You are on page 1of 173

A. S.

NEILL

SUMMERHILL

Wydawnictwo: Tytu oryginau: Data wydania oryginau: Autor: Tumaczenie: Projekt okadki: Redakcja: Korekta: Wersja cyfrowa: Korekta wersji cyfrowej:

Almaprint Katowice 1991 Summerhill 1960 Alexander Sutherland Neill Barbara Biaecka Magdalena Kosterska-Singer Ewa Kosowska Roma Konarska [-] [-]

OD WYDAWCY
Ksika ta, ktr z prawdziw przyjemnoci oddajemy w Twoje rce, moga ukaza si midzy innymi dziki yczliwoci i pomocy pp. Bogusawa Raszewskiego, Alicji lzak, Magdy Kosterskiej-Singer i Romy Konarskiej. Kontrowersyjna, to prowokujca, to zachwycajca, nieodparcie wcigajca i uczciwa, pena humoru i gorzkiej nieraz prawdy nie jest bynajmniej zbiorem poucze i nakazw. Mona nie we wszystkim zgadza si z Autorem, mona nawet w ogle si z nim nie zgadza nie sposb jednak zignorowa przesania ksiki gbokiego i bezwarunkowego szacunku dla dziecka. Trudno przy tym nie zastanowi si nad sob. Po tej lekturze kady z nas bdzie chyba troch inny moe odrobin lepszy, bardziej siebie wiadomy. Powinien j przeczyta nie tylko nauczyciel czy rodzic, ale kady mylcy czowiek. Na szczcie, byo i jest na wiecie miejsce dla ludzi, ktrym si jeszcze chce. yj, jak chcesz i pozwl y innym. Tak jak chc. To wcale nie takie atwe. Moe wic, na pocztek, chocia sobie wzajemnie nie przeszkadza? Od czego przecie trzeba zacz.

Wasze dzieci nie s waszymi dziemi. To synowie i crki ycia, powoane dla niego samego. One nie s z was, lecz tylko przez was. I mimo e s z wami, nie nale do was. Moecie je obdarza wasz mioci, ale nie waszymi mylami, Bo maj one wasne myli. Moecie ofiarowa dom ich ciaom, ale nie duszom, Bo dusze ich mieszkaj w domu jutra, ktrego nie moecie nawiedzi nawet w marzeniach. Moecie stara si by jak one, ale nie usiujcie wymc na nich, aby one byy jak wy. Bo ycie nie postpuje wstecz, ani nie zwleka pozostajc przy dniu wczorajszym. Jestecie jak ciciwy uku, przez ktre wasze dzieci wyrzucane s jak strzay ywe. Kahlil Gibran The Prophet

SPIS TRECI

Tytuem wstpu............................................................................................................................... 6 CZ I SZKOA SUMMERHILL Idea Summerhill.............................................................................................................................. 7 Przyjrzyjmy si Summerhill.......................................................................................................... 11 Ksztacenie w Summerhill a ksztacenie standardowe ................................................................. 16 Dalsze losy absolwentw Summerhill .......................................................................................... 19 Prywatne lekcje w Summerhill ..................................................................................................... 21 Samorzd....................................................................................................................................... 26 Koedukacja.................................................................................................................................... 31 Praca.............................................................................................................................................. 32 Zabawa .......................................................................................................................................... 33 Teatr .............................................................................................................................................. 35 Taniec i muzyka ............................................................................................................................ 37 Sport i gry...................................................................................................................................... 38 Raport inspektorw rzdu brytyjskiego ........................................................................................ 39 Uwagi do raportu inspektorw Jej Krlewskiej Moci................................................................. 44 Przyszo Summerhill.................................................................................................................. 45 CZ II WYCHOWANIE DZIECKA Zahamowane dziecko.................................................................................................................... 48 Niezahamowane dziecko............................................................................................................... 52 Mio i akceptacja........................................................................................................................ 59 Lk ................................................................................................................................................ 61 Poczucie niszoci a wyobrania .................................................................................................. 66 Pd niszczycielski ......................................................................................................................... 67 Kamstwo ...................................................................................................................................... 70 Odpowiedzialno ......................................................................................................................... 73 Posuszestwo a dyscyplina .......................................................................................................... 74 Nagrody i kary .............................................................................................................................. 78 Wyprnienia i trening czystoci .................................................................................................. 82 Jedzenie......................................................................................................................................... 84 Zdrowie i sen................................................................................................................................. 87 Czysto i ubranie ......................................................................................................................... 87 Zabawki......................................................................................................................................... 89 Haas.............................................................................................................................................. 90 Maniery ......................................................................................................................................... 91 Pienidze ....................................................................................................................................... 93 Humor ........................................................................................................................................... 94

CZ III SEKS Postawy wobec seksu.................................................................................................................... 96 Ksztacenie seksualne ................................................................................................................. 102 Masturbacja................................................................................................................................. 104 Nago ......................................................................................................................................... 107 Pornografia.................................................................................................................................. 108 Homoseksualizm......................................................................................................................... 109 Rozwizo, nielubne dzieci i aborcja ..................................................................................... 110 CZ IV RELIGIA I MORALNO Religia ......................................................................................................................................... 111 Nauczanie moralne...................................................................................................................... 114 Wywieranie wpywu na dziecko ................................................................................................. 117 Przeklinanie, brzydkie wyrazy.................................................................................................... 119 Cenzura ....................................................................................................................................... 120 CZ V PROBLEMY DZIECI Okruciestwo i sadyzm............................................................................................................... 123 Przestpczo .............................................................................................................................. 124 Kradzie ...................................................................................................................................... 126 Przestpczo modocianych....................................................................................................... 129 Leczenie dziecka ......................................................................................................................... 132 Droga do szczcia...................................................................................................................... 134 CZ VI PROBLEMY RODZICW Mio i nienawi ...................................................................................................................... 137 Rozpieszczanie dziecka............................................................................................................... 139 Sia i autorytet ............................................................................................................................. 140 Zazdro ...................................................................................................................................... 144 Rozwd ....................................................................................................................................... 146 Rodzicielski niepokj.................................................................................................................. 147 Rodzicielska wiadomo i zrozumienie .................................................................................... 150 CZ VII PYTANIA I ODPOWIEDZI Na tematy oglne ........................................................................................................................ 155 Na temat Summerhill .................................................................................................................. 157 Na temat wychowania................................................................................................................. 161 Na temat seksu ............................................................................................................................ 168 Na temat religii............................................................................................................................ 170 Na temat psychologii .................................................................................................................. 171 Na temat uczenia......................................................................................................................... 173

TYTUEM WSTPU
W psychologii nie ma mdrych. Od czasu, gdy oywi j geniusz Freuda, zasza daleko; lecz pozostaje nadal nauk now, ktra kreli map nieznanego kontynentu. Za pidziesit lat nasza dzisiejsza ignorancja najpewniej wywoa umiech u psychologw. Odkd opuciem szkolnictwo i zajem si psychologi dziecka, miaem do czynienia z dziemi wszelkiego rodzaju podpalaczami, zodziejami, kamcami, dziemi moczcymi si noc i dziemi atwo wpadajcymi w zo. Lata intensywnej pracy z nimi przekonay mnie, e wiem stosunkowo niewiele o siach motywujcych do ycia. Jednake jestem przekonany, e rodzice, ktrzy zajmowali si jedynie wasnymi dziemi, wiedz jeszcze mniej. Omielam si wic zwraca do nich, poniewa uwaam, e dziecko staje si trudne niemal zawsze w wyniku niewaciwego postpowania w domu. Czym zajmuje si psychologia? Proponuj odpowied: leczeniem. Lecz jaki to rodzaj leczenia? Ja nie chc by wyleczony z tego, e lubi pomaraczowy i czarny kolor; nie chc te by wyleczony z palenia czy tego, e lubi napi si piwa. aden nauczyciel nie ma prawa do leczenia dziecka z robienia haasu na perkusji. Jedyne leczenie, ktre powinno si praktykowa, to leczenie nieszczcia. Trudne dziecko to dziecko, ktre jest nieszczliwe. Jest ono na stopie wojennej z samym sob, a w konsekwencji walczy z caym wiatem. Trudny dorosy jest w takim samym pooeniu. aden szczliwy mczyzna nigdy nie zakci zebrania, nie ogosi wojny, nie zlinczuje Murzyna. adna szczliwa kobieta nie bdzie zrzdzi mowi i dzieciom. Szczliwy czowiek nigdy nie popeni morderstwa czy kradziey. Szczliwy pracodawca nie bdzie straszy swoich pracownikw. Wszystkie zbrodnie, wszystkie nienawici, wszystkie wojny mona wyprowadzi z ludzkiego nieszczcia. Ta ksika jest prb pokazania, jak powstaje nieszczcie, jak rujnuje ono ludzkie ycie i jak mona wychowywa dzieci, eby je przed nim chocia czciowo uchroni. Ksika ta jest opowieci o miejscu Summerhill gdzie leczy si dzieci z nieszczcia oraz co waniejsze, gdzie wychowuje si je w szczciu. A. S. N.

CZ I SZKOA SUMMERHILL IDEA SUMMERHILL


Jest to opowie o nowoczesnej szkole Summerhill. Summerhill zostaa zaoona w 1921 roku. Znajduje si w miecie Leiston w hrabstwie Suffolk, prawie sto mil od Londynu. Par sw o uczniach. Niektre dzieci przybywaj do Summerhill, gdy maj pi lat, inne gdy maj ju pitnacie. Na og zostaj tu do czasu, a skocz szesnacie lat. Zwykle przebywa tu okoo dwudziestu piciu chopcw i dwudziestu dziewczt. Uczniowie podzieleni s na trzy grupy: najmodszych w wieku od piciu do siedmiu lat, rednich od omiu do dziesiciu i najstarszych od jedenastu do pitnastu lat. Mamy zwykle do duo dzieci z innych krajw. W tej chwili (1968) przebywa tu dwjka ze Skandynawii oraz grupa (44) ze Stanw Zjednoczonych. Kada grupa wiekowa mieszka razem z opiekunk. redniaki pi w kamiennym budynku, seniorzy w drewnianych chatkach. Tylko jedno czy dwoje starszych ma pokj wycznie dla siebie. Chopcy mieszkaj po dwch, trzech lub czterech. Dziewczta tak samo. Pokoje dzieci nie s kontrolowane, nikt te za nie nie sprzta. Maj pen swobod. Nikt im nie mwi, w co maj si ubra, wkadaj wic na siebie, co chc i kiedy chc. Gazety nazywaj nas Szko-jak-si-komupodoba i daj do zrozumienia, e jest to zbiorowisko rozwydrzonych prymityww, bez adnych zasad i manier. Dlatego te napisanie uczciwej historii Summerhill wydaje mi si konieczne. Naturalnie bd stronniczy; tym niemniej sprbuj pokaza zarwno wady Summerhill jak i jej zalety. O wartoci szkoy niech wiadcz zdrowe, wolne dzieci, ktrych ycie nie zostao skaone strachem i nienawici. Bez wtpienia szkoa zmuszajca aktywne dzieci do siedzenia w awkach i uczenia si nieprzydatnych w wikszoci przedmiotw jest z szko. Jest ona dobra jedynie dla tych, ktrzy w ni wierz, dla tych nietwrczych obywateli, ktrzy chc mie potulne, nietwrcze dzieci, pasujce do cywilizacji, w ktrej miar sukcesu stanowi pienidz. Summerhill bya na pocztku szko eksperymentaln. Teraz jest pogldow, poniewa pokazuje, e wolno przynosi efekty. Gdy moja pierwsza ona i ja zakadalimy t szko, przywieca nam jeden gwny cel: dopasowa szko do dziecka zamiast dopasowywa dziecko do szkoy. Przez wiele lat uczyem w zwykych szkoach. Znaem dobrze ten drugi sposb. I wiedziaem, e jest zupenie do niczego. A zy by dlatego, e opiera si na dorosym rozumieniu tego, jakie powinno by dziecko i jak to dziecko powinno si uczy. Ten drugi sposb pochodzi z czasw, gdy psychologia bya jeszcze nauk nieznan. Wzilimy si wic za stworzenie szkoy, w ktrej pozwolilimy dzieciom na wolno bycia sob. Aby to zrobi musielimy wyrzec si wszelkiej dyscypliny, wszelkiego pouczania, sugerowania, wszelkich instrukcji oraz wskaza moralnych i religijnych. Nazywano nas odwanymi, lecz nie wymagao to odwagi, a jedynie gbokiej wiary w dziecko jako istot dobr. Przez ponad czterdzieci lat ta wiara nigdy si w nas nie zachwiaa; przeciwnie ulega bezwzgldnemu wzmocnieniu. Wyznaj pogld, e dziecko ma wrodzon mdro i poczucie realizmu. Jeeli zostawi si je w spokoju, bez jakichkolwiek sugestii ze strony dorosych, rozwinie si na tyle, na ile jest w stanie si rozwin. Logicznie rzecz biorc, Summerhill jest miejscem, gdzie ludzie majcy wrodzone moliwoci i pragnienie zostania uczonymi zrealizuj je; podczas gdy ci, ktrzy nadaj si tylko do zamiatania ulic, bd to robi. Jak dotychczas naszej szkoy nie

opuci jeszcze ani jeden zamiatacz. I nie pisz tego ze snobizmu, bo wolabym raczej ujrze, jak opuszcza nas szczliwy zamiatacz ulic ni znerwicowany uczony. Jaka jest Summerhill? Wic, po pierwsze, zajcia nie s tu obowizkowe. Dzieci mog chodzi na lekcje albo nie caymi latami, jeli tak chc. Oczywicie jest plan zaj lecz tylko dla nauczycieli. Dzieci maj zajcia zwykle w grupach wiekowych, ale czasami take w zespoach zainteresowa. Nie mamy nowych metod nauczania, poniewa nie uwaamy, eby nauczanie jako takie miao jakie szczeglne znaczenie. Czy dana szkoa wypracowaa specjaln metod zapoznawania z dzieleniem jest bez znaczenia, poniewa dzielenie jest niewane dla wszystkich z wyjtkiem tych, ktrzy chc si go nauczy. A dziecko, ktre chce si nauczy dzielenia, nauczy si go, niezalenie od sposobu, w jaki to bdzie robione. Dzieci, ktre przybywaj do Summerhill jako przedszkolaki, chodz na zajcia od pocztku swojego pobytu w szkole; lecz uczniowie z innych szk owiadczaj, e ju nigdy wicej nie pjd na adn przebrzyd lekcj. Bawi si, jed na rowerach i przeszkadzaj innym, ale unikaj nauki. Czasem trwa to miesicami. Czas powrotu do zdrowia jest proporcjonalny do nienawici, jakiej dostarczya im ich ostatnia szkoa. Naszym rekordowym przypadkiem bya dziewczyna z klasztoru, ktra obijaa si przez trzy lata. Przecitny czas zdrowienia z awersji do lekcji wynosi trzy miesice. Ludzie, ktrym obce jest tego rodzaju pojmowanie wolnoci, bd si zastanawia, c to za dom wariatw, w ktrym dzieci bawi si przez cay dzie, jeli tylko chc. Niejeden dorosy powie: Gdyby mnie posano do takiej szkoy, nigdy nie kiwnbym nawet palcem. Inni mwi: Takie dzieci bd si czuy bardzo upoledzone, gdy przyjdzie im konkurowa z tymi, ktrych zmuszono do nauki. Przypominam sobie Jacka, ktry opuci szko, gdy mia siedemnacie lat, poniewa chcia i do fabryki budowy maszyn. Pewnego dnia dyrektor wezwa go do siebie. Ty jeste tym modziecem z Summerhill powiedzia. Ciekawi mnie, co mylisz o tego rodzaju wyksztaceniu teraz, gdy spotykasz si z chopakami z tradycyjnych szk. Przypumy, e miaby wybra jeszcze raz, poszedby wtedy do Eton czy do Summerhill? Och, oczywicie e do Summerhill odpar Jack. Ale co takiego daje Summerhill, czego nie daj inne szkoy? Jack podrapa si w gow. Czy ja wiem powiedzia powoli. Sdz, e daje poczucie cakowitej wiary w siebie. Tak rzeki dyrektor z powan min zauwayem to, gdy wszede do pokoju. O rany! rozemia si Jack. Przykro mi, jeeli zrobiem na panu takie wraenie. Podobao mi si to stwierdzi dyrektor. Zwykle ludzie, ktrych wzywam do siebie, denerwuj si i wygldaj nieswojo. Ty wszede jak partner. Przy okazji, mwie, e na jaki wydzia chciaby si przenie? Ta historyjka pokazuje, e nauczanie jako takie nie jest tak wane jak osobowo i charakter. Jack obla egzaminy na uniwersytet, poniewa nie cierpia uczy si z ksiek. Lecz jego niedostatek wiedzy na temat Esejw Lamba czy francuskiego nie upoledzi go yciowo. Jest teraz doskonaym inynierem. Tym niemniej jest w Summerhill sporo nauki. By moe grupa naszych dwunastolatkw nie mogaby konkurowa z klas rwnolatkw pod wzgldem kaligrafii, ortografii czy uamkw. Lecz w egzaminach wymagajcych oryginalnoci nasze dzieci pobiyby reszt na gow. W tej szkole nie ma klaswek, ale czasami ja przeprowadzam egzamin dla zabawy. Na jednym z nich pytaem, gdzie s: Madryt, Czwartkowa Wyspa, wczoraj, mio, demokracja, nienawi, mj kieszonkowy rubokrt (niestety, nie usyszaem pomocnej odpowiedzi); kazaem przetumaczy monolog Hamleta By-albo-nie-by na summerhillski. Te pytania oczywicie wcale nie maj by powane, a dzieci bardzo je lubi. Nowo przyjci, jako cao, nie dorwnuj poziomem odpowiedzi uczniom, ktrzy ju zaaklimatyzowali si w szkole. I to nie z powodu mniejszych moliwoci intelektualnych, a raczej dlatego, e tak ju

przyzwyczaili si do pracy traktowanej rutynowo i powanie, e jakiekolwiek lekkie podejcie wprawia ich w zakopotanie. Tak wyglda zabawowa strona naszego nauczania. Na wszystkich lekcjach pracuje si bardzo duo. Jeeli z jakiego powodu nauczyciel nie moe odby lekcji w umwionym dniu, uczniowie s na og bardzo rozczarowani. David, dziewicioletni chopiec, musia by odizolowany od reszty dzieci z powodu kokluszu. Bardzo paka. Opuszcz lekcj geografii u Rogera, protestowa. David by w szkole praktycznie od urodzenia i mia swoje zdecydowane i bezdyskusyjne pogldy na temat koniecznoci udzielania mu lekcji. Jest teraz profesorem matematyki na Uniwersytecie Londyskim. Kilka lat temu kto na Oglnym Spotkaniu Szkoy (na ktrym wszystkie obowizujce w szkole reguy s poddawane pod gosowanie, a kady ucze i kada osoba personelu ma jeden gos) zaproponowa, aby ukara pewnego winowajc zakazem chodzenia na lekcje przez tydzie. Reszta dzieci zaprotestowaa, poniewa ich zdaniem taka kara byaby nazbyt surowa. Mj personel i ja serdecznie nie lubimy wszelakich egzaminw. Dla nas to zmora. Nie moemy jednak odmwi uczenia dzieci wymaganych przedmiotw. Dlatego te dopki istnie bd egzaminy wstpne na uniwersytet, bdziemy musieli im si podporzdkowa. A nauczyciele Summerhill maj zawsze kwalifikacje do uczenia na wymaganym poziomie. Nie oznacza to wcale, e wiele dzieci chce zdawa te egzaminy; zdaj je tylko ci, ktrzy id na uniwersytet. Na og nie sprawia im to specjalnych trudnoci. Zwykle zaczynaj powanie przygotowywa si do egzaminw jako czternastolatki i wykonuj ca prac w cigu okoo trzech lat. Oczywicie, nie zawsze zdaj za pierwszym razem. Waniejsze jest to, e prbuj ponownie. Moliwe, e Summerhill jest najszczliwsz szko na wiecie. Nie ma u nas wagarowiczw i rzadkie s przypadki tsknoty za domem. Nieczsto zdarzaj si bjki. Ktnie, tak, oczywicie, ale tylko sporadycznie walki na pici, jakie my toczylimy jako chopcy. Rzadko kiedy sysz pacz dziecka, bowiem wolne dzieci maj do uzewntrznienia znacznie mniej nienawici ni te sterroryzowane. Nienawi rodzi nienawi, a mio rodzi mio. Mio oznacza akceptacj dzieci i jest konieczna w kadej szkole. Nie mona by po stronie dzieci, jeeli si je karze i wrzeszczy na nie. Summerhill jest szko, w ktrej dziecko wie, e jest akceptowane. Zauwacie prosz, e nie jestemy pozbawieni ludzkich saboci. Pewnej wiosny spdziem tygodnie na sadzeniu ziemniakw, wic kiedy odkryem w czerwcu, e kto wyrwa osiem rolin, zrobiem wielk awantur. Jest jednak istotna rnica midzy moj awantur, a t, ktr zrobiby jaki autokrata. Moja awantura bya o ziemniaki, natomiast awantura autokratycznego osobnika nie obyaby si bez wcigania w to wszystko problemw moralnych dobra i za. Ja nie mwiem, e kradzie moich kartofli bya czym zym; nie robiem z tego sprawy dobra i za to bya sprawa moich kartofli. One byy moje i naleao zostawi je w spokoju. Mam nadziej, e wystarczajco jasno pokazaem t rnic. Sprbuj powiedzie to inaczej. Dla dzieci nie jestem autorytetem, ktrego trzeba si ba. Jestem im rwny, a cay raban, ktry robi wok moich ziemniakw, nie ma dla nich wikszego znaczenia ni awantura, jak mgby zrobi o przebit dtk rowerow ktry z chopcw. Zupenie bezpiecznie mona awanturowa si z dziemi, jeeli wszyscy s sobie rwni. Teraz niejeden powie: To banialuki. Nie moe by rwnoci. Neill jest szefem, jest wikszy i mdrzejszy. To rzeczywicie prawda. Jestem szefem i jeeli dom zaczby si pali, dzieci przybiegyby do mnie. Wiedz, e jestem wikszy i bardziej wyksztacony, ale to nie ma znaczenia, gdy spotykam si z nimi na ich wasnym gruncie, na e tak powiem grzdce ziemniakw. Gdy Billy, lat pi, powiedzia mi, ebym wyszed z jego przyjcia urodzinowego, bo nie byem zaproszony, wyszedem natychmiast i bez wahania tak, jak Billy wychodzi z mojego pokoju, gdy nie chc jego towarzystwa. Nie jest atwo opisa ten rodzaj relacji midzy nauczycielem a dzieckiem, lecz kady odwiedzajcy Summerhill wie, co mam na myli mwic, e jest on idealny. Wida to w stosunku do personelu jako takiego. Klein, nauczyciel chemii, to Allan. Inni nauczyciele to Harry, Ulla i Daphne. Ja jestem Neill, a kucharka Esther.

W Summerhill wszyscy maja rwne prawa. Nikomu nie wolno chodzi po moim fortepianie, a mnie nie wolno poycza roweru chopca bez jego pozwolenia. Na Oglnym Spotkaniu Szkoy gos szecioletniego dziecka ma taka sam wag jak mj. Ale, mwi ci zorientowani, to oczywiste, e w praktyce gosy dorosych maj znaczenie. Czy szecioletnie dziecko nie czeka, eby zobaczy jak wy gosujecie, zanim podniesie rk? Chciabym, eby czasami tak byo, jako e zbyt wiele moich propozycji nie przechodzi. Nieatwo jest wpyn na wolne dzieci; dzieje si tak dlatego, e nie odczuwaj strachu. Naprawd, brak strachu jest najlepsz rzecz, jaka moe przydarzy si dziecku. Nasze dzieci nie boj si nas, dorosych. Jedn z regu szkoy jest nakaz ciszy po dwudziestej drugiej na grnym korytarzu. Pewnej nocy, okoo jedenastej, wojna na poduszki trwaa w najlepsze, wic odszedem od biurka, przy ktrym pisaem, eby zaprotestowa przeciw haasowi. Gdy szedem na gr, usyszaem tupot stp, a korytarz by cichy i pusty. Nagle kto powiedzia rozczarowanym gosem: Ach, to tylko Neill i zabawa natychmiast rozpocza si na nowo. Gdy wytumaczyem, e prbuj pisa ksik tam, na dole, okazali trosk i zgodzili si przesta. Wczeniej rozbiegli si przypuszczajc, e nocny dyurny (jeden z chopcw w ich wieku) by na ich tropie. Podkrelam znaczenie tego, e dzieci nie odczuwaj strachu przed dorosymi. Dziewicioletnie dziecko przyjdzie do mnie i powie, e wybio okno pik. Mwi mi o tym, bo nie boi si, e wywoa gniew czy moralne oburzenie. By moe bdzie musiao zapaci za to okno, ale nie musi obawia si ani kaza ani kary. Kilka lat temu zdarzyo si, e samorzd szkolny ustpi i nikt nie chcia kandydowa w wyborach. Skwapliwie skorzystaem z tej sposobnoci i powiesiem notatk: Z braku samorzdu niniejszym ogaszam siebie Dyktatorem. Heil! Neill. Wkrtce zaczli szemra. Po poudniu Vivien, lat sze, przyszed do mnie i powiedzia: Neill, wybiem okno w sali gimnastycznej. Odprawiem go machniciem rki. Nie zawracaj mi gowy takimi drobiazgami powiedziaem, wic odszed. Niedugo potem wrci i oznajmi, e wybi dwa okna. Zaciekawi mnie, wic zapytaem, o c mu chodzi. Nie lubi dyktatorw odpar i nie lubi chodzi godny. (Pniej odkryem, e opozycja wobec dyktatury prbowaa wyadowa si na kucharce, ktra natychmiast zamkna kuchni i posza do domu). No zapytaem jak masz zamiar sobie z tym poradzi? Stuk wicej szyb powiedzia zawzicie. Nie przerywaj sobie odrzekem. No i nie przerwa. Gdy wrci, oznajmi, e wybi siedemnacie okien. Ale zapamitaj sobie powiedzia powanie e mam zamiar za nie zapaci. Jak? Z mojego kieszonkowego. Jak dugo to potrwa? Przeprowadziem byskawiczne obliczenia. Okoo dziesiciu lat. Zaspi si na chwil; po czym zobaczyem, jak twarz mu si rozchmurzya. Aha! zawoa wcale nie musz za nie paci. A co z zasad prywatnej wasnoci? spytaem. Te okna to moja prywatna wasno. Wiem o tym, ale teraz nie ma adnej zasady prywatnej wasnoci. Nie ma samorzdu, a to przecie samorzd ustanawia zasady. By moe wyraz mojej twarzy sprawi, e doda: Ale mimo to, zapac za nie. Nie musia jednak paci. Wkrtce potem miaem wykad w Londynie, na ktrym opowiedziaem t histori. Gdy skoczyem, podszed do mnie mody mczyzna i wrczy mi banknot jako zapat za okna tego diabltka. Jeszcze dwa lata pniej Vivien opowiada ludziom o tych oknach i czowieku, ktry za nie zapaci. To musia by kompletny gupiec; przecie nigdy mnie nawet nie widzia. 10

Dzieci nawizuj kontakt z nieznajomymi duo atwiej, gdy strach jest im obcy. Angielska rezerwa jest, w gruncie rzeczy, strachem; dlatego wanie najbogatsi s najbardziej powcigliwi. To, e dzieci z Summerhill tak wyjtkowo przyjanie odnosz si do goci i nieznajomych, jest powodem do dumy dla mnie i moich pracownikw. Musimy jednak przyzna, e wielu naszych goci to ludzie dla dzieci interesujcy. Najbardziej nie lubianym gociem jest nauczyciel, ktry chce oglda ich rysunki i prace pisemne. Najgorcej witanym jest ten, kto ma co ciekawego do opowiedzenia o przygodach i podrach, a najlepiej o lataniu. Natychmiast otaczaj boksera czy dobrego tenisist, ale recytujcy teori s zostawiani samym sobie. Gocie najczciej zwracaj uwag na to, e nie mona odrni, kto tu jest uczniem, a kto pracownikiem. To prawda. Poczucie jednoci jest tak silne, jeeli w peni akceptuje si dzieci. Nie ma szacunku dla nauczyciela jako takiego. Nauczyciele i uczniowie jedz to samo i musz przestrzega tych samych praw spoecznoci. Dzieci czuyby si dotknite, gdyby personelowi przyznano jakie specjalne przywileje. Kiedy raz w tygodniu prowadziem wykady z psychologii dla pracownikw szemrali, e to nie w porzdku. Zmieniem to i wykady s otwarte dla kadego powyej dwunastu lat. W kady wtorkowy wieczr mj pokj wypenia si tryskajcymi entuzjazmem modymi ludmi, ktrzy nie tylko suchaj, ale take swobodnie wygaszaj swoje opinie. Wrd tematw, ktre interesoway modzie, byy takie jak: kompleks niszoci, psychologia kradziey, psychologia gangstera, psychologia humoru, dlaczego czowiek sta si moralist, masturbacja, psychologia tumu. Jest chyba oczywiste, e dzieci te pjd w ycie z rozleg, klarown wiedz o sobie i innych. Nasi gocie najczciej zadaj takie oto pytanie: Czy dziecko nie zwrci si przeciwko szkole i nie obwini jej o to, e nie zmuszaa go do nauki arytmetyki czy muzyki?. Odpowied na to jest nastpujca: ani mody Freddy Beethoven ani mody Tommy Einstein nie zgodz si, by trzyma ich z dala od tego, co ich naprawd zajmuje. Zadaniem dziecka jest y wasnym yciem a nie yciem, ktre wydaje si najwaciwsze jego penym niepokoju rodzicom, ani te yciem zgodnym z celem pedagoga, ktremu zdaje si, e wie co jest najlepsze. Cae to wtrcanie si i kierowanie ze strony dorosych stwarza jedynie pokolenie robotw. Nie mona skoni dzieci do uczenia si muzyki czy czegokolwiek innego nie przemieniajc ich, do pewnego stopnia, w bezwolnych dorosych. Ksztatuje si ich wwczas na akceptantw status quo dobra to rzecz dla spoeczestwa potrzebujcego ludzi, ktrzy bd posusznie siedzie przy ponurych biurkach, sta za lad, mechanicznie apa poranny pocig do pracy krtko mwic, dla spoeczestwa, ktre niesie na swoich sfatygowanych barkach peen strachu szary czowieczek miertelnie przeraony konformista.

PRZYJRZYJMY SI SUMMERHILL
Opisz teraz typowy dzie w Summerhill. niadanie trwa od 8.15 do 9. Personel i uczniowie sami je nosz z kuchni do jadalni. ka powinny by pocielone do 9.30, o ktrej to godzinie zaczynaj si lekcje. Na pocztku kadego semestru wywiesza si plan zaj. I tak, Derek w laboratorium moe mie pierwsz lekcj w poniedziaek, drug we wtorek, itd. Ja mam podobny harmonogram nauczania angielskiego i matematyki, Maurice geografii i historii. Modsze dzieci (w wieku od siedmiu do dziewiciu lat) zwykle spdzaj wikszo przedpoudnia ze swoj nauczycielk, ale chodz te do pracowni biologicznej czy plastycznej. aden ucze nie jest zmuszany do uczszczania na lekcje. Gdy jednak Jimmy przychodzi na angielski w poniedziaek, a potem nie pojawia si a do pitku nastpnego tygodnia, inni cakiem susznie protestuj, e opnia on prac i mog go wyrzuci za wstrzymywanie tempa. Lekcje trwaj do trzynastej, ale przedszkolaki i modsze dzieci jedz lunch o 12.30. Musimy je na dwie zmiany. Personel i seniorzy maj lunch o 13.30. 11

Popoudnia s cakowicie wolne. Nie wiem, co oni wszyscy wtedy robi. Ja pracuj w ogrodzie i rzadko zdarza mi si zauway dzieci w pobliu. Widuj, jak modsi bawi si w gangsterw. Niektrzy ze starszych chopcw zajmuj si silnikami, radiami, rysowaniem i malowaniem. Przy adnej pogodzie graj w rne gry. Niektrzy majstruj w warsztacie, gdzie naprawiaj rowery, robi dki czy pistolety. Podwieczorek podaje si o szesnastej. O siedemnastej zaczynaj si rozmaite zajcia. Maluchy chc, eby im czyta. rednia grupa lubi malowanie, wycinanie w linoleum, roboty w skrze lub wyplatanie koszykw w pracowni plastycznej. Pracownia garncarska jest zwykle pena i faktycznie wydaje si by ulubionym miejscem o kadej porze. Najstarsza grupa pracuje od pitej. Warsztat stolarski i metalurgiczny s pene co dzie. W poniedziakowe wieczory uczniowie chodz do kina na koszt rodzicw. Program zmienia si w czwartek, wic ci, ktrzy maj pienidze, id tam znowu. We wtorki personel i seniorzy suchaj mojego wykadu z psychologii. W tym samym czasie modsze dzieci uczestnicz w rnych grupach czytelniczych. rodowy wieczr przeznaczony jest na potacwki. Mamy wielk stert pyt, z ktrych wybieramy muzyk. Wszystkie dzieci s dobrymi tancerzami, a niektrzy gocie mwi, e czuj si gorsi taczc z nimi. W czwartki nie dzieje si nic specjalnego. Seniorzy id do kina w Leiston lub Aldeburgh. Pitek jest zarezerwowany na jakie specjalne wydarzenia, jak na przykad prba teatralna. Sobotni wieczr jest dla nas najwaniejszy, poniewa wtedy odbywa si Oglne Spotkanie Szkoy. Po spotkaniu zwykle s tace. Niedzielny wieczr jest w zimie wieczorem teatralnym. Nie ma planu zaj dla prac rcznych. Nie ma ustalonych lekcji z zakresu pracy w drewnie. Dzieci robi to, co chc. A prawie zawsze chc robi pistolet lub strzelb, dk albo latawca. Nie s zbytnio zainteresowane starannym czeniem na czopy; nawet starsi chopcy omijaj trudniejsze stolarstwo. Nieliczni interesuj si moim wasnym hobby kuciem w mosidzu poniewa nie mona wykaza si zbytni fantazj robic mosin mis. W pogodny dzie nie wida na og chopcw-gangsterw z Summerhill. Gdzie w zakamarkach s cakowicie pochonici dokonywaniem bohaterskich czynw. Natomiast spotyka si dziewczynki. Przebywaj zwykle w pobliu domu, nigdy zbyt daleko od dorosych. Pracownia plastyczna jest czsto pena dziewczyn, ktre maluj i robi wietne rzeczy z materiaw. Oglnie rzecz biorc uwaam jednak, e mali chopcy s bardziej twrczy; mnie przynajmniej nigdy nie zdarza si usysze, eby chopiec narzeka, e si nudzi, bo nie wie co robi, podczas gdy czasami sysz, jak mwi tak dziewczynki. Moliwe, e uwaam chopcw za bardziej twrczych dlatego, e szkoa jest chyba lepiej wyposaona pod ktem realizacji ich potrzeb. Dziesicioletnie lub starsze dziewczynki maj niewiele poytku z warsztatw do prac w metalu czy drewnie. Nie odczuwaj potrzeby grzebania w silnikach, nie pociga ich take elektryka czy radio. Zajmuj si pracami plastycznymi, takimi jak garncarstwo, wycinanie w linoleum, malowanie oraz szycie, lecz niektrym to nie wystarcza. Chopcy gotuj rwnie chtnie jak dziewczynki. Bez wzgldu na pe dzieci pisz i wystawiaj wasne sztuki, do ktrych same robi kostiumy i dekoracje. Zazwyczaj aktorstwo uczniw stoi na wysokim poziomie, poniewa ich gra jest szczera i bezpretensjonalna. Laboratorium chemiczne odwiedzane bywa rwnie czsto przez wszystkich. Warsztat jest chyba jedynym miejscem nieatrakcyjnym dla dziewczynek powyej dziewiciu lat. Poza tym s one mniej aktywne na spotkaniach szkoy i nie mam na to gotowego wyjanienia. Jeszcze kilka lat temu dziewczta na og pno przychodziy do Summerhill; przyjmowalimy duo takich, ktrym nie powiodo si w eskich szkoach prywatnych lub klasztornych. Nigdy nie uwaam takiego dziecka za rzeczywisty podmiot wolnego ksztacenia. Dziewczyny, ktre przychodziy do nas tak pno, miay zazwyczaj rodzicw, ktrzy nie rozumieli znaczenia wolnoci, poniewa gdyby byo inaczej, ich dzieci nie stawayby si trudne. Gdy tutaj, w Summerhill, dziewczyna zostawaa wyleczona z jakiej swojej saboci, rodzice przenosili j byskawicznie do przyzwoitej szkoy, gdzie zdobdzie wyksztacenie. Ale w ostatnich latach przychodzi do nas coraz wicej dziewczynek z domw, ktre wierz w Summerhill. Tworz one wspania grup, pen energii, oryginalnoci i inicjatywy.

12

Zdarzao nam si, e dziewczynki opuszczay szko z powodw finansowych, czasem wtedy, gdy ich bracia przebywali w drogich szkoach prywatnych. Stara tradycja robienia z syna wanej osoby w rodzinie zanika bardzo powoli. Tracilimy zarwno chopcw jak i dziewczynki z powodu zaborczej zazdroci rodzicw, ktrzy obawiali si, e ich dzieci mogyby przenie na szko lojalno odczuwan w stosunku do domu. Summerhill musiaa zawsze dokada stara, eby si utrzyma. Nieliczni rodzice maj niezbdn wiar i cierpliwo, eby posya dziecko do szkoy, w ktrej mona si bawi zamiast uczy. Na og dr na myl, e w wieku 21 lat ich syn moe nie by w stanie zarobi na swoje utrzymanie. Obecnie uczniowie Summerhill s gwnie dziemi rodzicw, ktrzy chc wychowywa je bez restrykcyjnej dyscypliny. Jest to nadzwyczaj pomylna sytuacja, jako e dawniej trafia tu, na przykad, syn jakiego zawzitego osobnika, ktry z rozpaczy przysya do mnie swojego potomka. Tacy rodzice nie przejawiali najmniejszego zainteresowania swobod dla dzieci i musieli skrycie uwaa nas za grup obkanych dziwakw. Bardzo trudno byo im cokolwiek wytumaczy. Przypominam sobie, na przykad, pewnego wojskowego gentlemana, ktry zastanawia si nad umieszczeniem w szkole swojego dziecka. Miejsce wydaje si w porzdku powiedzia ale mam pewn obaw. Mj syn moe nauczy si tutaj onanizowa. Zapytaem go, dlaczego si tego obawia. Mogoby mu to bardzo zaszkodzi odrzek. Ale przecie nie zaszkodzio to ani panu ani mnie, prawda? odparem uprzejmie. Odjecha popiesznie wraz ze swoj pociech. Bya take pewna bogata matka, ktra po godzinie zadawania mi pyta, zwrcia si do swojego ma: Nie mog si zdecydowa, czy przysa tutaj Marjorie czy nie. Niech si pani nie trudzi powiedziaem. Podjem decyzj za pani. Nie przyjm jej. Musiaem wytumaczy, o co mi chodzio. Tak naprawd to pani nie wierzy w wolno stwierdziem. Gdyby Marjorie przysza do tej szkoy, musiabym zmarnowa poow ycia na tumaczenie pani, o co w tym wszystkim chodzi, a ostatecznie i tak bym pani nie przekona. Wynik byby katastrofalny dla Marjorie, poniewa miaaby nieustanne wtpliwoci: kto ma racj, dom czy szkoa. Idealnymi rodzicami s ci, ktrzy przychodz i mwi: Summerhill to miejsce dla naszych dzieci; adna inna szkoa nie wchodzi w rachub. Gdy otwieralimy szko, trudnoci byy szczeglnie powane. Moglimy przyjmowa dzieci tylko z warstwy wyszej i redniej, eby zwiza koniec z kocem. Nie wspiera nas aden bogaty czowiek. W pocztkowym okresie pewien dobroczyca, ktry yczy sobie pozosta anonimowym, pomg nam przebrn przez niejeden trudny moment; pniej jeden z rodzicw sprawia szkole hojne prezenty now kuchni, radio, nowe skrzydo do domku, nowy warsztat. By on idealnym dobroczyc, poniewa nie stawia adnych warunkw i nie prosi o nic w zamian. Summerhill daa Jimmiemu takie wyksztacenie, jakiego dla niego chciaem, powiedzia po prostu, jako e James Shand by prawdziwym wyznawc idei wolnoci dla dzieci. Nigdy jednak nie bylimy w stanie przyjmowa dzieci ludzi bardzo biednych. Szkoda, e tak si stao, poniewa musielimy ogranicza nasze badania tylko do dzieci warstwy redniej. A czasami trudno dostrzec prawdziw natur, gdy jest ona ukryta za zbyt du iloci pienidzy i drogim ubraniem. Jeeli dziewczyna wie, e w chwili ukoczenia 21 roku ycia wejdzie w posiadanie znacznej sumy, wtedy nieatwo studiowa jej dziecic psychik. Na szczcie jednak wikszo z obecnych i byych uczniw Summerhill nie bya zepsuta przez bogactwo; kady z nich wiedzia, e musi zarobi na siebie, gdy opuci szko. Mamy w Summerhill pokojwki z miasta, ktre s u nas cay dzie, ale pi we wasnych domach. S to mode dziewczyny, ktre pracuj ciko i dobrze. W swobodnej atmosferze, gdzie nikt nimi nie dyryguje, wykonuj swoje zadania lepiej ni pokojwki, ktre speniaj czyje polecenia. To pod kadym wzgldem wspaniae dziewczyny. Zawsze zawstydza mnie fakt, e 13

musiay one ciko pracowa, poniewa urodziy si biedne, podczas gdy miaem w szkole zepsute dziewczyny z zamonych domw, ktrym nie chciao si pocieli ka. Chocia musz wyzna, e sam tego nie cierpiaem. Moje nieudolne wykrty, e mam tak wiele innych rzeczy do zrobienia, nie wywary wraenia na dzieciach. Wymiay moj obron, e nie mona wymaga od generaa, by zbiera mieci. Podkrelaem niejednokrotnie, e doroli w Summerhill nie s wzorami wszelkich cnt. Tak jak wszyscy, jestemy tylko ludmi i nasze saboci czsto kc si z naszymi teoriami. W przecitnym domu, gdy dziecko stucze talerz, matka lub ojciec robi awantur przy czym talerz staje si waniejszy ni dziecko. W Summerhill, gdy pokojwka czy dziecko upuci ca stert talerzy, ani ja ani moja ona nie mwimy nic. Wypadki si zdarzaj. Natomiast gdy dziecko poyczy ksik i zostawi j na deszczu, moja ona zoci si, poniewa ksiki wiele dla niej znacz. W takim wypadku jestem osobicie obojtny, poniewa ksiki maj dla mnie niewielk warto. Z drugiej jednak strony, moja ona wydaje si nieco zdziwiona, gdy ja robi awantur o zniszczone duto. Ja przykadam du wag do narzdzi, ktre dla niej maj niewielkie znaczenie. Nasze ycie w Summerhill polega na cigym dawaniu. Gocie mcz nas bardziej ni dzieci, poniewa oni take chc czego od nas. By moe chlubniej jest dawa ni bra, ale z ca pewnoci jest to bardziej wyczerpujce. Nasze sobotnie Oglne Spotkania niestety pokazuj konflikt midzy dziemi a dorosymi. Jest to zupenie naturalne, poniewa wymaganie od wszystkich yjcych w spoecznoci ludzi w rnym wieku wszelakich powice na rzecz dzieci oznaczaoby doszcztne ich zepsucie. Doroli narzekaj, gdy grupa starszych dzieci nie daje im zasn miejc si i rozmawiajc, gdy wszyscy poszli ju spa. Harry skary si, e spdzi godzin na przygotowywaniu pyty do drzwi frontowych, poszed na lunch, a po powrocie stwierdzi, e Billy zrobi z niej pk. Ja zgaszam pretensje w stosunku do chopcw, ktrzy poyczali mj ekwipunek wojskowy i nie oddali. Moja ona awanturuje si, poniewa trjka modszych dzieci przysza do niej po kolacji mwic, e jest godna; dostay chleba z demem, ktrego kawaki nastpnego ranka znaleziono w hallu. Peter donosi ze smutkiem, e jaka banda obrzucaa si jego cenn glin w pracowni garncarskiej. I tak oto wygldaj zmagania midzy dorosym punktem widzenia, a modzieczym brakiem wiadomoci. Lecz ta walka nigdy nie przeradza si w pretensje do poszczeglnych osb; uczucie alu w stosunku do jednostki nie wystpuje. Konflikty sprawiaj, e Summerhill yje. Cigle co si tu dzieje i w cigu roku nie zdarza si ani jeden nudny dzie. Personel, na szczcie, nie jest zbyt zaborczy, chocia przyznaj, e dotyka mnie osobicie, gdy kupi sobie puszk specjalnej farby w cenie trzy funty za galon, a nastpnie stwierdzam, e jaka dziewczynka zuya ten cenny materia na pomalowanie starego ka. Jestem zaborczy, gdy chodzi o mj samochd, moj maszyn do pisania i moje narzdzia, ale nigdy, gdy chodzi o ludzi. Gdy jest si zaborczym w stosunku do ludzi, nie powinno si by dyrektorem szkoy. Zuywanie i niszczenie materiaw w Summerhill jest procesem naturalnym. Mona by temu zaradzi jedynie przez wprowadzenie strachu. Natomiast w aden sposb nie da si zaradzi zuyciu i zniszczeniu si psychicznych. Pidziesit razy dziennie otwieraj si drzwi do mojego pokoju i dziecko pyta: Czy jest dzisiaj kino?. Dlaczego ja nie mam P.L. (prywatnych lekcji)?. Widziae Pam?. Gdzie jest Ena?. To wszystko mieci si w ramach mojej codziennej pracy i nie odczuwam wtedy adnego napicia, mimo e nie mamy adnego prywatnego ycia. Czciowo dzieje si tak dlatego, e dom z dorosego punktu widzenia nie najlepiej nadaje si na szko, poniewa dzieci mieszkaj i ucz si w pomieszczeniach znajdujcych si nad naszymi pokojami. Pod koniec semestru oboje z on jestemy porzdnie zmczeni. Godnym zauwaenia jest fakt, e czonkowie personelu rzadko si denerwuj. Mwi to rwnie duo o nich samych, jak i o dzieciach. Naprawd s to dzieci, z ktrymi wspaniale si mieszka, a okazji do zdenerwowania jest bardzo niewiele. Jeeli dziecko moe akceptowa samo siebie, na og rzadko bywa nieznone. Nie bawi je wyprowadzanie dorosych z rwnowagi. Mielimy kiedy nauczycielk, ktra bya nadmiernie wraliwa na krytyk, a dziewczynki pokpiway sobie z niej. Nie draniy nikogo innego z personelu, poniewa nikt inny by nie zareagowa. Mona drani tylko tych ludzi, ktrzy s powani. 14

Czy dzieci z Summerhill przejawiaj agresywno zwyczajnych dzieci? C, kade dziecko musi jej mie w sobie troch, eby przej przez ycie. Ta nadmierna agresja, ktr obserwuje si u dzieci pozbawionych wolnoci, jest przesadnym protestem przeciw nienawici, ktr im okazywano. W Summerhill adne dziecko nie czuje si nienawidzone przez dorosych. Nasze agresywne dzieci nieodmiennie pochodz z domw, w ktrych nie okazywano im mioci i zrozumienia. Gdy byem chopcem w wiejskiej szkole, rozbite nosy zdarzay si co najmniej raz w tygodniu. Agresja pchajca do bjek jest nienawici; a modzi ludzie przepenieni tym uczuciem musz si bi. Gdy dzieci przebywaj w atmosferze wolnej od nienawici, wtedy jej nie przejawiaj. Freudowskie podkrelanie roli agresji wynika, jak sdz, z badania domw i szk takimi jakimi s. Nie mona studiowa psiej psychologii obserwujc psa myliwskiego na uwizi. Nie mona te dogmatycznie teoretyzowa na temat psychologii czowieka, gdy ludzko jest na bardzo mocnym acuchu uksztatowanym przez pokolenia nastawione wrogo do ycia. Stwierdzam, e w wolnej atmosferze Summerhill agresja absolutnie nie wystpuje w sile choby zblionej do tej, w ktrej pojawia si w zwyczajnych szkoach. Jednake wolno w Summerhill nie oznacza bynajmniej rezygnacji ze zdrowego rozsdku. Podejmujemy wszelkie kroki zapewniajce dzieciom bezpieczestwo. Wolno im pywa tylko wtedy, gdy na kad szstk przypada jeden ratownik; adne dziecko poniej jedenastego roku ycia nie moe samo jedzi na rowerze po ulicy. Te zasady zostay ustalone przez dzieci i przegosowane na Oglnym Spotkaniu Szkoy. Nie ma za to adnych zakazw dotyczcych wspinania si na drzewa. To cz yciowej edukacji, a zabranianie wszystkich niebezpiecznych przedsiwzi zrobioby z dziecka tchrza. Zabraniamy wspinania si na dachy; zakazane s take wiatrwki oraz inna bro, ktra mogaby kogo zrani. Zawsze jestem peen niepokoju, gdy dzieci ogarnia sza walki na drewniane miecze. Wymagam, by kocwki byy osonite gum lub materiaem, ale mimo to jestem zawsze szczerze zadowolony, gdy szalestwo przemija. Nieatwo jest oddzieli uzasadnion ostrono od niepokoju. Nigdy nie miaem w szkole pupilw. Oczywicie zawsze lubiem niektre dzieci bardziej ni inne, ale udao mi si tego nie okazywa. Moliwe, e sukces Summerhill wynika czciowo z faktu, e dzieci czuj si jednakowo i z szacunkiem traktowane. Obawiabym si, w jakiejkolwiek szkole, sentymentalnego stosunku do uczniw; tak atwo przecie widzie abdzie w gsiach, a Picassa w dziecku, ktre chlapie farb po papierze. W wikszoci szk, w ktrych uczyem, pokj nauczycielski by maym piekem intryg, nienawici i zazdroci. Nasz pokj nauczycielski jest radosnym miejscem. Nie ma tu zoliwoci tak czsto spotykanych gdzie indziej. W atmosferze Summerhill doroli staj si peni takiej samej radoci i dobrej woli, jak uczniowie. Zdarza si, e nowy czonek personelu reaguje na swobod podobnie jak dziecko: chodzi nie ogolony, zbyt dugo ley rano w ku, amie nawet szkolne reguy. Na szczcie, odreagowanie kompleksw zajmuje dorosym znacznie mniej czasu ni dzieciom. W co drugi niedzielny wieczr opowiadam modszym dzieciom historie o ich wasnych przygodach. Robi to od lat. Zabieram je do najdzikszej Afryki, na dno morza i ponad chmury. Pewnego wieczoru opowiedziaem, jak to byo, gdy umarem, a Summerhill zostaa przejta przez surowego czowieka nazwiskiem Prostak. Zarzdzi on, e lekcje s obowizkowe. A za powiedzenie psiako grozia chosta. Opowiadaem, jak wszyscy potulnie speniali jego rozkazy. Te mae dzieci w wieku od 3 do 8 lat wcieky si na mnie. To nieprawda. Wszyscy ucieklimy. Zabilimy go motkiem. Mylisz, e znielibymy takiego faceta? W kocu stwierdziem, e mog ich zadowoli jedynie wracajc do ycia i wykopujc pana Prostaka frontowymi drzwiami. Dzieci, o ktrych mwi, byy mae i w wikszoci nie znay surowej szkoy, a ich wybuch wciekoci by spontaniczny i naturalny. wiat, w ktrym dyrektor szkoy nie by po ich stronie, wydawa im si przeraajcy i nie do pomylenia nie tylko z powodu przebywania w Summerhill, ale te ze wzgldu na dom, w ktrym mama i tata take byli po ich stronie. Pewien amerykaski go, profesor psychologii, skrytykowa nasz szko stwierdzajc, e jest ona wyizolowan wysp nie bdc czci wikszej spoecznoci. Moja odpowied bya 15

nastpujca: Co staoby si, gdybym zaoy szko w maym miasteczku i prbowa sprawi, by staa si czci jego spoecznoci? Na stu rodzicw, jaki procent zaaprobowaby swobod dzieci w chodzeniu na lekcje? Jak wielu zaakceptowaoby prawo dziecka do masturbacji? Od samego pocztku musiabym i na kompromis z tym, co uwaam za prawd. Summerhill jest wysp. Musi by wysp, poniewa rodzice tych dzieci mieszkaj w miastach odlegych od siebie, w rnych krajach. Skoro niemoliwe jest zebranie wszystkich rodzicw w jednym miecie hrabstwa Suffolk, Summerhill nie moe by czci kulturalnego, ekonomicznego i spoecznego ycia Leiston. Chciabym jednak doda, e dla Leiston szkoa nie jest wysp. Mamy wiele kontaktw z miejscowymi ludmi, a nasz wzajemny stosunek jest przyjazny i yczliwy. Zasadniczo jednak nie jestemy czci tej spoecznoci. Nigdy nie przyszoby mi do gowy prosi redaktora miejscowej gazety o wydrukowanie artykuu o sukcesach moich byych uczniw. Gramy w rne gry z miejscowymi dziemi, ale nasze cele edukacyjne s bardzo od siebie odlege. Nie nalec do adnego wyznania, nie mamy zwizku z religijnymi grupami w miecie. Gdyby Summerhill bya czci miejscowej spoecznoci, zostaaby zobligowana do zapewnienia swoim uczniom nauki religii. Nie mog oprze si wraeniu, e mj amerykaski przyjaciel nie uwiadamia sobie w peni, co znaczya jego krytyka. Przyjmuj, e znaczya ona: Neill tylko buntuje si przeciw spoeczestwu; jego system nie moe zrobi nic, aby poczy spoeczestwo w harmonijn cao, nie zlikwiduje przepaci midzy psychologi dziecka a spoeczn ignorancj na ten temat, midzy yciem i antyyciem, szko a domem. Odpowiadam wic, e nie zajmuj si nawracaniem spoeczestwa: mog jedynie przekonywa je, e konieczne jest, by wyzbyo si swojej nienawici, represyjnoci i mistycyzmu. Chocia mwi i pisz, co myl o spoeczestwie, to gdybym sprbowa reformowa je czynnie, spoeczestwo zabioby mnie jako jednostk niebezpieczn dla otoczenia. Gdybym, na przykad, sprbowa stworzy spoeczno, w ktrej nastolatki mogyby swobodnie uprawia ycie seksualne, zostabym zrujnowany, jeli nie uwiziony, jako deprawator modziey. Nienawidzc kompromisw, musz jednak i na ugod w tej kwestii, zdajc sobie spraw z tego, e moim najwaniejszym zadaniem nie jest reformowanie spoeczestwa, lecz zapewnienie szczcia tym nielicznym dzieciom.

KSZTACENIE W SUMMERHILL A KSZTACENIE STANDARDOWE


Uwaam, e celem ycia jest szczcie, a to oznacza sprecyzowanie zainteresowa. Wychowanie powinno by przygotowaniem do ycia. Nasza kultura nie jest szczeglnie udana. Nasze ksztacenie, polityka i ekonomia prowadz do wojny. Nasza medycyna nie zwalczya chorb. Nasza religia nie zniszczya lichwy i rozboju. Humanitaryzm, ktrym si szczycimy, cigle pozwala opinii publicznej na akceptacj tak barbarzyskiego sportu, jakim jest polowanie. Postp naszego wieku to postp techniki w radiu i telewizji, elektronice, w odrzutowcach. Gro nam nowe wojny wiatowe, bowiem wiadomo spoeczna wiata jest nadal prymitywna. Jeli akurat mamy ochot na dociekania, zadajmy kilka kopotliwych pyta. Dlaczego czowiek, jak si wydaje, zapada na wiele wicej chorb ni zwierzta? Dlaczego nienawidzi i zabija na wojnie, a zwierzta nie? Dlaczego wzrasta liczba zachorowa na raka? Dlaczego jest tak wiele samobjstw? Tak wiele niepoczytalnych zbrodni na tle seksualnym? Skd si bierze nienawi, antysemityzm i linczowanie Murzynw? Skd obmowa i zoliwo? Dlaczego arty na temat seksu s nieprzyzwoicie podliwe? Dlaczego by bkartem to wstyd? Dlaczego trwaj religie, ktre dawno temu zatraciy mio, nadziej i miosierdzie? Dlaczego, po tysickro dlaczego, nasza cywilizacja jest tak chepliwa i wyniosa? Zadaj te pytania, poniewa jestem z zawodu nauczycielem, kim kto ma do czynienia z modzie. Zadaj takie pytania, poniewa te, ktre czsto zadaj nauczyciele, s niewane, i dotycz przedmiotw szkolnych. Pytam, jaki u licha poytek moe przyj z dyskusji o francuskim, historii staroytnej czy o czym tam jeszcze, skoro te przedmioty nie maj ani odrobiny 16

znaczenia wobec znacznie waniejszego pytania o naturalne spenienie ycia o wewntrzne szczcie czowieka. Ile w naszym ksztaceniu jest prawdziwego dziaania, prawdziwej samorealizacji? Prace rczne s zbyt czsto robieniem poduszki do szpilek pod okiem eksperta. Nawet system Montessori, znany jako system sterowanej zabawy, jest sztucznym sposobem skonienia dziecka do nauczenia si czego przez dziaanie. Nie ma w nim nic twrczego. W domu dziecko jest wiecznie uczone. Niemal w kadym domu znajdzie si przynajmniej jeden niedorosy dorosy, ktry rzuci si pokaza Tommiemu, jak dziaa jego nowa kolejka. Zawsze znajdzie si kto, kto podniesie dziecko na krzeso, gdy chce ono obejrze co na cianie. Za kadym razem, gdy pokazujemy Tommiemu, jak dziaa jego nowa kolejka, kradniemy mu rado ycia rado odkrywania rado z pokonania przeszkody. Gorzej! Sprawiamy, e to dziecko zaczyna wierzy, e jest gorsze i zalene od czyjej pomocy. Rodzice bardzo powoli uwiadamiaj sobie, jak niewana jest edukacyjna funkcja szkoy. Dzieci, podobnie jak doroli, ucz si tego, czego chc si nauczy. Wszelkie nagradzanie, stopnie i egzaminy sprawiaj, e waciwy rozwj osobowoci staje si drugoplanowy. Tylko ludzie drobiazgowi utrzymuj, e uczenie si z ksiek jest ksztaceniem. Ksiki w szkole s najmniej wane. Tym, czego potrzebuje kade dziecko, jest: pisanie, czytanie i arytmetyka; reszt powinny stanowi narzdzia, glina, sport, teatr, farba i swoboda. Wikszo pracy szkolnej wykonywanej przez nastolatki jest zwyczajn strat czasu, energii i cierpliwoci. Okrada to modzie z jej prawa do zabawy i jeszcze raz zabawy; wsadza stare gowy na mode ramiona. Gdy mam wykady dla suchaczy studiw nauczycielskich, bywam czsto zaszokowany niedorosoci tych modziecw i panienek wypchanych bezuyteczn wiedz. Wiedz duo, byszcz dialektyk, cytuj klasykw ale pod wzgldem pogldw na ycie wielu z nich to niemowlta. Poniewa nauczono ich wiedzie, a nie pozwolono im czu. Ci studenci s yczliwi, mili, chtni, ale czego im brak czynnika emocjonalnego, siy podporzdkowujcej mylenie odczuwaniu. Mwi do nich o wiecie, ktry utracili i ktrego nadal im brakuje. Ich podrczniki nie zajmuj si natur czowieka, ani mioci, ani wolnoci ani samookreleniem. I tak trwa ten system, nastawiony jedynie na standardy ksikowego uczenia si wci oddzielajc gow od serca. Najwyszy czas zakwestionowa szkolne pojmowanie pracy. Przyjmuje si za pewnik, e kade dziecko powinno uczy si matematyki, historii, geografii, troch nauk cisych, nieco sztuki i z pewnoci literatury. Pora bymy w kocu zrozumieli, e przecitne mae dziecko nie jest zbytnio zainteresowane adnym z tych przedmiotw. Udowadniam to w przypadku kadego nowego ucznia. Gdy dowiaduje si, e nauka nie jest obowizkowa, kady wykrzykuje: Hurra! Nie doczekacie si, ebym zajmowa si nudn arytmetyk czy czym takim!. Nie garduj przeciw nauczaniu. Ale uczenie powinno nastpowa po zabawie. I nie naley go umylnie przyprawia zabaw po to, by byo strawne. Uczenie si jest wane, lecz nie dla wszystkich. Niyski nie potrafi zda egzaminw szkolnych w St. Petersburgu, a bez nich nie mg wstpi do pastwowego baletu. On po prostu nie by w stanie uczy si szkolnych przedmiotw mylami przebywa gdzie indziej. Jak mwi jego biografia sfaszowano dla niego egzamin, dajc mu pytania wraz z odpowiedziami. Jaka by to bya strata dla wiata, gdyby Niyski musia naprawd zdawa te egzaminy! Jednostki twrcze ucz si tego, czego chc si nauczy po to, eby mie narzdzia potrzebne ich oryginalnoci i geniuszowi. Nie wiemy, jak wiele niszczymy kadc nacisk na nauk. Pewna dziewczyna pakaa co noc z powodu geometrii. Jej matka chciaa, eby posza na uniwersytet, a ona miaa artystyczn dusz. Byem zachwycony syszc, e po raz sidmy oblaa egzamin wstpny do collegeu. By moe matka pozwoli jej teraz i na scen i zrealizowa pragnienia. Jaki czas temu spotkaem w Kopenhadze 14-letni dziewczyn, ktra spdzia trzy lata w Summerhill i mwia doskonale po angielsku. 17

Przypuszczam, e z angielskiego jeste najlepsza w klasie powiedziaem. Skrzywia si ze smutkiem. Nie, jestem najgorsza, bo nie znam angielskiej gramatyki. Ten przykad jest moim zdaniem najlepszym chyba komentarzem na temat tego, co doroli uwaaj za wyksztacenie. Obojtni studenci, ktrzy pod naciskiem dyscypliny przebrn jako przez studia zostajc nauczycielami bez wyobrani, miernymi lekarzami czy niekompetentnymi prawnikami, byliby moe dobrymi mechanikami czy wietnymi murarzami lub doskonaymi policjantami. Stwierdzilimy, e chopiec, ktry nie umie lub nie chce nauczy si czyta a do wieku, powiedzmy, 15 lat, ma na og pocig do mechaniki i zostaje pniej dobrym inynierem czy elektrykiem. Nie omielibym si budowa teorii na temat dziewczt, ktre nigdy nie chodz na lekcje, zwaszcza matematyki czy fizyki. Czsto spdzaj one duo czasu na robtkach, a niektre zajmuj si potem w yciu krawiectwem czy projektowaniem odziey. Naprawd absurdalny jest program, ktry zmusza przysz krawcow do uczenia si rwna kwadratowych czy prawa Boylea. Caldwell Cook napisa ksik zatytuowan The Play Way (Poprzez zabaw), w ktrej opisuje, jak uczy angielskiego za pomoc zabawy. Jest to fascynujca ksika, pena nowych pomysw, a mimo to sdz, e chodzi jedynie o nowy sposb na poparcie teorii goszcej, e najwaniejsze jest uczenie. Cook utrzymywa, e jest ono tak wane, i t piguk naley osodzi zabaw. Ten wanie pogld, e o ile dziecko nie uczy si czego, to marnuje czas, jest przeklestwem, ktre zalepia tysice nauczycieli i wikszo inspektorw szkolnych. Pidziesit lat temu obowizywao haso: Ucz przez dziaanie. Dzisiaj haso brzmi: Ucz przez zabaw. W ten sposb wykorzystuje si zabaw wycznie jako rodek do osignicia jakiego zbonego, ale naprawd nie wiem jakiego, celu. Jeeli nauczyciel widzc dzieci bawice si botem wykorzystuje t mi chwil do rozprawiania o erozji brzegw rzeki, to do czego zmierza? Ktre dziecko to obchodzi? Wielu tak zwanych pedagogw uwaa, e niewane co dziecko umie, dopki uczy si je czegokolwiek. I rzeczywicie, w szkoach kombinatach dajcych masow produkcj c pozostaje nauczycielowi innego, jak tylko uwierzy, e nauczanie jako takie jest najwaniejsze ze wszystkiego? Wygaszajc wykady dla nauczycieli, zaczynam od stwierdzenia, e nie bd mwi o przedmiotach szkolnych, dyscyplinie czy lekcjach. Przez godzin moja publiczno sucha w gbokiej ciszy, po czym, po szczerym aplauzie, gdy przewodniczcy owiadcza, e jestem gotowy do odpowiadania na pytania, co najmniej trzy czwarte pyta dotyczy przedmiotw szkolnych i nauczania. Nie mwi tego z poczuciem wyszoci. Mwi to ze smutkiem, aby uwidoczni, jak ciany klasy i podobne do wizie budynki ograniczaj pogldy nauczyciela i nie pozwalaj mu dostrzec prawdziwych zasad ksztacenia. Jego praca koncentruje si na tym co powyej szyi dziecka, a wic si rzeczy, najistotniejsza, emocjonalna cz jest mu nieznana. Chciabym, aby modsi nauczyciele byli bardziej buntowniczo nastawieni. Wysze wyksztacenie i stopnie naukowe nie maj najmniejszego znaczenia przy stawianiu czoa zu spoecznemu. Uczony neurotyk nie jest wcale inny ni neurotyk niewyksztacony. We wszystkich krajach, kapitalistycznych, socjalistycznych czy komunistycznych, buduje si wyszukane szkoy dla ksztacenia modych. Ale wszystkie te cudowne laboratoria czy pracownie w aden sposb nie pomagaj Johnowi, Piotrowi czy Iwanowi w przezwycieniu szkd emocjonalnych i za spoecznego spowodowanego presj wywieran na niego przez rodzicw, nauczycieli oraz ograniczajcy charakter naszej cywilizacji.

18

DALSZE LOSY ABSOLWENTW SUMMERHILL


Rodzicielski lk o przyszo le rokuje w sprawie zdrowia dzieci. Ten lk, co najdziwniejsze, objawia si w pragnieniu, eby dzieci nauczyy si wicej ni ich rodzice. Tego typu rodzic nie zadowoli si tym, by pozwoli Williemu nauczy si czyta wtedy, gdy on zechce, lecz nerwowo boi si, e Willie bdzie yciowym nieudacznikiem, o ile si go nie popdzi. Tacy rodzice nie potrafi poczeka, a dziecko zrobi co w swoim wasnym tempie. Pytaj: Jeeli mj syn nie umie czyta majc dwanacie lat, jakie ma szanse na yciowy sukces? Jeeli nie potrafi zda egzaminw wstpnych na uczelni w wieku osiemnastu lat, c mu pozostaje poza prac w charakterze robotnika niewykwalifikowanego?. Ja nauczyem si czeka i patrze, jak dziecko robi mae postpy lub nie robi ich wcale. Nie wtpi nigdy, e w kocu, jeeli nie bdzie mu si naprzykrza czy szkodzi, powiedzie mu si w yciu. Kotun, oczywicie, powie: Hm, wic dla ciebie by kierowc ciarwki jest sukcesem yciowym!. Moim wasnym kryterium sukcesu jest zdolno do tego, by pracowa z radoci i y z pozytywnym nastawieniem do wiata. Zgodnie z t definicj wikszoci uczniw Summerhill powiodo si w yciu. Tom przyszed do Summerhill, gdy mia 5 lat. Opuci szko w wieku 17 lat i przez wszystkie te lata nie poszed na ani jedn lekcj. Wikszo czasu spdza w warsztacie. Matka i ojciec trzli si ze strachu o jego przyszo. On nigdy nie przejawia adnej chci do nauki i czytania. A jednak pewnego wieczoru, gdy mia 9 lat, zastaem go w ku czytajcego Davida Copperfielda. C to powiedziaem kto nauczy ci czyta? Sam si nauczyem. Kilka lat pniej przyszed do mnie i zapyta: Jak si dodaje poow i dwie pite? powiedziaem mu. Spytaem, czy chciaby wiedzie co jeszcze. Nie, dzikuj odrzek. Jeszcze pniej rozpocz prac w studiu filmowym jako pomocnik kamerzysty. Gdy uczy si zawodu, zdarzyo mi si spotka jego szefa na przyjciu, wic spytaem, jak Tom daje sobie rad. Najlepszy chopak, jakiego mielimy kiedykolwiek, powiedzia pracodawca. On nigdy nie chodzi on biega. A w weekendy to prawdziwe z nim utrapienie, bo przez te dwa dni nie da si go utrzyma z dala od studia. By te Jack, chopiec, ktry nie mg nauczy si czyta. Nikt nie by w stanie mu pomc. Nawet gdy prosi o lekcj, jaka ukryta przeszkoda nie pozwalaa mu odrni b od p, 1 od k. Opuci szko w wieku 17 lat, nie umiejc czyta. Obecnie Jack specjalizuje si w produkcji narzdzi. Uwielbia rozmawia o pracy w metalu. Umie teraz czyta, lecz o ile mi wiadomo, czyta gwnie artykuy z zakresu mechaniki a czasami te prace z dziedziny psychologii. Nie przypuszczam, eby kiedykolwiek zdarzyo mu si przeczyta powie, a mimo to mwi doskonaym, gramatycznym angielskim i jego wiedza oglna jest znakomita. Pewien amerykaski go, ktry nie mia pojcia o tej historii, powiedzia do mnie: Ale ten Jack jest niesamowicie bystry!. Diane bya mi dziewczynk, ktra chodzia na lekcje bez zbytniego zainteresowania. Nie miaa gowy do nauki. Przez dugi czas zastanawiaem si, co te ona bdzie robi w yciu. Gdy opucia szko majc 16 lat, kady inspektor szkolny oceniby j jako sabo wyksztacon dziewczyn. Obecnie Diane prezentuje nowy rodzaj kuchni w Londynie. Jest wybitnym fachowcem w swojej pracy; a co najwaniejsze, jest w niej szczliwa. Jedna z firm wymagaa, by jej pracownicy mieli za sob zdany przynajmniej standardowy egzamin wstpny do collegeu. Napisaem do dyrektora firmy w sprawie Roberta: Ten chopiec nie zda adnego egzaminu, poniewa nie ma akademickiego umysu. Ma natomiast charakter. Robert dosta t prac. 19

Winifreda, trzynastolatka, nowa uczennica, powiedziaa mi, e nienawidzi wszystkich szkolnych przedmiotw i krzyczaa z radoci, gdy dowiedziaa si, e moe robi dokadnie to, na co ma ochot. Nie musisz nawet przychodzi do szkoy, jeli nie chcesz powiedziaem. Zaja si wic przyjemnym spdzaniem czasu, i bawia si dobrze kilka tygodni. Potem zauwayem, e si nudzi. Naucz mnie czego rzeka do mnie ktrego dnia. Nudz si jak mops. W porzdku odparem wesoo. Czego chcesz si nauczy? Nie wiem odpowiedziaa. Ja te nie wiem odrzekem na to i odszedem. Mino par miesicy. Przysza do mnie znowu. Zamierzam zda egzaminy do collegeu powiedziaa i chc, eby mnie uczy. Codziennie rano solidnie pracowaa ze mn i innymi nauczycielami. Zwierzya mi si, e przedmioty szkolne nie bardzo j interesuj, natomiast cel, ktry zamierza osign tak. Winifreda odnalaza si, gdy pozwolono jej by sob. Ciekawe, e wolne dzieci wykazuj zainteresowanie matematyk. Znajduj przyjemno w geografii i historii. Wybieraj z proponowanych im przedmiotw tylko te, ktre je interesuj. Wolne dzieci powicaj wikszo czasu pracom w drewnie czy metalu, malowaniu, czytaniu beletrystyki, aktorstwu, odgrywaniu fantazji, suchaniu jazzu. Tom, omiolatek, stale otwiera moje drzwi i pyta: A tak przy okazji, co mam teraz robi?. Nikt nie mwi mu, czym ma si zaj. Sze miesicy pniej, jeeli chciao si znale Toma, szo si do jego pokoju. Zawsze mona byo go tam zasta, toncego w papierach. Spdza cae godziny na robieniu map. Pewnego razu profesor z Uniwersytetu Wiedeskiego odwiedzi Summerhill. Natkn si na Toma i zadawa mu wiele pyta. Pniej przyszed do mnie i powiedzia: Prbowaem przepyta tego chopca z geografii, ale on mwi o miejscach, o ktrych ja nigdy nie syszaem. Musz jednak wspomnie take o naszych niepowodzeniach. Pitnastoletnia Szwedka, Barbel, bya z nami blisko rok. Przez cay ten czas nie znalaza adnego zajcia, ktre by j zainteresowao. Przysza do Summerhill za pno. Przez dziesi lat jej ycia nauczyciele decydowali za ni. Gdy znalaza si w Summerhill, stracia ju wszelk inicjatyw. Nudzia si. Na szczcie, bya bogata i czekao j ycie damy. Miaem te dwie Jugosowianki, siostry w wieku jedenastu i czternastu lat. Szkoa nie zainteresowaa ich. Wikszo czasu spdzay na wygaszaniu po chorwacku niegrzecznych uwag na mj temat, ktre tumaczy mi pewien nieyczliwy znajomy. Jakiekolwiek powodzenie byoby cudem w tym wypadku, poniewa nasz jedyn wspln mow bya sztuka i muzyka. Byem bardzo zadowolony, gdy matka przyjechaa je odebra. W miar upywu lat zaobserwowalimy, e chopcy z Summerhill, ktrzy zamierzaj zaj si mechanik, nie zadaj sobie trudu zdawania matury. Id od razu do orodkw praktycznej nauki zawodu. Na og chc zobaczy wiat, zanim zabior si powanie do studiowania. Jeden z takich chopcw opyn glob jako steward na statku. Dwch innych zajo si upraw kawy w Kenii. Jeden pojecha do Australii, a jeden nawet do odlegej Gujany Brytyjskiej. Derrick Boyd jest typowym niespokojnym duchem, wyzwolonym przez swobodne ksztacenie. Przyszed do Summerhill, gdy mia osiem lat, a opuci szko po zdaniu egzaminw wstpnych na uniwersytet jako osiemnastolatek. Chcia by lekarzem, lecz jego ojca nie byo wwczas sta na opacenie studiw. Derrick wymyli wic, e czas oczekiwania spdzi na zwiedzaniu wiata. Pojecha do londyskich dokw i straci dwa dni na szukaniu jakiejkolwiek pracy, choby palacza. Powiedziano mu, e zbyt wielu jest bezrobotnych wrd prawdziwych marynarzy, wic smutny wrci do domu. Niedugo potem dowiedzia si od jednego ze szkolnych kolegw, e pewna angielska dama w Hiszpanii szuka kierowcy. Derrick skwapliwie skorzysta z tej szansy, pojecha do Hiszpanii, zbudowa czy przebudowa tej pani dom, obwiz j po caej Europie, a potem poszed na uniwersytet. Dama ta postanowia pomc mu opaci studia. Po dwch latach poprosia, aby wzi 20

rok urlopu, zawiz j do Kenii i zbudowa jej tam dom. Derrick ukoczy studia medyczne w Capetown. Larry, ktry przyby do nas w wieku dwunastu lat, zda egzaminy na uniwersytet, gdy mia szesnacie lat i pojecha na Thaiti uprawia owoce. Stwierdziwszy, e jest to sabo patne zajcie, zosta takswkarzem. Potem pojecha do Nowej Zelandii, gdzie, o ile mi wiadomo, wykonywa najrozmaitsze zajcia cznie z prowadzeniem takswki. Nastpnie wstpi na uniwersytet w Brisbane. Jaki czas temu odwiedzi mnie dziekan tego uniwersytetu, ktry z podziwem opowiada mi o postpowaniu Larryego. W czasie wakacji, gdy studenci rozjechali si do domw, Larry poszed do pracy jako robotnik w tartaku. Jest teraz praktykujcym lekarzem w Essex. Prawd jest, e niektrzy starsi chopcy nie wykazali si przedsibiorczoci. Nie mog ich, z oczywistych przyczyn, opisa. Nasz chlub s zawsze ci, ktrzy mieli dobre domy. Derrick, Jack i Larry mieli rodzicw, ktrzy cakowicie podzielali idee szkoy, tak wic ci chopcy nie przeywali tego najbardziej mczcego z konfliktw: kto ma racj, dom czy szkoa? Czy Summerhill wychowaa jakiego geniusza? Nie, jak na razie adnych geniuszy; moe paru twrcw, jeszcze niesawnych; kilku wietnych artystw; kilku dobrych muzykw. Nie wiadomo mi o adnym wzitym pisarzu. Jest wietny projektant mebli i wytwrca sekretarzykw, kilku aktorw i aktorek, kilku naukowcw i matematykw, ktrzy mog jeszcze dokona czego oryginalnego. Moim zdaniem, biorc pod uwag nasz liczebno okoo 45 uczniw jednorazowo w szkole dua cz uczniw wybraa jaki rodzaj twrczej i oryginalnej pracy. Niemniej jednak, jak czsto mwiem, jedno pokolenie wolnych dzieci niewiele udowadnia. Nawet w Summerhill niektre dzieci maj wyrzuty sumienia z powodu nieduego przykadania si do nauki. Nie moe by inaczej w wiecie, w ktrym egzaminy s furtk do niektrych zawodw. Poza tym, zawsze jest jaka ciotka Maryka, ktra zawoa: Jedenacie lat i nie umiesz porzdnie czyta! Dziecko wyczuwa mglicie, e cay wiat zewntrzny jest przeciw zabawie, ale za prac. Oglnie rzecz biorc, metoda polegajca na korzystaniu z wolnoci jest niemal pewna w przypadku dzieci poniej dwunastego roku ycia, natomiast dzieciom starszym otrznicie si z ksztacenia polegajcego na systematycznym dawkowaniu wiedzy zabiera duo czasu.

PRYWATNE LEKCJE W SUMMERHILL


W przeszoci moim gwnym zajciem nie byo nauczanie lecz udzielanie prywatnych lekcji. Wikszo dzieci wymagaa pomocy psychologicznej, ale zawsze byo par takich, ktre wanie przyszy z innych szk i prywatne lekcje miay na celu przypieszenie ich adaptacji do swobody. Jeeli dziecko jest w rodku cakowicie skrpowane, nie potrafi korzysta z wolnoci. Prywatne lekcje (P.L.) byy nieformalnymi rozmowami przy kominku. Siedziaem sobie z fajk w zbach, a dziecko, jeli chciao, te mogo zapali. Papieros bywa czsto sposobem na przeamanie pierwszych lodw. Kiedy poprosiem czternastoletniego chopca do siebie na rozmow. Przyszed wanie do Summerhill z typowej szkoy pastwowej. Zauwayem, e ma palce te od nikotyny, wic zaproponowaem mu papierosa. Dzikuj wyjka ale ja nie pal, prosz pana. Wee jednego, ty cholerny garzu powiedziaem z umiechem, a on wzi papierosa. Piekem w ten sposb dwie pieczenie na jednym ogniu. Dla tego chopca dyrektor szkoy by surowym moralist, ktrego trzeba byo stale oszukiwa. Czstujc go papierosem pokazywaem, e aprobuj to, e pali. Nazywajc go cholernym garzem, stawiaem si na jednym z nim poziomie. Jednoczenie za atakowaem jego kompleks autorytetu pokazujc, e dyrektor szkoy te moe kl atwo i z przyjemnoci. auj, e nie mogem sfotografowa jego miny w czasie tej pierwszej rozmowy. Wyrzucono go z poprzedniej szkoy za kradziee. Syszaem, e z ciebie kawa oszusta powiedziaem. Jaki jest twj najlepszy sposb na okradanie kolei? Nigdy nie prbowaem ich okrada, prosz pana. 21

Och powiedziaem to cieniutko. Musisz sprbowa. Znam mnstwo dobrych sposobw. I opowiedziaem mu o paru. Gapi si na mnie z otwartymi ustami: z ca pewnoci trafi do jakiego domu wariatw. Pryncypa radzi mu, jak by lepszym kanciarzem? Dugi czas potem powiedzia mi, e ta rozmowa bya najwikszym szokiem, jakiego dozna w yciu. Jakie dzieci potrzeboway P.L.? Najlepsz odpowiedzi bdzie kilka przykadw. Lucy, nauczycielka przedszkolakw, przychodzi do mnie i mwi, e Peggy wydaje jej si nieszczliwa i aspoeczna. W porzdku, mwi, powiedz jej, eby przysza na P.L. Peggy przychodzi do mojego pokoju. Nie chc adnych P.L. mwi siadajc. One s po prostu gupie. Oczywicie zgadzam si. Strata czasu. Rezygnujemy. Zastanawia si nad tym. Wiesz mwi wolno nie mam nic przeciwko takiej malutkiej lekcyjce. Do tej pory zdya ju usadowi si na moich kolanach. Pytam j wic o tat i mam, a zwaszcza o braciszka. Mwi, e z niego to bardzo gupi may osio. Pewnie przytakuj. Czy sdzisz, e mama lubi go bardziej ni ciebie? Ona lubi nas tak samo mwi dziewczynka szybko i dodaje. Przynajmniej tak mwi. Niekiedy ktnia z innym dzieckiem jest powodem chwilowego nieszczcia. Ale znacznie czciej wywouje je list z domu, w ktrym by moe bya wiadomo, e brat czy siostra ma now lalk czy rower. P.L. koczy si tak, e Peggy wychodzi z niej cakiem zadowolona. Z nowo przyjtymi nie byo tak atwo. Gdy trafi nam si jedenastoletni ucze, ktremu mwiono, e dzieci przynosi lekarz, to uwolnienie go od wszystkich kamstw i lkw wymagao cikiej pracy. Rzecz jasna, takie dziecko miao poczucie winy w zwizku z masturbacj i to poczucie winy naleao zniszczy, jeeli miao odnale szczcie. Wikszo maych dzieci nie potrzebowaa P.L. Idealna sytuacja jest wtedy, gdy dziecko si ich domaga. Niektre ze starszych dzieci czasami day P.L., ale modsze bardzo rzadko. Charlie, szesnastolatek, czu si znacznie gorszy od chopcw w swoim wieku. Gdy spytaem, kiedy czuje si najgorszy, odpowiedzia, e wtedy gdy dzieci si kpi, poniewa jego penis jest znacznie mniejszy ni innych chopcw. Wyjaniem mu, jak ten lk powsta. By on najmodszym dzieckiem w rodzinie, w ktrej byo sze sistr, wszystkie znacznie starsze od niego. Midzy nim a najmodsz siostr istniaa przepa dziesiciu lat. W ogle cay dom by sfeminizowany. Ojciec nie y, a due siostry rzdziy. Dlatego Charlie identyfikowa si z tym, co kobiece w yciu, eby samemu take by silnym. Charlie przesta przychodzi do mnie po okoo dziesiciu P.L. Spytaem dlaczego. Ju nie potrzebuj P.L. powiedzia zadowolony mj interes jest teraz tak duy jak Berta. Ta krtka terapia obejmowaa jednak znacznie wicej. Charliemu mwiono, e masturbacja spowoduje, e bdzie impotentem, a ten strach wywar na niego wpyw fizyczny. Jego wyleczenie byo spowodowane take usuniciem poczucia winy i zdemaskowaniem gupiego kamstwa o impotencji. Charlie opuci Summerhill w rok czy dwa pniej. Jest teraz wietnym, zdrowym, szczliwym mczyzn, ktry poradzi sobie w yciu. Sylvia miaa surowego ojca, ktry nigdy jej nie chwali. Przeciwnie, krytykowa j i zrzdzi cay boy dzie. Jej jedynym pragnieniem w yciu byo zdobycie mioci ojca. Siedziaa w pokoju i gorzko pakaa, gdy opowiadaa swoj histori. Trudno byo jej pomc. Psychoanaliza crki nie moga zmieni ojca. Dla Sylvii nie byo rozwizania a do czasu, gdy bdzie na tyle dorosa, by opuci dom. Ostrzegaem j, e istnieje niebezpieczestwo, i moe wyj za m za niewaciwego mczyzn tylko dlatego, e bdzie chciaa uciec od ojca. Jakiego rodzaju niewaciwego mczyzn? spytaa. Mczyzn podobnego do twojego ojca, takiego ktry bdzie traktowa ci sadystycznie powiedziaem. Przypadek Sylvii by smutny. W Summerhill bya prospoecznie nastawion, yczliw dziewczyn, ktra nikogo nie obraaa. Natomiast w domu mwili o niej, e jest diabem. Oczywiste jest, e to ojciec potrzebowa analizy nie crka. 22

Maa Florence to inny przypadek nie do rozwizania. Bya ona nielubnym dzieckiem, ale nie wiedziaa o tym. Moje dowiadczenie mwi mi, e kade nielubne dziecko podwiadomie o tym wie. Florence z ca pewnoci wyczuwaa, e wie si z ni jaka tajemnica. Powiedziaem matce, e jedynym lekarstwem na nienawi i nieszczcie jej crki jest powiedzie jej prawd. Ale, Neill, nie mam odwagi. Mnie nie zrobioby to adnej rnicy. Ale jeeli jej powiem, to ona nie zatrzyma tego dla siebie i moja matka j wydziedziczy. Tak, tak, obawiam si, e musimy cierpliwie czeka, a babcia umrze, eby pomc Florence. Nie mona nic zrobi, gdy prawda nie moe zosta ujawniona. Pewien dwudziestoletni chopiec przyjecha do nas na jaki czas i poprosi mnie o par P.L. Ale miae ich na kopy, gdy bye tutaj powiedziaem. Wiem odpar ze smutkiem. Mnstwo, na ktrych mi nie zaleao, ale teraz wiem, e ich potrzebuj. Obecnie nie stosuj regularnej terapii. W przypadku przecitnego dziecka, gdy ju wyjanisz problem narodzin i masturbacji oraz pokaesz, jak sytuacja rodzinna stworzya nienawi i zazdro, nic wicej nie mona zrobi. Leczenie nerwicy u dziecka polega na uwolnieniu emocji i nie ulega adnemu przypieszeniu, gdy bdziemy objania dziecku teorie psychiatryczne i mwi mu, e ma kompleks. Przypominam sobie pitnastoletniego chopca, ktremu staraem si pomc. Caymi tygodniami siedzia na P.L. milczc, odpowiadajc tylko monosylabami. W kocu zdecydowaem si postpi drastycznie i na nastpnej P.L. powiedziaem do niego: Dzisiejszego ranka zamierzam ci powiedzie, co o tobie myl. Ot jeste leniwym, zarozumiaym, zoliwym gupolem. Czyby? powiedzia, czerwony ze zoci. A tobie zdaje si, e kim niby jeste? Od tej chwili mwi ju swobodnie i do rzeczy. By take jedenastoletni George. Jego ojciec by drobnym kupcem na wsi koo Glasgow. Chopca przysa do mnie jego lekarz. Problem Georgea polega na gbokim lku. Ba si przebywa poza domem, nawet w wiejskiej szkole. Krzycza przeraony, gdy musia wyj z domu. Z du trudnoci udao si nakoni go do przyjazdu do Summerhill. Paka i czepia si ojca tak, e ten nie mg wrci do domu. Zasugerowaem rodzicowi, eby zosta na kilka dni. Miaem ju opis przypadku od lekarza, ktrego uwagi byy, moim zdaniem, prawdziwe i bardzo pomocne. Sprawa powrotu ojca do domu stawaa si pilna. Prbowaem mwi do Georgea, ale on paka i szlocha, e chce wraca. To jest zwyczajne wizienie powiedzia szlochajc. Mwiem wic dalej ignorujc jego zy. Gdy miae cztery lata powiedziaem twojego modszego brata zabrali do szpitala i przynieli z powrotem w trumnie (wikszy pacz). Twj strach przed wyjciem z domu polega na tym, e boisz si, i to samo moe sta si z tob wrcisz do domu w trumnie (goniejsze szlochy). Ale nie to jest najwaniejsze, George, ty zabie swojego brata. W tym miejscu zaprotestowa gwatownie i grozi, e mnie kopnie. Ty go nie zabie naprawd, George, ale mylae, e mama bardziej kocha jego ni ciebie i czasami chciae, eby umar. Kiedy wic umar naprawd, miae ogromne wyrzuty sumienia, poniewa mylae, e twoje yczenia go zabiy, i e Bg ciebie zabije za kar, gdy tylko oddalisz si od domu. Szlochanie ustao. Nastpnego dnia, chocia urzdzi scen na stacji, pozwoli ojcu odjecha. George nie pozby si swojej tsknoty za domem przez jaki czas. A cig dalszy by taki, e po osiemnastu miesicach nalega na samodzieln podr do domu na wakacje sam jeden przesiada si w Londynie ze stacji na stacj. Tak samo zachowa si w drodze powrotnej do Summerhill. Coraz czciej dochodz do wniosku, e terapia nie jest konieczna, gdy dziecko moe odreagowa swoje kompleksy w atmosferze swobody. Ale w przypadkach takich jak George, wolno nie wystarczyaby.

23

W przeszoci dawaem P.L. zodziejom i widziaem wynike std wyzdrowienie, ale byli te zodzieje odmawiajcy przychodzenia na P.L. Mimo to, po trzech latach dowiadczania wolnoci take ci chopcy byli wyleczeni. W Summerhill tym, co leczy, jest mio, akceptacja i wolno do bycia wiernym sobie. Tylko niewielka cz naszych 45 dzieci ma P.L. Coraz bardziej wierz w terapeutyczn warto twrczej pracy. Wolabym, eby te dzieci wicej majsterkoway, przedstawiay czy taczyy. Chciabym, eby byo cakiem jasne, e prywatne lekcje miay na celu wycznie uwolnienie emocjonalne. Jeeli dziecko byo nieszczliwe, miao P.L. Natomiast jeeli nie mogo nauczy si czyta czy nie znosio matematyki, nie prbowaem leczy go psychoanaliz. Czasami, w trakcie P.L. okazywao si, e niemono czytania pochodzia z czasw, gdy mama cigle mwia, eby by miym, mdrym chopcem, jak brat, albo e niech do matematyki wynika z faktu, e nie lubi poprzedniego nauczyciela tego przedmiotu. Naturalnie, ja jestem symbolem ojca dla wszystkich dzieci; moja ona symbolem matki. Spoecznie moja ona znajduje si w duo gorszym pooeniu ni ja, poniewa zbiera ca podwiadom nienawi do matek przeniesion na ni przez dziewczynki, podczas gdy ja otrzymuj ich mio. Chopcy okazuj swoj mio do matek mojej onie, a nienawi do ojcw mnie. Chopcy nie wyraaj nienawici tak atwo jak dziewczynki. Spowodowane jest to faktem, e znacznie lepiej radz sobie z rzeczami ni z ludmi. Wcieky chopiec kopie pik, podczas gdy dziewczynka obrzuca zjadliwymi sowami symbol matki. Jednak eby by uczciwym, musz powiedzie, e dziewczynki s zjadliwe i trudne we wspyciu tylko przez pewien czas przed oraz w cigu pierwszego roku okresu dojrzewania. Nie wszystkie dziewczynki przechodz ten etap. Wiele zaley od ich poprzedniej szkoy; jeszcze wicej, od stosunku matki do autorytetu jako takiego. W czasie P.L. wskazywaem na zwizek midzy reakcjami na dom i szko. Wszelk krytyk mojej osoby tumaczyem jako krytyk ojca. Oskarenia pod adresem mojej ony okazyway si by oskareniami dotyczcymi matki. Staraem si utrzyma t analiz na poziomie obiektywnym; wchodzenie w subiektywne gbie byoby nieuczciwe w stosunku do dzieci. Zdarzay si oczywicie sytuacje, w ktrych subiektywne wyjanienie byo konieczne, jak w przypadku Jane. Trzynastoletnia Jane chodzia po szkole i mwia rnym dzieciom, e Neill chce je widzie. Przysza caa procesja Jane mwi, e mnie szukae. Powiedziaem pniej Jane, e przysyanie do mnie innych dzieci znaczyo, e to ona sama chciaa przyj. Jaka bya technika P.L.? Nie miaem jednej ustalonej metody. Czasami zaczynaem od pytania: Gdy patrzysz w lustro, czy podoba ci si twoja twarz? Odpowied bya zawsze przeczca. Ktrej czci swojej twarzy najbardziej nie znosisz? Niezmienn odpowiedzi byo: Nosa. Doroli daj tak sam odpowied. Twarz to czowiek. Gdy mylimy o ludziach, mylimy o twarzach, gdy rozmawiamy z ludmi, patrzymy na ich twarze. Tak wic twarz staje si zewntrznym obrazem wewntrznego ja. Gdy dziecko mwi, e nie lubi swojej twarzy, to chce powiedzie, e nie lubi swojej osobowoci. Mj nastpny krok polega na tym, aby zostawi twarz i przej do ja. Czego najbardziej w sobie nienawidzisz? pytaem. Zwykle odpowied dotyczya wygldu. Mam za due stopy. Jestem za gruby. Za may. Wosw. Nigdy nie wyraaem adnej opinii nigdy nie przytakiwaem, e on czy ona jest za gruby czy chudy. Nie forsowaem te niczego. Jeeli interesujce byo ciao, to rozmawialimy o nim, a ju nic wicej nie byo do powiedzenia. Potem zaczynalimy rozmawia o osobowoci. Czsto urzdzaem taki oto test. Napisz teraz par rzeczy mawiaem i zbadam ci na tej podstawie. Daj sobie taki stopie, na jaki twoim zdaniem zasugujesz. Na przykad, zapytam ci, ile ze 100 procent daby sobie za, powiedzmy, swoje umiejtnoci gry czy za odwag i tak dalej. I egzamin si zaczyna. Oto przykad testu dla pewnego czternastoletniego chopca: Wygld: O, nie taki dobry, okoo 45%. Rozum: Uhm, 60%. 24

Odwaga: 25%. Lojalno: Nie sprawiam zawodu kumplom: 80%. Muzykalno: Zero. Majsterkowanie: Wymamrota niewyran odpowied. Nienawi: To zbyt trudne. Nie, nie potrafi na to odpowiedzie. Gry sportowe: 66%. Uczucia spoeczne: 90%. Gupota: Och, okoo 190%. Oczywicie, odpowiedzi dziecka byy okazj do rozmowy. Stwierdziem, e najlepiej zaczyna od ego, poniewa budzi to ciekawo. Pniej, gdy przechodzilimy do kwestii rodziny, dziecko mwio swobodnie i z zainteresowaniem. W przypadku modszych dzieci technika bya bardziej spontaniczna. Kierowaem si sygnaami otrzymywanymi od dziecka. Oto typowa pierwsza P.L. z szecioletni Margaret. Wchodzi ona do mojego pokoju i mwi: Chc P.L. wietnie stwierdzam. Maa siada w fotelu. Co to jest P.L.? pyta. To nie jest nic do jedzenia mwi ale gdzie w tej kieszeni mam cukierka. A, jest. I daj jej cukierka. Dlaczego chcesz P.L.? pytam. Evelyn miaa tak lekcj, to ja te chc. Dobra. To zaczynaj. O czym chcesz mwi? Mam lalk (przerwa). Skd masz t rzecz na kominku? (najwyraniej nie czeka na odpowied). Kto by w tym domu przed tob? Jej pytania wskazuj na pragnienie poznania jakiej wanej prawdy. I co podejrzewam, e chodzi o narodzenie. Skd si bior dzieci? pytam nagle. Margaret wstaje i maszeruje do drzwi. Nie cierpi P.L. mwi i wychodzi. Lecz kilka dni pniej prosi o nastpn P.L. I tak powoli posuwamy si do przodu. Szecioletni Tommy take nie mia nic przeciwko P.L. tak dugo, dopki nie poruszaem brzydkich rzeczy. Z pierwszych trzech lekcji wyszed peen oburzenia, i wiem dlaczego. Wiedziaem, e interesuj go wycznie brzydkie rzeczy. By on jedn z ofiar masturbacji. Wiele dzieci nigdy nie miao P.L. Nie chciay. Byy to dzieci prawidowo wychowane, bez rodzicielskich kamstw i kaza. Terapia nie pomaga od razu. Poddawana jej osoba nie odczuwa adnych korzyci przez jaki czas, zwykle okoo roku. Dlatego te nigdy nie podchodziem pesymistycznie do starszych uczniw, ktrzy opuszczali szko w stanie, jak mona by to okreli, na wp surowym. Tom zosta przysany do nas, poniewa nie dawa sobie rady w swojej szkole. Dawaem mu przez rok intensywne P.L. i nie byo widocznego efektu. Gdy opuci Summerhill, wydawao si, e nie powiedzie mu si w yciu. Tymczasem rok pniej jego rodzice napisali mi, i zdecydowa nagle, e chce by lekarzem i solidnie studiuje na uniwersytecie. Bill wydawa si jeszcze bardziej beznadziejnym przypadkiem. Jego P.L. trway trzy lata. Szko opuci, wydawao si, osiemnastoletni modzian, ktry nie wiedzia, co ma robi. Przenosi si z pracy do pracy przez rok, a potem zdecydowa, e zostanie farmerem. Wiadomoci, ktre do mnie dotary, wiadcz o tym, e wietnie sobie radzi i jest zadowolony ze swojej pracy. P.L. byy w gruncie rzeczy reedukacj. Ich celem byo zlikwidowanie wszystkich kompleksw wynikych z moralizatorstwa i strachu. Wolna szkoa taka jak Summerhill mogaby by prowadzona bez P.L., ktre jedynie przypieszaj proces reedukacji zaczynajc od gruntownych porzdkw wiosennych przed nadejciem lata wolnoci.

