T.C.

MLL ETM BAKANLI

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KMYA TEKNOLOJS

ISI TRANSFER

ANKARA, 2009

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 05.09.2008 tarih ve 186 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. ISI LE GENLEME............................................................................................................ 3 1.1. Scaklk ......................................................................................................................... 3 1.1.1. Scaklk lleri .................................................................................................... 3 1.1.2. Scaklk Dnmleri ............................................................................................ 4 1.2. Is................................................................................................................................... 5 1.2.1. z Is ( Isnma Iss ) ............................................................................................. 6 1.2.2. Genleme ve Sktrlabilirlik ............................................................................... 7 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 13 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 15 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 18 2. REAKSYON ISISI (ENTALPS).................................................................................... 18 2.1. Entalpi (H) ................................................................................................................ 19 2.2. Oluum Entalpisi (Iss ) ............................................................................................. 19 2.3. Reaksiyon Entalpisi..................................................................................................... 20 2.4. Reaksiyon Islarnn llmesi ve Kalorimetre .......................................................... 22 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 24 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 26 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 28 3. ISININ HAREKET ........................................................................................................... 28 3.1. Is letimi (Kondksiyon)............................................................................................ 28 3.2. Faurier Is letim Kanunu............................................................................................ 29 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 34 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 36 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 39 4. ISI TRANSFER ................................................................................................................ 39 4.1. Konveksiyon ile Is Transferi...................................................................................... 39 4.2. Inmla Is Transferi................................................................................................... 42 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 47 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 49 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 52 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 57 KAYNAKA ......................................................................................................................... 59

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODL MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLLK 524KI0100 Kimya Teknolojisi Petrol- Petrokimya, Petrol- Rafineri Is Transferi Is al verii ve s iletimi ile ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir. 40 / 24 Is transferi yapmak Genel Ama Bu modlle gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak s transferini inceleyebileceksiniz. Amalar Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak: 1. Isyla metallerin genlemesini inceleyebileceksiniz. 2. Reaksiyon sn saptayabileceksiniz. 3. letim ile s transferini gerekletirebileceksiniz. 4. Tanm ile s transferini gerekletirebileceksiniz. Ortam Snf, atlye, laboratuar, iletme, ktphane, bilgi teknolojileri ortam (nternet) vb, kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar. Donanm Termometre, metal ubuklar (Al, Cu, Fe) , frn, beher, izolasyon malzemesi, stma dzenei, destek ubuu, sabitleme malzemesi, bek, metal cetvel, alminyum folyo Modln iinde yer alan herhangi bir renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralar ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. Modl sonunda retmeniniz tarafndan teorik ve pratik performansnz lme teknikleri uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirileceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

Giri

ii

GR GR
Sevgili renci, Is transferi hayatn bir parasdr ve yaamn devam etmesi iin nemlidir. Vcudun s dengesi, souk havalarda kaln giysiler giyerek s kaybnn azaltlmas, scak havalarda ise ince giysiler giyerek fazla snn vcuttan atlmas ile salanr. Evimizin iinde bulunan buzdolab, frn, termos, ddkl tencere, sa kurutma makinesi, t ve stma cihazlar gibi aletlerin yan sra; otomobilin motoru, radyatr, stma sistemi ve klimas hep birer s transfer uygulamasdr. Gnlk yaantmzda kullandmz baz kelimeleri anlamn tam olarak ifade edemediimiz halde kullanrz. Enerji bu kelimelerden biridir. Enerjinin i yapmada kullanld yaygn olarak bilinmektedir, fakat enerji, s ve i arasndaki iliki ou zaman yanl deerlendirmelere sebep olmaktadr. Bunun yan sra s ve scaklk terimleri de ou zaman yanl yerde ve yanl anlamlarda kullanlmaktadr. Bu modlle scakln skaler, snn vektrel bir byklk olduunu, kimyasal tepkimeler gerekleirken s alp verdiklerini, scaklkla metallerin uzadn, snn iletim, tanm ve nmla transfer edildiini reneceksiniz. Bu modl baaryla bitirdiinizde, evinizde, okulunuzda ve fabrikalarda snn nasl transfer edildiini ve kontrol altnda tutulduunu ok daha iyi anlayabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Kuralna uygun olarak snan metalin boyca uzamas ile ilgili lm yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Boylar ve ktleleri ayn olan farkl iki metalin eit scaklk artndaki uzamalarnn farkl oluunu aratrnz. Boylar ve ktleleri ayn olan farkl iki metalin eit scaklk artnda ular arasnda oluan elektrik voltajn nedenleri ile aratrnz.

1. ISI LE GENLEME
1.1. Scaklk
Scaklk ok sk kullanlan bir kavram olduu halde, scakln tam bir tanmn yapmak olduka gtr. Scaklk duyularla alglanmakta ve genellikle scak veya souk kavramlaryla ifade edilmektedir. Gzlemlerimizden, scak ve souk iki cisim birbirine temas ettirilmesi halinde, scak olann souduunu, souk olannda sndn, belli bir sre temas halinde kaldklarnda ise, her ikisinde ayn scaklk veya souklua ulatklarn biliyoruz. Bir maddenin sl durumunu belirten bir ifade olan scaklk s geiine neden olan etken olarak da tanmlanmaktadr. Ancak, scaklk artmakszn da s geii olabilecei (hal deiimleri esnas) hatrda tutulmaldr. Kaydedilen ilk scaklk lm, Galileo tarafndan on altnc yz yln sonlarnda yaplmtr. Galileonun termometresi havann genilemesi olayna balyd. Scaklk ile s arasndaki farkn bilinmesi gerekir. Scakln etkisi ortamdaki molekllerin hem dnmesi hem de titreiminden doan bir alkant halidir. Cismin scakl ne kadar fazla ise, molekllerin titreim enerjisi o kadar byk ve bu molekllerin kinetik enerjilerinin bir baka cisme transfer potansiyeli o kadar yksek olur. Scaklk, snn yksek scaklk noktasndan dk scaklk noktasna hareketini salayan bir potansiyeldir.

1.1.1. Scaklk lleri

Scaklklar karlatrmak ve lmek iin scaklk lsnde anlama gerei vardr. Scaklk lleri sabit scaklklarda meydana gelen fiziksel olaylar cinsinden ifade edilir. Bu olaylarn scaklklar sabit noktalar olarak bilinir. Scaklk l aletlerine termometre denilmektedir. Yaygn olarak kullanlan scaklk gstergeleri Celsius (oC) , Fahrenheit (oF), Kelvin (oK), Rankin (oR) ve Reaumur (oR)dr.

Scaklk bir s lsdr. Tm lm sistemlerinde bir referans noktas vardr. Scaklk lmleri iinde referans noktas, suyun donma scakl olarak alnmtr. Bu scaklk 0 santigrat derece (oC) olarak kabul edilmitir. Bilinen en dk scaklk ise bir maddenin molekler hareketinin durduu, herhangi bir s enerjisinin olmad Mutlak 0 olarak ifade edilen derece Kelvin (oK) kabul edilmitir.

ekil 1.1: Scaklk lekleri

1.1.2. Scaklk Dnmleri

Farkl birimlerde verilen scaklk deerleri birbirlerine dntrlebilir. Celsius (santigrat) ile Fahrenheit derecesi arasnda; suyun donma ve kaynama noktalar baz alnarak oranlama yaplrsa

bantlar yazlr. rnek 1.1: 167 Fahrenheit derecesinin ka Celsius (santigrat)a eit olduunu hesaplaynz? zm: Verilen Fahrenheit derecesini bantda yerine yazarak;
0

C=

t 0F 32 0 167 32 C= C = 75 1,8 1,8

rnek 1.2: 60 C ka Fahrenheit a eit olduunu hesaplaynz? zm: Verilen Celsius derecesini bantda yerine yazarak;
0

F = 1,8.t 0C + 32 0 F = 1,8.60 + 32 0 F = 140

4

Celsius ile Reaumur derecesi arasnda; suyun donma ve kaynama noktalar baz alnarak oranlama yaplrsa

bantlar yazlr. rnek 1.3: 65 Celsius derecesinin ka Reaumure eit olduunu hesaplaynz? zm: Verilen Celsius derecesini bantda yerine yazarak;
0

R=

4 0 4 t C 0 R = 65 5 5

0 R = 52

Mutlak Scaklk: On dokuzuncu yz yln ortalarnda Lord Kelvin scaklk lmn mekanik i cinsinden tarif etmitir. Kelvin donma ve kaynama noktalar arasndaki aral 100 eit arala bld. Bylece bir Kelvin, bir Celsius derecesi ile ayn scaklk araln gstermesini salad. Termodinamik hesaplamalarnda scaklk lei Kelvin olarak kullanlmaktadr. Kelvin ve Celsius lleri arasndaki iliki; T (oK) ve t (oC) sembolleriyle ifade edilir.

T ( 0 K ) = t ( 0 C ) + 273 veya t ( 0 C ) = T ( 0 K ) 273

Rankin deerleri mutlak derecelerdir. Mutlak deerde olmas gereken en dk scaklk 0 oCdir. Fahrenhayt ve Rankin lekleri ngiltere, ABDde kullanlmaktadr. Genelde veriler, birimler, buhar tablolar bu iki lek kullanlarak baslmtr. Rankin lei Fahrenhayta karlk gelen termodinamik scaklktr. Rankinin derecesi genelde Fahrenayt cinsinden ifade edilir. Hatrlanmas gereken say 460dr.
o

Ryi Fe evirmek iin Rden 460 karlr. Fe Ryi evirmek iin 460 eklenir.

rnek 1.4: 530 oR ka oFdir? zm : 0 F = 0 R 460 0 F = 530 460 0 F = 70

1.2. Is
Termodinamiin en nemli kavramlarndan biri de sdr. Is, belirli scaklktaki bir sistemin snrlarndan, daha dk scaklktaki bir sisteme, scaklk fark nedeniyle transfer edilen enerjidir. Bir cismin iindeki s miktar o cismin scakl ile orantldr. Is da i gibi bir enerji transfer biimidir. Is termal bir enerjidir. Is ve i hibir cisimde depo edilemez, ancak gei halinde iken belirlenebilir. Bir baka deyile s ve i gei halindeki enerjidir. 5

Is birimi i birimi ile ayndr, yani joule (J) dr. Kalori de (cal) kullanlmaktadr. 1 cal 1gram suyun scakln 14,5 oC den 15,5 oC ye ykseltmek iin gerekli olan s miktardr. 1 cal = 4,187 jouledir.

1.2.1. z Is ( Isnma Iss )

z snn bir dier ad snma sdr (CGS birim sisteminde). Bir maddenin 1 gramnn scakln 1 C deitirmek iin alnmas veya verilmesi gerekli s miktara z Is (snma s) denir. SI birim sisteminde bir maddenin z ss, o maddenin 1 kglk ktlesinin scakln 1 oK artrmak iin gerekli sdr. z s c ile gsterilir. Bir maddenin m gramnn scakln 1 oC deitirmek iin gerekli s miktarna Is Sas denir. Ktlesi m gram, z s (snma ss) c cal /g oC olan bir maddenin scakln

t oC deitirmek iin verilmesi veya alnmas gereken s aadaki eitlikle bulunur.

Q= Alnan ya da verilen s (cal) t = t2 -t1 t1= lk scaklk, t2 = Son scaklk

*Farkl scaklklarda iki madde kartrldnda scakl fazla olan dk olana, scaklklar eit oluncaya kadar s geii olacaktr. Her zaman Q verilen = Q alnan dr.

