}

Andrzej W. Nowak

Demokratyzowanie czy neoluddyzm reforma uniwersytetu wobec wyzwa technonauki

Artyku jest prb diagnozy neoluddystycznych tendencji w krytykach reform szkolnictwa wyszego. W kontekcie polskim widoczne s one w marginalizacji perspektywy technonauki. Autor wskazuje na potencjalnie emancypacyjny charakter technonauki i konieczno pomylenia zmiany, ktra stanowiaby alternatyw zarwno dla neoluddystycznej technofobii, jak i kapitalistycznej technokracji.
Sowa kluczowe: neoluddyzm, technokracja, technonauka, uniwersytet, zmiana spoeczna

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

170

Tekst ten jest napisany w konkretnym celu. Solidaryzuj si z postulatami reformy, demokratyzacji uniwersytetu, jego nowego otwarcia. Bliskie mi s gosy formuowane przez polskie rodowisko krytyczne wobec kierunku reform uniwersytetw i szkolnictwa wyszego, skupione wok inicjatywy Edu-Factory czy przez rodowisko zwizane z inicjatyw Nowe Otwarcie Uniwersytetu1. Chciabym jednak zwrci uwag na pewne niebezpieczestwo. Wynika ono ze zbyt maego zwrcenia uwagi przez wspomniane wyej rodowiska na problematyk zwizan z funkcjonowaniem nauk cisych, technicznych oraz czciowo nauk medycznych2. Stawiam mocn tez, e zignorowanie tych zagadnie moe mie powane konsekwencje zarwno teoretyczne, jak i praktyczne. Pomijanie kwestii zwizanych z technonauk3 moe spowodowa, e rodowiska krytyczne, reformatorskie postrzegane bd jako zwolennicy neoluddyzmu4. Niesie
1 Stan dyskusji wok reformy szkolnictwa wyszego, wraz z ewidencj gosw biorcych w niej udzia jest dostpny na stronie inicjatywy Nowe Otwarcie Uniwersytetu: http://noweotwarcie.wordpress.com/debata/; ponadto moim podstawowym punktem odniesienia jest ksika: Edu-Factory: samoorganizacja i opr w fabrykach wiedzy, red. J. Sowa, K. Szadkowski, dostpna online: http://www.ha.art.pl/wydawnictwo/ katalog-ksiazek/2233-edufactory-samoorganizacja-i-opor-w-fabrykach-wiedzy.html. 2 Oczywicie uywanie uoglnie jest zawsze obarczone niebezpieczestwem. Take w przypadku omawianych rodowisk krytycznych, szczeglnie w kontekcie biopolityki podejmowane s bardzo ciekawe i wane analizy. Jednake czsto s one toczone na zbyt abstrakcyjnym, filozoficznym poziomie, w oddaleniu od praktyk nauk medycznych czy technicznych. Zob. Praktyka Teoretyczna 2011, nr 2 oraz Praktyka Teoretyczna 2011, nr 3. Wymienione numery zawieraj np. tekst Nikolasa Rosea (Polityka ycia samego), ktry w sposb cakiem wnikliwy i chyba niezbyt abstrakcyjny podejmuje kwestie zwizane z biopolityk i rozwojem nauk medycznych i bionauk, nie odnoszc si jednak do interesujcej mnie w niniejszym tekcie tematyki reformy uniwersytetw. 3 Technonauka to ujcie nauki i techniki kojarzone przede wszystkim z Bruno Latourem. W tym ujciu nie rozdziela si nauki i technologii, bada czystych i aplikacji technologicznych. Podkrela si konieczne zwizki pomidzy technologi traktowan jako nauka stosowana a nauk traktowan jako zesp praktyk uwarunkowanych, take przez zaplecze materialne, techniczne. W ujciu technonaukowym zauwaa si, e technika jest wanym skadnikiem i katalizatorem przemian naukowych. 4 Warto zapozna si z przedstawieniem rodowisk neoluddycznych w ksice: Against Technology: From the Luddites to Neo-Luddism, red. S.E. Jones, London 2006. Autor zwraca uwag na paradoksalny charakter postaw neoluddycznych. Luddyci byli rzemielnikami, ludmi, ktrzy byli biegymi technikami (ucielenieniem techne). Ich sprzeciw wobec maszyn nie wynika z prostego lku przed technologi, ale z lku przed konsekwencjami masowej, kapitalistycznej produkcji. Zdaniem autora dzisiejsi neoluddyci rzadko bywaj technikami, inynierami, to raczej robotnicy wiedzy uzalenieni od swych laptopw i smartfonw oraz sieci bezprzewodowej. Widzimy zatem przesunicie, wczeni luddyci to mistrzowie techne, ktrzy lkaj si, i zostan

Andrzej W. Nowak

171

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

to ze sob powane zagroenie. Po pierwsze, spowoduje, e krytyka uniwersytetu i szkolnictwa wyszego zostanie uwikana w tzw. science wars (wojny o nauk)5. To pogbi tradycyjne podziay i spowoduje, e rodowiska zwizane z naukami cisymi, technicznymi nie zostan wczone w proces reformy i otwarcia uniwersytetu6. Po drugie, istnieje ryzyko, e w wyniku nadkrytycznej krytyki technonauki ta ostatnia nie zostanie oddzielona od mechanizmw kapitalistycznych. Uzalenienie techniki i nauki od rynku wydaje si dzi oczywiste, warto jednak zada sobie nastpujce pytania: czy jest moliwa technonauka poza kapitalistycznym sposobem produkcji, czy kapitalizm (przynajmniej w jego neoliberalnej postaci) jest sojusznikiem nauki oraz czy rodowiska naukowcw i technikw mog by miejscem oporu wobec kapitalizmu7? Ekonomizacja sporu z jednej strony, a dominacja gosu przedstawicieli nauk humanistycznych i spoecznych z drugiej mog spowodowa, e specyficzne wyzwania i zagroenia zwizane z technonaukowym aspektem funkcjonowania uniwersytetw i szk wyszych nie bd reprezentowane wystarczajco silnie8. Jestem przekonany, e sukces w reformowaniu, demokratyzowaniu technonauki osigniemy wtedy, gdy podejmiemy dziaania nie tylko w zakresie nauk spoecznych i humanistycznych, ale,
pozbawieni pracy. Ruchy neoluddyczne to mieszanka apokaliptycznego lku przed technologi i gbokiej ekologii, czsto zwizana z aktywnoci w ruchach alterglobalistycznych. Ksik-manifestem neoluddystycznym bya pozycja Rebels Against the Future. Wane jest dla mojego tekstu, e ruchy neoluddyczne to koalicja zoona bardzo wielu, czsto wydawaoby si zwalczajcych si aktorw: anarchistw-prymitywistw, ekologw, nowo narodzonych chrzecijan czy libertarian. Emancypacyjny charakter ruchw neoluddycznych jest w wielu przypadkach bardzo wtpliwy. Zob. T. ach, Strach przed postpem kilka uwag o nurtach antytechnicznych, Kultura i Wartoci 2012, nr 4, s. 3343. 5 Zob. B. Tuchaska, O Sokalu z Bricmontem, Latourze i o tym, co z tego (nie) wynika, Nauka 2006, nr 1, s. 93111. 6 Warto zapozna si z wynikami bada na temat tego, jak rodowiska techniczne definiuj swoj rol wobec wyzwa spoecznych i cywilizacyjnych wspczesnoci, zamieszczonych w pracy Janusza Muchy, Uspoeczniona racjonalno technologiczna: naukowcy z AGH wobec cywilizacyjnych wyzwa i zagroe wspczesnoci, Warszawa 2009. 7 Warto zapozna si z tekstem-wstpem do numeru Social Studies of Science powiconego zwizkom pomidzy studiami nad nauk a neoliberalizmem. Zob. R. Lave, Ph. Mirowski, S. Randalls, Introduction: STS and Neoliberals Science, Social Studies of Science 2010, no. 40, s. 659675. 8 Pragn podkreli, e w tekcie pojawi si relatywnie niewiele odniesie do ekonomii politycznej, krytyki neoliberalizmu, przepracowywania krytyk wspczesnej akademii formuowanych z pozycji marksistowskich (i pochodnych). Nie oznacza to, e nie jest to bliska mi perspektywa, jednak poniszy artyku ma inny cel.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

172

przede wszystkim, w obrbie nauk cisych i technicznych. Powinnimy unika bdw pokolenia zwizanego z kontrkultur i georewolucj 1968 roku9 i prbowa raczej demokratyzowa technonauk, ni si od niej odcina. Krytyka w stylu rozumu instrumentalnego10 nie wystarcza, ona moe jedynie spowodowa, e zostaniemy zepchnici na margines. Wane jest podjcie takiej reformy struktur wiedzy, praktyk akademickich, ktra pozwoli nam unikn technofobii, jak i przeciwstawi si ujciom akcentujcym technokratyzm11. Zasadniczym wyzwaniem jest pytanie o moliwo odzyskania potencjau technonauki, ale uprawianej poza kapitalistycznym, neoliberalnym systemem gospodarczym.

Co jest zego w fabryce?

