu czowieka przekraczaj nawet 140 lat ycia. Granice trzeciego wieku" s wic duo wysze, ni si dotd sdzio. W Zwizku Radzieckim jest obecnie ok. 46 milionw (wicej ni mieszkacw Polski) osb, ktre przekroczyy wiek emerytalny: 55 lat dla kobiet i 60 dla mczyzn. W tym ludzi, ktrzy yj ponad 100 lat ok. 20 tysicy. Dyrektor Kijowskiego Instytutu Gerontologii Akademii Nauk Medycznych ZSRR jednego z najwikszych na wiecie wiatowej sawy fizjolog, dr D. Czebotariew twierdzi, e wiat si obecnie tak postarza, jak nigdy dotd w historii ludzkoci. Celem pracy prof. Czebotariewa i caego instytutu jest wanie przeduenie ycia ludzi do 100 lat i przekroczenie tego wieku w zdrowiu fizycznym, psychicznym i umysowym.

Jedn z najprzykrzejszych chorb staroci jest tzw. senilizm lub starcza demencja. Czowiek yje wwczas niemal bez wiadomoci. Do dzi wrd wielu osb pokutuje przewiadczenie, ze senilizm jest naturalnym starzeniem si organizmu". Tymczasem wiadomo, e starcza demencja to choroba, ktr mona tak zagodzi, e niemal uleczy. Do tej terapii potrzebny jest m. in. rwnie i cynk. Sam ten pierwiastek jednak nie pomoe. Mzg musi by rwnie dostatecznie odywiany i natleniany. Ponadto nie moe by zatruwany alkoholem, narkotykami ani nadmiern iloci lekw. Co prawda dotd jeszcze nie wiadomo, jak cynk pomaga w leczeniu otpienia starczego, ale sdzi si (dr D. S. CIark) ), e nie dopuszcza do uszkodzenia wosowatych naczyniek krwiononych. Ta hipoteza jest oparta na fakcie, e pacjenci leczeni nim na arterioskleroz czuj si sprawniejsi rwnie i umysowo. Ustpuj rozmaite zaburzenia, wraca pami, zdolno do kojarze itp. Oczywicie nie zawsze cynk moe cakowicie wyleczy z demencji, ale podejmowanie prb jest celowe. Cynk przyspiesza leczenie Pacjentki po operacjach ginekologicznych musz zwykle przebywa w szpitalu ok. 37 dni. Kiedy jednak podawano im cynk przez tydzie przed operacj, mogy pj do domu po 18 dniach. Dodajmy jeszcze, e dziki cynkowi szybciej zabliniaj si rany po wypuszczeniu migdaw. Lody mog po takim zabiegu agodzi bl, ale cynk przyspiesza gojenie. Podobnie wyglda sprawa przy oparzeniach. Koncentracja cynku w miejscach oparzonych jest dwa do czterech razy wiksza ni normalny poziom cynku we krwi. Zrozumiae jest przeto wiksze zapotrzebowanie chorego organizmu na ten mikroelement. Czy wobec tego, e cynk przyspiesza powrt do zdrowia pacjentw i skraca ich pobyt w szpitalu (zaoszczdza amerykaskim pacjentom wiele dolarw), lekarze amerykascy stosuj go szeroko w praktyce? Kady by myla, e tak. Tymczasem na jedn ej z konferencji w Cleveland (Ohio-USA) w 1977 r. zapytano ok. 100 lekarzy, czy aplikuj cynk swoim pacjentom. Zaledwie 4 osoby odpowiedziay twierdzco. Nowe odkrycia naukowe nieatwo i nie u wszystkich znajduj uznanie. Sekrety dziaania cynku W organizmie czowieka jest ok. 2,2 g cynku, ktry koncentruje si przede wszystkim w gruczole krokowym u mczyzn oraz w nerkach, wtrobie i miniach. Sporo cynku jest te w skrze i to wanie dao pocztek twierdzeniom, e ten mikroelement odgrywa wan rol w leczeniu ran, a take zapocztkowao badania nad jego metabolizmem w ludzkim organizmie. Cynk odgrywa niepoledni rol w utrzymaniu adnych wosw", jest konieczny do normalnego rozwoju organw pciowych, do budowy koci i zachowania ich w zdrowiu, do przemiany (metabolizmu) tak biakowej jak i wglowodanowej. Nie mona si bez jego odpowiedniej koncentracji w organizmie wyleczy z arteriosklerozy, jak rwnie i z blu gowy.

Jest konieczny do normalnego wzrostu i rozwoju. Po zamaniu koci np. organizm potrzebuje duych iloci tego mikroelementu, a nie tylko wapnia, krzemu, fosforu, potasu, magnezu itd., jak si oglnie uwaa. Minera ten jest niezbdny do metabolizmu i przyswajania elaza, do reprodukcji (zachodzenia w ci), do budowy oka, wchodzi w skad wielu enzymw, zabezpiecza przed chorobami... W 1963 r. stwierdzono jego niezbdno dla organizmu, a w 1973 r. okrelono, ile go czowiek potrzebuje (1020 mg). Ale ju dzi wielu fachowcw twierdzi, e 2 do 3 razy wicej, a jeszcze nie wiadomo, co powiedz za 10 lat. Badania nad cynkiem nie trwaj przecie dugo. Nie jest atwo zaopatrywa si w cynk inaczej, jak tylko odpowiednio si odywiajc. S leki z tym skadnikiem, ale ywno powinna dostarcza cynku ludziom zdrowym take i profilaktycznie. Czy mona dostarczy organizmowi za wiele cynku? Praktycznie nie. Podawano pacjentom doustnie 150 mg, czyli 10 razy wicej ni wynosi norma, i nawet po kilku latach takiej kuracji nie stwierdzono najmniejszych oznak, e pierwiastek ten moe szkodzi e jest toksyczny. Nie kumuluje si on bowiem w tkankach. Nadmiar jest wydalany. Potwierdziy to badania na zwierztach. Dostarczanie nadmiaru cynku z poywieniem jest praktycznie nieprawdopodobne. Obecnie ludzko cierpi raczej na niedobory tego mikroelementu, o czym wiadczy choby rozpowszechnienie chorb, ktre wanie z tych niedoborw wynikaj. Niemniej warto zastanowi si, co moe grozi, gdyby cynku dostao si do naszego organizmu zbyt duo? Nadmiar tego mikroelementu w diecie dowiadczalnych szczurw obnia aktywno enzymw: oksydazy i katalazy. Midzy miedzi a cynkiem zachodzi antagonizm. Gdy szczury dostaway nadmiar cynku to zauwaono u nich obnienie poziomu miedzi w surowicy krwi. Niedokrwisto z niedoborem miedzi i elaza moe by wyzwolona przy nadmiarze cynku przez utrudnienie czenia si tych metali w czsteczk hemu. Cynkowa" ywno W naturalnych glebach uprawnych zawarto cynku waha si w granicach od 13 do 350 mg na 1 kg suchej masy. W niektrych rejonach wystpuje jego niedobr w glebie i wodzie z ujemnymi konsekwencjami tego dla zdrowia mieszkacw. Naley wic rozway moliwo wyrwnywania poziomu cynku odpowiednim nawoeniem gleby. Od tego bowiem zaley te ilo tego pierwiastka w wodzie pitnej, w rolinnoci, a take w organizmach ywych, ktre t rolinnoci si odywiaj. rednia zawarto w rnych produktach wg prof. dra A. Maksimowa: Mikroelementy i ich znaczenie w yciu organizmw (PWLiR 1954) przedstawia si nastpujco: Ok. 0,25 mg cynku na 1 kg zawieraj: jabka, pomaracze, cytry, grejpfruty, wszelkie owoce miszowe, warzywa zielone, wody mineralne, a np. mid 0,31 mg. Ok. 2 do 8 mg/kg maliny, czarne jagody, daktyle, wikszo warzyw, wikszo ryb morskich, chuda woowina, mleko, ry uskany, buraki wikowe, buraki cukrowe, szparagi, marchew, selery, pomidory, ziemniaki, rzodkiew, kawa, biaa mka i chleb. Ok. 8 do 20 mg/kg niektre zboa, drode, cebula, czosnek, ry nie uskany, jaja, konserwy rybne i misne.

Ok. 20 do 50 mg/kg mka pszenna razowa (i chleb z niej), mka owsiana, mka jczmienna, kakao, melasa, tka jaj, miso krlikw i kurczt, orzechy, groch, fasola, soczewica; herbata, suszone drode, kalmary. Ok. 30 do 85 mg/ kg wtroba woowa oraz niektre z ryb. Ok. 75 do 140 mg/kg wikszo grzybw (m. in. kania, kolak, pieczarka, malak i in.). Ok. 130 do 202 mg/kg otrby pszenne i kieki pszenicy, nasiona dyni i sonecznika. Ok. 270 do 600 mg/ kg, a nawet wg innych rde ok. 840 mg/ kg ostrygi. Cynk wydalany jest z ustroju czowieka gwnie z kaem, a w znikomych ilociach i z moczem. W cigu doby wydala czowiek z moczem 0,25 do 2 mg, a z kaem 2,7 do 19,9 mg tego skadnika. Ale np. osoby, ktre czsto jadaj ostrygi, potrafi wydala z kaem w cigu doby do ok. 70 mg cynku. Warzywa i owoce s na og ubogie w cynk. Tote wegetarianie, jarosze i osoby unikajce misa, podrobw, ryb i jaj, ryzykuj niski jego poziom w organizmie. Mona co prawda wzbogaci zasoby tego mikroelementu, jadajc pieczywo z penego przemiau, przyrzdzane na zaczynie, ktry rozbija i unieszkodliwia fityny. W obecnoci fityn bowiem cynk jest nieprzyswajalny. Kwas fitynowy i fityniany znajduj si we wszystkich zboach oraz w soi. Maj niestety fataln zdolno wchaniania nie tylko cynku, ale i elaza, i wapnia, tworzc w jelitach nierozpuszczalne metalo-fitynianowe zwizki, ktre s nieprzyswajalne. Podobnie silnie wico dziaa na cynk bonnik. Na szczcie, podkrelmy to jeszcze raz, w zaczynie (zakwasie) na ktrym piecze si chleb, a raczej rodowisko jakie stwarza nie pozwala fitynom ,,kra" tych cennych mikroelementw. Przy oczyszczaniu ziarna a do biaej mczki (skrobi) traci si 78% cynku. Naley wic jada bardzo ostatnio popularne podkiekowane ziarna zb. Przepisy na przyrzdzanie potraw z podkiekowanego ziarna podano poniej. Na og produkty zasobne w cynk s rwnie bogate w witaminy, szczeglnie z zespou B, a take w bonnik, ktry pomaga utrzyma w zdrowiu przewd pokarmowy. Ze zwizkw chemicznych cynku siarczan moe powodowa u niektrych pacjentw rne zaburzenia odkowe, a glukonian jest na og dobrze znoszony i przyswajany przez organizm. Ale radzimy po prostu odywia si prawidowo, to i cynku nam nie zabraknie. Gdyby jednak trzeba byo ju istniejce niedobory (niewielkie, nie wymagajce lekw w postaci przyswajalnego cynku) uzupeni diet, to na stole powinny zjawia si czciej patki owsiane w postaci np. ,,surwki piknoci", chleb razowy, grzyby, a take moliwie czsto otrby i podkiekowane ziarno pszenicy. Przepisy na potrawy z cynkiem" Zupa czosnkowa. Zagotowa 1 l mleka z 1 l wody z 6 zbkami czosnku posiekanymi i rozgniecionymi noem. 2 yki masa rozetrze na gadk mas z 2 ykami mki i powoli dodawa do gotujcej si zupy, rwnoczenie ubijajc trzepaczk. Po zestawieniu z ognia doda 23 tka, rozbite widelcem i skropione octem. Nastpnie podobnie doda ubite biaka.

Zupa powinna by gsta jak krem, gadka i delikatna w smaku, przy czym mleko agodzi przykry zapach czosnku. Podaje si j z grzankami. Aby i one byy bogate w cynk naley je przyrzdzi z razowego chleba, suto posypanego posiekanym czosnkiem i przyrumienionego z obu stron na przygrzanym oleju. Kiekowanie ziarna. Przygotowa 3 naczynia (np. szklanki) z wod surow, ale nie prosto z kranu. Lepiej potrzyma j pewien czas, by si odstaa" i nie bya zbyt zimna. Potrzebne s te 3 nylonowe sitka do herbaty. Na jedno sitko daje si 12 yki ziaren pszenicy i umieszcza je na szklance tak, by woda zwilaa ziarna. Nazajutrz nastawia si w ten sposb drug porcj ziarna, a na trzeci dzie trzeci. Po 3 dniach zacznie kiekowa ziarno z pierwszej porcji (powinno mie kieki o dugoci ok. 3 mm). Wtedy przeznaczamy je do spoycia, a na sitku nastawiamy now porcj. Codziennie naley pamita o zmienianiu wody. Podkiekowana pszenica jest bardzo bogata w witamin E, w cynk, cenne biako rolinne oraz bonnik; zasobna w witaminy z grupy B, w elazo, wap, fosfor, magnez, selen i wiele innych makro i mikroelementw tak potrzebnych naszemu organizmowi. Mona je jada od 1 do 3 yek dziennie. W postaci surwek, saatek, past do pieczywa, kremw, a take na chlebie. Krem z kiekw pszenicy. Do miksera woy zawarto sitka z podkiekowan pszenic i rozdrobni na jednolit miazg. Doda tko, cukru pudru do smaku i jaki aromat"; moe to by po prostu cukier waniliowy, ale take kakao, tarta czekolada, kawa nesca lub mocca, albo np. morele suszone, sok i skrka z cytryny, jaki dem czy konfitura domowej roboty. Dodajemy wszystko do utartego rcznie lub w mikserze masa czy margaryny i ucieramy a si pocz i utworz krem. Dodatek yki spirytusu lub wdki doda pikanterii i zatrze" smak margaryny. Tym kremem mona przekada kupne ciasto biszkoptowe lub inne upieczone w domu (tort, piernik, kruche ciasto itd.) Do tanich, a obfitych rde cynku nale te ledzie i makrele. Mona je jada np. w marynacie, kupione w soikach. Po przyprawieniu posiekanym czosnkiem podaje si je z razowym chlebem (np. litewskim lub Grahama). Pasta do chleba. W mynkomikserze rozdrobni obranego ledzia (wdzonego lub marynowanego), ok. 20 dag twarogu lub twaroku, zbek czosnku i przyprawy do smaku. Mona te doda sporo zieleniny (pasta zielona) albo troch przecieru pomidorowego (pasta czerwona). Szczypta cukru zwykle bardzo poprawia smak, szczeglnie, gdy twarg by kwany. A mona go odkwasi, moczc 3060 minut w zimnej wodzie w szczelnym opakowaniu z papieru pergaminowego. Saatka majonezowa. Woszczyzn po ugotowaniu w zupie ostudzi, pokraja na rwne kawaki. Ogrek lub grzybki marynowane pokraja w kostk. Jabko i ledzia obra i rwnie drobno pokraja. Okoo p filianki majonezu zmiksowa z porcj kiekw pszenicy w mynkomikserze i doda do saatki, przyprawiajc j do smaku. Piknie ozdobi zielenin i czstkami jajka, pomidora lub czerwonej papryki. Uwaga: wprawdzie cukier nie jest korzystny dla cynku, a take selenu, ale trudno podawa pewne przepisy bez dodatku cukru. Nasze przyzwyczajenia smakowe bywaj nie do przezwycienia. Surwka piknoci. 56 yek patkw owsianych zala w miseczce 68 ykami zimnej wody, przegotowanej. Doda yk miodu i ok. 710 posiekanych orzeszkw

laskowych. Zostawi na p godziny lub nawet na ca noc. Np. przygotowa wieczorem, a je na czczo z rana. Przed podaniem doda do patkw: utarte na tarce due jabko, 56 yek mleka, (dla rekonwalescentw mietanki), sok z poowy cytryny, a gdy jej brak troch soku z innych kwanych owocw (np. wini) albo, ostatecznie, odrobin kwasku cytrynowego. Surwk mona jeszcze osodzi, ale lepiej nie. Mona te doda miodu i innych owocw sezonowych, jak np. truskawek, malin i innych jagd wieych lub mroonych. Niektrzy zamiast mleka i mietanki dodaj twaroku, a z owocw take rodzynki, pokrajane w paski suszone morele itp. Tyle razy reklamowaam surwk" w innych moich publikacjach i w prasie, e w Kuchni i medycynie j pominam. Ale przyszy listy z uwagami i upominaniem si o ten przepis. Wic w tym wydaniu ju go podaj. Danie to zawiera niemal komplet witamin i soli mineralnych, a przy tym sporo bonnika w niezwykle smacznej formie. Przy tym zaspokaja aknienie na wiele godzin, czyli czowiek nie jest godny" po jej zjedzeniu przez 5 do 8 godzin. (Je naley moliwie jak najwolniej. Nie yka w popiechu!). Surwk piknoci podaje si jako pierwszy zabieg" w salonach kosmetycznych synnej Heleny Rubinsein (ur. w Krakowie, zmarej w Nowym Jorku). Rzeczywicie ma dodatni wpyw na cer, wosy, paznokcie, koloryt skry sowem na urod a take na samopoczucie. Rne piknotki" na wiecie przeprowadzaj sobie kuracje 23 tygodniowe t surwk, szczeglnie na przedwioniu, gdy nasz organizm najbardziej domaga si witamin, skadnikw mineralnych i w ogle pewnej pomocy", aby czu si lepiej. Niebezpieczny i zbawczy selen Przez dugie laa selen by uwaany niemal jedynie za trucizn. l jest ni rzeczywicie! Ale tylko w nieodpowiednich dawkach. Wanie to jest z selenem najtrudniejsze: odrobin za duo szkodzi, ale odrobin za mao te jest le. A te odrobiny" s rzeczywicie niewielkie. Dla zdrowia potrzeba nam dziennie zaledwie 0,00001 g selenu. W caym organizmie mamy go 0,2 czci na 1 milion (ppm). Szkodliwo selenu stwierdzono w 1933 r., gdy zauwaono, e pszenica uprawiana na glebie zbyt bogatej w ten minera dziaaa toksycznie na bydo. Ju dawka 1 mg na 1 kg wagi ciaa wywouje objawy zatrucia, a przy wszelkim nadmiarze inwentarz choruje i nieprawidowo si rozwija. Nawet jaja le si zalgaj, konie lepn, a ju 3 ppm selenu w karmie zatruwa drb. A tu w latach szedziesitych zacz si wprost entuzjastyczny zachwyt nad tym mikroelementem. Bez selenu nie ma zdrowia. Selen wraz z witamin E ratuje serce! Selen przedua modo! Selen chroni nas przed rakami! Odkrycie selenu jako czynnika zdrowia jest przeomem w medycynie, a take w hodowli zwierzt! Na przykad, w Nowej Zelandii i w Turcji s due niedobory tego pierwiastka w glebie. Odkryto tam, e tajemnicze nage zgony dzieci (jak i pisklt gobi), szczeglnie pci mskiej, s spowodowane niedoborami selenu. W Szkocji, tam gdzie rwnie selenu jest za mao, aplikuje si np. cieltom, zaraz po urodzeniu zastrzyk soli selenowych albo te kilka tygodni karmi si je doustnie malekimi dawkami tego pierwiastka. Podobne, cho nieco gorsze, efekty daje witamina E.

Ale i nadmiar selenu szkodzi. W Kolumbii, na terenach gdzie jest go zby duo, ludzie ysiej i gubi" paznokcie, a chorob zwie si selenosis. Zwierzta te miewaj jej typowe objawy, m. in. niedomagania przewodu pokarmowego, wypadanie zbw, zapalenie dzise, skry, uszkodzenia koczyn, utrata wosw, sierci. Selen to w ogle niezwykle tajemniczy minera. Uywa si go przy produkcji szka, by byo bardziej krystaliczne. Jest zasadniczym elementem fotokomrki. Pod wpywem wiata zyskuje do trwae adunki elektryczne, a te wykorzystuje si m. in. w kserografii na pytach selenowych. Prawd mwic, potrzebne nam s tylko ladowe" iloci selenu. A tymczasem im staranniej uprawiana jest gleba, tym wicej traci tego pierwiastka. Wypukuje go woda (wprowadzajc w kocu do mrz), wywiewa wiatr i wci go ubywa. Ciekawe, e s roliny, ktre maj zdolno do gromadzenia w sobie selenu, niektre a w, nadmiarze, np. tropikalna rolina motylkowa Nepfunia amplexicaulis potrafi nagromadzi 4 g selenu w 1 kg suchej masy, Na szczcie s te roliny, ktre maj go akurat tyle, ile nam potrzeba. Na og mona powiedzie, e nie ma ywnoci absolutnie pozbawionej tego skadnika, choby w ledwo ladowych ilociach. Selen, witamina E i serce Podobnie jak witamina E selen jest antyoksydantem. Co nie oznacza, e skadniki te mog si cakowicie zastpowa, lecz dziaaj na pewno synergistycznie. Peni niezalene od siebie role, a jednak wol" wsppracowa, zastpujc si wzajemnie w procesach biologicznych. Gdyby selen tylko aktywizowa witamin E, ju byby niezastpiony, niezbdny. Ale on ochrania ponadto kwasy nukleinowe przed uszkodzeniami, wzmaga nasz odporno i tym samym zabezpiecza przed licznymi chorobami. Prof. dr Wilfrid E. Shute z Kanady jest od dawna uznawany za jeden z najwyszych autorytetw, gdy chodzi o witamin E. Ot twierdzi on (te od dawna), e odgrywa ona niezwykle wan rol w procesie utrzymania w zdrowiu serca i unikania chorb ukadu krenia. A selen jest przecie niezbdnie potrzebny w pracy minia sercowego i naczy krwiononych. Meksykaski lekarz dr Martin uzyskiwa niezwykle dobre wyniki, gdy chorych na angina pecforis (dusznic bolesn) leczy selenem i witamin E. Podobne dowiadczenia mieli lekarze na Filipinach. Leczenie sam tylko witamin E nie dawao tak dobrych wynikw, jak w poczeniu z selenem. W rejonach, gdzie mamy zbyt mao selenu, obserwuje si wicej chorb na tle kreniowym ni tam, gdzie jest go w glebach i rolinach wystarczajco duo. Ale jednoczenie na terenach, gdzie tego mikroelementu jest zbyt wiele, ludzie rwnie cierpi na nadcinienie, arterioskleroz, ze krenie itd. Ju po objawach chorobowych mona si zorientowa, gdzie jest go zbyt mao lub wystpuje w nadmiarze.

Selen i nowotwory Badania przeprowadzone w dwch miastach w USA day niespodziewany wynik. Ot w Rapid City, wrd przebadanych obywateli stwierdzono wysoki poziom selenu we krwi, a w miecie Lima niski. W Rapid City byo dwa razy mniej przypadkw mierci i chorb spowodowanych nowotworami ni w Limie. Bada tych dokonywa dr Shamberger, epidemiolog z Cleveland i ogosi wyniki Critical Reviews in Clinical Laboratory Sciences". Podobnie rewelacyjne efekty przedstawi prof. Schrautzer z Kalifornii. Wiele ostatnio prowadzonych dowiadcze nad powstawaniem i leczeniem raka zwierzt wykazuje, e selen opnia rozwj tej sarsznej choroby lub nie dopuszcza do jej powstawania, jak to wykaza rwnie Zesp Ekologicznej Profilaktyki w Krakowie. Badania doktorw Schrauzera, Shambergera i Schwarza wykazay te, e osoby chore na raka maj zdumiewajco niski poziom selenu we krwi. Co prawda dotd nie wiadomo, w jaki sposb selen dziaa i jak chroni przed rakiem. Przypuszcza si, e bdc podobnie jak witamina E antyoksydantem, zmniejsza szkodliwe utlenianie komrek i nie dopuszcza do ich deformacji, do uszkodze genetycznych DNA, a wic sprzyja prawidowemu rozwojowi tkanek. Selen, a take kobalt czy magnez, s znane jako czynniki przeciwdziaajce uszkodzeniom chromosomw, zawierajcych genetyczny materia, ktry jak wspomnielimy kontroluje ycie komrek i ich normalne rozmnaanie. Pomyki medycyny Szczeglnie bogatym, a niedocenianym dotd, rdem selenu s u nas wody siarczane ze Swoszowic i Buska. Przyjmuje si, e lecznicze ich waciwoci, ktre wizano z siark, zawdzicza si wanie selenowi. W wietle wspczesnych danych inaczej trzeba rozumie prawd o skutecznoci wd siarczanych w leczeniu kiy. W Swoszowicach, jak przekazuje tradycja, leczy si chtnie krl Stefan Batory. W jego czasach, gdy choroba dworska" bya bardzo rozpowszechniona, stosowano jako jedyny lek na ni szar ma, czyli wcierki rtciowe. Leczenie wcierkami szaruchy" powodowao ogromne osabienie, jako nastpstwo zatrucia rtci. Wypukanie jej z organizmu przez picie wd siarczanych z selenem powodowao popraw zdrowia, co wczeni wizali ze skutecznym leczeniem kiy. Dzi wiemy, e wody siarczane wcale nie maj wpywu na krtka bladego, a pozorna poprawa samopoczucia chorych bya wynikiem jedynie odtruwajcego dziaania. System odpornociowy Dr John Martin z Uniwersytetu Stanowego w Colorado rozsawi siebie i... selen dowiadczeniem na myszach. Okazao si, e zwierzta, u ktrych w celach badawczych wywoano choroby nowotworowe, a potem podawano im odpowiednie dawki selenu, zaczy produkowa 20 do 30 razy wicej cia odpornociowych ni myszy z grupy kontrolnej. Wykazay to rwnie badania krakowskiej Kliniki Hematologicznej. Ta dziaalno selenu zmuszanie organizmu do wytwarzania antycia, a wic cia odpornociowych w wypadku

zagroenia infekcj, jest najprawdopodobniej wytumaczeniem mechanizmu funkcjonowania tego pierwiastka w organizmie, jako ,,stray poarnej". Podobn rol odgrywa te witamina E. Odporno na infekcje, w tym infekcje rakotwrczym wirusem, jest wic uwarunkowana odpowiednim odywianiem. Selen grzybobjca Zesp Kliniki Hematologicznej w Krakowie dowid, e selen unieczynnia afiatoksyny i tym samym chroni komrki przed rakotwrczym dziaaniem tych trucizn, a ponadto wpywa niszczco na plenie, ktre je produkuj. Odkrycie tych faktw byo podstaw do zgoszenia patentowego (wsplnie ze Zjednoczeniem Polfa"), dotyczcego sposobu rozpylania soli selenu w postaci spray'u na widoczne plamy grzybicze na murach i cianach zawilgoconych domw. Plamy te mogy by spowodowane niekiedy toksynotwrczymi grzybami. Mwic o grzybobjczych waciwociach selenu, naleaoby uwzgldni perspektywiczne moliwoci jego wykorzystania, np. dla ratowania rodkw spoywczych zagroonych czynnikami rodowiskowymi. W wypadku, gdy czas zbiorw przypadnie na wilgotne lato, moe powsta sytuacja, w ktrej przy braku urzdze do suszenia ziarno ulegnie skaeniu pleniami (Aspergillus flavus i inne). Moe wwczas sta si grone dla zdrowia ludzi i zwierzt. W tym okresie bardzo wane! celowe byoby podjcie uzupeniajcych dziaa dietetycznych, polegajcych na dostarczaniu ludnoci z terenu zagroonego wikszych iloci antyoksydantw w postaci poywienia, zawierajcego zwizki selenu, witamin E, C itd. Podobna sytuacja moe powsta, gdy zbiory ziemniakw ulegn skaeniu grzybkami w wilgotnych warunkach. Grzyby te (np. Phifophtora infestans, Synchytrium endobioficum zaraza ziemniaczana) maj waciwoci uszkadzajce tkank mzgow. Zaraza ziemniaczana czsto wystpuje w Irlandii, gdzie kartofle stanowi podstaw poywienia. Statystyka wykazuje, e w Belfacie anomalie mzgowe (dzieci si rodz martwe, bez mzgu, z rnymi uszkodzeniami mzgu itp.) s siedmiokrotnie czstsze ni w Londynie. Kobiety, bdce w ciy, spoywaj widocznie wiele zagrzybionych ziemniakw. Poywienie bogate w rne antyoksydanty, neutralizujce mykotoksyny mogyby najprawdopodobniej wydatnie zmniejszy ten stan zagroenia. Jake suszna i mdra wydaje si dzi uwaga starego smakosza Brillat-Savarin (17551826), ktry stwierdzi, e; losy narodw zale od sposobw ich odywiania". Selen w diecie Jak si wic odywia, aby tego selenu dostarcza organizmowi w optymalnych dawkach, tzn. nie za wiele, ale i nie za mao? Wielu badaczy stwierdza, e niedobr tego pierwiastka jest nowoczesnym problemem", gdy jest on nie tylko spukiwany do mrz dziki nowym metodom uprawy gleby, ale i usuwany z produktw w trakcie przemysowej obrbki ywnoci. Zjawisko to moe nie jest tak wyrane, jak w przypadku innych mineraw ladowych, ale rwnie znaczce.

Najwikszym ,,wrogiem" selenu s wglowodany. Sodkie ciasta, wypieki, sodzone produkty zboowe itp. mog go w caoci lub w czci zniszczy. Unikajc cukru zdobywamy wic selen, W obecnoci wglowodanw staje si on dla naszego organizmu bezuyteczny, bo nieprzyswajalny. Duo moemy go znale w ywnoci pochodzcej z penego przemiau ziarna, nieoczyszczanej, nie rafinowanej i nie sodzonej, a przede wszystkim z soli morskiej i jej odpowiednika soli kopalnej. Bogatymi rdami selenu s produkty mrz i oceanw", a wic ryby, szczeglnie ledzie, oraz nie bardzo u nas dostpne frutti di mar" (owoce morza), a wic rne kraby, jak homary, langusty, krewetki i dostpne ju kalmary, Duo tego mikroelementu jest te w nerkach wieprzowych, woowych i cielcych oraz w wtrobie i sercu. Sporo jest go w jajach, dodajmy e w tku towarzyszy mu witamina E. Niestety, sporo selenu trac produkty podczas obrbki, np. w puszkach i koncentratach jest go o poow mniej ni w surowcach wieych. Z produktw pochodzenia rolinnego skarby selenowe s w otrbach pszennych, kiekach pszenicy, ziarnach kukurydzy, pomidorach, drodach, grzybach i czosnku, a take w pieczywie razowym i innych produktach z mki z penego przemiau. Mleko kobiece (wg dr Money) zawiera 2 razy wicej selenu i 56 razy wicej witaminy E ni krowie. Tym te m. in. tumaczy si nage, bez przyczyny, zgony niemowlt chopcw, ktrzy potrzebuj o wiele wicej selenu (nie tylko cynku), ni dziewczynki, a s karmieni wycznie mlekiem krowim. Oto caa tajemnica. Badano wtroby takich niespodziewanie zmarych niemowlt pci mskiej. Okazao si, e miay wyrane niedobory witaminy E i selenu. Mikroskopijne iloci tego minerau mog nawet decydowa o naszym yciu. Jednym ze smaczniejszych, a przy tym atwo dostpnych, rde selenu jest kukurydza. Ale nie kada jej odmiana! Patki kukurydziane, tzn. corn flakes (u nas patki niadaniowe"), pochodzce z odmian bogatych w ten skadnik, mog zawiera go w ilociach wystarczajcych dla profilaktyki. Gar takich patkw jadanych np. codziennie na niadanie z mlekiem byle bez cukru! moe odegra du rol w zapobieganiu chorobom nowotworowym. Ale naleaoby si domaga, aby na opakowaniach bya podawana aktualna, zbadana zawarto selenu. Co prawda, jeli w glebie jest do selenu, to normalne, racjonalne odywianie dostarczy go w wystarczajcej iloci. Ale... trzeba mie mono sprawnego analizowania skadu biopierwiaskw w glebie, florze, faunie i krwi czowieka. Stosuje si te wzbogacanie kukurydzy w selen odpowiednim nawoeniem gleby. Zwyczajne drode Jarosze i wegetarianie mog mie niedobory selenu. Bo cho m. in. chleb razowy zawiera go 3 razy wicej od pieczywa biaego, a dmuchany ry te dostarcza sporych iloci, to jednak jarzyny, zwaszcza z gleb ubogich w selen, nie s jego wystarczajcym rdem. Ale bardzo bogatym rdem tego pierwiastka s przede wszystkim drode. Na marginesie warto zaznaczy, e metoda oznaczania selenu naley do najtrudniejszych, std podawanie bezwzgldnych iloci naley przyjmowa zawsze z zastrzeeniem. Drode, zwaszcza piwne, s chyba najlepszym rdem selenu nie dlatego, e maj go duo, ale jest on w postaci dobrze przyswajalnej i ma najwiksz moc biologiczn. Ju w

1950 r. wykryto, e drode zawieraj tajemniczy czynnik-3", ktry zapobiega chorobom zwierzt laboratoryjnych (obumieranie nekroza wtroby u szczurw). Prbowano wszelkich moliwych i znanych rodkw ywnociowych, zapobiegajcych nekrozie wtroby, a i tak rozwijaa si w cigu 22 dni. Kiedy jednak dodawano szczurom do karmy drody, i to nawet w maych ilociach, ju wystarczao, by zupenie proces choroby zatrzyma. Ten ,,czynnik-3" okaza si selenem. Najlepsze w tym wypadku s drode piwne, cho mog te by i zwyke piekarskie. (Saccharomyces cerevisiae). Nie wszystkie drode zawieraj selen. Nie maj go np. wcale drode Torula, a z nich wanie produkuje si u nas Vitex" zasobny w witaminy z grupy B oraz aminokwasy. Mona go uywa w domu, jako przyprawy do zup, sosw i saatek. Ale jest gwnie stosowany i to na wiksz skal w przemyle, do przyprawiania wdlin i konserw. Jak je drode! Wielu ywieniowcw uwaa, e 2 g dziennie drody piwnych dla zdrowego czowieka, to dawka zupenie wystarczajca. Ale... drode piwne i piekarskie maj zbyt duo kwasw nukleinowych (ok. 1415%), co nie zawsze jest korzystne dla organizmu. Mona wprawdzie te kwasy, jako rozpuszczalne w wodzie, wypukiwa, ale jest uzasadniona obawa, e wyleje si dziecko wraz z kpiel", tzn. pozbawi si drode take selenu i niezwykle cennych witamin z grupy B, ktre s przecie rwnie rozpuszczalne w wodzie. Ponadto, dopki drody nie strawimy, yj one dalej w przewodzie pokarmowym, a yjc odywiaj si. Czym? Wanie witaminami z grupy B, gwnie biotyn, czyli witamin H. Jest ona jednym z czynnikw odpornociowych, a m. in. zabezpiecza pono przed grulic. Szczeglnie sporo jest jej te w kiszonkach i tym naley tumaczy fakt, e krowy karmione kiszonkami nie tak atwo zapadaj na t chorob. A wic trzeba drode zabi", zanim si je zje. Gin w temperaturze 60C, czyli wystarczy zala je wrztkiem. Poniewa selen ginie w sodkim rodowisku, wic najlepiej byoby pi drode bez cukru, zalane wrzc wod lub mlekiem. Ale jest jeszcze inny smaczny sposb ich podawania. Faszywy mdek. Danie to ma tak charakterystyczny smak, e jest albo bardzo lubiane, albo te odsuwane z odraz. Na yce oleju i paru ykach wody trzeba zeszkli" posiekan cebul, tzn. nie rumieni jej, tylko dusi pod przykryciem. Gdy bdzie ju mikka i biaa, dodajemy do niej 3 do 5 dag drody piekarskich i mieszamy, aby si rozpuciy, a raczej jakby rozpyny, ale bro Boe nie przypaliy, bo wydzielaj zapach nie do wytrzymania. Wtedy natychmiast wbijamy 12 biaka, mieszamy a si zetn i zestawiamy z ognia. Przyprawiamy do smaku sol, pieprzem lub papryk i ewentualnie dla aromatu dodajemy kilka wirkw masa. Posypujemy suto posiekan natk pietruszki i podajemy z chlebem lub ziemniakami na gorco. Tak uczt" moemy sobie urzdza wtedy, gdy jemy mao produktw, zawierajcych selen. Ale wystarczy 13 razy w tygodniu, bo przecie porcja drody jest spora.. Nie zaszkodzi ich natomiast wicej w sytuacji, gdy np. trzeba usuwa toksyczne substancje z organizmu, pozostae po chorobach. Wtedy trzeba jeszcze dodatkowo jada drode oraz

kieki pszenicy (witamina E). Obydwa te skadniki: selen i witamina E chroni przed schorzeniami wtroby. Zwyczajny czosnek Jest bogatym rdem selenu, cho zawiera i wiele innych wanych skadnikw, jak biako (5,6%), wglowodany oraz rozmaite skadniki mineralne (m. in. wap, fosfor, elazo, magnez). Ma bogactwo witamin z grupy B oraz witamin C, ponadto zwizki cukrowe, no i... znany zapach, ktry pochodzi z glikozydu alliny. Allina pod wpywem enzymu allinazy rozpada si na fruktoz i allicyn lotny zwizek siarkowy o charakterystycznym przykrym zapachu. Waniejsze jest jednak to, e ten lotny zwizek jest bakteriobjczy. S te podobno w czosnku zwizki o dziaaniu hormonalnym, a nawet i pewne iloci radioaktywnego uranu. Na pewno natomiast znajduj si w nim fitoncydy, czosnek jest nawet ich najbogatszym rdem. Fitoncydy odkry w latach czterdziestych radziecki uczony Borys Tokin. S to substancje lotne, znajdujce si w soku rolin, ktre dziaaj grzybo-, bakterioi pierwotniakobjczo, a s wytwarzane przez niektre roliny wysze. Im te Tokin przypisywa rol naturalnej odpornoci rolin na zakaenia. Proces suszenia przewanie powoduje zniszczenie fitoncydw, niemniej jednak cae ich bogactwo posiadaj takie roliny, jak: czosnek, cebula, chrzan, koper, czeremcha itp. Fitoncydy nie s lekami w tradycyjnym zrozumieniu, maj jednak praktyczne zastosowanie jako rodki konserwujce. Przykadem moe tu by chrzan z cielcin lub szynk, czosnek w kiszonkach itd. Chrzan jak stwierdzono w krakowskiej Klinice Hematologicznej jest potnym czynnikiem hamujcym rozwj grzybw i pleni (rwnie i toksynotwrczych), na co dotd nie zwrcono dostatecznej uwagi. O czosnku si mwi, e dziaa jak karbol w jamie ustnej" bo tak zabija wszystkie drobnoustroje i... silnie pachnie. W kadym razie odkaa on przewd pokarmowy, narzdy oddechowe, leczy przewleke biegunki, miadyc, zapobiega chorobom zwyrodnieniowym staroci, arteriosklerozie i zawaom serca... Wanie sprawa serca. W USA np. na kade 3 zgony jeden jest spowodowany chorob serca. Ale w Hiszpanii jeden na 17 zgonw. Na 100 tysicy ludnoci umiera na serce rocznie: W USA 319,5 osb, we Woszech 208,9 osb, w Hiszpanii 71,3 osb. Amerykaskie foldery przestrzegaj swoich turystw, wybierajcych si do Hiszpanii, e jest to kraj cuchncy czosnkiem. Potrafi nawet zoliwie twierdzi, e torreador moe zabi byka samym oddechem", gdy przed walk je szczeglnie duo tej przypra wy. Czosnek hiszpaski bardzo smaczny, w zbkach tak duych, jak caa gwka u nas jest tam rzeczywicie powszechnie jadany. Wiara w to, e dodaje si, energii i odwagi przetrwaa chyba od czasw budowy egipskich piramid lub jak to si adnie mwi ginie w pomrokach dziejw.

