TERESA KOWALEWSKA TOMASZ MAKOWSKI

LADAMI PRZESZOCI PROGRAM NAUCZANIA OGLNEGO HISTORII W KLASACH IIII GIMNAZJUM

 Copyright by Wydawnictwo Era Sp. z o.o. 2009 ul. Spacerowa 50, 83-010 Straszyn k. Gdaska Wydanie I. Koordynacja prac: Iwona Miklikowska. Redakcja merytoryczna: Micha Baut. Wsppraca redakcyjna: Katarzyna Ambroziak, Jarosaw Bochowiak, Monika Niedoszytko . Konsultacje merytoryczne i dydaktyczne: dr hab. Stanisaw Roszak, prof. UMK w Toruniu. Dystrybucja: Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa www.nowaera.pl, e-mail: nowaera@nowaera.pl, tel. 0 801 88 10 10

Spis treci 1. Oglna charakterystyka programu nauczania ladami przeszoci czyli dlaczego warto pracowa z seri ladami przeszoci...4 2. Zaoenia dydaktyczne i wychowawcze programu ladami przeszoci o nowoczesnym podejciu ladw przeszoci do przedmiotu, dostosowanym do wymaga wspczesnej kultury i moliwoci ucznia....5 3. Zgodno ladami przeszoci z podstaw programow ksztacenia oglnego jak skutecznie i zgodnie z wytycznymi nowej podstawy zorganizowa prac na lekcjach historii w gimnazjum..7 4. Treci przedmiotu historia zawarte w podstawie programowej ksztacenia oglnego wykaz wymaga stawianych gimnazjalistom przez Ministerstwo Edukacji Narodowej..9 5. Cele ksztacenia i wychowania jakie umiejtnoci zdobdzie ucze dziki serii ladami przeszoci..16 6. Materia nauczania ladami przeszoci wraz z odniesieniami do podstawy programowej czyli czytelny rozkad kolejnych tematw i konkretnych zagadnie w cigu trzech lat nauki....18 7. Procedury osigania szczegowych celw edukacyjnych ze ladami przeszoci dokadne wskazwki dotyczce efektywnego i atrakcyjnego dla gimnazjalistw nauczania historii oraz opis metod dydaktycznych...............43 Pogadanka Opowiadanie Praca z tekstem podrcznika Dyskusja dydaktyczna Dyskusja punktowana Dyskusja panelowa Debata za i przeciw Burza mzgw Metoda tekstu przewodniego Mapa mentalna Drama Projekt Metaplan Wycieczka Drzewko decyzyjne Portfolio Jigsaw-puzzle Analiza SWOT Ranking diamentowy Praca z tekstem rdowym Praca ze rdem ikonograficznym Praca z map

8. Zakadane osignicia uczniw dziki ladom przeszoci o tym, co powinien wiedzie i umie ucze po zrealizowaniu poszczeglnych tematw...54 9. Proponowane formy kontroli oraz metody oceny osigni uczniw czyli jak obiektywnie sprawdza i ocenia postpy w nauce...60

1. OGLNA CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU LADAMI PRZESZOCI Program ladami przeszoci przeznaczony jest do nauczania historii w klasach IIII gimnazjum. Zosta opracowany wedug Rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 6 stycznia 2009 r. w sprawie dopuszczania do uytku szkolnego programw wychowania przedszkolnego, programw nauczania i podrcznikw oraz cofania dopuszczenia (DzU nr 4, poz. 18, z 15 stycznia 2009 r.). Jest take zgodny z Zaleceniami Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia si przez cae ycie (2008/C111/01). Ponadto prezentowany program cile dostosowano do serii podrcznikw ladami przeszoci Wydawnictwa Nowa Era Na trzecim etapie edukacji uczniowie powinni zdoby wiedz historyczn dotyczc okresu od prehistorii do I wojny wiatowej oraz umiejtnoci ujte w podst awie programowej w postaci trzech grup celw oglnych: chronologii historycznej, analizy i interpretacji historycznej, tworzenia narracji historycznej. Cho ucze gimnazjum ma ju za sob kurs historii i spoeczestwa w szkole podstawowej, to pozna dziki niemu jedynie wybrane fragmenty dziejw. Po wprowadzeniu reformy programowej zasadniczym etapem zdobywania wiedzy historycznej oraz umiejtnoci zwizanych z edukacj historyczn staa si nauka w gimnazjum. W zaprezentowanym programie materia nauczania dla tego etapu ksztacenia, zgodnie z podstaw programow, zosta uporzdkowany w sposb chronologiczny. Treci nauczania podzielono na tematy, ktre w praktyce mona dostosowa do poszczeglnych jednostek lekcyjnych. Zagadnienia te zostay pogrupowane w dziay problemowe o zblionej wielkoci, co pozwala usystematyzowa caoroczn prac i wyznacza w sposb logiczny terminy powtrze materiau oraz prac klasowych. W niektrych rozdziaach konieczne byo oddzielenie kwestii dotyczcych historii Polski od faktw z historii powszechnej. Starano si to jednak uczyni w taki sposb, aby zachowa spjno przedstawionych wydarze i umieci je w szerszym kontekcie historycznym. W programie zostay uwzgldnione wszystkie najwaniejsze wydarzenia z historii Polski i wiata, ktre pozwol zrozumie przyczyny oraz skutki wielu procesw historycznych. Treci dobrano i uoono tak, aby ucze mg sobie wyobrazi przeszo, powiza fakty oraz zapamita postacie, ktre odegray istotn rol w poszczeglnych zdarzeniach. Uatwi mu to stworzenie wasnego obrazu historii, a take poznanie przyczyn i skutkw okrelonych wydarze oraz ich wpywu na wspczesno. Zamysem autorw programu ladami przeszoci byo denie do zintegrowania ksztacenia przedmiotowego z wiedz i zachowaniami ksztatowanymi przez ycie rodzinne, rodki masowego przekazu i najblisze otoczenie. Zwrcono uwag na takie wartoci, jak: dobro, sprawiedliwo, szacunek dla innych czy roztropno. Wiedza historyczna czy si tu take z ksztatowaniem postawy poszanowania dla rodzinnego kraju i maej ojczyzny oraz dumy z dziedzictwa kulturowego i osigni narodu polskiego.

2. ZAOENIA DYDAKTYCZNE I WYCHOWAWCZE PROGRAMU LADAMI PRZESZOCI Gwn koncepcj programu ladami przeszoci jest ksztatowanie umiejtnoci korzystania z posiadanych wiadomoci podczas rozwizywania problemw oraz wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji. W wietle nowej podstawy programowej istotnym celem ksztacenia staje si rozumienie i przetwarzanie szeroko pojtych tekstw kultury. Wane okazuje si take pojmowanie przez uczniw istoty procesw dziejowych oraz rozwijanie w nich umiejtnoci krytycznej i twrczej refleksji wobec otaczajcej rzeczywistoci. Warto zwrci uwag na to, aby zbyt rozbudowana faktografia nie przysonia najistotniejszych treci, a jej przyswajanie nie zastpio ksztatowania najwaniejszych umiejtnoci. Tradycyjne i faktograficzne nauczanie historii odwoywao si przede wszystkim do XIX -wiecznej myli dydaktycznej. Tymczasem w XX w. wyranie zacz zmienia si sposb postrzegania procesw historycznych i pisania o dziejach, a co najwaniejsze zmienili si rwnie uczniowie. Na to, jak mode pokolenie przyswaja wiedz, wpywa otaczajca je rzeczywisto. Dla uczniw ery internetu mao urozmaicony przekaz w krtkim czasie staje si nucy i trudny w odbiorze. W nauczaniu wiksz rol odgrywaj zatem m.in. przekazy ikonograficzne pomagajce zrozumie rne procesy historyczne. Su temu rwnie doczane do podrcznikw pyty CD, na ktrych znajduj si dodatkowe informacje oraz gry i programy edukacyjne. Dziki nim ucze moe pogbi swoj wiedz, a take zdoby umiejtno odczytywania i interpretacji rnorodnych rde informacji. Taki sposb nauczania wymaga jednak podjcia dodatkowych stara. Wi si one z rozwijaniem umiejtnoci czytania ze zrozumieniem, ktre sprawia uczniom wiele problemw. Zwaszcza teksty historyczne, zawierajce sownictwo nieuywane na co dzie, s pod tym wzgldem wyjtkowo trudne. Edukacja historyczna powinna zatem bra pod uwag rwnie pragmatyczne wartoci nauczania i zmierza do tego, by uczniowie zdobywajc wiedz i ksztatujc umiejtnoci, zrozumieli spoeczn, kulturow i cywilizacyjn genez otaczajcej rzeczywistoci. W prezentowanym programie szczegln uwag zwrcono take na rozwijanie idei spoeczestwa obywatelskiego. Lekcje historii odgrywaj bowiem istotn rol w ksztatowaniu tosamoci spoecznej i narodowej oraz wiadomoci obywatelskiej. Pozwalaj ukaza pozytywne wzorce patriotyczne, a na przykadach historycznych wyjani, skd si bierze sia spoeczestwa obywatelskiego i jego dobrobyt. W wyniku poznawania przez modych Polakw innych krajw Unii Europejskiej, np. dziki wymianom szkolnym czy wyjazdom na studia, zaczy si ksztatowa nowe potrzeby edukacyjne. Dlatego w nauczaniu historii wane miejsce powinno zajmowa zagadnienie polskiej tosamoci narodowej na tle szybko postpujcej integracji spoeczestwa polskiego ze Wsplnot Europejsk. Tosamo ta powinna by silna i mie pozytywny charakter. Mona j ksztatowa m.in. przez zwrcenie wikszej uwagi na zagadnienia dotyczce wkadu Polski w rozwj cywilizacji europejskiej, takie jak: dziedzictwo wielokulturowoci, tolerancji, ideaw wolnoci i suwerennoci narodowej. Wane jest take znaczenie pastwa polskiego jako cznika midzy tradycj Wschodu i Zachodu. Istotny element prezentowanego programu stanowi aksjologia pedagogiczna. Wiadomoci zawarte w podrcznikach nie mog ogranicza si wycznie do przedstawiania politycznych dziejw Europy. Nacisk naley pooy na dziedzictwo filozoficzne, religijne, kulturowe, ustrojowe oraz ekonomiczne, ktre stao si podstaw utworzenia Wsplnoty Europejskiej. Nie wolno rwnie pomija wkad u Polakw w w proces. Dlatego struktura podrcznika musi odzwierciedla wzajemne relacje dotyczce tych zjawisk. W historii powszechnej naleaoby wwczas zwrci wiksz uwag na zapoznanie uczniw z religi, kultur, nauk oraz yciem codziennym w dawnych wiekach. Tematy zwizane z tymi zagadnieniami lepiej oddaj ducha epoki i staj si dziki temu ciekawsze dla modziey. Pozwalaj take na wszechstronne przekazywanie wiedzy o przeszoci oraz rozwijanie zainteresowa uczniw. Program ladami przeszoci ma pomc wychowa nowoczesnego i aktywnego obywatela, szanujcego wartoci obywatelskie, tolerancyjnego, samodzielnego oraz wiadomego swojej tosamoci narodowej i europejskiej. Dlatego podkrela si w nim wag wychowania uczniw w duchu: rozumienia znaczenia wartoci obywatelskich, humanistycznych i uniwersalnych, takich jak: wolno, pokj, odpowiedzialno, dobro, sprawiedliwo, uczciwo, solidaryzm spoeczny;

ksztatowania aktywnoci spoecznej (wdraanie uczniw do samodzielnego dziaania i aktywnoci obywatelskiej, rozwijania kreatywnoci oraz denia do realizacji wasnych potrzeb i aspiracji; ksztacenie samodzielnych postaw i umiejtnoci wypowiedzi; respektowanie zasad demokratycznego uczestnictwa w yciu publicznym); rozwijania tosamoci narodowej i europejskiej (szacunek dla dziedzictwa narodowego i europejskiego, tradycji oraz kultury; ukazywanie wkadu narodowego w dziedzictwo oglnoeuropejskie i wpywu tego dziedzictwa na kultur polsk); ksztatowania tolerancji oraz poszanowania dla innych pogldw i odmiennoci kulturowej (przygotowanie do wsppracy i zrozumienia midzynarodowego, nauczanie szacunku dla kadego czowieka, pluralizm pogldw); samodzielnej aktywnoci edukacyjnej i ksztacenia ustawicznego (rozwijanie wasnych zainteresowa, umiejtno samodzielnego zdobywania wiedzy ze rodkw masowego przekazu, samodoskonalenie i samorealizacja).

3. ZGODNO LADAMI PRZESZOCI Z PODSTAW PROGRAMOW KSZTACENIA OGLNEGO Nowa podstawa programowa zobowizuje do pogbionego i wszechstronnego ogldu zjawisk historycznych. wiadczy o tym sformuowanie celw szczegowych nauczania w trzydziestu dziewiciu chronologicznie uszeregowanych jednostkach tematycznych (tre dostpna na s. 9). Ca y wiek XX zosta przeniesiony do szk ponadgimnazjalnych. W wyniku tego dotychczasowy podzia chronologiczny, obowizujcy w gimnazjum, musi ulec zmianie. Oczywicie, bdzie istniaa pokusa rozszerzania treci w taki sposb, aby pozostawi tradycyjne cezury czasowe. Zabieg ten spowoduje jednak powrt do podejcia faktograficznego i okae si sprzeczny z zapisami nowej podstawy programowej. Co wicej, zachowanie tradycyjnych przedziaw czasowych znacznie utrudni proces nauczania i ograniczy ksztacenie umiejtnoci. Nauczyciel bowiem nadal bdzie realizowa materia w popiechu. Propozycja cezur przedstawiona w programie ladami przeszoci pozostawia nauczycielowi i uczniowi czas niezbdny dla penej realizacji celw ksztacenia zwizanych nie tylko ze zdobywaniem wiedzy, lecz take z rozwijaniem umiejtnoci. Liczba rozdziaw i jednostek tematycznych (materia nauczania na s. 19) zapewnia logik i cigo narracji, a jednoczenie ogranicza rol przekazywania wiedzy encyklopedycznej na rzecz ksztacenia umiejtnoci. Trzeba pamita, e wiele treci, zwaszcza dotyczcych epok wczeniejszych, ucze pozna tylko raz w caym cyklu ksztacenia. Z tego powodu konieczna jest ich bardziej wnikliwa analiza. Na zamieszczonym schemacie przedstawiono rnice midzy przedziaami czasowymi okrelonymi w poprzedniej i aktualnie obowizujcej podstawie programowej.

Gimnazjum
ok. 1500 r. 1914 r.

Liceum Klasa III

1918 r.

Klasa I
poprzednia podst a wa p ro g ram owa
476 r. 1492 r.

Klasa II
1789 r. wiek XIX

Klasa I

ok. 1140 r.

ok.1700 r. 1492 r. 1789 r. wiek XIX

1918 r.

n owa podst a wa p ro g ram owa

476 r.

Program ladami przeszoci przewiduje nastpujcy podzia treci nauczania w gimnazjum: klasa I prahistoria, historia staroytna, historia redniowiecza (do rozbicia dzielnicowego), klasa II historia redniowiecza (od rozbicia dzielnicowego), historia XVI i XVII wieku, klasa III historia XVIII i XIX wieku. Szczegln uwag naley zwrci na wiedz i umiejtnoci, ktre, zgodnie z podstaw programow, ucze musi zdoby na trzecim etapie ksztacenia, oraz na wiadomoci majce istotne znaczenie dla rozwijania tosamoci i ksztatowania sfery wartoci. Stwarza to wiksze moliwoci zastosowania efektywnych metod dydaktycznych, ktre pomagaj angaowa modzie w prac podczas lekcji. Zaproponowane w programie rozwizania pozwalaj na ksztacenie kompetencji nie tylko przydatnych podczas poznawania przeszoci i przyswajania wiedzy historycznej, lecz take rozwijajcych aktywny i krytyczny stosunek modziey do otaczajcej rzeczywistoci. Wan rol w procesie nabywania tej zdolnoci odgrywaj teksty rdowe, czsto umieszczane w podrcznikach. Dziki zmianom w zakresie materiau dla gimnazjum nauczyciele zyskuj czas, aby ksztaci u uczniw krytyczne podejcie do informacji zawartych w tego typu rdach. Oznacza to, e nie trzeba ogranicza si do odczytania podstawowych wiadomoci i mona rozwija umiejtno

czytania ze zrozumieniem, interpretacji tekstw, rozpoznawania intencji nadawcy, odrniania faktw od opinii oraz prawdy historycznej od fikcji, a take dostrzegania perswazji i manipulacji. Nauka krytycznego odbioru informacji wymaga jednak duego wysiku i konsekwentnych dziaa ze strony nauczyciela. Takie ujcie tematyki historycznej jest zgodne z nowoczesn myl dydaktyczn oraz z przekonaniem o wszechstronnej roli historii w yciu spoecznym. Niezwykle ciekawe dla modych ludzi mog by m.in. dodatkowe informacje na temat pracy badaczy przeszoci. Naley take wzbudza zainteresowanie modziey procesami badawczymi oraz wyjania, na czym polega krytyczny stosunek do rde informacji oraz w jaki sposb sprawdza si wiarygodno wiadkw historii i autentyczno artefaktw. Historycy bowiem nie tylko objaniaj procesy zachodzce wspczenie, lecz take pomagaj w zrozumieniu odmiennoci kulturowych. Staj si tumaczami kultur w epoce globalizacji. Jeeli ucze zrozumie te wszystkie zjawiska, to historia stanie si dla niego fascynujc opowieci o dziejach. Cezury czasowe w serii ladami przeszoci Klasa Ukad treci Materia nauczania Przedstawiony materia pozwala na poznanie podstawowych terminw dotyczcych najdawniejszych epok oraz zapoznanie si z dziedzictwem antyku, chrzecijastwa, wiata arabskiego, Bizancjum i Polski Piastw; daje take podstaw do zrozumienia cigoci procesw historycznych. Prezentowane treci ukazuj dziedzictwo kultury redniowiecza, odrodzenia i baroku oraz daj peny obraz procesw historycznych epoki nowoytnej. Przedstawione zagadnienia dotycz rozwoju myli owiecenia i przemian spoecznych oraz politycznych XVIII wieku, a take procesw modernizacji i przemian spoeczno-politycznych w XIX wieku. Liczba jednostek tematycznych 39

prahistoria, historia staroytna, historia redniowiecza (do rozbicia dzielnicowego)

II

III

historia redniowiecza (od rozbicia dzielnicowego), historia XVI i XVII wieku historia XVIII i XIX wieku

39

36

4. TRECI PRZEDMIOTU HISTORIA ZAWARTE W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ KSZTACENIA OGLNEGO Prezentowany program nauczania jest zgodny z zaoeniami zawartymi w Rozporzdzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk (Dz. U nr 4, poz. 17, z 15 stycznia 2009 r.), a take ze standardami wymaga bdcymi podstaw przeprowadzania egzaminw w ostatnim roku nauki w gimnazjum. Na realizacj treci nauczania w gimnazjum przewidziano 6 godzin w tygodniu dla trzyletniego cyklu nauki. Oznacza to, e na realizacj programu naley przeznaczy 2 godziny tygodniowo w kadej klasie. Tematy lekcji powtrzeniowych nauczyciel ustala samodzielnie, w zalenoci od poziomu wiedzy zespou klasowego, moliwoci percepcyjnych uczniw oraz koniecznoci utrwalenia wiadomoci. Poniej przytoczono fragment rozporzdzenia (Dz. U. nr 4, poz. 17, z 15 stycznia 2009 r., s. 128135), dotyczcy treci nauczania przedmiotu historia. Cele ksztacenia wymagania oglne I. Chronologia historyczna. Ucze sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porzdkuje je i ustala zwizki poprzedzania, rwnoczesnoci i nastpstwa; dostrzega zmiany w yciu spoecznym oraz cigo w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym. II. Analiza i interpretacja historyczna. Ucze wyszukuje oraz porwnuje informacje pozyskane z rnych rde i formuuje wnioski; dostrzega w narracji historycznej warstw informacyjn, wyjaniajc i oceniajc; wyjania zwizki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarze, zjawisk i procesw historycznych; wyjania znaczenie poznawania przeszoci dla rozumienia wiata wspczesnego. III. Tworzenie narracji historycznej. Ucze tworzy narracj historyczn, integrujc informacje pozyskane z rnych rde; tworzy krtkie wypowiedzi: plan, notatk, rozprawk, prezentacj; przedstawia argumenty uzasadniajce wasne stanowisko. Treci nauczania wymagania szczegowe 1. Najdawniejsze dzieje czowieka. Ucze: 1) porwnuje koczowniczy tryb ycia z osiadym i opisuje skutki przyjcia przez czowieka trybu osiadego; 2) wyjania zalenoci pomidzy rodowiskiem geograficznym a warunkami ycia czowieka. 2. Cywilizacje Bliskiego Wschodu. Ucze: 1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje staroytnej Mezopotamii i Egiptu; 2) charakteryzuje struktur spoeczestwa i system wierze w Egipcie; 3) wyjania znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania pastw; 4) rozpoznaje typy pisma wyksztacone na terenie Mezopotamii i Egiptu. 3. Staroytny Izrael. Ucze: 1) charakteryzuje podstawowe symbole i gwne zasady judaizmu; 2) wyjania rnic pomidzy politeizmem a monoteizmem, odwoujc si do przykadw.

4. Cywilizacja grecka. Ucze: 1) wyjania wpyw rodowiska geograficznego na gospodark i rozwj polityczny staroytnej Grecji; 2) umiejscawia w czasie i porwnuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Sparcie i Atenach peryklejskich; 3) charakteryzuje czynniki integrujce staroytnych Grekw jzyk, system wierze, teatr oraz igrzyska olimpijskie. 5. Cywilizacja rzymska. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Rzymie republikaskim i cesarstwie; 2) wyjania przyczyny i wskazuje skutki ekspansji Rzymu, opisujc postawy Rzymian wobec niewolnikw i ludw podbitych; 3) podaje przykady wpywu kultury greckiej na kultur rzymsk; 4) rozrnia wewntrzne i zewntrzne przyczyny upadku staroytnego pastwa rzymskiego. 6. Dziedzictwo antyku. Ucze: 1) charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze; 2) podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn. 7. Chrzecijastwo. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni narodziny i rozprzestrzenianie si chrzecijastwa; 2) wskazuje przyczyny i przykady przeladowania chrzecijan w pastwie rzymskim. 8. Arabowie i wiat islamski. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni kierunki i zasig podbojw arabskich; 2) opisuje podstawowe zasady i symbole islamu; 3) wyjania rol Arabw w przekazywaniu dorobku kulturowego pomidzy Wschodem a Zachodem. 9. Pocztki cywilizacji zachodniego chrzecijastwa. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni monarchi Karola Wielkiego, Pastwo Kocielne oraz Cesarstwo w Europie Zachodniej; 2) charakteryzuje dziaalno Karola Wielkiego i wyjania, na czym polega renesans karoliski; 3) charakteryzuje gwne idee uniwersalnego cesarstwa Ottona III; 4) opisuje relacje pomidzy wadz cesarsk a papiesk w X-XI w. 10. Bizancjum i Koci wschodni. Ucze: 1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cesarstwo bizantyjskie; 2) charakteryzuje rol Bizancjum jako kontynuatora cesarstwa rzymskiego i rozpoznaje osignicia kultury bizantyjskiej (prawo, architektura, sztuka); 3) wyjania przyczyny i skutki rozamu w Kociele w XI w. 11. Spoeczestwo redniowiecznej Europy. Ucze: 1) rozpoznaje typowe instytucje systemu lennego; 2) wyjania pojcie stanu i charakteryzuje podziay spoeczne w redniowieczu; 3) charakteryzuje funkcje gospodarcze, polityczne i kulturowe miast w redniowieczu.

