1

Odkry fizyk


Astronomia i grawitacja


1. Z daleka i z bliska

Strona 24

1.
proton, atom, czsteczka, wirus, bakteria, chomik, so, lotniskowiec, Ksiyc, Ziemia, Soce,
Ukad Soneczny, galaktyka

2.
Pokonanie drogi z Ziemi na Marsa zajmuje sygnaowi radiowemu kilka minut. Tyle czasu
mijaoby od wydania rozkazu do jego wykonania, gdyby wszystkie decyzje podejmowane byy
na Ziemi. To zbyt dugo, jeli w krtkim czasie trzeba przeprowadzi seri manewrw.

3.
Odlego miedzy chmur elektronow a jdrem jest okoo 100 000 razy wiksza od rozmiarw
jdra atomowego. Powikszone tyle razy ziarnko maku miaoby rednic okoo 100 000
milimetrw, czyli 100 metrw.

4.
1 000 000 000 = 10
9
, miliard

a)
1 metr odpowiada 1 000 000 000 metrw, czyli 1 000 000 kilometrw
1 centymetr odpowiada 1 000 000 000 centymetrw, czyli 10 000 kilometrw

b)
Soce:





Ziemia





c)
Ziemia Soce





Ziemia Ksiyc







2

5.
Obliczamy skal modelu:

a)

b)
Odlego Soce rodek Galaktyki to poowa promienia Galaktyki (jedna czwarta jej rednicy).
W omawianym modelu wynosi wic 25 metrw.

c)
Neptun

Ziemia

D. Amatorskie obserwacje astronomiczne

Strona 28

1.
a)
Maa Niedwiedzica, Wielka Niedwiedzica, Cefeusz, Smok

b)
do wysoko nad zachodnim horyzontem

2.
przez cay rok: Smok; wycznie latem: abd; wycznie zim: Byk, Blinita

3.
okoo 19.30 20.00 czasu zimowego


2. Ukad Soneczny

Strona 36

1.
Zamy, e orbity Wenus, Ziemi i Marsa s wsprodkowymi okrgami (o rodkach w Socu
i promieniach o dugociach odpowiednio: 108,2 10
6
km, 149,6 10
6
km oraz 227,9 10
6
km,
a planety mog na nich zajmowa dowolne miejsce.
Minimalne odlegoci to rnice dugoci promieni orbit:

Ziemia Mars:

3



Ziemia Wenus:

Maksymalne odlegoci to sumy dugoci promieni orbit:
Ziemia Mars:

Ziemia Wenus:

2.
Merkury, Mars, Wenus, Ziemia, Neptun, Uran, Saturn, Jowisz

3.
a)
Tak. Okres obrotu Merkurego wok osi nie jest rwny okresowi jego obiegu wok Soca.
To znaczy, e obserwowane z powierzchni planety Soce porusza si wzgldem horyzontu,
wschodzi i zachodzi.

b)
Nie. Wystpowanie pr roku wynika z nachylenia osi obrotu planety wzgldem paszczyzny
orbit. W przypadku Merkurego o jest prostopada. Wszystkie dni i wszystkie noce s tej samej
dugoci.

4.
a)
promie:

masa:

b)

c)
17,2 h (z tabeli)

5.

4

6.
Na Uranie wystpuj pory roku. Gdy planeta kieruje w stron Soca jeden z biegunw, na caej
pkuli panuje dzie polarny (na drugiej pkuli noc polarna), Soce nie zachodzi i nie
wschodzi. Po upywie poowy okresu obiegu sytuacja zmienia si na przeciwn dzie polarny
panuje na drugiej pkuli. Te skrajne sytuacje rozdzielone s okresami wiosny i jesieni, kiedy
nastpuj wschody i zachody Soca, a dzie wydua si lub skraca.


3. Ksiyc towarzysz Ziemi

Strona 41

1.
Mona.
Dla obserwatora na pkuli pnocnej: Ksiyc przypominajcy liter D (owietlona prawa
poowa) jest w pierwszej kwadrze, a przypominajcy liter C (owietlona lewa poowa)
w ostatniej kwadrze.
Poza tym Ksiyc w pierwszej kwadrze widoczny jest wieczorem nad zachodnim horyzontem,
a w ostatniej kwadrze rano nad wschodnim horyzontem.