Co prawda nie mona stwierdzi z ca pewnoci, e to tylko czosnek jest przyczyn tak stosunkowo rzadkich zgonw na serce w Hiszpanii, bo... np. uywa si w tym kraju tylko i wycznie soli morskiej, bogatej w mikroelementy, a wic i w selen, i w magnez. Na og jednak wielu uczonych w wiecie ca zasug przypisuje wanie czosnkowi. Tym bardziej, e i Wosi rzadziej umieraj na serce od np. Brytyjczykw czy Amerykanw, a w ich kuchni te podaje si sporo czosnku, cho dwa razy mniej ni w Hiszpanii. Czosnek ratuje nie tylko serce. Podobnie jak cebula, jedzony razem z misem przeciwdziaa zym skutkom spoywania tuszczw nasyconych, szkodliwemu dziaaniu nadmiaru cholesterolu, a take zakrzepom. Hinduska medycyna ludowa od tysicy lat zwracaa na to uwag. Lekarze hinduscy twierdz rwnie, e dziaa on niczym lek antycukrzycowy, bo oczyszcza krew z nadmiaru glukozy. Ludno Etiopii ma najwyszy na wiecie poziom, cholesterolu we krwi, ale notuje si tam bardzo niewiele przypadkw chorych na arterioskleroz. Jada si w tym kraju czosnek chtnie, czsto i duo. Cudzoziemcy w Hiszpanii nierzadko choruj na dezynteri, ktr mieszkacy tego kraju lecz czosnkiem. Podobnie i w Meksyku. Kto, cierpi na odek, temu zaleca si, aby codziennie poyka perek" soku czosnkowego. Dr Marcowici z Woch, po 25 latach dowiadcze i obserwacji, doszed do wniosku, e czosnkiem leczy si najskuteczniej rnego typu bakteryjne biegunki chroniczne i ostre, oraz dezynteri, a nawet pono tzw. choler. Podczas II wojny wiatowej, gdy brak byo we Woszech lekarstw, leczy on czosnkiem, z doskonaym skutkiem, niemal wszystkich pacjentw z chorobami przewodu pokarmowego. W jednym z dowiadcze stwierdzi, e 2,5 g suchego, sproszkowanego czosnku moe uratowa krliki przed 10-krotn mierteln dawk toksyny dyzenteryjnej. Ju w staroytnoci w Babilonie, Egipcie, Grecji, Rzymie, w Indiach i Chinach jadano czosnek przy chorobach przewodu pokarmowego i przeciw robaczycy. A w naszych czasach synny dr Albert Schweitzer dawa go z dobrym skutkiem chorym na tyfus i choler. W 1970 r. biolog Eldon L. Reeves stwierdzi, e czosnek powstrzymuje rozrost komrek rakowych. Potwierdza to klasyczne ju dowiadczenie na myszach. Podawano rakowatym zwierztom preparat z olejku czosnkowego (podobny do naszego aliofilu) i yy one znacznie duej ni grupa myszy, ktra czosnku nie dostawaa5). Dr F. G. Piotrowski6) z uniwersytetu w Genewie prbowa leczy czosnkiem u 100 chorych rne stadia nadcinienia. Ot z tej setki 40% po 34 dniach odczuo wyran popraw: ustay ble i zawroty gowy, trudnoci w koncentracji itp. U nastpnych 40% bya poprawa, ale nie tak wyrana. Nie spodziewa si zreszt tego, bo byli wrd nich chorzy na nerki i inne dolegliwoci, ktre trudno usun diet. A jednak poprawa bya. Na 100 tysicy ludnoci umiera na nadcinienie: w USA 39,1 osb, we Woszech 35,4 osb, w Hiszpanii 13,9 osb. ywieniowcy radz, aby leczc nadcinienie, prcz pereki" olejku czosnkowego, yka perek" witaminy E, a bdzie to wspaniay eliksir modoci".

Oczywicie nasz intencj byo jedynie zwrcenie uwagi na naturalny, rolinny czynnik, jakim s zwizki zawarte w czosnku, a nie zalecanie, by w kadej chorobie nadcinieniowej stosowa wycznie jadanie tej przyprawy bez porady lekarza. Zesp objaww, okrelany klinicznym terminem; choroba nadcinieniowa" od 1 do 4 stopnia, ma wiele przyczyn, std i leczenie wymaga zastosowania wieloczynnikowej taktyki. Jutro pomoe lekarzowi komputer, dzi warto sobie uwiadomi jedynie nasz niedoskonao.. elazo, anemia i mzg W organizmie naszym znajduj si te same pierwiastki, z ktrych zbudowany jest wszechwiat. A wic i elazo. Ale jest go bardzo mao (u dorosego czowieka 35 g). Zdawaoby si, e elaza nie powinno nam nigdy brakowa i to nie tylko dlatego, e tak mao go potrzebujemy, ale i dlatego, e waciwie znajduje si ono we wszystkim niemal, co jemy. Ponadto o elazie mwi si, e ,,normalnie ma ruch jednokierunkowy, czyli nie tracimy go razem z potem i prawie nie wydalamy. W cigu doby ubytki elaza z moczem wynosz zaledwie 0,02 do 0,8 mg. Owszem, straty alaza s duo wiksze u kobiet w czasie menstruacji, bo dochodz nawet do 80 mg, ale przecitnie wynosz 25 mg dziennie. W czasie caego okresu ciy kobieta pozbywa si na rzecz podu 0,5 g, a w czasie laktacji 0,3 g. Dawniej, gdy wojny prowadzono bia broni twarz w twarz utraty krwi mskiej byy o wiele czstsze. Znaczenie wd zawierajcych elazo jako czynnik antyanemiczny stwierdzono empirycznie ju za czasw staroytnych, cho wczenie nie znano pierwiastka Fe. Wody zdrojowe, elaziste, nazywano wic marsowymi, bo najlepiej leczyy wojownikw po upywie krwi w boju. Ponadto tracimy elazo tak kobiety, jak mczyni w czasie operacji, i zawsze, gdy jest znaczny upyw krwi. Kobiety choruj duo czciej na niedobory elaza. A dzieci te do czsto mog na to cierpie, ale ju zwykle z winy nie do racjonalnego odywiania. Gdy elaza mamy za mao Prof. dr A. Szczygie podaje, e w cakowitej iloci krwi dorosego czowieka znajduje si 25 trylionw komrek czerwonych. rda amerykaskie mwi o 35 trylionach. 10 trylionw mniej lub wicej, czy to takie wane?! Waniejsze jest moe to, e w cigu 1 sek. ulega rozpadowi 710 milionw krwinek. W ten sposb wyzwala si z nich elazo, ktre od razu jest zuytkowane do budowy nowych komrek krwi. Czerwone krwinki transportuj tlen nie tylko do puc, ale i do wszystkich komrek naszego ciaa. Mog to robi dziki chemizmowi, w ktrym pierwszorzdny udzia ma elazo. Podobnie usuwaj z ustroju dwutlenek wgla. Reguluj rwnie rwnowag kwasowo-zasadow. A ponadto niejako po drodze zajmuj si rozwoeniem po organizmie jonw niektrych soli, fragmentw czstek organicznych itp. Czerwone krwinki zawierajce elazo decyduj przede wszystkim o oksydoredukcyjnych mechanizmach, zachodzcych w toku embrionalnego rozwoju mzgu, to jest najwaniejsza ich rola. Wystarczy, e te czynnoci nie id sprawnie, by potomstwo byo opnione w rozwoju psychicznym. Rne s tego objawy. Najmniej grone, gdy dzieci le si ucz, ich

inteligencja jest upoledzona, czuj si stale zmczone. Z innych ,,maych" objaww lekarze obserwuj blad, bez rumiecw, niezdrow cer, ble gowy, atwo popadania w irytacj oraz krtki i szybki oddech, ktry kompensuje niedobr tlenu w pucach. Dalej rne zaburzenia gastryczne, jak zaparcia, wzdcia, mdoci, nudnoci, pniej zmiany troficzne skry, wosw (ysienie), rozdwajanie si cienkich, kruchych, amliwych paznokci (o ksztacie yki), a take zajady w kcikach ust. Matki majce w ciy znaczny niedobr elaza rodz dzieci wyranie opnione w rozwoju umysowym. Cika anemia jest zwykle symptomem czego innego jeszcze ni tylko niedoboru elaza w ywieniu. Zwykle powodem jest nierozpoznane dugotrwae krwawienie wewntrzne (np. z nerek lub innych narzdw), i dlatego zwykle najpierw bada si, czy nie ma krwawienia wewntrz organizmu, aby wyeliminowa t przyczyn. ywieniowcy wyliczaj nastpujce powody niedoborw elaza w organizmie: 1) Maa aktywno fizyczna, mae spoycie dostarczanego poywienia , czyli... gdy si jada zbyt mao, to i elaza brakuje. 2) Gwatowna zmiana stylu ycia, ktra pociga za sob rwnie drastyczn zmian w odywianiu, a przy tym spoywanie produktw, z ktrych elazo jest nieprzyswajane lub usuwane. 3) Spoywanie ywnoci tzw. przemysowo oczyszczanej, jak np. biay cukier i sl, biae pieczywo, biay ry itp., a przy tym dostarczanie organizmowi duych iloci fosforanw, a wic tych skadnikw, ktre powoduj nieprzyswajalno elaza. Mwic najprociej za niedobory elaza jest obecnie odpowiedzialne le pojte nowoczesne ywienie. Win ponosi moe take zbyt szybkie i nieumiejtne odchudzanie albo jedzenie bogaczy", czyli: duo kosztownych sodyczy, biae pieczywo i rne wyrafinowane smaczki", ktre pozbawiono elaza. Gdy chodzi szczeglnie o dzieci, przyczyn moe by dostarczanie zbyt duo mleka, a mao innych pokarmw. Mleko jak wiadomo nie zawiera prawie elaza. Mimo e elazo jest niby we wszystkim, e jest tak atwo dostpne, jednak wielu lekarzy i ywieniowcw uwaa jego niedobory za najczstsze braki ywieniowe, z jakimi si dzi spotykamy. Mona by si zastanawia, dlaczego niedobory elaza powoduj tyle i tak rnorodnych skutkw? Od wypadania wosw do atakw serca. Odpowied jest prosta: wszystko zaley od krwinek. Te mikroskopijne ciaka, ktrych pono 5 milionw moe si zmieci na gwce od szpilki, rzdz naszym zdrowiem. Gdy si krwink odpowiednio zabarwi, mona j oglda pod mikroskopem. Wyglda jak powiedzmy guziczek, ktry ma rednic ok. 7 i grubo ok. 2 mikronw. Cho tak malusieka, zawiera rednio 280 milionw czsteczek hemoglobiny, a e w kadej s wmontowane 4 atomy elaza, wic w sumie jest ich ponad miliard. Krymy w wiecie omal niewyobraalnych wielkoci czy raczej maoci. Hemoglobina jak mwilimy peni niezwykle wan rol w naszym organizmie. Ale najwaniejsza jej funkcja tzn. dostarczanie tlenu i odbieranie dwutlenku wgla jest moliwa dziki temu, e tworz one z hemoglobin nietrwae zwizki, z atwoci wizane i rozwizywane. Niestety, np. z tlenkiem wgla, zwanym czadem, czy z cyjanowodorem (cyjankiem), hemoglobina wie si trwale, nieodwracalnie, a wtedy ju nie potrafi rozwozi tlenu i zbiera dwutlenku. Wanie na tym polegaj zatrucia.

Zuyte krwinki ulegaj rozkadowi w ledzionie i wtrobie i tu te oddaj swoje elazo. Ale jak to zwykle w takich procesach bywa cz ich si marnuje i wraz z innymi pozostaociami przemiany materii jest wydalane. Uzupeniania brakujcego elaza organizm szuka w poywieniu. Ze wspomnianych ju 35, a nawet 6 g elaza, ktre si w nas znajduje, ok. 57% jest w hemoglobinie krwi, 7% w miniach (pod nazw mioglobiny), 16% jest zwizane z metaloenzymami tkankowymi, a 20% to zapas, odoony w wtrobie, ledzionie, szpiku kostnym i nerkach. Czyli wynika z tego jasno, e elazo jest bardzo wane nie tylko dla krwinek i mini, lecz i dla wielu metaloenzymw. Uruchamiaj one rnorodne procesy yciowe, zwaszcza na terenie najwyej wyewoluowanej ywej materii, jak jest tkanka mzgowa. Widocznie za stopie ewolucji paci tkanka mzgowa tak wielk wraliwoci, e wystarcza 5 minut braku tlenu, a nastpuje mier. Nic wic dziwnego, e niedobr elaza w toku formowania mzgu powoduje zaburzenia w jego rozwoju. Przy tym cae ,,urzdzenie", ktre gospodarzy elazem, jest niezwykle sprawne. Gdy skadnik ten jest organizmowi niepotrzebny, bo ma go do, to po prostu wchanianie jego nie zachodzi: specjalne biako (apoferrytyna), znajdujce si w bonie luzowej jelit, zostaje zablokowane i nie przyjmuje elaza.. Chroni to organizm przed jego nadmiarem, bo przecie wydalanie jest stosunkowo niewielkie i powolne, jeeli jestemy zdrowi i nie tracimy krwi. A co wobec tego z krwiodawcami? Gdy oddaj 500 ml krwi, ponosz strat ok. 100 g biaek i 250 mg elaza. Ale regeneracja moe ju nastpi po 35,2 dniach, jeli si j przyspiesza, a po 49,6 dniach bez przyspieszania. Stwierdzono, e witamina C (200 do 500 mg) potrafi ogromnie przyspiesza przyswajanie elaza co najmniej je podwajajc. Podaje si te krwiodawcom 1 g cytrynianu amonowo-elazowego, ale nie wszyscy reaguj na ten zwizek dobrze. Do regeneracji krwi potrzeba zreszt wielu innych skadnikw, nie tylko elaza i witaminy C, ale take m. in. miedzi, kobaltu i witamin z grupy B (szczeglnie B12, Ba, Bg i kwasu foliowego). W dalekiej przyszoci przewiduje si przeprowadzanie u dawcw nie tylko podstawowych bada hematologicznych, ale i analiz z zakresu biopierwiastkw i witamin. W ten sposb Stacje Dawcw i Banki Krwi bd dysponowa krwi pochodzc od ludzi wyselekcjonowanych, ujtych w grupy, wzbogacan w okrelone pierwiastki cenne dla tych, ktrym ta krew suy. Pozwoli to uzyska lepsze wyniki lecznicze ni tradycyjnymi metodami. Ile elaza dla kogo! Niby takie proste pytanie, a jake trudna odpowied. Normy Instytutu ywienia Akademii Medycznej ZSRR mwi, e wszyscy od dzieci do starcw potrzebuj dziennie 15 mg tego pierwiastka. Normy Komisji do spraw ywnoci i ywienia USA rwnie podaj 15 mg dziennie dla osb powyej 13 lat a do staroci, z tym e w wieku od 25 do 65 lat troch mniej, bo 12 mg, czyli tyle, ile dla modziey w wieku 1012 lat. Dzieci od 7 do 9 lat potrzebuj 10 mg; od 4 do 6 lat 8 mg; od 1 do 3 lat 7 mg, a niemowlta 6 mg. Jest jeszcze inna sprawa. Ot wszystko zaley od tego, ile elaza nasz organizm przyswoi. A wic nie tylko ile si go z poywieniem dostarczy, ale jaka jego cz zostanie przyswojona. Przyjmuje si, e zaledwie 10% tej porcji, ktr otrzymamy. I znowu

trzeba podkreli, e to przyswajanie z rnych produktw jest rne. Z tym elazem to nie taka prosta sprawa. Kopoty z przyswajaniem wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) w jednej ze swoich publikacji zamiecia raport grupy ekspertw o badaniach nad anemi, spowodowan odywianiem. Oto co m. in. pisz jej autorzy: Jest wiele na wiecie pastw, gdzie anemia jest niemale powszechna i gdzie wzbogacanie ywnoci w elazo staje si koniecznoci. W ostatnich latach podjto w tym celu bardzo intensywne studia. Niestety, ich wyniki wskazuj bardziej na pitrzce si trudnoci, ni na atwe i proste rozwizania." Z rozmaitych, badanych zwizkw elaza tylko dwa okazay si dostpne, jako tako wchaniane i przyswajane: siarczan elaza i nieco gorzej tlenek elaza. Nad zastosowaniem ich w ywieniu podjto mnstwo dowiadcze. A oto wyniki jednego z nich, bardzo charakterystyczne. W Tajlandii, gdzie niedobory elaza s szczeglnie wyrane, dodawano po 1 mg tego pierwiastka do ok. 15 ml sosu rybnego, jadanego powszechnie i niemal codziennie. Efekt by taki, e organizm ludzki przyswaja zaledwie 5% tej dawki. Tak to badanie, jak i wiele innych, pozwolio postawi hipotez, e wszystkie przyswajalne postacie elaza w produktach, czy to pochodzce z naturalnej ywnoci, czy ze wzbogacanej, s tylko w niewielkiej czci przyswajane. Niestety, nie znamy wszystkich czynnikw zuboajcych przyswajanie elaza. Nie zawsze wiemy, co je ogranicza i jak mona by to ograniczenie usun, zneutralizowa. S to sprawy ogromnie wane dla wielu spoeczestw, np. dla Indii, gdzie niedobr tego pierwiastka jest powszechny. Moliwo znalezienia czynnika, ktry by nie tylko wzbogaca produkty W elazo, ale wzmaga jego przyswajalno jest celem prac wielu badaczy. Poniewa wzbogacanie ywnoci w elazo ma na celu raczej profilaktyk, popraw niedoborw tego skadnika, najlepsz drog do sprawdzenia skutecznoci takiej akcji jest zbadanie jej wpywu na zdrowie ludnoci. Wanie takie studia przeprowadzano na reprezentatywnej grupie osb, u ktrych stwierdzono niski poziom elaza i anemi wanie tym niedoborem spowodowan. Wzbogacanie mleka i produktw zboowych podawanych dzieciom zapobiega wystpowaniu u nich niedoborw tego pierwiastka. Z dorosymi sytuacja bya trudniejsza i wyniki czsto negatywne. Wzbogacana w elazo sl nie dawaa na og oczekiwanych efektw lub bardzo mae. Badania i poszukiwania trwaj nadal. Warto tu podkreli, e nasza sl kopalna z Wieliczki posiada tak wysok zawarto przyswajalnego elaza, e jej zastosowanie jako soli stoowej mogoby wyrwna u nas wszelkie niedobory tego pierwiastka. Uczeni zaobserwowali, e odpowiednio due dawki kwasu askorbinowego (witamina C), dodane do przetworw zboowych przed ich gotowaniem nie tylko zwikszaj wyranie przyswajanie elaza dodanego, ale take i tego, ktre jest w samych ziarnach zboowych.

Przeciwciaa i niedobr elaza Do czsto zdarza si badaczom, e nic o sobie nawzajem nie wiedzc dochodz do tych samych odkry. Tak wanie byo z drem L. G. O`Connellem z Dublina oraz drem B. N. Nalderem i jego kolegami z USA. Pracowali nad zagadnieniem cia odpornociowych, badajc czy elazo moe pobudza odporno na choroby i czy wpywa na budow biaych ciaek (limfocytw), bdcych gwnym czynnikiem odpornoci na infekcje. Wyniki uzyskane przez nich niezalenie wykazay, e przeciwciaa nie powstaway, gdy w ywnoci by nadmiar wapnia, cukru czy w ogle sodyczy. Ale najbardziej hamujco dziaa niedobr elaza. Stwierdzono, e niedostatek tego minerau daje fatalne skutki, gdy chodzi o produkcj przeciwcia. Odbija si bardziej ni np. na poziomie hemoglobiny czy zawartoci elaza w wtrobie, krwi i innych organach. Pierwszym jego objawem jest zawsze zmniejszona liczba przeciwcia. Czsto analizy wykazuj, e elazo jest ,,w normie", a jednak nie gwarantuje to absolutnie, e jest go dostateczna ilo, tak aby w krytycznej sytuacji moga powsta wystarczajca liczba przeciwcia, ktre nie dopuszcz do choroby. Z tego wida, jak trudno okreli ile elaza komu trzeba i raczej naley si liczy, e mamy go za mao. Badania przeprowadzone w Ameryce przez Public Health Service wykazay, e niedobr elaza wrd ludnoci jest problemem numer jeden, l to tak wrd dzieci, jak dorosych i starcw, tak wrd biaych, jak i czarnoskrych. Dotyczy on np. 58% dzieci 13-miesicznych, 86,5% kobiet w ciy itd. Jeszcze najlepiej wyglda sprawa mczyzn po 60 roku ycia, bo wrd nich tylko 36,8% miao poziom elaza poniej normy. Tumaczy si to prost spraw: mczyni jadaj wicej ni kobiety w tym wieku. ywieniowcy amerykascy stwierdzaj4), e dostarczamy obecnie organizmowi zaledwie 1/3 tej iloci elaza, jaka jest mu rzeczywicie potrzebna, biorc pod uwag, e na og pene zdrowie wymaga wicej ni podaj normy. Niektrzy z badaczy dowodz, e dawniej, gdy gotowano w eliwnych garnkach, sporo jonw tego pierwiastka przechodzio do ywnoci i j w ten sposb wzbogacao. Obecnie, gdy uywamy garnkw aluminiowych, w przyrzdzonych potrawach nie ma jonw elaza. Ale nie wszyscy si z t tez zgadzaj, bo wiadomo przecie, e przyswajalne s tylko te makro i mikroelementy, ktre s pochodzenia organicznego. Nieorganiczne nie s na og przyswajane przez organizm5). A ponado wiadomo, e zetknicie si witaminy C z elazem niszczy j. Gdy elaza jest za duo Czy moe si tak zdarzy, e bdziemy mie nadmiar elaza w organizmie? Owszem, i to u nas bywa nierzadko. Na pocztku lutego 1981 r. w Gdyni zaobserwowano nadmiar elaza w wodzie z wodocigw. Zdarza si, e i inne miasta maj okresowo brunatn, pen zwizkw elaza wod. To prawda, e budzi ona wstrt, a nieraz wprost cuchnie, ale czy rzeczywicie jest szkodliwa? Nadmiar elaza w organizmie moe by szkodliwy (jak zreszt kady nadmiar). Pisze o tym m. in. prof. dr hab. in. Apolinary L. Kowal z Politechniki Wrocawskiej w swojej pracy: Technologia wody. Ale w praktyce zdarza si to niesychanie rzadko. Polska norma okrela, e w wodzie wodocigowej moe by do 0,5 mg elaza na 1 l. Taka ilo dla organizmu ludzkiego jest nieszkodliwa i nawet w gdyskiej brunatnej wodzie nie byo jej wicej. Ale osadzajce si elazo zmniejsza przewity rur wodocigowych, a

ponadto staje si problemem dla zakadw przemysowych, choby np. pralni. Tote odelazianie" wody jest prowadzone nie ze wzgldu na nadmiar elaza dla organizmu ludzkiego, ale ze wzgldw ekonomicznych. Jest jeszcze inna sprawa. Ministerstwo Zdrowia podaje norm odnoszc si do oglnej zawartoci elaza w wodzie. A tymczasem pierwiastek ten wystpuje w rnej postaci. Jako trjwartociowy rzeczywicie nie jest przyswajany, bo np. wodorotlenek elazowy (obojtny dla zdrowia) organizm wydala. Ale elazo dwuwartociowe (siarczan elazawy) jest przyswajalne przez nasz organizm. Co je! Zacznijmy od sprawy kalorii. Ot, najczciej wanie kobiety ,,dbajce o lini" cierpi na niedobr elaza. Bo przy 1500 do 2000 kalorii ywno dostarcza na pewno zbyt mao tego pierwiastka (ok. 10 mg). Bywa, e gwnym poywieniem , nie tylko zreszt odchudzajcych si pa, s: mleko, jogurt, kefir, owoce, ser biay i w ogle nabia, czyli bardzo ubogie rda elaza. Owszem, tka jaj zawieraj je, ale przypomnijmy sabo przyswajalne. Tote ,,mdry czowiek" stara si rwnoczenie dostarczy organizmowi pewn ilo jakiego produktu bogatego w witamin C, aby elazo z tka uczyni podwjnie przyswajalnym. Moe to by zielenina, np. natka, koperek, moe by sok pomaraczowy, lemoniada z cytryn, konfitura z owocw ry na deser lub tp. Zreszt niektrzy badacze twierdz6), e to nie elazo tka jest le przyswajalne, tylko e obnia ono przyswajanie tego minerau z innych produktw. A swoj drog przypomnie warto, e zgodnie z licznymi badaniami dopiero 500 mg witaminy C jest optymaln dawk, ktra wzmaga przyswajanie elaza. Wiele starszych osb ma z tym przyswajaniem trudnoci. Ale znikaj one zwykle, gdy podaje si nie tylko witamin C, ale i kwas solny. Jednak bez wiedzy lekarza nie mona go nikomu aplikowa. Bo tylko on moe stwierdzi, czy kuracja nie byaby niebezpieczna przez dziaanie uboczne. Na og miso, ryby, drb to nieze rda elaza, nie tyle z powodu ,,zawrotnej" zawartoci, ale bogactwa biaka, ktre uatwia jego przyswajanie i uytkowanie. Bardzo dobrym rdem tego skadnika s tzw. podroby, np. ozr i wtroba. Fasola i groch, a take kieki pszenicy dostarczaj go te w sporych ilociach. Wielu ywieniowcw twierdzi, e kobiety, ktre prowadzc siedzcy tryb ycia, nie jadaj duo, bo nie chc uty, powinny po prostu zaywa wedug wskaza lekarza elazo jako lek. Moe by w pigukach, byle pochodzenia organicznego, czyli takr samo jak wystpujce w ywnoci.

Bogate rda elaza Bogatym rdem jest melasa produkt uboczny przy wytwarzaniu cukru (zasobny rwnie w magnez). Jedna jej yka, czyli ok. 15 g, zawiera 3,2 mg elaza. 100 mg cielcej wtroby po ugotowaniu dostarcza 12 mg , a woowej 7 mg. Niektre zoa soli z kopalni Wieliczka zawieraj ok. 450 mg elaza w 1 kg. Tak wic w iloci soli, ktra jest zwykle

dodawana do poywienia (ok. 10 g) zawarta jest poowa dziennego zapotrzebowania dorosego mczyzny. Sl ta mogaby mie zastosowanie w zapobieganiu niedokrwistoci z niedoboru elaza, ktra wg WHO wystpuje u ok. 20% ludzkoci. Sporo tego minerau dostarczy moe sok ze liwek i suszone morele, a take orzechy, nasiona dyni czy sonecznika i rodzynki. W kocu trzeba wymieni kieki pszenicy, ktre dostarczaj ok. 3 mg elaza w porcji, czyli w ok. 30 g. Bardzo wany ez jest razowy chleb z penego przemiau ziarna oraz otrby. Ale o chlebie powiemy za chwil. Z produktw zboowych i z warzyw przyswaja si ok. 5% elaza; z produktw zwierzcych, jak: ozr, wtroba, woowina, ryb y 15 do 20%. Gdy jada si rwnoczenie produkty rolinne ze zwierzcymi, to przyswajalno elaza z produktw rolinnych wzrasta ok. trzykrotnie. Doskonao wtrbki naley specjalnie podkreli, gdy nie tylko ona sama jest bogatym rdem elaza atwo przyswajalnego, ale i podnosi znacznie przyswajalno tego minerau z jarzyn (cebula!) i innych produktw pochodzenia rolinnego, choby z chleba razowego, kasz, zielenin, surwek, itd., jeli je jemy rwnoczenie. Do takiego wniosku, po wielu klinicznych badaniach doszed dr Miguel Layrisse i jego trzej koledzy z wenezuelskiego Instytutu Bada Naukowych. Istniej wic trzy najwaniejsze drogi do zaspokojenia potrzeb naszego organizmu w zakresie elaza: 1. Trzeba je ywno naturaln, nie poddawan procesom technologicznym, poprawiajcym jej wygld i ewentualnie smak. 2. Trzeba jada to, co jest obfitym rdem elaza, 3. Trzeba pamita o witaminie C, ktra te rda nie tylko wzbogaca, ale czyni bardziej przyswajalnymi. Historyjka o chlebie Byo to pod koniec 1941 r. w Stanach Zjednoczonych, ktre 7.XI 1.1941 r. przystpiy do wojny. Narodowa Konferencja ywieniowa dla spraw Obrony (National Nutrition Conference of Defense) powzia dalekosin decyzj. Postanowiono bowiem, e trzeba wzbogaca chleb i mk w elazo, aby zapobiec anemii wrd obywateli amerykaskich, jako e ,,wojna nie znosi ludzi zmczonych", a zmczenie jest pierwszym objawem niedoboru elaza i wywoanej nim anemii. Mka i pieczywo amerykaskie jak wiadomo s biae, bo od lat cay tamtejszy przemys spoywczy wraz z mynami jest nastawiony na produkcj czystej mczki (niemal samej skrobi); reszta tzn. najwartociowsza cz ziarna jest odrzucana. 1 kg mki razowej z penego ziarna pszenicy zawiera ok. 30 mg elaza; 1 kg mki z ,,oczyszczonego ziarna" 8,2 mg, a 1 kg mki wzbogaconej" mia zawiera ok. 26 mg elaza. 30 stanw w USA podjo apel Konferencji i przystpio do akcji, majcej na celu dostarczenie ludnoci wicej elaza w pieczywie i innych wyrobach mcznych. W latach 19681970 podjto w 10 stanach na wielk skal badania wynikw tej akcji. Przebadano dokadnie 30 tysicy rodzin, ktre jaday tylko wzbogacany chleb i wzbogacan

mk, bo po prostu innych w ich miejscach zamieszkania nie byo. U wszystkich stwierdzono niski poziom elaza i niedobory tego minerau w organizmie. Wzbogacanie elazem produktw zboowych jest kosztowne, a prawd mwic korzyci nie dao. Dlaczego? Bo jak ju wiemy elazo, ktre dodawano do chleba, makaronw, klusek, spaghetti i mki, jest w minimalnym procencie przyswajalne przez organizm. A wic 30 lat tych zabiegw poszo na marne! Poniewa chleb jada si codziennie, wic ywieniowcy doszli do susznego wniosku, e pieczywo razowe jest doskonaym rdem elaza. Namawiaj gorco do spoywania chleba z penego przemiau ziarna, zawierajcego cae bogactwo skadnikw mineralnych. Wpywaj one na to, e chleb jest zdrowszy, a ponadto atwiej daje si przechowywa. Wieloletnie dowiadczenia dowodz, e niektre gatunki chleba, zwaszcza biaego, ulegaj zepsuciu jeszcze przed wyschniciem, a inne wysychaj i dalej s smaczne. Okazuje si (co zreszt udao si zweryfikowa Zespoowi Ekologii Profilaktycznej w Krakowie na wyrobach firmy Wawel"), e dodanie do ciasta naturalnej soli mineralnej z kopalni w Kodawie wielokrotnie przedua stan wieoci pieczywa. Historyjka o zieleninach Pewna kobieta po operacji przez dugie lata nie moga wyleczy si z anemii. Dopiero zjadanie codziennie pczka natki pietruszki ju po 2 tygodniach dao popraw, a po kilku dalszych wprost zdumiewajcy rezultat. Chorobowy stan 2,5 miliona czerwonych ciaek krwi po kuracji natk" osign 4,5 milionw, czyli norm. Przypomnijmy, e natka ma tylko" 5 mg elaza w 100 g (szczypiorek 7 mg%) ale zawiera te 180 mg witaminy C, a ta przecie uatwia przyswajanie elaza take i z innych produktw. Bogactwem witamin i soli mineralnych poprawia te apetyt, co dao w efekcie taki wanie wspaniay wynik. Inna historyjka dotyczy pokrzyw, tych parzcych, powszechnie znanych: i tej o wikszych liciach, i tej z drobnymi listkami (Urtica dioica i Urfica urens). Z interesujcych nas skadnikw obie zawieraj: lecytyn, kilka enzymw (oksydaza, peroksydaza i chlorofilaza), kwasy organiczne, a wrd nich kwas mrwkowy, ponadto 15 do 19% soli mineralnych, czyli bardzo duo. Wrd tych soli s m. in. zwizki krzemu, elaza, potasu, wapnia i in. z witamin pokrzywa zawiera: A, C i K. Poza tym 57,5% chlorofilu, a take nie tak dawno odkryt rolinn sekretyn, pobudzajc czynnoci wydzielnicze odka, trzustki, wtroby i jelit oraz ruchowe czynnoci przewodu pokarmowego. Moe dlatego wanie medycyna ludowa od wiekw przypisywaa pokrzywie nadzwyczajne waciwoci, jak zwikszanie iloci krwi, a raczej hemoglobiny w krwinkach, oraz liczby i wielkoci krwinek. Badania kliniczne dowiody take, e pod tym wanie wzgldem pokrzywa nie ustpuje syntetycznym preparatom elaza i doskonale leczy anemi. Kada gospodyni wiejska wie, e dodatek suszonych pokrzyw do karmy kur podnosi zim ich nieno. Wprawdzie my moemy suszon pokrzyw popija w formie herbatki (bywa taka paczkowana w Herbapolu), ale nie tylko medycyna ludowa, lecz i dowiadczeni zielarze polecaj kuracj, polegajc na piciu wieego soku, wycinitego z lici i odyg modych rolin, zerwanych przed kwitnieniem. Myje si je bardzo starannie, nastpnie przepuszcza przez sokowirwk albo miksuje z maym dodatkiem wody i odcedza sok. Pije si go po 3 yki dziennie. Jest bardzo

niesmaczny, ale skuteczny. Lepszy jest z dodatkiem miodu. Mona zrobi zapas na kilka dni i przechowywa w lodwce. Jod i tarczyca O tym, e niedobr pewnego czynnika, ktry si potem okaza jodem, powoduje schorzenie, zwane wolem, pisano ju w Wedach hinduskich, w Starym Testamencie, w pismach chiskich... l nawet wiedziano jak je leczy, gdy podawano chorym popi z palonych gbek, ktre zawieraj jod. Ale sam pierwiastek odkry przypadkowo dopiero w 1811 r. Courtois, gdy na zlecenie Napoleona poszukiwa nowych rde surowcw pord rolin morskich. Dopiero w 1896 r. Baumann wykry obecno jodu w tarczycy oraz stwierdzi fakt, e jest go za mao, gdy tarczyca dotknita jest wolem. W 1914 r. Kendall wyodrbni z tarczycy tyroksyn, ktrej wzr chemiczny okrelono 12 lat pniej i dokonano jej syntezy'). A w 1917 r. gony by fakt wyginicia tylko w jednym sanie Monfana w USA z powodu niedoboru jodu a tysica wi. Bo na ,,tarczyc" choruj nie tylko ludzie, ale i zwierzta: psy, owce, trzoda chlewna, konie, bydo, krliki, ryby... Oto pokrtce historia jodu i tarczycy. Ale na tym sprawa si nie koczy, bo nastpnie zaczto jodowanie soli w tych okolicach, gdzie s niedobory tego pierwiastka. Propagowano te ryby morskie, jako jego dobre rdo, a odradzano jadanie rolin, ktre maj tzw. substancje wolotwrcze. Dlaczego w pewnych rejonach jodu jest zbyt mao? Ot zwizki jego s atwo rozpuszczalne i po prostu w okolicach grskich, na terenach skalistych wypukuje je woda z potokw i deszczw. W .Japonii zawarto jodu w powietrzu, wodzie i glebie jest stosunkowo niska, ale Japoczycy jedz bardzo duo ryb i owocw morza", bogatych w ten minera. Na wyspie Tajwan natomiast nie ma tradycji spoywania ,,frutti di mar", tote przypadki wola s tam czste, mimo e wod pitn si joduje. Niedobory jodu u nas byy kiedy bardzo wyrane na poudniu kraju, na Podkarpaciu. W 1932 r. np. stwierdzono, e 15,5% poborowych pochodzcych z wczesnego woj. krakowskiego miao wole, a tylko 0,1 % poborowych z wczesnych wschodnich wojewdztw chorowao z powodu niedoboru jodu. Kiedy w 1930 r. zaczto na Podkarpaciu jodowa sl, to ju w 1938 r. tylko 2,9% poborowych cierpiao na wole. Podczas wojny zaprzestano tej akcji i znowu schorzenie tarczycy pojawio si niemal endemicznie (w 1946 r. w powiatach nowosdeckim i mylenickim wystpowao u ok. 37% ludnoci). W 3 lata pniej odsetek ten spad do poowy, mimo e jodowano sl nie zawsze waciwie. Trzeba te pamita, e u potomstwa chorych kobiet zdarzaj si dzieci z opnieniem rozwojowym, kretynizmem, karowatoci itp. Istnieje hipoteza, e okrzyki i nawoywania chorych na kretynizm pastuchw z gr Tyrolu day pocztek temu, co nazywamy jodowaniem w piewie. Ale niedobory tego skadnika powoduj nie tylko wole czy zmiany w rozwoju umysowym. Mog przyczyni si take do zmian chromosomalnych i sprzyja onkogenezie. Ponadto stwierdzono, e gleba i roliny ubogie nie tylko w jod, ale i w kobalt, mog powodowa czste wystpowanie wola. W 1961 r. uczeni Koommcew i Gabowicz badali pod tym ktem ludno z grnoatajskiego okrgu. Stwierdzili, e rwnie nadmierne iloci kobaltu dziaaj na gruczo tarczycowy. Gdy jest go za wiele, obnia si ilo jodu we krwi.