10

12. Kultura materialna i duchowa aciskiej Europy. Ucze: 1) wyjania kulturotwrcz rol Kocioa w dziedzinie nauki, architektury, sztuki i ycia codziennego redniowiecznego spoeczestwa; 2) porwnuje gwne elementy kultury rycerskiej i kultury miejskiej; 3) rozpoznaje zabytki kultury redniowiecza, wskazujc rnice pomidzy stylem romaskim a stylem gotyckim, z uwzgldnieniem przykadw z wasnego regionu. 13. Polska pierwszych Piastw. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni pastwo pierwszych Piastw; 2) wskazuje, na przykadzie pastwa pierwszych Piastw, charakterystyczne cechy monarchii patrymonialnej; 3) wyjania okolicznoci przyjcia chrztu przez Piastw oraz nastpstwa kulturowe, spoeczne i polityczne chrystianizacji w Polsce; 4) ocenia dokonania pierwszych Piastw w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury. 14. Polska dzielnicowa i zjednoczona. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni Polsk w okresie rozbicia dzielnicowego; 2) opisuje postanowienia statutu Bolesawa Krzywoustego; 3) porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polsko-krzyackimi w epoce Piastw; 4) opisuje zmiany spoeczno-gospodarcze w epoce rozbicia dzielnicowego i dostrzega zwizki pomidzy rozwojem ruchu osadniczego a oywieniem gospodarczym; 5) ocenia dokonania Kazimierza Wielkiego w dziedzinie polityki wewntrznej (system obronny, urbanizacja kraju, prawo, nauka) oraz w polityce zagranicznej; 6) charakteryzuje zmiany struktury spoeczno-wyznaniowej Krlestwa Polskiego po przyczeniu ziem ruskich. 15. Polska w dobie unii z Litw. Ucze: 1) wyjania przyczyny i ocenia nastpstwa unii Polski z Litw; 2) porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polsko-krzyackimi w epoce Jagiellonw; 3) charakteryzuje rozwj uprawnie stanu szlacheckiego. 16. Wielkie odkrycia geograficzne. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni wyprawy Krzysztofa Kolumba, Vasco da Gamy, Ferdynanda Magellana oraz sytuuje w przestrzeni posiadoci kolonialne Portugalii i Hiszpanii; 2) ocenia wpyw odkry geograficznych na ycie spoeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego wiata. 17. Humanizm i renesans. Ucze: 1) wyjania rda rozwoju kultury renesansu oraz opisuje jej charakterystyczne cechy; 2) charakteryzuje najwiksze osignicia: Leonarda da Vinci, Michaa Anioa, Rafaela Santi, Erazma z Rotterdamu, Mikoaja Kopernika i Galileusza; 3) ocenia rol druku dla upowszechniania idei renesansu oraz rozwoju cywilizacji europejskiej. 18. Rozam w Kociele zachodnim. Ucze: 1) wymienia czynniki, ktre doprowadziy do rozamu w Kociele zachodnim; 2) opisuje cele i charakteryzuje dziaalno Marcina Lutra i Jana Kalwina oraz przedstawia

11

okolicznoci powstania kocioa anglikaskiego; 3) wyjania cele zwoania soboru trydenckiego i wskazuje postanowienia suce wzmocnieniu katolicyzmu. 19. Polska i Litwa w czasach ostatnich Jagiellonw. Ucze: 1) ocenia polityk zagraniczn ostatnich Jagiellonw; 2) przedstawia okolicznoci zawarcia unii realnej pomidzy Polsk a Litw i jej gwne postanowienia oraz wskazuje na mapie terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodw; 3) charakteryzuje stosunki wyznaniowe w pastwie polsko-litewskim i wyjania ich specyfik na tle europejskim; 4) przedstawia najwiksze osignicia pimiennictwa polskiego epoki renesansu, uwzgldniajc twrczo Mikoaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego; 5) rozpoznaje reprezentatywne obiekty sztuki renesansowej na ziemiach polskich ze szczeglnym uwzgldnieniem wasnego regionu. 20. Spoeczestwo i ustrj Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Ucze: 1) wymienia instytucje ustrojowe demokracji szlacheckiej i charakteryzuje ich kompetencje; 2) wyjania okolicznoci uchwalenia oraz gwne zaoenia konfederacji warszawskiej i artykuw henrykowskich; 3) przedstawia zasady wolnej elekcji; 4) ocenia charakter zmian systemu polityczno-ustrojowego Rzeczypospolitej w XVII w.; 5) rozpoznaje charakterystyczne cechy kultury baroku, odwoujc si do przykadw architektury i sztuki we wasnym regionie. 21. Rzeczpospolita Obojga Narodw i jej ssiedzi w XVII w. Ucze: 1) wyjania gwne przyczyny wojen Rzeczypospolitej ze Szwecj, Turcj i Rosj; 2) wyjania przyczyny, cele i nastpstwa powstania Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie; 3) ocenia spoeczno-gospodarcze i polityczne nastpstwa wojen w XVII w.; 4) wyjania przyczyny i wskazuje przejawy kryzysu politycznego i spoeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej w drugiej poowie XVII w. 22. Formy pastwa nowoytnego. Ucze: 1) charakteryzuje, na przykadzie Francji Ludwika XIV, ustrj monarchii absolutnej; 2) wymienia, odwoujc si do przykadu Anglii, gwne cechy monarchii parlamentarnej; 3) porwnuje monarchi parlamentarn z monarchi absolutn, uwzgldniajc zakres wadzy monarszej, prawa i obowizki poddanych, rol instytucji stanowych (parlamentu); 4) wyjania, na czym polegaa specyfika ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodw na tle Europy. 23. Europa w XVIII w. Ucze: 1) wymienia idee owiecenia i rozpoznaje je w nauce, literaturze, architekturze i sztuce; 2) charakteryzuje zasad trjpodziau wadzy Monteskiusza i zasad umowy spoecznej Rousseau; 3) porwnuje reformy owieceniowe wprowadzone w Prusach, Rosji i Austrii. 24. Rzeczpospolita Obojga Narodw w XVIII w. Ucze: 1) przedstawia przyczyny i przejawy kryzysu pastwa polskiego w czasach saskich; 2) wyjania zmiany pooenia midzynarodowego Rzeczypospolitej w XVIII w.;

12

3) charakteryzuje projekty reform ustrojowych Stanisawa Konarskiego i Stanisawa Leszczyskiego oraz dostrzega przejawy oywienia w gospodarce i kulturze czasw saskich. 25. Bunt poddanych wojna o niepodlego Stanw Zjednoczonych. Ucze: 1) przedstawia przyczyny i nastpstwa wojny o niepodlego; 2) ocenia wkad Polakw w walk o niepodlego Stanw Zjednoczonych; 3) wymienia gwne instytucje ustrojowe Stanw Zjednoczonych i wyjania, w jaki sposb konstytucja amerykaska realizowaa w praktyce zasad trjpodziau wadzy. 26. Rzeczpospolita w dobie stanisawowskiej. Ucze: 1) przedstawia okolicznoci powstania, zadania i osignicia Komisji Edukacji Narodowej; 2) sytuuje w czasie obrady Sejmu Wielkiego oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja; wymienia reformy Sejmu Wielkiego oraz postanowienia Konstytucji 3 maja; 3) wyjania okolicznoci zawizania konfederacji targowickiej i ocenia jej nastpstwa; 4) rozpoznaje charakterystyczne cechy polskiego owiecenia i charakteryzuje przykady sztuki okresu klasycyzmu z uwzgldnieniem wasnego regionu. 27. Walka o utrzymanie niepodlegoci w ostatnich latach XVIII w. Ucze: 1) sytuuje w czasie I, II i III rozbir Rzeczypospolitej i wskazuje na mapie zmiany terytorialne po kadym rozbiorze; 2) przedstawia cele i nastpstwa powstania kociuszkowskiego; 3) rozrnia wewntrzne i zewntrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej. 28. Rewolucja francuska. Ucze: 1) wyjania gwne przyczyny rewolucji i ocenia jej skutki; 2) wskazuje charakterystyczne cechy dyktatury jakobiskiej; 3) opisuje gwne zasady ideowe rewolucji francuskiej zawarte w Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela. 29. Epoka napoleoska. Ucze: 1) opisuje zmiany w Europie w okresie napoleoskim w zakresie stosunkw spoeczno-gospodarczych i politycznych; 2) wyjania okolicznoci utworzenia Legionw Polskich i Ksistwa Warszawskiego oraz opisuje cechy ustrojowe i terytorium Ksistwa Warszawskiego; 3) ocenia polityk Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postaw Polakw wobec Napoleona. 30. Europa po kongresie wiedeskim. Ucze: 1) przedstawia zasady i postanowienia kongresu wiedeskiego, uwzgldniajc jego decyzje w sprawie polskiej; 2) wyjania gwne zaoenia idei liberalizmu, socjalizmu oraz idei narodowych w Europie w pierwszej poowie XIX w. 31. Rozwj cywilizacji przemysowej. Ucze: 1) wymienia charakterystyczne cechy rewolucji przemysowej; 2) podaje przykady pozytywnych i negatywnych skutkw procesu uprzemysowienia, w tym dla rodowiska naturalnego; 3) identyfikuje najwaniejsze wynalazki i odkrycia XIX w. oraz wyjania nastpstwa ekonomiczne i spoeczne ich zastosowania;

13

4) opisuje zmiany w poziomie ycia rnych grup spoecznych w XIX w. na podstawie rde pisanych, ikonograficznych i statystycznych. 32. Europa i wiat w XIX w. Ucze: 1) opisuje przyczyny i skutki wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych; 2) dostrzega podobiestwa i rnice w procesie jednoczenia Woch i Niemiec; 3) wyjania przyczyny i sytuuje w przestrzeni kierunki oraz zasig ekspansji kolonialnej pastw europejskich w XIX w.; 4) ocenia pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych spoecznoci i pastw. 33. Ziemie polskie po kongresie wiedeskim. Ucze: 1) wskazuje na mapie nowy ukad granic pastw zaborczych na ziemiach polskich po kongresie wiedeskim; 2) charakteryzuje ustrj Krlestwa Polskiego; 3) ocenia osignicia Krlestwa Polskiego w gospodarce, kulturze i szkolnictwie. 34. Spoeczestwo dawnej Rzeczypospolitej w okresie powsta narodowych. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe i powstanie styczniowe; 2) przedstawia przyczyny oraz porwnuje przebieg i charakter powsta narodowych; 3) rozrnia bezporednie i dugofalowe nastpstwa powstaczych ruchw narodowych; 4) charakteryzuje gwne nurty i postaci Wielkiej Emigracji. 35. ycie pod zaborami. Ucze: 1) wyjania cele i opisuje metody dziaa zaborcw wobec mieszkacw ziem dawnej Rzeczypospolitej; 2) charakteryzuje i ocenia zrnicowane postawy spoeczestwa wobec zaborcw; 3) porwnuje warunki ycia spoeczestwa w trzech zaborach w II poowie XIX w., uwzgldniajc moliwoci prowadzenia dziaalnoci spoecznej i rozwoju narodowego; 4) przedstawia gwne nurty ycia politycznego pod zaborami w kocu XIX w. 36. Europa i wiat na przeomie XIX i XX w. Ucze: 1) przedstawia skutki przewrotu technicznego i postpu cywilizacyjnego, w tym dla rodowiska naturalnego; 2) charakteryzuje przyczyny i nastpstwa procesu demokratyzacji ycia politycznego; 3) przedstawia nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny kultury masowej i przemiany obyczajowe. 37. I wojna wiatowa i jej skutki. Ucze: 1) wymienia gwne przyczyny narastania konfliktw pomidzy mocarstwami europejskimi na przeomie XIX i XX w. oraz umiejscawia je na politycznej mapie wiata i Europy; 2) charakteryzuje specyfik dziaa wojennych ze szczeglnym uwzgldnieniem nowych rodkw technicznych. 38. Rewolucje rosyjskie. Ucze: 1) wyjania polityczne i spoeczno-gospodarcze przyczyny wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 r.; 2) wyjania okolicznoci przejcia przez bolszewikw wadzy w Rosji; 3) opisuje bezporednie nastpstwa rewolucji lutowej i padziernikowej dla Rosji oraz Europy;

14

4) charakteryzuje reakcj Europy na wydarzenia w Rosji. 39. Sprawa polska w I wojnie wiatowej. Ucze: 1) charakteryzuje stosunek pastw zaborczych do sprawy polskiej oraz opisuje pogldy zwolennikw rnych orientacji politycznych; 2) ocenia wysiek zbrojny Polakw; 3) wyjania midzynarodowe uwarunkowania sprawy polskiej.

15

5. CELE KSZTACENIA I WYCHOWANIA Program stawia wiele szczegowych celw edukacyjnych ksztacenia i wychowania wynikajcych z podstawy programowej z 23 grudnia 2008 r. Do najwaniejszych z nich nale: rozwijanie mylenia historycznego, pogbianie wiedzy na temat dziejw Polski w powizaniu z dziejami Europy i wiata oraz dostrzeganie zwizkw przyczynowo-skutkowych w procesie historycznym. Zrealizowanie poszczeglnych celw edukacyjnych ma zapewni uczniowi wszechstronny rozwj, a take przygotowa go do aktywnego odbierania wiedzy historycznej oraz samodzielnej pracy intelektualnej z materiaem rdowym. Dziki szczegowo okrelonym celom edukacyjnym modzie uczy si patriotyzmu i szacunku do historii wasnego pastwa. Szczegowe cele edukacyjne A. Cele ksztacenia - Rozwijanie wyobrani historycznej. - Ocenianie wydarze historycznych i formuowanie wnioskw na ich temat. - Analizowanie i synteza wiedzy historycznej. - Ksztatowanie mylenia historycznego i krytycyzmu wobec omawianych wydarze. - Rozwijanie umiejtnoci dostrzegania zoonoci zwizkw przyczynowo-skutkowych. - Nabycie umiejtnoci hierarchizowania wydarze historycznych. - Poznanie procesu powstawania i rozwoju staroytnych pastw europejskich. - Ukazanie najwaniejszych etapw rozwoju spoeczestwa. - Poznanie funkcjonowania pastwa polskiego na przestrzeni wiekw. - Ukazanie etapw rozwoju terytorialnego, administracyjnego, ustrojowego i gospodarczego pastwa polskiego. - Rozwijanie wiedzy na temat historii poszczeglnych regionw Polski. - Poznanie dziejw wasnej miejscowoci i regionu. - Umiejtno powizania dziejw Polski z dziejami Europy i wiata. - Ksztatowanie umiejtnoci postrzegania wydarze z historii Polski w kontekcie wydarze w Europie i innych czciach wiata. - Uwiadomienie uczniowi jego wsplnoty kulturowej z dorobkiem cywilizacyjnym Europy. - Ksztatowanie umiejtnoci integralnego traktowania rnych aspektw wydarze historycznych. - Rozumienie w sposb holistyczny rnych aspektw historii wiata, Europy i Polski. - Znajomo podstawowej terminologii, niezbdnej do rozumienia procesu historycznego. - Umiejtno posugiwania si terminami: czas i przestrze historyczna. - Rozrnianie terminw: nard i spoeczestwo. - Znajomo terminw i wartoci niezbdnych do zrozumienia ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego na przestrzeni wiekw. - Doskonalenie umiejtnoci swobodnego wypowiadania si, dyskutowania, wysuwania hipotez, wygaszania wasnych ocen i opinii oraz waciwego argumentowania. - Umiejtno skutecznej komunikacji. - Doskonalenie umiejtnoci pracy w zespole. - Nabycie umiejtnoci kreatywnego rozwizywania problemw. - Rozwijanie umiejtnoci czenia wiedzy z rnych przedmiotw nauczania i korzystania z niej. - Poznanie rnych sposobw opisu dziejw i kultury. - Ksztacenie umiejtnoci podziau, analizy i krytyki materiau rdowego. - Rozwijanie umiejtnoci pozwalajcych na samodzieln prac intelektualn z materiaem historycznym. - Okrelanie rodzajw rde historycznych. - Poznanie moliwoci rnych interpretacji rde historycznych. - Dostrzeganie zwizkw midzy rnymi rdami historycznymi. - Doskonalenie umiejtnoci praktycznego wykorzystania rnych rde informacji historycznej. - Nabycie umiejtnoci odczytywania informacji z mapy historycznej, planu i wykresu. - Ksztacenie umiejtnoci korzystania z rnych rde informacji, take tych najnowszych (np. internet, pyty multimedialne).

16

- Uwiadomienie uczniom znaczenia wynalazkw i odkry naukowych dla rozwoju cywilizacji. - Ukazanie rnic i podobiestw midzy religiami wiata. - Scharakteryzowanie poszczeglnych epok kulturalnych i stylw w architekturze. - Dostrzeganie zmian, ktrym ulegy wartoci i normy ycia publicznego na przestrzeni dziejw. - Poznanie i zrozumienie funkcjonowania struktur pastwowych i systemw politycznych. - Poznanie i zrozumienie zasad funkcjonowania systemw gospodarczych. - Dostrzeganie zmian, ktre na przestrzeni dziejw zachodziy w funkcjonowaniu instytucji prawnych i gospodarczych. - Umiejtno charakteryzowania pogldw i ideologii z rnych okresw historycznych, a take osb z nimi zwizanych. - Poznanie i zrozumienie przemian spoecznych oraz ich wpywu na ksztatowanie si stosunkw politycznych. - Ukazanie gwnych etapw ycia spoecznego oraz najwaniejszych wydarze wpywajcych na jego rozwj. - Rozumienie znaczenia demokracji szlacheckiej. - Poznanie procesu uzyskiwania praw politycznych przez poszczeglne grupy spoeczne. - Znajomo ideologii powstaych w XIX w. - Nabycie umiejtnoci porwnywania i oceny rnych systemw politycznych. - Wyjanienie cech systemw totalitarnych. B. Cele wychowania - Rozwijanie zainteresowania przeszoci. - Wszechstronne rozwijanie osobowoci. - Tworzenie wasnego systemu wartoci opartego na historycznych tradycjach kultury i wzorcach osobowych. - Rozbudzanie zainteresowania przeszoci Polski, a zwaszcza histori wasnego regionu. - Rozwijanie tolerancji wobec osb o odmiennych pogldach. - Ksztatowanie postawy szacunku i tolerancji wobec innych wyzna. - Rozrnianie i ocenianie postaw czowieka. - Ksztatowanie postawy otwartoci w wyraaniu wasnych sdw i opinii. - Poszanowanie dla odmiennych sdw i opinii. - Dokonywanie wiadomych i odpowiedzialnych wyborw o charakterze moralnym. - Wychowanie do uczestnictwa w kulturze. - Przygotowanie do wypowiadania wasnych pogldw na forum grupy. - Doskonalenie umiejtnoci suchania i rozumienia innych. - Ksztatowanie postawy patriotycznej wobec pastwa, narodu, kultury i jzyka. - Pogbianie wiadomoci narodowej i obywatelskiej. - Budzenie szacunku dla ojczyzny i symboli narodowych. - Ksztatowanie dumy z dziedzictwa kulturowego i osigni narodu polskiego. - Poszanowanie praw drugiego czowieka. - Wyksztacenie postawy szacunku dla dobra wsplnego jako podstawy ycia spoecznego. - Ksztatowanie cnt obywatelskich roztropnoci, mstwa, sprawiedliwoci, umiarkowania. - Ksztatowanie aktywnych postaw spoecznych wrd modziey. - Uwiadamianie uczniom ich obowizkw wobec ojczyzny. - Ksztatowanie postawy szacunku dla historii wasnego kraju. - Uwiadomienie uczniom znaczenia wolnoci i niepodlegoci w yciu czowieka, narodu i pastwa. - Budzenie otwartoci na potrzeby innych ludzi. - Uwiadomienie uczniom potrzeby respektowania norm wspycia spoecznego.

17

6. MATERIA NAUCZANIA LADAMI PRZESZOCI WRAZ Z ODNIESIENIAMI DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Materia nauczania zosta uoony chronologicznie i pogrupowany w dziay problemowe, ktrych celem jest rozwijanie u uczniw umiejtnoci mylenia przyczynowo -skutkowego. W niektrych rozdziaach konieczne byo oddzielenie zagadnie dotyczcych historii Polski od dziejw powszechnych. Starano si to jednak uczyni tak, aby zachowa spjno przedstawionych wydarze i omawia je w szerszym kontekcie historycznym. Klasa I gimnazjum Temat Materia nauczania Odniesienia do podstawy programowej. Ucze: - sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie (), dostrzega () cigo w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym (III). - porwnuje koczowniczy tryb ycia z osiadym i opisuje skutki przyjcia przez czowieka trybu osiadego (1.1); - wyjania zalenoci pomidzy rodowiskiem geograficznym a warunkami ycia czowieka (1.2).

Co to jest historia?

- historia i prahistoria podzia przeszoci - epoki historyczne nazwy, charakterystyka i granice czasowe - rda historyczne pisane i niepisane cechy Rozdzia I: Pocztki cywilizacji

1. Prahistoria czowieka

- etapy ewolucji czowieka i charakter zachodzcych zmian - sposoby zdobywania poywienia przez praludzi - tworzenie si pierwszych spoecznoci - najstarsze narzdzia i rola ognia - przykady sztuki prahistorycznej: malowida z jaskini Lascaux oraz Wenus z Willendorfu - antropologia fizyczna sposoby badania dziejw czowieka - ewolucjonizm a kreacjonizm teorie powstania gatunku ludzkiego - rewolucja neolityczna - pocztki hodowli i rolnictwa - pierwsze due osady atal Hyk - pocztki wytopu metali terminy: epoka brzu i epoka elaza - pierwsze budowle monumentalne (Stonehenge) i pocztek religii pogaskich - zwizki midzy rodowiskiem naturalnym a ewolucj kultury ludzkiej - rola dolin wielkich rzek w ksztatowaniu si pierwszych pastw na obszarze yznego Pksiyca - korzyci i obcienia wynikajce dla spoeczestw z powstania pastw - dokonania cywilizacyjne i kulturalne Sumeru - znaczenie terminw: cywilizacja, miasto-pastwo, krl-kapan, system irygacyjny, zikkurat, system dwunastkowy - cywilizacje Mezopotamii (babiloska, asyryjska) - osignicia cywilizacyjne ludw Mezopotamii (architektoniczne, techniczne, militarne i naukowe) - ustrj pastw staroytnej Mezopotamii

2. Czas wielkich przemian

- porwnuje koczowniczy tryb ycia z osiadym i opisuje skutki przyjcia przez czowieka trybu osiadego (1.1); - wyjania zalenoci pomidzy rodowiskiem geograficznym a warunkami ycia czowieka (1.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje staroytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje staroytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1);

3. W kraju Sumerw

4. Babilonia i Asyria

18

- pocztki prawa na przykadzie Kodeksu Hammurabiego - wierzenia mieszkacw staroytnej Mezopotamii

- wyjania znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania pastw (2.3); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje staroytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1); - charakteryzuje struktur spoeczestwa () w Egipcie (2.2); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje staroytnej Mezopotamii i Egiptu (2.1); - charakteryzuje struktur spoeczestwa i system wierze w Egipcie (2.2); - wyjania znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania pastw (2.3); - charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje podstawowe symbole i gwne zasady judaizmu (3.1); - wyjania rnic pomidzy politeizmem a monoteizmem, odwoujc si do przykadw (3.2); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2).