2.
Nie moe. Zamienie Ksiyca wystpuje tylko w czasie peni Ksiyca, a zamienie Soca
w czasie nowiu Ksiyca. Minimalny czas midzy tymi zjawiskami rwny jest poowie okresu
zmian faz Ksiyca, czyli 1415 dni.

3.
Po okoo
3
/4 okresu zmian kwadr, czyli po 22 dniach.

4.
a)
Nie wschodzi i nie zachodzi. Z niektrych rejonw Ksiyca Ziemia nie jest widoczna, z innych
jest widoczna stale w tym samym miejscu nad horyzontem.

b)
Po wschodzie Soca jest ono widoczne na niebie przez okoo 2 ziemskie tygodnie, powoli
przesuwajc si ze wschodu na zachd.
Do zamienia Soca dochodzi wtedy, gdy Ziemia znajdzie si na tle Soca (na Ziemi
obserwujemy wwczas zamienie Ksiyca).
Do zamienia Ziemi dochodzi wtedy, gdy cie Ksiyca padnie na powierzchni Ziemi (na Ziemi
widoczne jest wtedy zamienie Ksiyca).

c)
Tak. Fazy Ziemi dopeniaj fazy Ksiyca obserwowane z Ziemi: Gdy Ksiyc ogldany z Ziemi
jest w nowiu, z Ksiyca wida Ziemi w peni i odwrotnie.







5

4. Gwiazdy i galaktyki

Strona 47

1.
Szary kwadrat skada si z malekich, pooonych blisko siebie punktw. Ogldane bez szka
powikszajcego zlewaj si one w szar powierzchni. Droga Mleczna to miliardy gwiazd
widocznych blisko siebie. Ogldane bez lornetki lub lunety zlewaj si w bia smug widoczn
w ciemn noc.


2.

3.


Pod powierzchni znalazyby si: Merkury, Wenus, Ziemia i Mars.

4.
Nie. Obserwator widzi gwiazdy rozoone rwnomiernie na caym niebie.
Pas Drogi Mlecznej jest widoczny, poniewa gwiazdy naszej Galaktyki skupione s w paskim
dysku.


5. Ruch krzywoliniowy

Strona 55

1.



2.
a)

6

b)

3.

4.

5.
Aby przy tej samej czstotliwoci pracy maszyny parowej (a co za tym idzie tej samej
prdkoci ktowej k) osiga wiksze prdkoci.


6. Sia dorodkowa

Strona 61

1. C
Prdko kamienia jest zawsze styczna do jego toru i w tym punkcie skierowana w stron
puszki.

2.
a)

b) 4 razy wiksza (okoo 12 400 N), gdy sia dorodkowa jest proporcjonalna do kwadratu
prdkoci

c) wzrosaby 2 razy (do okoo 6 200 N), gdy sia jest odwrotnie proporcjonalna do promienia
okrgu

3.
a)
Wiksza sia potrzebna jest do pokonania ostrego zakrtu. Mniejszy jest jego promie, a sia
dorodkowa jest odwrotnie proporcjonalna do promienia.
7

b)
Sia jest wiksza, gdy prdko jest dua. Sia dorodkowa jest proporcjonalna do kwadratu
prdkoci.
c)
Przed ostrym zakrtem naley zmniejszy prdko lub porusza si po pasie ruchu pooonym
jak najdalej od rodka zakrtu.


4.
a)

b)

Si skierowan w kierunku rodka toru dziaaj na lokomotywk szyny.

5.
Przeksztacajc wzr na si dorodkow:

6.
a)

b)

7.
Przeksztacajc wzr na si dorodkow:

8

7. Grawitacja

Strona 68

1.
a)
Ziemia porusza si po okrgu, w rodku ktrego znajduje si Soce. Wektor prdkoci Ziemi jest
w kadym punkcie orbity styczny do toru (okrgu), czyli prostopady do odcinka czcego
Ziemi i Soce.

b)
Zgodnie z III zasad dynamiki Newtona siy maj rwne wartoci, te same kierunki i przeciwne
zwroty. Sia dziaajca na Ziemi skierowana jest w stron Soca, a sia dziaajca na Soce
w stron Ziemi.