Zawarto jodu w rolinach zaley od gatunkowej zdolnoci jego pobierania, a nie tylko od zawartoci tego skadnika w glebie. Ponadto s roliny, ktre zawieraj pewne substancje wolotwrcze. Stwierdzono to ju w 1928 r., kiedy Chesney prowadzi dowiadczenia na krlikach karmionych limi kapusty. Gdy podawano im jod za przemiana materii i inne objawy nieprawidowego, funkcjonowania tarczycy miny. Pniej znaleziono w pewnych warzywach (z rodziny krzyowych) azotany i azotyny, z ktrych mog powstawa nitrozoaminy. Stwierdzono, e ich pochodne acetylowe wywouj powikszanie tarczycy. Okazao si rwnie, e nadmierne spoycie soi te powoduje powikszenie tarczycy (nawet 5-krotnie), a zapotrzebowanie na jodzwiksza si o 100%. Nastpnie wykazano, e podobny wpyw ma wiele innych zwizkw m. in. niektre leki sulfonamidowe, np. popularna sulfoguanidyna (lek przeciwbiegunkowy ju wycofany). Wszystkie te czynniki wolotwrcze dziaaj silniej, gdy ma miejsce brak jodu lub jego niedobr w poywieniu. Ile jodu nam potrzeba! Jodu nie trzeba nam wiele, a nawet tak mao, e nieraz podaje si go jako przykad, czym moe grozi niedobr minimalnej iloci jakiego pierwiastka. Wystarcza 2-4 mcg na 1 kg wagi ciaa, czyli dla dorosego mczyzny 150 do 300 mcg na dob. Dla chorego na tarczyc norma ta wynosi do 400 mcg. Trzeba bowiem bra pod uwag, e cz jodu jest uytkowana w organizmie ponownie. Tam, gdzie wystpuj niedobory jodu w glebie, powietrzu i wodzie, tam zwykle jak ju bya mowa joduje si sl powszechnie stosowan. Bo mona te kupi sl specjalnie obficie jodowan, ale ta zmienia smak potraw. W USA np. stenie jodku potasowego dodawanego do soli wynosi 1:10 000, w Nowej Zelandii 1:20 000 w Anglii 1:50 000, w Szwajcarii 1:100 000, a w Polsce stosowano nawet 1:200 000, czyli 100 mcg jodu znajdowao si w 20 g soli. Wikszej ilos'ci jodu potrzebuje modzie w okresie dojrzewania, a take kobiety w ciy i karmice. W czym jest jod! Przecitnie w 1 kg warzyw jest 2030 mg jodu, w 1 kg zb ok. 50 mcg jodu, w 1 kg mleka ok. 35 mcg jodu, w 1 kg serw, jaj, tuszczw zwierzcych ok. 35 mcg jodu, w 1 kg ryb od 100 do 200 mcg jodu (najwicej). Sl nie oczyszczana chemicznie, a jedynie odparowywana lub kruszona (np. kodawska, inowrocawska, bocheska), zawiera sporo tego pierwiastka. Sl warzona, wic ta drosza, jodu nie zawiera. Jest to te jeden z powodw, dla ktrego obecnie tak si propaguje sl kopaln, zawierajc wszystkie niezbdne dla ycia biopierwiaski. Najbogatszym jednak rdem jodu jest woda. Wedug bada Marcinkowskiejopieskiej i Szniolisa w wodach polskich najmniej jest go na Podkarpaciu (0,05 do 0,65 mg na 1 l), podczas gdy w innych okolicach kraju zawarto jodu wynosi przecitnie 1 do 24 mg na 1 l.

Nasz Batyk naley do mrz bogatych w ten skadnik. Tote tarczycowym" bardzo dobrze robi pobyt na play. A take i w Ciechocinku, gdzie pod tniami oddycha si wprost tym pierwiastkiem. Fluor, zby i koci W 1803 r. odkryto, e fluor wchodzi w skad ukadu kostnego a w 1931 r. e przyczyn fluorzycy zbw, czyli tzw. ctkowanego uzbienia, jest nadmiar tego pierwiastka w wodzie pitnej. Gdy wod oczyszczano z fluoru znowu le! Pojawia si bowiem prchnica zbw. Poniej 0,5 mg/1 oznacza, e jest go za mao, 11,5 mg/l to ilo wystarczajca, ale co powyej to ju za wiele. Rozpito midzy korzystn a szkodliw dawk jest wic tak maa, e wielu badaczy zgasza zastrzeenia w stosunku do akcji fluorowania wody. S jednak i entuzjaci tej metody, twierdzcy, e dziki niej dzieci i doroli nie maj prchnicy. Sprawa jest skomplikowana. Jedni naukowcy uwaaj, e jeszcze kilkanacie lat temu fluorowanie wody pitnej miao sens, bo tylko ona bya wwczas rdem tego pierwiastka. Ale dzi, gdy niemal wszdzie wzrasta uprzemysowienie, fluor rozpowszechni si i w powietrzu, i w glebie, tak e coraz wicej jest okolic na wiecie, gdzie ludzie i zwierzta s wrcz nim zatruwani. Symptomy zatru ju zaobserwowano np. w Pendabie w Indiach, w slumsach w Puerto Rico J' coraz czciej w uprzemysowionych stanach USA. Sole fluoru akumuluj si w kociach, powodujc osteoskleroz, zmiany kierunku wzrostu i ksztatu zbw oraz ich barwy, a potem take zgrubienia, zesztywnienia staww i tworzenie kostnych naroli, mogcych nawet utrudni chodzenie. Organizm broni si, wydalajc fluor z moczem, ale... nie daje sobie z nim rady. Due dawki wychwytuj magnez z surowicy krwi, mobilizuj wap z koci, a wreszcie take i odwapniaj je, powodujc rzeszotowienie. Wap natomiast odkadany jest w nerkach, w pucach, w miniach. Mona zmniejszy toksyczne dziaanie fluoru, dodajc do gleby soli glinu lub wapnia. Na przykad, na terenach zanieczyszczonych odpadami z fabryk (szczeglnie superfosfatw), gdzie w 1 kg gleby bywa a do 50 mg fluoru, stosowano roztwr 0,5% siarczanu glinu. A wod odfiuoryzowano przy pomocy filtrw z fosforanu elazowoglinowego. Na szczcie, nasze wody, wedug Duyskiej i .Justa3), maj wci jeszcze mao fluoru. Badali oni wod z 334 wodocigw w rnych wojewdztwach kraju i stwierdzili, e jest w niej od 0,1 do najwyej 1 mg fluoru w 1 l. Std te u nas tam gdzie trzeba wod si fluoryzuje4). Jak dugo bdzie to potrzebne i gdzie to zobaczymy. Tymczasem chodzi o uchronienie dzieci, modziey i dorosych od prchnicy. Wikszo produktw ywnociowych zawiera rednio 0,2 do 0,3 mg fluoru w 1 kg. W rybach jest go 5 do 15 mg, a w mleku 0,1 do 0,2 mg w 1 kg. Jeszcze nie tak dawno byo u nas sporo zwolennikw kryla. Nowe rdo biaka, tani produkt, mona z niego otrzymywa doskona mczk itd. zachystywali si w entuzjastycznych artykuach niektrzy dziennikarze, informowani przez ,, znawcw". Ale jako sprawa ta przycicha. Jedni szeptali, e transport z dalekich owisk si nie opaca. Inni, e skorupiaki s zbyt pracochonne w obrbce. A kto zdradzi najwiksz tajemnic tego stworzenia: ot kryl zawiera wprost nieprawdopodobnie wysokie, bo trujce iloci fluoru. 1 kg surowego misa ma 2 g tego pierwiastka, a po ugotowaniu rednio 750 mg. Dla

porwnania podajemy, e ustawodawstwo przewiduje, i w 1 l wina ,moe by maximum 5 mg fluoru. Sprawa herbaciana Bogata we fluor jest herbata (75100 czci na 1 milion czci suchej substancji). Zawarto tego skadnika zaley od: zdolnoci jego pobierania z gleby przez sam rolin (krzew herbaciany), od nawoenia, wieku lici, okresu zbioru i pochodzenia geograficznego. A ilo fluoru w gotowym napoju uwarunkowana jest jego moc, dugoci nacigania i in. Gotowanie tzw. esencji powoduje wzrost iloci fluoru i... zmian smaku. Gdy herbata naciga zwyczajowe 5 minut, osiga wwczas najlepszy aromat i smak; jej 1 szklanka zawiera ok. 0,2 mg fluoru. W Wielkiej Brytanii, gdzie pij herbat czsto wszyscy mieszkacy, bez wzgldu na wiek, na 1 dziecko przypada dziennie z samej herbaty ok. 1,26 mg fluoru, podczas gdy na dorosego czowieka 2,33 mg. W Iranie roczne spoycie tego napoju5) najwysze w wiecie wynosi 48 000 ton (pij go wicej ni Anglicy); my w Polsce wypijamy ok. 21 000 ton rocznie. W takich rodzajach herbat, jak; Assam, Da.rjeeling, Ceylon, Pounck i podobne, znajduje si w 100 g suchych listkw od 10,25 do 15,25 mg fluoru. Herbaty chiskie potrafi zawiera od 3 do 400 ppm fluoru, gdy Chiczycy uywaj do opryskw pestycydw fluorowych. Mleko ma zwykle 0,17 ppm fluoru, ale jeli krowy pij wod, w ktrej jest np. 8 ppm fluoru, to ilo tego pierwiastka wzrasta w mleku do 0,30 ppm. Trzeba wic z herbat uwaa! Moe i z tego wzgldu nie warto pi zby mocnej. Nadmiar fluoru Nadmiar fluoru w otoczeniu fabryk superfosfatu czy hut aluminium mona neutralizowa urzdzeniem opatentowanym wsplnie przez prof. W. Bied, prof. T. Gerlicha, in. Liskiewicza i in. J. Wareckiego. Pozwala ono unieczynnia emisje pyowe ju w przewodzie kominowym, a ponadto przywraca normalny stan glebie tymi pyami skaonej. Wyrwnuje te zawarto siarczanu glinu i odtruwa ziemi zanieczyszczon solami oowiu lub innymi truciznami. Pastylki fluoru podaje si czasami dzieciom w wieku szkolnym, co ma zapobiega prchnicy. Jest to bardzo niebezpieczne, zwaszcza na terenach o nadmiernej iloci fluoru, bo mona podnie stan tego skadnika w organizmie do grnego poziomu lub nawet go przekroczy. W jaki sposb pozna, e mamy w organizmie nadmiar fluoru? Po malutkich plamkach ctkach na emalii zbw. Pocztkowo mog one by szare lub bielsze od ta, ale w miar wzrastania zatrucia staj si brzowe i a czarne. Zby wygldaj wwczas, jakby byy dziurawe, s bardzo amliwe, tak e trudno je plombowa. Badania japoskie (1969 r.) wykazay, e zachodzi zwizek midzy wzrostem zawartoci soli fluorowych w poywieniu, a przypadkami zachorowa na nowotwr przewodu pokarmowego6). Fluor moe by take w powietrzu i wwczas nim oddychamy; roliny i zwierzta rwnie. Oglnie mona powiedzie, e mamy go wicej tam, gdzie jest rozwinity przemys. Nazwano nawet fluor ,,trucizn z priorytetem".

W 1930 r. w Belgii (Meuse Valley) przez 5 dni z kominw zakadw przemysowych, ktre ulegy awarii, wydobyway si gazy pene fluoru i siarki. Kilka tysicy ludzi dostao wwczas gwatownych atakw dusznicy puc, a 60 osb zmaro. Dr Kaj Roholm z Kopenhagi, ktry leczy wwczas chorych, opisa7) cay przebieg wypadku. Stwierdzi, e nawet biologiczne zwizki fluoru w nadmiarze s bardzo toksyczne. Powoduj uszkodzenia skry i bon luzowych, dziaaj take na plazm komrkow i puca, powodujc objawy podobne do cikiej astmy. W wypadkach ostrych zatru ttno zanika, pojawia si blado i sinica, serce bije coraz wolniej, mczy chrypka i nudnoci. Zwizki fluoru s rozpuszczalne, wic roliny pobieraj je z wod, ale rwnie i z powietrza przez licie, akumulujc w owocach. Koncentracja tego pierwiastka w liciach moe wzrasta od 2 do 260 razy. Na Florydzie, gdzie przemys superfosfatowy jest bardzo rozwinity i gdzie 17 fabryk emituje w niebo 17 ton zwizkw fluoru dziennie, poczwszy od 1966 r, szkody w gajach (sadach) cytrusowych, odlegych o 60 mil od fabryk s tak wielkie, e uniemoliwiy zbiory. Pomaracze np. osigay zaledwie wielko liwek. Zauwaono te, e nigdy przedtem nie gino w okolicy tyle kotw. Roliny zamieniaj przyswojone zwizki fluoru w substancje trujce lub bardzo szkodliwe dla ludzi. Zwizki organiczne fluoru, wyekstrahowane z soi byy 500 razy bardziej toksyczne ni zwizki nieorganiczne, znajdujce si w wodzie i w powietrzu. Tak wic, podlewanie rolin wod z fluorem moe by take niebezpieczne. Naukowcy kanadyjscy badali ywno w rnego rodzaju puszkach i konserwach (np. wieprzowina z fasol, zupa pomidorowa, mieszane warzywa, dwa rodzaje fasoli, groch) oraz popularne przyprawy na zawarto w nich fluoru. Orzekli, e zachodzi gwatowny wzrost zwizkw fluorowych w artykuach spoywczych powszechnego uytku". Odtd te nakazano, aby przemys spoywczy bada ywno pod tym ktem. W stanie Minneapolis, gdzie wod fluorowano, stwierdzono wzrost iloci zwizkw fluoru w ziarnie zb. Zaniepokojeni tymi odkryciami ywieniowcy i lekarze z innych uprzemysowionych krajw zaczli bada ,,zafluorowanie" i u siebie. W Nowej Funiandii np., gdzie jada si duo ryb, na osob przypada ok. t,74 mg fluoru pochodzcego z samych ryb. Nastpnie z 56 filianek wypijanej dziennie herbaty organizm przyswaja 1 mg fluoru. Z powszechnie pieczonego na proszku ciasta 1 do 3 mg. W sumie wynosi to ponad 3 mg fluoru, co jest maksymaln polecan dawk dzienn dla dorosych, podczas gdy norma dla dzieci wynosi 2 mg. Mimo to postarano si o fluorowanie wody, ,ieby dzieci nie miay prchnicy". W stanie Iowa w USA przeprowadzono wprost batali, aby wod fluorowa, gdy tymczasem dentyci odkryli, e dzieci maj centkowane uzbienie", bo przemys dostarcza" nadmiaru fluoru w wodzie i w powietrzu. Zaczto si ba fluoru i zastanawia si, co robi, aby unikn zatrucia tym pierwiastkiem. Naturalnie, wiele zaley od przemysu: fluor wydalaj w powietrze nie tylko fabryki superfosfatw, ale i huty elaza, stali, miedzi, cynku, aluminium i innych metali, a take przemys ceramiczny, cegielnie, emaliernie i huty szka oraz przemys naftowy. Fluor jest obecnie przedmiotem wnikliwych bada wielu pracownikw naukowych i wnioski nie s optymistyczne. Odpowiednie instytucje powinny przedsibra rodki racjonalnej ochrony rodowiska przed tym mineraem, a w kadym razie walczy z dodawaniem fluoru do wody, soli i innych rodkw ywnociowych, zwaszcza na terenach

nim zatrutych. Stosowa naley fluor raczej indywidualnie i bardzo ostronie, pod kontrol analityczn. Lit i depresje Niegdy stosowano sole litu do leczenia dny i skazy moczanowej. Dopiero w 1949 r. F. J. Cade z Australii opisa waciwoci psychotropowe tego metalu. Leczenie cikich przypadkw chorb psychicznych wymaga specjalnie przystosowanych zakadw leczniczych, ale z dobrym skutkiem prbuje si leczy lejsze formy, np. depresje, wglanem litu (Litium carbonicum). W 1971 r. EarI Dawson z uniwersytetu w Teksasie9) dowid, e gdy w wodzie pitnej w 12 miastach stanu Teksas poziom litu wynosi powyej 70 mg w 1 l, to przyjmowanie pacjentw do szpitali psychiatrycznych wyranie spadao. Jeli po deszczach zawarto litu w wodzie pitnej obniaa si, od razu wzrastaa liczba pacjentw z chorobami psychicznymi. W El Paso, gdzie litu w wodzie pitnej jest duo wicej ni np. w Dallas, choroby te s 7 razy rzadsze. Mineraem tym mona z dobrym skutkiem leczy narkomanw, alkoholikw, a take chyba... ponurakw, jednostki agresywne itp. Tam, gdzie jest sporo litu w wodzie pitnej, ludzie s serdeczniejsi, pogodniejsi, mniej jest awanturnikw i brutali. Niedaleko szukajc porwnajmy psychik naszych Kaszubw i grali. Na Podhalu jest przypomnijmy pono 300 razy mniej litu ni na Pomorzu. W czym praktycznie mona szuka litu? W niektrych rdach mineralnych, ale take i w soli kopalnej. Wic agresywnym, nieznonym nastolatkom nie aujmy wody mineralnej (przejrze warto tabelk zawartoci mikroelementw, umieszczon zwykle na etykietce butelki; np. bogaty w lit jest ,,Zuber II"). Skadnik ten znajduje si rwnie w rolinach, ale stenie w nich wszelkich mikroelementw zaley nie tylko od gatunku, od anatomicznej czci roliny, ale i od pory roku, a nawet dnia czy nocy, od warunkw zbioru i pogody, od wasnoci geochemicznych terenu itp. W ZSRR bada bardzo dokadnie te sprawy prof. Kowalski 1 jego wsppracownicy. A litem specjalnie zajmoway si Borowik-Romanowa oraz Bieowa z Instytutu Geochemii Akademii Nauk w Moskwie. W wyniku ich prac stwierdzono, e wicej litu znajduje si w czciach nadziemnych ni w korzeniach. Najbogatsze w lit s roliny w rodziny rowatych (przecitnie 2,9 mg na 1 kg suchej masy); 2,2 mg/ kg s.m. maj przedstawiciele rodziny godzikowatych, 2 mg rodziny jaskrowatych i 1,9 mg rodziny psiankowatych, do ktrej, jak wiadomo, nale m. in. nasz ziemniak i pomidor. Autorki dodaj, e w ramach tej samej rodziny rnice mog by kilkudziesiciokrotne, zalene od pooenia geograficznego. We Francji np. duo tego minerau maj jaskrowate, a w Kirgizji psiankowate. Dlatego zanim, si zaoy plantacj trzeba wszystkie uwarunkowania ekologiczne sumiennie zbada. Coraz czciej syszy si, e lit jest jednym z najcenniejszych minimetali, e zapobiega sklerozie i chorobom serca, a take i w pewnym stopniu cukrzycy oraz nadcinieniu, e pomaga te wyranie magnezowi w jego dziaaniu antysklerotycznym". W ostatnich miesicach 1977 r. opublikowano wyniki prac badawczych nad jego wpywem na ukad krwiotwrczy, prowadzonych w Krakowskiej Klinice Hematologicznej. Ze zdumieniem

'wprost stwierdzono, e dziaa pobudzajco na czynny szpik kostny. Ale prace nad litem wci trwaj i zobaczymy, co powie o nim nauka za np. 10 la. Chrom i cukrzyca Bardzo podobaj nam si chromowane lub chromowe wykoczenia samochodw, lamp i innych urzdze! Ale niestety tam gdzie ludzie pracuj w kontakcie w chromem, gdzie musz wdycha py chromianowy, tam zapadaj 29 razy czciej na tzw. chromianowego raka puc (lub oskrzeli) ni zwykli obywatele, a 11 razy czciej ni robotnicy pracujcy w innych przemysach. A jednak chrom, ktry w nadmiarze jest szkodliwy dla ludzi, bywa nam take potrzebny. Naturalnie w odpowiednich dawkach. Dzi si przyjmuje, e norma ta wynosi ok. 150 mg na dob. Jest on szczeglnie potrzebny osobom w podeszym wieku, gdy ich organizmy gorzej przyswajaj wglowodany. A chrom pobudza procesy metabolizmu wanie tych zwizkw. Gdy t tajemnic odkryto, nazwano pewien jego zwizek chemiczny GTF (Glucose Tolerance Factor), czyli czynnikiem, ktry uatwia przyswajanie glukozy, a raczej jej przenikanie poprzez bon do wntrza komrki. Chrom nieorganiczny jest trudno przyswajalny. W zwizkach organicznych, czyli w formie, w ktrej znajduje si w organizmach ywych (w rolinach odkryto go w 1911 r., a we wszystkim, co yje dopiero w 1948 r.), np, z drody jest o wiele atwiej przyswajal ny. Wprawdzie nasz ustrj potrafi sam wyprodukowa GTF, ale w bardzo maych ilociach i to niezalenie od tego, czy i ile chromu mamy w organizmie. Gdy szczury miay za mao chromu, podnosi im si poziom cholesterolu i cukru we krwi, a substancje tuszczowe osadzay si w aorcie. Kiedy dodatkowo dokarmiano je tym skadnikiem, poziom cholesterolu i cukru spada. Synergistycznie z chromem dziaa witamina BB (co stwierdzono na mapach), nie dopuszczajc do arteriosklerozy. U ludzi zdrowych poziom chromu jest podwyszony. Traktujemy to jako dowd prawidowego wchaniania glukozy. Gdy kto ma zaburzon tolerancj cukrowcw, poziom tego pierwiastka spada. Astm, na ktr zapadali robotnicy japoscy w fabrykach cementu, uznano10) za chorob zawodow, poniewa chrom, zawarty w pyle miedzi lub ulu rudy, ma waciwoci wyzwalajce to schorzenie. Dr Edward Koniecko w swojej pracy pt. Rola glutationu (trjpeptydu) w formowaniu zamy ocznej (1973 Uniwersytet Guelph, Kanada) podaje, e chrom (1 mg co drugi dzie), cynk (50 mg dziennie) oraz cysteina (ACN 5 mg dziennie) ratuj przed zam i z niej lecz. Przy czym tak chrom, jak i cynk, powinny by chelatowane (zwizane z aminokwasami, wic przyswajalne). Nadmiar chromu wystpuje zwaszcza w okolicach fabryk i w ogle na terenach przemysowych, gdzie z braku dobrego systemu neutralizacji pyw zbyt wiele tego metalu unosi si w powietrzu. A niedoboru chromu szczeglnie w starszym wieku mona unikn, odywiajc si nie oczyszczan metodami przemysowymi ywnoci (patrz tabelka poniej), a take czsto jadajc drode. Chrom jest te bardzo potrzebny cukrzykom", gdy wspdziaa z insulin w regulowaniu poziomu cukru lub glukozy we krwi. Tote mimo e wyprodukowano

syntetyczny GTF, jednak przekonano si, e nie dziaa on tak sprawnie jak naturalny chrom zawarty np. w drodach najbogatszym jego rdle. Szczeglnie drode piwne s w ten zwizek bogate. Ponadto biologicznie aktywny chrom znajduje si w czarnym pieprzu, wtrobie cielcej i kiekach pszenicy. A oto rda chromu dla tych, ktrzy go maj zbyt mao: rda doskonae: drode piwne, wtroba. rda dobre: ziemniaki ze skrka, woowina, wiee warzywa, chleb razowy, sery, nogi kurczt. rda rednie: wiee owoce, pier kurczt, ryby. rda ubogie: makarony, patki kukurydziane, mleko zbierane, maso, margaryna, cukier. Dodajmy jeszcze, e matki w ciy i karmice, chorzy na cukrzyc, alkoholicy, oso by powyej 45 roku ycia, a take rekonwalescenci po zamaniach, operacji itp. powinni uzupenia swoj diet m. in. take chromem. A wic yka dziennie 1216 tabletek drody browarnianych lub 3 yki tych drody sproszkowanych. Mied i zdrowa krew Mied jest nam potrzebna przede wszystkim do tego, abymy lepiej przyswajali elazo. Ponadto konieczna do dziaalnoci niektrych enzymw oksydoredukcyjnych. Medycyna ludowa od dawien dawna wierzya, e robotnicy pracujcy w kopalniach miedzi nie umieraj na raka, czyli e... mied zabezpiecza przed nowotworami. Wprawdzie do dzi nie wiemy, jak to si dzieje, ale rzeczywicie w pewnej mierze potwierdza si to wierzenie. Mied ratuje nieraz przed wrzodem odka, powodowanym czsto przez naduywanie aspirynyn). Jeli razem z tym lekiem dostarczymy organizmowi odpowiedni dawk miedzi wrzd odka raczej si nie pojawi. Produkuje si wic ju dzi ,,aspiryn miedziowan", ktra np. doskonale leczy wrzody odka, powodowane eksperymentalnie u szczurw. 10 dni po wywoaniu wrzodu podawano zwierztom wanie tak aspiryn i rana si zablinia. U kontrolnej grupy, ktra leku nie dostawaa wrzd si otworzy i stan znacznie pogorszy. Mied dziaa dwiema drogami: blokuje zapalenie tkanki dookoa wrzodu i uruchamia szybkie jego gojenie. Pomaga te w tworzeniu myeliny, czyli osonki nerww. Najmniej miedzi zawieraj12): mleko, margaryna i mid, a najwicej: orzechy, wtroba woowa, grzyby, ostrygi i owoc avocado; Zawarto miedzi zaley od jej iloci w glebie i moe bardzo wzrasta, gdy np. nawozimy ziemi siarczanem miedzi. Olbrzymi koncentracj, bo 358 ppm, znaleziono w liciach synnego eszenia, przy czym okazao si, e w glebie byo tego minerau tylko 123 ppm, a wic rolina gromadzia zapasy bardzo intensywnie pobierane. Miaa rwnie wicej wapnia i elaza ni w glebie, a mniej takich pierwiastkw, jak: potas, tytan, mangan, cynk, rubid, nikiel i molibden. Radziecki uczony, Mayszyn dugo szuka odpowiedniego miejsca na plantacj eszenia. Wreszcie znalaz je na Kaukazie, gdzie po 7 latach uzyska korzenie tak dorodne, jakie u rolin dzikich spotyka si dopiero po 35 latach. Przy tym okazao si, e miay trzykrotnie

wiksz aktywno biologiczn, ni pochodzce np. z plantacji chiskich, koreaskich czy japoskich. W gruncie rzeczy mied jest pierwiastkiem toksycznym. Jej zwizki, zwaszcza w poczeniu z siark, s trujce (grynszpan). Nadmiar moe powodowa takie choroby, jak: anemi, zaburzenia ukadu oddechowego czy zaburzenia funkcji wtroby. Ale mied jest rwnoczenie dla organizmu niezbdna. Dzienne zapotrzebowanie dorosego czowieka waha si od 1 do 3 mg. Za mao le. Za duo niedobrze. W diecie mied lubi mie przy sobie" molibden, gdy oba te pierwiastki tworz komplet, do ktrego docza siarka i biako. aden z mikroelementw poza elazem nie by tak zbadany jak mied. A zaczo si od przypadku. Ot ok. 1900 r. pewien spostrzegawczy waciciel farmy w Brandenburgii zauway, e -gdy siarczan miedzi dostanie si do gleby, to wyranie podnosz si plony i jako pastwisk, a nastpnie upraw zb, grochu, fasoli i ubinw. Pniej zbadano, e dla zb powinno by w glebie minimum 4 ppm miedzi. Najlepszy do nawoenia jest siarczan miedzi w dawce ok. 14 kg na 1 ha, ktra wystarcza na 8 lat. Roliny pobieraj z gleby przewanie nie wicej, ni 4% miedzi, a my z poywienia przyswajamy ok. 10%. Wydalamy mied w kale. Ale jako nigdy dotd specjalna kuracja miedzi nie bya czowiekowi potrzebna. Jest jej bowiem do w tym co spoywamy, a niemowlta maj zapas tego skadnika w wtrobie. Katalityczna akcja ladw miedzi w przyspieszaniu zmian oksydacyjnych wielu produktw jest dobrze znana. Wiadomo np., e konfitury i inne przetwory smaone w miedzianych rondlach, trac zupenie witamin C, a rwnoczenie mog powstawa szkodliwe dla organizmu zwizki miedziowe. Ale podczas produkcji sera Ementalera, wkada si go do kadzi, w ktrej jest 1 ppm miedzi, a potem na 10 godzin do kadzi, gdzie jest 1,6 ppm miedzi. Dziki tym zabiegom w trakcie procesw oksydacyjnych powstaj charakterystyczne dla ementalerw dziury w serze". Mangan i tiamina Moe najwaniejszym odkryciem w dziedzinie biopierwiastkw jest fakt, e mangan okaza si konieczny do prawidowego rozwoju komrek oraz do... dziaania tiaminy, a ake obok elaza i miedzi do prawidowego przebiegu procesu wytwarzania krwi. Ciekawe, e przy niedoborze manganu tiamina moe by po prostu toksyczna. Pierwiastek ten agodzi toksyczne waciwoci wielu zwizkw. Dzienne zapotrzebowanie na mangan wynosi 0,2 do 0,3 mg na 1 kg wagi ciaa. A w czym jest mangan? Najwicej znajduje si go w herbacie i urawinach; ju mniej, ale rwnie duo w pieprzu, jadalnych kasztanach (maronach) i kakao. Oto wykaz redniej zawartoci manganu w mg na 1 kg wieej masy w rnych produktach pokarmowych:14) Mleko 0,04, Woowina, baranina, cielcina, bekon, drb, jaja, maso od O do 0,5, oso, dorsz, makrela, kraby, raki, tran, oliwa, mid, musztarda, cytryna, kawa, selery od 0,5 do 2,

Nerki, wieprzowina, sery, tko, kapusta, kalafior, marchew, ogrki, szparagi, rzepa, grzyby, ziemniaki, pomidory, rabarbar, rzodkiew, mka ytnia, oliwki, daktyle, liwki, winogrona od 2 do 10, Wtroba, karczochy, buraki, fasola, cebula, zielony groszek, pietruszka, chleb pszenny i ytni, tapioka, czarne jagody, borwki, porzeczki, banany, liwki (suszone), figi, ciemny mid, ostrygi, melasa, drode od 10 do 30, Mka pszenna od 10 do 70, Szpinak, saata, suche ziarno grochu i fasoli, ry, jczmie, orzech kokosowy, maliny, czekolada, elatyna 30, Kakao 35, Mka owsiana, patki 36, Mka sojowa 40, Kasztan jadalny 40, urawiny od 40 do 200, Pieprz 65, Herbata od 150 do 900. Opowie o kobalcie i koniku Historyjka ta jest autentyczna. Do Zootechnicznego Zakadu Dowiadczalnego pod Poskiem przyby w odwiedziny prof. Krotow z SGGW AR i w pewnym momencie zapanowaa konsternacja, bo rebak wyjad gociowi z kieszeni palta gazet. Dyrektor przeprasza, tumaczy, e zwierz jest przeznaczone na rze. Profesor przyglda si rebakowi, ktry chwia si na nogach, pokryty by liszajami i wyleniaa sierci. C mogo go jednak zachci do jedzenia gazety? Papier, wic celuloza nie, bo na pewno mia do somy i siana. Wic chyba farba drukarska? Co w niej jest? Aha. Kobalt, i profesor poprosi, by rebakowi darowano ycie, a do karmy dodawano mu piguki, ktre nadele. Pobra te prbki siana, ktre ,,zdechlak" jada, a take prbki gleby, z ktrej t karm zbierano. Tak w glebie, jak i w sianie brako kobaltu. Gdy rebak zacz go dostawa (a daje si zwierztom 220 mg na dob), zmienia si wprost w oczach i wyrs na piknego ogiera. Prowadzone ju dawniej dowiadczenia wykazay, e dziki kobaltowi i manganowi nie siwieje si tak atwo, a take wosy si poprawiaj. Konikowi sier odrosa wspaniale. Dzi wiemy ju na pewno, e kobalt jest zwizany z witamin Big (jest. w niej 4,5% kobaltu) i jej pochodnymi. e pobudza z wyjtkow aktywnoci procesy tworzenia si krwi, zwiksza syntez kwasw nukleinowych i w ogle pomaga w oglnej regeneracji ustroju po wszelkich chorobach. Jest konieczny w metabolizmie aminokwasw. Lekarze lecz nim nieraz niedokrwisto zakanie toksyczn, nowotworow i towarzyszc schorzeniom nerek. Wtedy podaj go 50150 mg na dob. Empiryczne spostrzeenia dra weterynarii i medycyny Tadeusza Podbielskiego dowiody, e zarwno ludzie, jak i hodowane przez nich zwierzta, zapadaj czciej na wymienione choroby w tych okolicach, gdzie istnieje niedobr kobaltu. Najwicej mamy kobaltu w pszenicy i gryce (0,35 mg na 1 kg), a poza tym w ziarnie kakao (0,3 mg/ kg). W herbacie i kukurydzy znajduje si 0,15 mg/kg, a w innych produktach jeszcze mniej, bo tysiczne czci miligrama.

A jednak zawarto kobaltu w organizmie czowieka jest do dua. W trzustce mamy go 35 mg % suchej masy, w wtrobie 25, w miniach 2,5, a we krwi ok. 60 mcg% (wedug Maksimowa). Krzem i uroda Jest to pierwiastek przez jednych troch lekcewaony, a przez innych traktowany z niezwykym entuzjazmem. Szczeglnie wierz w krzemionk i polecaj j zielarze. Mgr W. J. Pajor tak pisze: ,,Wypadanie wosw, krucho paznokci, skonno do rnych krwotokw, rne stany zapalne, schorzenia skrne, odleyny, grzybice, upiee, zastarzae rany opanowuje si przez podawanie krzemionki... W wielu wypadkach trdzik roway leczony w rny sposb przez 810 lat bez pozytywnego rezultatu, wyleczono w cigu kilku tygodni przez podawanie krzemionki... W praktyce lekarsko-dentystycznej krzemionka potrafia upora si z wrzodziejcym zapaleniem dzise, a w przypadku przyzbicy uzyskiwano popraw najczciej w cigu 1221 dni. Stany zapalne dzise opanowywano za pomoc krzemionki w cigu 45 dni. Kwas krzemowy jest skadnikiem tkanki cznej. Najwicej znajduje si go w modej tkance i naskrku. Krzemionka wpywa te korzystnie na naczynia wosowate, zmniejszajc ich przepuszczalno (zapobiega powstawaniu sicw). A przy tym stwierdzono, e syntetyczne preparaty krzemu nie dorwnuj skutecznoci dziaania krzemionce rolinnej. W czym jest najwicej krzemionki! W zielu skrzypu, ktre zawiera jej ok. 60%, cho tylko 11,5% rozpuszczalnej. Poza tym po ok. 0,25% tego zwizku maj: poziewnik, rdest ptasi, perz, pokrzywa i podbia. Oto jak herbatk zalecaj zielarze. Przygotowa po 50 g skrzypu, poziewnika i pokrzywy oraz 100 g rdestu ptasiego. yk tej mieszanki zala 2 szklankami wody i wygotowywa powoli, a zostanie poowa zawartoci garnuszka. Krzemionka jest trudno rozpuszczalna, dlatego trzeba dugo ogrzewa zika na wolnym ogniu, aby dobrze nacigny. Pi 2 razy dziennie po p szklanki takiego wywaru. Jerzy Waldorff poleca kiedy wielokrotnie w prasie picie herbatki ze skrzypu, ktra mu wspaniale suya. Szczeglnie duo krzemu znajduje si w skrzypie w okresie od poowy lipca do sierpnia. Na przykad, odmiana Equisefum niemae ma go (wedug Sedlaka autora synnej pracy o krzemie) od 70 do 96%, a Equisetum arvense (skrzyp kowy najpospolitszy) od 40 do 76%. Ponadto skrzyp zawiera duo manganu, azotan potasowy i inne skadniki. Krzem znajduje si te w wielu bogatych w celuloz produktach rolinnych, a wic w otrbach, patkach owsianych i razowym chlebie. Wedug Janczarskiego, krzem stanowi ok. 0,01 % naszej wagi. Najwicej mamy go w grasicy, bo 310 mg%, potem w nadnerczach 250 mg%, przysadce mzgowej 81,4 mg%, w pucach od 40 do 80 mg%, w miniach od 2 do 8 mg%, a we krwi od 0,1 do 0,9 mg%. Ilo ta w naszych organizmach maleje z wiekiem. Warto te wiedzie, e w procesie regeneracji zamanych koci nastpuje 50-krotny wzrost w nich zawartoci krzemu.