Zacznijmy od prostego zdawaoby si pytania: gdzie w dyskusjach na temat reform uniwersytetw i szkolnictwa wyszego jest zaplanowane miejsce dla przyrodoznawstwa i nauk technicznych (rolniczych, medycznych)? Gdy przyjrzymy si tekstom zgromadzonym w ramach inicjatywy Edu-Factory12, waciwie aden z nich, nawet napisany przez Jana Sow i Krystiana Szadkowskiego artyku pt. Fabryki wiedzy13, nie porusza tych zagadnie. Metafora uniwersytetu-fabryki jest atrakcyjna i uwodzi, jest bardzo wydajna jako narzdzie krytyki. Czy moemy jednak bezkarnie wyprze, wymaza j w ruchu krytycznego oporu wobec niej? Zgadzam si z Sow i Szadkowskim, gdy w swym tekcie podajc czciowo za Harrym Cleaverem pisz: Uniwersytet-fabryka jest wic podobny
9 I. Wallerstein, S. Zukin, 1968 rewolucja w systemie wiatowym, tum. A. Ostolski, Krytyka Polityczna 2004, nr 6. 10 Kapitalistyczna logika utowarowienia, szczeglnie w jego neoliberalnej postaci, nie jest tosama z logik rzdzc procesem laboratoryjnego poznania/ przeksztacania wiata. Neoliberalne pastwo (de)regulacji w rwnym stopniu jak zabezpieczenia socjalne czy stosunki pracy rozmontowuje i przeksztaca standardy laboratoryjne, na przykad w obrbie medycyny i bada klinicznych. Zob. J. Abraham, R. Ballinger, The Neoliberal Regulatory State, Industry Interests, and the Ideological Penetration of Scientific Knowledge: Deconstructing the Redefinition of Carcinogens in Pharmaceuticals, Science, Technology & Human Values 2012, vol. 37, no. 5, s. 443477. 11 Zob. rozdzia Poza technofobi i determinizmem w: E. Biczyk, Technonauka w spoeczestwie ryzyka: filozofia wobec niepodanych nastpstw praktycznego sukcesu nauki, Toru 2012, s. 2833. 12 Wyjtkiem jest tekst Tobyego Miller, Urzdzanie i utowarowienie, [w:] Edu-Factory, s.5979. 13 J. Sowa, K. Szadkowski, Fabryki wiedzy, [w:] Edu-Factory, s. 520.

Andrzej W. Nowak

173

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

w pewnym sensie do innych fabryk. Jest terenem walki, a marksistowskie analizy s przydatne w jej zrozumieniu oraz w procesie podejmowania decyzji o zaangaowaniu si w ni. Obawiam si jednak, e inaczej oceniam samo pojcie fabryki. W tym miejscu warto przywoa pojcie fabryki spoecznej14 wprowadzone przez Mario Trontiego. Jego zdaniem w zaawansowanym stadium kapitalistycznym cae spoeczestwo wykonuje prace na rzecz fabryki i jest jej logice podporzdkowane. Niezgod z tym ujciem chciabym zaznaczy w dwch aspektach: po pierwsze, pojcie to, odwoujce si do marksistowskiej periodyzacji historiozoficznej, nie wytrzymuje krytyki prowadzonej w ramach bliskiej mi perspektywy analiz systemowo-historycznych. Drugi aspekt jest waniejszy z punktu widzenia niniejszego tekstu. Chciabym porwna ide fabryki spoecznej z ide pasteryzacji, laboratoryzacji wiata zaproponowan przez Latoura15. Sukces fabryki spoecznej (Tronti), jak i laboratorium (Latour) polega na przekroczeniu podziau na wntrze i zewntrze. Fabryka spoeczna jako mechanizm coraz doskonalszej akumulacji kapitau, podporzdkowuje swej logice cao spoeczestwa. Oczywicie nastpuje take zwrotnie proces przeksztacania fabryki. Analogicznie Latour pokazuje rda sukcesu laboratorium jako kolektywnego sprawstwa, wspomaganego przez czynniki pozaludzkie. Sukces nauki jest moliwy tylko wtedy, gdy spoeczestwa zostan przebudowane, przeksztacone; same laboratoria te musz zrezygnowa z autonomii. Laboratoryzacja wiata pozwala na osignicie takiego poziomu sprawczoci, jaki nie jest moliwy bez technonaukowej ingerencji. Pytanie podstawowe brzmi: czy nasza wyobrania siga na tyle daleko, eby zrozumie w proces16? Wyzwaniem dla ruchw emancypacyjnych jest to, czy moliwe jest laboratorium poza kapitalistycznym sposobem organizacji gospodarki? W tym celu naley powanie zrewidowa stosunek do metafory fabryki. Cleaver w swojej anarchizujcej interpretacji Marksa nadaje pojciu fabryi ewidentnie negatywn konotacj, podobny ton wydaje si
14 Zob. przyp. 9 w tekcie J. Holloway, Na pocztku by krzyk, [w:] W. Bonefeld, Pisma rewolucyjne w polityce postpolitycznej, Pozna 2012, s. 22. 15 B. Latour, Dajcie mi laboratorium a porusz wiat, Teksty Drugie 2009, nr 1-2, s. 163192. 16 Sukcesy myli naukowej i technicznej w poznaniu praw przyrody i w przeksztacaniu fizycznego rodowiska czowieka stale przekraczay horyzont antycypujcej je wyobrani, podczas gdy sukcesy w dziedzinie ludzkiej samowiedzy, samokontroli i poprawy rodowiska moralno-spoecznego (oraz tego, co od niego zaley) pozostay wysoce problematyczne, J. Jedlicki, wiat zwyrodniay: lki i wyroki krytykw nowoczesnoci, Warszawa 2000, s. 49.

Sukces fabryki spoecznej (Tronti), jak i laboratorium (Latour) polega na przekroczeniu podziau na wntrze i zewntrze.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

174

pobrzmiewa w wypowiedzi Sowy i Szadkowskiego choby wtedy, gdy rekonstruuj histori uycia metafory fabryki przez ruchy studenckie w Berkeley w 1968 roku17. Z podobnym jak w Edu-Factory przemilczeniem kwestii zwizanych z naukami cisymi i technicznymi spotykamy si take w ksice Uniwersytet zaangaowany18. Wspomnianym zagadnieniom bezporednio nie jest powicony aden tekst, porednio jedynie odnosi si do nich Edwin Bendyk w tekcie Fabryki wiedzy19. Do metafory uniwersytetu-fabryki odwouje si take w swym tekcie Oskar Szwabowski20. Wanym jest dla mnie pytanie: co naprawd oznacza dla nas uznanie, e uniwersytet jest fabryk? I, co wane, czy w pewnym zmienionym sensie, nie powinien ni pozosta? Dokonujc analizy krytycznej szkolnictwa wyszego, trzeba si zgodzi z tymi, ktrzy twierdz, e instytucja nowoczesnego uniwersytetu jest form opresyjnych stosunkw kapitalistycznych, co oddawa ma metafora fabryki. Uniwersytet jest instytucj, ktra powstaa jako jedna z kluczowych struktur kapitalistycznego nowoczesnego systemu-wiata. Podobnie jak pastwo narodowe, peni on wan funkcj w urzdzaniu kapitalistycznego porzdku i przyczynia si do akumulacji kapitau21. Niewtpliwie zgodzi si musimy, e struktury wiedzy przylegaj do struktur kapitau. Jestem te, jako wierny ucze Immanuela Wallersteina, przekonany, e naley odmyle zgubne kapitalistyczne dziedzictwo22. Uniwersyteckie struktury wiedzy rozwijay si wraz ze strukturami nowoczesnego systemu-wiata. Jeeli racj maj Wallerstein i Lee, system
17 Technofobia bya wanym elementem ruchw studenckich w 1968 roku. Miaa swj wyraz w literaturze filozoficznej np. w pracach H. Marcusego, L. Mumforda, zob. E. Biczyk, Technonauka..., s. 33. 18 Uniwersytet zaangaowany: przewodnik Krytyki Politycznej, oprac. zbiorowe, Warszawa 2010. 19 E. Bendyk, Fabryki wiedzy, [w:] tame, s. 227236. 20 O. Szwabowski, Uniwersytet jako fabryka, [w:] Wiedza, ideologia, wadza, red. P. uk, Warszawa 2012, s. 238256. 21 Zob. I. Wallerstein, Wyzwania wobec nauk spoecznych u progu XXI wieku, red. A. Flis, Krakw 1999; ksika ta zawiera tekst Raportu na Rzecz Restrukturyzacji Nauk Spoecznych zatytuowany Otwrzmy nauki spoeczne Wallerstein by przewodniczcym tej komisji. 22 O kryzysie struktur wiedzy, ktry jest nieuniknion konsekwencj napi strukturalnych i kryzysu w obrbie nowoczesnego systemu-wiata, zob. R.E. Lee, Knowledge matters: the structures of Knowledge and Crisis of the Modern WorldSystem, New Brunswick-London 2011 oraz tego, The Structures of Knowledge and the Future of the Social Sciences: Two Postulates, Two Propositions and a Closing Remark, Journal of World-Systems Research 2000, vol. 3, s. 786796, Special Issue: Festchrift for Immanuel Wallerstein Part II.

