Historia literatury polskiej:

SREDNIOWIECZE
966-poczatki cultury literackiej w Polsce. Chrzest Polski Mieszka 1.
Jezyk-lacina.
Jakub Parkoszowicz-rektor Uniwersytetu Krakowskiego , 1-szy ktory sprobowal nadac
forme graficzna jezyka „wulgarnego” tj.polskiego.
Przelomowym momentem dla kultury polskiego sredniowiecza bylo zalozenie
uniwersytetu w Krakowie w 1364. Uczelnia powstala dzieki staraniom krola Kazimierza
Wielkiego. Najwybitniejszym wychowankiem Akademii Krakowskiej byl Mikolaj
Kopernik.
Pod koniec 13 stulecia pojawiaja sie piewsze teksty w jezyku polskim.
Wazna role w rozwoju pismiennictwa polskiego odegraly postanowienia Kosciola
polskiego. W roku 1285 na synodzie-tj. na zebraniu duchowienstwa calego kraju
w Leczycy zwolanym przez arcybiskupa Jakuba Swinke zadecydowano, ze
duchowni maja odmawiac po polsku modlitwy i wyglaszac kazania.Chodzilo o obrone
polskosci ponoewz wiekszosc kleru w polskich miastach skladala sie z Niemcow . Od
tego momentu jednak nastapil rozwoj jezyka i literatury polskiej.
„BOGURODZICA”-najstarszy polski tekst literacki powstaly najprawdopodobniej w 13
wieku..Autorstwo anonomowe. w sredniowieczu i renesansie spelniala funkcje hymnu
narodowego. Spiewali ja rowniez zolnierze przystepujac do walki pod Grunwaldem ( co
wiadomo dzieki „Rocznikom” Jana Dlugosza )
Modlitwa zaczyna sie prosba do Matki Bozej o posrednictwo pomiedzy jej synem
Jezusem a ludzmi.
W drugiej strofie jest prosba bezposrednio zwrocona do Jezusa aby za posrednictwem
Jana Chrzciciela dal ludziom szczesliwe zycie na Ziemi a potem wieczne bytowanie w
raju.
Obie strofy koncza sie refrenem „Kyrie Elejson”-Panie , zmiluj sie nad nami.
Bogurodzica nalezy do Piesni Maryjnych tzn.zwiazanych z kultem Matki Bozej
KSIEGA HENRYKOWSKA- 1270 rok. Pochodzi z niej 1 polskie zdanie. „Daj ut(ac) ja
pobrusza, a ty pocziwaj”
„LAMENT SWIETOKRZYSKI”- jeden z pierwszych utworow polskich.
Jest to liryczny monolog Marii stojacej pod krzyzem. Przedstawia cierpienie matki
oplakujacej smierc syna.
Autorstwo anonimowe.
W epoce sredniowiecza wazny byl motyw smierci. Literackim
odpowiednikiem „Tanca smierci „- „Dance Makabre” jest wierszowana
„ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE SMIERCIA” pochodzaca z 15 wieku. Autor anonimowy.
W Polsce w 15 wieku nastepuje rozwoj zywotopisartwa-dzialy pismiennictwa
pouczajacego obejmujace zywoty, legendy i opowiesci o zyciu Swietych. Jedna z nich
jest „LEGENDA O SWIETYM ALEKSIE”, poniewaz jezyk polski ksztaltowal sie
przedewszystkin na przekladach. Byly to tlumaczenia religijnych piesni albo tez
fragmentow Pisma Swietego
„KRONIKA” GALLA ANONIMA-spisal dzieje piastowskiej dynastii. Napisany jest po lacinie
,opowiada jednak dzieje polskich wladcow. Dzielo to nalezy do najwybitniejszych kronik
sredniowiecznej Europy
Ukoronowanien sredniowiecznego kronikarstwa sa „ROCZNIKI” JANA DLUGOSZA. 12 ksiag.
Na relacji Jana Dlugosza oparl sie Henryk Sienkiewicz przedstawiajac w
„Krzyzakach” bitwe pod Grunwaldem ( w bitwie tej odznaczyl sie szczegolnym
mestwem ojciec Jana Dlugosza
RENESANS
Do Polski idee renesansu docieraly juz w 15 wieku. Na pierwszy plan zaczela sie
wysuwac szlachta.
„ W ODNOWIE RZECZYPOSPOLITEJ” JAN OSTROROG polityk i dyplomata wyksztalcony w Boloni
przedstawia nowa wizje-panstwa niazaleznego od Kosciola.

