Mark Felton

POLOWANIE NA OSTATNICH NAZISTW

Sensacyjne dzieje poszukiwania ukrywajcych si mordercw - za III Rzeszy dumnych panw ycia i mierci, ktrzy wzbudzali strach samym istnieniem.

Podzikowania
Chciabym zoy podzikowania gen. broni Henryemu Wilsonowi, Mattowi Jonesowi i wszystkim pracownikom wydawnictwa Pen & Sword Books Limited; Patrickowi McDonnellowi z LA Times; Alexowi Kasrielowi z Jewish Chronicie; Centrum Szymona Wiesenthala z Los Angeles; brytyjskiemu National Archives (Public Record Office) w Kew; Holocaust Research Project oraz mojej wspaniaej i bardzo pomocnej onie, Fang Fang.

Wstp
Jak dugo jeszcze bdziemy rozpamitywa Holokaust? Przecie od tamtych wydarze mino 65 lat... Z listu czytelnika do The Daily Mail, 13 marca 2010 roku

W czasach mojego dziecistwa i modoci, w latach 70. i 80. XX wieku, druga wojna wiatowa bya wci obecna w powszechnej wiadomoci. Zabawa w wojn stanowia jedn z bardziej popularnych form spdzania czasu i sprawiaa nam, dzieciom, tyle frajdy, co gra w pik czy owienie ryb. Pamitam, jak uganialimy si po lesie, z hemami na gowach, odziani w resztki siatki maskujcej i uzbrojeni w wiatrwki, odgrywajc sceny z komiksw w rodzaju Komandos albo filmu Poszukiwacze zaginionej arki, w ktrym to Indiana Jones walczy z okrutnymi nazistami. Nieraz wcielalimy si w bohaterw Gwiezdnych wojen albo serialu Druyna A, ale najczciej przedstawialimy rne sceny z II wojny. Moi dziadkowie przy kadej okazji zasypywali mnie opowieciami o swoich przeyciach wojennych, ktre budziy we mnie respekt. Wojna bya tylko dodatkiem do naszego spokojnego i szczliwego dziecistwa. Pewnego dnia dziadek ze strony matki opowiedzia mi histori, ktra zupenie zmienia mj stosunek do wojny. Usyszaem o tym, jak on ze swoim plutonem wyzwalali nazistowski obz koncentracyjny. By to pierwszy i jedyny przypadek relacji na ten temat, chocia to ja przewanie musiaem go powstrzymywa od tego, aby nie zasypywa suchaczy rnymi historiami z okresu jego 30-letniej suby wojskowej, od czasw kolonialnych Indii po wojn koreask, ktre wystarczyyby na zapenienie przynajmniej dwch ksiek. To co usyszaem o obozie koncentracyjnym, zmienio moje spojrzenie na wojn i byo jednym z gwnych powodw tego, e zostaem historykiem. Nie mogem poj potwornoci nazistowskich zbrodni, a jeszcze bardziej dziwio mnie to, e odpowiedzialnym za te wszystkie okropnoci udao si unikn odpowiedzialnoci. Drug wan przyczyn mojego zainteresowania spraw nazistowskich uciekinierw by telewizyjny program Kessler, oparty na pomyle wyjtkowo popularnego serialu Secret Army. Bya to opowie o Ludwigu Kesslerze, szefie Gestapo w Brukseli, ktry w latach 80. by ju bardzo bogatym czowiekiem. Program ujawni prawdziw tosamo nazisty, ktry w konsekwencji wpad w rce

wymiaru sprawiedliwoci. Jak dugo jeszcze bdziemy rozpamitywa Holokaust? Przecie od tamtych wydarze mino szedziesit pi lat... Lepiej nie wywoywa wilka z lasu. To tylko dwa przykady fragmentw listw od czytelnikw po publikacji pewnego artykuu, ktry ukaza si 13 marca 2010 roku w Daily Mail. W artykule tym napisano, e rzd niemiecki usiowa nie dopuci do ujawnienia tajnych akt, z ktrych wynikao, i urzdnicy wysokiego szczebla i przedstawiciele k watykaskich pomagali zbrodniarzom nazistowskim, w tym gwnemu architektowi Holokaustu - Adolfowi Eichmannowi - uciec do Ameryki Poudniowej. Co to ma teraz za znaczenie? - pisa jeden z komentatorw. Eichmann nie yje, hierarchowie kocielni dawno umarli, a i tak nic nie pomoe tym, ktrych ju nie ma. Nie wszystkie uwagi nadesane przez czytelnikw byy w tym tonie, ale takie wypowiedzi nie byy odosobnione. Autorzy listw nie rozumieli istoty sprawy - Holokaustu nie da si po prostu wyrzuci na mietnik historii, poniewa w duszej perspektywie i tak wszystkie ze czyny i ich sprawcy staja si czci rzeczywistoci naszego beztroskiego XXI wieku. Nazici nie odeszli zupenie w zapomnienie, a ci, ktrzy pozostali, stali si obiektem ledztwa prowadzonego przez organa wymiaru sprawiedliwoci i poszukiwa ze strony owcw ludzi Hitlera. Niniejsza ksika opowiada histori kilku kobiet i mczyzn. Wyjtkowo duo najbardziej zych ludzi, ktrzy niechlubnie zapisali si w historii XX wieku, pozostawao przez dugie lata na wolnoci, nie ponoszc po zakoczeniu II wojny wiatowej adnej kary za swoje czyny. Wikszo z tych nie skruszonych nazistw wymara w latach 70. i 80. w kryjwkach w Argentynie, Peru i innych totalitarnych krajach, ktre nie miay umw o ekstradycji z pastwami Zachodu. Wcale nie mniej wrcio do Niemiec i Austrii, gdzie te udao im si unikn rozliczenia z przeszoci, a zmarli w zapomnieniu. Z tym wiatem rozstawali si te i ci, ktrzy cigali nazistw, przede wszystkim ydzi, stawiajcy sobie za cel ycia postawienie zbiegw przed sdem, w tym ojciec duchowy owcw nazistw - Szymon Wiesenthal. Ale to nie zamyka sprawy, poniewa nadal yje cakiem spora grupa hitlerowskich oprawcw, ktrzy dopucili si niewyobraalnych zbrodni. Ukrywaj si; cz z nich pozostaje pod ochron zagranicznych rzdw, unikajc ekstradycji czy wymykajc si spod wydanych nakazw aresztowania. Niektrzy zostali po latach zdemaskowani w zupenie nieoczekiwanych okolicznociach i po raz pierwszy musieli odpowiada przed sdem za dokonania sprzed lat. Wszyscy ci ludzie albo celowo, albo jakim cudem przez ponad sze dekad nie dali si zapa owcom nazistw. Uciekinierzy przedstawieni w niniejszej ksice maj dzi ponad 80 czy 90 lat i prdzej czy pniej umr z przyczyn naturalnych. Pozostaje jednak pytanie: czy polowanie na

nich z zamiarem postawienia ich przed sdem powinno si zakoczy, skoro jeszcze pozostaj przy yciu? Czy zaawansowany wiek stanowi wystarczajcy powd, aby pozwoli sprawcom masowych mordw umrze w spokoju, kiedy takiego prawa nie miay dziesitki tysicy ich ofiar? Czy stalimy si zbyt wyrozumiali dla nazistowskich katw, gdy pami o II wojnie wiatowej powoli odchodzi wraz z bezporednimi wiadkami i uczestnikami tamtych wydarze i zawa si do tematu w podrcznikach historii (niezbyt dobrze nauczanej w Wielkiej Brytanii) lub telewizyjnych programw dokumentalnych? W 2008 roku Centrum Szymona Wiesenthala (Simon Wiesenthal Center, SWC) rozpoczo operacj Ostatnia szansa. Centrum Szymona Wiesenthala zostao zaoone w 1977 roku i wzio swoj nazw od synnego tropiciela nazistw i czowieka, ktry przey Holokaust. Centrum jest midzynarodow organizacj ydowsk suc ochronie praw czowieka oraz prowadzc dziaalno edukacyjn dotyczc Holokaustu i tolerancji. Tropienie nazistowskich zbrodniarzy wojennych stanowi dzi niewielk ale wci bardzo wan cz jego zainteresowa. Celem operacji Ostatnia szansa byo zachcenie rzdw i zwykych obywateli na caym wiecie do podjcia Ostatniej prby dostarczenia informacji, ktre doprowadziyby do schwytania i postawienia przed sdem zbrodniarzy nazistowskich, ktrych wielu na pocztku XXI wieku pozostawao jeszcze na wolnoci. Niedawny przypadek procesu z udziaem byego SS-mana, ukraiskiego stranika z obozu koncentracyjnego Johna Demianiuka (opisanego bardziej szczegowo w rozdz. 6) dowodzi, e podejrzani zbrodniarze wojenni musz zmierzy si z ogromem popenionych okruciestw nawet pod koniec ycia. Od 1 stycznia 2001 do 31 marca 2008 roku na caym wiecie zapado 76 wyrokw skazujcych w procesach nazistw i tych, ktrzy z nimi wsppracowali w latach II wojny wiatowej, z czego prawie poowa (34) w Stanach Zjednoczonych. Pozostae sprawy dotyczyy 11 postpowa we Woszech (26), Kanadzie (6), Niemczech (3), na Litwie (2), w Polsce (1) i we Francji (1). W latach 2008-2009 zanotowano 202 dochodzenia toczce si wobec osb podejrzanych o popenienie nazistowskich zbrodni wojennych, a wiele z nich doprowadzio lub doprowadzi do pozww sdowych. W innych przypadkach, w tym i opisanych w niniejszej ksice, prowadzono ledztwo, ale podejrzani pozostaj na wolnoci, poniewa niektre rzdy wykorzystuj prawo, aby ich chroni, a nie skazywa. Mczyni i kobiety, ktrych przez ponad 60 lat nie dosiga rka sprawiedliwoci, musz jednak oglda si za siebie, poniewa ani Centrum Wiesenthala, ani dziennikarze i historycy nie ustaj w wysikach, majcych na celu ujawnienie prawdy o tych zbrodniarzach wojennych. Nie ma przedawnienia dla masowych zbrodni. Osob ktrej nazwisko pojawia si w zwizku z prawie kadym zbrodniarzem opisa-

nym na kartkach tej ksiki, jest dr Efraim Zuroff, dyrektor izraelskiego biura Centrum Wiesenthala. Dr Zuroff by te pierwszym dyrektorem SWC w Los Angeles i jest wybitnym specjalist w zakresie Holokaustu oraz ostatnim wielkim tropicielem nazistw na wiecie. Przeomowe badania Zuroffa w 1986 roku ujawniy prawd o tym, jak setki nazistw podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych przedostao si do Australii, Kanady i Wielkiej Brytanii. Jego dziaania doprowadziy do uchwalenia w tych krajach specjalnych ustaw dotyczcych zbrodni nazistowskich. Po upadku komunizmu w Europie Wschodniej Zuroff stara si o to, aby w byych sowieckich pastwach satelitarnych rozpocz procesy tych, ktrzy pomagali hitlerowcom w eksterminacji ydw. Jego zabiegi przyniosy pewne efekty, zwaszcza w Estonii, na Litwie i otwie. Dr Zuroff by przewodniczcym izraelsko-litewskiej komisji ledczej, ktra miaa przeciwdziaa rehabilitacji nazistowskich zbrodniarzy wojennych przez wadze pastwowe. Udao si cofn 47 wyrokw rehabilitacyjnych wydanych na Litwie obywatelom, ktrzy aktywnie uczestniczyli w zbrodniach przeciwko ydom. W 2000 roku Zuroff walnie przyczyni si do wdroenia podobnego programu na otwie. Odegra znaczc rol w wytropieniu i ekstradycji kilku zbrodniarzy wojennych, zwaszcza w przypadku wyjtkowo brutalnego byego komendanta obozu koncentracyjnego w Jasenovacu, w Chorwacji, Dinko Salicia, ktry przez 50 lat ukrywa si w Argentynie. Sali zosta wydany i skazany na 25 lat wizienia w swoim ojczystym kraju. Zuroff, autor kilkunastu ksiek na temat swoich dowiadcze w tropieniu nazistw, jest najbardziej znanym i najsynniejszym po zmarym w 2005 roku Szymonie Wiesenthalu ekspertem w tej dziedzinie. To on wymyli operacj Ostatnia szansa, w efekcie ktrej ujawniono wielu poszukiwanych zbrodniarzy nazistowskich. Polowanie na nazistw jest w fazie dogrywki, ale nie nadszed jeszcze czas na kocowy gwizdek - nie zabrzmi on, dopki Efraim Zuroff i jego wsppracownicy nie dokocz swego dziea.

Rozdzia 1
Za pno, za skromnie
Zesp ds. Zbrodni Wojennych powsta wczesn wiosn 1945 roku, a uwaam, e moglibymy zapa o wielu wicej sprawcw i relacje wiadkw mogyby te by peniejsze. Oglnie mwic, wszystko odbywao si przy zbyt maym nakadzie rodkw... Za pno, za skromnie. Ppk Ian Neilson, dowdca Zespow ds. Badania Zbrodni Wojennych,

1945 rok Bertiaga, Brazylia, 7 lutego 1979 roku. Gwatowny plusk wody zaalarmowa plaowiczw. Dzie by upalny i dystyngowany Niemiec postanowi ochodzi si w wodach Atlantyku. Tskni za ojczyzn i akurat o tym mwi, zanim wszed do wody. Siostrzeniec starszego pana rzuci si w fale, eby uratowa wuja. Nie zdy do niego dopyn, a ciao niefortunnego amatora kpieli zesztywniao i koysao si na powierzchni oceanu. Musiaem pyn wykonujc ruchy jedn rk, a drug holowa wuja, ale fale odrzucay nas od brzegu wspomina modzieniec. Udao si w kocu, ogromnym wysikiem, dotrze do play. Tu przed samym brzegiem starszy pan nagle odzyska wiadomo, zacz wykonywa gwatowne ruchy prbujc samodzielnie pyn, ale kolejny atak serca cakowicie go unieruchomi. Po wycigniciu topielca na gorcy piasek lekarz zastosowa masa serca i sztuczne oddychanie metod usta-usta, ale na nic si to zdao. Taki by koniec doktora Josefa Mengelego. By najbardziej poszukiwanym zbiegiem nazistowskim, na ktrego przez lata polowano bez skutku za potworne zbrodnie przeciwko ludzkoci. Ogarnity strachem Mengele unikn sprawiedliwoci. Wielu podobnych jemu zbrodniarzy take zdoao oszuka kata. Holokaust by jednym z najbardziej tragicznych zjawisk w historii ludzkoci. W obozach koncentracyjnych i masowych egzekucjach zgino 12 min ludzi, w tym 6 min ydw. Machina administracji obozowej, odpowiedzialna za systematyczne mordowanie rzesz bezbronnych, obejmowaa tysice funkcjonariuszy SS. Po zakoczeniu wojny wyjtkowo niewielu z nich zostao pocignitych do odpowiedzialnoci. Wielu krwawych oprawcw najzwyczajniej znikno lub po prostu wrcio do domu. Liczby s przeraajce. Na przykad komendant obozu zagady w Treblince, Franz Stangl, zosta schwytany w 1967 roku i oskarony o spowodowanie mierci 900 tys. ludzi. Rajem dla nazistw, ktrzy w obawie przed kar

uciekli z Europy, okazaa si Ameryka Poudniowa i Bliski Wschd. Mogli przy tym liczy na pomoc i przychylno hierarchw z Watykanu, kolegw z SS i zagranicznych rzdw. Ogromnym bdem zwyciskich mocarstw byo stworzenie tysicom najwikszych zbrodniarzy moliwoci ucieczki do krajw, z ktrymi nie posiaday one umw ekstradycyjnych. Tropienie nazistowskich katw od samego zakoczenia wojny nie byo najwaniejszym priorytetem Brytyjczykw i Amerykanw, ktrzy bardziej zainteresowani byli przygotowaniami do zimnej wojny z niedawnym sojusznikiem, Zwizkiem Radzieckim. Ci, ktrym powierzono zadanie pojmania zbiegw, borykali si z nieprzezwycionymi problemami, brakowao im si, rodkw i politycznego poparcia. Sie zarzucona przez aliantw na Europ Zachodni ktra miaa zatrzyma uciekajcych nazistw, okazaa si mie za due oka. Zapanie tych, ktrym udao si umkn, byo pniej wyjtkowo trudne i ze wzgldw politycznych, i logistycznych. Zbiegowie, dziki przebiegoci, podstpowi i instynktowi przetrwania, stworzyli cay system kryjwek na wiecie. Niektrzy wkradli si w aski prawicowych rzdw, ktre z chci korzystay z umiejtnoci byych SS-manw, oferujc im w zamian now tosamo i ochron przed aresztowaniem. Pierwsz prb powoania systemu majcego suy zatrzymaniu i karaniu zbrodniarzy wojennych podjto jeszcze w czasie trwania wojny. W sierpniu 1942 roku brytyjski minister sprawiedliwoci i prokurator generalny, lord Simon, zaproponowa utworzenie organizacji pod nazw Komisja Narodw Zjednoczonych ds. Zbrodni Wojennych (United Nations War Crimes Commission, UNWCC). Nazwa nie ma nic wsplnego z dzisiejsz Organizacj Narodw Zjednoczonych, ktra zostaa formalnie powoana do ycia w padzierniku 1945 roku, a odnosi si do 26 krajw bdcych w stanie wojny z pastwami osi. Wsparcie Ameryki byo bardzo istotne, ale pierwsza reakcja Waszyngtonu bya wyjtkowo chodna. Prezydent Franklin D. Roosevelt da wyranie do zrozumienia, e wedug niego przed sdem powinni stan tylko przywdcy pastw osi, politycy, ktrzy wcignli Niemcy i ca Europ w otcha wojny. Lord Simon nie zgadza si z takim stanowiskiem: chcia take sdzi sprawcw zbrodni wojennych, ktrych liczba moga siga dziesitkw tysicy. Sowieci byli oczywicie wrogo nastawieni wobec UNWCC, poniewa sama idea pochodzia od przeciwnika ideologicznego, a Jzef Stalin, mimo naciskw Brytyjczykw, nie zgodzi si na czonkostwo ZSRR w przedmiotowej komisji. Oznaczao to faktyczne osabienie UNWCC i miao wpyw na cay system zorganizowanego polowania na nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Sowieci wybrali swoj drog, tworzyli grupy dochodzeniowe w ramach NKWD i prowadzili postpowania sdowe. Pod koniec padziernika 1943 roku, wraz z USA i Wielk Brytani ZSRR podpisa

tzw. deklaracj moskiewsk. Dokument grnolotnie zapowiada, e alianci bd ciga zbrodniarzy [wojennych] a do kracw wiata i wydadz ich oskarycielom, aby sprawiedliwoci stao si zado. W praktyce deklaracja okazaa si nieskuteczna. Brytyjski minister spraw zagranicznych, sir Anthony Eden, mia wtpliwoci co do samego podpisania dokumentu. Nie jestem zadowolony z caego tego rozwizania - napisa. - Oglnie mwic, nie mam zamiaru zia ogniem nienawici do zbrodniarzy wojennych i obiecywa susznej kary, a potem za rok czy dwa szuka pretekstu, eby niczego nie robi. Obawy Edena, jak pokaza czas, okazay si uzasadnione. Pierwsze posiedzenie UNWCC odbyo si 19 padziernika 1943 roku. Komisja szybko przerodzia si w klub dyskusyjny prawnikw i biurokratw. Powstaway podkomisje, ktre marnoway czas na dyskusje o prawnych drobiazgach. Po piciu miesicach rozwaa i narad UNWCC miaa na swoim koncie zaledwie 60 spraw, z ktrych wikszo z powodu braku dowodw zakwalifikowano do kategorii C, czyli najlejszych zbrodni wojennych. Niewiarygodne jest to, e na tym etapie dziaalnoci komisja nie uwaaa zbrodni Holokaustu za zbrodnie wojenne i nie zajmowaa si ogromem nieszcz, ktre spotykay ydw w caej Europie, mimo naciskw ze strony wiatowego Kongresu ydw. Organizacja ta zgromadzia bogaty materia dowodowy, ktry okaza si pniej niezwykle przydatny do dziaa prowadzonych przez organa cigania. UNWCC nigdy waciwie nie zbadaa Holokaustu jako zbrodni, co jest zaniedbaniem tyle zaskakujcym, co wstrzsajcym. Jednym z gwnych zada UNWCC byo stworzenie listy poszukiwanych zbrodniarzy wojennych, ktra miaa by przekazana krajowym zespoom zajmujcym si ciganiem nazistw, powstajcym po ldowaniu aliantw we Francji w czerwcu 1944 roku. 30 czerwca 1944 roku, pi dni po wyzwoleniu Parya, odbya si konferencja prasowa, na ktrej zapytano przewodniczcego UNWCC o to, czy najwikszy zbrodniarz - Adolf Hitler - znajduje si na tej licie. Ku ogromnemu zaskoczeniu suchaczy, zaczerwieniony z zakopotania przewodniczcy odpowiedzia, e Fuhrera tam nie ma, a wykaz obejmuje zaledwie 184 nazwiska. Prasa wrcz oszalaa z tego powodu, a na UNWCC spada chyba uzasadniona fala krytyki. Dopiero 7 listopada, po serii nieprzychylnych artykuw, komisja podja decyzj o tym, e zbrodnie popenione na ydach bd traktowane jako zbrodnie wojenne. W prywatnych opiniach oficjeli z Londynu i Waszyngtonu UNWCC jawia si jako bardzo kosztowna fanaberia. Komisja bya coraz bardziej marginalizowana; jej czonkowie powicali siy i rodki na badanie zawiych kwestii prawnych, a apaniem zbrodniarzy wojennych zaczy zajmowa si poszczeglne pastwa koalicji antyhitlerowskiej. Dziaania aliantw zmierzajce do schwytania podejrzanych, prowadzone w ostatnich miesicach wojny i zaraz po jej zakoczeniu, byy od

samego pocztku utrudnione na skutek problemw finansowych i lekcewaenia problemu przez wadze. Amerykanie zaproponowali bardziej praktyczne rozwizanie kwestii identyfikacji nazistw podejrzanych o zbrodnie wojenne. Czonkowie UNWCC dumali nad sprawami proceduralnymi, a Amerykanie nie czekali z zaoonymi rkami i nie marnowali czasu. Jesieni 1944 roku uruchomili Centralny Rejestr Zbrodniarzy Wojennych i Podejrzanych (Central Registry of War Criminals and Security Suspects, CROWCASS), ktry mia wykorzystywa wszystkie moliwoci nowoczesnych technologii do tropienia uciekinierw. Do prac, ktrymi kierowa Brytyjczyk ppk William Palfrey, wprzgnito maszyn projektu Holleritha, dziaajc w technice kart perforowanych i bdc pierwowzorem dzisiejszego komputera, majc gromadzi dane o podejrzanych zbrodniarzach wojennych. Materia, ktry wprowadzano do maszyn, obejmowa raporty specjalne nadsyane z pastw alianckich i obozw jenieckich rozsianych po Europie po zakoczeniu wojny. Po zatrzymaniu niemieccy jecy byli poddawani przesuchaniom. Dane pierwotne umoliwiay CROWCASS stworzenie szczegowej listy podejrzanych, ktr z kolei zesano do rnych instytucji i organizacji zajmujcych si ciganiem zbrodniarzy 18 wojennych. Wszystko to moe i robio wraenie, ale w rzeczywistoci okazao si chybione. Problemy finansowe nie pozwalay na zatrudnienie wystarczajcej liczby pracownikw i powodoway opnienia w pracy caej instytucji. Kopoty pukownika Palfreya zaczy si od pierwszych dni jego pracy w CROWCASS. Przez trzy miesice szuka odpowiedniego biura w Paryu, tracc przez to wiele cennego czasu. Amerykanie udostpnili mu w kocu zarekwirowany budynek, do ktrego wprowadzi si Palfrey i 400 Francuzek, ktre potrafiy obsugiwa wspomniane maszyny. Kolejny problem stwarzay same maszyny, ktre wymagay specjalnej instalacji elektrycznej o wartoci 20 tys. dolarw. Sporo czasu zajo zainstalowanie urzdze, ktre i tak potem czsto si psuy, gdy nowa technologia bya do skomplikowana i jeszcze nie w peni sprawdzona. Ponadto wystpoway powane trudnoci ze zdobyciem papieru, bez ktrego nowatorskie maszyny byy bezuyteczne. Opnienia powodowao take zbyt pne nadsyanie raportw z przesucha w obozach jenieckich. Od wrzenia 1945 roku raporty te nadchodziy bezporednio do biura CROWCASS, co z kolei powodowao zalew papierw, z ktrym nie mg sobie poradzi zbyt skromny liczebnie personel. CROWCASS sporzdzi pierwszy wykaz w maju 1945 roku, ale dokument zosta odrzucony jako niewiarygodny. Nowa lista, na ktrej figurowao 100 tys. nazwisk, zostaa wydrukowana we wrzeniu w Londynie, ale zawieraa tak duo bdw, e bya praktycznie nie-

przydatna. Trzeba take, zaznaczy, e rozesanie jej zainteresowanym stronom zajo kilka tygodni, a po takim czasie wiele zawartych na niej informacji byo ju czsto nieaktualnych. Pk Palfrey nie ponosi za to winy; przez cay czas naciska Londyn w sprawie zwikszenia zatrudnienia i przekazywania wikszych rodkw na potrzeby kierowanej przez siebie instytucji. Brytyjskie Ministerstwo Wojny uwaao jednak, e CROWCASS jest zbyt drogi, dostarcza skpych informacji, a efekty jego pracy s mizerne. Amerykanie podlegajcy Palfreyowi zbyt pochopnie go oczerniali i pod koniec 1945 roku zosta najzwyczajniej usunity ze stanowiska. 15 maja 1946 roku CROWCASS zosta przeniesiony do zrujnowanej stolicy Niemiec, Berlina, gdzie instytucj t podporzdkowano Sojuszniczej Radzie Kontroli Niemiec, sprawujcej wadz w miecie podzielonym na strefy okupacyjne. Francuzki w liczbie 400, operatorki maszyn Holleritha, zostay w Paryu. CROWCASS mia funkcjonowa dziki kilku ludziom z armii brytyjskiej. W biurze pracowao wtedy zaledwie osiem osb. Nie gwarantowao to moliwoci opracowania aktualnej listy ciganych, a zalegoci w pracy sigay trzech, czterech miesicy. Nowy szef, Brytyjczyk ppk Freddie Luck, robi co mg, dwoi si i troi, a Londyn ustpi i wyda zgod na przyjcie do pracy sprawdzonych 200 Niemcw. Braki zaopatrzeniowe CROWCASS day si szczeglnie we znaki w styczniu 1947 roku, gdy Luck nie mg sporzdzi Zbiorczej listy poszukiwanych z 80 tys. nazwisk zbrodniarzy wojennych, poniewa zabrako mu tam do maszyn do pisania. Nic dziwnego, e w takich warunkach szanse schwytania poszukiwanych nazistw, z ktrych wielu przebywao wtedy w obozach jenieckich, znacznie zmalay. Brak oficjalnej pomocy dla CROWCASS rzutowa na jego przydatno, co z kolei spowodowao, e alianci zlikwidowali t instytucj. Pomogo to porednio podejrzanym w ich deniach do tego, aby wymkn si sprawiedliwoci. Gdyby potraktowa CROWCASS jako zmarnowan szans, to podobnie mona powiedzie o dziaaniach aliantw powiconych faktycznemu schwytaniu podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych z uyciem zespow ledczych powoywanych na terenie Europy. Brytyjczycy borykali si ze szczeglnymi problemami. Zespoy ds. Badania Zbrodni Wojennych (War Crimes Investigation Teams, WCIT) byy za mae, nie dysponoway dostatecznymi siami i rodkami, aby zajmowa si tysicami podejrzanych. Kolejny raz wszystko rozbijao si o pienidze, a rzd brytyjski nie zapewni dostatecznych funduszy na dziaania WCIT. 24 kwietnia 1945 roku marszaek polny sir Bernard Montgomery, dowdca brytyjskiej 21. Grupy Armii, zatwierdzi powoanie dwch WCIT. Ich zadaniem miao by ujawnienie i przekazanie materiaw dowodowych do biura zwierzchnika wojskowego wymiaru sprawie-

dliwoci, w ktrym pracowali ludzie z pionu prawnego armii brytyjskiej, przygotowujcego nastpnie materiay procesowe przeciwko sprawcom zbrodni wojennych. Kady ze wspomnianych zespow skada si z szeciu oficerw oddelegowanych z jednostek bojowych, ktrzy mieli peni zadania ledczych, majc do pomocy dwch sierantw sztabowych i trzech kierowcw. Wyposaenie zespou stanowi samochd osobowy i ciarwka, co miao uatwia poruszanie si po okupowanych Niemczech i Austrii w tropieniu podejrzanych i docieraniu do wiadkw. Brytyjczycy, oprcz WCIT, powoali grup specjalistw z zakresu badania zbrodni wojennych, w skad ktrej wchodzi patolog ze suby medycznej armii, dwch fotografw i dwch podoficerw. Tak przedstawiaa si teoria, a w praktyce WCIT musia wrcz baga 21. Grup Armii o ludzi, sprzt i wyposaenie. Brytyjczycy strzelili sobie samobja znacznie ograniczajc skuteczno zespow w porwnaniu z pocztkowymi zamierzeniami. Liczebno zespow bya zbyt skromna, biorc pod uwag stawiane przed nimi zadania, co zreszt od samego pocztku sygnalizowa dowdca 1. Zespou ppk L.J. Genn w swoim raporcie skierowanym do swego zwierzchnika z biura wojskowego wymiaru sprawiedliwoci gen. bryg. H. Scott Barreta. Gwnym zadaniem Genna byo zbadanie zbrodni popenionych w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen, wyzwolonym 15 kwietnia 1945 roku przez siy 21. Grupy Armii. onierze brytyjscy po wkroczeniu na teren obozu zaczli nieoficjalnie zbiera materiay dowodowe, ale WCIT zosta przytoczony ogromem zbrodni w Belsen. Zesp musia zaj si pozostaym terytorium Niemiec i Austri. 3 czerwca 1945 roku oba zespoy byy dopiero w poowie skompletowane, a w grupie specjalistw znajdowa si tylko patolog, mjr William Davidson, ktry narzeka na to, e brakuje mu sprztu fotograficznego, maszyny do pisania, materiaw biurowych, aktualnych map. Nie mg liczy na wystarczajc liczb ludzi potrzebnych do ekshumacji cia z masowych grobw. Bya to tylko kropla w morzu zbrodni. Okazao si bowiem, e jeden z oficerw z WCIT zajmowa si jednoczenie 27 podejrzanymi. Clement Atlee, premier Wielkiej Brytanii, wyrazi w listopadzie 1945 roku swoje zaniepokojenie zbyt wolnym postpem prac dotyczcych identyfikacji nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Poleci, aby na czele WCIT stan nowy oficer, ktry miaby przyczyni si do przyspieszenia dziaa. Kierownictwo obj ppk Ian Neilson, ktry szybko przystpi do rozbudowy zespow, ale i tak byy one za mae, biorc pod uwag wszystkich podejrzanych przebywajcych na wolnoci na terenie brytyjskiej strefy okupacyjnej. O braku cznoci midzy rnymi alianckimi agendami zajmujcymi si ciganiem nazistw moe wiadczy wypowied Neilsona, ktry przyzna, e nigdy nie sysza o istnieniu CROWCASS ani nie otrzyma adnej listy sporzdzonej przez t organizacj. Powiedzia pniej, e gdyby posia-

da wykaz podejrzanych, to jego zespoy zrobiyby znacznie wicej po zaprzestaniu dziaa wojennych w Europie. Krytykowa take dziaania WCIT piszc, e liczy na to, i caa machina powinna ruszy ju wczesn wiosn 1945 roku. Uwaam, e moglibymy zapa o wielu wicej sprawcw i relacje wiadkw mogyby te by peniejsze. Trudno nie zgodzi si z opini pk. Neilsona, e wszystko rozbio si o rzdowe pienidze. Oglnie mwic, wszystko odbywao si przy zbyt maym nakadzie rodkw... Za pno, za skromnie1. Brytyjczycy, nie pierwszy raz w tamtej wojnie, przekonali si, e Amerykanie maj wicej ludzi, sprztu i pienidzy. ciganie nazistw nie byo tu adnym wyjtkiem, gdy Amerykanie rzucili na szal cay potencja kontrwywiadu armii Stanw Zjednoczonych (Counter Intelligence Corps, CIC). W porwnaniu ze rodkami, ktre Brytyjczycy przeznaczyli na dziaania WCIT, CIC mia potn liczb ludzi i sprztu, chocia skupia si na nieco innych zagadnieniach. Brytyjczykom zaleao gwnie na szukaniu sprawiedliwoci dla ofiar zbrodni wojennych poprzez ciganie i osdzenie podejrzanych. Amerykanie natomiast tropili byych nazistw, aby ich nastpnie wykorzysta do walki ze Zwizkiem Radzieckim. CIC otrzyma olbrzymie rodki, poniewa Stany Zjednoczone bardzo potrzeboway specjalistw od techniki rakietowej, inynierw i lekarzy, ktrzy przeprowadzali dowiadczenia na ludziach i brali udzia w projektowaniu i budowie broni rakietowej, biologicznej i chemicznej. Brytyjczycy oczywicie korzystali z tego w pniejszym okresie zimnej wojny, ale dane pierwotne byy przechwytywane przez ludzi z CIC. Amerykanie dokadali wszelkich stara, aby niemieckie dane nie wpady w rce ani Brytyjczykw, ani Sowietw. CIC powsta w 1917 roku, a w latach powojennych znalaz si w strukturach Dowdztwa Wywiadu i Bezpieczestwa Armii USA (Central US Army Intelligence and Security Commandf. Jego funkcjonariusze uczestniczyli w walkach rami w rami z onierzami regularnych formacji, np. podczas ldowania w Normandii w czerwcu 1944 roku. Dziaania zespow CIC wyprzedziy operacje prowadzone przez brytyjskie WCIT o kilka miesicy. Amerykanie wiedzieli, e wyapywanie nazistw bdzie stanowi cenne dowiadczenie, biorc pod uwag to, e bliski koniec III Rzeszy i nieuchronna klska Japonii zapowiaday rywalizacj z Sowietami, do zwycistwa nad ktrymi potrzebne bd nowe, niszczycielskie technologie. Oddziay specjalne CIC jeszcze w trakcie dziaa wojennych prowadziy operacje kontrwywiadowcze, zajmoway si zwalczaniem sabotau, dziaalnoci wywrotowej i tpieniem zdrady. Po kapitulacji Niemiec w maju 1945 roku ludzie z CIC zmienili obszar zainteresowa i skoncentrowali si na przesuchiwaniu wysiedlecw w poszukiwaniu nazistowskich zbrodniarzy wojennych i szpiegw wrd milionw jecw i uchodcw. W dalszym cigu nie

ustawali te w normalnej pracy kontrwywiadowczej. Jednostki CIC znajdoway si w awangardzie si amerykaskich wkraczajcych do Niemiec i Austrii, starajc si jak najszybciej zaj wane budynki administracji nazistowskiej i przechwyci archiwa, zabezpieczajc je dla swoich potrzeb. Metody dziaania CIC odbiegay od sposobu dziaania Brytyjczykw - Amerykanie stosowali groby egzekucji, nie wahali si uywa przemocy i bezporedniego przymusu, aby tylko osign zakadane cele (przypominao to metody stosowane po latach w Guantanamo i wizieniu Abu Graib w wojnie przeciwko arabskim terrorystom). Amerykanie bardzo chcieli zdoby niemieckie technologie, ktre byy zdumiewajco zaawansowane w porwnaniu z osigniciami innych krajw. Niemcy ju na pocztku 1943 roku zdawali sobie spraw z tego, e trac szans zwycistwa w wojnie. Ponieli klsk pod Stalingradem i stracili ca 6. Armi. Wojska niemieckie bezskutecznie oblegay Leningrad przez 900 dni, a Moskwa okazaa si nie do zdobycia. Nazici wiedzieli take o tym, e alianci planuj otwarcie drugiego frontu, najprawdopodobniej we Francji, a Royal Air Force i US Army Air Force rozpoczy strategiczne bombardowanie najwaniejszych obiektw III Rzeszy. Niemcy, chcc odzyska inicjatyw na froncie walki, postanowili wprzc do wysiku wojennego dziedzin, w ktrej od lat dominowali - nauk. Opracowali list najtszych umysw, ktre miay uczestniczy w programie rozwoju nowej, odwetowej broni, lotnictwa i okrtw podwodnych. Hitler bezgranicznie wierzy w to, e nowe technologie dadz mu zwycistwo i zmieni bieg wydarze. Niemieckie osignicia w dziedzinie uzbrojenia, w tym samoloty odrzutowe Messerschmitt Me 262, okrty podwodne typu XXI i XXII, samoloty bomby V-1 i rakiety balistyczne V-2 czy program atomowy, wyprzedzay zdobycze aliantw. Wykaz zawierajcy nazwiska naukowcw zwany by przez nazistw list Osenberga. W marcu 1945 roku polski technik zatrudniony w laboratorium uniwersytetu w Bonn znalaz fragmenty listy w sedesie6. Przekaza ten cenny dokument brytyjskiemu wywiadowi MI6, ktry z kolei przesa go Amerykanom. Majorowi Robertowi Staverowi, szefowi dziau techniki rakietowej Korpusu Uzbrojenia Armii USA (US Army Ordnance Corps), udao si opracowa wykaz najwaniejszych niemieckich naukowcw i inynierw. Planowano utworzy elitarn grup poszukiwawcz i powierzy jej zadanie odnalezienia i aresztowania tych nazistowskich specjalistw, ktrych wiedza i dowiadczenie byyby najbardziej przydatne Amerykanom w realizacji planu stworzenia nowoczesnych rakiet. Na czoowym miejscu listy znajdowali si baron Wemher von Braun i fizyk jdrowy Werner Heisenberg. Schwytani naukowcy z rodzinami zostali w ramach operacji Paperclip przerzuceni do Stanw Zjednoczonych i zaczli prac dla Amerykanw. Co ciekawe, wyniki ich dziaa i powstae technologie nie miay by udostpnione Brytyjczykom, a to przecie MI6 przekaza Amerykanom

list Osenberga. Fizycy jdrowi zostali pojmani w wyniku operacji Alsos, co umoliwio Stanom Zjednoczonym poznanie tajemnic nazistowskiego programu nuklearnego i wczenie byych specjalistw spod znaku swastyki w badania naukowe prowadzone za oceanem. Wikszo osb pozyskanych dziki operacjom Paperclip i Alsos stanowili oczywicie technicy i naukowcy, ale wielu z nich korzystao z pracy robotnikw przymusowych i winiw obozw koncentracyjnych, zwaszcza w zwizku z programem rakiet balistycznych V-2. Byli zwykymi zbrodniarzami wojennymi, ale wymogi zimnej wojny coraz bardziej rozmyway wtpliwoci moralne dotyczce ich zatrudnienia przez Amerykanw. To samo mona odnie do byych agentw wywiadu III Rzeszy - amerykaski kontrwywiad CIC chtnie korzysta z usug oficerw dawnej Abwehry i Gestapo, z ktrych wielu, jak SS-Hauptsturmfhrer Klaus Barbie, oddawao swe usugi w zamian za ochron gwarantowan przez Waszyngton. Amerykanie, o czym si pniej przekonamy, nie byli lojalni wobec zatrudnianych nazistw; gdy ci byli ju bezuyteczni, CIC przekazywa ich innym pastwom, gdzie podlegali karze za zbrodnie wojenne. W brutalnych realiach zimnej wojny praca dla Amerykanw moga okaza si dla nazistw obosiecznym mieczem.