Madde Su Buz Zeytinya Naftalin Hidrojen Oksijen Bor Magnezyum

z s (cal /g oC) 1 0,5 0,47 0,41 0,41 0,22 0,58 0,26

Alminyum Krom Manganez Demir Nikel Bakr

0,217 0,12 0,115 0,113 0,110 0,1

Madde Cva Gm Kurun Bizmut Kobalt Cam kum Su buhar Hava(sabit basnta) Etil alkol Pirin Buz Uranyum Kripton inko

z s (cal /g oC) 0,033 0,056 0,031 0,294 0,107 0,15 0,48 0,5 0,23

0,6 0,094 0,55 0,026 0,047 0,095

Tablo 1.1: Baz maddelerin z slar

rnek 1.4. 45 oC deki 600 g ktleli bir svnn scakln 75 oCa karmak iin gerekli s miktar ka kaloridir (csv = 0,6 cal /g oC)? zm: Verilen deerleri formlde yerine yazarak;

t2 =75 oC, t1=45 oC, m=600 g, csv = 0,6 cal /g oC, Q=? Q = m.c. t Q =600. 0,6(75 -45) Q =10800cal
rnek 1.5. 40 0Cdeki 0.02 kglk bir cisme 400 cal s verilince scakl 80 oCye kyor. Bu cismin z ss ka cal / g oCdr? zm: m= 0.02 kg = 20 g olur. t2 =800C, t1=40 0C, Q=400 cal Verilenleri formlde yerine yazarsak:

Q = m.c. t 400 = 20. c. (80 -40 ) c= 0,5 cal /g oC

rnek 1.6. 20 gram 400 oCtaki su ile 60 g 600 oCtaki su kartrlrsa karmn son scakl ka oC olur? zm: Her ikisinin snma slar ayn olduundan ve

Qverilen = Qalnan olacandan son scakla tson dersek;

m2 c su (t 2 t son ) = m1 c su (t son t1 )
Eitliin her iki tarafnda csu olduundan sadeletirip

60 (60 t son ) = 20 (t son 20)

t son = 500 C
1.2.2. Genleme ve Sktrlabilirlik

3600 60t son = 20t son 400 80t son = 4000

Is alan cisimlerin (taneciklerin) hareketleri hzlanr ve moleklleri arasndaki uzaklk artar. Bunun sonucunda da cisim genleir yani hacmi artar. Btn genlemeler aslnda hacimcedir. Uzun bir demir ubuk stld zaman boyu uzar, boyu uzamann yan sra kalnl da artar. Ancak kalnlndaki art, boyundaki uzamann yannda ihmal edilecek kadar kk olduundan, bu olay sadece boyca uzama diye tanmlanr. Bunun gibi bir metal levha stldnda metal levhann yzeyi artar. Yani hacimce genleir. Ancak kalnlndaki art yzeyindeki artn yannda ihmal edilecek kadar kk olduundan, bu olay sadece yzeyce genleme diye tanmlanr. Netice olarak diyebiliriz ki, stlan cisimlerin hacimlerinde meydana gelen arta genleme denir. Genleme olaynn tersi ise bzlmedir. zerinden s alnan cisimlerin hacimlerinde meydana gelen klmeye bzlme denir. Maddenin ilk hacimleri bykse, ayn scaklk deiiminde genleme miktar da byk olur. O halde genleme miktar maddenin ilk hacmi ile doru orantldr. Farkl 7

metallerin moleklleri arasnda boluklar da farkldr. rnein bakr moleklleri ile demir moleklleri arasndaki boluklar farkldr. kisi de ayn miktarda stlsa bile boluklardaki artmalar, yani genlemeler ayn olmayacaktr. O halde genleme miktar, maddenin cinsine baldr. Scaklk art ne kadar ok olursa maddenin moleklleri de o kadar ok hzlanr ve birbirinden daha ok uzaklarlar. Bundan da anlalacana gre genleme, scaklk artyla doru orantldr. Genleme sv ve katlar iin ayrt edici bir zelliktir. Fakat gazlar iin ayrt edici deildir. Maddeler tanecikli yapdadr ve tanecikler arasnda boluklar vardr. Maddenin zerine basn uygulanarak tanecikler arasndaki uzaklklar azalr ve madde skr. Katlarda ve svlarda tanecikler birbirine deer durumda olduklar iin bunlar sktrmak ve hacimlerini kltmek ok zordur. Ama gazlarda tanecikler arasndaki uzaklk fazla olduundan sktrlabilir. Bu durumda tanecikler birbirine yaklar ve hacimleri klr. Istlan bir madde genleir. Souduunda ise hacmi klr, yani skr. Skma genlemenin tersidir. Gazlarda sktrma sabit scaklkta gaz basncn arttrarak ya da sabit basn altnda scakl drerek veya her iki etkeni de uygulanarak gerekletirilebilir.

1.2.2.1. Katlarda Genleme

Boyca uzama: Bir cismin scakln 1 oC artrdmzda birim boyunda meydana gelen uzama miktarna boyca uzama kat says denir. Boyca uzama kat says ile gsterilir, birimi 1/0Ctur. Boyca uzama kat says maddeler iin ayrt edici zelliktir. 1cmlik boydaki 1 oCluk scaklk artndaki uzama ,l0 cm lik boydaki 1 oCluk scaklk artndaki uzama .l0 , l0 cmlik boydaki t oCluk scaklk artndaki uzama; dir.

ekil 1.2: Katlarn boyca uzamas

Buna gre yeni boy;

olur.

Madde Platin elik Demir Bakr

Boyca uzama kat says o (1/ C) 9.10-6 11. 10-6 12. 10-6 17. 10-6

Madde Pirin Gm Alminyum Kurun

Boyca uzama kat says o (1/ C) 20. 10-6 19. 10-6 25. 10-6 29. 10-6

Tablo 1. 1: Baz maddelerin boyca uzama kat saylar

Metalin stlmadan nceki scakl ile stldktan sonraki scaklnn farkdr. nemli Uyarlar Boyca genleme kat says sadece katnn cinsine baldr. Ayn cins maddeden yaplan iki metalin ilk boylar ayn, kalnlklar farkl olsun. Scaklk deiimleri ayn olacak ekilde stldnda son boylar yine ayn olur. Ayn cins maddeden yaplan iki metalin ilk boylar ayn ktleleri farkl olsun. lk scakllar ayn olan bu metallere eit miktarda s verdiimizde son boylar eit olmaz. nk ktlesi byk olann scaklk art daha az olacandan uzama miktar da az olur. Ayn cins maddeden yaplan iki metalin ilk boylar ve scaklklar ayn olsun. Scaklk farklar ayn olacak ekilde birisini stp dierini souttuumuzda, stlann boyu artar, soutulann boyu azalr. Ancak uzama ve ksalma miktarlar ayn miktarda olur. Birbirine perinlenmi X ve Y metal ubuklar stldnda ve soutulduunda birbirlerini brakmadklar iin bklrler. Uzama kat says byk olan stldnda daha fazla uzar, soutulduunda daha fazla bzlr.

rnek 1.7: Scakln 20 oC olduu bir ortamda 10 cm boyundaki bakr ubuk, 100 oC deki bir frnda boyu ka cm olur?( = 17.10 6 1/ oC) zm: Scaklk farknn neden olduu boyca uzamay hesaplamak iin:

t = (t 2 t1 )

l = l 0 t l = l 0 + l

l = 10 1,7.10 6 (100 20) l = 136.10 5 cm

l = 10 + 0,00136 l = 10,00136cm
9

10

rnek 1.8: Demir ve pirinten yaplm iki ubuun uzunluklar arasndaki fark her scaklk derecesinde 20 cm oluyor. Pirin ubuun uzunluu ka cmdir? (pirin=20.10-6 1/ oC , demir=12.10-6 1/ oC) zm: ubuklarn uzamalar arasndaki farkn her scaklkta ayn kalmas, uzama miktarnn eit olmas ile mmkndr. demir < pirin olduundan demir ubuun uzama miktarnn pirin ubuun uzama miktarna eit olmas iin pirin > demir olmaldr.

l = l

l 0 ( demir ) demir t = l 0( pirin ) pirin t l 0 ( demir ) demir = l 0( pirin ) pirin

eklinde yazlr.

t ayn olduundan;

Deerleri bantda yerine yazarak;

( x + 20) 12.10 6 = x 20.10 6

( x + 20) 3 = 5 x

x = 30cm

Yzeyce genleme: Bir cismin scakln 1 oC artrdmzda birim yzeyde meydana gelen genleme miktarna yzeyce genleme kat says denir. Yzeyce genleme kat says 2 ile gsterilir. Bu ifadeye gre

Ayn cins maddeden yaplan iki metalin ilk yzeyleri ve scaklklar ayn, kalnlklar farkl olsun. Kalnlklar farkl olunca ktleleri de farkl olur. Bu metallere eit miktarda s verelim. Kaln levhann ktlesi ince levhann ktlesinden byk olduu iin, Q= m.c. t ye gre ktlesi byk olann scaklk deiimi kk olur. Bylece yzeyce genlemeleri de farkl olur. Hacimce genleme: Bir cismin scakln 1 oC artrdmzda birim hacimde meydana gelen genleme miktarna hacimce genleme kat says denir. Hacimce genleme kat says 3 ile gsterilir. Bu ifadeye gre:

10

11

nemli Uyarlar Ayn cins maddeden yaplan iki metal kreden birisinin bo, dierinin ii dolu olup d hacimleri ve ilk scaklklar eit olsun. Bu metal kreleri scaklk deiimleri eit kalmak artyla sttmzda ve souttuumuzda d hacimleri yine eit olur. Ayn artlardaki metal krelere eit miktarda s verelim. i bo krenin ktlesi, ii dolu olan krenin ktlesinden kk olduu iin, Q = m.c.t ye gre ktlesi kk olann scaklk deiimi byk olur. Sonuta eit s verilen ii bo krenin son hacmi daha byk olur. inin bir ksm bo olan bir kre stlrsa kre genleeceinden bo olan ksmn hacmi de artar. Dolaysyla boyutlu cisimler de da doru genleirler.

1.2.2.2. Svlarda Genleme

Istlan bir sv sadece hacimce genleebilir. Genleme svlar iin de ayrt edicidir. Svnn hacmi deiirken iinde bulunduu kap da genleir. Svnn gerek genleme miktar, svnn grnen genleme miktar ile kabn genleme miktarnn toplanmasyla bulunabilir. Svlar kaba doldurulduklarnda kabn eklini aldklarndan bir geometrik ekli yoktur. Dolaysyla boyca ve yzeyce genlemeden bahsetmek olduka gtr. Hacimsel olarak genlemelerini incelemek ise olduka kolaydr. Bir svnn birim hacminin scakln 1 oC artrnca hacimdeki genleme miktarna hacimce genleme kat says denir. Svnn hacimsel olarak genleme miktar,

V :Hacimdeki deiim V0: lk hacim

a Hacimsel olarak genleme kat saysdr.

