LISTY OD PIOTRA

KONDENSATORY cz 1
Ostatnio zajmowalimy si rezysto rami, dzi porozmawiamy o kondensa torach. Czy pamitasz stare, czarnobiae te lewizory jak choby Belweder, Koral, Tosca czy Wisa? Czy zdarzyo ci si moe spotka w nich rozwijajce si kondensatory?

Modszym czytelnikom trzeba wyjani, e w tamtych zamierzchych czasach krlo way kondensatory w postaci zwinitej wstgi folii aluminiowej i impregnowanego papieru, klejone czym podobnym z wygldu do krochmalu. Std zreszt nazywane byy po tocznie kartoflakami. Te majstersztyki w czesnego przemysu elektrotechnicznego op rcz cech waciwych kondensatorom miay przedziwn skonno do stopniowego rozwi jania si. Najprostsz form naprawy byo obcinanie odwinitych zwojw, eby metalo wa folia nie spowodowaa zwarcia. Caa spra wa jest tym bardziej intrygujca, poniewa znana bya opinia, i jeli w starym, czarno biaym ruskim telewizorze zaczynaj rozwi ja si kondensatory, to zaczyna on lepiej od biera. Z czasem jednak zaprzestano pro dukcji takich kartoflakw i niestety od tej po ry nikt nie wiedzia ju co zrobi, eby popra wi odbir w starych radzieckich telewizo rach. Tyle anegdoty wystarczy. Nie bd ci opo wiada zabawnych perypeti i z wyschnitymi elektrolitami, masz si prze cie dzi w kocu czego konkretnego nau czy. Jeli wkadano ci do gowy mdre rozwa ania o wyszoci kondensatorw prnio wych nad powietrznymi, olejowych nad su chymi czy mikowych nad papierowymi, spr buj o tym wszystkim szybko i skutecznie... zapomnie. Ja te chodziem do szkoy; na zajciach z materiaoznawstwa i podzespow uczono mnie mdrych klasyfikacji, potem okazao si, e prawie wszystkie wiadomoci s deli katnie mwic niewiee i nieprzydatne w praktyce. Dzi kondensatorw papierowych, miko wych, szklanych, olejowych w typowym sprzcie nie spotkasz. Masz natomiast do dyspozycji trzy gwne grupy kondensatorw: elektrolityczne

ceramiczne z tworzyw sztucznych. Na pocztek zajmiesz si pierwsz grup.

ramki podam ci w jednym z nastpnych od cinkw. A tymczasem opowiem ci o popular nych elektrolitach.

Kondensatory elektrolityczne Kondensatory elektrolityczne

Przyznam ci si, e cho ze wspomnia nych przedmiotw miaem oceny bardzo dob re, bardzo dugo nie rozumiaem jak napraw d zbudowane s i dziaaj kondensatory elektrolityczne. Dopiero lektura oryginalnych katalogw firmowych rozjania mi obraz ca ej sprawy. miem wic przypuszcza, i ty te moesz mie podobne kopoty, pozwl wic e opowiem ci troch o budowie kon densatorw. Nie jest to jaka sucha teoria, szybko przekonasz si o praktycznej przydat noci takiej wiedzy. Nie bdzie to take suchy wykad, poniewa zaczniesz od rozebrania kilku mokrych elektrolitw. Serdecznie ci zachcam, eby rzeczywicie przeprowa dzi zalecane eksperymenty, a nie tylko po przesta na przeczytaniu tego artykuu. Jedna taka lekcja praktyczna prawdopodobnie da ci wicej ni teoria wykadana w szkolprzez p roku. Zebraem dla ciebie w zwizej postaci podstawowe wiadomoci o dostpnych kon densatorach i ich parametrach, ale stosowne

aluminiowe
Dawno ju niczego nie zepsue, wic moesz na dobry pocztek rozebra kilka ty powych elektrolitw, ale pod warunkiem, e zachowasz ostrono, nie skaleczysz si przy otwieraniu obudowy i nie poplamisz rk ani otoczenia elektrolitem. W zasadzie elek trolit nie powinien by rcy ani trujcy, ale w nowszych kondensatorach mog wystpo wa wynalazki o nie wiadomych waciwo ciach. Na wszelki wypadek na czas rozwija nia zwijki za gumowe rkawice. Jeli ju oddzielie wilgotny papier, przy jrzyj si dokadnie obu aluminiowym elektro dom. Czy maj jednakowy wygld? W ma ych kondensatorach zapewne wygldaj tak samo. Jednak w starszych krajowych elektro litach o wikszych wymiarach folia dodatnia anoda jest bardziej matowa i szara ni folia ujemna. Jak zauwaye folia anodowa za