5. W Egipcie faraonw

- rola Nilu w ksztatowaniu si egipskiej pastwowoci - organizacja pastwa faraonw i rola wadcy w Egipcie - dokonania Ramzesa II - struktura egipskiego spoeczestwa - funkcja kapanw w pastwie egipskim

6. Piramidy, mumie i hieroglify

- religia i wierzenia eschatologiczne staroytnych Egipcjan - kultura, sztuka i architektura Egipcjan - znaczenie terminw: mumifikacja, mumia, sarkofag, piramida, hieroglify - badania archeologiczne na przykadzie odkrycia grobowca Tutanchamona

7. Staroytny Izrael

- gwne etapy dziejw staroytnego Izraela - dokonania Mojesza, Dawida i Salomona - powstanie ydowskiej religii monoteistycznej i Biblii - znaczenie terminw: niewola babiloska, Mesjasz, prorocy, Jahwe, dekalog, Tora - wkad kultury ydowskiej w rozwj cywilizacji europejskiej

8. Indie i Chiny - dokonania cywilizacyjne mieszkacw doliny Indusu - charakteryzuje najwaniejsze z miast Harappa i Mohendo Daro osignicia kultury materialnej

19

- narodziny i znaczenie buddyzmu - powstanie pastwa chiskiego, jego zjednoczenie przez wadcw z dynastii Czin - dziaalno Konfucjusza - znaczenie terminw: kasta, system kastowy, hinduizm, nirwana, Wielki Mur Chiski, armia terakotowa 9. Od rysunkw - przeomowy charakter wynalezienia pisma naskalnych do pocztek cywilizacji alfabetu - rodzaje pisma (piktogramowe, klinowe, alfabetyczne) - rola pisma w rozwoju cywilizacyjnym - techniki wykonywania napisw na tabliczkach glinianych i papirusie - dokonania Fenicjan i znaczenie fenickiego pisma dla cywilizacji europejskiej - sposoby odczytywania dawnego pisma, kamie z Rosetty i historia bada nad nim Rozdzia II: Antyczna Grecja 1. wiat Hellenw - warunki naturalne Grecji i ich wpyw na ksztatowanie si cywilizacji greckiej - cywilizacje w epoce brzu minojska i mykeska - powstanie miast-pastw sposb organizacji pastwowej charakterystyczny dla staroytnej Grecji - przyczyny, przebieg i skutki kolonizacji greckiej - znaczenie terminw: Hellada, Hellenowie, agora, kolonia, metropolia - cechy i instytucje demokracji ateskiej - organizacja spoeczestwa ateskiego - rola agory w staroytnych Atenach - prawa obywateli Aten - przyczyny potgi i bogactwa Aten - dokonania Peryklesa - znaczenie terminw: demokracja, zgromadzenie ludowe, eklezja, sd skorupkowy, ostrakon, Akropol - rnice i podobiestwa midzy demokracj atesk i wspczesn

i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - wyjania znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania pastw (2.3); - rozpoznaje typy pisma wyksztacone na terenie Mezopotamii i Egiptu (2.4); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - wyjania wpyw rodowiska geograficznego na gospodark i rozwj polityczny staroytnej Grecji (4.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - umiejscawia w czasie i porwnuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Sparcie i Atenach peryklejskich (4.2); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje czynniki integrujce staroytnych Grekw jzyk, system wierze, teatr oraz igrzyska olimpijskie (4.3);

2. Demokratyczne Ateny

3. W staroytnej - organizacja spoeczestwa spartaskiego Sparcie - obyczaje Spartan i gwne cechy wychowania spartaskiego - ustrj Sparty prawo Likurga - dokonania militarne Spartan - znaczenie terminw: Spartanie, heloci, periojkowie, geruzja, eforowie

4. Wojny perskie

- przyczyny, przebieg (Maraton, Termopile, Salamina, Plateje) i skutki wojen grecko-perskich - antyczna taktyka oraz technika wojskowa - najwybitniejsze postacie z okresu wojen grecko-perskich: Miltiades, Leonidas, Temistokles,

20

Dariusz I Wielki, Kserkses - znaczenie terminw: falanga, hoplita, triera, Niemiertelni - symboliczne znaczenie biegu maratoskiego 5. Wierzenia staroytnych Grekw - politeistyczny charakter religii greckiej - najwaniejsi bogowie greccy - rola wyroczni delfickiej w yciu Grekw - najsynniejsi herosi mitologii greckiej - konstrukcja wityni greckiej na przykadzie Akropolu - znaczenie terminw: mit, heros, wyrocznia - znaczenie mitw dla staroytnych Grekw - rola sportu w yciu staroytnych Grekw - religijny i narodowy charakter igrzysk olimpijskich - antyczne dyscypliny sportowe - znaczenie terminw: gimnazjon, agony - wspczesna idea olimpijska

- podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje czynniki integrujce staroytnych Grekw jzyk, system wierze, teatr oraz igrzyska olimpijskie (4.3); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje czynniki integrujce staroytnych Grekw jzyk, system wierze, teatr oraz igrzyska olimpijskie (4.3); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje czynniki integrujce staroytnych Grekw jzyk, system wierze, teatr oraz igrzyska olimpijskie (4.3); - charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce,

6. Igrzyska olimpijskie

7. Kultura staroytnej Grecji

- geneza oraz znaczenie kulturalne i religijne teatru w staroytnej Grecji - konstrukcja greckiego amfiteatru na przykadzie zabytku z Epidauros - Homer i jego twrczo - klasyczne modele pikna w malarstwie, rzebie i architekturze - znaczenie terminw: Wielkie Dionizje, skene, proskenion, orchestra, meandry

8. Filozofowie i wynalazcy

- filozofia grecka i jej najwybitniejsi przedstawiciele: Heraklit z Efezu, Demokryt z Abdery, Sokrates, Platon, Arystoteles - osignicia naukowe staroytnych Grekw: Talesa z Miletu, Pitagorasa, Euklidesa, Archimedesa - dokonania historykw i geografw: Herodota, Tukidydesa oraz Klaudiusza Ptolemeusza - wynalazki wyprzedzajce epok: ogniste zwierciada Archimedesa i historia bada nad nimi

9. Podboje - sytuacja polityczna w Grecji w V w. p.n.e. (Zwizek Aleksandra Morski i wojna peloponeska) Macedoskiego - dokonania Filipa II Macedoskiego i Aleksandra Macedoskiego - narodziny i znaczenie kultury hellenistycznej

21

- znaczenie terminw: Zwizek Morski, hellenizm, kultura hellenistyczna - latarnia morska na Faros dzieje budowli oraz badania archeologiczne zwizane z jej rekonstrukcj Rozdzia III: Imperium Rzymskie 1. Pocztki Rzymu - warunki naturalne Italii i jej mieszkacy (Etruskowie, Latynowie, Italikowie) - powstanie Rzymu legenda i rzeczywisto - ksztatowanie si grup spoecznych w Rzymie - podbj Italii w okresie VIII w. p.n.e. - znaczenie terminw: plebejusz, patrycjusz - badania nad pochodzeniem Etruskw - instytucje republiki rzymskiej, ich funkcje i znaczenie - walka o prawa plebejuszy - znaczenie terminw: republika, zgromadzenie ludowe, senat, konsul, dyktator, pretor, edyl, cenzor, kwestor, liktor, trybun ludowy, veto - przyczyny ekspansji Rzymu - przebieg i znaczenie podbojw Rzymian w okresie IVI w. p.n.e. (wojny punickie, ekspansja rzymska w basenie Morza rdziemnego, zajcie Pwyspu Iberyjskiego oraz Galii) - rzymska technika wojenna legiony - przebieg i znaczenie wojen punickich - dokonania militarne Hannibala, Scypiona, Juliusza Cezara, Wercyngetoryksa - organizacja terytoriw podbitych przez Rzymian - powstanie Spartakusa - przyczyny kryzysu republiki rzymskiej - wojna domowa - dokonania Juliusza Cezara - walki o wadz po mierci Cezara - znaczenie terminw: prowincja, namiestnik, latyfundium, triumf, gladiator - ustanowienie pryncypatu przez Oktawiana Augusta - ustrj i administracja cesarstwa rzymskiego - podboje rzymskie w czasach cesarstwa - rozwj gospodarczy Rzymu i jego dominacja w Zachodniej Europie i Azji Mniejszej - znaczenie terminw: pax romana, pryncypat, cesarz, romanizacja, limes, Wa Hadriana, barbarzyca, szlak bursztynowy

literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Rzymie republikaskim i cesarstwie (5.1). - umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Rzymie republikaskim i cesarstwie (5.1). - wyjania przyczyny i wskazuje skutki ekspansji Rzymu, opisujc postawy Rzymian wobec niewolnikw i ludw podbitych (5.2).

2. Republika rzymska

3. Podboje Rzymu

4. Upadek republiki rzymskiej

- wyjania przyczyny i wskazuje skutki ekspansji Rzymu, opisujc postawy Rzymian wobec niewolnikw i ludw podbitych (5.2); - rozrnia wewntrzne i zewntrzne przyczyny upadku staroytnego pastwa rzymskiego (5.4). - umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Rzymie republikaskim i cesarstwie (5.1); - wyjania przyczyny i wskazuje skutki ekspansji Rzymu, opisujc postawy Rzymian wobec niewolnikw i ludw podbitych (5.2); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2).

5. Cesarstwo rzymskie

22

6. ycie w wiecznym miecie

- konstrukcja i znaczenie Forum Romanum - domostwa rzymskie - rozrywka i sposoby spdzania wolnego czasu w staroytnym Rzymie - wierzenia staroytnych Rzymian i rola westalek - badania archeologiczne rzymskiej kultury materialnej na przykadzie Pompejw - znaczenie terminw: termy, westalki, atrium

- charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - podaje przykady wpywu kultury greckiej na kultur rzymsk (5.3); - charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: filozofii, nauce, architekturze, sztuce, literaturze (6.1); - podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre oddziaywuj na cywilizacj wspczesn (6.2). - umiejscawia w czasie i przestrzeni narodziny i rozprzestrzenianie si chrzecijastwa (7.1); - wskazuje przyczyny i przykady przeladowania chrzecijan w pastwie rzymskim (7.2).

7. Osignicia Rzymian

- wpyw kultury greckiej na rzymsk - architektura i budownictwo rzymskie (Koloseum, akwedukty) - prawo rzymskie Prawo XII Tablic, Kodeks Justyniana - wpyw prawa rzymskiego na prawo wspczesne - twrcy literatury rzymskiej (Owidiusz, Horacy, Wergiliusz) - znaczenie terminu: mecenat

8. Pierwsi chrzecijanie

- sytuacja polityczna w Palestynie pod panowaniem Rzymian - nauki Jezusa z Nazaretu - dziaalno Pawa z Tarsu i rozwj chrzecijastwa - symbolika pierwszych chrzecijan - powstanie Nowego Testamentu - przeladowania chrzecijan - chrzecijastwo jako religia pastwowa - pierwsze podziay wrd chrzecijan - znaczenie terminw: sobr, heretycy, zabobon, teologia - przyczyny kryzysu cesarstwa rzymskiego - podzia cesarstwa na wschodnioi zachodniorzymskie - najazdy barbarzycw wdrwka ludw - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego - znaczenie Rzymu dla przyszych pokole - powstanie pastw barbarzyskich w Europie Zachodniej - znaczenie terminu: wielka wdrwka ludw Rozdzia IV: Pocztki redniowiecza - cesarstwo bizantyjskie i jego rola po upadku Rzymu - osignicia Justyniana I Wielkiego - rola i znaczenie Konstantynopola - konstrukcja i funkcja kocioa Hagia Sophia - kultura bizantyjska i jej wpyw na kultur wschodniej Sowiaszczyzny - pocztki podziau Kocioa na wschodni i zachodni - terminy z zakresu sztuki religijnej

9. Koniec wiata staroytnego

- rozrnia wewntrzne i zewntrzne przyczyny upadku staroytnego pastwa rzymskiego (5.4).

1. Bizancjum

- lokalizuje w czasie i przestrzeni cesarstwo bizantyjskie (10.1); - charakteryzuje rol Bizancjum jako kontynuatora cesarstwa rzymskiego i rozpoznaje osignicia kultury bizantyjskiej (prawo,

23

- osignicia kultury bizantyskiej architektura, sztuka) (10.2); - znaczenie terminw: katolicyzm, prawosawie, ikona - wyjania przyczyny i skutki rozamu w Kociele w XI w. (10.3) 2. Pocztki islamu - Arabowie przed Mahometem - dziaalno i pogldy Mahometa - pi filarw wiary islamu - ekspansja arabska i budowa imperium Umajjadw - nauka, kultura i sztuka arabska - rola Arabw w zachowaniu i popularyzacji osigni kultury antycznej - znaczenie terminw: islam, muzumanin, hidra, Kaaba, Koran, dihad, kalif, meczet, minaret, arabeska - barbarzyska Europa i nowe jzyki romaskie - powstanie pastwa Merowingw - ksztatowanie si Krlestwa Frankw (ewolucja urzdu majordoma do krla i przejcie wadzy przez Karolingw) - osignicia Chlodwiga, Pepina z Heristalu, Karola Mota, Karola Wielkiego - powstanie cesarstwa Karolingw - osignicia kulturalne i naukowe Frankw - znaczenie terminw: majordom, renesans karoliski, minuskua karoliska - traktat z Verdun i jego znaczenie dla Europy redniowiecznej i wspczesnej - restauracja idei cesarstwa rzymskiego przez dynasti Ottonw - rola Ottonw w ksztatowaniu zjednoczonej Europy - uniwersalistyczne plany Ottona III - osignicia Ottona I, Ottona III, Henryka II, Konrada II, Henryka III - znaczenie terminw: uniwersalizm, Rzesza, hod lenny - warunki naturalne Skandynawii i ycie codzienne jej mieszkacw - powstanie nowych pastw w Skandynawii: Norwegii, Szwecji i Danii - ekspansja terytorialna Normanw podbj Anglii, Sycylii, poudniowych Woch oraz Rusi - dokonania Leifa Erikssona, Wilhelma Zdobywcy, Roberta Guiscarda - znaczenie terminw: Wiking, runa, drakkar - badania nad redniowiecznym zabytkiem Tkanin z Bayeux - pochodzenie i podzia Sowian - pierwsze pastwa Sowian (pastwo Samona i pastwo wielkomorawskie) - wierzenia sowiaskie - organizacja spoeczestwa Sowian - umiejscawia w czasie i przestrzeni kierunki i zasig podbojw arabskich (8.1); - opisuje podstawowe zasady i symbole islamu (8.2); - wyjania rol Arabw w przekazywaniu dorobku kulturowego pomidzy Wschodem a Zachodem (8.3). - umiejscawia w czasie i przestrzeni monarchi Karola Wielkiego, Pastwo Kocielne oraz Cesarstwo w Europie Zachodniej (9.1); - charakteryzuje dziaalno Karola Wielkiego i wyjania, na czym polega renesans karoliski (9.2).

3. Pastwo Frankw

4. Rzesza Ottonw

- umiejscawia w czasie i przestrzeni monarchi Karola Wielkiego, Pastwo Kocielne oraz Cesarstwo w Europie Zachodniej (9.1); - charakteryzuje gwne idee uniwersalnego cesarstwa Ottona III (9.3); - opisuje relacje pomidzy wadz cesarsk a papiesk w X-XI w. (9.4) - umiejscawia w czasie i przestrzeni narodziny i rozprzestrzenianie si chrzecijastwa (7.1).

5. Najazdy Normanw

6. Sowianie i Wgrzy

- umiejscawia w czasie i przestrzeni narodziny i rozprzestrzenianie si chrzecijastwa (7.1); - wyjania kulturotwrcz rol

24

- chrystianizacja Sowiaszczyzny - dziaalno Cyryla i Metodego oraz ich rola w chrystianizacji Sowian - powstanie Rusi Kijowskiej - osignicia Wodzimierza Wielkiego - najazd Wgrw i powstanie Krlestwa Wgierskiego - dokonania Stefana Wielkiego - znaczenie terminw: wiec, gagolica 7. Midzy papiestwem a cesarstwem - kryzys Kocioa we wczesnym redniowieczu - postulaty odbudowy religijnoci opactwo w Cluny - odrodzenie Kocioa na pocztku XI w. reforma Sylwestra II - wielka schizma wschodnia - przyczyny, przebieg i skutki konfliktu midzy papiestwem a cesarstwem (Grzegorz VII i Henryk IV) - znaczenie terminw: schizma, Dyktat papieski Rozdzia V: Polska pierwszych Piastw 1. Pradzieje ziem polskich

Kocioa w dziedzinie nauki, architektury, sztuki i ycia codziennego redniowiecznego spoeczestwa (12.1).

- opisuje relacje pomidzy wadz cesarsk a papiesk w X-XI w. (9.4) - wyjania przyczyny i skutki rozamu w Kociele w XI w. (10.3)

- kultury ludw yjcych na ziemiach polskich przed Materia wykraczajcy poza przybyciem Sowian podstaw programow. - osada w Biskupinie najlepiej zachowany zabytek pradziejw ziem polskich - Sowianie na ziemiach polskich: religia i gospodarka - dendrochronologia jej rola przy datowaniu znalezisk w Biskupinie - plemiona polskie i pierwsze orodki pastwotwrcze - ksztatowanie si pastwa Piastw - chrzest Polski i jego znaczenie - spoeczestwo w pastwie Mieszka I - najstarsze wzmianki kronikarskie o pastwie polskim - znaczenie terminw: danina, Dagome iudex - sytuuje w czasie i przestrzeni pastwo pierwszych Piastw (13.1); - wskazuje, na przykadzie pastwa pierwszych Piastw, charakterystyczne cechy monarchii patrymonialnej (13.2); - wyjania okolicznoci przyjcia chrztu przez Piastw oraz nastpstwa kulturowe, spoeczne i polityczne chrystianizacji w Polsce (13.3). - sytuuje w czasie i przestrzeni pastwo pierwszych Piastw (13.1); - wskazuje, na przykadzie pastwa pierwszych Piastw, charakterystyczne cechy monarchii patrymonialnej (13.2); - wyjania okolicznoci przyjcia chrztu przez Piastw oraz nastpstwa kulturowe, spoeczne i polityczne chrystianizacji w Polsce (13.3);

2. Pocztki pastwa polskiego

3. Pastwo Bolesawa Chrobrego

- rzdy Bolesawa Chrobrego - misja w. Wojciecha w Prusach i jej skutki dla Kocioa w Polsce - zjazd gnienieski i jego znaczenie dla umocnienia pozycji Polski na arenie midzynarodowej - podboje Bolesawa Chrobrego, wojna z Niemcami, przyczenie Grodw Czerwieskich - koronacja Bolesawa Chrobrego powstanie Krlestwa Polskiego - znaczenie terminw: relikwia, kasztelan, metropolia, kanonizacja

25

- ocenia dokonania pierwszych Piastw w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury (13.4). 4. Kryzys i odbudowa pastwa Piastw - kryzys pastwa polskiego za czasw Mieszka II - najazdy na ziemie polskie: Konrada II, Jarosawa Mdrego, Brzetysawa - wybuch powstania ludowego - objcie wadzy przez Kazimierza Odnowiciela i odbudowa ksistwa polskiego - osignicia i niepowodzenia rzdw Bolesawa miaego - spr Bolesawa miaego z biskupem Stanisawem ze Szczepanowa - Polska w konflikcie pomidzy papieem a cesarzem - pastwo Wadysawa Hermana i Sieciecha - spr Bolesawa Krzywoustego ze Zbigniewem - najazd niemiecki na ziemie polskie - podbj Pomorza i polityka zagraniczna Bolesawa Krzywoustego - historia pastwa Piastw w rdach pisanych: Kronice polskiej Galla Anonima, Kronice polskiej Kadubka i Kronice Wielkopolskiej - sytuuje w czasie i przestrzeni pastwo pierwszych Piastw (13.1); - ocenia dokonania pierwszych Piastw w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury (13.4); - opisuje relacje pomidzy wadz cesarsk a papiesk w X-XI w. (9.4).

5. Panowanie Bolesawa Krzywoustego

- sytuuje w czasie i przestrzeni pastwo pierwszych Piastw (13.1); - ocenia dokonania pierwszych Piastw w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury (13.4).

26

Klasa II gimnazjum Temat Materia nauczania Odniesienia do podstawy programowej. Ucze: - wyjania kulturotwrcz rol Kocioa w dziedzinie nauki, architektury, sztuki i ycia codziennego redniowiecznego spoeczestwa (12.1); - wyjania okolicznoci przyjcia chrztu przez Piastw oraz nastpstwa kulturowe, spoeczne i polityczne chrystianizacji w Polsce (13.3). - sytuuje w czasie i przestrzeni Polsk w okresie rozbicia dzielnicowego (14.1); - opisuje postanowienia statutu Bolesawa Krzywoustego (14.2).

Rozdzia I: Polska i wiat w XII-XIV wieku 1. Wyprawy krzyowe - przyczyny wypraw krzyowych - przebieg pierwszych krucjat i powstanie Krlestwa Jerozolimy - powstanie zakonw rycerskich - poraka krzyowcw i wycofanie si z Bliskiego Wschodu - skutki wypraw krzyowych - krucjaty ksit piastowskich wyprawy Henryka Sandomierskiego i Leszka Biaego - znaczenie terminw: krucjata, krzyowcy, Krlestwo Jerozolimskie - postanowienia statutu Krzywoustego i podzia dzielnicowy - wojna domowa i konflikty pomidzy ksitami - upadek zasady senioratu - postpujce rozdrobnienie i osabienie pastwa polskiego - straty terytorialne - znaczenie terminw: statut, senior, zasada senioratu

2. Polska dzielnicowa

3. Mongoowie - Czyngis Chan i jego azjatyckie podboje - budowa imperium mongolskiego - wyprawy mongolskie do Europy podbj Rusi - najazd mongolski na ziemie polskie i bitwa pod Legnic - rozpad imperium mongolskiego 4. Sprowadzenie Krzyakw do Polski - pnocno-wschodni ssiedzi Polski w XIII wieku Prusowie i Jawingowie - sprowadzenie Krzyakw do Polski - podbj i przymusowa chrystianizacja Prus przez Krzyakw - powstanie pastwa zakonnego - budowa Malborka i kolonizacja ziem pruskich

- sytuuje w czasie i przestrzeni Polsk w okresie rozbicia dzielnicowego (14.1).

- porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polskokrzyackimi w epoce Piastw (14.3).

5. Zjednoczenie - skutki polityczne i gospodarcze rozbicia pastwa dzielnicowego polskiego - prby zjednoczenia ziem polskich (Henrykowie lscy, Przemys II, Przemylidzi) - okolicznoci przejcia wadzy przez Wadysawa okietka - koronacja Wadysawa okietka, - zajcie Pomorza Gdaskiego przez Krzyakw - pocztek konfliktu z Krzyakami zmagania militarne i prawne

- porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polskokrzyackimi w epoce Piastw (14.3); - opisuje zmiany spoecznogospodarcze w epoce rozbicia dzielnicowego i dostrzega zwizki pomidzy rozwojem ruchu osadniczego a oywieniem gospodarczym (14.4).