Su ise farkl zellik gsterir. Suyun 1 atmosferlik basn altnda +4 C altnda ve stndeki scaklklarda hacmi artar. +4 C de suyun hacmi minimum, z ktlesi maksimumdur. Eer suyun dier svlardan farkl zellii olmasayd yani dier svlar gibi davransayd, sular stten deil dipten donar ve denizlerde hayat olmazd. Hlbuki su stten donup 1 m kalnlnda buz tabakas olsa da, suyun dip taraftaki scakl +4 civarndadr. nk younluu en fazla olan sv dipte olur. Bizmut ve Antimon da su gibi davranr. Madde Cva Gliserin Slfrik asit Etil alkol Eter Hacimce genleme kat says o (1/ C) 1810-5 5310-5 5710-5 7510-5 16010-5 11

Tablo 1.2: Baz svlarn hacimce genleme katsaylar

12

rnek 1. 9: Yarap 20 cm olan kresel bir kap 30 oCta su ile doludur. Kaptaki suyun scakl 60 oCa karlrsa 4 cm taban yarapl silindirde su seviyesi ka cm ykselir? ( = 3, a su = 20.10 41 / 0 C , kabn genlemediini varsaynz.)

zm: Suyun hacmini hesaplamak iin

4 4 r3 Vsu = 3 20 3 Vsu = 32000cm 3 3 3 Suyun scakl 30 oCtan 60 oCa karlnca genleen miktar hesaplamak iin; V = V0 a t V = 32000 20.10 4 (60 30) V = 1920cm 3 Suyun genleme miktarnn silindirde kaplad ykseklii hesaplamak iin: V = r 2 h 1920 = 3 4 2 h h = 40cm Vsu =
1.2.2.3. Gazlarn Genlemesi
Gazlarn genlemesi sadece hacimce olur. Genleme kat says btn gazlarda ayndr. Btn gazlarn scaklklar 1 oC artrldnda hacimlerinin 1/273 kadar genleirler. Bu nedenle genleme gazlar iin ayrt edici bir zellik deildir.

12

13

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Size verilen bakr telin boyca genleme miktarn bulunuz. Gerekli malzemeler: Bakr tel, metal cetvel, destek ubuu (2 adet), sabitleme malzemesi, termometre lem basamaklar 30 cm boyunda bakr tel hazrlaynz. Laboratuar nlnz giyerek alma tezghnz dzenleyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. lm hassas yapnz. Destek ubuuna sabitleyiniz. telin bir ucunu neriler

Sabitleyeceiniz bakr telin ucuna s yaltm yapnz.

kinci bir destek ubuuna metal metre sabitleyiniz. Metal metrenin s ile etmemesine dikkat ediniz. temas

Bakr telin ucu metal metrenin sfr noktasna demeyecek ekilde yerletiriniz. Metal s aldnda, genlemeyi metal metreden okunacak ekilde destek ubuunu yerletiriniz.

13

14

ki ayr beki metal ubuun altna yerletiriniz. Cetvel ve destek ubuklar, sdan fazla etkilenmemesine dikkat ediniz.

Atlye ortamnn scakln lnz. Termometre lm kurallarna uyunuz. Scakl kaydetmeyi unutmaynz.

Bekleri yaknz.

Bek yakma kurallarna uyunuz.

Belli bir sre (510 dk. aras) sonra metaldeki uzamay cetvelden okuyunuz. Bekleri kapatnz.

Ne kadar uzamasna neden olan scakl Hesaplamay dikkatli yapnz. hesaplaynz. Sonucu rapor ediniz. Yaptnz ilemleri ve deneyleri, sonular ile raporunuza yaznz.

14

15

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri doru szcklerle doldurunuz. 1. 2. 3. 4. 5. lk scaklk yaplmtr. lm ,tarafndan yzyln sonlarnda

Scaklk lmleri iinde referans noktas ..scakl baz alnm ve bu scaklk olarak kabul edilmitir. Belirli scaklktaki bir sistemin snrlarndan , daha dk scaklktaki bir sisteme , scaklk fark nedeniyle transfer edilen enerjiye ..denir. Bir maddenin 1 gramnn scakln 1 oC deitirmek iin alnmas veya verilmesi gerekli olan sya . denir. Istlan cisimlerin hacimlerinde meydana gelen arta..denir. Aadaki sorularda doru seenei iaretleyiniz.

6.

Aadakilerden hangisi scaklk lm gstergesi deildir? A) Celsus B) Fahrenheit C) Pascal D) Rankin 75 oC un Fahrenheit derecesi olarak karl aadakilerden hangisidir? A) 167 B) 108 C) 43 D) 32 0 oCnin Kelvin derecesi olarak karl aadakilerden hangisidir? A) 173 B) 212 C) 273 D) 492 Aadakilerden hangisi mutlak scaklkta en dk scaklk derecesidir? A) 492 B) 273 C) 32 D) 0

7.

8.

9.

15

16

10.

45 oC deki m gram ktleli bir svnn scakln 75 oC a karmak iin harcanan s 10800 cal olduuna gre sv ka gramdr? (csv= 0,6 cal /g oC) A) 60 B) 120 C) 300 D) 600 10 g 20 oCdeki su ile 30g 40 C deki kartrlrsa son scaklk ka oC olur? A) 35 B) 30 C) 25 D) 23 Scakln 20 oC olduu bir ortamda 20 cm boyundaki demir ubuun 120 oC da boyu ka cm olur? ( = 12.10 61 / 0 C ) A) 20,024 B) 24,024 C) 24,24 D) 24

11.

12.

DEERLENDRME Cevaplarnz modl sonunda yer alan cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. lme sorularndaki yanl cevaplarnz tekrar ederek, aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlaynz.

16

17

UYGULAMALI TEST
40 cm boyundaki alminyum telin 5 ile 10 dakika arasndaki sre iinde, iki bek alevinin scakl ile boyca artn cetvelden okuyarak genlemedeki son scakl hesaplaynz. Al = 25.10 61 / 0 C Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz. DEERLENDRME LTLER nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? Malzemelerinizi aldnz m? 40 cm boyunda alminyum ubuk hazrladnz m? Metalin sabitlenecek ucunu izolasyonunu yapp destek ubuuna sabitlediniz mi? Metal cetveli destek ubuuna sabitlediniz mi? Metalin sabitlenmeyen ucunu cetvelin sfr noktasna demeyecek ekilde destek ubuklarn yerletirdiniz mi? Atlye ortamnn scakln ltnz m? Bekleri metal ubuun altna yerletirip yaktnz m? Cetvelden verilen sre aralnda boyca uzamay okudunuz mu? Hesaplama yaptnz m? Rapor hazrladnz m? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

DEERLENDRME Uygulamal test sonunda yapacanz deerlendirme ltlerinde verdiiniz cevaplardaki Hayr iaretli cevaplarnz yapamadnz ilemleri gstermektedir. Buralar tekrar ederek baarmaya alnz. Tm ilemleri baaryla tamamladysanz bir sonraki faaliyete geiniz.

17

18

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Kuralna uygun olarak reaksiyon ssn lebileceksiniz.

ARATIRMA
Reaksiyon ss nedir, aratrnz. Reaksiyon ss nasl llr, aratrnz.

2. REAKSYON ISISI (ENTALPS)

Kimyasal olaylar gerekleirken, az ya da ok mutlaka bir enerji deiimi olur. Kimyasal reaksiyonlara elik eden enerji, genellikle s enerjisidir. Ancak bir kimyasal tepkimeye elik eden enerji bazen k ve elektrik enerjisi eklinde de grlebilir. rnein; kibritin yanmas kimyasal bir deimedir. Kibrit yanarak kimyasal deimeye urarken, olaya s ve k enerjisi elik eder. Kimyasal tepkimelerde alnan ya da verilen enerjiler, tepkime denklemlerinde s enerjisi biiminde gsterilir. Is enerjisinin deerinin de gsterildii kimyasal denklemlere termokimyasal denklem denir. Tepkimelerde gsterilen s deerleri, o tepkimelerin 25 oC scaklkta ve sabit atmosfer basncnda (1 atm.) olumas srasndaki s enerjisidir. Kimyasal reaksiyonlarda, aa kan ya da alnan bu enerjiler, tepkimeye giren maddeler ile tepkimeden kan maddelerin potansiyel enerjileri arasndaki farkn karldr. te bu farka reaksiyon ss ad verilir. Is birimi olarak joul ya da joulenin 1000 kat olan kilojoule kullanlr ve J ya da kJ sembolleri ile gsterilir. Ayrca s hesaplarnda yaygn olarak kalori (cal ) ya da bunu 1000 kat olan kilokalori (kcal ) birimi kullanlmaktadr. Reaksiyonlar s ynyle ikiye ayrlr. Ekzotermik reaksiyonlar (sveren) Endotermik reaksiyonlar (salan)

Bir kimyasal reaksiyon sz konusu ise mutlaka enerji deiimi olur. Ya darya s verir ya da dardan s alr. H2 + 1/2 O2 H2O + 68 kcal (ekzotermik reaksiyon) C + O2 CO2 + 94 kcal (ekzotermik reaksiyon)

N2 + 3/2 O2 + 25 kcal N2O3 (endotermik reaksiyon) 18

19

2.1. Entalpi (H)

Herhangi bir madde bir kimyasal reaksiyonda darya enerji vererek baka bir maddeye dnyorsa, aa kan enerji nceden balangtaki maddede depo edilmi halde bulunmaldr. Ayn ekilde oluan maddeler de, baka bir maddeye dnrken yine enerji verebildiklerine gre bu maddelerde de depo enerjisi vardr denilebilir. Herhangi bir maddenin kimyasal yapsna bal olarak depo edilmi olan bu enerjiye s kapsam denir. Sabit basnta H ile gsterilir. enerji deiimine Entalpi ad verilir. Her maddenin kendi iinde bulunduu bir i enerji vardr. enerji deiimi H ile gsterilir. Bir maddenin kat, sv, gaz hallerinde entalpi deiimleri farkldr. Entalpi; Madde miktarna, Maddenin fiziksel haline, Basnca baldr.

H : (+) iaretli ise ya da H > 0 ise reaksiyon endotermiktir. H : (-) iaretli ise ya da H < 0 ise reaksiyon ekzotermiktir. 2Fe + 3/2 O2 Fe2O3 + 190 kcal 2Fe + 3/2 O2 Fe2O3 H = - 190 kcal Endotermik Ekzotermik

CaCO3 + 106 kcal CaO + CO2 CaCO3 CaO + CO2 H = + 106 kcal

2.2. Oluum Entalpisi (Iss )

Elementlerin ve tabiatta bulunan halleri ile tek cins atomdan olumu molekllerin (Na, Fe, H2, O2) entalpileri sfr kabul edilmitir. Herhangi bir maddenin bir molnn elementlerinden oluurken ald ya da verdii s miktarna oluum entalpisi denir. C + O2 CO2 H = - 94 kcal 2Fe + 3/2 O2 Fe2O3 + 190 kcal denklemine gre Fe ve O2nin entalpileri sfr olduundan Fe2O3n oluum entalpisi - 190 kcal /moldr denir.

Fotoraf 2.1: Yanma tepkimeleri sonucu s aa kar

19

20

rnek 2.1: Normal koullarda 5,6 L N2O gaznn elementlerinden oluabilmesi iin dardan 5 kcal s alnmtr. Buna gre N2Onun oluum entalpisi ka kcal / moldr? zm: N.:A da 5,6 L olan N2O gaznn ka mol olduunu hesaplayalm.

n=

V 5,6 n= n = 0,25mol 22,4 22,4

5 kcal s alndna gre; X kcal

0,25 mol 1 mol X=

5 x1 =20 kcal olay endotermiktir. Entalpi pozitiftir. (H = + 20 kcal /mol) 0,25

rnek 2.2: 12 g Caun yeterli miktarda O2 ile reaksiyona girmesi srasnda 45 kcal s aa kyor. Buna gre, CaOin oluum entalpisi ka kcal /moldr? (Ca =40) zm: 12 g Cann ka mol olduunu hesaplamak iin;

n=

m 12 n= n = 0,3mol MA 40

Ca + O2 CaO denklemine gre 0,3 mol Ca dan 0,3 mol CaO oluur.