A oto jak stosowa krzemionk zewntrznie. Podbia, rdest ptasi, perz, skrzyp, poziewnik wymiesza w rwnych ilociach. Potem 23 yki tych zi zala 2 szklankami wody, gotowa 15 min. i dola 2 yki octu lub azulenu, ktre konserwuj pyn, by nie zmtnia (jest to oznaka zepsucia). Wieczorem, po umyciu, przemywa si nim twarz, a 23 razy w tygodniu przeciera cae ciao. wietne na cer, na jdrno skry i na jej zdrowy, mody wygld. Krzem sprzyja wzrostowi, bo pomaga w budowie koci, inicjujc procesy mineralizacji i to niezalenie od witaminy D, czyli potrzebny jest najbardziej dzieciom. W dojrzaych organizmach wpywa dobrze na serce, zby, koci, wosy i paznokcie. Ten ladowy dla nas minera jest nastpnym po tlenie najbardziej zwizanym z biosfer pierwiastkiem. Zwierzta dowiadczalne, ktre otrzymyway 50 mg krzemu na kade 100 g poywienia, rosy o 2534% szybciej od tych, ktre tego pierwiastka nie dostaway. Ile nam krzemu potrzeba! Do tej pory nie ma na to pytanie autorytatywnej odpowiedzi z powodu trudnoci medycznych i pomiarowych. Szklane naczynia laboratoryjne te przecie zawieraj krzem i wszystkie badania trzeba przeprowadza w plastykowych przyrzdach. Jedna z najpowaniejszych prac na ten temat powstaa w ZSRR, Jest to dzieo, liczce 587 stron, wydane w 1978 r., pt. Krzem i ywienie, ktrego autorami s Woronkow i wsppracownicy. U nas pracuje nad krzemem od lat wspomniany ju doc. dr J. Janczarski (biochemik z Uniwersytetu Warszawskiego). Doszed on do wniosku, e ukad: magnez wap krzem jest niezbdny dla prawidowej przemiany materii. Prawdy trzewice Gdy w organizmie brak pierwiastkw ycia", w ich miejsca wchodz metale szkodliwe dla czowieka, powodujce schorzenia. Na przykad, przy niedoborze magnezu wnika w tkank mzgow ow, naraajc tym spoeczestwo epoki paliwa" na skutki stopniowego zatruwania. U schyku imperium rzymskiego rdem trujcego mzgi oowiu byy dzbany z brzu, wykadane wewntrz polew oowian. Wwczas, jak i obecnie, szerzy si alkoholizm. Alkohol obnia najsilniej ze wszystkich znanych czynnikw zawartych w poywieniu poziom magnezu we krwi. Powstaj wic choroby zwizane z jego niedoborem. Najgroniejsze to defekty mzgu, ukadu sercowo-naczyniowego i biaaczki. Wszyscy jestemy dzi skaeni przez czynniki rodowiskowe. Nie ma nigdzie organizmu wzorcowego", bo wszyscy oddychamy skaonym powietrzem, pijamy skaon wod, odywiamy si produktami zanieczyszczonymi poprzez gleb, nawozy sztuczne, pestycydy itp. lady oowiu zjadamy, jedzc produkty z puszek... Oowiem nieraz zatruwaj si milicjanci regulujcy ruch, oddychajc spalinami samochodowymi. W Japonii odkryto gon dzi chorob, zwan Itai-itai, ktra bya spowodowana zatruciem kadmem. Okoo 1974 r. przeprowadzono szeroko zakrojone badania (Instytut Przetwrstwa Zboowego w Detmold RFN), majce ustali zawartoci metali cikich: rtci, oowiu i kadmu w ziarnie zb chlebowych. Oglny wynik by pocieszajcy. Nie ma powodu do niepokoju. Ale wyjtek stanowi uprawy rosnce w pobliu bardzo ruchliwych autostrad i

drg, w ssiedztwie hut elaza i niektrych zakadw przemysowych. Wykryto te metale cikie w ziarnie owsa krajowego i importowanego, kukurydzy krajowej i importowanego ryu. Na szczcie, znalezione iloci nie przekraczay grnej granicy dopuszczalnego poziomu, tzn. 2 mg na 1 kg. Jak mona by zboe pozbawi tyche szkodliwych metali? Ot okazuje si, e poza kadmem, wszystkie one umieszczone s przede wszystkim tu pod powierzchni ziarna i mona je w duej mierze usun razem z otrbami. Na przykad, z silnie zanieczyszczonej pszenicy, przez suche obuskiwanie, udawao si usun do 70% pierwotnej zawartoci oowiu i do 50% rtci. Kadm rozmieszcza si rwnomiernie w caym ziarnie, wic wraz z otrbami usuwa si go zaledwie 10 do 20% (badano otrby grube, ktre stanowi 45% ziarna), przy tym mokre obuskiwanie nie daje adnego obnienia zawartoci metali cikich w zbou. Inne badania wykazay, e ziemniaki rwnie nie zawieraj niebezpiecznych iloci metali cikich, cho nie s ich cakowicie pozbawione. Przy tym ziemniaki przerabiane na puree, patki czy tzw. czipsy maj o wiele mniej tych metali, ni surowe. Z jednej strony musimy strzec ywno przed zanieczyszczeniami przemysow ymi, a z drugiej pilnowa, by wanie przemys nie pozbawia jej cennych skadnikw. Mleko pene jak wiadomo ju dawno uznano za najzdrowszy pokarm wiata" (trzeba je uzupeni elazem, ktrego prawie me zawiera, i witamin C, ktrej ma za mao). Ot, mleko przez zabieg odtuszczania traci nie tylko tuszcz i witaminy rozpuszczalne w tuszczach, a wic A, D i E, ale te mnstwo takich biopierwiastkw, jak mangan, selen, molibden oraz poow zawartoci chromu. Niemniej susznie uwaane jest za bogate rdo pozostaego zestawu mikroelementw: magnezu, wapnia, kobaltu, miedzi i cynku, cho o niezrwnowaonym skadzie mineralnym, ktry powinien by uzupeniony... Czym? Serem, masem? Najlepiej pi pene mleko! Ma omal wszystkie skarby odywcze! Co to znaczy omal wszystkie"? Wymiemy najwaniejsze, prcz ju wspomnianych. 1 l tego pynu wypitego codziennie pokrywa zapotrzebowanie naszego organizmu (przy rednio cikiej pracy) na biako zwierzce w ok. 80%, na wap - w ponad 100%, na witamin B w 88%, na witamin A - w 40%, a zapotrzebowanie kaloryczne pokrywa w ok. 20%. Biako mleka zawiera wszystkie niezbdne aminokwasy. Jeli kto zjada" dziennie 620 kalorii w postaci cukru (10 dag = 399 kal) do sodzenia napojw, w ciastach, potrawach, sodyczach, to stanowi to 19,4% diety, ktra powinna dostarcza 3200 Kcal. (dla mczyzny) albo a 28,8% zapotrzebowania kalorycznego dla kobiety, ktre wynosi 2150 kal. Jeli kto wypije piwo (jeden, dwa kufle), to 7,1% z 2150 kal. bdzie pochodzio z alkoholu, powodujc nie tylko nieestetyczny wygld (brzuchaci piwosze), ale sprzyjajce warunki dla miadycy i zawaw przez obnienie poziomu magnezu. Trzeba te prcz alkoholu wyrzec si nadmiaru cukru i sodyczy, biaego pieczywa i w ogle oczyszczanych", uprzemysowionych" produktw, aby wzbogaci ywno w konieczne mikroelementy. Pene ziarno pszenicy (kieki, otrby), nie czyszczony ry, jczmie (kasze), yto (razowy chleb), patki owsiane, proso (kasza jaglana), gryka (kasza gryczana), nasiona (sonecznik, dynia), a take przede wszystkim sl kopalna i wszelkie orzechy, dostarczaj nam wystarczajcych iloci biopierwiastkw.

Jeli potrzeba nam wicej cynku, otrzymamy go z biaka zwierzcego, zwaszcza ryb morskich (ledzie. Ostrygi). Wicej wanadu z olejw jadalnych. Wicej selenu z produktw morza, czyli ryb i frutti di mar", kukurydzy, pomidorw i drody... Jak wykaza prof. dr E. Goerlich, woda wodocigowa, gdy odkrci si kran o 5 rano, zawiera 200 razy wicej cynku ni woda o godz. 10, czyli wtedy, gdy ju jej duo spyno. Owoce nie s zbyt bogate w pierwiastki ladowe. Zawieraj je, ale w niewystarczajcych ilociach. Nieporwnywalnie wicej roliny magazynuj w nasionach dla potomstwa". Bylemy tylko tych nasion nie rujnowali przez oczyszczanie przemysowe. Warto tu wspomnie o prowadzonych w Instytucie Sadownictwa pozytywnych prbach selektywnego dokarmiania drzew owocowych, jak rwnie o perspektywach Zespou Ekologicznej Profilaktyki w Krakowie, ktry wsplnie z kopalni soli w Kodawie wypracowuje metody selektywnych upraw, uzupeniajcych niedobory biopierwiastkw w glebach. My nie jadamy (nie otrzymujemy) jak dotd, niestety, ciemnego cukru, czyli melasy, przeznaczajc j dla zwierzt. Ot zawiera ona wszystko to, co odchodzi" z buraka w procesie oczyszczania cukru, by by biay. Podobnie jak otrby zawieraj nieprzebrane bogactwa ziarna, ktre odpadaj w procesie oczyszczania mki. W melasie jest obfito chromu, manganu, miedzi, cynku, molibdenu, a nawet troch selenu. Podczas rafinowania olejw i innych tuszczw pozbawiamy je chromu. Na szczcie w wieym, nie preparowanym" male jest go do obok manganu, kobaltu, miedzi i molibdenu. Rzecz jasna, e w czasach, gdy nie byy jeszcze dostpne precyzyjne metody analityczne , nikt nie mg wiedzie, co mu jest akurat do penego zdrowia potrzebne, l nikt nikomu tego nie powie, jeli nie bdzie wyranych oznak niedoboru jakiego mikroelementu. Niektrzy uwaaj, e nasza natura tak przecie elastyczna nagnie si do rzeczywistych nowych warunkw, dziki procesom adaptacyjnym. Ale inna hipoteza gosi, e do szybkich i gwatownych zmian warunkw ycia nasz organizm nie umie si przystosowa i std tzw. choroby cywilizacyjne, i e tylko krok nas dzieli, by przekroczy granic homeostazy, czyli synonimu zdrowia spoecznego, Metale niebezpieczne dla zdrowia Jest ich kilka, ale nie wszystkie zostay dobrze poznane. A trzeba przy tym przypomnie, e niektre z ju opisanych jako poyteczne" po przedawkowaniu s przecie trucizn. Choby tak cenny dla zdrowia i rwnoczenie niebezpieczny selen. Nieco podobny pod tym wzgldem jest arsen. Arsen Ju w staroytnoci by znany i jako lek, i jako trucizna. Do dzi uywa si go nieraz w lecznictwie. Dziaa wzmacniajco, przeciw anemii i na apetyt. Przecitnie jest arsenu w glebie od 1 ppm do 40 ppm, ale bywa o wiele wicej, gdy jego zwizkami spryskuje si sady, czy plantacje. Jeli zawarto ta w glebie, w poywieniu itp.

przekroczy pewn granic, zbliy si do dawek trujcych, ronie wwczas liczba zgonw wywoanych rakiem krtani, oczu oraz biaaczk szpikow (wedug Berga i Burbanka). Ale... arsen jest rwnie dobr odtrutk w wypadkach, gdy np. winie, psy, bydo i drb zatruj si nadmiernymi dawkami selenu. A w dowiadczeniach przeprowadzanych na myszach udao si zmniejszy ich zapadalno na nowotwory wanie odpowiednimi dawkami arsenu. W organizmie czowieka (gwnie we wosach i paznokciach) jest 15 do 20 mg arsenu. Najbogatszym jego rdem w poywieniu s jadalne skorupiaki (langusty, homary, krewetki, kryle itp.) oraz niektre ryby morskie. Kadm Zosta on uznany za bardzo niebezpieczny pierwiastek. A zaczo si wszystko w maej japoskiej miejscowoci, pooonej nad morzem, niedaleko rafinerii nafty. Spoywano tam ry, ktry jak si okazao by zatruwany wod zanieczyszczon zwizkami kadmu, pochodzcymi wanie z tej rafinerii. Mieszkacy odczuwali nieznone ble w miniach, obserwowano samoistne amanie si koci (bo kadm wypukuje wap), deformacje szkieletu, uszkodzenia puc, nerek i innych narzdw. Nadmiarem kadmu mog by spowodowane wreszcie wszystkie postacie nowotworw. Niektrzy badacze wi np. rakotwrczy wpyw nikotyny z obecnoci tego pierwiastka w tytoniu i dymie. Ilo pobranego z poywieniem rolinnym i zwierzcym kadmu wynosi dziennie ok. 48 mg. I tyle te zostaje wydalone z kaem i moczem. Najwicej jest go w naszej wtrobie i nerkach, a odrobina we krwi. Niestety, im bardziej uprzemysowiony kraj, tym wiksze moe by stenie tego pierwiastka w glebie. Na przykad, przy steniu 1 ppm kadm wypacza rozwj jczmienia, a przy steniu 100 ppm zboe ju nie zawizuje kosw. Ponadto w obecnoci superfosfatu roliny przyswajaj kadm w duej iloci mona by powiedzie ,,z apetytem". Gdy go brak, nie wchaniaj go wcale lub minimalnie. Dowiedziono na szczurach, e przyswajalno kadmu mona zmniejszy, podajc im selen. Jest on odtrutk take w stosunku do rtci i innych metali. Ale poziom selenu w glebie obniaj zwizki siarkowe i znowu kadm staje si niebezpieczny. W otaczajcym nas rodowisku przebiegaj ustawiczne zmiany zawartoci skadnikw, powodujc zmiany funkcyjne w razie nadmiaru lub niedoboru ktrego z nich. Nadmierna dawka mikroelementw moe wpyn na nasz przemian materii. Na przykad, nadmiar kadmu powyej redniej dziennej (przyjtej na 50 mcg) moe naruszy metabolizm soli: elaza, wapnia, cynku, magnezu i miedzi. Midzy kadmem a elazem wystpuj antagonizmy. Std wyniki bada geochemicznych pomagaj w prognostycznym interpretowaniu wartoci odywczych ywnoci.

Beryl Obecno jego wie si te z uprzemysowieniem i to najnowoczeniejszym, bo atomowym. Ot w zakadach o duych rdach energii atomowej (beryl suy jako rdo neutronw w stosach atomowych), w fabrykach i kopalniach, gdzie stenie tego pierwiastka dochodzi do 0,01 mg na 1 m3 powietrza, ju mona spotka objawy zatrucia. S one trojakiego rodzaju: 1 tzw. gorczka odlewnikw, przemijajca po upywie 24 do 48 godz.; 2 toksyczne zapalenie puc, wystpujce po upywie nawet kilku lat; 3 przewleke zatrucie, zwane berylioz lub przemysow sarkoidoz puc. Statystyka wykazuje, e na 100 takich zatru bywa 10 miertelnych wypadkw. Pierwszy zdarzy si ju ok.1930 r., ale wtedy w 1 m3 powietrza byo 25 mg berylu. Beryl naley do tych nieradioaktywnych pierwiastkw, ktrych zuycie wzroso w ostatnich 20 latach o ok. 500%, podczas gdy np. baru o 78%, chromu o 50%, miedzi o 30%, manganu o 45%, niklu o 70%, a cynku o 44%18). Ogromny skok w zapotrzebowaniu przemysu na ten skadnik niepokoi lekarzy i ywieniowcw, tym bardziej, e beryl jest wci uywany w silnikach rakietowych, nie tylko tych uywanych do bada atmosferycznych, ale i do celw wojskowych. Wiadomo, e rakiety atmosferyczne zuywaj rocznie kilka ton berylu, ale ile zuywaj rakiety typu wojskowego? W ZSRR ju od 1963 r. poszukuje si materiau, ktry mgby zastpi ten skadnik. Beryl rzadki pierwiastek na naszej planecie ma sporo cennych zalet. Jest bardzo lekki (od elaza 4,5 raza lejszy), a bombardowany czsteczkami alfa staje si wydajnym rdem neutronw. Preparatw radu i berylu uywa E. Fermi w dowiadczeniach, dziki ktrym powsta pierwszy reaktor. Przez dugie lata berylem razem z cynkiem wypeniano kolorowe lampy uliczne o fluoryzujcym wietle, ktre zreszt okazao si szkodliwe. Beryl nie rdzewieje! l jeszcze ogromna zaleta: proszek berylowy uywany w mieszankach do rakiet na paliwo stae w czasie spalania wytwarza wielkie iloci energii. Ale wystarcza jedna wada berylu, ktra przewaa wszystkie jego zalety: jest on trujcy, i to nawet w minimalnych ilociach. Przy tym bardziej daje si we znaki kobietom ni mczyznom, cho, i ich w kocu niszczy. Badania przeprowadzane na kurach, dowiody, e beryl zatruwa je cakowicie. Jeli ju co si wykluo z zatrutych" jaj, byy to potworki z rozmaitymi znieksztaceniami. A kury zaberylowane" znosiy jaj wicej ni normalnie, jak gdyby w ten sposb chciay si pozby trucizny. Ow Badania gleby, wody i skadu chemicznego rolin zebranych wok tzw. domw rakowych, tzn. mieszka, gdzie wyjtkowo liczne byy przypadki nowotworw, dowiody, e zawieraj one ow. Przy tym domy te byy pooone nie dalej ni 500 m od autostrad. Wiadomo, e rakotwrcze s benzopireny oraz pyy ze startych opon samochodowych, ale i ow stwarza warunki do powstawania choroby nowotworowej. Tam, gdzie stwierdzono wiksze jego stenie w wodzie i biosferze, zaobserwowano te wysze wskaniki

miertelnoci z powodu nowotworw nerek, odka i jajnikw, a take biaaczek i misakw limfatycznych. U zwierzt dowiadczalnych wywouje on raka nerek i uszkodzenia ukadu krwiotwrczego. Zatrucie oowiem powoduje wzrost poziomu wapnia i zmniejszenie poziomu magnezu. Czyli, zwikszajc dawk magnezu, mona zmniejszy toksyczno oowiu i uatwi jego wydalanie z ustroju. Dwuwartociowy magnez zmniejsza rwnie hemoliz spowodowan oowiem, co nieraz wykorzystuje medycyna. Ow ju przez staroytnych uwaany by za przyczyn chorb umysowych. Dzi du odpowiedzialnoci za zaburzenia psychiczne spowodowane oowiem obarcza si... samochody. W wielkich miastach, w wskich kanionach midzy wieowcami spaliny tworz atmosfer zatrut gazami i pyem, a tym powietrzem oddychaj przecie ludzie. Zaobserwowano np. opnienie rozwoju psychicznego dzieci yjcych w atmosferze zatrutej spalinami samochodowymi, a wic w rodowisku zanieczyszczonym oowiem. Stwierdza si ^u nich nadmiern pobudliwo, a jednoczenie otpienie, zachowanie agresywne i mniejsze zainteresowanie zabaw, ni normalnie. W 25% przypadkw u dzieci, u ktrych wystpia encefalopatia, zauwaono zaburzenia w odbieraniu wrae i niskie wyniki testu na inteligencj (wedug Berga i Zapella). Lin-Fu, w oparciu o obserwacje poczynione w Chicago, obliczy, e w okresie od 6 miesicy do 10 lat po zatruciu oowiem u 59% dzieci wystpiy objawy encefalopatii, a u 38% zahamowania rozwoju psychicznego. Tego typu wyniki prac naukowych mona by cytowa w nieskoczono. Ow bezsprzecznie powoduje uszkodzenia mzgu, przy czym najbardziej cierpi dzieci i ta cz mieszkacw, ktrych nie sta na ucieczk z miast na wiee powietrze, ktrzy mieszkaj w slumsach, przy szosach i s wobec spalin bezbronni. Ale te nic dziwnego, e wanie wrd nich rodzi si tyle agresji, brutalnoci, zbrodni. Tymczasem mona by ustrzec si przed oowiem, usuwajc jego zwizki przede wszystkim z benzyny (4-etylen oowiu), a take z minii i innych farb, z rur, ktrymi przepywa woda, z naczy, (np. ceramika bywa pokrya glazur oowian a do porcelany dodaje si niekiedy w czasie produkcji ow i kadm)19), ze stabilizatorw uywanych przy utwardzaniu plastykw itd. Wci jeszcze za mao si docenia grob, jak stwarza ten pierwiastek. Nieskaona gleba ma go ok. 15 ppm. Prbki pyu pobranego z szos i auosrad wykazay, e moe go by od 1000 do 6000 ppm, a w niektrych wypadkach nawet do 50 000 ppm! Kto mieszka przy ruchliwej szosie powinien profilaktycznie bardzo dba, aby dzieci (przyda si i dorosym) miay w poywieniu do magnezu, elaza, wapnia, cynku oraz witamin. wiatow produkcj oowiu oblicza si obecnie na ok. 3,3 min ton rocznie, z czego ponad wier miliona ton dostaje si do atmosfery w postaci gazw spalinowych. 98% oowiu, znajdujcego si w powietrzu, pochodzi z motoryzacji i powoli nasza atmosfera nim nasika. Badano koci Indian z Poudniowej Ameryki, liczce sobie 1600 lat, i porwnywano je z komi zmarych w ostatnich latach Amerykanw i Anglikw. Okazuje si, e w kocu wspczenie yjcych jest 700 do 1200 razy wicej oowiu ni w kociach dawnych mieszkacw globu. Amerykaski historyk medycyny, Seabury G. Gilfillan wysun hipotez, e... Rzym upad z powodu oowiu. Wiadomo bowiem, e nie aowano sobie tam wina. A byo ono

sodzone zagszczanym sokiem winogronowym, rodzajem syropu, przygotowywanego w oowianych kotach. Ow zawarty w winie zniszczy zdrowie i mzgi Rzymian. Tymczasem zwyczaj dosadzania wina syropem przenis si do reszty Europy. A tutaj popijali chtnie wino braciszkowie zakonni, sami je zreszt przygotowujc wzorem Rzymu w oowianych lub powlekanych oowiem kadziach. Tote nic dziwnego, e w redniowieczu jedn z najczstszych chorb klasztornych bya tzw. kolka jelitowa. Dopiero w XVII w. odkryto, e jej przyczyn jest zatrucie oowiem. Bo jakie s objawy oowicy? Pocztkowo trudne do wykrycia, bo pojawiaj si: pogorszenie oglnego samopoczucia, obstrukcja, nudnoci, bezpodno, dolegliwoci sercowe itp. Dopiero pniej zaobserwowa mona kolk jelitow, zwan te oowiow, oowicz obwdk niebieskoczarn na dzisach, bladoszare zabarwienie skry, niedokrwisto i w kocu uszkodzenia nerww i mzgu. Do tej pory lekarze nie s zgodni, jaka dawka oowiu jest grona dla zdrowia. Na og okrela si, e 35 mg tego metalu na 100 ml krwi moe ju wywoa zmiany funkcjonalne w centralnym systemie nerwowym, cho wanie ta ilo uchodzia dotd za nieszkodliw. Szczeglnie powtrzmy dzieci fatalnie reaguj na zatrucia, nawet w niewielkich dawkach. Ale... reakcje bywaj rozmaite. Indywidualna tolerancja te jest rna. Moe i poziom magnezu w organizmie oraz magnezu dostarczanego z zewntrz razem z wod i poywieniem te odgrywa tu pewn rol. Niemniej w kocu ow i tak daje zna o sobie. Oto przykady z wasnego podwrka". Na akumulatory z poznaskiej Centry" czeka caa zmotoryzowana Polska. A jak akumulatory, to wiadomo ow. Opary topionego metalu atwo przedostaj si do powietrza. Ow jest ciki, wic jego pyy osiadaj na wszystkim: na maszynach, na odziey ochronnej, butelce z wod mineraln, na rkach. Myny do oowiu, z ktrego powstaje specjalna pasta do wypeniania akumulatorowych pytek, s z zaoenia hermetyczne, a jednak czasem zdarzaj si awarie. Wentylatory w halach te bez, przerwy pracuj. A jednak... mao kto chce pracowa w Centrze". Wci brak tu ludzi, cho czas pracy wynosi tylko 6 godzin dziennie, a pace s wyjtkowo wysokie. Kiedy oowica bya co najwyej chorob emerytw, ktrzy przepracowali w Centrze" 1520 lat. Dlaczego? Ot, zatrudnieni tu byli gwnie choporobotnicy, ktrzy po pracy w fabryce wracali na wie, gdzie oowiu w powietrzu nie byo. Dzi ludzie ci mieszkaj w centrum miasta, gdzie ow z samochodw te zatruwa powietrze. A ponadto... akumulatorw potrzeba coraz wicej, produkcja musi wci rosn. Moe dba si o rozwj tego przemysu bardziej, ni o zdrowie ludzi? 30.IV.1981 r. nadano w TV wstrzsajcy reporta dolnolskiego okrgu miedziowego. Podgogowskie huty skaaj dymami penymi oowiu dwie wsie; Takoczyce i Bogaczyce, oddalone zreszt o 200 m. Pada bydo, ginie rolinno, choruj dzieci, w glebie kumuluje si ow... i to trwa od 10 lat. Oczywicie brak oczyszczania gazw wylotowych. Lamentuje si, rozpacza, ale... nawet nie pomylano o dostarczeniu ludziom dodatkowych iloci magnezu. Tylemy ju mwili o wodzie twardej i mikkiej, a tu znw trzeba do tego problemu na chwilk wrci. Ot, na ryby w wodzie mikkiej ow dziaa toksycznie ju przy iloci 10 ppm, a w wodzie twardej dopiero przy ponad 400 ppm. Rne roliny rnie absorbuj ten pierwiastek. Na przykad, brusznice i borwki zebrane z lasu, znajdujcego si nawet 25 km od ruchliwych autostrad, zawieraj ok. 40 mg oowiu w 1 kg owocw (norma = 2 mg). Wielokrotnie wiksz chonno oowiu ma korze fioka,

licie dzikiego bzu oraz mchy i porosty. Ow wypiera magnez z lici i wywouje w nich chloroz (knicie). Na temat wpywu magnezu na przyrod, zwierzta i na czowieka napisano ju tomy, a wci ukazuj si nowe, i nowe prace. Rt Jest ona naturaln skadow niektrych ska, wic i. wody, gleby oraz powietrza. Mimo to trudno nazwa j metalem ycia", a raczej zasuguje na nazw metalu mierci". Ju w l w.n.e. Pliniusz Starszy okreli j jako ,,najwiksz ze wszystkich trucizn", a przed ok. 400 laty Paracelsus stwierdzi: ,,chorb spowodowanych przez ywe srebro (rt) nie sposb policzy". Tragicznego przykadu dostarcza te uprzemysowiona Japonia, a take Irak, Argentyna, a bliej nas uprzemysowione Niemcy Zachodnie. Zreszt wszdzie tam, gdzie rozwija si wielki przemys, a przedsibiorcy auj wydatkw na oczyszczalnie (co prawda nieraz rwnie kosztowne lub nawet drosze od samych urzdze przemysowych), tam zawsze koczy si na zatruciu rodowiska. Najbardziej zanieczyszczon rtci rzek w Europie Zachodniej jest aba. Zatruwaj j odpady z kombinatw w RFN, Czechosowacji i NRD. Jak wykazay pomiary prowadzone w miejscowoci Schnachenburg, wody tej rzeki nios codziennie m. in. 112 kg rtci, 186 kg oowiu, 457 kg miedzi i 3913 kg cynku. Obliczono, e co roku do rodowiska naturalnego RFN przedostaje si ok. 370 ton rtci (H), a przewiduje si, e moe jej by cigle wicej. Nie do na tym. Rt jest bardzo zdradziecka, gdy pocztkowo dziaa bezobjawowo. Nieodwracalne zmiany w organizmie zaczynaj si wcale nie charakterystycznie. Czuje si np. ble i zawroty gowy, pojawia si zapalenie dzise, trudnoci z koncentracj, nudnoci, bezsenno, wypadanie wosw. A dopiero potem dochodz zaburzenia mowy, stany lkowe, nerwowo lub ospao, zniszczenie biaych ciaek krwi, a wic brak odpornoci organizmu, wobec czego nawet maa infekcja moe by miertelna. A w kocowym stadium tego pezajcego" zatrucia sztywniej stawy i czowiek staje si skretynia kuk. Rt kumuluje si powoli w organizmie i to tak zwierzt, jak i ludzi. Na przykad, w wielu punktach aby stenie jej, jak i zreszt innych trujcych substancji, bywa nisze od dopuszczonych przez Midzynarodow Organizacj Zdrowia, ale yjce w wodzie stworzenia maj tych trucizn" w sobie nieraz ogromne adunki. Znana bya przecie afera wgorzowa. Ot w 1981 r. rybacy z Hamburga, Dolnej Saksonii i Szlezwiku-Holsztynu zorganizowali demonstracj (do ktrej przyczyo si ok. 50 ty. ludzi) i zablokowali kutrami ujcie rzeki koo Hamburga, gdy zabroniono im pod kar wysokiej grzywny sprzedawania wgorzy owionych w abie. Ryby te bowiem jak si okazao miay a tysickrotnie wiksze iloci rtci w miniach od dopuszczalnych, i rybakom grozio bezrobocie. Rt potrafi dawa o sobie zna take i w nastpnych pokoleniach. Ekolodzy uwaaj, e zagada dzikich ptakw yjcych nad ab rwnie jest spowodowana zatruciem jej wd. Zwizki rtci s absorbowane powoli, ale dokadnie, i osadzaj si w miniach, nerkach, systemie nerwowym i mzgu. Ale najsilniej atakuj pd, powodujc nierzadko dziedziczne obcienia.

Ponad 450 wypadkw miertelnych zanotowano w Iraku w 1972 r. po zjedzeniu chleba z zatrutej rtci mki. W 1980 r. stwierdzono objawy zatrucia u 1600 argentyskich niemowlt, ktrym zdezynfekowano pieluszki preparatem zawierajcym rt. Rt czysta, wystpujca w pierwotnej postaci, nie jest tak grona, jak jej pary oraz zwizki organiczne, powstajce w wodzie pod wpywem dziaania mikroorganizmw. To wanie one s absorbowane przez cay acuch ywych organizmw, a dochodzi do wgorzy w Hamburgu" i wreszcie do ludzi. Nie darmo nasze babcie wpaday w przeraenie, gdy stuk si termometr i ywe srebro" turlao si po pododze, rozdzielajc si na coraz to mniejsze kuleczki. Ju wtedy wiedziano, jak bardzo rt jest trujca, cho przecie jeszcze nie skaaa rzek... Rt z organizmu czowieka jest wydalana bardzo powoli. Zdy wic jak mwilimy uszkodzi mzg, wzrok, smak i dotyk, a take psychik. Wprawdzie w 1981 r. w RFN wprowadzono now ustaw, ktra grozia bardzo wysokimi karami za spuszczanie ciekw do rzek, a jej celem byo nakonienie wacicieli przedsibiorstw do budowy oczyszczalni, ale procedura wykonawcza zostaa tak urobiona przez bonzw przemysu i ich wiernych radcw prawnych, e opaca si dalej paci stosunkowo niskie grzywny ni budowa nowoczesne oczyszczalnie. To te rzeki w tym kraju coraz bardziej przypominaj cieki czy kanay kloaczne wypenione spienion bryj. Bijmy si w piersi: bo czy my takich rzek i rzeczek nie mamy?! Przede wszystkim stwierdzono du zawarto rtci we wosach i we krwi osb, ktre odywiaj si stale rybami pochodzcymi z Batyku oraz z wd oblewajcych uprzemysowione wybrzee Kanady i USA, znowu przypomnijmy, e selen ratuje w takich wypadkach. Odtruwa. Dowiody tego tuczyki, zawierajce ogromne iloci rtci. Poniewa jednak miay te duo selenu, nie zatruy ani siebie, ani spoywajcych ich miso ludzi. Ju wiele pastw ustanowio normy, okrelajce najwyszy dopuszczalny poziom rtci w ywnoci, w tym take w rybach oraz ich przetworach. Polskie badania dowiody, e nasze konserwy rybne zawieraj ten skadnik, ale w minimalnych ilociach, mniejszych od najniszych norm przyjtych na wiecie. Badania przeprowadzono w in stytucie Technologii ywnoci Pochodzenia Morskiego Akademii Rolniczej w Szczecinie. Norma w USA i Anglii wynosi 0,5 mg rtci na 1 kg ywnoci, we Woszech i Francji 0,7 mg/ kg, w Szwecji, Finlandii i Japonii 1 mg/kg, a w Norwegii 1,5 mg/kg. U nas uwaa si, e zawarto ponad 0,5 mg rtci w 1 kg ywnoci ju jest niedopuszczalna. Badano 121 partii konserw rybnych w 5 asortymentach; przecitnie byo w puszkach 0,2 mg rtci na 1 kg zawartoci. Jako przykad podajmy, e najmniej rtci zawiera Sied po gdasku" w oleju, bo 0,07 0,02 mg/kg. Czyli polskie ryby w puszkach moemy spokojnie spoywa. wiat zrobi si nagle bardzo may. Ju niegi na szczytach niedostpnych gr w Himalajach okazay si skaone pyami cywilizacji. O czyst wod coraz trudnie j, nie tylko w gbi ldw, ale i w morzach, i oceanach. Hasa ochrony rodowiska nie mog by tylko hasami, jeli czowiek ma przetrwa na tej planecie. Witamina C, ktrej moe by za duo Nie bdziemy tu omawia wszystkich witamin; ich cech, wartoci biologicznych, przydatnoci dla zdrowia itp. S od tego inne ksiki. Chcemy tylko opowiedzie o pewnych

z nich, na og niedocenianych i o tych, o ktrych w ostatnich latach powiedziano co wicej, ni si dotd wiedziao. Odgrywaj one przy tym ogromn rol dla zdrowia czowieka. Zastrzec te na pocztku wypada, e nie naley naduywa witamin w pigukach, co w wielu krajach jest bardzo modne. Niektre, np. A i D, stosowane w nadmiarze mog powodowa bardzo niekorzystne objawy a do choroby wcznie. Znane s teorie, e modzie, czyli tzw. nastolatki, dlatego jest taka agresywna, wybuchowa itp., bo w okresie dojrzewania eksploduje nagromadzona w ich organizmach energia, ktrej katalizatorami s nadmierne dawki zaywanych w dziecistwie witamin. Jest w tym troch literackiej fantazji, ale... Jeli narysujemy wykres graficzny w postaci poziomej linii, na ktrej oznaczymy witaminy, przeznaczajc dla kadej odcinek proporcjonalny do zapotrzebowania na ni naszego organizmu, to ponad 3/4 tej linii zajmie witamina C. Potrzebujemy jej bowiem rednio 80 mg, podczas gdy wszystkich pozostaych witamin razem wymaga nasz organizm okoo 20 mg. Co wcale nie oznacza, e s mniej wane! I e te 80 mg witaminy C, to ju caa o niej prawda". Ju w 1747 r. student medycyny uniwersytetu w Edynburgu James Lind, pniejszy lekarz okrtowy, odkry, e owoce cytrusowe s rodkiem skutecznym w leczeniu marynarzy chorych na szkorbut. Ale dopiero w 1932 r. mona byo stwierdzi, e t tajemnicz substancj zawart w cytrusach jest kwas askorbinowy, czyli witamina C. Ile witaminy C dziennie! Odpowied na to proste pytanie wcale nie jest prosta. Mwi si, e dorosy czowiek nie przyswoi wicej ni 30 mg i caa reszta zostanie wydalona. Okazuje si jednak przy bliszym zbadaniu, e nasze zapotrzebowanie jest bardzo indywidualne i zrnicowane. Ponadto wiele schorze i niedomaga organizmu podnosi je wydatnie. Na przykad, dawka dzienna moe wzrosn od skromnych 30 czy 80 do 3 tysicy mg. l wicej! W 1974 r. dr Terence W. Andersen z Uniwersytetu w Toronto przeprowadza dowiadczenia na 600 wolontariuszach. Jako zdrowym podawa im pocztkowo ok. 500 mg witaminy C tygodniowo. Gdy tylko zauway u kogo pierwsze oznaki zazibienia, od razu, aplikowa dawk 500 mg dziennie; reszta otrzymywaa placebo. Osoby, ktre zayway po 500 mg witaminy C dziennie, wykazay nieznaczny stan gorczkowy i szybko wracay do zdrowia. Przy czym opuciy o 30% mniej dni pracy, ni badani z grupy kontrolnej. Dr Andersen zaleca wic, aby w okresach masowych zazibie podawa wszystkim profilaktycznie po ok. 200 mg witaminy C dziennie, a w wypadkach ostrej infekcji, przez krtki okres, do ok. 1000 mg, czyli 1 g dziennie. W pniejszym okresie badacz ten przeprowadza podobne dowiadczenia na tysicach wolontariuszy i doszed do wniosku, e 1200 mg dziennie witaminy C jest dawk (dla zdrowych), zabezpieczajc przed zazibieniami w okresie gryp, katarw i innych infekcji. Dla wielu wystarcza nawet 100 mg, ale trzeba podnosi t ilo czsto do 1 g, gdy tylko ujawniaj si pierwsze symptomy choroby. To zalecenie dotyczy na og wszystkich ludzi tzw. przecitnych. Tymczasem ludzie nie s wcale przecitni" i maj swoje indywidualne zapotrzebowania, zreszt najczciej zalene od rodowiska, w ktrym yj.