1
Za czasow Jagiellonow nastepuje ozywienie kontaktow z Wlochami. Slub Zygmunta
Starego z wloska ksiezniczka Bona otwiera polske dla licznych przybyszow z Wloch.
Liczni Polacy wybieraja sie na studia do Wloch.
Gdy cala Europa pograza sie w nietolerancji Polska staje sie oaza spokoju. Jednym z
przybyszow jest FILIP BUONACCORSI- KALLIMACH (przyjal imie antyczne), ktory musial
uciec z kraju za udzial w spisku przeciwko Papiezowi. Znalazl schronienie na dworze
biskupa lwowskiego: Grzegorz z Sanoka. Kallimach zrewanzowal sie swojemu
opiekunowi piekna biografia „ZYCIE I OBYCZAJE GRZEGORZA Z SANOKA”- uczynil z niego
ideal renesansowego humanisty.
Wiersze kallimacha z pewnoscia wplynely na pierwsze pokolenie polskich poetow
renesansowych.
Role inspiratora odegral rowniez Konrad Celtis-przybysz z Niemiec. Nie byl
uciekinierem, lecz ciekawy swiata humanista-skuszony slawa krakowskiej akdemii. Byl
zalozycielem pierwszego humanistycznego stowarzyszenia w Polsce-NADWISLANSKIE
TOWARZYSTWO LITERACKIE.
Swoje krakowskie czasy opisal w wierszach poswieconych pieknej Hasilinie.
Z Niemiec pochodzili pierwsi w Polsce drukarze.
Wsrod szlachty rozszerzyl sie kalwinizm tj. antytrinitarze-poniewaz nie uznawali trojcy
Swietej.
W 1573 roku zostala uchwalona konfederacja warszawska-ktora gwarantowala
wszystkim roznowiercom pokoj religijny, rownouprawnienie i opieke Panstwa.
pierwsze pokolenie humanistow pisalo po lacinie-wlaczali sie w ten sposob w ruch
humanistyczny miedzynarodowy. Lacina byla podstawowym jezykiem edukacji, dlatego
utwory pisane po polsku byly dla niewyksztalconych.
Andrzej Krzycki-prawdziwy czlowiek renesansu. Na jego tworczosc skladaja sie
zarowno utwory religijne jak i odwazne erotyki. W jego utworach mozna odnalezc chec
zademonstrowania wlasnych pogladow i zapisanie wlasnych doswiadczen.

Mikolaj Hussowski-wywodzacy sie z ubogiej szlacheckiej rodziny rowniez wyrazal w

swoich utworach wlasne poglady. Sprzeciw w nim budzi przedewszystkim swiat
podzielony na biednych i bogatych.
Najslynniejszym dzielem Mikolaja jest „P IESN O ZUBRZE” napisana dla Papieza Leona X.

Klemens Janicki-podopieczny Andrzeja Krzyckiego-skromny chlopski syn. Wiersze

Janickiego przepelnione sa lagodnym smutkiem ( „SMUTKI” ) Jest to rodzaj autobiografii
w ktorej to opowiada o sobie i o chorobie a takze o zblizajacej sie smierci. Jego poezja
jest wzruszajacym zapisem krotkiego lecz niezwyklego zycia.
Przed Kochanowskim Janicki jest najwybitniejszym polskim poeta.

Renesans-okres w ktorym ksztaltuje sie nowy model panstwa.

Jednym z pisarzy, ktory wyrazal swoje poglady na ksztalt i organizacje nowego
Panstwa byl Andrzej Frycz Modrzewski w swoim obszernym traktacie
zatytuowanym : „O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ”. ktora skaldala sie z 5 ksiag. Dzielo to
zostalo ocenzurowane, poniewaz pisarz glosil idee sprzeczne z polityka Kosciola.
Frycz marzy o Panstwie surowym,rzadzonym przaz Filosofow. W ktorym ceni nauke a
nie rozrywke.Pisal lacina.
Piotr Skarga-pisarz , ksiadz i jezuita. Wyrazil swoja wizje Panstwa w „KAZANIACH
SEJMOWYCH”. Wizja ta opierala sie na idei silnej monarchi poslusznej Kosciolowi.
Na poczatku 16 wieku z krakowskick drukarni zaczely wychodzic polskie ksiazki.
Za pierwsze z nich uznaje sie przeklad lacinskiego modlitewnika
zatytuowanego „Raj duszny”. Jego autorem byl Biernat z Lublina-
wyksztalcony ksiadz.
W lacinskich listach Biernat glosil wolnosc ludzkiego umyslu. Te same mysli znajduja
sie w jego najwazniejszej pracy literackiej „Zywot Ezopa Fryga”. Do „Zywota”

2
dolaczone sa pierwsze w jezyku polskim bajki, ktorych wynalazca jest wlasnie Ezop.-
byly to krotkie opowiesci o ludziach ,zwierzetach czasem roslinach.
W 16 wieku powstalo w Polsce kilka swietnych tlumaczen Starego i Nowego
Testamentu. Naleza do nich:
-kalwinska Biblia brzeska
-katolickie Pismo Swiete w przekladzie ksiedza jezuity Jakuba Wujka,ktore dopiwero w
20 wieku zastapiono biblia Tysiaclecia.
W 1543 roku wyszedl :traktat Mikolaja Kopernika „O obrotach sferniebieskich”,
- traktat Mikolaja Kopernika „O obrotach sferniebieskich” oraz
-dialog Mikolaja Reja „Krotka rozprawa miedzy 3 osobami: Panem, Wojtem a
Plebanem”
Jednym z utworow Mikolaja Reja jest rowniez „Wizerunek wlasny zywota czlowika
poczciwego”-w ktorym to przedstawia swoj wizerunek spokojnego uczciwego zycia.
Utwor ten jak i inne tegoz pisarza zaliczany jest do do nurtu literatury parenetycznej-
czyli pouczajacej.