Rozdzia 2
W ukryciu
Nie mam nic na sumieniu. Wykonywaem tylko swoje obowizki... SS-Hauptsturmfhrer Franz Stangl, byy komendant obozu zagady w Treblince, na procesie w 1970 roku

SS-Hauptsturmfhrer Franz Stangl czeka na ujawnienie - byo to prawie nieuniknione, bo mia na rkach krew 800 tys. ydw. Od sierpnia 1942 do sierpnia 1943 roku by komendantem obozu mierci w Treblince, pooonego na terenie Polski. Stangl ponosi odpowiedzialno za funkcjonowanie fabryki mierci wyposaonej w komory gazowe i krematoria, ktre pochaniay cae transporty kolejowe ydw z likwidowanych gett. Wczeniej by komendantem obozu w Sobiborze, gdzie za jego rzdw umiercono 100 tys. ydw. Latem 1945 roku, wraz z innymi nazistami, schroni si w Alpach Austriackich, dokd najpniej dotary alianckie wojska. W malowniczych wioskach alpejskich a roio si od byych SS-manw, ktrzy yli ponn nadziej, i uda im si unikn aresztowania przez Amerykanw. Patrole amerykaskie bardzo szybko zaczy przeczesywa grskie doliny w poszukiwaniu wysokich rang nazistw podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych. Stangl, ktry mia wwczas 37 lat, ukrywa si w domu austriackiego policjanta i przyjaciela rodziny we wsi Altausee. W tym samym czasie w Altausee przebywa take SS-Obersturmbannfuhrer Adolf Eichmann, zastpca Reinharda Heydricha do czasu udanego zamachu na jego ycie w 1943 roku. Eichmann by bezporednio odpowiedzialny za realizacj tzw. ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. By archetypem nazistowskiego biurokraty; nieciekawy, drobnej budowy, ysiejcy, ale urodzony subista i arliwy narodowy socjalista. Po zajciu Wgier przez Niemcy w 1944 roku to Eichmann wyda rozkaz likwidacji 400 tys. wgierskich ydw w komorach gazowych obozu Auschwitz-Birkenau. Doskonale zna dokadn liczb zabitych ydw - wedug prowadzonej przez niego statystki, przekazanej Reichsfuhrerowi SS Heinrichowi Himmlerowi, 4 min zagazowano w obozach koncentracyjnych (za transporty odpowiada take Eichmann), a 2 min pady ofiar kul jednostek specjalnych Einsatzgruppen na froncie wschodnim lub zmaro w wyniku chorb w gettach i obozach. W Altausee, oprcz Stangla i Eichmanna, przebywaa caa plejada poszukiwanych

zbrodniarzy nazistowskich, a wrd nich potnej postury Austriak z charakterystyczn szram na twarzy - dr Ernst Kaltenbrunner, nastpca Heydricha na stanowisku szefa Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA). Towarzysze Eichmanna prosili go, eby wyjecha, poniewa byli przekonani, e stanowiby najcenniejszy up dla aliantw. Jeden z oficerw SS uwaa Eichmanna za personifikacj wszelkich zbrodni, ktre popenili nazici. Eichmann zostawi on Ver i trzech synw w willi swego wuja i uzbrojony w pistolet maszynowy ruszy w gry w towarzystwie paru ludzi z SS, z silnym postanowieniem walki do ostatniej kuli na wypadek spotkania z Amerykanami. Uciekinierzy znaleli najpierw schronienie w ustronnej gospodzie, a pniej przenieli si w jeszcze bardziej oddalone miejsce w jednej z grskich dolin. SS-mani postanowili nastpnie zostawi Eichmanna tylko w towarzystwie adiutanta, SS-Obersturmfuhrera Rudolfa Janischa. Obaj udali si na pnoc, zrzucili mundury SS i przebrali si w uniformy podoficerw Luftwaffe. Jeli nawet na rozkazach skazujcych miliony ludzi na mier widniao nazwisko Eichmanna, to Franz Stangl ponosi odpowiedzialno za funkcjonowanie jednej z fabryk mierci w ramach realizacji ostatecznego rozwizania. Stangl, przed wstpieniem do SS, by policjantem. W 1940 roku, na rozkaz Heinricha Himmlera, zosta kierownikiem tzw. programu eutanazji T-4, zlokalizowanego w zamku Hartheim w Austrii. Byo to krwawe preludium do pniejszego przemysu masowych zbrodni. Wspomniany obiekt suy do likwidacji psychicznie chorych i kalek, ktrzy trafiali tam za zgod i zgodnie z zaleceniami lekarzy, poniewa nazici dyli do likwidacji wszystkich niedoskonaych osobnikw populacji. Stangl mia pocztkowo opory przed uczestnictwem w programie zbrodni, ale uspokoiy go zapewnienia i tumaczenia przeoonych i, co dziwne, katolickich ksiy oraz zakonnic, ktrzy wyznaczali niektrych parafian na mier. W okresie trwania programu T-4, tj. do koca wojny, umiercono ponad 70 tys. pacjentw. Stangl twierdzi, e odpowiedzialno za mordowanie ponosz lekarze, a on tylko wykonywa swoj prac, nie majc potem adnych moralnych zahamowa. Stangl zawsze powtarza, e nie by fanatykiem, a tylko jako policjant wywizywa si ze swoich obowizkw - tak pisa o nim Guy Walters w ksice Hunting Evil (cigajc zo). Stangl, jak nikt inny, by ucielenieniem banau za. Po dziaalnoci w mrocznym zamku Hartheim, Stangl zrobi kolejny krok i odegra istotn rol w urzeczywistnieniu operacji Reinhard - nazistowskiego planu usunicia na zawsze wszystkich ydw z terenu Polski. Nazici zaoyli pierwsze obozy koncentracyjne od razu po przejciu wadzy w 1933 roku. Stanowiy wany element ideologii NSDAP, tak jak guagi w sowieckim komunizmie. Dachau czy Bergen-Belsen byy pocztkowo obozami politycznymi, do ktrych trafiali wro-

gowie nazistowskiego reimu, aby wykonywa przymusow prac. Reedukacja bya czci wczesnej ideologii obozw koncentracyjnych. W 1939 roku usunito reedukacj z programu politycznego, a warunki w obozach w Niemczech i Austrii ulegy znaczcemu pogorszeniu. Osadzeni godowali, zapadali na wszelkie choroby, byli poddawani torturom i bez sdu zabijani przez stranikw z SS. Niemcy nie mieli jeszcze wtedy zorganizowanego planu masowych zbrodni. Sytuacja ulega radykalnej zmianie na tajnej konferencji, ktra odbya si 20 stycznia 1942 roku w Berlinie, na ulicy Wannsee. Obradom przewodniczy Reinhard Heydrich, zastpca Himmlera. Na konferencji uchwalono ramy organizacyjne tzw. ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Wczeniej masowym rozstrzeliwaniem ydw w Polsce zajmoway si specjalne oddziay SS Einsatzgruppen, w szeregach ktrych znajdowali si, oprcz Niemcw, take przedstawiciele innych narodowoci. W miar rozwoju wydarze na froncie, do republik batyckich i Zwizku Radzieckiego skierowano 3000 ludzi z Einsatzgruppen. Oddziay te miay na sumieniu okoo milion rozstrzelanych na terenie Europy Wschodniej i Rosji. Rozstrzeliwanie uznano jednak za nieefektywne z uwagi na marnowanie cennej amunicji, a poza tym mordowanie kobiet i dzieci miao niekorzystny wpyw na morale onierzy wykonujcych egzekucje. Niemcy, z typow dla siebie germask dokadnoci, postanowili znale nowoczesne, przemysowe rozwizanie problemu usunicia z Europy ydw i innych podludzi. Na terenie Europy Wschodniej i Zwizku Radzieckiego prowadzono dowiadczenia z uyciem ciarwek przystosowanych do gazowania ludzi. Na taki pomys wpad oficer SS Walter Rauff, ktry po wojnie uciek do Ameryki Poudniowej. Innym rozwizaniem by program o nazwie Aktion T-4, w ramach ktrego w latach 1939-1945 na terenie Instytutu Hartheim, gdzie pracowa Franz Stangl, umiercono 70 tys. niepenosprawnych kobiet, mczyzn i dzieci. W Hartheim take korzystano z komr gazowych. Dla nazistowskich strategw rozwizanie byo oczywiste. Planowano wybudowanie orodkw zagady wyposaonych w komory gazowe, do ktrych mieli trafia ydzi i inni niepodani z caej Europy. Cay proces kilkakrotnie udoskonalano, ale podstawowa metoda zabijania pozostawaa niezmienna - bya oszczdna, wydajna i nie wymagaa wielu ludzi do obsugi. Co najwaniejsze, proces by szybki i umoliwia likwidacj tysicy ludzi dziennie. Niemcy, omawiajc plan zagady, uywali takich eufemizmw, jak ewakuacja lub dziaanie specjalne. 13 padziernika 1941 roku SS-Brigadefhrer Odilo Globocnik, szef policji w Lublinie, otrzyma od Himmlera ustny rozkaz rozpoczcia budowy pierwszego obozu zagady koo Beca. Planowana operacja zagady europejskich ydw otrzymaa kryptonim Reinhard, prawdopodobnie od imienia Heydricha, ktry prawie rok pniej, 27 maja 1942 roku, zosta

miertelnie postrzelony w Pradze przez czeskich zamachowcw przeszkolonych w Wielkiej Brytanii. W 1942 roku powstao kilka innych obozw zagady - w Sobiborze, Treblince i Chemnie na terenie Polski. Auschwitz-Birkenau i Majdanek byy take obozami, gdzie realizowano plan zagady, ale byy to przede wszystkim potne obozy koncentracyjne dla przymusowych robotnikw. Nowe obozy byy wycznie obozami zagady, przy czym byy nieporwnywalnie mniejsze od Auschwitz. Obiekty budowane w ramach operacji Reinhard byy prawie identyczne. Bocznica kolejowa dochodzia do rampy, obok ktrej znajdoway si rozbieralnie. Nadzy winiowie byli stamtd pdzeni tunelem - dug wsk drog obsadzon sosnami, wiodc do rejonu zagady. Nieszcznikw wprowadzano nastpnie do komr gazowych, w ktrych pocztkowo wykorzystywano tlenek wgla ze spalin sowieckich silnikw czogowych (trujcy gaz cyklonB uywano pniej w Auschwitz i innych obozach). Po 20-30 minutach otwierano drzwi komory, a ydzi ze specjalnego oddziau, tzw. Sonderkommando, wycigali martwe ciaa i palili je na ogromnych rusztach. Popioy i koci zbierano i zakopywano w specjalnie przygotowanych doach. Inna grupa w tym czasie przeszukiwaa rzeczy ofiar w poszukiwaniu kosztownoci, ktre wysyano do Berlina. SS przy obozach zagady prowadziy gospodark rabunkow na wielk skal. Ludzie SS zdawali sobie spraw z tego, e stanowi to naruszenie podstawowych zasad prawa wojennego, dlatego dyli do likwidacji wiadkw przestpczego procederu. Co kilka tygodni rozstrzeliwano czonkw Sonderkommando, a ich ciaa przechodziy przez wszystkie etapy procesu unicestwienia. Miejsce rozstrzelanych zajmowali przybyli z nowymi transportami. Nieliczna grupa oficerw i podoficerw SS nadzorowaa duy kontyngent bardzo brutalnych stranikw z ukraiskich formacji SS, ktrzy kwaterowali poza gwnym obozem. Teren caego obozu otoczony by ogrodzeniem, czciowo zamaskowanym zarolami, z wieami straniczymi o drewnianej konstrukcji. Obozy budowane w ramach operacji Reinhard byy stosunkowo niedue, poniewa prawie kady, kto wysiad z wagonu kolejowego, traci ycie w cigu godziny. W obozie w Treblince Stangl bardzo szybko przesta odczuwa jakiekolwiek wyrzuty sumienia w zwizku z masowym mordowaniem ludzi, ktre codziennie odbywao si na jego oczach. Bardzo rzadko widziaem ich [ydw] jako jednostki - mwi po latach swojej biografce, Gitcie Sereny. - Zawsze by to tum. Czasami staem na murze i widziaem ich w tunelu... Byli nadzy, stoczeni, biegli popdzani pejczami... ona Stangla, Theresa, i jego trzy crki nie miay najmniejszego pojcia o tym, e m i ojciec bierze w tym udzia. Stangl, w zwizku ze stresem, duo pi. Sadyzm i brutalno wykazywane przez ludzi komendanta wywouj dreszcze nawet prawie 70 lat po fakcie. Jaka matka wyrzucia z wagonu mae dziecko

zwinite w poduszk i krzykna: Wecie je, tam s pienidze na opiek nad malestwem. SS-man szybko podbieg, odwin poduszk, chwyci niemowl za nki i roztrzaska gwk o koo wagonu. Stangl, niedugo po objciu komendantury obozu, zmieni nieco zachowanie stranikw i usprawni technologi zabijania. Zamiast harmidru i bezlitosnego mordowania na peronie, przed samym obozem, zbudowa fikcyjn stacj kolejow aby uspokoi przybywajcych i wywoa wrd nich wraenie, e przyjedaj do obozu dla przesiedlecw. Z gonikw dobiegay dwiki muzyki klasycznej, na cianach wisiay doniczki z kwiatami, a stranicy nie wrzeszczeli i powstrzymywali sw brutalno. W takich warunkach ydzi stawali si bardziej ulegli przy opuszczaniu wagonw i atwiej poddawali si instrukcjom wydawanym podczas przechodzenia do komr gazowych. Wikszo bya przekonana, e przybya do obozu dla przesiedlecw, e czeka na nich ania przed kolejn dug podr. Latem 1945 roku operacja Reinhard bya ju tylko zym wspomnieniem dla byego komendanta obozu w Treblince. Franz Stangl zosta aresztowany przez amerykaski patrol i osadzony w wizieniu w Bad Ischl. Podejrzewa, e wyda go policjant, u ktrego znalaz schronienie. Podczas rutynowego przesuchania przez Amerykanw Stangl przyzna, e by oficerem SS, ale nie wspomnia ani sowem o programie T-4, ani o swoim udziale w operacji Reinhard. Opowiada ledczym o dziaaniach skierowanych przeciwko ruchowi oporu we Woszech i Jugosawii. Po zakoczeniu operacji Reinhard suy w tamtych krajach, dlatego opowiada o swoich dowiadczeniach w zwalczaniu ruchw partyzanckich. Amerykanie uwierzyli w to, e Stangl jest niegrony i z lipcu 1945roku przenieli go do obozu jenieckiego w Glasenbach, lecego na poudnie od Salzburga. Znalaz si tam w towarzystwie 20 tys. byych onierzy niemieckich. Warunki panujce w obozie byy znone, a poza tym Stangl mg widywa si z on. Po kilku miesicach sytuacja w obozie oraz wyywienie znacznie si poprawiy. Adolf Eichmann pozostawa na wolnoci, gdy Stangl czeka w obozie na rozwj wydarze. Eichmann wraz z adiutantem Janischem przybyli do Salzburga, skd wyruszyli na pnoc, w stron Niemiec. Kilkakrotnie udao im si unikn schwytania, a wreszcie wpadli w rce amerykaskiego patrolu. Amerykanie znaleli u Eichmanna tatua z grup krwi pod lewym ramieniem, co byo obowizkowe w SS. W obliczu takiego faktu przyzna, e jest oficerem kawalerii i nazywa si SS-Untersturmfuhrer Otto Eckmann. Z rozmysem przyj nazwisko Eckmann z racji podobiestwa do prawdziwego nazwiska. Liczy na to, e w przypadku rozpoznania go w obozie i wywoania, Amerykanie nie zorientuj si. Eichmann prze-

bywa w kilku obozach jenieckich, ale cay czas si ba, e zostanie zidentyfikowany. W styczniu 1946 roku jego sytuacja staa si niewygodna. W Norymberdze, niecae 50 km od obozu, trwa synny proces. Jego nazwisko czsto pojawiao si w zeznaniach jednego z jego podwadnych, SS-Hauptsturmfuhrera Dietera Wislicenyego, ktry za wszelk cen chcia uratowa gow dziki penej wsppracy z Trybunaem. Sd uzyska informacje o roli Eichmanna w procesie zagady ydw. Ten szybko dowiedzia si o wszystkim, co zostao powiedziane w Norymberdze, poniewa wieci rozchodziy si po obozie w niezwykym tempie. Strach sprawi, e wyjawi prawdziw tosamo kilku oficerom SS, ktrzy postanowili mimo wszystko mu pomc. 5 lutego 1946 roku Eichmann uciek z obozu, majc przy sobie dokumenty na nazwisko Otto Henninger. Od razu uda si do odlegego o 320 km bawarskiego miasta Prien, gdzie ukry si w domu siostry sieranta z SS, z ktrym siedzia w obozie. Inny zbrodniarz wojenny, dr Josef Mengele, w tym samym czasie przebywa zaledwie 8 km dalej i pracowa jako robotnik rolny na wsi Mangolding. Coraz liczniejsze patrole armii USA przekonay Eichmanna do tego, eby zmieni miejsce pobytu. Znajomi z SS pomogli mu znale prac leniczego we wsi Eversen, niedaleko Hamburga. Eichmann zaszy si w Eversen na trzy lata, czekajc na waciwy moment do wyjazdu z kraju. Stangl siedzia w obozie jenieckim Glasenbach, ale latem 1947 roku Austriacy rozpoczli ledztwo w sprawie programu eutanazji T-4. Nazwisko Stangla szybko pojawio si w sprawie. Z tego powodu zosta przeniesiony do wizienia w Linzu, gdzie mia oczekiwa na proces. Austriacy popenili bd przerzucajc Stangla do wizienia o zagodzonym rygorze, ale nie wiedzieli wwczas o jego roli w realizacji operacji Reinhard. W Linzu Stangl mia nawet moliwo intymnych spotka z on. Theresa Stangl namwia ma, aby uciek z wizienia, gdy dowiedziaa si, e kierowca z zamku Hartheim dosta cztery lata za udzia w programie eutanazji. Stangl musia oczywicie spodziewa si znacznie bardziej surowego wyroku. 30 maja 1948 roku wraz z innym winiem, Hansem Steinerem, uciek z Linzu. Theresa Stangl daa mowi na drog troch gotwki i biuteri, a Franz zabra te par konserw. Uciekinierzy mieli najpierw dotrze do Grazu, ponad 200 km na zachd od Linzu. Ca drog przebyli pieszo, aby nie wydawa pienidzy na transport. Do Grazu zmierza inny zbrodniarz wojenny i byy komendant obozu, Eduard Roschmann, ktry w styczniu 1943 roku zosta komendantem getta w Rydze. Nie byo to miasto bezpieczne dla nazistowskiego uciekiniera, poniewa Brytyjczycy tylko czekali na Roschmanna. Jego rzdy na otwie, sprawowane przede wszystkim za pomoc terroru i mordw, s jednym z najgorszych przykadw wadzy ogarnitego ludobjcz mani degenerata, ktremu dano prawo decydowania o yciu i mierci bezbronnych cywilw. Niestety, nie trafi pod sd

za popenione przez siebie zbrodnie i udao mu si jeszcze przey na wolnoci ponad 30 lat w Ameryce Poudniowej. Roschmann pochodzi z porzdnej rodziny. By synem kierownika browaru w Grazu. Urodzony w 1908 roku, by za mody, eby trafi do wojska w czasie I wojny, ale na tyle imponowa mu mundur i dyscyplina, e w 1927 roku wstpi w szeregi jednej z organizacji suby ochotniczej o nazwie Front Ojczyniany. Po studiach prawniczych pracowa w browarze, a w 1935 roku trafi do administracji pastwowej. W 1938 roku, po Anschlussie Austrii, zosta czonkiem partii nazistowskiej, ktra wwczas bya organizacj nielegaln. Rok pniej Roschmann po raz pierwszy przywdzia mundur SS, a w okresie przygotowania do wojny ze Zwizkiem Radzieckim pracowa w Gwnym Urzdzie Bezpieczestwa Rzeszy, kierowanym przez Reinharda Heydricha. Urzd ten nadzorowa wszystkie suby bezpieczestwa nazistowskiego pastwa. Biurokrata Roschmann suy w Sicherheitspolizei (policji bezpieczestwa), a w styczniu 1941 roku zosta przeniesiony do Sicherheitsdienst, budzcej groz SD. Trafi nastpnie do IV Departamentu SD - Gestapo - i dziaa w okupowanej otwie. ydowska spoeczno otwy zostaa prawie cakowicie zgadzona w wyniku serii masowych egzekucji, jednych z najbardziej brutalnych w historii, a Roschmann odegra w nich bardzo znaczc rol. Niemcy utworzyli w Rydze wielkie getto, odgrodzone od reszty miasta zasiekami z drutu kolczastego i pilnowane przez uzbrojonych stranikw. Stoczono tam prawie wszystkich ydw z caego kraju. Nazici dwukrotnie, 30 listopada i 8 grudnia 1941 roku, wyprowadzili mieszkacw olbrzymiego getta i przepdzili ich do pobliskiego lasu Rumbala. Rozstrzelano tam 24 tys. mczyzn, kobiet i dzieci. By to drugi na froncie wschodnim, po masakrze w Babim Jarze, najbardziej bestialski przypadek masowego rozstrzelania dokonanego przez Niemcw w czasie II wojny wiatowej. Uratowao si tylko kilka tysicy otewskich ydw. SD utworzyo pniej trzy getta na terenie Rygi. Pierwsze byo getto mskie, w drugim getcie kobiecym przebywao 500 kobiet, a do ostatniego, najwikszego, zwanego niemieckim gettem, zwoono bydlcymi wagonami ydw z Niemiec, Austrii i Czech. W marcu 1942 roku miaa miejsce kolejna akcja masowych rozstrzeliwa, w ktrej bra udzia Roschmann - tym razem nie jako bezporedni egzekutor, ale administrator wykonujcy zadanie selekcji potencjalnych ofiar z niemieckiego getta. Po selekcji mieszkacw tego getta doczono do ydw z obozu koncentracyjnego Jungfemhof koo Rygi. Nazici, z typowym dla siebie cynizmem, oznajmili nieszcznikom, e bd przeniesieni do obozu, gdzie panuj lepsze warunki, do bliej nieokrelonego Dunamunde. W rzeczywistoci 3740 ydw z Niemiec, Austrii i Czech, chorych, starszych i dzieci, zostao przewiezionych do

lasu na pnoc od Rygi i rozstrzelanych. W styczniu 1943 roku Roschmann zosta komendantem getta. Ofiary przemocy naday mu pniej przydomek Rzenika z Rygi. Roschmann nie by zwolennikiem zabijania na miejscu za drobne przewinienia, jak poprzedni komendant getta, Kurt Krause. Na pocztku 1943 roku, kiedy Roschmann zastpi Krausego, bylimy zadowoleni, e nie ma ju tego szaleca - napisa ocalay z getta Max Michelson. - Roschmann, prawnik, dziaa z wiksz premedytacj nie zabija swych ofiar pod wpywem impulsu. By za to dokadnym, skrupulatnym ledczym, ktry przesuchiwa i wtrca jak najwicej podejrzanych do wizienia, o wiele wicej ni Krause. Nasze pooenie wcale si nie poprawio, a liczba zamordowanych przewyszaa liczb ofiar poprzedniego komendanta. Inni ocaleli przypominali obraz Roschmanna jako postaci bardziej tragicznej, ni przeraajcej. Gertrude Schneider, ktra przeya getto, napisaa, e Roschmann godzinami stal przed budynkiem komendantury nie bardzo wiedzc, co ze sob zrobi. Czasami zaglda do szpitala, ale przewanie przechadza si bez celu, przybiera na wadze, nikt nie zwraca na niego uwagi. By wwczas tylko

SS-Unterscharjiihrerem, ale, jak twierdz niektrzy, szybko zosta oficerem. Na rozkaz Roschmanna wykonano bez sdu egzekucj kilkuset modych ydw w nastpstwie ledztwa w sprawie zakrojonego na szerok skal spisku zawizanego przez winiw getta, a poza tym by te wmieszany w wiele morderstw. Pniej zosta przeniesiony do obozu pracy Lenta, skd wysa wielu ludzi do centralnego wizienia w Rydze, gdzie zostali zamordowani. Znacznie zaostrzy reim panujcy w obozie Lenta. Poprzedni komendant utrzymywa tam lun atmosfer, gdy czerpa profity z umiejtnoci osadzonych tam ydowskich rzemielnikw. Na jesieni 1943 roku Roschmann zosta odpowiedzialny za Kommando Stutzpunkt, specjaln grup ydw, ktra miaa ponure zadanie ekshumacji tysicy cia ofiar wczeniejszych egzekucji przeprowadzonych przez nazistw w lasach otaczajcych Ryg oraz spalenia szcztkw ludzkich dla zatarcia ladw popenionych zbrodni. Co dwa tygodnie likwidowano pracujcych przy tym ydw, a na ich miejsce trafiali kolejni winiowie. Kres zbrodniczej dziaalnoci Roschmanna nastpi w padzierniku 1944 roku, po przeamaniu frontu przez Armi Czerwon i wkroczeniu Sowietw do republik batyckich. Jedyna droga ucieczki prowadzia przez morze do Gdaska, a SS szybko zamkny obozy koncentracyjne i getta, zabierajc w niektrych przypadkach jecw i osadzonych. Po kapitulacji Niemiec w maju 1945 roku Roschmann wrci do rodzinnego Grazu w Austrii, ktry wwczas znajdowa si w brytyjskiej strefie okupacyjnej. andarmeria wojskowa w miar szybko zapaa go jako byego niemieckiego onierza, aresztowaa i odesaa do obozu przej-

ciowego. Roschmann zorientowa si, e musi ukry swoj tosamo i udawa zwykego onierza. Dua liczba jecw utrudniaa prowadzenie dokadnego przesuchania wszystkich schwytanych, dlatego Roschmann zosta zwolniony bez adnego ledztwa. Aliancka komisja ds. cigania zbrodni wojennych uznaa go w midzyczasie winnym czynw popenionych w ryskim getcie i wydaa nakaz natychmiastowego aresztowania. ona Roschmanna znalaza si pod lup ledczych, ktrzy liczyli na to, e poszukiwany m si ujawni. Tak si faktycznie stao w 1947 roku i zbrodniarz zosta zatrzymany, gdy zapuka do drzwi wejciowych. Tym razem Brytyjczycy, majc pewno, co do tosamoci Roschmanna, wysali go do Dachau, byego obozu koncentracyjnego, w ktrym w tamtym okresie przetrzymywano podejrzanych o nazistowskie zbrodnie wojenne. Niestety, jak wielu innym opisanym w tej ksice, i jemu udao si uciec w 1948 roku. Opuci Niemcy i uda si na poudnie, do Woch, podobnie jak inni uciekinierzy o nazistowskiej przeszoci. Musia wiedzie, e stamtd prowadz drogi ucieczki, tzw. szczurze korytarze, utrzymywane przez wiele osb i organizacji, w tym Watykan. Franz Stangl nie zosta aresztowany w Grazu i udao mu si sprzeda biuteri, ktr dosta od ony. Jeszcze podczas pobytu w tym miecie spotka wsppracownika z Sobiboru z okresu realizacji operacji Reinhard, SS-Oberscharfiihrera Gustava Wagnera, ktry by zastpc komendanta obozu, gdy zagazowano okoo 200 tys. ydw. Wagner by bez grosza i baga Stangla, eby go ze sob zabra. Wagner doczy do Stangla i Steinera i caa trjka podja prb przejcia przez Alpy do Woch. Uciekinierzy zamierzali dotrze do Rzymu, gdzie, jak powszechnie mwiono, niemiecki biskup Alois Hudal, wykorzystujc swoje watykaskie kontakty, organizowa nazistom pomoc w ucieczce z Europy. Trzej SSmani pokonali ponad 400 km i po przekroczeniu Alp znaleli si w Merano, we woskim Tyrolu. Wyprawa bya okropna i tylko wspinaczkowe dowiadczenie Stangla pomogo im przey w bardzo trudnym terenie, gdzie naraeni byli na dziaanie porywistych wiatrw. Stangl sam odway si wej do adnego turystycznego woskiego miasteczka Merano, aby nawiza kontakt z ludmi biskupa Hudala, ale zosta aresztowany przez policj, poniewa po trudach ryzykownej eskapady wyglda niczym wczga. Udao mu si jednak wyj z tego bez szwanku. Powiedzia karabinierom, e szed na poudnie szukajc pracy, eby zarobi na utrzymanie ony i dzieci mieszkajcych w Austrii. Latem 1948 roku Stangl i Wagner przybyli bezpiecznie do Rzymu, a Steiner postanowi wrci do Austrii, gdzie odda si w rce Amerykanw. Rzym by wwczas peen nazistowskich zbrodniarzy, ktrych rne organizacje dziaajce w ramach Kocioa katolickiego przygotowyway do wyjazdu z Europy z wykorzysta-

niem wspomnianych szczurzych korytarzy (szczegy: patrz rozdzia 3). Jednym z najbardziej niesawnych uciekinierw, ktry umkn sprawiedliwoci tak wanie drog by dr Josef Mengele. Ucieczka przed wymiarem sprawiedliwoci byego naczelnego lekarza kobiecego obozu Auschwitz-Birkenau obrosa w legend. W 1943 roku 32-letni Mengele zyska z saw w Auschwitz, gdzie prowadzi medyczne eksperymenty na winiach w ramach pseudonaukowych studiw dotyczcych kwestii rasowych. Szczegln uwag skupia na blinitach i duo czasu spdza na bocznicy kolejowej, gdzie w towarzystwie innych lekarzy z SS przeprowadza selekcj dwojaczkw, decydujc o tym, ktre dostan szans ycia, a ktre od razu trafi do komory gazowej. Mengele trafi do obozu z frontu wschodniego, gdzie by lekarzem w 5. Dywizji Pancernej SS Wiking. Za zasugi na polu walki zosta odznaczony Krzyem elaznym I i II klasy. Bardzo uprzejmy i czarujcy mczyzna, jakim by Mengele, starannie ukrywa swe ludobjcze skonnoci. Z dum nosi odznaczenia bojowe, ktre wyrniay go spord caej reszty obozowego personelu. Mengele zosta powanie ranny w Zwizku Radzieckim i zosta przydzielony do Auschwitz, poniewa nie by ju zdolny do suby na froncie. Winiowie, ktrzy przeyli obz, zachowali w pamici obraz doktora stojcego na bocznicy i gwidcego sobie fragmenty utworw muzyki klasycznej, a jednoczenie z caym spokojem i z umiechem na twarzy kierujcego ludzi na mier. ydowscy lekarze zmuszeni do wsppracy z Mengelem przy jego zbrodniczych eksperymentach opowiadali o nagych napadach wciekoci nazisty. Bawi si z dziemi, przynosi im prezenty, wykazywa o nie trosk, ale po zakwalifikowaniu ich do dowiadcze zabija je bez najmniejszych skrupuw. Dzieci wyselekcjonowane do dowiadcze prowadzonych przez Mengelego byy szczegowo badane przez przymuszonych do pomocy lekarzy ydowskich i naukowcw wybranych spord nowo przybyych winiw. Wielu takich lekarzy ocalao, a ich zeznania stanowiy bardzo wany dowd przeciwko zbrodniarzowi. Przed zabiegami dzieci byy bardzo dobrze traktowane, ale pniej wykonywano na nich okrutne operacje i bolesne badania bez adnego znieczulenia. Byy to niepotrzebne amputacje, punkcje, zastrzyki z zarazkami tyfusu i rany zakaane w celu porwnania reakcji kadego z blinit. Wikszo dzieci umieraa na takim etapie eksperymentw. Mengele zszywa blinita plecami do siebie, eby sprawdzi, czy moliwy jest wsplny krwiobieg. Nie tylko wykonywa pseudomedyczne dowiadczenia, ale take zabija dzieci po to, aby uzyska preparaty. Szacuje si, e dla tych celw zabi okoo 6000 dzieci (3000 par blinit, a przeyo zaledwie 100 par). Jeden z zarzutw stawianych Mengelemu dotyczy zamordowania 100 dzieci strzaem w ty gowy po to, aby wykonywa sekcje zwok. wiadkowie opowiadali o tym, jak doktor dawa cukierki

przestraszonym dzieciom, eby nakoni je do wyjcia z bloku operacyjnego, a nastpnie rozstrzeliwa je po drodze do krematorium. Wielu ydowskich lekarzy potwierdzio, e w trakcie swoich zbrodniczych eksperymentw Mengele zabija dzieci wstrzykujc im chloroform w serce. Jeden ze wiadkw zezna, e widzia, jak okrutny nazista zabi w ten sposb 14 maych Romw. Lekarze obozowi i inni winiowie, ktrzy widzieli poczynania Mengelego, nie mieli wtpliwoci, e doktor jest szalecem. Nigdy si nie zgodz z tym, e sam Mengele uwaa, i robi co powanego - wnioskuj to z bardzo niedbaego podejcia do tego wszystkiego. Wykorzystywa tylko swoj wadz. Zrobi sobie zwyczajny zakad rzeniczy - wikszo zabiegw chirurgicznych wykonywa bez adnego znieczulenia - mwi Alex Dekel, ktry przey obozowe pieko. - Widziaem, jak kiedy rozci komu brzuch i wyjmowa potem jakie narzdy, zupenie bez narkozy. Innym razem byem wiadkiem, jak wyciga serce, te bez znieczulenia. To byo przeraajce. Mengele by lekarzem, ktry zwariowa, bo dosta wadz. Nikt go nigdy nie pyta o przyczyn mierci pacjenta - dlaczego ten czy tamten umar. Pacjenci si nie liczyli. Twierdzi, e robi wszystko dla dobra nauki, ale to byo zwyke optanie. W styczniu 1945 roku Armia Czerwona bya coraz bliej bram obozu. SS zniszczyy komory gazowe i krematoria w Auschwitz-Birkenau i ewakuoway tych winiw, ktrzy byli w stanie o wasnych siach podj marsz w kierunku Rzeszy. 27 stycznia Mengele przenis si do obozu Gross-Rosen na Dolnym lsku, zabierajc ze sob obszern dokumentacj medyczn z bada. Pod koniec lutego i ten obz zosta zlikwidowany, a doktor po kilku krtkich pobytach w innych miejscach kani znalaz si 2 maja w szeregach suby medycznej armii niemieckiej, z zamiarem oddania si w rce Amerykanw. Mengele, kiedy by ju jecem wojennym, pocztkowo wcale nie ukrywa tosamoci, ale w panujcym wwczas zamcie i rozgardiaszu Amerykanie nie zorientowali si, e maj u siebie tak wielkiego zbrodniarza wojennego. Zosta zwolniony w czerwcu 1945 roku, legitymujc si dokumentami na nazwisko Fritz Hollmann. Mengele, jeden z najbardziej poszukiwanych nazistw, od lipca 1945 do maja 1948 roku pracowa jako robotnik rolny w Bawarii. Cay czas utrzymywa kontakt z on i synem, a stary przyjaciel rodziny udzieli mu pomocy w zorganizowaniu ucieczki z Europy. Celem Mengelego bya Argentyna, do ktrej z pomoc tajemniczej organizacji ODESSA (Organisation der ehemaligen SSAngehringen - organizacji byych czonkw SS) dotar via Innsbruck, Sterzing, Merano i Genu, gdzie wsiad na statek wiozcy go ku wolnoci. Byy szef Mengelego, Adolf Eichmann, opuci w 1950 roku swoj kryjwk w p-

nocnych Niemczech i jako uchodca Riccardo Klement wyjecha do Woch. We Woszech skorzysta z pomocy franciszkanina wsppracujcego z siatk szczurzych korytarzy biskupa Aloisa Hudala, ktry wrczy mu paszport wydany przez Czerwony Krzy i opatrzony argentysk wiz dla Klementa. Eichmann, majc takie papiery, mg bez problemu, o czym przekonamy si w nastpnym rozdziale, kupi bilet na statek do Ameryki Poudniowej. Stao si tak dokadnie 14 lipca 1950 roku i przez kolejne 10 lat Eichmann by niewidzialny dla sub wywiadowczych pastw zachodnich i tropicieli nazistw, wiodc spokojne ycie i wykonujc bliej nieznane zajcia. atwo, z jak tak wielu nazistw podejrzanych o zbrodnie wojenne ucieko z Europy po II wojnie wiatowej, jest wrcz zdumiewajca. Biorc jednak pod uwag szczupo si i rodkw, jakimi dysponoway zespoy ds. badania zbrodni wojennych, zwaszcza utworzone przez Brytyjczykw, to atwo zrozumie, e fortuna sprzyjaa zu. Szczeglnie interesujcym aspektem caej sprawy ucieczki nazistw z Europy jest wspaniaomylna pomoc okazywana im przez rne organizacje i instytucje, wrd ktrych znajdowa si Koci katolicki. Biskupi, ksia, zakonnicy i zakonnice aktywnie pomagali sprawcom najbardziej okrutnych zbrodni masowych w historii ludzkoci, korzystajc z protekcji Watykanu i pienidzy w celu zorganizowania szlakw ucieczki do rnych miejsc w krajach rozwijajcych si. Szlaki te bardzo trafnie okrelano mianem szczurzych korytarzy.