U nas lekarze rwnie aplikuj swoim pacjentom witamin C. Najlepszy dowd, e kadej zimy apteki sprzedaj mniej wicej dwukrotnie wicej tego rodka, ni w cigu caego roku, a gdy pojawia si grypa sprzeda wzrasta czterokrotnie. Ponadto ludzie sami sigaj po witamin C, gdy np. odczuwaj ble reumatyczne lub tzw. amanie w krzyu, a nawet zwyke zmczenie, wierzc w jej uniwersalne dziaanie. Mona by zadawa sobie pytanie, czy rzeczywicie witamina C ma wpyw na przebieg choroby, czy te wywouje tylko efekt psychologiczny? Jedno jest pewne: ludzki organizm nie moe si bez tej witaminy obej. Znajduje si ona prawie we wszystkich tkankach. Od dawna sdzi si, e dziaa jako stymulator procesw metabolicznych. By moe pobudza rwnie niektre reakcje systemu immunologicznego. Sytuacja jest w pewnym stopniu paradoksalna, bo dotd te zagadnienia nie zostay jeszcze naleycie zbadane. A wyizolowa t witamin Albert Szent-Gyrgyi ju w 1928 r. Cztery lata pniej ustali jej struktur chemiczn Walter Haworth, a pierwsz syntez zrealizowa w 1933 r. Tadeusz Reichstein, chemik szwajcarski polskiego pochodzenia. Nazw kwas askorbinowy" nadano witaminie C dlatego, e zapobiega gronej chorobie: szkorbutowi. Jak twierdz znawcy, na szkorbut umaro wicej eglarzy, anieli zgino we wszystkich katastrofach i bitwach morskich". Dzi na og nikt nie umiera na szkorbut. Witamina C leczy pocztkowe jego objawy, nie tak bardzo grone, ale do powszechne szczeglnie u tych, ktrzy ten skadnik lekcewa w diecie. Ratuje te ludzi w bardzo wielu innych chorobach i dolegliwociach. Komu wicej, komu! Wicej witaminy C, ni przecitnie, wymagaj organizmy: palaczy, naogowych alkoholikw, a nawet ludzi tylko pijcych za wiele, cukrzykw, tych, ktrzy zaywaj duo aspiryny lub ykaj j regularnie, oraz osb jadajcych miso z dodatkiem zwizkw azotowych, tzn. wdliny, kiebasy itp. rodki te (m. in. saletry) stosowane w celu zachowania wieego wygldu wyrobw wdliniarskich s prekursorami nitrozoamin substancji rakotwrczych, ktre mog w pewnych warunkach powstawa w naszych odkach. Obecnie dodaje si nieraz witamin C do tyche wyrobw, aby zagodzi lub nie dopuci do dziaania nitrozoamin. Ponadto wicej jej potrzebuj ci wszyscy, ktrzy pij wod ze skorodowanych rur, ktrzy mieszkaj przy ruchliwych szosach, ktrzy zaywaj niektre leki, np. tetracyklin lub doustne rodki antykoncepcyjne. Dalej wszelkie, chroniczne choroby, wszelkie stresy, szoki itp. wywouj w organizmie wzmoon potrzeb pobierania witaminy C. Jeeli wypala si paczk (20 sztuk) papierosw dziennie, to ju trzeba sobie podnie ilo dostarczanej witaminy C o 25% w stosunku do normy obowizujcej niepalcych. Jeeli pali si wicej ni paczk, zapotrzebowanie moe wzrasta nawet o 40%. Na 2 tysicach osb sprawdza to dr Omer Pelletier z Kanady, stwierdzajc, e po prostu palacze przyswajaj gorzej kwas askorbinowy2). Ludzie, ktrzy pij duo piwa, wina, wdki itp., potrzebuj rwnie dodatkowych iloci tego skadnika. Zbadali to lekarze szkoccy3). Ot 'wtroba, produkujc enzym, ktry uatwia usuwanie alkoholu z krwi, jest zalena od witaminy C. Im mniej jej jest, tym duej trwa zatrucie organizmu. Zaobserwowano rwnie, e witamina C w

poczeniu z tiamin (witamina B) i z cystein, a take z pewnymi pierwiastkami (magnez i wap) moe ratowa organizmy alkoholikw i palaczy przed sta niedyspozycj, powodowan wanie jednym z tych naogw czy obydwoma naraz. Diabetycy wymagaj rwnie wicej, bo przecitnie 1 g dziennie, witaminy C, poniewa ich organizm ma trudnoci z transportem jej poprzez bony komrkowe. Cukrzyca sprzyja miadycy, ale zwikszone dawki witaminy C potrafi te trudnoci przezwyciy. Wiadomo, e kadm jest dla nas trucizn, a w minimalnych nawet ilociach powoduje podniesienie cinienia. Ze skorodowanych rur wodocigowych uwalnia si ten toksyczny pierwiastek, ale witamina C (a take cynk) potrafi ratowa organizm przed patologicznymi zmianami spowodowanymi kadmem. Udowodniono to na zwierztach dowiadczalnych6). Podobnie witamina C ratuje nas przed zatruciem gazem i pyami znajdujcymi si w powietrzu uprzemysowionych miast i osiedli czy te bardzo ruchliwych autostrad, szos i drg. Ponadto kwas askorbinowy jest jednym z niezwykle cennych dla zdrowia antyoksydantw. Zdrowy rozsdek i obserwacje wasnego organizmu, a take lekarz, ktry zna nasz ustrj, mog okreli zapotrzebowanie na witamin C. Poziom jej bowiem w organizmie jest bardzo zmienny i zaley od wielu spraw. Mona mie jej wystarczajc ilo przy niadaniu, a np. o poow za mao przy obiedzie. W cigu kilku minut bardzo silnej emocji, np. gniewu, potrafimy ,,spali" 2000 do 3000 mg witaminy C i wicej. A magazynowa praktycznie biorc nie potrafimy jej wiele. Jak pozna niedobory witaminy C! Lekarz rozpozna je szybko. Ale gdyby kto chcia to stwierdzi sam, co powinien obserwowa? Przede wszystkim swj jzyk. Okoo 200 lat temu James Lind, ktry pierwszy wprowadzi owoce cytrusowe do diety eglarzy, opisywa rodzaj ylakw na spodniej czci jzyka, bdcych oznak szkorbutu, czyli gnilca (brzydka polska nazwa). Duo pniej lekarze potwierdzili to rozeznanie, jako dajce 100% pewnoci. Na spodzie jzyka ukazuj si jakby zgrubiae czerwone linie. Inne objawy to plamki, a raczej grupki maych czerwonych ctek albo usek na skrze ramion. Jeszcze inny, ale ju pniejszy symptom, to krwawienie pojawiajce si z dzise przy myciu zbw, przy ugryzieniu czego twardszego itp. Zdarza si, e te objawy bywaj do czsto w starszym wieku lub po przebyciu pewnych chorb. Zwykle po prostu w tych wypadkach zaniedbano jadania produktw bogatych w witamin C, a jeli si j nawet zaywao w postaci farmaceutyku, to albo zbyt mae iloci, albo te organizm le j przyswaja. Do lepszego przyswajania kwasu askorbinowego przyczynia si witamina P. Wystpuje ona w kilku formach: m. in. rutyny (ktra ratuje nas przed ylakami, hemoroidami itp.) lub cytrynu, ktry wanie uatwia przyswajanie witaminy C. Jest go najwicej w albedo czyli biaej bonce znajdujcej si pod zewntrzn skrk owocw cytrusowych. Rutyna natomiast wystpuje obficie m. in. w kaszy gryczanej.

Witamina C i cholesterol Chore serce potrzebuje witaminy C w tak duych ilociach, e zabiera j niemal ca z organizmu, powodujc obnienie poziomu prawie takie, jak w szkorbucie. Do tego wniosku, po wielu dowiadczeniach, doszed dr R. Hume wraz z czterema wsppracownikami ze szpitala w Glasgow (Szkocja). Pierwsze badania przeprowadzono na 26 mczyznach i 5 kobietach, ktrzy mieli zaway serca. Po upywie 6 do 12 godz. od ataku, poziom kwasu askorbinowego w leukocytach obnia si powoli a do poziomu odpowiadajcemu szkorbutowi, czyli chorobie wywoywanej przez znaczny niedobr witaminy C. Leukocyty to biae ciaka, krce razem z krwi i dostarczajce wiele substancji, a m. in. witamin C do wszystkich tkanek, ktre jej potrzebuj. Poziom w nich kwasu askorbinowego przyjmuje si za oglny jego poziom w organizmie. Ale jeeli poziom tego skadnika we krwi tak si katastrofalnie obniy, to... co si z nim stao? Nasuwao si przypuszczenie, e bra udzia w ratowaniu serca". Wiadomo przecie, e jedn z najbardziej znanych funkcji tej witaminy jest pomoc w formowaniu si tkanki cznej. Jeli porwna nasz szkielet do elbetowej konstrukcji gmachu, to tkank czn mona porwna do zaprawy murarskiej, ktr poczone s cegy w tyme gmachu. A bez witaminy C ta tkanka czna nie moe si regenerowa, poniewa rozmnaajce si komrki byyby niezdolne do zachowania ksztatu, a take do penienia swoich funkcji. Podczas ataku serca" zablokowana ttnica wiecowa pozbawia serce tlenu i nastpuje mier lub uszkodzenie czci minia sercowego. Tkanka czna musi wic natychmiast dziaa i reperowa" uszkodzenie, do czego niezbdnie i natychmiast potrzebuje witaminy C. Wniosek ten potwierdzio przebadanie wielu prbek pobranych z serc osb zmarych z rnych powodw. Okazao si, e w sercach zmarych na zawa znajdowao si ok. 25% wicej witaminy C. Natomiast kanadyjski kardiolog, prof. dr Haegevit i jego wsppracownicy dowodz, e u ludzi zmarych na zawa szczeglnie niski by poziom magnezu w martwiczo zmienionym miniu serca. Jest to zgodne z ostatnimi owiadczeniami WHO, ktre stwierdzaj, e mikka woda z niedoborami wapnia i magnezu sprzyja i miadycy i zawaom. W Kapsztadzie (Republika Poudniowa Afryki) dr B. BronteStewart z zespoem dokona niespodziewanego odkrycia. Ot pacjenci, cierpicy na ciki szkorbut, mieli te nienormalnie niski poziom cholesterolu, ktry po leczeniu witamin C wraca do normy. Gdy podawano ten lek osobom z normalnym poziomem cholesterolu adnych zmian nie byo. A wic, kwas askorbinowy nie tylko wymywa nadmiar cholesterolu z arterii, ale take normalizuje jego metabolizm. Obnia, gdy jest za wysoki, i podnosi, gdy jest za niski. Oczywicie, nie jest on jedynym czynnikiem oczyszczajcym nasze arterie z nadmiaru cholesterolu. Wiele skadnikw ywnoci inne witaminy, niezbdne nienasycone kwasy tuszczowe, biaka, sole mineralne itp. jest rwnie koniecznych do normalnego funkcjonowania naszego ciaa. Arterioskleroza ma fatalne konsekwencje dla dziaalnoci serca i mzgu i mona j nazwa chorob, wywoan niedoborami wielu skadnikw, a jednym z nich jest wanie kwas askorbinowy, obok znanych biopierwiastkw, jak magnez, wap, chrom i lit. Anglik, dr Geoffrey Taylor dugie lata pracowa na Dalekim Wschodzie. By m. in. profesorem na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Lahore, w Pakistanie. Cae ycie mia

do czynienia take i z pacjentami niedoywionymi, godujcymi. Gdy po wojnie wrci jako emeryt do Anglii, kontynuowa prowadzone od lat naukowe badania nad witamin C i witaminami z grupy B, szczeglnie nad wpywem ich niedoboru na organizm. Mimo e brytyjskie Ministerstwo Zdrowia gosi, i prcz wyjtkowych przypadkw nie ma u nich niedoborw ywnociowych, dr Taylor stwierdzi; e ponad 1/3 ludnoci cierpi tam na chroniczny przerywany szkorbut". Szczeglnie daje im si ta choroba we znaki zim, gdy jadaj mniej warzyw i owocw. Przy tym podejrzewa on, e tak jest take w wielu innych krajach Europy. Nadmierne spoycie cukru, biaej oczyszczonej mki i innych przemysowych produktw spoywczych powoduje spadek udziau warzyw i owocw w diecie, co pociga za sob niedobr witaminy C. Mona zreszt zaobserwowa, e zim, a take na przedwioniu, wypadki zawaw i innych dolegliwoci sercowych s o wiele czstsze ni latem i wczesn jesieni, gdy wieych podw rolnych jest pod dostatkiem i gdy jada si je w wikszej iloci. Witamina C i choroby nowotworowe W 1971 r. obiega wiat rewelacyjna teoria, e raka mona wyleczy witamin C. Ot dr Ewan Cameron ze Szkocji (Vale of Leven Hospital, Loch Lomondside) i dr Allan Campbell donosili o tym w naukowym pimie. Dowodzili, e due dawki tej witaminy mog powodowa naturaln odporno przeciw nowotworom. Niemniej jednak zgaszali rne zastrzeenia. Witamina C podnosi ogln odporno organizmu na wszelkie choroby, nie tylko nowotworowe. Dr Cameron wraz ze synnym Linusem Paulingiem podkrelali, e w wielu wypadkach wzmaga ona odporno organizmu na moliwo powstawania nowotworw, jeli jej jest dostatecznie duo. Poza tym w pewnym stopniu pomaga w odbudowie chorej komrki czy tkanki, a take sprzyja wzmoeniu aktywnoci leukocytw, by ich dziaalno bya skuteczna. Pomaga te gruczoom wydzielania wewntrznego w produkcji iormonw, dziki czemu organizm atwiej znosi rne stresy. Gdy u dowiadczalnych szczurw wywoywano raka kancerogennymi chemikaliami, produkoway one tyle witaminy C, e w porwnaniu z zapotrzebowaniem organizmu czowieka byoby to 16 g dziennie. Zwierzta, oprcz winek morskich i map, potrafi bowiem syntetyzowa kwas askorbinowy we wasnym organizmie, czowiek nie! Musi jej dostarcza ustrojowi codziennie wraz z poywieniem. Doktorzy Cameron i Pauling stwierdzili, e na og pacjenci chorzy na nowotwory maj w organizmie ogromne niedobory witaminy C, takie jakie wystpuj ju na granicy szkorbutu. Doktorzy Cameron i Campbell wyprbowali leczenie witamin C na 50 wolontariuszach, na og tak chorych, e ju adna terapia nie dawaa nadziei. Pocztki nie byy zachcajce. 10 pacjentw odpado z dowiadczenia od razu z rnych powodw, np. brak zgody rodziny. Nie wszyscy pozostali znosili dobrze dawk 10 g kwasu askorbinowego dziennie. Dostawali biegunki, nadkwanoci, bicia serca itd. Kady odczuwa jakie dolegliwoci. Lekarze zreszt wiedzieli, e dostarczanie wikszych iloci ni 4 g na dob moe wywoa powstawanie kamieni nerkowych. Z tych 40 pacjentw 4 zmaro na pocztku kuracji, u 17 dugo nie uzyskiwano poprawy, ale ble si zmniejszyy i nastpnie odczuli polepszenie, cho niezbyt widoczne. U

11 pacjentw zauwaono wyran popraw. Na przykad, 67-letni pacjent, ktry nie nadawa si do operacji, gdy nowotwr zaatakowa wtrob i woreczek ciowy, po zaywaniu duej dawki witaminy C nabra apetytu, zyska na wadze, uregulowa odek i zmar dopiero w 209 dni po rozpoczciu kuracji witaminowej. Przebieg jego choroby by charakterystyczny dla tej grupy 11 pacjentw. U 18 chorych poprawa bya widoczna i nieraz zdumiewajca. Oto przykad: 69-letni mczyzna w 1969 r. mia operacj raka odbytu. W 1972 r. wrci do szpitala z wyranymi oznakami raka wtroby we wczesnym stadium. Terapi kwasem askorbinowym prowadzono przez 6 miesicy, tj. tak dugo, a wtroba znowu zacza normalnie pracowa. Ponad 2,5 roku kontynuowa zaywanie witaminy C, ju w normalnych dawkach i by (co stwierdzili doktorzy Cameron i Campbell) zupenie zdrowy. Witamina C zapobiega wic chorobie, ale jej nie leczy. Pomaga organizmowi w zwalczaniu schorzenia, szczeglnie w pocztkowym stadium, ale tylko w wypadkach, gdy organizm ma takie moliwoci. Dr Linus Pauling twierdzi, e ok. 10% zgonw na raka mona by unikn, gdyby dostarczao si stale chorym dostateczn ilo tego skadnika, a wic jak obliczy byoby uratowanych kadego roku w samych Stanach Zjednoczonych 15 do 20 tysicy istnie ludzkich. Teori t przedstawi w przemwieniu na otwarcie nowego laboratorium onkologicznego na uniwersytecie w Chicago w 1971 r. Witamina C i wirusy Wiadomo, e rozmaitych rodzajw wirusw, powodujcych najrnorodniejsze choroby jest mnstwo, i oto okazaa si rzecz niezwyka: witamina C potrafi zwalcza jak si dotd wydaje wszelkie wirusy. Przynajmniej tak stwierdzi po raz pierwszy dr Akira Murata i niezalenie od niego dr Fukumi Morishige obaj Japoczycy. W Japonii wirusowe zapalenie wtroby naleao do schorze czsto przenoszonych podczas transfuzji krwi. Choroba ujawniaa si po 60 do 120 dniach. W cigu 7 lat bada dr Morishige mia 11 przypadkw choroby, tj. wirusowego zapalenia wtroby, pord 150 pacjentw po transfuzji, ktrzy otrzymywali mniej ni 2 g witaminy C dziennie. Ale spomidzy 1100 pacjentw, ktrzy dostawali dawk 2 g przez 2 tygodnie po t ransfuzji, nie byo ani jednego przypadku tej choroby. Podobne wyniki uzyska inny szpital wrd 1400 pacjentw, wobec czego podawanie tej iloci kwasu askorbinowego pacjentom po transfuzji stao si w obu tych placwkach obowizujce. Dr Morishige poleca nawet podawanie 3 do 6 g dziennie (w trzech porcjach) przez kilka dni przed transfuzj i przez 2 tygodnie po tym zabiegu. Zwykle witamin t aplikuje doustnie. Dr Fukumi Morishige zacz nastpnie podawa pacjentom z innymi wirusowymi chorobami rwnie due dawki kwasu askorbinowego. Aplikowa go np. z dobrym skutkiem w takich schorzeniach, jak wirusowe zapalenie puc, winka, odr, zapalenie opon mzgowych i inne. Warto tu przypomnie, e nasze powszechne leki antywirusowe nie s niewinne. Ich uboczne skutki wykazywano nieraz na zwierztach laboratoryjnych. Poza Japoni inni lekarze te mieli dodatnie wyniki dowiadcze nad zwalczaniem wirusw witamin C. Na przykad, dr Fryderyk R. Klenner z maego miasteczka w USA (Reidsville) od 25 lat leczy w ten sposb swoich ,,zawirusowanych" pacjentw.

Leczy on te witamin C, i to dawkami 710 g dziennie, uporczywe herpes simp(ex, czyli opryszczk wystpujc dokoa warg. Czasem podawa t witamin pacjentowi doustnie 10 do 15 razy dziennie. Stwierdzi, e kwas askorbinowy rwnie niszczy wirusy odry w cigu 24 godz. Aplikowa wic zastrzyki dominiowe (350 mg na 1 kg wagi ciaa) co 2 godz.; wynosio to przecitn dawk 12 g dziennie. Gdy jeszcze nie byo szczepionki Salka przeciw polio (choroba Heine-Medina) dr Klenner leczy pacjentw witamin C. Dwaj modzi chopcy, ktrym dawa due jej dawki, wrcili zupenie do zdrowia i nawet mieli pewne sukcesy w druynie sportowej w swojej szkole. Trzecie dziecko, ich koleanka, leczona przez innego lekarza, ju jako moda k obieta musiaa chodzi z nog w szynach. Jest oczywiste, e tak due dawki witaminy C mona podawa tylko pod opiek lekarza i to musi by spenionych wiele warunkw. Ale nie zapominajmy, e cika wirusowa choroba stwarza sytuacj powan, nieraz chodzi w niej nawet o ratowanie ycia. Po acinie nos znaczy rino, std rne leki na katar maj taki przedrostek w nazwie, a take wirus powodujcy katary zwie si rhinowirus. Gdy dostaje si on do komrki, bierze udzia w przemianie kwasw nukleinowych, co nie przeszkadza jego rozmnaaniu si". Naturalnie organizm podejmuje wwczas walk. Biae ciaka krwi prbuj odeprze atak. Mamy wwczas gorczk albo osabienie, bl gowy itp. Zwycione wirusy s usuwane z organizmu razem z padymi w walce bohaterami leukocytami przez ,,mokry" nos. W tej wanie walce ogromnie pomaga witamina C. W swojej ksice pt. Leczenie witaminami dr Wadysaw Kierst przedstawia mnstwo przykadw na uzdrawiajce dziaanie witaminy C. Podaje m. in., e cho nie mona uwaa zamy za wynik hipowitaminozy (niedoboru witaminy C), to faktem jest, e wystpowanie tej choroby czy si ze znacznym zmniejszeniem iloci kwasu askorbinowego w soczewce oka. Rwnie i u dzieci, u ktrych czsto wystpuj zakaenia migdakw paciorkowcem, zauwaono niski jego poziom. Prof. Kierst podaje, e w wielu przypadkach schorze skry pomaga witamina C (200 do 1000 mg) i to razem z witamin P (100 do 500 mg). Leczy si w ten sposb np. erytrodermi (bo w zuszczajcym si naskrku wydala si mnstwo witaminy C), chorob Addisona, schorzenia bakteryjne skry, uszkodzenia porentgenowskie, a take rozmaitego rodzaju skazy krwotoczne, zwizane ze zwikszon przepuszczalnoci naczy. Niedobory kwasu askorbinowego stwierdza si te w chorobach reumatycznych i wielu, wielu innych. Zajmijmy si wic sylwetk najwikszego entuzjasty i propagatora witaminy C Linusem Paulingiem. Linus Pauling W 1954 r. Pauling otrzyma nagrod Nobla w zakresie chemii, kadc podwaliny pod biologi molekularn, ktra dzi staa si owocujc dziedzin wiedzy. Potem usilnie walczy przeciw wojnie nuklearnej i tak przekonujco potrafi o tym mwi, e w 1962 r. otrzyma po raz drugi nagrod Nobla, tym razem pokojow. Otworzy te drog do rozwoju nowej nauki, zwanej pniej inynieri genetyczn. Niedaleko San Francisco powsta instytut jego imienia: Instytut Wiedzy i Medycyny, w ktrym pracuje si gwnie nad wpywem odywiania na zdrowie czowieka i nad

zapobieganiem chorobom. Zabrano si tam np. do badania skadu bardzo przecie bogatego w rne (ok. 200) substancje moczu, a take oddechu i krwi ludzkiej. Analizuje si rne skadniki obecne w organizmie czowieka zdrowego, a take chorego. T dziedzin nauki Pauling nazwa ortomolekularn medycyn, uwaajc, e jest ona niedoceniana przez lekarzy. Wyliczenie odkry dokonanych tylko przez niego samego stanowi dug list. Dotycz one takich dziedzin, jak: poznanie i rola wielu enzymw, znaczenie hemoglobiny i innych biaek, immunologia, anestezja, choroby umysowe, anemia itd. Pauling da podstawy do dalszych docieka, w nowych dziedzinach wiedzy medycznej, ywnociowej, profilaktyce itd. Dla kadego z nas niezwykle wane jest to, e wedug Paulinga moglibymy unikn wielu schorze, odpowiednio yjc i odywiajc si we waciwy sposb. Obliczy nawet, e mona przeduy ycie o 15 do 20 lat, jeli bdzie si przestrzegao nastpujcych regu: Codziennie Odpowiednio okrelona ilo witaminy C (w granicach rozsdku). Codziennie dowolna ilo witaminy E. Zapewnienie odpowiedniej iloci innych witamin i soli mineralnych. Ograniczenie iloci wglowodanw, szczeglnie cukru. Zaprzestanie palenia. Dr Pauling stwierdza, e witaminy C i E jako silne antyoksydanty zabezpieczaj; nas przed przedwczesnym starzeniem si. Nie tylko walcz, ale i nie dopuszczaj do tworzenia si w organizmie wolnych, niezwizanych drobin, ktre wedug nowych teorii s przyczyn przedwczesnego starzenia si organizmu, a ktrych dziaalno Pauling nazywa ,,wolnym chuligastwem". Poza tym ten Wielki Laureat Nobla podkrela, e witamina C jest najlepszym zabezpieczeniem przed popularnymi zazibieniami. Trzeba jej dostarcza organizmowi 1 g dziennie, a lekarz powinien poleci odpowiedni dawk na pierwszy sygna choroby. L. Pauling w swojej ksice Witamina C a przezibienie dowodzi, e witamina C w dawkach od 1 do 5 g dziennie moe zapobiega, a w dawkach do 15 g dziennie, skutecznie leczy przezibienie. Sprawdzi to zreszt na sobie i swojej rodzinie. Ale po wielu badaniach, prowadzonych nieomal na caym wiecie przez innych naukowcw, okazao si, e, owszem, podawanie jej co p godziny po 1,5 g usuwa objawy przezibienia, ale tylko u niektrych osb. Wikszo ludzi na tak kuracj nie reaguje. Wobec czego uznano, e raczej w wypadkach przezibie witamina C nie skutkuje, a u ludzi np. skonnych do podagry due jej dawki mog zwiksza zawarto kwasu moczowego w pynach ustrojowych. Pauling, a potem wielu innych potwierdzio, e witamina C pomaga przechodzeniu elaza z jelit do krwi. W tym celu organizm potrzebuje jej 75 mg dziennie, i w tym wypadku obecno jej jest niezmiernie korzystna, biorc pod uwag znane kopoty z przyswajaniem elaza. Warto podkreli, e nie cay wiat naukowy godzi si z tym stanowiskiem. Nie ulega jednak wtpliwoci, e do obowizku ludzi, zajmujcych si profilaktyk, naley ochrona przed niedoborami niezbdnych dla zdrowia czynnikw. Wic take witaminy C.

Historyjka z Australii Dr Kalokerinos Archie, lekarz australijski, napisa ksik pt. Every Second Child (w tum. Kade drugie dziecko. Wyd. Thomas Nelson Ltd Melbourne, Australia, 1977). Ot, wrd tubylczej ludnoci Aborigenw statystycznie co drugie dziecko umierao. Std tytu. Kiedy ta ludno autochtoniczna zamieszkiwaa najyniejsze poacie Australii i cieszya si dobrym zdrowiem. Przybysze zza mrz zepchnli ich na nieurodzajne ziemie, i wanie, do jednej z takich wiosek przyby dr Kalokerinos, mody lekarz, ktry dopiero co ukoczy studia medyczne. Natychmiast stwierdzi, e wikszo dzieci ma chroniczny katar i zapalenia uszu, wic zacz leczenie od podawania antybiotykw. Ale te cudowne leki nie daway cudownych rezultatw. Mali pacjenci marli. Do swojego niewielkiego szpitaliku wzi wic grupk dzieci, przypuszczajc, e odpowiednio odywiane ozdrowiej. Na prno. Giny jak inne, nagle, nieoczekiwanie, bez uprzednich oznak. Dzieci najbardziej chore z trudnociami w oddychaniu, pobudliwe, z grzbietem pochylonym jak u starcw, odmawiajce jedzenia posa do wybitnego specjalisty, mieszkajcego o 220 mil od wioski Aborigenw. I ekspert owiadczy, e jest to szkorbut. Dr Kalokerinos nie chcia wierzy. Przecie dawa swoim pacjentom w szpitalu wicej nawet witaminy C, ni ich wiek wymaga. Symptomy szkorbutu te byy dziwne, mao charakterystyczne. Niemniej jednak zacz im aplikowa kwas askorbinowy w zastrzykach. Zdumiao go, jak szybko nastpowaa poprawa. A to, e dzieci choroway na szkorbut potwierdziy badania ich diety. Jaday niemal jedynie biae pieczywo, bia mk, demy, cukier i kiebas. adnych rde witaminy C w ich poywieniu nie byo. adnych wieych warzyw i owocw. Ponadto okazao si, e w ogle Aborigeni, szczeglnie dzieci, wykazuj minimaln odporno na choroby, o wiele mniejsz ni biali. Std tak due zapotrzebowanie na witamin C. Jakie byo zdumienie doktora Kalokerinosa, gdy w 1969 r., czyli w ok. 20 lat po tych wypadkach, trzej lekarze z regionu Alice Springs, a wic z okolic cywilizowanych, a nie zagubionych gdzie w buszu, donosili o swoim wasnym spostrzeeniu: niezwykle niskim poziomie witaminy C we krwi Aborigenw. Zacz si wwczas spr o pierwszestwo odkrycia i narobi tyle szumu w Australii, e dziki temu dzi podaje si wszystkim rdzennym Australijczykom dodatkowe dawki kwasu askorbinowego. Uznano te, e mier co drugiego dziecka Aborigenw bya spowodowana fatalnym niedopatrzeniem medycyny. Odtd wprowadzono zasadnicze zmiany w ich odywianiu. Witamina C i staro Japoczyk, dr M. Higuchi stwierdzi, e istnieje zwizek midzy zawartoci witaminy C w organizmie, a hormonami produkowanymi przez gruczoy pciowe. Gdy zaczynaj one sabn, wtedy ich zapotrzebowanie na t witamin bardzo wzrasta i ,,odbieraj" j z caego organizmu. To odkrycie tumaczy, dlaczego w starszym wieku poziom kwasu askorbinowego we krwi spada co byo faktem od dawna znanym medycynie. Podejrzewano, e moe starzy ludzie jadaj mniej produktw bogatych w ten zwizek lub e gorzej go przyswajaj.

W kadym razie wiedziano, e nawet, gdy dostarczanie witaminy C w poywieniu czy w pastylkach byo takie samo jak w latach dojrzaych, w miar starzenia si, poziom jej we krwi mala. Spadek ten by wikszy u mczyzn, ni u kobiet. Przypuszczano, e powodem tego byo palenie i dieta: kobiety na og mniej pal i czciej jadaj owoce, warzywa i zieleniny, ni pe mska. Ale okazao si, e przy jednakowym ywieniu rnica w poziomie witaminy C w krwi nie znikaa. Widocznie wic s to rnice zwizane z pci. Trzej brytyjscy lekarze: Andrews, Fletcher i Brock przeprowadzili nastpujce dowiadczenie. Podzielili pacjentw w trzecim wieku na 3 grupy. Pierwszej podawali placebo, drugiej po 40 mg witaminy C dziennie, a trzeciej po 80 mg. Dopiero ta ostatnia grupa i to po 9 miesicach zaywania miaa poziom witaminy C w biaych ciakach krwi taki, jaki spotyka si u modych ludzi. Badacze ci doszli do wniosku, e 200 mg kwasu askorbinowego dziennie dla zdrowych starszych osb wcale nie jest zbyt wielk dawk. Niedostateczna ilo witaminy C wywouje wiele oznak staroci, jak zmarszczki, pochye plecy, tzw. kwiaty staroci, czyli ciemne plamki na skrze, i atwo powstawania krwotokw. Dostateczna jej dawka moe przedua cechy modoci" i powstrzyma spustoszenia dokonywane przez czas. Jak to si dzieje? Rnymi drogami kumuluj si szkody dokonywane przez wolne rodniki" jak twierdzi dr A. L. Tappel z Uniwersytetu Kalifornijskiego w swojej rozprawie na temat ywnoci zasobnej w antyoksydanty, opniajce proces starzenia. Upraszczajc, mona powiedzie, e wolne rodniki s to atomy lub grupy atomw, dysponujce jednym elektronem o nieskompensowanym skrcie elektrycznym. Oglna ilo reakcji, ktr wolne rodniki potrafi wywoa, moe przyprawi o zawrt gowy" stwierdza dr Tappel12). I u nas w latach pidziesitych nad podobn teori pracowa dr Roman Pere. Niektre z tych reakcji powoduj zmiany w enzymach i kwasach aminowych, nieraz bardzo powane. Dr Tappel uwaa jednak, e zdolnoci organizmu do odnawiania si" s bardzo silne, mimo destruktywnych wpyww chorb i niedomaga. A witamina C jest jednym z dwch najwaniejszych czynnikw ywnociowych, ktre pracuj przeciw szkodliwej dziaalnoci wolnych rodnikw. Drugim takim czynnikiem jest witamina E. Kolagen stanowi 30% biaek organizmu ludzkiego. Tworzy on tzw. wkna klejorodne tkanki cznej. Dziaalno jego mona by wic porwna do roli, jak speniaj w budownictwie stalowe druty. Pomaga bowiem wiza tak emali na zbach, jak i koci, tak tkanki typu serce, jak krew. Ot z wiekiem kolagen ma tendencje do kurczenia si. Obumiera i musi by zastpiony nowymi komrkami. Jeli nie nastpuje to szybko, liczba komrek maleje i kolagenu jest mniej. Wielu uczonych uwaa, e objawy staroci s wyranie zwizane ze zmniejszaniem si kolagenu. A dobrze znany jest fakt, e zdolno jego do regeneracji zaley od przyswajalnoci witaminy C bardziej, ni od innych czynnikw. Jest to te jeden z najwaniejszych powodw, dla ktrych w starszym wieku zapotrzebowanie na kwas askorbinowy wzrasta. Dr Sokoloff, dyrektor Instytutu Biologii w Lakeland na Florydzie, ju w 1966 r. dowid, e po odywianiu bogatym w cukier i tuszcz powstaj trjgiicerydy, ktre zlepiaj" osocze krwi, osadzajc na ciankach naczy krwiononych rne rodzaje tuszczw, nie tylko cholesterol. Przy tym dowid, e wicej trjglicerydw powstaje z cukru, ni z tuszczw. Organizm nasz broni si przed tym syntetyzujc enzym, znany jako lipoproteinowa lipaza. Ale do jego produkcji znowu potrzebna jest witamina C. Dziki niej wic trjglicerydy s