25

SAMORZD
Summerhill jest szko samorzdn i demokratyczn. Wszystkie sprawy zwizane z yciem spoecznym czy grupowym cznie z karaniem za przewinienia przeciw spoecznoci s zaatwiane przez gosowanie w sobotnie wieczory na Oglnym Spotkaniu Szkoy. Kady nauczyciel i kade dziecko, niezalenie od wieku, ma jeden gos. Mj gos ma tak sam wag jak gos siedmiolatka. Mona si teraz umiechn i powiedzie: Ale twoja wypowied ma jednak wiksze znaczenie, prawda? No, przekonajmy si. Pewnego razu wstaem na zebraniu i zaproponowaem, e palenie papierosw powinno by zabronione dzieciom poniej szesnastu lat. Wysunem argumenty na suszno mojego stanowiska: narkotyk, trujcy, brak rzeczywistej chci palenia u dzieci, a gwnie potrzeba pokazania, e jest si dorosym. Kontrargumenty paday z caej sali. Gosowalimy. Zostaem przegosowany przez przytaczajc wikszo. Warto opowiedzie dalszy cig. Po mojej porace chopiec w wieku szesnastu lat wysun propozycj, e palenie powinno by zabronione dzieciom poniej dwunastu lat. Jego wniosek przeszed. Jednake na nastpnym cotygodniowym spotkaniu dwunastoletni chopiec zaproponowa uchylenie nowej reguy dotyczcej palenia mwic: Siedzimy wszyscy w toaletach i palimy w tajemnicy dokadnie tak samo, jak dzieci w zwykych szkoach. Twierdz, e jest to sprzeczne z ca ide Summerhill. Jego wystpienie przyjto owacjami i zebranie uchylio t regu. Mam nadziej, e jasno pokazaem, i mj gos nie zawsze wicej znaczy od gosu dziecka. Kiedy zaprotestowaem stanowczo przeciwko nieprzestrzeganiu regu ciszy nocnej oraz wicym si z tym haasem, niewyspaniem i snuciem si bez sensu nastpnego ranka. Byem zdania, e za tego rodzaju przewinienie winowajca powinien paci grzywn w wysokoci caego swojego kieszonkowego. Czternastoletni chopiec zaproponowa, eby kady, kto nie kadzie si spa o waciwej dla niego porze, dostawa jednego pensa nagrody za kad godzin czuwania po godzinie ciszy nocnej. Ja dostaem kilka gosw, natomiast on znaczn wikszo. Samorzd w Summerhill nie jest zbiurokratyzowany. Kade spotkanie prowadzi inny przewodniczcy, wyznaczony przez poprzedniego przewodniczcego, a funkcj sekretarza sprawuje ochotnik. Dyurni ciszy nocnej rzadko peni swoj funkcj duej ni kilka tygodni. Nasza demokracja ustanawia reguy take te dobre. Na przykad zabroniona jest kpiel w morzu bez nadzoru ratownikw, ktrymi zawsze s nauczyciele. Zabronione jest wchodzenie na dachy. Trzeba przestrzega godzin ciszy nocnej albo automatycznie paci grzywn. To, czy zajcia maj by odwoane w czwartek czy pitek poprzedzajcy jakie wito, jest spraw gosowania na Oglnym Spotkaniu Szkoy. Sukces zebrania zaley w duym stopniu od siy lub saboci przewodniczcego, poniewa utrzymanie porzdku wrd czterdzieciorga piciorga energicznych dzieci nie jest atwe. Przewodniczcy ma prawo karania haaliwych obywateli grzywn. Z reguy gdy przewodniczcy jest saby, kary pienine s stanowczo zbyt czste. Personel, rzecz jasna, bierze udzia w dyskusjach. Ja take; chocia nieraz zdarzaj si sytuacje, w ktrych musz pozosta neutralny. Widziaem, jak chopcu oskaronemu o jakie przewinienie udao si wymiga przedstawiajc dokadne alibi, chocia prywatnie zwierzy mi si, e zrobi to, o co go oskaraj. W takich wypadkach musz by zawsze po stronie jednostki. Gdy przychodzi do oddawania gosw czy przedstawiania wasnych propozycji bior, oczywicie, udzia tak jak wszyscy. Oto typowy przykad. Zaprotestowaem kiedy przeciwko graniu w pik non w hallu. Hall jest pod moim gabinetem, wyjaniem wic, e gdy pracuj, to nie lubi haasu, jaki robi grajcy. Zaproponowaem, eby zabroni tego w budynku. Poparo mnie par dziewczyn, kilku starszych chopcw i wikszo personelu. Lecz moja propozycja nie przesza, co oznaczao, e w dalszym cigu musiaem znosi haaliwe szuranie nogami pod gabinetem. W kocu, po wielu publicznych dysputach na kilku zebraniach, udao mi si, za aprobat wikszoci, doprowadzi do wydania zakazu gry w pik non w hallu. To jest wanie 26

sposb, w jaki mniejszo zdobywa prawa w naszej szkolnej demokracji wytrwale si ich domaga. Odnosi si to zarwno do maych dzieci, jak i do dorosych. Niektre aspekty ycia szkolnego nie podlegaj samorzdowi. Moja ona planuje umeblowanie sypial, ukada menu, wysya i paci rachunki. Ja zatrudniam nauczycieli i prosz ich, by odeszli, gdy sdz, e nie s odpowiedni. Do zada samorzdu w Summerhill naley nie tylko ustanawianie regu, lecz take omawianie spoecznych cech naszej grupy. Na pocztku kadego semestru ustanawia si przez gosowanie reguy dotyczce ciszy nocnej. (Chodzi si spa o okrelonej porze, zalenie od wieku). Nastpnie omawia si sprawy zwizane z zachowaniem w ogle. Trzeba te wybra komitety sportowe, komitet organizacyjny potacwki na zakoczenie semestru, komitet teatralny, dyurnych ciszy nocnej oraz dyurnych miejskich, ktrzy informuj o wszelkich przynoszcych wstyd zachowaniach poza obrbem szkoy. Jedzenie jest zawsze najbardziej ekscytujcym ze wszystkich poruszanych tematw. Ju nieraz oywiaem nudne spotkanie proponujc likwidacj dokadki. Jakakolwiek oznaka protekcji w kwestii jedzenia traktowana jest bardzo surowo. Natomiast gdy kuchnia porusza spraw marnowania ywnoci, zebrani nie s zbyt zainteresowani. Stosunek dzieci do jedzenia jest z gruntu osobisty i egocentryczny. Na Oglnych Spotkaniach Szkoy unika si wszelkich akademickich dyskusji. Dzieci s niesamowicie praktyczne i teoria je nudzi. Lubi konkrety, nie abstrakcje. Kiedy zgosiem wniosek, eby uchwali regu zabraniajc przeklinania oraz podaem swoje powody. Oprowadzaem po szkole pewn kobiet i jej synka, ewentualnego ucznia. Nagle z gry dolecia bardzo silny przymiotnik. Matka bez zastanowienia zabraa syna i popiesznie opucia szko. Dlaczego zapytaem na spotkaniu ma ucierpie mj dochd z powodu tego, e jaki joop klnie w obecnoci rodzicw potencjalnego ucznia? To w ogle nie jest problem moralny tylko czysto finansowy. Wy klniecie, ja trac pienidze. Czternastoletni chopiec odpowiedzia na moje pytanie. Neill plecie bzdury stwierdzi. Przecie to jasne, e jeeli ta kobieta bya zaszokowana, to nie wierzya w Summerhill. Nawet gdyby zapisaa syna do naszej szkoy, to i tak zabraaby go std, gdy bdc w domu na pierwszych wakacjach mwiby psiakrew i cholera. Zebrani zgodzili si z nim i mj wniosek zosta odrzucony w gosowaniu. Oglne Spotkanie Szkoy czsto musi zajmowa si spraw zncania si nad sabszymi. Nasza spoeczno jest bardzo surowa dla takich osobnikw, a regua samorzdu szkolnego obowizujca w szkole zostaa wywieszona i podkrelona na tablicy informacyjnej: Wszystkie przypadki zncania si nad sabszymi bd potraktowane bardzo surowo. Jednake to zjawisko nie jest tak czste w Summerhill jak w zwykych szkoach, a przyczyny nie trzeba daleko szuka. Dziecko, poddane dyscyplinie dorosych, staje si osob, ktra nienawidzi. A poniewa nie moe tej wrogoci do dorosych bezkarnie okaza, wyadowuje j na mniejszych i sabszych. To jednak rzadko zdarza si w Summerhill. Bardzo czsto, po przeanalizowaniu oskarenia o zncanie si, caa sprawa sprowadza si do tego, e Jenny nazwaa Peggy wariatk. Czasami na Oglnym Spotkaniu Szkoy omawiany jest jaki przypadek kradziey. Nigdy nie ma adnej kary za kradzie, ale zawsze trzeba wyrwna strat. Czsto dzieci przychodz do mnie i mwi: John ukrad Davidowi par monet. Czy to jest sprawa dla psychologa, czy te mamy j poruszy na spotkaniu? Jeeli uwaam, e jest to problem psychologiczny, wymagajcy indywidualnego potraktowania, mwi, eby zostawili to mnie. Jeeli natomiast John jest normalnym, szczliwym chopcem, ktry ukrad co mao znaczcego, pozwalam, eby oskarono go na spotkaniu. W najgorszym wypadku bdzie bez grosza, dopki nie spaci dugu. Jak prowadzone s Oglne Spotkania Szkoy? Na pocztku kadego semestru wybiera si przewodniczcego, tylko na jedno zebranie. Pod koniec tego zebrania wyznacza on swojego nastpc. W ten sposb postpuje si przez cay semestr. Kady, kto wnosi jakie zaalenie, oskarenie, ma sugesti czy propozycj nowej reguy postpowania, przedstawia j. Oto typowy przykad: Jim wzi peday z roweru Jacka, poniewa jego wasny rower by uszkodzony, a on chcia pojecha podczas weekendu z paroma innymi chopcami na wycieczk. 27

Po stosownym rozwaeniu dowodw spotkanie decyduje, e Jim musi z powrotem zamontowa peday do roweru waciciela oraz e nie pojedzie na t wycieczk. Przewodniczcy pyta: Czy s sprzeciwy? Pewnie, e s woa Jim i to cholerne! To nie w porzdku. Nie wiedziaem, e Jack w ogle uywa tego swojego rupiecia. Poniewiera si po krzakach od dawna. Nie mam nic przeciwko zaoeniu mu pedaw, ale uwaam, e kara jest nie fair. Nie sdz, e powinienem by wyczony z wycieczki. Wywizuje si oywiona dyskusja. W trakcie debaty okazuje si, e Jim zwykle dostaje pienidze z domu co tydzie, ale przez ostatnie sze tygodni w ogle nie nadeszy i teraz nie ma ani grosza. Zebrani postanawiaj przez gosowanie, e wyrok naley uniewani. Ale co zrobi z Jimem? W kocu zapada decyzja utworzenia funduszu na napraw jego roweru. Koledzy zrzucaj si na potrzebne peday, a on sam szczliwy wyrusza na wycieczk. Werdykt wydany na zebraniu szkoy jest zwykle akceptowany przez winowajc. Jeeli jednak byby on dla niego nie do przyjcia, oskarony moe apelowa; wwczas przewodniczcy poruszy spraw jeszcze raz, pod sam koniec spotkania. W przypadku takiej apelacji rozwaa si j znacznie dokadniej i na og pierwotny werdykt ulega zagodzeniu, z uwagi na niezadowolenie oskaronego. Dzieci zdaj sobie spraw z tego, e jeeli oskarony czuje si niesprawiedliwie osdzony, to istnieje due prawdopodobiestwo, e tak wanie si stao. aden winowajca w Summerhill nie objawia nigdy adnych oznak oporu czy nienawici wobec autorytetu swojej spoecznoci. Stale zadziwia mnie posuszestwo naszych uczniw w wypadku, gdy zostan ukarani. Pewnego razu czterech z najwikszych chopcw zostao oskaronych na Oglnym Spotkaniu Szkoy o robienie rzeczy niedozwolonej sprzedawanie rozmaitych czci swojej garderoby. Regua, ktra tego zabrania, zostaa przyjta z racji, e takie praktyki s nie w porzdku wobec rodzicw kupujcych ubranie oraz wobec szkoy, bowiem gdy dzieci wracaj do domu ubosze o par ciuchw, rodzice obwiniaj szko o niedbao. Wspomniani czterej chopcy zostali ukarani w nastpujcy sposb: przez cztery dni nie wolno im byo opuszcza terenu szkoy oraz musieli w tym czasie ka si spa o dwudziestej. Przyjli werdykt bez sarkania. W poniedziaek wieczorem, gdy wszyscy poszli do kina, zastaem Dicka, jednego z winowajcw, czytajcego w ku. Ale z ciebie frajer powiedziaem. Wszyscy s w kinie. Dlaczego nie wstaniesz z tego ka? Ale ty dowcipny odpowiedzia. Zadziwiajca jest ta lojalno uczniw Summerhill wobec wasnej demokracji. Nie ma w niej strachu, nie ma urazy. Widziaem, jak dugo sdzono chopca za jaki aspoeczny postpek i wydawano werdykt. Czsto taki dopiero co skazany chopiec wybierany jest na przewodniczcego nastpnego spotkania. Poczucie sprawiedliwoci u dzieci nigdy nie przestao mnie zadziwia. A take umiejtno wymierzania sprawiedliwoci. Z wychowawczego punktu widzenia samorzd ma ogromn warto. Pewne rodzaje przewinie podlegaj automatycznie karze pieninej. Jeeli jedzi si na cudzym rowerze bez pozwolenia, nieuchronnie paci si kar w wysokoci szeciu pensw. Przeklinanie w miecie (mona kl do woli na terenie szkoy), ze zachowanie w kinie, wspinanie si na dachy, rzucanie jedzeniem w jadalni te i tym podobne naruszenia obowizujcych regu podlegaj zwyczajowej karze grzywny. Z reguy s to kary pienine: zapa swoj tygodniwk lub zrezygnuj z wyjcia do kina. Czsto wysuwanym zastrzeeniem wobec dzieci w roli sdziw jest to, e karz one zbyt surowo. Stwierdzam, e tak nie jest. Wrcz przeciwnie, dzieci s bardzo agodne. Jeszcze nigdy w Summerhill nie wydano surowego werdyktu. Ponadto kara ma zawsze jaki zwizek z przewinieniem. Trzy dziewczynki zakcay sen innym. Kara: przez tydzie musz ka si spa o godzin wczeniej. Dwch chopcw oskarono o rzucanie ziemi w innych chopcw. Kara: musz nawie ziemi potrzebnej do wyrwnania boiska hokejowego. Czsto przewodniczcy stwierdza: Ta sprawa jest tak gupia, e a brak mi sw, i decyduje, e me ma potrzeby ni si zajmowa. 28

Gdy sdzono naszego sekretarza za jedenie na rowerze Gingera bez pozwolenia, on i dwch innych pracownikw, ktrzy te na nim jedzili, musieli za kar pcha si wzajemnie na tyme rowerze dziesi razy dookoa gwnego trawnika. Czterem chopaczkom, ktrzy wspinali si na drabin nalec do murarzy budujcych nowy warsztat, kazano wchodzi i schodzi z niej przez dziesi minut bez przerwy. Dzieci na spotkaniu nigdy nie szukaj rady u dorosych. Przypominam sobie tylko jeden taki przypadek. Trzy dziewczynki spldroway spiarni. Zebranie ukarao je, nakazujc zapaci cae kieszonkowe. Ponownie spldroway kuchni tego wieczoru, wic pozbawiono je kina. Zrobiy to samo jeszcze raz, a zakopotani zebrani nie wiedzieli, co zrobi. Przewodniczcy poprosi mnie o rad. Daj kadej po dwa pensy nagrody zaproponowaem. Co? Co ty, czowieku, jeli to zrobimy, to caa szkoa bdzie urzdza naloty na spiarni. Nie bdzie powiedziaem. Sprbuj. Sprbowa tego sposobu. Dwie dziewczynki odmwiy przyjcia pienidzy, a wszystkie trzy owiadczyy, e ju nigdy wicej nie bd pldrowa spiarni. I nie robiy tego przez dwa miesice. Rzadko zdarza si, by kto zachowywa si na spotkaniu w sposb nadmiernie pewny siebie i zarozumiay. Spoeczno krzywo patrzy na wszelkie oznaki zarozumialstwa. Pewien jedenastoletni chopiec, straszny ekshibicjonista, zwyk wstawa i zwraca na siebie uwag wygaszajc dugie i zawie komentarze bez zwizku i nie na temat. To znaczy, usiowa tak robi, ale zebrani wygwizdali go. Modzi ludzie doskonale wyczuwaj nieszczero. Udowodnilimy w Summerhill, jak sdz, e samorzdno przynosi efekty. W gruncie rzeczy szkoa, ktra nie ma samorzdu, nie powinna by nazywana postpow. Taka szkoa jest szko kompromisow. Nie mona mwi o wolnoci, jeeli dzieci nie maj penej swobody rzdzenia swoim yciem spoecznym. Tam, gdzie jest kierownik, nie ma prawdziwej wolnoci. Dotyczy to nawet bardziej askawego kierownika, ni takiego, ktry da posuchu. Dziecko z charakterem moe buntowa si przeciw twardemu szefowi, podczas gdy agodny szef sprawia, e dziecko staje si bezsilnie mikkie i niepewne swoich prawdziwych uczu. Dobry samorzd moliwy jest w szkole tylko wtedy, gdy jest w niej grupa starszych uczniw, ktrzy lubi spokj i walcz z obojtnoci czy opozycj wieku gangsterskiego. Chocia ta starsza modzie jest czsto przegosowywana, to jednak wanie ona naprawd wierzy i chce samorzdu. Natomiast dzieci do wieku, powiedzmy, dwunastu lat nie stworz go bez pomocy, poniewa nie osigny jeszcze wieku spoecznego. Mimo to, w Summerhill siedmiolatki rzadko kiedy opuszczaj Oglne Spotkanie Szkoy. Pewnej wiosny mielimy ogromnego pecha. Po zdaniu egzaminw wstpnych do collegeu opucio nas paru starszych, spoecznie zorientowanych uczniw, a w szkole zostao niewielu seniorw. Przytaczajca wikszo dzieci bya w wieku gangsterskim. Mimo dojrzaoci w wypowiedziach, nie byy do due, by dobrze kierowa spoecznoci. Ustanawiay mnstwo regu, o ktrych zaraz zapominay i ktre amay. Jednoczenie tak si zoyo, e ci starsi uczniowie, ktrzy pozostali w szkole, byli raczej indywidualistami i zajmowali si wasnymi sprawami w swoich wasnych grupach, a nauczyciele zbyt widocznie wybijali si jako ci, ktrzy atakuj amanie regu szkolnych. Skoczyo si tym, e na jednym z Oglnych Spotka Szkoy poczuem si zmuszony do przypuszczenia ostrego ataku na tyche seniorw za to, e s nie tyle antyspoeczni co aspoeczni, e ami reguy ciszy nocnej siedzc stanowczo za dugo oraz nie interesujc si tym, co robi modsi. Szczerze mwic, mae dzieci s tylko troch zainteresowane samorzdem. Wtpi, czy pozostawione same sobie kiedykolwiek by go stworzyy. Ich wartoci nie s naszymi wartociami, ani ich maniery naszymi manierami. Surowa dyscyplina jest najlepszym sposobem dorosych na to, by mie spokj i cisz. Kady moe by musztrujcym sierantem. Nie wiem, jaki jest inny sposb zapewnienia sobie spokojnego ycia. Nasza summerhillska metoda prb i bdw bez wtpienia nie sprawdzia si, jeli chodzi o zapewnienie dorosym spokoju. Z drugiej strony, uchronia dzieci przed yciem w nadmiernym 29

haasie. Moe ostatecznym sprawdzianem jest szczcie. Wedug tego kryterium Summerhill znalaza wspaniay kompromis w formie samorzdu. Nasza regua dotyczca niebezpiecznych broni jest take kompromisem. Wiatrwki s zakazane. Tych paru chopcw, ktrzy chc mie strzelby w szkole, nienawidzi tej reguy; ale w wikszoci podporzdkowuj si jej. Wydaje si, e dzieci, gdy s w mniejszoci, nie odczuwaj tego tak silnie jak doroli. Jest w Summerhill jeden wieczny problem, ktrego nie da si rozwiza; mona by go nazwa problemem jednostka kontra spoeczno. Tak nauczyciele, jak uczniowie zostaj w kocu wyprowadzeni z rwnowagi, gdy banda dziewczt, ktrej przewodzi jaka trudna jednostka, drani innych, oblewa ludzi wod, amie reguy ciszy nocnej i bez przerwy wszystkim daje si we znaki. Jean, przywdczyni, zostaje zaatakowana na Oglnym Spotkaniu. Pada wiele mocnych sw potpiajcych naduywanie przez ni swobody. Goszczca u nas psycholog powiedziaa do mnie: Tak nie mona. Ta dziewczynka ma nieszczliw twarz; nigdy nie bya kochana, a caa ta otwarta krytyka sprawia, e czuje si kochana jeszcze mniej ni przedtem. Ona potrzebuje mioci, nie krytyki. Droga pani odpowiedziaem prbowalimy zmieni j mioci. Caymi tygodniami nagradzalimy jej antyspoeczne zachowanie. Okazywalimy jej uczucie i tolerancj, lecz ona nie reagowaa. Prawd powiedziawszy, patrzya na nas jak na guptakw, atwe cele dla swojej agresji. Nie moemy powica caej spoecznoci dla jednej osoby. Nie znam idealnej odpowiedzi. Wiem tylko, e gdy Jean skoczy pitnacie lat, bdzie jednostk spoeczn, a nie przywdc bandy. Wierz w si oddziaywania opinii publicznej. adne dziecko nie bdzie latami znosi tego, e jest nie lubiane i krytykowane. Jeli natomiast chodzi o potpienie na spotkaniu szkoy, to po prostu nie mona powici innych z powodu jednego trudnego dziecka. Mielimy kiedy w szkole szecioletniego chopca, ktry mia nieszczliwe ycie zanim przyszed do Summerhill. Znca si nad sabszymi, by destrukcyjny i peen nienawici. Cztero- i piciolatki cierpiay i pakay. Spoeczno musiaa co zrobi, eby je chroni; a robic to musiaa by przeciw niemu. Nie mona byo pozwoli na to, eby bdy dwojga rodzicw odbijay si na innych dzieciach, ktrym okazywano w domu mio i trosk. Zdarzao si, aczkolwiek bardzo sporadycznie, e musiaem odesa jakie dziecko, poniewa sprawiao, e szkoa stawaa si piekem dla reszty. Mwi to z alem, z niejakim poczuciem przegranej, ale nie widziaem innego wyjcia. Czy musiaem zmieni swoje pogldy na samorzd w miar upywu tak wielu lat? Oglnie mwic, nie. Nie mgbym sobie wyobrazi Summerhill bez samorzdu. By on zawsze popularny. Budzi ywe zainteresowanie goci. Ale to te ma swoje ze strony, gdy, na przykad, czternastoletnia dziewczyna szepcze do mnie na spotkaniu: Chciaam powiedzie o tym, e dziewczyny zatykaj toalety, wrzucajc do nich podpaski, ale popatrz na tych wszystkich goci. Poradziem jej, eby si nie przejmowaa gomi i poruszya t spraw co te zrobia. Nie mona przeceni korzyci wychowawczych pyncych z takiej praktycznej nauki o prawach i obowizkach obywatela. W Summerhill dzieci walczyyby do upadego o prawo do samostanowienia. Moim zdaniem jedno cotygodniowe Oglne Spotkanie Szkoy jest wicej warte ni caotygodniowy zestaw przedmiotw szkolnych. Jest to wspaniae forum do wiczenia si w publicznym mwieniu i wikszo dzieci robi to dobrze i bez skrpowania. Czsto syszaem rozsdne przemwienia wygaszane przez dzieci, ktre nie umiay ani czyta ani pisa. Nie widz alternatywnej metody dla naszej summerhillskiej demokracji. Moe ona by bardziej sprawiedliwa ni demokracja polityczna, poniewa dzieci s yczliwe dla siebie wzajemnie i nie maj adnych nadzwyczajnych nabytych praw. Ponadto jest to prawdziwsza demokracja, bo wszystkie prawa ustanawiane s na otwartym zebraniu i nie powstaje problem nie kontrolowanych, wybranych delegatw. O znaczeniu samorzdu decyduje fakt, e dowiadczajce wolnoci dzieci zdobywaj szerokie spojrzenie na wiat. Reguy, ktre ustanawiaj, dotycz rzeczy zasadniczych, nie pozorw. Reguy 30

dotyczce zachowania si w miecie s kompromisem z mniej woln cywilizacj. Miasto wiat zewntrzny marnuje swoj cenn energi na przejmowanie si gupstwami. Tak jakby faktycznie miao znaczenie w yciu to, czy nosi si szykowne stroje albo mwi cholera. Summerhill, odchodzc od zewntrznych drobiazgw ycia, moe mie i ma ducha spoecznego, ktry wyprzedza czas, w ktrym yjemy. To prawda, e skonny jest on nazywa opat pieprzon szufl, ale kady kopacz roww powie wam z penym przekonaniem, e opata jest pieprzon szufl.

KOEDUKACJA
W wikszoci szk wystpuje wyrany zamys oddzielania chopcw od dziewczt, szczeglnie gdy chodzi o miejsce do spania. Nie zachca si do romansw. Nie robi si tego take w Summerhill ale te nie zniechca si do nich. W Summerhill nie wtrcamy si do dziewczyn i chopcw. Relacje midzy pciami wydaj si by bardzo zdrowe. Jedna pe nie wyrasta pena iluzji czy zudze na temat drugiej. Nie chodzi o to, e Summerhill jest jak jedna dua rodzina, gdzie wszyscy grzeczni chopcy i dziewczynki s dla siebie jak bracia i siostry. Gdyby tak byo, stabym si natychmiast zagorzaym przeciwnikiem koedukacji. W warunkach prawdziwej koedukacji to znaczy nie takiej, w ktrej dziewczynki i chopcy siedz razem w awkach, ale jednoczenie mieszkaj i pi w oddzielnych domach naganna ciekawo jest niemal cakowicie wyeliminowana. Nie ma podgldaczy w Summerhill. Jest tutaj take znacznie mniej niepokoju zwizanego z seksem ni w innych szkoach. Co jaki czas odwiedzajcy nasz szko dorosy pyta: Ale czy oni wszyscy nie sypiaj ze sob? Gdy odpowiadam, e nie, wykrzykuje zdziwiony: Ale dlaczego nie? Ale bym poszala w ich wieku. Wanie tego typu osoby zakadaj, e jeeli chopcy i dziewczyny ksztac si razem, to koniecznie musz folgowa sobie w yciu seksualnym. Dla jasnoci, ci ludzie nie mwi, e taka wanie myl ley u podstaw ich obiekcji. Natomiast racjonalizuj swoje stanowisko, mwic, e dziewczynki i chopcy maj rne moliwoci uczenia si i z tego powodu nie powinni mie wsplnych lekcji. Szkoy powinny by koedukacyjne, poniewa koedukacyjne jest ycie. Wielu nauczycieli i rodzicw boi si jej ze wzgldu na ewentualn ci. Istotnie, wiem e niejeden dyrektor szkoy koedukacyjnej spdza bezsenne noce z tego powodu. Zahamowane dzieci obu pci s czsto niezdolne do mioci. Moe by to uspokajajca wiadomo dla tych, ktrzy boj si seksu; lecz dla modziey jako takiej nieumiejtno kochania jest wielk ludzk tragedi. Gdy spytaem kilku nastolatkw z pewnej znanej szkoy koedukacyjnej o to, czy s w ich szkole jakie pary, odpowiedzieli, e nie. Gdy okazaem zdziwienie, powiedzieli mi: Czasami jest przyja midzy dziewczyn a chopcem, ale nie romans. Poniewa dostrzegem tam paru przystojnych modziecw i adne dziewczyny, wiedziaem, e ta szkoa narzuca swoim uczniom przeciwne yciu ideay oraz e jej wysoce moralna atmosfera hamuje seks. Spytaem kiedy dyrektora pewnej postpowej szkoy: Czy w paskiej szkole s jakie pary? Nie, odpowiedzia powanie. No, ale my nie przyjmujemy trudnych dzieci. Przeciwnicy koedukacji mog utrzymywa, e ten system powoduje feminizacj chopcw i maskulizacj dziewczt. Ale gdzie gboko tkwi jednak moralna obawa, a w gruncie rzeczy zazdrosny strach. Seks poczony z mioci jest najwiksz przyjemnoci na wiecie i represjonuje si go dlatego wanie, e jest najwiksz przyjemnoci. Caa reszta to wykrty. Nie ywi obaw, e starsi uczniowie w Summerhill, ktrzy s tutaj od wczesnego dziecistwa, mogliby zacz uprawia intensywne ycie seksualne, bo wiem, e nie mam do czynienia z dziemi, ktre maj stumione i dlatego nienaturalne zainteresowanie seksem. Kilka lat temu przybyo do nas jednoczenie dwoje uczniw: siedemnastoletni chopiec z prywatnej szkoy dla chopcw i szesnastoletnia dziewczyna z prywatnej szkoy dla dziewczt. Zakochali si w sobie i byli cigle razem. Spotkaem ich kiedy pno wieczorem i zatrzymaem. 31

Nie wiem, co wy dwoje robicie powiedziaem i z moralnego punktu widzenia nie obchodzi mnie to, poniewa nie jest to w ogle problem moralny. Ale ekonomicznie to, owszem, jestem zainteresowany. Jeeli ty, Kate, bdziesz miaa dziecko, moja szkoa bdzie zrujnowana. Mwiem dalej rozwijajc t myl: Widzicie, wy dopiero co przybylicie do Summerhill. Naturalnie, nie ywicie dla niej adnych szczeglnych uczu. Dla was oznacza to swobod robienia tego, co chcecie. Gdybycie byli tutaj od sidmego roku ycia, nigdy nie musiabym o tym z wami rozmawia. Bylibycie tak silnie zwizani ze szko, e to wy mylelibycie o konsekwencjach dla Summerhill. By to jedyny moliwy sposb podejcia do tej sprawy. Na szczcie, nigdy wicej nie musiaem rozmawia z nimi na ten temat.

PRACA
Kiedy obowizywaa w Summerhill taka zasada, w myl ktrej kade dziecko powyej dwunastego roku ycia i kady czonek personelu musia przepracowa dwie godziny tygodniowo na naszym terenie. Zapata, w wysokoci 6 pensw za godzin, bya czysto symboliczna. Jeli nie odpracowao si swoich godzin, pacio si kar w wysokoci 12 pensw. Byli tacy, take nauczyciele, ktrzy zadowalali si paceniem kary. Natomiast wikszo pracujcych stale spogldaa na zegarek. W tej pracy nie byo adnego elementu zabawy, dlatego te nudzia wszystkich. Zasada zostaa ponownie przedyskutowana i dzieci zniosy j niemal jednogonie. Kilka lat temu potrzebowalimy w Summerhill izby chorych. Zdecydowalimy si sami wybudowa porzdny budynek z cegy. Nikt z nas nie pooy przedtem ani jednej cegy, ale zaczlimy. Kilku uczniw pomagao wykopa fundamenty i rozebrao jakie stare mury, by w ten sposb odzyska cegy. Lecz dzieci zaday zapaty. My odmwilimy. Skoczyo si na tym, e izb chorych wybudowali nauczyciele i gocie. To zajcie byo zbyt nudne dla dzieci. Nie widziay w tym dla siebie adnego interesu. Natomiast jaki czas potem, gdy potrzebne im byo pomieszczenie na rowery, zbudoway je zupenie same, bez adnej pomocy ze strony dorosych. Pisz o dzieciach nie o takich, jakie my doroli chcielibymy widzie ale o takich, jakie naprawd s. Zmys spoeczny, poczucie spoecznej odpowiedzialnoci nie rozwija si do wieku co najmniej 18 lat. Interesuje je tu i teraz, a przyszo dla nich nie istnieje. Nigdy jeszcze nie widziaem leniwego dziecka. To, co nazywane bywa lenistwem, jest albo brakiem zainteresowania albo brakiem zdrowia. Zdrowe dziecko nie umie by leniwe, musi przez cay dzie co robi. Znaem kiedy bardzo zdrowego chopca, ktrego uwaano za lenia. Matematyka nie interesowaa go zupenie, ale szkolny plan zaj wymaga, by uczy si tego przedmiotu. Oczywicie nie chcia, a jego nauczyciel uwaa, e jest on leniwy. Niedawno przeczytaem gdzie, e jeeli para na dancingu przetaczyaby kady taniec, to tak jakby przesza 25 mil. Mimo to ci ludzie nie odczuwaliby adnego niemal zmczenia, poniewa cay wieczr doznawaliby przyjemnoci zakadajc, e nie depcz sobie po palcach. Tak samo jest z dziemi. Chopiec, ktry jest leniwy na lekcjach, przebiegnie mile podczas gry w pik non. Stwierdzam, e mnie nie udaje si skoni siedemnastoletniej modziey do pomocy przy sadzeniu ziemniakw, przy pieleniu cebuli, chocia ci sami chopcy spdzaj cae godziny grzebic w silnikach, myjc samochody czy robic radioodbiorniki. Dugo trwao, zanim zaakceptowaem to zjawisko. Prawda zacza dociera do mnie pewnego razu, gdy kopaem ogrd mojego brata w Szkocji. To zajcie nie sprawiao mi przyjemnoci i nagle pojem, e caa sprawa w tym, i kopi ogrd, ktry mnie nic nie obchodzi. Podobnie mj ogrd nie ma adnego znaczenia dla chopcw, podczas gdy ich rowery czy radia s dla nich wane. Dugo jeszcze czeka trzeba na prawdziwy altruizm, a i tak nigdy nie traci on elementw egoizmu. Mae dzieci maj zupenie inny stosunek do pracy ni nastolatki. Nasze maluchy w wieku od trzech do omiu lat bd bardzo dzielnie pracowa mieszajc cement, woc piasek, czyszczc cegy; bd pracowa nie mylc o nagrodzie. Identyfikuj si z dorosymi, a taka praca jest dla nich jak fantazje zrealizowane w rzeczywistoci. 32

Jednake od wieku omiu-, dziewiciu lat a do wieku dziewitnastu czy dwudziestu lat ch wykonywania nudnej pracy fizycznej po prostu nie wystpuje. Odnosi si to do wikszoci dzieci. Zdarzaj si, oczywicie, dzieci, ktre s pracowite od wczesnego dziecistwa przez cae ycie. Faktem jest, e my, doroli, wykorzystujemy dzieci stanowczo zbyt czsto. Marion, skocz wrzuci mi ten list. Nikt nie lubi by wykorzystywany. Przecitne dziecko mglicie zdaje sobie spraw z tego, e jest karmione i ubierane przez rodzicw, bez adnych stara ze swej strony. Czuje ono, e ta opieka jest naturalnym przysugujcym mu prawem, a jednoczenie zdaje sobie spraw z tego, e z drugiej strony oczekuje si od niego wykonywania mnstwa posug i wielu nieprzyjemnych codziennych prac, ktrych sami rodzice unikaj. Przeczytaem kiedy o szkole w Ameryce, ktra zostaa wybudowana samodzielnie przez uczniw. Wydawao mi si to kiedy idealnym wyjciem. Ale tak nie jest. Jeeli dzieci wybudoway t szko, to mona by pewnym, e sta obok jaki peen werwy, yczliwoci i powagi jegomo, ktry z pasj wykrzykiwa sowa zachty. Gdy takiego autorytetu nie ma, dzieci po prostu nie buduj szk. Moim zdaniem rozsdna cywilizacja nie wymagaaby pracy od dzieci do czasu, a skocz one co najmniej osiemnacie lat. Wikszo chopcw i dziewczyn robiaby duo przed osigniciem tego wieku, ale taka praca byaby dla nich zabaw, prawdopodobnie byaby take nieekonomiczna z punktu widzenia rodzicw. Czuj si przygnbiony na myl o ogromie pracy, jak musz wykona studenci, by przygotowa si do egzaminw. Syszaem, e w przedwojennym Budapeszcie prawie 50% studentw przeywao fizyczne lub psychiczne zaamania po egzaminach maturalnych. Powodem, dla ktrego stale syszymy w Summerhill takie dobre opinie o pracowitoci, jak wykazuj si nasi byli uczniowie wykonujcy odpowiedzialn prac, jest fakt, e te dziewczyny i chopcy przeyli okres skoncentrowanego na sobie fantazjowania w Summerhill. Jako modzi, doroli ju ludzie potrafi stawi czoo rzeczywistoci bez adnych podwiadomych tsknot za zabawami dziecistwa.

ZABAWA
Summerhill mona by zdefiniowa jako szko, w ktrej zabawa jest najwaniejsza. Dlaczego bawi si dzieci i kociaki, nie wiem. Przypuszczam, e ma to zwizek z energi. Nie chodzi mi o zabawy w sensie zorganizowanym czy o zmagania na boiskach sportowych. Chodzi mi o zabaw w sensie fantazji. Zorganizowane gry angauj sprawno, wspzawodnictwo, wspprac w grupie, natomiast zabawy dzieci nie wymagaj zwykle specjalnych umiejtnoci, jest w nich bardzo mao wspzawodnictwa i prawie nie ma adnej wsppracy w grupie. Mae dzieci bawi si w gry typu gangsterskiego ze strzelaniem czy walk na miecze. Na dugo przed epok kina dzieci bawiy si w ten sposb. Opowiadania i filmy mog kierunkowa niektre zabawy, ale ich podstawy znajduj si w sercach dzieci wszystkich ras. W Summerhill szeciolatki bawi si przez cay dzie robi to z fantazj. Dla maego dziecka rzeczywisto i fantazja s ze sob bardzo blisko zwizane. Gdy dziesicioletni chopiec przebra si za ducha, maluchy wrzeszczay zachwycone; wiedziay wprawdzie, e to tylko Tommy, widziay, jak wkada na siebie to przecierado, ale gdy zblia si do nich, wszystkie bez wyjtku krzyczay ze strachu. Mae dzieci yj w wiecie wyobrani i t wyobrani wcielaj w czyn. Chopcy w wieku od omiu do czternastu lat w swoich zabawach bez przerwy katrupi ludzi lub lataj po niebie na swoich drewnianych samolotach. Mae dziewczynki take przechodz przez okres band, ale bez strzelb czy mieczy. Ma on bardziej osobisty charakter. Banda Mary nie zgadza si z band Nellie, s wic ktnie i obraliwe sowa. Rywalizujce ze sob bandy chopcw s wrogami tylko w zabawie. Z tego te powodu atwiej y z maymi chopcami ni z dziewczynkami. 33

Nie udao mi si odkry, gdzie przebiega granica midzy rzeczywistoci a fantazj. Gdy dziecko przynosi lalce jedzenie na maym talerzyku, to czy naprawd wierzy ono przez chwil, e ta lalka jest ywa? Czy ko na biegunach jest prawdziwym koniem? Gdy chopiec woa Rce do gry! i strzela, czy myli, czy mu si wydaje, e to prawdziwy pistolet? Skonny jestem przypuszcza, e dzieci faktycznie wyobraaj sobie, e ich zabawki s ywe. Jedynie wtedy, gdy jaki bezmylny dorosy wtrca si i przypomina, e to tylko na niby, z hukiem wracaj na ziemi. aden rozumiejcy uczucia dziecka rodzic nie zniszczy nigdy jego fantazji. Chopcy na og nie bawi si z dziewczynkami. Chopcy bawi si w bandy i w berka, robi domki na drzewach, kopi doy i okopy. Dziewczynki rzadko organizuj jakkolwiek zabaw. Odwieczna zabawa w nauczyciela czy lekarza nie jest znana dzieciom cieszcym si wolnoci, poniewa nie maj one potrzeby naladowania autorytetw. Modsze dziewczynki bawi si lalkami, natomiast wydaje si, e starszym daje najwicej przyjemnoci kontakt z ludmi, a nie przedmiotami. Czsto dziewczynki i chopcy graj wsplnie w hokeja. Gry w karty i inne zabawy w domu s zwykle mieszane. Dzieci kochaj haas i boto, tupi na schodach, wrzeszcz jak potpiecy, nie zwracaj uwagi na meble. Jeli akurat bawi si w berka, przeszyby po wazie portlandzkiej, gdyby znalaza si na ich drodze, zupenie jej nie zauwaajc. Zbyt czsto matki nie do dugo bawi si ze swoimi dziemi. Wydaje si im, e woenie do wzka mikkiego misia zaatwia spraw na godzink czy dwie. Zapominaj przy tym jednak, e dzieci chc by askotane i przytulane. Jeeli przyznajemy, e dziecistwo jest zabaw, to jak my, doroli, reagujemy zwykle na ten fakt? My to ignorujemy. Zapominamy o tym zupenie, poniewa dla nas zabawa jest marnowaniem czasu. Wznosimy wic due miejskie szkoy z wieloma salami i drogimi pomocami szkolnymi, a tym, co ma zaspokoi instynkt zabawy, jest najczciej may betonowy plac. Mona by, z pewn doz racji, twierdzi, e zo cywilizacji wynika z faktu, e adne dziecko nie mogo si nigdy do koca wybawi. Innymi sowy, dziecko, jak rolina cieplarniana, zostao wyhodowane na dorosego, zanim osigno dojrzao. Stosunek dorosych do zabawy jest cakowicie arbitralny. My, starzy, planujemy czas dzieci: nauka od dziewitej do dwunastej, godzinka przerwy na obiad, i znowu lekcje do trzeciej. Gdyby poprosi o uoenie planu nieskrpowane dziecko, niemal na pewno przeznaczyoby ono duo czasu na zabaw, a tylko troch na lekcje. U podoa antagonizmu dorosych wobec zabawy dzieci ley strach. Setki razy wysuchiwaem pene niepokoju pytania: Jeeli mj syn bdzie si bawi cay dzie, to jak kiedykolwiek nauczy si czego, jak zda egzaminy?. Nieliczni tylko przyjm moj odpowied: Jeeli pozwolisz twojemu dziecku bawi si tak dugo, jak zechce, to bdzie w stanie zda egzaminy wstpne do collegeu po dwch latach intensywnej nauki, zamiast po trwajcej zwykle pi, sze czy siedem lat nauce w szkole, ktra lekceway zabaw jako cz ycia. Lecz zawsze musz doda: Zakadajc, e on w ogle bdzie chcia zdawa te egzaminy! Moe, na przykad, chcie zosta tancerzem czy mechanikiem radiowym. Ona moe chcie zosta projektantk odziey czy pielgniark dziecic. Tak, strach o przyszo dziecka popycha dorosych do tego, e pozbawiaj dzieci ich prawa do zabawy. Jest w tym jednak co wicej. Za t dezaprobat zabawy kryje si bowiem mgliste przekonanie, e wcale nie jest tak dobrze by dzieckiem, przewiadczenie, ktre dochodzi do gosu, gdy napomina si modego dorosego: Nie bd dzieckiem. Rodzice, ktrzy zapomnieli o tsknotach swojego dziecistwa zapomnieli jak si bawi i jak fantazjowa s marnymi rodzicami. Dziecko, ktre utraci zdolno do zabawy, jest psychicznie martwe oraz niebezpieczne dla kadego innego dziecka, ktre wejdzie z nim w kontakt. Nauczyciele z Izraela opowiadali mi o istniejcych tam wspaniaych orodkach spoecznych. Szkoa, jak mwili, jest czci spoecznoci, w ktrej najwaniejsza jest cika praca. Dziesicioletnie dzieci, powiedzia mi jeden z nauczycieli, pacz, gdy za kar nie pozwala im si kopa ogrodu. Gdybym ja mia dziesicioletnie dziecko, ktre pakaoby z tego powodu, e nie pozwalam mu kopa kartofli, zastanawiabym si, czy nie jest ono umysowo upoledzone. 34

Dziecistwo to czas zabawy i kada spoeczno, ktra ignoruje t prawd, ksztaci w zy sposb. Dla mnie metoda izraelska jest powicaniem modego ycia dla potrzeb ekonomicznych. Moe to by konieczne, jednak ja nie odwaybym si nazwa takiego systemu idealnym. Intrygujca, cho niebywale trudna, byaby ocena krzywdy wyrzdzonej dzieciom, ktrym nie pozwolono bawi si do woli. Zastanawiam si czsto, czy te masy ludzi ogldajce zawodowy football, usiuj odreagowa swoje zablokowane zainteresowanie zabaw, poprzez identyfikacj z zawodnikami grajcymi niejako zamiast nich. Wikszo absolwentw Summerhill nie chodzi na mecze piki nonej, nie interesuje si take rnego rodzaju widowiskami. Sdz, e bardzo nieliczni poszliby gdzie daleko, eby obejrze przemarsz krlewski. Parada ma w sobie elementy dziecinne; typowy dla niej kolor, sformalizowanie, i powolne ruchy przywodz na myl wiat zabawek i wystrojone lalki. By moe z tego powodu kobiety bardziej ni mczyni lubi parady. Wydaje si, e w miar jak ludzie dorolej i staj si bardziej wyrafinowani, wszelkiego typu widowiska s dla nich coraz mniej atrakcyjne. Wtpi, czy pastwowe defilady dostarczaj czego wicej poza nud generaom, politykom i dyplomatom. Istniej pewne dane wskazujce na to, e dzieci wychowane w swobodnej atmosferze i z maksymaln iloci zabawy nie maj skonnoci do zachowa stadnych. Jedynie ci z naszych uczniw, ktrzy pochodz z domw o sympatiach komunistycznych, potrafi swobodnie i entuzjastycznie wiwatowa w tumie.

TEATR
W zimie niedzielny wieczr w Summerhill jest wieczorem teatralnym. Przedstawienia oglda zawsze duo widzw. Zdarzao si sze kolejnych niedziel z penym programem dramatycznym. Czasami jednak bywa i tak, e po serii sztuk nie ma spektaklu przez kilka tygodni. Widownia nie jest zbyt krytyczna. Zachowuje si dobrze duo lepiej ni wikszo widowni londyskich. Rzadko zdarza si wygwizdywanie, tupanie nogami czy wrzaski. Teatr Summerhill, funkcjonujcy w przerobionej hali do gry w squasha, mieci okoo stu osb. Scena jest ruchoma; to znaczy zrobiono j z pude, ktre mona dowolnie ukada w stopnie czy platformy. Dysponuje odpowiednim owietleniem pozwalajcym na przyciemnianie wiate, posiada te reflektory. Nie ma adnych dekoracji, poza szar kurtyn. Gdy w didaskaliach jest wskazwka, e Przez przerw w ywopocie wchodz wieniacy, wtedy aktorzy rozsuwaj kurtyn na boki. Tradycj szkoy jest, e wystawia si tylko sztuki napisane w Summerhill. Istnieje te cicha zasada, e sztuki autorstwa nauczycieli wystawiane s tylko wtedy, gdy panuje posucha na sztuki napisane przez dzieci. Obsada samodzielnie wykonuje kostiumy i s one na og znakomite. Nasi szkolni dramatopisarze skaniaj si raczej ku komedii i farsie ni tragedii, lecz gdy ju mamy tragedi, jest ona dobrze, a czasami piknie zrobiona. Dziewczyny pisz czciej. Mali chopcy te wystawiaj wasne sztuki, lecz zazwyczaj role nie s napisane. Waciwie nie jest to konieczne, jako e najwaniejszym zdaniem kadej z postaci jest zawsze: Rce do gry!. W tych sztukach kurtyna opada zwykle na stos trupw, jako e mali chopcy s z natury dokadni i bezkompromisowi. Trzynastoletnia Daphne pisywaa nam sztuki z Sherlockiem Holmesem w roli gwnej. Pamitam jedn o posterunkowym, ktry uciek z on sieranta. Z pomoc detektywa i, rzecz jasna, mojego drogiego Watsona, sierant wytropi on w mieszkaniu posterunkowego. Ujrzeli tam szczeglny widok. Posterunkowy lea na tapczanie obejmujc niewiern on sieranta, podczas gdy grono kobiet z pwiatka wio si w tacu na rodku pokoju. Posterunkowy by w wieczorowym garniturze. Daphne zawsze wprowadzaa high-life do swoich sztuk. Czternastoletnie dziewczyny czasami pisz wierszem, a ich sztuki s na og dobre. Oczywicie, nie wszystkie dzieci i nie cay personel pisze sztuki. Niech do plagiatw jest silna. Zdarzyo si kiedy, e jaki spektakl wypad z programu i musiaem szybko co napisa. Wykorzystaem jedno z opowiada W. W. Jacobsa. Podniosy si krzyki oburzenia: Plagiator i Oszust. 35

Dzieci w Summerhill nie lubi udramatyzowanych opowiada. Nie chc te intelektualnych tekstw tak czstych w innych szkoach. Nigdy nie graj Szekspira; ale czasami ja pisz jak szekspirowsk burlesk, na przykad, Juliusza Cezara umieszczam w amerykaskim wiecie gangsterskim jzykiem, ktry jest mieszanin Szekspira i kryminau. Mary porwaa widowni, gdy lako Kleopatra zasztyletowaa wszystkich na scenie a potem, patrzc na ostrze swego noa, przeczytaa gono sowa: stal nierdzewna i wbia n w swoj pier. Uczniowie przejawiaj due zdolnoci aktorskie. Nie ma wrd nich czego takiego jak trema. Wspaniale oglda si mae dzieci; bardzo szczerze przeywaj swoje role. Dziewczyny graj chtniej ni chopcy. W samej rzeczy, chopcy poniej 10 lat, poza swoimi wasnymi sztukami gangsterskimi nie wystpuj prawie wcale. Niektre dzieci nigdy nie wystpuj, ani te nie maj na to ochoty. Nasze dugie dowiadczenie dowodzi, e najgorszym aktorem jest ten, kto gra w yciu. Takie dziecko nie potrafi zdystansowa si od siebie i jest zakopotane na scenie. By moe zakopotane jest niewaciwym okreleniem, poniewa oznacza zdawanie sobie sprawy z tego, e inni czuj si zaenowani z twojego powodu. Granie to konieczny element ksztacenia. Jest ono w duym stopniu ekshibicjonizmem; lecz w Summerhill nie podziwia si aktora, ktrego aktorstwo staje si wycznie ekshibicjonizmem. Bdc aktorem trzeba umie silnie zidentyfikowa si z innymi. W przypadku dorosych ta identyfikacja nigdy nie jest niewiadoma; doroli wiedz, e graj na niby. Wtpi jednak, czy mae dzieci naprawd te to wiedz. Cakiem czsto, gdy dziecko wchodzi na scen i pada pytanie: Kim jeste? zamiast odpowiedzie: Jestem duchem tego opactwa mwi: Jestem Piotrek. W jednej ze sztuk napisanej dla najmodszych dzieci bya scena przy obiedzie z prawdziwymi potrawami. Nakonienie aktorw do przejcia do nastpnej sceny wymagao od suflera nieco czasu i wysiku. Dzieci zajmoway si wyerk, zupenie nie zwracajc uwagi na publiczno. Granie jest jednym ze sposobw zdobycia wiary w siebie. Lecz te dzieci, ktre nigdy nie wystpuj, mwi, e nienawidz przedstawie, poniewa czuj si gorsze. Oto trudno, dla ktrej nie znalazem rozwizania. Takie dziecko znajduje zwykle inn dziedzin, w ktrej moe pokaza swoj wyszo. Trudna jest sytuacja dziewczyny, ktra uwielbia wystpowa, ale nie umie gra. Wiele mwi o manierach dzieci fakt, e taka dziewczyna rzadko kiedy pomijana jest w obsadzie. Trzynasto- i czternastolatki odmawiaj grania rl w sztukach, w ktrych s sceny miosne, ale mae dzieci zagraj wszystko, swobodnie i z przyjemnoci. Seniorzy powyej pitnastego roku ycia zagraj w romansie, jeeli s to role komediowe. Tylko jeden czy dwch seniorw wzioby powan rol miosn. Tego typu role nie mog by dobrze zagrane, dopki nie dowiadczy si mioci. Niemniej jednak dzieci, ktre nie zaznay alu w prawdziwym yciu, mog wietnie zagra w smutnej roli. Widziaem, jak Virginia zaamywaa si na prbach i pakaa, grajc tak rol. Mona to wytumaczy faktem, e kade dziecko zaznao alu w wyobrani. W gruncie rzeczy mier szybko wkracza w wiat dziecicej fantazji. Sztuki dla dzieci powinny by na ich poziomie. Zmuszanie dzieci do grania klasycznych sztuk, ktre s tak odlege od ich wiata fantazji, jest zem. Sztuki, podobnie jak to, co czytaj, powinno by dostosowane do wieku. Dzieci z Summerhill rzadko czytaj Scotta, Dickensa czy Thackeraya, poniewa dzisiejsze pokolenia nale do epoki filmu. Gdy dziecko idzie do kina, to w ptorej godziny dostaje histori tak dug jak Westward Ho histori, ktrej przeczytanie zajoby mu kilka dni, a w dodatku bez wszystkich nudnych opisw przyrody i ludzi. Tak wic w swoich sztukach dzieci nie chc opowiadania o Elsinore; chc opowiadania o swoim wasnym otoczeniu. Chocia dzieci z Summerhill wystawiaj sztuki, ktre same pisz, to gdy da si im okazj, reaguj entuzjastycznie na naprawd dobry dramat. Ktrej zimy czytaem seniorom sztuk raz w tygodniu. Przeczytaem wszystko Barrieego, Ibsena, Strindberga i Czechowa, troch Shawa i Galsworthyego oraz par sztuk wspczesnych takich jak The Silver Cord i The Vortex. Naszym najlepszym aktorom i aktorkom podoba si Ibsen. Seniorzy interesuj si technik sceniczn i maj na ni oryginalny pogld. W pisaniu sztuk obowizuje odwieczny trik nie pozwalajcy nigdy adnej postaci na opuszczenie sceny bez jakiego 36

usprawiedliwienia. Gdy dramaturg chcia pozby si ojca, eby ona i crka mogy sobie powiedzie, jakim jest on osem, ojciec obowizkowo wstawa, mwi: Pjd lepiej zobaczy, czy ogrodnik posadzi t kapust i wychodzi szurajc nogami. Nasi modzi dramatopisarze maj bardziej bezporedni technik. Jak powiedziaa mi jedna dziewczynka: W yciu wychodzisz z pokoju nie mwic, dlaczego to robisz. Faktycznie, tak jest i tak te dzieje si na scenie w naszym teatrze. Specjalnoci Summerhill jest pewna ga sztuki dramatycznej, ktr nazywamy spontanicznym graniem. Zadaj takie na przykad zadania aktorskie: W na niby paszcz, zdejmij i powie na wieszaku. We do rki wizank kwiatw i znajd wrd nich oset. Otwrz telegram, ktry zawiadamia ci, e twj ojciec (czy matka) nie yje. Zjedz popieszny posiek w restauracji dworcowej i sied przy tym jak na szpilkach, bo a nu pocig odjedzie bez ciebie. Czasami granie jest gadane. Siadam, na przykad, przy stole i oznajmiam, e jestem urzdnikiem imigracyjnym w Harwich. Kade dziecko musi mie na niby paszport i musi by przygotowane do odpowiedzi na moje pytania. Jest to dobra zabawa. Albo jestem sobie, na przykad, producentem filmowym przesuchujcym przysz obsad, albo biznesmenem szukajcym sekretarki. Kiedy byem mczyzn, ktry da ogoszenie, e szuka amanuensis. adne z dzieci nie wiedziao, co znaczy to sowo. Jedna dziewczyna graa tak, jakby oznaczao ono manikiurzystk, co byo wietn zabaw. Spontaniczne granie jest twrcz i istotn stron szkolnego teatru. Nasz teatr zrobi wicej dla twrczoci ni cokolwiek innego w Summerhill. Kady moe zagra w sztuce, ale nie kady moe j napisa. Jestem przekonany, e dzieci, nawet jeli nie do koca, zdaj sobie jednak spraw, e tradycja wystawiania tylko oryginalnych, wasnych sztuk inspiruje czciej twrcz postaw ni naladownictwo.

TANIEC I MUZYKA
Niech yje taniec ale taczony zgodnie z zasadami. Najdziwniejsze, e tum jako taki akceptuje te zasady, podczas gdy jednostki go tworzce mog zgodnie ich nienawidzi. Londyska sala balowa jest dla mnie symbolem tego, czym jest Anglia. Taniec, ktry powinien by indywidualn i twrcz przyjemnoci, zostaje zredukowany do sztywnego chodu. Wszystkie pary tacz tak samo. Konserwatyzm tumu nie pozwala wikszoci tancerzy na oryginalno. A przecie rado taca to rado pynca z inwencji. Gdy inwencj pominiemy, taczenie staje si czynnoci mechaniczn i nudn. Angielski sposb taczenia w peni wyraa angielski strach przed emocjami i oryginalnoci. Jeeli nie ma miejsca na swobod w przyjemnoci takiej jak taniec, jak mona si jej spodziewa w powaniejszych aspektach ycia? Jeeli jednostka nie odwaa si wymyli swoich wasnych krokw tanecznych, nieprawdopodobne jest, by bya tolerowana, gdy omieli si wymyli swoje wasne kroki religijne, edukacyjne czy polityczne! W Summerhill kady program zawiera tace. S one zwykle ukadane i wykonywane przez dziewczyny, ktre robi to dobrze. Nie tacz do muzyki klasycznej, a zawsze do jazzu. Kiedy przedstawiy nam balet do muzyki Gershwina Amerykanin w Paryu. Ja napisaem opowie, a dziewczyny zinterpretoway j w tacu. Widywaem gorsze tace na scenie londyskiej. Taniec stanowi doskonae ujcie dla niewiadomego zainteresowania seksualnego. Uywam sowa niewiadomego, poniewa nawet adna dziewczyna nie bdzie miaa wielu partnerw do taca, jeeli jest sab tancerk. Prawie co wieczr nasz prywatny pokj jest peen dzieci. Czsto puszczamy pyty, co nieraz prowadzi do nieporozumie. Dzieci chc sucha Dukea Ellingtona i Elvisa Presleya, a ja tego nie cierpi. Lubi Ravela, Strawiskiego i Gershwina. Czasami mam ju tak dosy jazzu, e zaprowadzam porzdek mwic, e poniewa jest to mj wasny pokj, to puszcz to, czego ja chc posucha. 37

Trio Rosenkavalier czy kwintet Meistersinger wymiata wszystkich z pokoju. Ale te nieliczne tylko dzieci lubi muzyk klasyczn czy klasyczne malarstwo. Absolutnie nie staramy si przekonywa ich do wyszych gustw czymkolwiek by nie byy. Tak naprawd nie ma znaczenia dla szczcia w yciu to, czy lubimy Beethovena czy jazz. Szkoy cieszyyby si wikszym powodzeniem, gdyby w swoim programie miay jazz zamiast Beethovena. W Summerhill trzech chopcw zainspirowanych przez orkiestry jazzowe zajo si gr na instrumentach muzycznych. Dwch z nich kupio klarnety, a trzeci trbk. Po opuszczeniu szkoy wszyscy trzej rozpoczli studia w Royal Academy of Music. Obecnie wszyscy graj w orkiestrach, ktre wykonuj wycznie muzyk klasyczn. Z przyjemnoci myl, e powodem tego rozwoju muzycznych upodoba jest fakt, e w Summerhill kady z nich mg sucha Dukea Ellingtona i Bacha, czy te jakiegokolwiek innego kompozytora.

SPORT I GRY
W wikszoci szk sport jest obowizkowy. Nawet ogldanie meczw jest obowizkowe. W Summerhill przeciwnie. Pewien chopiec by w szkole przez dziesi lat i nigdy w nic nie gra. Nigdy te nie proszono go, by wzi udzia w jakiej grze. Ale wikszo dzieci je uwielbia. Modsze dzieci ich nie organizuj. Bawi si w gangsterw czy czerwonoskrych Indian, buduj domki na drzewach i robi te wszystkie rzeczy, ktre zwykle robi mae dzieci. Poniewa nie osigny jeszcze etapu, na ktrym wsppracuje si z innymi, nie naley organizowa im zabaw. Zorganizowane gry i sporty pojawiaj si w sposb naturalny w odpowiednim czasie. W Summerhill najczciej gra si w hokeja zim i w tenisa latem. W przypadku dzieci problemem jest uzyskanie dobrego wspdziaania przy grze deblowej. Oczywista jest dla nich wsppraca w grupie przy grze w hokeja, ale w przypadku tenisa dwch graczy z pary czsto zachowuje si tak, jakby grali pojedynczo, a nie wsplnie. Wsppraca w grupie staje si atwiejsza okoo siedemnastego roku ycia. Pywanie jest bardzo popularne w kadym wieku. Plaa w Sizewell nie jest dobra poniewa sprawia wraenie e cigle jest przypyw. Nie ma na naszym brzegu duych poaci piachu ze skaami i kauami, ktre dzieci tak lubi. W szkole nie ma sztucznej gimnastyki, nie uwaam jej te za konieczn. Dzieci maj wystarczajco duo ruchu dziki grom, pywaniu, tacom i jedzie na rowerach. Wtpi, czy ludzie cieszcy si wolnoci poszliby na lekcj wf-u. W domu gramy w tenisa stoowego, szachy i karty. Modsze dzieci maj brodzik, piaskownic i hutawki. Piaskownica w ciepy dzie jest zawsze pena umorusanych brzdcw, przy czym modsi stale narzekaj, e starsi przychodz bawi si ich piachem. Wydaje si, e powinnimy mie piaskownic take dla starszych dzieci. Okres zabaw w piasku i bocie trwa duej, ni mylelimy. Nieraz debatowalimy i spieralimy si na temat naszej niekonsekwencji w przyznawaniu nagrd sportowych. Brak konsekwencji wyraa si w tym, e stanowczo odmawiamy wprowadzenia nagrd czy stopni do szkoy. Argumentem przeciw nagrodom jest to, e dan rzecz powinno si robi dla niej samej, a nie dla nagrody i to rzeczywicie prawda. Dlatego te czasami pytaj nas, dlaczego mona dawa nagrod za gr w tenisa, a nie mona za geografi. Sdz, e caa rzecz w tym, i gra w tenisa jest z natury rywalizacyjna i polega na pokonaniu tego drugiego. Natomiast uczenie si geografii nie jest rywalizacj. Jeeli znam geografi, to naprawd nie obchodzi mnie, czy jaki facet umie j lepiej czy gorzej ode mnie. Osobicie wiem, e dzieci chc nagrd za gry, ale nie chc ich za wyniki w nauce przynajmniej w Summerhill. W kadym razie my w Summerhill nie robimy bohaterw z naszych zwycizcw sportowych. Fakt, e Fred jest kapitanem druyny hokejowej, nie dodaje znaczenia jego gosowi na Oglnym Spotkaniu Szkoy. W Summerhill stosunek do sportu jest waciwy. Nikt nie patrzy z gry na chopca, ktry nigdy w nic nie gra i nikt nie uwaa go za gorszego. yj i pozwl y innym to motto, ktre 38

znajduje idealny wyraz wtedy, gdy dzieci maj swobod bycia sob. Ja sam mao interesuj si sportem, natomiast jestem ywo zainteresowany duchem sportowym czyli rzetelnym sposobem postpowania. Gdyby nauczyciele w Summerhill ponaglali: No, chopcy, na boisko!, sport ulegby wypaczeniu. Tylko wtedy, gdy istnieje w peni wolny wybr gra czy nie gra mona rozwija prawdziwego ducha sportowego.

RAPORT INSPEKTORW RZDU BRYTYJSKIEGO


MINISTERSTWO EDUKACJI Raport Inspektorw JKM w sprawie szkoy Summerhill, Leiston, Suffolk East wizytowanej 21 czerwca 1949 roku

UWAGI 1. Raport ten jest poufny i nie moe by opublikowany bez wyranego polecenia ze strony szkoy. W razie publikacji musi by on opublikowany w caoci. 2. Prawo autorskie przysuguje rewidentowi biura dokumentw J.K.M. Nie zgasza on sprzeciwu w sprawie publikacji raportu pod warunkiem, e jest jasne dla wszystkich zainteresowanych ewentualn publikacj, e prawa autorskie nale do niego. 3. Uwaa si za oczywiste, e publikacja tego raportu nie stanowi adnej formy uznania przez ministra.

MINISTERSTWO EDUKACJI CURZON STREET, LONDON, W.1., IND3 38B/6/8. Szkoa ta znana jest na caym wiecie jako miejsce, w ktrym eksperyment pedagogiczny przeprowadzany jest w sposb rewolucyjny i gdzie publikowane teorie jej Dyrektora, szeroko znane i dyskutowane, s wcielane w ycie. Zadanie skontrolowania tej szkoy okazao si by zajciem odpowiedzialnym i interesujcym. Odpowiedzialnym ze wzgldu na due rnice w praktyce midzy t szko a innymi, znanymi inspektorom. Interesujcym dziki moliwoci skorzystania z okazji do oceny, a nie tylko obserwacji, wartoci zdobywanego tu wyksztacenia. Wszystkie dzieci mieszkaj w szkole, a roczne czesne wynosi 120 funtw. Pomimo niskich pensji paconych nauczycielom, o czym bdzie mowa pniej, Dyrektorowi trudno jest prowadzi szko za te pienidze, a niechtny jest podniesieniu opat ze wzgldu na sytuacj finansow rodzicw. Chocia czesne jest niskie, a personel, w porwnaniu z wieloma prywatnymi szkoami, liczny, inspektorzy byli nieco zaskoczeni kopotami finansowymi, o ktrych mwi Dyrektor. Jedynie szczegowa analiza rachunkw i wydatkw mogaby pokaza, czy moliwe jest obnienie kosztw. Byoby podane zapewnienie sobie takiej analizy ze strony osb niezalenych i dowiadczonych. Na razie mona stwierdzi, e bez wzgldu na jakiekolwiek braki, dzieci s dobrze i obficie odywiane. Zasady, wedug ktrych prowadzona jest szkoa, s dobrze znane czytelnikom ksiek jej Dyrektora. Niektre z nich zostay zaakceptowane od razu, inne wywieraj coraz wikszy wpyw na szkolnictwo, podczas gdy do niektrych wikszo rodzicw i nauczycieli nadal odnosi si podejrzliwie i niechtnie. Pomimo, e inspektorzy usiowali jak zwykle w sposb obiektywny oceni to, co robi si w szkole, wydaje im si niemoliwe napisanie uczciwego raportu na temat szkoy bez pewnego odniesienia si do jej zasad i celw, niezalenie od tego, czy oni sami osobicie je akceptuj. 39

Gwn zasad, w oparciu o ktr prowadzona jest szkoa, jest swoboda. Ta swoboda nie jest zupenie nieograniczona. Istniej reguy dotyczce bezpieczestwa ycia i zdrowia ustanawiane przez dzieci, ale akceptowane przez Dyrektora tylko wtedy, gdy s one wystarczajco surowe. Dzieciom na przykad, wolno si kpa wycznie w obecnoci dwch osb personelu penicych rol ratownikw. Modszym nie wolno wychodzi poza teren szkoy bez towarzystwa starszych. Te i podobne reguy s kategoryczne, a ci, ktrzy je ami, s karani grzywnami. Ale zakres swobody, z jakiej korzystaj dzieci, jest bez porwnania wikszy, ni zdarzyo si inspektorom widzie w jakiejkolwiek innej szkole, przy czym jest to faktyczna swoboda. adne dziecko, na przykad, nie ma obowizku uczszczania na lekcje. Jak okae si pniej, wikszo chodzi na lekcje na og regularnie, ale jeden z uczniw w cigu trzynastu lat pobytu tutaj nie poszed na ani jedn lekcj. Jest teraz wybitnym producentem narzdzi precyzyjnych. Wspominamy o tym ekstremalnym przypadku po to, aby pokaza, e dzieci ciesz si tu prawdziw wolnoci, ktrej nie ogranicza si, gdy tylko jej skutki staj si kopotliwe. Szkoa nie jest jednak prowadzona na zasadach anarchii. Reguy ustanawiane s przez parlament szkolny, ktry spotyka si regularnie pod przewodnictwem dziecka i w ktrym uczestnicz uczniowie i nauczyciele, ktrzy chc. Zgromadzenie to moe dyskutowa bez ogranicze, i ma jak si wydaje bardzo szerok moc ustawodawcz. Pewnego razu omawiano tam zwolnienie z pracy nauczyciela wykazujc si, jak rozumiemy, ogromnym rozsdkiem przy wygaszaniu opinii. Lecz tego typu zdarzenia s rzadkie i zwykle parlament zajmuje si codziennymi problemami wynikajcymi z ycia w spoecznoci. Inspektorzy mieli okazj uczestniczy w jego sesji pierwszego dnia inspekcji. Dyskutowano wwczas kwestie egzekwowania regu zwizanych z cisz nocn, uchwalonych przez parlament oraz kontrolowania bezprawnego wstpu do kuchni. Problemy te omawiano z ogromnym wigorem i swobod wypowiedzi, w sposb w miar uporzdkowany i nie odnoszc ich do poszczeglnych osb. Chocia wydawa by si mogo, e sporo czasu pochaniay bezowocne wymiany zda, inspektorzy skonni s zgodzi si z Dyrektorem, e dowiadczenie uczenia si tego, jak organizowa swoje wasne sprawy, byo dla dzieci znacznie cenniejsze ni stracony czas. Oczywistym jest, e wikszo rodzicw i nauczycieli byaby w najwyszym stopniu niechtna przyznaniu cakowitej swobody w sprawach seksu. Wikszo z tych, ktrzy zgodziliby si z Dyrektorem do pewnego momentu, nie poparaby go w tej kwestii. By moe nie sprawioby im trudnoci przyjcie jego pogldw, e wiedza na tematy seksualne powinna by bezwarunkowo udzielana, e seks naley oddzieli od winy, oraz e wiele z dawna akceptowanych zahamowa wyrzdzio nieopisane szkody; niemniej jednak w szkole koedukacyjnej podjliby oni znacznie wicej rodkw bezpieczestwa ni on. Rzecz jasna, niezwykle trudno jest uczciwie skomentowa fakt niepodejmowania takich zabezpiecze. W kadej spoecznoci nastolatkw emocje seksualne musz wystpowa i z ca pewnoci tabu ich nie usunie. Moe je natomiast niemal na pewno pobudza. Jednoczenie, jak przyznaje sam Dyrektor, zupena swoboda w ich wyraaniu nie jest moliwa, nawet jeli jest podana. To, co mona na pewno powiedzie, to e trudno byoby znale bardziej naturaln, otwart i nieskrpowan grup dziewczt i chopcw, a nieszczcia, ktrych spodziewali si niektrzy, nie zdarzyy si przez cae dwadziecia osiem lat istnienia szkoy. Naley take wspomnie o innej, wysoce kontrowersyjnej sprawie, a mianowicie o braku jakiegokolwiek ycia, czy nauczania religijnego. Religia nie jest zakazana i gdyby parlament szkolny zdecydowa j wprowadzi, prawdopodobnie tak by si stao. Podobnie, gdyby kto indywidualnie chcia religii, nie zrobiono by nic, by go od tego odwie. Dzieci pochodz z domw, ktre nie akceptuj ortodoksyjnych doktryn chrzecijaskich, i rzeczywicie nie wyraono nigdy chci do nauki czy praktyk religijnych. Nie naduywajc w najmniejszym stopniu tego okrelenia, mona bezpiecznie stwierdzi, e wiele zasad chrzecijaskich wciela si w ycie w tej szkole, oraz e wiele z tego, co si tu dzieje, mgby zaakceptowa kady chrzecijanin. Skutki zupenego braku nauczania religii z oczywistych powodw nie mogy by ocenione w toku dwudniowej inspekcji.

40

ORGANIZACJA W szkole przebywa 70 dzieci w wieku od czterech do szesnastu lat. Mieszkaj one w czterech oddzielnych budynkach, ktre bd opisane w czci dotyczcej nieruchomoci. Tutaj opiszemy ich ksztacenie w najwszym sensie tego sowa. W szkole jest sze klas zorganizowanych bardzo luno wedug wieku, ale te w duym zwizku ze zdolnociami. Klasy te odbywaj zajcia wedug zupenie zwyczajnego i tradycyjnego planu lekcji, trwajcych 45 minut i prowadzonych pi razy w tygodniu w konkretnych miejscach przez konkretnych nauczycieli. Tym, co rni je od podobnych klas w normalnych szkoach, jest fakt, e nie istnieje najmniejsza gwarancja, e wszyscy, lub e w ogle ktokolwiek na nie przyjdzie. Inspektorw bardzo zasmucio, gdy tak istotnie si stao, co stwierdzili biorc udzia w lekcjach oraz zasigajc informacji. Wydaje si, e dzieci uczszczaj na nie regularniej w miar jak staj si starsze oraz, e gdy jakie dziecko raz zdecyduje si na chodzenie na dane lekcje, wtedy robi to systematycznie. Znacznie trudniej byo stwierdzi, czy rwnowaga midzy prac nad poszczeglnymi przedmiotami jest waciwa. Poniewa wiele dzieci zdaje egzaminy kocowe, ich wybr kontroluj wynikajce std wymagania. Natomiast modsze dzieci maj zupen swobod. Oglnie rzecz biorc, efekty tego systemu nie s imponujce. Prawd jest, e dzieci pracuj z wol i zainteresowaniem, co jest bardzo pokrzepiajce, ale ich osignicia s raczej niewielkie. Nie jest to, zdaniem inspektorw, nieuchronnym skutkiem tego systemu, lecz raczej jego zej pracy. Wydaje si, e do przyczyn wadliwego funkcjonowania tego systemu mona zaliczy: 1. Brak dobrego nauczyciela modszych dzieci, ktry potrafiby ledzi i integrowa ich prac i aktywno. 2. Oglna jako nauczania. Nauczanie przedszkolakw jest, o ile mona byo zauway, inteligentne i skuteczne, take niele uczy si w starszych klasach, ale brak dobrego nauczyciela modszych dzieci, zdolnego zainspirowa i stymulowa 8-, 9- i 10-latki bardzo rzuca si w oczy. Stosuje si niektre zadziwiajco stare i sformalizowane metody nauczania, a gdy dzieci osigaj wiek, w ktrym gotowe s do bardziej zaawansowanej pracy, znajduj si w niekorzystnej dla siebie sytuacji i stawiaj nauczycieli przed powanymi problemami. Nauczanie starszych dzieci jest duo lepsze, a w jednym czy dwch przypadkach naprawd dobre. 3. Dzieciom brak przewodnictwa. Godne podziwu jest to, e pitnastoletnia dziewczyna decyduje, e chciaaby uczy si francuskiego i niemieckiego, dwch jzykw, ktre wczeniej zaniedbaa, ale pozwalanie, by prbowaa osign ten cel przy dwch lekcjach niemieckiego i trzech francuskiego tygodniowo, jest z pewnoci nieco nieodpowiedzialne. Dziewczynka robia mae postpy, mimo swojej godnej podziwu determinacji i naleao da jej znacznie wicej czasu. Inspektorom wydaje si, e mona by opracowa jaki system indywidualnego nauczania, ktry byby pomocny dzieciom w planowaniu ich wasnej pracy. 4. Brak prywatnoci. ,,Summerhill jest miejscem, w ktrym trudno jest si uczy. S to sowa Dyrektora. Szkoa jest miejscem bardzo oywionym, w ktrym cigle co si dzieje, a wiele rzeczy przyciga uwag i ciekawo. adne dziecko nie ma pokoju wycznie dla siebie, nie ma te pokoi przeznaczonych specjalnie do cichej nauki. Osoba zdeterminowana bez wtpienia mogaby gdzie co znale, ale konieczny do tego stopie determinacji jest rzadki. Niewiele dzieci zostaje w szkole po ukoczeniu 16 lat, chocia nic im w tym nie przeszkadza. W Summerhill s i byy take niezwykle zdolne i inteligentne dzieci i wtpliwe jest, czy z akademickiego punktu widzenia szkoa ta daje im to wszystko, czego potrzebuj. Jednoczenie wykonuje si tam wietn prac, gdy tylko jako nauczania jest dobra. Plastyka jest znakomita. Trudno byo stwierdzi jakie istotne rnice midzy obrazami dzieci z Summerhill a dzieci z wielu duo bardziej tradycyjnych szk, ale wedug wszelkich standardw te prace byy dobre. Widzielimy du rozmaito dobrych prac z zakresu malarstwa i rkodziea artystycznego. 41

W czasie inspekcji instalowano wanie piec do wypalania gliny, a oczekujce na pierwsze wypalenie naczynia miay wspaniae ksztaty. Lepsze wyposaenie pracowni krawiecko-tkackiej pozwolioby na uprawianie jeszcze jednej dziedziny, ktrej obiecujce pocztki ju zostay zrobione. Dzieci wykonuj duo twrczej pracy pisemnej, cznie z redagowaniem gazetki ciennej. Pisz take i wystawiaj co semestr wasne sztuki. Duo syszelimy o nich, ale wydaje si, e nie ma zwyczaju przechowywania tekstw, tak wic ocena ich jakoci nie bya moliwa. Niedawno dzieci wystawiy Makbeta w maym teatrze szkolnym, wykonay przy tym samodzielnie wszystkie dekoracje i kostiumy. Co ciekawe, zdecydoway o tym wbrew yczeniom Dyrektora, ktry woli, eby gray one w sztukach swojego wasnego autorstwa. Wychowanie fizyczne odbywa si zgodnie z zasadami obowizujcymi w szkole. Nie ma obowizkowych gier czy wicze fizycznych. Z entuzjazmem gra si tu w krykieta i tenisa, a pika nona stoi na szczeglnie wysokim poziomie dziki temu, e jeden z nauczycieli jest w tym zakresie ekspertem. Dzieci rozgrywaj mecze z innymi szkoami z miasta. W dniu wizytacji odbywa si mecz krykieta z ssiedni szko. Dzieci z Summerhill postanowiy nie wystawia swojego najlepszego zawodnika, gdy dowiedziay si, e najlepszy gracz ich przeciwnikw jest chory. Bardzo duo czasu spdzaj dzieci na powietrzu, prowadzc aktywny i zdrowy tryb ycia, co zreszt potwierdza ich wygld. Tylko dokadne i specjalistyczne badanie mogoby wykaza, czy, jeli w ogle, trac cokolwiek z powodu braku bardziej sformalizowanego wychowania fizycznego.

TEREN SZKOY Szkoa znajduje si na terenie stwarzajcym dobre warunki dla rekreacji. W budynku gwnym, ktry by uprzednio prywatnym domem, mieszcz si: hall, jadalnia, pokj chorych, pracownia artystyczna, maa pracownia rkodziea i sypialnie dziewczt. Najmodsze dzieci pi w niewielkiej willi, w ktrej mieci si take ich sala lekcyjna. Sypialnie pozostaych chopcw oraz kilku nauczycieli, jak rwnie reszta sal lekcyjnych znajduj si w chatkach w ogrodzie. Wszystkie pokoje maj drzwi otwierajce si bezporednio do ogrodu. Sale lekcyjne s mae, ale wystarczajce, poniewa nauczanie odbywa si w maych grupach. Jeden z budynkw, w ktrym mieszcz si sypialnie, stanowi dowd budowlanego wysiku chopcw i nauczycieli; wybudowano go jako sanatorium dla chorych, ktre najwidoczniej okazao si niepotrzebne. Wyposaenie sypial jest nieco prymitywne wedug normalnych standardw, ale rozumiemy, e zdrowotno w szkole jest dobra, wic to wyposaenie mona uzna za dostateczne. Ilo azienek jest wystarczajca. Chocia na pierwszy rzut oka te domki w ogrodzie wygldaj na niesychanie prymitywne i pozbawione prywatnoci, wyjtkowo dobrze tworz atmosfer nieustannych wakacji, tak bardzo charakterystyczn dla szkoy. Ponadto day one szans obserwowania, w jaki sposb dzieci zajmoway si nauk, nie niepokojone przez goci, ktrych wielu byo tego dnia na terenie szkoy.

PERSONEL Nauczycielom paci si 8 funtw miesicznie plus mieszkanie i utrzymanie. Znalezienie mczyzn i kobiet, ktrzy nie tylko wierz w zasady szkoy, ale s jednoczenie wystarczajco dojrzali i zrwnowaeni, by y na rwnej stopie z dziemi, ktrzy maj kwalifikacje akademickie i due zdolnoci nauczycielskie, a nastpnie przekonanie ich do pracy za 8 funtw miesicznie musi by dla Dyrektora nie lada zadaniem. Praca w Summerhill nie jest czym, czym mona by si pochwali w rodowisku zawodowym, a konieczne czenie przekonania, bezinteresownoci, charakteru i uzdolnie jest rzadkie. Jak ju powiedziano, nauczyciele nie speniaj wszystkich wymaga, s jednak duo lepsi ni w wielu innych niezalenych szkoach paccych duo wysze pensje. S wrd nich osoby z dyplomami uniwersytetw w Edynburgu (filologia angielska), Liverpool (nauki humanistyczne i przyrodnicze), Cambridge (historia, matematyka), Londynie (francuski, niemiecki). Cztery osoby maj kwalifikacje nauczycielskie. Nie obejmuje to nauczycieli 42

plastyki i rkodziea, ktrzy legitymuj si dyplomami zagranicznych uczelni i nale do najlepszych wrd personelu. Mimo e obecny skad wymaga wzmocnienia w paru punktach, nie mona okrela go mianem sabego, a gdyby poprzez uczestnictwo w kursach i obserwacj pracy innych, nauczyciele poszerzyli i odwieyli swoje dowiadczenia oraz zapoznali si z najnowszymi metodami, mogliby by bardzo dobrzy. Jednoczenie jak dugo mona mie nadziej, e pensja w wysokoci 96 funtw rocznie przycignie do tej szkoy nauczycieli, jakich jej potrzeba? Wydaje si jasne, e t trudno trzeba uczciwie wzi pod uwag. Dyrektor jest osob o gbokich przekonaniach i szczeroci. Jego wiara i cierpliwo s chyba nieograniczone. Jest on siln osobowoci z rzadko spotykanym brakiem skonnoci do dominacji. Nie mona nie mie dla niego szacunku, gdy si go widzi w jego szkole, nawet wtedy, gdy kto nie lubi niektrych jego pogldw czy nie zgadza si z nimi. Ma poczucie humoru, duo ciepa i zdrowego rozsdku, co uczynioby z niego dobrego dyrektora kadej szkoy. Jego szczliwe ycie rodzinne dzielone jest z innymi dziemi, ktre przypuszczalnie odnosz korzy z dobrego przykadu. Ma on szerok wizj ksztacenia jako pomocy w uczeniu si, jak y peni ycia. Chocia przyznaje suszno przynajmniej niektrym uwagom krytycznym zawartym w niniejszym raporcie, to uwaa, e jego szkoa bdzie trwa lub upadnie raczej dziki temu, jakimi dziemi staj si jej uczniowie, ni dziki okrelonym sprawnociom i umiejtnociom, ktrych si je uczy. Oceniajc na tej podstawie mona stwierdzi: 1. Dzieci s pene ycia i zapau. Nie ma ladu nudy czy apatii. Szko przenika atmosfera zadowolenia i tolerancji. Przywizanie, z jakim traktuj j byli uczniowie, jest dowodem sukcesu. rednio okoo trzydziestu z nich bierze udzia w przedstawieniach i tacach na zakoczenie semestru, a wielu przyjeda do szkoy na wakacje. Warto by moe odnotowa w tym miejscu, e podczas gdy w pocztkowym okresie do szkoy przychodziy prawie wycznie tak zwane trudne dzieci, obecnie uczniowie stanowi cakiem normalny przekrj populacji. 2. Zachowania dzieci s zachwycajce. By moe brakuje im nieco konwencjonalnych manier, ale yczliwo, pogoda i naturalno, ich zupeny brak niemiaoci i skrpowania sprawiay, e s to ludzie, z ktrymi atwo i przyjemnie si wspyje. 3. Inicjatywa, odpowiedzialno i prawo s cechami, ktre ten system pobudza. O ile mona oceni, s one tam faktycznie rozwijane. 4. Dostpne dane nie daj powodw do przypuszcze, e wychowankowie Summerhill s niezdolni do przystosowania si do normalnego spoeczestwa po opuszczeniu szkoy. Nastpujce informacje nie przesdzaj sprawy, niemniej jednak dowodz, e ksztacenie w Summerhill nie przekrela bynajmniej szans na yciowy sukces. Wrd absolwentw znaleli si bowiem: przewodniczcy Krlewskiego Towarzystwa Inynierw Elektrykw i Mechanikw, kwatermistrz sierant baterii, pilot bombowca i dowdca szwadronu, pielgniarka dziecica, stewardesa, klarnecista w Granadier Guards Band, pracownik naukowy w Imperial College, baletnica w Sadlers Wells, operator radiowy i autor opowiada piszcy do wanej oglnokrajowej gazety codziennej, badacz rynku przy duej firmie. Uzyskali oni, midzy innymi, dyplomy nastpujcych uczelni: dyplom z wyrnieniem z ekonomii w Cambridge, dyplom Royal College of Art, dyplom z wyrnieniem I klasy z fizyki w Londynie, dyplom z wyrnieniem z historii w Cambridge, dyplom z wyrnieniem I klasy z jzykw nowoytnych w Manchester. 5. Pogldy Dyrektora czyni z tej szkoy wyjtkowo odpowiednie miejsce dla takiego rodzaju ksztacenia, w ktrym podstawowa praca oparta jest na zainteresowaniach dzieci oraz gdzie praca w klasie nie jest niepotrzebnie podporzdkowana wymaganiom egzaminacyjnym. Stworzenie sytuacji, w ktrej mogoby kwitn inteligentne akademickie ksztacenie, jest osigniciem. Niestety nie kwitnie i w ten sposb marnuje si ogromn szans. Przy lepszym nauczaniu na wszystkich etapach, a przede wszystkim modszych dzieci, mona by spowodowa jego rozwj, a niezmiernie interesujcy eksperyment miaby pen szans na powodzenie. 43

Pozostaje nieco wtpliwoci zwizanych zarwno z zasadami jak i metodami. Blisza i dusza znajomo ze szko usunaby moe niektre z nich, a moliwe, e pogbia inne. Nie ulega natomiast najmniejszej wtpliwoci, e prowadzony jest tutaj fascynujcy i wartociowy eksperyment wychowawczy i byoby dobrze, eby zobaczyli go wszyscy pedagodzy.

UWAGI DO RAPORTU INSPEKTORW JEJ KRLEWSKIEJ MOCI


Mielimy doprawdy szczcie, e przysano do nas dwch inspektorw o szerokich horyzontach. Od razu przeszlimy na ty. W czasie ich dwudniowej wizyty odbylimy sporo przyjacielskich dyskusji. Wyczuem, e inspektorzy szkolni byli przyzwyczajeni do tego, by wziwszy do rki ksik z francuskiego przepytywa klas i sprawdza, co uczniowie wiedz. Przekonywaem ich, e tego typu podejcie i dowiadczenie bd mao przydatne dla oceny wartoci szkoy, w ktrej lekcje nie s najwaniejsze. Powiedziaem do jednego z inspektorw: Wy naprawd nie moecie kontrolowa Summerhill, poniewa naszymi kryteriami s szczcie, szczero, zrwnowaenie i umiejtno ycia w spoecznoci. Ten umiechn si na to mwic, e mimo wszystko sprbuj. Obydwaj znakomicie si dostosowali i najwyraniej znajdowali w tym przyjemno. Uderzay ich rne rzeczy. Jeden z nich powiedzia: C to za wspaniay szok, gdy wejdzie si do klasy i stwierdzi, e dzieci w ogle nie zwracaj na ciebie uwagi po latach odwiedzania klas stajcych na baczno. Tak, mielimy szczcie, e przyjechali do nas wanie ci dwaj ludzie. Teraz w sprawie samego raportu: inspektorzy byli nieco zaskoczeni kopotami finansowymi... Wytumaczeniem s due dugi, ale to nie wszystko. W raporcie podaje si sum 120 funtw jako wysoko czesnego, lecz od tamtego czasu cae lata staralimy si radzi sobie jako z wysokimi cenami podnoszc rednie czesne do wysokoci okoo 250 funtw rocznie. Taka suma nie pozwala na remonty budynkw, zakupy nowych urzdze, itd. A poza tym szkody w Summerhill s wiksze ni w zdyscyplinowanej szkole. Dzieci w Summerhill bez przeszkd przechodz przez okres gangsterski, wskutek czego wicej mebli ulega zniszczeniu. Raport mwi, e mamy siedemdziesicioro dzieci. Obecnie jest ich tylko 45 i ten fakt, do pewnego stopnia wpywa na wysoko czesnego. Raport mwi o niskim poziomie nauczania modszych dzieci. Zawsze by z tym kopot. Nawet majc wietnego nauczyciela trudno jest przebrn przez program zwyczajnej szkoy pastwowej, chociaby z tego powodu, e dzieci maj pen swobod robienia innych rzeczy. Gdyby uczniowie 1012-letni w szkoach pastwowych mogli wspina si na drzewa, czy kopa doy zamiast chodzi na lekcje, ich poziom byby podobny. Lecz my akceptujemy fakt, e nasze dzieci bd miay okres, w czasie ktrego poziom uczenia musi by niszy, poniewa uwaamy, e zabawa jest dla ich ycia w tym okresie waniejsza ni nauka. Nawet jeeli uznamy, e opnienie naszych uczniw jest powane, to i tak prawd jest, e w rok pniej ci sami juniorzy, wwczas ju seniorzy, w czasie egzaminw oxfordzkich osigaj bardzo dobre wyniki. Zdajc z trzydziestu dziewiciu przedmiotw (przecitnie 6,5 przedmiotu na ucznia) otrzymali dwadziecia cztery oceny bardzo dobre, co stanowi wicej ni siedemdziesit procent. Na wszystkie trzydzieci dziewi egzaminw. W tym tylko jeden zosta oblany. Tak wic fakt, e bdc juniorem w Summerhill dany chopiec nie spenia wymaga zwyczajnej szkoy, nie oznacza wcale, e reprezentuje niski poziom take pniej, gdy jest starszy. Jeli o mnie chodzi, zawsze lubiem takich, ktrzy pno zaczynali. Widziaem niemao bystrych dzieci, ktre potrafiy recytowa Miltona majc cztery lata, a w dwadziecia lat pniej wyrastay na pijakw i obibokw. Lubi spotyka ludzi, ktrzy majc pidziesit trzy lata mwi, e nie wiedz jeszcze dokadnie, czym chc by w yciu. Przeczuwam, e chopiec, ktry majc siedem lat ju wie, kim chce by, moe pniej okaza si osob o konserwatywnym stosunku do ycia. W raporcie napisano: Stworzenie sytuacji, w ktrej akademickie ksztacenie o najbardziej inteligentnym charakterze mogoby kwitn, jest osigniciem, lecz ono niestety nie kwitnie i w ten 44

sposb marnuje si ogromn szans. Jest to jedyny akapit, w ktrym obydwaj inspektorzy nie wznieli si ponad swoje akademickie uprzedzenia. Nasz system wietnie si spisuje, gdy dziecko chce akademickiego ksztacenia jak pokazuj wyniki egzaminw. Moliwe jednak, e ten akapit raportu znaczy, e lepsze nauczanie juniorw sprawioby, e wicej dzieci chciaoby zdawa egzaminy maturalne. Czy ju nie czas ustawi ksztacenie akademickie na waciwym miejscu? Ksztacenie akademickie zbyt czsto usiuje zrobi jedwabn sakiewk ze wiskiej skry. Zastanawiam si, co tego rodzaju nauczanie daoby niektrym z naszych byych uczniw projektantowi odziey, fryzjerowi, tancerzowi, muzykom, pielgniarkom, mechanikom, inynierom czy artystom. Jest to mimo wszystko rzetelny, szczery i pokrzepiajcy raport. Publikuj go po prostu dlatego, e dobrze jest, aby czytelnicy zapoznali si z innym ni moje spojrzeniem na Summerhill. Prosz zauway, e raport nie zawiera adnej formy uznania szkoy przez ministerstwo edukacji. Osobicie nie mam nic przeciwko temu, ale takie uznanie byoby mile widziane z dwch wzgldw: nauczyciele podlegaliby wtedy pastwowemu systemowi emerytalnemu, a rodzice mieliby wiksz szans na uzyskanie pomocy od lokalnych samorzdw. Chciabym odnotowa fakt, e Summerhill nigdy nie miaa adnych kopotw z ministerstwem edukacji. Wszelkie moje pytania czy wizyty w ministerstwie spotykay si zawsze z uprzejmoci i yczliwoci. Jedynym niepowodzeniem, ktrego doznaem z tej strony, bya odmowa przez ministra tu po wojnie wydania zezwolenia pewnemu rodzicowi ze Skandynawii na import prefabrykatw i postawienie z nich za darmo domu. Gdy pomyl o urzdowym zainteresowaniu pastw europejskich prywatnym szkolnictwem, wtedy ciesz si, e mieszkam i pracuj w kraju, ktry zostawia tak wiele swobody prywatnym przedsiwziciom. Ja okazuj tolerancj w stosunku do dzieci, ministerstwo wykazuje tolerancj w stosunku do mojej szkoy. To mi wystarcza.