27

6. Pastwo Kazimierza Wielkiego

- odbudowa gospodarcza ziem polskich za czasw Kazimierza Wielkiego - reformy Kazimierza Wielkiego (prawna, skarbowa i monetarna) - dyplomatyczne rozwizanie konfliktw z Krzyakami i Czechami - ekspansja terytorialna Polski na terenie Rusi Halickiej - mier Kazimierza Wielkiego koniec dynastii Piastw podsumowanie okresu piastowskiego

- ocenia dokonania Kazimierza Wielkiego w dziedzinie polityki wewntrznej (system obronny, urbanizacja kraju, prawo, nauka) oraz w polityce zagranicznej (14.5); - charakteryzuje zmiany struktury spoecznowyznaniowej Krlestwa Polskiego po przyczeniu ziem ruskich (14.6).

Rozdzia II: Spoeczestwo redniowiecza 1. System - ewolucja ustroju redniowiecznego od monarchii - rozpoznaje typowe instytucje feudalny patrymonialnej do monarchii stanowej systemu lennego (11.1); - gwne zasady funkcjonowania systemu feudalnego - wyjania pojcie stanu (drabina feudalna, zasada wielokrotnej wasnoci) i charakteryzuje podziay - feudalne ceremonie redniowieczne inwestytura spoeczne w redniowieczu - redniowieczne spoeczestwo stanowe (11.2); - prawa i obowizki poszczeglnych stanw - porwnuje gwne elementy - pocztki uniwersalizmu redniowiecznego kultury rycerskiej i kultury - redniowieczni rycerze i ich siedziby miejskiej (12.2). - pasowanie na rycerza - etos rycerski w redniowieczu - redniowieczne obyczaje dworskie (turnieje, damy i rycerze) - postacie legendarne wczesnego redniowiecza sagi normaskie i legenda o krlu Arturze - znaczenie terminw: stan, monarchia stanowa, feudalizm, drabina feudalna, inwestytura, hod lenny, spoeczestwo stanowe 2. ycie - wie we wczesnym redniowieczu - rozpoznaje typowe instytucje codzienne - ukad przestrzenno-funkcjonalny redniowiecznej systemu lennego (11.1); na wsi wsi - wyjania pojcie stanu - rozwj sposobw uprawy ziemi (gospodarka i charakteryzuje podziay wypaleniskowa, dwupolwka i trjpolwka) spoeczne w redniowieczu - warunki ycia na wsi plony i sposb ywienia (11.2). - znaczenie terminw: gospodarka wypaleniskowa, dwupolwka, trjpolwka 4. rednio- rozwj miast w redniowiecznej Europie - wyjania pojcie stanu wieczne miasto - pozycja miasta w systemie feudalnym i charakteryzuje podziay i jego - ukad przestrzenny miasta w redniowieczu spoeczne w redniowieczu mieszkacy - wadze miasta (11.2); - struktura spoeczna miasta w redniowieczu (cechy, - charakteryzuje funkcje bractwa, gildie) gospodarcze, polityczne - warunki ycia w miecie redniowiecznym i kulturowe miast - kupcy i ich towary w redniowieczu (11.3); - znaczenie terminw: rada miasta, burmistrz, - wyjania kulturotwrcz rol patrycjat, posplstwo, plebs, cech, bractwo, gildia, Kocioa w dziedzinie nauki, czeladnik, terminowanie architektury, sztuki i ycia codziennego redniowiecznego spoeczestwa (12.1);

28

5. Koci w redniowieczu

6. Kultura redniowiecza

7. W cieniu kociow i zamkw

1. Unia Polski z Litw

- porwnuje gwne elementy kultury rycerskiej i kultury miejskiej (12.2). - rola duchowiestwa w redniowieczu, np. w yciu - wyjania pojcie stanu codziennym wiernych i charakteryzuje podziay - papiestwo i sobory spoeczne w redniowieczu - zakony i ich rola w spoeczestwie redniowiecznym (11.2); - wybitne postacie Kocioa (w. Franciszek z Asyu, - wyjania kulturotwrcz rol w. Dominik Guzman) i ich wpyw na spoeczestwo Kocioa w dziedzinie nauki, - rola duchownych w yciu codziennym architektury, sztuki i ycia redniowiecznych wiernych codziennego redniowiecznego - pielgrzymi i miejsca wite spoeczestwa (12.1). - uniwersalistyczny charakter kultury redniowiecznej - charakteryzuje funkcje Europy Zachodniej gospodarcze, polityczne - wpyw pozostaych krgw cywilizacyjnych na i kulturowe miast redniowieczn kultur europejsk w redniowieczu (11.2); - redniowieczne wzorce osobowe (asceta, rycerz, - wyjania kulturotwrcz rol wadca) Kocioa w dziedzinie nauki, - edukacja i rola aciny w redniowieczu architektury, sztuki i ycia - naukowe osignicia redniowiecza i rola codziennego redniowiecznego uniwersytetw spoeczestwa (12.1). - znaczenie terminw: scholastyka, sztuki wyzwolone - architektura redniowiecznej Europy - wyjania kulturotwrcz rol - styl romaski cechy charakterystyczne Kocioa w dziedzinie nauki, architektury i rzeby architektury, sztuki i ycia - styl gotycki cechy charakterystyczne architektury, codziennego redniowiecznego rzeby i malarstwa spoeczestwa (12.1); - wpyw pozostaych krgw kulturowych na - rozpoznaje zabytki kultury architektur redniowiecznej Europy redniowiecza, wskazujc - malarstwo miniaturowe zdobnictwo ksig rnice pomidzy stylem redniowiecznych romaskim a stylem gotyckim, - drzwi gnienieskie jako przykad dziea sztuki z uwzgldnieniem przykadw romaskiej z wasnego regionu (12.3). Rozdzia III: Polska i Europa w XV wieku - Polska po mierci Kazimierza Wielkiego - wyjania przyczyny i ocenia panowanie Andegawenw nastpstwa unii Polski z Litw - przywilej koszycki (15.1). - sytuacja na Litwie przed zawarciem unii z Polsk - charakteryzuje rozwj - przyczyny i znaczenie polsko-litewskiej unii uprawnie stanu szlacheckiego w Krewie (15.3). - znaczenie chrystianizacji Litwy na arenie midzynarodowej - unie w Wilnie i Horodle - znaczenie terminw: przywilej, przywileje stanowe, unia personalna - przyczyny wybuchu wielkiej wojny z zakonem krzyackim - przebieg dziaa zbrojnych bitwa pod Grunwaldem i jej znaczenie - pierwszy pokj toruski i skutki wielkiej wojny z Krzyakami - konflikt polsko-krzyacki na arenie midzynarodowej postanowienia soboru w Konstancji - porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polskokrzyackimi w epoce Jagiellonw (15.2).

2. Wielka wojna z Zakonem

29

- sytuacja w pastwie krzyackim (znaczenie Zwizku Pruskiego) - okolicznoci wybuchu wojny trzynastoletniej rola miast pruskich - przebieg dziaa zbrojnych podczas wojny trzynastoletniej - postanowienia drugiego pokoju toruskiego zmiany terytorialne i prawne - skutki wojny trzynastoletniej - znaczenie terminu: Prusy Zakonne 4. Europa - wojna stuletnia (przyczyny, przeomowe Zachodnia wydarzenia, skutki konfliktu) w XV wieku - ruchy heretyckie i pocztki reformacji w kociele (Hus, Wiklef) - wojny husyckie i ich skutki - wprowadzenie broni palnej i wzrost znaczenia armii zacinej - spory w Kociele papizm kontra koncyliaryzm - znaczenie terminw: husytyzm, papizm, koncyliaryzm 5. Nowe potgi - rozwj terytorialny Polski i Litwy w Europie - wzrost znaczenia Moskwy - ekspansja imperium osmaskiego w Europie - zaangaowanie Jagiellonw w konflikt z Turcj klska pod Warn - upadek Konstantynopola przeomowe znaczenie tego wydarzenia 6. Kultura - rozkwit kultury polskiej w XIV i XV w. pnego - wybitni polscy uczeni redniowiecza i ich dokonania redniowiecza - najwaniejsze osignicia polskiej architektury w Polsce i sztuki gotyckiej - dorobek dziejopisarski Jana Dugosza - twrczo rzebiarska Wita Stwosza na ziemiach polskich 3. Wojna trzynastoletnia

- porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polskokrzyackimi w epoce Jagiellonw (15.2).

Materia wykraczajcy poza podstaw programow.

- wyjania przyczyny i ocenia nastpstwa unii Polski z Litw (15.1).

- wyjania kulturotwrcz rol Kocioa w dziedzinie nauki, architektury, sztuki i ycia codziennego redniowiecznego spoeczestwa (12.1); - rozpoznaje zabytki kultury redniowiecza, wskazujc rnice pomidzy stylem romaskim a stylem gotyckim, z uwzgldnieniem przykadw z wasnego regionu (12.3). Rozdzia IV: Narodziny nowoytnego wiata 1. Cywilizacje - rozwj cywilizacji na kontynencie azjatyckim - ocenia wpyw odkry pozaeuropejskie - osignicia cywilizacyjne redniowiecznych Indii geograficznych na ycie i Chin spoeczno-gospodarcze - cywilizacje Ameryki prekolumbijskiej Majowie, i kulturowe Europy oraz dla Aztekowie i Inkowie Nowego wiata (16.2). - osignicia naukowe i techniczne oraz sztuka Majw, Aztekw i Inkw 2. Wielkie - przyczyny odkry geograficznych rozwj nauki - sytuuje w czasie i przestrzeni odkrycia i techniki europejskiej, sytuacja gospodarcza wyprawy Krzysztofa Kolumba, geograficzne i spoeczna Europy w XV w., utrudnienia w handlu Vasco da Gamy, Ferdynanda z krajami Dalekiego Wschodu Magellana oraz sytuuje - poszukiwanie morskiej drogi do Indii w przestrzeni posiadoci - odkrycia eglarzy portugalskich nawizanie przez kolonialne Portugalii Europejczykw bezporednich kontaktw i Hiszpanii (16.1); handlowych z Afryk i Indiami - ocenia wpyw odkry geograficznych na ycie

30

- wyprawa Krzysztofa Kolumba i znaczenie odkrycia Ameryki - wyprawa Ferdynanda Magellana dookoa wiata 3. Skutki - podbj Ameryki przez konkwistadorw odkry - ukad w Tordesillas - podzia stref wpyww geograficznych pomidzy Portugali i Hiszpani - eksterminacja Indian i zagada kultur prekolumbijskich - wymiana cywilizacyjna pomidzy Europ a Ameryk - skutki odkry geograficznych i europejskiej ekspansji - znaczenie terminu: konkwistador - zmiany w gospodarce europejskiej wywoane kolonializmem - nowe rodki patnicze weksle i banknoty - kompanie handlowe i ich rola w XVII i na pocztku XVIII w. - powstanie nowych form produkcji praca nakadcza i manufaktura - pocztki gospodarki kapitalistycznej - niewolnictwo i jego rola w gospodarce kolonialnej - znaczenie terminw: weksel, praca nakadcza, manufaktura, kapitalizm, kompania handlowa - rola Woch w powstaniu i rozwoju renesansu - znaczenie mecenatu dla rozwoju kultury renesansowej - idea humanizmu i nawizania do antyku - wynalazek druku i jego wpyw na rozpowszechnianie si nowych idei - gwne orodki renesansu w Europie - dziaalno i osignicia Leonarda da Vinci - przedstawiciele odrodzenia Micha Anio i Erazm z Rotterdamu - znaczenie terminw: humanizm, odrodzenie, renesans, mecenat - Koci na pocztku XVI w. - przyczyny reformacji - twrcy gwnych doktryn: Jan Kalwin i Marcin Luter - anglikanizm przyczyny i przebieg reformacji w Anglii - gwne rnice pomidzy odamami chrzecijastwa powstaymi w XVI w. - rnice midzy zborem protestanckim a wityni katolick - przebieg reformacji dysputy, przeladowania i wojny religijne - znaczenie terminw: luteranizm, reformacja, heretyk, herezja, kalwinizm, protestantyzm, anglikanizm, zbr, zewiecczenie, sekularyzacja

4. Gospodarka w epoce kolonialnej

spoeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego wiata (16.2). - sytuuje w czasie i przestrzeni wyprawy Krzysztofa Kolumba, Vasco da Gamy, Ferdynanda Magellana oraz sytuuje w przestrzeni posiadoci kolonialne Portugalii i Hiszpanii (16.1); - ocenia wpyw odkry geograficznych na ycie spoeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego wiata (16.2). - ocenia wpyw odkry geograficznych na ycie spoeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego wiata (16.2).

5. Kultura odrodzenia w Europie

6. Nowe wyznania w Europie

- wyjania rda rozwoju kultury renesansu oraz opisuje jej charakterystyczne cechy (17.1); - charakteryzuje najwiksze osignicia: Leonarda da Vinci, Michaa Anioa, Rafaela Santi, Erazma z Rotterdamu, Mikoaja Kopernika i Galileusza (17.2); - ocenia rol druku dla upowszechniania idei renesansu oraz rozwoju cywilizacji europejskiej (17.3). - wymienia czynniki, ktre doprowadziy do rozamu w Kociele zachodnim (18.1); - opisuje cele i charakteryzuje dziaalno Marcina Lutra i Jana Kalwina (18.2).

31

7. Kontrrefor- - postanowienia soboru trydenckiego - wyjania cele zwoania soboru macja i odnowa - jezuici cele i sposb dziaania trydenckiego i wskazuje Kocioa - wojna trzydziestoletnia postanowienia suce - znaczenie terminw: kontrreformacja, Indeks Ksig wzmocnieniu katolicyzmu (18.3). Zakazanych, wite Oficjum Rozdzia V: Rzeczpospolita w XVI wieku 1. Pocztki - przywileje stanowe i przeksztacenie si rycerstwa w - wymienia instytucje ustrojowe demokracji szlacht demokracji szlacheckiej szlacheckiej - ekonomiczna podstawa demokracji szlacheckiej i charakteryzuje ich - znaczenie konstytucji Nihil novi kompetencje (20.1). - instytucje demokracji szlacheckiej sejm walny i sejmiki - reformy zwizane z ruchem egzekucyjnym - znaczenie terminw: demokracja szlachecka, sejmik, sejm walny, ruch egzekucyjny, krlewszczyzna, wojsko kwarciane, Nihil novi, instrukcje sejmikowe, marszaek, konstytucje sejmowe 2. Ostatni - Polska i Litwa w unii personalnej - ocenia polityk zagraniczn Jagiellonowie - polityka dynastyczna Jagiellonw ostatnich Jagiellonw (19.1); - panowanie Zygmunta Starego - porzdkuje i sytuuje w czasie - przyczyny i znaczenie hodu pruskiego, najwaniejsze wydarzenia - polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonw zwizane z relacjami polsko- pocztki polskiej floty krzyackimi w epoce - znaczenie terminw: hod pruski, Prusy Ksice Jagiellonw (15.2). 3. Rzecz- Zygmunt August i problem nastpstwa tronu - ocenia polityk zagraniczn pospolita - pierwsza wojna pnocna i jej wynik ostatnich Jagiellonw (19.1); Obojga - unia realna polsko-litewska w Lublinie powstanie - przedstawia okolicznoci Narodw Rzeczypospolitej Obojga Narodw zawarcia unii realnej pomidzy - skutki unii lubelskiej Polsk a Litw i jej gwne - znaczenie terminw: unia realna, Rzeczpospolita postanowienia oraz wskazuje na Obojga Narodw mapie terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodw (19.2). 4. Reformacja - wieloreligijna tradycja pastwa Jagiellonw - charakteryzuje stosunki i kontrreformacj - rozwj protestantyzmu w Rzeczypospolitej Obojga wyznaniowe w pastwie polskoa w Polsce Narodw litewskim i wyjania ich - szkolnictwo protestanckie w Polsce (Rakw, specyfik na tle europejskim Leszno, Gdask, Elblg) (19.3); - bracia polscy i ich zasady wiary - wyjania okolicznoci - realizacja uchwa soboru trydenckiego w uchwalenia oraz gwne Rzeczypospolitej zaoenia konfederacji - dziaalno Piotra Skargi i Stanisawa Hozjusza warszawskiej i artykuw - unia brzeska i jej skutki henrykowskich (20.2). - konfederacja warszawska i jej znaczenie - terytorialne rozmieszczenie grup wyznaniowych w Rzeczypospolitej - znaczenie terminw: arianizm, bracia polscy, konfederacja 5. Rozwj - zmiany w handlu europejskim, - porzdkuje i sytuuje w czasie gospodarczy - gospodarcze skutki wojny trzynastoletniej, najwaniejsze wydarzenia Polski - folwark paszczyniany cele i zasady zwizane z relacjami polskofunkcjonowania. krzyackimi w epoce - status poszczeglnych grup spoecznych Jagiellonw (15.2); w gospodarce folwarcznej

32

6. Pierwsze wolne elekcje

- ycie codzienne mieszkacw polskiej wsi w XVIXVIII w., - rola Gdaska w rozwoju gospodarczym Rzeczypospolitej w XVI w. - znaczenie terminw: folwark paszczyniany, paszczyzna, gospodarka folwarczna - pierwsze bezkrlewie przebieg i skutki - elekcja i ucieczka Henryka Walezego - okolicznoci wyboru Stefana Batorego na krla Polski - ocena reform przeprowadzonych przez Stefana Batorego - wojna o Inflanty przebieg i wynik - znaczenie terminw: bezkrlewie, interreks, elekcja, sejm konwokacyjny, sejm elekcyjny, pacta conventa, artykuy henrykowskie, piechota wybraniecka - wpyw sytuacji gospodarczej na rozwj polskiej kultury i sztuki w XVI w. - oddziaywanie renesansu woskiego na rozwj polskiego odrodzenia - najwybitniejsze dziea polskiego renesansu - przedstawiciele odrodzenia w Polsce: Mikoaj Kopernik, Mikoaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski Rozdzia VII: Wiek wojen - absolutystyczne rzdy Tudorw w Anglii - przyczyny konfliktu midzy krlem a angielskim parlamentem - przebieg i rezultat wojny domowej w Anglii - rola Olivera Cromwella w polityce republiki angielskiej - powrt do monarchii ustrj monarchii parlamentarnej - podbj Irlandii, uzalenienie Szkocji i powstanie Wielkiej Brytanii - znaczenie terminw: parlament, monarchia parlamentarna, Izba Lordw, Izba Gmin, lord protektor - wojna trzydziestoletnia - rola kardynaa Richelieu w ksztatowaniu monarchii absolutnej we Francji - monarchia absolutna na przykadzie panowania Ludwika XIV - merkantylizm i jego znaczenie dla gospodarki pastwa - wpyw wadzy absolutnej na rozwj nauki, kultury i architektury - znaczenie terminw: absolutyzm, monarchia absolutystyczna, intendent, Krl Soce, merkantylizm

- ocenia wpyw odkry geograficznych na ycie spoeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego wiata (16.2). - wymienia instytucje ustrojowe demokracji szlacheckiej i charakteryzuje ich kompetencje (20.1); - wyjania okolicznoci uchwalenia oraz gwne zaoenia konfederacji warszawskiej i artykuw henrykowskich (20.2); - przedstawia zasady wolnej elekcji (20.3). - ocenia wpyw odkry geograficznych na ycie spoeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego wiata (16.2); - rozpoznaje reprezentatywne obiekty sztuki renesansowej na ziemiach polskich ze szczeglnym uwzgldnieniem wasnego regionu (19.4) - wymienia, odwoujc si do przykadu Anglii, gwne cechy monarchii parlamentarnej (22.2); - porwnuje monarchi parlamentarn z monarchi absolutn, uwzgldniajc zakres wadzy monarszej, prawa i obowizki poddanych, rol instytucji stanowych (parlamentu) (22.3). - charakteryzuje, na przykadzie Francji Ludwika XIV, ustrj monarchii absolutnej (22.1); - porwnuje monarchi parlamentarn z monarchi absolutn, uwzgldniajc zakres wadzy monarszej, prawa i obowizki poddanych, rol instytucji stanowych (parlamentu) (22.3).

7. Kultura polskiego odrodzenia

1. Monarchia parlamentarna w Anglii

2. Monarchia absolutna we Francji

3. Rzeczpospo- - panowanie Zygmunta III Wazy polityka lita za wewntrzna i zewntrzna

- ocenia charakter zmian systemu polityczno-ustrojowego

33

panowania Wazw

- wojny polsko-szwedzkie w I poowie XVII w. - dymitriady i ich skutki dla stosunkw polskorosyjskich - technika walki polskiej husarii - znaczenie terminw: rokosz, dymitriada, bojar

4. Powstanie kozackie

5. Potop szwedzki

- konflikt polsko-turecki w pierwszej poowie XVII w. (bitwy pod Cecor i Chocimiem) - Kozacy i ich pozycja w Rzeczypospolitej - powstanie Chmielnickiego - interwencja rosyjska na Ukrainie - zakoczenie konfliktu polsko-rosyjskiego podzia Ukrainy - skutki wojny domowej na Ukrainie - znaczenie terminw: ataman, Zaporoe, sicz - przyczyny najazdu szwedzkiego - potop szwedzki przyczyny zwycistw Szwedw, wojna partyzancka - luby lwowskie Jana Kazimierza - uniezalenienie si Prus - pokj w Oliwie - znaczenie terminu luby lwowskie

Rzeczypospolitej w XVII w. (20.4); - wyjania gwne przyczyny wojen Rzeczypospolitej ze Szwecj, Turcj i Rosj (21.1); - wyjania, na czym polegaa specyfika ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodw na tle Europy (22.4). - wyjania gwne przyczyny wojen Rzeczypospolitej ze Szwecj, Turcj i Rosj (21.1); - wyjania przyczyny, cele i nastpstwa powstania Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie (21.2).

6. Kryzys Rzeczypospolitej w II poowie XVII wieku

- potop szwedzki przyczyny zwycistwa Szwedw, wojna partyzancka - uniezalenienie si Prus od Polski - pokj w Oliwie - konflikt polsko-turecki w II poowie XVII w. - znaczenie bitwy pod Wiedniem dla Europy - skutki XVII-wiecznych wojen toczonych przez Rzeczpospolit

- ocenia charakter zmian systemu polityczno-ustrojowego Rzeczypospolitej w XVII w. (20.4); - wyjania gwne przyczyny wojen Rzeczypospolitej ze Szwecj, Turcj i Rosj (21.1); - wyjania, na czym polegaa specyfika ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodw na tle Europy (22.4). - wyjania gwne przyczyny wojen Rzeczypospolitej ze Szwecj, Turcj i Rosj (21.1); - ocenia spoeczno-gospodarcze i polityczne nastpstwa wojen w XVII w. (21.3); - wyjania przyczyny i wskazuje przejawy kryzysu politycznego i spoeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej w drugiej poowie XVII w. (21.4) - rozpoznaje charakterystyczne cechy kultury baroku, odwoujc si do przykadw architektury i sztuki we wasnym regionie (20.5).