2.
a) 4 mN (sia zmaleje 9 razy, gdy jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci)
b) 144 mN (sia wzronie 4 razy, gdy jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci)
c) 360 mN (sia wzronie 10 razy, gdy jest proporcjonalna do iloczynu mas)
d) 9 mN (sia zmaleje 4 razy, gdy jest proporcjonalna do iloczynu mas)
3.
a)

b)

4.
Lecc samolotem, oddalilimy si od powierzchni Ziemi o okoo 10 kilometrw. Jednak
odlegoci, ktra wystpuje w prawie powszechnego cienia, jest odlego od rodka Ziemi.
Ona rwnie wzrosa o 10 kilometrw, ale w porwnaniu z jej pocztkow wartoci (okoo
6400 kilometrw) jest to zmiana nieznaczna i niewyczuwalna.
Stosunek si przycigania midzy Ziemi (o masie M) i pasaerem (o masie m) w samolocie
(na wysokoci h) i na powierzchni Ziemi (o promieniu R) wynosi:

5.
a)

b)
Sia dziaajca na ciao na Plutonie jest okoo 15 razy mniejszy ni na Ziemi, gdzie 1 kg
przycigany jest si okoo 10 N.
9

c)

6.
a)

b)

c)

d)
Nie. Ruch kul byby uniemoliwiony przez si tarcia statycznego, bardzo du w porwnaniu
z si przycigania grawitacyjnego.


8. Sia grawitacji jako sia dorodkowa

Strona 72

1.
a)
czarna

b)
pomaraczowa

2.
Poruszaby si po linii stycznej do orbity, czyli po przedueniu czarnej strzaki.

3.
a)

b)

Powierzchnia Polski to 313 000 km
2
.



10

9. Loty kosmiczne

Strona 76

1.
a)
55 lat temu (4 padziernika 1957 r.)

b)
51 lat temu (12 kwietnia 1961 r.)
c)
43 lata temu (21 lipca 1969 r.)
2.
przekazywanie obrazu, dwiku i danych, zwiad wojskowy, nawigacja, obserwacje
astronomiczne, eksperymenty biologiczne i medyczne w stanie niewakoci

3.
Badanie prowadzone jest za pomoc teleskopw na Ziemi i w kosmosie oraz bezzaogowych,
zdalnie sterowanych sond, ktre kr wok innych planet bd na nich lduj. Ludzie nigdy nie
dotarli dalej ni do Ksiyca.
4.
Odbiornik GPS odbiera sygnay od minimum 4 satelitw systemu, a na ich podstawie okrela
odlegoci dzielce go od tych satelitw. Pooenia krcych wok Ziemi nadajnikw znane s
z du dokadnoci. Na tej podstawie moliwe jest okrelenie pooenia na powierzchni Ziemi.

5.
a)
ze wzoru na I prdko kosmiczn:

b)
jest mniejsza o okoo:

c)

11

10. Trzecie prawo Keplera

Strona 81

1.
a)

b)

2.

3.
III prawo Keplera dla komety i dla Ziemi:

4.
III prawo Keplera:

11. Ciar i niewako

Strona 87

1.
Nie. Ciar ciaa zmienia si tylko wtedy, gdy winda porusza si ruchem przyspieszonym
wzgldem inercjalnego ukadu odniesienia (budynku). Gdy ruch jest jednostajny prostoliniowy,
ciar jest identyczny jak w windzie nieruchomej.

2.
a)
Winda pojechaa w gr. Ciar by przez chwil zwikszany przez si powodujc
przyspieszenie ciaa.
12

b)
Ciar ciaa w windzie:
- nieruchomej:

- poruszajcej si:

c)
Sia powodujca ruch ciaa zapisana na dwa sposoby:

przyrwnanie prawych stron tych rwna daje:

3.
a)

b)

c)

4.
Stwierdzenie, w ktr stron winda si porusza, nie jest moliwe bez wygldania na zewntrz,
a wic odpowied brzmi nie. Moliwy jest jedynie pomiar przyspieszenia.

5.
a)
Astronauta znajduje si w odlegoci od rodka Ziemi rwnej podwojonemu promieniowi
planety. Sia grawitacji jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci. Astronauta jest
zatem przycigany si 4 razy mniejsz ni na powierzchni Ziemi:

b)
Nie moe, gdy si grawitacji rwnoway sia bezwadnoci. Waga i siomierz zawsze
wskazywa bd zero.