rozbijane na wolne kwasy tuszczowe i wydalane wsplnie z nadmiarem cholesterolu. Nie ma wwczas warunkw do wizania si niebezpiecznych pytek tuszczowych, ktre zaklinowuj si w ciankach arterii, powodujc w kocu to, co zwiemy skleroz. Aby witamina C tak dziaaa, nie wystarcza jednak jednorazowa dua porcja. Jej wpyw na nasze naczynia krwionone zaczyna si dopiero po 56 miesicach regularnej kuracji w odpowiednich dawkach. Dobrze byoby zacz o tym myle ju po 40-tce. Gdzie szuka rde witaminy C poza aptek? rda witaminy C Najbogatszym u nas w kraju rdem witaminy C s owoce r. Ra polna (Rosa canina), zwana te psi lub szypszyn, zawiera w 100 g owocw ok. 500 mg witaminy C; ra pomarszczona, zwana fadzistolistn (Rosa rugosa) 800 do 900 mg tego skadnika. Legenda gosi, e r pomarszczon przywieli do Polski wygnacy po powstaniu 1863 r., powracajcy z Syberii. Ma ona due, okrge owoce, kwitnie i rwnoczenie owocuje mniej wicej od sierpnia a do mrozw. Jej kwiaty s due, pachnce, karminowe, biae lub rowe. Krzewy dochodz do 1,52,5 m wysokoci. Ra girlandowa (Rosa cinnamomea) jest najbogatsza w witamin C, bo zawiera jej w 100 g a ok. 2400 mg. Kwitnie czerwono, a owoce zbiera si w sierpniu. Gdy ronie na paskim gruncie, potrafi tworzy pocy si ywopot. Owoce ma okrge, lekko spaszczone, ze sterczcymi, caobrzegimi dziakami kielicha. Rnych gatunkw tego typu r jest ponad 20. Wszystkie ich owoce s bardzo cenne pod wzgldem odywczym. Mwi si zwykle tylko o witaminie C, ale jest w nich rwnie bardzo wiele skadnikw mineralnych. Naturalnie, e najlepiej byoby je jada na surowo, po usuniciu nasion i dzieci nieraz to robi. Dla dorosych warto przyrzdza wina, marmoladki, konfitury i soki parowane, uchodzce za jedne z najsmaczniejszych. Ponadto mona owoce r suszy i przyrzdza z nich herbatk. Wino z ry. Owoce czyci si (nie dryluje), myje starannie i nasypuje do gsiorka, wypeniajc ok. 1/3 jego objtoci. Potem zalewa przegotowan, ostudzon wod z cukrem do ok. 3/ 4 jego objtoci. Dodaje si drody winnych, zgodnie z przepisem na opakowaniu, i zostawia na ok. 3 miesice. Wwczas ciga si zawarto rurk plastykow do mniejszej butli, aby bya prawie pena, i znowu odstawia na 34 miesice. Potem ju ciga si wino znad osadu do zwykych butelek. Pozostae w butli owoce mona powtrnie zala wod z cukrem i zaprawi drodami, dokonujc tego co<34 miesice. Cukru daje si zwykle 25 do 30 dag na kady litr wlewanej wody. W kieliszku takiego wina (z ry polnej) jest ok. 70 mg witaminy C, a ponadto wiele innych witamin i skarbw rozpuszczalnych w wodzie i alkoholu. Marmoladka z ry. Obrane i umyte owoce woy do pojemnika mynkomiksera z dodatkiem ok. p szklanki wody i rozdrobni. Potem przetrze przez sito, odrzucajc nasiona, a miazg z cukrem zasmay lub osodzon pasteryzowa. Konfitura z ry. Owocw nie my, a po obciciu zielonych patkw kielicha i szczytu owocu wydrylowa. Nastpnie bardzo starannie umy w kilku wodach, odsczy, wrzuci na

wrzcy syrop i smay, tak jak konfitury. Gorce wkada do wypraonych, idealnie czystych twistw. Napenione od razu zamyka i wkada pod kocyk (sucha pasteryzacja"). Po ostudzeniu odwraca do gry dnem. Na drugim miejscu po owocach r naleaoby chyba wymieni natk pietruszki. Te jest poliwitaminowa i polimineralna, a witaminy C ma wyjtkowo duo, bo 128 do 193 mg w 100 g. Ale moe najlepiej wida to w tabelce15), w ktrej podajemy produkty najbogatsze w ten skadnik. Produkty (100 g) Zawarto witaminy C (w mg) Owoce ry dzikiej 550 Owoce ry dzikiej drylowane 660 Przecier z ry 840 Susz z ry 1601140 Owoce rokitnika 200600 Truskawki 46234 Porzeczki czarne 148258 Cytryny 2070 Pomaracze 1647 Grejpfruty 2445 Chrzan 105138 Papryka 125 Natka pietruszki 128 Rzeucha 6189 .Koperek zielony 100 Inne warzywa i owoce maj witaminy C mniej; np. jabka i gruszki zawieraj jej tylko minimalne iloci. Moe warto te przypomnie, e kwas askorbinowy jest bardzo nietrway, e po ugotowaniu jest go w produktach duo mniej, e rozkada si w zetkniciu z elazem (obtuczone garnki, krajanie noem) i ubywa go w czasie przechowania. Np. ziemniaki jesieni i zim maj od 20 do 33 mg%, ale ju po 6 miesicach tylko 10 mg%, a na wiosn 78 mg% witaminy C. Witaminie tej powicilimy bardzo duo miejsca, bo na to zasuguje, ale ju najwyszy czas przej do nastpnej, rwnie wanej. Eliksir modoci, czyli o witaminie E Histori witaminy E powinno si zaczyna od odkry dra Herberta M. Evansa i jego wsppracownikw, ktrzy w latach dwudziestych znaleli w oleju z pszenicznych kiekw nieznan substancj, niezbdn do normalnego rozmnaania si szczurw. W 10 lat pniej nazwano j tokoferolem. Nazw t stworzy profesor greki z Uniwersytetu Berkeley od sowa tokos (rodzenie) i phero (nosi). Po wielu dalszych badaniach okazao si, e z rnych tokoferoli nazwanych witamin E najbardziej aktywny biologicznie jest alfa-tokoferol. Tak jak Linus Pauling jest wiatowej sawy badaczem witaminy C, tak dr Wilfrid E. Shute witaminy E. Wyda 4 dziea na ten temat. Wprawdzie przez jaki czas studiowa i

pracowa w USA, ale jest Kanadyjczykiem. Bdc po osiemdziesitce, wyglda pono na mczyzn w wieku 4050 lat. Ma doktoraty z biologii i medycyny. Jest wspfundatorem i wspdyrektorem instytutu bada klinicznych i laboratoryjnych swego imienia w Toronto. To, e dzi wszyscy lekarze ratuj z powodzeniem chore serca pacjentw m. in. witamin E zawdzicza si drowi Shute. Witamina E i serce W 1936 r. dr Shute wydatnie zmniejszy dolegliwoci pacjenta z dawic sercow, podajc mu witamin E w formie sporej porcji olejku, wycinitego (na zimno) z kiekw pszenicy. Potem substancj t leczy wielu innych chorych, m. in. wasn on, synn kanadyjsk pywaczk, ktra cierpiaa na reumatyczn chorob serca. Po tej kuracji wyzdrowiaa, ale te dostawaa olbrzymie dawki tokoferolu. Przeprowadzajc dowiadczenie na psach przekonano si, e witamina E dziaa antagonistycznie wobec czynnoci jajnikw i hormonw tarczycy. Byy to w ogle pierwsze w wiecie wypadki leczenia megawitamiami, czyli o wiele wikszymi dawkami witamin; w tym wypadku ogromn iloci witaminy E 100 razy wiksz ni zalecaa wczesna norma. Lekarze bali si tych nowoci, pamitajc o zasadzie Hipokratesa: pierwsze nie szkodzi" (Primum non nocere). Ale dr Shute wyleczy nastpnie z chorb serca 25 pacjentw i dla sprawdzenia podda ich badaniom wybitnych specjalistw internistw. Nie znaleli adnych ubocznych zych dziaa witaminy E. Prowadzi wic ze swymi wsppracownikami dalsze badania. Stwierdzili, e nieorganiczne elazo w kontakcie z witamin E niszczy j zupenie lub bardzo redukuje jej dziaanie. Tote przy czeniu tych dwch rodkw leczniczych podawali dopiero po 8 do 12 godz. od zaycia elaza witamin E. Przekonali si te, e oleje mineralne rozpuszczaj witamin E. Kwasy tuszczowe wielonienasycone (oleje rolinne) zwikszaj normalne zapotrzebowanie na tokoferol, cho go zawieraj, co trzeba byo uwzgldni w leczeniu. W tym czasie powstawao te wiele mylnych poj o tej witaminie. Na przykad, e szkodzi, e niszczy witamin C i D itp. Dr Shute i jego zesp sprawdzili te wszystkie podejrzenia i stwierdzili, e witamin E trzeba traktowa ze szczegln uwag i ostronoci przy dwch tylko schorzeniach: chorobie reumatycznej serca i opornym nadcinieniu. Podczas gdy przy chorobie wiecowej specjalici zalecaj stosowanie wikszych dawek, to przy reumatycznym schorzeniu serca wystarcz mniejsze, np. 90 j.m. dziennie. Jedn z charakterystycznych cech tej witaminy jest pocztkowe powolne tempo jej dziaania w wielu wypadkach. Na przykad, w ostrym zapaleniu nerek, ostrej gorczce reumatycznej czy przy cikich zakrzepach trzeba podawa j choremu i cierpliwie czeka, a pewnego dnia zacznie ona skutkowa. Przy wiecowej chorobie serca zwykle czeka si 5 do 10 dni, by witamina E wesza do akcji", a potem w cigu 4 do 6 tygodni dostrzega si popraw. We wspomnieniach, drukowanych w miesiczniku ,,Prevention", dr Shute pisze, e wyleczy na serce witamin E tysice pacjentw, ktrzy do niego przyjedali dosownie z caego wiata. Wielu z nich swj powrt do zdrowia zaliczao wprost do cudw". Wymienia np. wypadki takich chorb, jak zapalenie nerek, ostre zapalenie zakrzepowe

(thrombophlebifis), cikie ylakowe owrzodzenia, martwice cukrzycowe, cikie oparzenia itp., w ktrych due iloci podawanej witaminy E przynosiy nieoczekiwan popraw. Witamina E wedug dra Shute pomaga rwnie przy mniej ostrych i nie tak niebezpiecznych dla ycia schorzeniach. Likwiduje doskonale dokuczliwe nocne skurcze mini (w ydkach, spowodowane sabym kreniem poniej kolan), pomaga w leczeniu wielu dolegliwoci skrnych, nieraz nie tylko zapobiega powstawaniu, ale powoli usuwa szpecce skr starszych ludzi przebarwienia, tzw. kwiaty staroci. Pomaga te w zwalczaniu grzybicy, przyspiesza powstawanie nowej tkanki po oparzeniach czy innych zranieniach itd. A take pomaga oczom, pucom, miniom, krwi... A ponadto witamina E dodaje ywotnoci, witalnoci, energii, chci do ycia, radoci... Amerykanie uwaaj, e dodaje sexappealu i naturalnie wchodzi w skad diet gwiazd filmowych. 20000 odpowiedzi Pismo Prevenfion zwrcio si w 1974 r. z prob do swoich rozsianych po caym wiecie prenumeratorw (ponad 1,5 miliona), aby odpowiedzieli na ankiet (20 pyta), czy i na co pomoga im witamina E? Pytano m. in. o to, jak dugo zaywano t witamin i w jakiej dawce, czy zauwaono zmiany, szczeglnie dotyczce serca, krenia lub innych chorb i dolegliwoci. Uwzgldniano te wiek, oglny stan zdrowia itp. Nadeszo ponad 20 tysicy odpowiedzi. Cho byy one nieraz spowiedzi z caego ycia, czsto niezwykle interesujc, ograniczymy si tutaj do wielkich skrtw i oglnych wnioskw, jakie wypywaj z opracowania wynikw ankiety. Obliczenia wykazay, e im duej, czyli im wicej lat, zaywano witamin E, tym lepsze byy wyniki leczenia. Na przykad, w grupie osb w wieku od 80 do 89 lat, ci, ktrzy zaywali witamin E przez 20 do 29 lat, w 85,6% zupenie wyleczyli swoje serca. Natomiast ci, ktrzy zaywali j krcej ni rok, osigali dobre wyniki w 71,8%. Jeszcze lepsze rezultaty osigano wrd osb w wieku 90 do 99 lat, bo po wieloletnim zaywaniu wyleczenia dochodziy do 100%. W grupie wieku 60 do 69 lat wicej ni 80% respondentw donosio o dobrych skutkach leczenia serca tokoferolem. W wieku 5059 lat byo sporo kobiet, ktre jeszcze nie ukoczyy okresu menopauzy, co w pewnym stopniu zabezpiecza przed chorobami serca, gdy hormony pciowe, szczeglnie estrogeny, peni tu ochronn funkcj. Dlatego te zgony z powodu serca s u kobiet mniej wicej o poow rzadsze, ni u mczyzn w tym wieku. Tajemnice ujawnione Erytrocyty, popularnie zwane czerwonymi ciakami krwi lub krtko krwinkami czerwonymi, te si ,,starzej", a proces ten przyspieszony bywa pod wpywem wiata i tlenu, powodujc ich deformacje. Jest to skutek utleniania (oksydacji), osabiajcego bony komrkowe, ktre kurcz si nierwnomiernie i pod mikroskopem taka krwinka moe wyglda ,,niczym pika przejechana przez rower". Im silniejszy wpyw wiata i tlenu, tym gwatowniej ronie intensywno tego procesu.

Mody chemik z uniwersytetu w Tacoma (Waszyngton), dr Jeffrey S. Bland zajmowa si profilaktyk, prowadzc badania nad biochemi ywnoci. Ot wanie on postawi sobie pytanie, jaka jest rola witaminy E w procesie utleniania komrek, w tym wypadku erytrocytw. Zwykle si uwaa, e bona komrkowa jest tylko rodzajem opakowania dla substancji, ktra w niej tkwi. Tymczasem okazuje si, e jest ona niezwykle wana dla zdrowia i prawidowego ycia komrki. Przede wszystkim nie jest to jedna bona, ale wiele warstw, ktre penic rozmaite funkcje, rwnoczenie cz si w cao. W rzeczywistoci komrka jest malekim laboratorium, w ktrym moe jednoczenie zachodzi tysice rnych reakcji chemicznych, bardzo wanych dla zdrowia i ycia. A bony komrkowe s odpowiedzialne za sukces tej pracy. Przez nie bowiem odbywa si transport i zaopatrzenie we wszystkie witaminy i skadniki mineralne, a wic makro i mikroelementy, oraz hormony i inne zwizki chemiczne, od ktrych zaley dziaalno i sprawno komrki. Pyny z tymi odywczymi substancjami cyrkulujce przez bony komrkowe poddawane s skrupulatnej selekcji. Innymi sowy, bez aktywnej dziaalnoci bon komrkowych poszczeglne tkanki nie otrzymywayby tego, co im jest potrzebne, i nie mogyby zdrowo i normalnie pracowa. Mona wic teraz zrozumie, e wiele procesw chorobowych zaley od stanu bon komrkowych. Mwic popularnie, np. podczas cukrzycy bony komrkowe nie mog ,,transportowa" glukozy z krwi, w wypadku choroby nowotworowej komrka jest atakowana i niszczona przez fagocyty wskutek uszkodzenia bon komrkowych. Do swojego dowiadczenia dr Bland zebra 24 wolontariuszy, podajc im codziennie po 600 j.m. witaminy E w cigu 10 dni. Kiedy pobiera im krew przed kuracj i bada j na dziaanie wiata i tlenu, niemal wszystkie erytrocyty ulegy zniszczeniu. Po 10 dniach zaywania witaminy E wyniki byy wprost zaskakujce. Pobrana tym razem krew, poddana dziaaniu tlenu i wiata, nawet po 16 godzinach pozostawaa niemal zdrowa; zaledwie nieznaczna liczba erytrocytw ulega znieksztaceniu. Teraz te atwiej byo zrozumie inne dowiadczenie przeprowadzane w laboratoriach w Berkeley, ktre polegao na hodowli komrek in vitro. Te, ktre otrzymyway dodatkow ilo witaminy E, byy zdolne do rozmnaania si (dzielenia) i yy o wiele duej od innych. Dr Bland wraz ze wsppracownikami odkry te, e najprawdopodobniej optymaln dawk witaminy E, potrzebn komrkom krwi, aby nie ulegay deformacji i destrukcji, jest 400 do 600 j.m. dziennie. W przypadkach specjalnych ta ilo moe by niewystarczajca. Chromanie przestankowe Do dra Knuta Haegera w Szwecji zgaszao si wielu pacjentw z tzw. chromaniem przestankowym. W typowych przypadkach, zdarzajcych si zreszt zwykle u starszych mczyzn, pacjent czuje bl i skurcz w ydkach po przejciu pewnego dystansu. Bl wzrasta, pacjent zaczyna utyka i kule. Na og bl jest wynikiem produkcji nienormalnych metabolitw, a minie s pozbawione potrzebnej im iloci tlenu. Taki stan nie jest jeszcze chorob, ale stanowi sygna, e w arteriach ng cos si dzieje. W 99 wypadkach na 100 jest to zazwyczaj przedwczesna skleroza naczy obwodowych. Pierwszy uy witaminy E do leczenia takich stanw

wspomniany ju dr Shute. Potem ukazao si wiele doniesie na ten temat i skutek zwykle by zachcajcy. Wprawdzie w 1953 r. ukazaa si w czasopimie Lancet" praca dra Hamiltona i jego wsppracownikw, w ktrej badacze ci zakwestionowali dobre wyniki leczenia witamin E naczy koczyn dolnych, ale w 10 lat potem dr A. M. Boyd i inni lekarze angielscy przeprowadzili skrupulatne badania; jednej grupie pacjentw dawali placebo, a innej 400 m.j. dziennie witaminy E. Poprawa u osb otrzymujcych alfa-tokoferol bya wyrana i niezaprzeczalna. Doszy do tego dodatkowe niespodziewane efekty: pacjenci leczeni witamin E wedug obserwacji Boyda yli duej od innych pacjentw, ktrzy jej nie pobierali. Podobne wyniki uzyska w Edmonton (Kanada) dr Williams, jego utykajcy pacjenci, ktrzy dostawali witamin E, mogli odbywa wielokilometrowe spacery. A spomidzy 17, ktrzy jej nie pobierali, tylko 1 mg przej bez blu duszy dystans. Jak wic wytumaczy negatywne wyniki dowiadcze dr Hamiltona? Po prostu uywa on witaminy E jedynie w postaci kiekw pszenicy, a podawane porcje byy za mae. Jak obliczono pniej, pacjenci otrzymywali dziennie tylko 150 j.m. tokoferolu. Ponadto leczenie trwao 12 tygodni, podczas gdy zwykle peny efekt kuracji witamin E wystpuje po 34 miesicach lub nawet pniej. Dr Haeger przeprowadza w swoim szpitalu w Malm rozmaite badania, prbujc leczy chromanie przestankowe sam witamin E, innymi znanymi lekami lub witamin E w poczeniu z innymi lekami. Doszed w kocu do wniosku, e jednak sama witamina E jest najbardziej skuteczna (jeeli naturalnie nie trzeba leczy rwnoczenie innych chorb) i to w dawce 400 do 500 j.m. na dob. Wprawdzie ju po kilku miesicach pacjenci zwykle mog przej ok, 1 km, ale zadowalajcy przepyw krwi nastpuje dopiero po 12, a nawet 18 miesicach. Widocznie tumaczy dr Haeger najpierw witamina E powoduje popraw zdolnoci chodzenia, a dopiero gdy wzmocni si minie, nastpuj warunki sprzyjajce poprawie stanu ttnic i normalnemu przepywowi przez nie krwi. Oprcz witaminy E, podawanej pacjentom trzy razy dziennie, dr Haeger poleci im uprawia gimnastyk i zdecydowanie zabroni palenia. Spacery pacjenci odbywali dwa razy dziennie, w miar poprawy zdrowia coraz dusze, i troch statystyki. Podczas gdy 19,2% pacjentw leczonych lekami zwyczajnymi po 18 miesicach odczuwao popraw, to 73,4% pacjentw w tym samym czasie zdrowiao po zaywaniu wi. E. Bolesne skurcze Wiele osb odczuwa noc skurcze w ydkach tak silne, e budz je ze snu. Trzeba wwczas wstawa, prbowa nog prostowa, zmienia jej pozycj i czeka, a bl przejdzie. S ludzie, ktrzy cierpi na to latami i skurcze powtarzaj si niemal co noc. Najczciej pacjentkami bywaj kobiety po przekroczeniu 50 lat ycia. Na 128 przypadkw (w kilku przypadkach skurcze powtarzay si od ponad 20 lat) tylko 2 osoby zostay wyleczone i to nie w peni. Wynika to z dowiadcze dr Samuela Ayresa i dr Richarda Mihana z Kalifornii. Zaczto wic kuracj witamin E. Pacjentki otrzymyway jej dziennie 300 do 400 j.m., a poprawa nastpowaa ju po tygodniu. Przy okazji zauwaono, e tokoferol pomaga take i na inne rodzaje skurczw miniowych. Oto pewien mody pywak przygotowujc si do

Olimpiady popad w rozpacz, gdy podczas treningw apa go tak bolesny skurcz w nodze, e musia przerywa wszystkie wiczenia. Lekarze podawali mu po 400 j.m. alfa-tokoferolu dziennie i skurcze po kilku dniach znikny. Witamina E jest skuteczna rwnie w leczeniu blw newralgicznych. Ale jej dawki i czas kuracji zale od decyzji lekarza. Dodajmy na zakoczenie, e nieraz podobne bolesne skurcze wywouje niedobr magnezu, a nie witaminy E. Najlepiej przyswaja si witamin E, pobierajc j na 30 minut do 1 godz. przed posikiem, ale nie na czczo, bo nie bdzie przyswojona. W odku musi znajdowa si troch tuszczu, w ktrym tokoferol si rozpuszcza. Trzeba take uwaa, by jednoczenie nie zaywa adnego leku z elazem czy te poywienia wzbogacanego w ten pierwiastek, gdy unieczynnia on tokoferol. Podobnie naley unika rodkw przeczyszczajcych i lekw przeciw chorobom tarczycy, bo mog przeszkodzi w przyswajaniu witaminy, a take naley podawa jej wicej, gdy poywienie jest bogate w nienasycone kwasy tuszczowe (np. oleje rolinne). Inne dolegliwoci Witamina E okazaa si rwnie pomocna przy leczeniu rozmaitych przykrych dolegliwoci, zwizanych z menopauz. We wspomnianych ju 20 000 odpowiedziach ktre nadeszy na ankiet prowadzona przez pismo Prevention" bardzo wiele dotyczyo wanie tego okresu ycia kobiety. Listy byy wprost pene entuzjazmu, gdy tokoferol ratowa pacjentki od przernych komplikacji, blw, uderze krwi do gowy, nawet histerii, cho w wielu wypadkach lekarz musia bardzo skrupulatnie oblicza indywidualnie jego dawk. Na og wystarczao 300 do 600 j.m. dziennie, ale byway przypadki, gdy zapisywano ponad 1000 j.m. Czasem natomiast 10 razy mniejsza dawka wystarczaa. Zdarza si zreszt, e kto moe by uczulony na witamin E. Take diabetycy, chorzy na serce, z wysokim cinieniem powinni zaczyna kuracj tym rodkiem od maych dawek, powoli je zwikszajc w miar koniecznoci, zgodnie z zaleceniami lekarza. Nieraz, aby znikny uporczywe uderzenia krwi do gowy, trzeba obok 400 j.m. witaminy E podawa due iloci (2 a nawet 3 g dziennie) witaminy C, a take ok. 1 g wapnia. Czsto poprawa nastpuje ju po tygodniu. Wrd rnych przykadw leczenia tokoferolem warto te wymieni przypadki nietypowe. Pewne maestwo na przykad cierpiao na grzybic stp. Wiele lat nie mogli si pozby tego schorzenia, mimo e stosowali duo lekw, przepisywanych przez rnych specjalistw. W kocu ranki staway si coraz dotkliwsze. Zaczli na wasne ryzyko zalewa je 2 razy w cigu dnia witamin E w olejku. Ju po 3 dniach ustao swdzenie i znikna opuchlizna, a pod koniec tygodnia stopy byy wyleczone. Tote ile razy zaczo im dokucza np, swdzenie czy opuchlizna stp, tyle razy wracali do tych zabiegw. W kocu uznali, e trzeba raz na tydzie smarowa stopy witamin E w olejku i odtd byli zdrowi.

W czym jest witamina E? Witamina E wystpuje w bardzo wielu produktach, np. we wszystkich liciastych warzywach, w ziarnie zb (ale nie oczyszczanym), w olejach rolinnych, ale niestety, nie jest jej zbyt wiele. Najbardziej biologicznie czynny jest alfa-tokoferol w warzywach wieych. Badania wykazay, e po zamroeniu lub puszkowaniu moe go by o wiele, wiele mniej. wiey groszek np. w 100 g zawiera 0,55% witaminy E, mroony 0,25%, a puszkowany tylko 0,02%. Czyli wiey groszek zawiera dwa razy wicej witaminy ni mroony, a 27 razy wicej ni konserwowy. rda witaminy E nie s zbyt obfite, a ponadto z warzyw jadamy raczej gatunki, nie bdce bogatymi skarbnicami tej witaminy, jak np. ogrki, marchewk, cebul, ziemniaki czy rzodkiewk. Jedynie szpinak i brokuy byyby nie najgorszym rdem tokofeloru, gdyby si je jadao czsto, duo i... nie mroone! Pene ziarno zb to do zasobne rdo tokoferolu, ale ju oczyszczona mka jest go praktycznie pozbawiona, a wic ani biae pieczywo, ani makarony, ciastka itp. witaminy E nie zawieraj. Z olejami te jest trudna sprawa. Cho same zawieraj witamin E, to jednoczenie wzmagaj zapotrzebowanie na ni organizmu. Oleje rolinne maj, jak ju wspominalimy, niezbdne nienasycone kwasy tuszczowe, z ktrych wiele jest koniecznych do normalnego wzrostu i oglnego zdrowia. Ale podczas procesu ich utleniania uwalniaj si tzw. wolne rodniki, ktre z niesychan energi przedzieraj si przez komrki, powodujc wiele szkd. Jest to tylko hipoteza, ktra te tumaczy proces starzenia, a rwnie jak chce wielu badaczy genez powstawania pewnych nowotworw. l wanie tu do akcji wkracza witamina E. Daje ona biochemiczn ochron przeciw nadmiernej oksydacji (utlenianiu) i zapobiega tworzeniu si tyche wolnych rodnikw. Ale... ile jej do tego zapobiegania trzeba? Z olejw rafinowanych tylko baweniany (z nasion baweny) ma witamin E w wystarczajcej iloci. Sonecznikowy, kukurydziany i sojowy maj jej za mao. Olej sojowy jest w ni wprost ubogi, a wchodzi przecie w skad wielu produktw, jak np. majonez czy margaryna. Na caym wiecie ucieka si do tuszczw rolinnych od zwierzcych, ze wzgldu na to, e zawieraj cholesterol, i to jest suszne. Ale zapominamy o tym, e oleje wzmagaj zapotrzebowanie organizmu na tokoferol, same dostarczajc go zbyt mao. Std tyle obecnie rozmaitych niedomaga spowodowanych jego niedoborem. Kiedy zbadano zawarto witaminy E w trzech dziennych posikach pracownikw kawiarni w Narodowym Instytucie Zdrowia w USA, okazao si o ironio! e w sumie byo jej zaledwie 13,4 j.m. Jadospis wspczesnego czowieka nie gwarantuje odpowiedniej iloci witaminy E, nawet w wypadku racjonalnego odywiania. Tote coraz wicej ywieniowcw i lekarzy poleca dodatkowe spoycie bogatych w ni produktw, takich jak kieki pszenicy lub otrby. Ale czsto i to nie wystarcza. Trzeba wwczas siga po kapsuki. Tokoferol wystpuje tylko w rolinach. Zwierzta go nie syntetyzuj. Zawarto witaminy E oblicza si zwykle nie w miligramach, ale w jednostkach midzynarodowych

(j.m.). W praktyce przyjmuje si, e 1 j.m. witaminy E = 1 mg, ale przy dokadnych obliczeniach zakada si, e 100 mg witaminy E = 136 do 149 j.m. Na og wszystkie normy, niezalenie od kraju, podaj, e zdrowy czowiek potrzebuje dziennie 15 do 30 mg tej witaminy, ale wielu ywieniowcw i lekarzy uwaa t dawk za zanion. Tokoferole s nierozpuszczalne w wodzie, ale rozpuszczalne w tuszczach. S do odporne na dziaanie kwasw, zasad i wyszych temperatur. Zwyke gotowanie np. nie niszczy ich prawie wcale. Ale le moe wpyn dopyw wiata, tlenu, promieni ultrafioletowych oraz chemicznych rodkw utleniajcych. Olejek z kiekw pszenicy, ogrzewany do 170C nie straci witaminy E nawet po 3 godz. i nawet w obecnoci tlenu. Ale witamina ta atwo moe ulec zniszczeniu, jeli tuszcz, w ktrym si znajduje, zjeczeje, a wic przez proces oksydacji. Dlatego wanie kapsuki z tokoferolem s czerwone i pakuje si je w brzowe fiolki. Trzeba je ponadto trzyma w chodzie (np. na dolnej pce lodwki) i w zaciemnionym miejscu. Zdrowi ludzie nie wydalaj witaminy E z moczem ani z kaem, chyba, e maj jej w organizmie zbyt wiele, ale i tak wtedy nadmiar ulega raczej zniszczeniu w tkankach, ni jest wydalany przez nerki i jelita. Warto podkreli, e istnieje synergizm witaminy E i selenu. Witaminy antynerwowe, czyli z grupy B Ju dzi namnoyo si ich wiele, ale najwaniejsze ktre si zawsze wymienia to jedenastka: wit. B1, czyli tiamina, B2, czyli ryboflawina, B3 lub PP, czyli niacyna (wystpuje w rnych formach), B6, czyli pirydoksyna, B12, czyli kobalamina, B7, czyli biotyna, ponadto cholina, inozytol, PABA, czyli kwas paraaminobenzoesowy, kwas pantotenowy i kwas foliowy. Wszystkie charakteryzuj si tym, e s rozpuszczalne w wodzie, wchodz w skad enzymw lub je aktywuj i wykazuj dziaanie ju w malekich dawkach. Ich dobrymi rdami s drode, wtroba oraz ziarna zb; wszystkie prcz inozytolu zawieraj azot. Gwnie potrzebne s naszym nerwom, ale nie tylko. Zacznijmy od witaminy B1. Witamina B1 i nerwowo Pewna dziennikarka bardzo narzekaa na ze samopoczucie. Bya cigle zmczona i zdenerwowana, mczyy j nudnoci i niestrawno po kadym posiku. Majc 23 lata czua si jak 85-letnia staruszka. Bya nawet u trzech lekarzy, ale cho kady leczy j na co innego, aden nie pomg. Miaa niskie cinienie i podtrzymywaa si kaw, ktr pia 57 razy na dzie. A wreszcie pewien ywieniowiec" poradzi jej, eby odrzucia kaw, a zacza je drode i yka witaminy z kompleksu B. Zastosowaa si do tych wskazwek. Po tygodniu wida ju byo popraw, a po 2 tygodniach wrcio zdrowie. W naszych warunkach wzgldnej zamonoci mimo kryzysu nikt nie cierpi na beriberi, czyli mierteln chorob wywoan skrajnym niedoborem witaminy B1 Ale nie znaczy to, e pierwsze jej symptomy nie s do czsto spotykane. Mona powiedzie w przenoni, e witamina B1, czyli tiamina, fabrykuje" optymistw. Pomaga w uzyskaniu dobrego samopoczucia, w usuwaniu zmczenia, nerwowoci i irytacji, prowadzi do dobrego apetytu, trawienia i uregulowanego odka".

Jest z ni podobnie, jak z witamin C, bo ani jednej, ani drugiej nasz organizm nie potrafi magazynowa. Nie mamy jej zapasu", aby z niego czerpa w razie potrzeby. Musimy codziennie t witamin organizmowi dostarcza, a prawd mwic to wcale nie jest takie proste. Ulega ona atwo rozkadowi w wysokiej temperaturze, a take w obecnoci zasad. Na przykad, dodatek sody oczyszczonej do grochu lub fasoli (stosuje si ten zabieg, aby strczkowe szybciej si ugotoway) unieczynnia zupenie tiamin. Ciekawe, e kawa (prawdziwa) take j rozkada. A ponadto w pewnych okresach ycia i przy okrelonych warunkach mamy ogromne zapotrzebowanie na t witamin. Duych jej iloci potrzebuj np. dzieci w okresie wzrostu, jeli jedz duo sodyczy, cukru i mcznych potraw. A jeszcze wicej wymagaj tiaminy kobiety po pidziesitce. Wzito pod obserwacj grup kobiet w wieku midzy 52 a 72 rokiem ycia i grup modych dziewczt w wieku 19 do 21 lat. Wszystkie dostaway t sam ilo witaminy B1 dziennie, ot okazao si, e starsze kobiety zatrzymyway wicej tej witaminy w organizmie ni mode. Gdy obie grupy otrzymyway diet z niedoborem witaminy B1, starsze kobiety wczeniej go ujawniay. A gdy znw podawano im diet bogat w tiamin, starsze kobiety wolniej wracay do normy, ni mode. Badano te ilo tiaminy wydalanej z moczem, zawartej w czerwonych krwinkach oraz ustalono aktywno transketolazy czerwonych ciaek krwi, o ktrej si mwi, e jest najbardziej czu wskazwk iloci tiaminy". Okazao si, e nie tylko wiele starszych kobiet cierpi na niedobory witaminy Bi, bo stwierdzono je rwnie u 40% modych. Czy nie znamy tych dziewczt, ktre s wiecznie zmczone", niespokojne, nerwowe i depresyjne? A przy tym... atwo zapominaj. Krtka pami to te jeden z objaww niedoboru tej witaminy. Przycza si nieraz do tego bezsenno, brak inicjatywy, niezdolno do koncentracji myli, niepewno (w rozumieniu rwnie braku pewnoci siebie), zmiany w cinieniu krwi i pulsu, niewyrany" odek i serce. Oto pierwsze objawy, na ktre si nieraz nie zwraca uwagi, a wystarczy troch wicej tiaminy i wszystko mija, jak rk odj". Bdy w ywieniu Starsi ludzie z powodu kopotw z uzbieniem wol jarzyny gotowane i dokadnie rozdrabniane, zamiast surowych i w ten sposb gubi" ze swego jadospisu cz tiaminy. Poza tym jadaj ze wzgldu na wtrob" lub na odek" biae pieczywo, unikajc ciemnego, razowego chleba, kasz z penego przemiau ziarna, czyli wielu produktw, ktre zawieraj wanie witamin B1. A potem si mwi, e staruszek zapomina, bo ma skleroz". To moe wcale nie by skleroza, tylko powany niedobr tiaminy. Jadanie duej iloci potraw mcznych, wycznie biaego pieczywa, ciast i sodyczy nie tylko nie dostarcza witaminy B organizmowi, ale cukier, skrobia i w ogle wglowodany bardzo podnosz zapotrzebowanie na ten skadnik. Trzeba te pamita, e alkohol utrudnia przyswojenie przez organizm tiaminy. Nie mwic ju o tym, e sprzyja powstawaniu raka jamy ustnej, garda, krtani i rzadziej - przeyku. Tego typu nowotwory s bardzo rzadkie w Azji rodkowej, gdzie pija si bardzo mao lub nie pije wcale alkoholu. A np. we Francji, gdzie bardzo popularnym napojem jest cydr" (jabecznik) i przyrzdzany na nim likier, nowotwr przeyku nie naley do rzadkoci.

Nadmiar w jadospisie potraw konserwowanych w puszkach lub sojach rwnie powoduje zuboenie ywnoci w tiamin. Wedug Zakadu Wartoci Odywczej ywnoci Instytutu ywnoci i ywienia, jeli sterylizacja trwa 25 do 28 min., to spadek zawartoci witaminy B1 wynosi 20 do 25%, a witaminy Bg 36%. Gdy sterylizacja trwa 35 do 45 minut, witaminy B ubywa 30 do 58%, a Be 10 do 17%. Dowiadczeniem tym objto tylko te 2 witaminy, badajc je w mieszance warzywno-misnej. W wekach", czyli przy pasteryzowaniu domowym sposobem, ubytek moe by jeszcze wikszy. Cay proces bowiem musi trwa duej, szczeglnie gdy chodzi o przetwory misne i warzywa bogate w biako, by nie dopuci do powstawania trujcego jadu kiebasianego. Kawa niszczy w naszych organizmach witamin B1 co najmniej w 50%. Warto to podkreli, ze wzgldu na spoeczne znaczenie tego faktu w naszym kraju, gdzie napj ten trafi pod strzechy", mimo e obecnie nie jest atwo dostpny. 25 studentom wolontariuszom uniwersytetu w Zurichu (Szwajcaria) podawano-po 7 porcji kawy w cigu 3 godz. (w sumie 1 kwart). Po 8 dniach powtrzono dowiadczenie, podajc tak sam ilo czystej wody. Za kadym razem badano mocz. Byo w nim o 50% mniej witaminy po wypiciu kawy ni po wypiciu wody. Kawa bowiem, zniszczya wiele witaminy B1 w ich organizmach. Badano te kaw bez kofeiny, ale wyniki byy takie same. Bo to nie sama uywka niszczy tiamin, ale pod jej wpywem zwiksza si wydzielanie kwasu solnego w odku. Podobne dowiadczenia przeprowadzono na Hawajach z herbat. Ot napj ten te nie jest bez winy. Jeli si pije go duo i to mocnego naparu, dziaa on niszczco na tiamin. Dializa rwnie niszczy witamin B1. Zastanawiano si, dlaczego pacjenci poddawani temu zabiegowi na oddziaach nefrologicznych nabieraj nieraz starczego wygldu. Jako przykad przytoczmy wypadek 60-letniego mczyzny, ktry by poddawany dializie i po niej popad w apati, kracowe wyczerpanie i znuenie, a take mia trudnoci z przypomnieniem sobie najprostszych spraw. Kiedy mu podano witamin B1, ju po 3 dniach wrci do formy, odzyska pami i zdolno abstrakcyjnego mylenia, a po 5 dniach stan jego byt w normie. Czasem niedobr witaminy B1 moe by jedn z przyczyn depresji, mona te wyleczy chorego z melancholii odpowiednimi dawkami tego skadnika. Bywa, e niewytumaczona mier niemowlcia w wieku od 1 do kilku miesicy (crib death") jest spowodowana brakiem tiaminy. Zjawia si wtedy zez (przy beri-beri jest on u dzieci charakterystyczny), a badanie krwi wykazuje wyrany niedobr tiaminy. Gdy podawano j przez 6 miesicy dzieci zdrowiay. Ponadto sztuczne karmienie nieodpowiednio przygotowanym pokarmem atwo moe niemowl doprowadzi do beri-beri. W okresie ciy, szczeglnie w cigu ostatnich dwu miesicy, a take podczas karmienia, zapotrzebowanie na iamin organizmu kobiety ogromnie wzrasta. rda tiaminy Drode piwne, kieki pszenicy, otrby i wtroba oto najobfitsze rda witaminy B1 Ponadto nasiona sonecznika i sezamu s w ni tak bogate, e zanim ukazay si odpowiednie preperaty farmaceutyczne, lekarze wanie tymi produktami leczyli z dobrym skutkiem chorob beri-beri i jej pocztkowe objawy.