PRZYSZO SUMMERHILL
Teraz, gdy mam ju osiemdziesit cztery lata, uwaam, e nie powinienem pisa nowej ksiki na temat ksztacenia, poniewa niewiele nowego mam do powiedzenia. Lecz to, co mam do powiedzenia, przemawia w jakim stopniu na moj korzy; nie spdziem minionych czterdziestu lat na spisywaniu teorii na temat dzieci. Wikszo z tego, co napisaem, opiera si na obserwacji, na yciu z nimi. To prawda, e czerpaem inspiracje z Freuda, Homera Lane i innych; lecz stopniowo skaniaem si do porzucenia teorii, w miar jak ycie wykazywao ich nieprzydatno. Doprawdy dziwnie jest by autorem. To tak jak w radio, wysya si jak wiadomo do ludzi, ktrych si nie widzi, do ludzi, ktrych nie mona policzy. Moi czytelnicy stanowi szczegln grup. Tak zwana oficjalna opinia publiczna mnie nie zna. BBC z pewnoci nigdy nie poprosiaby mnie o wygoszenie radiowego wykadu na temat ksztacenia. aden uniwersytet, cznie z moim wasnym w Edynburgu, nie przyznaby mi nigdy honorowego stopnia. Gdy mam wykady dla studentw z Oxford czy Cambridge, nie przychodzi mnie posucha aden profesor czy wykadowca. Jestem z tego raczej dumny, bo uwaam, e oficjalne uznanie oznaczaoby, e staem si przestarzay. By czas, e czuem si dotknity tym, e The Times nigdy nie drukowa adnego nadesanego przeze mnie listu. Natomiast dzisiaj uwaam, e ich odmowa jest dla mnie komplementem. Nie twierdz bynajmniej, e zupenie nie zaley mi na uznaniu; wiek jednak przynosi zmiany szczeglnie zmiany w sferze wartoci. Niedawno miaem wykad dla siedmiuset Szwedw upchnitych w sali na szeset osb i nie odczuwaem z tego powodu dumy, nie przepeniaa mnie te pycha. Uwaaem, e jest mi to obojtne a do chwili, gdy zapytaem samego siebie: Jak by si czu, gdyby suchaczy byo tylko dziesiciu? I odpowiedziaem sobie: Bybym cholernie zirytowany tak wic nawet gdy brak pozytywnej dumy nie brak negatywnego smutku. 45

Ambicja umiera wraz z wiekiem. Uznanie to inna sprawa. Niemio mi, gdy widz ksik zatytuowan, powiedzmy, Historia postpowych szk, w ktrej nie ma wzmianki na temat mojej pracy. Ale jak dotd nie spotkaem jeszcze czowieka, ktremu uznanie byoby rzeczywicie obojtne. Staro ma take swoj komiczn stron. Przez cae lata staraem si dotrze do modych studentw, nauczycieli, rodzicw uwaajc staro za hamulec postpu. Teraz gdy jestem stary jeden z wielu Starych Ludzi przeciw ktrym wygaszaem moje mowy uwaam inaczej. Niedawno, gdy miaem wykad dla trzystu studentw w Cambridge, czuem si najmodsz osob na sali. Naprawd tak byo. Powiedziaem im: Dlaczego potrzebny wam taki stary czowiek jak ja, eby mwi wam o wolnoci? Obecnie nie myl kategoriami modoci i staroci. Uwaam, e wiek niewiele ma wsplnego ze sposobem mylenia jednostki. Znam dwudziestoletnich modziecw, ktrzy s dziewidziesicioletnimi starcami oraz szedziesicioletnich mczyzn, ktrzy s dwudziestolatkami. Myl teraz kategoriami wieoci, entuzjazmu, braku konserwatyzmu, nieczuoci i pesymizmu. Nie wiem, czy zagodniaem, czy te nie. Gorzej ni przedtem znosz gupcw, bardziej denerwuj mnie nudne rozmowy, a osobiste ludzkie historie wydaj mi si mniej interesujce. Ale te zbyt wielu musiaem wysucha w cigu ostatnich trzydziestu lat. Mniej take interesuj mnie rzeczy i rzadko mam ochot co kupi. Od lat nie spojrzaem na wystaw sklepu z odzie, nawet moje ukochane sklepy z narzdziami przy Euston Road ju mnie nie pocigaj. Jeeli teraz osignem wiek, w ktrym dziecicy haas mczy mnie bardziej ni przedtem, to jednak nie mog stwierdzi, e staro przyniosa take brak cierpliwoci. Nadal potrafi spokojnie patrze, jak dziecko robi wszystkie ze rzeczy, jak odreagowuje swoje kompleksy, bo wiem, e w odpowiednim czasie to dziecko bdzie dobrym obywatelem. Staro zmniejsza strach. Lecz staro zmniejsza take odwag. Dawniej potrafiem bez trudu powiedzie chopcu, ktry grozi, e wyskoczy przez okno, jeeli nie postawi na swoim, eby skaka, jeli chce. Nie jestem pewny, czy potrafibym postpi tak dzisiaj. Czsto zadaj mi nastpujce pytanie: Czy Summerhill nie jest przedstawieniem jednego aktora? Czy mogaby istnie dalej bez ciebie? Summerhill nie jest absolutnie dzieem jednego czowieka. W codziennej pracy szkoy moja ona i nauczyciele s tak samo wani jak ja. Tym, co uczynio t szko tak jak jest, bya idea niewtrcania si do rozwoju dziecka oraz niewywieranie nacisku na dziecko. Czy Summerhill znana jest w szerokim wiecie? Prawie nie. A jeli ju, to wycznie garstce pedagogw. Summerhill najlepiej znana jest w Skandynawii. W cigu trzydziestu lat mielimy uczniw z Norwegii, Szwecji i Danii czasami dwudziestk na raz. Mielimy take uczniw z Australii, Nowej Zelandii, poudniowej Afryki i Kanady. Moje ksiki przetumaczono na wiele jzykw, w tym na japoski, hebrajski, hinduski i gujarati. Summerhill wywara pewien wpyw w Japonii. Przeszo 30 lat temu odwiedzi nas wybitny japoski pedagog Seishi Shimoda. Tumaczenia moich ksiek zrobione przez niego sprzedaway si cakiem dobrze, i stay si przedmiotem dyskusji w rodowisku nauczycielskim w Tokio. Shimoda ponownie spdzi z nami miesic w 1958. Dyrektor szkoy w Sudanie powiada, e Summerhill bardzo zainteresowali si niektrzy tamtejsi nauczyciele. Przytaczam te fakty o przekadach, wizytach i korespondencji bez zudze. Zapytaj stu ludzi na Oxford Street, z czym kojarzy im si sowo Summerhill. Cakiem moliwe, e adna z tych osb nie bdzie znaa tej nazwy. Naley pielgnowa pene humoru podejcie do wasnej wanoci czy braku teje. Nie sdz, by wiat stosowa metod Summerhill przez zbyt dugi czas jeeli w ogle bdzie j stosowa. wiat moe znale lepszy sposb. Tylko prny gadua uwaaby, e jego praca jest ostatnim sowem w tej materii. wiat musi znale lepszy sposb. Polityka nie uratuje ludzkoci. Nigdy jeszcze jej si to nie udao. Wikszo gazet nieustannie zieje nienawici. Zbyt wiele z nich ma profil socjalistyczny dlatego, e nienawidzi bogatych, a nie dlatego, e kocha biednych. Jak moliwe s szczliwe i pene mioci domy, jeeli dom jest malek czci spoecznoci, w ktrej okazuje si nienawi na setki rozmaitych sposobw? Wida chyba, 46

dlaczego nie mog postrzega ksztacenia jako egzaminw, lekcji i uczenia. Szkoa unika podstawowej sprawy: caa greka, matematyka i historia wiata nie pomoe, by dom sta si bardziej kochajcym, dziecko wolne od zahamowa, rodzic wolny od nerwicy. Przyszo Summerhill jako takiej moe by mao wana. Natomiast przyszo Summerhill jako idei jest jedn z najwaniejszych spraw dla ludzkoci. Nowe pokolenia musz mie szans wzrastania w wolnoci. Obdarzanie wolnoci jest dawaniem mioci. A tylko mio moe uratowa wiat.

47

CZ II WYCHOWANIE DZIECKA ZAHAMOWANE DZIECKO


Urabiane, uwarunkowane, utrzymywane w karnoci, zamknite w sobie dziecko dziecko zniewolone, ktremu na imi Legion, mona spotka wszdzie jak wiat dugi i szeroki. Mieszka w naszym miecie, tu naprzeciwko, po drugiej stronie ulicy. Siedzi w nieciekawej awce w nudnej szkole; a potem zasiada przy jeszcze bardziej nieciekawym biurku lub przy warsztacie. Jest ulege, skonne do posuszestwa wobec autorytetu, boi si krytyki i niemal fanatycznie pragnie by czowiekiem zwyczajnym, typowym i na miejscu. Prawie bez pytania akceptuje to, czego go nauczono, a wszystkie swoje kompleksy, lki i frustracje przekazuje wasnym dzieciom. Psycholodzy utrzymuj, e wikszo szkd psychicznych wyrzdza si dziecku w cigu pierwszych piciu lat jego ycia. Chyba blisze prawdy jest stwierdzenie, e to w cigu pierwszych piciu miesicy, albo pierwszych piciu tygodni, albo moe nawet pierwszych piciu minut, wyrzdza si dziecku krzywd na cae ycie. Zniewolenie zaczyna si przy narodzeniu. Powiem nawet, e zaczyna si ono dugo przed narodzeniem. Jeeli rodzi zamknita w sobie kobieta, ktrej ciao jest napite, to kt moe powiedzie, jaki wpyw to matczyne napicie wywrze na nowo narodzone dziecko? By moe wcale nie przesadz, gdy powiem, e dzieci w naszej cywilizacji rodz si w atmosferze nieprzychylnej yciu. Zwolennicy cisego przestrzegania regularnoci posikw s z gruntu przeciwnikami przyjemnoci. Chc, eby dziecko byo karmione wedug sztywnego rozkadu posikw, poniewa karmienie dziecka na yczenie sugeruje orgiastyczn przyjemno przy ssaniu piersi. Argumenty ywieniowe s zwykle racjonalizacj: rzeczywistym motywem jest ch zrobienia z dziecka karnego stworzenia, ktre bdzie przedkadao obowizek nad przyjemno. Przyjrzyjmy si yciu przecitnego ucznia szkoy redniej, powiedzmy Johna Smitha. Jego rodzice chodz do kocioa od czasu do czasu, niemniej jednak nalegaj, eby John uczszcza na lekcje religii co tydzie. Rodzice pobrali si, cakiem zwyczajnie, z powodu wzajemnej atrakcyjnoci seksualnej; musieli si pobra, poniewa w ich rodowisku, o ile nie byo si porzdnym to znaczy onatym, nie mona byo y ze sob. Jak to czsto bywa, atrakcyjno seksualna nie wystarczya, a rnice temperamentw zrobiy z domu miejsce pene napi i powtarzajcych si od czasu do czasu gonych sprzeczek midzy rodzicami. Byo te wiele chwil penych czuoci, ale te may John uwaa za normalne, podczas gdy gone ktnie midzy rodzicami byy dla niego silnym ciosem, a on ba si i paka, wic dostawa lanie za pacz bez powodu. Od samego pocztku by uzaleniony. cise przestrzeganie regularnoci posikw dostarczyo mu wielu frustracji. Gdy by godny, to wedug rozkadu do nastpnego posiku zostawaa jeszcze godzina. Pakowano go w zbyt wiele ubra i zawijano za mocno. Stwierdza, e nie moe fika nkami tak swobodnie, jak by chcia. Frustracja przy karmieniu spowodowaa, e zacz ssa kciuk. Ale lekarz powiedzia, e nie mona pozwoli mu na utrwalanie zych nawykw i kaza mamie wiza mu rczki w rkawach albo smarowa palce jak mierdzc substancj. W okresie pieluszkowym zostawiono w spokoju jego funkcje fizjologiczne, ale gdy zacz raczkowa i bawi si na pododze, sowa takie jak niegrzeczny i brudny fruway w powietrzu, a ponury pocztek w uczeniu go czystoci zosta zrobiony. Wczeniej za kadym razem, gdy tylko dotkn narzdw pciowych, odsuwano mu rk, zacz wic szybko kojarzy zakaz ich dotykania z nabytym wstrtem do kau. Dlatego te wiele lat

48

pniej, gdy zosta komiwojaerem, jego repertuar skada si po rwnej czci z dowcipw seksualnych i klozetowych. Wiele ze swojego treningu mia do zawdziczenia krewnym i ssiadom. Matce i ojcu bardzo zaleao na tym, by wszystko zrobi jak naley wic gdy przychodzi jaki krewny czy ssiad, John musia pokaza, e jest dobrze wychowanym dzieckiem. Musia mwi dzikuj, gdy ciocia daa mu kawaek czekolady, musia bardzo uwaa na swoje zachowanie przy stole, a zwaszcza musia powstrzymywa si od mwienia, gdy doroli rozmawiali. Jego ohydne niedzielne ubranko byo ustpstwem na rzecz ssiadw. Takiemu treningowi towarzyszy zawiy system kamstw system, z ktrego wiadomie zwykle nie zdawa sobie sprawy. Okamywanie zaczo si wczenie. Powiedziano mu, e Bg nie lubi niegrzecznych chopcw, ktrzy mwi cholera i e konduktor da mu klapsa, gdy bdzie chodzi po korytarzu w pocigu. Wszelka jego ciekawo zwizana z pochodzeniem i pocztkiem ycia zbywana bya niezrcznymi kamstwami; kamstwami tak skutecznymi, e jego ciekawo ycia i narodzin znikna. Kamstwa na te tematy poczy czy si z lkiem, gdy matka nakrya go na zabawie seksualnej z czteroletni siostr i dziewczynk z ssiedztwa, gdy mia pi lat. Okropne lanie, ktre wtedy dosta (ojciec dooy swoje, gdy wrci z pracy), na zawsze wbio mu do gowy, e seks jest czym ohydnym i grzesznym; czym, o czym si nawet nie myli. Biedny John musia stumi swoje zainteresowanie a do okresu dojrzewania, kiedy to mia si rubasznie w kinie, gdy jaka kobieta powiedziaa, e jest w trzecim miesicu ciy. Pod wzgldem intelektualnym rozwj Johna by normalny. Uczy si atwo, tak wic udao mu si unikn drwin i kar gupiego nauczyciela. Opuci szko z powierzchown i w wikszoci bezuyteczn wiedz oraz potrzebami kulturalnymi, ktre atwo byo zadowoli tani ilustrowan gazet, szablonowym filmem i bibliotek brukowych kryminaw. Nazwisko Miltona kojarzyo si Johnowi wycznie z wod do pukania ust, a Beethoven i Bach to byli natrtni faceci, na ktrych cigle si trafiao w radiu szukajc stacji, na ktrej mona by posucha Elvisa Presleya czy jemu podobnych. Bogaty kuzyn Johna Smitha, Reginald Worthington, chodzi do prywatnej szkoy; ale jego rozwj przebiega zasadniczo tak samo jak rozwj ubogiego Johna. On tak samo akceptowa w yciu to co drugorzdne, by takim samym niewolnikiem status quo, tak samo negowa mio i rado. Czy te portrety Johna i Reginalda s jednostronnymi karykaturami? Moe niezupenie karykaturami, chocia nie przedstawiem kompletnego obrazu. Pominem ciepe czowieczestwo ich obu, czowieczestwo, ktre przetrwa najgorsze nawet urabianie charakteru. Smithowie i Worthingtonowie tego wiata s w wikszoci przyzwoitymi, yczliwymi ludmi, penymi dziecinnej wiary i przesdw, dziecicego zaufania i lojalnoci. Oni i im podobni s tymi obywatelami, ktrzy ustanawiaj prawa i domagaj si humanitarnoci. S tymi ludmi, ktrzy zarzdzaj, e zwierzta naley zabija w sposb humanitarny, e o trzymane w domu zwierzaki naley si odpowiednio troszczy, ale take oni zaamuj si, gdy chodzi o brak humanitaryzmu w stosunku do drugiego czowieka. Akceptuj bez zastanowienia okrutny, niechrzecijaski kodeks karny; akceptuj te zabijanie innych ludzi na wojnie, traktujc to jak zjawisko naturalne. John i jego bogaty kuzyn zgadzaj si, by prawa dotyczce mioci i maestwa byy gupie, nieprzyjazne i pene nienawici. Zgadzaj si, e w mioci musi by inne prawo dla mczyzn, a inne dla kobiet. Obydwaj wymagaj, eby dziewczyny, z ktrymi si oeni, byy dziewicami. Zapytani, czy sami s rwnie niewinni, mwi marszczc brwi: Mczyzna to co innego. Obydwaj lojalnie popieraj patriarchat, nawet jeeli nigdy nie syszeli tego okrelenia. Sami zostali uksztatowani na takich ludzi, ktrzy s niezbdni patriarchalnemu pastwu dla dalszego trwania. Ich emocje s raczej emocjami tumu ni indywidualnymi uczuciami. Dugo po opuszczeniu szkoy, ktrej nienawidzili jako uczniowie, woaj: Bito mnie w szkole, ale to tylko wyszo mi na dobre i pakuj swoich synw do tej samej albo podobnej szkoy. Rozpatrujc problem w kategoriach psychologicznych, mona powiedzie, e akceptuj oni ojca

49

bez konstruktywnego buntu przeciwko niemu; i w ten sposb tradycja ojcowskiego autorytetu przekazywana jest z pokolenia na pokolenie. Celem dopenienia portretu Johna Smitha powinienem pokrtce naszkicowa ycie jego siostry Mary pokrtce, bowiem z grubsza jej represyjne rodowisko jest takie samo jak to, ktre tumi jej brata. Jest ona jednake od pocztku w gorszej sytuacji. W patriarchalnym spoeczestwie uwaana jest za zdecydowanie gorsz i uczy si j, eby o tym wiedziaa. To ona musi wykonywa rne prace domowe, podczas gdy jej brat czyta lub bawi si. Szybko dowiaduje si, e gdy zacznie pracowa, to bdzie zarabia mniej ni mczyzna. Mary z reguy nie buntuje si przeciwko swojemu gorszemu statusowi w stworzonym przez mczyzn spoeczestwie. Mczyni pilnuj, eby otrzymywaa za to jak rekompensat w wikszoci tandetn. Na niej koncentruj si dobre maniery; okazuje si jej wzgldy; mczyzna bdzie sta w jej obecnoci dopki ona nie usidzie. Mczyzna zapyta j, czy askawie wyjdzie za niego za m. Mary uczona jest w subtelny sposb, e jednym z jej gwnych zada jest wyglda jak najadniej, w wyniku czego duo wicej pienidzy wydaje si na stroje i kosmetyki ni na ksiki i szkoy. W sprawach seksu natomiast Mary wykazuje si podobnym jak jej brat stumieniem i ignorancj. Mska cz patriarchalnego spoeczestwa zdecydowaa, e ich kobiety musz by czyste, dziewicze i niewinne. Nie jest win Mary to, e wyrosa w szczerym przekonaniu, i kobiety maj czystsze ni mczyni umysy. W jaki mistyczny sposb mczyznom udao si jej wmwi, e jej gwn funkcj w yciu jest rodzenie oraz e przyjemno seksualna jest domen mczyzny. Babce, a prawdopodobnie take matce Mary, nie wolno byo mie adnego ycia seksualnego do czasu, a nie pojawi si odpowiedni mczyzna i nie zbudzi picej krlewny. Mary odesza od takiego pojmowania spraw, jednak nie na tyle daleko, jak chcielibymy wierzy. Jej yciem seksualnym rzdzi lk przed ci, poniewa wie ona dobrze, e nielubne dziecko wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zniweczyoby jej szanse na zdobycie ma. Jednym z wielkich zada na dzi i na jutro jest zbadanie stumionego popdu seksualnego i jego zwizku z chorobami ludzi. Nasz John Smith moe umrze z powodu kopotw z nerkami, a Mary Smith umrze by moe na raka; i adne z nich nie zastanowi si, czy przypadkiem ich ubogie, stumione ycie emocjonalne nie miao jakiego zwizku z chorob. By moe pewnego dnia ludzko odkryje, e trapice j nieszczcia, nienawi i choroby wynikaj z charakteru tej specyficznej formy cywilizacji, ktra jest z gruntu wrogo nastawiona do ycia. Jeeli cige wiczenie charakteru usztywnia ludzkie ciao, ktre staje si zdrtwiae i spite zamiast by ywym i ttnicym wydaje si logicznym wniosek, e to samo odrtwienie wpynie ujemnie na funkcjonowanie kadego ludzkiego organu niezbdnego do ycia. Podsumowujc, twierdz, e ograniczajce wolno ksztacenie wpywa w rezultacie na ycie, ktre nie moe by w peni przeyte. Tego rodzaju ksztacenie prawie cakowicie ignoruje emocjonaln stron ycia; poniewa emocje maj charakter dynamiczny, brak moliwoci ich wyraania musi prowadzi i prowadzi do nieszczeroci, brzydoty i nienawici. Ksztaci si tylko umys. Jeeli pozwoli si na faktyczne uwolnienie emocji, intelekt da sobie rad. Tragedi czowieka jest, e jego charakter, podobnie jak w przypadku psa, mona urabia. Nie mona wpywa na charakter kota, zwierzcia stojcego wyej ni pies. Mona wywoa wyrzuty sumienia u psa, ale niemoliwe jest to w przypadku kota. A mimo to wikszo ludzi woli psy, poniewa ich posuszestwo i pochlebne machanie ogonem dostarcza widocznego dowodu wyszoci i wartoci pana. Trening w obku przypomina tresur w psiarni; zbite dziecko podobnie jak zbity szczeniak wyrasta na posusznego dorosego, z poczuciem niszej wartoci. Tresujemy psy tak, eby nam byo wygodnie i podobnie traktujemy nasze wasne dzieci. W tej psiarni, zwanej obkiem, ludzkie szczenita musz by czyste; nie wolno im za duo szczeka; musz by posuszne na gwizdek; musz je wtedy, gdy my uznamy to za stosowne. Widziaem setki tysicy posusznych, aszcych si psw machajcych ogonami kiedy na Tempelhof w Berlinie, w 1935 roku wielki treser Hitler wygwizdywa swoje rozkazy. 50

Chciabym teraz zacytowa kilka Instrukcji dla przyszych matek wydanych kilka lat temu przez szpital przy akademii medycznej w Pensylwanii: Mona przeciwdziaa nawykowi ssania kciuka czy palcw umieszczajc rce dziecka w kartonowych rurach, aby uniemoliwi mu zginanie rk w okciach. Narzdy pciowe. Powinny by utrzymywane w pedantycznej czystoci celem uniknicia choroby oraz tworzenia si zych nawykw (podkrelenie moje). Wini lekarzy za wiele za, ktre wyrzdza si w wychowywaniu dzieci. Lekarze nie s z reguy przygotowani do tego; mimo to dla wielu kobiet ich zdanie jest jak gos Boga. Jeeli lekarz mwi, e dziecko powinno dosta lanie za masturbacj, biedna matka nie wie, e przemawia przez niego jego wasne poczucie winy zwizane z seksem, a nie naukowa wiedza o naturze dziecka. Obwiniam lekarzy o zalecanie gupiej, sztywnej regularnoci w karmieniu dzieci, mazide przeciw ssaniu palcw, o wydawanie gupich zakazw bawienia si z dziemi oraz ustpowania im. Trudne dziecko to dziecko zmuszane do czystoci i tumienia seksualnych zainteresowa. Doroli uwaaj za oczywisty fakt, e dziecko naley nauczy tak si zachowywa, eby doroli mieli z nim jak najmniej kopotu. Std waga przykadana do posuszestwa, manier i ulegoci. Ktrego dnia obserwowaem trzyletniego chopca, ktrego matka wypucia do ogrodu. Jego ubranie byo nieskazitelnie czyste. Zacz bawi si ziemi i troch je zabrudzi. Mama wybiega z domu, daa mu klapsa, wzia go do rodka, a po chwili paczcego znowu wysaa na dwr w czystym ubraniu. May po dziesiciu minutach ubrudzi si znowu i caa sytuacja si powtrzya. Zastanawiaem si, czy jej powiedzie, e syn bdzie j nienawidzi do koca ycia; a co gorsza, bdzie nienawidzi ycia samego w sobie. Zdaem sobie jednak spraw, e cokolwiek bym powiedzia i tak to do niej nie dotrze. Czsto, gdy jestem w miecie, duym czy maym, widz nastpujc sytuacj: trzyletnie dziecko potyka si i przewraca, a mamuka spuszcza mu lanie za to, e si przewrcio. Niemal za kadym razem, gdy jad pocigiem sysz, jak jaka matka mwi: Willie, jeeli jeszcze raz wyjdziesz na ten korytarz, konduktor ci zamknie. Wikszo dzieci wychowuje si w oparciu o stek kamstw i gupie zakazy. Niejedna matka, ktra w domu traktuje swoje dziecko cakiem przyzwoicie, krzyczy na nie lub bije je poza domem, poniewa tak bardzo zaley jej na opinii ssiadw. Od samego pocztku trzeba zmusza dziecko do tego, eby dopasowao si do naszego obkanego spoeczestwa. Kiedy, gdy miaem wykad w nadmorskim miecie w Anglii powiedziaem: Czy wy, matki, zdajecie sobie spraw z tego, e za kadym razem, gdy uderzacie wasne dziecko pokazujecie, e je nienawidzicie? Reakcja bya gwatowna. Te kobiety krzyczay na mnie rozwcieczone. Gdy pniej tego samego wieczoru przedstawiem moje pogldy na temat: Jak mona poprawi moraln i religijn atmosfer w domu?, suchacze wygwizdali mnie z duym zapaem. Byo to dla mnie szokiem, poniewa zwykle wygaszam wykady dla ludzi, ktrzy wierz w to, w co i ja wierz. Tym razem miaem suchaczy z klasy robotniczej i redniej, ktrzy nigdy przedtem nie syszeli o psychologii dziecka. Sprawio to, e uzmysowiem sobie, jak silnie okopana na swoich pozycjach jest ta zwarta wikszo, ktra jest przeciw wolnoci dla dzieci i wolnoci dla siebie. Cywilizacja jest chora i nieszczliwa, a ja twierdz, e rdem tego wszystkiego jest skrpowana rodzina. Ju od koyski zacofane i nienawistne siy pozbawiaj dzieci energii i zapau. Uczy si je, by mwiy yciu nie, poniewa ich mode ycie jest jednym dugim nie. Nie haasuj; nie onanizuj si; nie kam; nie kradnij. Uczy si je, by mwiy tak temu, co nie sprzyja yciu. Szanuj starszych, szanuj religi, szanuj nauczyciela, szanuj prawo ojcw. Niczego nie kwestionuj po prostu bd posuszny. Okazywanie szacunku komu, kto na to nie zasuguje, nie jest cnot. Nie jest te cnot y w zalegalizowanym grzechu z mczyzn czy kobiet, ktrych przestao si kocha; nie jest cnot kocha Boga, ktrego si w rzeczywistoci boi. Tragedia polega na tym, e czowiek, ktry trzyma swoj rodzin w niewoli, sam take jest, i musi by, niewolnikiem w wizieniu bowiem stranik take jest uwiziony. Niewolnictwo czowieka to niewolnictwo w nienawici: ogranicza swoj rodzin, a czynic to, tumi wasne ycie. Musi tworzy sdy i wizienia, aby ukara ofiary swojego wasnego stumienia. Ujarzmiona kobieta 51

musi posya swojego syna na wojny, ktre mczyni nazywaj wojnami obronnymi albo patriotycznymi, albo wojnami w obronie demokracji, albo wojnami o zaprzestanie wojen. W ogle nie ma trudnych dzieci; s tylko trudni rodzice. By moe naleaoby powiedzie, e jest tylko trudna ludzko. Dlatego wanie, e znajduje si pod kontrol ludzi wrogo nastawionych do ycia, bomba atomowa jest tak grona bowiem jak kto, komu krpowano rce w koysce moe nie by wrogo do ycia nastawiony? Jest wrd ludzi wiele braterskich uczu i mioci, i wierz gboko, e nowe pokolenia, nie wypaczone w dziecistwie, bd yy ze sob w pokoju to znaczy, jeeli dzisiaj peni nienawici ludzie nie doprowadz do zagady wiata, zanim nowe pokolenia bd miay szans przej nad nim kontrol. Jest to nierwna walka, poniewa peni nienawici ludzie kontroluj ksztacenie, religi, prawa, wojsko i pode wizienia. Jedynie garstka pedagogw dokada stara, eby pozwoli na swobodny rozwj temu, co w dzieciach dobre. Jednak znaczna wikszo dzieci jest urabiana przez ludzi wrogo nastawionych do ycia i stosujcych nienawistny system kar. Dziewczta w niektrych szkoach przyklasztornych nadal musz okrywa si, gdy bior kpiel, eby nie zobaczyy wasnego ciaa. Rodzice i nauczyciele nadal mwi chopcom, e masturbacja jest grzechem prowadzcym do obdu i wszelkiego rodzaju straszliwych skutkw. Niedawno zdarzyo mi si widzie kobiet, ktra daa klapsa swojemu dziesiciomiesicznemu dziecku za to, e pakao z pragnienia. To jest wycig midzy zwolennikami mierci a zwolennikami ycia. I niech nikt si nie way pozosta niezaangaowanym: to oznaczaoby mier. Musimy by po jednej albo po drugiej stronie. Opowiedzenie si po stronie mierci daje nam trudne dzieci; akceptacja ycia daje nam dzieci zdrowe.

NIEZAHAMOWANE DZIECKO
Na wiecie jest tak mao wewntrzsterownych dzieci, e kada prba ich opisania musi by dyskusyjna. Zaobserwowane dotychczas rezultaty sugeruj pocztek nowej cywilizacji, w ktrej zmiana moe mie gbszy charakter ni w jakimkolwiek spoeczestwie obiecywanym przez najrozmaitsze partie polityczne. Samoregulacja zakada wiar w dobro natury ludzkiej; przekonanie, e nie ma, i nigdy nie byo, grzechu pierworodnego. Jeszcze nikt nigdy nie widzia cakowicie wewntrzsterownego dziecka. Kade yjce dzisiaj byo urabiane przez rodzicw, nauczycieli i spoeczestwo. Gdy moja crka Zoe miaa dwa lata, ilustrowane czasopismo Picture Post wydrukowao o niej artyku ze zdjciami, mwicy, e zdaniem redakcji ze wszystkich brytyjskich dzieci wanie Zoe miaa najlepsze szanse na to, by by woln. Byo to niezupenie prawd, poniewa ya ona i yje w szkole wrd wielu dzieci, ktre nie stanowi same o sobie, lecz s w mniejszym lub wikszym stopniu uwarunkowane. Poniewa urabianie charakteru po prostu musi prowadzi do lku i nienawici, Zoe znalaza si w sytuacji, w ktrej miaa kontakt z dziemi wrogo nastawionymi do ycia. Wychowywalimy j bez lku przed zwierztami. A mimo to, gdy zatrzymalimy kiedy samochd na farmie i zaproponowaem: Chod, poogldamy sobie krowy; ona nagle si przestraszya i powiedziaa: Nie, nie, krowy jedz ludzi. Powiedziao jej tak siedmioletnie dziecko, ktre nie byo wychowywane w samoregulacji. Prawda, e ten lk trwa tylko tydzie czy dwa. Podobna opowie o tygrysach czajcych si w krzakach take miaa krtki ywot. Wydawaoby si, e wewntrzsterowne dziecko jest w stanie pokona wpyw swoich uwarunkowanych rwienikw w stosunkowo krtkim czasie. Nabyte lki i stumione zainteresowania Zoe nigdy nie trway dugo; niemniej jednak nikt nie potrafi powiedzie, jak trwa szkod, jeeli w ogle jak, zdoay one wyrzdzi, jeli chodzi o jej charakter. Mnstwo ludzi z caego wiata mwio o Zoe: To jest co zupenie nowego; pene wdziku, zrwnowaone i szczliwe dziecko, ktre nie walczy ze swoim otoczeniem, a przeciwnie, yje 52

z nim w zgodzie. To prawda; jest ona, na tyle na ile to moliwe w neurotycznym spoeczestwie, naturalnym dzieckiem, ktre jak si wydaje, automatycznie wie, gdzie ley granica midzy swobod a jej naduywaniem. Jednym z niebezpieczestw wynikajcych z tego, e ma si wewntrzsterowne dziecko jest to, e doroli okazuj mu tak duo zainteresowania, i zbyt czsto znajduje si ono w centrum uwagi. Prawdopodobnie w spoecznoci, w ktrej wszystkie dzieci byyby naturalne i swobodne, adne by si nie wyrniao. adne nie odczuwaoby zachty do tego, by si popisywa. Wtedy te nie byoby zazdroci, jak przejawiaj inne dzieci w kontakcie z dzieckiem nieskrpowanym, ktre nie ma takich jak one zahamowa. W porwnaniu z Tedem, swoim koleg, Zoe bya jako mae dziecko gitka i swobodna. Gdy podnioso si j, jej ciao byo tak rozlunione jak ciao kociaka; za to biednego Teda podnosi si jak worek ziemniakw. Nie potrafi si odpry; wszystkie jego reakcje byy obronne i stale stawia opr; by wrogo pod kadym wzgldem nastawiony do ycia. Przewiduj, e wewntrzsterowne dzieci nie bd przechodzi przez to nieprzyjemne stadium. Nie widz powodu, dla ktrego w ogle musiayby. Jeli nie czuj si krpowane i ograniczane przez rodzicw w dziecistwie, nie widz adnego powodu, dla ktrego bunt przeciwko rodzicom miaby zrodzi si pniej. Nawet w na wp wolnych domach rwno midzy rodzicami i dziemi bywa na tyle dua, e nie pojawiaj si buntownicze prby uwolnienia si od rodzicw. Samoregulacja oznacza prawo dziecka do tego, by y, cieszc si wolnoci, bez zewntrznego autorytetu w sprawach psychicznych i somatycznych. Oznacza ona, e dziecko je, gdy jest godne; e zaczyna przestrzega czystoci wtedy, kiedy jest gotowe; e nigdy si na nie nie wrzeszczy ani nie bije; e jest ono zawsze kochane i ochraniane. Wszystko to brzmi prosto, naturalnie i piknie, a jednak jest zdumiewajce, jak wielu modym rodzicom zapalonym do tej idei udaje si bdnie j zrozumie. Czteroletni Tommy wali po klawiszach fortepianu ssiadw drewnianym motkiem. Jego zalepieni rodzice przygldaj si temu z triumfujcym umiechem, ktry mwi: Czy samoregulacja nie jest wspaniaa? Z kolei inni rodzice uwaaj, e nigdy nie powinni ka spa swojego osiemnastomiesicznego dziecka, poniewa byoby to ingerowaniem w natur. Nie, dziecka nie wolno zagania do spania; gdy si zmorduje, wtedy matka zaniesie je do eczka. Tymczasem w rzeczywistoci dziecko robi si coraz bardziej zmczone i ze. Nie umie powiedzie, e chce i spa, poniewa nie potrafi wyrazi sowami swojej potrzeby. Zwykle zmczona i rozczarowana matka niesie je w kocu, wrzeszczce, do eczka. Inne znowu mode maestwo pytao, usprawiedliwiajc si, czy byoby nie w porzdku, gdyby zaoyli krat ochronn przed kominkiem w pokoju dziecka. Wszystkie te przykady dowodz, e kada idea, stara czy nowa, jest niebezpieczna, gdy ludziom brak zdrowego rozsdku. Tylko gupiec opiekujcy si maymi dziemi zostawiby nie zabezpieczone odpowiednio okna w sypialni czy kominek w pokoju dziecinnym. A jednak zbyt czsto zdarza si, e modzi entuzjaci samoregulacji, ktrzy odwiedzaj moj szko jako gocie, protestuj przeciwko naszemu ograniczaniu wolnoci, gdy dowiaduj si, e trucizny zamykamy na klucz w szafce w laboratorium, oraz e obowizuje zakaz bawienia si na drabinkach przeciwpoarowych. Cay ruch na rzecz swobody jest zaprzepaszczany i lekcewaony dlatego, e zbyt wielu ordownikw wolnoci nie stpa twardo po ziemi. Jeden taki niedawno protestowa, gdy srogo krzyknem na siedmioletniego trudnego chopca, ktry kopa w drzwi mojego biura. Jego zdaniem powinienem by si umiecha i tolerowa ten haas do czasu, a dziecko odreaguje swoj potrzeb trzaskania drzwiami. Prawd jest, e spdziem dobrych kilka lat mojego ycia cierpliwie znoszc destrukcyjne zachowania trudnych dzieci, ale robiem to jako leczcy je psycholog, a nie jako ich wspobywatel. Jeeli modej matce wydaje si, e jej trzyletniemu dziecku naley pozwoli malowa wejciowe drzwi czerwonym atramentem z racji tego, e w ten sposb nieskrpowanie wyraa ono samo siebie, to nie jest ona w stanie poj, co znaczy samoregulacja.

53

Pamitam, jak pewnego razu siedziaem z przyjacielem w Covent Garden. Podczas pierwszego wystpu baletu siedzce przed nami dziecko mwio gono do swojego ojca. Poszukaem innych miejsc. Mj towarzysz zapyta: Co by zrobi, gdyby ktre z twoich dzieci z Summerhill tak si zachowao? Powiedziabym, eby si zamkno odparem. Nie musiaby stwierdzi mj przyjaciel ono po prostu nie zachowaoby si w ten sposb. Ja te tak myl. Kiedy pewna kobieta przyprowadzia do mnie swoj siedmioletni crk. Panie Neill powiedziaa przeczytaam kad linijk, jak pan napisa; i jeszcze przed urodzeniem Daphne zdecydowaam, e wychowam j cile wedug paskich wskazwek. Spojrzaem na Daphne, ktra w buciorach staa na skrzydle mojego fortepianu. Wykonaa skok na kanap i niemal przeleciaa przez spryny. Widzi pan, jaka ona naturalna powiedziaa matka. Dziecko Neilla! Obawiam si, e si zarumieniem. Tej wanie rnicy midzy swobod a rozwydrzeniem nie moe poj wielu rodzicw. W karnym domu dzieci nie maj adnych praw. W zepsutym domu maj one wszystkie prawa. Waciwym domem jest ten, w ktrym dzieci i doroli maj rwne prawa. To samo odnosi si do szkoy. Trzeba w kko powtarza, e swoboda nie oznacza rozpuszczania dziecka. Jeeli trzyletnie dziecko chce sobie pochodzi po stole w jadalni, powiedz mu zwyczajnie, e tego nie wolno. May musi posucha, to prawda. Ale z drugiej strony, ty take musisz go posucha, kiedy trzeba. Ja wychodz z pokoi maych dzieci, gdy mwi mi, ebym si wynis. Pewne powicenie ze strony dorosych jest konieczne, jeeli dzieci maj y w zgodzie ze swoj wewntrzn natur. Zdrowi rodzice dochodz do jakiego kompromisu; niezdrowi natomiast albo staj si gwatowni albo psuj swoje dzieci pozwalajc na to, by miay one wszystkie prawa spoeczne. W praktyce rozbieno midzy interesami rodzicw i dzieci moe by zmniejszona, jeeli nie rozwizana, przez uczciwe wzajemne ustpstwa. Zoe respektowaa moje biurko i nie wykazywaa przemonej chci bawienia si moj maszyn do pisania czy papierami. Ja z kolei szanowaem jej pokj i zabawki. Dzieci s bardzo mdre i szybko akceptuj prawa spoeczne. Nie powinno si ich wykorzystywa, jak to zbyt czsto si dzieje. Stanowczo za czsto rodzic woa: Jimmy, przynie mi szklank wody, gdy dziecko jest pochonite absorbujc zabaw. Dua ilo niegrzecznych zachowa spowodowana jest bdn metod postpowania. Zoe, gdy miaa niewiele ponad rok, przechodzia okres wielkiego zainteresowania moimi okularami, zrywaa mi je z nosa, eby zobaczy, jakie to one s. Nie protestowaem, nie okazywaem niezadowolenia min czy tonem gosu. Moje okulary szybko przestay j interesowa i nie dotykaa ich wicej. Nie ulega wtpliwoci, e gdybym surowo jej zabroni lub, co gorsza, da jej po paluszkach zainteresowanie nimi przetrwaoby, pomieszane z lkiem przede mn i buntem przeciwko mnie. Moja ona pozwalaa jej bawi si kruchymi drobiazgami. Dziecko manipulowao nimi bardzo ostronie i rzadko co tuko. Poznawao rzeczy samodzielnie. Istnieje, oczywicie, granica samoregulacji. Nie mona pozwala, by szeciomiesiczne niemowl samodzielnie odkrywao, e zapalony papieros bolenie parzy. Bdem jest w takiej sytuacji krzyczenie w trwodze; naley spokojnie usun niebezpieczestwo. O ile dziecko nie jest umysowo upoledzone, samo odkryje, co je interesuje. Nie niepokojone przez podniecone krzyki i ze gosy, bdzie niewiarygodnie rozsdne w postpowaniu z wszelkiego rodzaju materiaami. Matka gotujca co w kuchni, zdenerwowana tym, co te robi dzieci, jest matk, ktra nigdy nie miaa do nich zaufania. W niejednym dzisiejszym domu mona jeszcze usysze: Id, zobacz, co robi may i powiedz mu, e nie wolno.

54

Gdy jaka matka pisze do mnie pytajc, co ma zrobi z dziemi, ktre baagani, podczas gdy ona zajta jest gotowaniem obiadu, mog tylko odpowiedzie, e by moe sama wychowaa je w ten sposb. Pewni rodzice przeczytali niektre z moich ksiek i gnbiy ich wyrzuty sumienia na myl o krzywdzie, jak wyrzdzili wychowujc swoje dzieci. Zwoali wic rodzinn narad i stwierdzili: Wychowywalimy was zupenie le. Od tej chwili moecie robi, co chcecie. Zapomniaem, na ile opiewa rachunek za usunicie zniszcze, ale pamitam, e musieli zwoa drug narad i odwoa poprzednie postanowienie. Zazwyczaj przedstawia si nastpujce argumenty przeciw swobodzie dla dzieci: ycie jest cikie i naley szkoli dzieci tak, eby pniej potrafiy si do niego dopasowa. Z tego te powodu musimy utrzymywa je w ryzach i ksztaci ich charakter. Jeeli pozwolimy im robi to, co chc, to jak bd kiedykolwiek w stanie pracowa majc nad sob szefa? Jak bd rywalizowa z tymi, ktrzy zostali poddani dyscyplinie? Jak bd kiedykolwiek w stanie wykaza si samodyscyplin? Ludzie, ktrzy sprzeciwiaj si przyznaniu swobody dzieciom i uywaj tego argumentu, nie uwiadamiaj sobie, e wychodz z nie uzasadnionego, nie udowodnionego zaoenia, e dziecko nie bdzie roso czy rozwijao si, jeeli si go do tego nie zmusi. A jednak cae trzydzieci dziewi lat dowiadczenia Summerhill obala to zaoenie. Wemy, jako jeden z setki, przypadek Mervyna. Przebywa on w Summerhill przez dziesi lat, midzy sidmym a siedemnastym rokiem ycia. Przez te dziesi lat Mervyn nie by na ani jednej lekcji. W wieku siedemnastu lat prawie nie umia czyta. Mimo to, gdy opuci szko i zdecydowa, e zostanie wytwrc narzdzi, szybko sam nauczy si czyta i w krtkim czasie przez samodzieln nauk przyswoi sobie ca techniczn wiedz, ktrej potrzebowa. Woy wiele trudu przygotowujc si do nauki zawodu. Dzisiaj ten sam facet umie doskonale czyta i pisa, dobrze zarabia i jest czoow postaci w swojej spoecznoci. Natomiast jeli chodzi o samodyscyplin, to Mervyn wybudowa wiksz cz domu swoimi wasnymi rkami oraz wychowuje i utrzymuje wietn rodzin (trzech synw) z owocw swojej codziennej pracy. Podobnie kadego roku chopcy i dziewczyny z Summerhill, ktrzy przedtem niewiele si uczyli, decyduj si na pjcie do collegeu. Z wasnej woli podejmuj dugi i mczcy trud przygotowania si do egzaminw wstpnych. Dlaczego to robi? Powszechne przekonanie, e dobre nawyki, ktrych nie wpojono nam we wczesnym dziecistwie, nie rozwin si nigdy pniej w yciu, jest zaoeniem, na ktrym nas wychowano i ktre bezkrytycznie akceptujemy jedynie dlatego, e nikt go przedtem nie kwestionowa. Ot ja tej przesance zaprzeczam. Swoboda jest dziecku niezbdna, poniewa tylko dowiadczajc wolnoci moe si ono rozwija w naturalny dla niego sposb dobry sposb. Obserwuj skutki niewolnictwa w przypadku nowych uczniw przychodzcych do nas ze szk pastwowych czy klasztornych. S oni kbkiem hipokryzji o nieszczerej uprzejmoci i sztucznych manierach. Ich reakcja na wolno jest szybka i mczca. Przez pierwsze mniej wicej dwa tygodnie otwieraj nauczycielom drzwi, mwi do mnie: Prosz pana i starannie si myj. Spogldaj na mnie z szacunkiem, ktry atwo mona rozpozna jako lk. Po kilku tygodniach wolnoci pokazuj, jacy s naprawd. Staj si bezczelni, pozbawieni manier, brudni. Robi to wszystko, czego zabraniano im w przeszoci: kln, pal papierosy, niszcz rzeczy. I przez cay ten czas ich oczy i ich gosy maj uprzejmy i nieszczery wyraz. Pozbycie si tej nieszczeroci zajmuje im co najmniej sze miesicy. Nastpnie wyzbywaj si szacunku dla tego, co uwaali za autorytet. Po okoo szeciu miesicach s naturalnymi, zdrowymi dziemi, ktre mwi, co myl bez wzburzenia czy nienawici. Jeeli dziecko dowiadcza wolnoci, gdy jest wystarczajco mode, to nie musi przechodzi przez ten etap nieszczeroci i grania. Najbardziej uderzajc cech w Summerhill jest absolutna szczero wrd naszych uczniw. Bycie szczerym w yciu i szczerym wobec ycia jest kwesti podstawow. To naprawd najwaniejsza sprawa na wiecie. Jeeli jeste szczery, wszystko inne si uoy. Kady docenia wag szczeroci w, powiedzmy, aktorstwie. Oczekujemy szczeroci od naszych politykw (a taki 55

jest optymizm ludzkoci), od sdziw i urzdnikw, nauczycieli i lekarzy. Pomimo to ksztacimy nasze dzieci w taki sposb, e nie odwaaj si by szczere. Moliwe, e najwikszym odkryciem, jakie zrobilimy w Summerhill, jest to, e dziecko rodzi si szczere. Zabralimy si za to w ten sposb, e zostawilimy dzieci w spokoju, eby zobaczy, jakie one naprawd s. Jest to jedyny moliwy sposb postpowania. Pionierska szkoa przyszoci musi dalej poda t drog, jeeli chce wnie swj wkad w wiedz o dziecku i, co waniejsze, w szczcie dziecka. Celem ycia jest szczcie. Zem ycia jest wszystko to, co ogranicza je lub niszczy. Szczcie zawsze oznacza dobro; jego brak w swojej ekstremalnej postaci to szczucie ydw, przeladowanie mniejszoci czy wojna. Przyznaj, oczywicie, e szczero bywa kopotliwa. Ostatnio, na przykad, trzyletnia dziewczynka spojrzaa na brodatego gocia i powiedziaa: Wiesz co, chyba nie podoba mi si twoja twarz. Nasz go bezbdnie znalaz si w sytuacji mwic: Za to mnie podoba si twoja, a Mary umiechna si. Nie, nie bd argumentowa za swobod dla dzieci. P godziny spdzone w towarzystwie dziecka cieszcego si wolnoci jest bardziej przekonujce ni caa ksika argumentw. Zobaczy znaczy uwierzy. Nie jest atwo da dziecku wolno. Oznacza to, e odmawiamy uczenia go religii, polityki czy wiadomoci klasowej. Dziecko nie dowiadcza prawdziwej wolnoci, gdy syszy ojca rzucajcego gromy na jakie ugrupowanie polityczne albo gdy syszy, jak matka wcieka si na sub. Jest nieomal niemoliwe uchroni dzieci przed przyjmowaniem naszego stosunku do ycia. Mao prawdopodobne, by syn rzenika gosi wegetarianizm to znaczy, o ile lk przed autorytetem ojca nie doprowadzi go do opozycji. Spoeczestwo z samej swej natury jest wrogie wolnoci. Spoeczestwo tum jest konserwatywne i nienawistne wobec nowej myli. Moda stanowi typowy przykad nieprzyjaznego stosunku tumu do swobody. Tum da ujednolicenia. W miecie jestem dziwakiem, bo nosz sanday; w mojej wsi bybym pomylony, gdybym nosi kapelusz. Nieliczni odwaaj si odstpi od tego, co powszechnie uchodzi za waciwe. Prawo w Anglii prawo tumu zabraniao kupowania papierosw po pewnej godzinie wieczorem. Nie wyobraam sobie cho jednej osoby, ktra pochwalaaby to prawo. W pojedynk spokojnie akceptujemy gupie decyzje tumu. Nieliczne jednostki przyjyby na siebie odpowiedzialno za powieszenie mordercy czy posanie przestpcy na mier za ycia, ktr nazywamy wizieniem. Tum moe utrzymywa takie barbarzystwa jak kara mierci czy wizienia, poniewa tum nie ma sumienia. Tum nie myli, tum tylko czuje. Dla tumu przestpca jest niebezpieczestwem; najatwiejszym sposobem obrony jest zabi niebezpieczestwo albo je zamkn. Nasz przestarzay kodeks karny zasadniczo opiera si na strachu; nasz represyjny system edukacji jest w gruncie rzeczy take oparty na strachu strachu przed nowym pokoleniem. Sir Martin Conway w swojej doskonaej ksice The Crowd in Peace and War (Tum w czasie wojny i pokoju) zauwaa, e tum lubi starych ludzi. W czasie wojny wybiera on starych generaw; w czasie pokoju woli starych lekarzy. Tum lgnie do starych, poniewa boi si modych. Instynkt samozachowawczy tumu postrzega mode pokolenie jako niebezpieczestwo niebezpieczestwo polegajce na tym, e dorasta pod bokiem nowy, konkurencyjny tum tum, ktry mgby z powodzeniem zniszczy stary. W najmniejszym ze wszystkich tumie w rodzinie odmawia si wolnoci modym z tego samego powodu. Doroli trzymaj si kurczowo starych wartoci starych wartoci emocjonalnych. Zakaz palenia papierosw, jaki wydaje ojciec swojej dwudziestoletniej crce, nie ma logicznej podstawy. Zakaz ten bierze si z pobudek emocjonalnych i konserwatywnych. Czai si za nim lk. Co ona moe zrobi potem? Tum jest stranikiem moralnoci. Doroli boj si swobody dla dzieci, poniewa boj si, e modzi mogliby rzeczywicie zrobi to wszystko, na co oni, doroli, mieli ochot. Bezustanne narzucanie dzieciom dorosych poj i wartoci jest wielkim grzechem przeciwko dziecistwu. 56

Da swobod, to znaczy pozwoli dziecku y wasnym yciem. Wydaje si to proste, gdy wyrazi to w ten sposb. Tylko e nasz nieszczsny nawyk nauczania, urabiania, pouczania i przymuszania czyni nas niezdolnymi do uwiadomienia sobie prostoty prawdziwej wolnoci. Jak reaguje dziecko, gdy nie ogranicza mu si wolnoci? Dzieci inteligentne i dzieci nie-takznw-inteligentne zyskuj co, czego nigdy nie miay takie co, czego niemal nie daje si okreli. Gwnym zewntrznym tego przejawem jest ogromny wzrost szczeroci i yczliwoci plus zmniejszenie agresji. Gdy dzieci nie dowiadczaj lku i dyscypliny, nie s otwarcie agresywne. Tylko raz przez trzydzieci osiem lat w Summerhill widziaem bjk na pici i rozbite nosy. Zawsze mona znale jakiego zncajcego si nad sabszymi tchrza bowiem adna ilo wolnoci w szkole nie jest w stanie cakowicie zneutralizowa wpywu zego domu. Nabyty w cigu pierwszych miesicy czy lat ycia charakter moe si zmieni pod wpywem wolnoci, ale nie moe si cakowicie odmieni. Najwikszym wrogiem wolnoci jest lk. Jeeli bdziemy mwi dzieciom o seksie, to czy nie stan si one rozpustne? Jeeli nie bdziemy cenzurowa przedstawie, to czy ludzie nie stan si niemoralni? Doroli, ktrzy obawiaj si, e modzi bd zepsuci, sami s zepsuci tak samo jak ludzie majcy sprone myli daj, bymy wszyscy nosili dwuczciowe kostiumy kpielowe. Jeeli czowieka cokolwiek szokuje, to wanie to, co go najbardziej pociga. witoszek to rozpustnik, ktry nie ma odwagi stan twarz w twarz ze sw nag dusz. Jednake wolno to take pokonanie ignorancji. Wolni ludzie nie potrzebowaliby cenzora sztuk czy ubioru. Bowiem wolni ludzie nie interesowaliby si szokujcymi rzeczami, poniewa wolnych ludzi nie mona by byo zaszokowa. Uczniw Summerhill nic nie szokuje nie dlatego, e s zaawansowani w grzechu lecz dlatego, e przeyli oni swoje zainteresowanie szokujcymi rzeczami i nie s im one wicej potrzebne jako przedmiot rozmowy czy dowcipu. Ludzie mwi mi czsto tak: Jak twoje wolne dzieci przystosuj si kiedykolwiek do yciowego mozou i harwki? Mam nadziej, e te dzieci bd pionierami w obaleniu takiego wanie modelu ycia. Musimy pozwoli dzieciom by egoistami majcymi pen swobod zaspokajania wasnych dziecicych zainteresowa. Gdy indywidualny interes dziecka koliduje z interesem spoecznym, wtedy naley przyzna pierwszestwo jego indywidualnemu dobru. Caa idea Summerhill to zapewnienie wolnoci: pozwolenie dziecku na to, aby zaspokajao w peni swoje naturalne potrzeby. Szkoa powinna uczyni ycie dziecka zabaw. Nie chodzi mi o to, e dziecko powinno mie drog usan rami. Uatwianie mu wszystkiego jest fatalne dla jego charakteru. Ale ju samo ycie przynosi tak wiele trudnoci, e te sztucznie przez nas dzieciom sprawiane, s doprawdy niepotrzebne. Uwaam, e narzucanie czegokolwiek moc autorytetu jest bdem. Dziecko nie powinno robi niczego, dopki samo nie dojdzie do wniosku swojego wasnego wniosku e co tam powinno zosta zrobione. Przeklestwem ludzkoci jest zewntrzny przymus, niezalenie od tego, czy pochodzi od papiea, pastwa, nauczyciela czy rodzica. Jest to faszyzm in toto. Wikszo ludzi domaga si jakiego boga; jak mogoby by inaczej, skoro w domu rzdz faszywe boki obu pci, boki domagajce si cakowitej prawdy i moralnego zachowania? Wolno to robienie tego, co si komu podoba, dopki nie narusza si wolnoci innych. Wynikiem jest samodyscyplina. Jako nard, z tak polityk edukacyjn jak mamy, odmawiamy innym spokojnego ycia. Nakaniamy przez lk. Ale jest przecie ogromna rnica midzy zmuszaniem dziecka do tego, by przestao rzuca kamieniami, a zmuszaniem go do nauki aciny. Rzucanie kamieniami dotyczy take innych, natomiast uczenie si aciny dotyczy tylko danego dziecka. Spoeczno ma prawo poskromienia aspoecznie zachowujcego si chopca, poniewa narusza on prawa innych. Ale spoeczno nie ma adnego prawa zmuszania chopca, by uczy si aciny bowiem uczenie si teje aciny jest jego indywidualn spraw. Zmuszanie dziecka do nauki jest tym samym co zmuszanie czowieka do przyjcia jakiej religii ustaw parlamentu. I jest rwnie gupie.

57

Jako chopiec uczyem si aciny raczej dano mi aciskie ksiki, z ktrych miaem si uczy. Nie byem wtedy w stanie tego robi, poniewa interesowao mnie co innego. Natomiast gdy miaem dwadziecia jeden lat, stwierdziem, e bez znajomoci aciny nie dostan si na uniwersytet. W czasie krtszym ni rok nauczyem jej si na tyle, e zdaem egzaminy wstpne. Korzy wasna skonia mnie do nauki. Kade dziecko ma prawo nosi takie ubranie, eby nie miao najmniejszego nawet znaczenia to, czy ubrudzi si ono czy nie. Kade dziecko ma prawo do wolnoci. Przez wiele lat wysuchiwaem nastolatkw wypuszczajcych z siebie te wszystkie cholery i psiakrew, ktrych nie pozwolono im mwi, gdy byli mali. Zadziwiajcym jest fakt, e mimo, i miliony wychowuje si w nienawici i lku przed seksem, wiat nie jest jeszcze bardziej neurotyczny. Moim zdaniem oznacza to, e naturalne czowieczestwo ma w sobie jak wrodzon si ostatecznego pokonania za, ktre mu si narzuca. Wystpuje powolny ruch w kierunku wolnoci seksualnej i innej. Gdy ja byem dzieckiem, kobieta sza kpa si w poczochach i dugiej sukni. Dzisiaj kobiety pokazuj swoje nogi i ciao. Dzieci z kadym pokoleniem maj coraz wicej swobody. Dzisiaj tylko nieliczni szalecy smaruj dziecku kciuk pieprzem tureckim, eby przestao go ssa. Dzisiaj tylko w niektrych krajach bije si dzieci w szkole. Wolno dziaa powoli; moe upyn kilka lat, zanim dziecko zrozumie, co ona oznacza. Kady, kto spodziewa si szybkich rezultatw, jest nieuleczalnym optymist. Wolno przynosi najlepsze efekty w przypadku bystrych dzieci. Chciabym mc powiedzie, e poniewa wolno dotyka przede wszystkim emocji, dzieci wszelkiego typu inteligentne i tpe w rwnym stopniu na ni reaguj. Nie mog jednak tak powiedzie. Rnic wida dobrze na przykadzie lekcji. Kade cieszce si wolnoci dziecko bawi si przez wikszo czasu; ale gdy przychodzi czas, te inteligentne usid i wezm si do pracy, eby opanowa przedmioty, ktre wymagane s przy egzaminach pastwowych. W niewiele ponad dwa lata chopak czy dziewczyna wykona prac, ktra utrzymywanym w karnoci dzieciom zajmuje osiem lat. Ortodoksyjny nauczyciel utrzymuje, e mona zda egzamin tylko wtedy, gdy dyscyplin zmusza si kandydata do harwki bez wytchnienia. Nasze wyniki dowodz, e w przypadku inteligentnych dzieci takie rozumowanie jest faszywe. W warunkach swobody tylko zdolne dzieci s w stanie skoncentrowa si na intensywnej nauce, co jest niezwykle trudne w spoecznoci, w ktrej dzieje si tak wiele atrakcyjnych rzeczy. Wiem, e poddani dyscyplinie nawet stosunkowo sabi uczniowie zdaj egzaminy, niemniej jednak zastanawiam si, co dzieje si z nimi pniej w yciu. Gdyby wszystkie szkoy byy wolne, a wszystkie lekcje nieobowizkowe, wtedy, jak przypuszczam, kade dziecko znalazoby swj wasny poziom. Sysz ju, jak zaniepokojona, zajta gotowaniem matka w czasie gdy jej dziecko raczkuje w koo i przewraca rne rzeczy pyta ze zniecierpliwieniem: Co to w ogle jest ta samoregulacja? Wszystko to pikne dla bogatych kobiet z opiekunkami do dzieci, ale dla takich jak ja to tylko sowa i zamt. Inna, by moe, zawoa: Chciaabym, ale jak mam zacz? Jakie ksiki mog przeczyta na ten temat? Odpowied brzmi nastpujco: nie ma ksiek, nie ma wyroczni, nie ma autorytetw. Jest jedynie bardzo maa grupka rodzicw, lekarzy i nauczycieli, ktrzy wierz w osobowo i organizm nazywany dzieckiem, i ktrzy zdecydowani s nie robi niczego, co mogoby wypaczy charakter i usztywni ciao poprzez bdn ingerencj. Jestemy wszyscy nieautorytarnymi poszukiwaczami prawdy o czowieczestwie. Moemy jedynie zaproponowa relacj o dzieciach wychowanych bez ograniczania wolnoci i to wszystko.

58

MIO I AKCEPTACJA
Szczcie i pomylno dzieci zale od tego, ile okazujemy im mioci i akceptacji. Musimy by po stronie dziecka. O tym, e jestemy po jego stronie, wiadczy okazywana mu mio nie mio zaborcza nie mio sentymentalna a po prostu mio, w wyniku ktrej dziecko czuje si kochane i akceptowane. To da si zrobi. Znam mnstwo rodzicw, ktrzy s po stronie swoich dzieci, nie daj niczego w zamian i dlatego otrzymuj wiele. Zdaj sobie spraw z tego, e dzieci nie s maymi dorosymi. Gdy dziesicioletni syn pisze do domu: Kochana Mamo, prosz, przylij mi troch pienidzy. Mam nadziej, e macie si dobrze. Ucaowania dla Taty, tacy rodzice umiechaj si wiedzc, e tak wanie pisze dziesicioletnie dziecko, jeeli jest szczere i nie zastraszone. Inni rodzice wzdychaj nad takim listem i myl: A to egoistyczny gwniarz, wiecznie czego chce. Dobrzy rodzice nigdy nie pytaj, jak radz sobie ich dzieci; sami widz. Rodzice o niewaciwej postawie stale zadaj mi niecierpliwe pytania: Czy on ju umie czyta? Czy on kiedykolwiek bdzie porzdny? Czy ona w ogle chodzi na lekcje? Jest to kwestia wiary w dzieci. Niektrzy j maj; wikszo nie. Dzieci to czuj. Czuj, e twoja mio nie moe by zbyt gboka, gdyby bowiem tak byo, miaby do nich wicej zaufania. Gdy akceptuje si dzieci, mona rozmawia z nimi o wszystkim, poniewa akceptacja usuwa wiele zahamowa. Ale powstaje pytanie, czy moliwa jest akceptacja dzieci bez akceptacji samego siebie? Jeeli nie jeste wiadom samego siebie, nie moesz siebie akceptowa. Innymi sowy, im bardziej jeste wiadomy samego siebie i wasnych motyww, tym bardziej prawdopodobne, e siebie zaakceptujesz. Wyraam wic gbok nadziej, e wicej wiedzy o sobie samych i naturze dziecka pomoe rodzicom w uchronieniu ich przed nerwic. Powtarzam, e rodzice psuj wasne dzieci narzucajc im przestarzae przekonania, przestarzae maniery, przestarza moralno. Powicaj je dla przeszoci. Jest to prawdziwe zwaszcza w odniesieniu do tych, ktrzy narzucaj swoim dzieciom autorytatywn religi, podobnie jak kiedy zostaa ona im narzucona. Wiem, e najtrudniejsz rzecz na wiecie jest rezygnacja z tego, co uwaamy za wane, ale jedynie przez wyrzeczenie znajdujemy ycie, postp i szczcie. Rodzice musz si wyrzec. Musz wyrzec si nienawici zamaskowanej jako autorytet i krytykowanie. Musz wyrzec si swojej nietolerancji, ktra jest wynikiem lku. Musz wyrzec si starej moralnoci i wyrokw tumu. Mwic prociej, rodzic musi sta si indywidualnoci. Musi wiedzie, na czym naprawd stoi. To nie jest atwe, poniewa czowiek nie jest po prostu sob. Jest on kombinacj wszystkich, z ktrymi si zetkn i zatrzymuje wiele ich wartoci. Rodzice narzucaj autorytet swoich wasnych rodzicw, poniewa kady mczyzna nosi w sobie swojego ojca, a kada kobieta matk. To wanie narzucanie sztywnego autorytetu rodzi nienawi, a z ni, tworzy trudne dzieci. Jest to przeciwiestwo akceptacji. Niejedna dziewczyna mwia do mnie: Nigdy nie udaje mi si zadowoli mamy. Ona robi wszystko lepiej ode mnie i zaraz si zoci, gdy pomyl si przy szyciu czy robieniu na drutach. Dzieci nie potrzebuj nauczania w takim stopniu, w jakim potrzebuj mioci i zrozumienia. Potrzebuj akceptacji i swobody po to, aby mogy sta si naturalnie dobrymi. I wanie autentycznie silny i kochajcy rodzic ma najwicej siy, aby da dziecku wolno do bycia dobrym. wiat cierpi z powodu nadmiaru ostrej krytyki, co jest w istocie bardziej wyszukanym sposobem powiedzenia tego, e wiat cierpi z powodu nienawici. To nienawi rodzicw stwarza trudne dzieci, tak jak nienawi spoeczna stwarza problem, jakim jest przestpca. Zbawienie ley w mioci, ale tym co je utrudnia, jest fakt, e nikogo nie mona do niej zmusi. Rodzic trudnego dziecka musi si i zapyta samego siebie: Czy okazywaem mojemu dziecku prawdziw akceptacj? Czy okazywaem mu zaufanie? Czy okazywaem zrozumienie? Ja nie teoretyzuj. Ja wiem, e trudne dziecko moe przyj do mojej szkoy i sta si szczliwym, 59

normalnym czowiekiem. Wiem. e gwnymi skadnikami w procesie leczenia jest okazywanie akceptacji, zaufania i zrozumienia. Akceptacja jest jednakowo niezbdna dzieciom zdrowym i dzieciom trudnym. Jedynym przykazaniem, ktrego ma przestrzega kady rodzic i kady nauczyciel jest: Musisz by po stronie dziecka. Przestrzeganie tego wanie przykazania sprawia, e Summerhill jest szczliw szko. Albowiem my jestemy zdecydowanie po stronie dziecka a ono podwiadomie o tym wie. Nie twierdz, e jestemy anioami. Zdarza si, e my doroli, urzdzamy awantury. Gdybym, na przykad, malowa drzwi, a Robert zaczby rzuca botem w wie farb, sklbym go na czym wiat stoi, poniewa jest on jednym z nas ju od dawna i to, co mu powiem, nie ma znaczenia. Ale przypumy, e Robert przyszedby wanie z penej nienawici szkoy i to ciskanie botem byoby jego prb walki z autorytetem. Wtedy przyczybym si do niego, poniewa uratowanie go jest waniejsze ni drzwi. Wiem, e musz by po jego stronie, gdy przechodzi on okres nienawici po to, aby mg znowu sta si jednostk spoeczn. To nie jest atwe. Staem obok i przygldaem si, jak pewien chopiec bardzo le traktowa moj cenn obrabiark. Wiedziaem, e jeli zaprotestuj, on natychmiast utosami mnie ze swoim surowym ojcem, ktry stale grozi synowi, e go zbije, gdy ten tylko dotknie jego narzdzi. Dziwne w tym wszystkim jest to, e moesz by po stronie dziecka nawet wtedy, jeeli czasami si na nie zocisz. Jeeli faktycznie jeste po jego stronie, dziecko zdaje sobie z tego spraw. Jakiekolwiek drobne nieporozumienia, ktre mog zaistnie midzy wami z powodu ziemniakw czy porysowanych narzdzi, nie podwaaj waszego zasadniczego wzajemnego stosunku. Jeeli w postpowaniu z dzieckiem nie odwoujesz si do autorytetu czy moralnoci, czuje ono, e jeste po jego stronie. W jego wczeniejszym yciu autorytet i moralno byy jak policjanci, ktrzy ograniczali jego aktywno. Jeeli omioletnia dziewczynka mijajc mnie mwi: Neill jest gupi, wiem, e jest to tylko jej negatywny sposb wyraenia mioci, powiedzenia mi, e czuje si swobodnie. Dzieci nie tyle kochaj, ile chc by kochane. Dla kadego dziecka akceptacja przez dorosych oznacza mio, podczas gdy dezaprobata oznacza nienawi. Stosunek dzieci do personelu w Summerhill jest taki jak do mnie. Dzieci czuj, e nauczyciele s zawsze po ich stronie. Wspomniaem ju o szczeroci nieskrpowanych dzieci. Jest ona rezultatem tego, e s akceptowane. Nie musz dorwnywa jakim sztucznym standardom zachowania. Nie ogranicza ich adne tabu. Nie musz wie ycia, ktre jest kamstwem. Nowi uczniowie przychodzcy ze szk, w ktrych musieli respektowa autorytet, mwi do mnie Prosz pana. Dopiero gdy odkryj, e nie jestem autorytetem, zaczynaj mwi do mnie Neill. Nigdy nie szukaj akceptacji z mojej strony a jedynie akceptacji ze strony caej szkolnej spoecznoci. Ale gdy byem jeszcze dyrektorem szkoy w Szkocji, kade dziecko zostaoby chtnie po lekcjach, eby pomc mi sprztn klas czy przystrzyc ywopot, szukajc nieszczerze mojej akceptacji, poniewa ja byem szefem. adne dziecko w Summerhill nie robi nigdy nic po to, eby zdoby moj akceptacj, chocia odwiedzajcy mogliby doj do innego wniosku widzc, jak dziewczyny i chopcy pomagaj mi w pieleniu. Powd tej pracy nie ma nic wsplnego ze mn. W tym konkretnym przypadku dzieci plewiy, poniewa zasada ustanowiona na Oglnym Spotkaniu przez nie same zobowizywaa kadego powyej dwunastego roku ycia do przepracowania w ogrodzie dwch godzin tygodniowo. Zasada ta zostaa pniej zniesiona. Niemniej jednak w kadej spoecznoci wystpuje naturalne pragnienie akceptacji. Przestpca to ten, kto straci pragnienie akceptacji ze strony wikszej czci spoeczestwa, czy raczej ten, kto zosta zmuszony do zmiany tego pragnienia akceptacji na jego przeciwiestwo, to znaczy pogard dla spoeczestwa. Przestpca jest zawsze egoist Numer 1: Niech no ja tylko szybko si wzbogac, do diabla ze spoeczestwem. Wyroki skazujce go na wizienie jedynie opancerzaj jego egoizm. Odsiadywanie wyroku wizienia zmusza przestpc do tego zaledwie, by sta si samotnikiem, rozmylajcym nad sob i okropnym spoeczestwem, ktre go karze. Kara i wyroki nie mog skoni przestpcy do wstpienia na drog poprawy, poniewa dla niego s one jedynie dowodem nienawici spoecznej. Spoeczestwo przekrela szans na to, e mgby on sta si jednostk 60

spoeczn, po to, eby zyska akceptacj innych. Ten obkany, nieludzki system wiziennictwa jest ostro krytykowany, poniewa nie dotyka on niczego, co ma warto psychologiczn dla winia. Std te twierdz, e podstawow spraw w kadym zakadzie poprawczym jest szansa akceptacji spoecznej. Dopki chopcy musz salutowa nadzorcom, sta w szeregu, podrywa si z miejsc, gdy kierownik wchodzi do pokoju, dopty nie ma prawdziwej swobody, a zatem nie ma szansy na akceptacj spoeczn. Homer Lane zauway, e gdy tylko nowy ucze przybywa do Little Commonwealth, szuka on akceptacji ze strony innych chopcw stosujc zwykle t sam technik, ktrej uywa na swojej ulicy w slumsach: chwali si swoimi przestpstwami, swoim sprytem przy okradaniu sklepw, swoim mstwem przy wykiwaniu policjantw. Gdy stwierdza, e przechwala si przed modzie, ktra ten sposb szukania akceptacji spoecznej ma ju za sob, przybysz by w impasie i czsto pogardliwie zbywa swoich nowych towarzyszy, nazywajc ich zniewieciaymi. Stopniowo naturalna potrzeba akceptacji zmuszaa go do szukania jej u ludzi ze swego nowego otoczenia. I, bez adnej indywidualnej analizy ze strony Lanea, przystosowywa si do nowych towarzyszy. W cigu kilku miesicy stawa si jednostk spoeczn. Pozwlcie, e zwrc si teraz do zwykego, przyzwoitego, sympatycznego ma, ktry co wieczr wraca do domu po pracy. Znam ci, Johnie Brown. Wiem, e chcesz kocha swoje dzieci i chcesz, eby one take ci kochay. Wiem, e gdy twj picioletni syn budzi si o drugiej w nocy i wrzeszczy uporczywie bez adnej widocznej przyczyny, nie bdziesz ywi do niego nazbyt ciepych uczu w tym momencie. Bd pewien, e may nie pacze bez powodu, nawet jeeli ty nie potrafisz natychmiast go odkry. Jeeli jeste zy, postaraj si tego nie okaza. Mski gos jest bardziej przeraajcy dla maego dziecka ni gos kobiecy, a nigdy nie wiadomo, jakie lki na cae ycie mog zosta wpojone dziecku przez gony, zy gos w nieodpowiednim momencie. Nie le z dzieckiem w ku, gosi broszura z instrukcjami dla rodzicw. Zapomnij o tym. Przytulaj i pie dziecko, ile tylko moesz. Nie uywaj swoich dzieci do tego, eby si popisa. Bd w tym rwnie ostrony, jak chwalc je czy za co obwiniajc. le jest unosi si nad dzieckiem w jego obecnoci. O, tak, Mary wietnie daje sobie rad. Pierwsza w klasie w zeszym tygodniu. Zdolna dziewczyna. Nie chodzi o to, eby nigdy nie chwali swego dziecka. Dobrze jest, gdy powiesz synowi: Zrobie bardzo fajny latawiec, ale chwalenie po to, eby zrobi wraenie na gociach jest niewaciwe. Mode gsi tak atwo wycigaj szyj jak abdzie, gdy si je podziwia. Nie powiniene nigdy zachca swojego dziecka do tego, eby odchodzio od rzeczywistoci, eby tworzyo sobie nierealistyczny obraz samego siebie. Z drugiej jednak strony, jeeli dziecku co si nie uda, nigdy mu tego nie wypominaj. Nawet jeli wiadectwo szkolne pene jest sabych ocen, nie mw nic. A jeeli Billy przyjdzie do domu z paczem, bo zosta pokonany w walce, nie mw mu, e zachowuje si jak baba. Jeeli kiedykolwiek zdarza ci si mwi Gdy byem w twoim wieku..., popeniasz okropny bd. Krtko i wzowato, chodzi o to, e musisz akceptowa swoje dziecko takie, jakie jest, i powstrzyma si od prb uksztatowania go na swoje podobiestwo. Moje motto, zarwno w domu, jak w ksztaceniu i w yciu, brzmi nastpujco: Na lito bosk, pozwlcie ludziom y ich wasnym yciem. Jest to postawa odpowiednia w kadej sytuacji. Jedynie taka postawa sprzyja tolerancji. Dziwne, e sowo tolerancja nie przyszo mi wczeniej do gowy. Jest to odpowiednie sowo dla wolnej szkoy. Uczymy dzieci tolerancji okazujc im tolerancj.

LK
Du cz swego ycia spdziem agodzc skutki zranienia dzieci przez ludzi, ktrzy wywoali u nich lk. Lk moe by czym okropnym w yciu dziecka. Lk musi by cakowicie wyeliminowany lk przed dorosymi, przed kar, przed dezaprobat, lk przed Bogiem. Tylko nienawi moe kwitn w atmosferze penej strachu. 61

Boimy si tak wielu rzeczy boimy si biedy, boimy si miesznoci, boimy si duchw, wamywaczy, boimy si wypadkw, opinii publicznej, boimy si choroby, boimy si mierci. ycie czowieka jest histori jego lkw. Miliony dorosych boj si chodzi po ciemku. Tysice czuj si jako nieswojo, gdy policjant dzwoni do drzwi. Wikszo podrnych fantazjuje na temat zatonicia statku czy rozbicia si samolotu. Podrujcy kolej staraj si usi w rodku skadu. Bezpieczestwo przede wszystkim odzwierciedla gwn trosk czowieka. Musia by w historii czowieka czas, gdy strach przed utrat ycia powodowa, e ucieka on i kry si. Dzisiaj ycie stao si tak bezpieczne, e strach w subie samoobrony nie jest ju duej potrzebny. A mimo to, ludzko prawdopodobnie dowiadcza wicej lku ni nasi przodkowie z epoki kamienia upanego. Czowiek prymitywny ba si jedynie bestii o ogromnych cielskach, my natomiast mamy wiele potworw pocigi, statki, samoloty, wamywaczy, samochody i najpotniejszy ze wszystkich, lk przed tym, e poznaj nasz prawdziwy charakter. Strach jest nam nadal potrzebny. To on powoduje, e przez ulic przechodzimy ostronie. W naturze strach suy zachowaniu gatunku. Krliki i konie przetrway dziki strachowi, ktry zmusza je do ucieczki przed niebezpieczestwem. Strach jest wanym czynnikiem w wiecie zwierzcym. Strach jest zawsze egoistyczny: boimy si o siebie, albo o tych, ktrych kochamy. Przy czym najczciej boimy si o wasn skr. Gdy byem chopcem, to baem si i po ciemku na farm po mleko. Jednak gdy sza ze mn siostra, to nie baem si, e ona moe zosta zamordowana. Strach musi by egoistyczny, poniewa kady strach jest ostatecznie lkiem przed mierci. Bohater to czowiek, ktry potrafi zmieni swj strach w pozytywn energi. Bohater czyni go uytecznym. Lk przed tym, eby si nie ba jest najbardziej niepokojcym lkiem onierza. Tchrz nie jest zdolny do przeksztacenia swojego strachu w dziaania pozytywne. Tchrzostwo jest duo powszechniejsze ni odwaga. Wszyscy jestemy tchrzami. Niektrym z nas udaje si ukry wasne tchrzostwo; inni si z nim zdradzaj. Tchrzostwo jest zawsze wzgldne. Mona by heroicznym w jednych sprawach, a tchrzliwym w innych. Przypominam sobie moje pierwsze wiczenia, gdy byem rekrutem. Jednemu z nas nie udao si wrzuci granatu do dou. Eksplodowa i powali kilku mczyzn. Na szczcie nikt nie zosta zabity. Prby na ten dzie zakoczono, ale nastpnego dnia z powrotem pomaszerowalimy na pole wicze. Gdy podniosem pierwszy granat, trzsa mi si rka. Sierant spojrza na mnie z pogard i powiedzia mi, e jestem cholernym tchrzem. Przyznaem mu racj. Tene sierant, ktry dokona czynw zasugujcych na Krzy Wiktorii, nie zna fizycznego strachu. Ale niedugo potem zwierzy mi si: Neill, nienawidz musztrowa oddziau rekrutw, gdy ty w nim jeste. Mam przez cay czas straszliwego pietra. Zdziwiony zapytaem, dlaczego. Poniewa ty jeste magistrem powiedzia a ja kalecz gramatyk. Nie potrafimy powiedzie, studiujc psychologi, dlaczego jedno dziecko rodzi si odwane, a inne bojaliwe. By moe due znaczenie maj warunki prenatalne. Jeeli dziecko nie jest chciane, to cakiem moliwe, e matka przekazuje mu swj niepokj w chwili porodu. Moliwe, e nie chciane dziecko rodzi si z niemia natur, lka si ycia i pragnie pozosta w onie. Chocia poza zasigiem naszych moliwoci ley zaradzenie przedurodzeniowym wpywom, to pewne jest, e z wielu dzieci robi si tchrzy w czasie wczesnego treningu. A temu mona zapobiec. Pewien znany psychoanalityk opowiedzia mi o przypadku modego mczyzny. Gdy pacjent mia sze lat, ojciec nakry go na okazywaniu agodnego zainteresowania seksualnego siedmioletniej dziewczynce. Spuci mu straszne lanie. To wanie lanie zrobio z chopca tchrza na cae ycie. Przez cae ycie czu si on zmuszony do powtarzania tego wczesnego przeycia stale szuka lania, kary w tej czy innej formie. Tak wic zakochiwa si tylko w owocu zakazanym, w kobietach zamnych lub zarczonych; i zawsze dowiadcza duego lku, e m czy kochanek go zbije. Ten sam lk zosta przeniesiony na wszystko. Mczyzna w by nieszczliwy, bojaliwy, zawsze czu si gorszy, zawsze spodziewa si niebezpieczestwa. Zdradza swoj bojaliwo w maych rzeczach. W pogodny letni dzie zabiera ze sob paszcz przeciwdeszczowy i parasol, nawet jeli mia do przejcia tylko p mili. Mwi yciu nie. 62

Karanie dziecka za infantylne zainteresowania seksualne jest pewnym sposobem na zrobienie z niego tchrza. Podobnie jak straszenie ogniem piekielnym. Freudyci uwaaj kompleks kastracyjny za bardzo wany. Taki kompleks z pewnoci wystpuje. W Summerhill mielimy maego chopaczka, ktremu powiedziano, e jego penis zostanie mu odcity, jeeli go dotknie. Stwierdzam, e jest to czsty lk u chopcw i dziewczynek. Jest to lk, ktry ma straszne konsekwencje, bowiem lk i pragnienie nigdy nie s zbyt od siebie odlege. Czsto lk przed kastracj jest pragnieniem kastracji kastracji jako kary za masturbacj, kastracji jako rodka pozbycia si pokusy. Dla wylknionego dziecka seks jest wszystkim; traktuje go jako pozorny powd dla swoich lkw. Poniewa powiedziano mu, e seks jest ohydny, dziecko, ktre ma lki nocne, czsto po prostu boi si swoich myli seksualnych. Diabe moe przyj i zabra go do pieka, czy bowiem nie jest on grzesznym chopcem, ktry zasuguje na kar? Straszydo, duch czy chochlik to tylko diaby w przebraniu. To ciemnota rodzicw wywouje w dzieciach poczucie winy. Czsta posta lku u dzieci wie si z tym, e spay w pokoju rodzicw. Czteroletnie dziecko zobaczy i podsucha to, czego nie jest w stanie zrozumie. Ojciec staje si zym czowiekiem, ktry le traktuje matk. Sadyzm u dziecka moe wynikn z tego wczesnego bdnego zrozumienia sytuacji i z lkw. Chopiec, identyfikujc si z ojcem, staje si pniej modziecem, ktremu seks kojarzy si z cierpieniem. Ze strachu moe on robi swojej partnerce to, co jak myla ojciec robi matce. Sprbuj odrni lk od strachu. Strach przed tygrysem jest naturalny i zdrowy. Strach przed tym, e moe nas przejecha samochd prowadzony przez zego kierowc, jest take naturalny i zdrowy. Gdybymy si nie bali, wszystkich nas przejechayby autobusy. Ale strach przed mysz, pajkiem czy duchem jest nienaturalny i niezdrowy. Ten rodzaj strachu jest po prostu lkiem. Jest fobi. Fobia jest nieracjonalnym, przesadzonym lkiem przed czym. W fobii to, co wzbudza przeraenie, jest stosunkowo nieszkodliwe. Przedmiot lku jest tylko symbolem, chocia sam lk jest wystarczajco prawdziwy. W Australii lk przed pajkiem jest racjonalny, poniewa moe on spowodowa mier. W Anglii i Stanach Zjednoczonych lk przed pajkiem jest nieracjonalny, dlatego te jest fobi. Pajk jest w takim wypadku symbolem czego innego, czego kto rzeczywicie si boi. Tak wic lk dziecka przed duchami jest fobi. Duch symbolizuje co, czego dziecko si lka. To moe by mier, jeeli trening oparty by na wizji karzcego Boga. Albo mog to by jego wasne impulsy seksualne, ktrych dom nauczy go si lka i tumi jako grzeszne. Kiedy zwrcono si do mnie, ebym zaj si pewn uczennic, ktra miaa fobi zwizan z ddownicami. Poprosiem j, eby narysowaa mi takiego robaka, a ona narysowaa penis. Potem opowiedziaa mi o onierzu, ktry czsto obnaa si przed ni, gdy sza do szkoy. To j przestraszyo. Lk zosta przeniesiony na ddownice. Ale na dugo przed rozwiniciem si tej fobii dziewczynka okazywaa niezwyke zainteresowanie pochodzeniem fobii neurotyczne zainteresowanie. Ta neurotyczna ciekawo braa si z jej wyksztacenia lub jego braku w sprawach zwizanych z seksem. Tajemniczo i dyskrecja, z jak te sprawy byy traktowane przez starszych z jej otoczenia, wywoay u niej nadmierne zainteresowanie. Oczywicie, e nie powinna bya nigdy zosta naraona na spotkania z ekshibicjonist, ale lepsza edukacja seksualna pozwoliaby jej przej przez t cik prb bez neurotycznej reakcji, bez trwaego niepokoju zwizanego z mskim organem pciowym. Fobie czsto wystpuj u cakiem maych dzieci. Syn surowego ojca moe mie fobi zwizan z komi, lwami czy policjantami. Fobia zostaje zwizana z tymi, czy jakimikolwiek innymi, oczywistymi symbolami ojca. Moemy tutaj znowu zaobserwowa due niebezpieczestwo wprowadzania lku przed autorytetem w ycie dziecka. Najpotniejszym czynnikiem lkotwrczym w yciu dziecka jest idea wiecznego potpienia. Czsto zdarza mi si sysze na ulicy, jak matka mwi do swojego dziecka: Przesta, Tommy! O, ju nadchodzi policjant!. Drugorzdnym skutkiem tego rodzaju gadania jest fakt, e dziecko wczenie odkrywa, i jego matka kamie. Natomiast gwna konsekwencja ley w tym, e dla takiego dziecka policjant jest diabem. Jest czowiekiem, ktry zabiera dzieci i zamyka je 63

w ciemnoci. Lki dziecka s zawsze zwizane z jego najgorszym grzechem. Tak wic dziecko, ktre si masturbuje, moe okaza nienormalne przeraenie na widok policjanta, ktry zapie je na rzucaniu kamieniami. Ten lk jest w rzeczywistoci lkiem przed karzcym bogiem i karzcym diabem. Wiele lkw jest take wywoanych mylami o naszych przeszych wystpkach. Wszyscy zabijalimy ludzi w wyobrani. Sdz, e picioletnie dziecko umierca mnie w wyobrani, gdy staj na drodze jego ycze. Zdarza si nieraz, e moi uczniowie mierz we mnie ze swoich wodnych pistoletw i krzycz: Rce do gry! Zabity!, zabijajc w ten sposb symbol autorytetu i zmniejszajc swj lk. Czasami celowo zachowywaem si rano w sposb autorytatywny, eby zobaczy, jaki wpyw wywrze to na strzelanie pniej, w cigu dnia. W takich wypadkach bywam wiele razy zabijany. Po fantazjowaniu nadchodzi lk ,,A gdyby tak Neill naprawd umar! To byaby moja wina, bo ja tego chciaem. Jedna z naszych uczennic znajdowaa du przyjemno we wciganiu innych dzieci pod wod w czasie pywania. Pniej rozwina si u niej fobia zwizana z wod. Chocia pywaa dobrze, nigdy nie wchodzia do wody gbszej od niej. Dziao si tak, poniewa w wyobrani utopia ona tak wielu rywali, e teraz baa si poetyckiej sprawiedliwoci: W karze za moje myli zostan utopiona. May Albert wpada w przeraenie, gdy sta na play i przyglda si pywajcemu ojcu. Ba si, poniewa tak czsto yczy ojcu mierci. Ba si swojego nieczystego sumienia. Uwiadomienie sobie faktu, e dziecko zabija ludzi w wyobrani, przestaje by tak szokujce, gdy zdamy sobie spraw z tego, e dla dziecka mier jest po prostu sposobem na usunicie z drogi osoby, ktrej si boi. Widywaem dorosych, niewiadomie przekonanych, e odpowiedzialni s za mier swojego ojca czy matki. Jest to ten rodzaj lku, ktry mg by zmniejszony, gdyby rodzice powstrzymali si od wzbudzania krzykiem i biciem dziecicej nienawici, a w konsekwencji poczucia winy. A setki szk, w ktrych nadal stosuje si kary fizyczne czy inne rodzaje surowych kar, wyrzdzaj maym dzieciom krzywd nie do naprawienia. Wielu ludzi wierzy skrycie: Jeeli dzieci nie bd miay czego si ba, jak mog by dobre? Dobro, ktra zaley od lku przed piekem, lku przed policjantem czy lku przed kar nie jest wcale dobroci jest po prostu tchrzostwem. Dobro, ktra zaley od nadziei na pochwa czy na niebo, zaley w gruncie rzeczy od apwki. Wspczesna moralno robi z dzieci tchrzy, poniewa powoduje, e 1kaj si one ycia. Oto do czego sprowadza si naprawd dobro utrzymywanych w karnoci uczniw. Tysice nauczycieli wspaniale wykonuje swoj prac bez wprowadzania lku przed kar. Pozostali s niekompetentnymi wybrakami, ktrych naleaoby bezwzgldnie zwolni. Dzieci mog si nas ba, i wtedy zaakceptowa nasze wartoci. A jakie to wartoci mamy my, doroli! W tym tygodniu kupiem psa za trzy funty, czci do mojej obrotowej obrabiarki za dziesi funtw i tytoniu za pi gwinei. Chocia krytykuj i bolej nad zem spoecznym, to jednak nie przyszo mi do gowy, eby wszystkie te pienidze da biednym. Dlatego te nie wygaszam dzieciom kaza na temat tego, e slumsy s przeklestwem. Robiem to wczeniej zanim zdaem sobie spraw, jakim jestem w tym wypadku oszustem. Najszczliwsze domy jakie znam, to takie, w ktrych rodzice s szczerzy i uczciwi w stosunku do swoich dzieci. W tych domach nie ma moralizowania ani strachu. Ojciec i syn s przyjacimi. Mio moe kwitn. W innych domach mio jest dawiona przez strach. Pretensjonalna godno i danie szacunku trzymaj j na uboczu. Wymuszony szacunek zawsze kryje w sobie lk. Tutaj, w Summerhill, dzieci, ktre boj si swoich rodzicw, czsto odwiedzaj pokj nauczycieli. Dzieci prawdziwie wolnych rodzicw nigdy nas nie nachodz. Zastraszone sprawdzaj nas. Pewien jedenastoletni chopak, ktrego ojciec jest surowym czowiekiem, otwiera moje drzwi dwadziecia razy dziennie. Zaglda do rodka, nic nie mwi i znowu je zamyka. Czasami woam do niego: Nie, jeszcze nie umarem. Ten chopiec obdarzy mnie mioci, ktrej nie chcia przyj 64

jego wasny ojciec, a teraz boi si, e jego idealny nowy ojciec moe znikn. Za tym lkiem kryje si w rzeczywistoci pragnienie, eby jego niedoskonay ojciec znikn. Znacznie atwiej jest y z dziemi, ktre si ciebie boj ni z takimi, ktre ci kochaj to znaczy masz spokojniejsze ycie. Poniewa dzieci, jeli si ciebie boj, omijaj ci z daleka. Moja ona, ja i nauczyciele w Summerhill jestemy kochani przez dzieci, poniewa je akceptujemy, a to jest wszystko, czego potrzebuj. Dlatego wanie, e wiedz, i nie okaemy im dezaprobaty, lubi by blisko nas. Lk przed burz niemal nie wystpuje wrd naszych maych dzieci. Spokojnie przepi w maych namiotach nawet najgwatowniejsz burz. Nie obserwuj te wiele lku przed ciemnoci. Zdarza si nieraz, e omioletni chopiec rozbije sobie namiot w odlegym kocu pola i przepi w nim samotnie kilka nocy. Czsto widziaem, jak z bojaliwych czowieczkw wyrastali silni i odwani modziecy. Lecz uoglnianie byoby niewaciwe, bowiem s introwertyczne dzieci, ktre nigdy nie staj si odwane. Niektrzy ludzie zachowuj swoje duchy przez cae ycie. Jeeli dziecko byo wychowywane bez strachu, a mimo to nadal si boi, wtedy moliwym jest, e przynioso ono swoje lki ze sob na wiat. A podstawowa trudno w radzeniu sobie z tego rodzaju duchami wynika z naszej niewiedzy o warunkach prenatalnych. Nikt bowiem nie wie, czy ciarna kobieta moe przekazywa swoje wasne lki nie narodzonemu dziecku. Z drugiej strony natomiast dziecko z ca pewnoci przejmuje lki z otaczajcego je wiata. Obecnie nawet mae dzieci sysz o nadchodzcych wojnach z t straszliw bomb atomow. Lk z tym zwizany jest najzupeniej naturalny. Jeeli temu realnemu lkowi przed bombami nie towarzyszy niewiadomy lk przed piekem czy seksem, wtedy bdzie on normalny nie bdzie fobi ani przenikliwym niepokojem. Zdrowe, cieszce si wolnoci dzieci nie boj si przyszoci. Z przyjemnoci na ni czekaj. Ich dzieci z kolei stawi czoo yciu bez chorego lku przed jutrem. To Wilhelm Reich zauway, e gdy si nagle przestraszymy, wtedy zapiera nam dech na chwil oraz, e dziecko, ktre yje w lku, wstrzymuje oddech przez cae ycie. Odznak dobrze wychowywanego dziecka jest jego swobodne, niezahamowane oddychanie. Pokazuje ono, e to dziecko nie boi si ycia. Mam co wanego do powiedzenia ojcu, ktry stara si wychowa swoje dzieci bez paraliujcego strachu zrodzonego z nienawici i podejrzliwoci: Nie prbuj nigdy by szefem, cenzorem, olbrzymem-ludoerc we wasnym domu, w co prbuje ci wmanipulowa ona, gdy mwi: Poczekajcie, niech no tylko tatu wrci z pracy!. Nie zgadzaj si na to! Oznacza to, e ty otrzymasz t nienawi, ktra w tym momencie powinna by skierowana na twoj on. Nie umieszczaj si te na piedestale. Jeeli synowie zapytaj, czy kiedykolwiek posikae si w ku albo czy si masturbowae, powiedz im prawd odwanie i szczerze. Jeeli bdziesz szefem, zdobdziesz ich szacunek, ale szacunek niewaciwego rodzaju pomieszany z lkiem. Jeeli natomiast zniysz si do ich poziomu i opowiesz, jakim tchrzem bye jako ucze, zdobdziesz ich prawdziwy szacunek szacunek cakowicie wolny od strachu, w ktrym jest i mio i zrozumienie. Stosunkowo atwo jest rodzicom wychowywa dziecko bez wywoywania w nim kompleksw. Dziecka nigdy nie wolno straszy, nigdy nie wolno wzbudza w nim poczucia winy. Nie da si wyeliminowa wszystkich reakcji lkowych: wzdrygamy si nagle, gdy trzasn drzwi. Mona natomiast wyeliminowa niezdrowy lk, ktry nakada si na dziecko: lk przed kar, lk przed gniewnym Bogiem, lk przed rozgniewanym rodzicem.