7. Barok i sarmatyzm

- idee kultury barokowej - wzorce architektury barokowej: koci Il Gesu i paac w Wersalu - wybitni twrcy literatury baroku - dziea sztuki barokowej w Polsce - porwnanie kultury rodzimej i europejskiej - sarmatyzm ideologia szlachty Rzeczypospolitej - znaczenie terminw: sarmatyzm, makaronizm, ksenofobia

34

Klasa III gimnazjum

Temat

Materia nauczania

Odniesienia do podstawy programowej. Ucze:

Rozdzia I: Polska i Europa w XVIII wieku 1. Owiecenie - rozwj nauki i techniki w XVII i XVIII w. - wymienia idee owiecenia w Europie - wybitni uczeni owiecenia (Wolter, Franklin, i rozpoznaje je w nauce, Rousseau) literaturze, architekturze - rozkwit owieceniowej filozofii i sztuce (23.1); - znaczenie Wielkiej encyklopedii francuskiej dla - charakteryzuje zasad rozwoju nauki i owiaty trjpodziau wadzy - krytyka religii i Kocioa deizm i ateizm Monteskiusza i zasad umowy - powstanie organizacji wolnomularskich spoecznej Rousseau (23.2). - pocztek naukowych bada historycznych - znaczenie terminw: deizm, ateizm, racjonalizm, utylitaryzm 2. Nowe potgi - zmiana ukadu si w XVIII-wiecznej Europie - porwnuje reformy europejskie - reformy Piotra I rozwj armii, administracji i floty owieceniowe wprowadzone - zmiany kulturowo-obyczajowe w Rosji w Prusach, Rosji i Austrii - absolutyzm owiecony w Austrii reformy Marii (23.3). Teresy i Jzefa II - rozkwit militarny i gospodarczy Prus za Fryderyka Wilhelma I i Fryderyka II - znaczenie terminw: absolutyzm owiecony, dryl pruski, krl-sierant 3. Polska za - unia polsko-saska i jej skutki - przedstawia przyczyny panowania - wielka wojna pnocna i wojna domowa w Polsce i przejawy kryzysu pastwa Wettinw - reformy sejmu niemego i wzrost zalenoci Polski od polskiego w czasach saskich ssiadw (24.1); - charakterystyka oraz skutki rzdw Augusta II - wyjania zmiany pooenia i Augusta III midzynarodowego - rozwj szkolnictwa w poowie XVIII w. rola Rzeczypospolitej w XVIII w. zakonu pijarw (24.2); - znaczenie terminw: sejm niemy, sejm pacyfikacyjny, - charakteryzuje projekty reform Collegium Nobilium ustrojowych Stanisawa Konarskiego i Stanisawa Leszczyskiego oraz dostrzega przejawy oywienia w gospodarce i kulturze czasw saskich (24.3). 4. Pocztki - okolicznoci dojcia do wadzy Stanisawa Augusta - przedstawia okolicznoci panowania Poniatowskiego powstania, zadania i Stanisawa - reformy sejmu konwokacyjnego osignicia Komisji Edukacji Augusta - konfederacja barska program i przebieg walk Narodowej (26.1); Poniatowskiego z wojskami rosyjskimi - sytuuje w czasie I, II i III - okolicznoci i przyczyny pierwszego rozbioru Polski rozbir Rzeczypospolitej - reformy sejmu rozbiorowego i wskazuje na mapie zmiany - program opozycji wobec Familii terytorialne po kadym - znaczenie terminw: prawa kardynalne, rozbiorze (27.1); konfederacja barska, obiady czwartkowe, Komisja - rozpoznaje charakterystyczne Edukacji Narodowej, Familia cechy polskiego owiecenia i charakteryzuje przykady sztuki

35

okresu klasycyzmu z uwzgldnieniem wasnego regionu (26.4). 5. Sejm Wielki - charakterystyka polskich stronnictw politycznych - sytuuje w czasie obrady Sejmu i drugi rozbir w II poowie XVIII w. Wielkiego oraz uchwalenie Polski - program reform Sejmu Wielkiego Konstytucji 3 maja; wymienia - okolicznoci uchwalenia i tre Konstytucji 3 maja reformy Sejmu Wielkiego oraz - prba wprowadzenia reform i konfederacja postanowienia Konstytucji 3 targowicka maja (26.2); - wojna w obronie Konstytucji i sejm rozbiorowy - wyjania okolicznoci - znaczenie terminw: Sejm Wielki, Sejm Czteroletni, zawizania konfederacji konfederacja targowicka, stronnictwo patriotyczne, targowickiej i ocenia jej stronnictwo dworskie, stronnictwo hetmaskie, czarna nastpstwa (26.3); procesja, konstytucja, ustawa rzdowa - sytuuje w czasie I, II i III rozbir Rzeczypospolitej i wskazuje na mapie zmiany terytorialne po kadym rozbiorze (27.1). 6. Powstanie - wybuch powstania kociuszkowskiego - sytuuje w czasie I, II i III kociuszkow- znaczenie Uniwersau poanieckiego i przyczyny rozbir Rzeczypospolitej skie i trzeci jego ograniczonego znaczenia i wskazuje na mapie zmiany rozbir Polski - przebieg powstania kociuszkowskiego i rda jego terytorialne po kadym klski rozbiorze (27.1); - upadek powstania kociuszkowskiego i trzeci rozbir - przedstawia cele i nastpstwa Polski powstania kociuszkowskiego - Tadeusz Kociuszko bohater wielu narodw (27.2); - znaczenie terminw: Uniwersa poaniecki, - rozrnia wewntrzne naczelnik, kosynierzy, Rada Najwysza Narodowa i zewntrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej (27.3). Rozdzia II: Rewolucja w Ameryce i we Francji 1. Wojna - osadnictwo europejskie w Ameryce Pnocnej - przedstawia przyczyny o niepodlego - konflikt pomidzy wadzami brytyjskimi i nastpstwa wojny Stanw a mieszkacami trzynastu kolonii amerykaskich o niepodlego (25.1); Zjednoczonych - Deklaracja Niepodlegoci Stanw Zjednoczonych - ocenia wkad Polakw - przebieg wojny o niepodlego Stanw w walk o niepodlego Stanw Zjednoczonych Zjednoczonych (25.2); - Konstytucja Stanw Zjednoczonych - wymienia gwne instytucje - Polacy w wojnie o niepodlego Stanw ustrojowe Stanw Zjednoczonych Zjednoczonych i wyjania, - znaczenie terminw: bostoskie picie herbaty, w jaki sposb konstytucja Kongres Kontynentalny, opata stemplowa, Deklaracja amerykaska realizowaa Niepodlegoci, senat, Izba Reprezentantw w praktyce zasad trjpodziau wadzy (25.3). 2. Rewolucja - sytuacja ekonomiczna i spoeczno-polityczna Francji - wyjania gwne przyczyny francuska pod rzdami Ludwika XVI rewolucji i ocenia jej skutki - bezporednie i porednie przyczyny wybuchu (28.1). rewolucji francuskiej - wybuch rewolucji francuskiej (zdobycie Bastylii) - ogoszenie Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela oraz konstytucji - znaczenie terminw: buruazja, Stany Generalne, Zgromadzenie Narodowe 3. Republika - reformy spoeczne zwizane z rewolucj francusk - wyjania gwne przyczyny francuska - najwaniejsze frakcje polityczne rewolucji rewolucji i ocenia jej skutki francuskiej (28.1);

36

- upadek jakobinw i powstrzymanie radykalizmu spoecznego rewolucji - rne sposoby obliczania czasu kalendarz rewolucyjny - znaczenie terminw: republika, koalicja antyfrancuska, jakobini, Dyrektoriat, Marsylianka 4. Pierwsze konstytucje - konstytucja amerykaska - Konstytucja 3 maja - konstytucja francuska z 3 wrzenia 1791 r. - podzia wadzy na ustawodawcz, sdownicz i wykonawcz Monteskiuszowski trjpodzia i kompetencje organw wadzy - idee owieceniowe zawarte w konstytucjach - znaczenie terminw: Ojcowie Narodu, parlamentaryzm, obieralno urzdw, kadencja

- wskazuje charakterystyczne cechy dyktatury jakobiskiej (28.2); - opisuje gwne zasady ideowe rewolucji francuskiej zawarte w Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela (28.3). - charakteryzuje zasad trjpodziau wadzy Monteskiusza i zasad umowy spoecznej Rousseau (23.2); - wymienia gwne instytucje ustrojowe Stanw Zjednoczonych i wyjania, w jaki sposb konstytucja amerykaska realizowaa w praktyce zasad trjpodziau wadzy (25.3); - sytuuje w czasie obrady Sejmu Wielkiego oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja; wymienia reformy Sejmu Wielkiego oraz postanowienia Konstytucji 3 maja (26.2); - wyjania gwne przyczyny rewolucji i ocenia jej skutki (28.1). - opisuje zmiany w Europie w okresie napoleoskim w zakresie stosunkw spoeczno-gospodarczych i politycznych (29.1).

Rozdzia III: Europa od Napoleona do Wiosny Ludw 1. Od konsulatu - dzieje kariery wojskowej i politycznej Napoleona do cesarstwa Bonapartego - przejcie wadzy przez Napoleona - relacje Francji z mocarstwami europejskimi i krajami zalenymi - reformy wewntrzne we Francji w czasach Napoleona - okolicznoci wybuchu wojny francusko-rosyjskiej - przebieg i przyczyny klski armii Napoleona w Rosji - skutki nieudanej wyprawy przeciw Rosji - bitwa pod Lipskiem i upadek Cesarstwa Francuskiego - znaczenie terminw: konsulat, pierwszy konsul, Kodeks Napoleona, konkordat, blokada kontynentalna 2. Legiony i Ksistwo Warszawskie - Polacy a rewolucja francuska - zaoenie Legionw Polskich we Woszech i ich rola we francuskiej armii - Ksistwo Warszawskie okolicznoci powstania, zasig terytorialny i uzalenienie od Francji - ustrj Ksistwa Warszawskiego i reformy spoeczne - wojna z Austri i poszerzenie granic Ksistwa Warszawskiego

- wyjania okolicznoci utworzenia Legionw Polskich i Ksistwa Warszawskiego oraz opisuje cechy ustrojowe i terytorium Ksistwa Warszawskiego (29.2); - ocenia polityk Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postaw Polakw wobec Napoleona (29.3).

37

3. Kongres Wiedeski

- uczestnicy kongresu wiedeskiego i ich rola w podejmowaniu decyzji - zesanie Napoleona na Elb - 100 dni Napoleona - klska pod Waterloo i ostateczny upadek Napoleona - gwne postanowienia kongresu wiedeskiego zmiany ustrojowe i terytorialne - sprawa polska na kongresie wiedeskim - znaczenie terminw: restauracja, legitymizm, rwnowaga europejska - wite Przymierze cel istnienia, uczestnicy - zmiany terytorialne w Europie po Kongresie Wiedeskim (powstanie Zwizku Niemieckiego, Krlestwa Zjednoczonych Niderlandw, Krlestwa Polskiego, Rzeczpospolitej Krakowskiej, Wielkiego Ksistwa Poznaskiego) - rewolucja lipcowa we Francji - powstanie dekabrystw w Rosji - znaczenie terminw: zasada wiecznej neutralnoci, sygnatariusz, Kongreswka - przyczyny rewolucji przemysowej - maszyna parowa i jej zastosowanie - elektryczno i pocztki telekomunikacji - narodziny fotografii dagerotypy - pierwsze wielkie orodki przemysowe w Europie - rola kolonii w epoce przemysowej - znaczenie terminw: ogradzanie, dagerotypia

- przedstawia zasady i postanowienia kongresu wiedeskiego, uwzgldniajc jego decyzje w sprawie polskiej (30.1).

4. Europa po kongresie wiedeskim

- przedstawia zasady i postanowienia kongresu wiedeskiego, uwzgldniajc jego decyzje w sprawie polskiej (30.1); - wyjania gwne zaoenia idei liberalizmu, socjalizmu oraz idei narodowych w Europie w pierwszej poowie XIX w. (30.2) - wymienia charakterystyczne cechy rewolucji przemysowej (31.1); - podaje przykady pozytywnych i negatywnych skutkw procesu uprzemysowienia, w tym dla rodowiska naturalnego (31.2); - identyfikuje najwaniejsze wynalazki i odkrycia XIX w. oraz wyjania nastpstwa ekonomiczne i spoeczne ich zastosowania (31.3); - opisuje zmiany w poziomie ycia rnych grup spoecznych midzy poow XVIII w. a poow XIX w. na podstawie rde pisanych, ikonograficznych i statystycznych (31.4). - wyjania gwne zaoenia idei liberalizmu, socjalizmu oraz idei narodowych w Europie w pierwszej poowie XIX w. (30.2)

5. Rewolucja przemysowa

6. Nowe ideologie

- liberalizm aspekt gospodarczy i spoecznopolityczny - pocztki ruchu robotniczego czartyzm, ludyzm, pierwsze zwizki zawodowe - socjalizm teoretycy ideologii - komunizm tezy Manifestu komunistycznego - konserwatyzm i jego zaoenia - znaczenie terminw: liberalizm, wolna konkurencja, czartyzm, luddyzm, socjalizm, komunizm, wolnomularze, karbonariusze, Manifest komunistyczny - podzia ziem polskich po kongresie wiedeskim - sytuacja Polakw w poszczeglnych zaborach

Rozdzia IV: Ziemie polskie w okresie powsta narodowych 1. Ziemie polskie po - wskazuje na mapie nowy ukad granic pastw zaborczych na

38

kongresie wiedeskim

- reformy spoeczne w zaborach uwaszczenie - intensyfikacja rolnictwa - pocztki przemysu na ziemiach polskich - spory pokoleniowe w spoeczestwie polskim klasycy a romantycy - przedstawiciele polskiego romantyzmu - znaczenie terminw: namiestnik, uwaszczenie - dziaalno opozycyjna i spiskowa w Krlestwie Polskim - przyczyny wybuchu powstania listopadowego - przebieg powstania i charakterystyka wadz powstaczych - rda klski powstania listopadowego - skutki zrywu narodowego - znaczenie terminw: cenzura prewencyjna, Kaliszanie, Towarzystwo Patriotyczne, Zwizek Filomatw i Filaretw, akt detronizacji - rozmiary i znaczenie zjawiska Wielkiej Emigracji - wybitni Polacy na emigracji twrcy, politycy, naukowcy - stronnictwa polityczne polskiej emigracji - represje popowstaniowe kary indywidualne i zbiorowe wobec Polakw - dziaalno spiskowa Karol Libelt, Szymon Konarski, Karol Levittoux i Piotr ciegienny - pocztki pracy organicznej w Wielkopolsce - znaczenie terminw: Wielka Emigracja, Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Hotel Lambert, Zwizek Plebejuszy, germanizacja, rusyfikacja, praca organiczna, Bazar, Towarzystwo Pomocy Naukowej - prba wzniecenia powstania narodowego w 1846 r. w zaborach austriackim i pruskim - rabacja galicyjska przebieg i skutki - nieudana prba rewolucji krakowskiej - Wiosna Ludw na ziemiach polskich przebieg powstania w Wielkopolsce i Galicji - pocztek polsko-niemieckich konfliktw narodowych w zaborze pruskim - metody walki o niepodlego - znaczenie terminw: Wiosna Ludw, rabacja galicyjska, serwituty - reformy w Rosji po klsce w wojnie krymskiej - oczekiwania Polakw zwizane z odwil posewastopolsk - stronnictwa polityczne w Krlestwie Polskim: biali, czerwoni i lojalici - polityka lojalistyczna wadz Krlestwa Polskiego - przyczyny wybuchu powstania styczniowego - wadze powstacze dyktatorzy powstania - przebieg walk powstaczych w Krlestwie Polskim i na Litwie - kwestia chopska podczas powstania styczniowego uwaszczenie

ziemiach polskich po kongresie wiedeskim (33.1); - charakteryzuje ustrj Krlestwa Polskiego (33.2); - ocenia osignicia Krlestwa Polskiego w gospodarce, kulturze i szkolnictwie (33.3). - sytuuje w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe i powstanie styczniowe (34.1); - przedstawia przyczyny oraz porwnuje przebieg i charakter powsta narodowych (34.2).

2. Powstanie listopadowe

3. Wielka Emigracja i represje po powstaniu

- rozrnia bezporednie i dugofalowe nastpstwa powstaczych ruchw narodowych (34.3); - charakteryzuje gwne nurty i postaci Wielkiej Emigracji (34.4).

4. Powstanie krakowskie i Wiosna Ludw na ziemiach polskich

- przedstawia przyczyny oraz porwnuje przebieg i charakter powsta narodowych (34.2); - rozrnia bezporednie i dugofalowe nastpstwa powstaczych ruchw narodowych (34.3).

5. Powstanie styczniowe

- sytuuje w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe i powstanie styczniowe (34.1); - przedstawia przyczyny oraz porwnuje przebieg i charakter powsta narodowych (34.2); - rozrnia bezporednie i dugofalowe nastpstwa powstaczych ruchw narodowych (34.3).

39

- rda upadku powstania i rosyjskie represje - pomoc midzynarodowych ochotnikw dla powstacw 6. ycie codzienne pod zaborami w II poowie XIX wieku - wiadomo narodowa mieszkacw I Rzeczypospolitej - proces powstawania nowoczesnego narodu polskiego - prby rusyfikacji i sposoby oporu Polakw - germanizacja w zaborze pruskim kulturkampf i dziaalno Hakaty - polski solidaryzm narodowy jako sposb oporu przed germanizacj - autonomia galicyjska i pocztki konfliktw narodowych w Galicji - wyjania cele i opisuje metody dziaa zaborcw wobec mieszkacw ziem dawnej Rzeczypospolitej (35.1); - charakteryzuje i ocenia zrnicowane postawy spoeczestwa wobec zaborcw (35.2); - porwnuje warunki ycia spoeczestwa w trzech zaborach w II poowie XIX w., uwzgldniajc moliwoci prowadzenia dziaalnoci spoecznej i rozwoju narodowego (35.3). - przedstawia gwne nurty ycia politycznego pod zaborami w kocu XIX w. (35.4)

7. Partie polityczne na przeomie XIX i XX wieku

- podziay na polskiej scenie politycznej na przeomie XIX i XX w. - program i dziaalno endecji - ruch socjalistyczny w Polsce podziay i specyfika - znaczenie i dziaalno ruchu ludowego - rewolucja 1905 r. na ziemiach polskich - program i wybitni przedstawiciele polskiego pozytywizmu - znaczenie pracy organicznej i pracy u podstaw - przyczyny wzrostu zainteresowania histori Polski - wzrost popularnoci powieci i malarstwa - wyodrbnienie si i charakterystyka polskiej inteligencji - rola inteligencji w rozwoju narodu polskiego - polskie szkoy historyczne i ich odmienne pojmowanie losw Polski

8. Kultura polska bez polskiego pastwa

- porwnuje warunki ycia spoeczestwa w trzech zaborach w II poowie XIX w., uwzgldniajc moliwoci prowadzenia dziaalnoci spoecznej i rozwoju narodowego (35.3).

Rozdzia V: wiat w II poowie XIX wieku 1. Zjednoczenie - postanowienia kongresu wiedeskiego wobec Woch Woch - rola Piemontu w procesie jednoczenia Woch - idee zjednoczenia Woch Camila Cavoura i Giuseppe Garibaldiego - przebieg wojny z Austri i rola Francji w procesie jednoczenia Woch - Wyprawa Tysica Czerwonych Koszul i zjednoczenie poudniowych Woch - powstanie zjednoczonych Woch 2. Zjednoczenie - walka o hegemoni wrd pastw niemieckich Niemiec pomidzy Austri i Prusami - rola Prus w procesie jednoczenia Niemiec - Otton von Bismarck i jego zasugi dla zjednoczenia Niemiec - wojny z Dani i Austri oraz ich znaczenie dla poszerzania wpyww pruskich w Niemczech - okolicznoci wybuchu i znaczenie wojny z Francj - dostrzega podobiestwa i rnice w procesie jednoczenia Woch i Niemiec (32.2).

- dostrzega podobiestwa i rnice w procesie jednoczenia Woch i Niemiec (32.2).

40

- przyczyny klski Francji - Komuna Paryska przebieg, program i znaczenie - proklamacja Cesarstwa Niemieckiego 3. Stany Zjednoczone w XIX wieku - rozwj terytorialny i wzrost znaczenia Stanw Zjednoczonych - rozwj osadnictwa i los rdzennych mieszkacw Ameryki Pnocnej - dualizm gospodarczy i polityczny Stanw Zjednoczonych w poowie XIX w. - niewolnictwo i ruch abolicjonistyczny - wybuch i przebieg wojny secesyjnej - skutki zwycistwa Unii w wojnie secesyjnej - rozwj demograficzny Stanw Zjednoczonych napyw imigrantw z Europy - znaczenie terminw: abolicjonizm, secesja - imperia kolonialne Wielkiej Brytanii i Francji zasig terytorialny i charakterystyka - konferencja berliska i podzia wpyww pastw europejskich w Afryce - polityka kolonialna nowych mocarstw - gospodarcza i spoeczna rola kolonii w XIX w. - budowa kanaw: Sueskiego i Panamskiego ich znaczenie dla rozwoju komunikacji morskiej - historia przedkolonialnej Afryki - znaczenie teorii ewolucji dla rozwoju nauk przyrodniczych i zmian wiatopogldowych - rozwj medycyny i higieny w II poowie XIX w. - odkrycia z dziedziny fizyki promieniotwrczo pierwiastkw i teoria wzgldnoci - opisuje przyczyny i skutki wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych (32.1).

4. Ekspansja kolonialna

- wyjania przyczyny i sytuuje w przestrzeni kierunki oraz zasig ekspansji kolonialnej pastw europejskich w XIX w. (32.3); - ocenia pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych spoecznoci i pastw (32.4). - przedstawia skutki przewrotu technicznego i postpu cywilizacyjnego, w tym dla rodowiska naturalnego (36.1); - przedstawia nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny kultury masowej i przemiany obyczajowe (36.3). - przedstawia gwne nurty ycia politycznego pod zaborami w kocu XIX w. (35.4); - charakteryzuje przyczyny i nastpstwa procesu demokratyzacji ycia politycznego (36.2).

5. Wiek wynalazkw

6. W stron demokracji

- demokratyzacja ycia - ruch robotniczy - rozwj szkolnictwa - powstanie I Midzynarodwki, pierwsze partie socjalistyczne - pocztek ideologii chrzecijaskiej demokracji - rozwj ideologii nacjonalistycznych i rasistowskich - wpyw przemian cywilizacyjnych na proces emancypacji kobiet - zmiany w dziedzinie edukacji i praw publicznych zwizane z rwnouprawnieniem - dziaalno sufraystek i jej skutki - partie polityczne na ziemiach polskich pod zaborami: PPS, Proletariat, SDKPiL, ND, PSL-Piast, PSLLewica - znaczenie terminw: anarchizm, racjonalizm, syjonizm - wzrost popularnoci literatury i prasy w XIX w. - gwne nurty malarstwa XIX w. akademizm i

7. Kultura przeomu

- przedstawia nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny

41

XIX i XX wieku

impresjonizm - pocztki kinematografii - masowo kultury Rozdzia VI: I wojna wiatowa - rozwj techniczny i rozszerzenie si rewolucji przemysowej - zmiana ukadu si na wiecie nowe mocarstwa: Stany Zjednoczone i Niemcy - nowe imperium na Dalekim Wschodzie Japonia - wojna rosyjsko-japoska i jej znaczenie - nowe konflikty i porozumienia militarne - wojny bakaskie i zamach w Sarajewie - dziaania na froncie zachodnim wojna pozycyjna - walki na poudniu Europy (Turcja, Wochy, Bugaria, Rumunia) - wojna na morzach - walki na ziemiach polskich - przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny - zakoczenie dziaa wojennych - postanowienia traktatu wersalskiego - znaczenie terminw: Republika Weimarska, demilitaryzacja, dyktat, rewizja, prawo do samostanowienia narodw, izolacjonizm, Liga Narodw - rewolucja lutowa w Rosji - system dwuwadzy - rewolucja padziernikowa - wojna domowa - skutki rewolucji dla ziem rosyjskich oraz dla Europy - reakcje pastw europejskich wobec wydarze w Rosji - znaczenie terminw: mienszewicy, bolszewicy, biali, czerwoni

kultury masowej i przemiany obyczajowe (36.3).