Andrzej W. Nowak

175

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

ten wchodzi w faz krytyczn, bifurkacj. W momencie takim system jest bardzo podatny na zmiany. Waga momentu podmiotowego w sytuacjach kryzysu systemu jest szczeglnie wana. Analogicznie zatem, moliwo reformy, zmiany struktur wiedzy moe si take powie wanie wtedy, gdy wraz z caoci systemu wchodz one w faz bifurkacji. W takim sensie uwaam te, e koniecznie naley rozpocz nowe otwarcie uniwersytetu. W przeciwnym wypadku bdziemy zdani na nieludzk samoorganizacj systemowych struktur. W tym celu jednak musimy na nowo przemyle, odmyle metafor fabryki. Odsya ona bezporednio do takiego rozumienia wiedzy, ktre splata wiedz czyst z wiedz stosowan, wiedz teoretyczn z jej technicznym zastosowaniem. Takie rozumienie wiedzy, na terenie spoecznych studiw nad nauk i technik przyjo si nazywa technonauk23. Pytajc zatem o to, jak na nowo rozumie metafor fabryki, musimy zapyta o to, jak odzyska pojcie technonauki. Czy metafora fabryki i bliska jej metafora technonauki to tylko wizja zniewolenia? A moe to take ulegajcy dzi przypieszonej erozji mit owieceniowo-nowoczesny? Mit, ktry jest wyrazem wytwrczej siy czowieka pojmowanego jako homo faber? To idea ywotny dla takiego samorozumienia ludzkoci, wedle ktrego w zbiorowym, zaporedniczonym technicznie czynie przemaga ona zniewolenie powodowane przez nieludzk samoorganizacj bytu24. Czy krytykujc fabryk i technonauk, jestemy wierni temu owieceniowemu, emancypacyjnemu impulsowi krytycznemu, czy moe jednak jestemy tylko kolejnymi wcieleniami antynowoczesnej, antyemancypacyjnej reakcji25? Mona te zapyta na bardziej podstawowym poziomie. Zgadzam si z Latourem, gdy twierdzi on, e to technika czyni nasze spoeczestwa trwaymi26. Moliwo produkcji narzdzi, artefaktw, ekstensji nas
23 Zob. E. Biczyk, Technonauka..., szczeglnie rozdzia Modelowanie technonauki, s.113180. 24 Program Foucaulta, wedle ktrego krytyka nie bdzie miaa dalej na celu znalezienia formalnych struktur o wartoci uniwersalnej, ale raczej historyczne poszukiwanie zdarze, ktre doprowadziy nas do ustanowienia siebie i do rozpoznania siebie jako podmiotw tego, co robimy, mwimy, mylimy, obj musi zatem te analiz technonauki. M. Foucault, Co to jest Owiecenie?, [w:] M. Foucault, Filozofia, historia, polityka, tum. D. Leszczyski, L. Rasiski, Warszawa-Wrocaw 2000, s. 286. 25 Zbir takich reakcyjnych gosw, klasycznych stanowisk antymodernistycznych od Jngera po Heideggera znale moemy w zbiorze Kultura techniki, red. E. Schutz, tum. I.S. Sellmer, Pozna 2001. 26B. Latour, Technology is Society Made Durable, [w:] J. Law, In a Sociology of Monsters: Essays on Power, Technology and Domination, London 1991, s. 103131.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

176

Stabilizowanie relacji spoecznych, przyczanie sojusznikw (ludzkich i pozaludzkich), translacja celw to sposoby, w jakie mikro-aktorzy mog rozrosn si i poprzez moliwo uzyskania statusu makro-aktora osign sprawstwo, take na poziomie systemowym

samych, jest gwarantem naszego sprawstwa. Pozwala na emancypacj, wyrwanie si ze wiata przyrodniczych determinizmw. Stabilizowanie relacji spoecznych, przyczanie sojusznikw (ludzkich i pozaludzkich), translacja celw to sposoby, w jakie mikro-aktorzy mog rozrosn si i poprzez moliwo uzyskania statusu makro-aktora osign sprawstwo, take na poziomie systemowym. Fabryka, podobnie jak laboratorium, jest jednym ze sposobw, ktre pozwalaj na osignicie sprawstwa. Fabryka to metafora, ktra odsya nas do historii ludzkoci pojmowanej jako pragmatogonia27, mityczna, alternatywna opowie o historii ludzkoci, w ktrej kluczowe jest uwypuklenie genealogii obiektw, rzeczy, acuchw sprawstwa skadajcych si z ludzkich i pozaludzkich czynnikw. Na pewnym jej etapie ludzko bya w stanie wytwarza tak rozlege sieci relacji, stabilizowa je na tyle silnie, e Latour do opisu tego momentu historycznego uy metafory megamaszyny. To take ten moment spoeczny i historyczny, w ktrym pojawia si metafora fabryki. Pytanie kluczowe brzmi: w jaki sposb stadium megamaszyny, tworzenie rozlegych stabilnych sieci rozdystrybuowanego sprawstwa jest zwizane z kapitalizmem? Jeeli s one zwizane ze sob w sposb konieczny, oznacza to, i rwnoczesna krytyka fabryki i kapitalizmu jest zasadna28. Niestety oznacza to take, e wiat po kapitalizmie, potencjalne formy autonomicznych wsplnot cechowa si bd znikom zdolnoci do mobilizacji wiata. Jeeli jednak zwizek w nie jest konieczny, naley si zastanowi nad tym, jak skrytykowa kapitalizm, nie tracc przy tym sprawczego potencjau symbolizowanego przez metafor fabryki29.

27 B. Latour, Pandoras Hope: Essays on the Reality of Science Studies, Cambridge MA 1999, s. 198215. 28 Na zwizki ekspansji kapitalizmu z mechanizmem uniwersalizacji nauki zwraca uwag A. Zybertowicz w: Przemoc i poznanie: studium z nie-klasycznej socjologii wiedzy, Toru 1995, s. 325. 29 Kluczowe jest przemylenie, w jaki sposb sprawstwo jest moliwe poprzez fabryk, mega maszyn, a nie przeciw niej. W tym sensie trzeba zerwa z tradycj, ktra zbyt silnie akcentuje odczowieczajcy charakter samej technologii. W wiecie rozproszonej fabryki tak wanej jako punkt odniesienia dla ruchu Edu-Factory, kluczowe jest pytanie o to, dziki czemu osign mona mobilizacj i wynikajc std sprawczo. O dwuznacznoci metafory fabryki oraz wtpliwociach zwizanych z uniwersytetami jako miejscem oporu zob. G. Raunig, W trybie modulacji: fabryki wiedzy, http://eipcp.net/transversal/0809/raunig/pl (data dostpu: 28 marca 2013).

Andrzej W. Nowak

177

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

piewajc We Dont Need No Education30 niepimiennym

Uniwersytety powinny by miejscami emancypujcymi, elitarnymi, oaz wiedzy, ktra w miar moliwoci tworzona jest w sposb wolny od zewntrznej ingerencji. Tyle idea. Myl, e wci warto krytycznie go redefiniowa. Walczc o autonomizacj uniwersytetw od polityki i rynku, sigamy zatem krytycznie po metafor uniwersytetu-fabryki, pouczeni przez Cleavera, walczymy o wyzwolenie w szkole i od szkoy, na uniwersytecie i od niego31. Czy w tego rodzaju krytyce nie stajemy si nadkrytycznymi krytykami, nie popadamy w puapki, jakie sam na siebie zastawi odszkolniajcy spoeczestwo Ivan Illich?
Fundamentalny problem, zwizany z projektem Illicha, pozostaje w jego ksice niewypowiedziany: gdy czynnikiem generujcym powstawanie sieci jest jedynie moje pragnienie, nakierowane na precyzyjnie okrelony cel (chc naby konkretn umiejtno, przedyskutowa konkretny tekst), ludzie, z ktrymi te sieci tworz, s dla mnie istotni jedynie w tym aspekcie mojego ycia; nic innego mnie z nimi nie czy i gdy osign to, czego pragn, bez alu wyczam si z tego wza sieci i przeczam do innego. Relacje midzyludzkie zaczynaj mie charakter utylitarny, konsumencki. Projekt Illicha moe poprowadzi nas do owiatowego turbokapitalizmu. Jest to zarzut szczeglnie chtnie, nadmiernie czsto i zwykle niecelnie formuowany przez marksistw wobec mylenia anarchizujcego; akurat Illich daje jednak pewne podstawy do takich domniema, gdy pisze na przykad o finansowaniu ekspertw owiatowych bonem edukacyjnym32.