Rozdzia 3
Szczurze korytarze i kryjwki
Nie budzio to we mnie adnych emocji... Traktowaem to jak zwyczajne zajcie. Wieczorami nie rozmawialimy o pracy, popijalimy i gralimy w karty. SS-Oberscharfhrer Gustav Wagner, zastpca komendanta obozu w Sobiborze, wypowied w czasie wywiadu udzielonego BBC w Brazylii w 1970 roku

Skd braa si ch pomagania w ucieczce przed wymiarem sprawiedliwoci tym, ktrzy mieli na sumieniu setki tysicy ofiar? Fakt aktywnego zaangaowania si tak wielu osb i instytucji w organizowanie po wojnie ucieczek potwornych zbrodniarzy wiadczy o tym, e chocia nazizm ponis klsk, to pozostali jeszcze liczni zagorzali sympatycy Hitlera i jego teorii dotyczcej hierarchii ras. Jeli nawet nie byli zwolennikami nazizmu, to chcieli przynajmniej skorzysta z osigni nazistowskiej technologii i medycyny za cen stosw ydowskich trupw. Wielu nie widziao niczego zego w uatwianiu nazistom wyjazdu z Europy nawet wtedy, kiedy powszechnie znane byy szczegy popenionych przez nich zbrodni i to, e znajduj si oni na listach poszukiwanych. Trudno poda dokadn liczb osb i instytucji biorcych udzia w tym procederze. Lista taka zawiera organizacje nazistowskich weteranw, rne agendy amerykaskich sub wywiadowczych, zagraniczne rzdy i prawdopodobnie, co jest najbardziej zaskakujce, Watykan. Wielu nazistowskich uciekinierw, to fakt, posiadao albo informacje przydatne do walki z sowieckim komunizmem, albo umiejtnoci i dowiadczenie potrzebne rnym quasi faszystowskim reimom na caym wiecie, a wanie te praktyczne powody tumacz po czci pomoc udzielan tysicom poszukiwanych zbrodniarzy nazistowskich. Szlaki prowadzce uciekinierw z amerykaskich i brytyjskich obozw jenieckich w Niemczech i Austrii, przez Wochy do Ameryki Poudniowej czy na Bliski Wschd, ochrzczono mianem szczurzych korytarzy. Chaos i zamieszanie po klsce Niemiec spowodoway, e w lecie 1945 roku ogromna liczba wysokich rang nazistw najzwyczajniej znikna, a w wielu przypadkach pozostaa w

ukryciu. Wrd tych, ktrzy skorzystali ze szczurzych korytarzy, byli, jak opisano w poprzednich rozdziaach, SS-Hauptsturmfhrer dr Josef Mengele, poszukiwany za nieludzkie eksperymenty medyczne na dzieciach w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, SS-Obersturmbannfhrer Adolf Eichmann, gwny koordynator i administrator Holokaustu, SS-Hauptsturmfhrer Franz Stangl, byy komendant obozw mierci w Sobiborze i Treblince, lecych na terytorium Polski, w ktrych zamordowano ponad milion ydw. Z takiej samej drogi ucieczki przed wymiarem sprawiedliwoci skorzystali: SS-Hauptsturmfhrer Klaus Barbie, oficer SD, o ktrego okruciestwie najlepiej wiadczy nadany mu przydomek Rzenika z Lyonu, SS-Standartenfhrer Walter Rauff, jeden z najbliszych wsppracownikw Reinharda Heydricha i pomysodawca ciarwek do gazowania winiw, stanowicych pierwowzr komr gazowych w Auschwitz oraz grzeczny i wyrafinowany

SS-Hauptsturmfhrer dr Aribert Heim, nazywany Dr mier z racji dowiadcze na ydowskich jecach w obozach koncentracyjnych w Mauthausen i Ebensee. W cigu ostatnich kilkudziesiciu lat znaleziono wiele dokumentw potwierdzajcych udzia Watykanu w pomocy nazistom uciekajcym przed sprawiedliwoci. Wielu historykw uwaa, e w czasie II wojny wiatowej Watykan wykazywa sympatie pronazistowskie, e papie Pius XII utrzymywa zaye stosunki z Ministerstwem Spraw Zagranicznych III Rzeszy. Niektrzy twierdz nawet, e Watykan niewiele robi, aby przeciwstawi si eksterminacji ydw, mg sprzyja antysemitom i potajemnie popiera ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej. Nie ma natomiast adnych wtpliwoci, e dziaania jednego z wanych hierarchw, biskupa Aloisa Hudala, obejmoway pomoc w organizowaniu ucieczek najwaniejszych funkcjonariuszy zbrodniczego aparatu nazistowskiego pastwa. Hudal, Austriak urodzony w Grazu w 1885 roku, by rektorem Pontificio Instituto Santa Maria dell Anima w Rzymie, seminarium dla austriackich i niemieckich ksiy. Po kapitulacji si feldmarszaka Alberta Kesselringa w pnocnych Woszech w maju 1945 roku, Hudal i inni ksia wadajcy jzykiem niemieckim rozpoczli opiek duszpastersk nad jecami wojennymi przetrzymywanymi w brytyjskich i amerykaskich obozach zorganizowanych w tym regionie. Austriacki biskup wykorzystywa swe stanowisko do pomocy poszukiwanym nazistom. Uwaa szczurze korytarze za wyraz miosierdzia i dobroczynnoci dla ludzi w potrzebie, ktrzy s niewinni, a z ktrych chce si zrobi koza ofiarnego za bdy zowrogiego systemu. Hudal pomaga m.in. wspomnianym ju Franzowi Stanglowi i Adolfowi Eichmannowi, a take SS-Hauptsturmfhrerowi dr. Aloisowi Brunnerowi, odpowiedzialnemu za transport 128,5 tys. ydw do obozw mierci, i SS-Oberscharfhrerowi Gustavowi Wagnerowi, byemu zastpcy komendanta obozu zagady w Sobiborze, w Polsce, gdzie za-

gazowano 200 tys. ydw. Wysocy funkcjonariusze SS i innych sub szybko podjli prb kontaktu, jak tylko dowiedzieli si o misji biskupa Hudala i jego wsppracownikw. Wielu nie zostao zidentyfikowanych przez aliantw, poniewa przed schwytaniem nazici przywdziewali mundury regularnej armii i albo posugiwali si nie swoimi dokumentami, albo podawali faszywe nazwisko do rejestru jecw. W warunkach panujcych po zakoczeniu wojny, przy milionach jecw, potwierdzanie tosamoci trwao miesicami, a prawie wszyscy i tak planowali jak najszybciej uciec, mimo tego e zaczy si polowania na ukrywajcych si, prowadzone przez alianckie zespoy ds. badania zbrodni wojennych. Uciekinierzy potrzebowali nowej tosamoci, pienidzy i bezpiecznej drogi prowadzcej do jakiego przyjaznego kraju, a co najwaniejsze, nie posiadajcego umowy o ekstradycj. Biskup Hudal wyrabia wybranym nazistom prawdziwe dokumenty podry na faszywe nazwiska oraz dawa im pienidze. Dokumenty wystawiane byy przez Commissione Pontificia dAssistenza (watykask Organizacj ds. Uchodcw), co oznacza, e Hudal albo bezprawnie wykorzystywa watykaskie papiery, albo by agentem papiea i wykonywa wol Stolicy Apostolskiej. Wspomniane dokumenty nie byy paszportami, dlatego nazistowscy uciekinierzy nie mogli wyjeda z kraju, ale mogy suy do otrzymania paszportu wysiedlecy z Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya (International Committee of the Red Cross, ICRC), a nastpnie ubiegania si o wiz na wjazd do konkretnego pastwa. ICRC mia sprawdza tych, ktrzy wystpowali o paszport Czerwonego Krzya, ale sowo ksidza, a zwaszcza wanego biskupa, wystarczao szwajcarskim urzdnikom. Tym sposobem przy pomocy Watykanu wielu znaczcych nazistw zyskao now tosamo i dokumenty podry umoliwiajce zniknicie z Europy. Inni ksia byli zaangaowani w kolejn szczurz operacj prowadzon we Woszech. Niewielka, ale bardzo wpywowa grupa katolickich zakonnikw ze Zgromadzenia Franciszkanw pod przewodnictwem ojca Krunoslava Draganovicia zaoya organizacj podobn do kierowanej przez biskupa Hudala. Centrum tej siatki znajdowao si w seminarium duchownym San Girolamo degli Illirici i zajmowao si szlakiem ucieczki prowadzcym z Austrii do woskiego portu w Genui. Szczurzy korytarz San Girolamo pocztkowo suy byym ustaszom, chorwackim faszystom noszcym czarne koszule, kolaborujcym z nazistami przeladujcymi ydw. Najwaniejszym uciekinierem by dyktator z okresu wojny, Ante Paveli. Ksia pomagali uchodcom przekroczy granic z Austri a nastpnie ukrywali ich we Woszech, czsto na terenie Watykanu. Po spreparowaniu dokumentw podry byli potajemnie kierowani do Genui, gdzie wsiadali na statki wiozce ich do Ameryki Poudniowej. Watykan nie wyrazi zgody na przeszukanie klasztoru San Girolamo przez brytyjsk andar-

meri, ktra miaa sygnay, e ukrywaj si tam poszukiwani zbrodniarze wojenni. Brytyjczycy nie mogli nic zrobi, poniewa Watykan jako pastwo neutralne nie podlega alianckiej okupacji ani kontroli. Gwnym powodem nieprzerwanego funkcjonowania szczurzego korytarza San Girolamo bya, co moe wydawa si wprost nie do wiary, potajemna pomoc Amerykanw. Latem 1947 roku wywiad amerykaski korzysta z tej drogi przerzutu nazistw, aby ewakuowa swoich ludzi. Byli to nazici, ktrzy od razu po schwytaniu decydowali si na wspprac z Amerykanami w zamian za bezkarno za popenione zbrodnie wojenne. Zwizek Radziecki domaga si od Stanw Zjednoczonych wydania setek hitlerowskich zbrodniarzy, ktrzy mieli odpowiada za czyny popenione w Rosji. Waszyngton chcia jednak ich wykorzysta dla wasnych celw, poniewa trwaa ju zimna wojna. Najwaniejsi ludzie, ktrych wywiad amerykaski wyprowadzi szczurzymi korytarzami, to liczna grupa nazistowskich naukowcw. Operacja Paperclip polegaa na ewakuacji 765 byych nazistw do Stanw Zjednoczonych, gdzie pracowali dla potrzeb programw zbrojeniowych i kosmicznych. Naukowcy przerzuceni z III Rzeszy przyczynili si do tego, e w 1969 roku Amerykanie wyldowali na Ksiycu, zaledwie 24 lata po klsce Niemiec. To oni mieli przecie moliwo prowadzenia eksperymentw na ludziach w obozach koncentracyjnych i przesunli granice poznania wytrzymaoci organizmu czowieka. Zdobyte w ten sposb informacje okazay si nieocenione przy realizacji programu wysania czowieka w przestrze kosmiczn. Sowieci zrobili to samo z naukowcami nazistowskimi, ktrzy wpadli w ich rce. Operacja Paperclip, prowadzona wsplnie przez Biuro Sub Strategicznych (Office of Strategie Services, OSS) oraz agencj wywiadowcz Joint Intelligence Objectives Agency, zostaa zatwierdzona przez prezydenta Harryego S. Trumana w sierpniu 1945 roku. Znani naukowcy, w tym baron Wemher von Braun, twrca pociskw balistycznych V-2 uywanych przez Niemcw przeciwko Anglii, Arthur Rudolph i Hubertus Strughold, ktrzy znaleli si pod opiek amerykaskiego wywiadu, otrzymywali faszywe dokumenty cakowicie zmieniajce ich przeszo3. Wielu z 765 nazistw przewiezionych do USA brao udzia w dowiadczeniach na ludziach, korzystao z niewolniczej pracy ydw przy projektach wykonywanych w okresie wojny, ale to wszystko zniko z ich kart osobowych. Przykadem stosunku Amerykanw do zbrodniarzy wojennych moe by sprawa dr. Kurta Blomego. Podczas wojny by on m.in. wiceministrem zdrowia i penomocnikiem ds. bada nad rakiem w Radzie Naukowej Rzeszy. Badania nad rakiem stanowiy przykrywk dla jego prawdziwej dziaalnoci - rozwoju broni chemicznej i biologicznej. Dr Blome kierowa placwk naukow na Uniwersytecie Poznaskim, wzorowan na cieszcym si z saw instytucie utworzonym

przez Japoczykw w Pingfan, w Mandurii, okrelanym jako Jednostka 731. Niemcy i Japoczycy udostpniali sobie wzajemnie dane, prbki i prowadzili wymian pracownikw. Blome prowadzi eksperymenty na ludziach w obozach koncentracyjnych w Dachau i Auschwitz. Zakaa winiw malari i dum, prowadzi badania dotyczce cholery, wglika i duru brzusznego. Mordowa ludzi podajc im tabun i sarin. Dr Blome uciek z Poznania przed wkroczeniem Armii Czerwonej w marcu 1945 roku, jednak nie udao mu si zniszczy kierowanej przez siebie placwki, ktra dostaa si w rce Sowietw. Ci bez trudu zorientowali si, e nazistowski personel medyczny wykonywa w Poznaniu dowiadczenia na ludziach. W 1947 roku dr Blome znalaz si na awie oskaronych w tzw. procesie lekarzy w Norymberdze. Zosta jednak niespodziewanie oczyszczony z wszelkich zarzutw. Istniej przypuszczenia, e od stryczka uratowaa go zgoda na dostarczenie Amerykanom informacji o prowadzonych przez niego eksperymentach na winiach obozw koncentracyjnych oraz ch wsppracy przy rozwoju broni biologicznej. W 1951 roku zosta formalnie zatrudniony przez Amerykanw w placwce badawczej w Niemczech Zachodnich. Dr Blome, po wycigniciu od niego wszystkich uytecznych informacji, zosta przekazany Francuzom, ktrzy wytoczyli mu proces za popenione zbrodnie wojenne i skazali na 20 lat wizienia. Blome zmar w 1969 roku. Wielu nazistowskich naukowcw przerzuconych do USA nigdy nie stano przed sdem, a ostatni z objtych operacj Paperclip doyli pocztkw XXI wieku. Niektrzy zostali uhonorowani w Stanach Zjednoczonych za osignicia naukowe. Przykadem moe tu by Werner Dahm, specjalista z dziedziny techniki rakietowej, ktry przyczyni si do zbudowania V-2, a w 2003 roku otrzyma od NASA Medal Zasugi (Exceptional Service Medal) za wkad w amerykaski program kosmiczny. Zmar w Alabamie w 2008 roku, w wieku 90 lat. Stany Zjednoczone nie byy jedynym pastwem, ktre bezporednio po wojnie chciao wykorzysta nazistowskie technologie i dowiadczenia. Wiele krajw aktywnie pozyskiwao uciekinierw z byej III Rzeszy, a jedno utworzyo sie szczurzych korytarzy w Europie, ponownie wykorzystujc Koci katolicki do takich dziaa. Argentyna bya wwczas rzdzona przez populistycznego dyktatora Juana Perona, a jak wykazay niedawne badania prowadzone przez historyka Uki Goni, argentyski przywdca bardzo energicznie zabiega o to, aby nazistowscy i faszystowscy zbrodniarze wojenni przybywali do jego ojczyzny. W styczniu 1946 roku Antonio Caqqiano, biskup argentyskiego Rossario i przewodniczcy argentyskiego oddziau Akcji Katolickiej, uda si do Rzymu, aby z rk papiea otrzyma godno kardynalsk. Akcja Katolicka, zaoona we Woszech w 1867 roku, jest organizacj, ktrej misja polega na zwikszeniu nasycenia ycia publicznego wartociami

chrzecijaskimi. Kardyna Caqqiano spotka si w Rzymie z francuskim kardynaem Eugenem Tisserantem, ktremu przekaza zaproszenie Perona dla francuskich faszystw do osiedlania si w Argentynie. Po wizycie Caqqiano w Watykanie, do Argentyny zaczli przybywa francuscy zbrodniarze wojenni, czonkowie kolaboracyjnego rzdu Vichy. Otrzymali paszporty w biurze ICRC w Rzymie z argentysk wiz turystyczn. Pierwszym ze zbrodniarzy wojennych, ktry pojawi si w Argentynie, by Eugene Deurotine, skazany pniej zaocznie we Francji na 20 lat cikich robt. Trudno byo jednak udowodni bezporednie powizanie papiea ze szczurzymi korytarzami biskupa Hudala. Monsignore Karl Bayer, wysoki hierarcha z Watykanu, w rozmowie z Gitt Sereny, pisark i dziennikark przyzna si w latach 70. do udziau w siatce szczurzych korytarzy. Powiedzia, e Pius XII aktywnie wspiera wysiki zmierzajce do uratowania poszukiwanych nazistw. Papie przekazywa pienidze na ten ce, czasami rzeczywicie niewielkie, ale jednak - stwierdzi Bayer. Niemcy od dawna dysponowali siatk wywiadowcz w Ameryce Poudniowej. SS-Hauptsturmfhrer Siegfried Becker by najlepszym agentem Himmlera w tym regionie i posugiwa si 31 pseudonimami i kryptonimami. Utrzymywano bardzo przyjazne stosunki z krgami rzdowymi wielu pastw, w tym z rzdem w Buenos Aires. W lutym 1946 roku prezydent Peron mianowa antropologa Santiago Peralt komisarzem ds. imigracji, a byy agent Ministerstwa Spraw Zagranicznych III Rzeszy, Rodolfo Freude, zosta szefem jego wywiadu. Ci dwaj ludzie powoali specjalny zesp zoony z tajnych agentw i doradcw migracyjnych, z ktrych wielu byo poszukiwanymi zbrodniarzami wojennymi, do cignicia nazistowskich uciekinierw do Argentyny, aby pracowali dla dobra nowej ojczyzny. Kolejnym dowodem wpywu i roli nazistw za rzdw Perona jest SS-Hauptsturmfhrer Carlos Fuldner, Argentyczyk pochodzenia niemieckiego i oficer SS, ktry organizowa ucieczki hitlerowcw z Europy za porednictwem biur w Madrycie, Genui, Rzymie i Bernie. Freude koordynowa dziaania wywiadu i sub imigracyjnych z Casa Rosada, paacu prezydenckiego w Buenos Aires. Bya to bardzo dobrze zorganizowana sie przerzutu ludzi, oficjalnie zatwierdzona przez argentyski rzd i tolerowana, a moe i bezporednio wspierana finansowo przez Watykan. Uki Goni jest pierwszym historykiem, ktremu udao si wykaza powizania midzy systemem szczurzych korytarzy i rzdem argentyskim. Teori t potwierdza przykad SS-Hauptsturmfhrera Waltera Kutschmanna, odpowiedzialnego za zamordowanie tysicy ydw w okresie, kiedy by szefem Gestapo w Drohobyczu. By on take bliskim przyjacielem i towarzyszem podry projektantki mody Coco Chanel. Synny tropiciel nazistw, Szymon Wiesenthal, rozpozna Kutschmanna w Argentynie, gdzie zosta aresztowany 28 czerwca

1975 roku. Nazista uciek do Argentyny w przebraniu karmelity. Po aresztowaniu zwolniono go, poniewa sd zgubi jego akta. Pi lat pniej dokumenty odnaleziono... w sejfie sdziego. Goni odkry, e podanie Kutschmanna oprawo jazdy na takswk zostao pozytywnie zaopiniowane przez samego Fernando Imperatricego, czonka kancelarii prezydenta Perona. Kutschmann zmar w Argentynie w sierpniu 1986 roku jako wolny czowiek. Goni mia szczcie, e w ogle udao mu si zdoby te wszystkie informacje, poniewa w 1955 roku ludzie Perona dosownie spalili wikszo dokumentw imigracyjnych dotyczcych nazistowskich zbrodniarzy wojennych, majc nadziej na zatarcie wszelkich ladw po upadku rzdu. To co si zachowao, wystarczyo historykowi na wycignicie istotnych wnioskw odnonie do Perona i szczurzych korytarzy. Samo wprowadzenie danych z kartotek do arkuszy kalkulacyjnych pozwolio na stwierdzenie, e akta Ericha Priebkego [patrz rozdz. 9] i dr. Josefa Mengelego miay kolejno po sobie nastpujc numeracj, chocia przybyli do Argentyny w odstpie kilku miesicy - zauway Goni i po bardziej dogbnej analizie stwierdzi: - Obaj skadali wnioski wtedy, kiedy Urzd Imigracyjny tworzy okoo 500 teczek osobowych dziennie. Mona przypuszcza, e kto skada wnioski za obu zbrodniarzy wojennych jednoczenie albo zaatwia je razem, co jest oczywistym dowodem na istnienie zorganizowanego systemu uatwiajcego nazistowskim uciekinierom rozpoczcie nowego ycia. Pozostaje pytanie, dlaczego Peron aktywnie zabiega o nazistw i sprzyja imigracji. Od sierpnia 1946 roku do pocztku lat 50. na terytorium Argentyny legalnie znalazo si prawie 300 podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych, a wikszo z nich uzyskaa dokumenty we Woszech od biskupa Hudala lub ojca Draganovicia i zostaa przerzucona w ramach siatki zorganizowanej przez Carlosa Fuldnera i jego ludzi. Peron nie by nazist, a oskarenia jego rzdu o faszyzm nie s w peni uzasadnione. Peron by populist, zwolennikiem bardzo elastycznej ideologii i zawiera sojusze z komunistami, ydami, a nawet faszystami. Nazizm nie by szczeglnie popularny w krgach argentyskiej armii i prawicy dlatego, e by antykocielny. Argentyczycy otwarcie sprzyjali faszyzmowi woskiemu i hiszpaskiemu, liczcemu si z Kocioem katolickim. Stosunek do nazistw powodowany by wzgldami czysto praktycznymi. Wszyscy wiedzieli, e nazistowscy naukowcy i inynierowie, zwaszcza w drugiej fazie wojny, mieli w swoim dorobku wiele znaczcych osigni, jak rewolucyjny na owe czasy samolot odrzutowy, znakomite okrty podwodne i rakiety balistyczne, stanowice cudown bro Hitlera. Peron chcia dla swego kraju wykwalifikowanych kadr i zaawansowanych technologii. Wzorem alianckich mocarstw, dcych do uzyskania przewagi w zimnej wojnie, postanowi take skorzysta z dorobku technologicznego III Rzeszy. Wspomniana

ju operacja Paperclip bya czoowym przykadem amerykaskiej obudy wobec problemu cigania zbrodniarzy wojennych. Ponad trzy czwarte spord 765 niemieckich naukowcw, inynierw i technikw, sprowadzonych do Stanw Zjednoczonych, naleao do NSDAP lub byo czynnymi oficerami SS. Wszyscy uzyskali zwolnienie od odpowiedzialnoci za popenione zbrodnie, chocia wikszo z nich miaa na rkach krew pomordowanych ydw. Amerykanie w podobny sposb potraktowali japoskich lekarzy wojskowych i naukowcw, pracujcych w osawionej Jednostce 731 w Mandurii, ktrzy wynaleli miercionon bro biologiczn w efekcie dowiadcze prowadzonych na tysicach umierconych jecw wojennych z Chin, Rosji i pastw alianckich. Stany Zjednoczone nie miay nic przeciwko wykorzystywaniu nazistowskich zbrodniarzy wojennych w subie wywiadowczej w pierwszych latach zimnej wojny, o czym wiadczy przypadek Klausa Barbiego, a wielu byych funkcjonariuszy niemieckich uzyskao ochron za prac na rzecz kontrwywiadu armii Stanw Zjednoczonych (CIC), poprzednika nowoczesnego wywiadu wojskowego. Szczeglnie zasyn na tym polu byy oficer SS baron Otto von Bolschwing, gwny doradca Adolfa Eichmanna. Peron planowa zorganizowa bezporednio po wojnie wielk imigracj Europejczykw do Argentyny, obejmujc 4 min ludzi, po 30 tys. miesicznie. Zamiar ten nie zosta zrealizowany, ale nazici, ktrzy znaleli si w Argentynie, przyczynili si do wyprodukowania w 1947 roku odrzutowego myliwca, co byo wwczas i wci jest ogromnym osigniciem pastwa lecego w Ameryce Poudniowej. Po upadku nazistowskich Niemiec w Europie dziaao wiele organizacji zajmujcych si przerzutem uciekinierw do bezpiecznych krajw, dajcych szans nowego ycia. Jedn z najbardziej niegodziwych i tajemniczych grup bya organizacja byych czonkw SS, bardziej znana pod skrtem ODESSA. Frederick Forsyth uwieczni j w ksice pod tym samym tytuem, opisujc plany utworzenia Czwartej Rzeszy. Historycy i dziennikarze przez lata toczyli spory na temat samego faktu istnienia ODESSY, zakresu dziaania i struktury tej organizacji. Szymon Wiesenthal twierdzi, e ODESSA zostaa zaoona w 1946 roku przez zbrodniarzy wojennych, aby pomaga nazistowskim uciekinierom. Niemiecka stacja telewizyjna ZDF i byli SS-mani uwaaj, e ODESSA nie bya jednolit, tajn struktur o zasigu oglnowiatowym, a raczej tworzyy j rne grupy, jedne jawne, inne tajne, wsppracujce z watykaskim szczurzym korytarzem biskupa Hudala, czy utrzymywane przez rzdy pastw Ameryki aciskiej, a nawet i CIA. Franz Stangl, byy komendant obozu w Treblince, ktry uciek takim korytarzem do Brazylii, mwi, e ODESSA nie istnieje. Nie ma w gruncie rzeczy bezporedniego dokumentu na potwierdzenie jej istnienia, o czym w 1974 roku mwia Gitta Sereny w obszernym wywiadzie ze Stanglem. Prokuratorzy z Centralnego Biura Badania

Zbrodni Nazistowskich w Ludwigsburgu, ktrzy dokadnie wiedz, jak finansowano okrelonych ludzi yjcych obecnie w Ameryce Poudniowej, sprawdzili tysice dokumentw i nie s w stanie potwierdzi faktu istnienia Odessy Sereny dodaa: - Nie chodzi o bagatelizowanie sprawy: bez wtpienia dziaay rne organizacje wiadczce po wojnie pomoc nazistom dziwne byoby, gdyby nie istniay. W ksice Forsytha pt. Akta Odessy mody niemiecki dziennikarz Peter Miller uparcie tropi Rzenika z Rygi - Eduarda Roschmanna. W 1970 roku autor, po sukcesie Dnia szakala, potrzebowa nowego pomysu, naciskany mocno przez wydawc. Sign do zasyszanej w Niemczech, gdzie pracowa jako dziennikarz, historii o tajemniczej organizacji Odessa. Na tej podstawie skonstruowa opowie o obawie na zbrodniarza wojennego, w ktrej Miller wystpuje przeciwko zowrogiej Odessie i demaskuje jej diaboliczne plany. Forsyth nie mia konkretnego nazwiska dla komendanta nazistowskiego obozu. Pojawio si ono podczas pobytu w Wiedniu, kiedy odwiedzi biuro Szymona Wiesenthala. Wielki tropiciel zbrodniarzy wojennych zaproponowa Roschmanna jako czarny charakter, a Forsyth t kandydatur przyj. Uwaaem, e jest to punkt zwrotny, bo mam czowieka, ktry nawet nie pomyli o tym, eby wytoczy mi spraw o zniesawienie. W tamtym czasie, o czym si wkrtce dowiemy, Roschmann ukrywa si w Argentynie. Powie nie bya tylko znakomitym thrillerem, ale spowodowaa, e w powszechnej wiadomoci ugruntowa si obraz Odessy jako faktycznie istniejcej organizacji. Historyk Guy Walters, autor ksiki cigajc zo, napisa, e to wanie powie Akta Odessy odpowiada za rozgaszanie pogldu o istnieniu organizacji o nazwie Odessa. Byy oficer amerykaskiego OSS i czonek amerykaskiej Komisji ds. Zbrodni Wojennych, Joseph Wechsberg, powiedzia w 1967 roku, e sdzi, i nazici planowali powstanie Czwartej Rzeszy po upadku hitlerowskiego pastwa. Na caym wiecie, a zwaszcza w Ameryce Poudniowej, istniay zwarte spoecznoci niemieckie, w ramach ktrych yo bardzo wielu nazistw. Niemieckie kolonie byy bardzo przydatne uciekinierom z Europy. Nazici uznali, e nadszed czas na zaoenie tajnej, obejmujcej cay wiat siatki pomagajcej w organizowaniu ucieczek. Wykorzystywali Niemcw, ktrzy pracowali dla Stars and Stripes organu prasowego Armii USA - jako kierowcy ciarwek jedcych autostrad na trasie Monachium-Salzburg. Wechsberg w ten sposb identyfikowa kolejny szczurzy korytarz. Kurierzy zgaszali si do pracy [w Armii USA] pod faszywym nazwiskiem, a Amerykanie w Monachium szczegowo ich nie sprawdzali... Anlaufstellen [punkty kontaktowe] rozmieszczone byy na granicy austriacko-niemieckiej... W Linden, lecym blisko Austrii i Szwajcarii, ODESSA zaoya firm eksportowo-importow, z przedstawicielstwami w Kairze i Da-

maszku6. Przypuszczenia Wechsberga dotyczce ODESSY pozostaj w pewnej sprzecznoci z zeznaniami najwaniejszych nazistw, jak Franz Stangl, czy Adolf Eichmann, ktrzy, by moe z oczywistych powodw, zaprzeczali istnieniu takiej organizacji. Heinrich Himmler w swoich dziennikach nic nie pisze ojej utworzeniu, co jest o tyle zastanawiajce, e sta przecie na czele imperium SS i powinien by o takim fakcie poinformowany. Gitta Sereny uwaa, e pomocowe organizacje nazistowskie rzeczywicie dziaay na rzecz uciekinierw, ale wielu hitlerowcw unikno odpowiedzialnoci na skutek panujcego po wojnie chaosu i braku moliwoci sprawdzenia danych wnioskodawcw, zgaszajcych si o pomoc w uzyskaniu nowych dokumentw do Watykanu, Czerwonego Krzya i amerykaskich wadz wojskowych. Biskup Alois Hudal by prawdopodobnie si napdow caego systemu wykorzystywanego do przerzutu nazistowskich uciekinierw do Ameryki Poudniowej przez tereny poudniowej Europy, ale z pewnoci to nie on by ODESS. Frederick Forsyth by blisko poznania prawdziwego charakteru ODESSY po 40 latach, piszc thriller, ktry sta si bestsellerem. Podejmujc szczegowe badania na terenie caej Europy i przygotowania do napisania Akt Odessy by przekonany o tym, e ODESSA faktycznie istniaa. Dzisiaj uwaa, e bya to struktura o mniejszym stopniu sformalizowania. Byo to niewtpliwie co, co mogli okrela mianem Netzwerk, sie... niczym towarzystwo dawnych kolegw ze szkoy. Nieprawd byoby twierdzi, e czego takiego nie ma. To sprawa pomocy komu w potrzebie, komu, kto ma kopoty. W pomoc nazistowskim uciekinierom zamieszanych byo, oprcz Watykanu, ODESSY, rzdu Argentyny i amerykaskiego wywiadu wojskowego, jeszcze wiele rnych organizacji i instytucji. Jedn z nich bya Organizacja Gehlena. Gen. dyw. Reinhard Gehlen by szefem wywiadu wojskowego nazistowskich Niemiec. Po schwytaniu przez Amerykanw i za ich przyzwoleniem powoa wasn organizacj wywiadowcz w Niemczech Zachodnich, ktra miaa wsppracowa i pomaga USA w walce ze Zwizkiem Radzieckim. W jej szeregach znalazo si bardzo wielu byych oficerw nazistowskiego wywiadu wojskowego - Abwehry - a take ludzi z SS i Gestapo. Szymon Wiesenthal twierdzi, e Organizacja Gehlena wsppracowaa zarwno z CIA, jak i ODESS, pomagajc byym nazistom uciec przed wymiarem sprawiedliwoci. Nie jest to chyba prawda, a prawdopodobnie bardziej wymys Wiesenthala, ktry dba o kreowanie odpowiedniego wizerunku. Organizacja Gehlena stanowia z ca pewnoci zalek wspczesnego wywiadu niemieckiego BND. Sam Gehlen kierowa t struktur od jej utworzenia w 1957 do 1968 roku, kiedy odszed w stan spoczynku. Wiesenthal poda nazwy wielu tajemniczych organizacji, ktre wedug niego skaday si na ODESS, jak Spinne (Pajk) czy Sechsgestrin (Konstelacja Szeciu). 9 lipca 1979 roku w