1. Przyczyny wybuchu I wojny wiatowej

- wymienia gwne przyczyny narastania konfliktw pomidzy mocarstwami europejskimi na przeomie XIX i XX w. oraz umiejscawia je na politycznej mapie wiata i Europy (37.1). - charakteryzuje specyfik dziaa wojennych ze szczeglnym uwzgldnieniem nowych rodkw technicznych (37.2).

2. Na frontach I wojny wiatowej

3. Rewolucja w Rosji

- wyjania polityczne i spoeczno-gospodarcze przyczyny wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 r. (38.1); - wyjania okolicznoci przejcia przez bolszewikw wadzy w Rosji (38.2); - opisuje bezporednie nastpstwa rewolucji lutowej i padziernikowej dla Rosji oraz Europy (38.3); - charakteryzuje reakcj Europy na wydarzenia w Rosji (38.4). - charakteryzuje stosunek pastw zaborczych do sprawy polskiej oraz opisuje pogldy zwolennikw rnych orientacji (39.1); - ocenia wysiek zbrojny Polakw (39.2).

4. Polacy - organizacje niepodlegociowe i zbrojne w Galicji w walce - I Kompania Kadrowa o niepodlego - Legiony Polskie - Traktat Brzeski i bunt II Brygady - wojsko polskie we Francji - powstanie pierwszych wadz polskich 5. Sprawa polska na arenie midzynarodowej

- Rosja, Austria i Prusy wobec sprawy polskiej - wyjania midzynarodowe - ordzie Wilsona uwarunkowania sprawy polskiej - ustalenia traktatu wersalskiego wobec ziem polskich (39.3). - udzia Polakw w Kongresie Paryskim

42

7. PROCEDURY OSIGANIA SZCZEGOWYCH CELW EDUKACYJNYCH ZE LADAMI PRZESZOCI Procedury stosowane w procesie edukacyjnym powinny uwzgldnia: a) poziom wiedzy i umiejtnoci uczniw; b) standardy wymaga dla poziomu gimnazjalnego; c) cele programu: - przekazanie uczniom wiedzy historycznej, - wyjanianie procesw dziejowych, - rozwijanie umiejtnoci krytycznej i twrczej refleksji wobec otaczajcej rzeczywistoci, - rozwijanie idei spoeczestwa obywatelskiego, - ksztatowanie pozytywnej tosamoci narodowej, - ksztatowanie tosamoci europejskiej, - wychowywanie w duchu szacunku dla wartoci humanistycznych i uniwersalnych. Dobr strategii dydaktycznych powinno si zaplanowa w taki sposb, aby uwzgldniay podstawy wspczesnej edukacji. Wedug nich naley uczy si, aby: - przez cae ycie zdobywa wiedz i doskonali sposoby jej przyswajania, - dziaa i nabywa konkretne umiejtnoci, - umie y we wsplnocie rodzinnej, rodowiskowej i narodowej, - by, tzn. rozwija ciao i umys, inteligencj oraz odpowiedzialno. Sposb nauczania historii w gimnazjum naley dostosowa do moliwoci percepcyjnych uczniw w wieku 1315 lat. Podstawowymi celami na tym etapie edukacyjnym s: zapoznanie gimnazjalistw z najwaniejszymi zagadnieniami historycznymi oraz przygotowanie ich do aktywnego udziau w yciu spoecznym. Historia budzi zainteresowanie uczniw szczeglnie w pierwszej klasie. Aby zachci modzie do nauki, naley trafnie dobra metody dydaktyczne i formy ksztacenia. Wan rol odgrywa rwnie umiejtno zaciekawienia uczniw przeszoci. Su temu m.in. rnorodne metody i techniki aktywizujce, takie jak: dyskusja, drama, portfolio czy drzewko decyzyjne. Wybr strategii dydaktycznych wykorzystywanych na danej lekcji powinien zalee od treci ksztacenia, typu materiau nauczania, celw zaj czy wieku uczniw, a take od zainteresowa i preferencji nauczyciela. W nauczaniu historii naley znale rwnowag midzy metodami podajcymi (A) a metodami angaujcymi uczniw (B) oraz metodami pozwalajcymi ksztatowa ich kompetencje historyczne (C). Metody podajce powinny mie przede wszystkim charakter wstpny bd uzupeniajcy. Natomiast dobrym rozwizaniem w rozwijaniu zasadniczego etapu lekcji byoby systematyczne stosowanie pozostaych metod (B i C). Podczas lekcji historii w gimnazjum ucze powinien nie tylko przyswoi treci prezentowane w podrczniku, lecz take zrozumie omawian tematyk. Suy temu odpowiedni dobr wicze i waciwa organizacja pracy. Zadaniem wspczesnej szkoy jest rwnie przygotowanie ucznia do samoksztacenia. Modzie potrzebuje wskazwek, w jaki sposb organizowa wasny warsztat pracy, a take jak racjonalnie planowa czas i uczy si poza szko. Dlatego nauczyciel powinien zachca modych ludzi do poszukiwania rnych sposobw zdobywania wiedzy. PODRCZNIK TEKST POBOCZNY (uzupeniajcy) ciekawostki, teksty rozszerzajce wiedz, wiczenia indywidualne (wyszukaj, sprawd), komentarze do ilustracji TEKST GWNY

UCZNIOWIE

ksztacenie umiejtnoci samodzielnego zdobywania wiedzy i rozwijania zainteresowa

praca pod kierunkiem nauczyciela

43

TRECI - poznawanie najwaniejszych wydarze historycznych - definiowanie i rozumienie terminw historycznych

POSTAWY I WARTOCI - rozumienie znaczenia wartoci w yciu czowieka oraz denie do identyfikowania si uczniw z wartociami obywatelskimi, humanistycznymi i uniwersalnymi - ksztatowanie postawy patriotycznej - rozwijanie tosamoci narodowej i europejskiej - ksztatowanie tolerancji oraz poszanowania dla pogldw i odmiennoci kulturowej innych osb - przekonanie o wartoci ksztacenia ustawicznego - rozwijanie aktywnoci i samodzielnych postaw spoecznych

UMIEJTNOCI - odczytywanie tekstw na poziomie dosownym, przenonym i symbolicznym - odrnianie faktw od opinii, prawdy historycznej od fikcji oraz dostrzeganie perswazji, manipulacji i wartociowania w narracji historycznej - odszukiwanie informacji na mapach, wykresach, schematach oraz w tabelach i materiaach ikonograficznych - ustalanie zwizkw przyczynowoskutkowych w rozwoju cywilizacyjnym Polski i wiata oraz w polityce, gospodarce, kulturze i yciu spoecznym - rozumienie zwizkw midzy kultur rodzim a innymi krgami kulturowymi oraz okrelanie powiza w rnych obszarach, np. w polityce, kulturze, gospodarce i yciu codziennym, w odniesieniu do przeszoci i czasw obecnych - wypowiadanie si na okrelony temat z szacunkiem dla pogldw innych osb oraz uzasadnianie swoich sdw

PODSTAWOWE ZASADY (J. Pturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toru 1997) - zasada przystpnoci - zasada pogldowoci - zasada ksztatowania umiejtnoci - zasada systematycznoci - zasada trwaoci wiedzy - zasada czenia teorii z praktyk - zasada wiadomego i aktywnego uczestnictwa - zasada ustawicznoci ksztacenia - zasada indywidualizacji i zespoowoci

PODSTAWOWE STRATEGIE (W. Oko, Wprowadzenie do dydaktyki oglnej, Warszawa 1996) - strategia podajca: zapoznanie uczniw z nowymi informacjami odnoszcymi si do rzeczywistoci minionej - strategia problemowa: samodzielne dochodzenie uczniw do wiedzy, rozwizywanie problemw - strategia oddziaywania na rzeczywisto: czenie wiedzy z praktyk, uczenie si przez dziaanie, odkrywanie, przeywanie - strategia oddziaywania na ucznia: wpyw na ksztatowanie postaw i wartoci

44

PREFEROWANE METODY (A) METODY NASTAWIONE NA PRZEKAZYWANIE (ZDOBYWANIE) WIEDZY 1) Pogadanka 2) Opowiadanie 3) Praca z tekstem podrcznika (B) METODY ROZWIJAJCE UMIEJTNOCI OGLNE 4) Dyskusja Dyskusja punktowana Dyskusja panelowa 5) Debata za i przeciw 6) Burza mzgw 7) Metoda tekstu przewodniego 8) Mapa mentalna 9) Drama 10) Projekt edukacyjny 11) Metaplan 12) Wycieczka 13) Drzewko decyzyjne 14) Portfolio 15) Jigsaw-puzzle 16) Analiza SWOT 17) Ranking diamentowy (C) METODY ROZWIJAJCE UMIEJTNOCI HISTORYCZNE 18) Praca z tekstem rdowym 19) Praca ze rdem ikonograficznym 20) Praca z map

(A) METODY NASTAWIONE NA PRZEKAZYWANIE (ZDOBYWANIE) WIEDZY 1. Rozmowa nauczajca (pogadanka) Pogadanka jest czsto stosowana w celu wprowadzenia w tematyk zaj. Polega na dialogu nauczyciela z uczniami zadawaniu pyta i otrzymywaniu na nie odpowiedzi. Podstawowym warunkiem skutecznoci tej metody jest posiadanie przez uczniw okrelonych wiadomoci. Pytania powinny skoni ich do analizy i syntezy wiedzy oraz do wycignicia wnioskw. Podczas rozmowy nauczyciel podkrela waniejsze zagadnienia, oddziela treci istotne od mniej wanych, sprawdza stopie zapoznania si uczniw z tekstem i poziom jego zrozumienia. Pierwsze pytanie jest formuowane przez nauczyciela, natomiast pozostae pytania wynikaj z odpowiedzi uczniw, zwizanych z rnym poziomem wiedzy na dany temat. Metoda ta pozwala utrwali znane ju wiadomoci oraz wprowadzi nowe zagadnienia. Umoliwia rwnie wyraanie wasnych pogldw oraz wykorzystanie zdobytej wiedzy w praktyce. Dziki pogadance uczniowie ksztatuj postaw tolerancji, ucz si rozwizywania problemw w twrczy sposb oraz wystpowania przed publicznoci. Przykadowe zagadnienia, ktre mona zrealizowa przy wykorzystaniu rozmowy nauczajcej: - Ocena pogldw Pawa Wodkowica (klasa II, III.2. Wielka wojna z Zakonem), - Konflikt z Krzyakami o Pomorze (klasa II, I.6. Panowanie Wadysawa okietka), - Rola szlachty w redniowieczu (klasa II, II.3. Wojna trzynastoletnia), - Odrodzenie w Polsce (klasa II, VI.7. Woskie korzenie polskiego renesansu).

2. Opowiadanie Metod t mona wykorzysta m.in. do przekazywania ciekawych informacji lub legend, np. zwizanych z opisem wybranej bitwy. Opowiadanie suy zaciekawieniu uczniw danym zagadnieniem oraz wpywa na ich zaangaowanie w czasie lekcji. Stosuje si je na etapie edukacji gimnazjalnej w taki sposb, aby zastpio ono cakowicie tradycyjne wykady.

45

Przykadowe zagadnienia, do ktrych omwienia mona wykorzysta opowiadanie: - Bitwa w Wwozie Termopilskim (klasa I, II.4. Wojny perskie), - Legendarne pocztki Rzymu (klasa I, III.1. Pocztki Rzymu), - Legendy o pocztkach pastwa polskiego (klasa I, V.2. Pocztki pastwa polskiego), - Przebieg bitwy pod Grunwaldem (klasa II, III.2. Wielka wojna z Zakonem). 3. Praca z tekstem podrcznika Metoda ta przygotowuje uczniw do pracy z podrcznikiem, publikacjami popularnonaukowymi i utworami beletrystycznymi oraz z czasopismami. Ksztaci ona umiejtnoci: planowania, organizowania i oceniania wasnej nauki oraz rozwizywania problemw w sposb twrczy, a take poszukiwania, porzdkowania i wykorzystywania informacji z rnych rde. Poszczeglne etapy pracy z tekstem przebiegaj w nastpujcej kolejnoci: - zwrcenie uwagi uczniw na tekst podstawowy i tekst uzupeniajcy podrcznika oraz obudow dydaktyczn mapy, infografiki, schematy, wykresy, ilustracje, tabele, - praca z tekstem: poszukiwanie odpowiedzi na zadane pytania, wyodrbnianie najwaniejszych informacji, odczytywanie danych z tabel i diagramw, - sporzdzanie notatki, - ukadanie planu, - rozwizywanie wicze, - sprawdzenie zdobytej wiedzy i ksztaconych umiejtnoci. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania za pomoc pracy z tekstem podrcznika: - Funkcjonowanie republiki rzymskiej urzdnicy i ich kompetencje (klasa I, III.2. Republika rzymska), - Rozkwit kulturalny i gospodarczy Bizancjum w VIVIII w. (klasa I, IV.1. Bizancjum), - Orodki polskiej pastwowoci grd w Gnienie (klasa I, V.3. Pastwo Bolesawa Chrobrego), - Funkcjonowanie systemu feudalnego w redniowiecznej Europie (klasa II, II.1. System feudalny). (B) METODY ROZWIJAJCE UMIEJTNOCI OGLNE 4. Dyskusja Dyskusja jako metoda aktywizujca jest prowadzona na forum klasy i kady ucze moe wzi w niej udzia. Powinna by ona rzeczowa i przebiega wedug wczeniej ustalonych regu, takich jak kulturalne zachowanie uczestnikw czy rozmawianie wycznie na zadany temat. Po sprecyzowaniu tematu i np. zapisaniu go na tablicy nauczyciel okrela najwaniejsze zasady dyskusji. Moe ona mie charakter spontaniczny albo poprzedza si j zespoowym opracowaniem czci danego zagadnienia. Rozmow mona rozpocz rwnie od sformuowania kilku pyta szczegowych dotyczcych przedstawionej kwestii. Wane jest, aby uczniowie w trakcie dyskusji nie tylko wyraali swoje opinie, lecz take potrafili je uzasadni. Metoda ta uczy samodzielnego mylenia, precyzyjnego formuowania argumentw, uzasadniania wasnych pogldw oraz szacunku dla odmiennych opinii. Rozwija take kultur wypowiedzi. Nauczyciel moe wczy si do dyskusji i wypowiada swoje sdy, czasami nawet kontrowersyjne, aby w ten sposb zaktywizowa uczniw. Szczegln uwag naley zwrci na osoby, ktre zazwyczaj nie zabieraj gosu. Aby pomc im w aktywnym uczestniczeniu w rozmowie, warto kierowa do nich pytania bezporednio. Na zakoczenie nauczyciel powinien przedstawi wnioski z przebiegu dyskusji. Wypowiedzi uczniw mona zapisywa na tablicy, co uatwi dokonanie podsumowania. Dyskusja punktowana Polega na dyskusji pomidzy kilkuosobowymi grupami. Nauczyciel wybiera uczniw do kadego zespou, nastpnie okrela temat i czas dyskusji, podaje obowizujce zasady, a take przedstawia formularz, na ktrego podstawie uczniowie bd oceniani. Punkty przydzielane s za podanie odpowiednich argumentw oraz za merytoryczne komentarze do wypowiedzi przeciwnikw.

46

Natomiast odejmuje si je za przerywanie wystpie innych osb, ataki osobiste, monopolizowanie dyskusji, a take za bdne wypowiedzi. Uzyskana punktacja decyduje o ocenie ucznia. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania za pomoc dyskusji punktowanej: - Koniec wiata staroytnego czy upadek Rzymu by nieunikniony? (klasa I, III.9. Koniec wiata staroytnego), - Sarmatyzm ideologia narodowa czy gloryfikacja ignorancji? (klasa II, VI.7. Kultura baroku i sarmatyzm). Dyskusja panelowa Moe zosta wykorzystana podczas lekcji przygotowanej przez nauczyciela i uczniw. Szczeglnie przydatna okazuje si w trakcie omawiania tematw podsumowujcych, gdy uczniowie posiadaj ju okrelon wiedz. Dyskusja przeprowadzana jest przez wybrane osoby z klasy, penice funkcj ekspertw w danej dziedzinie. Na pocztku lekcji eksperci wygaszaj przygotowane wczeniej referaty. Nastpnie rozpoczynaj rozmow, ktrej przysuchuj si pozostali uczniowie. W kolejnym etapie do dyskusji wczaj si obserwatorzy, zadajc pytania poszczeglnym ekspertom. Aby gos mogo zabra jak najwicej osb, warto wczeniej okreli maksymalny czas wypowiedzi kadego z uczniw. Podczas dyskusji panelowej nauczyciel peni funkcj moderatora formuuje temat, przedstawia ekspertw, udziela gosu obserwatorom oraz czuwa nad rzeczowym i kulturalnym przebiegiem rozmowy. Na zakoczenie przedstawia najwaniejsze wnioski. Moderatorem moe take zosta ucze, jeeli nauczyciel uzna, e waciwie wykona on powierzone mu zadanie. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania za pomoc dyskusji panelowej: - Obozy polityczne na Sejmie Czteroletnim (klasa III, I.5. Sejm Wielki i drugi rozbir Polski), - Ugrupowania polityczne Wielkiej Emigracji (klasa III, IV.3. Wielka Emigracja i represje po powstaniu). 5. Debata za i przeciw Podczas debaty za i przeciw wybrany problem analizowany jest z dwch przeciwstawnych punktw widzenia. Dziki tej metodzie modzi ludzie ucz si dyskutowa i patrze na dany temat z rnych perspektyw, co skania ich do szanowania cudzych pogldw, a take uwiadamia, jak wielk rol w rozwizywaniu problemw odgrywaj negocjacje. Debata za i przeciw pozwala rozstrzyga sporne kwestie w sposb twrczy, ksztatuje umiejtno autoprezentacji oraz przygotowuje do podejmowania decyzji i penienia rnorodnych rl spoecznych w przyszoci. Metod t mona wykorzysta m.in. do przeprowadzenia sdu nad wybran postaci historyczn czy do rozstrzygania sporw dotyczcych interpretacji danego wydarzenia historycznego. Przykadowe zagadnienia, do ktrych realizacji mona wykorzysta debat za i przeciw: - Czy Mieszko I podj suszn decyzj, przyjmujc chrzest? (klasa I, V.2. Pocztki pastwa polskiego), - Czy dla kraju korzystne byo posiadanie kolonii zamorskich? (klasa II, IV.4. Gospodarka w epoce kolonialnej), - Czy w XIX w. Polacy powinni byli organizowa powstania niepodlegociowe? (klasa III. 5. Powstanie styczniowe). 6. Burza mzgw Kolejna z metod burza mzgw polega na zespoowym rozwizywaniu problemw. Skada si ona z dwch etapw. Na pocztku uczniowie podaj swoje propozycje rozstrzygnicia danej kwestii. Wszystkie wypowiedzi zapisywane s w widocznym miejscu, np. na tablicy. Nastpnie modzi ludzie wsplnie oceniaj poszczeglne pomysy i wybieraj najtrafniejszy z nich. Metoda ta pozwala ksztatowa umiejtno prezentacji wasnego punktu widzenia oraz posugiwania si poprawn polszczyzn. Ponadto, ze wzgldu na spontaniczny charakter burzy mzgw, podczas wykonywania

47

wicze gos czsto zabieraj nawet uczniowie na co dzie mao aktywni. W trakcie przeprowadzania burzy mzgw trzeba przestrzega nastpujcych zasad dyskusji w grupie: - gdy jedna osoba mwi, pozostae suchaj i nie przerywaj, - nie naley le ocenia osoby wypowiadajcej si, - nie powinno si mwi zbyt dugo, tak aby wystarczyo czasu na wypowiedzi innych osb, - naley uzasadnia swoje opinie. Etapy wykonywania zadania metod burzy mzgw: - sformuowanie problemu przez nauczyciela, - zgaszanie i zapisywanie pomysw dotyczcych rozwizania problemu, - ustalenie kryteriw oceny podanych propozycji, - analiza i ocena pomysw, - wybr najlepszej propozycji rozwizania problemu. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania metod burzy mzgw: - Czy imperium Aleksandra Wielkiego miao szanse przetrwa?, - Konflikt Bolesawa miaego z biskupem Stanisawem metody na zaegnanie sporu, - Powstanie listopadowe jaka metoda walki z zaborcami byaby najskuteczniejsza?. 7. Metoda tekstu przewodniego Metoda ta opiera si na pracy z przygotowanym wczeniej przez nauczyciela tekstem przewodnim. Jest to rodzaj pisemnej instrukcji, w ktrej zostay przedstawione kolejne etapy wykonywania zadania, pytania pomocnicze, czas realizacji wiczenia oraz rodzaj oczekiwanych wynikw. Zawiera ona rwnie informacje o potrzebnych materiaach i rodkach dydaktycznych (np. podrcznik, mapa, fotografie). Uczniowie, majc do dyspozycji tekst przewodni i odpowiednie pomoce dydaktyczne, poszukuj samodzielnie lub w grupach potrzebnych informacji. Po upywie okrelonego czasu oddaj swoje prace nauczycielowi lub prezentuj je na forum klasy. Odmian tej metody jest zastosowanie tekstu rdowego jako centralnego elementu tekstu przewodniego. Uczniowie po odczytaniu informacji rdowych wykorzystuj podrcznik lub inne materiay pomocnicze do usystematyzowania wiedzy lub porwnania uzyskanych informacji z wiadomociami zawartymi w podrczniku. Ostatnim etapem moe by np. rozwizanie krzywki, ktrej hasa bd si odnosi do wiedzy zdobytej przez uczniw w trakcie wykonywania zadania. Przykadowe zagadnienia, ktre mona zrealizowa za pomoc pracy z tekstem przewodnim: - Dziaalno Cyryla i Metodego wrd Sowian, - Monteskiuszowski trjpodzia wadzy w Konstytucji Stanw Zjednoczonych, - Praca organiczna i praca u podstaw now ide polskiej inteligencji w II poowie XIX w. 8. Mapa mentalna Mapa mentalna to metoda graficznego opracowania problemu z wykorzystaniem terminw, skojarze, hase, rysunkw i symboli. Polega ona na porzdkowaniu informacji, a nastpnie przedstawieniu ich na plakacie w formie schematu lub rysunku. Sporzdzenie mapy mentalnej pomaga uczniom usystematyzowa zdobyte wiadomoci i zrozumie zwizki, ktre zachodz midzy nimi. Metoda ta sprzyja aktywizowaniu modych ludzi, poniewa kada osoba ma moliwo wypowiedzenia si oraz przedstawienia wasnych propozycji. Rozwija rwnie umiejtno poszukiwania, porzdkowania i wykorzystywania informacji z rnych rde, skutecznego porozumiewania si w rozmaitych sytuacjach oraz twrczego rozwizywania problemw. Metoda ta moe by wykorzystywana jako jedna z form notowania i powtarzania wiadomoci, systematyzowania wiedzy oraz wzbogacania sownictwa. Etapy postpowania w pracy nad map mentaln: - zapisanie terminu, ktry bdzie omawiany, - wyjanienie, na czym polega zadanie, - okrelenie czasu na wykonanie mapy mentalnej, - dopisywanie skojarze przez uczniw, - prezentowanie efektw pracy.