Krytyka opresji edukacyjnej, pokazywanie operujcych wewntrz szkoy i uniwersytetu stosunkw mikro-wadzy jest wane. Podobnie jak wskazywanie na uwikania wiedzy i sposobw jej tworzenia w biopolityk pastwa i biopolityk rynku. Wydaje mi si jednak, e nasza nadkrytyczno co gubi. Jest to szczeglnie widoczne, gdy oprcz edukacji
30 Mam oczywicie na myli synny utwr zespou Pink Floyd z albumu The Wall. Zob. analiz utworu: http://www.thewallanalysis.com/main/another-brick1. html (data dostpu: 28 marca 2013). 31 H. Cleaver, Praca w szkole i walka przeciwko pracy w szkole, Przegld Anarchistyczny 2011, nr 13. 32 Piotr Laskowski ze wstpu do ksiki: I. Illich, Odszkolni spoeczestwo , Warszawa 2010. Podobn w wymowie do wypowiedzi Laskowskiego krytyczn analiz nadziei pokadanej w oddolnych, wspartych przez nowe technologie (drukarki 3D) ruchach spoecznych sformuowa Johan Sderberg, Iluzje wyzwolenia przez technologi, Le Monde Diplomatique. Edycja polska 2013, nr 1(83), s. 67.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

178

rozumianej na sposb humanistyczny podejmujemy analiz zjawisk z zakresu techniki. Ceni krytyk, pytanie jednak, czy nie lduje ona niebezpiecznie blisko konserwatywnej, autarkicznej utopii, na przykad wtedy, gdy odwouje si do tak dwuznacznych postaci jak Agamben33. Krytykujc uniwersytet-fabryk, atwo przej do krytyki wszelkich urzdze spoecznych, urzdze wadzy34. Chciabym zosta dobrze zrozumiany. Pomimo mojego uniwersyteckiego usytuowania jestem zdecydowanym krytykiem tej instytucji. Podajc za klasycznymi diagnozami Bourdieu, uwaam uniwersytety w Polsce za akcelerator podziaw klasowych. W nawizaniu do analiz feministycznych i postkolonialnych uwaam take, e s one miejscem reprodukcji patriarchalnych, seksistowskich oraz czsto rasistowskich struktur. Co wicej, mam coraz wiksze wtpliwoci, czy uniwersytety s jeszcze podstawowym miejscem wytwarzania wiedzy35. W swej praktyce badawczej ucz si wicej z sieci blogw naukowych, blogw sceptycznych, uczestniczc w dyskusjach blogowych, ni w konferencjach naukowych. Chciabym zwrci uwag na pewien oczywisty, przyziemnie realistyczny fakt. Opresyjne instytucje, w tym uniwersytet, zapewniaj jedno akumulacj kapitau (czy to ekonomicznego, czy symbolicznego). Kapitau, bez ktrego nie moemy mwi o wytwarzaniu wiedzy. Ten
33 Zob. moj krytyk Agambena, w ktrej zarzucaem mu ahistoryczny i formalistyczny charakter analiz, etnocentryzm, pastwocentryzm metodologiczny, lepot na kwestie feministyczne. Zarzuty sformuowaem w tekcie A.W. Nowak, Czy mona filozofowa po Kongu Belgijskim? Puapki krytykw nowoczesnoci , [w:] . Musia, M. Ratajczak, K. Szadkowski, A. ychliski, W sprawie Agambena. Konteksty krytyki, Pozna 2010, s. 181-205. 34 Wida to zagroenie w poniszym cytacie: Przeprowadzajc porwnanie studium myli Heideggera i Adorna, odkrywa si rzecz zdumiewajc, e mianowicie obydwaj wydaj si prawie wcale nie troszczy o eksplikacj pytania, czy i w jakim przypadku mogyby istnie uprawniona wadza i panowanie, H. Mrchen, Wadza i panowanie u Heideggera i Adorna, tum. M. Herer, R. Marszaek, Warszawa 1999, s. 231. 35 Touraine w jednym ze swych historycznych przegldw postara si zidentykowa strategiczne miejsca w spoeczestwie, rda zmian, gdzie wyksztacaj si, ulokowane s momenty rozwojowe, a spoeczestwo si przeksztaca. Po redniowiecznym klasztorze i katedrze, takim strategicznym centrum w renesansie sta si paac. Jednak ju po pierwszej fazie rewolucji przemysowej zosta zastpiony przez przedsibiorstwo przemysowe, podczas gdy teraz wedug Tourainea, laboratorium z kolei zastpio przedsibiorstwo. M. Callon, J. Law, A. Rip, How to Study the Force of Science, [w:] Mapping the Dynamics of Science and Technology, red. M. Callon, J. Law, A. Rip, London 1986, s. 4, cyt. za: K. Abriszewski, Poznanie, zbiorowo, polityka: analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Krakw 2012, s. 148.

Andrzej W. Nowak

179

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

kapita to potencja zmagazynowany w rozwizaniach instytucjonalnych, kanonach wiedzy36. Kapita ten jest te zmagazynowany w artefaktach, laboratoriach, czyli, uoglniajc, w przyziemnym, materialnym aspekcie wiedzy. Warto zapyta o to, jak uprawia nauk w nowym, zmienionym, zreformowanym uniwersytecie? Czy nowy otwarty uniwersytet bdzie miejscem, w ktrym bdzie wystarczajca ilo zakumulowanego kapitau wraz z jego materialnoci? Pytanie to jest stosunkowo bahe, gdy stawiamy je na gruncie humanistyki i nauk spoecznych. Tutaj wyrzucenie z kanonu biaych, nieyjcych samcw nie jest specjalnie grone37. Co wicej, jako sympatyk uj feministycznych i postkolonialnych uwaam, e taka rewizja ma moc wyzwalajc i emancypujc. Moim zdaniem gwnym zagroeniem w naukach spoecznych i humanistycznych jest brak zachowania rwnowagi pomidzy rewolucj a ewolucj. Zbyt radykalne otwarcie moe wywoa reakcj zwrotn [backlash] i w efekcie doprowadzi do efektu odwrotnego ni zamierzony. Bardziej martwi mnie to, e dyskusja o nowym otwarciu uniwersytetu toczy si w niemal zupenym oderwaniu od realnoci nauk przyrodniczych i techniczno-medycznych. Dyskutuj ze sob filozofowie, pedagodzy, socjolodzy w takiej humanistycznocentrycznej perspektywie atwo o krytyk uniwersytetu. Taka krytyka przychodzi zbyt atwo i jest rwnie niepowana, jak piewanie niepimiennym dzieciom: We dont need no education.

Gdzie jest nasz Brookliski Most?

Chciabym w tym miejscu odwoa si do anegdoty. W trakcie konferencyjnej podry subowej do USA miaem to szczcie, e mogem odwiedzi Nowy Jork podczas trwania protestu Occupy Wall Street. Podczas tygodniowego pobytu w tym miecie, gdy tylko mogem, staraem si odwiedza park Zuccotti, dyskutowa i uczestniczy w tym wydarzeniu, cho w skromny sposb. Mona sformuowa zastrzeenia
36 Oczywicie kanony te s wtpliwe, na przykad s nieusuwalnie eurocentryczne, zob. H. Dabasi, Can non-Europeans think?: What happens with thinkers who operate outside the European philosophical pedigree?, http://www.aljazeera.com/ indepth/opinion/2013/01/2013114142638797542.html (data dostpu: 28 marca 2013). 37 Wbrew alarmujcym gosom w stylu Alana Blooma, Umys zamknity: o tym, jak amerykaskie szkolnictwo wysze zawiodo demokracj i zuboyo dusze dzisiejszych studentw, Pozna 2007.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

180

do skadu klasowego i rasowego uczestnikw oraz niektrych ich hase38. Dla tego tekstu waniejszy jest jednak inny problem. W jednym z rogw zajmowanego placu protestujcy zrobili newageowy otarz wsplnoty. Przypomnia on meandry rewolucji 1968 roku. Otwieranie umysu, trzecie oczy, tajemniczych hochsztaplerw z Indii i LSD zamiast rewolucji spoecznej. W kontekcie dyskusji o stosunku nowej lewicy do techniki, dodatkowego kontekstu dostarcza lokalizacja parku Zuccotti. Park ten znajduje si w bliskiej odlegoci od Mostu Brookliskiego, tej apoteozy triumfujcej nowoczesnoci, ktra doczekaa si uwiecznienia przez Majakowskiego39. Modernistyczna wiara sprzed 100 lat, futurystyczna energia to zarwno zachwyt nad mostem, jak i nadanie siy krytyce spoecznej. Nowoczesno-fabryka swoj energi napdzaa te rozwj struktur wiedzy. Krytyka porzdku nowoczesnego odbywaa si w ramach modernistycznych struktur instytucjonalnych i dziki ich potencjaowi. Podobny zachwyt nad dynamizmem techniki moemy spotka u Carlylea, ktry z entuzjazmem opisuje fabryk tkack w Manchesterze40. Co ciekawe, peany na cze techniki nie oznaczaj akceptacji kapitalizmu. W jego faustowskiej wizji spoeczestwo przemysowe, kierowane przez kapitanw przemysu, jest waciwie zaprzeczeniem spoeczestwa opartego o stosunki interesu liberalizmu gospodarczego41. Niestety otarzyk w stylu New Age pokazuje, e rozpadajca si, koczca si nowoczesno potrafi wytwarza eskapistyczn, pretensjonaln, parareligijn i potencjalnie reakcyjn posta krytyki. Chciabym teraz prowokacyjnie zapyta: czy nowemu otwarciu uniwersytetu bliej
38 E.R.A. Campbell, A Critique of the Occupy Movement from a Black Occupier, The Black Scholar 2009, vol. 41, no. 4, Special Anniversary Conference Issue: A Celebration of the First Forty Years November 19-20, 2009 Lipman Room, Barrows Hall, UC Berkeley, s. 4251 39 To przso / maszyn / byo ci przedtem /pomyl, / goymi rkami mg-li, wparszy /stalow stop /w Manhattan, /za szczk /cign /do ciebie Brooklin? Z sieci elektrycznej / atwo odgadn, / jaka to /epoka /wiem, / tu ju /ludzie wrzeszczeli przez radio, wiem, /tu ju / ludzie / wzlatywali w aero. Tu / ycie /byo dla jednych uczt tust, dla innych /przecigy skowyt godu. Std bezrobotni / do rzeki Hudson / skakali / gow / do spodu. ()Bru-kli-ski-most takto jest co! W. Majakowski, Most Brukliski, tum. A. Wayk, [w:] W. Majakowski, Poezje, Warszawa 1957, s. 333. 40 Szerzej o stosunku Carlylea do techniki, nowoczesnoci i kapitalizmu [w:] J. Jedlicki, wiat zwyrodniay, s. 102105. 41 Warto w tym miejscu zwrci uwag na dwuznaczny charakter zwizkw postaci Forda i fordyzmu z rynkowym kapitalizmem. Wicej o utopijnym aspekcie fordyzmu [w:] G. Grandin, Fordlandia, tum. J.J. Grski, Warszawa 2012.