Paryu eksplodowa samochdpuapka, ktry mia zabi Sergea i Beate Klarsfeldw, francuskich tropicieli nazistw, za czym miaa jakoby sta ODESSA. W powojennych Niemczech istniay rne stowarzyszenia, ktre wedug pewnych opinii stanowiy/stanowi front dla ODESSY albo w inny sposb byy/s powizane z tajemnicz organizacj. Die Stille Hilfe fr Kriegsgefangene und Internierte (Cicha Pomoc dla Jecw Wojennych i Internowanych) jest przykadem takiej organizacji. Znana jako Stille Hilfe (Cicha Pomoc), zostaa oficjalnie powoana do ycia w Monachium w 1951 roku, chocia prawdopodobnie dziaaa w ukryciu przynajmniej od 1946 roku. Organizacj utworzya Helene Elizabeth, ksina von Iserberg. Wielu uciekinierw, w tym dr Josef Mengele, SS-Standartenfhrer Walter Rauff, Johann von Leers i Adolf Eichmann, korzystao z pomocy Stille Hilfe, aby przedosta si do Argentyny. Okazuje si, e organizacja ta miaa powizania z biskupem Hudalem i watykaskim szczurzym korytarzem, a by moe i z ODESS. Stille Hilfe jest nadal istniejc organizacj nonprofit, a ksina von Iserberg zostaa pierwsz przewodniczc z racji jej dobrych kontaktw ze rodowiskami niemieckiej arystokracji i wyszych sfer oraz Kocioem rzymskokatolickim; wrd zaoycieli znajdowali si tacy nazici, jak SS-Standartenfhrer William Sprengler, szef wydziau w Gwnym Urzdzie Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA) oraz SS-Obersturmbannfhrer Heinrich Malz, doradca zastpcy Himmlera i szefa RSHA dr. Ernsta Kaltenbrunnera. W latach 90. Stille Hilfe otrzymywaa darowizny rzdu 60-80 tys. euro rocznie. Organizacja ta liczy obecnie 40 czonkw, a na jej czele od 1992 roku stoi Horst Janzen. Naley do niej take Gudrun Burwitz, crka Heinricha Himmlera i otwarta zwolenniczka polityki neonazistowskiej w dzisiejszych Niemczech. Kolejn organizacj ktra rozpocza dziaalno na pocztku lat 50., byo Hilfsgemeinschaft auf Gegenseitigkeit der Angehoringen der elemaligen Waffen-SS (Stowarzyszenie Samopomocy Byych Czonkw Waffen-SS), znane pod skrtem HIAG. Mogo mie powizania z ODESS i Stille Hilfe, a w szczytowym okresie lat 60. liczyo ponad 70 tys. czonkw. Udzielao pomocy weteranom z SS i szczeglnie aktywnie angaowao si w dziaania na rzecz ich rehabilitacji oraz walk o prawa do emerytur. Byli SS-mani nie dostawali adnych wiadcze, gdy SS byy zbrojnym ramieniem partii nazistowskiej, a alianckie wadze okupacyjne w 1945 roku uznay t formacj za nielegaln. HIAG zostao rozwizane w 1992 roku. Dziaania zmierzajce do zapewnienia bezpieczestwa nazistowskim uciekinierom bezporednio po zakoczeniu wojny byy zadziwiajco skuteczne. Wystawiaj kiepskie wiadectwo pastwom alianckim, ktre nie potrafiy przeszkodzi procederowi sucemu podejrzanym o popenienie zbrodni wojennych. Historyk Paul Manning twierdzi, e ponad 10

tys. byych niemieckich wojskowych skorzystao ze szczurzych korytarzy funkcjonujcych w powojennej Europie, aby dotrze do Ameryki Poudniowej. Ponadto kilkanacie tysicy znalazo schronienie na Bliskim Wschodzie, gdzie wielu byych SS-manw wstpio do Legii Cudzoziemskiej, ktra nikogo nie pytaa o przeszo. Cz z nich zgina podczas walk w Indochinach w latach 50., stanowicych krwawe preludium wojny wietnamskiej, w ktrych Francuzi chcieli odzyska wadz kolonialn i pokona opr rebeliantw, dcych z rwn zacitoci do utworzenia komunistycznego pastwa. Niektrzy uciekinierzy przez cae dziesiciolecia pozostawali na wolnoci. Ci, ktrych rozpoznali tropiciele, nie zawsze trafiali przed oblicze niemieckiego sdu, poniewa przebywali w pastwach, ktre nie miay umw ekstradycyjnych z Niemcami. Izrael odwoywa si do innych sposobw, jak porwanie czy morderstwo, aby wymierzy sprawiedliwo odpowiedzialnym za masowe zabijanie, ktrym czsto dobrze si wiodo na obczynie. Wielu poszukiwanych zmaro, ale nawet dzi s tacy, ktrzy prawdopodobnie nigdy nie odpowiedz za swoje zbrodnie przed sdem. Losy sporej liczby wysokich rang funkcjonariuszy nazistowskiej machiny mierci, ktrzy zmarli, wiadcz o tym, jak obce pastwa chroniy ich po udanej ucieczce z Europy. Poszukiwani zbrodniarze wojenni, po znalezieniu sobie miejsca w Ameryce Poudniowej, starali si nie rzuca w oczy. Byli w miar bezpieczni w dyktatorskich pastwach, wikszo nadal posugiwaa si faszywi nazwiskami i dokumentami, co kilka lat zmieniaa miejsca pobytu, aby zmyli ewentualn pogo. Franz Stangl przyby do Damaszku, stolicy francuskiego protektoratu, we wrzeniu 1948 roku. Biskup Hudal zaatwi mu prac w fabryce wkienniczej. W tym samym okresie w Damaszku pojawi si Gustav Wagner, byy zastpca komendanta obozu w Sobiborze i szybko zacz spokojne ycie. Stangl nalega na to, aby jak najszybciej sprowadzi jego on Theres i trzy crki. Ciko pracowa, eby zarobi na opacenie kosztw ich podry z Austrii przez Wochy. W maju 1949 roku rodzina Stanglw bya ju w komplecie - Theresa bez adnych problemw wyjechaa z Woch do Damaszku, chocia byo wiadomo, e jest on zbrodniarza wojennego. Dla Stanglw mia nasta czas szczcia i dobrobytu - Franz nie musia si ba, e trafi za kratki, rodzina ya w miar dostatnio, w maestwie te zaczo si coraz lepiej ukada. Niestety, niedugo po przyjedzie Theresy do Syrii Stangl straci prac, poniewa zmar waciciel fabryki, u ktrego by zatrudniony. Przez jaki czas nie mg znale posady, dlatego ciar utrzymania rodziny wzia na siebie ona Franza, ktra pracowaa jako masaystka. Rodzina mieszkaa w pensjonacie penym Niemcw przebywajcych w Syrii pod przy-

branymi nazwiskami, co oznaczao, e byli to prawdopodobnie nazistowscy uciekinierzy. Stangl nie mia jednak co tego adnej pewnoci, poniewa ludzie ci unikali rozmw, a do tego zawsze posugiwali si nowymi nazwiskami. W grudniu 1949 roku sytuacja ulega poprawie, gdy Franz znalaz posad inyniera w zakadach wkienniczych Imperial Knitting Company. Rodzina przeprowadzia si do duego, wygodnego mieszkania w starej czci Damaszku. Niemile widziane zaloty ssiadw do 14-letniej crki Stangla przekonay go, e czas wyjecha z Syrii. Postanowi uda si do Ameryki Poudniowej, a Theresa odwiedzaa konsulaty rnych pastw, eby sprawdzi, dokd mog wyemigrowa. Brazylia okazaa si najbardziej przyjazna, a Stangl, podajc si za inyniera, zoy wniosek o wiz imigracyjn. Wniosek zosta przyjty i rodzina, pod prawdziwym nazwiskiem, rozpocza podr statkiem z Genui do Santos w Brazylii. Stangl musia ze swojej kieszeni zapaci za przenosiny do nowego kraju, na co poszy prawie wszystkie oszczdnoci. Czowiek, ktry w przeszoci by wysokim oficerem SS i komendantem obozu, decydujcym o yciu i mierci setek tysicy ludzi, musia przemc w sobie dum i przez dwa lata pracowa w fabryce wkienniczej. Budowa te dom w Sao Bemardo do Campo, stanowicym przedmiecia Sao Paulo. W tamtych latach w Ameryce Poudniowej mieszkao wielu nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Bardzo chtnie przyjmowaa ich Argentyna rzdzona przez prezydenta Perona. Wikszo skorzystaa z pomocy biskupa Aloisa Hudala i watykaskiego szczurzego korytarza. Jednym z najbardziej znanych uciekinierw, ktremu z ca pewnoci pomg Hudal, by pruski arystokrata i syn generaa Ludolf von Alvensleben. Podczas kampanii wrzeniowej 1939 roku w Polsce dowodzi oddziaami paramilitarnej formacji Selbstschutz (samoobrony) Prus Zachodnich. Selbstschutz wspdziaaa z oddziaami specjalnymi Einsatzgruppen, ktre dokonay eksterminacji znacznej liczby polskich obywateli uznanych przez Niemcw za element stanowicy zagroenie dla III Rzeszy, w tym ydw, przedstawicieli arystokracji, nauczycieli i profesorw, komunistw i wojskowych. Oddziay von Alvenslebena zabiy w tym okresie co najmniej 4247 ludzi, stosujc wyjtkowo okrutne i sadystyczne metody. Ludzi rozstrzeliwano, a potem dobijano opat, kolb karabinu, a zdarzay si przypadki grzebania ywcem - napisano w jednym z artykuw na temat akcji Selbstschutzu, ktra w 1939 roku zamordowaa w Polsce okoo 82 tys. Polakw. - Matkom kazano wkada do masowych grobw mae dzieci, ktre nastpnie rozstrzeliwano razem z dorosymi. Kobiety i dziewczta byy gwacone przed egzekucj... Okruciestwa te wywoyway strach nawet w Niemczech. Von Alvensleben, byy adiutant Heinricha Himmlera, po inwazji Niemcw na Zwi-

zek Radziecki w 1941 roku dowodzi jednostkami suby bezpieczestwa SS (Sicherheitsdienst, SD) na Krymie, gdzie rkami swoich ludzi dopuci si wielu okrutnych zbrodni. W kwietniu 1945roku zosta ujty przez Brytyjczykw i osadzony w obozie dla internowanych w Neuengamme, skd udao mu si uciec. Na pocztku 1946 roku zbieg wraz z rodzin do Argentyny, posugujc si watykaskimi dokumentami dostarczonymi przez Hudala i jego ludzi. O von Alvenslebenie byo cicho do 27 listopada 1952 roku, kiedy prezydent Peron nada mu obywatelstwo argentyskie jako Carlosowi Lucke. Byy nazista otrzyma od prezydenta stanowisko inspektora w gospodarstwie hodowli ryb w HerreroSee. Von Alvensleben mieszka w Buenos Aires do lipca 1956 roku, a nastpnie przenis si do miasta Santa Rosa de Calamuchita, gdzie do dzi z sympati wspominaj go starsi mieszkacy. W styczniu 1964 roku sd w Monachium wyda nakaz aresztowania von Alvenslebena za zamordowanie co najmniej 4247 ludzi w okresie dowodzenia oddziaami Selbstschutzu w Polsce. Argentyna nie miaa umowy o ekstradycji z Niemcami ani woli wydania zbrodniarza, ignorujc wszelkie wnioski skadane przez zachodnioniemieckie suby dyplomatyczne. Von Alvensleben zmar w Argentynie, na wolnoci, w dniu swoich urodzin w 1970 roku. W lutym albo padzierniku 1948 roku na kocu szczurzego korytarza, w stolicy Argentyny Buenos Aires, pojawi si Eduard Roschmann, byy komendant getta w Rydze. Zatrudni si w firmie importowo-eksportowej i stara si nie rzuca nikomu w oczy. W 1955 roku oeni si, dopuszczajc si bigamii, ale maestwo to zostao uniewanione po trzech latach. W 1968 roku zapewni sobie gwarancj bezpieczestwa do koca ycia - uzyska argentyskie obywatelstwo na nazwisko Federico Wagner. Rwnolegle trway jednak starania o odnalezienie i schwytanie Roschmanna. W 1959 roku w Niemczech Zachodnich wystawiony zosta nakaz aresztowania za bigami. Rok pniej Austriacy doczyli do tego nakaz za zamordowanie co najmniej 3000 ydw w latach 1938-1945, za nadzorowanie przymusowych robt w obozie koncentracyjnym w Auschwitz i za zamordowanie co najmniej 800 dzieci w wieku poniej 10 lat. Niestety, Austria bya znana z nieudolnoci w ciganiu zbrodni wojennych i cay ciar dochodzenia spad na Niemcy Zachodnie. W 1963 roku hamburski sd okrgowy wyda nakaz aresztowania Roschmanna za rne zbrodnie popenione w okresie wojny. Cay problem polega na tym, e poszukiwany spokojnie y w Argentynie - kraju, ktry wwczas nie wykazywa woli wsppracy w polowaniu na nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Dopiero w padzierniku 1976 roku ambasada Niemiec Zachodnich wystpia formalnie do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Argentyny o ekstradycj Roschmanna. Niemcy ponowili wniosek w maju 1977 roku, przypuszczajc, e bdzie to kolejna daremna prba porozumienia si z pastwem, z ktrym nie mieli umowy

o ekstradycj. Ku zaskoczenie nie tylko Niemiec, ale i Ministerstwa Spraw Zagranicznych Argentyny, kancelaria prezydenta podaa, e rozpatrzy otrzymany wniosek. Pojawiy si w zwizku z tym przypuszczenia, e ma to zwizek z ogromn fal krytyki Argentyny za polityk wewntrzn w zakresie praw czowieka oraz posdzeniami wielu czonkw rzdu o antysemityzm. Wydanie Rzenika z Rygi mogo mie korzystny wpyw na reputacj kraju. Popeniono jednak bd i nie zastosowano aresztu wobec Roschmanna. Rozeszy si natomiast pogoski o tym, co moe czeka zbrodniarza, gdyby pozosta w Argentynie. Roschmann zbieg do Paragwaju. Zmar w Asuncion 8 sierpnia 1977 roku. Przez jaki czas nikt nie zgasza si po jego ciao, a istniay powane przypuszczenia, take ze strony Szymona Wiesenthala, e Roschmann nadal yje. Pniej nie syszano ju wicej o Rzeniku z Rygi, dlatego mona bezpiecznie przyj, e zmary w Asuncion Federico Wagner to Roschmann. Podejrzenia oto, e Roschmann zamordowa kogo bardzo podobnego do siebie wiekiem i wygldem, albo e dokonaa tego jaka tajemnicza organizacja w rodzaju ODESSY, naley woy midzy bajki. Roschmann nie by najwaniejszym z ukrywajcych si nazistw i wcale nie by bogaty. By czowiekiem, ktry przez 30 lat ukrywa sw prawdziw tosamo i to go zabio. Sprawiedliwo dopada Adolfa Eichmanna wieczorem 11 maja 1960 roku, pod jego skromnym domem na ulicy Garibaldiego w Buenos Aires. Zosta on w dramatycznych okolicznociach porwany przez elitarn grup agentw izraelskiego wywiadu. W latach 50. ydzi, a zwaszcza Szymon Wiesenthal, aktywnie tropili Eichmanna. W1954 roku Wiesenthal uzyska wiarygodne informacje o tym, e mieszka on i pracuje w Buenos Aires. Informacje takie dotary take do Mossadu, izraelskiego wywiadu wojskowego, ktry na tej podstawie rozpocz dugotrwa operacj majc na celu zidentyfikowanie i porwanie Eichmanna, architekta Holokaustu, aby postawi go przed sdem w Jerozolimie. Eichmann, posugujc si dokumentami uzyskanymi od biskupa Hudala, szybko znalaz prac po przybyciu do Argentyny. Wystpujc pod nazwiskiem Riccardo Klement skorzysta z pomocy byego oficera SS Carlosa Fuldnera i rozpocz prac w argentysko-niemieckiej firmie CAPRI, zajmujcej si eksploatacj elektrowni wodnej znajdujcej si ponad 800 km na pnocny wschd od Buenos Aires, niedaleko maego miasta Tucuman. By pocztkowo pracownikiem niszego szczebla, ale szybko awansowa, poniewa by wydajny i pracowity. Mieszka w maym wynajtym domu, jedzi konno po grach i uczy si hiszpaskiego. W 1952 roku poczu si na tyle bezpiecznie w Argentynie, e za porednictwem dawnych kolegw skontaktowa si z on, ktra w czerwcu wraz z trzema synami przybya do

woskiej Genui. Chopcy podrowali pod prawdziwym nazwiskiem ojca, a kobieta posugiwaa si swoim nazwiskiem panieskim. Agenci wywiadu mogliby bez trudu trafi bezporednio do kryjwki Eichmanna, gdyby tylko obserwowali czonkw jego rodziny. W lipcu 1952 roku, po piciu latach rozki, rodzina bya znw w komplecie. Na pocztku 1953 roku CAPRI zbankrutowaa i w kwietniu Eichmannowie przeprowadzili si do Buenos Aires, gdzie wynajli bungalow w Olivos, do ndznej dzielnicy stolicy Argentyny. Rodzina przeywaa trudne chwile, poniewa prawie aden biznes, za ktry bra si Adolf, midzy innymi pralnia, sklep wkienniczy, hodowla krlikw, nie wypali. Narodziny w 1953 roku czwartego syna Eichmanna, Ricardo, byy jednym z niewielu radosnych zdarze w tamtym okresie. Po wielu latach zmaga z losem, w marcu 1959 roku Eichmann znalaz prac jako mechanik w zakadach Mercedes-Benz w pnocnej czci Buenos Aires. W 1960 roku rodzina przeniosa si do maego parterowego domu zbudowanego przez Adolfa i jego synw na zakupionej dziace przy ulicy Garibaldiego. Byy tam bardzo skromne warunki, brakowao biecej wody i elektrycznoci. Eichmann, czowiek prowadzcy bardzo uregulowany tryb ycia, codziennie po pracy wysiada z autobusu na przystanku odlegym o 100 m od domu. Po drodze zachodzi jeszcze do ogrodu, eby popatrze na grzdki z warzywami i obchodzi dom dookoa. By to tak dokadnie ustalony porzdek, e agenci Mossadu wysani z Izraela mogli bez trudnoci przeprowadzi planowane porwanie. Wieczorem 11 maja 1960 roku Eichmann wysiad z autobusu nieco pniej ni zwykle. Zauway amerykaski samochd zaparkowany okoo 20 m od jego domu. Kilku mczyzn zagldao pod mask, majstrujc przy pracujcym silniku. Zrwna si z samochodem i wtedy jeden z mechanikw odwrci si i zapyta Eichmanna o co po hiszpasku. Adolf nie zdy zastanowi si nad odpowiedzi, gdy pytajcy mczyzna chwyci go za rce i obaj wpadli do przydronego rowu. Pozostali agenci Mossadu wycignli Eichmanna, wpakowali go na tylne siedzenie samochodu i szybko odjechali. Eichmann w mig zorientowa si, e kidnaperzy to ydzi. Nazista zosta wywieziony z Argentyny na pokadzie specjalnie wyczarterowanego odrzutowca linii El Al i stan przed sdem w Jerozolimie za zbrodnie popenione w czasie wojny. 1 czerwca 1962 roku 56-letni Eichmann zosta powieszony, jego prochy po kremacji rozsypano do morza, aby nikt nigdy nie postawi adnego pomnika czowiekowi, ktry skaza na mier miliony ydw. Byy komendant Treblinki, Franz Stangl, by Austriakiem, dlatego w gestii wadz austriackich byo wytropienie i doprowadzenie zbrodniarza przed oblicze sprawiedliwoci. Wiede nie zrobi dosownie nic a do 1961 roku, kiedy wreszcie wydano nakaz aresztowania poszukiwanego nazisty. Dziwne, e Austriacy nie wydali takiego nakazu duo wczeniej,

cho zbrodnie popenione przez Stangla w obozach w Treblince i Sobiborze byy oglnie znane. Stangl, w odrnieniu od innych uciekinierw o nazistowskiej przeszoci, nie kry si ze swoj tosamoci, poniewa przyby do Brazylii z Syrii. W sierpniu 1954 roku poda wszystkie swoje dane konsulatowi Austrii. Austriacy nie namierzyli Stangla by moe dlatego, e byo to do powszechne nazwisko, a o zbrodniach popenionych w obozach pod jego komend wszyscy wiedzieli, natomiast nie znali nazwiska komendanta. Guy Walters w swojej ksice cigajc zo uwaa nawet, e dyplomaci austriaccy ukrywali miejsce pobytu Stangla, chcc go w ten sposb chroni przed aresztowaniem. Nie ma jednak dowodw na to, e Austriacy byli w zmowie z nazistami - wszystko raczej wiadczy o tym, e najzwyczajniej nie byli zainteresowani tropieniem wspziomkw za zbrodnie popenione w okresie, o ktrym wszyscy woleliby zapomnie. Wadze austriackie czekay z zaoonymi rkami i nie robiy nic w sprawie zatrzymania Stangla. Szymon Wiesenthal dostarczy wadzom dowody na to, e poszukiwany nazista mieszka i pracuje w Brazylii, a mogy one pochodzi od rozgoryczonego byego zicia Stangla, Herberta Havla. Nikt waciwie nie interesowa si zbrodniarzem do czasu wydania nakazu aresztowania w 1961 roku. Pod koniec 1955 roku Stangl zapad na jak dziwn chorob. Jego ona Theresa znw musiaa pj do pracy i zatrudnia si w zakadach Mercedes-Benz w So Paulo. W okresie rekonwalescencji Stangl postawi niewielki warsztat przy domu i otworzy wasn firm produkujc bandae dla brazylijskich szpitali. W padzierniku 1959 roku ona zaatwia mu prac w fabryce Volkswagena, korzystajc z kontaktw w krgach dealerw niemieckich aut. Stangl rozpocz prac jako zwyky inynier, ale szybko awansowa na szefa dziau obsugi okresowej i dosta podwyk. Stanglowie mogli sobie wtedy pozwoli na przeprowadzk do lepszej dzielnicy Brooklin, gdzie zbudowali nowy dom. Stangl fatalistycznie myla o tym, e zostanie zapany. Gdyby do tego doszo, to oddam si w rce sprawiedliwoci - nie chc ucieka - powiedzia kiedy onie. Zgosi si przecie w austriackim konsulacie i poda swoje prawdziwe dane, co moe wiadczy o tym, e nie mia zamiaru, w odrnieniu od Mengelego i Eichmanna, by uciekinierem. Od padziernika 1964 do sierpnia 1965 roku w Dusseldorfie odbywa si proces dotyczcy zbrodni w Treblince. Wydarzenie to byo szeroko relacjonowane w wiatowych mediach. Proces zakoczy si skazaniem omiu byych SS-manw, ktrzy otrzymali wyroki od czterech lat do doywocia. Nazwisko Stangla jako komendanta obozu zagady wielokrotnie pojawiao si w trakcie rozprawy. Byy komendant mieszka pod swoim nazwiskiem w Brazylii, zgosi si do konsulatu austriackiego w Sao Paulo, utrzymywa regularn korespondencj z przyjacimi i rodzin w Austrii, a i tak nikt nie poda miejsca pobytu czowieka odpo-

wiedzialnego za mier 900 tys. ludzi. Stangl z zainteresowaniem ledzi proces Eichmanna w Jerozolimie. Czyta wiedeskie gazety, kupowa ksiki o Eichmannie, chocia by to temat tabu w jego rodzinie. Dr Josef Mengele, take jeden z wielokrotnych mordercw, bardzo ba si o swoje bezpieczestwo, gdy przeczyta o procesie Eichmanna. Zacz snu plany ucieczki do innego kraju, skd nie groziaby mu ekstradycja. Franz Stangl nie uciek. Pracowa dalej w Volkswagenie. Jedn z osb obecnych na procesie Stangla by Szymon Wiesenthal. Powiedzia pniej, e pierwszy sygna o miejscu pobytu zbrodniarza pochodzi od kuzyna ony Stangla, Theresy, ktry mia przyj do jego biura w Wiedniu. Cz historykw podaje to w wtpliwo i uwaa, e Wiesenthal sfabrykowa tak wersj, aby ukry bardziej prozaiczn rzeczywisto. Krewny Stangla kiedy za duo powiedzia i poinformowa Wiesenthala, e zbrodniarz yje, ma si dobrze i pracuje jako mechanik w zakadach Volkswagena w Sao Paulo. Ponadto Wiesenthal stwierdzi take, e jaki byy nazista chcia mu sprzeda informacje i po krtkich targach zaniedbany byy gestapowiec opowiedzia o pobycie Stangla w Sao Paulo. Wszystko wskazuje na to, e informatorem by byy zi nazistowskiego zbrodniarza, Herbert Havel, ktry ju na pocztku lat 60. grozi mu wydaniem po rozpadzie zwizku z jedn z jego crek. Nagonienie sprawy Stangla przez Wiesenthala zmusio rzd zachodnioniemiecki do wystpienia o ekstradycj zbrodniarza z Brazylii i postawienia go przed sdem. Brazylijczycy okazali daleko idc pomoc. Stangl zosta aresztowany przez policj federaln 28 lutego 1967 roku. Agenci najzwyczajniej wycignli go z samochodu sprzed domu, po powrocie z baru z jedn z crek. Ekstradycja do Niemiec Zachodnich nastpia 22 czerwca. Stangl mia stan przed sdem za zamordowanie 900 tys. mczyzn, kobiet i dzieci. W trakcie procesu nazista cay czas stosowa tzw. obron norymbersk, czyli powtarza to, co oskareni przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym - wykonywa tylko rozkazy. Nie mam nic na sumieniu. Wykonywaem tylko swoje obowizki - mwi w sdzie w 1970 roku. Na nieszczcie dla Stangla taka forma obrony zostaa uznana w Norymberdze za niedopuszczaln, poniewa kady onierz moe, zgodnie z prawem midzynarodowym i przyjtymi zasadami prowadzenia dziaa wojennych, odmwi wykonania rozkazu, jeli uzna go za niemoralny - nie moe by chyba bardziej niemoralnego rozkazu, ni polecenie zagazowania prawie miliona ludzi, wydane przez Himmlera i entuzjastycznie wykonane przez Stangla bez adnych wtpliwoci. Nic dziwnego, e 22 padziernika 1970 roku oskarony zosta uznany winnym popenionych zbrodni i skazany na doywocie. Gdyby proces toczy si zaraz po wojnie, nie uniknby stryczka. Stangl zmar na atak serca w wieku 63 lat, odsiadujc wyrok w wizieniu

w Dusseldorfie. Na kilka godzin przed mierci udzieli ostatniego wywiadu Gitcie Sereny. Pisarka miaa wraenie, e Stangl, jak nigdy przedtem, by bardzo blisko wzicia odpowiedzialnoci za potworne zbrodnie, ktrych si dopuci. W gruncie rzeczy jestem wspwinny powiedzia. - Poniewa moja wina... moja wina... tylko teraz, w tej rozmowie... Mwiem o tym po raz pierwszy w yciu... Mengele prowadzi szczliwe ycie w Ameryce Poudniowej, udzielajc si towarzysko, podczas gdy Eichmann walczy z problemami finansowymi, samotnoci i odosobnieniem. Mengele nie wykazywa adnej skruchy z powodu popenionych zbrodni. Z listw i notatek Mengelego wynika, e jego wiadomo kulturowa i polityczna zatrzymaa si na roku 1945 i e nigdy nie widzia niczego zego w tym, czego dopuci si w laboratoriach w Auschwitz. Uwaa, e zabija ludzi, ktrzy i tak zostali skazani na mier. Po przybyciu do Ameryki z Woch, Mengele pracowa najpierw w budownictwie, ale pniej skorzysta z rodzinnych pienidzy i kupi 50% udziaw w firmie farmaceutycznej Fadro Farm. Rozwid si z pierwsz on i polubi Marth Mengele, wdow po modszym bracie. lub odby si w Urugwaju, a potem Martha i jej 14-letni syn Dieter wprowadzili si do Josefa. Podczas pobytu w Argentynie Mengele utrzymywa kontakty z wysokimi rang nazistami, w tym z Hansem Ulrichem Rudlem, jednym z asw Luftwaffe, kawalerem Krzya Rycerskiego z Limi Dbu, Mieczami i Brylantami - najwyszego niemieckiego odznaczenia za waleczno. Mengele zaoy klinik, w ktrej dokonywa m.in. nielegalnych aborcji, za co trafi na krtko do aresztu, kiedy zmara jedna z jego pacjentek. Bardzo mocno przey porwanie Eichmanna przez agentw izraelskiego wywiadu, ktre miao miejsce w Buenos Aires w 1960 roku. Mengele obawia si, e bdzie kolejnym celem podobnej akcji. Mia prawo si ba, poniewa Mossad ju go namierzy, ale nie chcia go porywa majc w rkach Eichmanna. Trudno byoby wywie dwch czoowych zbrodniarzy nazistowskich w tym samym czasie, nie wzbudzajc podejrze wadz. Agent izraelskiego wywiadu widzia Mengelego na ulicy, co potwierdza, jak blisko byo do samego ujcia poszukiwanego. Mengele bardzo szybko zareagowa na zagroenie, natychmiast opuci Argentyn, przenis si najpierw do Brazylii, a nastpnie do Paragwaju, gdzie uzyska paszport na nazwisko Jose Mengele. Mieszka w niemieckiej kolonii Hohenau. Paragwajski dyktator, gen. Alfredo Stroessner, mia niemieckie korzenie i ciga nazistw do swego kraju. Mengele wrci po krtkim czasie do Brazylii i zosta kierownikiem gospodarstwa rolnego w Nova Europa, niedaleko Sao Paulo. Zamieszka na terenie farmy nalecej do Stammersw, wgierskich imigrantw, ktrzy nie znali prawdziwej tosamoci Mengelego, ale domylali si, e jest nazistowskim uciekinierem. Wsppraca ze Stammersami zakoczya si w 1974 roku, poniewa Mengele odczu-

wa coraz silniejszy, paranoiczny strach przed porwaniem i sta si wyjtkowo trudnym i ktliwym pracownikiem. Hans Ulrich Rudel, aktywny czonek nazistowskiej sieci powiza koleeskich w Ameryce Poudniowej, poradzi, aby Mengele przeprowadzi si do Boliwii i trzyma si w pobliu Klausa Barbiego, ktry w czasie wojny by szefem SD we Francji, zyska przydomek Rzenika z Lyonu i po wojnie wsppracowa z kontrwywiadem armii USA (CIC). Mengele si na to nie zgodzi i zamieszka w skromnym domu na przedmieciach Sao Paulo. W 1977 roku potajemnie odwiedzi go syn z pierwszego maestwa, Rolf, ktry by zaskoczony tym, e ojciec pozosta zagorzaym nazist, usprawiedliwiajcym straszliwe eksperymenty na dzieciach w Auschwitz. Mengele zmar 7 lutego 1979 roku, w wieku 67 lat, podczas kpieli w morzu koo Bertiaga, w Brazylii - albo uton, albo dozna ataku serca. Zosta pochowany pod nazwiskiem Wolfgang Gerhard, ktrym posugiwa si od 1976 roku. W 1985 roku policja zachodnioniemiecka, ktra wiele lat wczeniej wystawia nakaz aresztowania Mengelego, przeprowadzia rewizj w domu nalecym do przyjaciela rodziny w Gunzbergu, miecie urodzenia zbrodniczego doktora. Znaleziono tam wiele dokumentw dotyczcych okresu ponad 30 lat ukrywania si Mengelego, w tym jego pogrzebu w Brazylii. 6 czerwca 1985 roku wadze brazylijskie zezwoliy na otwarcie domniemanego grobu Mengelego oraz ekshumacj i wysanie szcztkw nazisty do bada. Z duym prawdopodobiestwem potwierdzono, e znalezione szcztki naleay do Josefa Mengelego. W 1992 roku wykonano badania DNA, ktre nie pozostawiy adnych wtpliwoci w tej spawie. Mengele przez 34 lata z powodzeniem unika odpowiedzialnoci karnej. Makabrycznym zrzdzeniem losu, pozostaoci szkieletu Mengelego znajduj si do dzi w Instytucie Medycyny Sdowej w Sao Paulo, poniewa rodzina odmwia odebrania szcztkw od wadz brazylijskich. Szkielet doktora jest poniekd symbolem historii nazistowskich uciekinierw, poniewa, tak jak koci Mengelego, historia ta wci nie moe by pozostawiona w spokoju, gdy wielu nazistw pozostaje na wolnoci 60 lat po zakoczeniu wojny.

Rozdzia 4
Kameradenwerk
Najwaniejsze dla mnie byo to, e rozstrzeliwanie stanowio dla naszych ludzi due obcienie, a samochodowe komory gazowe uatwiay ca spraw... SS-Standartenfhrer Walter Rauff, w rozmowie na temat zmian w sposobie umiercania gazem, Chile, 1972 rok

Wielu nazistowskich uciekinierw zmaro w Ameryce Poudniowej w latach 80. i 90. Cay czas trway na nich polowania prowadzone przez rzdy pastw europejskich, Izrael oraz osoby prywatne - zaledwie jeden znaczcy zbrodniarz wojenny zosta cignity do Europy, aby stan przed obliczem sdu za mordowanie bezbronnych ludzi. Caa reszta znalaza schronienie i ochron pod parasolem dyktatorskich rzdw lub zmieniaa miejsca pobytu, zacierajc po sobie wszelki lad. Byy wsppracownik Franza Stangla, SS-Oberscharfhrer Gustav Wagner, dawny sierant sztabowy i zastpca komendanta obozu zagady w Sobiborze, w Polsce, uciek z Europy wraz ze swoim dowdc zaraz po wojnie dziki pomocy watykaskich biurokratw. 12 kwietnia 1950 roku uzyska prawo staego pobytu w Brazylii pod nazwiskiem Gnther Mendel. Dawny zwierzchnik Wagnera zosta aresztowany w 1970 roku przez brazylijsk policj i na mocy ekstradycji odesany do Niemiec Zachodnich, postawiony przed sdem i skazany na doywocie, natomiast on sam mia wicej szczcia w yciu. Wagner cieszy si swobod w Brazylii przez wikszo dekady lat 70., ale 30 maja 1978 roku take wpad w rce policji. Rzd Brazylii odrzuci wnioski o ekstradycj zoone przez Izrael, Austri i Polsk. 22 czerwca 1979 roku odrzucony zosta rwnie wniosek Niemiec Zachodnich. Wagner wiedzia o tych wszystkich prawnych zakusach przeciwko niemu i zdoby si na odwag, aby uprzedzi wymiar sprawiedliwoci. W padzierniku 1980 roku zosta znaleziony martwy w swoim mieszkaniu w Sao Paulo z kut ran klatki piersiowej1. Adwokat Wagnera twierdzi, e jego klient popeni samobjstwo, chocia w tej sprawie nie wykluczono morderstwa. Dla wielu zainteresowanych oczywiste byo to, e nazista nie mg liczy na obojtno brazylijskiego

wymiaru sprawiedliwoci wobec da o ekstradycj, a poza tym nie byby to pierwszy przypadek zamordowania uciekiniera z hitlerowsk przeszoci. Izraelczycy przynajmniej raz dokonali takiej akcji zleconej przez Mossad. Zamordowali Herberta Cukursa, otewskiego bohatera narodowego i czonka Einsatzgruppen, ktry osobicie pozbawi ycia wiele kobiet i dzieci podczas dziaa tzw. Arajs Kommando w 1941 roku. Cukurs zgin z rk agentw izraelskich w Urugwaju w 1965 roku. Innym znaczcym uciekinierem nazistowskim, ktremu udao si unikn schwytania po skorzystaniu ze szczurzego korytarza, by SS-Standartenfhrer Walter Rauff. W latach 70. i 80. uznawano go za najwikszego nazistowskiego zbrodniarza wojennego pozostajcego na wolnoci. Kariera tego pukownika SS zwizana bya z udziaem w najwikszych zbrodniach popenionych w czasie II wojny wiatowej. Rauff by doradc zastpcy Himmlera, Reinharda Heydricha, od 1938 roku a do udanego zamachu na ycie tego ostatniego w 1942 roku, najpierw jako oficer Sicherheitsdienst (SD). Dowodzi SD w okupowanej Norwegii w 1940 roku. W latach 1941-1942 aktywnie uczestniczy w przygotowaniach do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, opracowujc koncepcj samochodowych komr gazowych, za pomoc ktrych umiercono setki tysicy ydw w Zwizku Radzieckim przed wprowadzeniem komr gazowych w wybranych obozach koncentracyjnych i obozach zagady. Rauff nadzorowa przebudow wielu ciarwek we wsppracy z berliskimi producentami podwozi. Zmiany konstrukcyjne polegay na doprowadzeniu spalin do szczelnej komory w tylnej czci pojazdu - zapisano w aktach wywiadu MI5 na temat Rauffa. Ludzie ginli w wyniku otrucia albo uduszenia wywoanego dziaaniem tlenku wgla, gromadzcego si w komorze podczas jazdy na miejsce pochwku. Jednorazowo samochd zabiera 25-65 ludzi3. W 1972 roku dziennikarz zada Rauffowi pytanie na temat jego roli przy opracowywaniu samochodowych komr gazowych oraz o ewentualne wtpliwoci dotyczce wprowadzenia nowej metody umiercania, zamiast masowych rozstrzeliwa przez oddziay Einsatzkommando. Trudno powiedzie stwierdzi Rauff w Santiago de Chile. - Najwaniejsze dla mnie byo to, e rozstrzeliwanie stanowio dla naszych ludzi due obcienie, a samochodowe komory gazowe uatwiay ca spraw... W latach 1942-1943 za spraw Rauffa dokonano eksterminacji ponad 2,5 tys. ydw w Tunezji, gdzie jego oddzia wykonywa zadania w ramach ostatecznego rozwizania w Afryce Pnocnej, na krtko przed klsk gen. Erwina Rommla pod Tobrukiem w czerwcu 1942 roku. W 1943 roku Rauff znalaz si w Mediolanie, skd dowodzi dziaaniami Gestapo i SD w pnocno-zachodnich Woszech. W maju 1945 roku, wraz z liczn grup oficerw SS, zosta schwytany przez onierzy brytyjskich w mediolaskim hotelu Regina. Brytyjczycy

musieli przedziera si przez rozwcieczony tum, aby dosta si do Niemcw zabarykadowanych w budynku. Rauff zosta odesany do obozu dla internowanych w Rimini. Sympatyzujcy z nazistami biskup Alois Hudal uzna Rauffa za specjalny przypadek. Po ucieczce z obozu zbrodniarz zosta potajemnie przerzucony do Genui, przenoszc si z klasztoru do klasztoru oraz otrzyma faszywe dokumenty. W 1948 roku przebywa w stolicy Syrii, Damaszku, gdzie zosta zwerbowany przez miejscowy wywiad i znalaz si w gronie doradcw wojskowych prezydenta Hosni Zaima. Rok pniej nastpi przewrt, ale Rauff zdoa zbiec i dziki temu ocala, podczas gdy wikszo zwolennikw poprzedniego rzdu zostaa zamordowana. Nazista uciek do Libanu, a nastpnie przedosta si do Woch i posugujc si faszywym paszportem zaatwi sobie bilet do Ekwadoru. Niewiarygodne jest to, e Rauff korzysta z pomocy Mossadu. Wsppracowa z wywiadem izraelskim jako podwjny agent przy penetrowaniu krajw arabskich. Izraelczycy, podobnie jak Amerykanie, nie mieli skrupuw i w okrelonej sytuacji politycznej posugiwali si byymi nazistami. W 1958 roku Rauff odnalaz si w Chile, gdzie pracowa jako kierownik w fabryce konserw King Crab w Punta Arenas, na poudniowym kracu tego kraju. Rzd Niemiec Zachodnich zna miejsce pobytu zbrodniarza i wystpi do Chile o ekstradycj w zwizku ze zbrodniami popenionymi przez niego w czasie wojny. Rauff zosta aresztowany przez policj w grudniu 1962 roku i wszystko wskazywao na to, e reszt ycia spdzi za kratami w zachodnioniemieckim wizieniu. Podczas jego pobytu w areszcie w 1963 roku Sd Najwyszy w Chile odrzuci wniosek o ekstradycj. Oznaczao to wolno dla Rauffa. Niemcy Zachodnie wywieray presj na prezydenta Salvadora Allende, ktry jednak nie uchyli decyzji sdu. Po przejciu wadzy przez gen. Pinocheta Rauff by doradc chilijskiego wywiadu. Pinochet skutecznie opiera si wszelkim prbom niemieckiego rzdu zmierzajcym do ekstradycji, a ostatni wniosek zosta zoony w 1983 roku. Walter Rauff, do ostatnich dni nie skruszony nazista, zmar 14 maja 1984 roku na raka puc w prywatnej klinice w Santiago. Jego pogrzeb by wielkim wydarzeniem dla neonazistw w tym miecie i niechlubnym przypomnieniem o pomocy udzielanej przez niektre pastwa najbardziej poszukiwanym zbrodniarzom na wiecie. Jedna z najbardziej nagonionych spraw dotyczcych nazistowskiego uciekiniera to przypadek byego SS-Hauptsturmfhrera Klausa Barbiego, Rzenika z Lyonu, ktry zosta schwytany i osdzony za zbrodnie wojenne. Losy Barbiego stanowi ewidentny przykad pomocy Amerykanw w ucieczce poszukiwanego zbrodniarza wojennego z wykorzystaniem szczurzego korytarza. Rzenik z Lyonu by oficerem SD i dowodzi operacjami skiero-

wanymi przeciwko francuskiemu ruchowi oporu. Wyda rwnie rozkaz przeladowania francuskich ydw, kierowa deportacj tysicy ludzi do obozw mierci. Wysa na mier w komorach gazowych Auschwitz 48 osieroconych dzieci, ukrywanych w wiosce Izieu. Barbie nie ujawnia si po wojnie a do kwietnia 1947 roku. Okazao si, e by agentem komrki kontrwywiadu armii USA, tzw. oddziau 66 (66th Detachment), jednym z setek byych funkcjonariuszy Gestapo i SD wykorzystywanych przez Waszyngton w pierwszej fazie wojny ideologicznej ze Zwizkiem Radzieckim4. Barbie doskonale wywizywa si z obowizkw powierzonych mu przez Amerykanw i przez lata kierowa siatk szpiegowskich informatorw we wschodnich i zachodnich Niemczech oraz we Francji. Zdoby pene zaufanie swoich mocodawcw. W 1949 roku Francuzi dowiedzieli si o Barbiem i niezwocznie wysunli uzasadnione dania wydania nazisty, w celu postawienia go przed sdem za zbrodnie popenione na terenie okupowanej czci ich kraju. Amerykanie obawiali si, e przekazanie Barbiego niekorzystnie wpynie na wizerunek wywiadu wojskowego, a poza tym zna on wiele tajemnic, ktrych nie chcieli udostpni Francuzom. Postanowili zatem wykorzysta szczurzy korytarz, ktrym opiekowa si chorwacki zakonnik ojciec Draganovi. Tym sposobem Amerykanie skutecznie uchronili nazist przed odpowiedzialnoci kam we Francji za okruciestwa z czasw wojny. W 1951 roku Barbie przyby do Argentyny wraz z on i dwjk maych dzieci, a nastpnie przenis si do Boliwii, gdzie mieszka pod nazwiskiem Klaus Altmann. Prowadzi tam bardzo otwarty tryb ycia i pozostawa w bliskich kontaktach z faszystowskim rzdem tego kraju. Francuscy tropiciele nazistw, Serge i Beate Klarsfeld, rozpoznali go jako Klausa Barbiego w 1971 roku, ale rzd boliwijski nie by zainteresowany ekstradycj byego zbrodniarza. Barbie by zamieszany w tzw. przewrt kokainowy, w wyniku ktrego do wadzy doszed Luis Garcia Meza Tejada. Ponadto pracowa dla boliwijskiego wywiadu, przygotowujc plany obozw koncentracyjnych dla winiw politycznych i wymylajc nowe sposoby torturowania oparte na gestapowskich dowiadczeniach z Lyonu. Barbie wzbogaci si kierujc firm zajmujc si handlem belgijsk i szwajcarsk broni, ktr przerzucano do Izraela, omijajc embargo naoone na pastwo ydowskie po wojnie szeciodniowej. W wyniku kolejnego przewrotu Barbie straci pozycj w Boliwii. 19 stycznia 1983 roku Barbie zosta aresztowany przez ludzi nowego prezydenta Hemana Silesa Zuazo i szybko wydany Francji. Powrt byego zbrodniarza wywoa ogromn sensacj oraz oglnokrajowy rachunek sumienia, gdy cae spoeczestwo musiao zmierzy si ze zoonymi sprawami oporu i kolaboracji w okresie II wojny. Ponowne pojawienie si Barbiego byo bardzo niewygodne dla Stanw Zjednoczonych, a Departament Stanu musia