6.
a)

13

b)

7.
a)


Tyle, ile ciar w nieruchomej windzie. Stabym jednak na suficie.

b)
Ciar zmalaby najpierw pynnie do zera, a nastpnie wzrs pynnie do pocztkowej wartoci.
Miaby przeciwny zwrot. Skierowany byby nie w stron podogi, lecz w stron sufitu.


Zadania powtrzeniowe

Strona 90

To trzeba umie

1. D

2. B

3. C

4. B

5. A

6. D

7. A

8. D

9. D

10. C, sia jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci.

11. B






14

To powiniene umie

Strona 91

1. B

2. C

3.
a) najbliej: 1 i 2, najdalej: 2 i 3
b) bliskie: 1 i 3, dalekie 1 i 2 oraz 2 i 3



4.
Na Ziemi: po okoo 8,5 minuty, na bliskiej gwiedzie: po okoo 4,2 roku W obu przypadkach czas
rwny jest czasowi niezbdnemu na dotarcie wiata ze Soca.

5.

6.

7.

8. B

9. C

10.. C

11.
III prawo Keplera:

12.

15

To warto umie

Strona 92

1. C

2. nie, nie

3. zamienia Soca i Ksiyca niewystpujce w czasie kadego nowiu i kadej peni

4.
a)
Jabko porusza si po okrgu w paszczynie pionowej. W najniszym pooeniu sia napicia
nici przyjmuje warto maksymaln, rwn sumie siy grawitacji i siy dorodkowej:

Odpowiada to prdkoci maksymalnej:

b)

5.
ze wzoru na si dorodkow:

6. C

7.
I prdko kosmiczna:

8. C

16

9.
III prawo Keplera:

10.

Dasz sobie z tym rad? wietnie

Strona 93

1.
W nowiu, fazy Ksiyca i Ziemi dopeniaj si.

2.
Tak. W kierunku prostopadym do paszczyzny dysku Drogi Mlecznej widzielibymy znacznie
mniej gwiazd ni w kierunku wzdu dysku.

3.

4.
Mona obliczy tylko mas gwiazdy:

Nie mona obliczy masy planety. Prdko orbitalna i okres obiegu nie zale od jej masy.

5.
okres obiegu:

17

std:

Fizyka atomowa


12. Efekt fotoelektryczny

Strona 109

1.

Jest to promieniowanie ultrafioletowe, wiato widzialne (o duszej fali) zjawiska nie wywoa.

2.
a)
wiato czerwone:

b)
wiato fioletowe:

c)
wiato zielone:

18

3.
Tylko dla tych metali, ktrych praca wyjcia jest mniejsza ni energia fotonu wiata fioletowego
(o najwikszej energii w zakresie wiata widzialnego), czyli:

(z tabeli w podrczniku: bar, cez, potas, rubid, stront, sd)

4.
Obliczamy energi kinetyczn wybijanych elektronw:

Ze wzoru na energi kinetyczn:

5.
Elektrony wybijane przez fotony z dodatniej elektrody bd hamowane przez pole elektryczne
w fotokomrce (bdzie na nie dziaa sia w kierunku elektrody, z ktrej zostay wybite).
Im wiksze napicie bdzie przyoone do elektrod, tym mniejszej liczbie elektronw uda si
dotrze do elektrody ujemnej, czyli mniejsze bdzie natenie prdu elektrycznego.
Przy odpowiednio duej wartoci napicia hamujcego prd w fotokomrce przestanie pyn.


13. Promieniowanie cia

Strona 116

1.
Rozszczepiajc wiato za pomoc pryzmatu i obserwujc powstajce widmo. Dla wiata
arwki bdzie to widmo cige (wystpi w nim wszystkie kolory), a dla wietlwki widmo
liniowe (jasne, kolorowe linie na czarnym tle).

2.
Widoczne s czarne linie na kolorowym tle, a wic:

a)
jest to widmo liniowe

b)
jest to widmo absorpcyjne

19

3.

4.

jest to foton promieniowania podczerwonego

5.
pary stanowi: A D, C E; bez pary: B (widmo emisyjne)


14. Atom wodoru

Strona 121

1.
Promie orbity elektronu moe by jedynie rwny promieniowi pierwszej orbity pomnoonemu
przez kwadrat liczby naturalnej. Liczba 5 nie jest kwadratem liczby naturalnej, a liczba 25 jest
kwadratem liczby naturalnej 5. Odpowied na pierwsze pytanie brzmi wic nie, a na drugie
tak.

2.