Andrzej W. Nowak

181

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

jest do Majakowskiego, czy do otarzyka w parku Zuccotti? Oczywicie porwnanie to byoby zafaszowane i niesprawiedliwe, gdybym potencja Occupy Wall Street i innych wspczesnych ruchw protestu zawzi jedynie do tego jednego symbolu42. Zapyta chc ponownie o to, na ile jestemy w stanie przemyle na nowo i odzyska emancypacyjny charakter uniwersytetu-fabryki, nie pozostajc tylko w opozycji do idei fabrykowania wiedzy, ale przechwytujc sam proces produkcji. Aby jednak to uczyni, musimy zmieni proporcje i wicej energii powici analizie nauk przyrodniczych, medycznych i technicznych. Myl emancypacyjna i krytyczna nie moe zatrzymywa si na drzwiach laboratoriw43. Nowe otwarcie uniwersytetu nie bdzie moliwe bez krytycznego rozliczenia si z neoluddycznym, technofobicznym dziedzictwem wspczesnych ruchw emancypacyjnych. W innym wypadku zamiast muskularnego Majakowskiego naszym sprzymierzecem bdzie Edward Stachura44. Wybr pomidzy Majakowskim a Stachur to aden wybr. Pytaniem waniejszym jest jednak, czy rozpadajca si nowoczesno nie spowoduje take upadku swej krytyki. Czy krytyka struktur wiedzy bdzie moliwa, gdy zbyt radykalnie wyzwolimy si od uniwersytetu-fabryki? Czy sta nas na modernistyczn odwag Majakowskiego i indywidualistyczn wraliwo Stachury? Pierwszy z nich zabezpieczy nas przed bezsilnoci, oraz przed rzuceniem si w wulkan irracjonalizmu. Stachura i wraliwo rewolucji 1968 to rwnoczenie szansa na zabezpieczenie przed dyktatem technokratw.

Nowe otwarcie uniwersytetu nie bdzie moliwe bez krytycznego rozliczenia si z neoluddycznym, technofobicznym dziedzictwem wspczesnych ruchw emancypacyjnych

42 Ograniczajc si do terenu USA, warto choby wspomnie serie protestw w Wisconsin. 43 Warto w tym kontekcie zapozna si z ksik: M. Bucchi, Beyond Technocracy: Science, Politics and Citizens, Springer 2009. Pozycja ta to pytanie w wiecie, w ktrym, z jednej strony Einstein wyszed na ulic, a z drugiej obywatele wkroczyli do laboratorium. Autor prbuje wskaza na takie sposoby demokratyzacji technonauki, ktre pozwol wykroczy poza rozwizania technokratyczne, zachowujc sprawczy potencja nauki i techniki. 44 Jak pamitamy, wdrwki tego hipisa PRL-u, eskapistyczne wycieczki, prba pozbycia si podmiotu (symbolizowana przez figur Si), nie skoczyy si dobrze. Spjrzmy na jego polemik z Majakowskim: Nie brookliski most / Lecz na drug stron / Gow przebi si Przez obdu los / To jest dopiero co / Bdziemy smuci si starannie. Bdziemy szale nienagannie / Bdziemy naprzd nieprzestanie / Ku polanie.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

182

Nieoczekiwany i trudny sojusznik

Pytajc w tym krtkim tekcie o reform uniwersytetu, nie jestem w stanie poruszy wszystkich istotnych wtkw. Swoje zadanie ograniczam do zwrcenia uwagi na konieczno odzyskania technonauki i uniwersytetu-fabryki jako miejsca technonaukowej produkcji, odbywajcej si jednak poza kapitalistycznym sposobem jej organizacji. W neoliberalnym projektach reform, na przykad tych, ktre s promowane w Polsce, gwny ciar pooony jest na produkcj niematerialn, obrazowan przez absurdalne wskaniki ekonomiczne45. Pomimo zakl i pozornych ruchw nie ma realnych planw na rzecz usprawnienia i zwikszenia produkcyjnego charakteru szk wyszych46. Poprzez produkcj rozumiem tutaj realne projekty wdroeniowe, rozbudow laboratoriw, programy nauczania i popularyzacji nauki w szkoach podstawowych i gimnazjach47. Pytanie brzmi: czy mamy ulec temu zudzeniu i krytykowa wiat wirtualnej produkcji wiedzy na tym samym poziomie? Wydaje mi si, e wyzwanie jest o wiele powaniejsze, odsya ono do pytania o moliwo reindustrializacji, jeeli jest ona jeszcze w ogle moliwa48. To take pytanie o to, jakie jest miejsce i rola szkolnictwa wyszego w tym potencjalnym procesie. To wreszcie pytanie o to, czy wspczesne ruchy emancypacyjne maj narzdzia praktyczne i teore45 Celn, opart o przykady empiryczne krytyk absurdw procesu parametryzacji nauki przedstawi E. Kulczycki w tekcie: Pi kilo gramw temu, czyli komentarz do artykuu Polityki, dostpny online: http://ekulczycki.pl/teoria_ komunikacji/piec-kilogramow-temu-czyli-komentarz-do-artykulu-polityki/ (data dostpu: 29 marca 2013), warto te zapozna si z raportem: 10 grzechw gwnych Krytyka prac E&Y i IBnGR nad diagnoz stanu oraz strategi reformy szkolnictwa wyszego, autorzy: A. Baczko-Dombi, J. Dzierzgowski, W. Fenrich, M. Gowania, A. Komendant-Brodowska, M. Szaranowicz-Kusz, I. Wagner, dostpny online: http://www.forhum.uni.torun.pl/inne/GLOWNE%20GRZECHY-2106%20 %281%29.pdf (data dostpu: 29 marca 2013). 46 Warto zapozna si z dowodem anegdotycznym, gosem profesora biologii, ktry pokazuje rozmijanie si logiki rynku z logik bada laboratoryjnych i edukacji w obrbie przyrodoznawstwa: J.M. Wsawski, Przepis na polsk nauk, http://wyborcza.pl/1,75476,13025995,Przepis_na_polska_nauke.html#ixzz2Ow8Z27Cghttp://wyborcza.pl/1,75476,13025995,Przepis_na_polska_nauke. html#ixzz2El8XAga5 (data dostpu: 29 marca 2013). 47 Zob. M. Zard, wity Graal czy bozon Higgsa: uwagi o edukacji przyrodniczej, [w:] Szkoa: Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, s. 127140. Warto pamita, e szczeglnie w wypadku nauk cisych, kluczowa jest edukacja ju na poziomie elementarnym, i zauway za M. Zarodem emancypacyjny potencja edukacji przyrodniczej (nie tylko w wymiarze kariery indywidualnej). 48 Zob. diagnoz Edwina Bendyka w jego ksice Bunt sieci, Warszawa 2012.

Andrzej W. Nowak

183

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

tyczne, aby mc w ogle myle o reindustrializacji jako jednym ze swoich celw. Nie odzyskamy produkcji, jeli nie odzyskamy technonauki, nie odzyskamy technonauki, jeli bdziemy izolowa si od nauk przyrodniczych i fabrycznego, laboratoryjnego aspektu wytwarzania wiedzy. To bardzo powane wyzwanie. W odrnieniu od humanistyki nauk technicznych, przyrodniczych i medycznych, przynajmniej na razie, nie da si skutecznie uprawia na bazie oddolnych ruchw spoecznych49. Jak bowiem mielibymy realizowa projekty z zakresu nauk przyrodniczych, inynierii, medycyny, bez kapitau, laboratoriw i zaplecza technicznego wraz z jego materialnoci? Zwrcenie si ku naukom przyrodniczym jest o tyle wane, e wydaj si one nieoczywistym, ale pomocnym sojusznikiem w walce z tendencjami neoliberalnymi. Przyrodnicy i inynierowie s strukturalnie sprzeni z pewn form nowoczesnoci, nie jest jednak konieczne, aby bya to nowoczesno kapitalistyczna. Dobrze rozumieli t ostatni autorzy filmu Chciwo50, ktrzy upadek naszego wiata zobrazowali poprzez fakt, i inynierowie zamieniani s w giedowych spekulantw. Jedn z najwaniejszych scen w filmie jest monolog byego pracownika giedy, ktry wyznaje, ze kiedy zbudowa most:
ERIC: Czy wiesz, e niegdy zbudowaem most? [] Byem inynierem []. [Most] rozciga si od Dilles Bottom w Ohio do Moundsville z Zachodniej Wirginii. Jego przsa rozcigay si na 912 stp przekraczajc rzek Ohio. By stalowy. 12 100 ludzi dziennie go uywao. [] Skraca on drog o 35 mil, w kad stron z Wheeling do New Martinsville. To oszczdza 847 000 mil jazdy dziennie, 25 410 000 mil miesicznie i 304 920 000 mil rocznie. Ukoczyem ten projekt w 1986. Podczas istnienia tego mostu 6 miliardw... 708 milionw... 240 tysicy mil nie zostao przejechanych. Policzmy w ten sposb ... 50 mil na godzin to daje 134 164 800 godzin... albo 559 020 dni ... ktre ten may most zaoszczdzi mieszkacom tych dwch miast, razem to daje 1531 lat, ktre nie zostay zmarnowane w ich samochodach51.