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 3/96

55

LISTY OD PIOTRA
ujemne zawieraj tlen, dodatnie wodr. Nie powiedziaem ci te dotychczas jak wytwarza si warstewk tlenku glinu. Ot naturalna warstewka tlenku jest nadzwyczaj cienka, rzdu 1...2nm i dla uzyskania grubszych warstw stosuje si metod elektrochemiczn polegajc oglnie rzecz biorc na podcze niu do kondensatora w trakcie produkcji rd a napicia staego. W obwodzie biegun do datni rdaanoda kondensatoraelektrolit biegun ujemny popynie prd stay. Poniewa w elektrolicie przepyw prdu polega na prze mieszczaniu jonw, a jony ujemne zawieraj tlen, wic w tym procesie zwanym formowa niem, na powierzchni anody wytwarza si warstwa tlenku glinu, a z drugiej strony jako produkt uboczny powstaje gazowy wodr. Powstajca stopniowo warstwa izolujcego tlenku coraz bardziej zmniejsza warto py ncego prdu, a po pewnym czasie prd sta bilizuje si na nieznacznej wartoci i proces tworzenia tlenku ustaje. Zwr uwag, e grubo tak powstaej warstwy tlenku zaley od przyoonego napicia tzw. napicia for mowania, ktre zawsze jest wiksze o 20...100% od zaoonego nominalnego na picia kondensatora. Dlaczego napicie for mowania powinno by wiksze od napicia Czy elektrolity mog by polaryzo wane napiciem staym o odwrotnej bie gunowoci? Nie jest do koca prawd, e kondensato ry elektrolityczne nie mog pracowa przy od wrotnej biegunowoci przyoonego napicia. Jak wynika z zamieszczonych rozwaa mo g pracowa przy napiciach, ktre nie spo woduj formowania folii katodowej (i nieod cznego gazowania). Dlatego niektre kata logi podaj dopuszczalne stae napicie wsteczne rwne 2V, jednak bezpieczn war toci wydaje si napicie 1V. Napicie to wy nika z gruboci istniejcej, naturalnej warstwy tlenku na powierzchni folii katodowej. W takiej sytuacji naley si jednak liczy ze zwikszo nymi prdami upywu.

Rys. 1 Przekrj kondensatora aluminiowego mokrego

wsze jest matowa. Pod mikroskopem okazu je si, i jest bardzo chropowata, przypomina troch wygldem skalist pustyni. Dziki te mu rzeczywista powierzchnia dodatniej oka dziny anody jest znacznie wiksza ni wyni kaoby to z wymiarw folii. Tak znaczne po wikszenie powierzchni (rozwinicie) uzys kuje si przez chemiczne trawienie folii. Wiadomo, e wedug definicji kady kon densator skada si z dwch przewodnikw (okadek) przedzielonych warstw dielektry ka (izolatora). Wydaje si, e okadki mamy. Co jednak jest dielektrykiem w naszych kon densatorach? Czy papier? Nie! Przecie jest on nasczony przewodzcym elektrolitem! No wic co? Czy wiesz, e aluminium w obecnoci tle nu natychmiast pokrywa si cieniutek war stewk nieprzewodzcego tlenku (Al2O3). Co najwaniejsze, tlenek ten jest znakomitym izolatorem i ma du warto staej dielekt rycznej. Wyobra sobie, e warstwa tlenku glinu o gruboci 1m (1/1000 mm) wytrzymu je bez przebicia napicie rzdu 700V! Masz ju kilka wanych informacji: w kon densatorach elektrolitycznych izolatorem jest warstewka tlenku glinu o gruboci znacznie mniejszej ni 1m, a dla zwikszenia po Moe syszae, e kondensatory mog si przeformowa na inne napicie jest to czciowo prawda. Kondensator pozosta wiony pod napiciem nieco wikszym od no minalnego przeformuje si na to napicie... pod warunkiem, e wczeniej nie wybuch nie. Nie polecam ci wic tej metody ulep szania kondensatorw. wierzchni czynnej, rozwija si powierzchni folii anodowej w procesie trawienia chemicz nego. Jakie znaczenie ma w tym elektrolit? Ot tak naprawd to elektrolit jest elektrod ujem n, natomiast drugi pasek foli i aluminiowej, potocznie zwany katod, w rzeczywistoci jest tylko doprowadzeniem prdu do tej prawdziwej, pynnej katody. Po nadto tylko zastosowanie jakiego wcibs kiego elektrolitu, ktry wcinie si w kad dziur, pozwala wykorzysta zalety rozwini tej powierzchni anody. A porowaty papier pe ni rol zbiornika ciekego elektrolitu oraz za bezpiecza przed bezporednim zetkniciem obu metalowych elektrod, co mogoby spo wodowa uszkodzenie delikatnej warstwy tlenku i zwarcie. Uproszczony przekrj jednej warstwy kondensatora elektrolitycznego mokrego moesz obejrze na rysunku 1. Teraz ju wiesz, na czym polega tajemni ca duej pojemnoci i maych wymiarw kon densatorw elektrolitycznych. Decydujce znaczenie maj: dua, trawiona powierzchnia, bardzo cienka warstwa dielektryka (Al2O3) znaczna staa dielektryczna Al2O3. Pozostaje jednak jeszcze istotny problem: dlaczego typowe kondensatory elektrolitycz ne musz by polaryzowane napiciem sta ym? Ot winny jest elektrolit. Zanim konkret nie odpowiem na to pytanie, musz ci przy pomnie pewne podstawowe wiadomoci. Jak pewnie pamitasz, w elektrolitach nonikami adunku elektrycznego s jony. W elektrolicie naszych kondensatorw jony