Jednym z najwybitniejszych polskich poetow renesansu jest JAN KOCHANOWSKI. Urodzony

w 1530 roku . Student Akademi Krakowskiej. W latach 50-ych wyrusza do Wloch gdzie
poznaje jezyk i kulture wloska. Na uniwersytecie w Padwie nabywa gruntowne
humanistyczne wyksztalcenie. Do kraju powraca na stale w 1559 roku. Okolo 1571
roku osiedla sie na stale w odziedziczonym po ojcu Czarnolesie.Wkrotce zeni sie z
Dorota Podlodowska. Zmarl 22 sierpnia 1584 roku w Lublinie.
Autor licznych fraszek, trenow i piesni.

BAROK

W 1577 roku kosciol polski przyjal uchwaly soboru trydenckiego. Wkrotce potem na
tronie zasiadl zdecydowany przeciwnik nowinek religinych ZYGMUNT III WAZA-
otaczajacy sie chetnie Jezuitami.Jego spowiednimiem byl Piotr Skarga. PIERWSZE
KOLEGIUM JEZUICKIE POWSTALO W P OLSCE W 1564 ROKU. Program szkol jezuickich
podporzdkowany byl trescia religijnym. Gdy na arenie politycznej zaczeli nominowac
wychowankowie szkol jezuickich-Polska wkroczyla w okres kontrreformacji. skonczyly
sie czasy renesansowych polemik religijnych. Pod koniec 16 wieku przez Polske
przeszla ogromna fala nawrocen.
Kontrreformacja oddzrzucila idee tolerancji religijnej. Wydano rowniez w 1658 roku
traktat o wyrzuceniu Arian z Polski. Dostep do najwyzszych urzedow w panstwie mieli
przedewszystkim Katolicy.
Tymczasem Panstwo przezywalo ogromny kryzys . Zygmunt III Waza zastal Polske
Wielkim mocarstwem a zostawil ( 1632 )lPanstwo oslabione uwiklane w rozne wojny z
sasiadami. Od roku 1648 ( powstanie kozackie pod wodza Chmielnickiego ) zaczal sie
gwaltowny upadek szlacheckiej Rzeczypospolitej, ktora byla juz o wiele mniejsza i
bardzo wyludniona.
Pierwsze obrazy kryzysu widac jaz w trenach Jana Kochanowskiego, ktore przynosza
niepokojace zmiany w pogladach poety na Boga, czlowika i zycie.W tym czasie
pojawial sie w Polasce poezja metafizyczna.

BUNT METAFIZYCZNY-protest przeciwko swiatu, przeciwko swemu losowi i calej otaczajacej

go rzeczywistosci

MIKOLAJ SEP SZARZYNSKI jest jednym z przedstawicieli metafizyki w Polsce. Jego jedyna
ksiazke „Rytmy abo wiersze polskie” wypelnia poezja religijna. Majestatyczny porzadek
kosmosu przeradza sie w chaos gwaltownych obrotow rozpedzonego nieba.

„RYTMY” MIKOLAJA SEPA SZARZYNSKIEGO „-Milosc do rzeczy materialnych jest

przemijajaca.Milosc ta nie przynosi czlowiekowi szczescia. Trzeba bowiem kochac
3
Boga-prawdziwy cel ludzkiej milosci.. W „Rytmach” Szarzynski zada wyboru: albo bog
albo swiat. Sep nie wierzy juz-jak w renesansie-w sile czlowieka. Bez Bozej pomocy
bohater skazany jest na kleske.

Podobnie jak Sep Szarzynski slabosc i grzesznosc czlowieka widzial w swoich

religijnych wierszach SEBASTIAN GRABOWIECKI-autor wydanego w 1590 roku „Setnika
rymow duchownych” Poeta jednak, w przeciwienstwie do Szarzynskiego dostrzegal
sprzecznosci swiata, leczufal zarazem w milosierdzie boze. nie wyrzekal sie wiec
rozkoszy zycia.
wedlug niego dobry chrzescijanin powinien wciaz rozmyslac o smierci poniewaz przez
nia wiedzie droga do zucia wiecznego.

DANIEL NABOROWSKI-w lego poezji widac wyraznie 17-wieczny kryzys kultury polskiej. Byl
najbarzdiej uczonym sposrod wszystkich tworcow tej epoki. Nie òpublikowal w ogole
swoich utworow. Przetrwaly one w postaci rekopisow. nieborowski zna niedostatki
ludzkiej natury .W „Na krotkosc zywota” przywoluje barokowa metaforyke ulotnosci
ludzkiego istnienia. Jako wyznawcw kalwinizmu nie wierzy Naborowski by czlowiek
mogl zyc bez grzechu. Zbawienie nie zalezy bowiem od dobrych uczynkow, ale od
niepojetej laski bozej, ktora jednych przeznacza do zbawienia innych di potepienia.
naborowski nie rozumie swiata i nie ma zadnej recepty na istnienie. Najlepiej wiec zyc
w biernym oczekiwaniu na Boska pomoc.