65

POCZUCIE NISZOCI A WYOBRANIA


Co wywouje u dziecka poczucie niszoci? Widzi ono, jak doroli robi to, czego ono nie umie zrobi albo czego mu si robi zabrania. Prcie czsto wyzwala poczucie niszoci. Mali chopcy nierzadko wstydz si, e ich prcie jest mae. Dziewczyny czsto czuj si gorsze, poniewa prcia nie maj. Jestem skonny przypuszcza, e wano prcia jako symbolu mocy pochodzi gwnie z tajemniczoci i tabu zwizanym z nim przez pouczanie moralne. Stumione myli na temat prcia powracaj jako fantazje. Tajemnicze co, tak pilnie strzeone przez matk i opiekunk, nabiera nadmiernego znaczenia. Jest to widoczne w opowiadaniach o cudownej sile penisa. Alladyn pociera lamp masturbacja i wszystkie przyjemnoci wiata staj si dla dostpne. Podobnie dzieci maj fantazje, ktre czyni z ekskrementw rzecz o duym znaczeniu. Fantazja jest zawsze egoistyczna. Jest to sen, w ktrym ten kto ni, jest bohaterem czy bohaterk. To opowiadanie o wiecie takim, jaki powinien by. wiat, do ktrego my, doroli, wkraczamy za pomoc szklanki whisky, przez kartki powieci czy przez drzwi filmu, jest wiatem, do ktrego dziecko wchodzi przez drzwi fantazji. Fantazja jest zawsze ucieczk od rzeczywistoci wiatem spenionych ycze, wiatem bez granic. Wariat jedzie tam na wycieczk. Jednak fantazjowanie jest take czste u normalnych dzieci. wiat fantazji jest bardziej atrakcyjny ni wiat snw. Miewamy koszmarne sny, podczas gdy w wiecie fantazji zachowujemy pewn kontrol; fantazjujemy tylko w taki sposb, ktry dostarcza przyjemnoci ego. Jim, ktry miewa napady zoci, opowiada mi fantazje na temat oddawania moczu i stolca. Uywa seksu w kategoriach siy. Inny znw dziewicioletni chopiec ukada dugie fantazje na temat pocigw. On zawsze jest maszynist, a krlowa i krl (matka i ojciec) s zwykle pasaerami. May Charlie wyobraa sobie, e ma eskadry samolotw i sznury samochodw. Jim mwi o swoim bogatym wujku, ktry podarowa mu rolls-roycea wielkoci odpowiedniej dla chopca, ale napdzanego benzyn. Jim mwi, e nie potrzebuje prawa jazdy, eby prowadzi swj nowy samochd. Kiedy odkryem, jak kilku chopaczkw, popdzanych przez Jima, maszerowao na stacj kolejow odleg o cztery mile. Powiedzia im, e wujek przysa samochd na t stacj i mieli wrci nim do domu. Wyobraziem sobie gorzkie rozczarowanie po przejciu czterech mil przez boto, gdy okae si, e samochd istnia wycznie w wyobrani Jima i postanowiem nie dopuci do wyprawy. Przypomniaem im, e strac lunch. Jim, ktry wydawa si bardzo nieswj, zawoa: Nie chcemy straci lunchu. Ich opiekunka chcc im to jako zrekompensowa zaproponowaa, e zabierze ich do kina. W popiechu zdjli paszcze. Jimowi od razu zrobio si lej na sercu, poniewa wiedzia oczywicie, e wujek, ktry sprezentowa mu ten samochd, istnia jedynie w jego wyobrani. Fantazjowanie Jima nie miao nic wsplnego z seksem. Odkd przyby do Summerhill, stara si wywiera wraenie na innych chopcach w taki wanie sposb. Caymi dniami grupa chopakw wpatrywaa si w wejcie do portu w Lyme. Jim opowiedzia im o innym swoim wujku, ktry by wacicielem dwch duych statkw pasaerskich. Chopcy nakonili Jima, eby napisa do wujka i poprosi go o podarowanie motorwki. Wypatrywali wic liniowca, ktry przyholuje ich d do portu. Tak Jim znajdowa swoj wyszo. By biednym, malekim facetem, ktrego oddano na garnuszek i kompensowa sobie swoje poczucie niszoci fantazjowaniem. Zniszczenie wszystkich fantazji uczynioby ycie nudnym. Kady akt twrczy musi by poprzedzony wyobraeniem. Wyobrania Wrena musiaa zbudowa katedr w. Pawa, zanim pooono pierwszy kamie. Warto zachowa takie marzenie, ktre mona zrealizowa w rzeczywistoci. Marzenia innego rodzaju fantazjowanie naley przerwa, jeli to moliwe bo gdy trwaj dugo, opniaj rozwj dziecka. W kadej szkole tak zwane osy to dzieci, ktre yj przede wszystkim w wiecie fantazji. Jak chopak moe zainteresowa si matematyk, gdy oczekuje, e wujek przyle mu rolls-roycea. 66

Zdarzao mi si prowadzi pene goryczy rozmowy z matkami i ojcami na temat pisania i czytania. Matka pisze: Mj syn musi umie przystosowa si do spoeczestwa. Niech pan go zmusi do czytania. Moja odpowied jest zwykle taka: Pani dziecko yje w wiecie fantazji. Moliwe, e zajmie mi rok, zanim zdoam rozdzieli ten wiat na dwa. Wymaga, eby teraz uczy si czyta, to popeni przestpstwo przeciwko temu dziecku. Dopki nie przejdzie przez okres zainteresowania swoim wiatem fantazji, mao prawdopodobne jest, by wykaza cho odrobin zainteresowania czytaniem. O tak, mgbym wzi chopca do mojego pokoju i przemwi do niego surowo: Wybij sobie z gowy te brednie o wujkach i samochodach. Wymylie sobie to wszystko i dobrze o tym wiesz. Jutro rano zaczynasz si uczy czyta, a jak nie, to popamitasz!. To byaby zbrodnia. Zniszczenie fantazji dziecka, zanim ma ono czym je zastpi, jest bdem. Najlepszy sposb to zachcenie dziecka, eby o nich opowiadao. W dziewiciu przypadkach na dziesi powoli straci zainteresowanie nimi. Jedynie wtedy, gdy fantazja utrzymuje si latami, mona omieli si brutalnie przerwa takie marzenie. Wspomniaem, e musi by co, czym zastpi mona fantazjowanie. Kade dziecko i kady dorosy, eby w ogle mc by zdrowym, potrzebuje jakiej dziedziny, w ktrej moe by lepszy. W klasie wystpuj zwykle dwie metody zdobywania przewagi: 1) by najlepszym i 2) rozkazywa chopcu najgorszemu w klasie. To drugie jest bardziej nccym sposobem posiadania przewagi, tak wic dziecko ekstrawertyczne atwo j zdobywa. To introwertyczne dziecko ucieka w wiat fantazji, eby czu si lepszym. W wiecie rzeczywistym nie ma adnej przewagi. Nie potrafi walczy, nie celuje w sporcie, nie umie gra, piewa czy taczy. Ale w swoim wasnym wiecie fantazji moe by mistrzem wiata wagi cikiej. Odnalezienie satysfakcji dla ego jest podstawow potrzeb kadej ludzkiej istoty.

PD NISZCZYCIELSKI
Dorosym bardzo trudno zrozumie, e mae dzieci nie dbaj o przedmioty. Nie niszcz ich rozmylnie niszcz je niewiadomie. Kiedy widziaem, jak normalna, zdrowa dziewczynka wypalaa dziury rozgrzanym do czerwonoci pogrzebaczem w kominku z drzewa orzechowego w naszym pokoju nauczycielskim. Gdy zawoaem, eby przestaa, wzdrygna si i wydawaa si zaskoczona. Zrobiam to bezmylnie, powiedziaa, i tak byo. Jej dziaanie byo symboliczne, poza kontrol wiadomego rozumu. Chodzi o to, e doroli maj instynkt posiadania rzeczy wartociowych, a dzieci nie. Kadorazowo wic wsplne zamieszkiwanie dorosych i dzieci musi prowadzi do konfliktw zwizanych z rzeczami materialnymi. W Summerhill dzieci wrzuc ca gr wgla do paleniska na pi minut przed pjciem spa. Wgiel to dla nich jedynie czarny kamie, podczas gdy dla mnie oznacza on rachunek na trzysta funtw rocznie. Dzieci zostawiaj zapalone wiata, poniewa nie kojarz tego z rachunkiem za elektryczno. Meble dla dziecka praktycznie nie istniej. Kupujemy wic w Summerhill stare siedzenia samochodowe i autobusowe. A za miesic czy dwa s one ju doszcztnie zniszczone. Co pewien czas przy posiku jaki modzian skraca sobie czas oczekiwania na dokadk niemal wic na wze widelec. Robi to zwykle niewiadomie, a w najlepszym wypadku na wp wiadomie. Wasno szkolna nie jest bynajmniej wszystkim, co dziecko zaniedbuje i niszczy: zostawia ono na deszczu swj nowy rower, gdy ta nowo ma zaledwie trzy tygodnie. Pd niszczycielski dziewicio- czy dziesicioletnich dzieci nie jest z zaoenia zy czy aspoeczny. Przedmioty jako wasno osobista nie s dla nich jeszcze realne. Odlatujc w krain fantazji, dzieci bior przecierada i koce, i robi pirackie statki w swoim pokoju; przecierada staj si czarne, a koce dr si w trakcje zabawy. Ale jakie znaczenie ma brudne przecierado, gdy wywiesio si czarn flag i oddao salw ze wszystkich dzia? 67

Doprawdy, kady kto chce da dzieciom swobod, powinien by milionerem, poniewa to nie w porzdku, e naturalna nieuwaga dzieci musi by w cigym konflikcie z finansami. Nie przemawia do mnie argument zwolennikw dyscypliny, e dzieci trzeba zmusi do szanowania przedmiotw, poniewa oznacza to zawsze jakie powicenie zabawowej strony ich ycia. Jestem zdania, e kady powinien samodzielnie pozna warto rzeczy. Gdy dzieci wychodz z przedpokwitaniowego okresu obojtnoci na przedmioty, zaczynaj szanowa wasno. Jeli maj szans takiego swobodnego przejcia, istnieje mae prawdopodobiestwo, e stan si kiedykolwiek spekulantami czy wyzyskiwaczami. Dziewczyny nie siej spustoszenia jak chopcy. Dzieje si tak dlatego, e ich fantazje nie wymagaj statkw pirackich czy napadw gangsterskich. Mimo to, eby by w porzdku w stosunku do chopcw musz stwierdzi, e wsplny pokj dziewczyn wyglda fatalnie. Nie bardzo przekonuje mnie wyjanienie, e ten opakany stan jest wynikiem bjek z odwiedzajcymi je chopcami. Par lat temu pokrylimy ciany w sypialniach dzieci pyt pilniow po to, eby je ociepli. Pyta pilniowa to rodzaj grubej tektury; wystarczy, eby mae dziecko zdao sobie z tego spraw, a natychmiast zaczyna wydubywa w niej dziury. Wyoona t pyt ciana w pokoju do pingponga wygldaa jak Berlin po bombardowaniu. Dubanie w pycie jest podobne do dubania w nosie: zazwyczaj zupenie niewiadomie ma podobnie jak inne formy niszczenia jaki ukryty motyw a czsto take wymow twrcz. Jeeli chopiec potrzebuje kawaka metalu na kil do dki, to wemie gwd, jeli go znajdzie. Ale gdy nie moe znale gwodzia, uyje ktrego z moich maych narzdzi, jeli akurat bdzie miao waciwe rozmiary. Duto, tak jak gwd, jest dla dziecka tylko kawakiem metalu. Pewien inteligentny modzian uy kiedy drogiego pdzla do bielenia, gdy smoowa dach. Przekonalimy si, e dzieci maj zupenie inny system wartoci ni doroli. Jeli szkoa prbuje podnie oglny poziom wieszajc na cianach pikne klasyczne obrazy oraz umieszczajc pikne meble w pokojach, zaczyna ze zej strony. Dzieci to prymitywy: dopki wic nie prosz o kultur, powinny mieszka w tak prymitywnym i nieformalnym otoczeniu, jakie tylko jestemy w stanie im zapewni. Wiele lat temu, gdy przeprowadzilimy si do naszego obecnego domu, cierpielimy katusze widzc, jak chopcy rzucaj noami w pikne dbowe drzwi. Czym prdzej kupilimy dwa wagony kolejowe i przerobilimy je na bungalow. Nasze prymitywy mogy tam rzuca noami do woli. A mimo to dzisiaj, po czterdziestu latach, wagony nie s w zym stanie. Mieszkaj w nich chopcy w wieku od dwunastu do szesnastu lat. Wikszo z nich dosza ju do okresu, w ktrym dba si o wygod i estetyk. Przewanie utrzymuj swoje przedziay we wspaniaym porzdku i czystoci. Niektrzy yj w baaganie; s to na og chopcy, ktrzy niedawno przyszli do nas z innych szk. atwo jest rozpozna w Summerhill byych uczniw szk prywatnych: s najbardziej nie domyci i nosz najbardziej zabrudzone ubrania. Zawsze troch trwa, zanim przejd przez okres prymitywizmu, ktry w poprzednich szkoach zosta zaledwie stumiony. Ci chopcy potrzebuj czasu, eby sta si w warunkach swobody autentycznie spoecznymi jednostkami. Warsztat w wolnej szkole sprawia najwicej kopotw. Na samym pocztku by on dla dzieci zawsze otwarty, w wyniku czego wszystkie narzdzia zostay zniszczone lub zgubione. Dziewicioletnie dziecko spokojnie uywao dobrego duta jako rubokrtu, albo wzio kleszcze, eby naprawi rower i zostawio je na ciece. W owym czasie zdecydowaem, e bd mia swj prywatny warsztat oddzielony przepierzeniem od oglnie dostpnego i zamknity na klucz. Miaem jednak stale wyrzuty sumienia; czuem, e jestem aspoecznym egoist. W kocu zwaliem przepierzenie. W cigu szeciu miesicy nie byo ani jednego dobrego narzdzia w tym, co byo przedtem moj prywatn czci. Jeden z chopcw zuy wszystkie klamry do drutu robic zawleczki do swojego motoru. Inny prbowa nastawi moj obrabiark na wycinanie rub, gdy bya wczona. Polerowane motki do wyklepywania byy uywane do rozbijania cegie. Narzdzia znikay jak kamfora. A co najgorsze, zainteresowanie rkodzieem zupenie wymaro, poniewa starsi chopcy mwili: Co za

68

sens chodzi teraz do warsztatu? Wszystkie narzdzia s zepsute. No i tak faktycznie byo. Heble miay zby na ostrzach, a piy byy gadkie. Zaproponowaem na Oglnym Spotkaniu Szkoy, eby mj warsztat by znowu zamknity. Wniosek przeszed. Ale oprowadzajc goci odczuwaem wstyd, gdy musiaem za kadym razem otwiera mj warsztat. Co? Wolno i drzwi zamknite na klucz? To rzeczywicie le wygldao, wic postanowiem zrobi w szkole dodatkowy warsztat, ktry byby bez przerwy otwarty. Wyposayem go we wszystkie konieczne rzeczy warsztaty, imado, piy, duta, heble, motki, kleszcze, przymiary i tak dalej. Ktrego dnia, jakie cztery miesice pniej, oprowadzaem po szkole grup goci. Gdy otworzyem mj warsztat, jeden z nich powiedzia: Co to nie bardzo wyglda na wolno. Ot powiedziaem szybko dzieci maj drugi warsztat, ktry jest otwarty przez cay dzie. Chodmy, poka go wam. Nie byo w nim nic poza awk. Nawet imado znikno. Nigdy si nie dowiedziaem, gdzie podziay si te wszystkie duta i motki. Sytuacja z warsztatem nadal martwia nauczycieli. Ja byem najbardziej ze wszystkich zmartwiony, poniewa narzdzia wiele dla mnie znacz. Doszedem do wniosku, e niewaciwe byo to, i wszystkie narzdzia byy uywane wsplnie. No powiedziaem sobie jeli wprowadzimy element wasnoci, jeeli kade dziecko, ktre naprawd chce, bdzie miao swj wasny zestaw narzdzi, wtedy sytuacja musi si zmieni. Zaproponowaem to na spotkaniu szkoy, a pomys zosta dobrze przyjty. W nastpnym semestrze niektrzy starsi uczniowie przywieli z domu swoje wasne narzdzia. Utrzymywali je w doskonaym stanie i uywali ich duo uwaniej ni przedtem. Moliwe, e powodem wikszoci problemw jest dua rozpito wiekowa. Narzdzia z ca pewnoci nie maj prawie adnego znaczenia dla bardzo modych chopcw i dziewczynek. Obecnie nasz nauczyciel prac rcznych zamyka swoj pracowni. Ja askawie pozwalam niektrym starszym uczniom korzysta z mojego warsztatu. Nie traktuj go le, poniewa osignli ju etap, na ktrym waciwa troska o narzdzia pracy jest wiadom potrzeb. A ponadto teraz rozumiej oni rnic midzy swobod a rozwydrzeniem. A jednak zamykanie drzwi na klucz bardzo si ostatnio w Summerhill nasilio. Poruszyem t spraw ktrego wieczoru na spotkaniu. Nie podoba mi si to powiedziaem. Oprowadzaem goci dzisiaj rano i musiaem otwiera warsztat, laboratorium, pracowni garncarsk i teatr. Proponuj, eby wszystkie wsplne pomieszczenia byy otwarte przez cay dzie. Odmienne od mojego zdania zostay wyraone bardzo gwatownie. Laboratorium musi by zamykane, poniewa s tam trucizny mwiy jedne dzieci a poniewa pracownia garncarska przylega do laboratorium, to te trzeba j zamyka. Nie zgodzimy si na otwieranie warsztatu. Pamitasz, co stao si z narzdziami ostatnim razem! mwili inni. Moe w takim razie prosiem nie zamykajmy chocia teatru. Nikt przecie nie ucieknie ze scen. Autorzy sztuk, aktorzy i aktorki, kierownik sceny, operator wiata oburzyli si jednoczenie. Operator wiata powiedzia: Zostawie rano otwarty teatr, a po poudniu jaki idiota wczy wszystkie wiata i tak je zostawi wiesz, ile to forsy! Kto inny powiedzia: Mae dzieci wyjmuj kostiumy i przebieraj si. Skoczyo si tym, e moja propozycja niezamykania drzwi na klucz uzyskaa dwa gosy za mj i siedmioletniej dziewczynki. Pniej okazao si, e maa mylaa, i gosujemy nad poprzedni spraw, to znaczy czy siedmiolatki mog chodzi do kina. Dzieci uczyy si na wasnej skrze, e prywatn wasno naley szanowa. Smutn prawd jest to, e czciej my doroli bardziej troszczymy si o bezpieczestwo materiaw ni o bezpieczestwo dzieci. Nasze pianino, narzdzia stolarskie, ubranie setki rzeczy stay si czci nas samych. Gdy widzi si, jak kto le uywa hebla to tak, jakby si 69

dowiadczao osobistej przykroci. Ta mio do dobytku jest czsto wiksza ni mio do dzieci. Kade Zostaw to w spokoju jest przedkadaniem przedmiotu nad dziecko. Dziecko jest nieznone, poniewa jego yczenia kc si z egoistycznymi yczeniami dorosych. Trzech maych chopcw poyczyo kiedy moj drog elektryczn latark. Zaczli bada, co jest w niej w rodku i zepsuli j. Skamabym, mwic, e ich eksploracja sprawia mi przyjemno. Byem zirytowany, mimo e podejrzewaem psychologiczne znaczenie tego aktu destrukcji: symbolicznie rzecz biorc, latarka ojca reprezentowaa jego prcie. Jednym z moich marze jest, e uczniem szkoy zostaje syn milionera. W wyobrani pozwalam mu dokonywa wszelkiego rodzaju skomplikowanych eksperymentw na koszt jego ojca! bowiem zapewnienie neurotycznemu dziecku swobody to kosztowny interes. adne zdrowe dziecko nie odczuwa regularnej chci wbijania gwodzi w telewizor. Przypomniao mi to pytanie, ktre pada wszdzie, gdzie tylko zdarzy mi si wykada. Co by zrobi, gdyby jaki chopiec zacz wbija gwodzie w twj fortepian? Teraz jestem ju takim ekspertem, e czsto udaje mi si przewidzie, kto zada to pytanie. Siedzi zwykle w pierwszym rzdzie i od czasu do czasu z dezaprobat potrzsa gow. Najlepsza odpowied na to pytanie brzmi tak: Nie ma znaczenia, co zrobisz dziecku, jeeli twj stosunek do niego jest waciwy. Nie ma znaczenia to, e odsuniesz dziecko od fortepianu, dopki nie wywoasz w nim poczucia winy z powodu wbijania gwodzi. Nie wyrzdzasz adnej krzywdy dbajc o swoje indywidualne prawa, o ile nie wprowadzasz osdu moralnego dobra i za. To uywanie sw takich jak niegrzeczny albo zy czy brudny wyrzdza szkod. Wracajc teraz do modego motkowicza. Jasne, e powinien on mie, zamiast pianina, drewno do wbijania gwodzi. Kade dziecko ma prawo do narzdzi, za pomoc ktrych moe wyrazi samego siebie. I te narzdzia powinny by wycznie jego. Ale pamitaj, e nie bdzie ono kojarzyo ich z pienidzmi, ktrymi trzeba byo za nie zapaci. Nieustanne niszczycielstwo charakterystyczne dla trudnego dziecka jest czym zupenie innym ni przejawy destrukcji normalnego dziecka. Te ostatnie nie wypywaj zwykle z nienawici czy niepokoju: s twrczymi aktami fantazji, nie s te z zaoenia zoliwe. Prawdziwe niszczycielstwo to nienawi w dziaaniu. Symbolicznie znaczy ono morderstwo. Nie ogranicza si wycznie do trudnych dzieci. Ludzie, w ktrych domach mieszkali w czasie wojny wojskowi, stwierdzali, e onierze niszcz duo bardziej ni dzieci. To naturalne, poniewa ich zajcie to destrukcja. Tworzenie rwna si yciu; destrukcja rwna si mierci. Destrukcyjne i trudne dziecko jest wrogo nastawione do ycia. Niszczycielstwo w przypadkach lkowych ma wiele skadnikw. Jednym z nich moe by zazdro o brata czy siostr, ktry jest zdaniem niszczyciela bardziej od niego kochany. Nastpnym moe by bunt przeciw wszechograniczajcemu autorytetowi. A jeszcze innym skadnikiem moe by zwyka ch zobaczenia, co jest w rodku. Tym, co powinno nas przede wszystkim zaj, jest nie faktyczne zniszczenie przedmiotu lecz stumiona nienawi, wyraona za pomoc destrukcji nienawi, ktra w sprzyjajcych okolicznociach zrobi z dziecka sadyst. Jest to bardzo istotna sprawa. Dotyczy ona choroby wiata, w ktrym nienawi kwitnie od koyski po grb. Jest, oczywicie, na wiecie wiele mioci. Gdyby tak nie byo, moglibymy jedynie rozpacza nad ludzkoci. Kady rodzic i kady pedagog powinien powanie sprbowa odnale t mio w sobie.

KAMSTWO
Jeeli twoje dziecko kamie, to albo si ciebie boi, albo ci naladuje. Kamicy rodzice bd mieli kamice dzieci. Jeeli oczekujesz prawdy od swojego dziecka, nie okamuj go. To stwierdzenie nie ma charakteru moralnego pouczenia, poniewa wszystkim zdarza si kama. Czasami kamiemy, eby nie rani czyich uczu oraz, rzecz jasna, kamiemy na wasny temat, 70

gdy oskara si nas o egoizm czy zarozumiao. Zamiast mwi: Mam boli gowa; bdcie cicho, duo lepiej i duo uczciwiej jest wrzasn: Do cholery, przestacie si kci! Jednak bezkarnie tak si odezwa moesz tylko wtedy, gdy dzieci si ciebie nie boj. Rodzice czasami kami, eby zachowa swoj powag. Tato, mgby pokona szeciu mczyzn, prawda? Wymaga odwagi, eby odpowiedzie: Nie, synu, z moim wielkim brzuchem i sflaczaymi miniami nie pokonabym nawet karzeka. Ilu ojcw przyznaoby si wasnym dzieciom, e boj si pioruna czy policjanta? Mao ktry mczyzna jest wystarczajco dojrzay, eby przyzna si dzieciom, e w szkole przezywali go Sapka. Rodzinne kamstwo ma dwa motywy: utrzyma dziecko w ryzach i wywrze na nim wraenie rodzicielsk doskonaoci. Ilu rodzicw i nauczycieli odpowiedziaoby zgodnie z prawd na pytanie dziecka: Czy bye kiedy pijany? Czy kiedy kle? To wanie lk przed dziemi robi z dorosych hipokrytw. Jako chopiec nie mogem wybaczy ojcu, e przeskoczy przez mur, eby uciec przed rozjuszonym bykiem. Dzieci robi z nas w wyobrani bohaterw i rycerzy, a my staramy si temu sprosta. Ale ktrego dnia okazuje si, jacy naprawd jestemy. Pewnego dnia dziecko wyranie widzi, e jego rodzice i nauczyciele s kamcami i oszustami. Moliwe, e w kadym modym yciu przychodzi czas, kiedy krytykuje si i lekceway rodzicw, uwaajc, e s zacofani. Okres ten nastpuje po tym, jak dzieci stwierdzaj, jacy ich rodzice s naprawd. To lekcewaenie jest po prostu pogard dla ideau z wyobrani dziecka. Kontrast midzy cudownymi, wymarzonymi rodzicami a tymi sabymi, prawdziwymi, jest zbyt duy. Pniej dziecko wraca do swoich rodzicw z sympati i zrozumieniem, lecz ju bez zudze. A jednak cae to zamieszanie byoby niepotrzebne, gdyby rodzice mwili prawd o sobie od samego pocztku. Gwna trudno w mwieniu dzieciom prawdy jest nastpujca: my wszyscy nie mwimy prawdy samym sobie. Okamujemy siebie i okamujemy ssiadw. Kada napisana kiedykolwiek autobiografia jest kamstwem. Kamiemy, poniewa uczono nas, eby y zgodnie z pewnym nieosigalnym standardem moralnym. Trening w dziecistwie spowodowa, e mamy te swoje przykre tajemnice, ktrych od tamtej pory strzeemy. Dorosy, ktry okamuje dzieci choby porednio jest czowiekiem, ktry naprawd dzieci nie rozumie. Std cay nasz system ksztacenia jest peen kamstw. Nasze szkoy przekazuj dalej kamstwo, e posuszestwo i pracowito to cnoty, a historia i francuski to wyksztacenie. Wrd moich uczniw nie ma zatwardziaego czy notorycznego kamcy. Gdy przychodz do Summerhill, kami, poniewa boj si mwi prawd. Gdy stwierdzaj, e ta szkoa jest szko bez policjanta, kamstwa nie s im ju potrzebne. Wikszo kamstw ze strony dzieci wynika z lku; gdy lk jest nieobecny, kami znacznie mniej. Nie mog powiedzie, e kamstwa zupenie znikaj. Chopiec powie, e wybi okno, ale nie powie, e wyjada co z lodwki, czy e ukrad jakie narzdzie. Nie mona si spodziewa, e kamstwa zupenie znikn. Swoboda nie wypleni u dzieci kamstw wynikych z fantazjowania. Rodzice zbyt czsto przywizuj do nich nadmierne znaczenie. Gdy may Jimmie przyszed do mnie i powiedzia, e tato przysa mu prawdziwego rolls-bentleya, odparem: Wiem, widziaem go przed wejciem. Kapitalny samochd. E, nie gadaj on na to. Przecie wiesz, e ja ci tylko nabieraem. Moe wydawa si paradoksalne i nielogiczne to, e ja odrniam kamanie od bycia nieuczciwym. Mona by uczciwym a mimo to kama to znaczy, mona by uczciwym w duych sprawach yciowych, chocia czasami nieuczciwym w sprawach mniej wanych. W ten sposb wiele naszych kamstw ma w zaoeniu oszczdzi innym cierpienia. Prawdomwno staaby si zem, gdyby zmuszaa mnie do napisania: Szanowny Panie, Paski list by tak dugi i nudny, e nie byem w stanie przeczyta go do koca. Albo gdyby zmuszaa ci do powiedzenia niedoszemu muzykowi: Dzikuj, e mi zagra. Ale mordowae t etiud. Kamstwa dorosych s czsto altruistyczne. Najlepszym sposobem na to, eby zrobi z dziecka kamc na cae ycie jest naleganie, eby mwio tylko i wycznie prawd. 71

Przyznaj, e bardzo trudno jest by zawsze prawdomwnym, ale gdy ju podejmie si decyzj, eby nie kama dziecku czy przy dziecku, wtedy okazuje si to atwiejsze ni mona by przypuszcza. Jedynym dobrym dopuszczalnym kamstwem jest takie, ktre naley powiedzie, gdy zagroone jest ycie na przykad, gdy ciko choremu dziecku nie mwi si o mierci matki. Wikszo naszej mechanicznej etykiety to ywe kamstwo. Mwimy dzikuj cho wcale tak nie mylimy; uchylamy kapelusza wobec kobiet, ktrych nie powaamy. Powiedzenie kamstwa jest drobn saboci, natomiast ycie w zakamaniu jest powanym nieszczciem. Naprawd niebezpieczny jest rodzic, ktry yje w zakamaniu. Wymagaem od mojego syna tylko jednego zawsze absolutnej prawdy, powiedzia ojciec pewnego kradncego szesnastolatka. Ten mczyzna nienawidzi swojej ony, zreszt z wzajemnoci, chocia ukrywali ten fakt pod mask kochanych i najdroszych. Syn mglicie wyczuwa, e co z jego domem jest bardzo nie w porzdku. Jak wic szans ma syn takiego ojca, eby nie wyrosn na typowego nieuczciwego czowieka, jeeli dom jest jednym skandalicznym kamstwem? Kradziee chopca byy patetycznym sposobem szukania mioci, ktrej nie byo w jego domu. Rzeczywicie, dziecko moe kama naladujc rodzicw. Jest niemoliwe aby dziecko byo prawdomwne w domu, w ktrym ojciec i matka przestali si kocha. aosne pozory ktre rodzice staraj si tworzy nie s w stanie zmyli dziecka. Jest ono wpdzane w nierzeczywisty wiat udawania. Pamitaj, e dzieci czuj, gdy nie widz. Kocioy uniemiertelniaj kamstwo, e czowiek rodzi si grzeszny i e wymaga zbawienia. Prawo sprzyja kamstwu, e ludzko mona ulepszy przez nienawi w formie kary. Lekarze wraz z firmami farmaceutycznymi podtrzymuj kamstwo, e zdrowie zaley od napychania si nieorganicznymi lekarstwami. W spoeczestwie penym kamstwa rodzicowi niezwykle trudno jest by uczciwym. Mwi swojemu dziecku: Jeeli bdziesz si masturbowa, to zwariujesz. Wszystkie rodzicielskie kamstwa zawieraj niewiarygodn wprost niewiedz na temat szkd wyrzdzanych dziecku. Uwaam, e rodzice nie musz kama; a nawet wicej, niech nie wa si kama. Istnieje wiele domw bez kamstwa i z nich wanie pochodz szczere dzieci o czystych oczach. Rodzic moe odpowiedzie zgodnie z prawd na kade pytanie, poczwszy od tego, skd si bior dzieci, a do tego, ile lat ma mama. Przez ponad czterdzieci lat ani razu wiadomie nie skamaem dziecku, co wicej, nigdy nie miaem na to ochoty. Ale nie jest to cakiem prawd, poniewa kiedy powanie skamaem. Dziewczynka, ktrej smutn histori znaem, ukrada funta. Grupa do spraw kradziey trzech chopcw widziaa, jak wydawaa pienidze na lody i papierosy. Przesuchali j. Dostaam tego funta od Neilla, powiedziaa im, a oni przyprowadzili j do mnie i spytali: Dae Liz funta? Wyczuem sytuacj i odpowiedziaem uprzejmie: Daem, a co si stao? Wiedziaem, e gdybym j wtedy zdradzi, to na zawsze straciaby do mnie zaufanie. Jej symboliczna kradzie mioci w formie pienidzy spotkaaby si znowu z wrogim odrzuceniem. Musiaem udowodni, e bezwzgldnie jestem po jej stronie. Wiedziaem, e gdyby jej dom by uczciwy i wolny, taka sytuacja nigdy by si nie zdarzya. Skamaem w pewnym celu w leczniczym celu ale w adnym innym przypadku nie odwaam si kama. Dzieci dowiadczajce wolnoci nie kami zbyt wiele. Policjant z wioski przey raz ogromne zaskoczenie, gdy by wiadkiem, jak do mojego biura wszed chopiec i powiedzia: Cze, Neill, stukem okno w wietlicy. Dzieci kami przede wszystkim, eby si chroni. Kamstwo kwitnie w domu, w ktrym panuje strach. Gdy zniknie strach, zniknie i kamstwo. Istnieje jednake pewien rodzaj kamstwa, ktry nie ma podoa lkowego kamstwo wynike z fantazjowania. Mamo, widziaem psa tak wielkiego jak krowa jest na tym samym poziomie, co kamstwo wdkarza o taakiej rybie, ktra mu si urwaa. W takich wypadkach kamstwo uwypukla osobowo kamicego. Najoczywistszym sposobem reakcji jest wczenie si w t gr. Tak wic, gdy Billy mwi mi, e jego tata ma rolls-roycea, ja na to: Wiem. wietne auto. Umiesz go prowadzi? Wtpi, czy te romantyczne kamstwa wystpowayby u dzieci, ktre od urodzenia byyby wychowywane w samoregulacji. Nie sdz, e musiayby one kompensowa swoje poczucie niszoci wymylajc niestworzone brednie. 72

Nielubne dziecko nie wie, e jest z nieprawego oa, ale czuje, e rni si od innych dzieci. Oczywicie, nie dzieje si tak, jeli dziecko zna prawd i yje wrd ludzi, ktrym jest obojtne, czy kto urodzi si w zwizku maeskim czy nie. Rodzice-ignoranci wyrzdzaj dzieciom tak wielk krzywd swoimi kamstwami i zakazami, poniewa odczuwanie jest waniejsze ni wiedza. Szkodz raczej sercu dziecka ni jego gowie. Ale tylko serca, a nie gowy, wywouj nerwice. Rodzice musz powiedzie adoptowanym dzieciom prawd. Macocha, ktra pozwala na to, by dziecko z pierwszego maestwa wierzyo, e jest jej rodzonym synem, tylko szuka kopotu i w wikszoci przypadkw go znajduje. Widywaem powane urazy w pniejszym wieku, gdy nastolatki odkryway prawd. A poza tym zawsze znajdzie si jaki peen wrogoci osobnik, ktry ze zoliw satysfakcj powie modemu czowiekowi prawd. Uzbrj swoje dzieci przeciwko wszystkim zoliwym plotkarzom decydujc si na to, by nigdy nie okamywa adnego dziecka ani swojego ani czyjegokolwiek. Nie ma innego sposobu poza mwieniem dziecku absolutnej prawdy. Jeeli tata kiedy siedzia w wizieniu, synek powinien o tym wiedzie. Jeeli mama bya bufetow, crce trzeba o tym powiedzie. Prawda staje si niezrczna, gdy pada pytanie: Mamo, a ktre z nas kochasz najbardziej? Powszechn i czsto nieprawdziw odpowiedzi jest sodkie: Kocham was wszystkich tak samo, skarbie. Jaka powinna by odpowied, nie wiem. By moe kamstwo jest tu usprawiedliwione, poniewa druzgocce: Najbardziej kocham Tommiego, miaoby katastrofalne skutki. Rodzic uczciwy w sprawach seksu nie bdzie nieuczciwy w innych sprawach. W milionach domw roi si od kamstw kamstw o policjantach, ktrzy przychodz ukara niegrzeczne dzieci; o tym, e palenie hamuje wzrost; albo e mam boli gowa, zamiast e ma miesiczk. Niedawno nauczycielka odesza z Summerhill, eby uczy w przedszkolu w Londynie. Jej mali uczniowie zapytali, skd si bior dzieci. Nastpnego ranka p tuzina rozwcieczonych matek przyszo do szkoy i, wyzywajc j od spronych suk, zaday jej zwolnienia. Dziecko wychowane w swobodnej atmosferze nie bdzie kama, poniewa nie ma potrzeby. Nie bdzie kamao lkajc si kary. Ale bdzie mwio kamstwa wynike z fantazjowania opowiadajc niestworzone historie, ktre si nigdy nie zdarzyy. Jeli za chodzi o kamanie wynikajce z lku, to widz nowe pokolenie, ktre nie bdzie miao przykrych prawd do ukrycia. Bdzie szczere i uczciwe we wszystkim. Nie bdzie potrzebowao sowa kamstwo w swoim sowniku. Kamstwo jest zawsze tchrzostwem, a tchrzostwo jest skutkiem niewiedzy.

ODPOWIEDZIALNO
W wielu domach ego dziecka jest tumione, poniewa rodzice traktuj je jak wieczne niemowlta. Znaem czternastoletnie dziewczyny, do ktrych rodzice nie mieli na tyle zaufania, eby pozwoli im na rozpalenie ognia w kominku. Rodzice majc najlepsze intencje, wzbraniaj dzieciom odpowiedzialnoci. Musisz wzi sweter, kochanie; na pewno bdzie pada. No i nie chod blisko torw. Umye buzi? Pewnego razu, gdy przyjmowaem pewn dziewczynk do Summerhill, jej matka powiedziaa mi, e ona bardzo si brudzi, i e musiaa mwi jej dziesi razy dziennie, eby si umya. Od nastpnego dnia po przybyciu do szkoy to dziecko brao zimn kpiel codziennie rano i co najmniej dwie kpiele gorce w cigu tygodnia. Miao zawsze czyst twarz i rce. Brak czystoci w domu ktry mg zreszt istnie tylko w wyobrani matki by spowodowany tym, e traktowano j jako mae dziecko. Dzieciom powinno si pozwoli ponosi niemal nieograniczon odpowiedzialno za samych siebie. Przedszkolaki uczone systemem Montessori nosz wazy pene gorcej zupy. Jeden z naszych najmodszych uczniw, siedmiolatek, uywa najrozmaitszych narzdzi: duta, siekiery, piy, noy. Ja czciej od niego rani sobie palce. 73

Nie naley myli obowizku z odpowiedzialnoci. Poczucia obowizku powinno si nabywa pniej w yciu, jeeli ju w ogle. Sowo obowizek ma tak wiele ponurych skojarze. Mam na myli kobiety, ktre rozminy si z yciem i mioci, poniewa czuy si zmuszone poczuciem obowizku do pozostania ze swoimi starymi rodzicami i opiekowania si nimi. Mam na myli maestwa, ktre ju dawno przestay si kocha, ale dalej nieszczliwie yj ze sob z poczucia obowizku. Niejedno dziecko w internacie czy na obozie letnim czuje, e obowizek pisania do domu jest przykry, zwaszcza jeli trzeba to robi w niedzielne popoudnie. To nieprawda, e odpowiedzialno wie si z wiekiem; to bd, ktry oddaje mode ycie w rce sabych starych ludzi, ktrych nazywamy mami stanu, a ktrych mona by trafniej nazwa mami zastoju. Z tego samego bdnego rozumowania wywodzi si zaoenie, e kady czonek rodziny jest opiekunem i przewodnikiem tych modszych od siebie. Rodzicom trudno zrozumie, e ich szecioletni syn nie jest rozsdn, logiczn istot, ktra rozumie takie na przykad zdanie: Jeste starszy od Tommiego i w twoim wieku powiniene ju wiedzie, e nie wolno mu wybiega na drog. Dziecko nie powinno by nakaniane do przyjmowania na siebie odpowiedzialnoci, do ktrej nie jest gotowe, ani te obarczane podejmowaniem decyzji, do podejmowania ktrych jest jeszcze za mode. Dewiz musi by zdrowy rozsdek. W Summerhill nie pytamy naszych piciolatkw, czy ycz sobie krat przed kominkiem. Nie prosimy szeciolatka, by zdecydowa, czy moe wyj na dwr, gdy ma gorczk. Nie pytamy te skonanego dziecka, czy powinno i do ka, gdy jest przemczone. Nie prosi si go wszak o pozwolenie na podanie zapisanych przez lekarza medykamentw, gdy jest chore. Lecz narzucanie autorytetu koniecznego autorytetu bynajmniej nie jest sprzeczne z pogldem, e dziecko powinno mie tyle odpowiedzialnoci, ile tylko jest w stanie zaakceptowa w swoim wieku. Ustalajc granice odpowiedzialnoci, rodzic powinien zawsze przysuchiwa si swojemu wewntrznemu gosowi. Musi najpierw zbada samego siebie. Na przykad rodzice, ktrzy odmawiaj dzieciom prawa do wybierania wasnych ubra, kieruj si zwykle myl, e dziecko mogoby wybra takie ubranie, ktre nie odpowiadaoby ich pozycji spoecznej. Rodzice, ktrzy cenzuruj lektur dziecka, filmy, czy przyjaci, prbuj, oglnie rzecz biorc, narzuci dziecku si swoje wasne pogldy. Tacy rodzice jedynie racjonalizuj wasn postaw mwic, e wiedz, co jest najlepsze, podczas gdy ich ukryt motywacj jest najprawdopodobniej ch sprawowania autorytarnej wadzy. Oglnie mwic, rodzice powinni pozwala dziecku na jak najwicej odpowiedzialnoci, biorc pod uwag jego fizyczne bezpieczestwo. Tylko w ten sposb rozwin oni w dziecku pewno siebie.

POSUSZESTWO A DYSCYPLINA
Pojawia si heretyckie pytanie: Dlaczego dziecko powinno by posuszne? Moja odpowied brzmi: Dziecko musi sucha, eby zaspokoi pragnienie wadzy u dorosych. W przeciwnym bowiem razie dlaczego dziecko miaoby by posuszne? W porzdku mwisz ale ono moe zmoczy sobie nogi, gdy nie posucha polecenia, eby woyo buty; moe nawet spa ze skay, gdy nie posucha krzyku ojca. Tak, oczywicie, dziecko powinno sucha, gdy chodzi o spraw ycia czy mierci. Lecz jak czsto dziecko jest karane za nieposuszestwo w sprawach ycia czy mierci? Rzadko, jeeli w ogle. Zwykle si je wtedy przytula wykrzykujc: Mj skarbie! Dziki Bogu, e nic ci si nie stao! Dziecko jest zwykle karane za drobiazgi. Mona prowadzi dom, w ktrym nie da si posuszestwa. Jeeli mwi do dziecka: We ksiki i id na lekcj angielskiego, ono moe odmwi, gdy nie jest zainteresowane angielskim. Jego nieposuszestwo wyraa po prostu jego wasne pragnienia, ktre oczywicie nikomu nie przeszkadzaj ani nikogo nie krzywdz. Natomiast jeeli mwi: Posadziem co w rodkowej 74

czci ogrodu: nie wolno tam biega!, wszystkie dzieci akceptuj to, co mwi w sposb bardzo podobny do tego, jak akceptuj polecenie Derricka: Nikomu nie wolno bra mojej piki, jeeli mnie przedtem nie spyta. Bowiem posuszestwo powinno by kwesti wzajemnych ustpstw. Czasami zdarza si w Summerhill nieposuszestwo w stosunku do regu ustanowionych na Oglnym Spotkaniu Szkoy. W takim wypadku dzieci mog same podj dziaania. Niemniej jednak Summerhill na og obywa si bez autorytetu czy posuszestwa. Kady moe robi, co mu si podoba, dopki nie narusza wolnoci innych. A jest to cel moliwy do zrealizowania w kadej spoecznoci. W sytuacji samoregulacji w domu nie ma autorytetu. Oznacza to, e nie ma podniesionych gosw i gardowania: Ja tak mwi! Ty musisz sucha. W rzeczywistoci istnieje, oczywicie, autorytet. Taki autorytet mona by nazwa ochron, trosk, albo odpowiedzialnoci dorosego. Taki autorytet czasami wymaga posuszestwa, a czasami sam jest posuszny. Tak wic mog powiedzie do mojej crki: Nie wno tego bota i wody do salonu. Jest to takie samo yczenie, jak to gdy ona mwi do mnie: Wyjd z mojego pokoju, tato. Nie chc, eby teraz tu by, a ja, rzecz jasna, speniam je bez sowa. Pokrewne karze jest rodzicielskie danie, eby dziecko nie porywao si na rzeczy, ktre s ponad jego siy, eby nie jado oczami. I to dosownie bowiem czsto oczy dziecka s wiksze ni jego odek i domaga si ono penego po brzegi talerza, ktrego nie jest w stanie oprni. Zmuszanie dziecka, eby zjado wszystko, co ma na talerzu, jest niewaciwe. Dobre rodzicielstwo to umiejtno identyfikowania si z dzieckiem, rozumienie motyww jego postpowania, zdawanie sobie sprawy z jego ogranicze bez ywienia ukrytej urazy. Pewna matka napisaa, e chce, aby crka bya jej posuszna. Ja uczyem jej crk posuszestwa wobec siebie samej. Matka twierdzi, e jest ona nieposuszna, lecz ja twierdz, e ona jest zawsze posuszna. Pi minut temu przysza do mojego pokoju podyskutowa o psach i ich tresurze. Uciekaj powiedziaem jestem zajty pisaniem. I wysza bez sowa. Posuszestwo powinno by towarzysk uprzejmoci. Doroli nie powinni mie adnego prawa do posuszestwa ze strony dzieci. Musi ono pochodzi od wewntrz a nie by narzucane z zewntrz. Dyscyplina jest rodkiem do celu. Dyscyplina w wojsku jest nakierowana na wyrobienie sprawnoci w walce. Wszelka tego typu dyscyplina podporzdkowuje poszczeglne jednostki sprawie. W zdyscyplinowanych krajach ycie ludzkie jest tanie. Istnieje, jednake, inna dyscyplina. W orkiestrze pierwszy skrzypek sucha dyrygenta, poniewa jemu rwnie mocno jak dyrygentowi zaley na dobrym wykonaniu utworu. Stajcemu na baczno szeregowcowi z reguy nie zaley na sprawnoci armii. Kade wojsko rzdzone jest gwnie za pomoc strachu, a onierz wie, e jeeli nie posucha, zostanie ukarany. Dyscyplina w szkole moe by rodzajem dyscypliny takiej jak w orkiestrze, jeeli nauczyciele s dobrzy. Zbyt czsto jednak panuje tam dyscyplina typu wojskowego. To samo odnosi si do domu. Szczliwy dom jest jak orkiestra i ma takiego samego ducha wsppracy. Nieszczliwy dom podobny jest do koszar, w ktrych rzdzi nienawi i dyscyplina. Dziwne jest to, e domy, w ktrych panuje dyscyplina jak w orkiestrze, czsto toleruj szko o dyscyplinie typu wojskowego. Chopcy nigdy nie bici w domu, tam s bici przez nauczycieli. Przybysz ze starszej i mdrzejszej planety bez wtpienia uwaaby rodzicw z tego kraju za kretynw, gdyby dowiedzia si, e w niektrych szkoach podstawowych, take dzisiaj, mae dzieci s karane za bdy w dodawaniu czy ortografii. Gdy ludzcy rodzice protestuj przeciwko szkolnej dyscyplinie opartej na biciu i oddaj spraw do sdu, wtedy w wikszoci przypadkw, prawo staje po stronie karzcego nauczyciela. Rodzice mogliby obali karanie cielesne jutro gdyby chcieli. Widocznie wikszo nie chce. Ten system im odpowiada. Utrzymuje on w ryzach ich dziewczyny i chopcw. Nienawi dziecka jest sprytnie kierowana na karzcego nauczyciela, a nie na rodzicw, ktrzy wynajmuj go do wykonania brudnej roboty. Ten system odpowiada takim rodzicom, poniewa im samym nie pozwolono y i kocha. Z nich take zrobiono niewolnikw grupowej dyscypliny, i ci biedacy nie potrafi sobie teraz wyobrazi wolnoci.

75

Prawd jest, e w domu musi by jaka dyscyplina. Zazwyczaj jest to dyscyplina, ktra chroni indywidualne prawa kadego czonka rodziny. Na przykad ja nie pozwalam mojej crce Zoe bawi si moj maszyn do pisania. Ale w szczliwej rodzinie ten rodzaj dyscypliny ustala si sam. ycie jest przyjemnoci wzajemnego dawania i brania. Rodzice i dzieci s przyjacimi, wsppracownikami. W nieszczliwym domu dyscypliny uywa si jako ora nienawici, a posuszestwo staje si cnot. Dzieci s rzeczami, ktre si posiada, wic musz przynosi zaszczyt wacicielom. Okazuje si, e rodzic, ktremu najbardziej zaley na tym, eby Billy nauczy si pisa i czyta, to czsto osoba, ktra uwaa, e nie powiodo si jej w yciu dlatego, e nie zdobya odpowiedniego wyksztacenia. Rodzic, ktry nie akceptuje samego siebie, jest tym, ktry wierzy w surow dyscyplin. Jowialny lew salonowy z repertuarem spronych historyjek surowo strofuje swego syna za mwienie o ekskrementach. Skonna do kamstwa matka daje klapsa swojemu dziecku, gdy ono kamie. Widziaem, jak mczyzna z fajk w zbach spuszcza lanie swojemu synowi za palenie papierosw. Syszaem, jak inny mczyzna mwi, bijc syna: Ju ja ci naucz kl, ty gnojku. Gdy zaprotestowaem, odpowiedzia bez namysu: Gdy ja kln, to co innego. A on jest tylko dzieckiem. Surowa dyscyplina w domu jest zawsze projekcj samonienawici. Przez cae ycie dorosy dy do perfekcji, ktrej nigdy nie udao mu si osign i teraz prbuje znale j w swoich dzieciach. A wszystko przez to, e nie umie kocha, ze boi si przyjemnoci jak samego diaba. To jest, oczywicie, powd, dla ktrego czowiek wymyli Diaba faceta, ktry ma wszystko co najlepsze, kocha ycie, rado i seks. Celem doskonaoci jest pokonanie Szatana. Z tego wywodzi si mistycyzm i irracjonalizm, religia i ascetyzm. Wywodzi si z tego take umartwianie ciaa pod postaci bicia, wstrzemiliwoci seksualnej i impotencji. Uzasadnione wydaje si stwierdzenie, e dom, w ktrym panuje surowa dyscyplina, ma na celu kastracj w jej najszerszym znaczeniu, kastracj samego ycia. adne posuszne dziecko nie moe nigdy sta si woln kobiet czy mczyzn. Nikt karany za masturbacj nie moe w peni przeywa dozna seksualnych. Powiedziaem wczeniej, e rodzic chce, aby jego dziecko stao si tym, czym jemu czy jej nie udao si zosta. Jest w tym jeszcze co wicej: peen wasnych zahamowa rodzic jest jednoczenie przewiadczony, e jego dziecko nie powinno mie wicej z ycia ni mia on sam. Nieywi rodzice nie pozwol swoim dzieciom y peni ycia. Ponadto s zwykle peni nadmiernego lku przed przyszoci. Dyscyplina, sdz, uratuje ich dzieci. Ten sam brak zaufania do swojego wewntrznego ja powoduje, e daj oni zewntrznego Boga, ktry wymusi dobro i prawd. Dyscyplina jest wic gazi religii. Zasadnicza rnica midzy Summerhill a typow szko polega na tym, e my w Summerhill mamy wiar w osobowo dziecka. My wiemy, e Tom, jeli zechce by lekarzem, bdzie uczy si z wasnej woli, eby zda egzaminy. Zdyscyplinowana szkoa jest pewna, e Tom nigdy nie bdzie lekarzem, jeli si go nie zbije, lub w ten czy inny sposb nie zmusi do nauki w okrelonych godzinach. Przyznaj, e nieraz atwiej jest wyeliminowa dyscyplin ze szkoy ni z rodzinnego domu. W Summerhill, gdy jaki siedmiolatek robi si nieznony, caa spoeczno wyraa swoje niezadowolenie. A poniewa akceptacja to co, czego pragnie kady, takie dziecko uczy si dobrze zachowywa. Nie potrzeba adnej musztry. W domu natomiast, gdzie wchodzi w gr wiele czynnikw emocjonalnych i innych okolicznoci, nie jest tak atwo. Zagoniona matka, gotujc obiad, nie moe potraktowa swego dziecka spoeczn dezaprobat. Ani zmczony ojciec, gdy stwierdza, e jego nowa grzdka kwiatw jest dokadnie stratowana. Chciabym podkreli rzecz nastpujc: w domu, w ktrym dziecko od pocztku stanowio samo o sobie, nie powstaje zapotrzebowanie na dyscyplin. Par lat temu odwiedziem w Maine mojego przyjaciela, Wilhelma Reicha. Jego syn, Peter, mia wtedy trzy lata. Tu obok domu byo gbokie jezioro. Reich i jego ona po prostu powiedzieli synowi, e nie powinien zblia si do wody. Poniewa nie dowiadczy on penego nienawici 76

treningu, zatem mia zaufanie do swoich rodzicw i nie zblia si do jeziora. Jego rodzice wiedzieli, e nie musz si martwi. Natomiast rodzice, ktrzy utrzymuj dzieci w ryzach za pomoc strachu i autorytetu, mieszkaliby tam w stanie cigego zdenerwowania. Dzieci s tak przyzwyczajone do tego, e si je okamuje, e gdy matka mwi, i jezioro jest niebezpieczne, one jej po prostu nie wierz. Maj buntownicze pragnienie wejcia do wody. Dyscyplinowane dziecko wyrazi sw nienawi do autorytetu denerwujc rodzicw. Rzeczywicie, wiele zych zachowa dzieci jest widocznym dowodem zego ich traktowania. Przecitne dziecko akceptuje to, e rodzice wiedz, co mwi jeeli w domu jest mio. Gdy w domu panuje nienawi, dziecko nie akceptuje niczego. Albo akceptuje rzeczy negatywnie: jest destrukcyjne, bezczelne i nieuczciwe. Dzieci s mdre. Na mio odpowiedz mioci, a na nienawi zareaguj nienawici. Bez trudu reaguj na dyscyplin typu wsppracy w druynie. Twierdz, e zo nie jest wcale bardziej typowe dla natury ludzkiej ni dla natury krlika czy lwa. Uwi psa na acuchu, a dobry pies stanie si zym psem. Stosuj dyscyplin w stosunku do dziecka, a dobre, spoecznie nastawione dziecko stanie si dzieckiem zym, nieszczerym i penym nienawici. To smutne, e wikszo ludzi jest pewna, e zy chopiec chce takim by; wierz oni, e z pomoc Boga albo solidnego kija, dziecko wykorzysta moc wyboru dobra. A jeeli tego nie zrobi, no to ju oni cholernie dobrze si przyo, eby cierpiao za swoj krnbrno. W pewnym sensie duch tradycyjnej szkoy symbolizuje to wszystko, czym jest dyscyplina. Dawno temu dyrektor pewnej duej szkoy dla chopcw, zapytany o to, jacy s chopcy w jego szkole, odpowiedzia: Tacy, ktrzy wychodz std bez idei i bez ideaw. Bd misem armatnim w kadej wojnie i nie zastanowi si przy tym ani przez chwil, o co w niej chodzi i dlaczego walcz. Nie uderzyem dziecka przez prawie szedziesit lat. A jednak, jako mody nauczyciel, laem dzieci ile wlazo, nawet si nad tym nie zastanawiajc. Teraz nie bij dzieci, bo zdaem sobie spraw z niebezpieczestw bicia oraz jestem w peni wiadomy nienawici, ktra si za nim kryje. W Summerhill traktujemy dzieci jak rwnych sobie. Krtko mwic, szanujemy indywidualno i osobowo dziecka tak jak szanowalibymy indywidualno i osobowo dorosego, pamitajc, e dziecko jest inne ni dorosy. Przecie my, doroli, nie damy, eby dorosy wujek Bill zjad wszystko z talerza, gdy ten nie lubi marchewki, ani eby tata umy rce, zanim usidzie do stou. Ustawicznie karcc dzieci powodujemy, e czuj si gorsze. Ranimy ich naturaln godno. Wszystko to jest kwesti wzgldnych wartoci. Na lito bosk, jakie doprawdy ma znaczenie to, e Tommy usidzie do stou z brudnymi rkami? ycie dzieci, wobec ktrych stosowano zego rodzaju dyscyplin, jest jednym wielkim kamstwem. Nie odwaaj si by sob. Staj si niewolnikami ustalonych powierzchownych zwyczajw i manier. Bez dyskusji akceptuj swoje gupie niedzielne ubrania. Poniewa zasadnicz przyczyn dyscypliny jest lk przed krytyk. Kara ze strony kolegw nie zawiera strachu. Ale gdy karze dorosy, lk pojawia si automatycznie. Bo dorosy jest duy, silny i wzbudzajcy groz. A co najwaniejsze, jest symbolem matki czy ojca, ktrych dziecko si boi. Przez z gr czterdzieci lat przygldam si przybywajcym do Summerhill zoliwym, impertynenckim i penym nienawici dzieciom. W kadym z nich nastpuje stopniowa zmiana. Z czasem te zepsute dzieci staj si radosne, spoeczne, szczere i yczliwe. Przyszo ludzkoci zaley od nowych rodzicw. Jeeli zniszcz oni si yciow swoich dzieci przez arbitralny autorytet, to zbrodnie, wojny i nieszczcia bd nadal trway. Jeeli pjd ladami swoich dajcych posuchu rodzicw, utrac mio swoich dzieci. Poniewa czowiek nie moe kocha tego, czego si boi. Przyczyn nerwicy jest rodzicielska dyscyplina dokadne przeciwiestwo rodzicielskiej mioci. Nie mona mie dobrej natury ludzkiej, gdy traktuje si j nienawici, kar i stumieniem. Jedyn drog jest droga mioci. Kochajce rodowisko, bez rodzicielskiej dyscypliny, usunie wikszo kopotw dziecistwa. Chc, eby rodzice to sobie uwiadomili. Jeeli stworz swoim dzieciom dom peen mioci i akceptacji to zoliwo, nienawi i destrukcyjno nigdy si nie pojawi. 77

NAGRODY I KARY
Niebezpieczestwo zwizane z nagradzaniem dziecka nie jest tak silne, jak to zwizane z karaniem, lecz podkopywanie morale dziecka przez dawanie nagrd jest subtelniejsze. Nagrody s niepotrzebne i negatywne. Proponowanie nagrody za zrobienie czego rwna si stwierdzeniu, e to co, samo w sobie, nie jest warte zrobienia. aden artysta nie pracuje nigdy wycznie dla nagrody pieninej. Jedn z jego nagrd jest rado tworzenia. Ponadto nagrody popieraj najgorsz cech systemu rywalizacyjnego. Zdoby przewag nad drugim czowiekiem to niegodziwy cel. Dawanie nagrd ma zy psychologiczny wpyw na dzieci, poniewa wywouje zazdro. Niech danego chopca do modszego brata zaczyna si czsto od uwagi matki: Twj braciszek umie to zrobi lepiej od ciebie. Dla dziecka uwaga matki jest nagrod dan modszemu bratu za to, e ten jest lepszy. Jeli wemiemy pod uwag naturalne zainteresowanie dziecka rzeczami, zaczniemy zdawa sobie spraw z niebezpieczestw zarwno nagrd jak i kar. Nagrody i kary przyczyniaj si do wywierania presji na dziecko w celu wzbudzenia jego zainteresowania. Ale prawdziwe zainteresowanie jest si yciow caej osobowoci, a jako takie jest cakowicie spontaniczne. Mona wymusi uwag, poniewa uwaga jest aktem wiadomoci. Mona skupi uwag na tablicy i jednoczenie interesowa si piratami. Nie mona jednak wymusi zainteresowania. Nikt nie jest w stanie zmusi mnie, ebym interesowa si, powiedzmy, zbieraniem znaczkw ani ja sam siebie nie jestem w stanie do tego zmusi. Pomimo to, zarwno nagrody jak i kary prbuj wymusi zainteresowanie. Mam duy ogrd. Grupa dziewczynek i chopcw byaby bardzo pomocna w czasie plewienia. Mona by rozkaza im, eby mi pomogli w pracy. Ale te omio-, dziewicio- i dziesicioletnie dzieci nie maj jeszcze adnego wasnego zdania na temat koniecznoci plewienia. One si tym po prostu nie interesuj. Podszedem kiedy do grupy maych chopcw. Czy ktry z was nie chce mi pomc troch poplewi?, spytaem. Odmwili wszyscy. Zapytaem, dlaczego. Odpowiedzieli: To nudne!, Niech sobie rosn!, Jestem bardzo zajty t krzywk, Nienawidz pracowa w ogrodzie. Dla mnie plewienie te jest nudne. Ja te lubi zaj si krzywk. A tak eby by cakiem w porzdku w stosunku do tych dzieci, c je obchodzi pielenie? To jest mj ogrd. Ja odczuwam dum, widzc kiekujcy groszek. Ja oszczdzam pienidze na jarzynach. Krtko mwic, ogrd przynosi mi korzy. Nie mog wymusi zainteresowania u dzieci, gdy to zainteresowanie nie powstaje w nich samych. Miabym jedyne wyjcie: wynaj dzieci do pracy za tyle to a tyle za godzin. Wtedy one i ja bylibymy w podobnym pooeniu: ja bybym zainteresowany moim ogrodem, a one zarobieniem dodatkowych pienidzy. Zainteresowanie jest, w istocie, zawsze egoistyczne. Czternastoletnia Maud czsto pomaga mi w ogrodzie, chocia twierdzi, e nienawidzi prac ogrodowych. Ale nie nienawidzi mnie. Plewi, bo chce by ze mn. To zaspokaja w danym momencie jej wasny interes. Gdy Derrick, ktry take nie znosi plewienia, zgasza ch pomocy, to wiem, e zamierza ponowi proby o scyzoryk, ktrego mi zazdroci. Jest to jego jedyny interes w tej sprawie. Nagroda powinna by przede wszystkim subiektywna; dawa zadowolenie z siebie i z wykonanej pracy. Przychodz na myl niewdziczne zajcia: kopanie wgla, dopasowywanie nakrtki nr 50 do sworznia nr 51, kopanie kanaw, dodawanie liczb. Na wiecie jest mnstwo prac, ktre same w sobie nie s ani interesujce ani przyjemne. Wydaje si, e przystosowujemy nasze szkoy do tej yciowej pospnoci. Zmuszajc uczniw, by skupili uwag na przedmiotach, ktre ich nie interesuj, w gruncie rzeczy warunkujemy ich do pracy, ktra nie bdzie sprawia im przyjemnoci. To, e Mary uczy si czyta czy pisa, powinno wynika z jej zainteresowania tymi zajciami a nie z tego, e obiecano jej nowy rower za celujce stopnie, ani te z tego, e mama si ucieszy. 78

Pewna matka powiedziaa swojemu synowi, e jeeli przestanie ssa kciuk, to da mu radio. Jak mona wywoywa tak nieuczciwy konflikt u jakiegokolwiek dziecka! Ssanie kciuka jest aktem niewiadomym, poza kontrol woli. Dziecko moe dokonywa odwanych, wiadomych wysikw, eby pozby si nawyku. Lecz podobnie jak kompulsywny onanista, raz za razem bdzie ponosi klski, gromadzc tym samym rosncy ciar winy i cierpienia. Rodzicielski lk o przyszo jest niebezpieczny, gdy wyraa si w propozycjach bliskich przekupstwu: Jeeli nauczysz si czyta, kochanie, tatu kupi ci skuter. Ten sposb prowadzi do atwej akceptacji naszej chciwej, nastawionej na zysk cywilizacji. Z przyjemnoci mog powiedzie, e widziaem wicej ni jedno dziecko, ktre wolao analfabetyzm od byszczcego, nowego roweru. Odmian takiej formy przekupstwa jest mwienie rzeczy, ktre maj sprowokowa emocje dziecka: Mama bdzie bardzo nieszczliwa, jeli zawsze bdziesz najgorszy w klasie. Obydwa te sposoby przekupstwa mijaj si z autentycznym dobrem dziecka. ywi rwnie silne uczucia, gdy chodzi o zmuszanie dzieci do tego, eby wykonyway za nas prac. Jeeli chcemy, eby dzieci pracoway za nas, powinnimy im paci wedug ich moliwoci. adne dziecko nie chce zbiera dla mnie cegie tylko dlatego, e zdecydowaem si przebudowa zwalony mur. Natomiast gdy zaproponuj jak sum za pen taczk, by moe chopcy pomog mi chtnie, poniewa wchodzi bdzie w gr take ich korzy. Niemniej jednak nie podoba mi si idea uzaleniania kieszonkowego dziecka od wykonania przez nie jakiej pracy. Rodzice powinni dawa nie oczekujc niczego w zamian. Kara nigdy nie moe by wymierzona sprawiedliwie, bowiem aden czowiek nie potrafi by sprawiedliwy. Sprawiedliwo zakada cakowite zrozumienie. Sdziowie nie s bardziej moralni ni mieciarze, ani te nie s bardziej wolni od uprzedze. Sdziemu, ktry jest zdecydowanym konserwatyst i militaryst, moe by trudno by sprawiedliwym w stosunku do antymilitarysty, aresztowanego za wznoszenie okrzykw Precz z wojskiem! wiadomie czy niewiadomie, nauczyciel okrutny w stosunku do dziecka, ktre popenio jakie przewinienie seksualne, prawie na pewno ma gbokie poczucie winy zwizane z seksem. Sdzia o nie uwiadomionych skonnociach homoseksualnych bdzie najprawdopodobniej bardzo surowy wydajc wyrok na winia oskaronego o praktyki homoseksualne. Nie moemy by sprawiedliwi, poniewa nie znamy samych siebie i nie rozpoznajemy wasnych stumionych de. Jest to tragicznie krzywdzce w stosunku do dzieci. Dorosy wychowujc dzieci, nigdy nie wyzbywa si swoich kompleksw. Jeeli my sami jestemy ograniczeni przez stumione lki, nie potrafimy uczyni naszych dzieci wolnymi. Obdarzamy je jedynie naszymi wasnymi kompleksami. Gdy prbujemy zrozumie samych siebie, z trudem przychodzi nam karanie dziecka, na ktrym wyadowujemy swj gniew na co zupenie innego. Dawno temu, w zamierzchych czasach, grzmociem chopcw ile wlazo, bo si martwiem inspektor przyjeda, albo pokciem si z przyjacielem. Ale te jakikolwiek inny pretekst byby dobry zamiast samozrozumienia, zamiast uwiadomienia sobie, na co naprawd jestem zy. Dzisiaj wiem z dowiadczenia, e karanie jest niepotrzebne. Nigdy nie karz dziecka; nigdy nie mam pokusy, eby ukara dziecko. Niedawno powiedziaem do pewnego chopca, nowego ucznia, ktry zachowywa si bardzo aspoecznie: Stosujesz te wszystkie gupie chwyty, eby sprowokowa mnie do tego, ebym ci trzasn, bo cae twoje ycie byo jednym wielkim laniem. Ale tracisz czas. Nie ukarz ci, cokolwiek zrobisz. Przesta si tak zachowywa. Nie potrzebowa duej czu si bardzo zym. Karanie jest zawsze aktem nienawici. W akcie karania nauczyciel czy rodzic nienawidzi dziecka a dziecko zdaje sobie z tego spraw. Pozorny wyrzut sumienia lub czua mio, jakie okazuje zbite dziecko rodzicowi, nie jest prawdziw mioci. Tak naprawd zbite dziecko odczuwa nienawi, ktr musi ukrywa, eby nie czu si winnym. Bowiem lanie wpdzio dziecko w fantazjowanie: Chciabym, eby mojego ojca szlag trafi. Takie fantazjowanie natychmiast wywouje poczucie winy Chciaem, eby mj ojciec umar! Jestem strasznym grzesznikiem. I wyrzuty sumienia pchaj dziecko na kolana ojca w pozornej czuoci. Ale pod spodem, nienawi ju tam jest i zostanie. 79

Co gorsza, karanie tworzy zawsze bdne koo. Lanie jest wyadowaniem nienawici, a kade kolejne lanie na pewno wzbudza jej w dziecku coraz wicej. Po czym, w miar jak jego wzmoone emocje wyraaj si w jeszcze gorszym zachowaniu, spuszcza mu si nastpne lanie. Ta druga tura bicia powoduje dalszy przyrost nienawici u dziecka. Rezultatem takiego postpowania jest le wychowany, nadsany, destrukcyjny i peen nienawici czowieczek, tak przyzwyczajony do kary, e grzeszy po to, aby wywoa jak reakcj emocjonaln ze strony rodzicw. Bowiem nawet pena wrogoci reakcja emocjonalna jest dobra, gdy nie ma mioci. Tak wic dziecko jest bite i okazuje skruch. Ale nastpnego ranka zaczyna znowu ten sam stary cykl. Na tyle, na ile zdoaem zaobserwowa, wewntrzsterowne dziecko nie potrzebuje adnego karania oraz nie przechodzi przez ten cykl nienawici. Nigdy nie jest karane i nie potrzebuje le si zachowywa. Kamstwo i niszczenie rzeczy nie s mu potrzebne. O jego ciele nie mwiono, e jest brudne czy grzeszne. Nie musiao buntowa si przeciw autorytetowi czy te ba si rodzicw. Niekiedy bdzie miewao napady zego humoru, ale bd one krtkotrwae i nie prowadzce do nerwicy. Prawda, e trudno zdecydowa, co jest, a co nie jest kar. Kiedy chopiec poyczy moj najlepsz pi. Znalazem j nastpnego dnia, moknc na deszczu. Powiedziaem mu, e tej piy ju mu nie poycz. To nie bya kara, bowiem kara zawsze odwouje si do moralnoci. Zostawienie piy na deszczu byo dla niej niedobre, ale sam czyn nie by niemoralny. Dla dziecka wane jest, eby nauczyo si, i nie mona poycza czyich narzdzi, a potem ich niszczy, e nie mona niszczy czyjej wasnoci ani osoby. Poniewa pozwalanie mu na wszystko, pozwalanie, eby robio to, na co ma ochot, kosztem innych, jest dla niego ze. Daje to w efekcie zepsute dziecko, a zepsute dziecko jest zym obywatelem. Jaki czas temu przyszed do nas chopiec, ktry w swojej starej szkole terroryzowa wszystkich rzucajc przedmiotami, a nawet groc morderstwem. Prbowa podobnych zagrywek ze mn. Szybko doszedem do wniosku, e wykorzystywa swoj zo do tego, eby straszy ludzi i zwraca w ten sposb na siebie ich uwag. Ktrego dnia wszedem do pokoju zabaw i zobaczyem wszystkie dzieci zbite w gromadk w jednym kocu pokoju. W drugim sta ten postrach z motkiem w rkach. Grozi, e uderzy kadego, kto si do niego zbliy. No, do tego! powiedziaem ostro. Nie boimy si ciebie. Upuci motek i rzuci si na mnie. Gryz mnie i kopa. Za kadym razem, jak mnie uderzysz albo ugryziesz powiedziaem spokojnie ja ci oddam. Tak te zrobiem. Bardzo szybko zaprzesta walki i uciek z pokoju. To nie bya kara. To bya konieczna nauczka: uczenie, e nie mona bezkarnie rani innych dla wasnej przyjemnoci. W wikszoci domw karze si za nieposuszestwo. Take w szkoach nieposuszestwo i bezczelno uwaane s za wielkie zbrodnie. Gdy byem modym nauczycielem i miaem zwyczaj bi dzieci, na co pozwalano wwczas wikszoci nauczycieli w Wielkiej Brytanii, byem zawsze najbardziej wcieky na chopca, ktry nie by mi posuszny. Moja maa godno bya raniona. Byem przecie bokiem w klasie, tak jak tata by bokiem w domu. Kara za nieposuszestwo to identyfikowa si z wszechmocnym Bogiem: Nie bdziesz mia innych Bogw przede mn. Ju pniej, gdy uczyem w Niemczech i Austrii, byo mi zawsze wstyd, gdy nauczyciele pytali mnie, czy w Anglii stosuje si kary cielesne. W Niemczech nauczyciel, ktry bije dziecko, jest sdzony za pobicie i zwykle skazywany. Chosta i bicie pasem w brytyjskich szkoach przynosi nam ogromny wstyd. Lekarz z duego miasta powiedzia mi kiedy: W jednej z naszych szk dyrektorem jest pewien brutal, ktry dotkliwie bije dzieci. Czsto przyprowadzaj do mnie te, ktre doprowadzi do nerwicy, ale ja nie mog nic zrobi. Opinia publiczna i prawo s po jego stronie. Nie tak dawno temu gazety drukoway artykuy o sprawie, w ktrej sdzia powiedzia dwm zbkanym braciom, e gdyby dostali porzdne lanie par razy w yciu, nigdy nie stanliby przed

80

sdem. W miar badania dowodw okazao si, e ci dwaj chopcy byli bici przez ojca niemal co wieczr. Salomon wyrzdzi wicej szkody swoj teori kija ni poytku swoimi przysowiami. aden czowiek z cho odrobin zdolnoci do introspekcji nie potrafiby zbi dziecka, czy nawet nie potrafiby chcie tego zrobi. Powtrz: uderzenie dziecka wywouje u niego lk tylko wtedy, gdy wie si to z ide moraln, z pojciem za. Jeeli urwis z ulicy zrzuci mi kapelusz grud gliny, a ja zapi go i dam mu w ucho, bdzie on uwaa moj reakcj za naturaln. adna krzywda nie zostanie wyrzdzona duszy chopca. Natomiast gdybym poszed do dyrektora jego szkoy i da ukarania winowajcy, lk wywoany przez kar byby dla niego zy. Cae zdarzenie staoby si natychmiast kwesti moralnoci i kary. Dziecko czuoby, e popenio przestpstwo. atwo mona sobie wyobrazi nastpujc scen: Ja stoj tam, trzymam mj ubocony kapelusz. Dyrektor siedzi utkwiwszy morderczy wzrok w chopca. Ten stoi ze spuszczon gow. Godno oskarycieli przejmuje go groz. Gonic za nim po ulicy byem mu rwny. Nie miaem adnej godnoci po tym, jak strci mi kapelusz. Byem po prostu innym facetem. Chopiec odebra konieczn w yciu lekcj nauczk, e jeli uderzysz faceta, to on si wkurzy i ci odda. Karanie nie ma nic wsplnego z porywczoci. Karanie jest zimne i sprawiedliwe. Karanie jest wysoce moralne. Karzcy owiadcza, e jest to wycznie dla dobra winowajcy. (W przypadku kary mierci, dla dobra spoeczestwa.) Karanie jest aktem, w ktrym czowiek identyfikuje si z Bogiem i wydaje osd moralny. Wielu rodzicw wyznaje zasad, e skoro Bg nagradza i karze, oni take powinni nagradza i kara swoje dzieci. Tacy rodzice bardzo staraj si by sprawiedliwi, a czsto przekonuj samych siebie, e karz dziecko dla jego dobra. To boli mnie bardziej ni ciebie jest moe nie tyle kamstwem, co pobonym samooszustwem. Naley pamita, e religia i moralno robi z kary instytucj poniekd atrakcyjn. Bowiem kara ratuje sumienie. Zapaciem za to! mwi grzesznik. Na wykadach, w czasie przeznaczonym na zadawanie pyta, czsto wstaje jaki czowiek pamitajcy dawne czasy i mwi: Mj ojciec nieraz przyoy mi pantoflem, i nie mam mu tego za ze, prosz pana! Nie bybym tym, czym jestem dzisiaj, gdyby mnie nie bito!. Nigdy nie mam do miaoci, eby spyta: A przy okazji, czym waciwie jeste dzisiaj? Mwienie, e kara nie zawsze powoduje szkody psychiczne, jest unikaniem problemu, poniewa nie wiadomo, jakie reakcje wywoa dana kara u jednostki w pniejszych latach jej ycia. Niejeden ekshibicjonista, aresztowany za nieprzyzwoite obnaanie si, jest ofiar wczesnego karania za dziecice nawyki seksualne. Gdyby kary byy kiedykolwiek skuteczne, by moe byoby to jakim argumentem na ich rzecz. Prawd jest, e kara moe hamowa strach, co potwierdzi kady onierz. Jeeli rodzic zadowala si dzieckiem, ktrego duch zosta zupenie zamany lkiem, to dla takiego rodzica karanie jest skuteczne. Nikt nie jest w stanie powiedzie, jaka cz karanych dzieci yje ze zamanym duchem, wykastrowana na cae ycie, ani jaka cz buntuje si i staje si jeszcze bardziej aspoeczna. Przez pidziesit lat mojej pracy w szkole ani razu nie syszaem, eby rodzic powiedzia: Biem moje dziecko i teraz jest ono dobre. Wrcz przeciwnie, setki razy wysuchiwaem ponurej historii: Biem go, tumaczyem, pomagaem mu na wszelkie sposoby, a on stawa si coraz gorszy. Karane dziecko rzeczywicie staje si coraz gorsze. Co wicej, wyrasta potem na karzcego ojca czy karzc matk, a koo nienawici latami toczy si dalej. Czsto zadawaem sobie pytanie: Jak to si dzieje, e skdind dobrzy rodzice toleruj okrutne szkoy dla swoich dzieci? Tacy rodzice wydaj si przede wszystkim zainteresowani dobrym wyksztaceniem dla swoich dzieci. Nie zauwaaj jednak tego, e karzcy nauczyciel wymusi zainteresowanie, lecz bdzie to zainteresowanie wymuszone ewentualn kar, a nie sumami na tablicy. Prawd powiedziawszy, wikszo najlepszych uczniw w szkoach i collegeach tonie pniej w miernoci. Ich ch dokonania czego zrodzia si, w przewaajcej

81

czci, z rodzicielskiego dopingowania, a ich faktyczne zainteresowanie danym przedmiotem byo niewielkie. Lk przed nauczycielem i lk przed kar, jak on wymierza, musi wpyn na wzajemny stosunek midzy rodzicem a dzieckiem. Albowiem symbolicznie kady dorosy jest dla dziecka ojcem czy matk. I za kadym razem, gdy karze je nauczyciel, dziecko nabywa lku i nienawici do dorosego ukrytego za tym symbolem nienawici do wasnego ojca czy matki. Jest to wstrzsajca myl. Chocia dzieci nie s wiadome tego uczucia, syszaem jak trzynastoletni chopiec mwi: Mj ostatni dyrektor czsto mnie chosta i zupenie nie rozumiem, dlaczego matka i ojciec trzymali mnie w tej szkole. Wiedzieli, e to okrutny brutal, ale nic z tym nie robili. Karanie przybierajce form przemawiania do sumienia jest nawet bardziej niebezpieczne ni chosta. Jakie te kazania potrafi by straszne! Ale czy nie wiedziae, e robisz le? Przytakuje szlochajc. Powiedz, e przepraszasz za to. Kara w formie kazania nie ma sobie rwnych, gdy chodzi o wyszkolenie oszustw i hipokrytw. Jeszcze gorsze jest modlenie si za zbkan dusz dziecka w jego obecnoci. To jest niewybaczalne, poniewa taki czyn na pewno wywouje u dziecka gbokie poczucie winy. Innym rodzajem kary nie cielesnej, ale rwnie szkodliwej dla rozwoju dziecka jest zrzdzenie. Ile to razy syszaem matk gderajc swojej dziesicioletniej crce przez cay dzie: Nie wychod na soce, kochanie... Najdrosza, prosz, trzymaj si z daleka od balustrady... Nie, soneczko, nie moesz wej dzisiaj do basenu; zazibisz si miertelnie! Zrzdzenie z pewnoci nie jest dowodem mioci: jest ono dowodem lku matki, ktry kryje podwiadom nienawi. Chciabym, eby wszyscy zwolennicy karania mieli okazj zobaczy i przey wietny francuski film opowiadajcy histori ycia pewnego kanciarza. Gdy by on chopcem, ukarano go za jakie przewinienie w ten sposb, e nie pozwolono mu uczestniczy w niedzielnej kolacji, na ktr podano trujce grzyby. Pniej, gdy przyglda si, jak wynoszono trumny caej rodziny, zdecydowa, e nie opaca si by dobrym. Niemoralna opowie z moraem, ktrego nie potrafi dostrzec niejeden karzcy rodzic.

WYPRNIENIA I TRENING CZYSTOCI


Przypuszczam, e czsto wywieramy osobliwe wraenie na gociach Summerhill, bo rozmawiamy o ubikacjach. Uwaam, e jest to absolutnie konieczne. Stwierdzam, e kade dziecko interesuje si kaem. Tak wiele napisano o zainteresowaniu dziecka wasnym kaem i moczem, e spodziewaem si wiele nauczy obserwujc moj crk w niemowlctwie. Jednak ona nie przejawiaa w ogle adnego zainteresowania ani wstrtu. Nie wykazywaa chci bawienia si wydalinami swojego ciaa. Ale gdy miaa trzy lata, jej koleanka o rok starsza dziewczynka, ktr poddano treningowi czystoci wprowadzia j w poktn zabaw ekskrementami, odznaczajc si intensywnym szeptaniem, wstydem i zmieszanym chichotem. Bya to mczc zabawa, na ktr nie moglimy nic poradzi wiedzc, e wtrcanie si rwnaoby si ryzyku zahamowania. Na szczcie Zoe wkrtce zmczya si jednostronn aktywnoci tamtej dziewczynki i zabawa kaem dobiega koca. Doroli rzadko zdaj sobie spraw z tego, e w kale i smrodach nie ma dla dziecka nic szokujcego. To zaszokowanie dorosych powoduje, e dziecko zaczynaj gnbi wyrzuty sumienia. Przypominam sobie pewn dziewczynk, ktra przybya do Summerhill, gdy miaa jedenacie lat. Jej jedynym zainteresowaniem by klozet. Podgldanie przez dziurk od klucza sprawiao jej najwiksz przyjemno. Natychmiast zamieniem jej lekcje geografii na toalety, co bardzo j uszczliwio. Po dziesiciu dniach powiedziaem co na temat klozetu. Nie chc o tym sysze powiedziaa znudzona. Mam po dziurki w nosie gadania o klopach. Inny ucze, tym razem chopiec, nie potrafi zainteresowa si adn lekcj, poniewa tak bardzo zajmoway go ekskrementy i im podobne rzeczy. Wiedziaem, e dopiero jak wyczerpie si jego zainteresowanie tymi sprawami, bdzie w stanie zaj si matematyk. Tak te si stao. 82

Praca nauczyciela jest prosta: odkryj, czym interesuje si dziecko i pom mu przej przez okres zainteresowania danymi sprawami. Zawsze tak jest. Stumienie i milczenie po prostu sprowadzaj takie zainteresowania do podziemia. Ale czy twoja metoda nie spowoduje, e dzieci stan si sprone? pyta Pani Moralno. Nie, to twoja metoda trwale koncentruje zainteresowanie na tym, co nazywasz spronoci. Tylko wtedy, gdy miao si mono nieskrpowanego zaspokojenia zainteresowa, jest si wolnym do zajcia si czym innym. Czy ty rzeczywicie zachcasz dzieci do mwienia o toaletach? Tak, gdy stwierdzam, e to je interesuje. Tylko w bardziej neurotycznych przypadkach mwienie o tym trwa duej ni tydzie. Mielimy kilka lat temu taki neurotyczny przypadek. Przysano do nas chopczyka, poniewa przez cay dzie brudzi spodnie. Matka tuka go za to i, zdesperowana, zmusia go w kocu do zjedzenia kau. Moecie sobie wyobrazi, z jakim problemem musielimy sobie poradzi. Okazao si, e ten chopiec mia modszego brata, a kopoty zaczy si wraz z jego narodzinami. Przyczyna bya wic wystarczajco oczywista. Chopiec rozumowa w nastpujcy sposb: On zabra mi mio mamy. Jeeli bd taki jak on i te bd brudzi spodnie, tak jak on brudzi pieluchy, to mama znowu bdzie mnie kocha. Dawaem mu Prywatne Lekcje, ktre miay odsoni mu jego prawdziwe motywy, lecz wyleczenia rzadko bywaj nage i dramatyczne. Duej ni rok chopiec zanieczyszcza si trzy razy dziennie. Nikt nie powiedzia mu zego sowa. Pani Corkhill, nasza pielgniarka, wykonywaa t uciliw prac zwizan z czystoci chopca bez sowa wyrzutu. Niemniej jednak zaprotestowaa, gdy zaczem nagradza go za kadym razem, gdy naprawd porzdnie si zabrudzi. Ta nagroda oznaczaa, e akceptowaem jego zachowanie. Przez cay ten czas chopiec by penym nienawici diabem. Nic dziwnego! Mia problemy i konflikty. Jednak po wyleczeniu sta si zupenie czysty i by u nas trzy lata. Sta si w kocu bardzo sympatycznym chopcem. Jego matka zabraa go z Summerhill twierdzc, e chce go odda do takiej szkoy, w ktrej si czego nauczy. Gdy przyjecha nas odwiedzi po roku pobytu w nowej szkole, by ju innym chopcem nieszczerym, zastraszonym, nieszczliwym. Powiedzia, e nigdy nie wybaczy matce tego, e zabraa go z Summerhill i z pewnoci tak bdzie. Ciekawe, e by to jedyny przypadek brudzenia spodni, jaki trafi nam si przez tyle lat. Moliwe, e w niejednej takiej sytuacji wyraa si nienawi do matki za to, e odmawia mioci. Mona nauczy dziecko czystoci nie powodujc przy tym u niego utrwalenia i stumienia zainteresowa czynnociami fizjologicznymi. Wydaje si, e kociak czy ciel nie maj kompleksw na tle ekskrementw. Kompleksy u dziecka bior si ze sposobu, w jaki si je uczy. Jeeli matka mwi niegrzeczny czy brudny czy nawet no-no, wprowadza element dobra i za. Caa ta sprawa staje si problemem moralnym podczas gdy powinna pozosta wycznie spraw fizyczn. Tak wic zym sposobem postpowania z koprofilnym dzieckiem jest mwienie mu, e jest brudne. Waciwym sposobem jest pozwoli mu przej przez okres zainteresowania ekskrementami dostarczajc mu bota i gliny. W ten sposb jego zainteresowanie zostanie wysublimowane bez tumienia. Dziecko zaspokoi swoje zainteresowanie, ktre w kocu zaniknie. Kiedy, w artykule prasowym, wspomniaem o prawie dziecka do robienia plackw z bota. Znany pedagog systemu Montessori odpowiedzia listem, w ktrym stwierdzi, i jego dowiadczenie wskazuje, e dziecko nie chciao robi plackw z bota, gdy dao mu si co lepszego do roboty (podkrelenie moje). Lecz nie ma nic lepszego, gdy czyje zainteresowanie wie si z botem. Tym niemniej trudnemu dziecku trzeba powiedzie co robi, bowiem mona latami robi placki z bota nie zaspokajajc pierwotnego zainteresowania ekskrementami. Przypominam sobie omioletniego Jacka, ktry fantazjowa na temat kau. Zachciem go do robienia plackw z bota. Ale przez cay czas mwiem mu, co go naprawd interesuje. W ten sposb proces leczenia uleg przypieszeniu. Nie mwiem wprost: Robisz to, bo jest to substytutem tamtego. Ja jedynie przypominaem mu o podobiestwach midzy tymi dwoma rzeczami. Dao to podany efekt. Modszemu, powiedzmy picioletniemu, dziecku nie trzeba by

83

mwi, poniewa ono atwo przeszoby przez okres tego typu fantazjowania po prostu robic placki z bota. Dla dziecka ekskrementy s bardzo wanym przedmiotem badania. Jakiekolwiek tumienie tego zainteresowania jest niebezpieczne i gupie. Z drugiej natomiast strony, nie powinno si przykada nadmiernej wagi do ekskrementw, o ile dziecko nie jest dumne ze swojego wyprnienia w takim bowiem wypadku podziw jest jak najbardziej na miejscu. Jeeli dziecko zabrudzi si przypadkowo, naley to potraktowa jak co zwyczajnego. Wyprnienie jest aktem twrczym nie tylko dla dziecka, ale take dla wielu dorosych. Doroli czsto s dumni i zadowoleni, gdy maj due wyprnienie. Symbolicznie jest to co o duej wartoci. Wamywacz, ktry wyprnia si na dywan po oprnieniu sejfu, nie ma zamiaru skrzywdzi i obrazi. Symbolicznie daje on wyraz swoim wyrzutom sumienia zostawiajc co cennego w zamian za to, co ukrad. Zwierzta s niewiadome naturalnych funkcji fizjologicznych. Psy i koty automatycznie zakopuj swoje odchody, co jest czynnoci instynktown, ktra dawno temu bya prawdopodobnie niezbdna, aby utrzyma poywienie w czystoci. Niewykluczone, e stosunek czowieka do wasnych odchodw ma co wsplnego z jego nienaturaln diet. Odchody koni, owiec czy krlikw s czyste i wcale nie obrzydliwe. Z drugiej strony odchody czowieka s wstrtne, poniewa jego poywienie jest tak okropn mieszanin sztucznych produktw. Czasami myl, e gdyby odchodw czowieka mona byo dotyka z tak atwoci jak odchodw zwierzt, dzieci miayby wiksz szans na to, by rosn u atmosferze emocjonalnej wolnoci. Obrzydzenie, z jakim doroli odnosz si do ludzkich wydzielin, bez wtpienia odgrywa du rol w rozwoju negatywnej, tworzcej nienawi czci dziecicej psychiki. Poniewa natura umiecia organy wydalnicze i pciowe tak blisko siebie, dziecko dochodzi do wniosku, e obydwa s paskudne. Dlatego te rodzicielska niech do ekskrementw spowoduje najpewniej, e dziecko bdzie traktowa seks w taki sam sposb. I tak dezaprobata seksu i ekskrementw wywouj jedno stumienie. Matka moe nie czu odrazy, gdy pierze pieluszki niemowlcia. Natomiast trzy lata pniej moe okaza znaczne rozdranienie, gdy musi sprzta may placek z dywanu. Kada matka powinna bardzo ostronie postpowa w sytuacjach zwizanych z odchodami, pamitajc, e gniew okazany dziecku nie ginie. Przenika on i zostaje, wpisujc si trwale w charakter dziecka.