pracy? Poniewa w czasie pracy przez kon densator praktycznie nie powinien pyn prd stay (tzw. prd upywu). Jeli w przyszoci wgryziesz si w kata logi, to znajdziesz wykonania oznaczone LL (dawniej typ 1) oraz GP (dawniej typ 2). LL jest skrtem od Long Life (dugowieczny), A GP General Purpose (oglnego przezna

56

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 3/96

LISTY OD PIOTRA
wia si symbol diody. Kto uwany zauway jednak, e przecie po odwrceniu biegunowoci przyoonego napicia rol anody peni bdzie druga alu miniowa elektroda. Rzeczywicie na to wy glda. Czy to nie zmieni sytuacji? Nie, ponie wa ta druga elektroda penica wczeniej rol doprowadzenia do pynnej katody nie by a uformowana i pokryta jest jedynie natural n cieniutk warstw tlenku (std jasna, byszczca folia katodowa w niektrych kon densatorach). Owszem, przy przepywie od wrotnego prdu zacznie na niej narasta warstwa izolacyjnego tlenku, zanim jednak zdy si ona utworzy i ograniczy prd, kondensator eksploduje! A jeli w procesie produkcji byyby ufor mowane obie folie aluminiowe? Genialna myl! Wtedy przy danej biegu nowoci jedna z elektrod peniaby rol ano dy, a po zmianie biegunowoci druga! Moe