3.
Z I postulatu Bohra:

dla pierwszej orbity (n = 1, r1 = 5,3 10
11
m):

4.

20

5.

15. Jak powstaje widmo wodoru

Strona 125

1.

Promieniowanie jest wiatem widzialnym (fioletowym).

2.
Atom zosta zjonizowany, a energia kinetyczna elektronu wynosi:

Ze wzoru na energi kinetyczn:

3.

J eV eV
n m
E E
24 5
2 2 2 2
0
10 6 , 3 10 25 , 2
107
1
106
1
6 , 13
1 1

~ ~
|
.
|

\
|
=
|
.
|

\
|
=

promieniowanie mikrofalowe



21

4.
Mona sobie wyobrazi pojedyncze dzwoneczki jako pojedyncze atomy. W gazach odlegoci
midzy atomami s znaczne. Potrcone dzwoneczki dwicz zawsze tym samym czystym
dwikiem. Gaz wysya wiato zawsze z tego samego zestawu niewielkiej liczby czstotliwoci.
W ciele staym atomy s blisko siebie. Dzwoneczki w pudeku potrcaj si nawzajem,
wprawiaj si nawzajem w drgania lub te drgania tumi. Emitowany dwik nie jest czysty; jest
mieszanin rnych dwikw. Ciao stae wieci widmem cigym mieszanin wiata
o wszystkich kolorach.

5.
To kwestia przyjtej umowy. Kolejne linie w tej samej serii, oznaczonej liczb m, numerujemy
zawsze liczb n, poczwszy od n = m + 1. Dziki temu przejcie elektronu na przykad z orbity 5
na orbit 3 to linia n = 5 w serii m = 3. Numerowanie kolejnych linii w kadej serii od n = 1
byoby niepraktyczne i mylce (na przykad przejcie z orbity 12 na orbit 4 byoby lini 8
w serii 4).

6.
Przejcie moe nastpi na cztery sposoby:

Sposb 1. Przejcie z emisj 1 fotonu (orbity ):

(ultrafiolet)

Sposb 2. Przejcie z emisj 2 fotonw (orbity )

(promieniowanie widzialne, niebieskie)

(ultrafiolet)
Sposb 3. Przejcie z emisj 2 fotonw (orbity )

(podczerwie)

(ultrafiolet)



22

Sposb 4. Przejcie z emisj 3 fotonw (orbity )

(podczerwie)

(wiato widzialne, czerwone)

(ultrafiolet)


D. Fale czy czstki? Czstki czy fale?

Strona 129

1.

2.

promieniowanie ultrafioletowe, krtsze od promieniowania fioletowego (ok. 380 nm)

3.

4.
Z I postulatu Bohra:

wyprowadzamy wzr na prdko elektronu na orbicie o numerze n:

23

i podstawiamy do wzoru na dugo fali materii:

Fale materii maj dugo rwn obwodowi orbity elektronu dzielonemu przez kolejne liczby
naturalne.


D. Jak dziaa laser

Strona 134

1.
a)
wiato arwki

b)
wiato lasera


2.
napd CD/DVD w komputerze, wskanik laserowy

3.
Energia fotonu rwna jest rnicy energii na orbitach:

wiato widzialne, czerwone

4.
Jest to zwizane z dugoci fali wykorzystywanego wiata. Im jest ona mniejsza, tym mniejsze
obiekty na pycie mona rozpozna i odczyta (rozmiar obszaru zajmowanego przez pojedyncz
porcj danych jest porwnywalny z dugoci fali). wiato niebieskie ma mniejsz dugo fali
ni wykorzystywane wczeniej wiato czerwone i umoliwia odczytywanie gciej zapisanych
danych.








24

Zadania powtrzeniowe

Strona 137

To trzeba umie

1. A

2. A
Efekt fotoelektryczny wywouje wiato o dugoci mniejszej od dugoci maksymalnej
dla danego metalu (inaczej: o czstotliwoci wikszej od czstotliwoci minimalnej).

3. B

4. A


5. B
Promie orbity elektronu musi by rwny iloczynowi promienia najmniejszej orbity i kwadratu
liczby naturalnej.

6. A

7. C


To powiniene umie

Strona 137

1.

2.

3.

wiato ma barw zielon

4.

25

5.

6. B

7. A

8.

9.

To warto umie

Strona 138

1. C
wiato biae to mieszanina promieniowania widzialnego wszystkich dugoci.

2.