szybko skierowa formalne przeprosiny do Francji za to, e przez prawie 33 lata opnia wymierzenie sprawiedliwoci oprawcy z Lyonu. Proces sdowy rozpocz si w Lyonie w 1984 roku, ale Barbie pozosta nie skruszonym nazist. Nie ma adnych zbrodni wojennych owiadczy oskarony. - S tylko dziaania wojenne. Podczas rozprawy sdowej powiedzia: Wykonywaem swoje obowizki. O wszystkim zapomniaem. Jeli oni nie zapomnieli, to ich sprawa. 4 lipca sd uzna jego win i skaza go na doywocie. Przed rozpoczciem odsiadywania wyroku stwierdzi: Bg nie znajdzie we mnie winy, gdy stan przed jego obliczem. Zmar na biaaczk po siedmiu latach w wizieniu w Lyonie, w 1991 roku. Byo to niewielkie zadouczynienie dla ofiar nazisty. Niektrzy nazici pozostali w swoich ojczyznach i udao im si, dziki obojtnoci aparatu wymiaru sprawiedliwoci i le rozumianemu humanitaryzmowi, unikn odpowiedzialnoci karnej. Doskonaym przykadem moe by byy SS-Oberscharfhrer Karl Frenzel. By trzeci najwaniejsz postaci w dowdztwie obozu zagady w Sobiborze, chocia mia tylko stopie sieranta sztabowego. Jego przeoonym by pniejszy uciekinier Gustav Wagner, ktry osiad w Ameryce Poudniowej. Frenzel przyby do obozu 28 sierpnia 1942 roku, aby wczy si w realizacj operacji Reinhard. Peni funkcj komendanta obozu nr 1 i ponosi odpowiedzialno za mier 150 tys. ydw, ktrzy zostali zagazowani, rozstrzelani lub zmarli w wyniku rnych kar, nakadanych przez bestialskiego nazist. Naoczni wiadkowie zeznali, e Frenzel osobicie zamordowa przynajmniej szeciu ydw. W 1966 roku Frenzel zosta skazany w Niemczech Zachodnich na doywocie w procesie oprawcw z Sobiboru. Po odbyciu zaledwie 16 lat kary, zwolniono go z wizienia w 1982 roku z powodu uchybie formalnych, ale szybko postawiono go ponownie przed sdem. Uznano go winnym popenionych zbrodni i orzeczono doywocie, ale Frenzel nie trafi ju do wizienia z uwagi na kiepski stan zdrowia i znalaz si na wolnoci. Kiepski stan zdrowia pozwoli nazicie przey jeszcze 14 lat. Frenzel spdzi ostatnie lata ycia w eleganckim domu opieki w Garbsen koo Hanoweru, gdzie zmar w 1996 roku, w wieku 85 lat. Jeszcze bardziej aktualna sprawa zwizana jest z osob byego SS-Standartenfhrera dr. Martina Sandbergera, ktry zmar w czasie pisania niniejszej ksiki. Jego przypadek pokazuje, e nie wane, co si wie, ale kogo si zna. Jeli koneksje rodzinne miay kiedykolwiek znaczenie dla uratowania nazisty przed wizieniem, to akurat tak byo z Sandbergerem. Wiadomo, e opaca si mie wysoko postawionych przyjaci, a Martin Sandberger mia ich bardzo wielu. By dowdc Sonderkommando la, dziaajcego w ramach Einsatzgruppen w pastwach batyckich. Osobicie odpowiada za mier tysicy ludzi, ale w kocu nie ponis adnej kary za spraw mocnych kontaktw w sferach rzdowych. Sandberger mia

szczcie urodzi si jako syn dyrektora potnego koncernu przemysowego IG Farben w 1911 roku. W 1931 roku zosta czonkiem partii nazistowskiej, a pi lat pniej wstpi do SS. W 1938 roku uzyska stopie Sturmbannfhrera (majora) w SD, zosta sdzi doktorem prawa i radnym. W czerwcu 1941 roku Sandbergera mianowano szefem Sonderkommando la w Einsatzgruppe A, ktre miao realizowa rozkaz Fhrera dotyczcy likwidacji wszystkich ydw napotkanych na drodze Niemcw przemierzajcych Zwizek Radziecki. Oddzia Sandbergera, wraz z Sonderkommando 2, wkroczy do Rygi i rozpocz akcj niszczenia synagog, mordujc przy tym 400 ydw i pospiesznie organizujc grupy otewskich antysemitw do przeprowadzenia pogromw. W lipcu 1941 roku oddzia Sandbergera zosta przerzucony do Estonii, gdzie rozstrzela 474 ydw i 684 komunistw oraz wielu Romw i psychicznie chorych. Sam Sandberger wysa 5377 osb do obozw koncentracyjnych, gdzie wikszo z nich stracia ycie. 10 wrzenia 1941 roku Sandberger wyda rozkaz oglny dotyczcy internowania ydw i jego ludzie wysali 450 osb do obozu koncentracyjnego w Pskowie, w Rosji, gdzie wszyscy zostali zamordowani. Zwierzchnicy byli bardzo zadowoleni z dokona gorliwego nazisty w pastwach batyckich i awansowali go do stopnia Standartenfhrera (pukownika). 3 grudnia 1941 roku mianowano go dowdc SD i suby bezpieczestwa w Estonii, skd we wrzeniu 1943 roku wrci do Niemiec. Jesieni wysano go do Woch. Obj stanowisko szefa Gestapo w Weronie, zajmowa si aresztowaniem ydw w pnocnych Woszech i organizacj ich deportacji do Auschwitz. Sandberger by wyjtkowo skuteczny i wydajny w swojej pracy, wysya pocigi zoone z bydlcych wagonw pene dorosych i dzieci na wschd, do komr gazowych w Birkenau. W styczniu 1944 roku zosta szefem Wydziau A Wywiadu SS, wchodzcego w skad Wydziau VI Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy. Jego bezporednim przeoonym by SS-Gruppenfhrer Walter Schellenberg, najwaniejszy szpieg Himmlera. Sandberger zajmowa si dokumentacj krajow, zagraniczn oraz finansow organizacji, a take peni funkcj cznika z samym Reichsfhrerem-SS Himmlerem. Po wojnie, w 1945 roku, dosta si w rce Brytyjczykw i stara si wykorzysta informacje zdobyte podczas pracy w wywiadzie, eby opni, a nawet unikn kary za zbrodnie wojenne. Pocztkowo taktyka Sandbergera okazaa si skuteczna, poniewa Brytyjczycy, tak jak Amerykanie, byli bardziej ni otwarci na byych agentw niemieckiego wywiadu, ktrzy zamierzali ujawni tajemnice i pomaga w walce z Sowietami. Sytuacja ulega zmianie, gdy Zachd dowiedzia si o okruciestwach Einsatzgruppen, a korzystanie z ludzi pokroju Sandbergera stao si politycznie niewygodne. W czasie procesu Einsatzgruppen, ktry odbywa si w Norymberdze w latach

1947-1948, Sandbergerowi postawiono zarzut zbrodni przeciwko ludzkoci, zbrodni wojennych oraz przynalenoci do zbrodniczej organizacji - SS. Oskarony odrzuci oskarenia o odpowiedzialno za morderstwa popenione przez jego ludzi w pastwach batyckich i stara si obarczy za wszystko win niemieck policj i nieposuszne elementy miejscowej, estoskiej suby ochotniczej. Sd nie da wiary argumentom Sandbergera, ktry zapewnia rwnie, e aresztowa i przetransportowa 450 ydw do obozu koncentracyjnego w Pskowie po to, aby uchroni ich przed skutkami osawionego rozkazu Fhrera i nic nie wiedzia o ich o pniejszym losie. Zbrodniarz przyzna si jedynie do winy za mier najwyej 300-350 osb. Mimo protestw oskaronego, wygaszanych z wydzielonego miejsca na sali sdowej, z dokumentacji dowodowej i jego zezna jednoznacznie wynika, e dobrowolnie i bez przymusu wypenia rozkaz Fhrera - stwierdzi sd. We wrzeniu 1947 roku Martin Sandberger zosta oczywicie uznany winnym wszystkich zarzucanych mu czynw i skazany na mier przez powieszenie. Skazacowi wcale nie spieszyo si na spotkanie z katem, a sd wyda wyrok bez wzgldu na pozycj rodziny nazisty. Wyrok mierci zosta zatwierdzony w 1949 roku, ale egzekucja nie dosza do skutku. W 1951 roku nastpia nieoczekiwana zamiana kary mierci na doywocie, w wyniku decyzji specjalnej rady dziaajcej pod bezporednim zwierzchnictwem Johna J. McCloya, Wysokiego Komisarza USA w Niemczech. Polityczny wpyw na McCloya wywiera senator William Langer z pnocnej Dakoty. Wielu wyborcw senatora miao niemieckie pochodzenie i uwaao, e kara mierci naley si tylko najwikszym nazistowskim zbrodniarzom wojennym, a skazywanie mniej wanych przywdcw machiny zagady na mier jest niedemokratyczne i nieamerykaskie. Sandberger unikn stryczka prawdopodobnie za spraw nacisku z Niemiec. Ojciec skazanego, emerytowany dyrektor ds. produkcji IG Farben, koncernu, ktry wybudowa fabryk w Monowicach koo Auschwitz, eby wykorzystywa niewolnicz prac winiw, mia wielki wpyw na prezydenta Niemiec Zachodnich, Theodora Heussa. Robi wszystko, aby za jego porednictwem uratowa syna od zasuonej kary. Heuss skontaktowa si z amerykaskim ambasadorem Jamesem B. Conantem i przekaza mu prob o uaskawienie; czy kto odmwiby prezydentowi? Z pewnoci nie zrobiyby tego Stany Zjednoczone, chcce mie po swojej stronie zachodnich Niemcw w zimnej wojnie z komunizmem. Ojciec Sandbergera zdoby poparcie najwyszych krgw rzdowych, uzyska listy podpisane przez ministra sprawiedliwoci Wolfganga Haussmanna i polityka Martina Hauga. Za uaskawieniem zbrodniarza wojennego i zamian kary mierci na doywocie opowiada si znany prawnik i wiceprzewodniczcy parlamentu, Carlo Schmid, ktry troszczy si nawet o warunki panujce w wizieniu w Landsbergu, gdzie siedzia Sandberger.

Pod koniec 1957 roku Sandberger by jednym z czterech zbrodniarzy wojennych przebywajcych za kratami, co byo obciajcym dowodem oficjalnego braku zainteresowania Niemcw karaniem seryjnych mordercw. Wszechwadni przyjaciele rodziny sprawili, e liczba ta zostaa szybko zmniejszona do trzech po tym, jak na mocy decyzji zachodnioniemieckiego sdu Sandberger odzyska wolno 9 stycznia 1958 roku. Nie do wiary, e morderca, ktry kilka lat wczeniej otrzymaby za swe czyny wyrok mierci, wyszed zza krat i reszt ycia spdzi w luksusie, cynicznie poddajc si resocjalizacji dziki rodzinnym koneksjom. Sandberger przey jeszcze 52 lata. Zmar w Stuttgarcie 30 marca 2010 roku, osignwszy wiek 98 lat. By jednym z ostatnich najwikszych zbrodniarzy wojennych spod znaku SS, ktrzy doczekali XXI wieku. Nie by ostatnim dowdc Einsatzkommando, ktry doy naszych czasw, poniewa inny wysoki funkcjonariusz SS ze specjalnych grup Himmlera y jeszcze w 2010, kiedy powstawaa niniejsza ksika. Dr Hermann Hubig urodzi si 12 maca 1912 roku i od czerwca 1941 do grudnia 1942 roku dowodzi Einsatzkommando podczas niemieckiej ofensywy w Zwizku Radzieckim. Od wczesnej modoci sympatyzowa z narodowym socjalizmem i w 1933 roku wstpi do NSDAP, a w 1936 roku do SS. Zatwardziay morderca, Hubig przez trzy lata pracowa w Wydziale VI B (suba bezpieczestwa - sprawy zagraniczne) Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, zajmujc si Niemcami i Wochami, a nastpnie, 15 wrzenia 1941 roku, przej dowodzenie Einsatzkommando A. SS-Sturmbannfhrer Hubig peni od 16 padziernika 1942 roku funkcj dowdcy Einsatzkommando lb. Po awansie na Standartenfhrera powierzono mu zwierzchnictwo nad SD w Pradze. Pod koniec wojny Hubig zmieni nazwisko na Helmut Haller i znikn, unikajc niewoli. Izraelczycy i tropiciele nazistw twierdz e Hubig wci yje, jednak bardzo mao wiadomo o jego powojennych losach. Miaby dzi prawie 100 lat. Martin Sandberger doy podobnego wieku, a wielu nazistw, o ktrych mowa w niniejszej ksice, yje przekroczywszy granic 90 lat. Sprawa dr. Hubiga nie zostanie, niestety, ostatecznie wyjaniona.

Rozdzia 5
Dr mier
Umierca winia zastrzykiem, odcina gow, zostawia j w krematorium na par godzin, eby odpady z niej wszystkie mikkie czci, a pniej preparowa czaszk dla siebie albo znajomych, aby suya jako ozdoba biurka. Z zezna Josefa Kohla, uratowanego z Mauthausen, na temat dr. Ariberta Heima, 18 stycznia 1946 roku

Serce brytyjskiego filmowca Dova Freedmana zabio mocniej, gdy uwanie przyjrza si starszemu panu drepczcemu w kierunku wejcia do duego domu w niemieckim uzdrowisku Baden-Baden w 2008 roku. Freedman pracowa nad filmem dokumentalnym przeznaczonym dla BBC zatytuowanym The Last Nazis (Ostatni nazici), a kamera ledzia dziaania znanego izraelskiego tropiciela nazistw dr. Efraima Zuroffa, ktry poszukiwa najwikszego z yjcych jeszcze zbrodniarzy wojennych. Freedman, 33-latek, siedzia w samochodzie zaparkowanym na eleganckiej, zadrzewionej ulicy i sdzi, e znalaz swoj ofiar. Najwikszy dreszcz emocji poczuem wtedy, kiedy go zobaczyem - mwi Freedman. - Zuroffa nie byo z nami, poniewa mocno wyrniaby si, mia prawie 190 cm wzrostu i nosi jarmuk. Chcielimy z ukrycia zrobi par zdj domu. Mj operator powiedzia nagle: Nie artuj, ale widz jakiego staruszka, ktry wchodzi do domu. Zobaczylimy go w towarzystwie kobiety i wiedzielimy, e to jego bya ona. Przez 5-10 minut wydawao si nam prawdopodobne, e trafilimy na niego. Zuroff i Freedman szukali byego SS-Hauptsturmfhrera dr. Ariberta Heima, znanego jako Dr mier, w Niemczech i Chile, sprawdzajc rne informacje i pogoski. Polowanie na Heima przypominao poszukiwanie potwora z Loch Ness - w Chile zgaszali si ludzie, ktrzy mwili, e widzieli wysokiego, mwicego po niemiecku czowieka w bardzo podeszym wieku, z charakterystyczn blizn na twarzy, co odpowiadao rysopisowi poszukiwanego z numerem 1 na licie Centrum Szymona Wiesenthala. Dr Zuroff wiedzia, e nielubna crka Heima, Waltrud, mieszka w maym miecie Puerto Montt na poudniu Chile, gdzie wedug miejscowych informatorw widywano czowieka pasujcego do opisu nazistowskiego

zbrodniarza. Przy pierwszej wizycie w Chile narzuca si nieodparte wraenie, e jest to doskonay kraj, gdzie mona si ukrywa - powiedzia Freedman. - Ley nie tylko z dala od Europy i wszystkich okropiestw II wojny, ale i jest schowany za Andami. Nagroda za informacje prowadzce do ujcia dr. Heima wynosia 315 tys. euro, wic byo o co gra. Crka Heima w kocu zgodzia si na rozmow z Zuroffem, w czasie ktrej twierdzia, e nigdy nie widziaa ojca i nie ma pojcia o miejscu jego pobytu. Zuroff wiedzia, e Heimowie s bogaci. Jedyny powd przemawiajcy za tym, e Dr mier jeszcze yje i w czasie pisania niniejszej ksiki liczy sobie 96 lat to fakt, e na jego kontach bankowych, zamroonych przez zachodnioniemiecki rzd po jego ucieczce z Europy na pocztku lat 60., wci znajduje si 1,7 mln funtw. Sum t mog pobra synowie Heima, jeli przedstawi dowd na to, e ojciec nie yje. W 2010 roku pienidze na kontach bankowych pozostaway nietknite. Wielu, w tym Zuroff, uwaa, e jeli nikt nie podj jeszcze tak duych pienidzy, to okrutny doktor nadal yje. Dr Zuroff bardzo chcia pojecha do Baden-Baden, piknego uzdrowiska w Niemczech, gdzie po wojnie Aribert Heim spokojnie praktykowa jako ginekolog, zanim nie zosta rozpoznany jako nazistowski zbrodniarz wojenny i musia ucieka. Jego rodzinny dom w tym miecie to ogromna, biaa rezydencja w stylu wiktoriaskim, pooona w cichej, zadrzewionej dzielnicy, w ktrej nadal mieszka bya ona Heima. Zuroff po obejrzeniu domu stwierdzi, e rodzina moga bez trudu wspiera doktora finansowo przez prawie 50 lat, ktre spdzi w ukryciu. Moe nawet Heim wrci i mieszka incognito w swojej rezydencji w Baden-Baden, liczc na to, e reszt ycia spdzi w bogim spokoju po latach kluczenia po wiecie. Zuroff dowiedzia si od kogo, e w domu mieszka jaki wysoki, wiekowy mczyzna. Wszystko wydawao si za proste. Trop okaza si jednak faszywy. Pokazalimy Zuroffowi zdjcia i wtedy powiedzia, e to nie Heim - opowiada Freedman. - Nikt nie widzia jego zdj przez 40 lat. Czowiek, ktrego sfilmowa Freedman, okaza si nowym mem byej ony Heima, ktry by take wysokim i emerytowanym lekarzem. Z cigu tych 12 miesicy byy momenty, kiedy mylaem, e faktycznie moemy go namierzy, ale kiedy jest si ju tak blisko, to czasami czowieka ponosz emocje - stwierdzi Freedman. W marcu 1979 roku dr Heim napisa: Ju w 1961 ostrzegano mnie, e nie mam wielkich szans w procesie dotyczcym dziaalnoci obozowej, bo wystarcz zeznania jednego wiadka, aby mnie pogry. Doktor dokada wszelkich stara, aby w pisemnych replikach na zarzuty o zbrodnie wojenne, stawiane mu od lat 60., wykaza, e jest niewinny, a ju od 1946 roku wiadkowie kami przeciwko niemu. Czym Aribert Heim zasuy sobie na przydomek Dr mier w obozie koncentracyjnym Mauthausen? Wedug zezna wiadkw i

opinii tropicieli nazistw, np. Efraima Zuroffa, Heim by zwyczajnym sadyst, ktremu zadowolenie sprawiao zadawanie cierpienia bezbronnym winiom ydowskim, bez adnych wzgldw medycznych. Dr Josef Mengele realizowa, jak sam mwi, plan eksperymentw medycznych, co prawda wynaturzony i niemoralny, ale dziaania Heima nie byy nawet adnymi nazistowskimi badaniami naukowymi. Dr mier wykazywa w Mauthausen skonno do obcinania gw winiw po to, eby czaszki uywa jako ozdoby na biurko. Josef Kohl, ktry przey Mauthausen, 18 stycznia 1946 roku jako pierwszy opowiedzia brytyjskim ledczym o ciciu gowy winia. Dr Heim mia zwyczaj sprawdza stan uzbienia ofiar. Jeli kto mia zdrowe zby, wtedy doktor umierca go zastrzykiem, odcina gow, zostawia j w krematorium na par godzin, eby odpady z niej wszystkie mikkie czci, a pniej preparowa czaszk dla siebie albo znajomych, aby suya jako ozdoba biurka. Heim mia ponad 190 cm wzrostu, studiowa medycyn w Wiedniu i uzyska dyplom lekarski w 1939 roku. Urodzi si w Austrii, w Radkersburgu, a jego ojciec Josef by dowdc okrgu andarmerii. 17 kwietnia 1940 roku Heim zgosi si na przeszkolenie do batalionu rezerwowego SS Deutschland w Monachium, a jak wynika z odrcznej notatki sporzdzonej przez niego po latach, podczas inwazji na Francj by zwykym kierowc. 1 sierpnia 1940 roku dosta awans na SS-Untersturmfhrera (porucznika) i przydzia do batalionu medycznego w Pradze, a nastpnie pracowa w szpitalu Czerwonego Krzya w Belgradzie. Wrci do Niemiec w kwietniu 1941 roku i zosta skierowany do obozu koncentracyjnego Oranienburg koo Berlina, gdzie, jak twierdzi, by asystentem na oddziale chirurgicznym. W Oranienburgu przebywa do 19 czerwca, a nastpnie znalaz si w obozie w Buchenwaldzie, jako, jak podawa, lekarz stray obozowej. Dzie po przybyciu Ariberta do obozu, w czasie walk na Krecie, zgin jego starszy brat, ktry by spadochroniarzem w siach Luftwaffe. Heim zosta 14 lipca 1941 roku oddelegowany do batalionu zapasowego elitarnego puku w dywizji LeibstandarteSS Adolf Hitler, stacjonujcego w Berlinie Lichterfelde i peni tam funkcj lekarza wojskowego. Heim napisa w swoim yciorysie, e w padzierniku 1941 roku zosta wysany do obozu koncentracyjnego Mauthausen, gdzie zajmowa si leczeniem stranikw i peni obowizki chirurga w obozowym szpitalu. Twierdzi, e przebywa tam tylko przez siedem tygodni. Tak krtki czas wystarczy, eby Heim zdoby sobie przydomek Dr mier. Wiadomo oglnie, e bliskim wsppracownikiem Heima w Mauthausen by obozowy farmaceuta, SS-Obersturmfhrer dr Erich Wasicky, ktry take bra udzia w caej serii eksperymentw przeprowadzanych rzekomo po to, aby sprawdzi, jak na zatrzymanie akcji serca dziaaj rne trucizny. Heim zosta oskarony o zamordowanie wielu pacjentw poprzez wstrzykiwanie rnych substancji, w tym benzyny, bezporednio w ludzkie serce. Wasicky,

take Austriak, odgrywa znaczc rol w procesie selekcji i gazowania winiw, zarwno w Mauthausen, jak i osawionym Instytucie Hartheim, gdzie Niemcy pod nadzorem Franza Stangla realizowali nielegalny program eutanazji pod kryptonimem T-4. Farmaceuta Wasicky, ktry suy w Mauthausen w latach 1941-1944, mia blisk styczno z dowiadczeniami obejmujcymi samochodowe komory gazowe skonstruowane przez Waltera Rauffa w ramach wspomnianego programu T-4. W samochodowych komorach gazowych zamordowano 12 tys. ludzi, a kolejne 3100 umierconych zostao w komorze gazowej instytutu. Wasicky, jako czonek personelu medycznego SS, mia za zadanie zbudowanie komr w Hartheim i Mauthausen i sam dostarcza metalowe pojemniki z cyklonemB, ktre podoficerowie tej formacji wrzucali do wntrza komr, aby umierci swoje ofiary. Wasicky, wwczas 30-letni farmaceuta, by w 1941 roku idealnym pomocnikiem dr. Heima w jego podejrzanych eksperymentach przeprowadzanych w obozowym szpitalu. Nie udao mu si zbiec po zakoczeniu wojny. Amerykaski Trybuna Wojskowy oskary go w 1945 roku o morderstwo. Wyrok skazujcy nazistowskiego farmaceut zapad 13 maja 1946 roku, a 28 maja 1947 roku Wasicky zosta powieszony w wizieniu w Landsbergu. Karl Lotter, ydowski wizie, ktry zosta skierowany do pracy w obozowym szpitalu, powiedzia, e widzia, jak Heim zabi jednego z nieszcznikw. Lotter zezna, e dr Heim zwrci uwag na 18-letniego winia, ktry trafi do szpitala z chor nog. Po przeprowadzeniu wywiadu okazao si, e modzieniec by pikarzem. Po wojnie Lotter potwierdzi, e Heim wyda polecenie znieczulenia i umieszczenia winia na stole operacyjnym. Doktor otworzy pacjenta, wykastrowa i wyci mu nerki. Potem odci mu gow, a spreparowana czaszka modego czowieka znalaza si na biurku doktora jako przycisk do papieru. Taki czyn by niczym innym, jak aktem sadyzmu pozbawionym jakichkolwiek przesanek medycznych. Obcinacie gowy i produkcja przycisku do papieru przewijay si w zeznaniach wielu ydw, ktrzy przeyli Mauthausen i widzieli dr. Heima przy pracy. W 1950 roku Lotter owiadczy pod przysig: Jemu [dr. Heimowi] potrzebna bya gowa winia majcego doskonae uzbienie. Ze wszystkich lekarzy w Mauthausen dr Heim by najgorszy. Niecay rok po tym, jak dr Efraim Zuroff i Dov Freedman kryli midzy Chile a Niemcami tropic Ariberta Heima, jaki czowiek dorczy przedstawicielowi New York Timesa w Kairze star, zakurzon teczk z brzowej skry. Po zbadaniu jej zawartoci okazao si, e kryje w sobie rozwizanie tajemnicy istnienia Heima. Z materiaw znajdujcych si w teczce wynikao, e poszukiwany zbrodniarz od ponad 10 lat nie yje. Specjalici z niemieckiej policji dostali pozwolenie na przyjazd do Egiptu. Na miejscu dokonali dokadnej analizy teczki i jej zawartoci. Analiza kurzu potwierdza, e teczka od lat bya na terenie

Afryki Pnocnej - potwierdzia niemiecka policja. Potwierdzono rwnie, e odrczne zapisana dokumentach s autorstwa Heima. Syn Heima, Rdiger, wczeniej twierdzi, e ojciec osiad w Kairze, gdzie zmar w 1992 roku na raka odbytu. Syn owiadczy, co ciekawe, e Heim przeszed na islam i zmieni nazwisko na Tarek Hussein Farid oraz e przez ostatnie 10 lat ycia mieszka w hotelu Kasr El Madina. Rodzina, w ktrej rkach znajdowa si hotel, znalaza teczk w apartamencie Heima i po czasie przekazaa j ludziom z New York Timesa. Papiery stanowiy prawdziwy skarb, a wrd nich znajdoway si rkopisy artykuw autorstwa Heima na temat, ktry sta si jego obsesj -trzynaste plemi lub imperium Chazarw. Heim napisa take raport dotyczcy antysemityzmu, o co nikt by nie posdza podejrzanego o zbrodnie wojenne. Dokument ten, napisany na maszynie po angielsku, podaje dokadn liczb ydw na caym wiecie w latach 1939-1947, uwzgldniajc 6 min pomordowanych przez nazistw, czn liczb semmickich Arabw oraz liczb ludnoci Palestyny w 1918 roku. Heim stworzy wykaz adresatw, do ktrych mia trafi ten raport, wrd ktrych wymieni przywdcw najwikszych mocarstw i czonkw amerykaskiej administracji pochodzcych z wyboru. Badania Heima szy w kierunku obalenia teorii rzekomego semickiego pochodzenia Chazarw, ludu nazywanego przez niego niesemickimi ydami. Potomkowie rosyjskich Chazarw, wedug Heima, yj w Stanach Zjednoczonych i tworz ydowskie lobby. On pozornie chcia zwrci na nich uwag jako faszywych ydw i w licie przewodnim zwraca si do odbiorcw sporzdzonego przez siebie raportu, aby pamitali o faktach i nie ukrywali ich prawdziwej tosamoci. W teczce znaleziono rwnie repliki Heima wobec zarzutw skierowanych przeciwko niemu przez ydw ocalaych z Mauthausen, yciorys obejmujcy okres do lat 50., dokumenty wizowe na nazwiska Ferdinand Heim i Tarek Hussein Farid oraz egipski akt zgonu wystawiony na drugie z tych nazwisk w 1992 roku. Bya tam take kopia artykuu z niemieckiego magazynu Der Spiegel z 1979 roku, opisujcego dziaalno obozow Heima z podkrelonymi na czerwono fragmentami tekstu, z ktrymi doktor si nie zgadza. W grnym lewym rogu dopisa po niemiecku: oszczerstwa. Ciesz si, e potwierdzono fakt pobytu mego ojca w Egipcie. Mam nadziej, e niedugo nastpi oficjalne stwierdzenie jego zgonu - powiedzia Rdiger Heim. Sprawa samego zgonu jeszcze w 2010 roku, 18 lat po rzekomej mierci doktora w Kairze, nie bya wci ostatecznie zaatwiona. Potwierdzenie zgonu w oparciu o materiay znalezione w teczce wydawao si stosunkowo proste i mona byo oczekiwa, e Rdiger wraz z bratem wystpi do banku o zwolnienie zamroonej fortuny ojca, jednak nic takiego nie nastpio. Analiza pisma

potwierdzia ponad wszelk wtpliwo, e autorem odrcznych notatek by Aribert Heim. Jego zdjcie widnieje na egipskich dokumentach dotyczcych legalizacji pobytu, wystawionych w latach 1963-1967 na nazwisko Ferdinand Heim, a numery paszportu, miejsce urodzenia (Radkersburg w Austrii) i data urodzenia (28 czerwca 1918) zgadzaj si z danymi Heima, a co wane, z danymi znajdujcymi si w egipskich dokumentach Niemca o nazwisku Tarik Hussein Farid z 1982 roku, take znalezionych w teczce. Akt zgonu Farida, wystawiony 10 sierpnia 1992 roku, stanowi wany element znaleziska. Gdyby potrzeba byo kolejnych dowodw potwierdzajcych tosamo Ferdinanda Heima, to w teczce byy kwity bankowe zwizane z przesyaniem pienidzy Aribertowi Heimowi przez jego siostr Hert Bahr w 1970 roku na konto w National Bank of Egypt. Nie wtpimy w to, e teczka naleaa do Heima oraz e on by w Egipcie - powiedzia Efraim Zuroff w 2009 roku. - Nie zgadzamy si ze stwierdzeniem, e on tam zmar. Nie ma ciaa, nie ma grobu, nie ma adnego dowodu, e zmar w Egipcie. Dr Zuroff wielokrotnie powtarza, e jeli Heim faktycznie nie yje, to dlaczego nikt z jego rodziny nie zada wypaty 1,7 min funtw zamroonych w niemieckim banku? Teczka Heima i znajdujce si w niej dokumenty sprawiaj wraenie, jakby byy przygotowane z premedytacj. By moe Heim, korzystajc z pomocy rodziny, zosta przewieziony z Egiptu w niewiadome miejsce, prawdopodobnie do Chile, gdzie ma crk i zicia, a teczka zostaa ujawniona, aby zbi z tropu ludzi takich jak Zuroff? Wrmy do kwestii braku ciaa nazisty, o ktrym wspomina dr Zuroff. Dov Freedman moe mie w zwizku z tym pewne wtpliwoci: To niejasna sprawa. Jest bardzo wiele niepewnoci. Rdiger twierdzi, e Heim przeszed na islam i mieszka w Kairze. Nikt jednak nie potwierdzi tych rewelacji. Egipt, jak wszyscy wiemy, to bardzo trudny kraj. Chcielimy pojecha do Kairu, eby potwierdzi t histori, ale nie dostalimy wizy. W teczce znajdowaa si napisana po niemiecku replika wobec wszystkich zarzutw o zbrodnie wojenne stawianych przez ydw, ktrzy przeyli Mauthausen. Jak mona mwi o tym, e z nudw zmusza si modych ludzi do poddania si operacjom, aby umylnie pozbawi ich ycia poprzez usunicie tak wanych organw, jak serce, wtroba, ledziona czy jelita, po to, eby zdoby czaszki dla jakich tam prywatnych celw - napisa Heim 19 marca 1972 roku. - O jakie jeszcze bardziej okrutne czyny mona oskary lekarza, ni takie bestialstwo i brutalno? Heima szczeglnie rozwcieczyy zarzuty postawione przez osawionego tropiciela nazistw Szymona Wiesenthala. W 1978 roku Wiesenthal powiedzia w telewizji, e nie stosowaem adnego znieczulenia przy pobieraniu organw, tzn. traktowaem ludzi gorzej, ni rzenik zabijajcy zwierzta. Przecie musiabym przywizywa ofiary do stou

operacyjnego, a ich krzyki sycha byoby w caym obozie. Heim powiedzia Rdigerowi, e myla o tym, aby dobrowolnie wrci do Niemiec w 1979 roku i oczyci si z zarzutw. Doszed jednak do przekonania, e zeznania ydowskich wiadkw bd mie rozstrzygajce znaczenie i spdzi reszt ycia za kratami. W innym dokumencie, napisanym po angielsku, Heim dokadnie przedstawia swoje codzienne czynnoci w Mauthausen i stawia si w roli zwykego lekarza wojskowego, wypeniajcego przypisane mu obowizki: Zaczynaem prac o 8 rano i zajmowaem si onierzami w czci koszarowej, ktra leaa poza obozem. Trwao to okoo dwch godzin. Potem udzielaem pomocy winiom w lazarecie, gdzie miaem do czynienia z niewielkimi zabiegami, jak... czyraki, ropienie i odwiedzaem obozow izb chorych. To wszystko zajmowao mi czas od 8 do 13. Popoudnie w Mauthausen, wedug sw Heima, byo rwnie usystematyzowane i nie budzce adnych wtpliwoci. W godzinach popoudniowych take zajmowaem si onierzami i robiem obchd izby chorych w lazarecie. Czasami braem wymazy w obozowym burdelu i chodziem do chorych z rodzin onierzy. Heim przyzna si do przeprowadzenia dwch operacji podczas siedmiotygodniowego okresu pracy w Mauthausen: Wykonaem dwie nage operacje, tj. usunicie wyrostka robaczkowego u winiarki z burdelu oraz operacj (przepukliny i jelit) u 70-latka, ktry zmar bezporednio po zabiegu z powodu niewydolnoci krenia. Heim zdecydowanie zaprzecza, jakoby obz stanowi cz planu umiercania winiw w ramach ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej: Podczas mojego pobytu w obozie w padzierniku-listopadzie 1941roku nie byo adnego tajnego rozkazu eutanazji chorych i niepenosprawnych winiw. Nie wykonywalimy selekcji ani nie robilimy zastrzykw z trucizny. Kategorycznie podwaa wszelkie oskarenia o to, e le postpowa, chocia repliki wobec zarzutw o zbrodnie wojenne pochodz z okresu, kiedy si ukrywa i y pod faszywym nazwiskiem. Obrona norymberska zostaa oficjalnie odrzucona wiele lat wczeniej: Zostaem skierowany do obozu M. [Mauthausen] jako lekarz stray obozowej i sporadycznie wykonywaem zabiegi w prowizorycznym lazarecie obozowym. Nie ponosz odpowiedzialnoci za to, co si dziao w tym lazarecie pod moj nieobecno, bo ja byem tylko lekarzem onierzy. Ostatnie stwierdzenie pozostaje w sprzecznoci z tym, co Heim wczeniej owiadczy na temat tego, e w zakres jego obowizkw wchodzio zarwno leczenie stranikw, jak i winiw. Wszelkie zdarzenia w obozie, o ktrych mowa w oskareniu, s tak samo nowe dla

mnie, jak i dla organu prowadzcego ledztwo. Owiadczam to zamiast skadania przysigi. Heim napisa, e wyjecha z Mauthausen 24 listopada 1942 roku i zosta skierowany do szpitala polowego SS w Wiedniu. Podawa, e w cigu dziewiciu miesicy w 1942 roku peni obowizki lekarza w komisji poborowej dla kandydatw do suby w SS i 1 wrzenia 1942 roku uzyska awans na SS-Obersturmfhrera (porucznika). Suy, podobnie jak dr Josef Mengele, w oddziaach liniowych. Przez dwa lata by w szeregach 6. Dywizji Grskiej SS Nord na froncie wschodnim, przede wszystkim w pnocnej Finlandii, gdzie zosta ranny w czasie dziaa bojowych. Zosta odznaczony Krzyem elaznym II klasy za odwag na polu walki, a take zdoby odznak szturmow piechoty i czarn odznak za odniesione rany. 20 kwietnia 1944 roku dosta awans na SS-Hauptsturmfhrer a (kapitana), a od 1 stycznia 1945 roku suy na froncie zachodnim w Wogezach, we Francji, gdzie 15 marca 1945 roku dosta si do amerykaskie niewoli. Heim, jak wielu innych podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych, nie zosta postawiony przed sdem, gdy by jecem wojennym u Amerykanw. W chaosie i zmieszaniu, jakie panoway po zakoczeniu dziaa wojennych i przy milionach jecw, zbrodniarze wojenni z atwoci mogli udawa kogo innego i podawa si za onierzy zupenie innych formacji. Heim poda, e pracowa jako lekarz w amerykaskim obozie jenieckim we Francji w latach 1945-1946, a przed zwolnieniem by internowany w Niemczech w 1947 roku. W 1948 roku Aribert Heim prowadzi praktyk lekarsk w Bad Nauheim i Jagstfeld w Niemczech, a take by aktywnym czonkiem klubu hokejowego w Bad Nauheim. Zastanawiajce jest to, e nie pojawia si na adnym zdjciu grupowym z tamtych czasw, chocia nie ba si raczej aresztowania za dziaalno w okresie wojny. W latach 1950-1952 by lekarzem w kobiecym szpitalu w Ludwigshafen, a nastpnie w Baden-Baden i pod wasnym nazwiskiem opublikowa szereg artykuw z ginekologii w czasopismach medycznych. 14 stycznia 1957 roku uzyska niemieckie obywatelstwo i by na tyle bogaty, e kupi ca kamienic w Berlinie, z ktrej czynsz pozwala mu y na odpowiednio wysokim poziomie w duej posiadoci w Baden-Baden. Pienidze, ktre zarobi w latach 50. i 60., skadaj si na sum 1,7 min funtw zamroonych na kontach w niemieckich bankach. Moe ona by zwolniona na rzecz synw Heima tylko wtedy, kiedy przedstawi dowd mierci ojca. Heim nie mia dostpu do tych pienidzy od koca lat 70., a pomoc finansow otrzymywa od rodziny oraz z innych, nieznanych rde. W 1961 roku pierwszy raz zorientowa si, e jest poszukiwany za zbrodnie wojenne, gdy jego nazwisko zostao wymienione w zeznaniach 81 osb ocalaych z Mauthausen. Jego ucieczka przed sprawiedliwoci, ktra miaa miejsce rok pniej, bya bardziej dzieem

przypadku, ni celowo zaplanowana. Heim pracowa w Baden - Baden, ale jego byy nazistowski towarzysz ostrzeg go, e nie bdzie mia uczciwego procesu. Nie chciaem w to wierzy i zostaem na miejscu - napisa w 1979 roku. - Jesieni 1962 miaem szczcie, e nie zostaem aresztowany tylko dlatego, e akurat nie byo mnie w domu. Okazuje si, e od maja 1962 roku Heim przebywa we Frankfurcie i tam napisa nowy testament, dzielc swj majtek midzy dwie siostry i dwch synw, poniewa by ju po rozwodzie. Dokument ten zosta znaleziony w zakurzonej teczce w Kairze w 2009 roku. Z papierw znajdujcych si w tej teczce wynikao, e Heim zoy pierwszy wniosek o prawo pobytu w Kairze w 1963 roku, posugujc si nazwiskiem Ferdinand Heim. Ferdinand byo drugim imieniem Heima. Z dokumentacji dowodowej wynikao take, e Heim mg utrzymywa si z czynszw pobieranych z kamienicy w Berlinie, ktrej by wacicielem. Wadze zachodnioniemieckie zamroziy jego konta pod koniec lat 70. Kwity bankowe odkryte w 2009 roku jednoznacznie wykazuj, e siostra Heima przesyaa mu pienidze. Co dziao si z Heimem w latach, w ktrych ukrywa si w Egipcie? Rzd egipski jest bardzo przeczulony w sprawie udzielenia schronienia nazistowskim zbrodniarzom wojennym i stanowczo zaprzecza, e Dr mier kiedykolwiek przebywa w tym kraju. To nonsens powiedzia gen. Hamdi Abdel Karim z Ministerstwa Spraw Wewntrznych. - Nie ma dowodu na jego pobyt. Caa sprawa zostaa sfabrykowana. Egipt ma pewn podejrzan przeszo w sprawie gociny dla nazistowskich uciekinierw, tak jak Argentyna czy Brazylia. Heim znalaz si w znajomym towarzystwie, kiedy w latach 60. szuka azylu w Kairze, poniewa w tamtym czasie wielu nazistw wiadczyo ju usugi na rzecz egipskiego rzdu. Przywdcy wielu pastw arabskich uwaali niemieck nienawi wobec ydw za rzecz dopuszczaln i sprzyjajc rozwizaniu problemu Palestyny. W lutym 1945 roku, w obliczu nieuniknionej klski Niemiec, Syria, Egipt, Liban i Arabia Saudyjska wypowiedziay wojn III Rzeszy, przez co mogy ubiega si o czonkostwo w dopiero co utworzonej Organizacji Narodw Zjednoczonych. Rzdy tych pastw pozostay w wikszoci dalej pronazistowskie i podobnie jak Argentyna Perona, postanowiy wykorzysta uciekinierw z III Rzeszy dla wasnych celw. Peron chcia naukowcw i inynierw, a egipski prezydent Gamal Abel Naser wola goebbelsowskich specjalistw od propagandy, argumentujc: Skorzystamy z usug tych, ktrzy znaj mentalno naszych wrogw. Mwic o wrogach, Naser mia na myli mode pastwo ydowskie, Izrael, graniczcy z Egiptem na pwyspie Synaj. Prezydent Egiptu szeroko otworzy swj kraj dla nazistowskich uciekinierw i odrzuca wnioski o ich ekstradycj, take i te kierowane przez sojusznicze pastwa wschodnioeuropejskie i Zwizek