Rys 2 Schemat kondensatora elektrolitycznego

czenia). Kondensatory LL s formowane wy szym napiciem ni kondensatory GP o ta kim samym napiciu nominalnym. Wysze napicie formowania daje grubsz warstw tlenku, a w konsekwencji mniejszy prd upy wu i mniejsze prawdopodobiestwo uszko dzenia. Grubsza warstwa dielektryka daje jednak mniejsz pojemno, wic kondensa tory LL mog mie wiksze wymiary ni kon densatory o takich samych nominaach w wy konaniu zwykym. Z podanych informacji moesz wycign kilka wanych wnioskw. Po pierwsze, chyba ju rozumiesz, e uszkodzenie kondensatora podwyszonym napiciem nie jest spowodowane przebiciem warstwy tlenku, tylko powtrnym rozpocz ciem procesu formowania, zwizanego nie odcznie z wydzielaniem gazu, ktry w ko cu powoduje eksplozj kondensatora. Moe te miae do czynienia z elektroli tami, ktre... wyschy. Znw wypadaoby przypomnie wyroby dawnego ZSRR, ale spumy na t spraw zason milczenia. Jeli obudowa kondensatora nie bdzie szczelna, podwyszone cinienie zwizane z normalnym gazowaniem podczas pracy moe spowodowa utrat elektrolitu i z kon densatora elektrolitycznego zrobi si stopnio wo dobry kondensator powietrzny, tyle e o pojemnoci kilkudziesiciu... pikofaradw. Dlatego niech nie przychodzi ci do gowy, e by odpowietrzy elektrolita przez wywierce nie w obudowie malekiej dziurki. Czy rozumiesz teraz, dlaczego kondensa tory elektrolityczne z ciekym elektrolitem skadowane przez duszy czas bez napicia maj znaczny prd upywu, ktry po niedu gim czasie pozostawania pod napiciem zmniejsza si do pomijalnej wartoci? Po prostu podczas skadowania cieniuteka warstwa tlenku ulega drobnym uszkodze niom, ktre pniej po podaniu napicia s samoczynnie reperowane przez jony ujemne dce do anody. Dlatego w ukadach, gdzie wymagana jest niezawodno i pewno dziaania, konden satory elektrolityczne musz pozostawa pod napiciem, wtedy w sposb cigy nastpuje proces regeneracji, a upywno i pojemno mieszcz si w przewidzianych granicach. Pomau dochodzimy wreszcie do podsu mowania odpowiedzi na pytanie dlaczego omawiane kondensatory powinny by spola ryzowane napiciem staym. Jak ju wiesz, jony ujemne dochodzce do anody powodu j powstawanie tlenku glinu. Jednak jeli od wrci si biegunowo przyoonego napi cia staego, to nasza aluminiowa anoda staje si katod. Wdruj teraz do niej lekkie jony dodatnie, ktre bez wikszych koptw prze dostaj si przez warstw tlenku, a po do czeniu elektronu wydziela si gazowy wodr. Pyncy prd stay moe mie du warto, bowiem warstwa tlenku glinu nie jest znacz c przeszkod dla wcibskich jonw dodat nich, a wydzielajcy si gazowy wodr dodat kowo niszczy istniejc ju warstw tlenku. Znw kondensator ulegnie uszkodzeniu wskutek eksplozji zwizanej z wydzielaniem gazu. Zauwa, e w kondensatorze elektroli tycznym wystpuje zjawisko jednokierunko wego przewodzenia prdu, podobnie jak w diodzie. Dlatego na schematach zastp czych kondensatorw elektrolitycznych poja

Rys. 3 Ukad pomiarowy prdu upywu

ci zaskocz takie kondensatory s produ kowane s to kondensatory elektrolityczne bipolarne, zwane te niebiegunowymi. Mog one pracowa bez ogranicze przy napiciu zmiennym bez skadowej staej. W kraju kon densatory takie z oznaczeniami BPT, BPU i BPE byy produkowane (a moe jeszcze s) przez fili Elwy w Koobrzegu. Dlaczego wic nasze popularne elektroli ty nie s wykonywane w ten sposb? Powo dy s przynajmniej dwa: kondensatory nie biegunowe maj zdecydowanie wikszy prd upywu, a ponadto przy danych wymiarach ich pojemno jest prawie dwukrotnie mniej sza ni odpowiednich kondensatorw bipo larnych. Wynika to z szeregowego pocze nia pojemnoci obu okadek. Pokazuje to ry sunek 2. Co prawda w kondensatorach bie gunowych pojemno jest tak samo wypad kow wspomnianych dwch pojemnoci.

Czy mona samodzielnie zrobi konden sator niebiegunowy? Tak! I to w prosty sposb przez przeciw sobne poczenie szeregowe dwch jedna kowych kondensatorw biegunowych (kato da do katody). Pojemno takiego zestawu jest rwna poowie pojemnoci jednego kondensatora.