JEDZENIE
Totalitaryzm zacz si i nadal si zaczyna w pokoju dziecinnym. Despotyzm pierwszy wkracza w ycie dziecka. Ta najwczeniejsza ingerencja dotyczy zawsze jedzenia. Zaczyna si od zmuszania noworodka do tego, eby poci i jad zgodnie z rozkadem posikw. Powierzchownie wyjania si, e karmienie wedug rozkadu mniej zakca codzienn rutyn i wygod dorosych. Ale gbokim, prawdziwym motywem jest nienawi w stosunku do nowo narodzonego ycia i jego naturalnych potrzeb. Jest to widoczne w obojtnoci i atwoci, z jak czasami niektre rodziny suchaj krzykw godnego dziecka. Samoregulacja powinna zacz si od urodzenia, ju od pierwszego karmienia. Kade dziecko ma naturalne prawo do tego, eby by karmione wtedy, gdy ono tego chce. Matce atwo jest pozwoli dziecku na swobod w tym zakresie, jeeli ma ona dziecko w domu. Ale w wikszoci oddziaw pooniczych w szpitalach zabiera si dziecko matce po porodzie i umieszcza je w oddziale dla noworodkw. Nie wolno jej opiekowa si nim ani karmi przez pierwsze dwadziecia cztery godziny. Kt moe powiedzie, jak trwa krzywd wyrzdza si temu dziecku? Obecnie w niektrych szpitalach stosuje si rooming-in, co polega na tym, e noworodek przebywa z matk w jednym pokoju i pod jej osobist opiek przez cay czas pobytu w szpitalu. Jeeli matka nie upewni si wczeniej, czy w danym szpitalu istnieje moliwo bezporedniej opieki nad dzieckiem, wtedy musi zaakceptowa system, jaki w nim obowizuje. Kada matka, 84

ktra planuje stosowa samoregulacj w przypadku swojego dziecka, powinna wystrzega si szpitala, w ktrym nie zapewnia si opieki typu rooming-in, innymi sowy, takiego, ktry nie akceptuje samoregulacji dla niemowlcia. Duo lepiej jest urodzi dziecko w domu ni narazi je na takie okruciestwo. Karmienie wedug sztywnego rozkadu posikw stary system lekarzy i pielgniarek byo atakowane tak skutecznie, e wielu praktykujcych pediatrw je zarzucio. Jest on w oczywisty sposb zy i niebezpieczny. Jeeli dziecko pacze z godu o czwartej, ale nie jest karmione a do czasu wskazanego na rozkadzie, poddawane jest ono wwczas gupiej, okrutnej i wrogo do ycia nastawionej dyscyplinie, ktra jest niesamowicie szkodliwa dla jego rozwoju fizycznego i psychicznego. Dziecko musi je wtedy, gdy tego chce. Pocztkowo bdzie domagao si czstych karmie, poniewa nie potrafi zje duo na raz. Praktyka podawania dziecku w nocy butelki z wod jest za. Gdy dziecko jest godne w nocy, naley je nakarmi tak jak zwykle. Po dwch czy trzech miesicach dziecko zacznie zjada wiksze iloci na jeden posiek, a przerwy midzy karmieniami stan si dusze. W wieku trzech czterech miesicy dziecko bdzie chciao je, powiedzmy, midzy dziesit a jedenast wieczorem, a potem midzy pit a szst rano. Nie ma, rzecz jasna, adnej sztywnej reguy w tej sprawie. Jedn podstawow prawd naleaoby wypisa w kadym dziecinnym pokoju: Nie wolno dopuszcza do tego, by dziecko rozpaczliwie pakao. Jego potrzeby za kadym razem musz zosta zaspokojone. Stosujc trening oparty na rozkadzie dnia, matka zawsze nieco wyprzedza dziecko. Niczym kompetentny ekspert, bdzie dokadnie wiedziaa, co robi dalej. Lecz bdzie wychowywa mechaniczn lalk, urabiane niemowl. Takie dziecko, rzecz jasna, przysporzy dorosym minimum kopotu kosztem swego naturalnego rozwoju. Natomiast samoregulacja oznacza dla matki nowe odkrycia codziennie, w kadej minucie. Wtedy bowiem matka jest zawsze o krok za dzieckiem i uczy si cay czas przez dokadn obserwacj. Tak wic jeeli dziecko pacze p godziny po obfitym posiku, moda matka bdzie musiaa samodzielnie przemyle t spraw, nie zwaajc na to, co mwi zwolennicy sztywnego harmonogramu. Czy mu niewygodnie? Moe cierpi z powodu gazw w odku? A moe chce jeszcze je? Moe po prostu chce, eby si nim zaj, bo czuje si samotne? Reakcja matki powinna wypywa z jej spontanicznej mioci, a nie jakiej nieszczsnej reguy z ksiki rodem. Kade dziecko, jeeli zostawi si je w spokoju, uoy swj wasny rozkad posikw. Oznacza to, e dziecko posiada zdolno samoregulacji, nie tylko podczas karmienia mlekiem, lecz take i pniej, przy karmieniu pokarmami staymi. Ssanie kciuka w pnym dziecistwie, trwajce czsto a do okresu dojrzewania, jest najbardziej oczywistym rezultatem karmienia wedug sztywnego rozkadu posikw. Ssanie ma dwa skadniki: gd pokarmu oraz zmysow przyjemno ssania. Gdy nadchodzi czas posiku, nastpuje gwatowny napyw przyjemnoci oralnej, ktra jest zaspokajana szybciej ni gd. Jeeli dziecko musi paka i czeka, bo zegar mwi, e jeszcze nie jest godne, ani jedno ani drugie nie zostaje zaspokojone. Widziaem w oddziale pooniczym matk, ktra na polecenie lekarza odrywaa niemowl od piersi, poniewa zegar wskazywa, e czas przydzielony na karmienie min. Trudno mi wyobrazi sobie skuteczniejszy sposb stworzenia trudnego dziecka. Jest nieomal niewiarygodne, e ignoranccy lekarze i rodzice omielaj si si zmienia naturalne impulsy i zachowanie dziecka, niszczc rado i spontaniczno swoimi absurdalnymi pogldami na temat przewodnictwa i ksztatowania charakteru. To wanie tacy ludzie zapocztkowuj powszechn chorob ludzkoci, tak psychiczn jak i somatyczn. Pniej szkoa i koci kontynuuj proces opartego na posuchu ksztacenia, ktre jest wrogie przyjemnoci i wrogie wolnoci. Pewna matka napisaa o swoim maym wewntrzsterownym synku: Gdy zacz je stae pokarmy, dostawa zestaw potraw do wyboru i sam decydowa, ile je. Jeeli odmawia zjedzenia jakiej jarzyny, wtedy albo dostawa inn, albo nawet od razu deser. Bardzo czsto zjada jarzyn,

85

ktrej nie chcia wczeniej, po deserze. Czasami cakowicie odmawia jedzenia by to pewny znak, e nie jest godny. W takim wypadku jad szczeglnie dobrze przy nastpnym posiku. Stanowczo zbyt czsto matce wydaje si, e wie lepiej ni dziecko, czego mu potrzeba. Po prostu tak nie jest. Jest to atwe do sprawdzenia. Kada matka moe pooy na stole lody, sodycze, chleb z caego ziarna, pomidory, saat i inne produkty, a nastpnie zostawi dziecku cakowit swobod wyboru tego, na co ma ochot. Przecitne dziecko, jeeli mu si nie przeszkadza, ustali sobie zrwnowaon diet po okoo tygodniu. O ile mi wiadomo, to samo zostao stwierdzone w kontrolowanych eksperymentach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych. W Summerhill zostawiamy nawet maym dzieciom zupen swobod wyboru z dziennego menu. W czasie obiadu s zawsze do wyboru trzy gwne dania. Jednym z efektw takiego postpowania jest oczywicie znacznie mniejsze marnotrawstwo ywnoci w Summerhill ni w wikszoci innych szkl. Lecz nie to jest motywem naszego postpowania, gdy chcemy oszczdzi raczej dziecko ni jedzenie. Jeeli dzieci s odywiane w racjonalny sposb, to sodycze, ktre kupuj za swoje kieszonkowe, nie s szkodliwe. Dzieci lubi sodycze, poniewa ich mode organizmy akn cukru, i powinny go dostawa. Zmuszanie dziecka do jedzenia jajek na bekonie, gdy ono ich nie cierpi, jest absurdalne i okrutne. Zawsze pozwalalimy Zoe wybiera, co chce je. Gdy bya przezibiona, jada wycznie owoce i pia tylko soki owocowe bez adnej sugestii z naszej strony. Nigdy przedtem nie widziaem dziecka, ktre byoby tak mao zainteresowane jedzeniem jak Zoe. Torebka czekoladek leaa na jej stoliku nie naruszona caymi dniami, a najpyszniejsze nawet danie na lunch czy kolacj czsto pozostawao nietknite. Gdy zdarzao si, e przy niadaniu jakiej dziecko zawoao j do zabawy, zawsze zostawiaa jedzenie i nigdy nie wracaa dokoczy posiku. Ale e jej stan fizyczny by zawsze wietny, nie mielimy si czym martwi. Wikszo rodzicw, rzecz jasna, zaplanuje menu zgodnie ze swoimi przekonaniami co do najlepszej diety. Jeeli rodzice s wegetarianami, bd podawa dzieciom wegetariaskie posiki. Jednake czsto obserwuj, e dzieci z domw wegetariaskich pochaniaj miso z wielkim apetytem. Jako laik bez kwalifikacji dietetycznych uwaam, e to, czy dziecko je miso czy te nie, nie jest wane. Jeeli jego dieta jest zrwnowaona, wtedy wedle wszelkiego prawdopodobiestwa bdzie zdrowe. W Summerhill nie zdarzaj si w ogle biegunki, a zaparcia s bardzo rzadkie. Jadamy zawsze duo surowych jarzyn, ale czasami nowe dzieci nie chc ich je. Zwykle, w miar upywu czasu, uczniowie akceptuj je i zaczynaj je lubi. W kadym bd razie dzieci w Summerhill s w wikszoci niewiadome naszej kuchni, i tak powinno by. Poniewa jedzenie dostarcza w dziecistwie tak wielkiej przyjemnoci, jest ono zbyt podstawowe, zbyt wane, eby je zakca manierami przy stole. Smutn prawd jest to, e w Summerhill najgorsze maniery maj te dzieci, ktre byy dystyngowanie wychowywane w domu. Im bardziej wymagajcy i surowy dom, tym gorsze maniery przy stole i nie tylko gdy ju dziecko ma swobod bycia sob. Nie mona nic na to poradzi. Mona jedynie przeczeka ten okres odreagowywania stumionych skonnoci, a dziecko nabierze naturalnie dobrych manier pniej, w okresie dojrzewania. Jedzenie jest najwaniejsz rzecz w yciu dziecka, duo waniejsz ni seks. odek jest egocentryczny i egoistyczny. Egoizm jest typowy dla dzieci. Dziesicioletni chopiec jest duo bardziej zaborczy, gdy chodzi o jego talerz z pieczeni ni stary wdz plemienny wobec swoich kobiet. Jeeli dziecko moe swobodnie przej przez okres egoizmu, tak jak to ma miejsce w Summerhill, wtedy stopniowo ten egoizm staje si altruizmem i naturaln trosk o innych.

86

ZDROWIE I SEN
Przez ponad czterdzieci lat mielimy w Summerhill bardzo mao chorb. Sdz, e przyczyna ley w tym, i my jestemy po stronie ycia gdy akceptujemy ciao. Przedkadamy rado nad diet. Odwiedzajcy Summerhill zwykle mwi o tym, jak dobrze wygldaj nasze dzieci. Myl, e rado powoduje, e nasze dziewczyny wygldaj tak atrakcyjnie, a nasi chopcy przystojnie. Jedzenie surowych jarzyn moe odgrywa du rol w leczeniu schorze nerek. Ale caa zielenina wiata nie pomoe na chorob duszy, jeeli jest ona wywoana stumieniem. Czowiek stosujcy wywaon diet moe wypaczy swoje dzieci moralizowaniem, podczas gdy nieneurotyczny czowiek nie skrzywdzi swojego potomstwa. Dowiadczenie skania mnie do wniosku, e dzieci z wypaczonym charakterem s mniej zdrowe fizycznie ni dzieci cieszce si swobod. Nawiasem mwic zauwaam w Summerhill wielu wysokich chopcw, nawet gdy ich rodzice s stosunkowo niscy. Moe to by bez znaczenia; ale te moe by i tak, e wolno do stawania si coraz lepszym oznacza te wolno do ronicia w centymetrach. Z ca pewnoci widziaem, jak chopcy po usuniciu zakazu masturbacji roli znacznie szybciej. Z kolei sprawa snu. Zastanawiam si, ile jest prawdy w zaleceniach lekarzy, e dziecku potrzeba tyle to a tyle snu. W przypadku maych dzieci, zgoda. Jeeli pozwoli si siedmioletniemu dziecku siedzie do pnej nocy, cierpi na tym jego zdrowie, poniewa zazwyczaj nie potrafi ono rano duej spa. Niektre dzieci bardzo nie lubi by posyane do ka, bo wydaje im si, e co je ominie. W wolnej szkole cisza nocna jest najwikszym utrapieniem nie tyle z powodu modszych dzieci, co seniorw. Modzie lubi pracowa po nocach, a ja to rozumiem, bo sam te nie cierpi ka si spa. Praca rozwizuje problemy wikszoci dorosych. Jeeli trzeba by w biurze na sm, opierasz si pokusie siedzenia do pnej nocy. Inne czynniki, takie jak rado i dobre odywianie, mog zrwnoway kad strat snu. Uczniowie Summerhill nadrabiaj zalegoci w spaniu w niedzielne poranki, nawet kosztem opuszczenia lunchu. Jeli natomiast chodzi o zwizek midzy prac a zdrowiem, to wiele czynnoci, ktre wykonuj, ma podwjn motywacj. Kopi ziemniaki zdajc sobie spraw z tego, e mgbym wykorzysta ten czas z wikszym poytkiem, gdybym pisa artykuy do gazet, a robotnikowi zapaci za kopanie ogrodu. A jednak kopi, bo chc by zdrowy jest to motyw dla mnie waniejszy ni dochd z gazet. Przyjaciel, ktry handluje samochodami, mawia, e jestem gupcem kopic opat w erze mechaniki, a ja mwi mu, e maszyny niszcz zdrowie ludzi, bo w dzisiejszych czasach nikt ju ani nie kopie, ani nie chodzi. Obydwaj jestemy na tyle starzy, by zdawa sobie spraw z problemw zdrowotnych. Jednake dziecko zupenie nie ma wiadomoci zdrowia. aden chopiec nie kopie po to, eby zachowa sprawno fizyczn. Przy kadej pracy ma tylko jeden motyw swj chwilowy interes. Dobre zdrowie, ktrym cieszymy si w Summerhill, zawdziczamy wolnoci, dobremu odywianiu i wieemu powietrzu w takiej kolejnoci.

CZYSTO I UBRANIE
Dziewczynki, gdy chodzi o czysto osobist, s na og porzdniejsze od chopcw. W Summerhill nasze dzieci poczwszy od wieku okoo pitnastu lat dbaj o swj wygld zewntrzny. Natomiast jeli chodzi o pokoje, dziewczta nie s porzdniejsze od chopcw to znaczy dziewczta do czternastu lat. Ubieraj one lalki, robi kostiumy teatralne i zostawiaj podog pokryt mieciami, ale s to wszystko twrcze mieci. 87

Napraw rzadko zdarza si w Summerhill dziewczyna, ktra nie chce si my. Mielimy jeden taki przypadek dziewicioletni dziewczynk z domu, gdzie babcia miaa kompleks czystoci i najwidoczniej mya Mildred dziesi razy dziennie. Pewnego dnia jej opiekunka przysza do mnie i powiedziaa: Mildred nie mya si przez tydzie. Za nic nie chce si wykpa i ju zaczyna mierdzie. Co mam robi? Przylij j do mnie powiedziaem. Mildred przysza niebawem; jej twarz i rce byy bardzo brudne. Suchaj no powiedziaem surowo dosy tego. Ale ja nie chc si my zaprotestowaa. Cicho bd powiedziaem. Kto mwi o myciu? Spjrz w lustro. (Zrobia to.) Co mylisz o swojej twarzy? Nie jest zbyt czysta, prawda? zapytaa, umiechajc si od ucha do ucha. Jest zbyt czysta powiedziaem. Nie znios w mojej szkole dziewczynek z czystymi twarzami. A teraz wyjd std! Posza prosto do piwnicy z wglem i wysmarowaa sobie twarz na czarno. Wrcia do mnie triumfalnie. Czy tak wystarczy? zapytaa. Przestudiowaem jej twarz z naleyt powag. Nie odparem. Na tym policzku masz bia plam. Mildred wykpaa si tego wieczora. Ja natomiast nie zgbiem, dlaczego to zrobia. Przypominam sobie przypadek siedemnastoletniego chopca, ktry przyszed do nas z prywatnej szkoy. W tydzie po przybyciu zaprzyjani si z mczyznami, ktrzy na stacji adowali wgiel na wozy i zacz pomaga im w pracy. Gdy przychodzi na posiki, jego twarz i rce byy czarne, lecz nikt nie powiedzia ani sowa. Nikt si tym nie przejmowa. Wyzbycie si szkolnych i domowych pogldw na czysto zajo mu par tygodni. Gdy przesta adowa wgiel, sta si znowu, ale ju inaczej, czysty zarwno jeli chodzi o ciao jak i o ubranie. Czysto staa si czym, do czego przestano go zmusza. Rozwiza swj kompleks brudu. Gdy Willie robi placki z bota, jego mama obawia si, e ssiedzi skrytykuj jego brudne ubranie. W takim wypadku wymg spoeczny co myli otoczenie musi ustpi wymogowi indywidualnemu radoci zabawy i tworzenia. Zbyt czsto rodzice przywizuj nadmiern wag do porzdku. To jedna z siedmiu cnt gwnych. Czowiek dumny ze swej schludnoci jest zwykle drugorzdnym facetem, dla ktrego erzatze maj due znaczenie w yciu. Najporzdniejsza osoba ma czsto najbardziej niechlujny umys. Mwi to z ca obojtnoci czowieka, ktrego biurko zawsze wyglda jak sterta papierw pod tabliczk Nie mieci w parku. W mojej wasnej rodzinie najwikszy problem zwizany z samoregulacj koncentrowa si wok ubrania. Zoe najchtniej biegaaby nago przez cay dzie, gdybymy jej na to pozwolili. Rodzice innego wewntrzsterownego dziecka opowiadali, e gdy robio si zimno, ich dwuletnia crka przychodzia do domu i prosia o ciepe ubranie. My nie mielimy takich dowiadcze. Zoe draa z zimna, a jej nos i policzki byy sine, a mimo to opieraa si wszelkim naszym wysikom skonienia jej do woenia czego cieplejszego. Odwani rodzice mogliby powiedzie: Pokieruje ni jej wasny organizm. Niech sobie marznie, nic jej nie bdzie!. My jednak nie mielimy do odwagi, eby zaryzykowa zapalenie puc, wic zmuszalimy j do woenia tego, co naszym zdaniem powinna bya woy. Rodzice musz decydowa, w co ubiera mae dzieci. Jednak gdy dzieci wchodz w okres dojrzewania, powinni pozwoli im wybiera wasne ubranie. Miliony crek cierpi, poniewa ich matki upieraj si przy wybieraniu im odziey. Chopcw na og atwiej ubiera. Jeli rodzice mog sobie na to pozwoli, dobrze jest dawa chopcu czy dziewczynie pienidze na ubranie. Jeli zechce je wyda na kino czy sodycze, jego sprawa. Ubieranie dziecka tak, e odstaje ono od innych dzieci, jest niewybaczalne. Wpychanie wyronitego chopaka w krtkie spodenki, gdy wszyscy jego koledzy nosz dugie, jest okrutne.

88

Crkom naley zostawi pen swobod w sprawie wosw; niech same decyduj, czy chc nosi dugie, krtkie czy warkocze. Jeeli chc uywa szminki, czemu nie? Osobicie nie znosz widoku tego paskudztwa, lecz gdy moja crka bdzie miaa inne zdanie w tej sprawie, nie bd prbowa niczego jej perswadowa. Mae dzieci nie wykazuj wrodzonego zainteresowania ubraniami, ale dziecko, ktrego rodzice maj neurotyczne podejcie do sprawy odziey, take szybko nabawia si tego kompleksu. Boi si wspina na drzewo, bo mogoby przecie podrze spodnie. Normalne dzieci rozbieraj si gdzie bd i kiedy bd; rzucaj sweter w kt i zapominaj, gdzie go zostawiy. Gdy przejd si po terenie wok szkoy w letni wieczr, zawsze zbior cay asortyment butw i swetrw. Dzieci, ktre nie chodz do szkoy z internatem, musz walczy z opini ssiadw. Pomylcie o tysicach dzieci powicanych temu obrzydlistwu zwanemu niedzielnym ubraniem. Krocz uroczycie w sztywnych konierzykach i biaych sukienkach, bojc si kopn pik czy wspi na furtk. Na szczcie ten idiotyzm zanika. W Summerhill w gorcy dzie chopcy i nauczyciele jadaj lunch bez koszul. Nikt nie ma nic przeciwko temu. Summerhill ustawia mao znaczce sprawy na waciwym miejscu, traktujc je obojtnie. Rodzice objawiaj swj kompleks pienidzy gwnie w kwestii odziey. Mielimy kiedy w Summerhill okropnego maego zodzieja, ktrego wyleczylimy po czterech latach cikiej pracy i bezgranicznej cierpliwoci ze strony jego nauczycieli. Chopiec ten opuci szko, gdy mia siedemnacie lat. Jego matka napisaa: Bill przyjecha do domu. Brakuje dwch par jego skarpetek. Czy mgby pan dopilnowa, eby je nam odesano? Czasami rodzice okazuj zazdro o osob, ktra opiekuje si ich dziemi w Summerhill. Nieraz widziaem, jak matki odwiedzajce swoje dzieci szy prosto do szafy z ubraniami, marszczyy brwi i wzdychay, dajc w ten sposb do zrozumienia, e opiekunka nie jest najlepsza. Taka matka przeywa zwykle wielki niepokj o swoje dziecko, jako e niepokj o ubranie zawsze oznacza niepokj o nauk i o wszystko inne.

ZABAWKI
Gdybym mia gow do interesu, to otworzybym sklep z zabawkami. Kady pokj dziecinny peen jest zepsutych i porzuconych zabawek. Kade dziecko z warstwy redniej ma ich stanowczo za duo. W gruncie rzeczy kada zabawka, ktra kosztuje wicej ni par zotych, to rozrzutno. Zoe dostaa kiedy od naszego byego ucznia wspania chodzc i mwic lalk. Bya to, oczywicie, droga zabawka. Mniej wicej w tym samym czasie jaki nowy ucze da jej maego, taniego krlika. Du i drog lalk bawia si p godziny, a tanim krliczkiem tygodniami. A nawet co wieczr braa go ze sob do ka. Ze wszystkich swoich zabawek tylko jedn Zoe lubia duej. Bya to Betsy Wetsy, lalka, ktra sama sikaa, a ktr jej kupiem, gdy miaa osiemnacie miesicy. Urzdzenie do sikania nie interesowao jej w najmniejszym stopniu, by moe dlatego, e byo purytaskim faszerstwem, gdy dziurk do siusiania umieszczono w pasie. Dopiero gdy miaa cztery i p roku, Zoe stwierdzia ktrego ranka: Zmczyam si Betsy Wetsy i ju jej nie chc. Kilka lat temu przeprowadziem wrd dzieci pewn ankiet. Kiedy twj modszy brat czy siostra najbardziej ci denerwuje? Praktycznie w kadym wypadku odpowied bya taka sama: Gdy psuje moje zabawki. Nigdy nie powinno si pokazywa dziecku, jak dziaa zabawka. Mao tego, nie powinno si nigdy w aden sposb dziecku pomaga dopki, czy o ile, nie jest ono w stanie samodzielnie rozwiza problem. Wewntrzsterowne dzieci, jak si wydaje, z zadowoleniem bawi si swoimi zabawkami przez duszy czas. Nie niszcz ich tak, jak czsto robi to dyscyplinowane dzieci. 89

Nie ma adnego powodu, dla ktrego dziecko we wzgldnie dwikoszczelnym domu nie miaoby si bawi naczyniami kuchennymi, ktrych si akurat nie uywa, na przykad pokrywkami od garnkw i drewnianymi ykami w charakterze paeczek perkusyjnych. Najprawdopodobniej bdzie wolao to od zabawek sprzedawanych zwykle w sklepach. Rzeczywicie, przecitna zabawka moe by rodkiem nasennym, wprawiajcym dziecko w tp ospao. Wszyscy rodzice maj tendencje do kupowania zbyt wielu zabawek. Dziecko z entuzjazmem wyciga rce po jak rzecz traktor, yraf, ktra rusza gow a rodzice z miejsca to kupuj. Std wikszo pokoi dziecinnych penych jest zabawek, ktrymi dziecko tak naprawd nigdy si nie interesowao. Na rynku jest stanowczo za mao twrczych zabawek. Jest wiele metalowych i drewnianych zabawek konstrukcyjnych, lecz niewiele zabawek twrczych. Zabawki konstrukcyjne s jak krzywki czy zagadki matematyczne. Poniewa kto inny je wymyli, rozwizanie nigdy nie jest cakowicie oryginalne Wyznaj, e nie potrafibym wymyli adnej twrczej zabawki i nie mam adnych propozycji w tym zakresie. Tym niemniej jestem pewien, e wiat zabawek czeka na czarodzieja, ktry zbliy si do serca dziecka bardziej ni robi to obecni producenci.

HAAS
Dzieci s z natury haaliwe, a rodzice musz ten fakt zaakceptowa i nauczy si z nim y. Dziecku, jeeli ma wyrosn zdrowe, trzeba koniecznie pozwoli na duo gonej zabawy. Ju od prawie czterdziestu lat yj z dziecicym haasem. Z reguy nie sysz go wiadomie. Analogi mogoby by mieszkanie przy hucie, czowiek przyzwyczaja si do ustawicznego dzwonienia motw. A ci, ktrzy mieszkaj przy ruchliwych ulicach, przestaj z czasem zauwaa haas. Rnica polega na tym, e stukot motw czy odgosy ruchu ulicznego s mniej wicej staymi dwikami, podczas gdy haas robiony przez dzieci jest rnorodny i przeraliwy. I moe dziaa na nerwy. Musz wyzna, e gdy kilka lat temu przeprowadziem si z gwnego budynku do domku, spokj wieczorem by niesamowicie przyjemny po latach haasu pidziesiciorga dzieci. Jadalnia w Summerhill jest haaliwym miejscem. Dzieci, jak zwierzta, s gone w czasie posikw. Tylko gociom bez kompleksw na tym tle pozwalamy je razem z nimi. Moja ona i ja jemy oddzielnie, ale te spdzamy okoo dwch godzin dziennie wydajc dzieciom obiad, wic potrzebujemy wytchnienia od zgieku. Nauczyciele nie lubi za duego haasu, natomiast wydaje si, e nastolatkom nie przeszkadza harmider modszych dzieci. A gdy jaki senior porusza spraw wrzawy, jak robi modsze dzieci w jadalni, wtedy one, zreszt zupenie zgodnie z prawd, protestuj gono stwierdzajc, e seniorzy s rwnie haaliwi. Tumienie haasu nigdy nie wywouje u dziecka tak szkodliwych skutkw jak tumienie zainteresowania funkcjami fizjologicznymi organizmu. O haasie nigdy nie mwi si, e jest brudny. Ton gosu, ktrego uywa ojciec, gdy krzyczy: Przestacie si kci! jest otwartym, szczerym wyrazem zniecierpliwienia. Ton matki, ktra mwi: Fuj! Brudne! jest zszokowany, moralizatorski. W Summerhill niektre dzieci bawi si cay dzie, szczeglnie gdy wieci soce. Ich zabawa jest zazwyczaj gona. W wikszoci szk haas, tak jak zabawa, jest tumiony. Jeden z naszych byych uczniw, ktry poszed na uniwersytet szkocki powiedzia: Studenci robi tak cholerny haas na zajciach, e staje si to mczce; bo my w Summerhill przeszlimy przez ten etap, gdy mielimy dziesi lat. Przypominam sobie incydent ze wietnej powieci The House with Green Shutters (Dom z zielonymi aluzjami), gdzie studenci uniwersytetu w Edynburgu tupali nogami po to, by dokuczy marnemu wykadowcy. Haas i zabawa id w parze, ale najlepiej, gdy tak si dzieje midzy sidmym a czternastym rokiem ycia. 90

MANIERY
Mie dobre maniery to znaczy myle o innych; nie to wspodczuwa z innymi. Trzeba mie wiadomo grupy i umiejtno postawienia si w czyim pooeniu. Maniery nie pozwalaj rani kogokolwiek. Mie dobre maniery to mie autentycznie dobry gust. Manier nie mona nauczy, gdy nale one do podwiadomoci. Natomiast etykiety mona nauczy, poniewa naley do wiadomoci. Jest ona zewntrzn warstewk manier. Etykieta pozwala mwi w czasie koncertu; etykieta pozwala na plotki i skandale. Etykieta wymaga, bymy si ubrali do obiadu; eby wsta, gdy kobieta podchodzi do stou; eby mwi przepraszam, gdy odchodzimy od stou. Wszystko to jest wiadomym, powierzchownym, nic nie znaczcym zachowaniem. Ze maniery bior si zawsze z zaburzonej psychiki. Oszczerstwo i skandal, plotka i obmowa, wszystkie s subiektywnymi niedocigniciami; odsaniaj one nienawi do samego siebie. Udowadniaj, e plotkarz jest nieszczliwy. Jeeli zdoamy zabra dzieci w wiat, w ktrym bd szczliwe, automatycznie uwolnimy je od wszelkiego pragnienia nienawici. Innymi sowy, bd one miay wwczas dobre maniery w najgbszym tego sowa znaczeniu; to znaczy bd okazywa mio i yczliwo. Dzieci, ktre jedz groszek noem, niekoniecznie musz rozmawia w trakcie symfonii Beethovena. I chocia min pani Brown nie zdjwszy czapki, to niekoniecznie podadz dalej wiadomo, e pani Brown pije brandy. Kiedy na jednym z moich wykadw, starszy mczyzna narzeka na maniery wspczesnych dzieci. No, bo jak to mwi uniesiony ostatniej soboty spacerowaem w parku i mino mnie dwoje maych dzieci. Cze, czowieku powiedziao jedno z nich. Zapytaem go: A co zego jest w Cze, czowieku? Czy byby bardziej zadowolony, gdyby powiedzieli, Cze, prosz pana? Prawda jest taka, e poczue si dotknity. Twoja godno zostaa obraona. Ty chcesz od dzieci sualczoci, a nie manier. Jest to prawd w przypadku wielu dorosych. To czyste zarozumialstwo. To traktowanie dzieci w feudalny sposb, jakby byy wasalami. To typ egoizmu, ktry ma duo mniej uzasadnie. Dzieci musz by egoistyczne, lecz doroli powinni ograniczy swj egoizm do rzeczy, a nie ludzi. Obserwuj, e dzieci poprawiaj si wzajemnie. Jeden z moich uczniw jad niesamowicie gono, dopki inni go nie wymiali. Ale z drugiej strony, gdy pewien may chopaczek uy noa do jedzenia mielonego, inni byli skonni uzna to za dobry pomys. Pytali si nawzajem, dlaczego nie powinno si tego je noem. Wyjanienie, e mona by sobie przeci usta, odrzucili z racji tego, e wikszo noy jest zbyt tpa, eby przeci cokolwiek. Dzieci powinny mie swobod kwestionowania zasad etykiety, bowiem jedzenie groszku noem jest spraw osobist. Nie powinno si im natomiast pozwala na nieprzestrzeganie tego, co mona nazwa manierami spoecznymi. Jeeli dziecko wchodzi do naszego salonu w zaboconych butach, krzyczymy na nie, poniewa jest to pokj dorosych i oni maj prawo decydowa, co i kto moe, a co i kto nie moe tam wej. Gdy jeden z chopcw by bezczelny w stosunku do naszego rzenika, powiedziaem uczniom na Oglnym Spotkaniu Szkoy, e rzenik skary si na nich. Niemniej jednak uwaam, e byoby lepiej, gdyby rzenik da chopcu w ucho. Nie warto uczy tego, co ludzie zwykle nazywaj manierami. S to co najwyej przeytki obyczajw. Zwyczaj uchylania kapelusza przy spotkaniu z kobietami jest bez sensu. Jako chopiec uchylaem kapelusza wobec ony pastora, ale nie robiem tego w stosunku do mojej matki i sistr. Przypuszczam, i mglicie rozumiaem, e w ich obecnoci nie musz udawa. Mimo to zwyczaje takie jak uchylanie kapelusza s, w najgorszym wypadku, nieszkodliwe. Chopiec przystosuje si do tego pniej. Jednake w wieku dziesiciu lat trzeba trzyma go z daleka od wszystkiego, co pachnie udawaniem. Nie naley nigdy uczy manier. Jeeli siedmioletnie dziecko chce je palcami, powinno mc to robi. Nigdy nie powinno si nakania adnego dziecka do tego, eby zachowywao si w jaki okrelony sposb, eby podobao si ciotce Maryce. Trzeba raczej powici wszystkich krewnych 91

i ssiadw na wiecie ni hamowa rozwj dziecka, zmuszajc je do nieszczerego zachowania. Maniery przychodz same. Nasi byli uczniowie maj wspaniae maniery nawet jeli niektrzy z nich wylizywali talerze, gdy mieli po dwanacie lat. adnego dziecka nie mona zmusza a nawet zachca do mwienia dzikuj. Wikszo ludzi, rodzicw i innych, byaby zaskoczona widzc, jak pytkie s maniery dzieci, ktrym usiowano ksztatowa charakter, a ktre przybywaj do Summerhill. Chopcy przychodz z piknymi manierami i wkrtce cakowicie je porzucaj, niewtpliwie uwiadamiajc sobie, e w Summerhill s one nie na miejscu. Norm jest stopniowe wytracanie nieszczeroci z gosu i zachowania. Uczniom ze szk prywatnych pozbycie si nieszczeroci i impertynencji zajmuje najwicej czasu. Dzieci cieszce si wolnoci nigdy nie s bezczelne. Moim zdaniem szacunek dla nauczyciela jest sztucznym kamstwem, ktre wymaga nieszczeroci; gdy darzy si kogo szacunkiem, robi si to niewiadomie. Moi uczniowie mog nazywa mnie gupim osem, kiedy tylko chc; szanuj mnie, poniewa ja ich szanuj, a nie dlatego, e jestem dyrektorem szkoy, nie dlatego, e jestem na piedestale niczym dostojny boek. Moi uczniowie i ja mamy dla siebie wzajemny szacunek, poniewa si wzajemnie akceptujemy. Dociekliwa matka zapytaa mnie kiedy: Ale jeeli pol syna tutaj, to czy nie bdzie si zachowywa jak barbarzyca, gdy przyjedzie do domu na wakacje? Moja odpowied brzmiaa: Oczywicie, jeeli ju zrobia z niego barbarzyc. To prawda, e zepsute dziecko, ktre przychodzi do Summerhill, co najmniej przez pierwszy rok zachowuje si jak barbarzyca. Jeeli uczono je manier, to kadorazowo nastpuje taki regres. Co jedynie dowodzi tego, jak pytkie s one u dziecka. Sztuczne maniery s pierwsz do zrzucenia w warunkach swobody warstw hipokryzji. Nowe dzieci zazwyczaj demonstruj wspaniae maniery to znaczy zachowuj si nieszczerze. W miar pobytu w Summerhill zaczynaj mie dobre maniery prawdziwe maniery, bowiem w Summerhill w ogle nie wymagamy adnych manier, nawet dzikuj czy prosz. I mimo to, raz po raz, gocie mwi: Ale ich maniery s zachwycajce! Peter, ktry by z nami od smego do dziewitnastego roku ycia, pojecha do poudniowej Afryki. Jego gospodyni napisaa: Wszyscy tutaj s oczarowani jego dobrymi manierami. A jednak gdy by w Summerhill, zupenie sobie nie uwiadamiaem, czy on ma w ogle jakie maniery czy nie. Summerhill jest bezklasowym spoeczestwem; bogactwo i pozycja czyjego ojca nie ma znaczenia. Tym, co si liczy, jest osobowo. A tym, co liczy si najbardziej, jest uspoecznienie, to znaczy umiejtno bycia dobrym czonkiem spoecznoci. Nasze dobre maniery wyrastaj z samorzdu; jest si stale zmuszonym do brania pod uwag punktu widzenia innych osb. Nie do pomylenia, eby ktrekolwiek dziecko z Summerhill drwio z kogo, kto si jka, czy wymiewao kulawego. A jednak chopcy z innych szk czasami robi i jedno, i drugie. Chopcy, ktrzy mwi prosz, dzikuj i przepraszam, prosz pana, mog wykazywa bardzo mao troski o innych. Maniery s spraw szczeroci. Gdy Jack po opuszczeniu Summerhill rozpocz prac w fabryce, zauway, e czowiek, ktry wydawa sworznie i nakrtki by zawsze w podym humorze. Jack zastanowi si nad tym i doszed do wniosku, e sprawa przedstawia si tak: Robotnicy mieli zwyczaj podchodzi do niego i woa: Hej, Bill, rzu no troch pcalowych nakrtek. Ale Bill nosi marynark i krawat, i Jack doszed do wniosku, e uwaa si za stojcego szczebel wyej od mechanikw w roboczych ubraniach, i e jego zy humor wynika z tego, e nie okazywano mu szacunku, jaki mu si, jego zdaniem, nalea. Wic gdy Jack potrzebowa nakrtek czy sworzni, podchodzi do Billa i mwi: Przepraszam, panie Brown, potrzebuj sworzni i nakrtek. Jack powiedzia mi: To nie byo lizusostwo z mojej strony; po prostu stosowanie psychologii. al mi byo faceta. Jak to si skoczyo? spytaem. Och powiedzia Jack jestem jedynym facetem w fabryce, dla ktrego jest uprzejmy. Jest to moim zdaniem doskonay przykad manier, jakie ycie w spoecznoci daje chopcom mylenie o innych i wspodczuwanie z nimi.

92

Nigdy nie zauwaam zych manier u maych dzieci, niewtpliwie dlatego, e ich nie szukam. A mimo to nigdy nie widziaem, eby dziecko wpado midzy dwch rozmawiajcych ze sob goci. Dzieci nigdy nie pukaj do moich drzwi, ale gdy mam goci, po prostu wycofuj si cicho, mwic czsto przepraszam. Pewien sprzedawca powiedzia duy komplement pod adresem ich zachowa. Stwierdzi: Przyjedam tu samochodem od trzech lat, i ani razu dziecko nie porysowao mi zderzaka, ani nie prbowao wej do rodka. A jest to szkoa, w ktrej dzieciom wolno tuc okna przez cay dzie. Wspomniaem ju o yczliwoci dzieci z Summerhill wobec goci. Ten yczliwy stosunek mona by zakwalifikowa jako dobre maniery, bowiem nigdy nie zdarzyo mi si sysze, eby najbardziej nawet nieprzyjazny go narzeka, e ktre dziecko, bdce w szkole sze miesicy, naprzykrzao mu si w jakikolwiek sposb. Widownia na naszych przedstawieniach teatralnych zawsze zachowuje si wspaniale. Nawet saby wystp czy marna sztuka otrzymuje mniejsze czy wiksze brawa bo w powszechnym odczuciu aktor czy dramatopisarz starali si, jak tylko mogli, wic nie powinni by krytykowani czy lekcewaeni. Sprawa manier jest w przypadku niektrych rodzicw absolutnym postrachem. Przyszed do Summerhill dziesicioletni chopiec z dobrego domu. Puka do drzwi, gdy wchodzi, zawsze zamyka je za sob, gdy wychodzi. To potrwa tydzie, powiedziaem. Pomyliem si. Trwao to tylko dwa dni. Jasne, e woam do dziecka: Zamknij drzwi nie dlatego, e prbuj uczy je manier, a dlatego, e nie chce mi si samemu wsta i ich zamkn. Maniery s pojciem dorosych. Dzieci, czy to profesora czy dozorcy, w ogle si nimi nie interesuj. Postp cywilizacji polega na uwolnieniu wiata od udawania i tandety. Musimy zostawi dzieciom swobod pjcia o krok dalej, ni zrobia to nasza pena pozorw cywilizacja. Uwalniajc dziecko od lkw i nienawici, przypieszamy nadejcie nowej ery dobrych manier.

PIENIDZE
Dla wikszoci dzieci pienidze s symbolem mioci: wujek Bill daje mi szylinga; ciotka Margaret daje mi pi; dlatego te ciotka kocha mnie bardziej ni wujek. Rodzice niewiadomie o tym wiedz; i czsto psuj dziecko, dajc mu zbyt wiele. Tytuem kompensaty czsto niekochane dziecko dostaje najwiksze kieszonkowe. Nikt z nas nie moe unikn w yciu wyceny pieninej. Jest nam narzucona wszdzie. Siedzimy w loy albo na balkonie. Nasze dzieci jad na prywatne kolonie albo spdzaj lato w miejskim parku. Wartoci pienine s niebezpieczestwem dla kadego z nas. I tak matka zawoa p artem: Nie sprzedaabym mojego dziecka za cae zoto wiata, a w pi minut pniej da dziecku klapsa za to, e stuko filiank za szylinga. To warto pienina ley u podstaw tak duej dyscypliny w domu. Nie ruszaj tego to kosztowao pienidze. Czasami dzieci stawia si naprzeciw pienidzy ale tylko dzieci, dorosych nigdy. Gdy stuklimy talerz, dostawalimy klapsa od matki; ale gdy ojciec stuk talerz, by to po prostu wypadek. Doroli wywouj w dzieciach wiele niepokoju zwizanego z pienidzmi. Stanowczo zbyt czsto syszaem dzieci paczce z przeraenia: Upuciem zegarek i on si zepsu. Co mama na to powie? Bd si ba powiedzie jej o tym. Czasami zdarza si zaobserwowa przeciwny mechanizm. Widziaem, jak dzieci specjalnie co tuky, co byo reakcj nienawici w stosunku do domu: Zmusz rodzicw, ktrzy mnie nie kochaj, eby za to zapacili. Czy nie bd wciekli, jak Neill pole im rachunek? Rodzice niektrych dzieci w Summerhill przysyaj im za duo kieszonkowego, niektrzy za mao. Zawsze byo to dla mnie problemem, ktrego nie potrafiem rozwiza. Uczniowie Summerhill dostaj w kady poniedziaek tyle kieszonkowego, ile wynosi ich wiek pomnoony 93

przez dwa; ale niektrym dosya si poczt jeszcze troch pienidzy, podczas gdy inni dostaj mao lub nic. Na Oglnych Spotkaniach Szkoy wielokrotnie przekonywaem, eby wszystkie pienidze przeznaczone na kieszonkowe wkada do wsplnej kasy. Tumaczyem, e nie jest w porzdku, gdy jeden chopiec dostaje trzydzieci funtw, a drugi tylko szylinga. Pomijajc ju fakt, e uczniowie majcy duo pienidzy stanowi znikom mniejszo, moja propozycja nigdy nie przesza w oglnym gosowaniu. Dzieci majce szylinga na tydzie gorco zwalczay wszelkie propozycje zmniejszenia dochodw swoich bogatszych kolegw. Lepiej da dziecku za mao ni za duo. Rodzic, ktry wsuwa jedenastoletniemu dziecku kilka funtw, postpuje niemdrze, o ile nie jest to prezent na jaki specjalny cel, jak na przykad kupienie lampy do roweru. Zbyt duo pienidzy niszczy hierarchi wartoci dziecka. Dostaje ono pikny, drogi rower, o ktry w ogle nie dba, albo radio, albo drog a nietwrcz zabawk. Zbyt duo pienidzy upoledza fantazj dziecka. Podarowanie dziecku dki za pi funtw okrada je z caej radoci tworzenia, wynikej ze zrobienia dki z kawaka drewna. Dziewczynka czsto bardzo ceni sobie szmacian pacynk, ktr sama zrobia, gardzc wyszukan, drog, adnie ubran lalk ze sklepu, ktra zamyka oczy czy mwi. Zauwayem, e mae dzieci nie ceni sobie pienidzy. Nasze piciolatki gubi swoje grosiki, a czasami je wyrzucaj. Wynika std, e uczenie dzieci oszczdzania jest niewaciwe. Skarbonka to zdecydowanie za duo dla dziecka; mwi mu: Myl o jutrze, w czasie, gdy liczy si dla niego tylko dzisiaj. Dla siedmiolatka jest bez znaczenia to, e ma dziewi funtw pitnacie szylingw w skarbonce, szczeglnie gdy podejrzewa, e rodzice pewnego dnia wyjm je, eby kupi mu co, czego on nie chce.

HUMOR
W naszych szkoach, a ju na pewno w czasopismach pedagogicznych, jest stanowczo za mao humoru. Wiem, e humor ma take swoje niebezpieczne strony i e niektrzy ludzie uywaj go do zbagatelizowania powaniejszych spraw w yciu, poniewa atwiej jest zby co miechem ni stawi temu czoo. Dzieci nie uywaj humoru w tym celu. Dla nich oznacza on yczliwo i koleestwo. Surowi nauczyciele zdajc sobie z tego spraw, wypdzaj humor ze szkolnej klasy. Powstaje pytanie, czy surowy nauczyciel w ogle ma poczucie humoru? Wtpi. W codziennej pracy stosuj humor przez cay dzie. artuj z kadym dzieckiem, ale one wiedz, e jestem miertelnie powany, gdy okolicznoci tego wymagaj. Czy jeste rodzicem czy nauczycielem, aby z powodzeniem radzi sobie z dziemi musisz by w stanie zrozumie ich myli i uczucia. I musisz mie poczucie humoru dziecicego humoru. Bdc wesoym w stosunku do dziecka dajesz mu odczu, e je kochasz. Jednake humor nie moe by nigdy city czy uszczypliwy. Wspaniale jest obserwowa, jak rozwija si poczucie humoru. Nazwijmy to raczej poczuciem miesznoci ni humoru, bowiem dziecko wczeniej nabiera poczucia miesznoci. David Barton praktycznie urodzi si w Summerhill. Gdy mia trzy lata, powiedziaem do niego: Przyjechaem tu z wizyt i chc znale Neilla. Gdzie on jest? Dawid patrzy na mnie pogardliwie i odpar: Gupi ole, sam nim jeste. Gdy David mia siedem lat, zatrzymaem go kiedy w ogrodzie. Powtrz Davidowi Bartonowi, e chc go widzie powiedziaem powanie. Sdz, e jest u siebie w domku. David umiechn si szeroko. W porzdku odpar i poszed do domku. Wrci za dwie minuty. On mwi, e nie przyjdzie powiedzia z chytrym umiechem. Poda jaki powd? Taak, powiedzia e wanie karmi swojego tygrysa. 94

David dors do tego bazestwa, gdy mia siedem lat. Ale gdy powiedziaem Raymondowi, ktry mia dziewi lat, e ukarano go grzywn w wysokoci poowy kieszonkowego za kradzie drzwi frontowych, rozpaka si, a ja wiedziaem, e popeniem bd. Dwa lata pniej potrafi ju pozna si na moich artach. Trzyletnia Sally chichocze, gdy spotykam j na drodze do miasta i pytam o drog do Summerhill; ale siedmio- i omioletnie dziewczynki reaguj w ten sposb, e kieruj mnie w z stron. Gdy oprowadzam goci po szkole, przedstawiam zwykle dzieci z domku jako winki, a one chrzkaj odpowiednio. Pewnego razu zostaem wprawiony w zakopotanie, gdy przedstawiem je jako winki, a jedna omiolatka powiedziaa wyniole: Czy ten dowcip nie jest ju oklepany? Musiaem przyzna, e by. Dziewczyny maj tyle poczucia humoru co i chopcy, ale w przeciwiestwie do nich rzadko uywaj go do obrony. Niektrzy chopcy z powodzeniem broni si w ten sposb. Widziaem, jak sdzono Davea za jaki aspoeczny czyn. Zeznajc w zabawny sposb, zdoby uznanie grupy i udao mu si dosta naprawd niewielk kar. Dziewczynka, zawsze zbyt gotowa na to, by szuka winy w sobie, nigdy tak nie robi. Nawet w najbardziej owieconych domach dziewczyny cierpi z powodu powszechnej niszoci, ktr nasze spoeczestwo narzuca kobietom. Nigdy nie traktuj dziecka z humorem w nieodpowiedniej chwili, ani nie atakuj jego godnoci. Jeeli ma ono autentyczne zmartwienie, musi zosta potraktowane powanie. artowanie z dzieckiem, ktre ma wysok gorczk, jest bdem. Ale gdy wraca ono do zdrowia, moesz udawa, e jeste lekarzem czy nawet grabarzem, a jemu spodoba si ten art. By moe dzieci dlatego lubi by traktowane z humorem, e humor zawiera yczliwo i miech. Nawet starsze dzieci, ktre wicz dowcip, nie uywaj artu, ktry ksa. Poczucie humoru przyczynia si do sukcesu Summerhill.

95

CZ III SEKS POSTAWY WOBEC SEKSU


Nie miaem jeszcze ucznia, ktry nie przynisby ze sob do Summerhill chorej postawy wobec seksu i funkcji ciaa. Ci, ktrym powiedziano prawd o tym, skd si bior dzieci, maj takie samo pene przemilcze nastawienie do seksualizmu jak potomstwo fanatykw religijnych. Znalezienie nowego nastawienia do seksu jest najtrudniejszym zadaniem rodzica i nauczyciela. Tak niewiele wiadomo na temat przyczyn seksualnego tabu, e mona jedynie prbowa zgadywa jego pochodzenie. Dlaczego istnieje seksualne tabu, niespecjalnie mnie interesuje. Fakt, e ono istnieje, w ogromnym stopniu obchodzi czowieka, ktremu powierzono leczenie zahamowanych dzieci. My, doroli, zostalimy zepsuci w niemowlctwie; nigdy nie bdziemy wolni, gdy chodzi o sprawy seksualne. wiadomie moemy by wolni; moemy nawet nalee do towarzystwa zajmujcego si owiat seksualn dzieci. Lecz obawiam si, e podwiadomie pozostajemy w duym stopniu takimi, jakimi uczynio nas warunkowanie w niemowlctwie; ludmi, ktrzy nienawidz seksu i boj si go. Jestem skonny przyzna, e mj podwiadomy stosunek do seksu jest kalwiskim nastawieniem szkockiej wsi, ktre mi narzucono w pierwszych latach ycia. Moliwe, e dla dorosych nie ma ratunku; s natomiast wszelkie szanse na to, by uratowa dzieci, jeeli nie bdziemy narzuca im tych straszliwych pogldw, ktre zostay nam narzucone. Wczenie w yciu dziecko uczy si, e grzech seksualny jest wielkim grzechem. Rodzice nieodmiennie najsurowiej karz za wykroczenia przeciw moralnoci seksualnej. Ludzie, ktrzy najbardziej zorzecz Freudowi, bo on widzi seks we wszystkim, to wanie ci, ktrzy opowiadali historie seksualne, suchali opowieci seksualnych i miali si z nich. Kady mczyzna, ktry by w wojsku, wie, e jzyk wojska to jzyk seksu. Prawie wszyscy lubi czyta w niedzielnej gazecie pikantne kawaki o rozwodach i przestpstwach na tle seksualnym, a wikszo mczyzn opowiada onom historyjki zasyszane w klubie czy pubie. Nasze upodobanie do tego rodzaju opowieci jest wynikiem niezdrowej edukacji w sprawach seksualnych. Delektowanie si nimi jest wynikiem represji. Tak opowie mona, jak Freud, skomentowa: wyszo szydo z worka. Potpianie przez dorosych zainteresowa seksualnych u dzieci jest hipokryzj i oszustwem; ta ostra krytyka jest projekcj, przerzucaniem winy na innych. Rodzice surowo karz za przewinienia seksualne, poniewa sami s w istotny sposb, jeeli nie chorobliwie, nimi zainteresowani. Dlaczego umartwianie ciaa jest tak popularne? Ludzie religijni wierz, e ciao cignie czowieka w d. Ciao nazywane jest nikczemnym, kusi do zego. Wanie ta nienawi do ciaa sprawia, e o porodzie nie mwi si w szkole, a rozmowa o niczym pokrywa wane, codzienne sprawy seksualne. Freud postrzega seks jako najwiksz si rzdzc ludzkim zachowaniem. Kady uczciwy obserwator musi si z nim zgodzi. Ale nauczanie moralne kado nadmierny nacisk na seks. Pierwsze skarcenie ze strony matki, gdy dziecko dotyka swoich narzdw pciowych, robi z seksu najbardziej fascynujc i tajemnicz rzecz na wiecie. Stworzy zakazany owoc to sprawi, eby sta si on rozkoszny i nccy. Tabu seksualne tkwi u podstawy zachowa dzieci. Nie zawam sowa seks do genitaliw. Cakiem prawdopodobne, e dziecko przy piersi czuje si nieszczliwe, jeeli jego matka nie akceptuje ktrejkolwiek czci swojego ciaa czy przeszkadza mu w znajdowaniu przyjemnoci w jego wasnym ciele.

96

Seks jest podstaw wszystkich negatywnych postaw wobec ycia. Dzieci, ktre nie maj poczucia winy zwizanego z seksem, nigdy nie odczuwaj potrzeby religii czy mistycyzmu jakiegokolwiek rodzaju. Wobec tego, e seks uwaany jest za wielki grzech, dzieci wolne od wstydu i lku przed nim nie szukaj adnego Boga, ktrego mogyby prosi o przebaczenie czy zmiowanie, poniewa nie czuj si winne. Gdy miaem sze lat, odkrylimy z siostr wzajemnie nasze narzdy pciowe i, naturalnie, bawilimy si razem. Nakryci przez matk, dostalimy straszliwe lanie; mnie zamknito w ciemnym pokoju na dugie godziny, a potem zmuszono, ebym uklk i prosi Boga o przebaczenie. Wyzbycie si tego wczesnego szoku zajo mi dziesitki lat i doprawdy czasem zastanawiam si, czy faktycznie w peni si od niego uwolniem. Jak wielu dzisiejszych dorosych miao podobne dowiadczenia? Jak wielu dzisiejszym dzieciom podobnym traktowaniem zmienia si naturalne umiowanie ycia w nienawi i agresj? Mwi si im, e dotykanie narzdw pciowych jest ze czy grzeszne, oraz e naturalne wyprnienia s odraajce. Kade dziecko, ktre cierpi z powodu zahamowania seksualnego, ma odek jak deska. Przyjrzyj si, jak oddycha zahamowane dziecko, a potem popatrz, z jakim wspaniaym wdzikiem oddycha may kotek. adne zwierz nie ma sztywnego odka ani nie jest zaenowane z powodu seksu czy wyprnienia. W znanej pracy Character Analysis (Analiza charakteru) Wilhelm Reich zauway, e trening moralny nie tylko wypacza proces mylenia, lecz take wkracza strukturalnie w samo ciao, dosownie opancerzajc je sztywnoci postawy i skurczem miednicy. Zgadzam si z Reichem. Zajmujc si w Summerhill przez wiele lat najrozmaitszymi dziemi zaobserwowaem, e o ile lk nie usztywni ukadu miniowego, dzieci chodz, biegaj, skacz i bawi si z cudownym wdzikiem. Co wic moemy zrobi, eby nie dopuci do zahamowania seksualnego u dzieci? Po prostu, od pierwszych chwil dziecko musi mie cakowit swobod dotykania kadej czci swojego ciaa. Mj przyjaciel, psycholog musia powiedzie swojemu czteroletniemu synkowi: Bob, nie wolno ci bawi si siusiakiem, gdy jeste wrd obcych ludzi, bo oni uwaaj to za ze. Moesz to robi tylko w domu i w ogrodzie. Rozmawialimy o tym z przyjacielem i zgodzilimy si, e uchronienie dzieci przed ludmi nienawidzcymi ycia i seksu jest niemoliwe. Jedynym pocieszeniem jest to, e jeli rodzice szczerze wierz w ycie, dziecko generalnie zaakceptuje ich wartoci i najprawdopodobniej odrzuci zewntrzn pruderi. W kadym bd razie ju sam fakt, e picioletnie dziecko dowiaduje si, e nie moe kpa si w morzu bez majtek, wystarcza, by powstaa jaka nawet jeeli niewielka nieufno w stosunku do seksu. Obecnie wielu rodzicw nie zakazuje masturbacji. Uwaaj j za naturaln oraz znaj niebezpieczestwa zwizane z jej zakazywaniem. Doskonale. wietnie. Lecz niektrzy z tych wiatych rodzicw wahaj si przed zrobieniem nastpnego kroku. Niektrzy z nich nie maj nic przeciw temu, eby ich mali chopcy bawili si w zabawy seksualne z innymi maymi chopcami, ale sztywniej z przeraenia, gdy chopczyk i dziewczynka bawi si razem w ten sposb. Gdyby moja dobra, majca jak najlepsze intencje matka zignorowaa zabaw seksualn mojej o rok modszej siostry ze mn, nasze szanse na dorastanie z normalnym nastawieniem psychicznym do seksu byyby due. Zastanawiam si, ile impotencji i oziboci u dorosych bierze si z pierwszej ingerencji w relacje heteroseksualne we wczesnym dziecistwie. Zastanawiam si, ile homoseksualizmu wywodzi si z tolerowania zabaw homoseksualnych i zabraniania zabaw heteroseksualnych. Zabawa heteroseksualna w dziecistwie jest, jak sdz, fenomenaln drog do zdrowego, zrwnowaonego ycia seksualnego w dorosoci. Gdy dzieci nie s poddawane treningowi moralnemu w zwizku z seksem, dochodz do zdrowego, a nie rozwizego okresu dojrzewania. Nie znam adnego argumentu przeciw yciu seksualnemu modziey, ktry daby si utrzyma. Prawie kady opiera si na stumionych emocjach lub wrogim nastawieniu do ycia 97

religijnym, moralnym, oportunistycznym, arbitralnym, pornograficznym. aden z nich nie odpowiada na pytanie, dlaczego natura obdarzya czowieka silnym instynktem seksualnym, jeeli modym nie wolno z niego korzysta, dopki nie usankcjonuj tego starsi czonkowie spoeczestwa. Ci starsi, a przynajmniej niektrzy z nich, maj udziay w spkach, ktre robi filmy pene seksu; albo w spkach sprzedajcych wszelkiego rodzaju kosmetyki suce temu, by dziewczyny byy bardziej pocigajce dla chopcw; lub wydaj czasopisma, przycigajce czytelnikw sadystycznymi opowieciami i zdjciami. Wiem, e ycie seksualne modziey nie jest obecnie moliwe. Ale jestem zdania, e jest to waciwa droga do zdrowej przyszoci. Mog to napisa, lecz gdybym w Summerhill pozwala moim nastoletnim uczniom spa ze sob, wadze zamknyby moj szko. Zastanawiam si, kiedy nadejdzie owo jutro, gdy spoeczestwo zrozumie, jak niebezpieczne jest tumienie zachowa seksualnych. Nie oczekuj, e aden ucze Summerhill nie bdzie neurotyczny, kt bowiem moe by wolny od kompleksw w dzisiejszym spoeczestwie? Mam natomiast nadziej, e nastpne pokolenia, dziki temu pocztkowi wolnoci od seksualnych tabu stworz w kocu wiat przyjanie nastawiony do ycia. Wynalezienie rodkw antykoncepcyjnych musi po jakim czasie doprowadzi do nowej moralnoci seksualnej, gdy strach przed konsekwencjami jest najsilniejszym elementem moralnoci seksualnej. eby by woln, mio musi czu si bezpieczna. Modzie dzisiaj ma mao okazji do mioci w prawdziwym sensie tego sowa. Rodzice nie pozwol synom i crkom y w grzechu, jak to nazywaj, wic modzi kochankowie musz tua si po wilgotnych lasach, parkach czy samochodach. Wszystko sprzysigo si przeciw modym ludziom. Okolicznoci sprawiaj, e to, co powinno by pikne i radosne, zamienia si w co ponurego i grzesznego, w sprone kaway, podliwe spojrzenia i wstydliwy miech. Tabu i lki ksztatujce zachowanie ludzi s tymi samymi lkami i tabu, ktre czyni z ludzi zboczecw gwaccych i duszcych mae dziewczynki w parkach, zboczecw, ktrzy torturuj ydw i Murzynw. Zakazy seksualne wi seks z rodzin. Zakaz masturbacji zmusza dziecko do interesowania si rodzicami. Za kadym razem, gdy matka uderza dziecko po rkach za dotykanie narzdw pciowych, popd seksualny dziecka zostaje skierowany na matk, a ukryta postawa wobec niej staje si postaw podania-odpychania, mioci-nienawici. Tumienie kwitnie w zniewolonym domu. Represjonowanie zachowa seksualnych pomaga dorosym, za cen rodzcej si u dziecka nerwicy, utrzyma autorytet. Gdyby seks mg przedosta si na drug stron muru do chopca czy dziewczyny z ssiedztwa, autorytet domu znalazby si w niebezpieczestwie; przywizanie do matki i ojca rozlunioby si, i dziecko automatycznie opucioby rodzin emocjonalnie. Brzmi to absurdalnie, lecz te wizi s bardzo potrzebn podpor autorytarnego pastwa tak jak prostytucja bya konieczn ochron moralnoci miych dziewczt z dobrych domw. Gdyby usun represjonowanie zahamowa seksualnych, modzie byaby stracona dla autorytetu. Ojcowie i matki robi to, co im robili ich rodzice: wychowuj godne szacunku, cnotliwe dzieci, wygodnie zapominajc o wszystkich potajemnych zabawach seksualnych i opowiadaniach pornograficznych z wasnego dziecistwa; zapominajc o gorzkim buncie przeciw wasnym rodzicom, ktry musieli tumi bezgranicznym poczuciem winy. Nie uwiadamiaj sobie, e we wasnych dzieciach wywouj to samo poczucie winy, ktre przynioso im tyle nieszczliwych nocy dawno temu. Powane nerwice ludzi zaczynaj si od najwczeniejszych zakazw dotykania narzdw pciowych: Nie dotykaj. Impotencja, ozibo i niepokj w pniejszym yciu pochodz z okresu, gdy dziecku wizano czy odsuwano rce, zazwyczaj z klapsem. Dziecko, ktre moe dotyka narzdw pciowych, ma wszelkie szanse na to, by wzrasta ze szczerym, radosnym nastawieniem do seksu. Zabawy seksualne midzy maymi dziemi s naturalnym, zdrowym zachowaniem, ktrego nie naley otacza dezaprobat. Wrcz przeciwnie, powinno si do nich zachca jako do warunku zdrowego dojrzewania i dorosoci. Rodzice s jak strusie chowajce gowy w piasek, 98

jeeli nie wiedz, e ich dzieci bawi si po ktach w zabawy seksualne. Taka potajemna i ukradkowa zabawa wywouje poczucie winy, ktre nie mija, a objawia si zwykle jako dezaprobata dla zabawy seksualnej, gdy te wanie dzieci staj si rodzicami. Wyprowadzenie jej z ukrycia jest jedyn rozsdn rzecz, jak mona zrobi. Byoby na wiecie nieskoczenie mniej przestpstw seksualnych, gdyby zabawy seksualne uwaano za normalne. A wanie tego, e zbrodnie na tle seksualnym i seksualne nienormalnoci wszelkiego rodzaju s bezporednim rezultatem braku akceptacji dla seksu we wczesnym dziecistwie, moralni rodzice nie chc, czy boj si dostrzec. Znany antropolog, Bronisaw Malinowski, pisze, e wrd Trobriaczykw nie byo homoseksualizmu a do czasu, gdy zaszokowani misjonarze rozdzielili chopcw i dziewczyny umieszczajc ich w osobnych domach. Nie byo wrd nich gwatw ani przestpstw na tle seksualnym. Dlaczego? Poniewa nie represjonowano zachowa seksualnych u maych dzieci. Oto pytanie dla wspczesnych rodzicw: Czy chcemy, eby nasze dzieci byy takie jak my? Jeeli tak, to czy w spoeczestwie bd nadal wystpowa gwaty, morderstwa na tle seksualnym, nieszczliwe maestwa i neurotyczne dzieci? Jeeli odpowied na pierwsze pytanie jest twierdzca, to tak samo musimy odpowiedzie na drugie. A obydwie te odpowiedzi s zapowiedzi zagady atomowej, poniewa zakadaj trwanie nienawici i wyraanie jej poprzez wojny. Pytam rodzicw moralistw: Czy bardzo bdzie ci martwi zabawa seksualna twoich dzieci, gdy bomby atomowe zaczn spada? Czy dziewictwo twoich crek bdzie miao due znaczenie, gdy chmura atomowa uczyni ycie niemoliwym? Gdy twoich synw wezm do wojska i pol na wielk mier, czy bdziesz nadal kurczowo trzyma si swojej dewocyjnej wiary w tumienie wszystkiego, co w dziecistwie dobre? Czy wtedy Bg, do ktrego blunierczo si modlisz, ocali ycie twoje i twoich dzieci? Niektrzy z was by moe odpowiedz, e to ycie jest tylko pocztkiem, i e na drugim wiecie nie bdzie ani nienawici, ani wojen, ani seksu. W takim razie zamknijcie t ksik albowiem nie moemy si porozumie. Dla mnie ycie wieczne jest marzeniem marzeniem doprawdy zrozumiaym bowiem czowiekowi poza wynalazkami mechanicznymi praktycznie nic si nie udao. Lecz nie jest to wystarczajco dobre marzenie. Ja chc zobaczy niebo na ziemi, nie w chmurach. I wzruszajce jest to, e wikszo ludzi chce tego samego. Chc, ale nie maj woli, by to osign; woli, ktr osabiono pierwszym klapsem, pierwszym seksualnym tabu. Rodzic nie moe siedzie okrakiem na barykadzie, nie moe by neutralny. Chodzi o wybr midzy poktnym i penym poczucia winy seksem, a seksem otwartym, zdrowym i radosnym. Jeeli rodzice wybior powszechne kryteria moralnoci, nie wolno im narzeka na zboczone seksualnie spoeczestwo, poniewa jest ono rezultatem tego wanie kodeksu moralnego. Wtedy nie wolno rodzicom nienawidzi wojny, bowiem nienawi do samego siebie, ktr wywouj u swoich dzieci, bdzie si wyraa w wojnie. Ludzko jest chora, emocjonalnie chora; chora wskutek tego poczucia winy i niepokoju nabytych w dziecistwie. Niepokj emocjonalny jest powszechny w naszym spoeczestwie. Gdy Zoe miaa sze lat, przysza do mnie i powiedziaa: Willie ma najwikszego kutasa ze wszystkich maych dzieci, ale pani X (go) mwi, e to brzydko mwi kutas. Od razu powiedziaem jej, e to wcale nie jest brzydko. W duchu sklem t kobiet za jej ciemne i ograniczone rozumienie dzieci. Mgbym tolerowa propagand dotyczc polityki czy manier, ale gdy ktokolwiek atakuje dziecko wywoujc w nim poczucie winy w zwizku z seksem, zwalczam to energicznie. Cae to nasze podejrzliwe nastawienie do seksu, rubaszny miech w kabaretach, gryzmolenie obscenicznych napisw w toaletach bierze si z poczucia winy, wywoanego zakazem masturbacji w dziecistwie oraz potajemnej zabawy seksualnej. Ma ona miejsce w kadej rodzinie, a z powodu teje poktnoci i winy nastpuje wiele fiksacji na brata czy siostr, ktre trwaj cae ycie i uniemoliwiaj szczliwe ycie maeskie. Gdyby zabaw seksualn brata z siostr, gdy maj oni pi lat, uwaano za naturaln, kade z nich w naturalny sposb przeniosoby swoje zainteresowania na obiekt seksualny spoza rodziny.

99

Sadyzm jest kracow form nienawici do seksu. aden mczyzna, ktry ma udane ycie seksualne, nie potrafiby chyba znca si nad zwierzciem czy nad czowiekiem, ani te nie popieraby wizienia. adna zaspokojona seksualnie kobieta nie potpiaaby matki nielubnego dziecka. Rzecz jasna, naraam si na oskarenie: Temu czowiekowi tylko seks w gowie. Seks w yciu to nie wszystko. Jest jeszcze przyja, praca, rado i smutek. Dlaczego seks? Odpowiadam: Seks dostarcza najwikszej przyjemnoci, poczony z mioci jest najdoskonalsz form ekstazy, poniewa jest najwysz form dawania i brania. A mimo to wida wyranie, e seksu si nienawidzi; w przeciwnym bowiem razie adna matka nie zabraniaaby masturbacji, a ojciec ycia seksualnego poza konwencjonalnym maestwem. Gdyby byo inaczej, w kabaretach nie byoby obscenicznych dowcipw, a ludzie nie traciliby masowo czasu na ogldanie filmw o mioci i czytanie romansw; praktykowaliby mio. Fakt, e prawie wszystkie filmy mwi o mioci, dowodzi, e seks jest najwaniejsz spraw w yciu. Zainteresowanie tymi filmami jest, w przewaajcym stopniu, neurotyczne. Dotyczy ono ludzi z poczuciem winy w zwizku z seksem i seksualnie sfrustrowanych. Nie bdc w stanie kocha naturalnie garn si tumnie na filmy, ktre czyni mio romantyczn, nawet pikn. Ci zahamowani seksualnie ludzie zaspokajaj swoje zainteresowania przez porednikw. aden mczyzna ani adna kobieta majca udane ycie seksualne nie zadawaliby sobie trudu siedzenia w kinie dwa razy w tygodniu i ogldania tandetnych filmw, ktre s jedynie imitacj prawdziwego ycia. Podobnie jest z popularnymi powieciami. Zajmuj si one albo seksem albo zbrodni, a zwykle kombinacj jednego i drugiego. Bardzo popularne Przemino z wiatrem byo szczeglnie chtnie czytane bynajmniej nie ze wzgldu na to, w jakim si rozgrywa, to znaczy tragedi wojny domowej i niewolnikw, ale dlatego wanie, e koncentruje si wok mczcej, egocentrycznej dziewczyny i jej romansw. urnale mody, kosmetyki, wystpy roznegliowanych panienek w kabaretach, intelektualnie wyrafinowane recenzje, opowiadania seksualne wszystko to wyranie dowodzi, e seks jest bez wtpienia najwaniejsz rzecz w yciu. Jednoczenie dowodzi, e akceptuje si tylko fasadowo seksu innymi sowy fikcje, filmy, kabarety. To D. H. Lawrence dostrzeg niegodziwo filmw seksualnych, gdzie zahamowany modzian, bojcy si ywych dziewczyn ze swojego otoczenia, przelewa wszystkie swoje emocje seksualne na gwiazd Hollywoodu a potem idzie masturbowa si do domu. Lawrenceowi, rzecz jasna, nie chodzio o to, e masturbacja jest za; a o to, e seks, ktry szuka zaspokojenia w masturbacji i fantazjach erotycznych na temat gwiazdy filmowej, jest niezdrowy. Zdrowy mczyzna poszukaby sobie najpewniej partnerki w ssiedztwie. Pomylmy tylko, jak ogromny kapita zbijany jest na zahamowaniach seksualnych: ludzie mody, sprzedawcy szminek, koci, teatry i kina, autorzy bestsellerw i producenci poczoch. Twierdzenie, e wolne seksualnie spoeczestwo zniosoby pikne stroje, byoby gupie. Oczywicie, e nie. Kada kobieta chciaaby wyglda jak najadniej dla mczyzny, ktrego kocha. Kady mczyzna chciaby wyglda elegancko idc na randk z dziewczyn. Zniknby natomiast fetyszyzm przywizywanie znaczenia do pozorw, poniewa rzeczywisto jest zakazana. Zahamowany mczyzna nie wpatrywaby si wicej w bielizn damsk na sklepowej wystawie. Jaka to wielka szkoda, e zainteresowania seksualne s tak bardzo represjonowane. Najwikszej przyjemnoci na wiecie dowiadcza si z poczuciem winy. Ta represja obecna jest w kadej dziedzinie ludzkiego ycia i powoduje, e staje si ono pytkie, nieszczliwe i pene nienawici. Nienawidzc seksu nienawidzisz ycia. Nienawidzc seksu nie potrafisz kocha bliniego. Jeeli nienawidzisz seksu, twoje ycie seksualne bdzie w najgorszym wypadku impotentne albo ozibe; w najlepszym niepene. Std uwaga, czsto wypowiadana przez kobiety, ktre maj dzieci: Seks jest przechwalon rozrywk. Gdy nie daje zadowolenia, to musi gdzie znale ujcie, poniewa jest to zbyt silny popd, by go zniszczy. Przeradza si w niepokj i nienawi.

100

Niezbyt wielu dorosych postrzega akt seksualny jako dawanie; gdyby byo inaczej, ludzi dotknitych impotencj i oziboci nie byoby okoo siedemdziesiciu procent, jak utrzymuj liczni eksperci. Dla wielu mczyzn stosunek seksualny jest kulturalnym gwatem; dla wielu kobiet to nieznony obowizek maeski, ktry trzeba jako wytrzyma. Tysice matek nigdy w yciu nie przeyo orgazmu; a niejeden wyksztacony mczyzna nawet nie wie, e kobieta jest do niego zdolna. W takim systemie dawanie musi by minimalne; a wzajemne relacje seksualne po prostu musz by mniej lub bardziej zbrutalizowane i plugawe. Zboczecy, ktrzy potrzebuj biczowania albo bicia kobiet rzg, s jedynie ekstremalnymi przypadkami ludzi, ktrzy z powodu niewaciwej edukacji seksualnej nie s w stanie dawa mioci inaczej jak tylko w zamaskowanej formie nienawici. Kady starszy ucze w Summerhill wie, e akceptuj pene ycie seksualne dla tych, ktrzy tego chc, niezalenie od wieku. Czsto pytano mnie na wykadach, czy zapewniam w Summerhill rodki antykoncepcyjne, a jeeli nie, to dlaczego? Jest to stare i stale powracajce pytanie, ktre dotyka gbokich emocji u kadego z nas. To, e nie zapewniam rodkw antykoncepcyjnych w Summerhill, jest dla mnie spraw nieczystego sumienia, poniewa jakikolwiek kompromis jest dla mnie trudny i niepokojcy. Z drugiej strony, dostarczanie rodkw antykoncepcyjnych dzieciom przed osigniciem penoletnoci czy nawet penoletnim z ca pewnoci doprowadzioby do zamknicia mojej szkoy. Praktyka nie moe zbytnio wyprzedza prawa. Znanym i czsto zadawanym przez krytykw swobody dla dzieci pytaniem jest: Dlaczego nie pozwala si dzieciom oglda stosunku seksualnego? Odpowied, e wywoaoby to u nich uraz czy powany szok psychiczny, jest kamstwem. Wrd Trobriaczykw, wedug Malinowskiego, dzieci traktuj nie tylko stosunek seksualny, ale take pord i mier jak sprawy oczywiste i nie wpywa to na nie niekorzystnie. Nie sdz, eby zobaczenie stosunku seksualnego rodzicw wywaro jakikolwiek zy skutek w przypadku wewntrzsterownego dziecka. Jedyn uczciw odpowiedzi, jakiej mona udzieli na to pytanie jest, e mio w naszej kulturze nie jest spraw publiczn. Nie zapominam, e wielu rodzicw ma religijne czy inne negatywne pogldy na grzeszno seksu. Nic z tym nie mona zrobi. Nie da si nawrci ich na nasze pogldy. Z drugiej jednak strony musimy walczy z nimi, gdy naruszaj prawo naszych wasnych dzieci do wolnoci; seksualnej czy innej. Innym rodzicom mwi: Problemy zaczn si dla was wtedy, gdy wasza szesnastoletnia crka zechce y po swojemu. Wrci do domu o pnocy. W adnym wypadku nie pytajcie jej, gdzie bya. Jeeli nie bya wewntrzsterowna, to okamie was, tak jak wy i ja okamywalimy swoich rodzicw. Gdy moja crka bdzie miaa szesnacie lat, a ja stwierdz, e zakochaa si w jakim niewraliwym mczynie, bd si bardzo martwi. Wiem, e bd zupenie bezsilny, by zrobi cokolwiek. Mam nadziej, e bd mia do rozsdku, eby nie prbowa. Poniewa bya ona wewntrzsterowna nie przewiduj, e zakocha si w niepodanym typie modego czowieka; ale nigdy nic nie wiadomo. Jestem pewien, e niejedno ze towarzystwo jest w istocie protestem przeciw rodzicielskiemu autorytetowi. Rodzice nie maj do mnie zaufania i nie zaley mi na tym. Bd robi to, co mi si podoba, a oni czy chc czy nie, musz si z tym pogodzi. Bdziesz si ba, e twoja crka zostanie uwiedziona. Ale dziewczyny nie s z reguy uwodzone; s partnerkami w uwodzeniu. Ten okres szesnastu lat nie powinien by trudny, jeeli crka bya twoim przyjacielem, a nie podwadnym. Bdziesz musia uzna prawd, e nie mona y czyim yciem, e nie jest moliwe przekazanie dowiadczenia w takich rzeczach jak sprawy emocjonalne. Podstawow kwesti, mimo wszystko, jest postawa domu wobec seksu. Jeeli bya ona zdrowa, moesz bezpiecznie da swojej crce osobny pokj i klucz do niego. Jeli bya niezdrowa, bdzie ona szukaa seksu w zy sposb moliwe, e ze zym mczyzn a ty bdziesz bezsilny. Podobnie z twoim synem. Nie bdziesz si o niego a tak martwi bo on nie moe zaj w ci. A jednak ze z postaw wobec seksu moe on atwo pogmatwa sobie ycie. 101

Niewiele jest szczliwych maestw. Biorc pod uwag trening w niemowlctwie, ktrego dowiadczya zdecydowana wikszo ludzi, zadziwiajcym jest fakt, e w ogle s jakie szczliwe maestwa. Jeeli seks jest brudny w pokoju dziecinnym, nie moe by czysty w maeskim ku. Gdy wi seksualna jest niezadowalajca, wszystko inne w maestwie jest nieudane. Nieszczliwa para, wychowana tak, by nienawidzi seks, nienawidzi siebie nawzajem. Dzieci s nieudane, bo brakuje im domowego ciepa, ktre jest niezbdne dla ich wasnego ciepego ycia. Zahamowania seksualne rodzicw niewiadomie wywouj u nich analogiczne reakcje. Najbardziej trudne dzieci pochodz z takich wanie rodzin.

KSZTACENIE SEKSUALNE
Jeeli na pytania dziecka odpowiada si zgodnie z prawd i bez zahamowa ze strony rodzicw, nauczanie seksualne staje si naturaln czci dziecistwa. Metoda pseudonaukowa jest za. Znam pewnego modego czowieka, ktrego uczono w taki wanie sposb i twierdzi on, e rumieni si, gdy kto uyje sowa zapyla. Faktyczna wiedza o seksie jest oczywicie wana, ale znacznie waniejsza jest jej tre emocjonalna. Lekarze wiedz wszystko o anatomii seksu, ale nie s lepszymi kochankami ni mieszkacy wysp poudniowych a najprawdopodobniej nawet im nie dorwnuj. Dziecko nie tyle interesuje stwierdzenie tatusia, e on wkada swojego siusiaka w mamy dziurk, ile to, dlaczego tatu to robi. Dziecko, ktremu pozwalano na zabawy seksualne, nie bdzie potrzebowao pyta, dlaczego. Nauczanie seksualne nie powinno by konieczne w przypadku wewntrzsterownego dziecka, bowiem termin nauczanie sugeruje wczeniejsze zaniedbywanie problemu. Jeeli naturalna ciekawo dziecka bya w zupenoci zaspokajana otwartymi i pozbawionymi emocji odpowiedziami rodzicw na wszystkie jego pytania, seks nie bdzie si wyrnia jako co, czego trzeba specjalnie uczy. Ostatecznie, nie dajemy dziecku lekcji na temat ukadu trawiennego czy funkcji wydalniczych. Termin nauczanie seksualne wynika z faktu, e aktywno seksualna jest zahamowana i robi si z niej tajemnic. Wczenie nauczania seksualnego do programu szkolnego stwarza niebezpieczestwo utrwalenia zahamowa seksualnych przez moralizowanie. Ju samo okrelenie, nauczanie seksualne, sugeruje sformalizowane okropne lekcje na temat anatomii i fizjologii prowadzone przez niemiaego nauczyciela, ktry boi si, e temat moe przekroczy dozwolone granice i wkroczy na zakazane terytorium. W wikszoci szk prywatnych powiedzenie caej prawdy o mioci i narodzinach oznaczaoby ryzyko utraty pracy. Opinia publiczna, reprezentowana przez matki, nie cierpiaaby tego. Znam niejeden przypadek, kiedy rozgniewana matka grozia strasznymi konsekwencjami nauczycielce, ktra jakoby zepsua jej dziecko plugawym, bezbonym, spronym nauczaniem! Z drugiej strony, jedyn trudnoci w przekazaniu niezahamowanemu dziecku tej wiedzy na temat seksu, o ktr prosi, jest to, eby wiedzie, jak zrobi to zrozumiale. Dziecko chce wiedzie, dlaczego nie kady ko pci mskiej jest ogierem, albo dlaczego nie kada owca pci mskiej jest baranem. Odpowied obejmuje pojcia przekraczajce moliwoci czteroletniego dziecka, gdy kastracja jest procesem, ktrego nie da si objani za pomoc prostych sw. W takim wypadku rodzic musi jak najbardziej stara si, pamitajc cay czas, e absolutnie nie wolno mu ucieka si do kamstw czy unikw. Picioletni chopiec znalaz prezerwatyw w kieszeni ojca i oczywicie zapyta, co to jest. Bez trudu i widocznych emocji przyj zrozumiae i proste wyjanienie. Niemniej jednak czasem nie widz przyczyn, dla ktrych nie mona by powiedzie dziecku, e temat jest zbyt trudny i powinien poczeka. Ostatecznie, czsto robi si tak, gdy idzie o inne tematy. Na przykad, gdy dziecko pyta, jak dziaa silnik albo kto stworzy Boga, rodzic moe 102

powiedzie, e odpowied jest zbyt skomplikowana i trudna do zrozumienia dla dziecka w tym wieku. Znacznie lepiej i bezpieczniej jest odoy odpowied ni postpowa tak, jak robi niektrzy niemdrzy rodzice mwi dziecku za duo. Pamitam jak pewna uczennica, pitnastoletnia Szwajcarka, powiedziaa: Irmgart (dziesi lat) myli, e lekarze przynosz dzieci. Ja od dawna wiem, skd si bior dzieci. Mama mi powiedziaa. Powiedziaa mi jeszcze wicej. Spytaem, co wicej wie, a ona powiedziaa mi o homoseksualizmie i zboczeniach. By to przypadek niemdrego mwienia prawdy. Matka powinna bya odpowiedzie jedynie na pytanie zadane przez dziecko. Jej nieznajomo natury dziecka sprawia, e powiedziaa dziecku duo wicej, ni byo sobie w stanie przyswoi. Skutkiem tego bya neurotyczna crka. Mimo to, oglnie rzecz biorc, ta niemdra matka bya mdrzejsza od takiej, ktra celowo okamuje swoje dziecko, gdy pyta ono o tajemnic narodzin. Bowiem dziecko szybko odkrywa, e jego matka skamaa. Gdy dziecko odkrywa prawd a zazwyczaj jej cz opowiedzian w wulgarny sposb przez kolegw jest przekonane, e wie, dlaczego matka skamaa. Jak mama mogaby powiedzie mi co tak paskudnego! A takie wanie jest nastawienie spoeczestwa do porodu. To jest paskudna, wstydliwa sprawa. Ju sam fakt, e ciarna kobieta stara si ubiera w sposb maskujcy jej stan, wystarcza, eby potpi to, co nazywamy moralnoci. S matki, ktre mwi swoim dzieciom prawd na temat narodzin. A jednak nawet wrd nich jest wiele takich, ktre mwi prawd na temat porodu, ale kami na temat seksu. Wykrcaj si od powiedzenia dziecku, e stosunek seksualny jest bardzo przyjemny. Moja ona i ja nie musielimy zastanawia si nad edukacj seksualn Zoe. Wszystko to wydawao si tak proste, tak oczywiste i tak urocze nawet gdy zdarzay si niezrczne momenty, kiedy Zoe poinformowaa naszego niezamnego gocia, e ona, Zoe, przysza na wiat, poniewa tata zapodni mam, dodajc z zainteresowaniem, A kto ciebie zapadnia? Nawiasem mwic, okazuje si, e wewntrzsterowne dziecko uczy si taktu bardzo wczenie. Zoe moga tak powiedzie, gdy miaa trzy i p roku; ale w wieku piciu lat nasza crka zacza uwiadamia sobie, e pewnych rzeczy nie naley mwi niektrym ludziom. Obserwowaem podobn delikatno u dzieci, ktre, w przeciwiestwie do Zoe, nie mogy stanowi same o sobie od pocztku. Od czasu, jak Freud zwrci uwag na seksualizm dziecicy, niewiele zrobiono dla zbadania jego przejaww. Napisano cae tomy na ten temat, lecz o ile mi wiadomo, nikt nie napisa ksiki o dzieciach wewntrzsterownych. Nasza crka nie przejawiaa specjalnego zainteresowania swoim wasnym seksem, ani seksem rodzicw czy dzieci, z ktrymi si bawia. Widywaa nas nagich w azience czy toalecie. Ku mojemu zadowoleniu nie potwierdzia teorii goszonej przez niektrych psychologw, e wystpuje jaka instynktowna, podwiadoma, wrodzona skromno, ktra powoduje, e widok narzdw pciowych dorosych czy zaatwianie przez nich potrzeb fizjologicznych wprawia dziecko w zakopotanie. Ta teoria, tak jak podobna jej teoria, e istnieje wrodzone poczucie winy w zwizku z masturbacj, jest nonsensowna. Rodzice wewntrzsterownych dzieci prawdopodobnie unikn wszystkich niebezpiecznych i gupich bdw zwizanych z edukacj seksualn; bdw, ktre cz seks ze zem i grzechem. Ale nie jestem cakiem pewny, czy niebezpieczestwo nie grozi im z innej, a mianowicie idealistycznej, strony. Na dugo zanim w ogle zaczto mwi o samoregulacji, niektrzy rodzice uczyli swoje dzieci, e seks jest wity i uduchowiony, e jest czym, do czego naley podchodzi z lkiem i zdumieniem oraz jakim rodzajem mistycznej, religijnej czci. Wspczeni rodzice mog nie odczuwa pokusy naladowania tego typu nauczania, a mimo to by moe nie opr si czemu podobnemu: uwielbieniu funkcji seksualnych jak nowo odkrytego boga. Trudno jest to zdefiniowa moe to zbyt nieokrelone wyczuwam jednak jaki rodzaj witoci zwizany z seksem, subteln zmian gosu, gdy si o nim mwi. Taka postawa sugeruje lk przed pornografi: Na Boga, jeeli nie bd mwi o seksie z lkiem, pomyl sobie, e jestem jednym z tych, co uwaaj, e seks jest czym, z czego si artuje.

103

Byem nieco zaniepokojony syszc, jak przejci modzi rodzice uywali sw i tonu niewiele si rnicych od tych uywanych przez star gwardi, ktra mwia z czci o czciach ciaa, ktre s wite. Seks tak dugo stanowi temat wulgarnych artw, e wystpuje tendencja do popadania w drug skrajno, polegajc na tym, e pomija si go milczeniem nie dlatego, e jest zbyt zy, ale dlatego, e jest zbyt dobry. Taka postawa niewtpliwie moe prowadzi do nowych lkw i zahamowa seksualnych. Jeeli dziecko ma mie zdrowe nastawienie do seksu, a pniej zdrowe ycie seksualne, seks musi pozosta na ziemi. Sam w sobie zawiera ju wszystko i wszelkie prby podnoszenia jego wartoci przez wynoszenie go do czego w rodzaju siy wyszej, s prnym trudem upikszania tego, co i tak jest pikne. Mwienie dzieciom, e seks jest wity, to po prostu odmiana starej opowieci, e grzesznicy pjd do pieka. Jeeli bdziecie mwi o jedzeniu, piciu i miechu, e s wite, wtedy nie zaprotestuj, gdy nazwiecie tak rwnie seks. Mona o wszystkim mwi, e jest wite; lecz gdy wybieramy tylko seks, wtedy oszukujemy samych siebie i wprowadzamy w bd nasze dzieci. To dziecko jest wite wite w tym sensie, e nie wolno go zepsu ignoranckim nauczaniem. W miar, jak religijna nienawi seksu powoli zanika, pojawiaj si inni wrogowie. S wic entuzjaci nauczania seksualnego, ktrzy pokazuj dzieciom diagramy i opowiadaj o pszczoach i zapylaniu, mwic w rezultacie: Widzicie, seks to po prostu nauka. Nie ma w tym nic fascynujcego, prawda? Wszyscy bylimy tak determinowani, gdy chodzi o seks, e niemal nie jestemy w stanie postrzega go w sposb poredni i naturalny: jestemy albo za bardzo pro- albo zbyt anty-. Dobrze jest by pro-, ale taka postawa jako protest przeciw antyseksualnemu treningowi w dziecistwie musi by neurotyczna. Std konieczno znalezienia zdrowego stosunku wobec seksu; postawy, ktr moemy odsoni jedynie przez niewtrcanie si i aprobat naturalnej akceptacji seksu przez dziecko. Jeeli brzmi to niejasno, czy wydaje si niemoliwe, proponuj, eby modzi rodzice unikali wszelkiego okazywania wstydu, odrazy czy ocen moralnych, powstrzymali si od nauczania i liczenia si z ssiadami, gdy mwi o sprawach seksualnych. Wtedy, i tylko wtedy, postawa dziecka wobec seksu bdzie ksztatowa si bez zahamowa czy nienawici w stosunku do wasnego ciaa. Dla takiego dziecka seks nigdy nie bdzie musia by przedmiotem nauczania, ostrzee czy czegokolwiek podobnego. Gdybymy umieli uchroni dziecko przed postrzeganiem za w seksie, wyrosoby ono na moralnego czowieka nie na moralist, pouczajcego innych. Don Juan pozornie zaspokaja przyjemnociow stron potrzeby seksualnej, odrzucajc jednoczenie jej aspekt mioci. Masturbacja, donuanizm, homoseksualizm wszystkie one s jaowe, poniewa s aspoeczne. Czowiek o nowej moralnoci zrozumie, e musi realizowa obydwie funkcje seksu: odkryje, e o ile nie kocha, nie dozna najwikszej przyjemnoci w akcie seksualnym.

MASTURBACJA
Wikszo dzieci masturbuje si. A mimo to mwi si modym, e masturbacja jest za, e upoledza wzrost, e prowadzi do choroby czy czego tam jeszcze. Gdyby rozsdna matka nie zwracaa uwagi na pierwsze zainteresowanie dziecka dolnymi partiami ciaa, masturbacja byaby mniej kompulsywna. To wanie zakaz utrwala zainteresowanie dziecka. Dla malutkiego dziecka usta s w duo wikszym stopniu sfer erogenn ni narzdy pciowe. Gdyby matka przyja podobnie cnotliw postaw wobec ust, tak jak to ma miejsce w przypadku narzdw pciowych, ssanie kciuka i caowanie stayby si spraw sumienia. Masturbacja zaspokaja pragnienie szczcia, poniewa doprowadza napicie do kulminacji. Lecz natychmiast po jej zakoczeniu sumienie pouczanego moralnie dziecka dochodzi do gosu i krzyczy: Jeste grzesznikiem! Z mojego dowiadczenia wynika, e gdy usunie si poczucie winy, dziecko mniej interesuje si masturbacj.

104

Mona odnie wraenie, e niektrzy rodzice woleliby, eby ich dzieci byy przestpcami, ni eby si masturboway. Stwierdzam, e zakaz masturbacji ley u podstaw wielu czynw przestpczych dokonywanych przez modocianych. Pewien przybyy do Summerhill jedenastoletni chopiec by podpalaczem. Bywa bity przez ojca i nauczycieli. Co gorsza nauczono go ograniczonej religii ognia piekielnego i gniewnego Boga. Wkrtce po przybyciu do Summerhill wzi butelk benzyny i wla j do beczki z farb i terpentyn. Po czym podpali to wszystko. Dom zosta uratowany wycznie dziki energicznej akcji dwch pracownikw. Wziem go do swojego pokoju. Co to jest ogie? spytaem. On pali odpowiedzia. O jakim ogniu mylisz w tej chwili? kontynuowaem. Piekielnym powiedzia. No, a butelka? Duga rzecz z dziurk na kocu powiedzia. (Duga przerwa). Powiedz mi co wicej o tej dugiej rzeczy z dziurk na kocu powiedziaem. Mj interes powiedzia z zakopotaniem ma dziurk na kocu. Opowiedz mi o nim powiedziaem yczliwie. Czy ty kiedykolwiek go dotykasz? Teraz ju nie. Dotykaem go, ale ju tego nie robi. Dlaczego nie? Bo pan X (jego ostatni dyrektor) powiedzia mi, e to jest najwikszy grzech na wiecie. Stao si jasne, e podpalanie byo dla niego aktem kompensujcym masturbacj. Powiedziaem mu, e pan X zupenie nie mia racji, e jego interes nie jest ani lepszy ani gorszy od jego nosa czy ucha. Od tego dnia zainteresowanie ogniem znikno. Jeeli nie stwarza si problemw w zwizku z wczesn masturbacj, dziecko w sposb naturalny i we waciwym czasie dochodzi do heteroseksualnoci. Wiele jest nieszczliwych maestw, w ktrych zarwno m jak i ona cierpi z powodu podwiadomej wrogoci do seksualizmu wrogoci wynikajcej z zagrzebanego gdzie gboko zakazu masturbacji wydanego im, gdy byli dziemi. Jest to najwaniejszy problem edukacji. Przedmioty szkolne, dyscyplina, sporty wszystko to jest daremne i bezskuteczne, jeeli problem masturbacji pozostaje nie rozwizany. Swoboda w tym zakresie oznacza zadowolone, radosne, pene entuzjazmu dzieci, ktre tak naprawd nie s ni szczeglnie zainteresowane. Zakaz masturbacji daje w efekcie przygnbione, nieszczliwe dzieci podatne na przezibienia i zakaenia, nienawidzce samych siebie, a w konsekwencji nienawidzce innych. Twierdz, e jedn z podstawowych przyczyn tego, e dzieci w Summerhill s tak radosne, jest usunicie lkw i samonienawici, wywoanych przez zakazy seksualne. Freud zaznajomi nas wszystkich z pogldem, e seks jest obecny od pocztku ycia, e dziecko doznaje przyjemnoci seksualnej w czasie ssania oraz e zainteresowanie sfer erogenn ust stopniowo ustpuje miejsca sferze erogennej narzdw pciowych. Tak wic masturbacja jest w przypadku dziecka naturalnym odkryciem; pocztkowo nie bardzo wanym, poniewa narzdy pciowe nie s dla niemowlcia tak przyjemne, jak usta czy nawet skra. To wycznie zakaz rodzicielski robi z masturbacji tak wielki problem. Im surowszy zakaz, tym gbsze poczucie winy; i tym wikszy przymus, by go zama. Dobrze wychowane mae dziecko powinno przyj do szkoy cakowicie wolne od poczucia winy zwizanego z masturbacj. Wrd przedszkolakw w Summerhill niewiele jest takich, jeli w ogle s, ktre przejawiaj ni jakie szczeglne zainteresowanie. Seks nie jest dla nich atrakcyjny jako co tajemniczego. Od pocztku pobytu z nami (o ile nie powiedziano im tego ju wczeniej w domu) znaj fakty zwizane z narodzinami nie tylko skd si bior dzieci, ale te jak si je robi. W tak modym wieku te informacje przyjmowane s bez emocji, czciowo take dlatego, e wypowiadane s bez emocji. Dlatego te pitnasto- czy siedemnastolatki z Summerhill potrafi otwarcie rozmawia o seksie, bez poczucia, e robi co niewaciwego oraz bez pornograficznych podtekstw.

105

Rodzic przemawia do dziecka gosem wszechmocnego Boga. To, co matka mwi na temat seksu, jest jak Pismo wite. Dziecko cakowicie akceptuje to, co ona mu podsuwa. Pewna matka powiedziaa swojemu synowi, e jak bdzie si masturbowa, to bdzie gupi. Przyj to, co mu powiedziaa i sta si niezdolny do nauczenia si czegokolwiek. Gdy przekonano matk, eby przyznaa, e to co mu przedtem mwia, jest bzdur, on automatycznie sta si bystrzejszym chopcem. Inna znw powiedziaa swojemu synowi, e wszyscy bd go nienawidzi, jeeli bdzie si masturbowa. Chopiec sta si zgodnie z tymi sugestiami najmniej lubianym dzieckiem w szkole. Krad, plu na ludzi i niszczy rzeczy w patetycznym wysiku zrealizowania wzoru, ktry podsuna mu matka. W tym wypadku nie udao si jej przekona, eby przyznaa si do wczeniejszego bdu i chopiec pozosta mniej wicej tym, kim by osob wrogo nastawion do spoeczestwa. Mielimy w szkole chopcw, ktrym powiedziano, e jeeli bd si masturbowa, to popadn w obd i podejmowali oni odwane prby sprostania tym przepowiedniom. Wtpi, czy jakiekolwiek pniejsze wpywy s do silne, by przeciwdziaa wczesnym sugestiom ze strony rodzicw. W mojej pracy zawsze staram si nakoni rodzicw do naprawienia za, poniewa wiem, e znacz dla dziecka niewiele albo nic. Na og za pno pojawiam si w jego yciu. Dlatego te, gdy chopiec syszy ode mnie, e masturbacja nie wpdza ludzi w obd, trudno mu mi uwierzy. Gos ojca, zasyszany w wieku piciu lat by gosem witego Autorytetu. Gdy mae dziecko zaczyna si bawi narzdami pciowymi, rodzice poddawani s wielkiej prbie. Zabaw tak trzeba zaakceptowa jako dobr, normaln i zdrow; jakakolwiek prba jej zakazu bdzie niebezpieczna. Podobnie jak podstpne, nieuczciwe wysiki zmierzajce do skierowania uwagi dziecka na co innego. Przypominam sobie tu przypadek wewntrzsterownej dziewczynki, ktr posano do dobrego przedszkola. Maa sprawiaa wraenie nieszczliwej. Swoj zabaw narzdami pciowymi nazywaa wtulaniem. Gdy matka spytaa, dlaczego nie lubi swojego przedszkola, maa odpowiedziaa: Gdy prbuj si wtula w przedszkolu oni nie mwi mi, ebym tego nie robia ale mwi spjrz na to albo chod, zrb tamto, tak e nigdy nie mog si wtuli w przedszkolu. Wczesnodziecica zabawa seksualna jest problemem, poniewa prawie wszyscy rodzice zostali ju w koysce wrogo nastawieni wobec seksu i nie potrafi przezwyciy uczucia wstydu, grzechu i odrazy. Zdarza si i tak, e rodzic ma racjonalnie wyrobion opini, i zabawa narzdami pciowymi jest dobra i zdrowa, a jednoczenie tonem gosu i wyrazem oczu komunikuje dziecku, e emocjonalnie nie zaakceptowa jego prawa do satysfakcji seksualnej. Niekiedy wydaje si, e rodzic w peni akceptuje fakt, e mae dziecko dotyka genitaliw; a mimo to, gdy sztywna ciotka Maryka przychodzi z wizyt, moe dowiadcza duego niepokoju, bo a nu dziecko zacznie to robi w obecnoci tej wrogo do ycia nastawionej osoby. atwo powiedzie takim rodzicom: Ciotka Maryka uosabia antyseksualny element twojego zahamowanego ja, ale powiedzenie tego, samo w sobie, w niczym nie pomaga ani rodzicom ani dziecku. Rodzicielski lk, e wczesnodziecica zabawa seksualna doprowadzi do przedwczesnego rozwoju seksualnego, jest gboki i rozpowszechniony. Oczywicie, jest to racjonalizacja. Zabawa narzdami pciowymi nie prowadzi do przedwczesnego dojrzewania seksualnego. A jeeliby nawet tak byo, no to co z tego? Najpewniejszym sposobem, eby dziecko przejawiao nienormalne zainteresowanie seksem, gdy osignie wiek dojrzewania, jest zabranianie mu zabawy narzdami pciowymi w koysce. Moe zaistnie ponura konieczno powiedzenia dziecku, gdy osignie ono wiek, w ktrym jest w stanie to zrozumie, eby nie bawio si genitaliami publicznie. Ta rada moe zabrzmie tchrzliwie i nie w porzdku w stosunku do dziecka; lecz jej alternatywa take nie jest wolna od niebezpieczestw. Bowiem gdy dziecko spotyka si z surow dezaprobat wyraon za pomoc wrogich okrele uytych przez zszokowanych dorosych, moe mu zosta wyrzdzona wiksza krzywda ni ta, ktra pochodziaby od kochanych rodzicw starajcych si to wytumaczy.