Radziecki. W 1953 roku, po pojawieniu si plotek o tym, e Hitler nadal yje, czoowy dziennik egipski zwrci si do najwaniejszych obywateli o napisanie listu do Fhrera. Anwar alSadat, pniejszy prezydent kraju w latach 1970-1981, napisa: Mj drogi Hitlerze! Skadam ci najszczersze gratulacje z gbi serca. Jeste zwycizc mimo tego, e poniose klsk. Udao ci si porni staruszka Churchilla i jego sojusznikw, synw szatana... Prezydent Naser udzieli schronienia kilku bardzo wyjtkowo zasuonym nazistowskim zbrodniarzom. Franz Bartel by zastpc szefa Gestapo w Katowicach - w 1959 roku pracowa w Departamencie Spraw ydowskich Ministerstwa Informacji w Kairze pod nazwiskiem El Hussein. Jego byy szef, SS-Standartenfhrer Rudolf Mildner take przebywa w Kairze. Mildner by rwnie szefem wydziau politycznego w Auschwitz i przesuchiwa winiw. W okresie pobytu w obozie zamordowa ponad dwa tysice Polakw. We wrzeniu 1943 roku zosta szefem Gestapo w Danii, ale spoeczno ydowska tego kraju zostaa wczeniej ostrzeona o planowanych przez nazistw aresztowaniach i obawach i znaczna jej cz przedostaa si do neutralnej Szwecji. Po niepowodzeniu w Danii Mildner zosta przeniesiony do Kassel, a nastpnie obj dowdztwo SD w Wiedniu, potem w Linzu, a w maju 1945 roku dosta si do amerykaskiej niewoli. Na procesie w Norymberdze zeznawa przeciwko byemu szefowi dr. Ernstowi Kaltenbrunnerowi, a po zwolnieniu w 1949 roku zbieg do Egiptu, aby unikn odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne. Na usugach egipskiego rzdu znalaz si take byy SS-Untersturmfhrer Wilhelm Bockler, ktry odegra znaczc rol w likwidacji warszawskiego getta w 1943 roku. W Kairze pracowa w Departamencie Izraela Ministerstwa Informacji. Nie zabrako tam take lekarzy. W Egipcie, oprcz Heima, znalaz si byy naczelny lekarz obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie dr Hans Eisele, ktry zmar w Kairze w 1965 roku. Byy SS-Gruppenfhrer Alois Moser by instruktorem modzieowych grup paramilitarnych w stolicy Egiptu, a Erich Altem (uywajcy nazwiska Ali Bella), byy szef SD w Galicji, zosta zwerbowany jako instruktor w obozach palestyskich terrorystw. Lista byych nazistw w Egipcie jest duga i kopotliwa dla obecnych wadz egipskich, dlatego cakowicie odegnuj si od tej sprawy. Antyydowski i antyizraelski rzd pukownika Nasera przyj nawet nazistowsk ideologi. Na przykad w 1959 roku w Kairze powsta Instytut Studiw nad Syjonizmem. Wrd pracownikw tej placwki znalazo si wielu propagandystw Goebbelsa, w tym Luis Heiden, ktry przetumaczy Mein Kampf Hitlera na arabski. Ksika autorstwa Fhrera bya nastpnie rozdawana jako upominek dla oficerw egipskiej armii. Instytut utrzymywa take kontakty z grupami neonazistowskimi, m.in. z brytyjskim Frontem Narodowym. Liczne pastwa arabskie kwestionoway zjawisko Holokaustu. Przedstawiciel Arabii Saudyjskiej w ONZ

wygosi w 1976 roku przemwienie, w ktrym stwierdzi, e dziennik Anny Frank to faszerstwo, a komory gazowe s wymysem syjonistycznych mass mediw. Saudyjczycy przekazali amerykaskiemu neonazicie Williamowi Grimstadowi kwot rzdu 25 tys. dolarw na opracowanie zbioru cytatw z wypowiedzi antysemitw na przestrzeni wiekw. W latach 80. ubiegego wieku Front Narodowy otrzymywa pienidze od ambasad Libii i Iranu. Wbrew stanowisku obecnych wadz Egiptu, istniej niezbite dowody na to, e w przeszoci Heim przebywa w Kairze. Dziennikarze rozmawiali z wieloma ludmi, ktrzy doskonale pamitali wysokiego Niemca i o ktrym wypowiadali si z nieukrywan sympati. Rodzina Doma, waciciele hotelu, w ktrym Heim mia mieszka przez ostatnie 10 lat, a do swojej mierci, zalicza si do grona takich osb. Egipcjanie, ktrzy znali Heima opowiadali, e codziennie chodzi kilka godzin ruchliwymi i gwarnymi ulicami Kairu, wstpowa do meczetu Al Azhar i odwiedza J. Groppi Caf, w ktrej zamawia ciastka z dostaw dla przyjaci i kupowa sodycze dla ich dzieci. Dzieci zwracay si do niego per wujku Tarik. Mahmoud Doma, syn waciciela hotelu, w ktrym mieszka Heim, powiedzia: By dla mnie jak ojciec. Kocha mnie i ja te go kochaem. Doma opowiada, e by to czowiek dobry, yczliwy, znajcy arabski, angielski i francuski, oprcz ojczystego niemieckiego, czowiek, ktry czyta Koran wydany po niemiecku i uwielbia dzieci. W lecie Heim kupi siatk i rakiety do tenisa, a na dachu hotelu urzdzi prowizoryczny kort, gdzie a do wieczora grywa z Doma i innymi dziemi. Okolicznoci rzekomej mierci Ariberta Heima i zniknicia jego ciaa s jeszcze bardziej zastanawiajce, ni sam jego pobyt w Egipcie. To nastpio w czasie Olimpiady powiedzia syn Heima, Rdiger, o mierci ojca w 1992 roku. - W pokoju by telewizor i ojciec oglda transmisj z zawodw. Byo to dla niego ucieczk od smutnej rzeczywistoci. Dokucza mu wtedy silny bl. Dokumenty medyczne z teczki Heima znalezionej w Kairze potwierdzaj, e od 1990 roku do mierci leczy si z powodu raka odbytu. Z aktu zgonu wystawionego na nazwisko Tarik Hussein Farid wynika, e zmary mia 81 lat, chocia w 1992 Heim liczy sobie 78 lat. Rdiger mwi, e ojciec chcia, eby po mierci jego ciao przekaza dla potrzeb nauki, ale proba taka byaby trudna do spenienia w kraju muzumaskim, gdzie zwok nie wolno profanowa, a zmarego naley szybko pochowa. Opowiada rwnie, e wraz z przyjacielem ojca, Mahmoudem Doma, przekupili pracownika szpitala, eby zabra zwoki do rodzinnego grobowca Doma. Kiedy sprawa wysza na jaw, wadze zmusiy Rdigera, eby owin ciao ojca w biae przecierado i woy do prostej, drewnianej trumny, a nastpnie pochowa we wsplnym grobie na kairskim cmentarzu, bez adnej tabliczki. Gdyby to bya prawda, to ju nikt nie odnajdzie szcztkw Heima, eby je podda badaniom

DNA w celu ostatecznego potwierdzenia tosamoci i zaprzestania dalszych poszukiwa nazisty, jak to miao miejsce w przypadku Josefa Mengelego. Sdz, e jest jeszcze co, o czym nie wiemy - powiedzia Dov Freedman. - Nie wiem, czy Heim jeszcze yje, ale jego syn Rdiger zna wicej faktw ni te, ktre ujawni. Niestety, chyba ich nigdy nie poznamy. Pniejsze dziaania Rdigera Heima wzbudziy zdziwienie w rodowisku tropicieli nazistw. Latem 2008 roku Rdiger prbowa zaatwi spraw oficjalnego uznania ojca za zmarego, co daoby szans podjcia duych sum pienidzy zamroonych na kontach w niemieckich bankach. Syn Heima owiadczy, e przekazaby je na cele charytatywne. Po sprawdzeniu i potwierdzeniu autentycznoci dokumentw, znajdujcych si w teczce odnalezionej w Egipcie, Rdiger powiedzia dziennikarzom, e ponownie wystpi o uznanie ojca za zmarego. Dr Zuroff, czoowy tropiciel nazistw z Centrum Szymona Wiesenthala stwierdzi, e ostatnie wydarzenia zwizane z polowaniem na Heima przyniosy wicej pyta, ni odpowiedzi. Nie ma ciaa, nie ma szcztkw, nie ma DNA, nie ma grobu - nie moemy zamkn takiej sprawy w oparciu o mao wiarygodne wyjanienia. Trzeba pamita, e takim ludziom zaley na tym, eby ich uzna za zmarych - to doskonale ukartowana sprawa; zbyt doskonale iw tym tkwi cay problem. Guy Walters w ksice cigajc zo stwierdza, e wedug niego Heim zmar w Egipcie w 1992 roku. Obszerne fragmenty tej ksiki pene s krytyki pod adresem zmarego Szymona Wiesenthala, a take jego nastpcy dr. Efraima Zuroffa. Wyprawa tropiciela nazistw do Argentyny i Chile w lipcu 2008 roku jako ostatnia prba sprawdzenia, czy Heim yje, jest w opinii Waltersa zabiegiem medialnym, ktry ma suy promowaniu Centrum Wiesenthala, zajmujcego si przede wszystkim zwalczaniem antysemityzmu i obron Izraela. Polowanie na nazistw jest marginaln dziaalnoci, ale doskonale wpisuje si w budowanie marki. Walters uwaa, e dr Zuroff nie chce uzna dowodu mierci Heima w Kairze z powodu egoistycznego pragnienia podtrzymywania wizerunku ywego nazisty w oczach spoeczestwa, poniewa nie mona tropi umarych zbrodniarzy, a bez ciganych uciekinierw, tropiciele stan si zbdni. Walters pomija jednak wielu modszych wiekiem nazistowskich zbrodniarzy wojennych ujawnionych przez Zuroffa, o ktrych bdzie mowa w kolejnych rozdziaach niniejszej ksiki. Efraim Zuroff moe i ma medialne podejcie do tego, co robi, ale nie sposb odmwi mu sukcesw. Niesabnce zainteresowanie caego wiata spraw nazistowskich zbrodniarzy wojennych i denie do postawienia ich przed obliczem sprawiedliwoci to tylko niektre efekty jego pracy. Dr Heim jest bez wtpienia jednym z ostatnich zbrodniarzy wysokiego szczebla, ktrzy nie zostali jeszcze schwytani, ale dziaania Zuroffa prowadzone w celu ujawnienia niszych rang sugusw zbrodniczego reimu, obozowych stranikw i

kolaborantw z innych krajw, okazay si stosunkowo skuteczne. W cigu najbliszej dekady wszyscy pozostali jeszcze przy yciu nazistowscy zbrodniarze wojenni umr, a Zuroff nie bdzie mia co robi. Pozostao jednak kilka lat na to, aby chocia kilku najgorszych zwyrodnialcw w historii postawi przed sdem opinii wiatowej. Zuroffa powinno si obdarzy kredytem zaufania, a nie stawia pod prgierzem - jest przecie jednym z ostatnich wpywowych ludzi, ktrym zaley na uzyskaniu sprawiedliwoci dla ofiar Holokaustu. Dr Zuroff zdaje sobie spraw z tego, e jeli Aribert Heim nadal yje, to szansa postawienia go przed sdem zanim nie upomni si o niego los jest wyjtkowo maa. Heim byby dzi w bardzo podeszym wieku, a czas biegnie nieubaganie i dla niego, i dla tych, ktrzy go cigaj. Jeeli nie zmar w Kairze w 1992 roku, to prawdopodobnie poegna si z yciem jako wolny czowiek w jakiej nieznanej nikomu kryjwce.

Rozdzia 6
The Reader - Rzeczywisto.
Nigdy si o tym nie mwi. To przeszo. SS-Helfenn Elfriede Rinkel, straniczka z Ravensbrck, San Francisco, 2006 rok

Na skrawku ziemi o powierzchni okoo p hektara le trupy i umierajcy. Trudno rozrni, kto jeszcze yje, a kto jest martwy... - tak zaczynaa si 15 kwietna 1945 roku relacja synnego reportera BBC, Richarda Dimblebyego, z obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen w Niemczech1. Oddziay brytyjskiej 11. Dywizji Pancernej wkroczyy do obozu, a modym onierzom ukaza si widok, ktrego nie zapomn do koca ycia. ywi leeli na trupach, a wok nich snuli si wycieczeni, pozbawieni nadziei ludzie, ktrzy nie dostrzegali nikogo i niczego na swej drodze, nie widzieli tych wszystkich okropnoci, ktre ich otaczay... - kontynuowa Dimbleby. - Na wiat przychodziy tu dzieci, malekie zasuszone istoty, ktre nie mogy przetrwa... Jaka matka, zupenie oszalaa, krzyczaa do brytyjskiego wartownika, eby da jej mleka dla dziecka i wcisna mu w objcia ma kruszynk, a potem ucieka z przeraajcym krzykiem. Mczyzna rozwin toboek, a w rodku byo niemowl, ktre od kilku dni ju nie yo. Ten dzie w Belsen by najstraszniejszym dniem w moim yciu. Bergen-Belsen by nie tyle obozem zagady, co pod koniec wojny sta si punktem zbornym dla dziesitkw tysicy wymizerowanych i chorych winiw, ktrych wyprowadzono z obozw koncentracyjnych na wschodzie, eby uciec przed nacierajc Armi Czerwon. Powsta pod koniec lat 30. jako obz pracy, ale status ten uleg diametralnej zmianie w grudniu 1944 roku, wraz z przybyciem nowego komendanta SS-Hauptsturmfhrera Josefa Kramera, przeniesionego bezporednio z Auschwitz, gdzie nadzorowa komory gazowe. W Belsen nie byo co prawda komr, ale istniay krematoria, a gd i brutalno zapewniay im wystarczajc liczb bezbronnych nieszcznikw. Do obozu koncentracyjnego Belsen trafiali ydzi, Romowie, Czesi, Polacy, chrzecijanie o pogldach antynazistowskich i homoseksualici. Kramer przejmowa obz ze stanem 15 257 winiw, chocia planowany by na 10 tys. osadzonych. 1 marca 1945 roku na tere-

nie Bergen-Belsen przebywao ju 41 520 osb, a 15 kwietnia 1945 roku, w dniu wyzwolenia, ponad 60 tys. Wybucha epidemia tyfusu, z obozu ucieka prawie caa zaoga SS, zosta Kramer z 80 ochotnikami, aby pomc Brytyjczykom przej cay obiekt. Stranicy z SS, co niewiarygodne, nie zdawali sobie sprawy, e bd pocignici do odpowiedzialnoci za przeraajc tragedi rozgrywajc si za bramami Belsen. W gronie stranikw, ktrzy dobrowolnie pozostali na miejscu, aby wyj na spotkanie Brytyjczykom, bya grupa kobiet. Ich dziaalno w ramach obozowego systemu obrosa legend, a one stay si symbolem sadyzmu i brutalnoci. Powszechnie panujca opinia gosi, e sprawcami najgorszych zbrodni w historii s mczyni. Kobiety odegray jednak bardzo aktywn rol w procesie eksterminacji ydw. W wielu przypadkach te mode kobiety z SS dorwnyway, a nawet przewyszay swoich kolegw pod wzgldem sadyzmu i okruciestwa. Temat prawie nieznanej roli kobiet w SS zosta przedstawiony w szerszym wietle po tym, jak na ekrany trafi film The Leader, oparty na ksice pod takim samym tytuem autorstwa niemieckiego pisarza Bernharda Schlinka. W powieci Schlinka pojawia si bardzo yczliwa bya straniczka SS Hanna Schmitz, ale kobiety pracujce w obozach koncentracyjnych byy jednymi z najbardziej nikczemnych istot, jakie yy na naszej planecie. W subie straniczej znalazo si zaledwie 3700 kobiet, co w porwnaniu z 55 tys. mczyzn penicych t funkcj nie jest znaczc liczb. Pierwsze straniczki zwerbowano w 1938 roku, a w 1943 roku, w zwizku z brakami kadrowymi w SS, do caego systemu obozw koncentracyjnych trafio znacznie wicej modych kobiet. Niecay rok pniej Reichsminister Albert Speer zarzdzi, aby Niemcy zmobilizoway si na totaln wojn. Ogoszenia prasowe znalazy szeroki odzew wrd dziewczt pochodzcych z klasy robotniczej lub wywodzcych si z niszych warstw klasy redniej, ktre miay za sob dowiadczenia z pracy jako pielgniarki i higienistki, robotnice fabryczne, fryzjerki, konduktorki i nauczycielki. Wiele z nich byo czonkiniami Ligi Niemieckich Dziewczt, organizacji podobnej do Hitlerjugend. Na mocy rozkazu Speera, inne powoywane byy przymusowo do suby straniczej bezporednio z fabryk. Kobiety nie mogy wstpowa do waciwych formacji SS, gdy suyli w nich wycznie mczyni, natomiast trafiay do SS-Gefolge (Zaogi SS), eskiej suby pomocniczej. Szkolenie przyszych straniczek obozowych trwao przewanie od czterech tygodni do szeciu miesicy i odbywao si na terenie obozu kobiecego Ravensbruck koo Berlina. Kursantki uczyy si o korupcji w czasach Republiki Weimarskiej, sposobach karania winiw oraz wykrywania sabotau i spowalniania pracy. Jedna z dziewczt opowiadaa, e jej druy-

na dostaa rozkaz bicia ydowskiego winia w ramach szkolenia - niektre szkolone odmwiy wykonania takiego polecenia. Straniczki nosiy dwuczciowy mundur, skadajcy si z akietu i spdnicy w kolorze feldgrau, na lewym rkawie miay ora SS, na gowie furaerk z orem i trupi czaszk. Do munduru nosiy czarne oficerki. Kobiety szybko zyskay rne przydomki, nawizujce do wyjtkowej brutalnoci, ktr wykazyway wobec winiw. Niektre straniczki uzbrojone w pistolet, z pejczem lub pak byy prawdziwymi potworami. W obozach koncentracyjnych powszechnym zjawiskiem byo utrzymywanie stosunkw seksualnych midzy straniczkami i stranikami, co miao by najatwiejszym sposobem odreagowania na codzienne zabijanie i mordowanie. Straniczki byy przekonane do ideologii SS jako sposobu ycia, ktry im odpowiada i na ktry si zgadzay - napisa w 1945 roku dr Eugen Kagan, ekspert ds. nazizmu, w raporcie o straniczkach z obozw koncentracyjnych, sporzdzonym dla armii USA. Ich wewntrzny skurwysyn przenosi si na kogo innego i eksplodowa zapaem prowadzcym do sadyzmu. Stwierdzenie, i kada straniczka z SS bya brutaln sadystk jest zbytnim uoglnieniem - trafi si jeden czy dwa wyjtki od tej reguy. Klara Kunig bya w poowie 1941 roku straniczk w Ravensbruck i podobozie Drezno Universelle. Jej przeoona stwierdzia, e Kunig bya zbyt agodna dla winiw, nie bia ich i - oglnie mwic - staraa si traktowa ich po ludzku. Nic dziwnego, e w styczniu 1945 roku Kunig zostaa zwolniona ze suby i prawdopodobnie wkrtce zgina podczas bombardowania Drezna przez Brytyjczykw. Niestety, dziewczta takie jak Kunig byy zupenym wyjtkiem. Jedn z najstraszniejszych straniczek SS bya moda blondynka Irma Grese. Znana jako Pikna Bestia, pracowaa w Ravensbruck, Auschwitz i kobiecym oddziale w Belsen. W Auschwitz nadzorowaa 30 tys. winiarek. Czsto dotkliwie je bia, a nawet strzelaa do nich na olep z pistoletu automatycznego. Baraki s codziennie szczegowo sprawdzane - napisaa ydowska winiarka Hanna Levy Hass pod dat 6 listopada 1944roku, w dzienniku prowadzonym w tajemnicy w Belsen. Kontrole wykonywaa Irma Grese, moda dziewczyna z SS, szara myszka, ktra wyglda elegancko i zalotnie w idealnie dopasowanym mundurze i piknych, byszczcych oficerkach. Wpada z krzykiem do baraku w towarzystwie onierza i ydowskiego nadzorcy. Zachowanie Grese przesycone byo premedytacj. Szara myszka ywioowo gestykuluje, wykonuje prowokacyjne ruchy ciaa, wydaje z siebie teatralne, wyrachowane, potworne krzyki za kadym razem, gdy zobaczy niedokadnie umyte naczynia ub niestarannie posan prycz. Uwielbia bi ludzi po twarzy, tak aby sycha byo uderzenie... szybko i gwatownie, bez cigania rkawiczki... ma na celu drczy, znca si i upokarza. Grese wpada w rce Brytyjczykw w Belsen w kwietniu 1945 roku, a nastpnie zostaa skazana na mier przez sd

wojskowy i powieszona przez znanego kata Alberta Pierrepointa w grudniu 1945 roku. Miaa wtedy 22 lata. Jej duch, jak niektrzy twierdz, do dzi nawiedza teren Belsen. Kolejnym przykadem bestialskiej i odraajcej straniczki obozowej bya Ilse Koch, nazywana przez winiarki Suk z Ravensbriick. Bya on komendanta obozu SS-Hauptsturmfuhrera Karla Otto Kocha. Bia i rozstrzeliwaa osadzone, zmuszaa winiarki do gwatw na wspwiniarkach. Na jej rozkaz wystawiano na widok publiczny odcite ludzkie gowy. Koch jedzia konno po terenie obozu i wybieraa winiw, ktrzy si jej nie spodobali. Tak wyselekcjonowani byli dotkliwie bici przez stranikw. Koch zbieraa abaury i rkawiczki zrobione ze skry pomordowanych winiw, na ktrej widniay tatuae. Wraz z mem byli podejrzani o defraudacj milionw Reichsmarek podczas pobytu w Buchenwaldzie, a intratny proceder zaboru mienia winiw kontynuowali nastpnie w Majdanku, ktrego Koch zosta komendantem. W 1943 roku maestwo zostao aresztowane przez Gestapo. Kochom zarzucano nie tylko kradzie znacznych sum pienidzy, ale take mordowanie winiw, ktrzy za duo wiedzieli. Karl Koch zosta skazany na mier przez sd SS i rozstrzelany w Monachium w kwietniu 1945 roku, a jego ona przebywaa w wizieniu w Weimarze do pocztku 1945 roku, kiedy to j uniewinniono i zezwolono jej zamieszka z reszt rodziny w Ludwigsburgu. Na szczcie dla licznych ofiar okrutnej straniczki, Ilse Koch zostaa aresztowana przez Amerykanw i w 1947 roku skazana na doywocie. Niestety, jakim dziwnym trafem zostaa uaskawiona i kontrowersyjnie zwolniona z wizienia w 1949 roku. Na skutek protestw szybko trafia ponownie za kraty i zostaa postawiona przed zachodnioniemieckimi sdem za osobisty udzia w zamordowaniu 135 osb. W 1951 roku skazano j po raz drugi na doywocie. Powiesia si w wizieniu we wrzeniu 1967 roku, majc 60 lat. Ilse Koch bya wyjtkow sadystk, ale nie ona jedna bya pozbawiona ludzkich uczu. Dorothea Binz, trzymajc si za rce ze swoim kochankiem z SS, patrzya, jak stranicy bij na mier winiarki w obozie koncentracyjnym w Ravensbrck; Elizabeth Volkenrath osobicie wieszaa winiw w Belsen; Juana Bormann, filigranowa sadystka, trzymaa specjalnie szkolone wilczury, ktre na jej rozkaz rozszarpyway ludzi na strzpy; Maria Mandel, potwr o blond wosach, bardzo lubia przeprowadza selekcj dzieci do komr gazowych. Brytyjska pisarka Sarah Heim, po przeanalizowaniu wielu materiaw uwaa, e straniczki SS mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej naley zaliczy zdeklarowane sadystki. Historie tych kobiet, ktrym przyjemno sprawiao cierpienie zadawane innym, s oglnie znane z wielu powojennych procesw i egzekucji. Druga, znacznie liczniejsza grupa, obejmowaa ndzne kreatury, jak je okrelaa Heim, stanowice wikszo straniczek, ktre

przewanie przypadkowo trafiay do tej profesji, a potem nie byy ju w stanie si z tego wyzwoli. Pochodziy, oglnie rzecz biorc, z biedy, nie byy zbyt lotne i bardzo chciay wyrwa si z domu, eby co w yciu zmieni - napisaa Heim. - Dla robotnicy z fabryki amunicji praca straniczki bya bardzo zachcajca. Wizaa si z wysz pac, lepszymi warunkami mieszkaniowymi, a poza tym szans na spotkanie wielu przystojnych mczyzn z SS1. Kobiety z obu grup miay pewn wspln cech, a mianowicie skutecznie odhumanizoway winiw i traktoway osadzonych w obozie jako bezwartociow, nieludzk i zbdn mas. Uyway w odniesieniu do podludzi okrelenia Dreck, oznaczajcego po niemiecku brud, mieci i szumowin, a moralno i przyzwoito byy im zupenie obce. Dzi yj jeszcze niektre straniczki obozowe. Najbardziej znan wrd nich jest Herta Bothe, urodzona 8 stycznia 1921 roku w Teterow, w Meklemburgii. Przed rozpoczciem suby pomocniczej w SS pracowaa jako ekspedientka, robotnica w fabryce i pielgniarka. Bya bardzo zaangaowan czonkini Ligi Niemieckich Dziewczt. We wrzeniu 1942 roku Bothe dostaa powoanie do SS i zostaa skierowana do Ravensbruck w celu odbycia czterotygodniowego szkolenia. Po ukoczeniu wstpnego kursu wysano j do podobozu Stutthof koo Gdaska, gdzie zyskaa przydomek Sadystki ze Stutthofu. Bia winiw i potrafia bez wahania zastrzeli czowieka. W lipcu 1944 roku Bothe zostaa przeniesiona do podobozu Bromberg Ost, a 21 stycznia 1945 roku ta 24-latka znalaza si w eskorcie marszu mierci, wiodcego ze rodkowej Polski, poprzez Auschwitz, do Bergen-Belsen. Bothe i kolumna winiw dotarli do Belsen midzy 20 a 26 lutego. W Belsen nadzorowaa prac brygady 60 winiw, zajmujcych si wycink lasu, ktrych przeladowaa, a wielu zamordowaa. Strzelaa z pistoletu na chybi trafi do winiarek dwigajcych jedzenie z kuchni do barakw i wybieraa chore kobiety, ktre bia drewnian pak. Bothe zgosia si na ochotnika do grupy straniczek w Belsen, ktre zostay w obozie przed wejciem Brytyjczykw i pniej pojawiaa si na zdjciach w towarzystwie innych kobiet z SS stojcych pod stra. atwo j mona byo rozpozna, poniewa blondynka Bothe bya wyjtkowo wysoka - bya najwysz kobiet, jaka znalaza si w brytyjskiej niewoli. Brytyjczycy zastali obz w stanie katastrofalnym. Umieralno winiw z powodu tyfusu i godu bya przeraajco wysoka - w marcu zmaro ponad 18 tys. ludzi, a dziewi tysicy w pierwszej poowie kwietnia 1945 roku. Kolejne 13 994 osoby zmary zanim wyzwolicielom udao si opanowa choroby i gd. Obrazu nieszczcia dopeniao 10 tys. rozkadajcych si cia, ktre walay si po caym obozie. Odr by nie do zniesienia - wspominaa ydowska winiarka Farina Fenelon. - Przede mn lea stos trupw, jedne na drugim, niczym stg siana. Nie byo ju miejsca w krematoriach i dlatego zwoki leay na wolnym

powietrzu. Moshe Peer, 12-letni francuski yd, deportowany przez SS-Hauptsturmfhrer a Aloisa Brunnera (o ktrym mowa w rozdz. 8) z obozu dla internowanych w Drancy koo Parya, opowiada o przeraajcych scenach. Widziaem rne czci ciaa, lece cae trupy, a wrd nich i ywych. Brytyjczycy rozwizali problem rozkadajcych si zwok angaujc do grzebania cia ludzi z SS, w tym straniczki obozowe. Nazistowski personel nie dosta ani masek, ani rkawic ochronnych, przez co wielu grabarzy zmaro na tyfus i mona powiedzie, e sprawiedliwoci stao si zado. Ocalaych winiw przeniesiono do magazynw po niemieckiej dywizji pancernej, a cay kompleks obozowy zosta zrwnany z ziemi przez gsienicowe transportery wojskowe i miotacze ognia. Straniczki obozowe z SS zostay aresztowane i pocztkowo internowane w obozie w Recklinghausen lub w byym obozie koncentracyjnym Dachau. Armia USA przeja pod stra okoo 1000 straniczek, ale wikszo zostaa zwolniona, poniewa spraw pierwszej wagi byo wtedy ciganie mczyzn z SS, podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych. Kilka kobiet trafio na sal sdow i miay szczcie, e trafiy do niewoli u zachodnich aliantw. Kobiety z SS, ktre wpady w rce Sowietw, byy albo rozstrzeliwane na miejscu, albo zsyane na dugie lata do syberyjskich guagw. Herta Bothe zostaa postawiona przed sdem i skazana zaledwie na 10 lat wizienia za terroryzowanie winiw pistoletem. W grudniu 1951 roku zwolniono j z odbywania kary w akcie aski ze strony brytyjskiego rzdu. Po opuszczeniu wizienia Bothe wysza za m i zmienia nazwisko na Lange. W 1999 roku po raz pierwszy od czasu procesu sdowego wypowiedziaa si na temat swojej suby w charakterze straniczki obozowej. Nie wykazaa adnej skruchy: Czy popeniam bd? Nie. Bdem byo to, e trafiam do obozu koncentracyjnego, ale musiaam tam i, bo inaczej by mnie tam wysali. Na tym polega mj bd. W trakcie pisania niniejszej ksiki Herta Bothe miaa si dobrze i mieszkaa w Niemczech [zmara 23 marca 2011 roku - przyp. tum.]. Luise Danz to kolejna yjca straniczka SS, urodzona w Walldorf, w Turyngii, 11 grudnia 1917 roku. Do suby pomocniczej SS trafia 24 stycznia 1943 roku. Bya straniczk w obozie w Krakowie-Paszowie (ukazanym w filmie Lista Schindlera), Majdanku, Auschwitz-Birkenau i Malchow. Danz bardzo gorliwie wykonywaa swoje obowizki, zostaa odznaczona medalem i po przybyciu do obozu Malchow otrzymaa awans na SS-Oberaufseherin. Po wojnie usiowaa ukry niewygodne dla siebie fakty, ale zostaa rozpoznana przez ledczych i skazana w procesie owicimskim w 1946 roku. Otrzymaa wyrok doywocia, ale wysza z wizienia w 1956 roku. W 1996 roku ponownie trafia przed sd z oskareniem o

spowodowanie mierci maej dziewczynki w Malchow, ktr miaa zadepta. Unikna jednak kary z racji wieku i zego stanu zdrowia. Byo to ponad 15 lat temu i dzi 93-letnia Luise Danz mieszka w Niemczech. Ujawnienie sugusw nazistowskiego systemu eksterminacji jest traumatycznym dowiadczeniem nie tylko dla zdemaskowanych zbrodniarzy, ale i czonkw ich rodzin czy znajomych. Rodziny s przewanie niewiadome przeszoci ukochanych, a to, co wychodzi na jaw, kci si z wizerunkiem starszej, miej osoby. Bardzo dobrym przykadem moe by historia zdemaskowania 83-letniej Niemki, ktra w 2006 roku mieszkaa w San Francisco. Elfriede Lina Rinkel, ktra na skutek cukrzycy stracia wzrok w jednym oku i chodzia o lasce z powodu artretyzmu, miaa niewielkie mieszkanie na ostatnim pitrze w biednej dzielnicy miasta. Jej m, Fred, by niemieckim ydem, ale zmar dwa lata wczeniej. Rinkel cieszya si sympati rodziny i znajomych, ale przez prawie p wieku ukrywaa swoj prawdziw przeszo. Jej tajemnic zdradzio Specjalne Biuro ledcze, wydzia Ministerstwa Sprawiedliwoci, utworzone w 1979 roku w celu wyszukiwania nazistw mieszkajcych na terenie Stanw Zjednoczonych. Rinkel otrzymaa nakaz opuszczenia USA po odnalezieniu obciajcych dokumentw, znajdujcych si w niemieckich archiwach, z ktrych wynikao, e bya ona straniczk SS w kobiecym obozie w Ravensbrck, gdzie zgino okoo 90 tys. osb. Rinkel przysza na wiat jako Elfriede Huth w Lipsku 14 lipca 1922 roku. Niebieskooka, rudowosa dziewczyna miaa 22 lata, kiedy bezporednio z fabryki skierowano j w lipcu 1944 roku do Ravensbrck. W obozie zajmowaa si tresur psw, owczarkw niemieckich, ktre suyy do zastraszania, nadzorowania, a czasami nawet do zabijania winiw. Przebywaa na terenie obozu do kwietnia 1945 roku. W 1959 roku we Frankfurcie zoya wniosek o amerykask wiz migracyjn. W wykazie miejsc pobytu od 1938 roku pomina Ravensbrck i we wrzeniu 1959 roku przybya do Stanw Zjednoczonych, osiedlajc si w San Francisco. W 1962 roku wysza za m za niemieckiego yda Freda Rinkela, ktry przey Holokaust w Szanghaju. Fred nic nie wiedzia o SS-owskiej przeszoci swojej ony. Nigdy si o tym nie mwi. To przeszo - powiedziaa w 2006 roku. Rinkel udao si utrzyma w tajemnicy przyczyn nagego wyjazdu ze Stanw Zjednoczonych. Jej szwagierka bya przekonana, e powrt do Niemiec by spowodowany wzgldami zdrowotnymi. Pomoglimy jej zlikwidowa mieszkanie, kupi bilet lotniczy, przygotowa baga i odprowadzilimy j na lotnisko - ale nie powiedziaa ani sowa, dlaczego wyjeda. Rodzina, po ujawnieniu nazistowskiej przeszoci Rinkel, przeya szok i nie moga w to uwierzy. To byo dla nas zupenym zaskoczeniem. Mamy wielu przyjaci ydw, ktrzy mieszkaj w okolicy Oakland-Berkeley. Bd tak samo zszokowani, jak my.