3.
Energia kinetyczna elektronw:

4.
A
Obliczamy maksymaln dugo fali, dla ktrej zachodzi zjawisko fotoelektryczne (energia
padajcych fotonw jest wwczas rwna pracy wyjcia; oznacza to , e elektrony nie unosz
nadmiaru energii w postaci energii kinetycznej):

26

Rozwizanie musi zawiera jedynie te rodzaje promieniowania, ktrych fale maj mniejsz
dugo.

5.
Fala musi mie dugo mniejsz ni:

6.

mniejsza okoo 5 000 razy


Dasz sobie z tym rad? wietnie!

Strona 138

1.
Atom zostanie zjonizowany, a energia wybitego elektronu wyniesie:

Ze wzoru na energi kinetyczn:

2.
Energia kinetyczna zapisana na dwa sposoby:

Skd

podstawiamy prac wyjcia dla wolframu i wykonujemy obliczenia, zamieniajc uprzednio
elektronowolty na dule:

27

3.
Na dwa sposoby:

Sposb 1 (bezporednio z orbity 3 na 1):

(ultrafiolet)

Sposb 2 (z orbity 3 na 2, a nastpnie z orbity 2 na 1)

Pierwsze przejcie:

(wiato widzialne, czerwone)

Drugie przejcie:

(ultrafiolet)









28

Fizyka jdrowa


16. Jdro atomowe

Strona 149

1.
Liczba masowa to suma liczby protonw (liczby atomowej) i liczby neutronw w jdrze.

a)

, bor

b)

, magnez

c)

, jdro o tak duej liczbie atomowej nie zostao dotychczas odkryte

2.
lit 6:

, w jdrze: 3 protony i 3 neutrony

lit - 7:

, w jdrze: 3 protony i 4 neutrony

3.
Liczba neutronw to rnica liczby masowej i liczby atomowej.


a)
14 7 = 7

b)
56 26 = 30

c)
4 2 = 2

4.
Nie mog. Jdra izotopw tego samego pierwiastka maj t sam liczb protonw, a liczba
elektronw krcych wok jdra niezjonizowanego atomu rwna jest liczbie protonw w
jdrze.

5.
Mog. Liczba masowa to suma liczby protonw (liczby atomowej) i liczby neutronw w jdrze.
Wiksza liczba protonw moe by rekompensowana mniejsz liczb neutronw. Pierwiastki
takie nazywamy izobarami.

Przykad 1:

argon

, 18 protonw i 22 neutrony
potas

, 19 protonw i 21 neutronw
wap

, 20 protonw i 20 neutronw

29

Przykad 2:

wodr (tryt)

, 1 proton i 2 neutrony
hel

, 2 protony i 1 neutron


17. Promieniowanie jdrowe

Strona 155

1.
a)
alfa

b)
beta

2.
Do wiata najbardziej podobne jest promieniowanie gamma. Podobnie jak ono, promieniowanie
gamma jest promieniowaniem elektromagnetycznym, ale jego czstotliwo jest znacznie
wiksza (a dugo fali znacznie mniejsza) ni w przypadku wiata widzialnego.

3.
czerwone promieniowanie alfa (o adunku dodatnim i duej masie) nieznacznie odchyla si
w kierunku pyty o adunku ujemnym

niebieskie promieniowanie beta (o adunku ujemnym i maej masie) silnie odchyla si
w kierunku pyty o adunku dodatnim

zielone promieniowanie gamma (elektrycznie obojtne) nie ulega odchyleniu w polu
elektrycznym

4.
czarne promieniowanie alfa, zatrzymuje je papier

czerwone promieniowanie beta, nieznacznie wnika w ludzkie ciao

zielone promieniowanie gamma, najbardziej przenikliwe, bez trudu przenika przez ludzkie
ciao

5. C


18. Reakcje jdrowe

Strona 160

1.
a)
czstk |


30

b)
czstk o

2.
W czasie rozpadu alfa liczba atomowa zmniejsza si o 2, a liczba masowa zmniejsza si o 4:

3.
a)
86 protonw, 222 86 = 136 neutronw

b)
86 2 = 84 protony i 136 2 = 134 neutrony

c)
polon

4.
W czasie rozpadu beta liczba atomowa zwiksza si o 1, a liczba masowa nie ulega zmianie
(liczba neutronw zmniejsza si o 1):