48

Przykadowe zagadnienia do zrealizowania metod mapy mentalnej: - Legiony i Ksistwo Warszawskie Konstytucja Ksistwa Warszawskiego, - Represje po powstaniu Wielka Emigracja dziaalno wybitnych Polakw na emigracji, - Ekspansja kolonialna charakterystyka i zasig terytorialny kolonii Wielkiej Brytanii i Francji, - Rozwj narodu polskiego pod zaborami rusyfikacja i germanizacja oraz sposoby oporu Polakw. 9. Drama Drama umoliwia przyswajanie wiedzy poprzez zabaw i dziaanie. Podczas pracy t metod uczniowie wczuwaj si w emocje, pogldy i zachowanie odgrywanych osb. W dramie mona wykorzysta naturaln spontaniczno uczniw oraz ich ch do aktywnego dziaania. Metoda ta rozwija wyobrani, pomysowo, zdolnoci artystyczne, tolerancj, motoryk ciaa, umiejtno rozrniania i okazywania emocji oraz znajomo rozmaitych rl spoecznych. Za jej pomoc mona wprowadza te elementy zwizane z przeyciami naladowanych postaci, ktre wymagaj empatii ze strony ucznia. W obrbie omawianej metody mona wyszczeglni kilka technik. Nale do nich m.in.: stop-klatka, wejcie w rol, inscenizacja improwizowana, udawana fotografia, zabawa w muzeum, wywiad oraz rzeba. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania metod dramy: - Obiady czwartkowe u krla Stanisawa Augusta, - Sejm Czteroletni i uchwalenie Konstytucji 3 maja, - Ogoszenie traktatu wersalskiego po I wojnie wiatowej. 10. Projekt edukacyjny Metoda ta znajduje zastosowanie w realizacji czasochonnych zada. Najczciej polegaj one na analizie wybranych zagadnie, wykraczajcych poza ramy jednego przedmiotu, i dlatego wymagaj wskazwek nauczyciela. Metoda projektu edukacyjnego uczy planowania pracy, wyszukiwania informacji w rnych rdach, sporzdzania notatek oraz prezentowania wasnych pomysw. Jest to jedna z najciekawszych i najkorzystniejszych metod aktywizujcych, poniewa dziki niej uczniowie rozwizuj problemy w twrczy sposb, wykazuj si samodzielnoci i przedsibiorczoci. Prezentacja efektw pracy moe mie rn form, np.: modelu, makiety, planu, folderu, filmu, audycji radiowej czy przemwienia. Nauczyciel ocenia projekt na podstawie wczeniej ustalonych kryteriw. Metoda ta pobudza aktywno uczniw oraz integruje treci nauczania z zakresu rnych blokw tematycznych. Moe by wykorzystywana zarwno do pracy indywidualnej, jak i grupowej. Wymaga od ucznia umiejtnoci zaplanowania wasnej pracy, samodyscypliny, motywacji do realizacji danego zadania, umiejtnoci organizowania pracy w grupie oraz samodzielnego rozwizywania problemw i podejmowania decyzji. Etapy postpowania w pracy metod projektu edukacyjnego: - okrelenie celu, - wybranie tematu pracy i odpowiednich metod, - podanie kryteriw oceny i terminu zakoczenia zadania, - zbieranie informacji, konsultacje z nauczycielem i porzdkowanie zdobytej wiedzy, - przygotowanie prezentacji w formie dokumentacji (np. model, plakat, folder) lub wystpienia (np. przemwienie, inscenizacja), - prezentacja efektw pracy na forum klasy, dyskusja i ocena. Wanym zadaniem nauczyciela jest stworzenie opisu projektu dokumentu zawierajcego wszystkie niezbdne informacje dla uczniw. Musi on zawiera temat projektu, wskazwki dotyczce wykonania zadania oraz termin jego zakoczenia. W instrukcji naley rwnie umieci informacje o kryteriach oceny pracy. Nastpnie nauczyciel zawiera kontrakt z grup uczniw. Okrela si w nim temat projektu, a take za co i w jaki sposb bd oceniani. Plan pracy grupy pomoe uczniom podzieli midzy siebie zadania oraz wykona projekt w wyznaczonym czasie. Nauczyciel powinien kontrolowa przebieg prac i pomaga przezwycia trudnoci. Na zakoczenie autorzy poszczeglnych projektw przygotowuj sprawozdanie, ktre podlega ocenie. Nastpuje prezentacja efektw pracy na forum klasy oraz dyskusja, podczas ktrej pozostali uczniowie mog zadawa pytania w celu wyjanienia ewentualnych wtpliwoci i niejasnoci. Daje to innym osobom moliwo zapoznania si z zagadnieniem, ktrego dotyczy projekt. Przygotowanie

49

prezentacji rozwija umiejtno poprawnego wypowiadania si, przedstawiania rezultatw wykonanej pracy i jej obrony poprzez odpowiadanie na zadawane pytania. Bardzo wane jest wykorzystanie w prezentacji pomocy wizualnych, np. tabel, wykresw, rysunkw, zestawie. Ocena projektu jest kwesti zoon. Dlatego informacje o jej kryteriach i formie musz zosta umieszczone w opisie projektu, aby uczniowie mogli si z nimi zapozna. Proces oceniania powinien mie charakter motywacyjny i ksztaccy. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania za pomoc projektu edukacyjnego: - Kultura staroytnej Grecji prezentacja wybranej dziedziny sztuki lub danego twrcy, - ycie codzienne w wiecznym miecie zabytki Rzymu, - Kultura odrodzenia w Europie przedstawiciele odrodzenia i ich dziea. 11. Metaplan Metoda ta jest graficznym sposobem zapisu kolejnych etapw analizy danego zagadnienia. Pozwala na postawienie diagnozy sytuacji i znalezienie moliwego rozwizania problemu. Podczas wykonywania metaplanu uczniowie pracuj indywidualnie lub grupowo. Odpowiadaj na umieszczone w tabeli pytania Jak jest?, Jak powinno by?, Dlaczego nie jest tak, jak by powinno?, a wszystkie wnioski s zapisywane. Metaplan uczy skutecznego porozumiewania si w rnych sytuacjach, prezentowania wasnego punktu widzenia oraz tolerancji wobec pogldw innych ludzi. Dziki metodzie tej modzie ksztaci umiejtno posugiwania si poprawn polszczyzn, a take publicznych wystpie, pracy w grupie i twrczego rozwizywania problemw. Metaplan pomaga rwnie w analizowaniu i ocenianiu rnych zjawisk lub wydarze oraz w wyciganiu wnioskw. Etapy pracy metod metaplanu: - okrelenie czasu dyskusji, - podzia na grupy, - przedstawienie problemu, - odpowiedzi na pytania: Jak jest?, Jak powinno by?, Dlaczego nie jest tak, jak by powinno?, - umieszczenie kartek z odpowiedziami w wyznaczonym miejscu, - zapisanie wnioskw i wypracowanie wsplnych rozwiza. Przykadowe tematy, ktre mona zrealizowa metod metaplanu: - Koniec wiata staroytnego czy upadek Rzymu by nieunikniony?, - Kultury prekolumbijskie czy miay szans ocale?, - Czy I wojny wiatowej mona byo unikn?. 12. Wycieczka W ramach tej metody ksztacenia uczniowie maj okazj zobaczy np. budowle w stylu gotyckim. Nauczyciel powinien wczeniej przedstawi modym ludziom cele lekcji oraz zadania do wykonania w grupach lub indywidualnie. Metoda ta integruje zesp klasowy, rozbudza zainteresowania uczniw oraz skania ich do poszukiwania nowej wiedzy. W trakcie wycieczki ksztacone s umiejtnoci skutecznego porozumiewania si w rozmaitych sytuacjach, stosowania zdobytej wiedzy w praktyce oraz korzystania z rnych rde informacji. Ponadto metoda ta uatwia rozwijanie zainteresowa oraz zdobywanie potrzebnych dowiadcze. Przebieg pracy w czasie przygotowywania wycieczki: - prace organizacyjne, - sporzdzenie planu wycieczki, - wycieczka, - podsumowanie, - uporzdkowanie informacji, - utrwalenie wiadomoci. Celem wycieczki moe by np. muzeum, miejsce pamici narodowej czy skansen. Moe ona rwnie dotyczy tematw zwizanych z zabytkami architektury (np. gotyk, odrodzenie) bd wanymi wydarzeniami w dziejach Polski (np. powstanie warszawskie, stan wojenny, dziaalno Solidarnoci).

50

Przykadowe zagadnienia, ktre mona zrealizowa podczas wycieczki: - Pocztki pastwa polskiego Muzeum Pocztkw Pastwa Polskiego w Gnienie, - Lokacja redniowiecznego miasta wycieczka po Chemie, - Zakon Krzyacki wycieczka po Zamku w Malborku, - Renesans na ziemiach polskich Muzeum Zamku w Baranowie Sandomierskim. 13. Drzewko decyzyjne Metoda ta jest sposobem zapisu dyskusji, wspomagajcym proces podejmowania decyzji. Uatwia ocen sytuacji dziki udzieleniu odpowiedzi na poszczeglne pytania. Dotycz one propozycji rozwiza problemu oraz ich pozytywnych i negatywnych skutkw. Kolejne etapy pracy metod drzewka decyzyjnego: - sformuowanie problemu, ktry uczniowie wpisuj w korze drzewa, - okrelenie celw i wartoci najbardziej istotnych dla osb podejmujcych decyzj uczniowie zapisuj je w koronie drzewa, - zaproponowanie jak najwikszej liczby rozwiza, ktre naley wpisa w pie drzewa, - okrelenie pozytywnych i negatywnych skutkw kadego rozwizania w odniesieniu do stawianych celw i przyjtych wartoci konsekwencje s wpisywane w koron drzewa, - podjcie decyzji uczniowie wybieraj najlepsze rozwizanie problemu. Przykadowe zagadnienia moliwe do zrealizowania za pomoc drzewka decyzyjnego: - Czy Mieszko I podj suszn decyzj, przyjmujc chrzest?, - Czy podzia pastwa przez Bolesawa Krzywoustego przyspieszy upadek kraju?, - Postawa Stanisawa Augusta wobec zaborcw czy istniaa moliwo ocalenia pastwa?. 14. Portfolio Portfolio jest metod polegajc na zgromadzeniu materiaw na temat wybrany przez ucznia lub nauczyciela. Uczniowie korzystaj w tym celu z rnych rde informacji, mog rwnie wymienia si midzy sob uzyskanymi wiadomociami. Na zakoczenie przedstawiaj na lekcji gotowe portfolio. Nauczyciel, oceniajc prac uczniw, powinien wzi pod uwag odpowiedni dobr materiaw, pomysowo oraz sposb prezentacji zdobytej wiedzy. W trakcie pracy t metod uczniowie rozwijaj umiejtno wyszukiwania oraz segregowania informacji zwizanych z danym tematem. Ponadto ucz si skutecznie wsppracowa z innymi osobami podczas wymiany zdobytych materiaw. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania za pomoc metody portfolio: - Zabytki gotyckie w moim regionie, - Kultura narodowa na przeomie XIX i XX w. pozytywizm i jego gwni przedstawiciele, - Przemiany spoeczne i kulturowe w II poowie XIX w. 15. Jigsaw-puzzle Praca t metod odbywa si w grupach. Kady z zespow opracowuje wybrane zagadnienia, po czym uczniowie z poszczeglnych druyn s mieszani, tak aby we wszystkich nowo powstaych grupach znalaz si jeden przedstawiciel kadej z poprzednich druyn. Nastpnie reprezentanci zespow kolejno przekazuj zebrane wczeniej informacje innym czonkom grupy. Metoda jigsaw-puzzle uczy wsppracy aby uzyska pozytywny wynik, kady ucze musi skorzysta z wiedzy i umiejtnoci innej osoby. Pozwala uczniom sprawdzi si w roli nauczyciela. Ksztaci take umiejtnoci koncentrowania si na omawianym zagadnieniu, zapamitywania najwaniejszych wiadomoci i precyzyjnego przekazywania informacji. Przykadowe zagadnienia, do ktrych realizacji mona wykorzysta metod jigsaw-puzzle: - Funkcjonowanie systemu feudalnego w Europie, - Zabytki redniowieczne w moim regionie, - Gospodarka przemysowa na ziemiach polskich w II poowie XIX w.

51

16. Analiza SWOT Nazwa tej metody pochodzi od pierwszych liter angielskich sw: strengths mocne strony, weaknesses sabe strony, opportunities szanse, threats zagroenia. Analiza SWOT polega na okreleniu mocnych i sabych stron proponowanego rozwizania omawianego zagadnienia oraz zwizanych z nim szans i zagroe. Metoda ta sprawdza si zwaszcza w trakcie omawiania zagadnie zwizanych z polityk zagraniczn danego pastwa. Pozwala uczniom na przeanalizowanie wybranego problemu oraz okrelenie skutkw podejmowanej decyzji zarwno pozytywnych, jak i negatywnych. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania za pomoc analizy SWOT: - Unia Polski z Litw, - Kongres wiedeski i nowy ad europejski, - Traktat wersalski i nowy ad w Europie, - Sprawa niepodlegoci Polski na arenie midzynarodowej. 17. Ranking diamentowy Ranking diamentowy polega na porzdkowaniu informacji zgodnie z hierarchi wanoci, tak aby uzupeni schemat przypominajcy ksztatem diament. Metoda ta czy si zazwyczaj z dwiema innymi burz mzgw i dyskusj. Na pocztku uczniowie podaj np. przyczyny lub skutki danego wydarzenia historycznego. Wypowiedzi zapisywane s na tablicy albo na kartkach samoprzylepnych. Nastpnie wybrana osoba odczytuje wszystkie propozycje, a uczniowie wsplnie wybieraj trafniejsze odpowiedzi i decyduj, w ktrych miejscach schematu naley je umieci. Ranking diamentowy pozwala rozwin zdolnoci logicznego mylenia, dokonywania analizy i selekcji informacji oraz porzdkowania ich ze wzgldu na wano. Ksztaci take umiejtnoci przedstawiania i obrony wasnego stanowiska, pracy zespoowej oraz twrczego rozwizywania problemw. Przykadowe zagadnienia do zrealizowania metod rankingu diamentowego: - Podboje Rzymu, - Wyprawy krzyowe, - Kryzys Rzeczypospolitej w II poowie XVII w., - Rewolucja amerykaska, - Przyczyny wybuchu I wojny wiatowej. (C) METODY ROZWIJAJCE UMIEJTNOCI HISTORYCZNE 18. Praca z tekstem rdowym W podrczniku obok tekstu gwnego zostay take zamieszczone teksty rdowe. Odnosz si one bezporednio do omawianych tematw i pochodz z kronik, rocznikw, wspomnie oraz listw. Pod tekstami rdowymi znajduj si rnorodne polecenia wykonywane przez ucznia ustnie bd pisemnie. Wystpuj rwnie zestawienia dwch tekstw, ktrych autorzy wyrazili odmienne opinie na konkretny temat. Tego rodzaju teksty pomagaj ksztaci u uczniw umiejtno dostrzegania, w jak rny sposb mog by interpretowane te same fakty. Praca z tekstem pozwala rozwija krytyczny stosunek uczniw do rde informacji oraz zdoby umiejtnoci, ktre s niezwykle istotne w procesie ksztatowania dojrzaoci obywatelskiej. Naley do nich m.in. pytanie o wiarygodno i intencje autora tekstu rdowego. Metoda ta uczy rwnie rozpoznawania perswazji oraz manipulacji, a take odrniania faktw historycznych od opinii. Pracujc w ten sposb, nauczyciel musi pamita o stawianiu odpowiednich pyta badawczych oraz kierowaniu uwagi uczniw na przejawy subiektywizmu autora. Teksty rdowe dostarczaj rwnie wielu przydatnych informacji na temat wynikw bada naukowych w okrelonej dziedzinie. Dziki temu uczniowie mog porwnywa rne interpretacje badawcze dotyczce tych samych wydarze. Praca z tekstami rdowymi ksztaci take wymagan na egzaminie gimnazjalnym umiejtno czytania ze zrozumieniem.

52

Przykadowe tematy do zrealizowania metod pracy z tekstem rdowym: - Polska dzielnicowa podanie przyczyn upadku zasady senioratu analiza wybranych fragmentw Kroniki Polskiej Galla Anonima, - Miasto redniowieczne i jego mieszkacy wyjanienie zasad kolonizacji analiza aktu kolonizacyjnego wybranego miasta redniowiecznego, - Pierwsze konstytucje analiza fragmentw konstytucji: 3 Maja, francuskiej, amerykaskiej. 19. Praca ze rdem ikonograficznym Metoda ta jest cigle niedoceniana i zbyt rzadko wykorzystywana przez nauczycieli, mimo e zazwyczaj podrczniki dostarczaj materiau potrzebnego do tego rodzaju analizy. Ilustracje czsto s traktowane jedynie jako barwne uzupenienie tekstu, majce uatrakcyjni uczniom jego odbir. Nauczyciele zapominaj niekiedy, e nie tylko teksty s rdem historycznym. Nale do nich take obrazy bd fotografie rnych artefaktw. Ilustracje mog stanowi znakomit podstaw do samodzielnej pracy uczniw, ktrej celem jest wskazanie rnic obyczajowych pomidzy wspczesnoci a przeszoci. S te niezwykle przydatne np. podczas porwnania architektury lub sztuki rnych epok. Przykadowe tematy do zrealizowania metod pracy z rdem ikonograficznym: - ycie codzienne w redniowiecznym miecie, - Emancypacja kobiet w XIX w., - ycie codzienne w Polsce na przeomie XIX i XX w. 20. Praca z map Jest to metoda o charakterze interdyscyplinarnym, czca wiedz historyczn z geografi i wiadomociami z dziedziny fizyki. Nauczyciel historii powinien wymaga od uczniw nie tylko, aby wskazywali na mapie okrelone krainy czy miejsca historyczne, lecz take by potrafili ustali fakty za pomoc jej analizowania. W nauczaniu historii bardzo wane jest systematyczne rozwijanie umiejtnoci gromadzenia informacji na podstawie porwnywania map. Mog to by wiadomoci dotyczce np. zmian terytorialnych oraz ich wpywu na przemiany w gospodarce danego pastwa lub na jego pooenie geopolityczne. Przykadowe tematy do zrealizowania metod pracy z map: - Najstarsze cywilizacje w dolinach wielkich rzek, - Wojny perskie, - Wojny Polski z Turcj, Rosj i Szwecj w XVII w., - Dziaania wojenne na froncie zachodnim w czasie I wojny wiatowej.

53

8. ZAKADANE OSIGNICIA UCZNIW DZIKI LADOM PRZESZOCI Klasa I Rozdzia I. Pocztki cywilizacji Dziki treciom zawartym w pierwszej czci programu uczniowie poznaj najdawniejsze dzieje czowieka oraz histori pierwszych cywilizacji. Zakadane osignicia uczniw s nastpujce: - poznanie najwaniejszych terminw zwizanych z omawianym okresem, - poznanie roli archeologii w rekonstrukcji dawnych dziejw, - znajomo pooenia geograficznego siedzib pierwszych ludzi oraz najstarszych cywilizacji, - zrozumienie uzalenienia czowieka od warunkw geograficzno-przyrodniczych i ludzkiej ingerencji w nie, - wiadomo wpywu wynalazkw technicznych na sposb ycia czowieka, - wiadomo cigoci kulturowej i trwaoci ludzkich osigni, - dostrzeganie zalenoci midzy powstaniem cywilizacji i pastwa a organizacj pracy, - poznanie staroytnych religii politeistycznych i monoteistycznych oraz wskazanie rnic midzy nimi, - porzdkowanie wydarze w kolejnoci chronologicznej, - ocena osigni pierwszych cywilizacji staroytnych. Rozdzia II. Antyczna Grecja Przedstawiony materia nauczania przewiduje poznanie przez ucznia dziejw cywilizacji greckiej oraz jej dokona kulturalnych i naukowych. Zakadane osignicia uczniw to: - poznanie terminw zwizanych ze staroytn Grecj, - wskazywanie na mapie pooenia Grecji, jej kolonii i kierunkw ekspansji, - rozumienie roli warunkw naturalnych w yciu Grekw, - poznanie czynnikw jednoczcych wszystkich Grekw, - dostrzeganie zwizkw pomidzy kultur greck a kultur wspczesn (olimpiady, teatr, mitologia, literatura i sztuka), - ocena udziau Grekw w ksztatowaniu si kultury rdziemnomorskiej, - ocena zasad demokracji ateskiej, - znajomo rnic pomidzy demokracj atesk i wspczesn, - okrelenie cech i okolicznoci powstania kultury hellenistycznej, - przedstawienie ponadczasowych wartoci filozofii greckiej, - porzdkowanie wydarze wedug ich nastpstwa w czasie, - selekcja informacji pozwalajcych dostrzec przyczyny i skutki omawianych wydarze. Rozdzia III. Imperium Rzymskie Celem tego rozdziau jest przedstawienie dziejw staroytnego Rzymu. Zakadane osignicia uczniw dla tej czci programu s nastpujce: - znajomo pooenia geograficznego Rzymu i kierunkw jego ekspansji, - poznanie terminw zwizanych z dziejami staroytnego Rzymu, - porwnanie ustroju Aten z ustrojem Rzymu oraz wskazanie podobiestw i rnic pomidzy nimi, - ocena etyczna igrzysk rzymskich i porwnanie ich z greckimi, - przedstawienie cywilizacyjnych osigni Rzymian, - omwienie korzeni chrzecijastwa, - znajomo zasad funkcjonowania republiki i cesarstwa, - przedstawienie zwizkw pomidzy histori polityczn a gospodark i kultur Rzymu, - ocena wkadu Rzymu w kultur i histori Europy, - wiadomo zwizkw kultury rdziemnomorskiej z kultur wspczesn, - lokalizowanie wydarze wedug ich nastpstwa w czasie, - dostrzeganie zwizkw przyczynowo-skutkowych, - selekcja i synteza informacji.