1mol =
/moldr.

45 1mol = 150kkal . Buna gre, CaOin oluum entalpisi -150 kcal 0,3

25 oC ve 1 atm basn altnda llen oluum entalpilerine standart oluum entalpisi denir.

2.3. Reaksiyon Entalpisi

Tepkimede oluan rnlerin standart oluum entalpileri ile tepkimeye girenlerin standart oluum entalpileri toplam arasndaki farka eittir. Standart oluum entalpilerini kullanarak tepkime ssn aadaki bant yardmyla hesaplayabiliriz. H0 =H0rnler - H0grenler (= Toplam ) (0 standart koullar)

rnek 2. 3. C3H8(g) , CO2(g) ve H2O(s)yun standart oluum entalpilerinin srasyla 104; -394 ;- 286 kJ/mol olduu bilindiine gre; C3H8(g) + 5 O2(g) 3 CO2(g) + 4 H2O(s) tepkimesinin H0sini hesaplaynz. zm: Bantda verilen deerleri yerine yazarak; H0 =H0rnler - H0girenler H0 = [3. (H0CO2) + 4. (H0H2O )] - [ (H0C3H8 ) + 5.(H0O2) ] H0 = [3.( - 394 ) +4. ( - 286 ) ] - [ (-104 ) + 5. (0) ] 20

H0 = 2222 kJ

21

rnek 2.4: CaO + 2 HCl CaCl2 + H2 O tepkimesi iin H0 = -110 kcal, denklemde, HCl = - 22 kcal /mol, CaO = - 150 kcal /mol ve H2 O = - 68 kcal /mol olarak veriliyor. Buna gre, CaCl2 in oluum entalpisini ka kcal / moldr? zm: Verilen deerleri bantda yerine yazarak; CaO + 2 HCl CaCl2 + H2 O H0 =H0rnler - H0girenler H0 = [(H0 2.(H HCl)]
0 CaCl2)

+(H0H2O )] - [(H0CaO ) +

110 = [(H0CaCl2) +(-68)] - [(-150) + 2.(-22)]

H0CaCl2 = + 152 kcal /mol

2.4. Reaksiyon Islarnn Toplanabilirlii (Hess Kanunu) Bir tepkime denklemi, iki ya da daha ok tepkime denklemlerinin toplam olarak yazlabilir. Bu durumda toplam tepkimenin tepkime ss, denklemleri toplanan tepkimelerin tepkime slarnn toplamna eittir. lk kez Hess (H. Hess) tarafndan 1840 ylnda ifade edilen bu yasaya, tepkime slarnn toplanabilirlii yasas ya da Hess Yasas ad verilir. Kalorimetre ile pek ok tepkimenin tepkime ss hesaplanabilir. Ancak, baz tepkimelerde girenlerin tm rnlere dnmez. Byle tepkimelerin slar kalorimetre yntemi ile bulunmaz. Bu durumda Hess Yasasndan yararlanlarak tepkimelerin ss hesaplanr. Hess Yasasna gre, bir tepkimedeki s deiimi, o tepkimenin izledii yola bal deildir. Tepkime entalpileri hesaplanrken aadaki kurallara uyulur: Bir tepkime denklemi her hangi bir say ile arplrsa ya da blnrse H deeri de bu say ile arplr ya da bu sayya blnr. Bir tepkime denklemi ters evrildiinde H deerinin iareti deiir. Yani Hnin deeri (+) ise (-) , (-) ise (+) olur. Reaksiyonlar toplanrsa Hlar da toplanr. rnek 2.5: I. NO + O2 NO2 II. CO + O2 CO2 III. NO2 + CO CO2 + NO H = - 10 kcal H = - 65 kcal H =?

Denklemine gre Hsi bilinmeyen III. tepkimenin deeri ka kcal /moldr? zm: Hess Yasasna gre III. tepkimenin elde edilebilmesi iin; I. tepkime ters evrilir, II. tepkime aynen alnr, tepkimeler taraf tarafa toplanrsa III. tepkime elde edilir. I. NO2 NO + O2 H1 = 10 kcal (tepkime ters evrildi deeri (+) oldu) II. CO + O2 CO2 H2 = - 65 kcal III. NO2 + CO CO2 + NO H3 =? H3 =H1 +H2 H3 = 10 + (-65) 21

H3 = -55 kcal

22

rnek 2.6. I. H2 + O2 H2 O H1 = -286 kJ II. H2 + S H2 S H2 = -21 kJ III. 2H2 S + SO2 3 S +2 H2 O H3 = -233 kJ Tepkimeleri verildiine gre; S + O2 SO2 tepkimesi iin H4 deerini hesaplaynz. zm : H4 deerini istenen tepkime denkleminde elde etmek iin H deeri verilen tepkime denklemleri zerinde uygun deiiklikler yaplr. Buna gre, I. Tepkime denklemi ve H1 deeri 2 ile arplr. Bu durumda I. tepkime denklemi aadaki gibi olur; I. 2H2 + O2 2 H2 O H1 = 2.(-286 kJ) =-572 kJ

II. tepkime denklemi ters evrilip 2 ile arplr. H deeri 2 ile arplr ve iareti pozitif olur. Bu durumda tepkime denklemi aadaki gibi olur: II. 2H2 S 2H2 + 2S H2 = 2.21kJ = 42 kJ

SO2 entalpisi istenen IV. tepkimenin rnler ksmnda, III. tepkimenin ise girenler ksmnda yer aldndan III. tepkime denklemi ters evrilerek H deerinin iareti deitirilir. Bu durumda III. tepkime denklemi aadaki gibi olur; III: 3 S + 2H2 O 2H2 S + SO2 H3 = + 233 kJ

zeride deiiklik yaptmz tepkime denklemi Hess Yasasna gre taraf tarafa toplanarak IV. tepkimenin entalpisi bulunur. Buna gre; I. 2H2 + O2 2 H2 O II. 2H2 S 2H2 + 2S III: 3 S + 2H2 O 2H2 S + SO2 IV. S + O2 SO2 H4 =H1 +H2 +H3 H1 =-572 kJ H2 = +42 kJ H3 = + 233 kJ H4=? H4 = -572 kJ + 42 kJ+233 kJ H4 = -297 kJ

2.4. Reaksiyon Islarnn llmesi ve Kalorimetre

Btn yanma tepkimeleri sonucunda s aa kar. Tepkime slar, tepkimelerin evre ile s al veriinden yararlanarak hesaplanabilir. Tepkime slarn hesaplamak iin yaplan zel kaplara kalorimetre (sler ) ad verilir. Kalorimetre, evresi s kaybn nlemeye yarayan yaltkanla kaplanm olan bir kaptr. Bu kabn iinde; termometre, yakma dzenei ve belli bir miktar su bulunur. Tepkimenin olutuu kap, su iine daldrlmtr. Tepkime srasnda alnan ya da verilen s, suyun ve kabn scaklnn deimesine neden olur. Scaklk deiiminden yararlanlarak tepkimedeki s deiimi hesaplanabilir. Q = m.c. t forml kullanlarak alnan ya da verilen s hesaplanr. Bir kalorimetrenin s sas; kalorimetre sisteminin scakln 1 oC artrmak iin verilmesi gereken s miktardr. 22

23

rnek 2.7: 500 gram camdan yaplm bir kalorimetre iinde 900 gram su vardr. Bu kalorimetrenin s sas ka cal / oCdir. (csu= 1 cal / g oC, ccam = 0,2 cal /g oC) zm: Su ve camn ayr ayr s salarn hesaplayarak; msu= 900 g , csu= 1 cal / g oC, t = 1 oC Qsu = mcsut ise Qsu= 9001 1

Qsu= 900 cal

mcam= 500 g , ccam= 0,2 cal / g oC, t = 1 oC Qcam = mccam t

Qsu= 5000,21

Qcam = 100 cal

QToplam= Qsu+ Qcam QToplam=1000 cal rnek.2.8: Camdan yaplm 600 gramlk bir kalorimetre kabnda 2 L su bulunmaktadr. Kapta 44,8 g KOH zndnde scaklk 15 oCtan 20 oCa ykseliyor. ccam= 0,63 J/ g oC, csu= 4,184 J /g oC olduuna gre; Cam kabn ald sy bulunuz. Suyun ald sy bulunuz. (dsu= 1 g/ ml) 44,8 glk KOH in znmesinde aa kan sy bulunuz. 1 mol KOH zeltisi ile aa kan sy bulunuz. (KOH =56)

zm: Cam kabn ald s; Qcam = m.ccam. t Qcam = 600. 0,63 .(20- 15 ) Qcam = 1890 Jdr. Suyun ald s;

d su =

m m 1= m = 2000 g V 2000

Qsu = m.csu. t Qsu = 2000 . 4,184. (20 -15) Qsu = 41480 Jdr. 44,8 g KOHin znmesiyle aa kan toplam s (QT): QT = Qcam+ Qsu d.

QT = 1890 + 41480

QT = 43730 J

n KOH =

m 44,8 n KOH = n KOH = 0,8 mol 56 MA

1 mol iin x =

43,73 x 54,66 kJ s aa kar 0,8

23

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

0,01 g NaOHn znme ssn bulunuz. Gerekli Malzemeler: Beher 250 ml, hassas terazi, termometre, spatl, NaOH (kat), Mezr lem basamaklar 250 mllik kuru ve temiz beher tartnz. neriler Laboratuar nlnz giyerek alma tezghnz dzenleyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. 250 mllik beheri temiz olmasna dikkat ediniz. Beheri kurulaynz. Beherin ktlesini (mbeher=?) not etiniz.

Behere 100 ml ar su koyup kartrarak sabit bir scakla gelmesini salaynz. 100 ml saf suyu mezrde lp behere boaltnz. Suyun ktlesini hesaplaynz. Beherle suyun scaklklarnn eit olmasna dikkat ediniz.

Beherdeki saf suyu scakln 0,2 oC Termometreyi saf suyun iinde belli bir hassaslkta lnz. sre bekletiniz. Termometre ile lm kurallarna uyunuz. Termometre ile hassas lm yapmaya zen gsteriniz. ltnz scaklk deerini (t1=?) not ediniz. Yaklak 1 gram hassaslkta tartnz. NaOHi 0,01 g Tartmda kullanacanz kdn darasn almay unutmaynz. Kdn nemli olmamasn dikkat ediniz. NaOH nem ekici bir madde olduu iin tartm hzl yapnz ve ktta bekletmeyiniz. NaOH in ktlesini (mNaOH=?) not ediniz. 24

25

Tarttnz NaOHi beherdeki saf su iine katnz. Beherdeki saf suya kattnz NaOH iyice kartrp znmesini salaynz. zeltini ktlesini hesaplaynz. (mzelti =?)

znme annda termometredeki ykselmeyi takip ediniz. NaOHin znmesi srasnda termometredeki en yksek scakl (t2=?) not ediniz.

Scaklk deiimini hesaplaynz. Hesaplama yapabilmeniz iin

t = (t 2 t1 ) bantsn kullannz.

zelti tarafndan hesaplaynz.

alnan

sy

Hesaplama yapmak iin (Q=mzeltix czelti xt ) bantsn kullannz.

Beherin ald sy hesaplaynz.(J) NaOHin znme ssn hesaplaynz (J)

(ccam= 0,836 J/ g oC) olarak alnz. Q=mbeherx ccam x t bantsn kullannz. NaOH= 40 g/mol alnz. NaOHin mol bana verdii sy hesaplaynz.(J) NaOHin Hsini (J) olarak hesaplaynz.