Praktyczno nauk inynieryjnych, kolektywna natura pracy w naukach przyrodniczych mog by miejscami oporu wobec neoliberalnych praktyk. Wynika to moe z faktu, e neoliberalna ideologia innowacji w praktyce jest czstokro sprzeczna z logik innowacji w obrbie nauk
49 W kontekcie polskim brak szerszej refleksji na temat przejmowania i demokratyzowania technonauki i medycyny. 50 Margin Call, re. J.C. Chandor, http://www.imdb.com/title/tt1615147/. 51 http://www.imsdb.com/scripts/Margin-Call.html, tumaczenie wasne.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

184

przyrodniczych i technicznych52. Neoliberalne reformy53 s katastrofalne nie tylko dla ksztacenia w obrbie nauk spoecznych i humanistyki, ale take w obszarze nauk przyrodniczych:
Ksztacenie matematyczno-przyrodnicze jest pene paradoksw. W szkolnictwie powszechnym zredukowano liczb godzin zwizanych z naukami cisymi i zawarto programw nauczania. W tym samym czasie szkolnictwo wysze i zawodowe popularyzuj kierunki wymagajce coraz wicej wiedzy cisej. Rzdowa strategia Polska 2030 postuluje modernizacj i rozwj innowacyjnoci. Tymczasem polscy uczniowie i uczennice, jeli nie s w klasie cisej, wci maj wicej godzin religii ni fizyki lub biologii. W Polskiej szkole wizja siedmiu dni stworzenia wygrywa z bozonem Higgsa i ewolucj54.

Czy sugerujc si tym cytatem, ruchy emancypacyjne, reformatorskie powinny krytykowa potencjalnie szkodliwe, technokratyczne tendencje wystpujce w obrbie nauk przyrodniczych? A moe przeciwnie, z powodw strategicznych razem z technokratami55 krytykowa tendencje religijne i irracjonalne coraz silniej obecne w edukacji i przestrzeni publicznej? Co ciekawe, sojusz pomidzy zwolennikami reformy struktur wiedzy a przedstawicielami nauk przyrodniczych moe by atwiejszy ni si wydaje. Wbrew pozorom, neoliberalne reformy edukacji, wbrew ich technokratycznej retoryce, niszcz podstawy funkcjonowania eksperymentalnych nauk przyrodniczych i edukacji w tej dziedzinie, a jak ju wspomniaem powyej, nauki przyrodnicze na poziomie uniwersyteckim nie s moliwe bez promocji kultury techniki. Dlatego kluczowa jest cigo strategii na wszystkich szczeblach edukacji od podstawowej do wyszej:
52 L. Reynolds, B. Szerszynski, Neoliberalism and Technology: Perpetual Innovation or Perpetual Crisis?, Neoliberalism and Technoscience: Critical Assessments, red. L. Pellizzoni, M. Ylnen, Farnham 2012, s. 2746. 53 Jednym z powaniejszych problemw jest strategia zwizania ze sob argumentacji rynkowej i scjentystycznej. Neoliberalne reformy s legitymizowane poprzez odwoanie do scjentyzmu. To depolityzuje debat. Zob. A.J. Kinchy, D.L. Kleinman, R. Autry, Against Free Markets, Against Science?: Regulating the SocioEconomic Effects of Biotechnology, Rural Sociology 2008, no. 2, s. 147179. Legitymizowanie neoliberalnych reform poprzez odwoanie do scjentyzmu, w przypadku Polski nie wie si ze wzrostem wynagrodze czy polepszeniem warunkw pracy. Ponadto scjentystyczna legitymizacja reform neoliberalnych nie przekada si na finansowanie nauki z budetu przedsibiorstw. Zob. 10 grzechw gwnych 54 M. Zard, wity Graal... 55 O skomplikowanym wiecie technokratw pisze J. Kurczewska, Technokraci i ich wiat spoeczny, Warszawa 1997.

Andrzej W. Nowak

185

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

Nowa podstawa programowa postuluje zwikszenie iloci lekcji opartych na dowiadczeniach, ale MEN nie przeku tych postulatw w program tworzenia laboratoriw szkolnych, doksztacania nauczycieli lub wsppracy z uczelniami. Tymczasem, nawet zwolennicy testw widz pozytywny wpyw eksperymentw uczniowskich na wyniki egzaminw. Dla dobrych nauczycieli-przyrodnikw eksperyment lub obserwacja jest oczywistym fundamentem ich dziedziny. Niestety dla MEN pozostaje on tylko deklarowanym postulatem, a nie powszechn praktyk56.

Nauki przyrodnicze oraz edukacja w ich dziedzinie s kosztowne, a co waniejsze, nie przekadaj si one czsto bezporednio na wyniki ekonomiczne. W tym sensie laboratoryjne nauki przyrodnicze i inynieryjne s naturalnym sprzymierzecem w walce z rozmontowywaniem systemu edukacyjnego i publicznych na nakadw. wiadomo tak maj sami inynierowie:
My, jako naukowcy, w duej mierze yjemy z pienidzy podatnikw, wic jest naszym obowizkiem pracowa na rzecz caego spoeczestwa. Dlatego, wedug mnie, byoby nieuczciwe, gdyby wyniki prac prowadzonych za pienidze spoeczestwa byy traktowane jako wasne i kto patentujc je mgby zarabia pienidze na ich sprzeday. [] Jeeli mwimy o postpie naukowo-technicznym, to za nim stoj olbrzymie nakady finansowe57.

W powyszej wypowiedzi na pierwszy plan wybija si wiadomo zalenoci pomidzy praktycznym sukcesem nauki i techniki a zbiorowym, publicznym jej finansowaniem. Co wicej, cytowany przedstawiciel uczelni technicznej czuje si moralnie odpowiedzialny wobec wsplnoty, dla dobra ktrej prowadzone s badania. Spjrzmy na jeszcze jedn, podobn wypowied (fragment wywiadu):
Jeeli chodzi o intelektualn wasno, to nie wie si ona zupenie z wartoci, e mog to na przykad sprzedawa sam za pienidze []. To jest rzecz przekadalna na saw w maym wiatku, w ktrym pracuj. Ale mam wiadomo, e laboratoria nie s moje, e gdyby nie dyskusja z ludmi, gdyby nie ich praca []. W zwizku z tym, ja nie mog by wacicielem w sensie fizycznym, ebym czerpa z tego zyski wycznie dla siebie. Jestemy instytucj, ktra w taki czy inny sposb jest opacana przez podatnika, wobec tego podatnik opaci to, co 56 M. Zard, wity Graal... 57 Powyszy cytat to wypowied anonimowego pracownika AGH uzyskana w badaniu socjologicznym, J. Mucha, Uspoeczniona racjonalno..., s. 111.

Nauki przyrodnicze oraz edukacja w ich dziedzinie s kosztowne, a co waniejsze, nie przekadaj si one czsto bezporednio na wyniki ekonomiczne. W tym sensie laboratoryjne nauki przyrodnicze i inynieryjne s naturalnym sprzymierzecem w walce z rozmontowywaniem systemu edukacyjnego i publicznych na nakadw

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

186

ja tutaj robiem []. Podatnik paci mi za to, e myl. [] Natomiast nie paci za to, e wymyl58.

Widzimy zatem w obu gosach silne przywizanie do idei dobra wsplnego wyraanej jako wiadomo odpowiedzialnoci wobec podatnika. Chciabym pokusi si o pewn hipotez, zdaj sobie jednak spraw, e jest ona sabo udowodniona. Naukowcy z dziedzin przyrodniczych w odrnieniu od humanistw i naukowcw spoecznych, s silnie socjalizowani do pracy kolektywnej. Praca laboratoryjna wymaga aktywnoci w duych zespoach, kolektywach badawczych. rodowiska te s socjalizowane do innego typu pracy ni ta, ktra jest faworyzowana przez rozwizania neoliberalne. Moe zabrzmi to przewrotnie i paradoksalnie, ale moim zdaniem to humanici i naukowcy z zakresu nauk spoecznych, ze wzgldu na swj zindywidualizowany tryb pracy s bardziej dopasowani do neoliberalnego, konsumpcyjnego kapitalizmu.

Otcha a Utopia
Sojusz ze cisowcami przeciw neoliberalizmowi bdzie jednak moliwy pod warunkiem przemylenia stosunku Utopii do Otchani. Co rozumiem przez to sformuowanie? Utopia to tyle co projekty emancypacyjne, reformatorskie. Otchani nazywam rne postacie irracjonalizmu. Przybiera on bowiem rne formy: religijne, skryte pod mask ruchw ekologicznych, rnorakich idei samorozwoju, czsto pod szyldem New Age59. Pytanie o reform uniwersytetu przeprowadzan pod szyldem Utopii odsya nas do zagadnienia demokratycznej kontroli nad technonauk. Warto naszkicowa dwa zasadnicze zagroenia tego procesu. Pierwsze z nich to zagroenie technokratyczne. Jest ono w nieoczywisty sposb sprzone z zagroeniem neoliberalnym. Wydaje si, e jest ono do dobrze rozpoznane przez ruchy emancypacyjne. Nie oznacza to oczywicie, e mamy narzdzia, aby z tym zagroeniem sobie poradzi. Obawiam si jednak, e drugie z zagroe jest bardziej podstpne. Zagroeniem tym s tendencje wspomniane w tytule tekstu, czyli zagroenie neoluddyczne, wspgrajce z rosncym analfabetyzmem naukowym
58 Tame, s. 111112. 59 O romantycznym i reakcyjnym rodowodzie New Age zob. B. Ponka-Syroka, Historyczno New Age: o XIX-wiecznych rdach pewnej perspektywy poznawczej, [w:] Oblicza przeszoci: zbir rozpraw, red. W. Wrzosek, Bydgoszcz 2011, s.157169.