106

Gdy mae dziecko moe wie ycie wolne od kary, pouczania i tabu, stwierdza, e ycie jest stanowczo zbyt ciekawe na to, eby ogranicza swoj aktywno jedynie do manipulacji narzdami pciowymi. Nie mam osobistej wiedzy o tym, jak wewntrzsterowne dzieci reagowayby na siebie wzajemnie w zabawie seksualnej. Chopcy, ktrych uczono, e seks jest zy, cz tak zabaw z sadyzmem. Dziewczynki poddane podobnemu antyseksualnemu treningowi wydaj si to akceptowa. Dziki wzgldnej nieobecnoci agresywnej nienawici u wewntrzsterownych dzieci, zabawa seksualna midzy dwojgiem z nich byaby prawdopodobnie delikatna i czua. Nasz brak akceptacji samych siebie wywodzi si gwnie z wczesnego dziecistwa. Dua jego cz pochodzi z poczucia winy w zwizku z masturbacj. Stwierdzam, e nieszczliwe dziecko to czsto takie, ktre ma wyrzuty sumienia z powodu masturbacji. Usunicie tego poczucia winy jest najwikszym krokiem, jaki moemy zrobi w kierunku zmiany trudnego dziecka na szczliwe.

NAGO
Wiele maestw, szczeglnie robotniczych, nigdy nie oglda si nago a do czasu, gdy jedno z nich ubiera zwoki drugiego. Pewna znana mi wieniaczka wiadczya w sdzie w sprawie ekshibicjonisty. Bya autentycznie zaszokowana. Ale, Jean strofowaem j o co chodzi, przecie urodzia siedmioro dzieci! Panie Neill powiedziaa powanie. Ja nigdy nie widziaam Johna... Przez cae moje maeskie ycie nie widziaam ma nagiego. Nie powinno si nigdy zniechca do nagoci. Dziecko od pocztku powinno widzie nagich rodzicw. Niemniej jednak naley mu powiedzie, gdy ju bdzie w stanie to zrozumie, e niektrzy ludzie nie lubi patrze na nagie dzieci i e w ich obecnoci trzeba si ubra. Pewna kobieta skarya si, e jej crka kpie si nago w morzu. Zoe miaa wwczas rok. Sprawa kpieli zwile podsumowuje cae to wrogie wobec ycia nastawienie spoeczestwa. Wszyscy znamy uczucie irytacji pojawiajce si wtedy, gdy usiujemy rozebra si na play bez pokazywania tak zwanych intymnych czci ciaa. Rodzice wewntrzsterownych dzieci wiedz, jak trudno jest wytumaczy takiemu trzy-, czterolatkowi, dlaczego w miejscu publicznym musi chodzi w kpielwkach. Ju sam fakt, e prawo zabrania pokazywania narzdw pciowych, musi wywoa u dzieci wypaczony stosunek do ludzkiego ciaa. Ja sam chodziem nago czy te namawiaem do tego ktr z nauczycielek po to, eby zaspokoi ciekawo maego dziecka, ktre miao poczucie grzechu w zwizku z nagoci. Z drugiej strony, kada prba zmuszania dziecka do nagoci jest bdem. yje ono przecie w ubranym spoeczestwie, a nudyzm pozostaje czym, na co prawo nie zezwala. Dawno temu, gdy przybylimy do Leiston, mielimy staw. Miaem zwyczaj kpa si w nim rano. Przyczao si do mnie zwykle par osb personelu i starsze dziewczyny i chopcy. Potem przysza do nas grupa chopcw ze szk prywatnych. Gdy dziewczyny zaczy zakada kostiumy kpielowe, spytaem jedn z nich, adn Szwedk, dlaczego to robi. To przez tych nowych chopcw, wyjania. Nasi traktowali nago naturalnie. Ale ci nowi ypi oczami i gapi si no, nie lubi tego. Od tamtej pory jedyne wsplne kpiele nago maj miejsce podczas wieczornych wypraw nad morze. Mogoby si wydawa, e skoro dzieci z Summerhill zostay wychowane w penej swobodzie, to bd biega nago w lecie. Nie robi tego. Dziewczyny do wieku dziewiciu lat bd nagie w upalny dzie, ale mali chopcy rzadko. Jest to do zastanawiajce, gdy wemie si pod uwag twierdzenie Freuda, e chopcy s dumni z posiadania penisa, podczas gdy dziewczynki wstydz si, e go nie maj. Mali chopcy w Summerhill nie przejawiaj chci obnaania si, a starsi chopcy i dziewczyny rzadko kiedy to robi. Latem chopcy i mczyni chodz tylko w szortach, bez koszul. Dziewczyny nosz kostiumy kpielowe. Kpieli nie traktuje si jak czynnoci intymnej i tylko nowi 107

uczniowie zamykaj na klucz drzwi do azienki. I chocia niektre dziewczyny opalaj si nago, adnemu chopcu nigdy nie przyjdzie do gowy, eby je podglda. Widziaem kiedy, jak nauczyciel angielskiego kopa rw na boisku hokejowym w asycie pomocnikw obu pci w wieku od dziewiciu do pitnastu lat. Poniewa dzie by upalny, rozebra si do naga. Innym znowu razem jeden z mczyzn z personelu gra nago w tenisa. Na spotkaniu szkoy powiedziano mu, eby wkada spodenki, bo moe przechodzi tamtdy sprzedawca czy jaki go. Ilustruje to trzewy stosunek Summerhill do nagoci.

PORNOGRAFIA
Wszystkie dzieci s zainteresowane obscenami, czasami otwarcie, innym razem skrycie. Najmniej te, ktrym w niemowlctwie i wczesnym dziecistwie nie narzucano moralnych tabu zwizanych z seksem. Jestem pewien, e w pniejszym yciu uczniowie Summerhill bd mieli mniejsze skonnoci do pornografii ni dzieci wychowane przy pomocy metod utrzymujcych wszystko w najwikszej tajemnicy. Jak powiedzia mi jeden z byych uczniw, ktry przyjecha nas odwiedzi w czasie przerwy w zajciach na uniwersytecie: Summerhill psuje czowieka w jeden sposb. Stwierdzasz, e faceci w twoim wieku s zbyt nudni. Rozmawiaj o rzeczach, z ktrych ja wyrosem dawno temu. Opowieci seksualne? spytaem. Tak, mniej wicej. Sam lubi posucha dobrej historii seksualnej, ale to co oni opowiadaj, jest brutalne i banalne. Chodzi nie tylko o seks. Take o inne sprawy psychologi, polityk. Zabawne, ale zauwayem, e mam tendencj do kolegowania z facetami o dziesi lat starszymi ode mnie. Pewien nowy w Summerhill chopiec, ktry nie wyszed jeszcze z okresu spronoci swojej dawnej szkoy, prbowa epatowa obscenami. Inni kazali mu si zamkn nie dlatego, e wintuszy, a po prostu, e przeszkadza w ciekawej rozmowie. Kilka lat temu mielimy trzy uczennice, ktre przeszy zwyky etap mwienia na wszystkie zakazane tematy. Pniej przybya do Summerhill nowa dziewczyna i przydzielono j do ich pokoju. Kiedy ta nowa skarya mi si, e tamte trzy s straszliwie nudnymi towarzyszkami. Kiedy wieczorem w sypialni ja mwi o seksie, one ka mi by cicho. Mwi, e to ich nie interesuje. To bya prawda. Rzecz jasna, interesoway si one seksem, ale nie jego skrywan stron. Dla nich seks nie by ju nieprzyzwoitym tematem. Tej nowej dziewczynie, penej jeszcze rozmw na tematy seksualne ze szkoy dla dziewczt, wydaway si wysoce moralne. W istocie byy one bardzo moralne, poniewa ich moralno opieraa si na wiedzy a nie na faszywych normach dobra i za. Dzieci wychowane w swobodnej atmosferze wobec seksu nie maj uprzedze, jeli chodzi o tak zwan wulgarno. Jaki czas temu syszaem w londyskim Palladium pewnego autora programw rozrywkowych, ktry lawirowa w jowialny, elbietaski sposb. Uderzyo mnie, e wywoywa wrd publicznoci miech, ktrego nie zdoaby wywoa na widowni Summerhill. Kobiety wybuchay miechem, gdy wspomnia o damskiej bielinie, ale dzieci z Summerhill nie uwaayby takich uwag za mieszne. Kiedy napisaem sztuk dla przedszkolakw. Bya to do trywialna komedyjka o synu drwala, ktry znalaz banknot stufuntowy i nie posiadajc si z radoci pokazywa go wszystkim, cznie z krow. Ciemne zwierz pokno banknot, a wszelkie wysiki rodziny zmierzajce do zmuszenia krowy do wydalenia go spezy na niczym. Wtedy chopcu przyszed do gowy wietny pomys. Otworz bud na targowisku i bd bra szylinga za dwie minuty pobytu u krowy. W czyjej obecnoci krowa wydali pienidze, do tego bd one naleay. Ta sztuka wywoaaby huczne oklaski w music-hallu na West Endzie. Jednak nasze dzieci przyjy j bez emocji. 108

Tak naprawd, aktorzy (sze do dziewiciu lat) nie widzieli w niej nic zabawnego. Jedna z nich, omioletnia dziewczynka powiedziaa, e gupio zrobiem nie uywajc w sztuce waciwego sowa; oczywicie, miaa na myli sowo, ktre inni ludzie nazwaliby nieprzyzwoitym. Mao prawdopodobne, eby cieszce si wolnoci dziecko w Summerhill cierpiao na ogldactwo. Nasi uczniowie nie chichoc ani nie czuj si winni, gdy w filmie pokazuj toalet, czy mwi o porodzie. Co jaki czas przechodzimy epidemi pisania na cianach ubikacji. Dla dziecka toaleta jest najciekawszym pomieszczeniem w domu. Wydaje si, e inspiruje wielu pisarzy i artystw, co jest cakiem naturalne, gdy wemie si pod uwag fakt, e toaleta jest miejscem twrczoci. Nieprawd jest, e kobiety maj czystsze umysy ni mczyni. Niemniej jednak wiksze jest prawdopodobiestwo obscenw w mskim klubie czy barze. Pikantne historyjki s tak popularne wycznie dziki uywanym w nich wyrazom nie nadajcym si do powtrzenia. W spoeczestwie bez zahamowa seksualnych tego typu wyrazy znikyby. W Summerhill nic nie jest niecenzuralne i nikogo nie mona zaszokowa. Fakt, e jest si zaszokowanym, sugeruje, e jest si obscenicznie zainteresowanym szokujc kogo rzecz. Ludzie, ktrzy woaj przeraeni: C za zbrodnia pozbawia mae dzieci niewinnoci!, s strusiami chowajcymi gowy w piasek. Dzieci nigdy nie s naiwne, chocia czsto s ignorantami. A strusie wpadaj w histeri z powodu wyprowadzania dzieci z niewiedzy. Nawet najbardziej zahamowane dziecko w gruncie rzeczy orientuje si w wielu sprawach. Kontakty z innymi dostarczaj mu tej strasznej wiedzy, ktr nieszczsne maluchy przekazuj sobie wzajemnie w ciemnych zakamarkach. Dla tych, ktrzy byli w Summerhill od wczesnego dziecistwa, nie istniej adne ciemne kty. Te dzieci oczywicie interesuj si sprawami seksualnymi, lecz bez zbdnych niezdrowych emocji. Maj one naprawd czysty stosunek do ycia.

HOMOSEKSUALIZM
W Summerhill nie ma homoseksualizmu. Niemniej jednak w kadej grupie dzieci przychodzcych do Summerhill, na pewnym etapie rozwoju wystpuje faza podwiadomego homoseksualizmu. Nasi dziewicio- i dziesicioletni chopcy w ogle nie interesuj si dziewczynkami. Lekcewa je. Tworz grupy, ktre nie przejawiaj adnego zainteresowania pci przeciwn. Obchodzi ich raczej, by dopa kogo z okrzykiem: Rce do gry! Dziewczyny w tym wieku s podobnie jak chopcy zainteresowane swoj wasn pci i tworz wasne grupy. Nawet gdy pierwsze wkraczaj w okres dojrzewania, nie goni za chopcami. Wydaje si, e podwiadomy homoseksualizm dziewczt trwa duej. Chocia mog zaczepia i pokpiwa z chopcw w przyjacielski sposb, trzymaj si swojej grupy. W tym wieku dziewczyny s zazdrosne o swoje prawa. Fizyczna przewaga chopcw i ich szorstko irytuje je. Jest to etap protestu przeciw mskoci. Oglnie rzecz biorc, chopcy i dziewczyny nie s specjalnie zainteresowani sob wzajemnie a do wieku pitnastu, szesnastu lat. Nie wykazuj naturalnych skonnoci do czenia si w pary. Prawd mwic, ich zainteresowanie pci przeciwn przybiera agresywn form. Poniewa dzieci z Summerhill nie cierpi z powodu poczucia winy w zwizku z masturbacj, nie reaguj one w niezdrowy sposb w tej fazie utajonego homoseksualizmu. Kilka lat temu nowy chopiec prosto ze szkoy prywatnej prbowa wprowadzi sodomi. Nie udao mu si. Nawiasem mwic, by zaskoczony i przestraszony, gdy stwierdzi, e caa szkoa wie o jego usiowaniach. Homoseksualizm jest w jaki sposb powizany z masturbacj. Masturbujesz si z innym facetem, a on dzieli z tob poczucie winy, czynic w ten sposb brzemi lejszym. Gdy jednak masturbacja nie jest uwaana za grzech, nie powstaje potrzeba dzielenia winy. Nie wiem, jakie zahamowania prowadz do homoseksualizmu, ale wydaje si niemal pewne, e musz one powstawa w bardzo wczesnym dziecistwie. Obecnie nie przyjmujemy do Summerhill poniej pitego roku ycia i z tego te powodu czsto mielimy do czynienia z dziemi, 109

z ktrymi le postpowano wczeniej. Niemniej jednak przez ponad czterdzieci lat ze szkoy nie wyszed ani jeden homoseksualista. Bowiem wolno wychowuje zdrowe dzieci.

ROZWIZO, NIELUBNE DZIECI I ABORCJA


Rozwizo jest pochodn neurozy: jest to stae zmienianie partnerw w nadziei znalezienia tego waciwego. Ale tego odpowiedniego nigdy si nie znajduje, poniewa problem polega na impotenckiej, neurotycznej postawie donuana czy jego kobiecego odpowiednika. Jeeli okrelenie wolna mio ma ponure znaczenie, to dlatego, e opisuje seks, ktry jest neurotyczny. Rozwizo bezporedni wynik zahamowa jest zawsze nieszczliwa i wstydliwa. Wrd wolnych ludzi nie byoby wolnej mioci. Czowiek zahamowany seksualnie przywie si do jakiegokolwiek moliwego obiektu: rkawiczki, chustki do nosa; czegokolwiek, co wie si z ciaem. Tak wic wolna mio jest rozwiza, poniewa jest podaniem bez czuoci, bez ciepa, bez prawdziwego uczucia. Moda kobieta, majca za sob okres rozwizoci, powiedziaa do mnie: Z Billem pierwszy raz przeywam orgazm. Spytaem, dlaczego pierwszy raz. Poniewa go kocham, a nie kochaam tych innych. Wrd dzieci, ktre przychodz do Summerhill pno (w wieku trzynastu lub wicej lat) wystpuj takie skonnoci choby tylko w marzeniach. Korzenie rozwizoci wi si z bardzo wczesnymi przeyciami. Najwaniejsza rzecz, jak o nich wiemy, to e maj niezdrowe podoe. Zachowania tego rodzaju prowadz do urozmaicenia, lecz rzadko do spenienia, i prawie nigdy do szczcia. Prawdziwa wolno w mioci nie prowadzi do rozwizoci. Mio moe nie trwa wiecznie. Gdy jednak trwa, to w przypadku zdrowych ludzi jest prawdziwa, lojalna i szczliwa. Nielubne dziecko ma czsto trudn drog przed sob. Zdecydowanie niewaciwe jest mwienie mu jak robi to niektre matki, e ojciec zgin na wojnie czy umar z powodu jakiej choroby. Rozwija si w nim poczucie krzywdy, poniewa widuje inne dzieci z ojcami. Z drugiej strony spoeczne potpienie dla nielubnych dzieci nie moe nie dotkn go w ten czy inny sposb. W Summerhill mielimy kilkoro dzieci niezamnych matek, ale nikt nie zwraca na to najmniejszej nawet uwagi. W swobodnej atmosferze takie dzieci dorastaj rwnie szczliwe, jak dzieci zrodzone z maestw. Poza Summerhill nielubne dziecko czasami wini matk i le si wobec niej zachowuje. Moe te uwielbia j i lka si, e ktrego dnia polubi ona mczyzn, ktry nie jest jego ojcem. Jaki dziwny jest ten wiat! Aborcja jest nielegalna, a nielubne dziecko te czsto wywouje ostracyzm. Pocieszajce jest to, e obecnie wiele kobiet nie akceptuje spoecznej dezaprobaty dla nielubnych dzieci. Otwarcie rodz je, s z nich dumne, pracuj dla nich i wychowuj dobrze i szczliwie. Sdzc na podstawie tego, co widziaem, ich dzieci s zrwnowaonymi i szczerymi ludmi. Nauczycielka w szkole pastwowej nie mogaby urodzi nielubnego dziecka i zachowa pracy. Niejeden raz syszaem o onie pastora, ktra wyrzucaa suc, gdy ta zasza w ci. Aborcja jest jednym z najobrzydliwszych, hipokrytycznych objaww choroby ludzkoci. Nie ma chyba sdziego, pastora, lekarza, nauczyciela czy jakiegokolwiek innego tak zwanego filaru spoeczestwa, ktry nie wolaby, eby jego crka usuna ci, ni miaa przynie wstyd rodzinie rodzc nielubne dziecko. Caa ta sprawa przypomina wiskie napisy w publicznej toalecie. Jest uosobieniem cywilizacji, ktra zasuguje sobie na cen, ktr musi paci za swoj mciw moralno. Cen t s w ostatecznym rozrachunku choroby, ktre dziedziczy ciao oraz poczucie nieszczcia i beznadziei.

110

CZ IV RELIGIA I MORALNO RELIGIA


Niedawno pewna kobieta odwiedzajca Summerhill spytaa mnie: Dlaczego nie uczycie uczniw o yciu Jezusa, tak eby zainspirowa ich do pjcia w jego lady? Odpowiedziaem, e uczymy si ycia nie przez suchanie o yciu innych, lecz po prostu yjc, bowiem sowa s nieskoczenie mniej wane ni czyny. Wiele osb nazywao Summerhill miejscem religijnym, poniewa daje ono dzieciom mio. Moe to i prawda; tylko e mnie nie podoba si ten przymiotnik, dopki religia oznacza to, co zwykle znaczy dzisiaj wrogo wobec naturalnego ycia. Religia, jak pamitam, praktykowana przez mczyzn i kobiety w szarych ubraniach, piewajcych ponure hymny do trzeciorzdnej muzyki, proszcych o przebaczenie za swoje grzechy nie jest to co, z czym chciabym by identyfikowany. Osobicie nie mam nic przeciwko czowiekowi, ktry wierzy w Boga wszystko jedno, w jakiego Boga. Natomiast mj sprzeciw budzi kady, kto utrzymuje, e jego Bg jest tym autorytetem, ktry pozwala mu narzuca ograniczenia na ludzki rozwj i szczcie. Bitwa nie toczy si midzy zwolennikami teologii a tymi, ktrzy jej nie znaj; toczy si ona midzy wyznawcami wolnoci dla ludzi a tymi, ktrzy wierz w jej ograniczanie. Ktrego dnia bdziemy mieli now religi. By moe wybauszysz oczy i zawoasz: Co? Nowa religia? Katolik chwyci za bro i zaprotestuje: Czy chrzecijastwo nie jest wieczne?, yd chwyci za bro i zaprotestuje: Czy judaizm nie jest wieczny? Nie, religie nie s ani troch bardziej wieczne ni narody. Religia kada religia rodzi si, przeywa swoj modo, staro i mier. Setki religii nastao i przemino. Z milionw Egipcjan, ktrzy wierzyli w Amona Ra przez niemal 4000 lat, nie znajdziesz dzisiaj ani jednego wyznawcy. Pojcie Boga zmienia si wraz ze zmian kultury: w kraju pasterskim Bg by agodnym Pasterzem; w czasach wojen Bogiem Walki; gdy kwit handel Bogiem Sprawiedliwoci odwaajcym Prawo i Miosierdzie. Dzi, gdy czowiek jest tak mechanicznie twrczy, Bg to Wellsowski Wielki Nieobecny, poniewa nie jest potrzebny Bg-Kreator w wieku, ktry sam robi wasne bomby atomowe. Ktrego dnia nowe pokolenie nie zaakceptuje przestarzaej religii i mitw dnia dzisiejszego. Nowa religia obali pogld, e czowiek rodzi si grzeszny. Nowa religia bdzie czci Boga czynic czowieka szczliwym. Odrzuci ona antytez ciaa i ducha. Zrozumie, e ciao nie jest grzeszne. Zrozumie, e niedzielny poranek spdzony na pywaniu jest bardziej wity ni tene czas spdzony na piewaniu hymnw tak jakby Bg potrzebowa hymnw, eby go zadowoli. Nowa religia odkryje Boga na kach, nie w niebiosach. Wyobracie sobie tylko, co mona by zrobi, gdyby cho dziesi procent czasu spdzonego na modlitwach i chodzeniu do kocioa powici na dobre uczynki, akty dobroczynne i wzajemn pomoc. Codziennie mog wyczyta w gazecie, jak martwa jest nasza obecna religia. Wsadzamy ludzi do wizie; tumimy opinie odmienne od naszych; gnbimy biednych; zbroimy si na wojn. Jako organizacja Koci jest saby. Nie doprowadza do koca wojen. Robi bardzo niewiele lub nic dla zagodzenia naszego barbarzyskiego kodeksu karnego. Rzadko kiedy staje po stronie wyzyskiwanego. Nie mona suy Bogu i mamonie. Uywajc wspczesnej parafrazy, nie mona i do kocioa w niedziel, a w poniedziaek wiczy walk na bagnety. Nie znam rwnie niegodziwego blunierstwa, jak to, ktrego dopuszczaj si rne kocioy, twierdzce w czasie wojny, e 111

Wszechmogcy jest po ich stronie. Bg nie moe wierzy, e obie strony maj racj. Bg nie moe by jednoczenie Mioci i patronem ataku gazowego. Dla wielu zorganizowana, konwencjonalna religia jest atwym rozwizaniem indywidualnych problemw. Jeeli katolik zgrzeszy, spowiada si ksidzu i uzyskuje odpuszczenie. Czowiek religijny przerzuca swj ciar na Boga; wierzy i jego droga do wiecznoci jest zapewniona. W ten sposb akcent przesuwa si z wartoci jednostki i indywidualnego zachowania na credo: Wierz w Pana, a bdziesz zbawiony. Znaczy to, w gruncie rzeczy: zdeklaruj si, a twoje problemy duchowe s rozwizane. Masz gwarantowany bilet do nieba. Religia w istocie boi si ycia. Jest ona form ucieczki. Dyskredytuje tu i teraz jako zaledwie przygotowanie do peniejszego ycia w zawiatach. Mistycyzm i religia mwi, e ycie tutaj na ziemi jest fiaskiem; e niezaleny czowiek nie jest do dobry, by dostpi zbawienia. Lecz dowiadczajce swobody dzieci tak nie czuj, bowiem nikt ich nie nauczy mwi yciu nie. Religia i mistycyzm popieraj nierealistyczne mylenie i nierealistyczne zachowanie. Prosta prawda jest taka, e my, z naszymi telewizorami i odrzutowcami jestemy bardziej oddaleni od prawdziwego ycia ni afrykaski tubylec. Faktem jest, e Aborygen te ma swoj religi zrodzon z lku; lecz nie jest on impotentem, ani homoseksualist, ani nie ma zahamowa. Jego codzienno jest prymitywna, lecz on mwi yciu tak w wielu zasadniczych sprawach. My, podobnie jak dzikusy, take poszukujemy religii powodowani lkiem. Ale w przeciwiestwie do nich jestemy ludmi wykastrowanymi. Potrafimy nauczy nasze dzieci religii tylko wtedy, gdy wczeniej pozbawimy je na zawsze odwagi i zamiemy ich ducha przez lk. Znam wiele dzieci zniszczonych przez trening religijny. Przytaczanie przykadw nie pomogoby nikomu. Z drugiej strony kady wyznawca idei zbawienia moe poda mnstwo przypadkw ludzi, ktrzy zostali zbawieni przez obmycie we krwi. Przy zaoeniu, e czowiek jest grzesznikiem i musi by odkupiony, ludzie wierzcy maj racj. Lecz ja prosz rodzicw o szersze spojrzenie, wybiegajce daleko poza obrb ich najbliszego otoczenia. Prosz, eby sprzyjali cywilizacji, ktrej nie bdzie narzucany grzech przy urodzeniu. Prosz, by wyeliminowali potrzeb odkupienia mwic dziecku, e rodzi si dobre a nie, e rodzi si ze. Prosz rodzicw, eby mwili dzieciom, e to ten wiat mona i trzeba uczyni lepszym, kierujc energi na tu i teraz a nie na mityczne ycie wieczne, ktre ma nadej. adne dziecko nie powinno by otaczane religijnym mistycyzmem. Mistycyzm oferuje dziecku ucieczk od rzeczywistoci ale w niebezpiecznej formie. Kady z nas odczuwa czasem potrzeb ucieczki od rzeczywistoci, w przeciwnym razie nigdy nie przeczytalibymy powieci, nie poszli do kina czy nie napili si whisky. Ale my uciekamy z otwartymi oczami i wracamy bardzo szybko. Mistyk ma skonnoci do tego, by stale wie eskapistyczne ycie, wkadajc cae swoje libido w Teozofi, Spirytualizm, Katolicyzm czy Judaizm. adne dziecko nie jest z natury mistykiem. Incydent, ktry mia miejsce w Summerhill ktrego wieczoru w czasie zaj spontanicznego aktorstwa, uwydatnia naturalne dla dziecka poczucie rzeczywistoci, jeeli jego reakcje nie zostay wypaczone przez lk. Pewnego wic wieczoru usiadem sobie na krzele i powiedziaem: Jestem w. Piotrem przy Bramie Niebieskiej. Wy bdziecie ludmi, ktrzy chc dosta si do rodka. No, zaczynajcie. Podchodzili do mnie z najrozmaitszymi powodami, dla ktrych chcieli wej do rodka. A jedna dziewczynka nawet podesza z przeciwnej strony i bagaa, e chce wyj! Lecz gwiazd wieczoru okaza si czternastoletni chopiec, ktry przeszed obok mnie pogwizdujc, z rkami w kieszeniach. Hej! zawoaem nie moesz tam wej. Odwrci si i spojrza na mnie. Aaa powiedzia jeste nowy w tej robocie, co? Co przez to rozumiesz? spytaem. Nie wiesz, kim jestem, prawda? Kim jeste? ja na to. Bogiem odpar, i pogwizdujc, wszed do nieba. 112

Dzieci tak naprawd nie chc te si modli. W ich przypadku modlitwa to udawanie. Pytaem setki dzieci: O czym mylisz, jak si modlisz? Kade mwio to samo: przez cay czas myli o rnych rzeczach. Dziecko musi myle o innych rzeczach, poniewa modlitwa nie ma dla niego adnego znaczenia. Jest narzucona z zewntrz. Milion ludzi modli si codziennie przed jedzeniem, i prawdopodobnie 999 999 z nich robi to mechanicznie, dokadnie tak jak mwimy przepraszam, gdy chcemy wymin kogo w windzie. Lecz po co przekazywa nasze mechaniczne modlitwy i nasze mechaniczne maniery nowym pokoleniom? To nie jest uczciwe. Nie jest te uczciwe narzucanie religii bezradnemu dziecku. Powinno mu si zostawi cakowit swobod podjcia decyzji, gdy osignie wiek, w ktrym dokonuje si wyborw. Niebezpieczestwem wikszym ni mistycyzm jest niebezpieczestwo zrobienia z dziecka czowieka, ktry nienawidzi. Jeeli uczy si je, e pewne rzeczy s grzeszne, to jego umiowanie ycia musi zmieni si w nienawi. Dzieci dowiadczajce wolnoci nigdy nie myl o innym jak o grzeszniku. W Summerhill, gdy kto ukradnie i jest sdzony przez sd zoony z kolegw, nigdy nie jest karany za kradzie. Musi tylko zwrci dug. Dzieci podwiadomie rozumiej, e kradzie jest chorob. S maymi realistami stanowczo zbyt rozsdnymi na to, by domaga si zego Boga i kuszcego diaba. Zniewolony czowiek stworzy Boga na swoje podobiestwo, lecz cieszce si wolnoci dzieci, ktre z entuzjazmem i odwag stawiaj czoo yciu, nie maj w ogle adnej potrzeby tworzenia jakiegokolwiek Boga. Jeeli chcemy, eby nasze dzieci miay zdrowe dusze, musimy wystrzega si przekazywania im faszywych wartoci. Wiele osb, ktre wtpi w teologi chrzecijastwa, nie waha si uczy swoich dzieci wiary w to, co oni sami kwestionuj. Ile matek wierzy dosownie w ogie piekielny i zote niebo z harfami? A mimo to, te tysice niewierzcych matek wypaczaj dusze swoich dzieci serwujc im te starowieckie, prymitywne opowieci. Religia kwitnie, poniewa czowiek nie potrafi stan twarz w twarz ze swoj podwiadomoci. Robi z podwiadomoci diaba i ostrzega czowieka, by ucieka przed jej pokusami. Lecz gdy uczyni si podwiadome wiadomym, religia staje si niepotrzebna. Religia prawie zawsze oznacza dla dziecka tylko strach. Bg jest potnym mczyzn, z dziurami w powiekach: On widzi ci wszdzie, gdziekolwiek by nie by. Dla dziecka znaczy to czsto, e Bg widzi take to, co robi si pod kodr. A wprowadzenie lku w ycie dziecka jest najwiksz ze wszystkich zbrodni. Na zawsze dziecko mwi yciu nie; na zawsze czuje si gorsze; na zawsze staje si tchrzem. Nikt, kogo w dziecistwie traktowano lkiem przed nastpnym yciem w piekle, po prostu nie moe by wolny od neurotycznego niepokoju o bezpieczestwo w tym yciu. Dzieje si tak nawet wtedy, gdy taka osoba rozumowo pojmuje, e niebo i pieko s infantylnymi wyobraeniami opartymi wycznie na ludzkiej nadziei i lkach. Wypaczenie emocjonalne, ktrego dowiadcza si we wczesnym dziecistwie, prawie zawsze utrwala si na cae ycie. Ten srogi Bg, ktry nagradza harfami albo pali w piekle, jest Bogiem, ktrego stworzy czowiek na podobiestwo swoje. Jest on superprojekcj. Bg staje si spenieniem ycze; szatan spenieniem lkw. W ten sposb to, co dostarcza przyjemnoci, zaczyna oznacza to, co jest ze. Granie w karty i chodzenie do teatru, i taniec zaczynaj przynalee do diaba. Zbyt czsto by religijnym znaczy by smutnym. Sztywne niedzielne ubranie, ktre zmuszone s nosi dzieci w wikszoci prowincjonalnych miast, wiadcz o ascetycznej i karzcej jakoci religii. Take muzyka sakralna ma z reguy ponury charakter. Dla bardzo wielu ludzi pjcie do kocioa jest wysikiem, jest obowizkiem. Dla wielu ludzi by religijnym to wyglda nieszczliwie i by przygnbionym. Nowa religia bdzie oparta na wiedzy o wewntrznym ja i akceptacji samego siebie. Warunkiem wstpnym do tego, eby kocha innych, jest prawdziwa mio do samego siebie. Jake jest to odmienne od wychowywania z pitnem grzechu pierworodnego, co musi powodowa nienawi do samego siebie i, w konsekwencji, nienawi do innych. Ten modli si najlepiej, kto najbardziej kocha wszystkie rzeczy i due, i mae. Tak Coleridge, poeta, wyrazi now religi. W nowej religii czowiek bdzie modli si najlepiej, gdy pokocha wszystkie rzeczy i due, i mae w samym sobie! 113

NAUCZANIE MORALNE
Wikszo rodzicw jest przekonana, e nie speni swojego zadania wobec dziecka, jeli nie nauczy je wartoci moralnych i nie bdzie cigle wskazywa, co jest dobre, a co ze. Praktycznie kada matka i ojciec uwaaj, e poza dbaniem o fizyczne potrzeby swojego dziecka, ich gwnym obowizkiem jest wpojenie mu wartoci moralnych oraz e bez takiego nauczania dziecko wyrosoby na dzikusa, nieopanowanego w zachowaniu i zwracajcego mao uwagi na innych. Przekonanie to wyrasta w duym stopniu z faktu, e wikszo ludzi w naszej kulturze akceptuje, co najmniej biernie, maksym, i czowiek jest grzeszny z urodzenia i z natury zy, e o ile nie nauczy si go by dobrym, bdzie drapieny, okrutny, a nawet morderczy. Koci chrzecijaski otwarcie wyraa to przekonanie: Jestemy ndznymi grzesznikami. Dlatego te biskup i dyrektor szkoy wierz, e dziecko trzeba prowadzi do wiata. Nie ma znaczenia to, czy jest to wiato Krzya czy wiato Kultury Etycznej. W obu przypadkach cel jest ten sam podwign. Skoro zarwno koci jak i szkoa zgadzaj si co do tego, e dziecko rodzi si w grzechu, nie mona si spodziewa, e matki i ojcowie nie zgodz si z tymi wielkimi autorytetami. Koci mwi: Jeeli zgrzeszysz, bdziesz ukarany w przyszym yciu. Rodzic podchwytuje to i mwi: Jeeli jeszcze raz to zrobisz, ja ukarz ci teraz. Tak jedno, jak i drugie usiuje umoralnia wywoujc lk. Biblia mwi: Lk przed Bogiem jest pocztkiem mdroci. Duo czciej jest on pocztkiem zaburze psychicznych. Bowiem obarczanie dziecka lkiem w jakiejkolwiek formie jest szkodliwe. Wiele razy rodzice mwili mi: Nie rozumiem, dlaczego mj syn sta si zy. Karaem go surowo i jestem pewny, e w domu nigdy nie dawalimy mu zego przykadu. W mojej pracy a nazbyt czsto zajmowaem si skrzywdzonymi dziemi, ktre wychowywano przy pomocy lku przed pasem albo lku przed Bogiem dziemi, ktre zniewalano, by byy dobre. Rodzice rzadko rozumiej, jak okropny wpyw na dziecko wywiera nieustanny strumie zakazw, napomnie, kaza i narzucanie caego systemu moralnego zachowania, do ktrego mode dziecko nie jest gotowe, ktrego nie rozumie, a wic nie moe go ochoczo przyj. Znkanemu rodzicowi trudnego dziecka nie przyjdzie nawet do gowy, by poda w wtpliwo wasny kodeks moralny, poniewa na og jest on najzupeniej pewien, e sam wie dokadnie, co jest dobre a co ze, oraz e waciwy wzorzec zosta ustalony raz na zawsze w Pimie. Takiemu rodzicowi rzadko zawita myl, by zakwestionowa nauki jego wasnych rodzicw, czy te nauki jego wasnych nauczycieli, albo przyjty powszechnie kodeks spoeczny. Jest on skonny uzna w caoci za pewnik credo swojej kultury. Mylenie o tych przekonaniach, ich analiza wymaga za duo pracy mylowej. Kwestionowanie ich pociga za sob zbyt duy szok. Tak wic zdenerwowany do granic moliwoci rodzic wierzy, e jego syn ponosi win. Uwaa, e chopiec jest rozmylnie zy. Wyraam moje silne przekonanie, e chopiec nigdy nie jest winny. Kady, z ktrym miaem do czynienia, by efektem bdw wczesnego ksztacenia i wczesnego treningu. Niektre z najbardziej podstawowych zasad psychologicznych pomija si w procesie powszechnej wczesnej indoktrynacji dzieci. Na pocztek prawie kady wierzy, e czowiek jest stworzeniem obdarzonym wol e moe zrobi to, co chce. aden psycholog nie zgodzi si z tym. Psychiatria udowodnia, e dziaanie czowieka jest w duym stopniu kontrolowane przez jego podwiadomo. Wikszo ludzi powiedziaaby, e Crippen mgby nie by morderc, gdyby tylko uy swojej woli. Prawo karne oparte jest na bdnym przekonaniu, e kady czowiek jest osob odpowiedzialn, zdoln do pragnienia dobra czy za. Dlatego te, cakiem niedawno, wsadzono do londyskiego wizienia mczyzn, ktry chlapa atramentem suknie kobiet. Dla spoeczestwa jest on ajdakiem, ktry mgby by dobry, gdyby tylko sprbowa. Dla psychologa jest biednym, chorym neurotykiem, dokonujcym symbolicznego czynu, ktrego znaczenia nie rozumie. Owiecone spoeczestwo zaprowadzioby go agodnie do lekarza. 114

Psychologia podwiadomoci wykazaa, e wikszo naszych dziaa ma ukryte rdo, do ktrego nie potrafimy doj inaczej, jak tylko przez dug i skomplikowan analiz, a nawet psychoanaliza nie moe dotrze do najgbszych czci podwiadomoci. Dziaamy, lecz nie wiemy, dlaczego dziaamy. Jaki czas temu odoyem na bok moje ksiki psychologiczne i zajem si kaflami. Nie wiem, dlaczego. Gdybym si zamiast tego zaj chlapaniem atramentem, te nie wiedziabym dlaczego. Poniewa ukadanie kafli jest zajciem spoecznym, jestem szanowanym obywatelem; a e chlapanie atramentem jest aspoeczne, zatem tamten mczyzna jest pogardzanym przestpc. Jednake midzy mn a ochlapywaczem jest jedna rnica; ja wiadomie lubi pracowa rkami, a on nie lubi wiadomie chlapa atramentem. W moim wypadku moja wiadomo i moja podwiadomo dziaaj zgodnie; w jego przypadku natomiast podwiadomo i wiadomo nie zgadzaj si ze sob. Jego aspoeczny czyn jest rezultatem tego konfliktu. Kilka lat temu mielimy w Summerhill jedenastoletniego chopca bystrego, inteligentnego, dajcego si lubi. Przesiadywa godzinami spokojnie czytajc. W pewnym momencie zrywa si nagle, wybiega z pokoju i usiowa podpali dom. Ogarnia go impuls nie do opanowania. Wielu poprzednich nauczycieli zachcao go, rad i pasem, do uycia woli w prbach zapanowania nad impulsami. Ale podwiadoma dno do zapalenia ognia bya zbyt silna, aby da si opanowa bya ona duo silniejsza ni wiadome denie do tego, by nie by le postrzeganym. Ten chopiec nie by zym chopcem; by chory. Jakie wpywy uczyniy go chorym? Jakie wpywy robi z dziewczyn i chopcw chore, przestpcze dzieci? Sprbuj to wyjani. Gdy patrzymy na niemowl, wiemy, e nie ma w nim za nie wicej ni jest w kapucie czy modym tygrysitku. Noworodek przynosi ze sob pewn si yciow; swoj wol, swj podwiadomy pd do ycia. Jego sia yciowa podpowiada mu, by jad, eby bada swoje ciao, eby zaspokaja swoje yczenia. Dziaa on zgodnie z gosem Natury, dziaa tak, jak musi dziaa. Lecz dla dorosego wola Boga w dziecku wola Natury w dziecku jest wol diaba. Praktycznie kady dorosy uwaa, e natur dziecka trzeba ulepszy. Dlatego wanie dzieje si tak, e rodzic zaczyna uczy mae dziecko, jak y. Dziecko wkrtce natrafia na cay system zakazw. To jest niegrzeczne, a tamto jest brudne, a to co tam jest egoistyczne. Pierwotny gos naturalnej siy yciowej dziecka spotyka gos pouczania. Koci nazwaby gos Natury gosem szatana, a gos nauczania moralnego gosem Boga. Ja jestem przekonany, e te nazwy powinny by zamienione. Uwaam, e to wanie nauczanie moralne czyni dziecko zym. Stwierdzam, e gdy zneutralizuj te pouczenia, ktre otrzyma zy chopiec, staje si on dobry. By moe jest jaki sens w nauczaniu moralnym dorosych, cho ja osobicie w to wtpi. Nie ma natomiast adnych argumentw przemawiajcych za takim pouczaniem dzieci. Jest to psychologicznie bdne. Wymaganie od dziecka, by nie byo egoistyczne, jest ze. Kade dziecko jest egoist i wiat naley do niego. Gdy ma jabko, jedynym jego yczeniem jest je zje. Jeeli matka zachca dziecko, eby podzielio si tyme jabkiem z modszym braciszkiem, to osiga jedynie to, e wywouje w nim nienawi do brata. Altruizm przychodzi pniej w sposb naturalny jeeli dziecka nie uczy si, by nie byo egoistyczne. A prawdopodobnie nigdy si on nie ujawnia, jeeli dziecko byo zmuszane do nieegoistycznego zachowania. Tumic egoizm dziecka, matka utrwala tene egoizm na zawsze. Jak to si dzieje? Psychiatria pokazaa i udowodnia, e nie spenione yczenie trwa dalej w podwiadomoci. Z tego te powodu dziecko, ktre jest uczone postawy nieegoistycznej, dostosuje si do wymaga matki po to, eby j zadowoli. Podwiadomie pogrzebie swoje prawdziwe pragnienia swoje egoistyczne yczenia i z powodu stumienia zachowa je i pozostanie egoist przez cae ycie. W ten sposb nauczanie moralne udaremnia si samo. Podobnie dzieje si w sferze seksualnej. Zakazy moralne utrwalaj dziecice zainteresowanie pci. Ci biedni faceci, ktrych zamyka si za dziecinne manifestacje seksualne pokazywanie uczennicom nieprzyzwoitych pocztwek, bawienie si genitaliami w miejscu publicznym to mczyni, ktrzy mieli moralne matki. Zupenie nieszkodliwe zainteresowanie zostao opatrzone etykietk haniebnego grzechu. Dziecko stumio swoje dziecice zainteresowanie. Ale to samo 115

pragnienie trwao dalej w podwiadomoci i ujawnio si pniej w swojej pierwotnej formie, albo czciej w formie symbolicznej, i tak kobieta okradajca torebki w sklepach dokonuje symbolicznego czynu, ktry ma swoje rdo w zahamowaniu wywoanym nauczaniem moralnym. Zachowanie to jest w gruncie rzeczy zaspokojeniem zakazanego dziecicego pragnienia seksualnego. Wszyscy ci biedni ludzie s nieszczliwi. Kradzie oznacza, e jest si nie lubianym przez grup, a instynkt grupowy jest silny. By dobrze widzianym przez ssiadw jest autentycznym celem w yciu. Nie ley w naturze ludzkiej to, by by aspoecznym. Sam egoizm wystarcza, by uczyni normalnych ludzi spoecznymi. Tylko czynnik silniejszy od egoizmu moe spowodowa, e stan si aspoeczni. Czym jest ten czynnik? Gdy konflikt midzy dwoma ja ja stworzonym przez Natur i ja uksztatowanym przez nauczanie moralne jest zbyt gorzki, egoizm wraca do stanu dziecicego. Wwczas opinia tumu zajmuje drugorzdne miejsce. Kleptoman zna ten okropny wstyd zwizany z rozpraw w sdzie oraz opisywaniem w gazetach, lecz lk przed opini publiczn nie jest tak silny jak dziecinne pragnienie. Kleptomania, wedug ostatnich analiz, wyraa yczenie znalezienia szczcia; lecz poniewa symboliczne spenienie nigdy nie jest w stanie zaspokoi pierwotnego yczenia, ofiara wci podejmuje nowe prby. Nastpujcy przykad powinien uczyni bardziej zrozumiaym proces niezaspokajania pragnienia i wynikajce z tego nastpstwa. Gdy may Billie, siedmiolatek, przyby do Summerhill, jego rodzice powiedzieli mi, e kradnie. Po tygodniu jego pobytu w szkole jeden z nauczycieli przyszed do mnie i powiedzia, e jego zoty zegarek znikn z nocnej szafki. Spytaem opiekunk grupy dzieci mieszkajcych w tym domu, czy co o tym wie. Widziaam Billiego z czciami jakiego zegarka powiedziaa. Gdy spytaam, skd to wzi, odpowiedzia, e znalaz to w bardzo, bardzo gbokiej dziurze w ogrodzie. Wiedziaem, e Billie zamyka cay swj dobytek na klucz w walizce. Udao mi si j otworzy jednym z moich kluczy. Lea w niej zoty zegarek, najwidoczniej potraktowany dutem i motkiem. Zamknem walizk i zawoaem Billiego. Czy widziae zegarek pana Andersona? spytaem. Spojrza na mnie wielkimi niewinnymi oczami. Nie odpowiedzia i doda: Jaki zegarek? Patrzyem na niego przez p minuty. Billie powiedziaem czy wiesz, skd si bior dzieci? Spojrza z zainteresowaniem. Tak powiedzia z nieba. Och, nie umiechnem si. Rosn wewntrz mamy, a gdy s ju do due, wychodz. May bez sowa podszed do swojej walizki, otworzy j i wrczy mi popsuty zegarek. Zosta wyleczony z kradziey, bo on jedynie krad prawd. Jego twarz stracia zakopotany, zmartwiony wyraz, a on sta si szczliwszy. Czytelnik by moe pomyli, e dramatyczne wyleczenie Billiego byo magiczne. Nie byo. Gdy dziecko mwi o gbokiej dziurze w domu, wtedy bardzo prawdopodobne jest to, e podwiadomie myli o gbokiej jaskini, w ktrej zaczo si jego ycie. Poza tym wiedziaem, e ojciec chopca ma kilka psw. Billie musia wic wiedzie, skd si bior szczenita i musia odgadn, skd si bior dzieci. Bojaliwe kamstwo matki zmusio go do wyparcia wasnej teorii, a jego pragnienie odkrycia prawdy przybrao form symbolicznego zaspokojenia. Symbolicznie krad matki i otwiera je, eby zobaczy, co maj w rodku. Miaem innego ucznia, ktry stale otwiera szuflady z tego samego powodu. Rodzice koniecznie musz zrozumie to, e nie mona pogania dziecka do nastpnego etapu, do ktrego nie jest jeszcze gotowe. Ludzie, ktrzy nie zadowalaj si tym, by pozwoli swoim dzieciom rozwija si w sposb naturalny od etapu raczkowania do etapu chodzenia i ktrzy stawiaj niemowl na nkach zbyt wczenie, zanim ono samo jest gotowe do chodzenia, osigaj jedynie melancholijny efekt pod postaci dziecka o pakowatych nogach. Poniewa mode koczyny nie s wystarczajco silne dla utrzymania wagi dziecka, takie wymaganie jest przedwczesne. Rezultat jest katastrofalny. Gdyby natomiast rodzice poczekali, a dziecko bdzie w naturalny sposb gotowe do chodzenia, wwczas rzecz jasna, chodzioby zupenie dobrze samo. 116

Podobnie przedwczesne wysiki zmierzajce do nauczenia dziecka kontrolowania wyprnie musz spowodowa nieszczsne skutki. Te same uwagi odnosz si do nauczania moralnego. Zmuszanie dziecka do przyjcia wartoci, ktrych nie jest ono jeszcze z natury gotowe zaakceptowa, powoduje nie tylko uniemoliwienie ich przyjcia we waciwym czasie i waciwym trybem, lecz take wywouje nerwic. Wymaga od szecioletniego chopca, eby cztery razy podcign si na drku, jest stawianiem nadmiernych wymaga temu dziecku. Jego minie nie s jeszcze do silne do takich wicze. A jednak gdy pozwoli si temu chopcu rozwija w naturalny dla niego sposb, bez trudu to osignie, gdy bdzie mia osiemnacie lat. I tak samo nie powinno si prbowa przypiesza rozwoju poczucia moralnego dziecka. Rodzic musi wykaza si cierpliwoci, uspokojony myl, e dziecko urodzio si dobre i e niewtpliwie wyronie na dobrego czowieka, jeeli nie zostanie okaleczone i jego naturalny rozwj nie zostanie zakcony przez ingerencj. Moje wieloletnie dowiadczenie w pracy z dziemi w Summerhill przekonuje mnie, e nie ma jakiejkolwiek, najmniejszej nawet potrzeby uczy dzieci, jak si zachowa. Dziecko nauczy si, co jest dobre a co jest ze w odpowiednim czasie zakadajc, e nie wywiera si na nie presji. Uczenie si jest procesem przyswajania wartoci z otoczenia. Jeeli sami rodzice s uczciwi i moralni, ich dzieci, we waciwym czasie, te takie bd.

WYWIERANIE WPYWU NA DZIECKO


Rodzice i nauczyciele stawiaj sobie za zadanie wywieranie wpywu na dzieci, poniewa zdaje im si, e wiedz, co dzieci powinny mie, czego powinny si uczy i jakie powinny by. Jestem odmiennego zdania. Nigdy nie prbuj nakania dzieci do dzielenia moich przekona czy moich uprzedze. Nie wyznaj adnej religii, lecz nigdy nie wygosiem jednego sowa przeciw niej; ani te, gdy ju o tym mowa, przeciw naszemu barbarzyskiemu kodeksowi karnemu, przeciw antysemityzmowi czy imperializmowi. Nigdy wiadomie nie oddziaywabym na dzieci po to, by stay si pacyfistami, wegetarianami, reformatorami czy kimkolwiek innym. Wiem, e wygaszaniem kaza nic si z dziemi nie wskra. Pokadam zaufanie w tym, e wolno uodporni modzie na pozoranctwo, na fanatyzm i na izmy wszelkiego rodzaju. Kada opinia narzucona dziecku jest grzechem przeciwko niemu. Dziecko nie jest maym dorosym i nie potrafi najprawdopodobniej zrozumie punktu widzenia dorosego. Pozwlcie, e zilustruj to przykadem. Ot pewnego wieczoru powiedziaem do piciu chopcw w wieku od siedmiu do jedenastu lat: Pani X ma gryp i le si czuje. Postarajcie si nie haasowa, gdy pjdziecie do ek. Obiecali, e bd cicho. Pi minut pniej, okropnie haasujc, bili si poduszkami. Nie biorc pod uwag moliwoci, e podwiadomie chcieli uprzykrzy ycie pani X, utrzymuj, e winny by ich wiek. To prawda, e surowy gos i bat zapewniby spokj pani X, lecz byby to spokj za cen wprowadzenia strachu do ycia tych dzieci. Powszechn metod radzenia sobie z dziemi jest uczenie ich, by przystosoway si do nas i do naszych potrzeb. Jest to niewaciwa metoda. Niewielu rodzicw czy nauczycieli w ogle pojmuje t prawd, e mwienie do dziecka to gadanie na prno. Jeszcze nigdy adnemu dziecku tradycyjna rodzicielska reakcja na cignicie kota za ogon tak naprawd nie przyniosa poytku: Jak tobie by si podobao, gdyby kto cign ciebie za uszy?. Ponadto adne dziecko naprawd nie rozumie, o co rodzicom chodzi, gdy mwi: A wic wbie szpilk w dzidziusia? Teraz, eby ci pokaza, e szpilka kuje, ja... (krzyki). Ju to ci powstrzyma od zrobienia tego w przyszoci. By moe go powstrzyma ale kocowe wyniki takiego postpowania zapeniaj nasze przychodnie. Staram si przekona rodzicw o tym, e dziecko nie potrafi dostrzec przyczyny i skutku. Niewaciwym jest powiedzie: Bye tak niegrzeczny, e nie dostaniesz swoich pienidzy w sobot. Gdy nadejdzie sobota i dziecku przypomni si o jego zym zachowaniu i o zapowiedzianej karze, jest ono po prostu autentycznie wcieke i sfrustrowane. Bowiem to, co zdarzyo si 117

powiedzmy w poniedziaek, jest spraw odlegej przeszoci spraw nie majc ju zwizku z sobotnimi pienidzmi. Dziecko nie czuje si w najmniejszym stopniu winne, natomiast jest pene nienawici wobec autorytetu. Rodzic powinien zawsze si zastanowi, czy nie wydaje polece z powodu swojego wasnego denia do wadzy i swojej potrzeby zaspokojenia tego denia przez wpyw na kogo innego. Kademu zaley na dobrej opinii u ssiadw. O ile inne siy nie popchn go do aspoecznego zachowania, dziecko z natury bdzie chciao postpowa w sposb, ktry sprawi, e inni bd dla niego yczliwi, lecz to pragnienie sprawiania przyjemnoci innym pojawia si na pewnym etapie jego rozwoju. Wysiki podejmowane przez rodzicw i nauczycieli po to, aby sztucznie przypieszy ten etap, wyrzdzaj dziecku szkod nie do naprawienia. Odwiedziem kiedy nowoczesn szko, w ktrej ponad setka chopcw i dziewczt zebraa si rano, eby wysucha kazania duchownego. Ksidz mwi powanie, radzc im by byli gotowi usysze wezwania Chrystusa. Dyrektor zapyta mnie pniej, co sdz o tym przemwieniu. Odparem, i uwaam je za niemoralne. Oto mamy dziesitki dzieci, kade z nieczystym sumieniem w sprawie seksu etc. To kazanie tylko wzmogo poczucie winy u kadego z nich. Inna postpowa szkoa zmusza wszystkich uczniw do suchania Bacha przez p godziny przed niadaniem. Ot ta prba podniesienia poziomu kultury ma psychologicznie taki sam wpyw na dziecko jak stara kalwinowska groba pieka. Zmusza ona dziecko do tumienia tego, co jak mu mwi, jest w zym gucie. Gdy dyrektor jakiej szkoy opowiada mi, e jego uczniowie uwielbiaj Beethovena a nie znieliby jazzu, przekonany jestem, e uy swojego wpywu poniewa moi uczniowie, w przytaczajcej wikszoci, wol jazz. Ja osobicie nie znosz tego oguszajcego jazgotu. Tym niemniej jestem pewien, e dyrektor si myli, cho moe by cakiem porzdnym i uczciwym facetem. Gdy matka uczy dziecko, eby byo grzeczne, wtedy tumi jego naturalne instynkty. Mwi do dziecka: To, co chcesz zrobi, jest ze. W efekcie to nic innego jak uczenie dziecka nienawici do samego siebie. Niemoliwe jest kocha innych, gdy nienawidzi si siebie. Tylko kochajc samych siebie potrafimy kocha innych. Matka, ktra karze dziecko za niewany nawyk seksualny, jest zawsze osob o paskudnym podejciu do seksu. Wyzyskiwacz zasiadajcy na sali sdowej jako sdzia jest szczerze oburzony na oskaronego, ktry ukrad portmonetk. Dlatego wanie, e nie mamy odwagi przyjrze si wasnym obnaonym duszom, stajemy si moralistami. Nasze sterowanie dziemi jest form subiektywnego kierowania sob. Dziecko najbardziej przez nas nie lubiane jest zawsze dzieckiem najbardziej do nas podobnym. Nienawidzimy w innych tego, czego nienawidzimy w sobie samych. A poniewa kady z nas jest wrogiem samego siebie, dzieciom dostaj si skutki tego w postaci szturchacw i karcenia, i zakazw, i umoralniajcych kaza. Dlaczego jestemy wrogami samych siebie? To bdne koo. Nasi rodzice prbowali ulepszy to, co daa nam natura. Majc do czynienia z przestpc rodzic, nauczyciel czy sdzia musi rozpozna czynniki emocjonalne w sobie samym. Odpowiedzie na pytania, czy jest moralist, sadyst, czowiekiem nienawidzcym, czy dnym posuchu? Czy jest poskramiaczem seksu u modziey? Czy ma choby nike pojcie o psychologii gbi? Czy postpuje konwencjonalnie i kieruje si uprzedzeniami? Krtko mwic, musi rozpozna, w jakim stopniu sam jest wolny. Nikt z nas nie jest cakowicie niezaleny emocjonalnie, poniewa zostalimy uwarunkowani ju w koysce. Moe wic naleaoby zada takie pytania: Czy jestemy wystarczajco wolni, aby powstrzyma si od wtrcania w ycie innego czowieka, jakkolwiek mody by on nie by? Czy jestemy wystarczajco wolni, by by obiektywnymi?

118

PRZEKLINANIE, BRZYDKIE WYRAZY


Jedn ze stale powtarzajcych si uwag krytycznych pod adresem Summerhill jest to, e dzieci kln. To prawda jeeli uywanie staroangielskich sw jest przeklinaniem. To prawda, e nowy ucze klnie wicej ni potrzeba. Na naszym Oglnym Spotkaniu Szkoy pewna trzynastoletnia dziewczynka, ktra przysza do nas z klasztoru, bya stale oskarana o to, e wykrzykuje sukinsyn, gdy idzie si kpa w morzu. Tumaczono jej, e poniewa klnie wycznie wtedy, gdy jest na publicznej play, gdzie jest peno obcych dookoa, to dlatego wanie mona uzna, e si popisuje. Jak powiedzia to jeden z chopcw: Jeste po prostu gupi gsk. Klniesz na pokaz, a utrzymujesz, e jeste dumna z tego, e Summerhill jest woln szko. Lecz robisz co wrcz przeciwnego powodujesz, e ludzie patrz na ni lekcewaco. Wyjaniem jej, e tak naprawd, to prbuje ona zaszkodzi szkole, poniewa jej nienawidzi. Ale ja nie nienawidz Summerhill zawoaa. Tu jest wspaniale! Tak powiedziaem to jest, tak jak mwisz, wspaniae miejsce, ale ciebie w nim nie ma. Cigle jeszcze yjesz w swoim klasztorze i przyniosa tu z sob ca swoj nienawi do klasztoru i zakonnic. Cigle jeszcze identyfikujesz Summerhill ze znienawidzonym klasztorem. To nie Summerhill prbujesz w gruncie rzeczy zniszczy lecz zakon. Ale ona dalej wykrzykiwaa to swoje sowo a do czasu, gdy Summerhill staa si dla niej rzeczywistym miejscem, a nie symbolem. Wtedy przestaa kl. S trzy rodzaje przeklestw: seksualne, religijne i zwizane z ekskrementami. W Summerhill blunienie nie jest problemem, poniewa tu nie uczy si religii. Dzisiaj wikszo dzieci i dorosych przeklina. Wojsko znane jest z tego, co jedna z postaci Kiplinga nazywaa przymiotnikiem. W wikszoci uniwersytetw i klubw studenci uywaj seksualnego i odchodowego argonu. Uczniowie kln w tajemnicy i opowiadaj wulgarne historie. Rnica midzy dziemi z Summerhill a tymi z innych szk polega na tym, e pierwsze kln jawnie, a te drugie z tym si kryj. W Summerhill przeklinanie staje si problemem zawsze z powodu nowych uczniw. Nie chodzi o to, e starzy uczniowie maj wite jzyki, ale o to, e kln oni, e tak powiem, we waciwym czasie. Kontroluj si wiadomie i dbaj o to, by nie obrazi ludzi z zewntrz. Nasze mae dzieci wykazuj zainteresowanie staroangielskim sowem okrelajcym ka. Uywaj go bardzo czsto, to znaczy robi tak te z dobrych domw. Mam na myli domy, w ktrych mwi si o drugim daniu i duszym posiedzeniu. Dzieci lubi staroangielskie sowa. Niejedno dziecko pytao mnie, dlaczego to le, jeeli powie si publicznie gwno, ale mona powiedzie ka, albo odchody. Nie mam pojcia. Przedszkolaki, ktrym nie urabiano charakterw, maj sownictwo, ktre w duym stopniu mwi o kale. Nasze maluchy w wieku od czterech do siedmiu lat znajduj przyjemno w wykrzykiwaniu sra i szcza. Zdaj sobie spraw z tego, e wikszo z nich poddana bya surowemu treningowi czystoci w niemowlctwie, oraz e z tego powodu prawdopodobne jest to, e maj kompleksy zwizane z funkcjami fizjologicznymi. Jednak kilkoro z nich byo wychowywanych w samoregulacji, nie dowiadczyo surowego treningu czystoci, nie podlegao tabu ani nie uywano w stosunku do nich takich sw jak niegrzeczny czy brudny, nie dowiadczyy ukrywania nagoci przez dorosych ani wielkiego zamieszania wok funkcji wydalniczych. Te wewntrzsterowne dzieci wydaj si znajdowa tak sam przyjemno w uywaniu takich staroangielskich sw jak ich trzymani w ryzach koledzy. Tak wic nie wydaje si prawd, e swoboda przeklinania automatycznie odbiera atrakcyjno wszystkim obscenicznym sowom. Nasze mae dzieci uywaj tych sw dowolnie i bez waciwego kontekstu; natomiast, gdy kln starsi chopcy czy dziewczyny, uywaj jzyka tak, jak zrobiby to dorosy to znaczy trafnie. Sowa zwizane z seksem s znacznie powszechniej uywane ni te zwizane z odchodami. Nasze dzieci nie uwaaj, eby toalety byy zabawne. A fakt, e nie maj zahamowa w zwizku z ekskrementami powoduje, e aluzja do nich staje si nieciekawa i przyziemna. Z seksem jest inaczej. Seks jest tak wan czci ycia, e sownictwo z nim zwizane przenika cae nasze ycie. 119

W formie nadajcej si do powtrzenia spotykamy je praktycznie w kadej piosence i tacu: albo Moja rozpalona do czerwonoci kobieta (My Red Hot Mamma) albo Gdy dostan ci sam dzi w nocy (When I get You Alone Tonight). Dzieci akceptuj przeklinanie jako naturalny jzyk. Doroli potpiaj to, poniewa ich wasna obsceniczno jest wiksza ni dzieci. Tylko sprona osoba bdzie potpia sprono. Wyobraam sobie, e gdyby rodzice wychowali dziecko w przekonaniu, e nos jest ohydny i zy, dziecko skrycie szeptaoby sowo nos. Rodzice musz zada sobie pytanie: Czy mam pozwoli moim dzieciom kl otwarcie, czy pozwoli na to, by wintuszyy gdzie po ktach? Drogi poredniej nie ma. Przemilczanie sprawy wyzwala w wieku dojrzaym mczce opowieci komiwojaera. Otwarty sposb prowadzi do jasnego, czystego zainteresowania caym yciem. Zaryzykuj i powiem, e nasi byli uczniowie maj najczystsze umysy w caej Anglii. A jednak, prdzej czy pniej, trzeba si spotka take z wrogo nastawionymi do ycia i penymi dezaprobaty krewnymi czy ssiadami. W przypadku Zoe okazao si, e przyjmuje ona racjonalne wyjanienie zachowa ludzi z zewntrz. Jakie dzieci nauczyy j sowa, na druk ktrego prawo nie pozwala. Gdy rozmawialimy z rodzicem potencjalnego ucznia typowym biznesmenem ona prbowaa dopasowa czci jakiej zabawki do siebie i przy kadej nieudanej prbie wykrzykiwaa O, k! Pniej powiedzielimy jej (teraz myl, e cakiem niewaciwie), e niektrzy ludzie nie lubi tego sowa i e nie powinna uywa go w obecnoci goci. Powiedziaa na to: Okay. W tydzie pniej, zajta bya czym, co sprawiao jej trudno. Spojrzaa na nauczycielk i zapytaa: Czy ty jeste gociem? Nauczycielka odpowiedziaa, e nie. Zoe westchna i zawoaa: O, k! Widziaem ju niejedno dziecko, ktre w domu mogo mwi, co chce, ale przez to byo pozbawiane towarzystwa innych dzieci. ,,Nie moemy chyba zaprosi Tommiego na przyjcie, bo nie moemy pozwoli na to, by psu nasze dzieci swoim okropnym sownictwem. By banit to bolesna kara. Dlatego te trzeba zwaa na wiat zewntrzny i odpowiednio poprowadzi dziecko. Lecz to prowadzenie musi oby si bez karzcej cenzury.

CENZURA
W jakim stopniu powinnimy cenzurowa lektur dziecka? W moim biurze na pkach s rne ksiki na temat psychologii i seksu. Kade dziecko moe poyczy je sobie w kadej chwili. Mimo to nie wiem, czy wicej ni dwoje z nich wykazao nimi kiedykolwiek jakie zainteresowanie. aden chopiec ani adna dziewczyna nie prosili nigdy o Kochanka Lady Chatterley, czy Ulissesa a tylko jeden czy dwch seniorw poyczao Encyklopedi Wiedzy Seksualnej (Encyclopedia of Sex Knowledge). Kiedy jednak nowa uczennica, czternastoletnia dziewczyna wzia Pamitnik modej dziewczyny (A Young Girls Diary) z mojej pki. Widziaem, jak chichotaa czytajc t ksik. Sze miesicy pniej przeczytaa j po raz drugi i powiedziaa mi, e to raczej nudna ksika. To, co byo pikantn lektur dla ignorancji, stao si banaln lektur dla wiedzy. Ta dziewczyna przysza do Summerhill pena spronej ignorancji. Oczywicie objaniem jej sprawy seksu. Zakazy zawsze powoduj to, e dziecko czyta ksiki w tajemnicy. W czasach mojej modoci, cenzurowano modziey lektur, wic punktem honoru byo dopa Tess of the DUrbervilles czy Rabelaisa czy tumaczenia francuskich ksiek z serii w tej okadce. Innymi sowy, cenzura stanowia kryterium wyboru najciekawszych ksiek. Cenzura jest daremna, gdy nie chroni nikogo. Wemy na przykad ksik Jamesa Joycea Ulisses, kiedy zakazan w Anglii i Stanach Zjednoczonych, ale dostpn w Paryu czy Wiedniu. Zawiera ona sowa, ktre okrela si zwykle jako obsceniczne. Naiwny czytelnik nie zrozumiaby ich; wyrobiony czytelnik, ktry ju je zna, nie zostanie zepsuty. Pamitam, jak pewien dyrektor szkoy skrytykowa mnie za to, e wczyem do szkolnej biblioteki The Prisoner of Zenda. 120

Zdziwiony spytaem, dlaczego mu si to nie podoba. Powiedzia mi, e pierwsze rozdziay mwi o nielubnych dzieciach. Przedtem przeczytaem t ksik dwa razy i tego nie zauwayem. Wydaje si, e dzieci maj czystsze umysy ni doroli. Chopiec moe dwukrotnie przeczyta Toma Jonesa i nie dostrzec spronych fragmentw. Gdy uwalniamy dzieci od niewiedzy na tematy seksualne, niszczymy jednoczenie niebezpieczestwo jakiejkolwiek ksiki. Jestem zdecydowanie przeciwny cenzurowaniu lektury w jakimkolwiek wieku. Dopiero gdy zostawimy seks i zajmiemy si lkiem, cenzurowanie staje si trudniejszym problemem. Tak przeraajca ksika jak Dracula Brama Stokera mogaby wywrze zy wpyw na neurotyczne dziecko, a ja nie zostawibym jej rozmylnie w miejscu dla takiego dziecka dostpnym. Jednak poniewa moja praca polega na prbie analizy rde lkw, nie zabronibym jej czyta. Raczej zaatakowabym objawy wywoane przez lektur. Pamitam, e gdy byem may, przeraaa mnie biblijna opowie o dzieciach zjedzonych przez niedwiedzie, a jednak nikt nie postuluje koniecznoci cenzurowania Biblii. Wiele dzieci czyta Bibli szukajc nieprzyzwoitych fragmentw. Jako chopiec znaem je wszystkie, rozdzia i wers, dokadnie. Przychodzi mi teraz do gowy, e mj lk przed niedwiedziami mg wynika z wyrzutw sumienia, mczcych mnie w zwizku z innymi czciami Biblii. Mamy skonno wyolbrzymia wpyw, jaki wywieraj na dzieci krwioercze opowieci. Wikszo znajduje przyjemno w najbardziej nawet sadystycznych fabuach. W niedzielne wieczory, gdy opowiadam moim uczniom historyjki, w ktrych oni jako bohaterowie ratowani s w ostatniej chwili z kota ludoercy podskakuj z radoci. Opowieci o zjawiskach nadprzyrodzonych najpewniej mog wystraszy dziecko. Wikszo boi si duchw, zwaszcza dzieci z religijnych domw. W tym wypadku, podobnie jak w sprawach seksualnych, waciwym postpowaniem jest usunicie lku, a nie cenzurowanie ksiek. Przyznaj, e trudno jest zwalczy strachy zamieszkujce dusz, lecz nauczyciel czy lekarz musi stara si to zrobi. Obowizkiem rodzicw jest dopilnowa, eby te duchy tam si nie znalazy. aden rodzic nie powinien nigdy czyta swoim dzieciom historyjek o okrutnych olbrzymach i zych czarownicach. Niektrzy wahaj si, czy czyta bajki takie jak Kopciuszek z racji tego, e bajka zawiera zy mora: Bd woem roboczym bez umiejtnoci wyjcia z popielnika, a dobra wrka da ci ksicia za ma. Lecz jaki szkodliwy wpyw moe Kopciuszek wywrze na zdrowe dziecko? Na kadym dworcu mona zawsze kupi mnstwo kryminaw w bogatym wyborze. Gdy szesnastoletni chopak strzela do policjanta, ze dwa miliony czytelnikw nie rozumie tego, e odgrywa on w rzeczywistoci ten rodzaj fantazji, o ktrej oni czytaj z przyjemnoci. Thriller wskazuje na nasz niezdolno do zabawy, do fantazjowania, do tworzenia; w istocie, dotyka on naszej stumionej nienawici i chci, eby zrani i zabi. Chodzenie do kina i czytanie ksiek naley do rnych kategorii. To, co jest napisane, nie jest tak przeraajce, jak to, co si zobaczy czy usyszy. Niektre filmy wywouj przeraenie u dzieci i nigdy nie wiadomo gdzie i kiedy pojawi si w kinie co, co je przestraszy. W filmach jest tak wiele brutalnoci. Mczyni wal si w szczki, a czasami bij nawet kobiety. W dziennikach pokazuje si zawody w boksie i zapasach. Dopenieniem tego penego sadyzmu obrazu s filmy o walce bykw. Widziaem, jak mae dzieci bay si krokodyla czy piratw w filmowej wersji Piotrusia Pana. Bambi jest urocz opowieci, tak humanitarn i pen mioci, e nie potrafi zrozumie, jak ktokolwiek po jej obejrzeniu moe zabi jelenia li tylko dla sportu. Dzieciom bardzo on si podoba, chocia niektre z nich pacz ze strachu, gdy pies myliwego atakuje Bambi. Tak wic rodzice s usprawiedliwieni zabraniajc swoim dzieciom ogldania niektrych filmw. Natomiast wtpliwe jest to, czy filmy seksualne s szkodliwe dla wikszoci dzieci. Oczywicie, takie filmy nie wyrzdzaj szkody dzieciom cieszcym si wolnoci. Moi uczniowie obejrzeli francuski film La Ronde bez szczeglnych emocji czy jakich zych skutkw. Jest tak dlatego, e dzieci widz to, co chc widzie. Film bez seksu nie byby dochodowy. Filmy seksualne przysparzaj wicej dochodu narodowego ni ksiki i muzyka. Kosmetyki sprzedaj si lepiej ni bilety na koncerty. Ale trzeba pamita, e za tym seksem, ktry si pokazuje, zawsze jest jeszcze to, czego nie wida na ekranie. 121

Za kiem maeskim, starym butem i ryem kryj si nieprzyzwoite rzeczy, ktre one symbolizuj. Popularno filmw wynika z eskapizmu tkwicego w nas wszystkich i dlatego te producenci prawie zawsze pokazuj nam pene przepychu wntrza i wspaniae kostiumy. Wrd caego tego luksusu ze charaktery dostaj w skr, a szlachetni yj dugo i szczliwie. Niedawno ogldalimy film o mczynie, ktry sprzeda dusz diabu. Dzieci jednogonie orzeky, e diabe by bardzo do mnie podobny. Ja zawsze staj si diabem dla chopcw, ktrych uczono, e grzech seksualny jest grzechem przeciwko Duchowi witemu. Gdy mwi im, e w ciele nie ma nic grzesznego, patrz na mnie jak na kuszcego diaba. Dla neurotycznych dzieci reprezentuj zarwno Boga jak i szatana. Ktrego dnia pewien chopiec zapa motek, eby zabi diaba. Pomaganie neurotykom moe by niebezpieczne. Cenzurowanie towarzystwa dziecka jest, w wikszoci wypadkw, zbyt trudne. Sdz, e powinno si robi to tylko wwczas, gdy dziecko z ssiedztwa jest okrutne i znca si nad sabszymi. Na szczcie wikszo dzieci jest naturalnie wybircza i prdzej czy pniej znajduje sobie odpowiednie towarzystwo.

122

CZ V PROBLEMY DZIECI OKRUCIESTWO I SADYZM


Okruciestwo jest wypaczon mioci; dlatego te skrajny sadyzm jest zawsze wypaczonym seksualizmem. Okrutny czowiek nie umie dawa, poniewa dawanie wypywa z mioci. Instynkt okruciestwa nie istnieje. Zwierzta nie s okrutne. Kot nie bawi si mysz dlatego, e jest okrutny. Jest to po prostu zabawa i nie ma w niej wiadomoci jakiegokolwiek zncania. W przypadku ludzi okruciestwo wypywa z pobudek, ktre s w przewaajcej czci niewiadome. W moim dugim dowiadczeniu w pracy z dziemi w Summerhill rzadko zdarzao mi si zajmowa dzieckiem, ktre miaoby potrzeb torturowania zwierzt. Kilka lat temu zdarzy si wyjtek. Trzynastoletni John dosta na urodziny szczeniaka. On kocha zwierzta, napisaa jego matka. Wkrtce okazao si, e obchodzi si z psem bardzo le. Doszedem do wniosku, e identyfikowa on psiaka ze swoim modszym bratem, Jimem, ulubiecem matki. Pewnego dnia zobaczyem, jak bije Spota. Podszedem do pieska, pogaskaem go i powiedziaem: Cze, Jim. Najwyraniej uwiadomiem Johnowi, e swoj nienawi do brata konkurenta wyadowywa na biednym psie. Od tego czasu nie by ju okrutny; lecz ja zajem si tylko objawami, nie wyleczyem go z sadyzmu. Mao prawdopodobne, by radosne, cieszce si wolnoci dzieci byy okrutne. Okruciestwo wielu dzieci jest spowodowane traktowaniem, ktrego zaznay ze strony dorosych. Nie mona by bitym i jednoczenie nie pragn zbi kogo innego. Podobnie jak nauczyciel wybierasz sobie kogo, kto jest fizycznie sabszy od ciebie. Chopcy w surowych szkoach s dla siebie bardziej okrutni ni dzieci w Summerhill. Niezmiennie racjonalizuje si okruciestwo: Mnie to boli bardziej ni ciebie. Jedynie bardzo nieliczni sadyci mwi szczerze: Bij ludzi, poniewa dostarcza mi to zadowolenia, chocia to wanie jest prawdziwym wyjanieniem. Tumacz oni swj sadyzm w kategoriach moralnych mwic: Nie chc, eby mj syn by mikki. Chc, eby potrafi przystosowa si do wiata, ktry wymierzy mu wiele silnych ciosw. Bij mojego syna, bo mnie te bito, gdy byem chopcem i cholernie dobrze mi to zrobio. Rodzice, ktrzy bij dzieci, maj zawsze w pogotowiu takie gadkie wytumaczenia. Nigdy jeszcze nie spotkaem rodzica, ktry powiedziaby uczciwie: Uderzyem moje dziecko, bo je nienawidz, nienawidz samego siebie, mojej ony, mojej pracy, moich krewnych w gruncie rzeczy nienawidz samego ycia. Uderzam mojego syna, bo on jest may i nie umie mi odda. Uderzam go, poniewa boj si swojego szefa. Gdy mj szef napada na mnie, ja odbijam to sobie w domu na dziecku. Gdyby rodzice byli do uczciwi, eby powiedzie to wszystko, nie odczuwaliby potrzeby bycia okrutnymi w stosunku do swoich dzieci. Okruciestwo rodzi si z ignorancji i nienawici do samego siebie; chroni sadyst przed uwiadomieniem sobie, e jego wasny charakter jest wypaczony. W hitlerowskich Niemczech tortury zadawane byy przez zboczecw seksualnych typu Juliusa Streichera; jego praca Der Strmer pena bya zboczonego seksu na dugo przedtem, zanim utworzono obozy koncentracyjne. A jednak wielu ojcw, ktrzy wymylaj na perwersj seksualn wiziennego sadysty, nie stosuje tego samego rozumowania w stosunku do wasnego, mniejszego sadyzmu. Bicie dziecka w domu czy w szkole jest zasadniczo tym samym, co torturowanie yda w Belsen. Jeeli sadyzm mia podoe seksualne w Belsen, to bardzo prawdopodobne, e bdzie mia je take w szkole czy w rodzinie.

123

Sysz ju, jak matki protestuj: Nonsens! Czy chcesz przez to powiedzie, e gdy daam Jimmiemu klapsa za to, e rusza wazon od babci, to objawiam perwersj seksualn? Moja odpowied brzmi: Tak, w mniejszym stopniu. Gdyby bya szczliwa w maestwie i w peni usatysfakcjonowana seksualnie, nie daaby klapsa Jimmiemu. Bicie jest dosownie wyraon nienawici do ciaa, a ciao oznacza organizm ze wszystkimi jego wymaganiami i pragnieniami. Jeeli kochasz wasne ciao, nie bdziesz chciaa zada blu ciau Jimmiego. Rodzice mog bi swoje dzieci, ile im si podoba, dopki nie zostawi na ich ciele ladw, ktre mona by zobaczy w sdzie. Nasz kodeks karny jest jednym wielkim rejestrem okruciestw, zadawanych pod pozorem sprawiedliwoci. Z okruciestwem psychicznym trudniej sobie poradzi ni z fizycznym. Prawo miejskie moe zakaza stosowania kar cielesnych w szkoach, ale nigdy adne prawo nie dosignie osoby, ktra praktykuje okruciestwo psychiczne. Cyniczne czy zoliwe sowa rodzicw mog wyrzdzi dziecku ogromn szkod. Wszyscy znamy ojcw, ktrzy naigrywaj si ze swoich synw. lamazaro, spartaczysz wszystko, czego si tkniesz. Tacy mczyni podobnie okazuj nienawi do swoich on, nieustannie je krytykujc. I s ony, ktre rzdz mami i dziemi za pomoc oniemielenia i potokw obraliwych sw. Szczegln form psychicznego okruciestwa prezentuje ojciec, gdy sw nienawi do ony wyadowuje na dzieciach. Nauczyciele czasami zncaj si poprzez lekcewaenie i sarkazm. Oczekuj od swoich uczniw wybuchw miechu, gdy torturuj w ten sposb jakie biedne, kulce si ze strachu dziecko. Dzieci nigdy nie bd okrutne, o ile nie byy zmuszone do stumienia jakiej silnej emocji. Te cieszce si wolnoci prawie wcale nie czuj nienawici do samych siebie, ktr musiayby uzewntrznia. Nie nienawidz innych i nie s okrutne. Kademu maemu tchrzowi zncajcemu si nad sabszymi w jaki sposb wypaczono charakter. Czsto po prostu robi on innym dokadnie to samo, co jemu robiono. Kade bicie powoduje, e dziecko staje si sadystyczne w pragnieniach albo w praktyce. Represjonowane dzieci s okrutne w artach. W Summerhill rzadko kiedy pata si sobie figle. Te, ktre widziaem, byy zwykle dzieem nowo przybyych z innych szk. Czasami na pocztku semestru, po powrocie z domw, gdzie maj bardziej ograniczon swobod, dzieci robi sobie na zo chowaj rowery i tym podobne, lecz nie trwa to duej ni tydzie. Na og humor w Summerhill jest yczliwy. Dzieje si tak, poniewa dzieci dowiadczaj akceptacji i mioci ze strony nauczycieli: gdy nie jest konieczny lk i nienawi dzieci s dobre.

PRZESTPCZO
Wielu psychologw uwaa, e dziecko nie rodzi si ani dobre ani ze, lecz ze skonnociami zarwno do dobra jak i przestpczoci. Ja uwaam, e dzieci nie maj instynktu przestpczoci ani adnych naturalnych wrogich skonnoci. Przestpczo pojawia si u nich jako wypaczona forma mioci. Jest zasadniczo wyraaniem okruciestwa. Ona take bierze si z braku mioci. Ktrego dnia jeden z moich uczniw, dziewicioletni chopiec, pochonity swoim zajciem pogodnie nuci sobie przy tym: Chc zabi moj matk. Byo to niewiadome zachowanie, gdy robi on wanie dk i cae jego wiadome zainteresowanie skierowane byo na t czynno. Faktem jest, e jego matka zaabsorbowana jest wasnym yciem i rzadko go widuje. Nie kocha go, a on podwiadomie o tym wie. Lecz ten chopiec jedno z najmilszych dzieci nie rozpocz ycia z przestpczymi mylami. Jest to po prostu ta sama stara historia: jeeli nie mog dosta mioci, mog dosta nienawi. Kady przypadek przestpczoci u dzieci ma rdo w braku mioci. Inny dziewicioletni ucze mia fobi w zwizku z trucizn; ba si, e matka go otruje. Gdy wstawaa od stou, ledzi kady jej ruch; a czsto mwi: Wiem, co chcesz zrobi; masz zamiar wzi trucizn i zatru mi jedzenie. Podejrzewaem, e by to przypadek projekcji. Matka 124

prawdopodobnie okazywaa wicej mioci jego bratu; a neurotyczny syn najpewniej miewa fantazje na temat otrucia zarwno brata jak i matki. Jego lki mogy by lkami przed kar Ja chc j otru, wic moe ona otruje mnie z zemsty. Przestpstwo jest oczywicie wyrazem nienawici. Badanie przestpczoci u dzieci sprowadza si do badania powodw, ktre doprowadzaj dziecko do nienawici. Jest to problem zranionego ego. Nie moemy ignorowa faktu, e dziecko jest przede wszystkim egoist. Nikt poza nim si nie liczy. Gdy ego jest zadowolone, otrzymujemy to, co nazywamy dobroci. Gdy ego jest zranione, mamy do czynienia z tym, co nazywamy przestpczoci. Przestpca mci si na spoeczestwie, poniewa spoeczestwo nie docenio jego ego i nie okazao mu mioci. Gdyby ludzie rodzili si z instynktem przestpczoci, byoby tylu przestpcw z dobrych domw klasy redniej, ilu ze slumsw. Lecz dobrze sytuowani ludzie maj wicej okazji do wyraania ego. Przyjemnoci, ktre mona kupi za pienidze, wytworne otoczenie, kultura i duma z pochodzenia wszystko to suy ego. Wrd biedoty ego jest wygodzone. Tylko nielicznym biedujcym chopcom udaje si wybi. By przestpc, gangsterem, nawet zncajcym si nad sabszymi tchrzem to jeden ze sposobw na to, eby si wyrni. Wiele osb uwaa, e ze filmy robi z ludzi przestpcw. Taki pogld wydaje mi si powierzchowny. Mam powane wtpliwoci, czy jaki film kiedykolwiek kogo zepsu. Film z pewnoci moe zasugerowa modziey metod, lecz motywy ju byy, zanim pojawi si film. Film moe spowodowa, e przestpstwo bdzie bardziej artystyczne, ale w aden sposb nie moesz podsun myli o przestpstwie nikomu, kto nie zamierza go popeni. Zbrodnia jest przede wszystkim spraw rodzinn, a dopiero potem spraw spoecznoci. Wikszo z nas musiaaby przyzna przy odrobinie uczciwoci, e wymordowalimy w fantazji nasze rodziny. Miaem uczennic, ktra umiercaa ich wszystkich a szczeglnie matk w najstraszliwszy sposb. Autorytet i zazdro kryj si za wieloma morderczymi mylami. adne dziecko nie jest w stanie znosi autorytetu. A poniewa tak wiele dzieci doznaje niepowodze w wieku od czterech do szesnastu lat, zdumiewa mnie fakt, e na wiecie nie ma jeszcze wicej zbrodni. U dziecka pragnienie mocy jest pragnieniem bycia podziwianym i kochanym. Dziecko dy do tego, by wywoa w innych zachwyt i uwag. Tak wic obserwujemy przestpcze myli u introwertycznych dzieci dzieci niemiaych, ktre nie maj talentw towarzyskich. Nieadna dziewczynka bdzie snu straszliwe fantazje na temat nagej mierci swojej adnej siostry, gdy ta taczy solo przed gomi. Ekstrawertyk nie ma okazji do nienawici; mieje si, taczy i rozmawia, a uznanie publicznoci zaspokaja jego pragnienie bycia podziwianym. Introwertyk siedzi w kcie i marzy o tym, co powinno by. Najbardziej introwertyczny chopiec w mojej szkole nie bierze udziau w wieczornych spotkaniach towarzyskich. Nie taczy, nigdy nie piewa, nigdy nie szaleje z dziemi. Gdy ma lekcje ze mn, opowiada o wspaniaym czarodzieju, ktry mu suy. Wystarczy, by powiedzia jedno sowo, a czarodziej da mu rollsroycea. Opowiedziaem mu kiedy histori, w ktrej wszystkie dzieci z Summerhill znalazy si jako rozbitkowie na wyspie. Sprawia wraenie, e mu si to opowiadanie nie podoba. Poprosiem, eby je poprawi. Zrb tak, e tylko ja jeden si uratowaem powiedzia. Wszyscy znamy ten mechanizm mechanizm polegajcy na wspinaniu si w gr przez zepchnicie w d innego faceta. Jest to psychologia skarypyty. Prosz pana, a Tommy kl znaczy: Ja nie kln, ja jestem grzeczny. Rnica midzy osob, ktra zabija rywali w wyobrani, a zbrodniarzem, ktry zabija ludzi w rzeczywistoci, jest rnic stopnia. Poniewa wszyscy jestemy mniej czy bardziej spragnieni mioci, wszyscy jestemy potencjalnymi zbrodniarzami. Zwykem schlebia sobie, e leczyem dzieci z morderczych fantazji dziki moim metodom psychologicznym, ale teraz uwaam, e to mioci naley przypisywa t zasug. Udawanie, e kocham nowego ucznia byoby gupie; a jednak dziecko czuje, e je kocham, poniewa szanuj jego ego.

125

Pozwoli dziecku na wolno bycia sob jest prawdziwym lekarstwem na przestpczo. Nauczyem si tego dawno temu, gdy pojechaem do Little Commonwealth Homera Lane. Da on modocianym przestpcom wolno do bycia sob, a oni stali si dobrzy. W slumsach jedynym sposobem dostpnym modocianemu przestpcy dla zadowolenia wasnego ego jest zwrcenie na siebie uwagi aspoecznym zachowaniem. Lane opowiada mi, e widzia, jak niektrzy z nich w czasie rozprawy dumnie rozgldali si po sali sdowej. yjc w rodzinnej wsplnocie razem z Laneem, ci chopcy odkryli nowe wartoci, wartoci spoeczne to znaczy dobre. To, co zobaczyem na farmie w Dorset, byo dla mnie przekonujcym dowodem, e nie istnieje pierwotna wola przestpczoci. Przypominam sobie histori nowego chopca, ktry stamtd uciek. Lane ruszy za nim w pocig i zapa go. Chopiec zasoni si rk. Lane umiechn si i wsun mu w rk troch pienidzy. Na co te pienidze? wyjka chopiec. Jed do domu pocigiem, czowieku powiedzia Lane nie id piechot. Ten chopiec wrci do Commonwealth tego wieczoru. Zastanawiam si nad tym sposobem oraz nad surowymi metodami stosowanymi w wikszoci zakadw poprawczych. To prawo tworzy zbrodni. Prawo w domu wyraane zakazami ojca hamuje ego dziecka; a powicajc je czyni dziecko zym. Prawo pastwowe jedynie oywia niewiadom pami o skrpowaniu w domu. Represja wyzwala bunt, a ten naturalnie pragnie zemsty. Przestpczo jest zemst. Aby zlikwidowa przestpczo musimy usun przyczyny, ktre powoduj, e dziecko pragnie rewanu. Musimy okazywa dziecku mio i szacunek.

KRADZIE
Powinnimy rozrnia dwa rodzaje kradziey: kradzie popenion przez normalne dziecko i przez dziecko neurotyczne. Nieskrpowane, normalne dziecko ukradnie. Chce ono po prostu zaspokoi swoje pragnienie posiadania lub te szuka z przyjacimi przygody. To dziecko nie rozrnia jeszcze mojego i twojego. Wiele dzieci z Summerhill popenia tego rodzaju kradziee do pewnego wieku. Bez przeszkd mog tu przej ten okres. Rozmawiajc z dyrektorami szk na temat ich sadw, dowiadywaem si, e to uczniowie zabieraj wikszo owocw. Mamy teraz w Summerhill duy ogrd, peen drzew i krzeww, lecz nasze dzieci rzadko kradn. Jaki czas temu zarzucono dwu chopcom na Oglnym Spotkaniu Szkoy kradzie w sadzie. Byli to dwaj nowi przybysze. Gdy poradzilimy sobie z ich sumieniami, nie wykazywali dalszego zainteresowania tego rodzaju postpowaniem. Kradziee szkolne s przewanie przedsiwziciem grupowym. Ich charakter sugeruje, e w tym wypadku wan rol odgrywa przygoda; lecz nie tylko, take ch imponowania, przedsibiorczo, przywdztwo. Rzadko kiedy spotyka si samotnego oszusta z reguy jest to przebiegy chopiec z wyrazem anielskiej niewinnoci na twarzy, ktremu bardzo duo uchodzi na sucho, poniewa nie ma w Summerhill nikogo, kto by na niego donis. Naprawd nigdy nie mona rozpozna modego zodzieja po twarzy. Prawd powiedziawszy mam teraz w szkole chopca z tak niewinnym umiechem i tak czystymi, bkitnymi oczami, e powanie podejrzewam, i musi on co wiedzie o losach pewnej puszki owocw, ktra znikna ze szkolnej spiarni wczoraj w nocy. Jednake widziaem ju, jak niejedno dziecko, ktremu zdarzao si kra, gdy miao trzynacie lat, wyroso na uczciwego obywatela. Wydaje si, e prawda jest taka, i dorastanie zajmuje dzieciom znacznie wicej czasu, ni nam si dotd wydawao. Przez dorastanie rozumiem stawanie si istot spoeczn. Dziecko jest pierwotnie egoist zwykle do pocztku okresu dojrzewania i a do tego czasu nie posiada na og umiejtnoci identyfikowania si z innymi ludmi. Pojcia moje i twoje pochodz z jzyka dorosych; malec zrozumie ich sens, gdy stanie si dojrzaym czowiekiem. 126

Jeeli dzieci s kochane i maj duo swobody, to z czasem stan si porzdne i uczciwe. Cho brzmi to jak prosta maksyma, to jednak wiadom jestem wielu przeszkd, na ktre natrafilimy w praktyce. W Summerhill nie mog zostawi otwartej lodwki czy pudelka z pienidzmi. Na spotkaniach szkoy dzieci oskaraj si wzajemnie o wamania do walizek. Nawet jeden zodziej moe sprawi, e spoeczno stanie si wiadoma zamka i klucza. Nieliczne grupy modziey s cakowicie uczciwe. Pidziesit lat temu nie odwayem si zostawi ksiki w kieszeni paszcza w pokoju studenckim na uniwersytecie; doszy mnie take suchy, e czonkowie parlamentu boj si zostawi co wartociowego w paszczach czy aktwkach. Uczciwo wydaje si by cech nabyt, ktra pojawia si pno w rozwoju czowieka, wraz z nastaniem wasnoci prywatnej. Moliwe, e czynnikiem najbardziej wspierajcym uczciwo jest strach. To nie abstrakcyjna uczciwo powstrzymuje mnie przed oszustwem w zeznaniach podatkowych; to strach, e ta gra nie warta jest wieczki; e gdyby mnie nakryli, wstyd zrujnowaby moj reputacj, prac i dom. Jeeli cokolwiek jest ustawowo zakazane, naley przyj za pewnik, e ustanowiono dane prawo, poniewa istniaa tendencja do jego naruszania. W kraju, w ktrym obowizywaaby cakowita prohibicja, nie byoby przepisw dotyczcych prowadzenia samochodu pod wpywem alkoholu. We wszystkich pastwach wiele aktw prawnych dotyczcych kradziey, rozboju, oszustwa i tak dalej, opartych jest na przekonaniu, e ludzie kradliby, gdyby mogli. To prawda. Ostatecznie wikszo dorosych jest mniej lub bardziej nieuczciwa. Istnieje bardzo niewielu ludzi, ktrzy nie przeszmugluj czego przy odprawie celnej; jeszcze mniej takich, ktrzy nie oszukuj w sprawach podatkowych. A mimo to prawie kady jest szczerze zdenerwowany, gdy jego syn kradnie par groszy. Z drugiej strony, w sprawach zaatwianych midzy sob wikszo ludzi jest cakiem uczciwa. atwo byoby na przyjciu wsun do kieszeni jedn ze srebrnych yeczek gospodyni, gdyby mia taki zamiar. Nie masz zamiaru tego robi, zgoda, ale niewykluczone, e przyszoby ci do gowy powtrne wykorzystanie biletu na przejazd, ktrego kontroler nie przedziurkowa i nie zabra. Doroli odrniaj jednostk od organizacji, wszystko jedno prywatnej czy pastwowej. W porzdku jest oszuka towarzystwo ubezpieczeniowe, lecz karygodnym oszukanie sklepikarza. Dzieci nie robi takich rozrnie. Zwdziyby cokolwiek wspmieszkacom, nauczycielom czy sprzedawcom bez rnicy. Nie wszystkie dzieci postpuj w ten sposb, lecz wiele z nich zgodzi si podzieli skradzionym dobrem. Oznacza to, e wrd wolnych i szczliwych dzieci klasy redniej obserwujemy ten sam rodzaj nieuczciwoci, ktry wystpuje wrd biedniejszych. Jestem zdania, e wiele dzieci ukradnie, gdy nadarzy si dobra po temu okazja. Jako chopiec nie kradem, poniewa byem tak gruntownie uwarunkowany. Kradzie oznaczaa porzdne lanie w razie wpadki i ogie piekielny przez wieczno. Ale dzieci nie zastraszone tak mocno jak ja, po prostu co ukradn. Mimo to upieram si, e z czasem, gdy dziecko wychowywane jest w mioci, wyronie ono z okresu kradziey i dojrzeje, stajc si uczciwym czowiekiem. Drugi rodzaj kradziey nawykowa, kompulsywna kradzie jest objawem nerwicy. Kradziee popeniane przez znerwicowane dziecko s zwykle oznak niedostatku mioci. Motywacja jest niewiadoma. W prawie kadym przypadku potwierdzonego modocianego zodziejstwa dziecko czuje si niekochane. Jego kradziee s symboliczn prb uzyskania czego o wielkiej wartoci. Gdy dziecko ukradnie pienidze, biuteri czy cokolwiek innego podwiadomym pragnieniem jest kradzie mioci. Kradziee tego rodzaju mog by wyleczone wycznie przez okazywanie dziecku mioci. Std te, gdy daj chopcu pienidze za to, e ukrad mj tyto, przemawiam do jego nieuwiadomionego uczucia, a nie do jego wiadomych myli. On by moe myli, e jestem gupcem, ale to, co myli, nie ma zbyt wielkiego znaczenia; wane jest to, co czuje. A czuje on, e jestem jego przyjacielem, e go akceptuj, jestem kim, kto obdarza go mioci zamiast nienawici. Prdzej czy pniej kradziee ustaj, jako e mio, ktr krad symbolicznie pod postaci pienidzy czy rzeczy, jest teraz dawana za darmo i nie ma ju potrzeby jej kra.