JAN ANDRZEJ MORSZTYN-byl najwybitniejszym przedstawicielem marinizmu w poezji

polskiej. Duza czesc jego otworowto przeklady tekstow Giambatista Marina-nie
nasladowal go .lecz przyswoil sobie jego metody tworcze. Jego wiersze sa pelne
odwolan do tekstow innych tworcow.
Jest to swiat pozbawiony wartosci moralnych-ich miejsce zajmuja wartosci estetyczne:
piekno i brzydota.To co jest piekne jest dobra , to co jest brzydkie jest zle.W cztycznym
swiecie kultury jedynym autentycznym uczuciem jest milosc, pozbawione jednak
filozoficznej glebi jaka nadawal jej renesans. Tej milosci poswieca Morsztyn dwa
poswiecone w rekopisie zbiory wierzsy: „Kanikule” i „Lutnie”
Milosne wiersze Andrzeja Morsztyna sa chlodne. ( „O swej Pannie” „Do tejze” ). Brak
spontanicznosci uczuc. Wszystko jest wyrezyserowane.
Poeta bardzo czesto kojarzy milosc ze smiercia i cierpieniem ( „Do trupa” )
HIERONIM MORSZTYN- W poemacie „Swiatowa rozkosz” przedstawia niezliczone
bogactwa przyjemnosci, ktore oferuje nam doczesne zycie i w ostatnich wersach zada
od czytelnika wyrzeczenia sie tych rozkoszy.Poeta maluje wizje rozkladajacego sie po
smierci ludzkiego ciala, ktore jest symbolem wszystkich przemijajacych dobr-
W poemacie „O swietnym swiecie” –wszystkie rozkosze sa pozorne. Morsztyn wierzy,
ze czlowiek moze odrzucic ta iluzje bytu i zyc w pokoju oraz milosci Bozej.
ZBIGNIEW MORSZTYN-poeta arianski, opisuje w swoich wierszach swoj udzial w wojnach.
przedstawia wojne jakom problem moralny. skupia sie przedewszystkim na codziennej
mece zolnierskiej i nie opisuje heroicznych rycerskich czynow.
Dla Morsztyna rzeczywistosc byla migotliwa i zmienna-przypominala mu kaprtsny sen.

To poczucie iluzorycznosci swiata-bylo charakterystyczne dla

calej epoki Baroku!!!!!!!!!!!!!

Zbior wierszy Zbigniewa Morsztyna zatytulowany „Emblemat”-to opisy przemian duszy

ludzkiej (forma bardzo modna w literaturze 17 wieku jako polaczenie slowa i obrazu.
Skladaly sie nan 3 elementy:
-alegoryczny obrazek
-napis, tj. motto
-i komentarz w postaci wiersza)

4
 W swoich „Emblematach”-uzywajac metaforyke „Piesni nad Piesniami” opisuje milosc
duszy do boga. Miesza sfery doswiadczenia erotycznego i religijnego.

Barokowa poezja milosci chciala zastapic milosc swiatowa

miloscia do Boga, a erotyzm-religijnym uniesieniem.

Sarmantyzm-kultura szlachty polskiej od schylku 16 wieku i do polowy 18 wieku.

( nazwa wywodzi sie z mitem utrwalonym przez historykow renesansu, ze polski stan
rycerski wywodzil sie od starozytnego plemienia Sarmatow- jezdzcow, ktorzy w
tamtych czasach podbili ziemie nad Wisla )
W wieku 17 sarmatyzm stal sie podstawa szlacheckiego swiatopogladu, ideologia.
Sarmatyzm charakteryzowal sie:
-przekonaniem o absolutnej wyzszosci polskiego modelu politycznego
-wyzszosci sposobu zycia, obyczaju a nawet stroju.
Jednym slowem: wiara we wlasna doskonalosc.
Prowadzilo to nie raz do koncepcji dziwnych i smiesznych: np. jeden z pisarzy 17
wieku-przekonany o wyzszosci jezyka polskiego-udowadnial, ze Bog mowil w raju do
Adama i Ewy po polsku.
Sarmacki kult tradycji rodzinnych wplynal na wielki rozkwit pamietnikarstwa w 17-
wiecznej Polsce.
Najswietniejszym pamietnikiem barokowym jest dzielo Jana Chryzontoma Paska-w
ktorym ukazuje poglady i przekonania przecietnego szlachcica tej epoki.
Pasek prezentuje sie jako wierny obronca szlacheckich swobod, dzielny choc czasem
okrutny i chciwy lupu zolnierz, lecz dobry maz i gospodarz.. Jest przekonany, ze to co
jest dobre dla niego jest rowniez dobre dla Rzeczypospolitej-
Pamietniki Jana Chryzontoma Paska wywarly ogromny wplyw na pozniejsza literature
polska. M.in. staly sie jednym z najwazniejszych zrodel dla Henryka Sienkiewicza przy
pracy nad „Trylogia”.

WESPAZJAN KOCHOWSKI- rowniez w jego tworczosci poetyckiej znajdujemy swiat wartosci

sarmackich. Jest zolnierzem i czlowiekiem bardzo religijnym.
W jego zbiorze wierszy „Nieproznujace proznowanie” zawierajace liczne fraszki , piesni
i utwory nagrobne walcza 2 koncepcje zycia:
-heroiczna i – ziemianska
Wszedzie dopatruje sie sladow bozej reki. Dla niego rzeczywistosc jest wyrokiem bozej
opatrznosci.. Sarmaci wedlug poety sa nowym narodem wybranym.
W roku 1695 ukazala sie „Psalmodia polska”-36 psalmow napisanych poetycka proza,
nasladujaca styl Biblii. Przedstawia los jednostki uwiklany w dzieje narodu i niepojete
Boze plany. Narod sarmacki-wedlug poety odgrywa w tych planach role szczegolna
( szlachta ).Polska walczaca z Turcja ochrania bowiem cala Europe i jest przedmurzem
chrzescijanstwa. Triumf w bitwie pod Wiedniem byl dla Kochowskiego znakiem
nieustajacej opieki Stworcy nad swoim narodem wybranym. Kroò Jan III sobieski zostal
zas przedstawiony jako prawdziwy maz opatrznosciowy-Sarmata idealny.