Andrzej W. Nowak

187

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

[scientific illiteracy] spoeczestw konsumpcyjnych60. Pastwo neoliberalne, jak dobrze wiemy, oddao w rce rynku wikszo dawnych obowizkw. Zostawiajc sobie jako gwny instrument nacisku zarzdzanie strachem61. Strach, redystrybucja lku to nowa waluta, ktra kreuje nowe relacje wadzy i nowych wykluczonych. Strachem mona zarzdza na wiele sposobw: wojna z terroryzmem, wykorzystywanie klsk przyrodniczych, kryzys gospodarczy, brak zabezpiecze socjalnych, indywidualizacja i prekaryzacja stosunkw pracy. W tekcie tym interesuje mnie jeden tylko aspekt kultury strachu: zarzdzanie lkami technologicznymi i naukowymi. Strach, lk przed nauk, technik i wprowadzanymi przez nie do naszych zbiorowoci innowacjami potrafi by stymulujcy. Taki lk pobudza do dziaa, wyzwala reakcj obronn, pozwala na uruchomienie protestu. Czsto jednak strach staje si paraliujcy, powoduje, e czujemy si bezradni i cakowicie wyalienowani. Strach w duej mierze powodowany jest przez brak poczucia sprawstwa. Taki lk podwaa moliwo jakiegokolwiek upodmiotowienia, procesu, ktry mgby w cho najmniejszym stopniu zwikszy demokratyczn kontrol nad technonauk. Poddajc si takiemu strachowi, zamiast Utopii stajemy si zakadnikami Otchani. Lki przednowoczesne, bezsilno wobec samoorganizacji bytu pokonalimy m.in. dziki nauce i technice, to one pozwoliy nam wyrwa si ze wiata determinizmw. Sprzenie nauki i kapitalizmu wyzwolio wielkie moce, niestety w duej mierze znajdujce si poza nasz kontrol. Wspomniany powyej proces demokratyzacji i demokracj rozumiem jako taki rodzaj rzdw, w ktrym ci, ktrzy podlegaj jakiej wadzy, maj sposoby, mechanizmy, by ow wadz kontrolowa. Oczywicie myl o demos/ludzie, czyli zbiorowym sposobie na przemaganie oporu, a nie o strategiach jednostkowych. Kluczowe dzi jest pytanie o moliwo takiej demokracji, ktra nie zatrzyma si na drzwiach laboratorium i na drzwiach fabryki. Demokratyzacja technonauki, odzyskanie uniwersytetu-fabryki to zaprojektowanie i urzeczywistnienie nowego ludu/demos. To znale60 Ch. Mooney, Sh. Kirshenbaum, Unscientific America. How Scientific Illiteracy Threatens Our Future, New York 2009. Ch. Mooney, The Republican war on science, Cambridge M.A. 2005. 61 Por. W tym kontekcie trzyczciowy film w reyserii Adam Curtisa: All Watched Over by Machines of Loving Grace, BBC Two 2011. Warto zacytowa wypowied autora: So Ive traced how fundamentally, an idea like that, which is fine as an engineering concept, and then a computer information concept, and an ordering principle - are then taken up by powerful people, by technocrats, and by us as models for wider ideas about how to organise society, rdo: http://www.theregister.co. uk/2011/05/23/adam_curtis_machines_interview.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

188

Spaszczajc technonauk i traktujc j na rwni z kapitalizmem jako przejaw tej samej zasady: rozumu instrumentalnego, biopolityki, uniwersytetu-fabryki, tracimy moliwo dziaania

zienie sposobw na zbudowanie solidarnoci w technonaukowym wiecie. To dopiero pocztek zadania, jakie stoi przed ruchami emancypacyjnymi. W drugim etapie naley take wyposay w lud w narzdzia, rodki, kapita, dziki ktrym bdzie mg przeprowadzi proces samoupodmiotowienia. Jak wspomniaem wyej, na drodze do tego projektu stoi wiele przeszkd. Technonaukowa demokracja62 musi zmierzy si z zagroeniem ze strony dyktatu neoliberalnych reformatorw z jednej strony, technokratycznych potencjalnych sojusznikw z drugiej, a irracjonalizmem, lkami i eskapizmem neoluddystw z trzeciej. Odzyskanie uniwersytetu-fabryki to konieczno zajcia bardzo trudnej, obrotowej pozycji: to konieczno walki z narastajcym procesem naukowego analfabetyzmu i technofobi, kontrolowaniem technokratycznych tendencji i narastajcego dyktatu neoliberalnych zmian w obrbie nauki i edukacji. Pozycja obrotowej krytyki jest trudna, ale nie niemoliwa przykadem takiej postawy jest angielski lekarz, sceptyk Ben Goldacre, autor ksiek Bad Science i Bad Pharma63. W pierwszej z nich z ferworem i humorem rozprawia si on z mitami narosymi wok medycyny, w tym wok tzw. tradycyjnych, naturalnych, alternatywnych sposobw leczenia. W tym sensie wpisuje si on w figur racjonalistycznego owieceniowca, ktry zwalcza mity i zabobony; klasycznego technokraty. W ostatniej ksice Bad Pharma, ten sam autor z rwn pasj tropi oszustwa i manipulacj na styku wiata nauki i przemysu farmaceutycznego. W tej ksice staje si on sojusznikiem tych, ktrzy krytykuj neoliberalizm. Zamiarem Goldacrea jest prba upodmiotowienia pacjenta, uzbrojenia go w racjonalne sposoby oceny terapii. Pozwala to rwnoczenie by krytycznym wobec wspczesnego kapitalizmu, jak i wobec Otchani. Przeczytanie obu ksiek Goldacrea pozwala na dostrzeenie, e chcc si upodmiotowi, nie moemy porzuci prb zrozumienia technonauki. Spaszczajc technonauk i traktujc j na rwni z kapitalizmem jako przejaw tej samej zasady: rozumu instrumentalnego, biopolityki, uniwersytetu-fabryki, tracimy moliwo dziaania. Musimy pamita, e negatywny obraz nauk przyrodniczych to w duej mierze efekt niezrozumienia praktyki naukowej. Podajc tropem Lato62Por. Acting in an Uncertain World: an Essay on Technical Democracy, red. M. Callon, P. Lascoumes, Y. Barthe, Cambridge, MA 2009. 63 B. Goldacre, Bad Pharma: How Drug Companies Mislead Doctors and Harm Patients, London 2012; tego, Bad Science, London 2008, wyd. polskie: B. Goldacre, Lekarze, naukowcy, szarlatani: od przeraonego pacjenta do wiadomego konsumenta, tum. A. Romanek, Gliwice 2011.

Andrzej W. Nowak

189

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

ura, warto przyjrze si bardzo znanemu modelowi krenia faktw naukowych zaczerpnitemu z ksiki Pandoras Hope64. Latour zaproponowa pi ptli, po ktrych kry fakt naukowy, odpowiednio moemy rozumie to jako pi momentw funkcjonowania technonauki. Wymiemy je: mobilizowanie wiata, autonomizacja, sprzymierzecy, reprezentacja publiczna, powizania i wzy. Mobilizowanie wiata to pakowanie wiata w sowa, to praktyka laboratoryjna, eksperyment, moliwo studiowania ksigi natury. Autonomizacja to wpisywanie si w rol zawodow, funkcjonowanie w ramach kolektyww badawczych (termin Flecka). Sprzymierzecy to przede wszystkim pozyskiwanie funduszy, instytucjonalizacja zainteresowania. Reprezentacja publiczna to oswajanie ludzi z badaniami, budowanie zaufania do nauki, relacje z mediami i teksty popularnonaukowe. Wreszcie powizania i wzy to ptla nauki, ktra czy wszystkie inne ptle. S one bowiem nierozdzielne od siebie. Dopiero cao obrazu (wszystkie ptle) tworz fakt naukowy. Widzimy zatem, e mamy przynajmniej pi rnych pl, na ktrych obowizuj rnorakie zasady, a wszystkie te pola przynale w rwnym stopniu do pola praktyki naukowej. Pola te w rnym stopniu s podatne na neoliberalne reformy, w rnym stopniu ulegaj utowarowieniu. To humanistyczne wyobraenie o naukach cisych powoduje, e technonauka staje si symbolem dyskursu domykajcego, skoczonego, instrumentalnego. Gdy za Latourem porzucimy wiedzocentryczn i teoriocentryczn wizj nauki na rzecz ledzenia jej praktyk, to zobaczymy, e nauki cise maj mask pewnoci przede wszystkim wtedy, gdy funkcjonuj jako publiczny ekspert. Nauka jako praktyka laboratoryjna ma zupenie inn dynamik, to pene poszukiwa, pene zwtpie i bdw zbiorowe przedsiwzicie. Pytanie o obecno nauk przyrodniczych w obrbie nowego otwarcia uniwersytetu jest wane take gdy zapytamy o to, co powoduje zmian spoeczn. Czy dokonuj jej idee i czyny inspirowanych nimi tumw, czy moe raczej artefakty techniczne? Oczywicie nie trzeba tej alternatywy tak ostro formuowa. Wiedzieli to ju ci, ktrzy postulowali wadz Rad i elektryfikacj wsi. Wydaje mi si, e nawet jeli dyskutujemy nad wadz Rad, to problem elektryfikacji wsi nie zosta nawet jeszcze dobitnie postawiony. A co jeli rewolucj oprcz idei sprawiaj zmiany technologiczne? Rewolucyjny potencja maj raczej wynalazki inynierw ni gdybania humanistw. Wtedy przemiany nauki i techniki, jako zapewne najbardziej dynamicznych aspektw ludzkiej aktywnoci, same w sobie s otwarciem.
64 B. Latour, Pandoras Hope...