25

26

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

Aadaki sorularda doru seenei iaretleyiniz. 1. I. S + O2 SO2 + 40 kcal II. H 2O (g) H 2O(s) + 10 kcal denklemine gre 16 gram Snin yaklmas iin aa kan enerji ile 100 oCtaki ka gram su buharlatrlabilir? (S= 32 g /mol) A) 18 2. B) 36 C) 54 D) 72

Farkl scaklklardaki iki sv kartrldnda s dengesinde denge scaklnn hesaplanabilmesi iin svlarn; I. lk scaklklar II. z s III. Ktle niceliklerinden hangileri hakknda bilgi verilmelidir? A) I ve II B) I, II ve III C) Yalnz III D) I ve III

H0NH3(g) = 46,0 kJ/mol; H0NO(g) = + 90,5 kJ/mol; H0H2O(g) = 242 kJ/mol; Tepkimelerin oluma slar bilindiine gre, 0,2 mol NH3 n O2 ile tepkimesinden NO(g) ve H2O(g) oluturulmasnda ka kJ s aa kar? 3. A) 453 4. B) 113 C)+226,5 D) +453

NaOHin molar znme ss : 10,2 kcal, molar ntrleme ss ise 13,6 kcaldir. Yeterli ve deriik HCl zeltisine 8 gram NaOH kats brakldnda aa kan s ka kcaldir? (NaOH = 40 g /mol) A) 0,68 B) 0,34 C) 2,38 D) 4,76

DEERLENDRME Cevaplarnz modl sonunda yer alan cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. lme sorularndaki yanl cevaplarnz tekrar ederek, aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlaynz.

26

27

UYGULAMALI TEST
Size verilen 2 gram KOHin 100 ml saf sudaki znme sn belirleyiniz. (KOH= 56 g/mol), (czelti csu = 4,18 J/g C), (ccam= 0,836 J/ g C) Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre, evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz. DEERLENDRME LTLER nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? Malzemelerinizi aldnz m? Kullandnz cam malzemenin temizliini yaptnz m? Beherin tartmn yaptnz m? Behere 100 ml saf su koyup scakln ltnz m? Suyun ktlesini hesapladnz m? 2 gram KOHin tartmn yaptnz m? Tarttnz KOHin saf suya ekleyip znme ilemini yaptnz m? zeltinin ktlesini hesapladnz m? Kartrma yaparken termometreden scakl kontrol ederek en yksek deeri not ettiniz mi? Scaklk deiimini hesapladnz m? zelti tarafndan alnan sy hesapladnz m? Beherin ald sy hesapladnz m? KOHin mol bana verdii sy hesapladnz m? KOHin znme ssn ( ) hesapladnz m? Rapor hazrladnz m? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

DEERLENDRME Uygulamal test sonunda yapacanz deerlendirme ltlerinde verdiiniz cevaplardaki Hayr iaretli cevaplarnz yapamadnz ilemleri gstermektedir. Buralar tekrar ederek baarmaya alnz. Tm ilemleri baaryla tamamladysanz bir sonraki faaliyete geiniz. 27

28

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Gerekli ortam saladnda, kurallara uygun olarak s iletimini lebileceksiniz.

ARATIRMA
Proseste s iletimi hakknda aratrma yapnz

3. ISININ HAREKET
Is bir enerji trdr. Isy bir yerde muhafaza etmek ok zordur. Is, iletim, tanm ve ma yollar ile hareket edebilir. Metal bir ka scak bir orba ierisine braktnzda kan sndn fark edersiniz. Is, kan ucundan yukarya doru hareket eder. Isnn yksek scaklk blgelerinden dk scaklk blgelerine hareket ettiini hatrlayalm. Is kaynana yakn olan paracklarn kinetik enerjisi daha byktr. Bunlar kaynaktan uzak olan paracklara nazaran ok hzl hareket eder. Enerjinin kaktan yukar doru hareketi kinetik enerji transferi ile mmkn olmaktadr.

3.1. Is letimi (Kondksiyon)

Is iletimi, bir ortam (kat, sv, gaz) ierisinde bulunan blgeler arasnda veya dorudan doruya fiziki temas durumunda bulunan farkl atomlar arasnda, atom veya molekllerin fark edilebilir bir yer deitirmesi olmakszn bunlarn dorudan temas sonucu meydana gelen s yaynm ilemidir.

Resim 3. 1: Kat maddenin s iletimi

Termodinamiin ikinci kanununa gre, s yksek scaklkta bulunan bir blgeden dk scaklktaki bir blgeye akar. Kinetik teoriye gre bir maddenin, bu maddeyi meydana getiren molekllerin ortalama kinetik enerjileri ile orantldr. Kinetik enerjinin fazla olmas, i enerjinin fazla olmas demektir. 28

29

Bir blgede molekllerin ortalama kinetik enerjileri, scaklk farkndan dolay bitiik blgedeki molekllerin ortalama kinetik enerjilerinden fazla ise, enerjileri fazla olan molekller bu enerjisini komu olan molekllere iletir. Bu enerji transferi, akkanlarda molekllerin elastik arpmalar, metallerde ise serbest elektronlarn yksek scaklktan alak scaklk blgelerine yaynm ile olur. Katlarda enerji transferi, elektron yaynmna ilaveden maddenin yapsn meydana getiren kafes titreimleri ile de komu blgelere iletilir. Fakat bu son halde enerji transferi miktar azdr. Bu sebepten elektrii iyi iletenler ayn zamanda iyi s iletkenidir. Kat cisimler ierisinde s transferi genel olarak s iletimi ile olur. Fakat ok az kat cisimler ile baz gazlar ve svlar ierisinden s enerjisi, ma ile transfer edilir ve bir ksm ortam ierisinde sourulur. Is iletiminde genel olarak s transferi scakla ve scaklk basamana baldr.

3.2. Faurier Is letim Kanunu

Is iletiminin temel denklemi Faurier Is letim Kanunu ile ifade edilir. Faurier s iletim kanunu yaplan gzlemler ve deneyler sonucu elde edilmitir. Bu kanunu aklamak iin yan yzeyi yaltlm (s kayb olmayan) bir metal ubuu ele alalm. Silindir eklindeki metal ubuun u yzeyleri T1> T2 olacak ekilde sabit scaklkta tutulduunu kabul edelim. Bu durumda iki u yzey arasnda ki scaklk fark pozitiftir. Bu da x ynnde s transferine neden olacaktr. Birim zamanda transfer edilen s (s transfer oran) llebilir ve Q x in, yzeyler aras scaklk fark T (T2 - T1) , kesit alan A(=A1=A2) ve ubuun boyu L (= x2-x1) ile deiimi incelenebilir.

Resim 3.2: Yan yzeyi yaltlm silindirden s iletimi

lk olarak T ve Lyi sabit tutalm ve kesit alan Ay deitirelim. Bu durumda Qxin A ile doru orantl olarak deitii gzlemlenecektir. Benzer olarak T ve Ay sabit tutarsak ve L yi deitirirsek Qxin L ile ters orantl olarak deitii grlecektir. Son olarak A ve L sabit tutulup T deitirilirse, Qxin T ile doru orantl olarak deitiini gzlemleyebiliriz. O halde toplu olarak bunlar aadaki ekilde ifade edebiliriz:

Qx A
29

T L

30

ubuun malzemesini (rnein metal yerine plastik) deitirirsek yukardaki orantnn geerliliinin devam edii gzlenecektir. Ancak, ayn A, L ve T iin plastik ubukta Qx daha kk olacaktr. Bu durum orantnn bir eitlik ekline dntrlebileceini gsterir. Malzemenin s iletimindeki rolnn bir ls olarak orant kat says da tanmlanarak eitlik yazlr.

eklinde yazlr.
Is iletimi termodinamiin II. kanununa gre azalan scaklk ynnde olacandan pozitif s transferi oran (Q x) iin eitliin sa taraf (-) iareti ile arplr. Burada; k=Is iletim kat says (W /mK) (malzemenin nemli bir zelliidir) Q x=Is transfer oran (W) (birim zamanda) d T=scaklk fark (C) d x=Boyu (m)

dT Q x = kA dx

denklemi aadaki gibi ifade edilebilir.

Burada qx, x istikametinde birim zamanda birim yzeye s transfer miktar olup ksaca s aks adn alr. qx vektrel bir miktar olup, yn ve deeri vardr. Yn, azalan scaklk dorultusundadr. Is iletim kat says malzemenin bir zellii olmas yannda yn ve scakla da baldr. Verilen bir scaklk gradyan iin, iletimle s ak artan s iletim kat says ile artar. Genel olarak katlar svlardan, svlar ise gazlardan daha yksek s iletim kat saysna sahiptir. Is iletim kat saysnn deeri molekler ya da atomlar arasndaki mesafe ile balantldr. Is iletim kat saysnn deeri farkl maddeler iin genel olarak ekil 3.1 de verilmitir. Akkanlarda molekller aras mesafe katlara nazaran daha fazla olduu iin sl enerji transferi daha az etkilidir. Bu nedenle gaz ve svlarn s iletim kat says katlardan daha dktr. Gaz, svlarn ve yaltm malzemelerinin s iletim kat says genellikle artan scaklkla artar. Scaklkla deiim genellikle fazladr.

30

31

ekil 3.1: Deiik maddeler iin s iletim kat says deerleri

Malzeme Gazlar Yalar Su Sv metaller Katlar (metal olmayan ) Katlar (alamlar ) Saf metaller

Is iletim kat says(W/mK) 0,0020,2 0,11,0 0,50,7 10100 0,033,0 20200 40400

Tablo 3.1: eitli maddeler iin s iletim katsaylarnn mertebeleri

ekil 3.2: Baz svlarn s iletim katsaylarnn scaklkla deiimi

Bir kural olarak, younluk artt zaman k artar. Bununla beraber malzemenin iyapsna, ierisinde bulunan gzeneklere ve nem derecesine baldr. Nemli bir malzemenin s iletim kat says kuru malzemenin ve suyun ayr ayr s iletim katsaylarndan daha fazla olabilir. rnein kuru tulann k = 0,3 kcal /mh C, suyun k = 0,5 kcal /mh C deerine karlk nemli tula iin k = 0,9 kcal /mh C bulunmutur. 31

32

Is iletim kat says k = 0,2 kcal /mh Cden daha kk olan malzemeler s yaltkan olarak kullanlmaktadr. (1 kcal /mh C = 1,163 W/mK) Baz metallerin s iletim ekil 3.2de verilmektedir. En iyi gm, bunu takiben bakr, altn, alminyum grlr. Saf bir metalin s iletim kat says, eer ierisinde baka bir bileen ilave edilirse kuvvetle azalr. rnein 20 Cde (%60 Cu + %40 Ni) karmnn s iletim kat says 22,7 W/mK olduu halde yalnz balarna Cu 336 W/mK , Ni 69 W/ mKdir.

ekil 3.3: Baz metallerin s iletim katsaylarnn scaklkla deiimi

rnek 3.1: Bir frnn duvar 12 mm paslanmaz elikten yaplmtr. Duvarn i yzeyi 200 Cdir. Duvarn s iletim kat says 26 W /mK ve duvardan geen s aks 50 kW/m2, olduuna gre duvarn d yzey scakln hesaplaynz? zm: Verilenleri yazp qx = 50 kW /m2 = 50000 W /m2 t1= 200 C (duvarn i yzey scakl) t2 = ? (duvarda bulunmas gereken di yzey scakl) L= 12 mm = 0,012 m (duvarn kalnl) k= 26 W /mK Verilenleri bantda yerine yazarsak: qx = Qx / A = k qx = k

dt dx
0 T2 = 176,9 C

200 0 C T2 T1 T2 50000W / m 2 = 26W / mK 0,012m L

32

33

rnek 3.2: 30 cm kalnlnda bir duvarn yzey scaklklar sras ile 15 C , -5 C ve malzemenin s iletkenlik kat says 0,872 W/mK olduuna gre, 15 m2lik duvar yzeyinin s kaybn hesap ediniz? zm; verilen deerleri yazarak; k= 0,872 W/mK A=15 m2 T1 = 15 C T2 =-5 C L =30 cm = 0,3m Qx=? Verilen deerleri bantda yerine yazarak;

Qx = k A

T1 T2 [15 (5)] Q x = 0,872 15 L 0,3 20 Q x = 13,08 66,7 0,3

Q x = 13,08 Q x = 872W

33

34

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Size verilen bakr telde s iletimini gzlemleyiniz. Gerekli malzemeler: Beher, bakr tel, alminyum tel, 3 adet termometre, alminyum folyo, izolasyon malzemesi, spor, kska, ayak, amyant tel lem basamaklar 50 cm boyunda bakr tel kesiniz. neriler Laboratuar nlnz giyerek alma tezghnz dzenleyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. Bakr teli metal testeresi ile kesiniz. Kesme ilemini mengeneye sktrarak yapnz. lm dikkatli ve hassas yapnz. Bakr telin kesit alann hesaplaynz. lm hassas yapnz ve kumpas kullannz.
2 A = r formln kullannz.