WACLAW POTOCKI- jego poezje charakteryzuje ogromny krytycyzm wobec szlacheckiego

spoleczenstwa 17 wiecznejuj Polski. Nas jego pogladach zawazyly z pewnoscia ciezkie
zyciowe doswiadczenia. Potocki widzi roznice pomiedzy idealami sarmackimi a
sarmacka rzeczywistoscia. Prawdziwy Sarmata jest wedlug niego przedewszystkim
obywatelem,ktory zawsze kieruje sie dobrem panstwa. Uwazal, ze przynaleznosc do
stanu szlacheckiego jest w rownym stopniu przywilejem co obowiazkiem. Potocki
wymagal od szlachty madrosci, dzielnosci i poswiecenia.. Dostrzegal jednak wokols
siebie: ciemnote, fanatyzm religijny i nietolerancje..
Byl moralista, nie wierzyl jednak, ze jego wiersze moga zmienic swiat-wplynac na
ludzkie sumienie.

5
Cale swoje zycie spedzil w swoim domu, intelektualnie osamotniony. Pisal zarowno
obszerne utwory epickie, piesni, treny i epigramaty.
Do najwazniejszych jego dziel naleza zbiory epigramatow „Moralia”, „Ogrod fraszek”..
„Wojna Chocimska”- Bohaterem eposu jest idelny Sarmata Jan Karol Chodkiewicz.-
oddany calkowicie sprawom ojczyzny i gleboko przekonany o wyzszosci sarmackiego
narodu nad innymi.
„Wojna Chocimska” jest szczytowym osiagnieciem literackim sarmackiego baroku,
dzielem oryginalnym, przewyzszajacym sila wyrazu 17 wieczne eposy europejskie.

Tendencje klasyczne.
W 17 wieku Rzeczpospolita targana byla licznymi konfliktami i wojnami. Kraj ubozal i
wyludnial sie.. Nie byly to czasy sprzyjajace klasycznej harmonijnej wizji swiata. Mimo
to pojawili sie w Polsce tworcy, ktorzy na przekor nniespokojnej rzeczywistosci-wciaz
odwolywali sie do klasycznych idealow porzadku,prostoty i jasnosci.
SZYMON SZYMONOWIC ( Simon Simonides ) kultywowal tradycje klasycyzmu.. Pisal jak
polscy humanisci po lacinie, lecz slawe przyniosly mu polskie „Sielanki”.
„Sielanki” Szymonowica byly proba ucieczki przed niespokojna rzeczywistoscia.. Poeta
uwazal , ze nieszczesciem jego czasow bylo odejscie od prostoty, ladu i harmonii,
ktorej wzory dawala przyroda.Tesknil za renesansem. Swoj czas porownywal do
okrutnego wieku zelaza , w ktorym dominuja przemoc, obluda i nietolerancja.
Kryrykowal barokowa literature.. Nie lubil w poezji przesadnej ozdobnosci.. Uwazal ,ze
trzeba dazyc do klasycznej prostoty...
Do najpiekniejszych sielanek naleza tez „Kolacze”,-utwor opisujacy staropolski obrzed
weselny,
„Czary”- przedstawiajace magiczne zabiegi zazdrosnej zony , ktora chce odzyskac
serce niewiernego meza.

Modny barokowy model literatury odrzucali rowniez BRACIA OPALINSCY: Krzysztof i

Lukasz.
Opalinski uwazal , ze trzeba pisac jasno i prosto ( tak jak uwazal rowniez Szymonowic)
Rola tworcy, wedlug Opalinskiego jest docieranie do istoty zjawisk. Potrzebna jest do
tego dyscyplina slowa, ktorej czesto brakowalo barokowym poeta.

Barok przetrwal w kulturze polskiej az do polowy 18 wieku. W czasach saskich (1697-

1763) dominowala literatura religijna.
JOZEF BAKA-byl indiwidualnoscia pisarska tego okresu. Byl ksiedzem jezuita. W ”Uwagi
smierci niechybnej”-Baka probowal ozywic zuzyty jezyk i przebrzmiale formy literatury
barokowej uciekajac sie do –groteski.
Groteska-polega na wybujalej fantastyce, swobodnym mieszaniu tragizmu i komizmu,
prowokacyjnym odrzuceniem przyjetej wizji swiata, niejednolitosci stylistycznej,
laczeniu wykwintnego i wulgarnego slownictwa.
Oczywiscie Baka nie jest poeta metafizycznym. Brak mu filozoficznej wnikliwoscii
dyscypliny intelektualnej.. Jego „Uwagi smierci nniechybnej”- to raczej zaproszenioe do
upiornej zabawy, szalonego wirowanai, w ktorym zapomina sie nie tylko o rozkoszy
swiatowego zycia, ale rowniez o strachu przed nieuchronnym przemijaniem.
Wizja triumfujacej smierci otwiera wiec ( Mikolaj Sep Szarzynski )i zamyka (Jozef Baka )
poezje polskiego baroku.