54

Rozdzia IV. Pocztki redniowiecza W tej czci programu uczniowie poznaj pocztki epoki redniowiecznej. Zakadane osignicia to: - lokalizowanie na mapie pastw omawianych w tekcie, - posugiwanie si poznanymi terminami, - wyjanienie przyczyny podziau chrzecijastwa na odrbne wyznania, - przedstawienie charakterystycznych cech kultury Bizancjum, - dostrzeganie zwizkw midzy islamem, judaizmem i chrzecijastwem, - znajomo wpywu islamu na redniowieczn Europ, - porzdkowanie wydarze w kolejnoci chronologicznej, - omwienie procesu ksztatowania si pastw redniowiecznej Europy, - okrelenie wpywu religii na kultur redniowiecznej Europy, - omwienie zalenoci spoecznych opartych na prawie lennym. Rozdzia V. Polska pierwszych Piastw Rozdzia ten dotyczy pocztkw pastwa polskiego i historii Polski za czasw pierwszych Piastw. Zakadane osignicia uczniw s nastpujce: - lokalizowanie na mapie siedzib plemion polskich oraz obszaru pastwa polskiego za pierwszych Piastw, - porzdkowanie wydarze w kolejnoci chronologicznej, - zestawianie wydarze z dziejw Polski z histori powszechn, - rozumienie roli chrystianizacji w historii Polski, - ocena znaczenia zjazdu gnienieskiego dla rozwoju organizacji kocielnej i pastwowej, - omwienie genezy kryzysu pastwa polskiego w poowie XI w., - ocena odbudowy pastwa polskiego przez Bolesawa miaego, - przedstawienie dokona politycznych i militarnych Bolesawa Krzywoustego, - wskazywanie na mapie ziem wchodzcych w skad poszczeglnych dzielnic pastwa polskiego.

Klasa II Rozdzia I. Polska i wiat w XII-XIV wieku Ta cz programu przyblia uczniom problematyk zwizan z wydarzeniami w Polsce i na wiecie w XIIXIV w. Zakadane osignicia uczniw to: - wskazywanie na mapie obszarw objtych dziaaniami krzyowcw i kierunkw ekspansji Mongow, - przedstawianie wydarze w porzdku chronologicznym, - poznanie terminw historycznych zwizanych z omawian epok, - omwienie osadnictwa na ziemiach polskich, - wyjanienie przyczyn i skutkw rozbicia dzielnicowego, - zestawianie wydarze z dziejw Polski i historii powszechnej, - przedstawienie genezy i skutkw wypraw krzyowych, - rozumienie roli zakonw rycerskich w okresie krucjat, - znajomo negatywnych i pozytywnych skutkw sprowadzenia Krzyakw do Polski, - omwienie wpywu Akademii Krakowskiej na rozwj kultury i organizacj pastwa Kazimierza Wielkiego, - ocena roli Kazimierza Wielkiego w umacnianiu pozycji Polski w Europie. Rozdzia II. Spoeczestwo redniowiecza Rozdzia ten zawiera wiadomoci dotyczce spoeczestwa redniowiecznego. Zakadane osignicia uczniw dla tej czci programu s nastpujce: - poznanie kultury stanowej spoeczestwa redniowiecznego, - wyjanienie istoty feudalizmu jako ustroju spoeczno-prawnego, - wskazanie rnic w warunkach ycia przedstawicieli poszczeglnych stanw, - posugiwanie si terminami zwizanymi z podejmowanymi zagadnieniami,

55

- omwienie procesu ksztatowania si nowego obrazu czowieka i wiata w wiekach rednich, - przedstawienie osigni cywilizacyjnych redniowiecza, - znajomo ycia codziennego oraz tradycji i obyczajw mieszkacw redniowiecznych miast i wsi, - omwienie roli Kocioa i religii w ksztatowaniu redniowiecznego obrazu wiata, - przedstawienie redniowiecznych wzorcw osobowych, - znajomo charakterystycznych cech stylu romaskiego i gotyckiego oraz zabytkw sztuki romaskiej i gotyckiej w Polsce. Rozdzia III. Polska i Europa w XV wieku W tym rozdziale omwiono sytuacj polityczn Polski i Europy u schyku redniowiecza. Zakadane osignicia uczniw to: - wskazanie na mapie granic pastwa polskiego i ziem wchodzcych w jego skad, - porzdkowanie wydarze wedug nastpstwa w czasie, - poznanie terminw zwizanych z omawian epok, - omwienie genezy i skutkw konfliktu z Zakonem Krzyackim, - wyjanienie przyczyn i znaczenia unii polsko-litewskiej, - przedstawienie osigni politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturalnych Polski za pierwszych Jagiellonw, - omwienie roli Wadysawa Jagiey w umacnianiu pastwa polskiego na scenie midzynarodowej, - wyjanienie roli pierwszych Jagiellonw w rozwoju kultury w Polsce, - przedstawienie nowych militarnych potg: Moskwy i Turcji, - scharakteryzowanie przyczyn konfliktw w Kociele katolickim oraz wojen husyckich. Rozdzia IV. Narodziny nowoytnego wiata T cz podrcznika powicono wielkim odkryciom geograficznym i zmianom, ktre zaszy na wiecie w ich wyniku. W rozdziale IV omwiono take zmiany wiatopogldowe zwizane z epok renesansu, zachodzce zarwno w Polsce, jak i w Europie. Zawiera on take informacje o kryzysie Kocioa i jego reformach w XVI w. Zakadane osignicia uczniw s nastpujce: - wskazywanie na mapie nowo odkrytych kontynentw, - porzdkowanie wydarze zgodnie z nastpstwem w czasie, - poznanie i rozumienie terminw zwizanych z omawian epok, - omwienie genezy, przebiegu i skutkw odkry geograficznych, - wyjanienie znaczenia wielkich odkry dla Europy i odkrytych terenw, - omwienie wpywu odkry geograficznych na zmiany wiatopogldowe w Europie, - przedstawienie zwizku midzy odkryciami geograficznymi a potrzebami spoeczno -gospodarczymi, - wskazanie charakterystycznych cech epoki odrodzenia, - przedstawienie osigni cywilizacyjnych renesansu, - omwienie humanistycznej koncepcji ycia, - znajomo najwybitniejszych twrcw europejskiego renesansu, - porwnanie wiatopogldu redniowiecznego i renesansowego, - opisanie cech charakterystycznych nowych wyzna, - poznanie przyczyn reformacji i wybuchu wojen religijnych, - wyjanienie roli Kocioa w walce z reformacj, - przedstawienie skutkw kontrreformacji. Rozdzia V. Rzeczpospolita w XVI w. Celem tej czci programu jest poznanie przez uczniw dziejw Rzeczypospolitej w XVI w., a w szczeglnoci jej specyficznego ustroju, jakim bya demokracja szlachecka. Zakadane osignicia uczniw dla tej czci programu s nastpujce: - posugiwanie si terminami historycznymi zwizanymi z omawian epok, - wskazanie na mapie terenw Rzeczypospolitej Obojga Narodw oraz miejsc bitew i terenw konfliktw z innymi pastwami, - omwienie ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej z uwzgldnieniem wieloci kultur, religii i narodowoci, - dostrzeenie zwizkw pomidzy pozycj polityczn szlachty a jej potg ekonomiczn,

56

- porwnanie demokracji szlacheckiej z demokracj atesk, - znajomo najwybitniejszych twrcw polskiego renesansu, - omwienie przyczyn i przebiegu pierwszych wolnych elekcji. Rozdzia VII. Wiek wojen Rozdzia ten dotyczy dziejw Polski i Europy w XVII w. Omawia powstanie nowych systemw wadzy monarchii parlamentarnej i absolutystycznej. Uwzgldnia zagadnienia dotyczce wojen Polski z innymi pastwami w XVII w. oraz kryzys Rzeczpospolitej. Zakadane osignicia uczniw to: - wskazanie na mapie Anglii, Francji i nowych potg europejskich, - poznanie i rozumienie terminw historycznych zwizanych z danym okresem, - przedstawienie nowych sposobw sprawowania wadzy monarchii parlamentarnej oraz absolutyzmu, - opis kultury czasw Ludwika XIV, - porwnanie osigni Austrii, Rosji i Prus, - przedstawienie przyczyn, przebiegu i skutkw wojen prowadzonych przez Polsk w XVI i XVII w., - ocena postaw szlachty polskiej podczas konfliktw z Rosj i Szwecj, - chronologiczne uporzdkowanie konfliktw z Rosj, Szwecj, Turcj i Kozakami, - przedstawienie kultury baroku i specyfiki polskiego sarmatyzmu. Klasa III Rozdzia I. Polska i Europa w XVIII wieku Ta cz programu obejmuje wiadomoci dotyczce sytuacji politycznej i kulturalnej w Polsce i na wiecie w XVIII w. Zakadane osignicia uczniw to: - omwienie pogldw goszonych przez filozofw doby owiecenia, - wskazanie wrd osigni twrcw owiecenia wartoci godnych naladowania, - scharakteryzowanie okresu panowania Wettinw w Polsce, - opis stanu Rzeczypospolitej w I poowie XVIII w., - poznanie terminw historycznych dotyczcych epoki, - ocena postaci Stanisawa Augusta Poniatowskiego, - omwienie osigni gospodarczych i kulturalnych w czasach stanisawowskich, - wskazywanie na mapie ziem zajmowanych w czasie kolejnych rozbiorw Polski, - przedstawienie programu reform, - rozumienie znaczenia Konstytucji 3 maja, - omwienie skutkw powstania kociuszkowskiego, - interpretacja tekstw rdowych, np. Konstytucji 3 maja. Rozdzia II. Rewolucja w Ameryce i we Francji Rozdzia ten zawiera wiadomoci dotyczce wojny o niepodlego Stanw Zjednoczonych Ameryki oraz rewolucji buruazyjnej we Francji. Po zapoznaniu si z zagadnieniami uczniowie powinni umie: - scharakteryzowa okolicznoci powstania Stanw Zjednoczonych, - przedstawi przyczyny rewolucji we Francji i obalenia monarchii, - wyjani wpyw hase owiecenia na wydarzenia w Ameryce i Francji, - omwi zasady Konstytucji Stanw Zjednoczonych i Republiki Francuskiej. Rozdzia III. Europa od Napoleona do Wiosny Ludw W rozdziale przedstawiono sytuacj w Europie i na wiecie w okresie od objcia wadzy we Francji przez Napoleona Bonaparte do 1848 r. Uwzgldniono rwnie treci dotyczce re wolucji przemysowej. Zakadane osignicia uczniw dla tej czci programu s nastpujce: - wskazywanie na mapie terenw objtych dziaaniami Napoleona, - posugiwanie si terminami historycznymi, - wyjanienie roli Napoleona w tworzeniu nowego adu w Europie, - ocena znaczenia wojen napoleoskich dla rozprzestrzenienia si idei wolnociowych w Europie, - dostrzeenie zoonoci sprawy polskiej na tle polityki zagranicznej Napoleona,

57

- wskazywanie na mapie zmian spowodowanych kongresem wiedeskim, - omwienie postanowie kongresu wiedeskiego, - wyjanienie zasad adu europejskiego po kongresie wiedeskim, - przedstawienie roli wynalazkw w przyspieszeniu rozwoju cywilizacyjnego Europy i wiata, - znajomo nastpstw rewolucji przemysowej, - omwienie genezy nowych idei spoecznych, - porwnanie i ocena nowych idei spoecznych, - wskazanie rnic w celach powsta i rewolucji europejskich, - okrelanie roli powsta w ksztatowaniu si wiadomoci narodowej, - omwienie osigni i poraek walczcych narodw i grup spoecznych. Rozdzia IV. Ziemie polskie w okresie powsta narodowych Celem tego rozdziau jest przedstawienie wydarze na ziemiach polskich w okresie powsta narodowych. Zakadane osignicia uczniw dla tej czci programu s nastpujce: - wskazywanie na mapie zmian terytorialnych po kongresie wiedeskim oraz po powstaniach, - posugiwanie si terminami historycznymi, - opis ziem polskich po kongresie wiedeskim, - przedstawienie genezy i przebiegu powsta na ziemiach polskich w XIX w., - ocena skutkw powsta, - rozumienie roli Wielkiej Emigracji i przedstawienie jej najwybitniejszych twrcw, - wskazanie przyczyn i skutkw wystpie w latach 18461848, - omwienie sytuacji w Krlestwie Polskim przed powstaniem styczniowym, - ocena wpywu sytuacji w Krlestwie Polskim na decyzj o rozpoczciu powstania styczniowego, - omwienie skutkw i znaczenia powstania styczniowego, - zrozumienie zwizku pomidzy rozwojem uprzemysowienia a coraz silniejsz identyfikacj narodow, - omwienie polityki Rosji wobec Polakw po powstaniu styczniowym, - wskazanie podoa ruchu robotniczego, narodowego i ludowego na ziemiach polskich, - opis sytuacji ludnoci ydowskiej na ziemiach polskich (asymilacja), - omwienie rozwoju przemysu i nowoczesnego rolnictwa na ziemiach polskich, - okrelenie rnic midzy romantyzmem i pozytywizmem, - znajomo przedstawicieli literatury i sztuki romantyzmu oraz pozytywizmu. Rozdzia V. Polska i wiat w II poowie XIX wieku Rozdzia ten ukazuje procesy zjednoczeniowe i zmiany wiatopogldowe zachodzce w II poowie XIX w. Zakadane osignicia uczniw dla tej czci programu s nastpujce: - wskazywanie na mapie omawianych pastw i ich terytoriw, - poznanie i rozumienie terminw historycznych, - omwienie genezy, przebiegu i skutkw zjednoczenia Woch i Niemiec, - zrozumienie wpywu kapitalistycznych stosunkw spoecznych na denia zjednoczeniowe, - omwienie oddziaywania idei wolnociowych i nacjonalistycznych na ksztatowanie si wiadomoci narodowej, - wyjanienie polityczno-spoecznego i gospodarczego podoa wojny domowej w Ameryce, - uzasadnienie wpywu zniesienia niewolnictwa na zwycistwo Pnocy nad Poudniem, - przedstawienie gwnych cech polityki kolonialnej mocarstw, - okrelenie wpywu rozwoju przemysu na powstanie nowoczesnego kolonializmu, - wskazanie zalenoci midzy rozwojem gospodarczym wiata a postpem w nauce, - przedstawienie nowych programw demokratycznych i ich wpywu na ycie codzienne ludzi. Rozdzia VI. I wojna wiatowa Celem tego rozdziau jest przedstawienie genezy, przebiegu i skutkw I wojny wiatowej. Zakadane osignicia uczniw s nastpujce: - wskazanie na mapie omawianych pastw i ich terytoriw, - poznanie i rozumienie terminw historycznych, - omwienie genezy i przebiegu I wojny wiatowej,

58

- rozumienie wpywu sytuacji w Europie na wybuch wojny, - przedstawienie przyczyn i skutkw rewolucji w Rosji, - porwnanie propagandy bolszewikw z realiami ich polityki, - wskazanie powojennych zmian na mapie Europy i wiata, - ocena sytuacji na wiecie po traktacie wersalskim, - omwienie dziaa Polakw w trakcie I wojny wiatowej, - przedstawienie sprawy polskiej podczas I wojny wiatowej, - znajomo roli wybitnych Polakw w czasie wojny.

59

9. PROPONOWANE FORMY KOTROLI ORAZ METODY OCENY OSIGNI UCZNIW Forma kontroli to typ zewntrznej organizacji procesu sprawdzania postpw ucznia lub rezultatw jego pracy. Mona wymieni nastpujce rodzaje form kontroli: a) ze wzgldu na ich organizacj: - indywidualne (gwnie odpytywanie), - frontalne (sprawdziany pisemne), - kondensacyjne (klasa wykonuje zadania pisemne, a w tym czasie kilku uczniw jest odpytywanych); b) ze wzgldu na ich miejsce w procesie dydaktycznym: - biece (odbywajce si na kadej lekcji), - sporadyczne. Ucze gimnazjum wymaga regularnego odpytywania lub stosowania innej formy sprawdzania wiedzy, poniewa trudno jest mu opanowa due partie materiau. Dlatego na tym etapie edukacyjnym naley pamita, aby kontrola przebiegaa w sposb systematyczny. Przy wykorzystywaniu rnych form kontroli warto zadba o indywidualizacj nauczania zbyt trudne lub zbyt atwe zadania mog zniechca ucznia. Kontrola i ocena jego osigni musi ponadto dotyczy zagadnie omawianych na lekcji i obejmowa nie tylko wiedz, lecz take umiejtnoci, stopie rozumienia procesw i zjawisk historycznych oraz zdolno mylenia przyczynowo- skutkowego. Wrd metod kontroli osigni ucznia mona wskaza: - odpowied ustn (np. rozmowa nauczyciela z uczniem, swobodne wypowiedzi uczniw, podsumowanie przez ucznia fragmentu lub caej lekcji, dyskusja w klasie), - kontrol pisemn (np. rozprawka, sprawdzian pisemny, test sprawdzajcy wiadomoci i umiejtnoci, portfolio), - prac z ksik (ucze analizuje zawarte w publikacjach teksty, mapy, infografiki, tworzy schematy, wykresy, tabele, ilustracje), - kontrol graficzn (ucze przedstawia graficznie przebieg procesw tworzy schematy, wykresy czy szkice i rwnoczenie je omawia), - referaty i odczyty na forum klasy lub szkoy. Obowizkiem kadego nauczyciela jest zapoznanie modziey z systemem oceniania na pocztku roku szkolnego. Uczniowie musz wiedzie, czego bdzie dotyczy kontrola i w jaki sposb zostanie przeprowadzona. Konstruujc system oceniania, trzeba pamita o skadowych oceny wiedzy i umiejtnociach. W przypadku przedmiotw spoecznych naley take zwrci uwag na due znaczenie aspektu wychowawczego. Nauka historii powinna dotyczy takich kwestii, jak wartoci, patriotyzm oraz odpowiedzialno za losy narodu i pastwa. Umiejtnoci ucznia mona pogrupowa w nastpujcy sposb: - umiejtno publicznych wystpie (np. na forum klasy lub szkoy), - umiejtno pracy w grupie, - aktywno na lekcji. Proponuje si sprawdzenie umiejtnoci publicznych wystpie ucznia poprzez ocen jej nastpujcych elementw: a) umiejtno wyjaniania i kojarzenia faktw: - logiczne kojarzenie faktw i waciwe objanianie zagadnie, - wysnuwanie waciwych wnioskw, formuowanie ocen w poprawny sposb, - wyraanie wasnej opinii na dany temat, - uzasadnianie i obrona swojego zdania; b) styl wypowiedzi: - posugiwanie si penymi i zrozumiaymi zdaniami, - bogate sownictwo, - brak bdw jzykowych i skadniowych, - artykuowanie sw odpowiednio gono, wyranie i we waciwym tempie, - wypowiadanie si w sposb pynny, - mwienie z zaangaowaniem; c) styl wystpienia: - brak nadmiernej ekspresji i gestykulacji, - przyjmowanie odpowiedniej postawy ciaa,

60

- wspgranie mimiki i gestw ucznia ze stopniem jego zaangaowania w wypowied. Proponuje si sprawdzenie umiejtnoci pracy w grupie poprzez ocen jej nastpujcych elementw: a) podzia zada: - czonkowie zespou rwnomiernie dziel si prac, - kady ucze, choby w minimalnym stopniu, uczestniczy w realizacji zadania wykonywanego przez druyn; b) podejmowanie decyzji: - kada osoba ma prawo gosu, - opinie wszystkich czonkw grupy s rwnoprawne i uwzgldniane w podejmowaniu decyzji kocowej, - mao aktywni uczniowie s zachcani do wypowiedzi przez pozostae osoby; c) stopie zgodnego wspdziaania w grupie: - umiejtno skutecznego rozwizywania konfliktw, - wzajemne wysuchiwanie swoich argumentw przez osoby z danej druyny, - zachowywanie podstawowych zasad kultury, nawet w czasie sporw; d) postawa podczas pracy: - grupa jest skupiona na zadaniu, ktre ma wykona, - wszyscy uczniowie nalecy do zespou s zaangaowani w osignicie wsplnego celu, - osoby wchodzce w skad druyny dbaj o dobr jako rezultatw pracy. Proponuje si sprawdzenie stopnia aktywnoci ucznia w czasie lekcji poprzez ocen: a) czstotliwoci zgaszania si do odpowiedzi na zadane przez nauczyciela pytania lub w wypadku wykonywania zadania pisemnego; b) stosunku ucznia do poruszanej tematyki: - w ogle nie interesuje si tematem, - biernie uczestniczy w lekcji jest przede wszystkim obserwatorem, czyli wie, czego dotyczy temat, ale uaktywnia si tylko na wyrane polecenie nauczyciela, - aktywnie uczestniczy sam, nie bdc zachcany przez nauczyciela, wykazuje inicjatyw zadaje pytania, zabiera gos, dyskutuje; c) wykazywania si ponadprogramow wiedz i dociekliwoci (np. przynoszenie na lekcje materiaw pomocniczych). Po cyklu zaj (pierwszym semestrze lub na zakoczenie roku szkolnego) nauczyciel oceniajc wiedz i umiejtnoci ucznia, moe wykorzysta proponowane kryteria oceniania odnoszce si do szeciostopniowej skali ocen: Stopie celujcy (6) Ucze wykazuje si wiedz i umiejtnociami na stopie bardzo dobry, ale ponadto dysponuje wiedz wykraczajc poza treci obowizkowe. Osiga sukcesy w konkursach szkolnych i pozaszkolnych (np. w olimpiadach historycznych). Bierze czynny udzia w yciu szkoy, wykazuje si aktywn i prospoeczn postaw, np. pomagajc sabszym koleankom i kolegom w nauce. Stopie bardzo dobry (5) Ucze samodzielnie wyjania najwaniejsze terminy i zagadnienia, a take prezentuje wtki poboczne omwionych tematw - opanowa wic peen zakres wiedzy i umiejtnoci przewidzianych w danej klasie. Logicznie kojarzy fakty. Formuuje wasne opinie i wnioski oraz potrafi przekonujco uzasadni swoje zdanie. Posuguje si bogatym i poprawnym jzykiem, sowa artykuuje w sposb wyrany. Dba o styl wystpienia. Aktywnie wsppracuje z grup, zachca inne osoby do aktywnoci oraz troszczy si o dobr jako efektw pracy druyny. Wykazuje inicjatyw, nie bdc zachcany przez nauczyciela. Bierze aktywny udzia w yciu klasy. Stopie dobry (4) Ucze samodzielnie wyjania najwaniejsze terminy i zagadnienia oraz wykonuje zadania zoone. Potrafi kojarzy fakty, formuowa wasne opinie i wnioski. Dba o styl wystpienia. Z zaangaowaniem pracuje w grupie i zachca inne osoby do aktywnoci. Czsto sam zgasza si do odpowiedzi.

61

Stopie dostateczny (3) Ucze potrafi z pomoc nauczyciela wyjani najwaniejsze terminy i zagadnienia oraz wykona typowe zadania o rednim stopniu trudnoci. Potrafi kojarzy niektre fakty. Nie popenia zbyt czsto bdw skadniowych ani jzykowych. Aktywnie wsppracuje z grup, czasami sam zgasza si do odpowiedzi. Stopie dopuszczajcy (2) Ucze potrafi z pomoc nauczyciela wyjani niektre z terminw i zagadnie omwionych na lekcjach oraz wykona najprostsze zadania. Nie potrafi kojarzy faktw. Posuguje si ubogim sownictwem. Popenia liczne bdy jzykowe i skadniowe. Nie unika wsppracy z grup, ale nie wykazuje si wasn inicjatyw. Uaktywnia si tylko na wyrane polecenie nauczyciela. Stopie niedostateczny (1) Ucze nie potrafi wyjani najwaniejszych terminw ani zagadnie omwionych na lekcjach, nie jest w stanie wykona najprostszych zada, nawet z pomoc nauczyciela. Nie interesuje si tematyk zaj oraz nie wsppracuje z grup.

62