127

W tym kontekcie wspominam przypadek chopca, ktry stale jedzi na rowerach innych dzieci. Wezwany przed Oglne Spotkanie Szkoy zosta oskarony o cige naruszanie zasady prywatnej wasnoci przez korzystanie z rowerw innych dzieci. Werdykt: Winny! Kara: Prosi si spoeczno o zoenie si na zakup roweru dla winowajcy. Spoeczno zoya si na ten cel. Niemniej jednak musz okreli warunki nagradzania zodzieja. Jeeli ma on trywialn umysowo lub, co gorsza, jest zatrzymany w rozwoju emocjonalnym, nagroda nie bdzie miaa podanego skutku. Albo te gdy woda sodowa uderzya mu do gowy, ten symboliczny dar nie przyniesie mu poytku. W mojej pracy z trudnymi dziemi okazao si, e prawie kady modociany zodziej reagowa pozytywnie na fakt nagradzania kradziey. Nie powiodo mi si jedynie w bardzo nielicznych przypadkach dzieci, ktre mona by nazwa wiadomymi oszustami, poza zasigiem terapii czy te terapii zamaskowanej przez nagradzanie. Natomiast, gdy kradziee oznaczaj zarwno niedostatek mioci rodzicielskiej jak i nadmierne zakazy dotyczce seksu, sytuacja staje si skomplikowana. Do tej kategorii naley kleptomania niekontrolowane wyciganie rki po co zakazanego masturbacj. Ten rodzaj kradziey ma najlepsze rokowania, gdy rodzice zdadz sobie spraw ze swojego bdu i zaczn wszystko od pocztku mwic szczerze dziecku, e ich zakazy byy bdne. Sam nauczyciel, bez pomocy rodzicw dziecka, rzadko moe wyleczy kleptomani. Najbardziej podane jest, by zniosa zakaz ta osoba, ktra go pierwotnie wydaa. Kiedy przysano do mojej szkoy szesnastoletniego chopca, dlatego e okropnie krad. Gdy przyjecha na stacj, wrczy mi ulgowy bilet, ktry ojciec kupi mu w Londynie a ktry mu si ze wzgldu na jego wiek ju nie nalea. Chciabym wbi do gowy rodzicom nagminnie nieuczciwego dziecka, e najpierw powinni przyjrze si sobie po to, by odkry, jakie to ich postpowanie sprawio, e ich dziecko stao si oszustem. Rodzice szukaj winy nie tam, gdzie trzeba, gdy obwiniaj za notoryczn nieuczciwo swego dziecka ze towarzystwo, filmy gangsterskie, niedostatek kontroli rodzicielskiej z powodu pobytu tatusia w wojsku, itd. Czynniki te same w sobie miayby niewielki lub aden wpyw na dziecko wychowywane w atmosferze mioci i akceptacji oraz przy naturalnym podejciu do spraw seksu. Zwyczajnie nie wiem, ilu modocianych przestpcw odnosi jakiekolwiek korzyci z codziennych czy cotygodniowych wizyt w poradni wychowawczej. Wiem jedynie, e metody stosowane w takich orodkach nie s ani surowe ani przewrotne oraz e pracownicy socjalni bardzo si staraj zrozumie dziecko, nie osdza go moralnie ani krytykowa jego charakteru. A dom, w ktrym yje takie psychicznie chore dziecko, staje si przeszkod dla dziaa psychologa dziecicego czy opiekuna sdowego. Przypuszczam, e poprawa nastpuje tylko wtedy, gdy psychologowi czy opiekunowi sdowemu uda si przekona rodzicw, aby zmienili swj sposb traktowania dziecka. Bowiem modociani zodzieje s jak trdzik, zewntrzna oznaka chorego ciaa chorego ciaa naszego spoeczestwa. adna terapia indywidualna nie jest w stanie pokona za niedobrego domu, ulicy w slumsach czy dotknitej bied rodziny. Stwierdzenie, e midzy pitym a pitnastym rokiem ycia wikszo dzieci otrzymuje wyksztacenie, ktre idzie tylko do gowy, jest a nadto prawdziwe. Nie wida prawie adnej troski o ich ycie emocjonalne. A przecie to zaburzenia emocjonalne u dziecka neurotycznego powoduj, e kradnie ono kompulsywnie. Caa jego szkolna wiedza czy te jej brak nie odgrywa adnej roli w jego zodziejstwie. Faktem oczywistym jest, i adna szczliwa osoba nie kradnie kompulsywnie i stale. W przypadku notorycznego zodzieja naley odpowiedzie na nastpujce pytania: Jaka jest jego przeszo? Czy jego dom by szczliwym domem? Czy jego rodzice zawsze mwili mu pen prawd? Czy czu si winny z powodu masturbacji? Czy czu si winny w zwizku z religi? Dlaczego lekceway swoich rodzicw? Czy czu, e oni go nie kochaj? Musiao by w nim jakie pieko, ktre zmienio go w zodzieja. Co gorsza, pieko do jakiego posaliby go niektrzy z naszych sdziw, nie zneutralizowaoby jego wewntrznej udrki. Nie jest powiedziane, e w trakcie terapii rozwizane zostan problemy modocianego zodzieja. Oczywicie, e mogaby ona znacznie mu pomc, mogaby uwolni go od niektrych lkw i nienawici, mogaby zapewni mu troch szacunku dla samego siebie. Dopki jednak pierwotne elementy nienawici pozostan w jego otoczeniu, dopty w kadej chwili istnieje groba 128

jego cofnicia si do stanu poprzedniego. Terapia jego rodzicw pozwoliaby z czasem osign znacznie lepsze efekty. Miaem raz w szkole wyronitego chopca, ktry pod wzgldem psychicznym mia trzy, cztery lata. Krad w sklepach. Zastanawiaem si, czy nie pj z nim do sklepu i nie ukra w jego obecnoci (po uprzednim zaatwieniu sprawy ze sklepikarzem). Dla tego chopca byem ojcem i Bogiem. Skonny byem przypuszcza, e fakt, i jego prawdziwy ojciec nie akceptowa go, by cile zwizany z kradzieami. Wyobraaem sobie, e gdy chopiec zobaczy jak jego nowy OjciecBg kradnie, bdzie zmuszony zrewidowa swoje sumienie. Byem w peni przygotowany na jego silny protest. W leczeniu neurotycznego zodzieja nie widz adnej innej moliwej metody poza akceptacj. Nerwica jest wynikiem konfliktu midzy tym, czego komu nie pozwala si mie a tym, czego on naprawd chce. Ja niezmiennie stwierdzam, e osabienie tego faszywego sumienia czyni dziecko szczliwszym i lepszym. Zrb porzdek z takim sumieniem u chopca, a wyleczysz go z tego, e kradnie.

PRZESTPCZO MODOCIANYCH
W dzisiejszych czasach bestialskich napadw z broni i kastetami, wadze nie wiedz, co pocz w kwestii przestpczoci modocianych i najwyraniej sprbuj wszystkiego, eby j zahamowa. Gazety pisz o nowym sposobie radzenia sobie z tym problemem. Jest to brutalna metoda: skazywanie modocianych na pobyt w zakadach poprawczych, w ktrych panuje reim polegajcy na mczcym drylu i surowych karach. Na jednym ze zdj widziaem chopcw wiczcych z olbrzymimi kodami na ramionach. Wydaje si, e w takich miejscach nie ma adnych przywilejw. Zakadam, e kilka miesicy tego pieka by moe powstrzyma paru potencjalnych modocianych przestpcw. Ale takie postpowanie nigdy nie dociera do przyczyn podstawowych, do istoty sprawy. Co gorsza, takie postpowanie jest dla wielu nastolatkw wyrazem nienawici, a jego szorstko musi stworzy ludzi, ktrzy trwale nienawidz spoeczestwa. Ponad trzydzieci lat temu Homer Lane udowodni swoj prac w obozie poprawczym nazwanym Little Commonwealth, e modocianych przestpcw mona wyleczy mioci wyleczy przy pomocy autorytetu, ktry jest po stronie dziecka. Lane zbiera chuliganicych chopcw i dziewczyny z londyskich sdw aspoeczne, bezwzgldne dzieci chepice si swoj reputacj bandytw, zodziei i gangsterw. Ci niepoprawni przybywali do Little Commonwealth i znajdowali tam samorzdn wsplnot oraz pen mioci akceptacj. Stopniowo ci modzi ludzie stawali si przyzwoitymi, uczciwymi obywatelami, z ktrych wielu zaliczaem do grona moich przyjaci. Lane by geniuszem w rozumieniu i postpowaniu z przestpczymi dziemi. Leczy je, poniewa nieustannie okazywa im mio i zrozumienie. Zawsze, w kadym czynie przestpczym szuka ukrytego motywu przekonany, e za kad zbrodni kryje si pragnienie, ktre pierwotnie byo dobre. Stwierdzi, e mwienie do dzieci nie ma sensu i e liczy si tylko dziaanie. Utrzymywa, e aby dziecko mogo pozby si jakiej zej, aspoecznej cechy, powinno si pozwoli mu zaspokoi jego pragnienia. Kiedy, gdy jeden z jego modych podopiecznych, Jabez, wyrazi pene zoci yczenie rozbicia wszystkich filianek i spodkw na stoliku, Lane poda mu elazny pogrzebacz i powiedzia, eby wzi si do dziea. Jabez zrobi to ale ju nastpnego dnia przyszed do Lanea i poprosi o bardziej odpowiedzialn i lepiej patn prac ni ta, ktr wykonywa. Lane spyta go, dlaczego chce lepiej patnej pracy. Bo chc zapaci za te filianki i spodki, odpowiedzia Jabez. Lane tumaczy to w nastpujcy sposb: faktyczne rozbicie tych filianek spowodowao, e ciar zahamowa i konfliktw Jabeza spad na ziemi. Korzystny wpyw emocjonalny musia wywrze na niego fakt, e po raz pierwszy w yciu zosta zachcony przez autorytet do tego, eby co rozwali i pozby si swego gniewu. 129

Wszyscy modociani przestpcy w Little Commonwealth pochodzili z okropnych miejskich slumsw, a mimo to nigdy nie syszaem, eby ktry z nich wrci do gangsterstwa. Sposb Lanea nazywam drog mioci. Sposb da-modocianemu-przestpcy-w-ko nazywam drog nienawici. A poniewa nienawi jeszcze nigdy nikogo z niczego nie wyleczya, dochodz do wniosku, e taka metoda nigdy nie pomoe w uspoecznieniu adnego dziecka. A jednak dobrze wiem, e gdybym by dzisiaj sdzi i miabym zaj si jakim twardym, ponurym przestpc, nie miabym pojcia, co z nim zrobi. Poniewa, a mwi to ze wstydem, nie ma obecnie w Anglii takiego zakadu poprawczego jak Little Commonwealth, do ktrego mona by go posa. Lane zmar w 1925 roku, a nasze wadze tutaj, w Anglii, niczego nie nauczyy si od tego niezwykego czowieka. Jednake w ostatnich latach grono kuratorw sdowych opiekujcych si modocianymi wypuszczonymi warunkowo na wolno wykazuje szczer ch ich zrozumienia. Take psychiatrzy, pomimo duej wrogoci ze strony prawnikw, zrobili duo, by nauczy spoeczestwo, e przestpczo nie jest zoliwoci, a raczej pewnym rodzajem choroby, ktra wymaga wspczucia i zrozumienia. Nadchodzi przypyw w kierunku mioci zamiast w kierunku nienawici; w kierunku zrozumienia, a nie witoszkowatego moralnego oburzenia. Jest to powolny przypyw. Ale nawet taki przypyw zabiera ze sob troch zanieczyszcze; a z czasem musi by coraz wikszy. Nie znam adnego dowodu na to, e jaka osoba kiedykolwiek staa si dobra dziki przemocy, okruciestwu czy nienawici. W mojej dugiej karierze miaem do czynienia z wieloma trudnymi dziemi, wrd ktrych wiele byo modocianymi przestpcami. Widziaem, jakie s nieszczliwe i pene nienawici, jak czuj si gorsze, jak emocjonalnie pogmatwane. Ich stosunek do mnie jest arogancki i lekcewacy, poniewa nauczyciel to substytut ojca, wrg. yem z ich intensywn nienawici i podejrzliwoci. Ale tutaj w Summerhill ci potencjalni przestpcy sami kieruj spoecznoci poprzez samorzd; mog si uczy i mog si bawi. A kiedy ukradn, mog nawet zosta nagrodzeni. Nigdy si ich nie poucza, nigdy nie wywouje si lku przed autorytetem, czy to ziemskim czy niebieskim. Za kilka lat ci sami wrogo do ycia nastawieni ludzie id w wiat jako szczliwe, spoeczne jednostki. O ile mi wiadomo aden z modocianych przestpcw, ktry spdzi siedem lat w Summerhill, nie by nigdy skazany na wizienie, nigdy nie zgwaci, nie sta si aspoeczny. To nie ja ich wyleczyem. Leczy ich rodowisko poniewa rodowisko Summerhill okazuje zaufanie, bezpieczestwo, sympati; nie obwinia i nie sdzi. Dzieci z Summerhill nie staj si przestpcami po opuszczeniu szkoy, poniewa mog swobodnie, bez lku, kary i poucze moralnych przej przez okres gangsterski. Pozwala im si wyrosn z jednego etapu rozwoju i w naturalny sposb przej do etapu nastpnego. Ja po prostu nie wiem, jak reagowaby na mio dorosy przestpca. Jestem cakiem pewny, e nagradzanie gangstera za kradzie nie wyleczyoby go, tak jak jestem pewien, e nie leczy go wizienie. Tylko w przypadku bardzo modych ludzi terapia rokuje wiksze nadzieje. A jednak nawet wtedy, gdy zastosuje si j wobec dziecka w pitnastym roku ycia, wolno czsto zmienia przestpc w dobrego obywatela. Mielimy kiedy w Summerhill dwunastoletniego chopca, ktrego wyrzucono z wielu szk za aspoeczne zachowanie. U nas ten sam chopiec sta si radosnym, twrczym, spoecznie zorientowanym dzieckiem. Autorytet w zakadzie poprawczym zniszczyby go. Jeeli wolno moe uratowa tak trudne dziecko, to c mogaby ona zrobi dla milionw tak zwanych normalnych dzieci, ktre s wypaczone przez autorytet w rodzinie? Trzynastoletni Tommy stanowi powany problem: krad i by destrukcyjny. Podczas pewnych wakacji nie mg pojecha do domu, wic zatrzymalimy go w szkole. Przez dwa miesice by jedynym dzieckiem w Summerhill. Zachowywa si absolutnie bez zarzutu. Nie musielimy zamyka jedzenia ani pienidzy. Ale gdy tylko wrcia do szkoy jego banda, przewodzi napadowi na spiarni co jedynie dowodzi tego, e dziecko w pojedynk i dziecko w grupie to dwie rne osoby.

130

Nauczyciele z zakadw poprawczych mwi mi, e aspoeczna modzie ma czsto wspczynnik inteligencji poniej redniej. Dodabym, e pod wzgldem emocjonalnym s take poniej redniej. W pewnym okresie sdziem, e przestpcze dziecko to dziecko zdolne, pene energii twrczej, ktr musiao aspoecznie wyadowa, poniewa nie miao sposobu pozytywnego jej wyraenia. Uwolnij je od zahamowa i dyscypliny, mylaem, a ono najprawdopodobniej okae si zdolne, twrcze, nawet byskotliwe. Myliem si, bardzo si myliem. Lata spdzone na zajmowaniu si wszelkiego rodzaju modocianymi przestpcami udowodniy mi, e oni, w przewaajcej czci, ustpuj innym. Przypominam sobie tylko jednego takiego chopca, ktry wyrni si pniej w yciu. Wielu z nich zostao wyleczonych z aspoecznego zachowania i nieuczciwoci i podjo pniej regularn prac. Lecz aden z nich nie zosta uczonym czy artyst, zdolnym inynierem czy utalentowan aktork. Wydaje si, e po usuniciu aspoecznego pdu u wikszoci tych krnbrnych dzieci pozostaje tylko pozbawiona ambicji miertelna nuda ycia. Gdy mody czowiek musi pozosta w zym rodowisku z ciemnymi rodzicami, nie ma on adnej szansy na to, eby odreagowa swoj aspoeczno. Likwidacja biedy, slumsw i ignorancji rodzicw automatycznie zmniejszy populacj zakadw poprawczych. Podstawowe lekarstwo na przestpczo modocianych to wyleczenie spoeczestwa z jego wasnej demoralizacji i towarzyszcej jej niemoralnej obojtnoci. Musimy opowiedzie si po jednej albo po drugiej wyranie okrelonej stronie. Albo traktujemy modocianych przestpcw w peen nienawici, piekielny sposb albo stosujemy metod mioci. Pozwlcie, e przez chwil wyobra sobie, i jestem ministrem edukacji z nieograniczon wadz w dziedzinie edukacji. Naszkicuj oglny program, tymczasowy plan picioletni dla szk. Jako minister rozwizabym wszystkie tak zwane zakady poprawcze, a zastpibym je koedukacyjnymi koloniami na terenie caego kraju. Natychmiast stworzybym specjalne orodki szkoleniowe w celu pozyskania kadr dla obsadzenia tyche kolonii nauczycielami i opiekunkami. Kada kolonia byaby cakowicie samorzdna. Personel nie miaby adnych specjalnych przywilejw. Miaby takie samo jedzenie i ogrzewanie jak uczniowie. Uczniom pacioby si za kad wykonan na rzecz wsplnoty prac. Hasem kolonii byaby wolno. Nie tolerowano by tam adnej religii, adnego moralizowania, adnego autorytetu. Wykluczybym religi, poniewa religia przemawia: wygasza kazania, prbuje idealizowa, przygniata. Religia widzi grzech tam, gdzie go nie ma. Wierzy w woln wol, podczas gdy dla niektrych dzieci zniewolonych przez wewntrzne przymusy, adna wolna wola nie istnieje. W miejsce determinacji religijnej popierabym emocje warunkowane mioci, a nie czym, co jest okrutne i niesprawiedliwe. Osignicie tego ideau w kolonii byoby moliwe tylko w jeden sposb przez niewtrcanie si do modych ludzi, gdy tylko moliwe; uwolnienie ich od narzuconego autorytetu, od nienawici i od kary. Wiem z dowiadczenia, e jest to jedyny sposb. Pedagogw nauczyoby si traktowa dzieci jak ludzi sobie rwnych, nie podwadnych. Nie zachowywaliby oni adnej obronnej powagi, adnego sarkazmu. Nie wywoywaliby lku. Musieliby to by mczyni i kobiety o nieskoczonej cierpliwoci, potraficy spojrze daleko w przyszo, gotowi uwierzy w sens wysikw i w ich ostateczny rezultat. I chocia spoeczestwo obecnie nie zezwolioby na pene ycie seksualne w tym wieku, wymieszanie pci doprowadzioby do wielu wartociowych zjawisk do czuoci, do naturalnie dobrych manier, do tak potrzebnej znajomoci drugiej pci, do zminimalizowania rozwizoci i podliwego chichotu. Podstawow cech byaby umiejtno okazywania zaufania uczniom, traktowania ich jak ludzi godnych szacunku, a nie jak zodziei i chuliganw. Jednoczenie personel musiaby mie poczucie realizmu i nie obarcza jednostki ponad jej siy w danym momencie; na przykad nie powierza zodziejowi w opiek wsplnych pienidzy przeznaczonych na przyjcie z okazji Boego Narodzenia. Opiekunowie musieliby powstrzyma si od wszelkiej pokusy pouczania zdajc sobie spraw, e czyny licz si duo bardziej ni sowa. Wymagaoby si od nich znajomoci historii kadego z podopiecznych, znajomoci caej jego przeszoci.

131

Testowanie inteligencji miaoby w kolonii drugorzdne znaczenie. Ich wyniki nie wiadcz o potencjale czowieka w istotnych kwestiach. Nie oceniaj prawidowo emocji, twrczoci, oryginalnoci i wyobrani. Oglna atmosfera byaby raczej atmosfer szpitala ni zakadu. Tak jak aden lekarz nie przyjmuje moralnej postawy w stosunku do pacjenta chorego na syfilis, tak nasz personel nie przyjmowaby adnej moralnej postawy wobec choroby, ktr nazywamy przestpczoci. Kolonia rniaby si od szpitala tylko tym, e zwykle nie podawaoby si tam adnych lekarstw nawet psychologicznych. Uzdrowienie wynikaoby jedynie z obecnoci autentycznej mioci w otoczeniu. Personel musiaby take okazywa autentyczn wiar w natur ludzk. Prawda, e byyby przypadki nieuleczalne czy niepowodzenia. Spoeczestwo nadal musiaoby si z nimi liczy. Ale stanowiyby one nieznaczn mniejszo, podczas gdy wikszo modocianych przestpcw zareagowaaby na mio, tolerancj i zaufanie. Cynicznie nastawionym przypominabym stale o historii Homera Lanea, ktra miaa zwizek z pewnym modziecem spotkanym w londyskim sdzie dla nieletnich. Lane wrczy mu funtowy banknot, ktrym ten chopiec mia opaci sobie przejazd do pobliskiego miasta wiedzc, e przyniesie on mu reszt co do grosza. I tak si stao. Przypominabym stale takim ludziom o amerykaskim straniku wiziennym, ktry posa odsiadujcego doywocie winia do Nowego Jorku w celu zakupu nowych maszyn dla wiziennego warsztatu szewskiego. Wizie wrci z penym rozliczeniem za nowe maszyny, ktre kupi. Stranik zapyta: Dlaczego nie wykorzystae okazji, by zwia w Nowym Jorku? Skazany podrapa si po gowie. Nie wiem, chyba dlatego, e pan mi zaufa. Wizienia i kary nigdy nie zastpi tej wspaniaej wiary w ludzi. Takie zaufanie oznacza dla czowieka w tarapatach, e kto daje mu mio, a nie nienawi.

LECZENIE DZIECKA
Leczenie w wikszym stopniu zaley od pacjenta ni od terapeuty. Powodem, dla ktrego tak wielu ludziom terapia nie przynosi ulgi, jest fakt, e zostali oni sterroryzowani przez krewnych i dlatego poddali si leczeniu. Jeeli, na przykad, mowi udaje si posa niechtn on na psychoanaliz, ona poddaje si temu, co cakiem zrozumiae, z uraz: Mj m uwaa, e nie jestem do dobra. On chce, ebym si zmienia, a to mi si nie podoba. Taka sama trudno wystpuje w przypadku modego przestpcy, gdy pod przymusem musi poddawa si terapii. Ch leczenia musi wypyn od samego zainteresowanego nastolatka czy dorosego. Sama wolno, bez dodatkowej terapii, wyleczy wikszo przypadkw przestpczoci u dzieci. Swoboda nie rozwydrzenie nie sentymentalizm. Jednake nie wyleczy ona przypadkw patologicznych. Zaledwie dotknie przypadku zahamowania w rozwoju. Ale wolno przyniesie podane efekty, gdy bdzie stosowana w szkoach z internatem zakadajc, e bdzie stosowana przez cay czas. Kilka lat temu przysano do mnie chopca, ktry by prawdziwym oszustem i krad inteligentnie. W tydzie po jego przybyciu otrzymaem telefon z Liverpoolu. Mwi X (znany czowiek w Anglii). Mam bratanka w paskiej szkole. Napisa do mnie z pytaniem, czy mgby przyjecha do Liverpoolu na kilka dni. Czy ma pan co przeciwko temu? Absolutnie nic odpowiedziaem ale on nie ma pienidzy. Kto zapaci za jego przejazd? Prosz si lepiej skontaktowa z jego rodzicami. Nastpnego dnia zadzwonia do mnie matka chopca i powiedziaa, e telefonowa do niej wuj Dick. O ile chodzi o ni i jej ma, Arthur moe pojecha do Liverpoolu. Sprawdzili, e opata za przejazd wynosi dwadziecia osiem szylingw, czy mgbym wic poyczy chopcu t sum? Oba telefony wykona Arthur z miejscowego automatu. Bezbdnie naladowa gos starego wuja i gos matki. Oszuka mnie i daem mu pienidze, zanim uwiadomiem sobie, e zostaem nabrany. 132

Omwiem spraw z moj on. Zgodzilimy si, e niewaciwe byoby zadanie zwrotu pienidzy, poniewa w taki wanie sposb postpowano z nim latami. Moja ona zaproponowaa, eby go nagrodzi. Zgodziem si. Poszedem do jego sypialni pnym wieczorem. Masz dzisiaj szczcie powiedziaem wesoo. Pewnie, e mam odpowiedzia. Tak, ale masz wiksze szczcie, ni mylae ja na to. Co chcesz przez to powiedzie? Och, przed chwil twoja matka zadzwonia jeszcze raz powiedziaem pogodnie. Mwi, e si pomylia w wysokoci opaty za podr: wynosi ona nie dwadziecia osiem, a trzydzieci osiem szylingw. Wic poprosia mnie, ebym doda ci jeszcze dziesitk. Niedbale rzuciem dziesicioszylingowy banknot na jego ko i wyszedem, zanim mg cokolwiek powiedzie. Nastpnego dnia pojecha do Liverpoolu zostawiajc list, ktry miano mi dorczy po odejciu pocigu. List zaczyna si tak: Drogi Neill, jeste lepszym aktorem ni ja. I tygodniami stale mnie pyta, dlaczego daem mu ten dziesicioszylingowy banknot. Ktrego dnia odpowiedziaem mu: Jak si czue, gdy ci go daem? Ciko myla przez minut, a potem powiedzia powoli: Wiesz, doznaem najwikszego szoku w yciu. Powiedziaem sobie: To jest pierwszy czowiek w moim yciu, ktry stan po mojej stronie. By to przypadek chopca, majcego wiadomo mioci, ktra jest akceptacj. Zwykle dugo trwa, zanim nastpi uwiadomienie sobie tego faktu. Podmiot terapii moe jedynie mglicie uchwyci jej skutki, a i to dopiero wiele miesicy pniej. W przeszoci, gdy miaem duo czciej do czynienia z powanymi przestpcami raz za razem nagradzaem ich za kradzie. Ale dopiero po kilku latach, gdy dziecko zostao ju wyleczone, uwiadamiao sobie w mniejszym czy wikszym stopniu, e moja akceptacja mu pomoga. W postpowaniu z dziemi trzeba sign do psychologii gbi, szuka gbokich motyww zachowania. Jaki chopiec jest aspoeczny. Dlaczego? Naturalnie, objawy s natrtne i irytujce. By moe jest zncajcym si nad sabszymi tchrzem; moe zodziejem; moe sadyst. Ale dlaczego? Gniew nauczyciela moe skoni go do awantur, karania i potpiania; ale jak ju nauczyciel wyaduje ca swoj zo, problem i tak pozostanie nie rozwizany. Aktualny trend domagajcy si ponownego wprowadzenia surowego, dyscyplinujcego nauczania zajmie si tylko objawami i ostatecznie nie zaatwi niczego. Rodzice przywo do Summerhill dziewczyn, ktra kamie, kradnie i jest faszywa. Dugo opisuj mi jej wady. Byoby fatalne dla mnie, gdybym da pozna, e wczeniej opowiadano mi o niej. Musz czeka, a wyjdzie to od niej samej, z jej zachowania w stosunku do mnie i innych tutaj, w szkole. Dawno temu miaem w szkole bardzo trudne dziecko. Jego rodzice nalegali na zbadanie go przez psychiatr, wic wziem go do znanego lekarza przy Harley Street. Przez p godziny opowiadaem temu specjalicie o przypadku chopca, a potem poproszono go do gabinetu. Pan Neill mwi mi, e jeste bardzo zym chopcem, powiedzia lekarz surowo. To bya jego wersja psychologii. Wielokrotnie spotykaem si z podobnie bdnym i ignoranckim podejciem do dzieci. Nie jeste zbyt duy jak na swj wiek, powiedzia pewien go do chopca, ktry mia kompleks niszoci w zwizku ze swoim wzrostem. Inny go powiedzia do pewnej dziewczynki: Twoja siostra jest bardzo zdolna, prawda? Sztuk postpowania z dziemi mona by zdefiniowa jako wiedz o tym, czego nie mwi. Z drugiej jednak strony konieczne jest pokazanie dziecku, e nie dajemy si oszukiwa. Pozwalanie dziecku na cig kradzie twoich znaczkw jest bez sensu; zawsze musisz da mu do zrozumienia, e wiesz. Niewybaczalne jest stwierdzenie: Twoja matka powiedziaa mi, e kradniesz znaczki. Jest to co zupenie innego ni powiedzenie: Wiem, e wzie znaczki. 133

Jestem zawsze peen obaw, gdy pisz do rodzicw o ich dzieciach, poniewa boj si, e mog zostawi taki list gdzie na wierzchu, gdy dziecko przyjedzie do domu na wakacje. A nawet wicej, obawiam si, e napisz do dzieci: Neill mwi, e nie chodzisz na lekcje i jeste w tym semestrze nie do wytrzymania. Jeli tak si stanie, dziecko nigdy nie bdzie miao do mnie zaufania. Tak wic zwykle pisz jak najmniej, chyba e wiem, i rodzice s absolutnie wiadomi i godni zaufania. Zwykle postpuj waciwie z dzieckiem, poniewa moje dugoletnie dowiadczenie wskazuje mi najlepsz drog. Nie ma w tym adnej pomysowoci, adnego specjalnego daru, po prostu praktyka... z moliwym przymykaniem oczu na rzeczy niewane, na produkty uboczne. Bill, nowy chopiec, ukrad jakie pienidze innemu dziecku. Poszkodowany pyta mnie: Czy mam oskary go na nastpnym oglnym spotkaniu? Mwi bez zastanowienia: Nie. Zostaw to mnie. Mog si nad tym pozastanawia pniej. Dla Billa swoboda jest nowoci, czuje si on niepewnie w nowym rodowisku. Tak bardzo si stara o popularno i akceptacj wrd kolegw, e przechwala si i popisywa. Podanie do publicznej wiadomoci faktu dokonanej przez niego kradziey oznaczaoby dla niego wstyd i lk, po czym mgby nastpi bunt i wybuch aspoecznego zachowania. Mogoby to te podziaa odwrotnie, poniewa jeeli by on przywdc bandy w swojej ostatniej szkole, dumnym z potajemnych czynw destrukcyjnych skierowanych przeciw nauczycielom, publiczne oskarenie mogoby spowodowa, e triumfowaby i popisywaby si, jakim to jest twardzielem. Kiedy indziej dziecko mwi: Mam zamiar oskary Mary o to, e ukrada mi kredki, a ja nie okazuj zainteresowania. Nie zastanawiam si nad tym wiadomie w danym momencie, ale wiem, e Mary jest w szkole od dwch lat i poradzi sobie z t sytuacj. Nowy chopiec, trzynastolatek, ktry nienawidzi lekcji przez cae ycie, przychodzi do Summerhill i obija si tygodniami. Po jakim czasie znudzony przychodzi do mnie i mwi: Czy mam chodzi na lekcje? Odpowiadam: To nie moja sprawa, gdy musi on odnale swoje wasne wewntrzne skonnoci. Lecz innemu dziecku mgbym odpowiedzie: Tak, dobry pomys, poniewa oparte na planie ycie w domu i szkole doprowadzio do tego, e nie jest ono w stanie zdecydowa o czymkolwiek, a ja musz poczeka, a stopniowo zacznie polega na sobie samym. wiadomie nie zastanawiam si nad tymi indywidualnymi aspektami, gdy im odpowiadam. Kocha, to by po stronie drugiej osoby. Mio jest akceptacj. Wiem, e dzieci ucz si powoli, e wolno jest czym zupenie innym ni rozwydrzenie. Ale potrafi nauczy si tej prawdy i ucz si jej. W kocu, przynosi ona efekty prawie za kadym razem.

DROGA DO SZCZCIA
Freud wykaza, e rdem nerwicy jest zahamowanie seksualne. Powiedziaem: Stworz szko, w ktrej nie bdzie represjonowania zachowa seksualnych. Freud uwaa, e podwiadomo jest zdecydowanie waniejsza i silniejsza ni wiadomo. Powiedziaem: W mojej szkole nie bdziemy krytykowa, kara, moralizowa. Pozwolimy kademu dziecku y zgodnie z jego gbokimi impulsami. Powoli odkrywaem, e wikszo freudystw nie rozumiaa albo nie wierzya w swobod dla dzieci. Mylili oni swobod z rozwydrzeniem. Leczyli dzieci, ktre nie miay wolnoci bycia sob i ktre z tego powodu nie rozwiny w sobie naturalnego szacunku dla wolnoci innych. Jestem przekonany, e freudyci oparli swoj teori psychologii dziecka na tych wypaczonych jednostkach. Freudyci zwrcili uwag na seksualizm analny u niemowlt, lecz ja nie stwierdziem, by byo to prawd w przypadku wewntrzsterownych dzieci. Wydaje si, e aspoeczna agresja, ktr freudyci stwierdzali u dzieci, nie wystpuje w przypadkach samoregulacji. Stopniowo uczyem si, e moim terytorium bya profilaktyka nie leczenie. Mino wiele lat, zanim to w peni pojem, zanim nauczyem si, e to wolno pomaga trudnym dzieciom w Summerhill, a nie terapia. Stwierdzam, e moim gwnym zadaniem jest siedzie spokojnie 134

i akceptowa to wszystko, czego dziecko w sobie nie akceptuje to znaczy osabia gos narzuconego mu sumienia, jego nienawi do samego siebie. Nowy chopiec klnie. Umiecham si i mwi: Nie przerywaj sobie. W przeklinaniu nie ma nic zego. Tak samo z masturbacj, kamstwem, kradzie i innymi spoecznie potpianymi czynami. Jaki czas temu miaem maego ucznia, ktry zasypywa mnie pytaniami: Ile zapacie za ten zegarek? Ktra godzina? Kiedy koczy si semestr? By peen niepokoju i nigdy mnie nie sucha. Wiedziaem, e unika on tego duego pytania, na ktre chcia otrzyma odpowied. Ktrego dnia przyszed do mojego pokoju i zada mi mnstwo pyta. Nie odpowiadaem i dalej czytaem ksik. Po okoo tuzinie pyta, spojrzaem na niego obojtnie i powiedziaem: O co pytae? Skd si bior dzieci? Chopiec wsta, zaczerwieni si. Nie chc wiedzie, skd si bior dzieci powiedzia i wyszed trzaskajc drzwiami. Po dziesiciu minutach wrci. Skd masz t maszyn do pisania? Co graj w kinie w tym tygodniu? Ile masz lat? (przerwa) No, do cholery, skd si bior dzieci? Daem mu waciw odpowied. Nie przyszed ju wicej, by zadawa mi pytania. Uprztanie mieci zawsze jest cik, mozoln prac. Moe by ona znona wycznie dziki radoci obserwowania, jak nieszczliwe dziecko staje si radosne i wolne. Drug stron medalu jest dugie, mczce, pilne przypatrywanie si dziecku bez widoku na sukces. Pracujesz przez rok i po upywie tego czasu nie posiadasz si z radoci na myl, e wyleczye chopca z kradziey. Po czym ktrego dnia may ponownie kradnie, a nauczyciel niemal traci nadziej. Ju sobie pogratulowaem sukcesu w przypadku pewnego ucznia, gdy w pi minut pniej wpad nauczyciel i mwi: Tommy znowu kradnie. A jednak psychologia jest troch jak golf: moesz odda dwiecie uderze w rundzie, moesz kl i ama kije ale nastpnego sonecznego ranka idziesz na pole golfowe z now nadziej w sercu. Jeeli powiesz dziecku jak podstawow prawd lub jeeli zwierzy ci si ono ze swoich problemw, powstaje przeniesienie to znaczy wszystkie emocje dziecka skupiaj si na tobie. Gdy wyjanisz maemu dziecku sprawy narodzin i masturbacji, przeniesienie jest szczeglnie silne. Na pewnym etapie moe nawet przybra form przeniesienia negatywnego, przeniesienia nienawici. Lecz w przypadku normalnego dziecka ta negatywna faza nie trwa dugo, a wkrtce po niej nastpuje pozytywne przeniesienie mioci. Przeniesienie u dziecka zanika bardzo szybko. Wkrtce zupenie o mnie zapomina, a jego emocje skierowane s ku innym dzieciom i ku rzeczom. Poniewa ja jestem substytutem ojca, zrozumiae, e dziewczyny naturalnie wykazuj tu silniejsze emocje ni chopcy, lecz nie mog powiedzie, e dziewczyna zawsze tworzy pozytywne przeniesienie, a chopiec zawsze negatywne. Wrcz przeciwnie, zdarzay si dziewczyny, ktre okazyway mi gwatown nienawi przez jaki czas. W Summerhill byem dawniej zarwno nauczycielem jak i psychologiem. Z czasem stwierdziem, e nie mona peni obu tych rl. Musiaem przesta by lekarzem, poniewa wikszo uczniw nie jest w stanie dobrze pracowa z czowiekiem, ktry jest jednoczenie ich ojcem spowiednikiem. Staj si poirytowane i boj si krytyki z mojej strony. Poza tym, gdy chwal rysunek ktregokolwiek dziecka, wywouj wiele zazdroci u innych dzieci. Tak naprawd, psycholog nie powinien mieszka na terenie szkoy; dzieci w ogle nie powinny si nim towarzysko interesowa. Wszystkie szkoy psychologiczne uznaj hipotez podwiadomoci, zasad, e wszyscy mamy ukryte pragnienia mioci i nienawici, ktrych nie jestemy wiadomi. Charakter jest kombinacj wiadomego i niewiadomego zachowania. Wamujcy si do domu modzian jest wiadom tego, e chce zdoby pienidze czy rzeczy, ale nie zna gbokiego motywu, ktry powoduje, e wybiera on taki sposb zdobycia pienidzy zamiast spoecznie akceptowanego sposobu zarobienia ich. Ten motyw jest ukryty i dlatego moralne pouczenie czy kary nigdy go nie wylecz. ajanie sysz tylko uszy, a kary czuje tylko

135

ciao. Lecz ani te kazania ani kary nie docieraj do podwiadomego motywu, ktry steruje jego zachowaniem. Z tego te wzgldu religia nie moe dotrze do podwiadomoci chopca przez kazanie. Gdyby jednak ktrej nocy wikary poszed kra razem z nim, ten czyn zaczby doprowadza do zaniku autonienawici, ktra jest odpowiedzialna za aspoeczne zachowanie chopca. To porozumienie sprawioby, e chopiec zaczby stopniowo myle innymi kategoriami. Zdrowienie niejednego modego zodzieja zaczo si od tego, e przyczyem si do niego, gdy krad kury naszemu ssiadowi, czy jak pomogem mu okra szuflad ze szkolnymi pienidzmi na kieszonkowe. Dziaanie dotyka podwiadomoci tam, gdzie sowa nie s w stanie tego zrobi. Dlatego wanie mio i akceptacja tak czsto leczy problemy dzieci. Nie twierdz, e mio wyleczy przypadek ostrej klaustrofobii czy przypadek silnego sadyzmu; ale zazwyczaj mio uzdrowi wikszo modych zodziei, kamcw i wandali. Dowiodem w praktyce, e wolno i brak moralnej dyscypliny wyleczyy wiele dzieci, ktrych przyszo rysowaa si jako ycie spdzone w wizieniu. Wydaje si, e prawdziwa swoboda praktykowana w yciu spoecznoci, tak jak to jest w Summerhill, robi dla wielu to, co psychoanaliza dla jednostki. Uwalnia to, co ukryte. Oczyszcza dusz z nienawici do samego siebie i nienawici do innych. Walka o modzie jest walk bezlitosn. Nikt z nas nie moe pozosta neutralny. Musimy opowiedzie si po jednej albo po drugiej stronie: autorytet czy wolno; dyscyplina czy samorzd. Prodki na nic si nie zdadz. Sytuacja jest zbyt naglca. By wolnym duchem, zadowolonym w pracy, szczliwym w przyjani i w mioci, czy by kup nieszcz i konfliktw, jednostk nienawidzc siebie i nienawidzc ludzkoci jedno i drugie jest spucizn, jak rodzice i nauczyciele daj kademu dziecku. Jak mona obdarza szczciem? Moja wasna odpowied brzmi: Znie autorytet. Pozwl dziecku by sob. Nie pomiataj nim. Nie pouczaj. Nie praw kaza. Nie umoralniaj go. Nie zmuszaj do robienia czegokolwiek. Ta odpowied moe nie by twoj odpowiedzi. Jeeli jednak odrzucasz moj, to na tobie ciy obowizek znalezienia lepszej.

136

CZ VI PROBLEMY RODZICW MIO I NIENAWI


Dziecko otrzymuje sumienie od matki, ojca, nauczyciela, ksidza oglnie rzecz biorc, od swojego otoczenia. Jego nieszczcie jest skutkiem konfliktu midzy sumieniem i natur ludzk: lub wedug terminologii Freuda, midzy jego super-ego a id. Sumienie moe odnie tak zupene zwycistwo, e chopiec zostaje mnichem; cakowicie wyrzeka si wiata i ciaa. W wikszoci wypadkw ma miejsce kompromis kompromis wyraony czciowo w powiedzeniu Panu Bogu wieczk, a diabu ogarek Mio i nienawi nie s przeciwiestwami. Zaprzeczeniem mioci jest obojtno. To tak jak z medalem, ktry ma dwie strony nienawi to mio, ktra przez frustracje i niepowodzenia zostaa zepchnita na drug stron. Nienawi zawsze zawiera w sobie lki. Obserwujemy to w przypadku dziecka, ktre nienawidzi modszego brata. Jego nienawi wywoana jest lkiem przed utrat mioci matki, a take lkiem przed wasnymi mciwymi mylami na temat brata. Gdy Ansi, buntownicza czternastoletnia Szwedka, przysza do Summerhill, zacza od kopania mnie po to, eby wywoa u mnie zo. Byem pechowym substytutem jej ojca, ktrego si baa i ktrego nienawidzia. Nie wolno jej byo usi mu na kolanach, on te w aden sposb nie okazywa jej mioci. Brak reakcji na okazywan przez ni mio spowodowa, e ta wanie mio do ojca zostaa zamieniona w nienawi. W Summerhill znalaza nagle nowego ojca, ktry nie reagowa surowoci; ojca, ktrego si nie baa. Wtedy uzewntrznia si jej nienawi. Fakt, e nastpnego dnia bya ona dla mnie niezmiernie czua, dowodzi tego, e jej nienawi bya jedynie zamaskowan mioci. Cakowite zrozumienie znaczenia ataku Ansi na mnie wymagaoby przede wszystkim znajomoci i zrozumienia historii jej wypaczonej postawy wobec seksu. Przysza ze szkoy dla dziewczt, w ktrej uczennice rozmawiay o seksie w sposb niezdrowy i paskudny. W jej nienawici do ojca wiele byo wrogoci wywoanej przez represyjn edukacj w sprawach seksualnych. Rwnie intensywna bya jej nienawi do matki, ktra czsto j karaa. Niewielu rodzicw rozumie, e karzc dziecko zmieniaj jego mio do nich w nienawi. Bardzo trudno jest dostrzec nienawi u dziecka. Matki, ktre zauwaaj, e ich dzieci s mie po tym, jak dostan lanie, nie wiedz, e nienawi wywoana tyme biciem zostaa natychmiast stumiona. Lecz stumione uczucia nie umieraj; one tylko pi. Jest taka ksieczka pod tytuem Moray dla dzieci Marcusa. Czsto dla eksperymentu czytam z niej wierszyki dzieciom. Jeden z nich brzmi nastpujco: Tommy patrzy, jak z domu ogie bucha, Jego matka w pomieniach wyziona ducha, Jego ojca zabia cega spadajca, A Tommy mia si, mia i mia bez koca. Jest to ulubiony wiersz. Niektre dzieci miej si bardzo gono, gdy go usysz. Nawet te, ktre kochaj swoich rodzicw, gono si miej. miej si z powodu stumionej nienawici w stosunku do rodzicw nienawici wywoanej biciem, krytykowaniem, karaniem. Zazwyczaj ten rodzaj nienawici ujawnia si w fantazjach, ktre s na pozr nie zwizane z rodzicami. Pewien may chopiec, ktry bardzo kocha swojego ojca, lubi sobie wyobraa, e strzela do lwa. Poprosiem, eby opisa tego lwa a on wkrtce stwierdzi, e zwierz ma jaki zwizek z ojcem. 137

Pewnego ranka kademu uczniowi osobno opowiedziaem histori mojej wasnej mierci. Kada twarz rozjaniaa si, gdy mwiem o pogrzebie. Caa grupa bya tego popoudnia nadzwyczaj wesoa. Opowiadania o zabijaniu olbrzyma s zawsze popularne, poniewa istnieje szansa, e tym olbrzymem moe by tata. Nie powinno by dla nas nic szokujcego w tym, e dzieci nienawidz swoich rodzicw. Ta nienawi pozostaje z okresu, gdy dziecko byo egoist. Mae dziecko chce mioci i siy. Kade ze sowo, klaps, zranienie jest pozbawianiem go mioci i siy. Kade zbesztanie przez matk dziecko odczytuje jako: Matka mnie nie kocha. Kade: Nie ruszaj tego ze strony ojca znaczy: On mi przeszkadza. Gdybym tylko by taki duy jak on! Tak, jest w dziecku nienawi do rodzicw, lecz nie jest ona nawet w czci tak niebezpieczna jak nienawi rodzicw do dziecka. Zrzdzenie, wcieko, lanie i pouczanie s wyrazem nienawici. Tak wic dziecko ludzi, ktrzy si nie kochaj, ma bardzo mae szanse na zdrowy rozwj, poniewa wyadowywanie si na malcu jest powszechnym zwyczajem takich rodzicw. Gdy dziecko nie znajduje mioci, szuka nienawici jako jej substytutu. Mama nie zwraca na mnie uwagi. Nie kocha mnie. Kocha moj modsz siostr. Zmusz j, eby zwrcia na mnie uwag. Ju ja si o to postaram. I may wali po meblach. Wszystkie problemy zwizane z zachowaniem dzieci s problemami zrodzonymi z braku mioci. Wszelkie kary i nauki moralne wzmagaj nienawi nie rozwizujc problemu. Inn sytuacj wywoujc nienawi jest ta, gdy rodzice traktuj dziecko jak wasno. Nienawidzi ono swoich wizw, a jednoczenie ich pragnie. Ten konflikt objawia si czasami pod postaci okruciestwa. Nienawi do zaborczej matki jest stumiona; poniewa jednak emocje musz zawsze znale ujcie, dziecko kopie kota albo bije siostr, gdy jest to atwiejszy sposb ni bunt przeciwko matce. Stwierdzenie, e nienawidzimy u innych tego, czego nienawidzimy w sobie, stao si ju banaem. A jednak, banalne czy nie, jest ono prawdziwe. Nienawi, ktr otrzymalimy jeszcze w niemowlctwie, przenosimy na wasne niemowlta, chocia zawsze jestemy peni dobrej woli, by da im nasz mio. Mwi si, e jeeli nie umiesz nienawidzi, to nie umiesz kocha. By moe. Mnie trudno jest nienawidzi. I nigdy nie potrafiem dawa dzieciom tego, co mona by nazwa osobist mioci; a na pewno nigdy nie dawaem mioci sentymentalnej. Sowo sentymentalny jest trudne do zdefiniowania; nazywam to przypisywaniem atrybutw abdzia gsi. Gdy leczyem Roberta, podpalacza, zodzieja i potencjalnego morderc, w naturalny sposb przenis on na mnie swoj nienawi i mio do ojca. Pewnego dnia, po rozmowie ze mn wybieg i rozgnit obcasem duego limaka. Powiedzia mi o tym, a ja poprosiem, eby opisa mi limaka. Dugie, brzydkie, liskie bydl odpowiedzia. Daem mu kawaek papieru i poprosiem, eby napisa sowo snail (snail po ang. limak). On napisa A Snail. Popatrz, co napisae powiedziaem. Chopiec nagle wybuchn miechem. Wzi owek i napisa pod spodem: A. Snail A. S. Neill Nie rozumiae, e ja byem tym dugim, brzydkim i liskim bydlakiem, na ktrego chciae skoczy? zauwayem z umiechem. Jak dotd chopcu nie grozio absolutnie adne niebezpieczestwo. Uwiadomienie mu jego nienawici do mnie byo dla niego korzystne. Ale przypumy, e mwibym dalej co mniej wicej takiego: Oczywicie, e ja byem tym limakiem, ale naprawd ty nie nienawidzisz mnie; nienawidzisz tej czci siebie, ktr ja uosabiam. Ty jeste tym liskim bydlakiem, ktrego trzeba zabi. Zabijae pewn cech w sobie, itd. Byoby to, moim zdaniem, niebezpieczn psychiatri. Robert ma si bawi i puszcza latawce. A to, co wolno zrobi mnie czy jakiemukolwiek nauczycielowi lub lekarzowi, to uwolni chopca od wewntrznych konfliktw, ktre przeszkadzaj mu w swobodnej zabawie.

138

Rodzic, ktry spodziewa si wdzicznoci, nie wie nic o naturze dziecka. Dzieci nie znosz co komu zawdzicza. Pamitam uraz, jak ywili do mnie ci uczniowie, ktrych trzymaem w Summerhill za darmo lub za bardzo zmniejszon opat. Uzewntrzniali oni wicej nienawici w stosunku do mnie ni dwudziestu paccych uczniw. Shaw napisa: Nie mona powica si dla innych i nie zacz nienawidzi tych, dla ktrych powicilimy si. To prawda. Rwnie to, e nie moemy powica si dla innych nie dowiadczajc zarazem nienawici z ich strony, jest prawd. Pogodny dawca nie szuka wdzicznoci. Rodzice, ktrzy spodziewaj si wdzicznoci ze strony swoich dzieci, s zawsze skazani na rozczarowanie. Podsumowujc: dziecko czuje, e kara jest nienawici i tak oczywicie jest. A kada kara powoduje, e dziecko nienawidzi coraz bardziej. Jeeli dobrze przyjrzysz si zawzitemu czowiekowi, ktry mwi: Wierz w kar cielesn, odkryjesz za kadym razem, e jest on osobnikiem wrogo nastawionym do ycia. Nigdy do powtarzania, e nienawi rodzi nienawi, a mio rodzi mio. Nigdy adne dziecko nie zostao inaczej jak tylko przez mio wyleczone z nienawici.

ROZPIESZCZANIE DZIECKA
Zepsute dziecko uywajc sowa zepsute w jakimkolwiek znaczeniu jest produktem zepsutego spoeczestwa. W takim spoeczestwie zepsute dziecko z przeraeniem trzyma si ycia. Pozwolono mu na rozwydrzenie zamiast na swobod. Nie zna znaczenia prawdziwej wolnoci, ktra oznacza umiowanie ycia. Zepsute dziecko jest utrapieniem dla siebie i dla spoeczestwa. Moecie spotka je w pocigu, jak depcze ludziom po nogach, wrzeszczy na korytarzu, nigdy nie zwraca uwagi na smutne proby o spokj ze strony znkanych rodzicw proby, ktrych ju dawno nie syszy. Pniej, gdy zepsuty brzdc podrasta, ma on nawet cisze ycie ni dziecko poddawane nadmiernej dyscyplinie. Zepsute dziecko jest potwornie skoncentrowane na sobie. Wyrasta na czowieka, ktry rozrzuca ubranie po caym pokoju oczekujc, e kto je za niego sprztnie. Oczywicie, zepsute dziecko, teraz ju dorose, doznaje wielu niepowodze. Czsto jest jedynakiem. Poniewa nie ma nikogo w swoim wieku, eby si z nim bawi, albo eby si z nim zmierzy, naturalnie identyfikuje si z rodzicami: chce robi to, co oni. A poniewa rodzice uwaaj je za smy cud wiata, zachcaj do tego pozornego, przedwczesnego dojrzewania, gdy boj si utraci jego mio stawianiem mu najmniejszych choby wymaga. Czasami dostrzegam tak postaw u nauczycieli, ktrzy rozpieszczaj swoich uczniw. Tacy nauczyciele stale obawiaj si, e strac popularno u dzieci. Lk tego rodzaju jest najlepsz drog prowadzc do psucia dzieci. Dobry nauczyciel czy rodzic musi stale dba o to, by by obiektywnym. Nie wolno mu dopuszcza do tego, by wasne kompleksy zakcay jego relacje z dzieckiem nie jest to atwe, przyznaj, poniewa tak czsto jestemy lepi na wasne kompleksy. Istnieje due niebezpieczestwo, e nieszczliwa matka bdzie miaa zepsutego syna, poniewa jest ona skonna do obdarzania go zym rodzajem mioci. W Summerhill rozpieszczony chopiec zawsze sprawia kopot. Zamcza on moj on, poniewa jest ona substytutem matki. Zasypuje j pytaniami: Kiedy skoczy si semestr? Ktra godzina? Czy mog dosta troch pienidzy? Za tym wszystkim kryje si nienawi do matki. Pytania maj na celu jej zdenerwowanie. A zepsuta dziewczynka zawsze stara si wywoa jak reakcj z mojej strony, poniewa jestem substytutem ojca. Zazwyczaj nie szuka ona reakcji mioci, a reakcji nienawici. Nowo przybya schowa mi piro, albo powie innej: Neill ci szuka, co w istocie znaczy, e pragnie, eby Neill chcia j widzie. Zepsuci chopcy i dziewczyny kopali w moje drzwi i kradli moje rzeczy tylko po to, eby wywoa jak reakcj z mojej strony. Zepsutemu dziecku bardzo nie podoba si to, e nagle znajduje si w rodzinie zoonej z wielu osb. Oczekuje ode mnie i moich nauczycieli takiego samego, penego ustpstw postpowania, jakiego doznawao ze strony rodzicw. 139

Zepsute dziecko dostaje zwykle zbyt due kieszonkowe. Czsto zymam si, gdy widz, jak rodzice przysyaj mu caego funta na wydatki, pomimo e ja z powodu ich tarapatw finansowych przystaem na to, by pacili nisze czesne czy nawet, eby w ogle nic nie pacili. Dziecko nie powinno dostawa wszystkiego, o co prosi. Oglnie mwic, dzisiaj dzieci dostaj stanowczo zbyt duo; tak duo, e przestaj docenia dar. Rodzice przesadzajcy z dawaniem prezentw to czsto ci, ktrzy nie kochaj wystarczajco swoich dzieci. Tacy rodzice musz to kompensowa robic pokaz rodzicielskiej mioci, obsypujc dzieci kosztownymi prezentami, co bardzo przypomina sytuacj, gdy mczyzna, ktry zdradzi swoj on, kupuje jej futro, na ktre go nie sta. Z zasady nie przywo mojej crce prezentu z kadej podry do Londynu; skutkiem tego nie spodziewa si ona prezentu po kadym moim przyjedzie. Zepsute dziecko rzadko co sobie ceni. To wanie takie dziecko dostaje nowy, chromowany trzybiegowy rower i w trzy tygodnie pniej zostawia go na deszczu przez ca noc. Rozpuszczone dziecko czsto przedstawia dla rodzicw ich drug szans. Ja tak mao uzyskaem w yciu, poniewa tak wielu ludzi stawao mi na drodze; ale mj syn bdzie mia wszelkie szanse na to, aby odnie sukces tam, gdzie mnie si nie powiodo. Ta wanie motywacja skania ojca, ktry nie otrzyma muzycznego wyksztacenia do nalegania, by jego syn uczy si gry na pianinie. To samo skania matk, ktra porzucia prac zawodow dla maestwa do posyania swojej crki na lekcje baletu, mimo e dziecko stpa jak so. I tacy wanie rodzice zmuszaj niezliczon rzesz chopcw i dziewczt do podjcia pracy czy studiw, ktrych zostawieni sami sobie nigdy by nie wybrali. Biedny rodzic nie zmieni swoich uczu. Bardzo ciko jest czowiekowi, ktry zbudowa kwitncy interes galanteryjny, gdy odkrywa, e jego syn chce by aktorem czy muzykiem. Ale tak wanie czsto bywa. Jest jeszcze taki rodzaj zepsutego dziecka, ktrego matka nie chce, eby w ogle uroso. Macierzystwo jest prac ale nie zajciem na cae ycie. Wikszo kobiet to rozumie; a mimo to bardzo czsto mona usysze, jak matka mwi o crce: Ona ronie za szybko. Dziecku nie powinno si pozwala na naruszanie osobistych praw innych ludzi. Rodzice, ktrzy nie chc zepsu swoich dzieci, musz rozrnia rozwydrzenie i swobod.

SIA I AUTORYTET
Zanim psychologia odkrya znaczenie podwiadomoci, uwaano dziecko za istot rozumn, ktra w wiadomy sposb moe postpowa dobrze lub le. Jego umys traktowano jak pust tablic, na ktrej sumienny nauczyciel musia jedynie napisa scenariusz. Obecnie rozumiemy, e dziecko jest dynamiczne, nie statyczne. Szuka moliwoci wyraenia swoich pragnie w dziaaniu. Z natury jest interesowne i zawsze stara si wyprbowa wasn si. Jeeli seks jest we wszystkim, to denie do siy take jest we wszystkim. Bardzo mae dziecko prawdopodobnie stwierdza, e haas najlepiej ze wszystkiego wyraa jego wadz nad otoczeniem. Reakcja dorosych na haas moe spowodowa, e dziecko bdzie przypisywa mu nadmierne znaczenie. Albo te haas jako taki moe sta si wystarczajco wany. Czsto zwalcza si haas we wczesnym dziecistwie; lecz jeszcze wczeniej ma miejsce inna represja, zwizana z treningiem czystoci. Moemy jedynie zgadywa, e dziecko ma poczucie mocy zwizane z funkcjami wydalniczymi. Cakiem moliwe, e wyprnienia maj dla due znaczenie, s bowiem jego pierwszym aktem twrczym. Mwi, e moemy jedynie zgadywa, poniewa nikt nie potrafi stwierdzi, co roczne czy dwuletnie dziecko czuje i myli. Na pewno spotyka si siedmio- czy omioletnie dzieci, ktre maj due poczucie siy w zwizku z wyprnieniami. Normalna kobieta boi si lwa; neurotyczna kobieta boi si myszy. Lew jest prawdziwy, natomiast mysz reprezentuje stumione zainteresowania, ktre ta kobieta boi si rozpozna. Pragnienia dziecka przez stumienie take mog zosta przemienione w fobie. Wiele dzieci ma lki nocne: boj si duchw, wamywaczy czy straszyde. Zdarza si czsto, e niewiadomi rodzice sdz, i opiekunka wywouje te lki, lecz jej opowiadanie jedynie nadaje fobii ksztat. rdem 140

lkw jest tumienie zainteresowa seksualnych przez rodzicw. Dziecko boi si wasnych stumionych zainteresowa, tak jak kobieta z fobi na punkcie myszy boi si swoich. To zahamowanie nie musi by pierwotnie zahamowaniem seksualnym. Zdenerwowany ojciec, ktry krzyczy Przesta haasowa moe zmieni zainteresowanie dziecka haasem w pene lku zainteresowanie ojcem. Gdy przeszkadza si dziecku w realizacji pragnie, ono nienawidzi. Gdy zabieram zabawk inteligentnemu trzyletniemu chopcu, on zabiby mnie, gdyby mg. Ktrego dnia siedziaem z Billiem. Ja na leaku w czarne i pomaraczowe pasy. Jestem oczywicie dla Billego substytutem ojca. Opowiedz mi co powiedzia. Ty mi co opowiedz ja na to. Nie, nalega, on nie potrafi, ja musz mu co opowiedzie. Opowiemy co razem powiedziaem. Gdy ja si zatrzymam, ty co powiesz, zgoda? No wic, by sobie kiedy... Billie popatrzy na mj leak w paski. Tygrys powiedzia, i wiedziaem, e to ja jestem zwierzciem w paski. Lea koo drogi, niedaleko tej szkoy. Pewnego dnia szed t drog chopiec, ktremu na imi byo... Donald powiedzia Billie. Donald jest jego koleg. Wtedy tygrys wyskoczy i... Zjad go odrzek natychmiast Billie. Wtedy Derrick powiedzia: Nie pozwol, eby tygrys zjada mojego brata. Przypi wic sobie rewolwer i poszed t sam drog. A tygrys wyskoczy i... Zjad go powiedzia Billy wesoo. Wtedy Neill si wciek. Absolutnie nie znios tego, eby jaki tygrys poera moich uczniw, powiedzia; przypi swoje dwa rewolwery i wyszed. Tygrys wyskoczy i... Zjad go, oczywicie. Ale wtedy Billie powiedzia, e duej tak nie moe by. Wzi wic swoje dwa rewolwery, miecz, sztylet i karabin maszynowy i poszed t sam drog. A tygrys wyskoczy i... On zabi tygrysa powiedzia Billie skromnie. Wspaniale zawoaem. Zabi tygrysa. Zacign jego zwoki pod drzwi, wszed i zwoa Oglne Spotkanie Szkoy. Wtedy ktry z nauczycieli powiedzia: Teraz, gdy Neill jest w brzuchu tygrysa, bdziemy potrzebowa nowego dyrektora i ja proponuj... Billie opuci wzrok i milcza. I ja proponuj... Dobrze wiesz, e mnie stwierdzi Billie z irytacj. I tak Billie zosta dyrektorem Summerhill powiedziaem. Jak mylisz, co zrobi najpierw? Poszed do twojego pokoju i wzi twoj tokark i maszyn do pisania odpowiedzia, bez wahania czy skrpowania. Mam jeszcze jedn histori o Billim. Powiedzia kiedy do mnie: Wiem skd wzi wikszego psa ni ten, ktrego ma ojciec. Jego ojciec mia dwa skye-terriery. Skd? spytaem, ale on potrzsn gow i nie chcia mi powiedzie. Jak go nazwiesz, Billie? Sikawka odpowiedzia. Daem mu kartk papieru i poprosiem: Narysuj mi t sikawk. Narysowa due prcie. Przypomniao mi si wtedy, e mam gdzie star pompk rowerow. Przyniosem j i pokazaem Billiemu, jak uywa jej do pryskania wod. Masz teraz wiksz sikawk ni ojciec powiedziaem, a on si rozemia. Przez dwa dni chodzi po szkole rozradowany i pryska wod. Po czym przesta si interesowa sikawk.

141

Pytanie brzmi nastpujco: Czy przypadek Billiego jest zwizany z seksem czy si? Sdz, e z si. Jego pragnienie zabicia tygrysa (mnie) byo powtrzeniem yczenia zrodzonego w sytuacji, gdy po raz pierwszy zobaczy ojca. Nie miao to adnego bezporedniego zwizku z seksem. I jego pragnienie posiadania prcia wikszego ni ma ojciec, byo pragnieniem siy. Fantazje Billiego zwizane s z si. Sysz, jak opowiada chopcom zmylone historie o tym, ile samolotw na raz moe pilotowa. Ego jest we wszystkim. Niezaspokojone pragnienie jest pocztkiem fantazji. Kade dziecko chce by due; wszystko w jego otoczeniu mwi mu, e jest mae. Dziecko zdobywa otoczenie uciekajc od niego; wznosi si na skrzydach i w wyobrani spenia swoje marzenie. Ch bycia maszynist to motyw siy: kontrolowanie pocigu mkncego z ogromn prdkoci jest jedn z najlepszych tego ilustracji. Piotru Pan jest lubiany przez dzieci nie dlatego, e nie ronie ale dlatego, e umie lata i walczy z piratami. Jest lubiany przez dorosych, poniewa oni chc by dziemi, bez obowizkw, bez szarpaniny. Lecz aden chopiec naprawd nie chce pozosta chopcem. Pragnienie siy pcha go do przodu. Represjonowanie dziecicego haasowania i ciekawoci wypacza naturalne umiowanie siy. Modzi, ktrych nazywa si modocianymi przestpcami i o ktrych mwi si, e s ofiarami zbyt czstego chodzenia do kina, prbuj manifestowa si, ktra zostaa stumiona. Na og okazuje si, e aspoeczny chopiec, przywdca gangu tukcego szyby, staje si w warunkach swobody osob zdecydowanie popierajc prawo i porzdek. W swojej szkole Ansi bya na czele tych, ktrzy amali prawo i musiaa j opuci. W dwa dni po przybyciu do Summerhill zacza bi si ze mn dla zabawy, ale po chwili nie bya to ju zabawa. Przez prawie trzy godziny kopaa mnie i bia mwic przy tym przez cay czas, e w kocu wyprowadzi mnie z rwnowagi. Nie dawaem si sprowokowa i umiechaem si. To nie byo atwe. W kocu ktry z nauczycieli zacz gra agodn muzyk. Ansi uspokoia si. Jej atak by czciowo seksualny; lecz gdy chodzi o si, ja reprezentowaem prawo i porzdek. Byem dyrektorem. Ansi stwierdzia, e ycie jest pogmatwane. Znalazszy si w Summerhill zauwaya, e nie ma tu adnych praw do amania i czua si jak ryba wyjta z wody. Prbowaa sia niezgod wrd innych, ale udao jej si tylko z najmodszymi. Sprbowaa raz jeszcze odnale znan sobie si stajc na czele gangu przeciw autorytetowi. W gruncie rzeczy bya zwolenniczk prawa i porzdku. Ale w krainie prawa i porzdku, w ktrej rzdzili doroli, nie miaa moliwoci wyraenia swojej siy. Niejako zastpczo wybraa bunt. W tydzie po przybyciu Ansi mielimy Oglne Spotkanie Szkoy. Wstaa i kpia ze wszystkiego. Bd gosowa za prawami powiedziaa ale wycznie po to, by mie przyjemno ich amania. Wstaa jedna z opiekunek. Ansi pokazuje, e nie chce praw, ktrych przestrzegaliby wszyscy powiedziaa. Proponuj, ebymy nie mieli adnych w ogle praw. Proponuj chaos. Ansi zawoaa Hura! i na czele reszty uczniw wybiega z sali. Zrobia to bez kopotu, poniewa byy to modsze dzieci i nie osigny jeszcze wieku, w ktrym rozwija si wiadomo spoeczna. Poprowadzia je do warsztatu, gdzie wszyscy uzbroili si w piy. Oznajmili, e zamierzaj ci wszystkie drzewa owocowe. Ja, jak zwykle, poszedem kopa do ogrodu. Dziesi minut pniej Ansi przysza do mnie. Co musimy zrobi, eby skoczy ten chaos i znowu mie prawa? spytaa spokojnym tonem. Nie umiem ci nic doradzi odpowiedziaem. Czy moemy zwoa drugie Oglne Spotkanie Szkoy? Oczywicie, e moecie, tylko e ja nie przyjd. Zdecydowalimy si na chaos. Odesza, a ja kopaem dalej. Po niedugim czasie wrcia. Mielimy spotkanie dzieci powiedziaa i gosowalimy za odbyciem penego spotkania szkoy. Czy przyjdziesz? Pene spotkanie? powiedziaem. Tak, przyjd. 142

W czasie spotkania Ansi bya powana i w spokoju uchwalalimy nasze prawa. Cakowite szkody wyrzdzone w okresie chaosu jeden supek do bielizny przepiowany na p. Ansi latami znajdowaa przyjemno w przewodzeniu swojemu szkolnemu gangowi przeciw autorytetowi. Wywoujc bunt robia co, czego nienawidzia. Nienawidzia chaosu. Wewntrznie bya szanujcym prawo obywatelem. Lecz Ansi miaa due pragnienie siy. Bya szczliwa tylko wtedy, gdy kierowaa innymi. Buntujc si przeciwko nauczycielowi usiowaa sta si waniejsza ni on. Nienawidzia praw, poniewa nienawidzia siy, ktra je ustanawiaa. Identyfikowaa si ze swoj karzc matk, a jej stosunek do innych by sadystyczny. Moemy jedynie zgadywa, e jej wrogo wobec autorytetu bya obiektywnie nienawici wobec autorytetu matki; a subiektywnie nienawici do matki rzdzcej w niej samej. Stwierdzam, e przypadki zwizane z si s znacznie trudniejsze do wyleczenia ni przypadki seksualne. Stosunkowo atwo mona wytropi zdarzenia i pouczenia, ktre wywouj u dziecka poczucie winy w zwizku z seksem, ale wytropienie tysicy zdarze i poucze, ktre zrobiy z dziecka osob sadystyczn i dn siy, jest naprawd trudne. Przychodzi mi na myl jedno z moich niepowodze. Gdy uczyem w Niemczech, przysano do mnie Maroslav, trzynastoletni Sowiank. Silnie nienawidzia ojca. Przez sze miesicy robia z mojej szkoy mae pieko. Atakowaa mnie na spotkaniach szkoy; a pewnego razu doprowadzia do przyjcia wniosku, e naley usun mnie ze szkoy z racji tego, e jestem bezuyteczny. Miaem trzy wolne dni i zaczem znajdowa przyjemno w pisaniu ksiki gdy, niestety, odbyo si nastpne spotkanie szkoy, na ktrym przegosowano (oczywicie przy jednym gosie sprzeciwu), e trzeba poprosi mnie, ebym wrci. Maroslava mawiaa stale: Nie znios adnego szefa w szkole. Bya ona osob o silnej woli mocy i potnym ego. Gdy opuszczaa szko (musiaem powiedzie jej matce, e nie potrafi jej wyleczy) podalimy sobie rce. C powiedziaem mio niewiele ci pomogem, prawda? Wiesz, dlaczego? odpara z zimnym umiechem. Powiem ci. Pierwszego dnia, gdy przyszam do tej szkoy, robiam pudeko, a ty powiedziae, e wbijam za duo gwodzi. Od tej chwili wiedziaam, e jeste taki sam, jak kady inny dyrektor szkoy na wiecie jeste szefem. Od tego momentu w aden sposb nie moge mi pomc. Masz racj powiedziaem. Do widzenia. Nienawi czciej bywa si, ktra doznaa niepowodze ni zawiedzion mioci. Czuo si nienawi, ktr promieniowaa Maroslava. Denie do siy jest w rwnym stopniu cech kobiec jak msk. Zwykle kobieta pragnie wadzy nad ludmi, podczas gdy mczyzna nad materi; i Maroslava i Ansi z ca pewnoci pragny wadzy nad ludmi. adne dziecko poniej smego roku ycia nie jest samolubne; ono jest tylko egoist. W przypadku szecioletniego chopca, ktrego ojciec uczy, eby nie by samolubny i bije go, gdy may zachowuje si w ten sposb, jego sumienie jest pocztkowo obiektywne: Musz dzieli si sodyczami, gdy ojciec patrzy. Ale zaczyna si proces identyfikacji. Chopiec chce by tak duy jak ojciec motyw siy. Chce mie tak samo duo matki jak ojciec. Identyfikuje si z nim. A w czasie tego procesu przyjmuje filozofi ojca. Staje si maym konserwatyst czy maym liberaem. Dodaje on, e tak powiem, ojca do wasnej duszy. Sumienie, przedtem gos ojca z zewntrz, staje si teraz gosem ojca z wewntrz. Wanie dziki temu procesowi niektrzy ludzie staj si baptystami, kalwinistami czy komunistami. Dziewczyny, ktre dostaway klapsa od swoich matek, same te wyrastaj na osoby bijce dzieci. Wspania tego ilustracj jest zabawa dzieci w szko. Nauczyciel grzmoci bez przerwy. Pragnienie dziecka, by by dorosym, jest pragnieniem siy. Ju same rozmiary dorosych wywouj u dziecka poczucie niszoci. Dlaczego dorosym wolno siedzie pno wieczorem? Dlaczego maj oni najlepsze rzeczy maszyny do pisania, samochody, dobre narzdzia, zegarki? Moi uczniowie bardzo lubi namydla sobie twarz, gdy ja si gol. Take ch palenia papierosw jest gwnie pragnieniem dorosoci. Na og ch manifestowania siy przez dziecko napotyka na najwiksze przeszkody w przypadku jedynakw; dlatego te z jedynakami najtrudniej poradzi sobie w szkole. Popeniem kiedy bd polegajcy na tym, e przywiozem do szkoy maego chopca na dziesi dni przed przyjazdem innych dzieci. By on bardzo zadowolony spdzajc czas z 143

nauczycielami, przesiadujc w ich pokoju, majc sypialni tylko dla siebie. Ale gdy przyjechay inne dzieci, sta si bardzo aspoeczny. Przedtem pomaga w robieniu i naprawianiu wielu przedmiotw; gdy przyjechali inni, zacz je niszczy. Jego duma zostaa zraniona. Musia nagle przesta by dorosym; musia spa w pokoju z czterema innymi chopcami; musia wczenie chodzi do ka. Jego gwatowny protest spowodowa, e postanowiem nigdy wicej nie dawa dziecku okazji identyfikowania si z dorosymi. Tylko wypaczona sia dy do za. Ludzie s dobrzy; chc by dobrzy; chc kocha i by kochani. Nienawi i bunt s tylko mioci i si, ktre udaremniono.

ZAZDRO
Zazdro bierze si z poczucia wasnoci. Gdyby mio seksualna bya prawdziw transcendencj wasnego ja, mczyzna cieszyby si widzc, jak jego dziewczyna cauje innego mczyzn, poniewa radowaby si widzc j szczliw. Lecz mio seksualna jest zaborcza. To wanie mczyzna o silnym poczuciu wasnoci popenia zbrodni z zazdroci. Brak jakiejkolwiek widocznej zazdroci seksualnej u Triobriaczykw sugeruje, e zazdro moe by produktem ubocznym naszej bardziej skomplikowanej cywilizacji. Zazdro bierze si z poczenia mioci i zaborczoci w stosunku do obiektu mioci. Ju nieraz powiedziano, e zazdrosny mczyzna strzela zazwyczaj nie do rywala, ktry uciek z jego on a do ony. Prawdopodobnie zabija on kobiet, eby jego wasno znalaza si poza zasigiem dotyku, tak jak zajcza matka zjada swoje mode, gdy ludzie zbytnio ich dotykaj. Dziecinne ego musi mie wszystko albo nic: nie potrafi si dzieli. Zazdro ma wikszy zwizek z si ni z seksem. Jest reakcj nastpujc po zranieniu ego. Nie jestem pierwszy. Nie jestem wyrniany. Jestem umieszczany na gorszej pozycji. Wanie z psychologi zazdroci spotykamy si wrd zawodowych piosenkarzy i komikw. W moich czasach studenckich zwykem nawizywa znajomo z komikami estradowymi za pomoc prostej metody polegajcej na tym, e jednemu mwiem, e ten drugi w obsadzie by do niczego. Zazdro zawsze zawiera w sobie wyrany lk przed strat. piewaczka operowa nienawidzi innej primadonny, bojc si, e aplauz dla niej samej bdzie mniejszy. Doprawdy moliwe, e lk przed utrat szacunku powoduje wicej zazdroci ni wszyscy rywale na wiecie razem wzici. Dlatego te w rodzinie wiele zaley od tego, na ile starsze dziecko czuje si doceniane. Jeeli samoregulacja dostarczya mu na tyle niezalenoci, e nie musi ono stale szuka aprobaty ze strony rodzicw, wtedy jego zazdro o nowego czonka rodziny bdzie mniejsza, ni gdyby byo ono dzieckiem zahamowanym, wiecznie uczepionym maminego fartucha i dlatego nigdy zupenie niezalenym. Nie znaczy to, e rodzice maj sta z boku i tylko obserwowa, jak starsze dziecko reaguje na modsze. Od pocztku naley unika wszelkich zachowa, ktre mogyby pogbi zazdro, jak na przykad zbyt oczywiste chwalenie si niemowlciem przed gomi. Dzieci w kadym wieku maj ogromne poczucie sprawiedliwoci czy raczej niesprawiedliwoci i mdrzy rodzice bd starali si dba o to, by modsze dziecko nie byo w aden sposb faworyzowane czy wyrniane nad starsze dziecko, mimo e niemal nie udaje si tego do pewnego stopnia unikn. Starszemu dziecku moe wydawa si niesprawiedliwe to, e niemowl ssie pier matki. Ale moe te tak nie by, jeeli to starsze czuje, e ono samo w peni zaspokoio swoj ch ssania w okresie karmienia piersi. Potrzebujemy znacznie wicej dowodw, aby wycign jakie bardziej zdecydowane wnioski w tej kwestii. Ja nie obserwowaem reakcji wewntrzsterownego dziecka na urodziny brata czy siostry. Nie wiem, czy zazdro jest trwa cech natury ludzkiej. W dugiej pracy z dziemi nieraz spotykaem si z tym, e wiele osb ze zoci wspomina co, co uznao za niesprawiedliwo doznan w dziecistwie. Odnosi si to szczeglnie do zdarze, kiedy to starsze dziecko zostao ukarane za co, co zrobio modsze. Niejedno starsze dziecko mwi: Obwiniano zawsze mnie. W kadej sprzeczce, gdy mae dziecko pacze, automatyczn reakcj matki jest skrzyczenie starszego dziecka. 144

Omioletni Jim mia zwyczaj caowania kadego, kogo spotka. Jego pocaunki byy bardziej ssaniem ni caowaniem. Doszedem do wniosku, e Jim nie zaspokoi w peni swojego dziecicego zainteresowania ssaniem. Kupiem mu butelk do karmienia niemowlt. Jim dostawa butelk co wieczr, gdy szed spa. Inni chopcy, ktrzy pocztkowo pokadali si ze miechu (ukrywajc w ten sposb swoje zainteresowanie butelk), wkrtce zaczli zazdroci Jimowi. Dwch z nich zadao butelek. Jim sta si nagle modszym bratem, ktry dawno temu mia monopol na pier matki. Kupiem butelki dla nich wszystkich. Fakt, e chcieli tych butelek, dowodzi, e nadal zainteresowani byli ssaniem. Zazdro jest tym, czego naley szczeglnie si wystrzega w jadalni. Nawet niektrzy nauczyciele s zazdroni, gdy gocie dostaj jakie specjalne danie; a gdy kucharka daje szparagi jednemu starszemu uczniowi, inni elokwentnie rozprawiaj o ulubiecach kuchni. Kilka lat temu wprowadzenie prywatnych narzdzi wywoao nieco kopotu w szkole. Dzieci, ktrych ojcowie nie mogli sobie pozwoli na kupienie im dobrych narzdzi, stay si zazdrosne i przez trzy tygodnie zachowyway si w sposb aspoeczny. Jeden chopiec, ktry wiedzia wszystko na temat posugiwania si narzdziami, poyczy hebel. Wyj ostrze uderzajc motkiem w krawd tnc narzdzia i, oczywicie, zepsu je. Powiedzia mi, e po prostu zapomnia, jak wyj ostrze. wiadomy czy niewiadomy, ten niszczycielski czyn by aktem zazdroci. Nie zawsze jest moliwe, by dziecko miao wasny pokj, ale kade powinno mie kt, w ktrym moe robi, co chce. W Summerhill kady ucze ma swj st i wasn przestrze, ktr dekoruje z radoci. Zdarzao si, e P.L. byy powodem zazdroci. Dlaczego Mary ma P.L., a ja nie? Czasami jaka dziewczynka rozmylnie i wiadomie zachowywaa si jak trudne dziecko jedynie po to, eby umieci j na licie osb majcych Prywatne Lekcje. Kiedy jedna rozbia par okien; gdy spytaem, o co jej chodzi, odpowiedziaa: Chc, eby Neill dawa mi P.L. Dziewczynka zachowujca si w ten sposb uwaa zwykle, e ojciec, wedug jej oceny nie zwraca na ni wystarczajco duo uwagi. Poniewa dzieci przynosz do szkoy wasne problemy rodzinne i zazdro, najbardziej w mojej pracy z nimi obawiam si listw, jakie rodzice pisz do swoich dzieci. Kiedy musiaem napisa do pewnego ojca: Prosz, niech Pan nie pisze do syna. Za kadym razem, gdy dostaje list od Pana, staje si zy. Ten ojciec nie odpowiedzia na mj list, ale przesta pisa do syna. Jakie dwa miesice pniej widziaem, e chopiec dosta list od ojca. Zirytowao mnie to, ale nic nie powiedziaem. Tej nocy, okoo dwunastej, usyszaem okropne krzyki w pokoju chopca. Wpadem tam i dosownie w ostatniej chwili udao mi si uratowa naszego kotka przed uduszeniem. Nastpnego dnia wrciem z zamiarem poszukania listu. Znalazem go. Ucieszysz si na wie, brzmiao jedno ze zda, e Tom (modszy brat) mia urodziny w zeszym tygodniu i ciocia Liza daa mu kotka. Fantazje wynikajce z zazdroci nie znaj granic. Zazdrosne dziecko zabija swoich rywali w wyobrani. Dwch braci miao jecha do domu na wakacje. Starszy z nich popad w stan lkowy. Boj si, e zgubi Freda po drodze, powtarza nieustannie. Ba si, e jego fantazja moe si speni. Nie powiedzia mi pewien jedenastoletni chopiec mwic o swoim modszym bracie nie chciabym, eby umar; ale gdyby tak wyjecha w dug, dug podr do Indii albo gdzie i wrci jako dorosy mczyzna, to by byo dobrze. Kady nowy ucze w Summerhill musi znosi przez trzy miesice niewiadom nienawi ze strony innych uczniw. Bowiem pierwsz reakcj dziecka na nowego czonka rodziny jest reakcja nienawici. Starsze dziecko uwaa zwykle, e matka zajmuje si wycznie niemowlciem, poniewa pi ono z matk i cakowicie zaprzta jej uwag. Stumiona nienawi dziecka do matki znajduje czsto kompensat przez wzrost czuoci w stosunku do niej. To najstarsze dziecko w rodzinie najbardziej nienawidzi. Modsze nie zaznao nigdy tego, co znaczy by krlem w domu. Gdy si nad tym zastanawiam, to okazuje si, e najpowaniejsze przypadki nerwicy w mojej praktyce dotyczyy albo jedynakw albo najstarszych synw czy crek. Rodzice niechccy podsycaj nienawi starszego dziecka. C to, Tom, twj modszy brat nie robiby tyle haasu z powodu przecitego palca. 145

Pamitam, e gdy byem chopcem, stawiano mi stale za przykad innego chopca. Uczy si doskonale, by zawsze najlepszy w klasie, zbiera wszystkie nagrody, jakie tylko byy do zdobycia. Umar. Pamitam jego pogrzeb jako raczej przyjemne wydarzenie. Nauczyciele czsto spotykaj si z zazdroci ze strony rodzicw. Nieraz zdarzyo mi si traci ucznia dlatego, e rodzice byli zazdroni o jego uczucia w stosunku do Summerhill i do mnie. Jest to zrozumiae. W wolnej szkole dzieciom wolno robi to, co im si podoba, dopki nie ami regu spoecznych ustanawianych przez personel i uczniw na Oglnych Spotkaniach Szkoy. Czsto dziecko nawet nie chce jecha do domu na wakacje, poniewa pobyt w domu oznacza podleganie jego ograniczajcym prawom. Rodzice, ktrzy nie staj si zazdroni o szko czy nauczycieli to ci, ktrzy traktuj swoje dzieci w domu w taki sam sposb, w jaki my traktujemy je w Summerhill. Wierz oni w swoje dzieci i daj im wolno bycia sob. Te dzieci uwielbiaj jecha do domu. Nie musi by adnej rywalizacji midzy rodzicami a nauczycielem. Jeeli rodzic zmienia mio dziecka w nienawi przez arbitralne rozkazy i zasady, musi spodziewa si tego, e dziecko bdzie szukao mioci gdzie indziej. Nauczyciel jest jedynie surogatem matki czy ojca. Nauczyciel obdarzany jest mioci tylko dlatego, e nauczyciela atwiej jest kocha ni ojca. Nie zliczybym znanych mi ojcw, ktrzy nienawidzili swoich synw z zazdroci. Byli to ojcowie typu Piotrusia Pana, ktrzy oczekiwali matczynej mioci od swoich on, nienawidzili modego rywala i czsto okrutnie go bili. Ty, Panie Ojcze, stwierdzisz, e twoja sytuacja skomplikowaa si przez ten rodzinny trjkt. Gdy ju urodzi si twoje dziecko, jeste poniekd zbdny. Niektre kobiety po urodzeniu dziecka trac wszelk ch do kontynuowania ycia seksualnego. W kadym bd razie podzielona mio stanie si teraz charakterystyczn cech domu. Powiniene by wiadom tego, co si dzieje; w przeciwnym bowiem razie stwierdzisz, e jeste zazdrosny o wasne dziecko. W Summerhill mielimy mnstwo dzieci, ktre cierpiay z powodu matczynej czy ojcowskiej zazdroci; byy to gwnie przypadki, gdy zazdro ze strony ojca uczynia go surowym czy nawet brutalnym w stosunku do syna. Jeeli ojciec rywalizuje ze swoimi dziemi o mio matki, bd one mniej lub bardziej neurotyczne. Widziaem niejedn matk, ktra z nienawici patrzya, jak jej crka przejawia ca wieo i urod, ktr ona, matka, utracia. Zazwyczaj byy to matki, ktre nie miay co robi w yciu, ktre yy przeszoci i wspominay podboje, ktrych dokonyway na potacwkach dawno, dawno temu. Dawniej zauwayem u siebie to, e irytowao mnie, gdy dwoje modych ludzi zakochiwao si w sobie. Zwykem racjonalizowa wasne emocje mylc, e moja irytacja bya w gruncie rzeczy lkiem przed kopotliwymi konsekwencjami. Kiedy uwiadomiem sobie, e bya to wycznie zaborcza zazdro, cae moje poirytowanie znikno. Zazdro o modo istnieje naprawd. Pewna szesnastoletnia dziewczyna opowiadaa mi, e w prywatnej szkole, do ktrej uczszczaa przedtem, nauczycielka uwaaa piersi za rzecz wstydliw, ktr naley ukrywa przy pomocy mocnego wizania. Przypadek bez wtpienia ekstremalny, niemniej jednak zawierajcy w przesadzonej formie prawd, o ktrej prbujemy zapomnie: staro rozczarowana i zahamowana nienawidzi modoci, poniewa staro jest zazdrosna o modo.

ROZWD
Co sprawia, e dziecko staje si neurotyczne? W niejednym przypadku jest to fakt, e rodzice si nie kochaj. Neurotyczne dziecko aknie mioci, a nie ma jej w domu. Syszy, jak rodzice wzajemnie warcz na siebie. Mog oni bardzo si stara, by ukry przed dzieckiem swj sekret, lecz ono wyczuwa atmosfer. Sdzi po pozorach bardziej ni na podstawie tego, co syszy. adnego dziecka nie da si oszuka sowami takimi jak najdrosza czy kochanie. Miaem midzy innymi nastpujce przypadki: Pitnastoletnia dziewczyna, zodziejka. Matka niewierna ojcu. Dziewczyna o tym wiedziaa. 146

Czternastoletnia dziewczyna, nieszczliwa marzycielka. Nerwica datujca si od dnia, gdy zobaczya ojca z kochank. Dwunastoletnia dziewczyna, nienawidzia wszystkich. Ojciec impotent; zgorzkniaa matka. Omioletni chopiec, zodziej. Ojciec i matka otwarcie si kcili. Dziewicioletni chopiec; y w wiecie fantazji (gwnie analno-erotycznych). Rodzice skrycie wrodzy wobec siebie. Czternastoletnia dziewczyna, moczya ko. Rodzice mieszkajcy oddzielnie. Dziewicioletni chopiec; nie do wytrzymania w domu z powodu zego humoru; y w wiecie fantazji. Matka nieszczliwa w maestwie. Wiem, jak trudno jest wyleczy dziecko, gdy dom jest miejscem pozbawionym mioci. Czsto na pytanie matki: Co mam zrobi z moim dzieckiem? zdarzao mi si odpowiada: Poddaj si psychoanalizie. Ojcowie i matki czsto mi mwili, e rozstaliby si, gdyby nie dzieci. Czsto byoby lepiej dla dzieci, gdyby niekochajcy si rodzice faktycznie si rozeszli. Tysickro lepiej. Nieszczliwe ycie maeskie oznacza nieszczliwy dom; a nieszczliwa atmosfera jest zawsze psychiczn mierci dla dziecka. Czasami stwierdzaem, e may syn nieszczliwej w maestwie matki reaguje na ni nienawici. Torturuje j w sadystyczny sposb. Pewien chopiec zwyk gry i drapa. Mniej skrajne przypadki torturuj matk przez nieustanne domaganie si uwagi z jej strony. Zgodnie z teori kompleksu Edypa powinno by odwrotnie. May chopiec postrzega ojca jako rywala, gdy chodzi o mio matki. Mona by w naturalny sposb przypuszcza, e w przypadku, gdy ojciec ma z pass, syn, jako zwyciski zalotnik, okazywaby matce wicej czuoci. A jednak czsto stwierdzam, e zamiast tego wykazuje on w stosunku do niej nadzwyczajne okruciestwo. Nieszczliwa w maestwie matka zawsze bdzie faworyzowaa ktre z dzieci. W sytuacji, gdy maeskie ujcie dla mioci zostaje zamknite, skoncentruje ona swoj mio na jednym z dzieci. Najwaniejsz rzecz w yciu dziecka jest mio, ale nieszczliwy w maestwie rodzic nie umie dawa mioci we waciwej proporcji. Daje jej albo za mao albo zbyt duo. Trudno powiedzie, co jest wikszym zem. Dziecko wygodzone brakiem mioci staje si pen nienawici, aspoeczn i krytyczn osob. Dziecko obdarzane nadmiarem mioci staje si ukochaniem mamusi, niemia, kobiec dusz zawsze szukajc bezpieczestwa u matki. Przy czym matk moe symbolizowa dom (jak w agorafobii), Matka Koci czy Matka Ojczyzna. Nie zajmuj si prawem rozwodowym. Nie jest moim zajciem doradzanie dorosym. Zajmuj si jednake badaniem dzieci; i wane jest, by zasugerowa rodzicom, e dom musi si zmieni, jeeli neurotyczne dziecko ma mie jakie szanse na wyzdrowienie. Rodzice musz mie do odwagi, jeeli to konieczne, eby uwiadomi sobie, e ich wpyw na dzieci jest zy. Pewna matka powiedziaa mi, Ale jeeli nie bd widywaa swojego dziecka przez dwa lata, to je strac. Ju je stracia, odpowiedziaem; ona ju je stracia, poniewa jej syn by w domu nieszczliwy.

RODZICIELSKI NIEPOKJ
Mona by powiedzie, e niespokojny rodzic to taki, ktry nie umie obdarza mioci, honorem, szacunkiem, zaufaniem. Niedawno matka pewnego ucznia przyjechaa odwiedzi Summerhill. Przez cay weekend zatruwaa chopcu ycie. Mimo e nie by godny, staa nad nim i zmusia go do zjedzenia lunchu. By brudny, bo robi domek na drzewie, a ona zagonia go z podwrka do domu, eby go wyszorowa. Wyda swoje kieszonkowe na lody, a ona wygosia mu kazanie na temat tego, jak szkodliwe dla odka s lody. Poprawiaa go, gdy zwraca si do mnie per Neill i daa, eby mwi panie Neill. 147

Powiedziaem do niej: Dlaczego, do diaba, zapisaa syna do tej szkoy, skoro masz taki drobiazgowy, niespokojny stosunek do niego? Odpowiedziaa niewinnie: Dlaczego? Poniewa chc, eby by wolny i szczliwy. Chc, eby sta si niezalenym czowiekiem, nie zepsutym przez wpywy z zewntrz. Powiedziaem: Och i zapaliem papierosa. Ta kobieta nawet nie podejrzewaa, e traktowaa swojego syna okrutnie i gupio, e przenosia na niego cay niepokj, ktrego dostarczao jej wasne, sfrustrowane ycie. Pytam: Co mona na to poradzi? Nic! Mona jedynie przedstawi par przykadw szkd wyrzdzonych przez rodzicielski niepokj i mie nadziej na przyszo; nadziej, e by moe jeden rodzic na milion powie: Nigdy nie przyszo mi to do gowy! Sdziem, e postpuj waciwie. By moe si myliem. W pewnym przypadku oszalaa ze zdenerwowania matka pisze: Ju od zmysw odchodz, nie wiem co zrobi z moim dwunastoletnim synem, ktry nagle zacz kra u Woolwortha. Prosz, powiedz mi, co robi. To tak, jakby jaki mczyzna po dwudziestu latach konsumowania butelki whisky dziennie skary si, e ma marsko wtroby. Prawdopodobnie na nic by si nie zdao tumaczenie mu, by przesta pi. Tak wic radz zwykle takiej matce, ktra ma powany problem z zachowaniem si dziecka, eby skonsultowaa si z psychologiem albo poszukaa adresu najbliszej poradni dziecicej. Mgbym, oczywicie, odpowiedzie tej oszalaej z niepokoju matce: Droga kobieto, twj syn zacz kra, poniewa dom jest dla niego niezadowalajcy i nieszczliwy. Dlaczego nie sprbujesz stworzy lepszego domu? Gdybym tak napisa, mgbym wywoa u niej wyrzuty sumienia. Nawet gdyby miaa najlepsz na wiecie wol, nie potrafiaby zmieni otoczenia swojego syna, poniewa zwyczajnie nie wie, jak to zrobi. Co wicej, nawet gdyby wiedziaa, nie miaaby emocjonalnych moliwoci, by przeprowadzi taki program. Oczywicie pod kierunkiem psychologa dziecicego chtna kobieta mogaby doprowadzi do znacznych zmian. Moliwe, e psycholog zaleciby separacj z nie kochanym czy nie kochajcym mem czy te wyprowadzenie teciowej z domu. Natomiast mao prawdopodobne, by psycholog mg zmieni wntrze tej kobiety moralizatorki, niespokojnej, przestraszonej matki, przeciwniczki seksu, zrzdy. Zmiana jedynie warunkw zewntrznych nazbyt czsto nie wystarcza. Wspomniaem o wystraszonej matce. Przypominam sobie rozmow z innego rodzaju rodzicem. Bya to matka potencjalnej uczennicy, siedmioletniej dziewczynki. Kade zadane przez ni pytanie byo pene niepokoju: Czy kto pilnuje, eby dzieci myy zby dwa razy dziennie? Czy kto bdzie jej pilnowa, eby nie chodzia po gwnej drodze? Czy codziennie bdzie miaa lekcje? Czy kto da jej lekarstwo co wieczr? Niespokojne matki niewiadomie robi z dzieci cz wasnych, nie rozwizanych problemw. Inna matka bez przerwy baa si o zdrowie swojej crki. Nieustannie pisaa do mnie dugie listy z instrukcjami dotyczcymi tego, co dziewczynka powinna je a czego nie, jak powinna by ubrana i tak dalej. Miaem w szkole wiele dzieci znerwicowanych rodzicw. W kadym wypadku dziecko nabywa rodzicielskiego niepokoju; hipochondria jest czstym tego skutkiem. Martha ma maego brata. Oboje rodzice s ludmi penymi niepokoju. Sysz, jak Martha w ogrodzie krzyczy do brata: Nie wchod do kauy zmoczysz sobie nogi. Albo: Nie baw si w tym piasku ubrudzisz nowe spodnie. Mwi, e sysz Marth, a powinienem powiedzie, e syszaem Marth gdy przysza do szkoy. Teraz nie zwraca uwagi, nawet gdy jej brat wyglda jak kominiarz. Jej niepokj odzywa si jedynie w ostatnim tygodniu semestru, poniewa wtedy uwiadamia sobie, e wraca do domu, do atmosfery wiecznego niepokoju. Czasami mam wraenie, e surowe szkoy czciowo zawdziczaj swoj popularno temu, e uczniowie uwielbiaj jecha do domu na wakacje. Rodzice widz w szczliwych twarzach swoich dzieci mio do domu, podczas gdy rwnie czsto jest to nienawi do szkoy. Nienawi dziecka zostaa skierowana na surowych nauczycieli; mioci hojnie obdarza ono rodzicw. Ten sam psychologiczny mechanizm stosuje matka, gdy kieruje nienawi dziecka na ojca mwic: Poczekaj, niech no tylko tata wrci z pracy. Ju on ci pokae!