Bakr telin yaltmn yapnz. kaplamasn pamukla yapnz. Pamuun dn alminyum folyo ile kaplaynz. Folyonun almamas iin belli noktalardan iple balaynz. Beherde su hazrlaynz. kaynatmak iin dzenek 250 mllik beheri yarsna kadar su doldurunuz. Suyu kaynatnz.

34

35

Beherdeki kaynayan suya yaltlm bakr teli destek ubuu ile sabitleyiniz. Sabitleme kurunuz. ilemi iin dzenek

Termometre yaltmla metalin arasnda kalacak ekilde u ksma sabitleyiniz. Termometreyi metalin kesit alanna deecek ekilde sabitleyebilirsiniz.

Kaynayan suyun iine metale yakn noktaya ikinci bir termometre sabitleyiniz. Beherin iindeki termometre yaltlm metale yakn olmasna dikkat ediniz.

Ayn anda her iki scaklklar not ediniz.

termometredeki Termometredeki deerleri kurallara uygun okumaya dikkat ediniz. Scaklk deerlerini celsius olarak lnz.

k=380 W/mK olarak alnz. Is transferini hesaplaynz.

Qx = k A (T1 T2 ) L

formln

kullannz. Sonucu rapor ediniz. Yaptnz ilemleri ve deneyleri, sonular ile raporunuza yaznz.

35

36

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorularda doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi sy iletim yollarndan biri deildir? A) letim B) Tanm C) Ima D) Nakliye Aadakilerden hangisi s iletim kat saysnn (k) birimidir? A) W B) W/m C) W/mK D) W/m2K T (scaklk fark) ile Lnn (iletkenin boyu ) sabit tutulduu s iletiminde Qx ile A (kesit alan ) arasnda orant aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) 4.

2.

3.

Q x A 1 Q x A Qx = A 1 Qx = A

Bir frnn duvar 6 mm paslanmaz elikten yaplmtr. Duvarn i yzeyi 100 C dir. Duvarn s iletim kat says 26 W/mK ve duvardan gecen s aks 20 kW /m2 olduuna gre duvarn di yzey scakl aadakilerden hangisidir? A) 85 B) 90 C) 95,4 D) 98,4 20 cm kalnlndaki bir duvarn scaklklar sra ile 10 C ile -8 C ve malzemenin s iletim kat says 0,872 W/mK olduuna gre 10 m2 duvar yzeyinin s kayb deeri aadakilerden hangisidir? A) 78,48 B) 784,48 C) 874,48 D) 478,48

5.

36

37

6.

5 cm kalnlndaki duvarn d yzey scakl 20 C ve s kayb 800 Wtr. Duvar malzemesinin s iletkenlik kat says 0.872 W/mK olduuna gre 40 m2lik duvarn i yzeyinin scaklk deeri aadakilerden hangisidir? A) 40 B) 39,3 C) 36,6 D) 33,9 Aadaki maddelerden hangisinin s iletim katsay (k) deeri en dktr? A) inko B) Plastikler C) Su D) CO2 Ayn artlarda aadaki metallerden hangisinin s iletimi fazladr?(kCu=390W/mK, kAl=200 W/mK, kZn=110 W/mK , kNi= 70 W/mK) A) Cu B) Al C) Zn D) Ni daha

7.

8.

DEERLENDRME Cevaplarnz modl sonunda yer alan cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. lme sorularndaki yanl cevaplarnz tekrar ederek, aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlaynz.

37

38

UYGULAMALI TEST
Size verilen 40 cm boyunda kesit alanlar ayn bakr ve alminyum metallerinin s transferi (Q x Cu ile Q x Al ) arasndaki fark hesaplaynz? (kCu=360 W/mK ,kAl=210 W/mK) Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre, Evet-Hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz. DEERLENDRME LTLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? Bakr ve alminyum metallerini 40 cm boyda kesip hazrladnz m? Kumpasla metal ubuklarn aplarn (metal ubuklarn boyu ve aplar eit) lp kesit alanlarn hesapladnz m? ki metal ubuu ayn standartlarda izolasyonunu yaptnz m? Beherde su kaynatmak iin dzenek hazrladnz m? Yaltlm metalleri farkl sporlara sabitlediniz mi? Termometreleri yaltlm metallerin ularna sabitlediniz mi? Beherin iindeki termometreleri sabitlediniz mi? Beki yakp suyun kaynattnz m? Ayn anda termometredeki deerleri not ettiniz mi? Bakrn s transferini hesapladnz m? Alminyumun s transferini hesapladnz m? ki metal arasndaki s farkn hesapladnz m? Rapor hazrladnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME Uygulamal test sonunda yapacanz deerlendirme ltlerinde verdiiniz cevaplarda ki Hayr iaretli cevaplarnz yapamadnz ilemleri gstermektedir. Buralar tekrar ederek baarmaya alnz. Tm ilemleri baaryla tamamladysanz bir sonraki faaliyete geiniz.

38

39

RENME FAALYET4 RENME FAALYET4

AMA
Gerekli ortam saladnda, kurallara uygun olarak tanm, nm ile s transferi yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Is iletimi (kondksiyon) ile tanm (konveksiyon) arasndaki fark aratrnz. Isnn doal tanmn aratrnz. Isnn zorlanm tanmn aratrnz. Inmla s transferini aratrnz.

4. ISI TRANSFER
4.1. Konveksiyon ile Is Transferi
Akkan hareketiyle ilikili olan s transferinin bu modu, akkan iinde molekllerin etkilemesiyle gerekleen iletimle s transferi yannda akkann hareketi dolaysyla enerjinin tanmas mekanizmalarnn her ikisini de ierir. Sv veya gaz s tamas iin pompa veya fanla hareket ettiriyorsak bu zorlanm tanmdr. Birbirinden ayrlm scak ve souk akkanlar s transfer ekipmanlarna pompalanr. Is transfer oran akkanlarn fiziksel zelliklerine ve aka baldr. (Nre > 4000) transfer edilen s akkanlar, ak hzyla orantl olduu iin zorlanm (cebri) tama ile daha ok s transfer edilir.

Resim 4.1: Zorlanm tanm dzenei

Eer sv veya gazn scaklndaki deimeden dolay younluu deiiyorsa ve bu deiim nedeniyle yapt hareket ile sy tayorsa bu doal tanmdr. rnein gneli bir gnde bir otomobilin metal ksmlar, belli bir zaman diliminde, gne nlarna maruz kaldnda gne nm dolaysyla s transferine maruz kalacaktr. 39

40

Otomobillerde bulunan metal aksam her ynde nm yaparak s kaybeder. Kaybolan s evresindeki havay str. Havann otomobil zerindeki hareketi ile doal tanm gereklemi olur. Otomobil hareket ettiinde ise evre havasna zorlanm tanmla s transferi gerekleecektir. Zorlanm tanmn, genelde, doal tanmdan ok daha fazla s transferine neden olduu bilinmektedir.

Fotoraf 4.2: Doal tanm

Fotoraf 4.3: ki ayr zorlanm ve doal tanm dzenei

Konveksiyon, akkan hareketi ile enerji tanm ilemidir. Ortam bir sv veya gaz ise, akkan hareketi ile s enerjisi bir blgeden dier blgeye scaklk farkndan dolay transfer edilecektir. Is transferinin en nemli konusu konveksiyondur. Is deitirgelerinde akkanlar, kat, cisimler (yzeyler ) ile birbirinden ayrlm olduklarndan, konveksiyon, bir yzey ile akkan arasnda enerji tanmasndan en nemli s transferi mekanizmasdr. Akkan hareketi tanmla s transferinin ayrt edici zellii olduuna gre, s transferinin bu ekilde tayabilmek iin akkanlar mekanii prensiplerinin iyi anlalm olmas gerekmektedir. Herhangi bir akkan bir kat yzey zerinde akarken yzey ile temas eden molekllerin srtnme ya da viskoz etkiler nedeniyle yzeye yapr. Yzeye yapan (yzeyi slatan) bu molekllerin yzey zerinde kaymad kabul edilirse burada akkann hz sfr olacaktr. 40

41

Resim 4.4: Yzeyde scaklk dalm

ekilde grld gibi yzey scakl TW yzey ile temasta bulunan akkann ortalama scakl ise yzey ile akkan arasnda birim zamanda s transferi;

Qt = h A(T y T )

ifadesi ile hesaplanr. Bu ifade 1701 senesinde Newton

tarafndan verilmi olup, literatrde Newtonun Souma Kanunu diye adlandrlr ve konveksiyonun zel kanunudur. Banty aadaki ekilde de ifade edebiliriz.

Qt T y T yazlabilir. Bir orant sabiti tanmlanarak eitlii; A

qta =
eklinde yeniden dzenlenebilir.