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 3/96

57

LISTY OD PIOTRA
Jednak z uwagi na znikom grubo warstwy tlenku na ujemnej okadce (a tym samym du pojemno), decydujca jest pojemno zwizana z anod. A teraz pora na praktyczne sprawdzenie przeczytanych wiadomoci. Prosz ci jed nak, nie sprawdzaj jak wybuchaj kondensa tory wybuchaj z hukiem, dymem i... nazwij my to zapachem. Wiem, bo par razy w yciu odwrotnie wlutowaem elektrolita w pytk. A znam te paru goci, ktrzy mwi, e mie li szczcie, bo rozerwana obudowa konden satora nie trafia ich w oko, tylko przeleciaa obok ucha. Prosz ci jednak, sprawd prdy upywu dugo nieuywanych kondensatorw o r nych nominaach przy pierwszym wczeniu i po kilku minutach pozostawania pod napi ciem. Sprawd te prdy upywu dobrze za formowanych kondensatorw aluminiowych o nominaach, powiedzmy 10, 100 i 1000F przy rnych napiciach polaryzujcych. Nie przekrocz tylko ich napicia nominalnego. Bdziesz mia wyobraenie jakiego rzdu mog by prdy upywu, Pomoe ci to zrozu mie dlaczego trzeba by ostronym przy stosowaniu aluminiowych elektrolitw w ukadach czasowych zawierajcych rezys tory o nominaach rzdu megaomw i dlacze go w ukadach wymagajcych duej nieza wodnoci stale powinny one pozostawa pod napiciem. Kondensatory tantalowe W tych kondensatorach anoda wykonana jest nie z aluminium, tylko ze spiekanego prosz ku tantalowego. W wyniku spiekania otrzymuje si struktur porowat, przypominajc nie co gbk uzyskuje si w ten sposb w niewielkiej objtoci bardzo du powierzchni. Na stpnie, analogicznie jak przy kondensatorach aluminiowych, metodami elektrochemicznymi wytwarza si na powierzchni izolacyjn warstewk piciotlenku tantalu (Ta2O5), ktra podob nie jak Al2O3 ma bardzo dobre waciwoci dielektryczne. Wreszcie porowat anod wype nia si elektrolitem. W popularnych perekach jest to dwutlenek manganu MnO2. Mniej po pularne s kondensatory z elektrolitem ciekym, a waciwie elowym. W kraju byy, a moe nawet s produkowane, kondensatory elowe typu ETO przeznaczone do celw profesjonal nych. Mimo dobrych parametrw, najlepszych z kondensatorw elektrolitycznych, kondensa tory tantalowe z ciekym elektrolitem nie s popularne. Najczciej spotyka si tantale suche. Ich schematyczny przekrj pokazano na rysun ku. Naley pamita, e struktura jest trj wymiarowa i wszystkie elementy anody (tantal) narysowane oddzielnie, w rzeczy wistoci s ze sob elektrycznie poczo ne. Za spraw dwutlenku manganu, ktry jest rodzajem pprzewodnika, kondensatory tantalowe maj wasnoci biegunowe. Po winny wic by spolaryzowane napiciem staym o okrelonej biegunowoci, jednak w niektrych katalogach mona znale informacj, e dopuszczalna jest polaryzacja napiciem przeciwnym o wartoci 5...15% na picia nominalnego. Piciotlenek tantalu jest bardzo odporny na uszkodzenia, dlatego upywno kondensa torw tantalowych jest mniejsza ni aluminiowych, a prdy upywu praktycznie nie zmieniaj si nawet po kilkuletnim okresie skadowania bez napicia. Dugo nieuywanych tantali nie trzeba wic formowa, zreszt nie ma to sensu, bo bez elektrolitu zawierajcego jony proces formowania nie wystpuje. Sprawd te parametry posiadanych tan tali. Czy zauwaye rnice? Eksperymenty moesz przeprowadzi w ukadzie z rysunku 3 uywajc cyfrowego voltomierza. Prd obliczysz dzielc zmierzo ne napicie przez rezystancj rezystora. Zdobye oto sporo wanego materiau o elektrolitach. Zanim zajmiesz si czym innym zapytaj sam siebie, czy wszystko zro zumiae. Jeli nie, przeczytaj materia jesz cze raz i postaraj si poukada pod czaszk dotychczasowe i nowe informacje.

Rzadziej spotykan odmian s kondensatory aluminiowe stae, w firmowych katalogach oznaczane solid aluminium capacitors. Rni si one od popularnych mokrych materiaem katody. Elektrod dodatni anod nadal jest trawiona folia aluminiowa, a dielektrykiem tle nek glinu (Al2O3). Tym razem katod stanowi dwutlenek manganu (MnO2). Pokazuje to rysu nek.

Piotr Grecki

Poniewa nie ma tu ciekego elektrolitu, nie ma te jonw w roli nonikw prdu. Teoretycz nie wic kondensatory takie mogyby pracowa przy dowolnej biegunowoci napicia staego. Jednak ze wzgldu na obecno choby ladw wilgoci i zwizane z tym ryzyko wystpienia przewodnictwa jonowego niszczcego dielektryk zaleca si polaryzowanie tych kondensato rw odpowiednim napiciem staym.

58

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 3/96