Godnym polecenia rdem s te patki owsiane, a wic znowu surwka piknoci", bo patki surowe s w tiamin o ok. 4 razy bogatsze od gotowanych. Jeli si codziennie jada ziemniaki albo fasol (jak np. w Meksyku), to te dostarcza si do tiaminy. Ale jednak bdzie jej wicej, gdy ziemniaki pieczemy albo gotujemy tak, by woda z nich odparowaa, a reszt jej zuyjemy do zup i sosw. Podobnie jest z fasol czy grochem. Chodzi o to, e wywar z tych warzyw zawiera sporo rozpuszczalnej w wodzie tiaminy i nie wolno wylewa go jako bezuytecznego. Z tych samych wzgldw suche strczkowe trzeba moczy w czystej wodzie i potem w tej samej gotowa. Naturalnie, podczas gotowania i tak wiele witaminy B1 zniszczymy, ale zawsze sporo jeszcze zostanie i o t reszt warto dba. Zasobne w tiamin s ponadto takie produkty, jak: razowy chleb, podroby wieprzowe, pene ziarno ryu (nie uskane), kasza gryczana nie palona, szparagi i jarzyny liciaste, jak np. szpinak i botwina, a dalej; orzechy laskowe, owoce suszone itd. Podroby wieprzowe, jak serce i wtroba, maj przecitnie ok. 10 razy wicej witaminy B1, ni woowe, ale serce woowe ma jej ok. 8 razy, a wtroba 45 razy wicej ni minie, czyli miso. 2 jaja dostarczaj ok. 1/3 tej iloci tiaminy, jak zawiera porcja patkw owsianych. Bywa, e osoby dbajce o lini, jadajc przez duszy czas chud woowin, twarg, saat, soki owocowe i inne nisko kaloryczne produkty zapadaj na pierwsze objawy beriberi. Bo kto jako diet odchudzajc bdzie stosowa groch, fasol, ziemniaki czy wieprzowin? Gdy zauwaamy, e atwo popadamy w zmczenie, irytacj itp., sprbujmy zmieni jadospis, dodajc do niego sporo produktw bogatych w tiamin. Nie stwierdzono dotd, aby nawet due dawki tiaminy (np. aplikowane chorym przy rwie kulszowej, postrzale i innych schorzeniach nerww) miay szkodliwe skutki. Szczurom dowiadczalnym podawano jej 100 razy wicej ni wynosi norma i czuy si wietnie. Warto te pamita, e cytowane dawki s minimalne. Obecnie mwi si raczej, e potrzeba ok. 0,5 mg tiaminy na kade zjedzone" 1000 kalorii. Ponadto, e zapotrzebowanie na tiamin w organizmie ronie, gdy si zaywa antybiotyki, gdy si ma rozwolnienie, gdy si przeywa cisze stresy lub rozwija du aktywno fizyczn. Pamitajmy, e dostarczajc organizmowi bogatych rde witaminy B na og zapewniamy mu take niemal wszystkie inne witaminy z grupy B. Bo drode (piwne!), kieki pszenicy i wtroba s ich najbogatszymi rdami. Witamina B2 i uroda Ryboflawina zwana te dawniej laktoflawin, hepatoflawin, a nawet witamin G podobnie jak tiamina, pomaga spala cukry, usprawniajc mechanizmy energetyczne. W poczeniu z biakami i kwasem fosforowym w obecnoci biopierwiastkw (np. magnezu) tworzy ona enzymy konieczne do metabolizmu cukrowcw oraz do transportu tlenu, wic do oddychania kadej komrki. Spjrz w lustro czy tworz ci si drobne zmarszczki, promienicie rozchodzce si nad ustami, szczeglnie nad grn warg? A moe kciki ust ci popkay? Moe powstay tzw. zajady? Moe piek ci oczy lub czujesz w nich sucho? Moe ci si uszcz kciki nozdrzy, uszu i czoo? Moe masz jzyk purpurowy, tuszczce si wosy, zaczerwienione powieki? To

wszystko s lub mog by symptomy niedoboru ryboflawiny. Przypominamy, e podobne s rwnie objawy niedoboru elaza. Kiedy si chce wywoa u zwierzt dowiadczalnych katarakt, to si im podaje diet pozbawion witaminy B2. A choroba ta znika, gdy do karmy dodaje si nieco tego skadnika. Kada ranka tworzca si na skrze lub luzwce jest zabliniana przez wzrost komrek nabonka. Proces ten bdzie przebiega szybciej, gdy do diety dodamy ryboflawiny. Rzecz jasna, e po takich pozytywnych wynikach bada u szczurw zajo si ludmi. Przecie zama moe zaatakowa w starszym wieku kadego z nas. Wpyw witaminy Ba na to schorzenie badali dr Harold W. Skaka i dr Josef Prchal z uniwersytetu w Alabamie (USA), Doszli do wniosku, e ryboflawina nie moe zapobiec katarakcie, ale moe pomc w opnieniu jej powstania, i tak np., zamiast w 50 roku ycia dziki dostatecznej iloci ryboflawiny w organizmie zama moe zaatakowa oczy w pnej staroci. Badacze ci doszli do wniosku, e wikszo pacjentw z wczesn zam miao niedobory ryboflawiny w organizmie. Jako optymici twierdz, e w cigu 5 do 15 lat uda si wreszcie znale wrd wielu drg, t ktra nie dopuci do powstawania katarakty. Zdawaoby si, e witaminy B2 potrzeba nam bardzo niewiele, ta ilo jest bardzo wana. Dopiero w ostatnich latach odkryto, e ryboflawina przedua ycie krwinek i odgrywa razem z kwasem foliowym wan rol w produkcji nowych czerwonych ciaek krwi w szpiku kostnym. Ponadto pomaga w utrzymaniu poziomu elaza. Jest te zwizana z procesem przyswajania elaza. Proponuje si nawet, aby przy podawaniu tego pierwiastka np, osobom anemicznym, podawa im rwnie witamin Ba oraz kwas foliowy. Lekarze stwierdzaj, e czsto kobiety ciarne maj niedobory elaza oraz kwasu foliowego, wic aplikowanie ych skadnikw wraz z witamin B2 moe by dla nich i dziecka wprost zbawienne. Praktycznie biorc, wikszo zapotrzebowania na witamin B2 zaspokajaj gwnie mleko i sery. Ale mleka powinno si pi 3 kubki dziennie. Szczeglnie wtedy, gdy si pracuje fizycznie, uprawia sport itp., gdy wwczas wzrasta zapotrzebowanie na ten skadnik (na kade 1000 kalorii 0,7 mg witaminy B2). Prcz mleka i serw dobrymi rdami ryboflawiny w naszych warunkach mog by warzywa liciaste zielone, pene ziarno, czyli razowy chleb, no i mniej dostpne, bo drogie lub rzadkie w sprzeday: wtroby, nerki i w ogle misa. S te pewne czynniki, ktre obniaj poziom witaminy B2 w naszym ustroju. Mog to by pewne zaywane leki, lub pewne dolegliwoci. Na przykad przy niedoczynnoci i nadczynnoci tarczycy organizm potrzebuje wicej ryboflawiny. Pewne rodki stosowane w psychiatrii, piguki antykoncepcyjne mog blokowa jej dziaanie. Ryboflawin niszczy te kwas borny, a jak obliczono wchodzi on w skad ponad 400 produktw domowego uytku, jak choby niektre rodki piorce. Zwizek ten dobrze znosi podwyszone temperatury, ale nie lubi wiata i jest rozpuszczalny w wodzie. Dlatego gotowanie rodkw spoywczych bez przykrycia i odlewanie wywarw powoduje powane jego straty. Niszcz te witamin B2 antybiotyki, doustne rodki antykoncepcyjne i wszelkie piguki uspokajajce. Obliczono, ile i jakich witamin z grupy B traci si przy nieumiejtnym rozmraaniu misa. Badanie dotyczyo misa woowego odmraanego na wietle, poza lodwk, przez 1415 godz.

Tego wszystkiego mona by nie traci, gdyby si miso zamroone wkadao od razu do wrztku przy gotowaniu lub rozmraao je dopiero w piekarniku, zawinite szczelnie w alufoli. Nie wszystkie kobiety, ktre stosoway gony talidomid, rodziy kalekie dzieci. Po badaniach okazao si, e te, ktre miay w organizmie do witaminy B2, s mimo zaywania tego gronego leku matkami dzieci zdrowych i dobrze si rozwijajcych. Lekarze mwi: dziecko nie stanie si Einsteinem, jeli matka bdzie miaa do witamin z grupy B, a szczeglnie witaminy B2, ale do prawidowego rozwoju jego mzgu te witaminy s konieczne". Wprawdzie ser biay i twarg" to na og to samo, ale przypuszczalnie ser biay" jest w tym wypadku mikki,, zawiera wicej serwatki, a warg dobrze odcinity, twardy, zawiera mniej serwatki razem z witamin B2. Jeli mleko bdzie stao w szklanym naczyniu, np. na oknie, tj. w penym dziennym wietle, to straci ca lub co najmniej cz zawartej w nim witaminy B2. Stwierdzono, e butelkowane w przejrzystym szkle mleko traci 50% ryboflawiny w cigu 2 godz. dziaania wiata sonecznego (np. od chwili, gdy roznosicie! postawi je pod drzwiami). Jeli ugotujemy groch, a wywar odlejemy do zlewu, to moe ju nie by w przygotowanym daniu ryboflawiny. Przykrywaj garnki, w ktrych gotujesz! Inaczej nie tylko ,traci si ciepo, ale przy okazji utlenia si wiele witamin. Nie wylewaj wywaru z gotowania ziemniakw. Ma on sporo ryboflawiny i innych witamin z grupy B. Cz witaminy B2 traci si rwnie puczc warzywa w duej iloci wody; cz przez przetrzmywanie, nawet w lodwce (ok. 1 % rozkada si codziennie podczas przechowywania). Ile ryboflawiny dziennie! Dla mczyzn 1,6 mg, a dla kobiet 1,2 mg. Osoby jadajce duo misa i w ogle produktw biakowych, a take kobiety w ciy i karmice potrzebuj jej wicej, bo ok. 3 mg i to jest najwysza podawana dawka. Dotd nikomu wprawdzie nie zaszkodziy duo wiksze dawki witaminy B2, ale lepiej wprowadza j do ustroju w produktach spoywczych ni w drogich rodkach farmaceutycznych. Witamina B3 i mzg Witamina B3, czyli niacyna, zwana jest te witamin PP lub kwasem nikotynowym, cho nie jest to dokadnie to samo. Uywa si te nazw niacynamid i nikotynamid. Praktycznie maj takie samo dziaanie antypelagryczne. Pelagra to cika choroba, u nas raczej nie spotykana wcale lub bardzo rzadko. Ale pocztkowe objawy niedoboru tych witamin wcale nie s rzadkie. W 1938 r. oceniano, e w USA chorych na pelagr byo 200 tysicy osb, a zmaro na ni 3500 osb. Polska nazwa ,,rumie lombardzki" pochodzi std, e kiedy w Lombardii szerzya si ona jak epidemia. Podczas ostatniej wojny znowu wrcia, panowaa zwaszcza wrd jecw w obozach i wysiedlonych. W 1914 r. synny polski uczony prof. dr Kazimierz Funk wysun hipotez, e pelagra jest skutkiem niedoboru jakiej witaminy. Wykry on niacyn, ale na potwierdzenie istoty

dziaania tego zwizku trzeba byo czeka jeszcze ok. wier wieku. W kadym razie ju w tym czasie amerykaski entuzjasta Funka i jego hipotezy dr Goldberger stosowa przy pelagrze diety, ktre zawieray 23 razy mniej witaminy PP ni wynosi jej obecnie okrelona dawka zapobiegawcza, a jednak uzyskiwa dobre wyniki leczenia. Dopiero pniej zrozumiano, e w tej diecie byo rwnie duo tryptofanu (aminokwas), z ktrego drobnoustroje yjce w jelitach potrafi syntetyzowa wanie kwas nikotynowy. Ostre objawy pelagry to tzw. jzyk truskawkowy, zapalenie jzyka i caej jamy ustnej. Dochodz do tego nudnoci, wymioty, ble brzucha, zaparcia i biegunki, a nieraz niedokwano soku odkowego. Najczciej na rkach, a take na twarzy, szyi i na wewntrznych czciach ud pojawiaj si symetryczne zaczerwienienia, obrzmienia i odstawanie naskrka. Samopoczucie psychiczne te jest ze, wrcz depresyjne. Chory atwo si mczy, ma ble gowy, cierpi na bezsenno i utrat pamici. Jest draliwy, razi go silne wiato, jasne barwy, muzyka. Czasem wpada w melancholi, ma halucynacje, jest podniecony, dr mu rce. Wydawa si moe, i pogra si w cik chorob psychiczn. Pelagra nie jest wycznie wynikiem niedoboru witaminy B3, ale jest poliawitaminoz, gdy zwykle towarzyszy jej te niedobr" innych witamin z grupy B, a take C, A i innych. Nieraz objawy s tak zamaskowane, e podejrzewa si neurasteni. Dopiero gdy choroba powoli si rozwinie, atwiej j pozna. Najbardziej charakterystycznym jej objawem s przypominamy zmiany na jzyku, cho i one mog by skutkiem innych chorb. Po kuracji odchudzajcej Spord bogatego pimiennictwa z tej dziedziny zacytujmy jeden przypadek o duej wartoci dydaktycznej, gony kilka lat temu w USA. Dziewczynka miaa i do szkoy, ale bya tak tga, e wstydzia si pokaza koleankom, aby nie narazi si na drwiny. Tote matka zaprowadzia j do lekarza, ktry przepisa cis diet, i w cigu p roku stracia ok. 30 kg. Ale odtd zaczy si z ni dzia dziwne rzeczy. W cigu 7 lat przesza przez 7 szpitali, obejrzao j wielu lekarzy, rodzice wydali ogromne sumy (150 ty. dolarw), eby dowiedzie si, e jest nieuleczalnie chora, ma schizofreni i musi przebywa w zamknitym zakadzie, jako niebezpieczna dla otoczenia. Zreszt rzucaa si nawet na matk. A znalaz si lekarz, ktry uwaa, e schizofreni mona wyleczy, poniewa jest chorob metaboliczn. Doszed do wniosku, e pacjentka wymaga leczenia megawitaminami i to szczeglnie z kompleksu B, a specjalnie niacyn, oraz ,,metalami ycia", m. in. cynkiem. Wszystkich tych skadnikw brakowao w jej jadospisie. I po paru tygodniach dziewczynka wrcia do zdrowia, a dziennikarze rozpisywali si o tym wydarzeniu. Sprawa nabraa rozgosu, bo rodzice wytoczyli poprzednim lekarzom i klinikom procesy. Z tego wniosek, e podejmujc terapi odchudzajc, trzeba odchudza si nie za szybko i... umiejtnie. W naszym kraju spotyka si pocztkowe objawy zespou niedoboru niacyny, w postaci bezsennoci, niepokoju, irytacji, rozdranienia, niemonoci skupienia uwagi itp. Czym dla koci jest wap, tym dla mzgu witamina B3. Bez niej nie moe on pracowa normalnie, wic chory traci pami, nie kojarzy, nie moe zasn itd. Niedobr niacyny u starszych osb daje objawy, ktre czasem uwaamy za senilizm. Tymczasem przyjmuje si, e 13% ludzi po 60 roku ycia ma ju oznaki niedoboru tego

skadnika. Ponad 9% kobiet i ponad 8% mczyzn w wieku midzy 18 a 44 rokiem ycia ma kliniczne niedobory niacyny. Znane s obserwacje prof. dra Edwina Boyle'a z USA, ktry pracowa nad niacyn ponad 20 lat. Uwaa on, e zwizek ten pomaga w usuwaniu nawet najobfitszych zogw cholesterolu i innych tuszczw w naczyniach krwiononych. Usuwa te metabolity, agodzc dolegliwoci artretyczne. Gdybymy si odywiali prawidowo, nasz jadospis dostarczaby do witaminy B3 i innych witamin z grupy B oraz biopierwiastkw, bogatego w witaminy z grupy B. Ile niacyny dla kogo! To zaley od tego, co si jada i jaki tryb ycia si prowadzi. Wielu jecw wojennych zostao uratowanych niacyn. Ci, ktrzy jej nie otrzymywali, a godowali i yli w strasznych warunkach chorowali lub umierali. Ale kto mg zaywa due iloci witaminy B3 by uratowany. Wedug norm radzieckich, minimalne dzienne zapotrzebowanie na witamin PP, czyli niacyn, wynosi: Dzieci od 0 do 14 lat i powyej 15 mg na dob Doroli przy pracy lekkiej 15 mg na dob Doroli przy pracy cikiej 20 mg na dob Doroli przy pracy bardzo cikiej 25 mg na dob Kobiety ciarne (59 miesic) 20 mg na dob Kobiety karmice 25 mg na dob Ludzie, ktrzy prawie nie jadaj cukru i sodyczy, a ich dieta jest bogata w bonnik, na og nie potrzebuj uzupeniania witamin B3, bo prawdopodobnie znajduj jej do w codziennym poywieniu. Ale kto lubi sodycze, kto pija alkohol, potrzebuje ok. 23 razy wicej tej witaminy, ni wynosi norma. Gdyby kto zaywa np. po 100 mg niacyny dziennie, ten bdzie zdumiony swoim wygldem, gdy skra jest wwczas zaczerwieniona, a ponadto odczuwa si rodzaj mrowienia", jakby czowiek, spali si" na socu. Ale mija to po ok. 20 min. Dr Boyle tumaczy ten fakt uwolnieniem si histaminy i heparyny w krcej krwi, wic nie ma powodu do niepokoju. Takie ponicia" mog si pojawia regularnie, np. 4 razy w cigu dnia, a potem znikaj. Lepszy od niacyny jest niacynamid, poniewa nie powoduje obnienia poziomu tuszczw we krwi, a take nie daje objaww tego pieczenia skry. Najlepiej pobiera witamin Ba po jedzeniu, ale brana podczas posikw jest rwnie skuteczna. rda witaminy B3 Niacyna jest wszdzie tam, gdzie pozostae witaminy z grupy B, ale w rnych ilociach. Na przykad, w 100 g wtroby bdzie jej ok. 14 mg, a w 100 g tuczyka ok. 19 mg. Inne misa te s dobrym jej rdem. Bogate w niacyn jest np. miso indyka. Poza tym znajduje si ona w sporych ilociach w nasionach sonecznika i orzeszkach ziemnych, tzw. arachidach

(w 1 szklance praonych ok. 24 mg). Trzeba tylko pamita, e orzeszki te atwo ulegaj zakaeniu grzybkiem Aspergiffus flavus, ktry produkuje" afiatoksyny silnie rakotwrcz trucizn. Dobrym rdem witaminy Bs s te pene ziarna zb, a poza tym sucha fasola i groch. Ale jak zawsze przy witaminach z grupy B najobfitszym dostarczycielem s drode piwne. Witamina B3 i sprawy kobiece Zwykle, dla uproszczenia, przypina si rnym witaminom rne etykietki, i tak, np. witamina A wiadomo na kurz lepot"; witamina C na wszelkie przezibienia, witamina B) na nerwy; witamina D zastpuje soce. Witaminie B3 tylko nie zdono jeszcze przypisa odpowiedniej roli do spenienia. Moe uznaj, e jest przeciw otyoci, a moe przeciw staroci. W kadym razie jeszcze nie tak dawno nie wiedziano o niej wiele, ale lata siedemdziesite przyniosy rewelacje. Prof. A. Szent-Gyrgyi, Wgier, dzi emerytowany profesor Wydziau Medycznego uniwersytetu w Pensylwanii (USA), jest. jednym ze wspodkrywcw kilku witamin; kwasu askorbinowego, tiaminy, ryboflawiny, biotyny i pirydoksyny (w 1934 r.). Pracujc ponad 20 lat nad witamin Be, doszed do zdumiewajcego dla siebie samego wniosku. Ot dotychczasowe normy zapotrzebowania na t witamin (przecitnie 2 mg, a dla kobiet karmicych i w ciy 2,5 mg) powinny by co najmniej dziesiciokrotnie jeli nie wicej zwikszone, aby utrzyma w normie przemian materii u bardzo wielu osb. Kto do tej grupy naley? Odpowiedziaa na to konferencja powicona biochemii i patologii metabolizmu tryptofanu i jego regulacji przez kwasy aminowe, witamin B3 i hormony steroidowe. Cho dla laikw nazwa ta brzmi mao interesujco, to jednak tre referatw rozstrzygna mas ogromnie wanych, niemal dla kadego z nas, problemw. Tryptofan to jeden z podstawowych kwasw aminowych, z ktrych zbudowane s biaka produktw ywnociowych. Bogate w ten zwizek s np. wszelkie misa, jaja, mleko i produkty mleczne. Witamina B3 jest konieczna do metabolizmu tryptofanu w organizmie. Wobec jej niedoboru proces ten nie przebiega normalnie. Przy tym hormony steroidowe10, takie jak np. kortizon czy kobiecy hormon estrogen wymagaj bardzo zwikszonej dawki witaminy B3. Oto wic kategorie osb wymagajce dodatkowej potnej" porcji tego rodka: 1) kobiety, ktre zaywaj doustne piguki antykoncepcyjne lub cokolwiek, co zawiera estrogen, 2) kobiety w ciy, ktre produkuj" ogromne iloci estrogenu, wzrastajce pod koniec ciy do tysic razy wikszej wartoci ni normalnie, 3) kobiety w szczytowym punkcie produkcji estrogenu, podczas ostatnich dwch tygodni cyklu miesiczkowego, 4) wszyscy, ktrzy zaywaj jakiekolwiek leki ze steroidami, np. kortizonowe. Dodajmy jeszcze te osoby, ktre np. nie mog zeszczuple, mimo kuracji odchudzajcej. Przyczyn moe by niekiedy niedobr witaminy B3. Witamina B3pomaga nastolatkom w leczeniu trdzika modzieczego, poza tym ojotoku, nieraz bardzo cikiego, wywoywanego przez nadmierne wydzielanie gruczow ojowych. Schorzenie to moe atakowa twarz, uszy, gow. Uporczywe stany leczono w cigu 5 do 21

dni maci, w ktrej skad wchodzio 10, a nawet 50 mg witaminy Bg na 1 g tuszczu (kremu). Najpierw ustpowao swdzenie, potem uszczenie, a na kocu i zaczerwienienie skry. Jak dziaa wiamiha B3 Po prostu bierze udzia w wielu reakcjach chemicznych zachodzcych w organizmie. Jest skadnikiem enzymw i odgrywa rol w metabolizmie tuszczw i biaek. Im wicej si ich jada, tym wicej potrzeba witaminy B3. Ponadto, gdy jej brak, jeden z enzymw (transaminaza) jest ,,zablokowany", a bez niego kwas szczawiowy nie moe by zamieniony w zwizki rozpuszczalne i wie si z wapniem w szczawiany, z ktrych moe powsta piasek i kamienie nerkowe. Lekarze z Harvardu opisali metod leczenia chorych na kamienie nerkowe. Przecitnie w cigu 5 lat 79% osb udao si zupenie wyleczy podawaniem 300 mg magnezu i 10 mg pirydoksyny. Te dwa leki zatrzymay tworzenie si kwasu szczawiowego, ktrego ju nie znajdowano w moczu. Takie leczenie jest jak pisz ci badacze wygodne", dobrze przyjmowane i tolerowane, niedrogie i zupenie nieszkodliwe". Witamina B3 moe by te wedug nich doskonaym, naturalnym rodkiem moczopdnym. Nie jest atwo rozpozna niedobr tej witaminy, szczeglnie w starszym wieku, bo daje nieraz objawy podobne do innych niedoborw ywieniowych. Ale np., jeli noc pojawia si w tylnej czci ydki piekielny bl", taki, e a wyskakuje si z ka, to mona podejrzewa, e mamy wanie niedobr tego skadnika (albo witaminy E, albo magnezu). Jeli w rkach odczuwa si lekkie drenie, a w powiekach trzepotanie, a przy tym nie sypia si dobrze, cigle czego zapomina, to wcale nie musi by rezultat staroci, ale niedoboru witaminy Be. Synna dietetyczka amerykaska Aniela Davis w swojej ksice Lets Get Welt (Trzymaj si dobrze) podaje, e np. w leczeniu cukrzycy witamina Be oddaje nieocenione usugi. Ale lekarz powinien okreli, ile tego zwizku pacjentowi potrzeba. Bo mona podawa dziennie od 10 do 50 mg, a do tego np. 500 mg magnezu. Wikszo niedomaga czy chorb zwizanych z trzustk niemal zawsze wymaga dodatkowej iloci pirydoksyny, a czsto te witaminy E. Autorka podaje np., e nudnoci, wymioty u pacjentw po operacji mog by spowodowane niedoborem tego skadnika i ustpuj szybko, jeli si go podaje dziennie 10 lub wicej miligramw. A poza tym jest jeszcze jedna sprawa, ktr zawsze podkrela Linus Pauling, mwic; Lekarze ignoruj fakt, e rne osoby rni si midzy sob molekularn struktur i stosuj schematyczne leczenie, nie uwzgldniajc tych rnic. Wic cho norma na witamin B3 gosi e jej potrzeba ok. 2 mg dziennie, to dla wielu ludzi moe by potrzebne 20 lub o wiele wicej mg tej witaminy dziennie". Dieta odchudzajca W 1977 r. Ameryk obiega moda na cudown, naukowo opracowan" recept na nietycie", nazywan diet redukcyjn". Wymaga ona, aby odywiajc si normalnie, oczywicie racjonalnie, oprcz tego jada codziennie: 50 mg witaminy B6, yeczk octu winnego, jabecznego, p szklaneczki ugotowanego siemienia lnianego (ma ono do 90% lecytyny),

12 pastylki multiwitamin z makro i mikroelementami (Yitaral, Falvit), soli potrawy sol bogat w mikroelementy, krystaliczn (wielicka lub kodawska), jeeli nie ma skonnoci do obrzkw, 13 yeczki oleju sojowego na surowo (np. w majonezie, saatce itp.). Zestawienie tych wanie skadnikw powoduje spalanie niepotrzebnego tuszczu w organizmie, a take tuszczw dostarczanych nieraz w nadmiarze w produktach spoywczych. Taka dieta gwarantuje" pono zachowanie smukej sylwetki. Najwaniejsza w niej jest ta dua ilo witaminy Be, daleka przecie od zalecanej normy (2 mg). Wprawdzie, gdybymy si naprawd prawidowo odywiali i yli jak naley (duo ruchu, troch pracy fizycznej itd.), to po pierwsze nie tylibymy, a po drugie wystarczyoby nam witaminy B3 w tym, co jemy. Zatrzymajmy si jeszcze chwilk przy problemie otyoci. Zjawisko to przecie naley rwnie do kategorii szkd, ktre wyrzdza nam cywilizacja. Ludzie, dziki maszynom wykonujcy ograniczone tylko wysiki fizyczne, a otrzymujcy paliwo w iloci przekraczajcej zapotrzebowanie organizmu, zapadaj na chorob otyoci. Zalegajce paliwo odkada si w postaci zbytecznego tuszczu. Dwie drogi wiod do pozbycia si tego nadmiaru. 1 pobieranie takiej energii pokarmowej (kalorii), jakiej wymaga organizm; na przeszkodzie do realizacji tej logicznej zasady stoi uczucie aknienia, bdce niewspmiernie wiksze od zapotrzebowania; 2 wysiek fizyczny, ktry ma dla zdrowia szczeglne znaczenie: nie dopuszcza by nadmiar poywienia zamieni si w tuszcz. Zadaniem serca jest przepompowywanie krwi do wszystkich narzdw, tkanek i komrek ciaa. Jeli musi zapewnia ukrwienie niepotrzebnej tkance tuszczowej oraz nie pracujcym miniom, moe mu nie starczy si na cay okres ycia i bdzie sabo przedwczenie, Racjonalny wysiek fizyczny jest wic konieczny i to w kadym wieku. Trzeba zmusza si do niego, by ratowa si przed otyoci, a dieta redukcyjna" moe w tym tylko pomc. rda witaminy B6 Jak wszystkich witamin grupy B tak i B6 najwicej jest w: drodach, wtrobie, kiekach pszenicy, otrbach i caym (nie omielonym) ziarnie zb. Jest jej sporo w melasie (270 mg%) i ziemniakach (220320 mg%), poza tym w bananach (320 mg%), wieprzowinie (190270 mg%), jajach (220 mg%), kapucie, marchwi (po 120 mg%) i suchej fasoli (550 mg%). Ale rwnie wane, jak szukanie obfitych rde, jest staranie, aby tej witaminy nie niszczy. Na przykad, podczas konserwowania warzyw straty jej wynosz 57 do 77%. Mroone warzywa, a take mroone lub w inny sposb konserwowane soki owocowe i przetwarzane miso trac bardzo wiele pirydoksyny. Biaa mka i biae pieczywo maj jej jedynie ok. 20% z tej iloci, ktr zawiera pene ziarno pszenicy. Ry traci z odlan z gotowania wod ok, 93% witaminy B6. Z owocw i warzyw najlepszym rdem pirydoksyny s banany, ale w tych krajach, gdzie s dostpne i tanie przez cay rok. U nas mogyby by ziemniaki, bogate w te witaminy, gdybymy je umiejtnie gotowali. Umiejtnie, to znaczy tak, aby nie odlewa wody po ugotowaniu albo piec w piekarniku lub prodiu (np. w alufolii). Ponadto dobrym rdem

witaminy B6 mog te by orzechy woskie i laskowe, a take orzeszki arachidowe (do 24 godzin po otwarciu puszki) i nasiona sonecznika. Z mis najbogatsze w ten skadnik s kurczta i ryby. Z przetworw zboowych kasza gryczana, otrby i mka razowa. Jeli pieczecie babk, nie zapominajcie zastpi cho 10% iloci mki otrbami! Witamina B12 i anemia Dwaj lekarze harwardzcy: George R. Minot i William Parry Murphy otrzymali w 1934 r. nagrod Nobla za odkrycie wasnoci leczniczych witaminy B12, czyli kobalaminy. To oni wykryli, e najwicej jest jej w wtrobie i wanie tym produktem spoywczym wyratowali dziesitki osb z cikiej anemii. Przypatrzmy si symptomom, ktre towarzysz tej chorobie, czyli niedokrwistoci zoliwej. Zmczenie, osabienie, pieczenie jzyka, kopoty odkowe, spowodowane bezsocznoci i utrudnienie w chodzeniu. A trudno zrozumie, e jedna witamina potrafi nie ulg w tak rnych dolegliwociach. Niedokrwisto zoliwa jeszcze do okresu midzywojennego uchodzia za chorob nieuleczaln; traktowano j podobnie jest choroby nowotworowe. Minot i Murphy byli pierwszymi, ktrzy odkryli jej przyczyn i uzasadnili leczenie. Wykorzystali zreszt dowiadczenia medycyny ludowej, bo od lat na Cejlonie np. leczono zoliw anemi podawaniem surowej wtroby. Rewolucja naukowo-techniczna w farmacji zastpia kilogramy wtroby substancj zawart w 1 ml zastrzyku z witamin B12. Kobalamina odgrywa niezmiernie wan rol w prawidowym dziaaniu ukadu nerwowego, a przez to ma wpyw na wszelkie funkcje organizmu. Nie tak dawno odkryto, e jej niedobr moe prowadzi do niedoboru take witaminy B1, nawet wtedy, gdy jest jej w diecie wystarczajca ilo. A wiemy ju, do czego doprowadza niedobr tiaminy. Lekarze psychiatrzy nieraz sami s zdumieni, w jak krtkim czasie moe przynie ulg w niektrych przypadkach witamina B12. Czasem agodzi cierpienie oczu, czasem zwiksza podno, jeli na t anemi choruje nie tylko kobieta, ale i mczyzna. Mogoby si wydawa, e niedobory jej powinny by rzadkie. Minimalna bowiem norma dzienna wynosi 3 mcg, a jadajc troch misa, mleka i jaj dostarcza si organizmowi ok. 15 mcg kobalaminy. Tylko wic wegetarianie ryzykuj jej brak w diecie. Kto zaywa piguki antykoncepcyjne lub w ogle wiele innych lekw, moe zniszczy zupenie swj zasb witaminy B12. Ponadto, aby kobalamina bya przyswojona przez ustrj, potrzebny jest specjalny czynnik wewntrzpochodny, znajdujcy si w soku odkowym. Bez niego nawet najwiksze jej iloci bd trudno przyswajalne. Niektrzy chorzy mog go w ogle nie produkowa. Dotyczy to szczeglnie wielu starszych ludzi, ktrych system pokarmowy doprowadza do redukcji wydzielanie pewnych kwasw (kwas solny). Jeli nie s one wydzielane w potrzebnej iloci, jeli nie dziaa specjalny czynnik, nastpuje gorsze przyswajanie elaza oraz kobalaminy i... anemia gotowa. Jeli choroba ta trwa kilka lat lepsze rezultaty daj zastrzyki z B12 ni doustne jej zaywanie, szczeglnie wtedy, gdy odek le t witamin przyjmuje. Ale przede wszystkim trzeba dba, by byo jej do w diecie. Najlepszym rdem kobalaminy s jak ju bya mowa wtroba, tak woowa, jak i cielca. Powinno si wic jada wtrbk cho raz w tygodniu. Na przykad smaon z

cebulk, do tego razowy chleb, a ponadto saatk z kiekami pszenicy. Poza tym raz na tydzie drode w jakiejkolwiek formie, bo B12 lepiej dziaa, gdy towarzysz jej inne witaminy z grupy B. Kobalt zosta wykryty jako skadnik witaminy B12 w 1948 r. Jeli przyj, e czowiek potrzebuje tej witaminy najmniej ze wszystkich skadnikw tzw. regulujcych, tj. witamin, soli mineralnych i hormonw, to warto wiedzie, e 1 mcg dziennie albo jedna milionowa cz grama witaminy B12 zawiera 4,34% kobaltu. Witamina B12 jest produkowana przez drobnoustroje mrz i gbokich jezior, ale take i w przewodzie pokarmowym ssakw, czyli naszym rwnie. Tote jedynymi jej rdami mog by produkty pochodzenia zwierzcego, jak: mleko, miso, jaja, sery i wtroba oraz organicznych i nieorganicznych produktw mrz i oceanw. Inne witaminy z grupy B Kwas foliowy Jak twierdzi wielu lekarzy, jest to witamina, ktrej najczciej brakuje czowiekowi". Mwi si o niej rwnie, e: jest potrzebna od stp do gw" oraz, e odpowiada za jako naszej krwi". Kiedy badano krew starszych ludzi, okazao si, e wikszo pensjonariuszy tzw. domu trzeciego wieku miaa mniejsz lub wiksz anemi. Ale po dalszych badaniach okazao si, e elaza mieli do, a anemi wywoywa niedobr kwasu foliowego. Zapomina si bowiem o tym, e nasza krew (krwinki) nie tylko potrzebuje elaza, ale i witamin. Jeli przyrwna krew do wietnie zgranej orkiestry, to pierwsze skrzypce gra elazo, ale zaraz po nim najwaniejszym instrumentem jest kwas foliowy. Bez niego nie moe zachodzi podzia komrek, czyli inaczej mwic nie mog si rodzi nowe komrki, cznie z krwinkami. A jeli w krwinkach powstaj kopoty z kwasem foliowym, to tworz si one nienormalnie due. Dodajmy od razu, e w tej orkiestrze", prcz elaza i kwasu foliowego, s jeszcze koniecznie potrzebne: witamina B12, B1 i A. Norma przewiduje, e dla zdrowego czowieka potrzeba dziennie 400 mcg (tysiczna cz miligrama) kwasu foliowego. Jake niewiele! Kobiety w ciy potrzebuj go dwa razy tyle, bo 800 mcg, a karmice 600 mcg. A czyj jeszcze organizm wymaga zwikszonych dawek tej witaminy? Jeli kto z twoich bliskich pije, nawet nie naogowo, ale lubi sobie od czasu do czasu wypi, np. aperitif, koktail, piwo czy wino, najprawdopodobniej ma niedobory kwasu foliowego. A co dopiero alkoholicy? Kobiety zaywajce piguki antykoncepcyjne te na pewno maj tej witaminy za mao. Chorzy stosujcy rodki antybakteryjne oraz moczopdne take mog mie niewystarczajce iloci kwasu foliowego, aby utrzyma pene zdrowie. Jakie s objawy niedoboru tej witaminy z grupy B? Stany depresyjne, zmczenie, nieraz bezsenno, atwo popadania w irytacj, atwo zapominania, osabienie, blado, a u niektrych zapalenie dzise i zaburzenia neurologiczne (szczeglnie u osb w podeszym wieku). Lekarze nieraz mog zapisywa i 20 razy wicej kwasu foliowego, ni wynosi norma. A w czym jest kwas foliowy? Ot w bardzo wielu produktach, ktre czsto jadamy, ale w ktrych potrafimy go niszczy cakowicie. Jego nazwa pochodzi od aciskiego sowa folium, czyli li. Bo jest tej witaminy sporo w liciach, ale w surowych, wieych.