Qt = hm (Ty T ) A

q = h (T y T )
hm= Ortalama s tanm kat says (W/m2K) veya (yzey s transferi kat says). zerinde izgi ve indis olmadan h eklinde de kullanlabilir. Baz durumlarda s tanm kat saysnn deeri analitik olarak bulunabilir, fakat ounlukla lmler sonucu tespit edilir. Is tanm kat says, ak tr (laminar ya da trblansl), akkan hz, akkan zellikleri (viskozite, younluk, s iletim kat says vb.) , scaklk, geometri gibi birok etkene bal olarak deiir. Ty = Yzey scakl (C) T = Bir kanal ierisindeki akta akkanlarn ortalama scakl veya bir yzey zerindeki akta, yzeyden uzaktaki scaklk. (C) A= Snr yzey alan (m2) Q = Is transferi (W) qta = Is aks (W/m2) 41

42

Tablo 4.1: Baz akkanlar iin ortalama s tanm kat says deeri

rnek 4.1: Bir dzlem duvardan s aks 400 W/m2 olduu biliniyor. Ayrca duvar yzeyi ve evresindeki 20 Cde hava arasnda s tanm kat says 10 W/m2K olarak verilmektedir. Duvarn yzey scakln hesaplaynz? zm: Verilenleri formlde yerine yazarsak;

q = h (T y T ) 400 = 10 (T y 20)

TY =

400 + 20 10

T y = 60 0 C
rnek 4.2: 20 m2lik duvar yzeyi ve evresi 30 C, duvar yzey scakl 90 Cdir. Hava arasnda s tanm kat says 15 W/m2K olarak veriliyor. Duvarn s transferini hesaplaynz? zm: Verilenleri formlde yerine yazarak;

Qt = h A(T y T ) Qt = 15(W / m 2 K ) 20m 2 (90 0 C 30 0 C )

Qt = 300(W / K ) 60 0 C

Qt = 18000W

4.2. Inmla Is Transferi

letim ve tanmla s transferi mekanizmalar enerjinin iinde nakledilebilecei bir ortama gereksinim duyulmaktadr. Ancak enerji mutlak vakum ortamndan, yani hibir maddenin bulunmad bir ortam iinden, geerek de transfer edilebilir. Bu mekanizma elektromanyetik nm (radyasyon) olarak tanmlanr. Inmda enerji elektromanyetik dalgalarla (ya da fotonlar ile) tanr. Elektromanyetik nm, X nlar, gama nlar, grlebilen k spektrumu, radyo dalgalar gibi yaygn olarak bilinen dalga boyu aralklarn da kapsayan geni bir spektruma sahiptir. Ima olay n vakum iindeki hzyla gerekleir. Bu geni ma spektrumunda bizi ilgilendiren sadece sl bileenleridir. Mutlak sfr scaklnn zerinde sonlu scakla sahip btn maddeler evrelerinden bamsz olarak ma ile enerji yayar. Net s transferi ise scak blgeden souk blgeye gerekleir. Dolaysyla ortamdaki izafi olarak souk cisim yapt madan daha fazla enerji yutar. 42

43

Resim 3.1: Inmla s transferi

Maddenin sl enerjisinden kaynaklanan ve birim yzeyden birim zamanda serbest braklan enerji yaynn gc E ile gsterilebilir. Stefan Boltzman Kanununun yaynm gcnn alabilecei maksimum deeri belirtmektedir.

E s = T y4

[W / m ]
2

Burada Ty = Yzeyin mutlak scakl (K) = Stefan Boltzman sabiti (4,96 x10-8 kcal /m2 hK4 = 5,67 x 10-8 W/m2K4) Maksimum yaynm gcne sahip byle bir yzey ideal yc ya da siyah cisim olarak adlandrlr. Siyah cisim ile ayn scakla sahip gerek bir yzey tarafndan yaylan s aks ise;

E = Ty4
eklinde bulunabilir.

= Yzey nm yayma zellii olan (emissivity) yaynm oran, yaynm oran deeri 0 1 aralndadr ve yzeyin siyah cisme nazaran enerji yayma etkinliini gstermektedir. Siyah cisim iin = 1 dir. Yaynm oran deeri yzeyin yapsna, byk oranda baldr.
Yzeyi gren dier cisimlerden ve evresinden yzey zerine nm olmaktadr. Ima kaynana bakmadan, yzey zerine den nmdan, yzeyin birim alannda birim zamanda absorbe edilen ma enerjisi, yzeyin ma zelliklerinden yutma kat saysnn (absorptivity) bilinmesi ile hesaplanr. Yani:

Gabs = G
43

[W / m ]
2

44

Yutma kat says deeri yzey yapsna bal olarak 0 1 dr. Eer <1 ise yzey opaktr ve yzeye gelen nmn bir ksm yanstlmaktadr. Yzey yar geirgen ise gelen nmn bir ksm geirilecektir. Absorbe edilen ya da yzey tarafndan yaylan enerji, maddenin s enerjisini srasyla artrr ya da azaltrken yzey tarafndan yanstlan ya da geirilen nm maddenin sl enerjisinin deimesinde bir etkiye sahip deildir. Yutma kat says, , yzeyin yapsna bal olduu kadar yzey zerine den nmn karakteristiine de baldr. Yzeyin yutma kat says ile ma kat saysnn eit olduu (=, gri yzey) varsaylrsa yzeyden birim zamanda ve birim alandan net nmla s transferi iin:

qnm =

Q 4 = Eb (T y ) G (Tev ) = (T y4 Tevre ) A

[W / m ]
2

ifadesi yazlr. Bu ifade; birim zamanda ve birim alanda, yzeyin ma ile kaybettii enerji ile yzeye gelen ma ile kazand enerji arasndaki fark vermektedir. Uygulamada bazen nmla s transferi iin yukarda ki eitlik Newtonun souma kanunu ifadesine benzetilerek aadaki formda kullanld olmaktadr. Bu durumda, birim zamanda birim yzeyde olan net nmla s transferi:

q nm =

Q nm A

= h r ( T y T evre )

[W / m ]
2
2

bants ile bulunabilir. Burada hr nmla s transfer kat says olarak isimlendirilir ve deeri;
2 hr = (T y Tevre ) (T y2 + Tevre )

[W / m K ]eklinde hesaplanabilir.

Tanlma ve nmla s transferinin birlikte gerekletii durumlarda (birleik s transferi) birim zamanda birim yzeyden gerekleen s transferi iin:

q = qtaaa + qnm = ht (Ty T ) + hr (Ty Tevre) [W / m 2 ]

yazlabilir. Eer T = Tevre ise yukardaki bant aadaki gibi yazlabilir.

q = qtaaa + qnm = (ht + hr ) (Ty T ) [W / m 2 K ]

rnek.4.3: Bir frn duvar briketten yaplmtr. Bu duvar frn iindeki scak havay d ortamdan ayrmaktadr. Duvar kalnl 0,25 m ve briketin s iletim kat says 1,2 W/mKdr. Kararl halde duvar d yzey scakl 120 C ve d ortam scakl 25 Cdir. Duvar ile d ortam arasndaki s tanm kat says 20 W/m2K ve duvarn nm yayma oran 0,8 olduuna gre duvarn i yzey scakln bulunuz? ( =5,67 x 10-8 W/m2K4 ) 44

45

zm:

Frnn yzeyinde enerji dengesi yazlrsa:

qiletim = qtaaa + qnm

k

ve ilgili ifadeler yerine yazlarak

T1 T2 = h (T2 T ) + (T24 T4 ) deerleri yerine yazp L (T 393) 1,2 1 = (20) (398 298) + (0,8) (5,67.108 ) (3934 2984 ) (0,25) 4,8(T1 393) = 1900 + 724,3 T1 = 939,7 K veya T1 = 666 0 C
rnek 4.4: Bir dzlem duvardan s aks 400 W/m2 olduu biliniyor. Ayrca duvar yzeyi ve evresindeki 20 C de hava arasnda s tanm kat says 10 W/m2K olarak verilmektedir. a. Duvarn yzey scakln, b. (a) kkndaki artlara ilave olarak duvar ile 20 C deki evre arasndaki nmla s transfer kat says hr= 5 W/m2K olmas durumunda hesaplaynz? yazp zm : (a ) kkn zmek iin s aks bantsnda Ty ekerek verilen deerleri a. b.

q = h (T y T ) T y =

q 400 + T T y = + 20 T y = 60 0 C h 10 400 q + T T y = + 20 10 + 5 h + hr

Banty yazp deerleri yerine yazarsak

q = h (T y T ) + (T y T )
T y = 46,7 0 C

Ty =

rnek 4.5: Bir evin teras 4 metre geniliinde ve 10 metre uzunluundadr. Yazn gn boyunca gne nlarna maruz kalan terasn scakl 50 C scaklna ykselmektedir. Yzeyin ma orann 0,9 ve yzey scaklnn 50 C 2de sabit olduunu kabul ederek bulutsuz bir gece vakti terastan uzaya olan birim zamandaki s transfer miktarn hesaplaynz. Yzey ve uzay arasndaki nmla s transferi kat saysn bulunuz? 45

46

zm: Temas yzeyinin scakl;

T y = 50 + 273 T y = 323K
Uzayn scakl Tu = 0 K alnabilir.

olacaktr.

4 Q = A (T y4 Tevre ) Q = 0,9 (4 10) 5,67.10 8 ) (323 4 0)

Q = 24686W
Inmla s transferi kat says, hr ise;

hr =

Q A(T y Tu )

hr =

24686 (4 10) (323 0)

46

47

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Size verilen bakr telde s iletimini gzlemleyiniz. Gerekli malzemeler: Metre, Frn, Termometre, ayak, Destek ubuu, Kska, Bek lem basamaklar Tuladan yaplm kalnln lnz. f r n n neriler duvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. lm kaydediniz.

Frn ayak zerine yerletiriniz.

Bek alevinin frn iinde olacak ekilde aya seiniz.

Bek alevini frnn iinde yanacak ekilde ayarlaynz. Bek alevinin frnn dna etmemesine dikkat ediniz. temas

Beki yaknz ve 10 dakika frn stnz. Alevin tamamen frnn iinde olmasna dikkat ediniz.

47

48

Termometreyi sabitleyiniz.

frnn

duvarna

Termometredeki kontrol ediniz.

scaklk

ykselmesini

Atlyenin herhangi bir yerinden ortam scakln lnz. Beki kapattnz anda frnn duvar scakln termometreden okuyunuz.

Frna yakn yerde lmemeye dikkat ediniz. ltnz scakl not ediniz T = ?

Duvar scakln termometre kurallarna uyarak okuyunuz.

okuma

ltnz scakl not ediniz. T2 = ?

h = 20W / m 2 K , = 0,8
Frnn i scakln hesaplaynz.

= 5,67.10 8 W / m 2 K 4 , k = 1,4W / mK
Olarak alnz. Yaptnz ilemleri hazrlaynz. rapor olarak

Sonular rapor ediniz.

48

49

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru kelimeleri yaznz. 1. 2. 3. 4. Sv veya gaz s tamas iin pompa ya da tanm denir. fanla hareket ettiriyorsak buna

Sv veya gazn scaklndaki deiimden dolay younluu deiiyorsa ve bu deiim nedeniyle yapt hareket ile s tayorsa bu tanmdr. Konveksiyon . ile enerji tanm ilemidir.

Inmda enerji dalgalarla ya da ..ile tanr. Aadaki sorularda doru seenei iaretleyiniz.

5.

Yzey s transfer kat says (h)nin birimi aadakilerden hangisidir? A) W/mK B) W/m2K C) W D) J Aadakilerden hangisinin s tanm kat saysna etkisi olmaz? A) Ak tr B) Akkann hz C) Scaklk D) Renk Bir dzlem duvarda s aks 200 W/m2 olduu biliniyor. Ayrca duvar yzeyi ve evresindeki 10 Cde hava arasndaki s tanm kat says 8 W/m2K olarak verilmektedir. Duvarn yzey scaklnn deeri aadakilerden hangisidir? A) 25 B) 30 C) 35 D) 40 10 m2lik duvarn s transferi 9000 Wtr. Duvar yzeyi ve evresi 20 C ve hava arasndaki s tanm kat says 10 W/m2K olarak veriliyor. Buna gre duvarn yzey scakl ka Cdir? A) 90 B) 65 C) 50 D) 45 49

6.

7.

8.

50

9.