OSWIECENIE

Oswieceniem nazywamy okres w dziejach kultury eoropejskiej od ok. 1680 roku do

konca 18 wieku. W Polsce epoka oswiecenia zaczyna sie nieco pozniej ( lata 40 18
wieku ) a konczy w pierwszym 20-leciu 19 wieku.

6
Oswiecenie- rozumowe dazenie do wiedzy, ktora zalecal Kartezjusz. Rozum byl w tym
okresie prawdziwym przedmiotem kultu. Swiat jest poznawalny, trzeba tylko odwazyc
sie myslec..
Filozofie oswiecenia popularyzowali liczni pisarze. Najslawniejszym psrod nich byl
Wolter- rozum byl dla niego miara prawdy. ostro atakowal religie.
Wielu myslicieli oswiecenia sklanialo sie do zaprzeczania istnienia Boga.-Ateizm.
Wolter jednak uwazal, ze istnienie Boga mozna dowiesc rozumowo.Porownywal swiat
do zegara, ktory musial ktos skonstruowac....
Poczatkowo w sztuce wspolistnieja tendencje barokowe i klasyczne.( w latach
panowania Ludvika 14 )
W okresie panowania Ludvika 15 ( 1715-1774 ), w miejsce dostojnej sztuki klasycznej
pojawia sie styl dekoracyjny, kameralny, subtelny-okreslany mianem r- ROKOKO.
Oswiecenie w literaturze:
Epoka oswiecenia to przedewszystkim okres triumfu klasycyzmu. Literatura stara
sie odkryc lad i harmonie swiata. Kartezjanskie zalozenie jest : co jest prawdziwe , jest
jasne i wyrazne. Dazy sie powszechnie do prostoty stylu i przejrzystosci mysli.
Rola literatury jest przeksztalcenie swiata, rozumne zmierzanie do postepu przez
oswiecenie ludzkich umyslow.
W opozycji do klasycyzmu rozwinal sie prad literacki – SENTYMENTALIZM.
Nasrawiony na penetracje wewnetrznego , uczuciowego zycia bohatera.
Zamiast dla charakterystycznego dla klasycyzmu-kultu rozumu, sentymentalisci glosili
pochwale czulosci i prostoty.
Literatura Rokoka- charakteryzowala sie wielka elegancja i subtelnoscia tresci.
Literatura Rokoka miala przedewszystkim dostarczac rozrywki i cieszyc swoim
pieknem i wdziekiem.

OSWIECENIE W POLSCE:

Polskie oswiecenie zaczyna sie w latach 40 18 wieku.-jeszcze w czasach saskich.

Magnaci skupieni wokol rodziny Czartoryskich dazyli do przyjecia nowych idei-dazyla
do modernizacji panstwa. Poparli oni rowniez kandydature na krola Stanislawa
Leszczynskiego ( po smierci Augusta II ).
Do najwybitniejszych dzialaczy rego okresu nalezeli: -ANDRZEJ I JOZEF ZALUSCY.. Za ich
najwieksze osiagniecie uwaza sie zalozenie w Warszawie w roku 1747 pierwszej
biblioteki publicznej.-nowoczesnego osrodka mysli naukowej.
Dzialaczem kulturalnym i politycznym byl tez niedoszly krol STANISLAW LESZCZYNSKI.
Przypisuje sie mu wspolautorstwo traktatu politycznego „Glos wolny wolnosc
ubezpieczajacy”. Jest to ostra krytyka nierzadu i anarchi, zjawisk, ktore niszczyly
polskie panstwo. a zarazem propozycja reformy panstwa w duchu oswieceniowej
mysli demokratycznej.
Program Leszczynskiego byl jednak z gory skakzany na niepowodzenie, poniewaz
autor nie chcial wystapic przeciwko zasadzie „liberum veto”.
Najwazniejszym osiagnieciem wczesnego okresu oswiecenia polskiego byla reforma
szkolnictwa.. Istotne przemiany powstaly na poziomie nauki sredniej – byl to
przedewszystkim rezultat pracy publicysty, pisarza i poety STANISLAWA KONARSKIEGO.
Dzieki staraniom Konarskiego otworzono w Polsce pierwsza nowoczesna szkole-
przeznaczone dla szlacheckiej mlodzierzy COLLEGIUM NOBILIUM
Przylazyl akcent na nauki przyrodnicze, historie, geografie, ekonomie, nauki prawne i
jezyki nowozytne.. Nowa byla takze metoda nauczania,oparta na logicznym mysleniu i
laczaca wiedze teoretyczna z praktyka.. Nowa szkola ksztalcic miala swiadomych
obywateli, przygotowujac ich do zycia publicznego.
W ulozonych przez Konarskiego „Ustawach szkolnych” (1753-1755) wazna role
odgrywala sprawa reformy jezyka. Konarski przeciwstawial sie zdecydowanie
napuszonemu barokowemu stylowi juz w lacinskiej rozprawie „O poprawie wad

7
wymowy”. Byl zwolennikiem prostoty, jasnosci i zwiezlosci zarowno w mowie, jak i
pismie.
Jako pierwszy Konarski z oswieceniowych pisarzy odrzucal zdecydowanie zasade
„liberum veto” oraz przeciwstawial sie przeciwko naduzyciom szlacheckiej wolnosci w
swoim traktacie politycznym „O skutecznym rad sposobie”.