Gotowanie niszczy kwas foliowy i im duej trwa tym skuteczniej. Na przykad, dzienna norma, czyli 400 mcg, znajduje si w ok. 4 szklankach surowego szpinaku. Ale gdy ten szpinak gotujemy (nawet krtko), to ju zostanie w nim poowa kwasu foliowego, czyli 200 mcg. Dobre rda tej witaminy to: natka pietruszki, saata, kapustne, np. brukselka, brokuy i inne, a take buraki, ogrki, wszystkie grochy i fasole, soczewica, soja, a z owocw pomaracze. Do bogate w kwas foliowy s: chleb razowy, miso i jaja. Bogatym rdem jest wtroba, ktra ponadto zawiera i inne witaminy potrzebne krwi czyli B2, B12, A, oraz z mikroelementw elazo. Jeli pewne produkty musimy gotowa czy smay, to rbmy to szybko, na silnym ogniu i o ile moliwe pod przykryciem. Dobrym rdem kwasu foliowego jest te mleko, gdyby mona je pi nie pasteryzowane i nie gotowane, czyli prosto od krowy". Odkryto to przy okazji podawania takiego mleka osobom zatrutym alkoholem metylowym. Okazao si, e to wanie kwas foliowy by w mleku gwn odtrutk. Aplikowano go mapom dowiadczalnym i stwierdzono, e pomaga wypukiwa" trujcy alkohol z organizmu. W naszych aptekach s dostpne piguki kwasu foliowego i nieraz lekarze zapisuj je swoim pacjentom. Kwas pantotenowy Wspomniany ju kilkakrotnie dr Roger Williams twierdzi, e kwas pantotenowy wystpuje w formie soli zasadowej, jako calcium panmotenicum. Williams zreszt by pierwszym, ktry go wyizolowa, zidentyfikowa, a wreszcie zsyntetyzowa. Kwas pantotenowy moe przedua ycie czowieka. Nawet o 10 lat. Ponadto leczy nieraz pewne alergie, a take pomaga rosn wosom i likwidowa wiele skrnych niedomaga. W czym jest ten skadnik? Jak sama nazwa wskazuje, we wszystkim! Pantoten znaczy po grecku ze wszystkich stron". Wic jest w misie, warzywach, owocach, ziarnie zb, orzechach, nasionach... Ale moe by zniszczony przez mroenie, konserwowanie i inne zabiegi ,,uprzemysawiania produktw. Std te pochodz jego niedobory. Czyli... jedzmy surwki! A ile tego skadnika nam potrzeba? Okoo 10 mg dziennie lub wicej, jeli na przykad chorujemy na przewd pokarmowy lub ciko fizycznie pracujemy. Zawsze po wszelkich operacjach, odniesionych ranach, oparzeniach, cikich chorobach zakanych itp. I znowu najbogatszymi rdami kwasu pantotenowego bd drode browiarniane i piekarskie, wtroby, ciemne miso indyka i kurczt, jaja, otrby, pene ziarno i patki owsiane, np, zmieszane z otrbami w .surwce piknoci". Tabletki z witamin B-kompleks te na og zawieraj zwizki pantotenowe. PABA i nasza skra Kwas paraaminobenzoesowy, zwany w skrcie PABA (zawsze pisany duymi literami), nieraz jest nazywany przyjacielem naszej skry". Popularne broszurki zagraniczne gosz, e ponad 300 tysicy osb choruje rocznie na raka skry. A wikszo tych przypadkw jest spowodowana nieodpowiednim, nieumiejtnym i zbyt dugo trwajcym opalaniem si na

socu. Potwierdzaj to dermatolodzy. Te 300 tysicy nowotworw, to 1/3 wszystkich chorb nowotworowych. Czyli jest o czym pomyle. Ale nie trzeba si od razu przeraa. Wczenie odkryte nowotwory skry s uleczalne, wypadki miertelne stanowi zaledwie ok. 1 % zachorowa. Z opalaniem trzeba bardzo ostronie! Nadmiar postarza skr. Naduywanie opalania wywouje nie tylko zmarszczki, wysuszenie skry, ale i zmiany pigmentacyjne. Cera traci swoj naturaln elastyczno, bo promieniowanie soneczne uszkadza, kolagen, znajdujcy si tu pod skr. W ten sposb przyspiesza si senilno, czyli starczo skry. Skra Murzynw jest pena pigmentu, ktry j chroni nie tylko przed starzeniem si, ale take przed nowotworami. Biay czowiek yjcy w klimacie, w ktrym tylko kilka miesicy w roku mona si opala, nie wyksztaci w sobie, jak czarnoskrzy, aparatw obronnych, Niemniej i wrd biaych rnice odpornoci na soce s due. Najbardziej podatni na oparzenia i nowotwory s przewanie blondyni, rudzi i piegowaci, i oni wanie powinni uywa zawsze przed opalaniem si ochronnego kremu, zawierajcego zbawcz dla skry witamin PABA. Inozytol Jest to zwizek syntetyzowany w naszym organizmie przez flor bakteryjn. Wyjtkowo duo znajduje si go w ywej tkance mzgu, minia sercowego, odka, nerek, ledziony i wtroby. Z produktw spoywczych najwicej inozytolu zawiera mzg i serce woowe oraz kieki pszenicy. Czy my to jadamy? Kiedy prymitywny czowiek zjada te wanie czci upolowanego zwierzcia i inne podroby". Jada take ziarno pene, ewentualnie tylko gniecione, a nie wycznie bia skrobi, tak jak my wspczenie. Ju od 1940 r. wielu badaczy stwierdzio, e inozytol zmniejsza nadwyki cholesterolu we krwi. Gdy pacjentom w bardzo nieraz cikim stadium otuszczenia z komplikacjami nowotworowymi przewodu pokarmowego podawano inozytol i cholin, zredukowanie tuszczu do normalnego stanu w ich wtrobie nastpowao po 24 godzinach. Biotyna, zwana te witamin H Nazywa si j czynnikiem niezbdnym do zachowania skry w prawidowym stanie". W 1927 r. zauwaono, e skra szczurw zmienia si bardzo niekorzystnie, gdy podaje si im surowe biaka jaj, ale wszystko wraca do normy po otrzymaniu wanie tego czynnika". Znany nam ju prof. A. .Szent-Gyrgyi okreli go jako witamin H od sowa skra, po niemiecku Haut. Potem uczeni znajdowali inn drog tene czynnik, nazywajc go bios", czynnik R" itd. A wreszcie w 1942 r. otrzymano t witamin sztucznie i ostatecznie nazwano biotyn lub witamin H. Biotyna ma swojego wroga" w postaci avidyny, zwanej te godnym biakiem". Zawieraj j w duych ilociach jaja. Jeliby kto przez duszy czas yka wiksze iloci surowych jajek, co si nieraz zdarza np. na fermach drobiowych, moe by pewny, e w kocu si rozchoruje. Skra czerwienieje, wosy wypadaj a do wyysienia, czowiek zacznie si garbi i czu tak le, e podejrzewajc nowotwr, szuka pomocy u lekarzy. A tam po rozpoznaniu (ktre uatwi przyznanie si do dotychczasowej diety) wylecz go stosunkowo

szybko, podajc witamin H. Avidyna bowiem wie biotyn i czyni j nieprzyswajaln dla organizmu. A duszy jej niedobr daje o sobie zna. Hamuje wzrost i rozwj dzieci i obnia odporno na choroby. Przy powaniejszych oparzeniach, szczeglnie u maych pacjentw, potrzeba biotyny wzrasta, bo wymaga jej nie tylko proces ronicia, ale i zabliniania si poparze. Biotyna bowiem koncentruje si wok ran, by jak gdyby pomaga w ich leczeniu. Najwicej biotyny jest w drodach, wtrobie, ale zawiera j take czekolada, kalafior, grzyby, groch itd. Acetyiocholina eby zrozumie rol choliny w organizmie, trzeba pozna prac nerww. W uproszczeniu wyglda to w ten sposb eby impuls mg przeskoczy z jednego odcinka nerwu na drugi, musi w tym poredniczy szereg substancji, umoliwiajcych ten skok". Jedn z nich, najwaniejsz, jest acetylocholina, a w niej cholina stanowi najwaniejszy skadnik. Gdy impuls chce dokona takiego skoku", acetylocholina jest natychmiast podrzucana z magazynu", znajdujcego si blisko zakoczenia nerwu i niejako upowania impuls do przejcia z jednej komrki nerwowej do nastpnej. Naturalnie, czynno ta powtarza si wiele tysicy razy i oczywicie bez naszej wiadomoci. Ale gdy acetylocholina nie dziaa, wywizuje si grona choroba dyskinezia, przy ktrej czowiek zatraca zdolno koordynacji ruchw. W cikich stanach chorzy robi mimowolne grymasy twarzy, a leczenie jest bardzo trudne. Znane s doniesienia lekarzy, e mona osign dobre rezultaty w leczeniu chorych na dyskinezi, wstrzykujc im cholin. Take pacjenci cierpicy na depresj, bezsenno, osabienie, utrat wagi, niepokj, tendencje samobjcze, czuli si o wiele lepiej po cholinie. U niektrych symptomy choroby znikaj zupenie. Depresja przechodzi u wszystkich. Inozytolu, choliny, biotyny itd. nie mona uwaa za jakie cudowne rodki", ale na pewno odgrywaj one jak inne witaminy wan rol w utrzymaniu naszego zdrowia. Bioflawonoidy, czyli witamina P W 1936 r. dr Albert Szent-Gyrgyi, pracujc nad wyizolowaniem witaminy C, spotka towarzyszcy jej zwizek, ktry nazwa witamin P. Skd ta nazwa? Jedni twierdz, e dlatego, i odkry j w papryce, ale sam Szent-Gyrgyi stwierdzi dowcipnie, e wiele miych rzeczy w jzyku wgierskim zaczyna si na liter P". Witamina P okazaa si nie jedn witamin, ale wieloczynnikowym zwizkiem, z ktrego najwaniejsze dla nas s rne flawony, szczeglnie cytryn (cytrynina) i rutyna. O flawonach ostatnio mwi si bardzo duo. Niedobr ich moe doprowadzi m. in. nawet do obrzku mzgu oraz do krwawie spowodowanych nie zranieniem, tylko amliwoci naczy wosowatych, czyli kapilarw. S to widoczne tylko pod mikroskopem cieniutkie" naczyka, przez ktre przepywa stale strumie" krwi, dostarczajc do komrek wszelkich potrzebnych substancji (tlen, poywienie, hormony, antyciaa). I poprzez cianki tyche kapilarw nastpuje te wydalanie z komrek zuytych materiaw.

A teraz mona sobie wyobrazi, co si dzieje, gdy cianki kapilarw (naczy wosowatych) s amliwe, cienkie, pkaj i ulegaj zgnieceniu. Przede wszystkim komrki nie otrzymuj wwczas potrzebnych materiaw i nie ma z nich wywozu", co zakca prac caego organizmu. A my co nieraz wyranie wida mamy sice, krwawe wybroczyny, a przy stanach powanych dochodzi do wielu chorb. Ot flawony nie dopuszczajc do tej sytuacji buduj mocne kapilary i, ratuj osabione, wzmacniajc ich cianki. W szpitalu w Strasburgu (Francja) dr P. Muller i jego wsppracownicy lekarze ginekolodzy stosowali z duym powodzeniem flawony jako lek dodatkowy przy rnych schorzeniach kobiecych. Witamina P, szczeglnie rutyna, pomaga w leczeniu ylakw, hemoroidw, a take i wrzodw ylakowych. Wspdziaa te w terapii schorze reumatycznych (gorczka reumatyczna), przy krwawieniach z macicy podczas ciy, a take przy nawykowych poronieniach. W tej dziedzinie moe te dziaa cytryn (jedna z witamin z grupy P), ktry bardzo pomaga organizmowi w przyswajaniu witaminy C. Bioflawonoidy nie tylko lecz skrzepy, ale i nie dopuszczaj do ich powstawania, wanie dziki wzmacnianiu cianek naczy krwiononych. Wikszo z nas prawdopodobnie ma do bioflawonoidw w organizmie przy racjonalnym odywianiu (warzywa, owoce). Ale moe si zdarzy taka sytuacja, e bd one potrzebne w dodatkowych dawkach. Gdy zauwaymy np., e przy lekkim nawet ciniciu czy uderzeniu od razu powstaj na skrze sice, to wtedy ratujmy si witamin C i P, ktre uszczelniaj rdbonki naczy. W czym jest witamina P? W medycynie ludowej od dawna leczono skutecznie np, hemoroidy ochyniami. S to owoce jagody bogate wanie w witaminy P i C. Do zasobne w oba te zwizki s wszelkie cytrusowe (szczeglnie grejpfruty). Duo witaminy P (cytrynu) ma zwaszcza albedo, czyli biaa bonka otaczajca owoc. Naley przy tym pamita, e w cytrusach mroonych witaminy P moe nie by w ogle. Duo witaminy P maj owoce ry oraz czarne porzeczki i winogrona, a take: natka pietruszki, saata i wszelkie inne zieleniny. Warzywa korzeniowe nie zawieraj jej wcale albo bardzo mao. Sporo jest za to w strkach papryki. A rutyny najwicej ma kasza gryczana, std poleca si j na ylaki i hemoroidy. Pozostae witaminy Witamina A i marchewka Wydawa si to moe wprost zdumiewajce, e jeden skadnik naszego odywiania potrafi mie wszechstronny wpyw na zdrowie czowieka, ale w naturze sporo jest takich wanie cudw". Na przykad, witamina A. Nie na darmo stoi ona na czele alfabetu witaminowego", bierze bowiem udzia we wszystkich zasadniczych funkcjach organizmu. Jest stranikiem, stojcym u wrt naszego ciaa". Jest potrzebna dla urody", dla zachowania zdrowego wygldu skry i cery, a take dla dobrego widzenia. Pomaga w zdobywaniu odpornoci na wiele chorb, jak wszelkiego rodzaju zazibienia. Jest konieczna dla utrzymania w dobrym stanie nabonka skry i bon luzowych. Jednym z pierwszych objaww jej niedoboru jest np. szpecca gsia skrka", wystpujca najczciej na ramionach, w okolicy okci, na nogach, w okolicy kolan, podudzi itp;

Przeciwdziaa zuszczeniu rdbonkw zarwno naczy krwiononych, jak drg ciowych i moczowych. Witamina A jest rwnie potrzebna w sprawach, zwizanych z czynnoci gruczow pciowych. Niedobr jej moe powodowa kopoty z menstruacj, a u mczyzn z podnoci. Przypisuje si jej take powodowanie w organizmie wzmoonej odpornoci na nowotwory. Pozornie wydaje si to nieprawdopodobne, bo co wsplnego z rakiem moe mie ta witamina. Ale przypomnijmy synne badania na zwierztach. Jedna grupa myszy z rakiem dostawaa witamin A, grupa kontrolna nie. Wszystkie myszy z grupy kontrolnej choroway i giny na raka, a z otrzymujcej akseroftol zaledwie kilka procent. W jednym z dowiadcze (bo prowadzono je wielokrotnie dla potwierdzenia) na 24 zaraone zwierzta, otrzymujce witamin A, tylko 4 ujawniy symptomy choroby nowotworowej. Witamina A broni przed t gron chorob nie tylko zwierzta, ale i prawdopodobnie ludzi. Szczeglnie powinni wzi to pod uwag palacze, bo przy jej niedoborze bardzo si zwiksza ryzyko raka oskrzeli. A czy fajka mniej szkodzi"? Ju 200 lat temu wiedziano, e rak warg towarzyszy paleniu fajki. W kadym razie palacze s 25 razy bardziej naraeni na raka puc, ni niepalcy. Palenie moe rwnie wywoa nowotwr gardzieli, krtani, podniebienia, pcherza i trzustki. Grasica jest gruczoem o wydzielaniu wewntrznym, ktry steruje aktywnoci pewnego typu komrek, zwanych limfocytami T. Prcz nich s we krwi limfocyty A oraz B, zalene od bursy Fabryciusza, ktra wyksztacona jest u ptakw, a w formie szcztkowej wystpuje u czowieka. Grasica steruje mechanizmami odpornociowymi czowieka. Sprawno jej warunkuje zawarto w organizmie witaminy A, jak rwnie i poziom magnezu. Gdy w poywieniu jest mniej tego minerau, grasica traci waciwoci odpornociowe, sprzyjajc powstawaniu biaaczek. Rozpowszechniony bowiem wirus biaaczkowy rozmnaa si wwczas w takim stopniu, e potrafi zmieni komrki prawidowe w nowotworowe. W profilaktyce nowotworowej due znaczenie maj oczywicie prcz witaminy A take i takie czynniki, jak: cynk, magnez i inne, dotd wci jeszcze niezupenie zbadane. Wiele dowiadcze wskazuje, e dostateczna ilo witaminy A w naszej diecie wywiera wpyw na wystpowanie chorb serca, wysokiego cinienia, uchyek i wrzodw jelit oraz innych schorze. W Izraelu dr Aviva Palgi przez 28 lat badaa te sprawy na szczurach. W 1982 r. prowadzia swoje badania w Nowym Jorku w Harwardzkiej Szkole Medycznej. Karmia szczury tym, czym przewanie odywiaj si ludzie. Zwierzta nieracjonalnie ywione zapaday na te same choroby, co i my, tzn. schorzenia serca, nowotwory, nadcinienie i wrzody przewodu pokarmowego. Wic nie zmieniajc im diety prbowaa, ktry z jej skadnikw moe pomaga w odzyskiwaniu zdrowia lub nie dopuszcza do choroby. l oto ku zdziwieniu wielu osb t najskuteczniejsz broni okazaa si witamina A oraz zmniejszenie spoywanego tuszczu. Badania prowadzone w Izraelu nad odywianiem si ludnoci dowiody rwnie, e lepszym zdrowiem ciesz si te osoby, ktre jadaj duo owocw i warzyw bogatych w karoteny. Dr Palgi twierdzi te, e 5000 j.m. witaminy A dziennie, czyli norma jest zupenie wystarczajca dla zdrowia. Ale jeli kto jest chory, ta ilo bywa za maa.

Witamina A jest rozpuszczalna w tuszczach, ale badania wykazay, e im mniej podaje si tuszczu w diecie, tym skadnik ten lepiej dziaa. Dr Aviva, pikna, elegancka, modo wygldajca kobieta sama unika tuszczy, a jako rda witaminy A poleca (i sama stosuje) takie produkty, jak; marchew, wtroby, pestki dyni i sonecznika, szpinak, brokuy i morele. Witamina A wpywa na obnienie poziomu cholesterolu we krwi, std te pomaga sercu. W wielu powtarzanych dowiadczeniach okazao si, e np. ryzyko nowotworw krtani jest dwa razy wiksze u osb, ktre dostarczay dziennie swojemu organizmowi tylko po 1700 j.m. tej witaminy, ni u tych, ktrzy otrzymywali norm (5000 j.m.). Naturalnie przez duszy czas. Nadmiar i niedobr Z nadmiarem witaminy C organizm jak wiadomo daje sobie rad, bo j wydala, ale z witamin A sprawa przedstawia si inaczej. Cz jej (najwiksz, bo ok. 95%) magazynujemy w wtrobie, ale nadmiar jest wprost toksyczny. Niektre, bo tylko zewntrzne, objawy nadmiaru to pkanie i krwawienie warg, odstawanie naskrka, swdzenie skry, sucho wosw, zbyt dua pobudliwo nerwowa, bolesne obrzmienia w okolicy koci dugich itd. Objawy natomiast niedoboru witaminy A mog by bardzo rnorodne. Do najczciej spotykanych i najatwiejszych do zaobserwowania naley ,,kurza lepota". Wystarczy wej z jasnego pomieszczenia do ciemnego i sprawdzi, jak dugo trwa przyzwyczajenie si wzroku do widzenia w ciemnoci. Jeli kilka sekund, to wszystko w porzdku mamy do witaminy A. Jeli duej, ponad 78 sek., to znaczy e mamy niedobory tej witaminy, a jeli czas ten przedua si do kilkunastu sekund trzeba szuka pomocy lekarza. Moe zleci nam nie tylko odpowiedni diet, ale i piguki lub zastrzyki z akseroftolu. Innym atwym do zaobserwowania dowodem niedoboru witaminy A jest ju wspomniana gsia skrka", poza tym wiatowstrt, uczucie pieczenia pod powiekami itd. U dzieci objawami s te zahamowania wzrostu i rozwoju, bo i do tych procesw witamina A jest niezbdna. Akseroftol i karoten Najbardziej widocznym skutkiem niedoboru witaminy A jest ze widzenie o zmierzchu, czyli kseroftalmia. Witamin A dlatego moe nazwano akseroftolem lub witamin przeciwkseroftalmiczn. Zwizek ten ma kilka odmian, ale najwaniejsze dla nas s dwie: witamina A pochodzca ze rde zwierzcych i druga, zwana karotenem, czyli prowitamin A pochodzca ze rde rolinnych. Ju w staroytnym Egipcie i Chinach leczono lepot zmierzchow, podajc chorym potrawy z psurowej wtroby. Dzi wiemy, e wanie ona jest jednym z najbogatszym rde akseroftolu. To, e karoten jest zawarty w marchwi, rwnie wiedziano duo wczeniej, zanim j z niej wyodrbni w 1831 r. Wackenroder, a w 1910 r. uczony rosyjski Cwiet opracowa chromatograficzn metod rozdzielania karotenw, i od marchewki-karotki powstaa nazwa karoteny".

Witamina A w kuchni Stopniowo odkryo, e witamina A jest rozpuszczalna w tuszczach, a nie w wodzie, e w warunkach beztlenowych nie szkodzi jej niemal wcale ogrzewanie, ale fatalnie wpywa na ni jeczenie. Jest to proces oksydacyjny (utleniajcy), a e bardzo przyspieszaj go promienie soneczne, wic witamina A atwo ulega zniszczeniu na wietle. Std te cige nawoywania ywieniowcw, aby np. maso byo w zotym (ciemnym, nieprzepuszczajcym wiata) opakowaniu, aby mietana bya w plastykowych (nie przepuszczajcych wiata) pojemnikach lub ciemnych butelkach. Zwyke procesy kulinarne niszcz witamin A na og nie bardziej ni w 10%, ale bardzo dugie ogrzewanie na wolnym ogniu w odkrytym naczyniu moe zmniejszy w o wiele wikszym stopniu jej zawarto w produkcie. Ile witaminy A dla kogo? Na og przyjmuje si (wedug A. Szczyga: Podstawy fizjologii ywienia), ze zapotrzebowanie na akseroftol wynosi 25 do 55 j.m. na 1 kg wagi ciaa, czyli dla dorosego mczyzny trzeba bdzie 2 ty. do 4 ty. j.m. dziennie lub 23 razy wicej karotenw. Prowitamina A ma bowiem wanie 23 razy sabsze dziaanie biologiczne od witaminy A wystpujcej w produktach pochodzenia zwierzcego. Gdy akseroftol stanowi 1/4, a karoten 3/4 dawki, wtedy zapotrzebowanie osb dorosych wynosi ok. 5 ty. j.m. witaminy A dziennie. Ale wielu uczonych doradza obecnie wiksze iloci: od 5 ty. do nawet 10 ty. j.m. na dob. Wspominany ju tu wielokrotnie dr Roger Williams w swojej synnej ksice ywienie przeciwko chorobom (Pittman 1971) uwaa, e taka wiksza dawka jest najprawdopodobniej lepszym zabezpieczeniem organizmu ni polecane dotychczas iloci. Trzeba przecie wzi pod uwag, e witamina A chroni te przed nastpstwami oddychania skaonym powietrzem, e wiele dolegliwoci, stresw i chorb obnia gwatownie zapas akseroftolu w organizmie. rda witaminy A Doskonaymi rdami tej witaminy s: wtroba, tka jaj, owoce i jarzyny o tym i pomaraczowym zabarwieniu oraz ciemnozielone licie warzyw. Ponadto ekstrahuje si j z wtroby ryb morskich najbardziej skoncentrowanego rda tego skadnika. Troch historii Zanim wiedziano cokolwiek o witaminie D, rybacy morscy polecali picie tranu przy krzywicy. Opisano t chorob w XVII w., a w XVIII w. oficjalnie uznano tran, jako jedyny na ni lek. W wieku XIX zauwaono korzystny wpyw soca na leczenie krzywicy, a w 1913 r. polski lekarz Raczyski dowid empirycznie wpywu promieniowania sonecznego na ustpowanie objaww krzywicy u dzieci. Potem dowiedziono, e ergosterol (zwizek chemiczny z grupy steroli, wystpujcy w naszej skrze) pod wpywem soca zamienia si na witamin D. Niedobr jej jest powodem powstawania krzywicy u niemowlt, u dzieci starszych i modziey, a take rozmikczenia koci i ich rzeszoowienia, porowatoci i kruchoci u dorosych. Poniewa o tych sprawach pisalimy ju poprzednio, wic tu tylko kilka krtkich wiadomoci.

Ble w kociach" pojawiaj si zwykle od stycznia u tych osb, ktre zbyt mao przebywaj na socu. Poza tym zapas witaminy D nagromadzony latem, moe niezbyt wielki, zdy si ju wyczerpa i organizm cierpi z powodu jej niedoborw. Zwykle wyjazd w gry, na narty i dziaanie promieni ultrafioletowych albo po prostu zaywanie piguek z kalcyferolem, zgodnie z zaleceniem lekarza, usuwa dolegliwoci. Znany ekspert od mineralnego metabolizmu koci dr Ludwik V, Avioli twierdzi, e po 3035 roku ycia w cigu 10 lat caa masa kostna kobiety zmniejsza si o ok. 10%, a mczyzny o ok. 5%. Tote ubytek ten nie daje si we znaki na og nikomu w wieku 25 lat, ale ju mona cierpie przekroczywszy pidziesitk. Gdy struktura kostna sabnie wraz z wiekiem, rozwija si rzeszotowienie, ktre na pocztek daje wanie ble w kociach". Zreszt wiele osb uwaa je za dolegliwoci reumatyczne, na ktre jednak najlepszym lekiem" jest wap i witamina D. rda zapotrzebowania na witamon D Wystpuje ona raczej rzadko w jadanych przez nas produktach spoywczych. Jest jej troch w tuszczu ryb puszkowanych, np. tuczyka czy sardynek, a take w wtrobach dorsza, halibuta itp. Tych wtrbek na og jednak nie jadamy, chyba e lubimy rne pasztety rybne. Poza tym troch witaminy D zawieraj tka jaj. Najbogatszym, naturalnym jej rdem jest nawietlanie skry socem, ale tylko w czystym powietrzu", by dziaay promienie ultrafioletowe. Nie naley jednak zapomina o koniecznym umiarze i o nasycaniu organizmu specjalnymi substancjami mineralnymi i witaminowymi, bo promienie soneczne maj wasnoci kancerogenne. Oto tabelka zawierajca normy zapotrzebowania na witamin D (w j.m. na dob), zalenie od wieku: Wczeniaki poniej 2,5 kg wagi Niemowlta normalne Dzieci od 5 do 14 lat Modzie Doroli Kobiety w ciy i karmice Osoby starsze 1400 700 500 300600 300600 700 300

Tran z rnych ryb zawiera ogromne iloci kalcyferolu, np. tran z wtrbek dorsza 8 do 30 ty. j.m., a tran z tuczyka rednio 4 mln j.m. witaminy D w 100 g. Przy takich ilociach blednie nawet sardynka ze swoimi 1800 j,m. w 100 g. Wielu lekarzy i ywieniowcw stwierdza, e zapotrzebowanie na witamin D moe bardzo wzrasta u ludzi, a szczeglnie kobiet, mieszkajcych w zadymionych miastach. Nawet przy czystej pozornie atmosferze szyby okienne przepuszczaj tylko bardzo niewielk ilo promieni ultrafioletowych. A ,,boto powietrzne" nad miastami nie przepuszcza ich wcale lub bardzo niewiele. Niemniej badania wykazay, e powietrze w naszych mieszkaniach bywa bardziej zanieczyszczone, ni na dworze. Najlepsz wic broni dla organizmu przed zanieczyszczeniami z palenisk przemysowych, a i domowych oraz silnikw

samochodowych jest dostarczanie mu wystarczajcej iloci antyutleniaczy, o czym ju pisalimy. To te nie jest jedna witamina, ale wiele zwizkw o podobnych waciwociach, cho na og mwi si zwykle o dwch. O witaminie K1 odkrytej wczeniej, ktr syntetyzuj roliny, i o K2 odkrytej pniej, produkowanej przez drobnoustroje. Prawd mwic, wszystko to byo nie tak dawno. Pierwszy raz zwrcono uwag, e jest taka witamina w 1929 r. a w czystej postaci wyodrbniono j w 1939 r. z lici lucerny. Witamin K2 znaleziono w czystej postaci w... gnijcych rybach, w 1940 r. Nazwa K pochodzi od nazwiska hematologa amerykaskiego Quicka, ktry j odkry. Do czego jest potrzebna witamina K? Ma ona ogromne znaczenie lecznicze dla zwierzt, ktre np. spoyy nadmiern ilo nadpsutej zgniej koniczyny. W paszy takiej znajduj si due iloci kumaryny trucizny uszkadzajcej misz wtroby. Godny uwagi jest fakt, e afiatoksyny, wyzwalajce chorob nowotworow, maj struktur chemiczn podobn do struktury kumaryny. I ot fatalne dziaanie kumaryny niweluje witamina K zwana te przeciwkrwotoczn. Jest konieczna do bardzo zoonego procesu, jakim jest normalna krzepliwo krwi, a raczej do wytwarzania protrombiny, co odbywa si w wtrobie (jeeli jest dostatecznie zdrowa). Na og drobnoustroje w naszym organizmie wytwarzaj jej do, Czasem moe jednak brakn, np. przy wikszym uszkodzeniu wtroby, zaburzeniach we wchanianiu, dugotrwaym zaywaniu sulfamidw lub salicylanw itp.; w tym ostatnim wypadku pomaga PABA. Witamina K jest nieraz stosowana profilaktycznie, np. przy zapobieganiu skazie krwotocznej noworodkw. Zapobiegawczo podaje si j czasem kobietom ciarnym przed porodem czy w chirurgii. Nie jest to zwizek toksyczny nawet w duych dawkach. Zreszt s rne leki syntetyczne, dziaajce silniej ni ona sama w naturalnej postaci. Menadion np. dziaa nawet 2 razy silniej. W czym jest witamina K? We wszystkim tym, co zielone, bo zawarto jej jest mniej wicej proporcjonalna do zawartoci chlorofilu w rolinach. Poza tym mamy jej sporo w oleju sojowym, wtrobie, kazeinie, orzechach woskich, kapucie, szpinaku, pomidorach id. Ubogimi rdami s: owoce, zboa, mleko i jaja. Ale przede wszystkim jest wytwarzana w jelicie grubym przez flor bakteryjn. Na og mona przyj, e z witamin K zdrowi ludzie nie maj kopotw, gdy wystarczajc jej ilo wytwarza sam organizm dziki wspyjcymi z nim drobnoustrojami. Jake by to byo wietnie, gdyby tak byo i z innymi skadnikami odywczymi! Niestety.

Bibliografia

J. Aleksandrowicz: Metale ycia a ochrona rodowiska czowieka. Nauka dla Wszystkich PAN 1973 J. Aleksandrowicz: Wiedza stwarza nadziej'. Omega. Wiedza Powszechna 1975 J. Aleksandrowicz: Prognozy ochrony zdrowia spoecznego. Nauka dla Wszystkich PAN 1975 S. Aleksandrowicz: Biosfera a zdrowie spoecznoci. Nauka dla Wszystkich PAN 1978 J. Aleksandrowicz i K. Janicki: Poywienie, woda i sl stoowa w ochronie zdrowia spoecznego. PAN 1978 J. Aleksandrowicz: Sumienie Ekologiczne. Omega. Wiedza Powszechna 1979 J. Aleksandrowicz: Nie ma nieuleczalnie chorych. PWN 1982. J. Aleksandrowicz i A. B. Skotnicki; Leukemia ecology. National Library of Medicine and the National Science Foundation, Washington 1982 G. A. Babienko: Mikroelementy w medicinie. Zdorowja Kijw 1975 M. F. Brennan: Nutrition and Cancer. The Cancer Bulletin" VVI 1978 T. Brugsch: Ernahrungsiehre und allgemeine Diatetik. Berlin H. J. M. Bowen: Trac Elements in Biochemistry. New Jork Biuletyn Poi. Kom. d.s. UNESCO Nr specj. z 1969 r. Czowiek i jego rodowisko. Raport Sekretarza Generalnego ONZ E. Cheraskin i in.: Psychodieetics. Toronto 1976 T. L. Cleave: The Saccharine Disease. Londyn Czowiek i rodowisko. Wybr opracowa z literatury radzieckiej. W-wa, 1976 A. Davis: Lefs Get Well. New American Library 1972 A. Davis: Lefs Eaf Right to Keep Fit. New American Library 1970 R. Doli: Strafegy for Detection of Cancer Hazards to Ma. Natur" vol. 265. 1977 S. Faelten: Minerals for Health. Rodale Press 1982 Fiedosiejew: Dialektyka epoki wspczesnej. 1969 Gumowska: ycie bez staroci. Wiedza Powszechna. 1969 Gumowska: Venus z patelnia. Inst. Wyd. CRZZ. 1973 Gumowska: Od ananasa do ziemniaka. Inst. Wyd. CRZZ. 1976 Gumowska: Bd zdrw smacznego. Watra 1981 Gumowska: Kuchnia pod chmurk. Wyd. Kraj" 1981 Gumowska: Warzywa w naszej kuchni. MAW 1982

Gumowska: Dookoa stou. Watra 1977 Gumowska: Obiad w p godziny. Watra 1978 A. Horst: Ekologia czowieka. W-wa, 1976 W. Heupke u. G. Rost: Was enthalten unsere Nahrungs-mittel? W. Heupke: Obsfkuren bei Kranken und Gesunden. Frankrurt-M H. C. Hopps.: Spectrum" tom XIX, nr 3 1977 B. Kamiski i M. Oklski: wiat obecny i wiat przyrody. Omega Wiedza Powszechna 1978 J, K. H. Kawd; The relaiionship of magnesium to disease in domestic animals and in humans. Springfieid 1971 H. D. Kay: Micro-nutrient elements a recapitulation. Berkshire 1978 W. Kierst; Leczenie witaminami, PZWL 1958 W. KJerst: Nauka o ywieniu zdrowego i chorego czowieka. PZWL 1972 A. Maksimw: Mikroelementy i ich znaczenie w yciu organizmw. PIWRiL 1954 l. M. Maksimw, J. K. Pletnikow: Sowremiennaja ekologiczeskaja sifuacija i buduszczeje czeowieczestwa. Filosofskije Nauki" nr 5 1975 A. E. M. McLean: Diet and Chemical Environment as Modifiers of Carcinogenesis, London 1977 R. P. Mihaus: Nepfune's gift: A history of Common Salt. Baltimore 1978 M. Nikonorow: Substancje obce dodawane celowo do ywnoci i zanieczyszczenia techniczne. WPLiS 1965 'M. Nikonorow: Zanieczyszczenie chemiczne i biologiczne ywnoci. WNT 1976 M. Nikonorow: Zarys nauki o rodkach spoywczych. PZWL L. P. Nozdrjuchina: Biologiczeskaja roi mikroelementw w organizmie ywotnych i czowieka. Nauka, Moskwa 1977 A. F. Pattee: Yiamins and Minerals for Eyeryone. N. York. Dietetics, Nowy Jork A. Polaski i K. Smulikowski: Geochemia. Wyd. Geologiczne 1969 A. G. Schaus a, E. Sommars: Children's Menfal Retardatfon study is attacked. Biosocial Publication USA 1982, vol. 3 no 2 7581 K. Schwarz: Elements newly identffies as essential for animals. Nuclear actiyation techniques in the Lite. Scs. Wien. 1972 H. A. Schroeder; The Trac Element; and Ma. Devin-Adair 1974 A. Szczygie: Podstawy Fizjologii ywienia. PZWL 1956 G. N. Schrauzer: Inorganic and Nutritional Aspects of Cancer, California 1978 D. J. Tilgner: Analiza organoleptyczna ywnoci. WPLiS 1957 E. J. Underwood: Trac EJements in Human and Animal Nutrition. Nowy Jork 1974 WHO Group of Experts: Nutriional anaemias. R. Wadras; Biomagnetyzm. PWN 1978

D. R. Wiliams: Metals, Lfgands and Cancer. Scotland 1974 D. R. Wiliams: The Metals of Lite. London 1971 A. P. Winogradow, W. W. Kowalski Trudy Biochimiczjeskoj Laboratorii" Nr 13 Z. Wieczorek-Chemiska: Zasady ywienia i dietetyka stosowana. PZWL 1978 M. Winick: Malnutrition and Brain Development" Oxford Uniyersity Press 1976 Liu-Yen; Preyention et Traitement du cancer de 1'esophage en Chine. Inform. Medical, Mondial 1977 Czasopisma: The Detroit News" 1977 Interface" 19761979 Lancet" 19701979 Prevention" 19681979 Przemys Spoywczy" 19691979 Wiadomoci Zielarskie" 19701979

You might also like