Bir frnn duvar tuladan yaplmtr. Duvarn kalnl 20 cm ve tulann s iletim kat says 1,6 W/mK dr. Kararl halde duvar d yzey scakl 127 C ve d ortam scakl 27 C dir. Duvar ile d ortam arasndaki s tanm kat says 20 W/m2K ve duvarn nm yayma oran 0,8 olduuna gre duvarn i yzey scakl ka Cdir?( = 5,67.10 8 A) 476,2 B) 480,2 C) 512,2 D) 749,2 Bir binann teras 5 m geniliinde ve 10 m uzunluundadr. Yazn gn boyunca gne nlarna maruz kalan terasn yzeyinin ortalama scakl 47 Cdir. Yzeyin ma oran 0,9 ve bulutsuz bir gece vakti terastan uzaya olan birim zamandaki s transferi miktarn hesaplaynz? (Tu= 0 0K) ( = 5,67.10 8 ) A) 24761 B) 25672 C) 26762 D) 2767

10.

DEERLENDRME Cevaplarnz modl sonunda yer alan cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. lme sorularndaki yanl cevaplarnz tekrar ederek, aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlaynz.

50

51

UYGULAMALI TEST
Size verilen Tuladan yaplm frn 15 dakika stnz. Sre dolduunda beki kapatarak frnn i scakln hesaplaynz.

h = 20W / m 2 K , = 0,8 , = 5,67.10 8 W / m 2 K 4 , k = 1,4W / mK olarak alnz.

Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre Evet-Hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz. DEERLENDRME LTLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? Frnn krk veya atlak olup olmadn kontrol ettiniz mi? Frnn duvar kalnln ltnz m? Frn ayak zerine yerletirdiniz mi? Beki yaktnz m? Bekin alevinin tamamen frnn iinde yandn kontrol ettiniz mi? 15 dakika stma ilemini yaptnz m? Atlyenin scakln ltnz m? Beki kapattnz anda frnn d duvar yzeyinin scakln ltnz m? Hesaplama yaptnz m? Deneyiniz bittiinde malzemelerinizi temizlediniz mi? Malzemelerinizi eksiksiz teslim ettiniz mi? Rapor hazrlayp teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Uygulamal test sonunda yapacanz deerlendirme ltlerinde verdiiniz cevaplarda ki Hayr iaretli cevaplarnz yapamadnz ilemleri gstermektedir. Buralar tekrar ederek baarmaya alnz. Tm ilemleri baaryla tamamladysanz bir sonraki faaliyete geiniz.

51

52

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru kelimeleri yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 100 C.. Fahrenheit derecesidir. Is belli scaklktaki bir sistemin snrlarndan, daha dk scaklktaki bir sisteme , scaklk fark nedeniyle transfer edilen .dir. 1 gram suyun scakln 14,5 Cden 15,5 Cye ykseltmek iin gerekli olan s miktarna denir. zerlerinden s alnan cisimlerin denir. hacimlerinde meydana gelen klmeye

Bir cismin scakln 1 C artrdmzda birim boyunda meydana gelen uzama miktarna .. kat says denir. Is alan reaksiyonlara . , s veren reaksiyonlara denir. Herhangi bir maddenin kimyasal yapsna bal olarak depo edilmi olan enerjiye denir. Elementler bir araya gelerek 1 mol bileik olutururken kullanlan sya yada aa kan sya .. denir. Aadaki sorularda doru seenei iaretleyiniz.

9.

70 Fnin Rankin derecesi olarak karl aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) 490 530 640 672

10.

80 gram 20 Cdeki su ile 80 gram 80 Cdeki kartrlrsa son scaklk ka C olur? A) 40 B) 50 C) 55 D) 60 20 C scaklkta 2 cm eninde ve 5 cm boyundaki Cu (bakr ) levhann 80 Cdeki yzey genlemesi ka cm2 olur? ( Cu = 17.10 61 / 0 C ) A) 0,102 B) 0,0102 C) 0,00102 D) 0,000102 52

11.

53

12.

Bir kenar 10 cm olan bakrdan yaplm kp eklindeki kap tamamen su ile doludur. Suyun scakln 20 C den 80 C ye kardmzda kaptan ka cm3 su taar? ( Cu = 17.10 61 / 0 C , a su = 2.10 31 / 0 C ) A) 123,06 B) 120 C) 118,98 D) 108

13.

Metann yanma tepkimesi ve tepkime ss aada verilmitir. CH4 (g) + 2 O2(g) CO2 (g) + 2 H2O (s) H = - 212 kcal H0 CO2 = -94 kcal , H0 H2O = -68 kcal olduuna gre, metann (CH4) oluma sns hesaplaynz? A) 18 kcal /mol B) 18 kcal /mol C) 162 kcal /mol D) 162 kcal /mol

14. C2 H5 OH(s) + 3 O2(g) 2 CO2 (g) + 3 H2O (s) tepkimesine gre, 9,2 g etil alkol (C2 H5 OH) yeterince O2 ile tepkimeye girdiinde ka kcal s aa kar? (H0 C2H5OH (s) = - 66 kcal /mol , H0 CO2(g) = - 94 kcal /mol , H0 H2O (s) = - 68 kcal /mol, C2 H5 OH = 46 g /mol) A) 60 B) 60,2 C) 62 D) 65,2 15. Bakrdan yaplm bir kalorimetrede 3 gram karbon (C) yandnda scaklk 11 C ykselmektedir. Kalorimetre kabnn ktlesi 1500 g, iindeki su 2000 g olduuna gre karbonun molar yanma ss nedir? (cCu = 0,1kal /g C, csu =1 kal /g C ) A) 22 B) 64,2 C) 94,6 D) 96,4

I. 2Fe2 O3(k) + 6 CO (g) 6 CO2 (g) + 4Fe (k) + 14 kcal CO (g) + 26 kcal II. C(k) + O2(g) III. CO (g) + O2(g) CO2 (g) + 68 kcal Yukardaki tepkimeye gre, 3C(k) +2Fe2 O3(k) 4Fe (k) + 3 CO2 (g) tepkimesinin entalpisi ka kcal dir? A) 112 B) 108 C) +108 D) +112

16.

53

54

17.

T ve Ann sabit tutup Lyi deitirirsek s iletiminde Qx ile L arasndaki orantnn ifade edilii hangi kta doru olarak verilmitir? A) B) C) D)

Q x L Qx = L 1 Q x L 1 Qx = L

18.

10 cm kalnlnda bir duvarn yzey scaklklar sra ile 20 C ve -4 Cdir. Malzemenin s iletim kat says 0,872 W/mK olduuna gre 16 m2lik yzeyin s kayb deeri ne kadardr? A) B) C) D) 3348,48 33,48 48.33 48,48

19.

Bir dzlem duvarda s aks 100 W/m2 olduu biliniyor. Ayrca duvar yzeyi ve evresindeki 200C de hava arasnda s tanm kat says 10 W/m2 K olarak verilmektedir. Duvarn yzey scaklnn deeri ka Cdir. A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 Bir frnn duvar 10 mm demirden yaplmtr. Duvarn i yzeyi 160 Cdir. Duvar s iletim kat says 24 W/mK ve duvardan geen s aks 48 W/m2 olduuna gre duvarn d yzeyinin scakl ka Cdir? A) 100 B) 120 C) 130 D) 140 10 m boyunda, 5 m eninde bir duvar yzeyi ve evresi 20 C, duvarn yzey scakl 80 Cdir. Hava arasnda s tanm kat says 15 W/m2 K olarak veriliyor. Duvarn s transfer deeri ka Wtr? A) 30000 B) 40000 C) 45000 D) 50000

20.

21.

54

55

22.

Bir binann teras 20 m2 olup yaz boyunca gne nlarna maruz kalyor ve yzey scakl ortalama 47 Cde sabit kalyor. Bulutsuz bir gece vakti terastan uzaya olan birim zamandaki s transfer miktar 26762 W olduuna gre yzey ve yzey arasndaki nmla s transfer kat saysnn (hr= ? W/ m2 K) deeri katr? (Tu = 0 K ) A) 2,815 B) 3,185 C) 4,1815 D) 5,15 Bir dzlem duvarn yzey scakl 60 Cdir. Ayrca duvar yzeyi ve evresinde 20 Cde hava arasnda s tanm kat says 10 W/ m2K olarak verilmektedir. Buna gre duvarn s aks deeri katr? A) 100 B) 200 C) 300 D) 400

23.

DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise modl deerlendirme uygulamasna geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

55

56

UYGULAMA TEST
Size verilen briketten yaplm frna 40 cm uzunluunda bir ucu dta kalacak ekilde demir ubuk yerletiriliyor. Frn bek alevinde 10 dakika stlyor. Demir ubuun bekin kapatld scaklktaki boyunu hesaplaynz?

Fe = 12.10 6 , h = 20W / m 2 K , = 0,8 , = 5,67.10 8 W / m 2 K 4 , k = 1,2W / mK

Aada belirtilen uygulama faaliyetini gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. lemlerinizden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. DEERLENDRME LTLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? 40 cm boyunda demir ubuk hazrladnz m? Frnn duvar kalnln ltnz m ? Demir ubuu bir uu darda kalacak ekilde frna yerletirdiniz mi? Frn ayan zerine yerletirdiniz mi ? Bekin alevinin tamamnn frn iinde olacak ekilde ayarladnz m ? Frnn d duvar yzeyine termometreyi sabitlediniz mi? Atlye ortamnn scakln ltnz m? Beki yaktnz m ? 10 dakika frn sttnz m? Beki sndrdnz anda duvarn d yzey scakln termometreden okuyup not ettiniz mi? Frnn i scakln hesaplatnz m? Frnn i scaklndan yararlanarak demir ubuun boyca uzamasn hesapladnz m? Deneyiniz bittiinde malzemelerinizi temizlediniz mi? Malzemelerinizi eksiksiz teslim ettiniz mi? Rapor hazrlayp teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Performans testi sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz. Cevaplarnzn tamam Evet ise bir sonraki modle geiniz. 56

57

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Galilo - 16 Suyun donma 00C Is z s Genleme C A C D D C A

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 D B A D

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. D C A C B D D A

57

58

RENME FAALYET 4 CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Zorlanm Doal Akkan hareketi Elektromanyetik -Foton B D C B A C

MODL DEERLENDRME SORULARI CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 212 Enerji 1 Calori Bzlme Boyca uzama Endotermik -Ekzotermik Is kapsam Oluma Entalpisi B D B C A D C D C A B D C C D

58

59

KAYNAKA KAYNAKA
ARIK, Ahmet, Rahim POLAT; Kimya Lise 2, Oran Yaynclk, ZMR, Bask, Kaptan Ofset- STANBUL ARIK, Ahmet, Rahim POLAT, eniz ENZ, .S.S Kimya, Oran Yaynclk, Kaya Ofset STANBUL Kasm 2003 DALKILI, brahim, Nuren DALKILI, Kimya Lise 2, Mega Yaynclk ANKARA KAKA, Sadk, Is Transferine Giri I: Is letimi, Tisa Matbaaclk sanayi, ANKARA 1976 KALYONCU, Celalettin, Yaar AKMAK, Fizik Lise 1, Semih Ofset ANKARA 2005 TPRA (Trkiye Petrol Rafinerileri A..), Proses niteleri letme Mdrl Eitim Programlar1 TALICA, Ali Osman, Kemal TANER, Fahri OLUKLULU, Zekeriya ALTACihaz Teknolojisi Scaklk ve Kimyasal Bileimin lm (2), Etam A.. Matbaa Tesisleri, ESKEHR 1994 www.virtualsciencefair.org/.../conclusion.html http://tr.wikipedia.org/wiki/Ate%C5%9F www.numerical-modeling.ca/.../Gas_radiation.htm www.newtonfizigi.com/termo.pdf www.kfupm.edu.sa/me/Lheattrs_Equipment.htm www.ceet.niu.edu/depts/me/hmt.html

59