Rozkwit oswiecenia polskiego wiaze sie z osoba krola Stanislawa Augusta

Poniatowskiego-wokol osoby wladcy i wspierajacej go rodziny Czartoryskich-skupila sie
grupa dzialaczy i pisarzy zmierzajacych do przebudowy i unowoczesnienia panstwa.
KONFEDERACJA BARSKA- byl to patriotyczny i religijny ruch szlachecki, ktory
przeciwstawial sie reformom. Protestowal takze przeciwko interwencji Rosjan i przeciw
wszelkim przemianom ustrojowym oraz spolecznym.
Konfederaci bronili dawnej sarmackiej polski. Poezja tego tragicznego ruchu,w ktorym
patriotyzm mieszal sie z fanatyzmem i prymitywizmem-odwolylal sie do tradycji
barokowej liryki religijnej.
Dlatego wlasnie przedmiotem ataku dla oswieconych stal sie sarmatyzm-ktory
kultywowal falszywe przekonanie o wyzszosci szlacheckiego spoleczenstwa nad innymi
kalsami i narodami.
Jest to okres burzliwego rozwoju czasopismiennictwa , publicystyki, teatru i
szkolnictwa.

CZASOPISMIENNICTWO:

„Monitor”- najwazniejsze czasopismo spoleczno-polityczne wydawany w latach 1765-

1785. Wyrazal poglady srodowiska krola Stanislawa Augusta. Na lamach „Monitora”
odbyla sie polemika z tradycja sarmacka.
Do najbardziej znanych autorow tego pisma nalezeli: Ignacy Krasicki, Franciszek
Bohomolec oraz Franciszek Zablocki.

„Zabawy Przyjemne i Pozyteczne” -pierwsze polskie czasopismo literackie-

zwiazane rowniez z dworem krolewskim i wyrazajace upodobania artstyczne tegoz
wlasnie srodowiska. Czasopismo to ksztaltowalo literacki smak epoki w duchu
klasycyzmu. Drukowano tam artykuly, utwory oparte na wzorach literatury antycznej i
oswieceniowej poezji europejskiej.
Uczyc i bawic- taki byl program klasycyzmu polskiego epoki stanislawowskiej.

SZKOLNICTWO:

W roku 1765 dzieki staraniom krola Stanislawa Augusta Poniatowskiego powolana

zostala –SZKOLA RYCERSKA-nawiazujaca do modelu Collegium Nobilium, ale jeszcze
bardziej oparta na naukach przyrodniczych.
Momentem przelomowym dla reformy szkolnictwa Polski bylo jednak ustanowienie na
sejmie obradujacym od 1773 roku.- KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ.
pretekstem do powolania tej komisji bylo rozwiazanie zakonu jezuitow, ktory dzierzyl w
swych rekach wiekszosc polskich szkol. Nalezalo zagospodarowac olbrzymie majatki
zakonu. Krol wysunal propozycje, by srodki te przeznaczyc na publiczna edukacje
Powolanie Komisji Edukacji Narodowej nie bylo jednak czystym przypadkiem. Decyzje
ta podjal sejm, ktory zatwierdzil pierwszy rozbior Polski. Reformatorzy skupieni wokol
osoby krola zdawali sobie sprawe, ze ostatecznemu upadkowi Rzeczypospolitej moga
zapobiec glebokie zmiany w swiadomosci Polakow.
Komisja Edukacji Narodowej podjela probe reformy szkolnictwa od poziomu szkol
parafialnych az do uniwersytetow.
W skald komisji wchodzili najwybitniejsi oswieceniowi dzialacze polityczni i kulturalni
tacy jak : Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski czy Grzegorz Piramowicz.

8
Powolano rowniez Towarzystwo do Ksiag –elementarnych w 1775 roku-ktore mialo za
zadanie przygotowanie programow nauczania oraz ksiazki szkolne.

TEATR:

Ludzie Oswiecenia cenili teatr bardzo wysoko. Wlasnie w tej epoce powstal publiczny
staly teatr. Odgrywqa on wazna role w szerzeniu nowych idei oraz w walce z
wykorzenieniem kultury sarmackiej. Teatr mial za zadanie nauczac i propagowac nowy
model spoleczenstwa.

Do pierwszych autorow polskiego teatru nalezal jezuita FRANCISZEK BOHOMOLEC-pisal

glownie komedie.

Mistrzem polskiej komedii oswieceniowej byl Franciszek Zablocki. Jego komedie byly
oparte na wzorach francuskich. Przykladem moze byc „Fircyk w zalotach”

Na polu komedii zaslynal rowniez JULIAN URSYN NIEMCEWICZ. Najwiekszy rozglos

przyniosla mu komedia polityczna „Powrot posla”
W „Powrocie posla” Niemcewicz przedstawil konflikt dwoch swiatow: -postepowej
szlachty oraz wyszydzana przez oswieceniowa publicystyke-Sarmatow.

Za najwybitniejsza postac polskiego teatru mozna uznac WOJCIECHA BOGUSLAWSKIEGO. Byl

nietylko autorem wspanialych sztuk, jak rowniez wysmienitym aktorem.
Sposrod utworow napisanych przez Wojciecha Boguslawskiego do dzis grane sa
jeszcze dwa: „Henryk 4 na lowach”, „Cud mniemany”- czyli „Krakowiacy i Gorale”.