5.
a)
7 protonw, 16 7 = 9 neutronw

b)
8 protonw (ich liczba wzrosa o 1), 8 neutronw (ich liczba zmniejszya si o 1)

c)
tlen

6.
rozpad o, powstaje rad

przebieg reakcji:

7.
a)

31

b)

19. Czas poowicznego rozpadu

Strona 165

1.
2 tony (od powstania Ziemi min czas poowicznego rozpadu uranu, w tym czasie poowa jder
rozpada si)

2.
24 godziny to 4 czasy poowicznego rozpadu technetu (wynosi on 6 godzin). Liczba jder tego
pierwiastka czterokrotnie zmniejszya si w tym czasie o poow. To oznacza, e pozostaa tylko
1
/16 ich pocztkowej liczby i bdzie mona zbada tylko jednego pacjenta.

3.
Hel powsta w wyniku rozpadw alfa jder innych pierwiastkw.

4.
Z wykresu rozpadu promieniotwrczego mona odczyta, e 57% pocztkowej liczby jder
pozostaje po czasie rwnym okoo 0,8 czasu poowicznego rozpadu, czyli od mierci faraona
mino:

Faraon zmar okoo 2600 roku przed nasz er.

5.
Z wykresu rozpadu promieniotwrczego mona odczyta, e 74% pocztkowej liczby jder
pozostaje po czasie rwnym okoo 0,45 czasu poowicznego rozpadu, czyli od mierci kobiety
mino:

Kobieta zmara okoo 600 roku przed nasz er.


20. Energia jdrowa

Strona 173

1.
Nie. Energia wydziela si w czasie tworzenia jdra helu z jder wodoru; aby zachodzia reakcja
odwrotna, naleaoby do ukadu dostarcza energi.

32

2.
a)
W niektrych reakcjach czenia si jder atomowych wydziela si energia.

b)
W niektrych reakcjach dzielenia si jder atomowych na mniejsze czci wydziela si energia.

3.
Zdanie jest nieprecyzyjne. W elektrowni atomowej (a raczej jdrowej) energia produkowana
jest w reakcjach rozpadu cikich jder atomowych na mniejsze czci. Soce za produkuje
energi w procesie syntezy, w ktrym 4 jdra wodoru cz si, tworzc jdro helu. Prawd jest,
e na Socu i w reaktorach uwalnia si energia zgromadzona w jdrach atomowych (z czym nie
mamy do czynienia w reakcjach chemicznych). Zachodzce procesy s jednak przeciwne.

4.

5.
Produktem reakcji w elektrowni termojdrowej byyby jdra helu. S one stabilne (nie ulegaj
rozpadowi) i nie stanowiyby zagroenia promieniotwrczego. Pierwiastek jest gazem
szlachetnym (nie wchodzi w reakcje chemiczne). Nie byby niebezpiecznym odpadem. Hel ma
gsto mniejsz od powietrza, mona by go wic wykorzystywa do napeniania balonw.

6.
powstaje neutron

7.
a)

b)

21. Deficyt masy

Strona 179

1.

Energie maj zblione wartoci.
33

2.

3.

4.
deficyt masy:

energia:

5.
a)
deficyt masy:

energia:

b)

D. ycie Soca

Strona 182

1.
Jeli kolejne pokolenie pojawia si co 25 lat, a Soce stanie si czerwonym olbrzymem
za 5,5 miliarda lat:

34

2.
I. gwiazda produkujca hel z wodoru,
II. czerwony olbrzym,
III. biay karze,
IV. zimna i ciemna kula

3.
Naley poczy 3 jdra helu. Reakcja taka bdzie zachodzi w Socu za okoo 5,5 7 miliardw
lat.

4.
a)

1,4 razy wiksza od gstoci wody

b)

10 000 razy mniejsza ni gsto powietrza

c)

100 000 razy wiksza ni gsto oowiu

5.
Zachodziaby reakcja chemiczna:

Porwnujc masy molowe: 12 gramw wgla (1 mol) czyoby si z 32 gramami tlenu
(czsteczka, mol ma mas 2 razy 16 gramw). Jeli proporcje pierwiastkw byyby waciwe,
masa wgla sonecznego wynosiaby:

Czas palenia to iloraz dostpnej energii i mocy Soca:

35

D. ycie gwiazd kosmiczna menaeria

Strona 186

1.
Rysunek przedstawia ycie gwiazdy cikiej. wiadcz o tym: czwarty obrazek (wybuch gwiazdy
supernowej) i ostatni obrazek (czarna dziura).
Podpisy: kurczcy si obok gazowy, gwiazda podobna do Soca (synteza helu z wodoru),
czerwony olbrzym (synteza wgla i ciszych pierwiastkw), wybuch gwiazdy supernowej,
czarna dziura

2.