148

Czsto zdarza mi si sysze, jak lekarze i inni ludzie wolnych zawodw mwi: Posyam moich synw do dobrej prywatnej szkoy, eby nabrali dobrego akcentu i poznali ludzi, ktrzy przydadz im si w pniejszym yciu. Przyjmuj za pewnik, e nasze wartoci spoeczne bd trway nadal, tak jak dziao si to przez pokolenia. Lk przed przyszoci rzeczywicie czsto wystpuje u rodzicw. Rodzice chc rygorystycznych szk, gdy dom jest centrum surowego rodzicielskiego autorytetu. Surowa szkoa kontynuuje tradycj trzymania dziecka w ryzach. Przy tym ma by ono spokojne, pene szacunku, wykastrowane psychicznie. Co wicej, szkole wspaniale udaje si zajmowa jedynie gow dziecka. Ogranicza ona jego ycie emocjonalne, jego pd twrczy. Uczy je posuszestwa wobec wszystkich dyktatorw i szefw w yciu. Sztywni nauczyciele, stosujc surow dyscyplin, ktra wynika z ich wasnego denia do mocy, powikszaj lk, ktry zacz si we wczesnym dziecistwie. Przecitny rodzic, dostrzegajc tylko zewntrze dziecka w szkolnym mundurku, z powierzchownymi manierami i uwielbieniem dla gry w pik non, jest zadowolony, e jego drogi syn otrzymuje tak dobre wyksztacenie. Tragiczne jest przygldanie si temu, jak powica si mode ycie na tym przedpotopowym otarzu tak zwanej edukacji. Surowa szkoa nie da niczego oprcz siy a bojaliwy rodzic jest zadowolony. Tak jak kada sia napdzana przez ego, take ego nauczyciela bdzie starao si przycign dzieci do siebie. Zauwamy, jakim to bokiem jest w gruncie rzeczy nauczyciel. Znajduje si w centrum uwagi; rozkazuje i suchaj go; wymierza sprawiedliwo; mwi niemal przez cay czas. W wolnej szkole element wadzy zostaje wyeliminowany. W Summerhill aden nauczyciel nie ma szans na popisywanie si swoim ego. Nie jest w stanie konkurowa z goniejszym egoizmem dzieci. Tak wic zamiast mnie powaa, dzieci czsto nazywaj mnie gupcem czy osem. S to zwykle czue swka. W wolnej szkole mio staje si wana. Sowa, ktrych si uywa, maj drugorzdne znaczenie. Przychodzi do Summerhill chopiec z mniej czy bardziej surowego, penego niepokoju domu. W szkole ma swobod robienia tego, co mu si podoba. Nikt go nie krytykuje. Nikt nie kae mu zwraca uwagi na maniery. Nikt nie kae mu siedzie cicho jak mysz pod miot. Szkoa jest wic rajem dla chopca. Bowiem rajem dla niego jest takie miejsce, w ktrym moe on wyrazi cae swoje ego. Zachwyt tym, e moe bez przeszkd wyraa samego siebie, szybko zostaje zwizany ze mn. Ja jestem czowiekiem, ktry pozwala mu by wolnym. Jestem takim ojcem, jakim ojciec powinien by by. Ten chopiec naprawd mnie nie kocha. Dziecko nie kocha po prostu chce by kochane. Jego nie wypowiedziane myli s nastpujce: Jestem tu szczliwy. Neill to cakiem w porzdku facet. Nigdy si nie wtrca i w ogle. Musi mnie chyba bardzo lubi, bo inaczej rozkazywaby mi. Nadchodz wakacje. Chopiec jedzie do domu. Poycza latark ojca i, oczywicie, zostawia j na pianinie. Ojciec protestuje. Chopiec uwiadamia sobie, e dom nie jest wolnym miejscem. Pewien chopiec czsto mwi do mnie tak: Wiesz, moja rodzina nie jest nowoczesna. Nie mam w domu tyle swobody co tutaj. Gdy pojad do domu, naucz mam i ojca. Przypuszczam, e zrealizowa swoj grob, poniewa posano go do innej szkoy. Wielu z moich uczniw cierpi powanie z powodu krewniactwa. W tej chwili odczuwam silne pragnienie zjadliwej rozmowy z nastpujcymi krewnymi moich uczniw: dwoma dziadkami (religijni), czterema ciotkami (religijne i pruderyjne), dwoma wujkami (niereligijni i moralizujcy). Surowo zabroniem rodzicom jednego z moich uczniw jego wizyt u lubujcego si w ogniu piekielnym dziadka, lecz oni odparli, e podjcie tak drastycznych krokw nie bdzie moliwe. Biada temu chopcu! W wolnej szkole dziecko jest bezpieczne przed krewnymi. Obecnie staram si ich odstrasza. Dwa lata temu przyjecha wujek pewnego dziewicioletniego chopca i zabra go na przechadzk. Chopiec wrci i zacz rozrzuca chleb po jadalni. Zdaje mi si, e ten spacer ci zdenerwowa powiedziaem. O czym mwi twj wujek? Och powiedzia lekcewaco cay czas mwi o Bogu. O Bogu i o Biblii. Czy nie cytowa przypadkiem tekstu o rzucaniu chleba na wod (spenienie dobrego uczynku bez liczenia na wdziczno)? zapytaem, a on rozemia si. 149

Nawiasem mwic przesta rzuca chlebem. Jeeli ten wujek przyjedzie tutaj jeszcze kiedy, jego bratanek bdzie chwilowo nieobecny. Jednak oglnie rzecz biorc nie mog narzeka na wikszo rodzicw moich uczniw. Wsppracuje si nam wspaniale. Na og cakowicie si ze mn zgadzaj. Nieliczni niemiao wtpi, lecz nadal mi ufaj. Zawsze zupenie szczerze mwi rodzicom, jakie s moje zasady. Zawsze mwi im, e musz albo je zaakceptowa, albo zrezygnowa. Ci, ktrzy w peni zgadzaj si ze mn, nie maj powodw do zazdroci. Ich dzieci wszdzie czuj si tak samo wolne i lubi wraca do domu. Uczniowie, ktrych rodzice niezupenie wierz w Summerhill, nie chc jecha do domu na wakacje. Rodzice zbyt duo od nich wymagaj. Nie rozumiej, e omioletnie dziecko interesuje si przede wszystkim sob. Nie ma uczu spoecznych, nie ma poczucia obowizku. W Summerhill odreagowuje ono swj egoizm i pozbdzie si go po prostu go wyraajc. Ktrego dnia stanie si jednostk spoecznie zorientowan, poniewa szacunek dla praw i opinii innych ludzi zmodyfikuje jego samolubstwo. Z punktu widzenia dziecka brak zgodnoci midzy szko a domem jest katastrofalny. Zaczyna si w nim konflikt: kto ma racj, szkoa czy dom? Zasadnicze znaczenie dla rozwoju i szczcia dziecka ma to, eby dom i szkoa miay jednakowy cel, wsplny punkt widzenia. Jednym z gwnych powodw braku zgody midzy rodzicem a nauczycielem jest, moim zdaniem, zazdro. Pitnastoletnia uczennica powiedziaa do mnie: Jeeli chc doprowadzi ojca do biaej gorczki, to mwi: Pan Neill mwi to-a-to!. Niespokojni rodzice czsto s zazdroni o jakiegokolwiek lubianego przez dziecko nauczyciela. To naturalne. Dzieci s, mimo wszystko, majtkiem osobistym; s wasnoci; s czci rodzicielskiego ego. Nauczyciel jest tak samo jedynie czowiekiem. Wielu nauczycieli nie ma wasnych dzieci; tak wic podwiadomie adoptuj swoich uczniw. Staraj si, nie zdajc sobie sprawy z tego, co robi, ukra dzieci rodzicom. Naprawd konieczne jest, eby nauczyciel podda si psychoanalizie. Nie jest ona bynajmniej panaceum na wszystko; ma ograniczony zakres, ale oczyszcza teren. Myl, e gwn wartoci psychoanalizy jest to, e pozwala ona atwiej zrozumie innych, czyni czowieka yczliwszym. Ju z tego tylko powodu mocno polecam j nauczycielom; bowiem mimo wszystko ich praca polega na rozumieniu innych. Nauczyciel, ktry podda si psychoanalizie, pogodnie stwierdzi, jakie jest jego podejcie do dzieci, a konstatujc fakty, bdzie w stanie je poprawi. Jeeli dom rodzi lki i konflikty, jest zym domem. Bardzo moliwe, e dziecko, ktre byo zbyt dopingowane przez rodzicw, stanie si zawzite. Podwiadomie jest ono zdecydowane, e rodzice nie mog wygra. Dziecko, ktre nie byo wychowywane w atmosferze niepokoju i konfliktw, wkroczy w ycie jak w przygod.

RODZICIELSKA WIADOMO I ZROZUMIENIE


By wiadomym czego znaczy by wolnym od uprzedze, od dziecinnych postaw a raczej jak najbardziej wolnym, kt bowiem moe si cakowicie oswobodzi z wczesnych uwarunkowa? Zrozumienie zakada dotarcie pod powierzchni zjawisk, niezwracanie uwagi na rzeczy nieistotne. Nie jest to atwe dla rodzicw ze wzgldu na ich zaangaowanie emocjonalne. Ale pogmatwaem ycie moich dzieci! woaj rodzice w dziesitkach napisanych do mnie listw. Nauczyciel, nie obciony silnym emocjonalnym przywizaniem do swoich uczniw, ma duo wiksze ni rodzic szanse na to, by zachowa nieustann wiadomo w prowadzeniu dziecka ku wolnoci. Wielokrotnie musiaem pisa do jakiego ojca, e jego trudny syn nie ma adnych szans, o ile pan, jego ojciec, nie zmieni niektrych swoich metod. Musiaem, na przykad, wskazywa na niedopuszczalno takiej sytuacji, gdy Tom moe pali w Summerhill, podczas gdy w domu dostaje za to samo lanie. Za palenie podstaw sobie kpiel, mycie si, niechodzenie na lekcje, przeklinanie, i tak dalej. 150

Nigdy nie nastawiaem dziecka wrogo wobec domu. Robia to swoboda, a nierozumiejcy dom, rzecz jasna, nie by w stanie podj wyzwania, nie potrafi zrozumie dziaania wolnoci. Chciabym kilkoma przykadami zilustrowa zy rodzaj stosunku rodzic-dziecko. Dzieci, o ktrych napisz, nie s pod adnym wzgldem nienormalne. S jedynie ofiarami rodowiska, w ktrym brakuje zrozumienia dla rzeczywistych potrzeb dziecka. A wic Mildred. Gdy wraca po wakacjach do szkoy, jest zoliwa, ktliwa, nieuczciwa; trzaska drzwiami, narzeka na swj pokj, narzeka na ko, i tak dalej. Potrzeba wicej ni poowy semestru, zanim znowu stanie si atwa we wspyciu. Spdzia cae wakacje na zrzdzeniu i wysuchiwaniu zrzdzenia swojej matki kobiety, ktra polubia niewaciwego mczyzn. Caa swoboda na wiecie nie jest w stanie dostarczy temu dziecku trwaego zadowolenia. Prawd powiedziawszy wyjtkowo ze wakacje w domu pocigaj za sob drobne kradziee w szkole. Uwiadomienie jej tej sytuacji nie zmienia penego nienawici, nierozumiejcego rodowiska, ktre stale ingeruje w jej ycie. Nawet w Summerhill dziecko czasami nie moe uwolni si od wpywu rodowiska zego wpywu domu, ktry jest bezwartociowy, bo nie wie, co dziecko myli i czuje. Niestety! Nie da si atwo nauczy ludzi wartoci. Omioletni Johnny wraca do szkoy ze zym spojrzeniem. Drani modsze dzieci i znca si nad nimi. Jego matka wierzy w Summerhill, lecz ojciec jest zwolennikiem dyscypliny. Chopiec musi wykonywa polecenia ojca i mwi mi, e czasami dostaje klapsa. Co mona z nim zrobi? Nie wiem. Pisz do ojca: Absolutnie nie powiniene krytykowa syna w aden sposb. Nie wciekaj si na niego. A przede wszystkim, nigdy go nie karz. Gdy chopiec jedzie do domu na wakacje, ojciec wychodzi po niego na stacj. I pierwsze, co mwi do chopca to: Gowa do gry, czowieku. Nie garb si. Matka Petera obiecaa mu, e dostanie pensa za kadym razem, gdy jego ko bdzie rano suche. Ja zareagowaem tak, e obiecaem mu trzy pensy za kade zmoczenie ka. Ale eby unikn w umyle dziecka konfliktu midzy mn a matk, namwiem j do wycofania jej nagrody, zanim ja zaczn dawa moj. Teraz Peter czciej moczy ko w domu ni w szkole. Jednym z elementw jego nerwicy jest to, e chce on pozosta maym dzieckiem; jest zazdrosny o swojego maego brata. Wyczuwa niejasno, e matka prbuje go wyleczy. Natomiast ja staram si pokaza mu, e moczenie ka nie ma w ogle znaczenia. Krtko mwic, moja trzypensowa nagroda jest dla niego zacht, eby zosta malutkim dzieckiem, dopki tego nie odreaguje i nie bdzie gotowy wyj z tego okresu w naturalny sposb. Nawyk komunikuje, e co nie zostao w peni zaspokojone. Starania, by si go pozby przy pomocy dyscypliny czy przekupstwa powoduj, e wywouje si u dziecka poczucie winy oraz wygasza si pene nienawici kazania. Lepiej doprawdy sika do ka ni sta si moralnym kotunem. May Jimmy wraca z wakacji i oznajmia: Nie opuszcz ani jednej lekcji w tym semestrze. Rodzice nalegali, eby zda odpowiednie egzaminy. May chodzi na lekcje przez tydzie, po czym nie pokazuje si na nich przez miesic. Jeszcze jeden dowd na to, e samo mwienie jest zawsze bezuyteczne. A nawet gorzej, mwienie moe przeszkadza. Jak powiedziaem, te dzieci wcale nie s trudne. W racjonalnym rodowisku i przy zrozumieniu ze strony rodzicw byyby normalnymi dziemi. Miaem kiedy w szkole trudnego chopca, ktry cierpia z powodu zych metod wychowawczych i powiedziaem jego matce, e musi naprawi wyrzdzon szkod. Przyrzeka, e to zrobi. Gdy przywioza syna do szkoy po wakacjach spytaem: Wic jak, czy odwoaa zakaz? Tak odpowiedziaa zrobiam to. wietnie! Co mu powiedziaa? Powiedziaam: Bawienie si penisem nie jest ze, ale jest gupie. Cofna wic jeden zakaz, i zamienia go na drugi. No i oczywicie, biedak by dalej aspoeczny, nieuczciwy, peen nienawici i peen niepokoju. Mam rodzicom do zarzucenia to, e si nie ucz. Moja praca polega w wikszoci na naprawianiu bdw popenionych przez rodzicw. Odczuwam zarwno sympati jak i podziw dla 151

tych, ktrzy rzeczywicie dostrzegaj bdy, jakie popenili w przeszoci i prbuj si nauczy jak najlepiej traktowa swoje dziecko. Lecz inni rodzice, co dziwne, bd raczej trzyma si bezuytecznego i niebezpiecznego kodeksu, ale nie sprbuj przystosowa si do dziecka. Co jeszcze dziwniejsze, wydaj si by zazdroni o mio dziecka do mnie. Dzieci kochaj nie tyle mnie, ile to, e nie wtrcam si w ich sprawy. Jestem ojcem, o jakim marzyli, gdy ich prawdziwy ojciec krzycza: Przestacie haasowa! Ja nigdy nie wymagam dobrych manier ani uprzejmych sw. Nigdy nie pytam, czy umyli buzie. Nie domagam si posuszestwa, ani szacunku, ani powaania. Krtko mwic, traktuj dzieci z godnoci, z jak doroli chc by traktowani. Zdaj sobie spraw z tego, e midzy prawdziwym ojcem a mn nie moe by prawdziwego wspzawodnictwa. Jego praca polega na zarobieniu pienidzy na rodzin. Moja praca to studiowanie dzieci i powicanie im caego mojego czasu i zainteresowania. Jeeli rodzice nie chc dowiedzie si czego o psychologii dziecka po to, eby sta si bardziej wiadomymi tego, na czym polega rozwj ich dzieci, musz liczy si z tym, e pozostan w tyle. I rodzice pozostaj w tyle. Zdarzyo si kiedy, e rodzic napisa: Jeeli nie umiesz unikn bdw, to wol, eby raczej do mnie nie pisaa. Zostao to skierowane do dziewczynki, co do ktrej nie bylimy zupenie pewni, czy nie jest umysowo upoledzona. Nieraz musiaem wrzeszcze na narzekajcego rodzica: Twj syn jest zodziejem, moczy ko. Jest aspoeczny, nieszczliwy, czuje si gorszy. A ty przychodzisz do mnie i zrzdzisz, bo wyszed po ciebie na stacj z brudn twarz i brudnymi rkami! Nie jestem czowiekiem skorym do gniewu, ale gdy spotykam ojca czy matk, ktrzy nie chc czy nie potrafi przyswoi sobie poczucia wartoci w kwestii tego, co jest wane, a co nieistotne w zachowaniu dziecka, wtedy si zoszcz. By moe dlatego uwaany jestem za osob wrogo nastawion do rodzicw. Z drugiej jednak strony, jaka to rado, gdy przyjeda z wizyt matka, spotyka swoje ubocone, obdarte dziecko w ogrodzie, rozpromienia si i mwi do mnie: Czy on nie wyglda dobrze i radonie? Pomimo to wiem, jakie to trudne. Wszyscy mamy swoje wasne systemy wartoci i mierzymy innych wasn miar. By moe powinienem przeprosi za to, e jestem fanatykiem na punkcie dzieci, niecierpliwym w stosunku do rodzicw, ktrzy nie patrz na nie moimi oczami. Ale gdybym przeprasza, bybym hipokryt. Prawda bowiem jest taka, e wiem, i mam racj w kwestii wartoci o ile chodzi o dzieci. Rodzic, ktry autentycznie chce zmieni swoje ze stosunki z dzieckiem, moe zacz od zadania sobie kilku praktycznych a stosownych pyta, jak na przykad: Czy jestem za (zy) na moje dziecko dlatego, e pokciam si rano z mem (on)? Czy moe dlatego, e stosunek seksualny ostatniej nocy nie dostarczy mi do przyjemnoci? Czy te dlatego, e ssiadka z przeciwka mwi, e rozpieszczam maego? Czy moe dlatego, e moje maestwo jest nieudane? Albo dlatego, e szef nagada mi w biurze? Udzielenie sobie samemu odpowiedzi na takie pytania moe bardzo pomc. Rzeczywicie gbokie pytania, te zalene od caego ycia pozostaj, niestety, poza wiadomoci. Bardzo to nieprawdopodobne, e rozgniewany ojciec zatrzyma si i zada sobie takie oto skomplikowane pytanie: Czy wciekam si na syna za to, e klnie, poniewa ja sam zostaem wychowany surowo, za pomoc chosty i poucze moralnych, w lku przed Bogiem, w szacunku dla nic nie znaczcych form towarzyskich, w silnej represji seksualnej? Odpowied na nie wymagaaby takiego stopnia autoanalizy, ktry przekracza moliwoci wikszoci z nas. Wielka to szkoda, bowiem odpowied uchroniaby niejedno dziecko od nerwicy i nieszczcia. Biblijny zwrot o karaniu dzieci za grzechy ojcw w swym fizycznym kontekcie rozumiany jest od pokole. I nawet niewyksztaceni poj mog mora Ibsenowskich Duchw, gdzie syfilis ojca niszczy syna. To, czego si nie rozumie, to fakt, e jeszcze czciej dzieci niszczone s przez psychologiczne grzechy ojcw. Dla dziecka jest tylko jedno wyjcie z tego destrukcyjnego cyklu wypaczania charakteru wczesne prowadzenie w kierunku samoregulacji ze strony wiadomego sytuacji rodzica. Trzeba mocno podkreli to, e samoregulacja wymaga od rodzicw wikszej gotowoci do dawania ni ma to miejsce w przypadku ustalonego systemu zasad. Rodzice bd musieli powici 152

wicej czasu i wasnej korzyci przez przynajmniej dwa lata. Nie wolno im uprawia gry po to, eby zdoby mio czy wdziczno dziecka. Nie wolno im traktowa dziecka jak czego, czym mona si popisa, co si obcaowuje i bawi, gdy krewni przychodz z wizyt. Samoregulacja wymaga od rodzicw ogromnej bezinteresownoci. Kad nacisk na t spraw, poniewa widywaem mode maestwa, ktre sdziy, e stosuj samoregulacj, gdy nakaniay swoje dziecko do przystosowania si do nich i prboway zmusi je do przyjcia takiej pory chodzenia do ka, ktra nie przeszkadzaaby im w wieczornym chodzeniu do kina. Czy te pniej, starszemu ju dziecku, dawali mikkie, nie powodujce haasu zabawki, eby nie przeszkadzao tatusiowi, gdy ten utnie sobie drzemk. Ale przesta woaj rodzice nie moesz nam tego zrobi! My te mamy jakie prawa w yciu! Nie, nie macie; nie w czasie pierwszych dwch czy moe nawet czterech lat ycia dziecka. Pierwsze lata musz by okresem jak najwikszej czujnoci, poniewa cae otoczenie jest przeciwko samoregulacji, i jest si zmuszonym do wiadomej i intensywnej walki w zastpstwie dziecka. Mam jeszcze kilka rad dla rodzicw, ktrzy na serio chc zapewni swoim dzieciom start w kierunku samoregulacji i wolnoci. Stawianie wzka z dzieckiem w ogrodzie, nieraz na cae godziny, jest niebezpieczne. Nikt nie wie, jakich rozdzierajcych uczu strachu i osamotnienia moe ono dowiadcza, gdy obudzi si nagle i stwierdzi, e jest samo w obcym miejscu. Ci, ktrzy syszeli pacz dziecka w takiej sytuacji, maj jakie pojcie o tym, jak okrutny jest ten gupi zwyczaj. Jeeli chcesz, eby twoje dziecko roso bez popadania w nerwic, nie wolno ci nie wa si trzyma si od niego z daleka. Musisz bawi si z nim, nie tylko w jego zabawy, ale bawi si z nim w tym znaczeniu, e potrafisz take by dzieckiem, zdolnym do wejcia w jego ycie i przyjcia jego zainteresowa. Jeeli jeste jedynie gupio powany, nie bdziesz w stanie tego zrobi. Zawsze lepiej, jeeli to tylko moliwe, eby dziadkowie mieszkali osobno. Bowiem zwykle dzieje si tak, e usiuj oni narzuci zasady wychowywania dzieci albo te psuj je, widzc tylko ich wady czy zalety. W zych domach dzieci maj czterech szefw zamiast dwch. Nawet w dobrych domach wystpuje napicie, poniewa dziadkowie przewanie stale prbuj wprowadzi w ycie swoje przestarzae pogldy na wychowanie. Dziadkowie maj czsto tendencj do psucia dzieci przez swoj zbyt zaborcz mio. Dzieje si tak zazwyczaj wtedy, gdy babcia nie ma adnych prawdziwych zainteresowa w yciu po tym, jak jej rodzina dorosa. Trzecie pokolenie daje jej szans zaczcia swojej pracy od pocztku. Tak wic utrzymujc, e jej crka czy synowa jest niekompetentna jako matka, babcia przejmuje jej zajcia, a dziecko jest cignite w obie strony i ma skonnoci do odwrcenia si od obydwu. Sprzeczki oznaczaj dom pozbawiony mioci, niezalenie od tego, czy maj one miejsce midzy matk a babk, czy midzy mem i on. Nawet wtedy, gdy ukrywa si je przed dzieckiem, nigdy si go nie oszuka. Ono czuje, chocia nie uwiadamia sobie tego, e w domu nie ma mioci. Sprawa szkoy take moe by trudna. Twoja ona moe chcie posa dziecko do szkoy koedukacyjnej, podczas gdy ty by moe chcesz posa je do szkoy prywatnej. Moe powsta konflikt. Chyba najgorszy efekt wystpi moe wtedy, gdy ty albo twoja ona jestecie wyznania rzymskokatolickiego. W tym wypadku nie potrafi nic doradzi. Przepa ideologiczna czy religijna nazbyt czsto jest nie do przekroczenia. Mog jedynie powiedzie, e niektrzy z moich najbardziej trudnych uczniw byli dziemi rodzicw majcych rne zdania na temat szkoy. Chopiec, ktrego ojciec by przeciwnikiem Summerhill, ale zgodzi si na dla witego spokoju, nigdy nie zrobi tutaj znaczcych postpw, poniewa wiedzia, e jego ojciec w gruncie rzeczy nie akceptowa tej szkoy. Taka sytuacja jest tragiczna dla kadego dziecka, ktre si w niej znajduje. Jego poczucie bezpieczestwa jest stale zagroone, poniewa boi si ono, e ojciec ktrego dnia zdecyduje, by przenie je do szkoy stosujcej dyscyplin. Niemniej jednak naley si spodziewa pewnego antagonizmu midzy rodzicem a nauczycielem. Nauczyciele maj tego wiadomo, a niektrzy z nich bardzo si staraj doprowadzi do bliszych kontaktw z rodzicami przez spotkania w szkole. Nauczyciele powinni uwiadomi sobie to, e ich wpyw na dzieci nigdy nie bdzie tak wany jak wpyw rodzicw. 153

Z tego te powodu beznadziejne s usiowania wyleczenia trudnego dziecka, jeeli w domu nadal panuje atmosfera, ktra spowodowaa, e to dziecko zaczo przysparza problemw. Rodzice musz liczy si z faktem e, prdzej czy pniej, dzieci musz wyzwoli si od nich. Oczywicie, nie mam na myli tego, e dzieci powinny opuci swoich rodzicw i nigdy wicej ich nie widywa. Chodzi mi o wyzwolenie psychiczne; pozbycie si dziecinnej zalenoci od domu. Naturalne s starania ze strony matki zmierzajce do utrzymania dzieci w zalenoci od siebie. Znam wiele takich domw, gdzie crka nie wysza za m, by opiekowa si rodzicami na staro. Uprzytamniam sobie, e w wikszoci przypadkw byy to nieszczliwe domy. Jedna cz psychiki crki pcha j do pjcia w wiat i rozpoczcia wasnego ycia. Druga cz, ta obowizkowa, zmusza j do pozostania z rodzicami. Przeywa ona stay wewntrzny konflikt, ktry przejawia si zwykle w formie irytacji: Oczywicie, kocham matk, ale ona jest czasami tak mczca! Obecnie tysice kobiet na wiecie ma najnudniejsz prac pod socem przygotowywanie posikw, zmywanie naczy, pranie, prasowanie, sprztanie. S one nie opacanymi gosposiami, a ich ycie jest monotonne. Gdy rodzina opuszcza gniazdo, praca matki jest skoczona. Gniazdo, z ktrego odleciay wieo opierzone pisklta, jest opustoszae, a matce naley raczej wspczu ni j potpia. Macierzyskie skonnoci powoduj, e chce ona utrzyma swoje zajcie przez jak najduszy czas nawet jeli niechccy powoduje w ten sposb cierpienie wasnego dziecka. Wszystko to wskazuje na fakt oczywisty, a mianowicie, e kada zamna kobieta powinna mie jaki zawd, do ktrego mogaby wrci, gdy wypeni ju swoje macierzyskie obowizki. Rodzic jest bogiem, do tego zazdrosnym. Rodzic moe, zgodnie z prawem, powiedzie: Uksztatuj moje dziecko tak! Matka i ojciec mog bi swoje dziecko, terroryzowa je, czyni jego ycie nieszczliwym. Prawo moe si wtrci tylko wtedy, gdy wyrzdzona zostaje zbyt dua krzywda fizyczna. Jednake nie moe ono w ogle ingerowa, choby nie wiadomo jak wyrzdzano dziecku krzywd psychiczn. Tragedia polega na tym, i rodzic wierzy, e zawsze robi to, co najsuszniejsze. Wielka nadzieja ludzkoci ley w tym, e rodzice bd dziaa w najsuszniejszy sposb, jeeli wiadomie s po stronie dziecka w jego rozwoju do wolnoci w pracy, wiedzy i mioci. Jeeli ta ksika pomoga chocia jednemu rodzicowi w uwiadomieniu sobie olbrzymiego, dobrego albo zego wpywu, jaki wywiera on na dziecko, to nie zostaa napisana na prno.

154

CZ VII PYTANIA I ODPOWIEDZI NA TEMATY OGLNE


Mwisz o caej ludzkoci, e jest wrogo nastawiona do ycia. Co przez to rozumiesz? Ani ja, ani moi przyjaciele, nie jestemy wrogo nastawieni do ycia. W cigu mojego ycia przeyem ju dwie straszne wojny, a by moe doyj trzeciej, duo straszniejszej. Miliony modych ludzi w nich polegy. Gdy byem chopcem, mczyni ginli za interesy Imperium w poudniowej Afryce. Od 1914 do 1918 tracili ycie w wojnie o zakoczenie wszystkich wojen. Od 1939 do 1945 umierali, eby pokona faszyzm. Jutro wielu moe zgin, eby pokona czy popiera komunizm. Znaczy to, e ogromne masy ludzi s gotowe, na rozkaz wadz centralnych, powici ycie swoje i swoich dzieci dla spraw, ktre nie dotycz ich jednostkowego ycia. Jestemy przeciwko yciu i za mierci, jeeli jestemy pionkami w rkach politykw, kupcw czy wyzyskiwaczy. Jestemy pionkami, poniewa uczy si nas postrzega ycie negatywnie, pokornie dostosowywa si do apodyktycznego spoeczestwa i by gotowym na mier za ideay naszych panw. Tylko w romantycznych powieciach ludzie umieraj za mio; w rzeczywistoci umieraj przez nienawi. To aspekt tumu. Natomiast jednostka jest na co dzie wrogo nastawiona do ycia. Jej ycie uczuciowe jest w wikszoci niezadowalajce; jej przyjemnoci s przewanie tandetne, byle jakie, eskapistyczne. Czowiek jest moralizatorem, to znaczy kim, kto uwaa naturalne ycie za ze, czy w najlepszym wypadku nieodpowiednie i zgodnie z tym przekonaniem ksztaci swoje dzieci. W adnym przyjanie do ycia nastawionym dziecku nie wywoywano by poczucia winy w zwizku z seksem, nauk szkoln, Bogiem, manierami, czy dobrym zachowaniem. aden przychylny yciu rodzic czy nauczyciel nigdy nie uderzyby dziecka. aden tak nastawiony obywatel nie tolerowaby naszego kodeksu karnego, wieszania, karania homoseksualistw, naszego stosunku do nielubnych dzieci. aden sprzyjajcy yciu czowiek nie siedziaby w kociele i nie twierdzi, e jest ndznym grzesznikiem. Chciabym, eby byo jasne: e nie jestem zwolennikiem libertynizmu. Test zawsze wyglda nastpujco: Czy to, co robi pan X, jest naprawd krzywdzce dla kogokolwiek innego? Jeeli odpowied jest negatywna, wtedy przeciwnicy pana X postpuj w sposb wrogi wobec ycia. Mona argumentowa w inny sposb wskazujc na przyjazne nastawienie do ycia modych ludzi, ktrzy tacz, chodz na wdrwki, graj, ganiaj do kina, na koncerty, do teatru. Niewtpliwie jest w tym co, poniewa modzie jest tak niesamowicie ywa i optymistyczna, e znajduje sobie przyjemnoci nawet wtedy, gdy s one zakazywane przez autorytet. Pragnienie to utrzymuje si w pniejszym yciu, tak wic czowiek jest ambiwalentny, szuka przyjemnoci i jednoczenie jej si boi. Gdy uywam okrelenia wrogo nastawiony do ycia, nie mam na myli szukajcego mierci. Ma to znaczy: taki, ktry lka si ycia bardziej ni mierci. To, e jest si wrogo nastawionym do ycia, nie oznacza, e sprzyja si mierci. By wrogo nastawionym do ycia to by zwolennikiem autorytetu, zwolennikiem zinstytucjonalizowanej religii, zwolennikiem represji i ucisku albo przynajmniej niewolniczo ich przestrzega. Sprbuj podsumowa. Przyjazne nastawienie do ycia to przyjemno, zabawa, mio, interesujca praca, hobby, miech, muzyka, taniec; to poszanowanie dla innych i wiara w ludzi. Wrogie nastawienie do ycia to obowizek, posuszestwo, korzy i wadza. W historii jak dotd

155

zwyciaa wroga postawa wobec ycia i to si nie zmieni, dopki modzie bdzie si ksztaci w taki sposb, eby pasowaa do dzisiejszych wyobrae dorosych. Czy nie sdzisz, e wikszo nieszcz ludzkoci zniknaby, gdyby problemy ekonomiczne milionw ludzi na wiecie zostay rozwizane? Uwiadomienie sobie tego, e nasz trening w domu i szkole prowadzi do szarego, monotonnego ycia wikszoci ludzi, nie przynosi satysfakcji. Och, tak, nudne zajcia w sklepach czy biurach s konieczne; natomiast tym, co nie jest konieczne, jest martwota ludzi, ktrzy nienawidz swoich biurek czy lad sklepowych, ktrzy musz szuka ukojenia dla wygodzonych uczu w tandetnych filmach, na wycigach psw, w czasopismach i gazetowych opisach sensacji czy zbrodni. Milionerzy ze swoimi cadillacami nie s wewntrznie bardziej szczliwi ni tragarze na kolei. Rzecz w tym, e aden czowiek nie potrafi cieszy si komfortem czy bezpieczestwem ekonomicznym, jeeli jego dusza jest wroga wobec ycia i mioci. Biednych i bogatych czy to, e jedni i drudzy zostali wychowani w wiecie, ktry jest nieprzychylny mioci, boi si mioci i robi z niej nieprzyzwoity art. Wielu z tych, ktrzy zgadzaj si, e wikszo ludzi jest nieszczliwa, powie, e rozwizanie wszystkich problemw ekonomicznych zapewni ycie pene, zadowalajce i wolne. Jeli o mnie chodzi, nie potrafi w to uwierzy. Ta odrobina wolnoci ekonomicznej, ktr widzielimy, nie bya nazbyt zachcajca. To, e sta nas na elektryczne kuchnie, nie prowadzi bynajmniej do wikszego szczcia czy mdroci; pozwala jedynie na wiksz wygod, ktra szybko zostaje automatycznie akceptowana i traci warto emocjonaln. Nasze metody ksztatowania charakteru uczyniy z Anglii kraj, ktremu si powiodo, gdy chodzi o sfer materialn; zapewniy nam wysoki standard ycia. I to wszystko, co mona uzna za sukces. Ludzie, oglnie biorc, s nadal nieszczliwi. Nie, wycznie ekonomiczne rozwizanie, samo w sobie, nigdy nie uwolni wiata od nienawici i nieszcz, zbrodni i skandalu, nerwicy i chorb. Co mona zrobi w przypadku nieszczliwego maestwa? Niektrzy rodzice z klasy redniej szukaj pomocy w psychoanalizie, co bardzo czsto koczy si rozpadem maestwa. Lecz gdyby nawet bya ona bardziej skuteczna, nie mona przecie podda wiata psychoanalizie. Praca terapeutyczna z poszczeglnymi ludmi jest spraw bah, ktra nie jest w stanie wystarczajco wpyn na masy. Rozwizanie korzystne dla caej ludzkoci ley we waciwym wychowywaniu modych; nie w leczeniu neurotykw. Musz wyzna, e nie mam nic do powiedzenia w sprawie rozwizania problemu dzisiejszego maestwa. To brutalne, ale jeeli pan i pani Brown s ze sob nieszczliwi dlatego, e zostali wychowani we wrogiej wobec ycia atmosferze, to nic nie mona na to poradzi. Brzmi to jak przesadny pesymizm. Mona by optymist tylko wtedy, gdy dokada si wszelkich stara, by traktowa dzieci w taki sposb, eby nie nienawidziy one seksu i ycia. Za kadym razem, gdy widz dziecko, ktre dostaje klapsa, dziecko, ktre jest okamywane, dziecko zawstydzane z powodu jego nagoci, dostrzegam z alem i to, e wyronie ono na penego nienawici ma czy on.

156

Czy uwaasz za wane to, by obydwie osoby w maestwie byy na takim samym poziomie intelektualnym? Intelektualna strona maestwa jest drugorzdna. Maestwo mzgw jest nudne i zimne; podczas gdy maestwo serc jest ciepe i obdarzajce. Natura nie powoduje, e mczyzna czy kobieta zakochuje si z powodu intelektualnej sprawnoci partnera. Jednake pniej, gdy pocig seksualny sabnie, wsplne zainteresowania intelektualne przyczyniaj si do szczcia partnerw. Takie samo poczucie humoru by moe najlepiej rokuje, jeli chodzi o dugie i szczliwe maestwo. Co jest powodem nadmiernego martwienia si prac oraz dlaczego tak wielu modych ludzi popenia samobjstwo? Wtpi, czy jakiekolwiek dziecko kiedykolwiek martwio si prac. To czste zmartwienie ma gbsze rdo; prawie za kadym razem wypywa ono z poczucia grzechu w zwizku z masturbacj. Dzieci wolne od poczucia winy w zwizku z masturbacj s zwykle bystre i pene zapau w pracy. Stekel powiedzia: Samobjstwo jest ostatnim aktem seksualnym. Zakaz masturbacji powoduje, e dziecko nienawidzi swojego ciaa i duszy, a samobjstwo jest logiczn reakcj. Jeeli ciao jest tak ndzne, to im szybciej si go pozbdzie, tym lepiej. Jakie jest twoje zdanie na temat sub socjalnych? Mam duo szacunku dla pracownikw socjalnych, ktrzy docieraj do domw trudnych dzieci w slumsach. Wykonuj dobr prac. Ale czy ich praca dociera dostatecznie gboko? Nikt nie moe oczekiwa od nich psychoanalizowania matek i ojcw. Wszyscy wiedz, e ich praca jest mudna. Nie s jednak w stanie zlikwidowa slumsw, ktre powoduj, e dzieci staj si aspoeczne. Ani te nie mog zlikwidowa ignorancji rodzicw, ktrzy upoledzaj rozwj dziecka przez ze odywianie czy traktowanie seksu jako plugawej przygody w ciemnym klozecie. Pracownicy socjalni s bohaterami. Usiuj pomc modziey w pokonaniu za biednego domu. Nawet gdyby pracownik socjalny cakowicie wierzy w swobod dla dzieci, jak mgby zastosowa takie zasady w slumsach? Czy mgby powiedzie do jakiej matki: Pani Green, pani syn kradnie dlatego, e jego pijany ojciec go bije; e gdy mia dwa lata, daa mu pani klapsa za to, e bawi si swoim penisem; dlatego e nigdy nie okazywalicie mu mioci? Czy pani Green zrozumiaaby? Nie twierdz, e tej kobiety nie mona by reedukowa. Natomiast twierdz, e nie mona jej reedukowa za pomoc sw pracownika socjalnego, czy te kogokolwiek innego. W tym wypadku problem jest czciowo ekonomiczny. Od zlikwidowania slumsw naleaoby przynajmniej zacz.

NA TEMAT SUMMERHILL
Jak rozwija si sia woli dziecka w systemie Summerhill? Jeeli dziecku wolno robi, co mu si podoba, jak moe ono rozwin samokontrol? W Summerhill dziecko nie moe robi wszystkiego, co mu si podoba. Jego wasne prawa otaczaj je ze wszystkich stron. Wolno mu robi to, co chce, jedynie i wycznie w sprawach, ktre jego samego dotycz. Moe bawi si przez cay dzie, jeli chce, poniewa praca i nauka s sprawami jedynie jego. Natomiast nie wolno mu gra na trbce w klasie, gdy to przeszkadzaoby innym. 157

Ostatecznie, co to jest sia woli? Mgbym zmusi si si woli do tego, eby rzuci palenie, lecz nie mog si woli zmusi si do mioci czy te do tego, ebym polubi botanik. Nikt nie jest w stanie zmusi siebie do tego, by by dobrym czy te, jeli ju o to chodzi, zym. Nie mona nauczy kogo, by mia siln wol. Jeeli ksztaci si dzieci w atmosferze wolnoci, bd one bardziej wiadome samych siebie, poniewa wolno pozwala na to, by coraz wicej podwiadomego stao si wiadome. Dlatego te wikszo dzieci w Summerhill ma nieliczne wtpliwoci na temat ycia. One wiedz, czego chc. I przypuszczam take, e to zdobd. Pamitajmy, e to, co nazywane bywa sab wol, jest zazwyczaj oznak braku zainteresowania. Saba osoba, ktr atwo nakoni do gry w tenisa, gdy nie ma na to ochoty, jest kim, kto nie ma pojcia o tym, co go naprawd interesuje. System niewolniczej dyscypliny sprzyja temu, e taki kto pozostaje czowiekiem pytkim, o sabej woli. Jeeli jakie dziecko w Summerhill robi co niebezpiecznego, czy pozwalacie mu na to? Oczywicie, e nie. Ludzie tak czsto nie s w stanie zrozumie, e swoboda dla dzieci nie oznacza bycia idiot. Nie pozwalamy naszym maluchom decydowa, kiedy powinny i spa. Strzeemy je przed niebezpieczestwami ze strony urzdze, samochodw, potuczonego szka czy gbokiej wody. Nigdy nie naley obarcza dziecka odpowiedzialnoci, do ktrej nie jest jeszcze przygotowane. Lecz pamitajmy, e poowa grocych dzieciom niebezpieczestw jest wynikiem zej edukacji. Dziecko, ktre niebezpiecznie bawi si ogniem to dziecko, ktremu nie pozwolono pozna prawdy na temat ognia. Czy dzieci z Summerhill cierpi z powodu tsknoty za domem? Zauwayem, e gdy nieszczliwa matka przywozi nowe dziecko do szkoy, ono trzyma si jej kurczowo cae we zach i krzyczy, eby je zabra do domu. Zauwayem take, e jeli takie dziecko nie wrzeszczy wystarczajco gono, matka jest zirytowana. Ona chce, eby jej dziecko tsknio za domem; im bardziej dziecko tskni, tym bardziej j kocha. Nieraz takie biedactwo w pi minut po odjedzie matki bawi si zadowolone. Trudno powiedzie, dlaczego dziecko z nieszczliwego domu tskni za nim, gdy zaczyna szko. Moliwe, e nieszczliwy dom wywouje w nim ostry niepokj. Dziecko zastanawia si, co te si tam teraz dzieje. Najbardziej prawdopodobne wyjanienie jest takie, e nieszczliwa matka, ktrej mio do maonka doznaje niepowodze, przenosi zbyt wiele swojej mioci i nienawici na dzieci. Tsknota za domem jest zwykle oznak zego domu; domu w ktrym jest zbyt duo nienawici. Tsknice za domem dziecko tskni nie za mioci tego domu, lecz za jego konfliktami i ochron. Cho brzmi to paradoksalnie, bynajmniej tak nie jest, gdy uzmysowimy sobie fakt, e im bardziej nieszczliwy dom, tym bardziej dziecko szuka ochrony. Nie ma ono yciowej kotwicy, wic wyolbrzymia to zakotwiczenie, ktre nazywa domem. Gdy jest z dala od niego, idealizuje go. Tskni nie za domem, jaki zna, lecz za domem, jaki chciaoby mie. Czy przyjmujecie do Summerhill dzieci spnione w rozwoju? Oczywicie. Wszystko zaley od tego, co rozumiesz przez spnione. Nie przyjmujemy dzieci upoledzonych umysowo, ale dziecko, ktre jest spnione w nauce, to zupenie inna historia. W szkole wiele jest dzieci opnionych, poniewa jest ona dla nich zbyt nudna.

158

W Summerhill kryterium opnienia nie ma nic wsplnego z testami, sumami i stopniami. W wielu wypadkach opnienie znaczy po prostu, e dziecko przeywa podwiadomy konflikt i ma nieczyste sumienie. Jak wic moe si interesowa arytmetyk czy histori, jeeli jego niewiadomy konflikt to: Czy jestem zy, czy nie? Mam do tej sprawy silny emocjonalny stosunek, poniewa jako dziecko po prostu nie byem w stanie si uczy. Miaem kieszenie pene rozmaitych kawakw elaza i mosidzu; gdy oczy patrzyy w ksik, myli wdroway do moich skarbw. Rzadko trafiaem na spnionego chopca czy dziewczyn, ktrzy nie mieliby potencjalnych twrczych moliwoci; a ocenianie jakiegokolwiek dziecka na podstawie jego postpw szkolnych jest bezuyteczne i zgubne. Przypumy, e jakie dziecko odmwi zapacenia kary naoonej na nie przez Oglne Spotkanie Szkoy? Dzieci nigdy tak nie robi. Ale przypuszczam, e odmwiyby w przypadku gdyby czuy si niesprawiedliwie potraktowane. Jednak nasz system odwoawczy usuwa wszelkie poczucie niesprawiedliwoci. Mwisz, e dzieci w Summerhill maj czyste umysy. Co to znaczy? Czysty umys to taki, ktrego nie mona zaszokowa. Fakt, e jest si zaszokowanym pokazuje, e masz jakie zahamowanie, ktre powoduje, e interesujesz si tym, co ci szokuje. Wiktoriaskie kobiety szokowao sowo noga, poniewa byy one niemoralnie zainteresowane dugimi rzeczami. Byy to rzeczy seksualne, rzeczy represjonowane. W atmosferze takiej jak w Summerhill, gdzie nie ma tabu seksualnego i gdzie nie czy si seksu z grzechem, dzieci nie maj potrzeby robienia z pci, przez szepty i podliwe spojrzenia, sprawy nieczystej. S szczere w sprawach seksu, tak jak s szczere we wszystkich innych sprawach. Gdy siedmioletni Willie wrci do domu po pierwszym semestrze w Summerhill, uywa tak mocnych sw, e ssiedzi nie pozwalali mu bawi si z ich dziemi. Co powinnam zrobi w tej sprawie? Nieszczliwe to, smutne i bolesne dla Williego, ale jaka jest alternatywa? Jeeli twoich ssiadw szokuje kilka choler, to s oni zahamowanymi ludmi, ktrzy nie powinni styka si z twoim synem. Co dzieci z Summerhill myl na temat kina? Ogldaj wszelkiego rodzaju filmy. Nie mamy cenzury. W efekcie do czasu zanim opuszcz szko, maj dobrze wyrobiony osd w tej kwestii. Nierzadko jakie starsze dziecko nie idzie do kina z racji tego, e film jego zdaniem nie zapowiada si interesujco. Starsi uczniowie, ktrzy obejrzeli wielkie filmy francuskie, woskie i niemieckie s bardzo krytyczni, gdy chodzi o przecitn hollywoodzk produkcj. Chopcw przed okresem dojrzewania nudz filmy o mioci.

159

Co robisz z dzieckiem, ktre niegrzecznie odpowiada? adne dziecko w Summerhill nigdy nie odpowiada niegrzecznie. Dziecko robi tak tylko wtedy, gdy traktowane jest jak kto gorszy przez kogo, kto jest peen godnoci. My w Summerhill mwimy jzykiem dzieci. Gdyby jaki nauczyciel uskara si na to, e dzieci niegrzecznie mu odpowiadaj, wiedziabym, e z niego niewypa. Co robisz z dzieckiem, ktre nie chce wzi lekarstwa? Nie wiem. W Summerhill nigdy nie mielimy dziecka, ktre odmwioby przyjcia lekarstwa. Nasza dieta jest tak zrwnowaona, e chorowanie nie jest szkolnym problemem. Czy starsze dzieci w Summerhill opiekuj si modszymi? Nie, modszymi dziemi nie trzeba si opiekowa. S zbyt zajte swoimi wasnymi, wanymi sprawami. Czy miae kiedy w szkole kolorowych uczniw? Tak, mielimy w Summerhill dwch kolorowych uczniw; i o ile widziaem, inne dzieci nie byy wiadome koloru ich skry. Jeden z tych kolorowych chopcw znca si nad sabszymi i by nie lubiany; drugi by bardzo sympatyczny i niezwykle popularny. Czy macie w Summerhill jakich skautw? Nie, nie sdz, eby nasi chopcy strawili jeden dobry uczynek dziennie. Robienie jednego dobrego uczynku na dzie pachnie kotustwem. Jest wiele dobrych rzeczy w ruchu skautowskim, ale jak dla mnie jest on zepsuty przez prby podwignicia poziomu moralnego oraz buruazyjne pojmowanie dobra, za i czystoci. W mojej szkole nigdy nie wyraaem adnej opinii na temat skautw. Z drugiej strony, nigdy nie syszaem, by jakikolwiek chopiec z naszej szkoy wykazywa jakie zainteresowanie tym ruchem. Jak postpujesz z dzieckiem wychowanym w szczerze religijnym domu? Czy pozwalasz takiemu dziecku na praktyki religijne w Summerhill? Tak, dziecko moe praktykowa religi bez strachu przed jakimi nieprzychylnymi komentarzami ze strony nauczycieli czy uczniw. Lecz stwierdzam, e adne dziecko nie chce uprawia praktyk religijnych, gdy jest wolne. Niektrzy nowi uczniowie chodz do kocioa przez kilka niedziel, po czym przestaj. Koci jest nudny. Nie znajduj adnej oznaki, ktra wskazywaaby na to, e praktyki religijne s naturalne u dzieci. Gdy zmyje si poczucie grzechu, modlitwa nie znajduje zastosowania. Oglnie rzecz biorc, dzieci z religijnych domw s nieszczere i zahamowane. Jest to nieuniknione w systemie religijnym, ktry utraci swoje pierwotne umiowanie ycia i koncentruje si na lku przed mierci. Mona wpoi dziecku strach przed Bogiem, ale nie mio do Boga. Wolne dzieci nie potrzebuj religii, poniewa ich ycie jest duchowo twrcze.

160

Czy dzieci w Summerhill interesuj si polityk? Nie. By moe jest tak dlatego, e s to dzieci z klasy redniej, ktre nigdy nie zaznay biedy. W szkole obowizuje zasada, e nauczycielom nie wolno podejmowa prb wpywania na dzieci w sprawach polityki. Polityka, podobnie jak religia, jest spraw osobistego wyboru, ktrego dziecko powinno dokonywa w yciu pniej, gdy dorasta. Gdyby mj byy ucze zosta premierem, obawiabym si, e Summerhill nie spenia swojego zadania. Czy jacy uczniowie Summerhill wstpuj pniej do wojska? Jak do tej pory tylko jeden ucze wstpi do wojska do RAF-u. Moliwe, e wojsko jest za mao twrcze na to, by przyciga wolne dzieci. Walka, ostatecznie, jest destrukcj. Dzieci z Summerhill walczyyby za swj kraj z rwn gotowoci jak inne, ale prawdopodobnie chciayby dokadnie wiedzie, o co walcz. Nasi starsi uczniowie walczyli w czasie drugiej wojny wiatowej i kilku z nich zgino. Dlaczego twoi chopcy i dziewczyny pi w osobnych pokojach? C, Summerhill jest szko w Anglii i musimy pamita o obyczajach i prawach tutaj obowizujcych.

NA TEMAT WYCHOWANIA
Czy sdzisz, e matka, ktra czyta twoje ksiki lub sucha twoich wykadw, bdzie traktowa swoje dziecko inaczej i lepiej gdy ju wie? Czy lekarstwo dla skrzywdzonych dzieci ley w dostarczeniu wiedzy rodzicom? Zaborcza matka, czytajc t ksik, moe mie bardzo nieczyste sumienie i zawoa: Nie potrafi si powstrzyma od takiego postpowania. Nie chc zniszczy mojego dziecka. atwo ci stawia diagnoz, ale co jest lekarstwem? Ma racj. Co jest lekarstwem? Czy w ogle jest lekarstwo? To pytanie jest zbyt szerokie. Jakie jest lekarstwo dla kobiety, ktrej ycie jest nudne i pene lkw? Jakie jest lekarstwo dla mczyzny, ktry ma niezwykle wysokie mniemanie o swoim impertynenckim synu? I najgorsze ze wszystkiego, jakie jest lekarstwo, gdy rodzice s ignorantami w tym, co robi i oburzaj si na najmniejsz nawet sugesti, e postpuj niewaciwie? Nie, wiedza jako taka nie pomoe, jeeli rodzic nie jest emocjonalnie gotowy do jej przyjcia i nie ma wewntrznych imperatyww dziaania zgodnie z t now wiedz, ktra do niego dociera. Dlaczego tak wiele mwisz o tym, e dziecko powinno by szczliwe? Czy ktokolwiek jest szczliwy? Nieatwo odpowiedzie na to pytanie, poniewa sowa wprowadzaj zamt. Oczywicie, e nikt z nas nie jest szczliwy przez cay czas; bol nas zby, mamy nieudane romanse, nudn prac. Jeeli sowo szczcie w ogle co znaczy, to oznacza ono wewntrzne dobre samopoczucie, poczucie rwnowagi, uczucie zadowolenia z ycia. Moe istnie tylko wtedy, gdy czowiek czuje si wolny. 161

Wolne dzieci maj twarze otwarte, bez lku; dzieci poddawane dyscyplinie wygldaj na zastraszone, przygnbione, pene lku. Szczcie mona by zdefiniowa jako stan posiadania minimalnych zahamowa. Szczliwa rodzina mieszka w domu penym mioci; nieszczliwa w domu penym napicia. Stawiam szczcie na pierwszym miejscu, poniewa rozwj uwaam za najwaniejszy. Lepiej jest by wolnym i zadowolonym i nie wiedzie, co to jest uamek dziesitny ni zda egzaminy szkolne i mie twarz pokryt trdzikiem. Nigdy nie widziaem trdziku na twarzy szczliwego i wolnego nastolatka. Jeeli dziecku zostawia si cakowit swobod, to po jakim czasie uwiadamia ono sobie, e samodyscyplina jest podstawow spraw w yciu; czy ono w ogle kiedykolwiek to zrozumie? Nie istnieje nic takiego jak cakowita swoboda. Kady, kto na wszystko dziecku pozwala, kroczy po niebezpiecznej drodze. Nikt nie jest cakowicie wolny spoecznie, poniewa prawa innych musz by szanowane. Ale kady powinien mie wolno osobist. Podam konkretny przykad: nikt nie ma prawa zmusza chopca, by uczy si aciny, poniewa nauka jest spraw osobistego wyboru; ale gdy na lekcji aciny chopiec przez cay czas wygupia si, klasa powinna go wyrzuci, poniewa narusza on wolno innych. Natomiast jeli chodzi o samodyscyplin, jest to rzecz nieokrelona. Zbyt czsto chodzi o dyscyplinowanie wasnego ja narzuconego przez moralne pogldy dorosych. Prawdziwa samodyscyplina nie zawiera represji czy przyzwolenia. Bierze ona pod uwag prawa i szczcie innych. Skania jednostk do przemylanego szukania sposobw pokojowego wspycia z innymi ludmi przez uznawanie elementw ich punktu widzenia. Czy ty rzeczywicie uwaasz za waciwe pozwalanie chopcu, ktry jest z natury leniwy, na wybranie atwej drogi robienia tego, co chce i marnowanie czasu? Jak nakaniasz go do pracy, jeeli on czuje do niej wstrt? Lenistwo nie istnieje. Leniwy chopiec jest albo fizycznie chory albo te nie interesuje si rzeczami, ktrymi zdaniem dorosych powinien si zajmowa. Nigdy nie widziaem, eby jakie dziecko, ktre przyszo do Summerhill, zanim ukoczyo dwanacie lat, byo leniwe. Niejeden leniwy chopiec przyszed do Summerhill z surowej szkoy. Taki chopiec pozostaje leniwy jeszcze przez cakiem dugi czas; do chwili, a wyzdrowieje ze swojej edukacji. Nie nakaniam go do wykonywania przykrej dla niego pracy, poniewa nie jest do tego gotowy. Tak jak ty czy ja, bdzie musia pniej w yciu wykona niejedn rzecz, ktrej nie znosi; ale jeeli pozwoli mu si w peni zaspokoi potrzeb zabawy teraz, bdzie potrafi pniej stawi czoo wszelkim trudnociom. O ile mi wiadomo, aden byy ucze Summerhill nie zosta nigdy oskarony o lenistwo. Czy sdzisz, e pieszczenie dzieci jest dobre? Kiedy, gdy moja crka Zoe bya maa, przestraszya si i rozpakaa, gdy trzasny drzwi. Moja ona wzia j na rce, przytulia, a potem trzymaa w taki sposb, e maa moga swobodnie kopa nogami. Zauwaajc jakie oznaki sztywnienia, rodzice powinni bawi si z dzieckiem w taki sposb, eby mogo si ono swobodnie porusza. Udawana walka jest skuteczna w przypadku cztero-, picioletnich dzieci; walka, ktr ja zawsze musz przegra. miech doskonale uwalnia emocje i napicie ciaa, a zdrowe dziecko duo si mieje. askotanie w ebra czsto wywouje atak radosnego miechu. W tym miejscu powinienem wspomnie o szkole psychologii dziecka, ktra nie 162

pochwala dotykania dziecka z racji tego, e mona w nim wytworzy fiksacj na ojca czy matk. Jestem pewien, e to nonsens. Nie ma w ogle adnego powodu, dla ktrego rodzice nie mieliby pieci swoich dzieci, askota ich, gaska czy poklepa po ramieniu. Naley zignorowa tych oniemielonych yciem psychologw, ktrzy mwi ci, eby nigdy nie bra dziecka do swojego ka, nigdy go nie askota. Niewiadoma myl, ktra kryje si za tym zakazem to ta, e kontakt cielesny mgby wywoa emocje seksualne u dziecka. Mogoby by takie niebezpieczestwo, lecz tylko wtedy, gdyby rodzic by na tyle neurotyczny, by znajdowa egocentryczn przyjemno w fizycznym kontakcie z dzieckiem; jednak ja pisz dla mniej wicej normalnych ludzi nie dla rodzicw, ktrzy sami s jeszcze niemowltami. Co moe zrobi postpowy rodzic w sprawie agresywnoci innych dzieci? Jeeli rodzice pol Williego do prywatnej szkoy, w ktrej musi on spotka si z okruciestwem, agresj i zoliwoci innych dzieci, to czy maj pozwoli Williemu samodzielnie odkry fakt, e moe zosta zraniony przez nienawi i przemoc? Gdy Peter mia trzy lata, jego ojciec powiedzia mi, e nauczy go boksowa si, eby mg walczy z nienawici innych. yjc w tak zwanym chrzecijaskim wiecie, w ktrym nadstawienie drugiego policzka jest oznak nie mioci i yczliwoci, lecz tchrzostwa, ten ojciec mia racj. Jeeli nie zrobimy czego pozytywnego, stawiamy nasze samokontrolujce si dzieci w duo gorszej ni inne sytuacji.

Jakie jest twoje zdanie na temat kary cielesnej? Kara cielesna jest za, poniewa jest okrutna i pena nienawici. Wywouje nienawi zarwno u tego, kto j wymierza jak i tego, kto j dostaje. Jest podwiadom perwersj seksualn. W spoecznociach, w ktrych represjonuje si masturbacj, kara wymierzona jest w rce rodek masturbacji. W szkoach, gdzie represjonowany jest homoseksualizm, choszcze si tyek obiekt podania. Religijna nienawi do ndznego ciaa powoduje, e kara cielesna jest popularna w religijnych regionach kraju. Kara cielesna jest zawsze aktem przeniesienia. Wymierzajcy kar nienawidzi samego siebie i przenosi t nienawi na dziecko. Matka, ktra daje klapsa swojemu dziecku, nienawidzi samej siebie; a w konsekwencji nienawidzi dziecka. W przypadku nauczyciela i licznej klasy, uywanie pasa jest nie tyle kwesti nienawici, co wygody. Jest to atwy sposb. Najlepszym sposobem zlikwidowania go byaby likwidacja licznych klas. Gdyby szkoa bya miejscem zabawy, ze swobod wyboru w kwestii uczszczania na lekcje, bicie dzieci automatycznie by znikno. W szkoach, w ktrych nauczyciele znaj swj zawd, nigdy nie stosuje si kar cielesnych. Czy ty naprawd uwaasz, e sposobem na przeamanie zego nawyku jest pozwalanie dzieciom na to, by tkwiy w zych naogach? Naogi? Kto uwaa je za naogi? Ze nawyki? Chodzi ci chyba o masturbacj? amic jaki nawyk si, nie leczysz go. Jedynym lekarstwem jest pozwolenie dziecku na cakowite zaspokojenie danego zainteresowania. Dzieci, ktrym wolno si masturbowa, robi to znacznie rzadziej ni dzieci, ktrym si tego zabrania. Bicie zawsze przedua gmeranie w spodniach. Wizanie rk niemowltom powoduje, e staj si one onanistami na cae ycie. Tak zwane ze nawyki wcale nie s ze; s one naturalnymi skonnociami. Okrelenie ze nawyki jest wynikiem rodzicielskiej ignorancji i nienawici. 163

Czy prawidowe wychowanie w domu przeciwdziaa zemu nauczaniu w szkole? Przewanie tak. Gos domu jest silniejszy ni gos szkoy. Jeeli dom jest wolny od strachu i kary, dziecko nie uwierzy, e szkoa ma racj. Rodzice powinni powiedzie dzieciom, co myl o zej szkole. Zbyt czsto rodzice maj jakie absurdalne poczucie lojalnoci w stosunku do najgupszego nawet nauczyciela. Jaki jest twj stosunek do bajek i w. Mikoaja? Dzieci bardzo lubi bajki, a to ju wystarcza, eby je aprobowa. Jeeli natomiast chodzi o w. Mikoaja, to nie wydaje mi si, e trzeba si nim przejmowa, poniewa dzieci szybko ucz si prawdy na ten temat. Ale jest jaki dziwny zwizek midzy nim a histori o bocianie. Rodzice, ktrzy chc, eby ich dzieci wierzyy w Mikoaja, czsto okamuj swoje dzieci w sprawach dotyczcych narodzin. Ja sam nigdy nie mwi dzieciom o Mikoaju. Gdybym to robi, to nasze czterolatki chyba by mnie wymiay. Mwisz, e tworzenie jest lepsze ni posiadanie; a jednak gdy pozwalasz dziecku tworzy, wtedy rzecz, ktr wykona, stanie si jego przecenian wasnoci. Co wtedy? Rzecz w tym, e nie bdzie. Dziecko ceni sobie to, co zrobi przez dzie czy tydzie. Naturalny instynkt posiadania u dziecka jest saby; zostawia nowy rower na deszczu, zostawia byle gdzie ubranie. Rado ley w tworzeniu. Prawdziwy artysta nie interesuje si swoj prac, gdy j ju ukoczy. adne dzieo sztuki nie zadowala twrcy, poniewa jego celem jest doskonao. Co zrobiby z dzieckiem, ktre niczym si duej nie zajmie? Interesuje si przez jaki krtki czas muzyk, potem przerzuca si na taniec, i tak dalej? Nic bym nie robi. Takie jest ycie. Ja sam zmieniaem zainteresowania: z fotografii na oprawianie ksiek, potem na prace w drewnie, potem na prace w mosidzu. ycie pene jest rnych zainteresowa. Przez wiele lat szkicowaem tuszem; gdy zrozumiaem, e jestem trzeciorzdnym artyst, daem sobie spokj. Dziecko jest zawsze eklektyczne w swoich upodobaniach. Prbuje wszystkiego; tak wanie si uczy. Nasi chopcy spdzaj cae dnie robic dki; ale gdy zdarzy si tak, e jaki lotnik odwiedzi szko, wwczas ci sami chopcy porzucaj na wp gotowe dki i zaczynaj robi samoloty. Nigdy nie sugerujemy dzieciom, e powinny skoczy to, co zaczy; jeeli zainteresowanie przemino, niewaciwym jest zmuszanie ich do ukoczenia pracy. Czy powinno si by sarkastycznym w stosunku do dziecka? Czy uwaasz, e to pomogoby mu w rozwijaniu poczucia humoru? Nie. Sarkazm i humor nie wi si ze sob. Humor jest spraw mioci, sarkazm nienawici. By sarkastycznym w stosunku do dziecka, to sprawia, e czuje si ono gorsze i ponione. Tylko zoliwy nauczyciel czy rodzic bywa sarkastyczny.

164

Moje dziecko stale pyta mnie, co robi i w co si bawi. Co powinnam odpowiedzie? Czy niewaciwe jest podsuwanie dziecku pomysw do zabawy? Dobrze jest, gdy dziecko ma kogo, kto podsunie mu jakie interesujce zajcie, ale nie jest to konieczne. Zajcia, ktre dziecko samo sobie wynajduje, s dla niego najlepsze. Tak wic, w Summerhill nauczyciel nigdy nie doradza dziecku, czym ma si ono zaj. Pomaga dziecku tylko wtedy, gdy prosi ono o techniczne informacje na temat tego, jak co si robi. Czy pochwalasz dawanie dziecku prezentw po to, eby okaza mu mio? Nie. Mio nie potrzebuje zewntrznych dowodw. Ale dzieci powinny dostawa prezenty w zwyczajowych sytuacjach urodziny, Boe Narodzenie, i tak dalej. Z tym, e nie naley spodziewa si ani wymaga wdzicznoci. Mj syn chodzi na wagary. Co mog z tym zrobi? Domylam si, e szkoa jest nudna, a twj syn aktywny. Oglnie rzecz biorc, wagarowanie oznacza, e szkoa nie jest do dobra. Jeeli to moliwe, sprbuj posa go do szkoy, w ktrej jest wicej swobody, wicej twrczoci i wicej mioci. Czy powinnam da mojemu dziecku skarbonk i uczy je w ten sposb oszczdzania? Nie. Dla dziecka liczy si tylko dzie dzisiejszy. Pniej, gdy naprawd bdzie chciao kupi co bardzo drogiego, zacznie oszczdza, mimo e nikt go tego nie uczy. Chciabym podkreli raz jeszcze, e dziecku naley pozwoli dorasta we wasnym tempie. Wielu rodzicw popenia okropne bdy prbujc to przypieszy. Nie pomagajcie nigdy dziecku w tym, co umie zrobi samo. Gdy dziecko prbuje wspi si na krzeso, zalepieni rodzice podsadzaj je, psujc w ten sposb najwiksz rado dziecistwa pokonanie trudnoci. Co powinnam zrobi, gdy mj dziewicioletni syn wbija gwodzie w meble? Odbierz mu motek i powiedz, e s to twoje meble i nie pozwolisz mu niszczy tego, co do niego nie naley. A jeeli on nie przestanie wtedy, dobra kobieto, sprzedaj swoje meble, a z uzyskanymi pienidzmi id do jakiego psychologa, ktry pomoe ci zrozumie, jak zrobia ze swojego syna trudne dziecko. adne zadowolone z ycia, cieszce si swobod dziecko nie bdzie przejawiao chci niszczenia mebli o ile, rzecz jasna, nie jest to jedyna rzecz w domu, w ktr mona wbija gwodzie. Pierwszym krokiem, ktry naley podj, aby zakoczy t destrukcj, jest dostarczenie dziecku drewna i gwodzi, niekoniecznie w salonie. Jeeli synek nie zechce drewna i upiera si przy wbijaniu gwodzi w meble, oznacza to, e ci nienawidzi i prbuje ci rozzoci.

165

Co robisz z dzieckiem, ktre jest uparte i dsa si? Nie wiem. Prawie nie widuj takich dzieci w Summerhill. Gdy dziecku nie ogranicza si swobody, nie ma ono okazji do tego, by by upartym. Nieposuszestwo jest zawsze zawinione przez dorosych. Jeeli twoja postawa wobec dziecka jest postaw mioci, bdziesz uwaa, eby nie wywoywa jego uporu. Uparte dziecko ma jaki al. Ja sprbowabym dotrze do rde tego alu. Domylam si, e czuje si chyba niesprawiedliwie potraktowane. Co powinnam zrobi z moim szecioletnim dzieckiem, ktre rysuje nieprzyzwoite obrazki? Zachca je, oczywicie; lecz jednoczenie oczyci swj dom, bowiem nieprzyzwoito musi pochodzi od ciebie. Szecioletnie dziecko nie jest z natury obsceniczne. Widzisz sprono w jego rysunkach, poniewa sama masz obsceniczny stosunek do ycia. Mog sobie jedynie wyobraa, e te jego rysunki dotycz toalety i narzdw pciowych. Traktuj te sprawy naturalnie, bez stosowania do nich poj dobra i za, a chwilowe, dziecice zainteresowanie spraw u syna przeminie, podobnie jak mijaj inne zainteresowania w tym wieku. Dlaczego mj synek tak duo kamie? Moliwe, e naladuje swoich rodzicw. Jeeli dwoje dzieci, brat i siostra w wieku pi i siedem lat stale si kc, jak metod powinnam przyj, eby z tym skoczy? Oni bardzo si lubi. Czyby? Czy jedno z nich otrzymuje wicej mioci od matki ni drugie? Czy moe naladuj mam i tat? Czy wywoywano w nich poczucie winy w zwizku z ciaem? Czy si ich karze? Jeeli odpowied na wszystkie te pytania jest przeczca, wwczas sprzeczki s normalnym pragnieniem okazania swojej siy. Niemniej jednak brat i siostra powinni przebywa z innymi dziemi, ktre nie s z nimi emocjonalnie zwizane. Dziecko musi zmierzy si z innymi dziemi. Nie potrafi tego zrobi z bratem czy siostr, poniewa ich relacja obejmuje take wszelkiego rodzaju czynniki emocjonalne zazdroci, faworyzowanie, itd. Jak mog oduczy moje dziecko ssania kciuka? Nie prbuj. Jeeli ci si uda, prawdopodobnie spowodujesz, e dziecko powrci do swoich zainteresowa sprzed okresu ssania. Jakie to ma znaczenie? Mnstwo zdolnych ludzi ssao kciuk. Ssanie kciuka dowodzi, e zainteresowanie piersi matki nie przemino. Poniewa nie moesz da piersi omioletniemu dziecku, moesz jedynie zadba o to, by dziecko miao jak najwicej okazji do twrczego zainteresowania. Lecz to nie zawsze leczy. Miaem twrczych uczniw, ktrzy ssali kciuk a do okresu dojrzewania. Zostaw dziecko w spokoju.

166

Dlaczego moje dwuletnie dziecko stale niszczy zabawki? Najprawdopodobniej dlatego, e jest mdrym dzieckiem. Zabawki s zazwyczaj zupenie nietwrcze. Psucie ich ma na celu zbadanie, co jest w rodku. Ale z drugiej strony, nie znam okolicznoci tej sprawy. Jeeli w dziecku wywouje si nienawi do samego siebie bijc je i pouczajc, wwczas bdzie ono niszczyo wszystko, co mu wpadnie w rce. Co mona zrobi, gdy dziecko jest nieporzdne? Dlaczego chcesz je z tego leczy? Twrczy ludzie s na og nieporzdni. To pokoje i biurka nieciekawych ludzi s zazwyczaj wzorowo porzdne. Zauwayem, e dzieci do dziewitego roku ycia s na og porzdne; midzy dziewitym a pitnastym rokiem ycia te same dzieci mog by nieporzdne. Chopcy i dziewczyny po prostu nie widz baaganu. Pniej staj si porzdni, jak potrzeba. Nasz dwunastoletni syn nie chce si umy, zanim usidzie do stou. Co powinnimy zrobi? Dlaczego przywizujesz tak du wag do mycia? Czy zastanowia si nad tym, e mycie moe by dla ciebie symbolem? Czy jeste pewna, e troska o jego czysto nie kryje twojego lku, e jest on moralnie nieczysty? Nie zrzd chopcu. Uwierz mi na sowo, e twj kompleks brudu jest subiektywnym, osobistym zainteresowaniem. Jeeli czujesz si nieczysta, bdziesz przywizywa nadmiern wag do czystoci. Jeeli jednak koniecznie chcesz, eby usiad do stou czysty mam na myli tak sytuacj, e ciotka Maryka siada z wami, a jest nadzieja na to, e zostawi swojemu umytemu bratankowi fortun c, wtedy najlepiej jest zabroni mu si my. Jak trzyma pitnastomiesiczne dziecko z dala od pieca? Za krat ochronn. Ale pozwl dziecku nauczy si prawdy o piecach pozwalajc, by leciutko sparzyo sobie palce. Jeeli krytykuj moj creczk z powodu drobiazgw, moesz powiedzie, e jej nienawidz, ale tak naprawd nie jest. Ale musisz nienawidzi siebie. Drobiazgi s symbolami duych rzeczy. Jeeli krytykujesz za drobiazgi, jeste nieszczliw kobiet. W jakim wieku rodzic powinien pozwoli dziecku na picie alkoholu? Czuj si niepewnie w tej sprawie, poniewa mam kompleks w zwizku z alkoholem. Osobicie lubi wypi piwo czy szklaneczk whisky; lubi wino i likiery. Z pewnoci nie jestem zacietrzewionym abstynentem. A mimo to boj si alkoholu, poniewa widziaem w modoci, jak wiele szkody moe on wyrzdzi. Dlatego te nie jestem skonny do dawania dzieciom alkoholu.

167

Gdy moja maa crka chciaa sprbowa mojego piwa czy whisky, pozwalaem jej na to. Przy piwie skrzywia si i powiedziaa: Wstrtne! O whisky powiedziaa: wietne!, ale nie prosia o wicej. Widziaem w Danii wewntrzsterowne dzieci, ktre chciay likier curacao; kade z nich dostao po kieliszku, ktre oprniy do dna, ale nie poprosiy o wicej. Pamitam pewnego farmera, ktry zwyk przyjeda dwukk po swoje dzieci do szkoy w deszczowe, zimne dni. Zawsze przynosi butelk whisky, z ktrej dawa si napi kademu dziecku. Mj ojciec potrzsa gow ze smutkiem. Wspomnisz moje sowa powiedzia oni wszyscy bd pniej pijakami. Gdy te dzieci podrosy, wszystkie byy abstynentami. Prdzej czy pniej kade dziecko zetknie si z problemem alkoholu, a tylko ci, ktrzy nie potrafi poradzi sobie z yciem bd, by moe, pi za duo. Gdy moi byli uczniowie przyjedaj do Summerhill, id do miejscowego baru, gdzie oblewaj swoje spotkanie, a jednak nigdy nie syszaem, eby ktry z nich wypi za duo. Zupenie nielogicznie zabraniam alkoholu w szkole, chocia mona by sdzi, e naley pozwoli dzieciom na samodzielne odkrycie prawdy o piciu alkoholu. Co robi z dzieckiem, ktre nie chce je? Nie wiem. Nigdy nie mielimy takiego dziecka w Summerhill. Gdyby tak byo, natychmiast podejrzewabym je o okazywanie buntowniczej postawy w stosunku do rodzicw. Mielimy jedno czy dwoje dzieci, ktre przysano do Summerhill, poniewa nie chciay je; ale one nigdy nie godoway w szkole. W trudnym przypadku zastanowibym si nad tym, czy dziecko nie pozostao przypadkiem emocjonalnie na etapie karmienia piersi i sprbowabym karmi je butelk. Podejrzewabym take, e rodzice robili wiele zamieszania wok jedzenia i dawali dziecku to, czego ono nie lubio.

NA TEMAT SEKSU
Co dokadnie znaczy pornografia? Nieatwo odpowiedzie na to pytanie. Zdefiniowabym pornografi jako obsceniczny stosunek do seksu i innych naturalnych funkcji, stosunek peen poczucia winy podobny do tego, jaki obserwowa mona u zahamowanych uczniw, ktrzy rzucaj podliwe spojrzenia i chichocz po ktach, i wypisuj wistwa na cianach. Wikszo opowieci seksualnych jest pornograficzna; a opowiadajcy racjonalizuje mwic, e to nie spronoci powoduj, e jest ona dobra, lecz dowcipny humor. Jak wikszo ludzi, opowiadaem i wysuchaem tysica opowieci seksualnych; ale gdy teraz o tym myl, to znajduj zaledwie jedn czy dwie, ktre warto byoby opowiedzie powtrnie. Zazwyczaj okazuje si, e zapalony opowiadacz takich historii sam ma niezadowalajce ycie seksualne. Stwierdzenie, e kada opowie seksualna jest wynikiem zahamowania, byoby nadmiern generalizacj, gdy sugerowaoby to, e wszelki humor jest taki. Ryczaem ze miechu, gdy Charlie Chaplin w kostiumie kpielowym skaka do wody o gbokoci dwch cali, jednak nie mam kompleksu w zwizku z nurkowaniem. Humor wystpuje w kadej miesznej sytuacji, czy to seksualnej czy innej. We wspczesnym spoeczestwie nikt nie jest w stanie zdecydowanie oddzieli tego, co jest pornograficzne, od reszty. Wiele z tak zwanych opowieci komiwojaera podobao mi si, gdy byem studentem, podczas gdy teraz uwaam, e dziewidziesit dziewi procent z nich jest po prostu brutalnie obscenicznych. Oglnie rzecz biorc, pornografia to po prostu seks plus poczucie winy. Widownia rechoczca na wystpach komikw, ktrzy wygaszaj dwuznaczne dowcipy, skada si z ludzi, u ktrych 168

wytworzono niezdrowy stosunek do spraw pci. Gdy doroli opowiadaj historie seksualne dzieciom, sami s na spronym etapie rozwoju. Gdyby wszystkie dzieci byy wolne i zorientowane w sprawach seksualnych, obsceniczno dorosych nie wywieraaby adnego wraenia; ale poniewa miliony dzieci s ignorantami majcymi poczucie winy w sprawach zwizanych z seksem, pornograficzne skonnoci dorosych jedynie powikszaj ich niewiedz i poczucie winy. Czy pewne formy zachowa seksualnych s niewaciwe? Kade zachowanie seksualne jest waciwe, jeeli odpowiada obydwu osobom. Seks jest nienormalny i zboczony tylko wtedy, gdy uywany jest w sposb, ktry nie pozwala na uzyskanie maksymalnego zadowolenia przez oboje partnerw. Maestwo kojarzy si z przyzwoitym seksem to znaczy umiarkowanym. Nawet modzie obu pci, ktra akceptuje ycie seksualne rodzicw, byaby najprawdopodobniej zaszokowana, gdyby wyobrazia sobie, e matka i ojciec znajduj przyjemno w najrozmaitszych rodzajach technik seksualnych. Autorytarne filary spoeczestwa wyrzuciy zabaw seksualn do krlestwa pornografii i spronoci, podobnie jak czyni to ich zwolennicy, ktrzy boj si odda zabawie seksualnej. Gdyby ulegli, doznaliby najprawdopodobniej silnego uczucia agresji i pawiliby si w zmysowym podnieceniu wywoanym przede wszystkim faktem robienia rzeczy zakazanej. Jeeli seks jest czuy i peen mioci, wszystko jest w nim dopuszczalne. Dlaczego dzieci masturbuj si i jak powinnimy je tego oduczy? Naley rozrnia midzy dziecic masturbacj, a masturbacj dorosych. Dziecica masturbacja w istocie nie jest w ogle adn masturbacj. Zaczyna si z ciekawoci. Niemowl odkrywa swoje rce, nos i palce u ng, a matka pieje z zachwytu. Lecz gdy odkrywa ono swoje narzdy pciowe, matka szybko odsuwa mu rk. W rezultacie narzdy pciowe staj si najciekawsz czci ciaa. Stref erogenn niemowlcia s usta i jeli maym dzieciom nie wydaje si moralnych zakazw dotyczcych masturbacji, przejawiaj one bardzo niewielkie zainteresowanie swoimi narzdami pciowymi. Jeeli mae dziecko si masturbuje, leczenie polega na zaakceptowaniu tego nawyku, bowiem wwczas dziecko nie odczuwa niezdrowego przymusu, by sobie pofolgowa. W przypadku starszych dzieci, ktre osigny wiek dojrzewania, akceptacja osabi nawyk. Ale pamitajmy, e seks musi znale jakie ujcie, a poniewa maestwo zawiera si zawsze pniej, ze wzgldu na fakt, e modzi nie mog si pobra, dopki nie sta ich na zaoenie domu, dojrzali seksualnie maj nastpujcy wybr masturbacj albo potajemne stosunki seksualne. Moralici potpiaj obydwa te wyjcia, lecz nie proponuj nic w zamian. A tak, oczywicie, propaguj oni cnotliwo, ktra oznacza umartwienie ciaa. Poniewa jednak wydaje si, e tylko nieliczni zakonnicy potrafi praktykowa ascez bez koca, reszta z nas nie moe si obej bez znalezienia jakiego ujcia dla seksu. Dopki maestwo bdzie zalene od czynnika finansowego, masturbacja nie przestanie by duym problemem. Nasze filmy i powieci budz wiadomo pci u modziey i prowadz do masturbacji, poniewa modym odmawia si prawa do waciwego ycia seksualnego. To, e kady kiedy si masturbowa nie jest wielk pociech. Wolny zwizek dwojga ludzi wydaje si by jedynym wyjciem. Lecz dopki seks jest zwizany z grzechem, nie jest to rozwizanie prawdopodobne na poziomie spoecznym.

169

Wracajc do pytania: Powiedz dziecku, e w masturbacji nie ma nic grzesznego. Jeeli ju naopowiadae mu kamstw na temat jej rzekomych skutkw chorb, obdu itp. bd do odwany, by powiedzie mu, e skamae. Wtedy i tylko wtedy masturbacja stanie si dla niego mniej wana. Moja dwunastoletnia crka lubi czyta sprone ksiki. Co powinienem z tym zrobi? Ja dostarczybym jej tylu spronych ksiek, ile tylko mgbym kupi. W ten sposb zaspokoiaby ona zainteresowanie nimi. Ale dlaczego ona tak bardzo interesuje si spronoci? Czy szuka prawdy na temat seksu, ktrej nigdy jej nie powiedzielicie? Czy strofowaby czternastoletniego chopca za opowiadanie historyjek seksualnych? Oczywicie, e nie. Opowiedziabym mu lepsze od tych, ktre zna. Wikszo dorosych opowiada historie seksualne. Jako student usyszaem kilka najlepszych tego typu opowiada od ksidza. Potpianie zainteresowania sprawami seksualnymi jest czyst hipokryzj. Opowie jest bezporednim wynikiem zahamowania seksualnego. Pozwala wypuci par uwizion przez doktryn grzechu. W warunkach wolnoci opowie seksualna prawie umaraby naturaln mierci. Prawie nie cakowicie poniewa seks jest podstawowym zainteresowaniem w yciu. Kto powinien uwiadamia seksualnie nauczyciele czy rodzice? Oczywicie, e rodzice.

NA TEMAT RELIGII
Dlaczego jeste przeciwny nauczaniu religii? C, wrd innych przyczyn jest i ta, e przez lata pracy z dziemi stwierdziem, e najbardziej neurotyczne dzieci to te, ktre otrzymay surowe wychowanie religijne. Takie wanie wychowanie nadaje sprawom zwizanym z seksem przesadne znaczenie. Nauczanie religii niszczy delikatn psychik dziecka, poniewa jej zwolennicy w wikszoci akceptuj ide grzechu pierworodnego. Zarwno judaizm jak i chrzecijastwo nienawidz ciaa. Konwencjonalne chrzecijastwo nazbyt czsto wywouje u dziecka uczucie niezadowolenia z siebie. Jako chopca uczono mnie w Szkocji od najmodszych lat, e grozi mi ogie piekielny. Kiedy przyszed do Summerhill dziewicioletni chopiec z dobrej angielskiej rodziny klasy redniej. Tak wygldaa z nim rozmowa: Kim jest Bg? Nie wiem, ale jeeli jest si dobrym, idzie si do nieba, a jeli zym to do pieka. Jakim miejscem jest pieko? Zupenie tam ciemno. Diabe jest zy. Aha, rozumiem. A jacy ludzie id do pieka? li ludzie: ci, ktrzy kln i morduj innych. Kiedy uwiadomimy sobie absurdalno uczenia dzieci czego takiego; absurdalno stawiania na rwni przeklinania i morderstwa oraz twierdzenia, e jedno i drugie zasuguje na nieustajc kar? 170

Gdy poprosiem tego chopca, eby opisa mi Boga, odpowiedzia, e nie ma pojcia, jak Bg wyglda. Ale, zapewni mnie, kocha Boga. Gdy powiedzia, e kocha Boga, ktrego nie potrafi opisa i ktrego nigdy nie widzia, uy po prostu nic nie znaczcego, stereotypowego frazesu. Prawda jest taka, e on si Boga boi.

Czy wierzysz w Chrystusa? Kilka lat temu mielimy w Summerhill dziecko wieckiego kaznodziei. Ktrego niedzielnego wieczoru, gdy wszyscy taczylimy, kaznodzieja potrzsn gow: Neill powiedzia to jest wspaniae miejsce, ale dlaczego, och dlaczego, jestecie takimi poganami? Brown odparem spdzasz ycie stojc na skrzynkach po mydle i mwic ludziom, co maj robi, by uzyska zbawienie. Ty mwisz o zbawieniu. My yjemy nim. Nie, my wiadomie nie wyznajemy religii chrzecijaskiej, niemniej jednak, z szerszego punktu widzenia, Summerhill jest chyba jedyn szko w Anglii, w ktrej traktuje si dzieci w sposb, ktry Chrystus pochwaliby. Ksia-kalwini bij dzieci w poudniowej Afryce dokadnie tak samo, jak ksia katoliccy bij swoje. My w Summerhill dajemy dzieciom mio i akceptacj. Jak powinny dzieci zdobywa pierwsze wyobraenia na temat Boga? Kto to jest Bg? Ja nie wiem. Dla mnie Bg to dobro, w kadym z nas. Jeeli prbujesz uczy dziecko o istocie, na temat ktrej sam masz mgliste pojcie, wyrzdzisz wicej za ni dobra. Czy nie sdzisz, e przeklinanie jest uywaniem imienia Boga nadaremno? Przeklestwa dzieci wi si z seksem i funkcjami fizjologicznymi nie z Bogiem. Trudno jest dyskutowa z osob religijn, dla ktrej Bg jest witoci i ktra dosownie przyjmuje Bibli. Gdyby przedstawiano Boga jako wcielenie mioci, a nie lku, nikt nie mwiby o uywaniu imienia Jego nadaremno. Lekarstwo na blunierstwo to uczynienie naszych bogw kochajcymi i ludzkimi.

NA TEMAT PSYCHOLOGII
Czy nie jest nieuniknione to, e kady czowiek wyronie na neurotyka? Samoregulacja jest odpowiedzi na frapujce pytania wynikajce z odkry Freuda. Kady psychoanalityk musi przeczuwa, choby tylko mglicie, e nigdy nie powstaaby konieczno spdzania tylu godzin na analizowaniu pacjenta, gdyby tene pacjent mia szanse samoregulacji w dziecistwie. Mwi mglicie, poniewa tak naprawd niczego nie mona by pewnym. Moja crka, wychowana w wolnoci, bdzie by moe musiaa pj do analityka i powie: Doktorze, potrzebne mi leczenie. Cierpi na kompleks ojca. Mam po dziurki w nosie tego, e przedstawiaj mnie jako crk A. S. Neilla. Ludzie zbyt wiele ode mnie oczekuj; wydaje im si, e powinnam by doskonaa. Ojciec ju nie yje, lecz ja nie potrafi mu wybaczy tego afiszowania si mn w ksikach. Wic jak, czy mam si pooy na tej leance?... Nigdy nic nie wiadomo.

171

Jak przejawia si nienawi do samego siebie? W przypadku dziecka nienawi do samego siebie przejawia si w aspoecznym zachowaniu, ktliwoci, zoliwoci, zym humorze, niszczycielstwie. Wszelka nienawi do samego siebie ma skonnoci do projekcji, to znaczy do przenoszenia jej na innych. Matka nielubnego dziecka bdzie potpia swobod seksualn u innych. Nauczyciel, ktry latami prbuje poradzi sobie z problemem masturbacji, bdzie chosta dzieci. Stara panna, ktra wysublimowaa seks, to znaczy stumia go w sobie, bdzie okazywa nienawi do samej siebie przez plotkowanie i zgorzkniao. ydzi przeladowani s przez ludzi, ktrzy nienawidz samych siebie. Mona to take zaobserwowa w spoecznociach kolorowych. Kolorowy z przyldka, podobnie jak Europejczyk czy Azjata, jest znacznie bardziej nietolerancyjny w stosunku do prawdziwego tubylca ni biali. Gdy jeste po stronie dziecka, czy nie jest to twj sposb na zawadnicie nim? A jeli nawet, to co? Jeeli pomaga to dziecku, to jakie znaczenie maj moje motywy? Znam dziewczyn, ktra jka si w obecnoci matki. Dlaczego? Jkanie jest bardzo czsto prb zyskania na czasie po to, aby nie zdradzi si mwic. Gdy na wykadzie kto zada mi trudne pytanie, staram si ukry swoj niewiedz i zmieszanie zaczynajc odpowied od Wic..ee...hm... Wydaje si, e dziecko, o ktrym mowa, boi si swojej matki. Przypuszczam, e ta matka moralizuje. Kiedy odkryem, e jkanie pewnego maego chopca spowodowane byo chci ukrycia przez niego faktu, e si masturbuje i ma w zwizku z tym poczucie winy. Wyleczenie polegao w tym przypadku na przekonaniu go, e masturbacja nie jest grzechem. Tym niemniej psychologia jkania si jest niemal niezbadanym terytorium. Czy m moe analizowa swoj on, albo te czy moe ona analizowa ma? Nigdy i pod adnym pozorem krewni nie powinni prbowa zajmowa si swoj psychologi. Znam przypadki, gdy m analizowa swoj on oraz takie, gdy ona analizowaa ma. Koczyo si to zawsze fiaskiem, a czasami byo zdecydowanie szkodliwe. aden rodzic nie powinien nigdy traktowa swojego dziecka psychoanaliz niezalenie od szkoy leczenia. Dlaczego tak wielu dorosych wyraa wdziczno surowemu nauczycielowi z okresu swojego dziecistwa? W wikszoci z zarozumialstwa. Czowiek, ktry wstaje na spotkaniu i mwi: Bito mnie, gdy byem dzieckiem i cholernie dobrze mi to zrobio, mwi w gruncie rzeczy tak: Popatrzcie na mnie. Powiodo mi si mimo a nawet dziki temu, e bito mnie, gdy byem may. Tak naprawd, niewolnik nie pragnie wolnoci. Jest niezdolny do tego, by j doceni. Narzucana z zewntrz dyscyplina zniewala ludzi, robi z nich masochistw z poczuciem niszej wartoci. Trzymaj si oni kurczowo swoich acuchw.

172

Czy zwyky nauczyciel moe przeprowadza psychoanaliz? Obawiam si, e nie. Przede wszystkim powinien najpierw sam podda si psychoanalizie; bowiem gdy wasna podwiadomo pozostaje dla niego nieznanym terytorium, nie zajdzie daleko w badaniu nieznanego ldu duszy dziecka.

NA TEMAT UCZENIA
Nie aprobujesz aciny czy matematyki; jak wic, twoim zdaniem, naleaoby rozwija umys dziecka? Ja nie wiem, co to jest umys. Jeeli eksperci od matematyki i aciny maj wielkie umysy, to ja nic o tym nie wiem. Czy twoja niech do matematyki wyszej nie wpywa na dzieci w Summerhill w ten sposb, e jej si nie ucz? Nigdy nie rozmawiam z dziemi na temat matematyki. Osobicie lubi matematyk tak bardzo, e czsto po prostu dla przyjemnoci rozwizuj zadania z geometrii czy algebry. Matematyce mam do zarzucenia to, e studiowanie jej jest zbyt abstrakcyjne dla dzieci. Niemal kade dziecko nie cierpi matematyki. Chocia kady chopiec rozumie co to dwa jabka, nieliczni potrafi zrozumie x jabek. Ponadto, stawiam to samo pytanie w kwestii matematyki, jakie stawiam w przypadku aciny czy greki: Jaki jest sens uczenia rwna kwadratowych chopcw, ktrzy zamierzaj naprawia samochody czy sprzedawa poczochy? To szalestwo. Czy wierzysz w poyteczno zada domowych? Ja nie wierz nawet w lekcje szkolne, jeeli nie s one dobrowolnie przez dziecko wybrane. Zwyczaj zadawania do domu jest haniebny. Dzieci nie znosz zada domowych i to wystarcza, eby je potpi. Dlaczego niektrzy chopcy ucz si tylko wtedy, gdy zadaje si im bl fizyczny? Przypuszczam, e nauczybym si na pami Koranu, gdybym wiedzia, e zostan wychostany, jeli tego nie zrobi. W wyniku czego, rzecz jasna, znienawidzibym na zawsze Koran, i karzcego mnie, i samego siebie. Co powinna zrobi nauczycielka, gdy chopiec bawi si owkiem, w czasie gdy ona usiuje go czego nauczy? Owek rwna si penis. Chopcu zabroniono bawi si penisem. Leczenie: spowoduj, eby rodzice odwoali zakaz masturbacji.

173

You might also like