LITERTURA:

O literaturze oswiecenia mowi sie czesto „literatura stanislawowska”. Krolowi bliska

byla racjonalana estetyka klasycyzmu.
Stalym uczestnikiem obiadow czwartkowych krolewskich byl Adam Naruszewicz-poeta,
tlumacz i historyk. Byl wieloletnim redaktorem „Zabaw Przyjemnych i Pozytecznych”.
Jego dziela to np. : „Hymn do slonca” , „Balon”
Naruszewicz byl rowniez mistrzem liryki salonowej. Do najpiekniejszych utworow
naleza: „Filizanka”.
Szczegolna slawe przyniosly mu jednak satyry( satyra.utwor przyjemny i pozyteczny,
ktory bawi, ale tez naucza ). Najbardziej znana satyra Naruszewicza jest „Chudy
literat”.-utwor atakujacy intelektualne zacofanie szlachty.

Pierwsza gwiazda literatury oswieceniowej byl IGNACY KRASICKI. Od 1765 roku mlody
ksiadz zaczal zapelniac swoimi utworami strony „Monitora” W roku 1766 zostal
biskupem warminskim. Umarl w Berlinie.
Pisal satyry, bajki, poematy heroikomioczne. Wiek 18 to epoka rozwoju powiesci. W
Polsce najwieksze zaslugi w tym polu polozyl wlasnie Krasicki jego „Mikolaja
Doswiadczynskiego przypadki”-to proba polaczenia modnych wowczas w literaturze
typow powiesci :-obyczajowej, utopijnej i awanturniczej.

STANISLAW TREMBECKI-tak jak Ignacy Krasicki chcial byc poeta-filozofem. Krytycznie i z

dystansem patrzyl na sprawy swiata. Nalezal do oswieceniowych libertynow-pogardzal
zabobonnoscia i fanatyzmem. Odzrucal rowniez religie jako niezgodna z rozumem.
Odrzucajac Boga i religijna moralnosc korzystal z uciech zycia.. §Pisal zwykle dla
pieniedzy, lecz pisal na prawde swietnie. Pisal bajki .ody , panegiryki. Jego talent
najlepiej widac w przerobkach bajek La Fontaine’a.
Jego prawdziwym arcydzielem jest jednak poemat „Sofiowka”- ktora stala sie jakby
testamentem Trembeckiego. W przepieknych wierszach znajduje sie refleksja na temat
9
sensu historii i zycia jednostki. Trembecki w tych wierszach zegna sie ze siwtem,
pocieszajac sie epikurejska wiara w wiecznosc materii.

Poezja FRANCISZKA KARPINSKIEGO najlepiej odzwierciedlala nurt sentymentalny w poezji

polski9ego oswiecenia.
Tworczosc Karpinskiego zebrana jest w siedmiu tomikach „Zabawek wierszem i
proza”-obejmuje sielank, erotyki, elegie, wiersze patriotyczne i religijne. W sielankack
takich jak „Laura i Filon”-dominuje jeszcze rokokowa atmosfera zabawy.
Do najpiekniejszych utworow Karpinskiego naleza jednak wiersze milosne. W jego
wierszach nie ma typowych dla klasycyzmu retorycznych zwrotow-jest to liryka
osobistych, intymnych przezyc.
Jest rowniez autorem koledy „O narodzeniu Panskim”, zanana jako „Bog sie rodzi”-

PISARZE POLITYCZNI:

STANIASLAW STASZIC-pochodzil z rodziny mieszcznskiej. Zostal ksiedzem. Zostal

nauczycielem dzieci kanclerza Andrzeja Zamoyskiego.
W 1787 roku opublikowal traktat pod tytulem „Uwagi nad zyciem Jana
Zamoyskiego”-jest wnikliwa krytyka politycznej i spolecznekj sytauacji Polski, dokonan
w przededniu Sejmu Wielkiego. Staszic ostro wystepuje przeciwko magnatom, ktorych
obarcz wina za upadek panstwa.. Pisarz proponuje rowniaez program radykalnych
reform i omawia slabosci Rzeczypospolitej. Proponuje zniesienie „liberum veto”,
wzmocnienia sily militarnej.
Dla Staszica wazna role w poprawie sytauacji panstwa przyznawal edukacji
spoleczenstwa.
W 1790 roku ukazuje sie dzielo pt. „Przestrogi dla Polski”-jest to kontynuacja mysli i
pogladow zawrtych juz w „Uwagach nad zyciem Jana Zamoyskiego”.

HUGO KOLLATAJ-pochodzil z ubodiej rodziny szlacheckiej. Tak jak Staszic byl ksiedzem,
lecz malo zaangazowanym w dzialalnosc duszpasterska.
Poczartki jego btworczosci literackiej wiaza sie z dzialalnoscia w Komisji Edukacji
Narodowej, na ktorej polecenie pdjal sie reformy Uniwersytetu Jagiellonskiego.
Jego poglady polityczne byly bliskie pogladom Staszica.
Rowniez Kollataj zarzadal zniesienia zasady „liberum veto”. Swoje poglady polityczne
wylozyl Kollataj w utworach:
-„Do Stanislawa Malachowskiego”
-„Prawo politycxzne narodu polskiego”.

10