3.
a)

b)

4.
Gwiazdy o wikszej masie przechodz peny cykl ewolucji szybciej ni gwiazdy o mniejszej
masie. W tym znaczeniu cytowane haso ich dotyczy.


22. Wszechwiat

Strona 191

1.
10 milimetrw odpowiada 25 tysicom lat, czyli:
A I (2 mm, 5000 lat), B III (11 mm, 30 000 lat), C IV (20 mm, 50 000 lat)


2.
a)
okoo 14 mld lat 6 mld lat = 8 mld lat po Wielkim Wybuchu

b)
Nie mgby. Obserwowaby w tej chwili nasz Galaktyk tak, jaka bya 6 miliardw lat temu.
Wiek Soca to okoo 4,5 miliarda lat.

3.
Dalej (3 razy dalej) znajduje si galaktyka, ktra oddala si z wiksz prdkoci (300
km
/s).
Prdko ucieczki jest proporcjonalna do odlegoci, w jakiej galaktyki si znajduj.

36

4.
Oddalanie si galaktyk mogo by hamowane przez si przycigania grawitacyjnego dziaajc
midzy nimi.

5.
Wszystkie czstki elementarne, z ktrych zbudowany by Wszechwiat, tworzyy jedno skupisko
materii. Odlegoci midzy ssiednimi czstkami byy porwnywalne do odlegoci, jakie
obecnie dziel atomy w gwiazdach. W pewnym sensie bya to jedna, potna gwiazda.

6.
Nie. Pierwotna materia Wszechwiata zbudowana bya z wodoru i helu. W pierwszych
gwiazdach nie mogo by innych pierwiastkw. Cisze jdra (w tym elazo) powstay w wyniku
reakcji termojdrowych w czasie ewolucji gwiazd.


Zadania powtrzeniowe

To trzeba umie

Strona 195

1. B

2. B

3. C

4. A

5. A
6.
Tak. Jest to moliwe w procesie syntezy jdrowej lub rozszczepienia jdra atomowego.

7. B

8. B

9. A


To powiniene umie

Strona 196

1. A

2. C

3. B

37

4. C
5.

6.
pozytywne: moliwo wykorzystania w diagnostyce i leczeniu
negatywne: dziaanie rakotwrcze, uszkadzanie komrek ciaa
7. B

8.

9.
Jdra atomowe o takiej samej liczbie masowej to izobary.

Przykady:

wodr 3 (1 proton, 2 neutrony) i hel 3 (2 protony, 1 neutron),
wgiel 14 (6 protonw i 8 neutronw) i azot 14 (7 protonw, 7 neutronw)
azot 17 (7 protonw, 10 neutronw) i tlen 17 (8 protonw, 9 neutronw)

10. B


To warto umie

Strona 197

1. C

2. D

3.
Masa szeciokrotnie zmniejszaa si o poow. To oznacza, e w cigu minuty upyno 6 czasw
poowicznego rozpadu. Czas ten wynosi wic 10 s.

4.
jest to rozpad alfa

deficyt masy:

energia:

38

5.
Z wykresu rozpadu promieniotwrczego mona odczyta, e 40% jder pozostaje po upywie
okoo 1,3 czasu poowicznego rozpadu, czyli:

6. B

7.
obecnie:

gdy zacznie spala hel:

8.
pierwsza grupa: pluton, rad
druga grupa: hel, azot
trzecia grupa: elazo


Dasz sobie z tym rad? wietnie!

Strona 197

1.

deficyt masy:

energia:

2.
promienie Soca, Ziemi i zmniejszonej Ziemi (r) speniaj warunek:

39

3.
Z wykresu rozpadu promieniotwrczego wynika, e 85% pocztkowej liczby jder pozostaje
po czasie rwnym okoo 0,23 czasu poowicznego rozpadu.

Wiek przedmiotw wynosi:

Przedmioty pochodz z VIII wieku.