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

190

Tym wanie, ktrego poszukuj ci, ktrzy s zainteresowani nowym otwarciem uniwersytetu. Pyta zatem musimy, jak pogodzi Otwarcie na rzecz Utopii (politycznej, spoecznej zmiany) wraz z potencjalnym otwarciem technologicznym. Czy maj to by procesy wzajemnie si wspierajce, czy moe wykluczajce? Co wicej, pamita musimy, e Otcha moe zagrozi obu momentom. Pytajc o trudny sojusz ruchw emancypacyjnych z realiami technonauki, pytamy o przyziemn materialno Utopii. Jak pokazao dowiadczenie kontrkultury, lewica nie jest wolna od gnostycznej, doketycznej65 pokusy. Doketyczna pokusa to wizja wiata odcielenionego. Doketyci nie byli w stanie przyj, e Mesjasz moe mie ciao wraz z jego uomnociami. Rewolucja nie moe by wolna od trosk o psujce si krany, szczepienie dzieci, logistyczne problemy z dostarczaniem wieego chleba. Utopia musi by pomylana wraz ze swym wcieleniem, ma by speniana take materialnie, inaczej brnie w gnostyczne marzenia o bezcielesnej, prawdziwej Rewolucji. Dlatego Otcha i Utopia s tak rne jak doketyzm i wcielenie.

Poza technokracj ucieleniona demokratyzacja w epoce technokratycznej66

Problem ucielenionej, realnej strategii otwarcia uniwersytetw rozumianych jako miejsca produkcji wiedzy, reprodukcji systemu edukacyjnego, wymaga zapytania, jak jest moliwe demokratyzowanie samej technonauki. W ramach rosncej w ostatnich latach wiadomoci politycznej w obrbie spoecznych studiw nad nauk i technik67, gosy takie s coraz silniejsze. Przykadem moe by aktywno Sheili Jasanoff, ktra koncentruje si na tym, w jaki sposb porzdek spoeczny i produkcja naukowa s ze sob sprzone68. W ramach rosncej politycznej
65 Doketyzm: (gr. mniemanie, przypuszczenie, pozr) wczesnochrzecijaska herezja, wedug ktrej Syn Boy by tylko pozornie czowiekiem. Ciao Jego uwaano za rzeczywisto niebiesk albo za ciao podobne tylko do tego, ktre maj ludzie G. OCollins SJ, E.G. Farrugia SJ, Leksykon poj teologicznych i kocielnych z indeksem angielsko-polskim, tum. ks. J. Og SJ, B. ak, Krakw 2002, cyt. za: http://www.opoka.org.pl/slownik/ltk/doketyzm.html (data dostpu: 30 marca 2013). 66 Podtytu nawizuje do ksiki M. Bucchi, Beyond Technocracy 67 W jzyku angielskim uywane s m.in. nazwy: science, Technology Studies, Social Studies of Science. 68 States of Knowledge: the Co-production of Science and Social Order, red. S. Jasanoff, London 2004.

Andrzej W. Nowak

191

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

wiadomoci w obrbie STS69 robione s badania nad upodmiotowieniem pacjentw i przejmowaniem przez nich wadzy nad produkcj wiedzy (Volona Rabeharisoa70, Madeleine Akrich, Michel Callon), relacj pomidzy porzdkiem opieki a porzdkiem rynkowym w obrbie praktyk medycznych (Annemarie Mol)71, problemem ekspertyzy naukowej i jej statusu, szczeglnie w warunkach rynkowych. Wan rol odgrywa ledzenie konstytuowania si wiedzy, szczeglnie eksperckiej, i rola oddolnych ruchw jej wspksztatowania72. W obrbie STS znale mona take analizy jednoznacznie polityczne, jak na przykad te dotyczce polityki jdrowej73 i roli ekspertyz naukowych w demokracjach74. Coraz mielej STS wkracza w obszar ekonomii, dokonujc etnograficznych analiz rynku pod ktem tego, kto i co jest naprawd na nim sprawcze75. Ostatnimi czasy rozpoczto take podbudowan teori aktora-sieci analiz pastwa i jego urzdze taka etnografia pastwa pozwala ujrze, gdzie i jak realnie dziaa to, co nazywamy wadz i pastwem76. Wymienia mona by jeszcze wiele prac. czy je jedno nacisk na wag praktyk technicznych, naukowych, ich wszechobecno w naszym yciu spoecznym. Etnograficzne zaplecze STS i ANT powoduje, e otrzymujemy drobiazgowe badania, obszerne studia przypadku. Kompleksowa, szczegowa analiza technonauki nie wystarczy jeszcze, aby zreformowa, przyczyni si do otwarcia uniwersytetu, czy szerzej, struktur wiedzy. Analizy prowadzone w ramach STS i ANT mog by uyteczne take dla kapitalistycznego menaderyzmu, mog dostarczy
69 K. Moore, Powered by the People: Scientific Authority in Participatory Science, [w:] The New Political Sociology of Science: Institutions, Networks, and Power, red. S. Frickel, K. Moore, Madison 2006, s. 299323. 70 V. Rabeharisoa, The Struggle Against Neuromuscular Diseases in France and the Emergence of the Partnership Model of Patient Organization, Social Science and Medicine 2003, no. 57, s. 21272136. 71 A. Mol, The Logic of Care: Health and the Problem of Patient Choice, Oxford 2008. 72 S. Epstein, Impure Science: AIDS, Activism, and the Politics of Knowledge, Berkeley 1996. 73 G. Hecht, The Radiance Of France, Nuclear Power and National Identity after World War II, Cambridge MA 2009, czy nowa ksiaka tej autorki: Being Nuclear: Africans and the Global Uranium Trade, Cambridge MA 2012. 74 The Paradox of Scientific Authority The Role of Scientific Advice in Democracies, red. W.E. Bijker, R. Bal, R. Hendriks, Cambridge MA 2009. 75 D. Mackenzie, An Engine, Not A Camer:. How Financial Models Shape Markets, Cambridge MA 2008. 76 J.-H. Passoth, N.J. Rowland, Actor-Network State Integrating Actor-Network Theory and State Theory, International Sociology 2010, vol. 25, no. 6, s. 818841.

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

192

wiedzy o tym, jak skuteczniej budowa urzdzenia wadzy, rozciga sieci wyzysku. Takie ucielenione, materialistyczne analizy praktyk technonaukowych maj jednak t zalet, e pozwalaj one jednak na realistyczne rozpoznanie sytuacji. Nie bdzie realist politycznym ten, kto chce postulowa zmian spoeczn bez zmiany technologicznej. Chciabym zatem zapyta o moliwo takiego otwarcia, w ktrym bdzie miejsce dla uniwersytetu-fabryki, ale takiego, ktry byby do pomylenia poza kapitalistycznym sposobem organizacji spoeczestwa. Bliska jest mi ch zmiany wiata, Utopia, ale niepozbawiona swojego ucielenienia. Jednak eksploracja tej perspektywy to materia na osobne rozwaania.

Andrzej W. Nowak

193

anzpraktyka cyteroet 1(7)/2013

Andrzej W. Nowak filozof, czonek redakcji pisma Nowa Kry-

tyka. Autor ksiki Podmiot, system, nowoczesno. Publikowa midzy innymi w pismach Kultura i Historia oraz Recykling Idei. Jego zainteresowania naukowe obejmuj pord innych socjologi wiedzy i teori systemw-wiatw. Dane adresowe: Instytut Filozofii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza ul. Szamarzewskiego 89c 60-569 Pozna e-mail: andrzej.w.nowak@gmail.com Cytowanie: Andrzej W. Nowak, Demokratyzowanie czy neoluddyzm reforma uniwersytetu wobec wyzwa technonauki, Praktyka Teoretyczna nr 1(7)/2013, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr7_2013_NOU/11. Nowak.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Andrzej W. Nowak Title: Democratization or Neo-Luddism reform of the university in the face of technoscience Summary: The article can be viewed as an attempt to ascertain Neo-Luddistic tendencies present in critiques of higher education reforms. In the Polish context they can be identified in marginalization of technoscience perspective. Author points at potentially emancipatory dimension of technoscience and necessity of imagining change, which could serve as an alternative to both Neo-Luddistic technophoby and capitalistic technocracy. Keywords: Neo-Luddism, technocracy, technoscience, university, social change

Demokratyzowanie czy neoluddyzm...