Po powrocie ze Stanw Rinkel zamieszkaa u siostry w Viersen, koo Dusseldorfu. Mwia, e nie uywaa psw do nkania winiarek w Ravensbrck ani nie bya czonkini NSDAP. Wadze niemieckie nie wykazay zainteresowania jej spraw, poniewa zgodnie z obowizujcym prawem federalnym jedynym czynem majcym zwizek z nazizmem i podlegajcym karze jest morderstwo. Dr Efraim Zuroff z Centrum Szymona Wiesenthala stwierdzi, e ciganie niszych rang straniczek obozowych bdzie zbyt czasochonne i trudne oraz doda, e w Niemczech jest peno takich ludzi jak ona. Elfriede Rinkel, straniczka, ktra wysza za m za yda, yje dzi na wolnoci w swoim ojczystym kraju i ma 88 lat. Jest jedn z setek byych czonki personelu obozowego SS, ktre przez ponad 60 lat pozostaway w cieniu i nie znalazy si na sali sdowej. Jest jeszcze jeden niesamowity przypadek byej straniczki, ktra otrzymaa wiadczenia finansowe za czas pobytu w obozach. Margot Pietzner suya w formacji pomocniczej SS w Ravensbrck oraz dwch podobozach, ktre znajdoway si w Belzig i Wittenburgu. W 1945 roku zostaa schwytana przez Armi Czerwon, postawiona przed sdem i, co byo do przewidzenia, skazana na mier. Wyrok nie zosta jednak wykonany, a kara zamieniona na doywocie. Skazana straniczka odzyskaa wolno w 1956 roku w wyniku amnestii po mierci Stalina, potem wysza za m i zmienia nazwisko na Kunz. Po zjednoczeniu Niemiec na pocztku lat 90. Pietzner, bdca wwczas ju po siedemdziesitce, wystpia o odszkodowanie jako ofiara stalinizmu. Niewiarygodne jest to, e bya straniczka SS z trzech cieszcych si z saw obozw otrzymaa odszkodowanie w wysokoci 64 350 marek. Historycy szybko ujawnili, e Pietzner bya straniczk w obozie koncentracyjnym i kamaa odnonie do cikich warunkw odbywania kary pod sowieck okupacj. Potwierdzili, e przebywaa w wizieniu na terenie wschodnich Niemiec, znajdujcych si pod wpywem Sowietw i nie bya zesana na Syberi. Odszkodowanie zostao wypacone mimo argumentw przedstawionych przez historykw. Bardzo ostro zareagoway w tej sprawie wiatowe organizacje ydowskie i osoby, ktre przeyy Holokaust, kwestionujc stanowisko wadz niemieckich. Sprawa Pietzner bya o tyle nietypowa, e straniczka faktycznie spdzia kilka lat w wizieniu. W latach 1945-1949 tylko 60 spord okoo 3700 Austriaczek i Niemek, sucych w ramach SS w obozach koncentracyjnych, stano przed sdem. Wyrok mierci wykonano na 21 z nich, z czego dziesi powiesili Brytyjczycy. Przewaajca wikszo straniczek najzwyczajniej ulotnia si po zwolnieniu z obozw internowania, wysza za m, zmienia nazwisko i czasami kraj zamieszkania, a potem spokojnie ya przez dugie lata. Tropiciele

nazistw skupiaj si przede wszystkim na ciganiu mczyzn, nie kobiet. Wiele modych dziewczt, jak chociaby te, ktrych historie przedstawiono w niniejszym rozdziale, popenio niewyobraalne zbrodnie w obozach koncentracyjnych, a mona z du doz prawdopodobiestwa zaoy, e sporo z nich jeszcze yje. Trudno byoby postawi je dzi w stan oskarenia, - poniewa wiadkowie wymarli i nie ma ju dowodw, ale za taki stan naley wini alianckich ledczych, ktrzy zaniedbali t spraw i zbagatelizowali problem, gdy nazistowskie zbrodniarki przebyway w obozach jenieckich. Brutalno, sadyzm, okruciestwo i obojtno na ludzkie cierpienie nie byy wycznie cechami zachowania SS-manw. Mode kobiety byy tak samo zdeprawowane przez machin Holokaustu, jak Franz Stangl czy Josef Mengele. Postpowanie straniczek obozowych trudno skwantyfikowa, poniewa byo tak rne od tego, jak postrzegamy kobiety na wojnie. Potwierdza natomiast sukces nazistowskiej indoktrynacji dziewczt, ktre po kilku latach w liczbie prawie 4000 pomagay w masowym mordowaniu milionw niewinnych ludzi.

Rozdzia 7
Iwan Grony
Nie zakadajcie mi ptli na szyj za czyny, ktre inni popenili. SSWachmann John Demianiuk, Tel Awiw, 1998 rok

Przez wiele lat wielu ludzi, szczeglnie w Izraelu, poszukiwao i sprawdzao prawdziw tosamo jednego z najwikszych sadystw w caym systemie niemieckich obozw koncentracyjnych. Powszechnie uwaa si, e czowiek, ktrego ydowscy winiowie okrelali przydomkiem Iwan Grony, to emerytowany robotnik John Demianiuk, ktry pracowa w fabryce samochodw w Ohio. W wyniku procesu toczcego si w Niemczech w maju 2011 roku uznano, e by on stranikiem w obozie mierci. Nie pojawia si jeszcze szansa udowodnienia raz na zawsze, e Demianiuk jest faktycznie Iwanem Gronym, ukraiskim stranikiem SS z obozu zagady w Treblince, odpowiedzialnym za bestialskie akty brutalnego sadyzmu wobec ydw idcych na mier, ale wielu ocalaych z obozu twierdzi, e taka jest prawda. Przeciwko Demianiukowi toczy si proces o to, e by stranikiem SS w wielu obozach koncentracyjnych i zagady, w tym w Sobiborze. Jest to jeden z procesw, w ktrych sdzeni s zwykli sprawcy Holokaustu, niszej rangi stranicy - ci, co wpychali ludzi do bydlcych wagonw i zaganiali bezbronnych do komr gazowych. Demianiuk zaprzecza, jakoby suy w Treblince, a jego adwokaci twierdz, e oskarenie ich klienta wynika z bdnego ustalenia tosamoci. Istniej pewne wtpliwoci dotyczce tego, czy stary czowiek stojcy przed sdem i mody sadysta z obozu to ta sama osoba. John Demianiuk z Ohio urodzi si jako Iwan Nikoajewicz Demianiuk w Mecherzycach Dbowych, na Ukrainie, 3 kwietnia 1920 roku. W tamtym okresie cz Ukrainy wchodzia w skad Zwizku Radzieckiego, a cz znajdowaa si na terytorium niepodlegej Polski. Demianiuk urodzi si w czasie brutalnej wojny, ktr toczyy ze sob wspomniane pastwa. W 1952 roku przyby do Stanw Zjednoczonych i zamieszka w Cleveland, w stanie Ohio, gdzie pracowa w fabryce samochodw i doczeka si kilkorga dzieci. Przez lata nie byo dokadnie wiadomo o tym, co si z nim dziao w czasie wojny. Nazistowski zbrodniarz wojenny, znany jako Iwan Grony, by onierzem Armii Czerwonej, ktry w 1942 roku dosta si do niemieckiej niewoli. Nie byo w tym nic nadzwyczajnego, poniewa w trakcie

zwyciskiej ofensywy w Zwizku Radzieckim w ramach operacji Barbarossa Wehrmacht zamyka w okreniu miliony sabo wyszkolonych onierzy, pochodzcych przewanie ze wsi. Trzeba take pamita, e Armia Czerwona, pozbawiona dowiadczonych dowdcw w wyniku czystek stalinowskich z 1938 roku, musiaa stawi opr mniej liczebnemu, ale za to bardziej nowoczenie uzbrojonemu przeciwnikowi, ktry prowadzi wojn mobiln. Niemcy kierowali sowieckich jecw do ogromnych obozw, czsto pod goym niebem, gdzie masowo umierali w wyniku godu, chorb, brutalnoci, a za wszystko odpowiedzialno ponosia armia niemiecka, a nie SS. Ci, ktrzy przeyli najtrudniejsze pocztki, byli wykorzystywani do przymusowych robt, w trakcie ktrych umierali z wycieczenia, tak jak ydzi. Niemcy wiedzieli, e dysponuj niewykorzystanymi zasobami siy ywej, przydatnymi do innych celw. Jecy pochodzenia ukraiskiego wykazywali czsto postaw antysowieck i antysemick przez co byli doskonaymi kandydatami do SS. Formacji Himmlera brakowao ludzi, poniewa regularna armia przejmowaa wikszo rekrutw, a SS musiay siga po chtnych do suby w podbitych krajach. W Europie panoway nastroje antykomunistyczne, wiele rodowisk wykazywao mieszane uczucia wobec ydw, dlatego SS wykorzystyway takie nastroje i pozyskiway kandydatw do suby, zwaszcza wrd rozgoryczonych sympatykw prawicy, ktrzy przede wszystkim byli przeciwni wojnie z Niemcami. SS zwerboway znaczne rzesze Francuzw, Belgw i Holendrw, a take Finw, Duczykw i Norwegw. W pastwach batyckich bardzo licznie zgaszali si ochotnicy - Estoczycy, Litwini i otysze, a istnia nawet niewielki kontyngent brytyjski, nazwany Wolnym Korpusem Brytyjskim, utworzony przewanie z czonkw faszystowskich Czarnych Koszul sir Oswalda Mosleya, ktrzy znaleli si w niemieckiej niewoli, suc wczeniej w armii brytyjskiej. Korpus liczy zaledwie kilkudziesiciu czonkw i by niezbyt wygodnym tworem dla nazistw. a cz znajdowaa si na terytorium niepodlegej Polski. Demianiuk urodzi si w czasie brutalnej wojny, ktr toczyy ze sob wspomniane pastwa. W 1952 roku przyby do Stanw Zjednoczonych i zamieszka w Cleveland, w stanie Ohio, gdzie pracowa w fabryce samochodw i doczeka si kilkorga dzieci. Przez lata nie byo dokadnie wiadomo o tym, co si z nim dziao w czasie wojny. Nazistowski zbrodniarz wojenny, znany jako Iwan Grony, by onierzem Armii Czerwonej, ktry w 1942 roku dosta si do niemieckiej niewoli. Nie byo w tym nic nadzwyczajnego, poniewa w trakcie zwyciskiej ofensywy w Zwizku Radzieckim w ramach operacji Barbarossa Wehrmacht zamyka w okreniu miliony sabo wyszkolonych onierzy, pochodzcych przewanie ze wsi. Trzeba take pamita, e Armia Czerwona, pozbawiona dowiadczonych dowdcw w wyniku czystek stalinowskich z 1938 roku, musiaa

stawi opr mniej liczebnemu, ale za to bardziej nowoczenie uzbrojonemu przeciwnikowi, ktry prowadzi wojn mobiln. Niemcy kierowali sowieckich jecw do ogromnych obozw, czsto pod goym niebem, gdzie masowo umierali w wyniku godu, chorb, brutalnoci, a za wszystko odpowiedzialno ponosia armia niemiecka, a nie SS. Ci, ktrzy przeyli najtrudniejsze pocztki, byli wykorzystywani do przymusowych robt, w trakcie ktrych umierali z wycieczenia, tak jak ydzi. Niemcy wiedzieli, e dysponuj niewykorzystanymi zasobami siy ywej, przydatnymi do innych celw. Jecy pochodzenia ukraiskiego wykazywali czsto postaw antysowieck i antysemick przez co byli doskonaymi kandydatami do SS. Formacji Himmlera brakowao ludzi, poniewa regularna armia przejmowaa wikszo rekrutw, a SS musiay siga po chtnych do suby w podbitych krajach. W Europie panoway nastroje antykomunistyczne, wiele rodowisk wykazywao mieszane uczucia wobec ydw, dlatego SS wykorzystyway takie nastroje i pozyskiway kandydatw do suby, zwaszcza wrd rozgoryczonych sympatykw prawicy, ktrzy przede wszystkim byli przeciwni wojnie z Niemcami. SS zwerboway znaczne rzesze Francuzw, Belgw i Holendrw, a take Finw, Duczykw i Norwegw. W pastwach batyckich bardzo licznie zgaszali si ochotnicy - Estoczycy, Litwini i otysze, a istnia nawet niewielki kontyngent brytyjski, nazwany Wolnym Korpusem Brytyjskim, utworzony przewanie z czonkw faszystowskich Czarnych Koszul sir Oswalda Mosleya, ktrzy znaleli si w niemieckiej niewoli, suc wczeniej w armii brytyjskiej. Korpus liczy zaledwie kilkudziesiciu czonkw i by niezbyt wygodnym tworem dla nazistw. Do suby w niemieckim wojsku zgaszay si tysice Ukraicw. Czowiek, znany ocalaym jako Iwan Grony, by stranikiem w obozie zagady w Treblince, gdzie zagazowano prawie milion ludzi. Schwytanie i osdzenie takiej kreatury byoby wielkim osigniciem dla tropicieli nazistw na wiecie, niezalenie od tego, ile miaby dzi lat. Suba Johna Demianiuka w czasie wojny obejmuje takie obozy i takie okresy, ktre czyni go pewnym kandydatem na Iwana Gronego. Dosta si do niemieckiej niewoli w czasie bitwy o Kercz 18 maja 1942 roku i spdzi dwa tygodnie w obozie jenieckim w Rwnem. Zosta nastpnie przeniesiony do Chema, gdzie wstpi do suby w SS. W lipcu 1942 roku Demianiuka skierowano do obozu koncentracyjnego w Trawnikach, lecego na poudniowy wschd od Lublina. Obz ten zosta zaoony w 1941 roku, a jako pierwsi trafiali tam sowieccy jecy wojenni i polscy ydzi. W poowie 1942 roku do obozu przywieziono ydw z Niemiec, Austrii i Czechosowacji - cznie okoo 20 tys. osb. Wikszo z nich przerzucono nastpnie do obozu zagady w Becu, a cz rozstrzelano w pobliskich lasach. Pod koniec 1942 roku Trawniki stay si orodkiem produkcyjnym wykorzystujcym przymusow

prac ydw i innych winiw, a jego rozbudowa zacza si po upadku powstania w getcie warszawskim w kwietniu 1943 roku, skd przywieziono 10 tys. robotnikw. W Trawnikach znalazy sw siedzib liczne warsztaty przeniesione z Warszawy. W maju 1943 roku do obozu trafio wielu ydw z Holandii, Biaegostoku, Miska i Smoleska. Jesieni 1943 roku Niemcy rozpoczli operacj Emtefest, zabijajc 10 tys. ydw, a cakowita liczba ofiar tej akcji to 43 tys. ludzi. Demianiuk przyby do Trawnikw na przeszkolenie. Szkolenie obejmowao nauk strzelania z karabinu, pistoletu maszynowego i karabinu maszynowego oraz posugiwanie si granatami i to wszystko odbywao si w jzyku niemieckim - opowiada jeden z rekrutw. Obz by gwnym orodkiem szkoleniowym dla Ukraicw, ktrzy wstpili do suby w SS. Uczono ich, jak maj przeistoczy si w niemieckich onierzy i SS-manw. W Trawnikach przechodzili szkolenie z musztry i zasad posugiwania si broni paln ale mieli te na miejscu ywych winiw, na ktrych mogli wiczy wydawanie rozkazw - wykazywali si przy tym wyjtkow brutalnoci. Nosili szarobrzowe mundury z czarnymi konierzami oraz czarne furaerki z SS-owskim orem i trupi czaszk. Ukraicy, uzbrojeni w karabiny Mauser lub pistolety automatyczne, nosili te czsto skrzane bykowce. Nie wiadomo dokadnie, jakie funkcje penili w SS. W kadym obozie koncentracyjnym stacjonowaa przewanie ograniczona liczba oficerw oraz podoficerw SS, a wikszo stranikw stanowili ukraiscy ochotnicy w stopniu SS-Wachmann. Gazowaniem ydw zawsze zajmowali si podoficerowie narodowoci niemieckiej, a Ukraicy zapdzali ofiary do komr, wykazujc przy tym wyjtkow brutalno. Demianiuk otrzyma legitymacj subow SS nr 1393, a 22 wrzenia 1942 roku zosta skierowany jako stranik do gorzelni w gminie Ozw, niedaleko Chema, w ktrej pracowali ydowscy winiowie. 18 stycznia 1943 roku przeniesiono go do obozu koncentracyjnego w Majdanku pod Lublinem. Tego samego dnia wraz z trzema innymi Ukraicami zosta ukarany przez dowdc, SS-Unterscharfhrera Hermanna Erlingera, za opuszczenie terenu obozu bez pozwolenia w celu zakupu cebuli. Raport subowy w tej sprawie zosta odnaleziony po wojnie w archiwum SS w Wilnie. Jeden ze stranikw, ukaranych wtedy wraz z Demianiukiem SS-Wachmann Zaki Tuktarow, potwierdzi po wojnie, e suy z nim w Majdanku. Ukraicy wrcili na krtko do Trawnikw, a nastpnie, 27 marca 1943 roku, 80 z nich zostao przerzuconych przez SS do obozu zagady w Sobiborze. SS-Wachmann Ignat Daniczenko, jeden z towarzyszy Demianiuka, zezna po wojnie, e Demianiuk by stranikiem we wszystkich czciach obozu, w tym na rampie wyadowczej, na ktr przyjeday pocigi oraz w obozie nr 3, gdzie gazowano ydw, a ich zwoki

palono na podkadach kolejowych. 1 padziernika 1943 roku, dwa tygodnie przed wybuchem buntu ydw i ucieczki jecw z Sobiboru, Demianiuk i 139 stranikw ukraiskich zostali oddelegowani do obozu koncentracyjnego we Flossenburgu, w poudniowej Bawarii. Na miejscu Demianiuk i jego towarzysze zostali wcieleni do SS, stajc si czonkami formacji SS-Totenkopfsturmbann Flossenburg. Take wtedy, zgodnie z obowizujcymi w SS zasadami, Demianiuk otrzyma tatua z grup krwi pod lewym ramieniem. Wszystkie podane daty mona sprawdzi w oparciu o zachowane archiwa SS. Nie ma dzi adnych wtpliwoci co do tego, e John Demianiuk by SS-owskim stranikiem i bra udzia w najgorszych okruciestwach, jakie zna historia ludzkoci. Pytanie, ktre nurtowao sdziw i historykw dotyczyo tego, czy John Demianiuk jest tym ukraiskim stranikiem z obozw mierci w Sobiborze i Treblince, ktry zyska sobie przydomek Iwan Grony z racji straszliwego sadyzmu i brutalnoci wobec ydowskich winiw. Iwan rozupywa winiom gowy. Syszaem krzyki, wrzaski. Nie da si tego opisa sowami. Zeznania ocalaych z Treblinki na pierwszym procesie Demianiuka w Jerozolimie w 1986 roku opisyway czyny potwora, sadystycznego mordercy, ktremu najwiksz przyjemno sprawiao zadawanie blu ludziom idcym na mier. Winiowie w Treblince nazywali go Iwanem Gronym i by rzeczywicie grony w okruciestwie, ktrego ten Ukrainiec z SS si dopuci. wiadkowie, ktrzy na rozprawie rozpoznali Johna Demianiuka jako Iwana Gronego z Treblinki, opowiadali o niektrych popenionych przez niego zbrodniach. Iwan wbija ostrze w plecy ydw ledwie co powczcych nogami w drodze do komr gazowych, obcina im nos albo uszy ciosem kawaleryjskiej szabli. Rozcina kobietom krocze albo bi winiw pejczem. Ktrego dnia kaza jednemu z winiw pooy si twarz do ziemi i... wzi wider do drewna i wywierci mu dziur w poladkach - opowiada wiadek. Z zezna ocalaych winiw jawi si obraz stranika jako psychopaty, jednego z najgorszych zbrodniarzy, socjopatw, mordercw, sadystw i odmiecw, jacy znaleli si w machinie obozw koncentracyjnych. Trudno odpowiedzie na pytanie, czy John Demianiuk, domator i dobry Amerykanin z Ohio, to ten sam czowiek, ktry w czasie wojny dopuci si najbardziej ohydnych i odraajcych zbrodni przeciwko ludzkoci. W czasie pisania tej ksiki pytanie to pozostawao jeszcze bez odpowiedzi, ale warto zapozna si z dostpnym materiaem dowodowym w tej sprawie. Operacja Reinhard - nazistowski plan likwidacji wszystkich polskich ydw w specjalnie zbudowanych obozach, jak Sobibr i Treblinka - zakoczya si w listopadzie 1943 roku. Wikszo biorcych w niej udzia ludzi z SS zostaa przeniesiona do pnocnych Woch, aby tam wspiera eksterminacj ydw i uczestniczy w dziaaniach skierowanych

przeciwko partyzantom. SS-Brigadefhrer Odilo Globocnik, nadzorujcy realizacj operacji Reinhard, oraz jego ludzie zamordowali 2 mln ydw i obywateli innych narodowoci. Ten okres eksterminacji uwaany jest przez historykw jako najbardziej zabjcza faza Holokaustu. Po zakoczeniu caej operacji, w ramach akcji Sonderaktion 1005 obozy zostay zniszczone i wszelkie lady masowych zbrodni usunite. By to rozkaz ekshumacji, wydany w celu utworzenia specjalnych oddziaw grabarzy z jecw obozw koncentracyjnych, ktre miay przeprowadzi ekshumacj z masowych grobw z pocztkowego okresu operacji Reinhard, kiedy Niemcy grzebali zwoki i przysypywali je wapnem, a nie palili cia. Groby takie zamieniano na wielkie otwarte krematoria, a szcztki pozostae po spaleniu zakopywano. Grabarze musieli wykopywa zwoki z dow i pali je na wielkich rusztach zrobionych z podkadw kolejowych. Resztki koci rozdrabniano w specjalnych mynkach, a potem przysypywano ziemi. W taki sposb z powierzchni ziemi fizycznie usunito okoo 2 mln mczyzn, kobiet i dzieci. Demianiuk, po zakoczeniu udziau w operacji Reinhard oraz akcjach przeciwko bojownikom woskiego ruchu oporu, wstpi do Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej, formacji finansowanej przez nazistw i skadajcej si z byych sowieckich jecw wojennych, ukraiskich stranikw z obozw koncentracyjnych, przedstawicieli biaej rosyjskiej emigracji, ktrych czya nienawi do komunizmu. Rosyjska Armia Wyzwolecza zostaa oficjalnie utworzona 14 listopada 1944 roku, a na jej czele stan byy genera Armii Czerwonej, Andriej Wlasow. Na froncie wschodnim u boku Wehrmachtu walczyo 71 rosyjskich batalionw, a kolejne 42 peniy sub w Finlandii, Belgii, Francji i we Woszech. Podczas ldowania w Normandii, na przykad, pocztkowy opr Amerykanom, Brytyjczykom i Kanadyjczykom stawiay bataliony rosyjskie, wojska trzeciego rzutu, uwaane przez specjalistw z armii niemieckiej za miso armatnie. Pod koniec wojny alianckie suby zajmujce si badaniem nazistowskich zbrodni wojennych uwaay kogo takiego jak John Demianiuk za potk. By on przecie tylko odpowiednikiem szeregowca regularnej armii, a ograniczony pod wzgldem si i rodkw aparat cigania poszukiwa grubych ryb, komendantw obozw, lekarzy i odpowiedzialnych za Holokaust, ale nie mg poszczyci si wieloma sukcesami. Ludzie pokroju Demianiuka mogli z tego powodu cieszy si spokojnym yciem, bez obawy o aresztowanie i wyrok. Jednostka Demianiuka poddaa si Amerykanom w Bishophoffen w maju 1945 roku, a on sam zosta wysany do pracy na terenie gospodarstwa rolnego pod Monachium, gdzie nie byo adnego nadzoru. Pod koniec 1945 roku znalaz si w obozie dla wysiedlecw w Landshut. W tym obozie pozna sw przysz on, Wier Kowlow Ukraink, ktra znalaza

si na terenie Niemiec jako robotnica przymusowa. 1 maja 1947 roku Wiera wysza za m za Eugena Sakowskiego, ktrego wkrtce po lubie wysano na roboty do Belgii. Po powrocie okazao si, e jego ona mieszka z Demianiukiem i maestwo zwyczajnie si rozpado. Demianiuk polubi Wier 1 wrzenia 1947 roku. Maonkowie przenieli si wkrtce do innego obozu wysiedlecw w Regensburgu. W tym okresie Demianiuk, dosta prac kierowcy w armii USA i zacz opowiada, e w czasie wojny by te tylko kierowc. Praca dawaa mu moliwo podrowania po caych Niemczech ze specjaln przepustk. W marcu 1948 roku Demianiuk zoy w Niemczech wniosek o przyznanie mu statusu uchodcy przez Midzynarodow Organizacj Uchodcw (International Refugee Organisation, IRO). Nie chcia, co zrozumiae, wraca do Zwizku Radzieckiego, gdzie byby przesuchiwany przez NKWD i prawdopodobnie wyszaby na jaw jego SS-owska przeszo. Powrt do ojczyzny byby dla niego rwnoznaczny z wyrokiem mierci. Brytyjczycy, co wydaje si niewiarygodne, zezwolili caej dywizji SS na przeniesienie si na terytorium Zjednoczonego Krlestwa bez adnej kontroli, gdy okazao si, e odesanie ukraiskich jecw wojennych do ZSRR oznaczaoby dla nich wyrok mierci. 14. Dywizja Grenadierw Waffen-SS Galizien poddaa si Brytyjczykom w pnocnych Woszech w maju 1945 roku. Wikszo onierzy z jej skadu, o ukraiskich korzeniach, pochodzia z terenw Galicji, chocia byli tam take ochotnicy ze Sowacji, Czech, a nawet Holandii. Caa dywizja do 1947 roku bya internowana w obozie w nadmorskim Rimini, ale Brytyjczycy, po rozmowach z polskim rzdem, zgodzili si przyj u siebie 7100 SS-manw, chocia w dywizji znajdowao si wielu byych stranikw obozowych i onierzy majcych za sob udzia w dwch zorganizowanych akcjach ludobjczych. W 1944 roku jeden z oddziaw dywizji, 4. ochotniczy puk policji SS Galizien, dokona masakry prawie 1000 ludzi we wsi Huta Pieniacka w Polsce, a na jesieni tego samego roku caa dywizja zamordowaa tysice osb podczas tumienia powstania warszawskiego. W 2003 roku wadze brytyjskie, pod naciskiem organizacji zajmujcych si ciganiem zbrodni wojennych, historykw i innych zainteresowanych rodowisk, upowaniy andarmeri wojskow do zajcia si spraw ukraiskich weteranw SS, ktrzy przybyli do Wielkiej Brytanii. Ich nazwiska znalazy si w poufnym brytyjskim dokumencie zwanym list z Rimini, ktry do dzi nie jest odtajniony. Policja zweryfikowaa nazwiska z wykazami dostpnymi w bazie pastwowej suby zdrowia (National Health Service, NHS) oraz innymi dostpnymi rdami informacji. Okazao si, e w Wielkiej Brytanii mieszka ponad 1200 SS-manw. Jednym z nich jest pracownik naukowy z poudniowego Londynu, dr Swiatomyr Fostun, ktry przyzna, e by stranikiem w obozie koncentracyjnym i bra udzia w opisanej powyej masakrze1. Zdumienie moe wywoa

fakt, i dzi, siedem lat po policyjnym ledztwie, setki weteranw z SS maj si dobrze, yj w Wielkiej Brytanii i korzystaj ze wiadcze dla ludnoci, jak miliony emerytw w caym kraju. Do dzi nie podjto adnych powanych dziaa, aby postawi takich ludzi przed sdem za to, co robili podczas wojny, a rzd brytyjski uporczywie nie zezwala na rozpoczcie dochodzenia. John Demianiuk postanowi po wojnie zwiza sw przyszo z Amerykanami i starannie przygotowywa opowie o swoich wojennych losach, aby wniosek wizowy nie budzi adnych podejrze urzdu imigracyjnego. Dla potrzeb IRO poda, e od kwietnia 1937 do stycznia 1943 roku by kierowc w Sobiborze, a nastpnie, do padziernika 1944 roku, pracowa w porcie w Pilawie [niem. Pillau, obecnie Batyjsk - przyp. red.], skd trafi do Monachium, gdzie by robotnikiem. Wszystkie wymienione zawody byy zupenie niegrone, a do tego z adnego okresu zatrudnienia nie zachoway si oczywicie adne dokumenty, ktre zaginy w zawierusze wojennej, przez co nie byo nawet szansy zadania niewygodnych pyta. Informacje podane przez Demianiuka zostay przyjte bez adnych wtpliwoci. Wielu nazistowskich uciekinierw uciekao si do takiego fortelu, take i grube ryby, na ktre polowali alianci. W grudniu 1950 roku w obozie w Regensburgu na wiat przysza crka Demianiuka, Lidia. 27 grudnia 1951 roku byy stranik obozowy zoy podanie o wiz do Stanw Zjednoczonych. Konsul amerykaski przyj wniosek, a w kartotece Demianiuka nie byo adnej informacji o jego przynalenoci do zbrodniczej organizacji SS ani o udziale w zbrodniach Holokaustu. Amerykanie nie byli wcale mdrzejsi, a co miesic wpyway wnioski tysicy zdesperowanych ludzi, ktrzy chcieli zacz nowe ycie po drugiej stronie Atlantyku. Brakowao urzdnikw, ktrzy byliby w stanie zweryfikowa kadego kandydata do wyjazdu dlatego te dzi Amerykanie prowadz dochodzenia w licznych przypadkach dotyczcych byych stranikw obozowych z SS, mieszkajcych wygodnie od 60 lat na przedmieciach wielkich aglomeracji. O zbrodniczej przeszoci takich ludzi nie wiedzieli ani ssiedzi, ani czonkowie najbliszej rodziny. Rodzina Demianiukw przybya do Nowego Jorku statkiem 9 lutego 1952 roku. Po kilku tygodniach Iwan zacz pracowa jako mechanik w fabryce samochodw Forda w Cleveland, w stanie Ohio. We wrzeniu 1958 roku, ju wystpujc jako John Demianiuk, byy ukraiski czonek SS poczu si na tyle bezpiecznie i pewnie, e wystpi o nadanie mu amerykaskiego obywatelstwa. Bez zbdnych formalnoci nowe obywatelstwo zostao mu nadane 14 listopada 1958 roku. Caa ta sprawa wygldaa tak, jakby wiat zapomnia o Iwanie Gronym. Polowanie na tego potwora nie ustao w Izraelu, gdzie ocaleli z Sobiboru i Tre-

blinki robili wszystko, aby sprawiedliwoci stao si zado. ycie Johna Demianiuka w Ameryce pyno beztrosko. Rodzina powikszya si o crk Iren, urodzon w 1960 roku, i syna Johna juniora, ktry urodzi si w 1965 roku. W porwnaniu z ukraisk bied sen Demianiuka o Ameryce speni si, a maestwo z dziemi mieszkao w piknym domu jednopoziomowym, na duej dziace w eleganckiej dzielnicy Cleveland Seven Hills. Demianiuk ciko pracowa w Ford Motor Company i spokojnie czeka na zasuon emerytur. Rankiem 25 sierpnia 1977 roku jego sen o Ameryce prys, gdy dowiedzia si, e prokurator chce go pozbawi obywatelstwa w zwizku z podejrzeniem o to, e jest nazistowskim zbrodniarzem wojennym. Demianiuk by podejrzany o to, e jest Iwanem Gronym, jednym z najbardziej poszukiwanych nazistw pozostajcych jak dotd na wolnoci, a jego dokumenty imigracyjne zostay bardzo dokadnie przewietlone przez ledczych. Specjalne Biuro ledcze starao si pozbawi Demianiuka obywatelstwa, co miao by pierwszym krokiem na drodze wyjanienia kamstw i faszerstw otaczajcych byego stranika - Demianiuk by zdecydowany walczy o swoj wolno. Przez wiele lat, do czasu podjcia ostatecznej decyzji, trway prawne przepychanki midzy Specjalnym Biurem ledczym, sdami i prawnikami podejrzanego. 25 czerwca 1981 roku sd federalny odebra Demianiukowi amerykaskie obywatelstwo, poniewa ponad uzasadnion wtpliwo udowodniono, e we wniosku poda nieprawdziwe informacje odnonie do swojej przeszoci. By czonkiem SS i stranikiem w obozie koncentracyjnym. Oba te fakty wykluczayby uzyskanie amerykaskiego paszportu. Rzd Izraela upatrywa w tym szans postawienia Demianiuka przed sdem, aby raz na zawsze wykaza, czy jest on osawionym stranikiem obozowym Iwanem Gronym. Izrael zwrci si do amerykaskiego Departamentu Stanu o jego ekstradycj. Wielu ydowskich wiadkw wczeniej rozpoznao w Demianiuku Iwana Gronego, a Izraelczycy byli przekonani, e doprowadz do skazania podejrzanego. Formalny wniosek ekstradycyjny zosta zoony 31 padziernika 1983 roku. Izrael zwrci si do Amerykanw o aresztowanie Demianiuka pod zarzutem morderstwa. 23 maja 1984 roku sdzia Adolph Angelilli orzek, e podlega on deportacji w oparciu o siedem zarzutw i musi dobrowolnie opuci Stany Zjednoczone w cigu 30 dni, albo zostanie aresztowany i wywieziony przez agentw federalnych. Adwokaci Demianiuka zoyli oficjalne kolejne odwoanie, ale byo ono nieskuteczne i ich klient znalaz si za kratami w wizieniu okrgowym w Cleveland, a nastpnie trafi do wizienia federalnego w Missouri. Kolejny akt nastpi w lutym 1986 roku, kiedy Demianiuk zosta przeniesiony do zakadu karnego w Nowym Jorku, gdzie czeka na deportacj do Izraela. Sd odrzuci apelacj

Demianiuka, ktry 27 lutego 1986 roku zosta deportowany do Izraela i znalaz si na pokadzie samolotu leccego do Tel Awiwu. Proces rozpocz si 16 lutego 1987 roku. Piciu byych winiw Treblinki rozpoznao Demianiuka jako Iwana Gronego, ale po 45 latach pojawiy si wtpliwoci, czy wiadkowie rozpoznali waciwego czowieka. Pojawiy si pewne niezgodnoci w materiale dowodowym okazanym sdowi. Piciu wiadkw, na przykad, rozpoznao Demianiuka na zdjciach rozoonych na stole - ale zdjcie domniemanego stranika byo wiksze, ni pozostae fotografie. Wszyscy wiadkowie liczcy sobie od 61 do 87 lat rozpoznali go w sdzie po tym, jak izraelskie media nagoniy spraw jego ekstradycji. Izraelski pisarz Tom Segev zwrci uwag na to, e wiadkowie wiedzieli oczywicie kim on jest. Widzieli, jak skada zeznania w Ameryce. W 1988 roku John Demianiuk zosta, w oparciu o zeznania piciu starszych osb, ktre przeyy obz, uznany winnym zbrodni wojennych i skazany na mier przez powieszenie. Po ogoszeniu wyroku powiedzia: Jestem niewinny. Bd si odwoywa. Jestem pewien, e wygram. Izraelski Sd Najwyszy uchyli wyrok w 1993 roku, z powodu wtpliwoci dotyczcych tosamoci Demianiuka i tego, czy rzeczywicie by Iwanem Gronym. W 1991 roku, po rozpadzie Zwizku Radzieckiego, z sowieckich archiww wydobyto owiadczenia zoone w NKWD przez 32 ukraiskich stranikw z SS i piciu robotnikw przymusowych. Z treci tych dokumentw wynikao, e czowiekiem okrelanym przydomkiem Iwan Grony z Treblinki jest ukraiski SS-Wachmann o nazwisku Iwan Iwanowicz Marczenko. Marczenko urodzi si w 1911 roku we wsi Siergiejewka w obwodzie dniepropietrowskim, a ostatnio widziano go ywego w Jugosawii w 1944 roku, kiedy przeszed na stron partyzantw po przekroczeniu granicy z Wochami. Demianiuk, jak wynika z dokumentw, urodzi si w 1920 roku, a gdyby to on by Marczenk miaby 99 lat. Wikszo wspomnianych 37 wiadkw NKWD zostao zgadzonych przez Sowietw jako kolaboranci. Tre zezna tych wiadkw przyprawia o dreszcze i ukazuje Marczenk jako potwora. Poznaem Iwana Marczenk w sierpniu 1942 roku w obozie mierci w Treblince, gdzie by stranikiem - napisa byy SS-Wachmann Aleksandr Jeger 16 kwietnia 1948 roku. - Bezlitonie bi i rozstrzeliwa osoby narodowoci ydowskiej. Pod koniec 1943 roku, po likwidacji obozu, wyjecha do Woch z komendantem. Pniej ju go nie widziaem i nie wiem, gdzie teraz przebywa. Inny byy SS-man, Pawe Leleko, opowiada 21 lutego 1945 roku o zdarzeniu, ktre miao miejsce przed komorami gazowymi w Treblince. Kiedy pochd skazacw zblia si do komr gazowych, wtedy operatorzy komr, Marczenko i Nikoaj [Szaajewj, krzyczeli:

Szybciej, bo woda ostygnie. Piciu lub szeciu Niemcw z psami, pakami i pejczami pomagao Ukraicom zapdza ludzi do komr z wyjtkowym bestialstwem, bo ydzi zdawali sobie spraw z tego, co ich czeka. W tym caym procederze Niemcy nie ustpowali operatorom w bestialstwie wobec ludzi, dla ktrych wybrano mier. Marczenko, na przykad, nosi szabl, ktr okalecza ludzi. Obcina kobietom piersi. Aleksandra Kirpa, ukraiska robotnica przymusowa, ktra bya suc w koszarach niemieckich SS w Treblince, 18 kwietnia 1951 roku powiedziaa: Czowiek, przedstawiony mi jako Iwan Iwanowicz Marczenko, suy w oddziale SS. Nosi czarny mundur SS i mia pistolet - na naramiennikach mia jedn lub dwie belki (dokadnie sobie nie przypominam) i stopie Oberwachmann lub Gruppenwachmann. W 1944 roku Marczenko najzwyczajniej gdzie si ulotni i ju wicej nic o nim nie syszano. Po likwidacji obozu w Treblince Marczenko, kilku oficerw oraz innych ludzi z zaogi wraz z komendantem zostali przeniesieni do Triestu we Woszech. Marczenko zdawa sobie spraw z nieuchronnego koca III Rzeszy i zbieg do Jugosawii, aby przyczy si do partyzantw. Moe jego nowi towarzysze broni zamordowali go, gdy dowiedzieli si o jego subie w SS, albo przetrwa wojn i pniej zmieni tosamo; a moe to on jest Iwanem Demianiukiem sdzonym w Monachium, chocia Demianiuk jest znacznie modszy ni 99-letni Marczenko. Spraw tosamoci Demianiuka jeszcze bardziej komplikuje to, e skadajc wniosek o wiz do USA w 1951 roku poda nazwisko panieskie matki Marczenko. Pytany o to w sdzie twierdzi, e nie pamita nazwiska matki (co jest wprost nieprawdopodobne) i po prostu wymieni czste nazwisko ukraiskie, ale spowodowao to przypuszczenia, e posugiwa si pseudonimem Marczenko w Treblince. Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie sporzdzia list stranikw z Treblinki na podstawie archiww SS - nazwiska Demianiuka na niej nie ma, ale jest Marczenko. Nie wiadomo, czy stranicy SS mogli posugiwa si pseudonimami przechodzc z obozu do obozu, chocia wydaje si to mao prawdopodobne, biorc pod uwag, e wysi oficerowie SS i lekarze odpowiedzialni za cay system masowych mordw, jak Stangl czy Mengele, nigdy nie ukrywali swojej prawdziwej tosamoci. Obsesja nazistw na punkcie poprawnego prowadzenia dokumentacji kci si ze swobod zmiany nazwiska przez obozowych stranikw. Posugiwanie si pseudonimem w okresie suby w Treblince byoby rwnoznaczne z przyznaniem si do braku wiary w zwycistwo Niemiec oraz do tego, e esterminacja ydw jest zbrodni za ktr trzeba bdzie ponie kar - std konieczno ukrycia prawdziwej tosamoci. Na procesie w Tel Awiwie w latach 1986-1988 wiele uwagi powicono legitymacji wydobytej z sowieckich archiww, ktra miaa potwierdza to, e Demianiuk by stranikiem

z SS. By to jeden z czterech dokumentw przekazanych przez Sowietw. Legitymacja Demianiuka bya podpisana przez SS-Brigadefhrera Odilo Globocnika w poowie 1942 roku. Globocnik zosta usunity ze stanowiska komendanta przez samego Hitlera w marcu 1942 roku, a wwczas Demianiuk by jeszcze onierzem Armii Czerwonej. Trzy spord dokumentw, w tym legitymacja Demianiuka, miay piecz Waffen-SS, chocia Waffen-SS nie przejy pieczy nad obozem koncentracyjnym w Trawnikach przed 1943 rokiem, kiedy Demianiuk zosta oddelegowany do innych zada. Na legitymacji SS-Wachmanna Juchnowskiego zdjcie jest odwrcone - guziki od munduru znajduj si po lewej stronie kurtki, a numery na kurtce nie s odwrcone. Jest to dowd na to, e zdjcie zostao sfabrykowane w laboratorium. Na jednej z legitymacji widnieje podpis SS-Unterscharfhrera Teufia, a ten trzy miesice wczeniej uzyska awans na wyszy stopie podoficerski SS-Scharjuhrer. Podobna sprawa dotyczy podpisu SS-Hauptsturmfhrera Hoflego, ktry jeszcze przed wystawieniem legitymacji awansowa na SSSturmbannfhrera. Ponadto na kwestionowanych dokumentach SS-owskie byskawice w odcisku pieczci maj niewaciwy krj, a do tego jedna z pieczci przystawiona jest do gry nogami. Naley z tego wnioskowa, e cztery legitymacje, z ktrych jedna miaa stanowi dowd winy podejrzanego, zostay sfaszowane przez KGB. Jako podrobionych dokumentw bya bardzo kiepska, dlatego e faszerze nie mieli dostpu do oryginalnych legitymacji personelu obozu w Trawnikach, ktre mogliby skopiowa. wiadkowie wystpujcy w procesie zaogi z Treblinki, ktry odbywa si w Tel Awiwie, utrzymywali, e John Demianiuk jest Iwanem Gronym, jednak ich zeznania byy skadane po wielu latach, a naoya si na nie nienawi i ch zemsty. Owiadczenia wiadkw ze Zwizku Radzieckiego wzbudziy tak duo wtpliwoci, e nie mona byo zamkn sprawy. Wtpliwoci dotyczyy take tych fragmentw zezna naocznych wiadkw, ktre przedstawiay Iwana Gronego jako sprawc okaleczania winiw. Kwestionowano prawdziwo wspomnianego wczeniej zdarzenia, w trakcie ktrego Iwan Grony wierci dziury w poladkach winia. Jak si okazao, wizie ten, o nazwisku Finkelstein, przey wojn i zeznajc pod przysig w 1945 roku przed komisj ledcz nawet nie wspomnia o tym incydencie. Czy ofiara moe zapomnie tak sadystyczny czyn? Grupa winiw ocalaych z Treblinki, z czowiekiem o nazwisku Reizman na czele, podczas posiedzenia, ktre odbyo si 5 listopada 1945 w odzi, nie umiecia adnego stranika Iwana na licie Ukraicw z SS w obozie. Cz obserwatorw wysuna nawet hipotez, e Iwan Grony w ogle nie istnia - jego posta zostaa stworzona po wojnie przez zrozpaczonych i wzburzonych winiw, na podstawie licznych aktw brutalnoci i znieczulicy, ktrych dopuszczali si rni stranicy ukraiscy noszcy identyczne mundury. Obserwatorzy zaczli take

stosowa okrelenie syndrom ocalaych z Holokaustu. Demianiuk, oczyszczony z zarzutw w Izraelu, wrci do Stanw Zjednoczonych, do swego domu w Seven Hills. Dr Efraim Zuroff z izraelskiego biura Centrum Szymona Wiesenthala tak skomentowa zwolnienie Demianiuka: Iwan Grony wyszed wolny. Nie powioda si prba udowodnienia, e by on Iwanem Gronym. Nie byo natomiast adnych wtpliwoci, e by budzcym groz ukraiskim stranikiem z SS w kilku najstraszliwszych obozach, gdzie masowo mordowano ludzi. Nie pozostawao zatem nic innego, jak sdzi Demianiuka za sub w SS. W 2001 roku rozpocz si jego drugi proces w USA. Demianiuk zosta oskarony oto, e by stranikiem w obozie koncentracyjnym w Sobiborze, obozie zagady w Majdanku i obozie koncentracyjnym we Flossenburgu. W 2005 roku orzeczono jego deportacj ze Stanw Zjednoczonych, ale nie mona jej byo przeprowadzi, poniewa aden kraj nie chcia go przyj. Rodzina Demianiuka wystpowaa w jego obronie twierdzc, e sta si ofiar nagonki ze strony wadz. Nikomu nigdy nie zrobi krzywdy - ani przed, ani w czasie, ani po wojnie - mwi John junior. - To dobry czowiek, tak uwaa rodzina, wnuki, przyjaciele i ssiedzi. 2 kwietnia 2009 roku podano, e Demianiuk ma by deportowany do Niemiec, aby stan przed sdem w Monachium za wspudzia w zamordowaniu 27 900 osb. Przewiezienie oskaronego okazao si nieatwym zadaniem. Demianiuk mia ponad 80 lat i chocia w prasie pojawiy si zdjcia, na ktrych wida, jak chodzi koo domu, to agenci z urzdu migracyjnego zastali go w stanie wymagajcym uycia wzka inwalidzkiego. Dzie po ogoszeniu nakazu deportacji inny sdzia udzieli mu prawa czasowego pobytu, jednak decyzja ta po kilku dniach, 6 kwietnia, zostaa uchylona. 14 kwietnia agenci urzdu imigracyjnego rozpoczli procedur deportacyjn. Demianiuk zosta wywieziony z domu na wzku inwalidzkim, a nastpnie przetransportowany na lotnisko Burke Lakefront w Cleveland, skd mia odlecie do Monachium. Nakaz deportacji zosta jeszcze raz cofnity i Demianiukowi zezwolono na pobyt. 7 maja Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych w Waszyngtonie odrzuci apelacj Demianiuka, ktry dzie pniej mia si odda do dyspozycji urzdu imigracyjnego. 11 maja wsadzono go do karetki i przewieziono na lotnisko - tym razem bez przeszkd znalaz si na pokadzie samolotu, ktry po raz pierwszy od ponad 50 lat zabra go do Europy. 13 lipca w Monachium postawiono mu oficjalny zarzut wspudziau w zamordowaniu 27 900 osb, a proces rozpocz si 30 listopada. Proces, zapowiadany jako jeden z ostatnich aktw sprawiedliwoci wobec nazistowskich zbrodniarzy wojennych w Niemczech, jeszcze trwa w czasie pisania tej ksiki. Prasa niemiecka przyznaa, e po zakoczeniu postpowania kwestia nazi-

stowskich zbrodni wojennych przejdzie na zawsze do historii. Proces Johna Demianiuka bdzie prawdopodobnie ostatnim z procesw nazistw - napisaa Sddeutsche Zeitung. Ostatnie rozprawy byy i s straszne: nie dlatego, e stronnicy Hitlera s okropnie starzy, ale dlatego, e niemiecki wymiar sprawiedliwoci w poprzednich latach by tak straszliwie nieskuteczny i tak straszliwie pobaliwy...10 Monachijska gazeta ABND Zeitung stanowczo domagaa si sprawiedliwoci: Tak, moe si okaza, e wyrok dla Johna Demianiuka nie bdzie wyegzekwowany, bo skazany jest za stary na pobyt w wizieniu. Nie bdzie to jednak ani farsa, ani poraka. Zasady prawa ka nawet niehumanitarnych sprawcw traktowa w humanitarny sposb. Pastwo kierujce si zasadami prawa musi dawa wszystkim do zrozumienia, e najgorsze zbrodnie nie pjd w zapomnienie. Naley si to ofiarom i demokracji. Sd nie udowodni, e John Demianiuk jest Iwanem Gronym. Na sali sdowej Demianiuk lea na noszach przykryty kocem, prawie bez ruchu i bez sowa. Codziennie by przywoony i zabierany z sdu. Wyglda na staruszka, ktrego spotkaa ogromna krzywda pod koniec ycia. Jeli, jak wielu przypuszcza, Demianiuk jest Iwanem, to by moe jest ju za pno na kar w tej sprawie, gdy podeszy wiek i choroba zbieraj obfite niwo. Pozostae przy yciu ofiary Iwana Gronego zasuguj przynajmniej na to, aby wiedzie, czy potwr, ktry je przeladuje w snach, a ktry przez wiele lat wid spokojny ywot na wolnoci, jest czowiekiem lecym na noszach na sali sdowej w Niemczech. Demianiuk jest stary i chory, moe nie bdzie w stanie odsiedzie wyroku - napisaa Braunschwiger Zeitung. - Uznanie go winnym miaoby ogromne znaczenie; oznaczaoby, e wina nie podlega adnym ograniczeniom w czasie - tak jak prawda. Garstka ocalaych musi si o tym dowiedzie. Takie maj prawo. Pewien Niemiec, powoany na wiadka w procesie Demianiuka w Monachium, sam zosta poddany wnikliwej obserwacji. Samuel Kunz, ktry w 2010 roku skoczy 90 lat, ma stan przed sdem za to, e by SS-owskim stranikiem w obozie zagady w Becu i zastrzeli 10 ydw. Szacuje si, e w Becu zamordowano 450-600 tys. ludzi, z ktrych wikszo stanowiy ofiary zagazowane tlenkiem wgla. Kunz, mieszkajcy niedaleko Bonn, mia po zakoczeniu wojny kilkakrotnie kontakt z wadz. W latach 1969, 1975 i 1980 by przesuchiwany przez policj w sprawie swojej dziaalnoci w czasie wojny. Za kadym razem zwalniano go bez stawiania zarzutu uznajc, e jest tylko zwyk potk. Podczas jednego z przesucha Kunz przyzna, e wiedzia co si dzieje w Obozie w Becu: Wiedzielimy, e ma tam miejsce eksterminacja ydw, e ciaa s tam spalane. Powiedzia rwnie, e by stranikiem, ale zaprzecza, jakoby mia si dopuci czego zego. Kunz zosta we-

zwany na proces Demianiuka po tym, jak prokuratorzy znaleli jego nazwisko na licie stranikw z obozu koncentracyjnego w Trawnikach, gdzie przebywa na szkoleniu. Tropiciel nazistw Efraim Zuroff uwaa postawienie Kunza w stan oskarenia za sukces. Postawienie zarzutw Samuelowi Kunzowi jest wydarzeniem bardzo pozytywnym. wiadczy o zmianach w obrbie niemieckiego aparatu cigania. Polityka w tym zakresie obejmuje coraz wiksz liczb podejrzanych, ktrzy stan przed sdem.Procesy Demianiuka i Kunza s cigle w toku, a z kadym dniem ci dwaj oskareni coraz bardziej zbliaj si do kresu swojej ziemskiej wdrwki. Czas nie dziaa na korzy procesw nazistw - sprzyja podejrzanym [John Demianiuk zmar 17 marca 2012 roku w Bawarii - przyp. tum.].

Rozdzia 8
Ostatni komendant
W czasie pobytu w wizieniu w Drancy zetknam si z SS-manem o nazwisku Brunner. To czowiek, ktry odpowiada za mier wielu ludzi. Widziaam na wasne oczy, jak bije i kopie winiw, rzuca w nich kamieniami, zupenie bez powodu, tylko dlatego e byli ydami. Renee Erman, przeya wojn

Oficer SS odpi sprzczk kabury i rk odzian w rkawic powoli wyj czarny pistolet. Odbezpieczy zamek i przystawi zimn luf do gowy starszego czowieka, klczcego na pododze wagonu kolejowego. Bya noc 7 lutego 1942 roku, a oficer chcia dokona egzekucji. Dzie wczeniej pocig wyjecha z dworca gwnego w Wiedniu, zaadowany transportem austriackich ydw deportowanych do getta w Rydze. Komendantem pocigu by SS-Hauptsturmfhrer dr Alois Brunner, bliski wsppracownik i powiernik Adolfa Eichmanna, ktrego Himmler wyznaczy na wykonawc Holokaustu w Europie. Brunner szybko zasyn jako wyjtkowo brutalny i sumienny wykonawca zbrodniczej polityki. W pierwszych miesicach 1942 roku wysa bardzo wielu ydw ze swojej rodzinnej Austrii na mier w obozach koncentracyjnych. Czowiek, przykuty acuchem do podogi wagonu niczym zwierz, ubrany jedynie w piam mimo wyjtkowego chodu, by jednym z najwybitniejszych obywateli Wiednia. Siegmund Bosel, finansista, by zaoycielem dziennika Der Tag. Brunner, ze znanych tylko sobie powodw, postanowi specjalnie potraktowa staruszka i przez kilka godzin obraa przestraszonego Bosla, obrzucajc go wyzwiskami i obelgami. Pocig jecha ze stukiem k na pnocny zachd, a w trakcie jazdy schorowany yd baga Brunnera o to, eby go oszczdzi i okaza mu ask. SS-man, fanatyczny antysemita, ignorowa bagania Bosla. Wsptowarzysze niedoli, znajdujcy si w ssiednim wagonie, syszeli krzyki i wrzaski, co potwierdzia wiadek Gertrude Schneider. Brunner pocign za spust i strzeli Boslowi w gow. Wszyscy stoczeni w wagonie obok a podskoczyli na dwik wystrzau, ktrego huk zaguszy odgos parowozu i k toczcych si po szynach. Ludzie szemrali midzy sob i tulili najbliszych. Nagle otworzyy

si drzwi i do wagonu wkroczy Brunner, a z nim zapach prochu. Dolna cz paszcza nazisty zachlapana bya krwi. Oczy struchlaych winiw wpatrzone byy w drczyciela, na ktrego czapce, w sabym wietle, byszczaa trupia czaszka. Wysokie buty SS-mana dudniy na drewnianej pododze. Brunner patrzy dzikimi, ciemnobrzowymi oczami na stoczonych ydw, niczym rekin na swe ofiary. Zapyta zowrogo, czy kto co sysza. Wyszed, upewniwszy si, e nikt niczego nie sysza - powiedziaa Gertrude Schneider. SS-Hauptsturmfhrer dr Alois Brunner by wyjtkowo fanatycznym antysemit, co moe si wydawa dziwne, biorc pod uwag, e sam nie mia szczeglnie aryjskiego wygldu, a bardziej przypomina yda. George Dunand, pracownik Czerwonego Krzya, ktry zetkn si z nim na Sowacji, zdziwi si ogromnie widzc tak niearyjskiego oficera SS. Jego wygld i zachowanie byy najlepsz szko rasizmu - powiedzia Durand. W jego piersi bio czarne serce arliwego antysemity, czowieka okrelanego przez swego zastpc na procesie norymberskim mianem Schweinhund typ bez adnych skrupuw. Ofiary Brunnera opisyway modego kapitana SS jako czarny koszmar i szalonego sadyst. Szymon Wiesenthal tak okreli miejsce nazisty w caej machinie ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej: Wrd zbrodniarzy z III Rzeszy, ktrzy jeszcze yj, Alois Brunner jest bez wtpienia najgorszy. Uwaam, e by najgorszy ze wszystkich. Adolf Eichmann wymyli plan eksterminacji ydw, a Alois Brunner zrealizowa wszystkie zaoenie. Wizerunek Brunnera jako sadystycznego i bezwzgldnego narzdzia SS-owskiego systemu zagady nie powsta wycznie w oparciu o zeznania ocalaych wiadkw, ale take samego dumnego zbrodniarza. Brunner, w odrnieniu od wielu nazistowskich uciekinierw, ktrzy nadaremnie prbowali udowodni swoj niewinno albo twierdzili, e jedynie wykonywali odgrne rozkazy, wszem i wobec opowiada o zaatwieniu 136,5 tys. ydw. W listopadzie 1987 roku Chicago SunTimes zamieci tre krtkiego telefonicznego owiadczenia Brunnera, ktry ukrywa si w Damaszku. Zapytany, czy auje dziaa przeciwko ydom, powiedzia: Wszyscy z nich zasuyli na mier jako narzdzia szatana i ludzki polad. Niczego nie auj i zrobibym to jeszcze raz. Z tego powodu dr Alois Brunner, w okresie pisania tej ksiki w 2010 roku, znajdowa si na pierwszym miejscu listy najbardziej poszukiwanych nazistowskich uciekinierw. Alois Brunner urodzi si 8 kwietnia 1912 roku w Nadkut, w zachodniej czci AustroWgier (obecnie Rohrbrunn w Austrii). W 1931 roku, w wieku 19 lat, wstpi do nielegalnej wwczas austriackiej partii nazistowskiej. Po Anschlussie Austrii Brunner zosta czonkiem SS i szybko awansowa, gdy okazao si, e ma szczeglnie antysemickie pogldy,

co z kolei zaintrygowao samego Adolfa Eichmanna. Brunner zosta osobistym sekretarza gwnego architekta Holokaustu, ktry przed wojn wysa go do Wiednia, aby obj szefostwo Biura ds. ydowskich. Mia si zaj prowadzeniem kampanii przeciwko ludziom pochodzenia ydowskiego i wielu z nich zmusi do opuszczenia kraju. Od listopada 1939 do wrzenia 1944 roku Brunner by jednym z najbardziej zapracowanych zbrodniarzy wojennych w Europie, ktry zorganizowa deportacj 47 tys. ydw z Wiednia, aresztowania w Berlinie, deportowa ca spoeczno ydowsk z Salonik (okoo 43 tys. ludzi) i by komendantem obozu dla internowanych w Drancy, pod Paryem (od czerwca 1943 do wrzenia 1944 roku). W czasie suby w Drancy Brunner deportowa 23,5 tys. mczyzn, kobiet i dzieci do Auschwitz, gdzie wikszo z nich zgina w komorach gazowych. Pod koniec wojny zbrodniarz ulotni si. Ustalono, e nazista uciek z Europy szczurzym korytarzem prowadzcym na Bliski Wschd i moe si tam do dzi ukrywa, korzystajc z ochrony wszechwadnych przyjaci. Syria, niewielki kraj na Bliskim Wschodzie, uzyskawszy niepodlego po okresie zalenoci od Francji, pozostaje pod rzdami rodziny AlAssadw. W 1998 roku francuski sdzia stwierdzi, e Alois Brunner z ca pewnoci ukrywa si w Syrii, korzystajc z ochrony rodziny dyktatora. Prezydent Assad szybko zareagowa, z nut sarkazmu owiadczajc: Zastanawiajce, e ja, bdc w Syrii, nic nie wiem o jego pobycie, a francuski sdzia wie, gdzie on jest. Cay problem polega na tym, e ci, ktrzy od lat 50. chcieli postawi Brunnera przed sdem, wiedzieli, gdzie on jest, ale nie mogli przekona syryjskich wadz, e ich go powinien zosta poddany ekstradycji i odpowiedzie za popenione zbrodnie. Syria nie bez powodu udzielia Brunnerowi schronienia. Nazista przez wiele lat wsppracowa z wywiadem i by bliskim powiernikiem rodziny prezydenta. W zamian za wiadczone usugi Brunner mieszka w komfortowych warunkach w Damaszku i jest prawdopodobnie jedynym uciekinierem, ktrego losy odpowiadaj mitowi powstaemu w zwizku z takimi filmami, jak Sprawa Odessy czy The Boys from Brazil - Brunner korzysta z caodobowej ochrony agentw syryjskich sub specjalnych, ktrzy mieli mu zapewni spokojne ycie bez strachu o porwanie czy zamach. Syria bya te pastwem, w ktrym tropiciele nazistw i izraelski Mossad nie mieli atwego zadania, przede wszystkim z racji historycznego, gboko zakorzenionego konfliktu midzy ydami a Arabami. Izraelczycy uciekali si nawet do wysyania Brunnerowi listw z materiaami wybuchowymi, majc nadziej, e pozbawi go ycia, poniewa szanse na ekstradycj (albo porwanie) zbrodniarza z Syrii i proces byy znikome. Dwa listy doszy do adresata, ale sprawca masowych mordw uszed z yciem, chocia w wyniku eksplozji straci oko i palce lewej doni.

Jednym z najbardziej wstydliwych zagadnie zwizanych z niemieck okupacj Francji bya kolaboracja miejscowej policji przy deportacji ydw. SS-Hauptsturmfhrerowi Brunnerowi i jego wsppracownikom udao si wywie ydw w duej mierze dziki czarnej robocie wykonywanej przez policj. Nic dziwnego, e o tej sprawie dopiero od niedawna mwi si nad Sekwan gdy kolaboracja z okupantem kci si z mitem heroicznej walki Resistance (ruchu oporu). Liczby wiele mwi o zakresie wsppracy midzy SS i SD a francusk andarmeri. Do obozw mierci na wschodzie deportowano z Francji 75 721 ydw, z tego ponad 80% zostao aresztowanych przez francusk policj7. W wikszoci przypadkw Niemcy wysyali ich z obozw internowania do Auschwitz lub innych fabryk mierci. Rzd Vichy w nieokupowanej czci Francji pocztkowo bez adnych oporw przekazywa nazistowskiej policji ydw posiadajcych zagraniczne paszporty, majc nadziej, e opni to deportacj francuskich ydw. W czerwcu 1943 roku, po przyjedzie Brunnera, ktry by ekspertem Adolfa Eichmanna i mia przyspieszy deportacje, andarmeria Vichy wczya si w realizacj nazistowskiego planu i zacza aresztowania obywateli francuskich wyznania mojeszowego. Z Francji wysano w sumie 80 pocigw wypenionych ludzkim paliwem do krematoriw w Auschwitz-Birkenau, a Brunner ponosi odpowiedzialno za deportacj 23,5 tys. osb, ktre znalazy si w wagonach. Francuska policja miaa pewne skrupuy w zwizku z aresztowaniem dzieci. Rzd Vichy wspuczestniczy w deportacji ponad 11 tys. dzieci do Auschwitz i innych obozw mierci, a szef reimowych wadz, admira Pierre Laval, posun si nawet do tego, e sam uczestniczy w aresztowaniach. Twierdzi, e nie interesuje go los ydowskich dzieci w okupowanej Francji. Mwi swoim ministrom, e dziaa z pobudek humanitarnych i nie chce rozdziela rodzin. Logika francuskiej policji bya prosta: nikt nie chcia mie problemu z sierotami po aresztowaniu dorosych i wysaniu ich do gazu. Policja wczaa dzieci do transportw, eby wypeni limity narzucone przez SS, a do tego nie musiaa powica czasu i rodkw na aresztowanie dorosych. Jedno z przeraajcych zdarze miao miejsce 16-17 lipca 1942 roku na stadionie Vel dHiv w Paryu. Po zakoczeniu serii aresztowa na stadionie przetrzymywano tysice ydw. Wrd nich znajdowao si 4000 dzieci. Francuska policja nalegaa na SS, aby dzieci uwzgldni w skadzie transportu i niezwocznie je deportowa do obozu. Tak te si stao; ani jedno dziecko nie przeyo Auschwitz. Skutki dziaa Brunnera w Drancy dotyczce deportacji to tysice bardzo osobistych historii wielu rodzin, ktre zginy w komorach gazowych Auschwitz albo trafiy do niewolniczej pracy w wielu obozach koncentracyjnych. Z tej powodzi ludzkiej tragedii mona wydoby losy kilku ofiar Brunnera. Smutna historia jednego maego francuskiego chopca jest

wyjtkowo bolesna. Ojciec Georgesa Andre Kohna, Armand, by bogatym ydowskim biznesmenem z Parya, ale caa rodzina zostaa aresztowana w Drancy. W 1944 roku Georges wraz z rodzicami, 75-letni babci dwiema siostrami i starszym bratem Philippem, zostali wyznaczeni do deportacji do Auschwitz. Rodzina Kohnw, zapdzona do bydlcego wagonu, zostaa porwana przez wichry Holokaustu. Starszemu bratu Georgesa, Philippeowi i jednej z sistr, Rose Marie, udao si uciec z pocigu wiozcego nieszcznikw na mier do obozu. Oboje przeyli wojn. Po przybyciu do Auschwitz kobiety oddzielono od mczyzn i matka Georgesa, babcia i druga siostra zostay od razu wysane do komory gazowej na mier. Jego ojciec, Armand, zosta zapdzony do niewolniczej pracy, ale przey obz. Dzieci ydowskie przewanie kierowano do gazu zaraz po przybyciu transportu, ale Georges by jednym z 20 dzieci w wieku 5-12 lat, ktre zostay wyselekcjonowane spord oczekujcych na mier i zabrane przez SS-Hauptsturmjuhrera doktora Josefa Mengelego. Nie byy mu one potrzebne do jego niemoralnych eks Francuska policja miaa pewne skrupuy w zwizku z aresztowaniem dzieci. Rzd Vichy wspuczestniczy w deportacji ponad 11 tys. dzieci do Auschwitz i innych obozw mierci, a szef reimowych wadz, admira Pierre Laval, posun si nawet do tego, e sam uczestniczy w aresztowaniach. Twierdzi, e nie interesuje go los ydowskich dzieci w okupowanej Francji. Mwi swoim ministrom, e dziaa z pobudek humanitarnych i nie chce rozdziela rodzin. Logika francuskiej policji bya prosta: nikt nie chcia mie problemu z sierotami po aresztowaniu dorosych i wysaniu ich do gazu. Policja wczaa dzieci do transportw, eby wypeni limity narzucone przez SS, a do tego nie musiaa powica czasu i rodkw na aresztowanie dorosych. Jedno z przeraajcych zdarze miao miejsce 16-17 lipca 1942 roku na stadionie Vel dHiv w Paryu. Po zakoczeniu serii aresztowa na stadionie przetrzymywano tysice ydw. Wrd nich znajdowao si 4000 dzieci. Francuska policja nalegaa na SS, aby dzieci uwzgldni w skadzie transportu i niezwocznie je deportowa do obozu. Tak te si stao; ani jedno dziecko nie przeyo Auschwitz. Skutki dziaa Brunnera w Drancy dotyczce deportacji to tysice bardzo osobistych historii wielu rodzin, ktre zginy w komorach gazowych Auschwitz albo trafiy do niewolniczej pracy w wielu obozach koncentracyjnych. Z tej powodzi ludzkiej tragedii mona wydoby losy kilku ofiar Brunnera. Smutna historia jednego maego francuskiego chopca jest wyjtkowo bolesna. Ojciec Georgesa Andre Kohna, Armand, by bogatym ydowskim biznesmenem z Parya, ale caa rodzina zostaa aresztowana w Drancy. W 1944 roku Georges wraz z rodzicami, 75-letni babci, dwiema siostrami i starszym bratem Philippem, zostali wyznaczeni do deportacji do Auschwitz. Rodzina Kohnw, zapdzona do bydlcego wagonu, zostaa porwana przez wichry Holokaustu. Starszemu bratu Georgesa, Philippeowi i jednej z

sistr, Rose Marie, udao si uciec z pocigu wiozcego nieszcznikw na mier do obozu. Oboje przeyli wojn. Po przybyciu do Auschwitz kobiety oddzielono od mczyzn i matka Georgesa, babcia i druga siostra zostay od razu wysane do komory gazowej na mier. Jego ojciec, Armand, zosta zapdzony do niewolniczej pracy, ale przey obz. Dzieci ydowskie przewanie kierowano do gazu zaraz po przybyciu transportu, ale Georges by jednym z 20 dzieci w wieku 5-12 lat, ktre zostay wyselekcjonowane spord oczekujcych na mier i zabrane przez SS-Hauptsturmfhrera doktora Josefa Mengelego. Nie byy mu one potrzebne do jego niemoralnych eksperymentw (Jego zainteresowania skupiay si na blinitach), ale zostay przekazane jako krliki dowiadczalne jednemu z jego kolegw po fachu, SS-Hauptsturmfhremwi dr. Kurtowi Heissmeyerowi, ktry, zanim dosta 10 maych chopcw i 10 maych dziewczynek, wczeniej prowadzi dowiadczenia na sowieckich jecach wojennych. Heissmeyer wykonywa dowiadczenia majc na wzgldzie wycznie wasn karier, a nie altruistyczne pragnienie walki o postp w medycynie. Zaleao mu na profesurze na prestiowej uczelni, a mg to osign przedstawiajc wyniki oryginalnych bada naukowych. Jego badania dotyczyy hipotezy, ktra ju wczeniej okazaa si faszywa, a gosia, e wprowadzenie bakterii grulicy do organizmu ludzkiego wywouje efekt szczepionki przeciwko tej chorobie. Heissmeyer bada rwnie wpyw rasy na reakcj na grulic. Otrzyma do swej dyspozycji laboratorium w obozie koncentracyjnym w Neuengamme koo Hamburga oraz materia ludzki do bada dziki temu, e jego wujem by SS-Obergruppenjuhrer August Heissmeyer. Dr Mengele wysa 20 ydowskich dzieci do Neuengamme wraz z dwiema polskimi pielgniarkami, wgierskim aptekarzem i ydwk - lekark z Polski o nazwisku Paula Trocka. Lekarka jako jedyna z caej tej grupy przeya wojn, a pniej w Jerozolimie zoya zeznania w sprawie tego, co spotkao dzieci i pozostaych dorosych. Heissmeyer rozpocz od tego, e usun kademu dziecku wzy chonne. Nastpnie kady z malcw by fotografowany przez SS, aby pokaza na zdjciu z podniesionymi rczkami blizny po zabiegu. Heissmeyer robi potem dzieciom zastrzyki z grulicy, wprowadzajc im bakterie do y, a w niektrych przypadkach bezporednio do puc. Po niedugim czasie choroba ogarniaa cay organizm. W kwietniu 1945 roku 21. Grupa Armii generaa sir Bernarda Montgomeryego zbliaa si w szybkim tempie do zniszczonego bombami Hamburga. Niemcom bardzo zaleao na zatarciu ladw popenionych zbrodni. Z Berlina dotar rozkaz zabicia wszystkich dzieci i dorosych, ktrych Heissmeyer wykorzystywa w swoich wynaturzonych eksperymentach. 20

kwietnia, w dzie 56. i ostatnich urodzin Hitlera, kiedy Brytyjczycy znajdowali si zaledwie 5 km od obozu, dzieci zaadowano na ciarwki przez ludzi z SS i wywieziono do Bullenhuser Damm, byej szkoy zniszczonej w wyniku bombardowania, znajdujcej si na przedmieciach Hamburga. Szkoa penia rol podobozu Neuengamme, w ktrym przetrzymywano winiw wykorzystywanych do prac porzdkowych po nalotach. Egzekucj nadzorowa inny lekarz, SS-Sturmbannfhrer Alfred Trzebiski. Dzieci i towarzyszcych im czterech dorosych ydw zaprowadzono do piwnicy. Dzieciom powiedziano, e dostan zastrzyk przeciwko tyfusowi, a potem bd mogy zobaczy si z rodzicami (ktrzy w przewaajcej wikszoci ju dawno zostali zamordowani przez nazistw), co oczywicie wprawio je w bardzo dobry nastrj. Dzieci siedziay na awkach, byy wesoe i zadowolone, e wreszcie wyjad z Neuengamme - opowiada jeden ze stranikw z SS. - Niczego si nie spodzieway. SS-mani kazali si dzieciom rozebra, a dr Trzebiski da im zastrzyk morfiny Potem wyprowadzano je parami do ssiedniego pomieszczenia i wieszano je na hakach wystajcych ze cian. Dzieci byy mordowane rkami podoficerw SS, SS-Unterscharfhrera Johanna Frahma i SS-Oberscharfhrera Ewalda Jancka. Frahm musia z caej siy cign lekkie ciaa ofiar w d, eby ptle zacisny si na ich szyjach i spowodoway zgon. W taki sposb pozbawiono ycia 20 ydowskich dzieci. Czworgu dorosym rozkazano stan na skrzyniach na rodku pomieszczenia. Sznury przerzucono wok rur ciepowniczych biegncych pod sufitem, a po zaoeniu ptli skazacom SS-mani kopniakiem wybili skrzynie spod ng ofiar. Zamordowano rwnie szeciu sowieckich jecw wojennych. Ca akcj nadzorowa mody oficer, SS-Obersturmfhrer Arnold Strippel. Tego samego dnia wieczorem w piwnicach szkoy zastrzelono lub powieszono kolejnych 24 sowieckich jecw. Janek i Frahm zostali skazani na mier przez powieszenie przez brytyjski sd wojskowy za zamordowanie dzieci i dorosych w piwnicach szkoy, a wyrok wykonano w padzierniku 1946 roku. W 1949 roku Strippel otrzyma 21 wyrokw doywocia od sdu we Frankfurcie, ale ze wzgldu na uchybienia formalne zosta zwolniony w 1969 roku i dosta nawet odszkodowanie od rzdu. Reszt ycia spdzi na wolnoci i zmar w 1994 roku. Dr Heissmeyer wrci po wojnie do domu w Magdeburgu i praktykowa jako specjalista chorb puc. Jego nazistowska przeszo zostaa ujawniona w 1959 roku. W 1966 roku zosta skazany na doywocie za eksperymenty na ludziach i zlecenie morderstwa w Bullenhuser Damm i osadzony w wizieniu. W czasie procesu Heissmeyer owiadczy: Wedug mnie winiowie w obozie nie byli penowartociowymi ludmi. Na pytanie sdu, dlaczego eksperymentowa na ludziach, a nie na zwierztach laboratoryjnych, odpowiedzia z chodnym spokojem: Nie widz rnicy midzy ydami a krlikami dowiadczalnymi. Heissmeyer zmar w wizieniu

w 1967 roku. W czerwcu 1943 roku Alois Brunner zosta komendantem obozu dla internowanych w Drancy, niedaleko Parya. By to wielki obz przejciowy dla francuskich ydw zwoonych z caego kraju, a nastpnie kierowanych do obozw mierci lecych na terenie Polski. Komendant bi starsze kobiety - opowiada Georges Appel, ktry przey wojn - i zmusza winiw do pisania pocztwek, w ktrych stwierdzali, e maj si dobrze. Potem wysya kartki do krewnych ofiar, kiedy nieszcznicy byli ju w pocigu zmierzajcym do Auschwitz. Nie mog pozwoli dzieciom y - stwierdzi Brunner, mwic o modych ydach doczonych do transportu wraz z rodzicami. - Wyrosn na terrorystw. W bezporedniej rozmowie z niemieckim dziennikarzem Gerdem Honsikiem z magazynu Halt, przeprowadzonej w Damaszku w 1987 roku, Brunner wykaza cakowit niewiedz na temat losu dziesitek tysicy ludzi, ktrych wysa na wschd. Na pytanie, kiedy dowiedzia si o umiercaniu winiw gazem w Auschwitz, odpar: Po wojnie, z gazet. Zdaniem Honsika Brunner by rozgoryczonym i wybuchowym starszym panem, ale bez adnych skrupuw wobec masowych zbrodni. Brunner przej obz w Drancy od francuskiej policji. Obz by zapuszczony, brudny, zdezorganizowany. Winiowie cierpieli gd i byli rozmieszczeni wedug pci, co oznacza, e rodziny byy si rozdzielone. Brunner od razu wprowadzi cay szereg radykalnych zmian w sposobie funkcjonowania obozu, ktre sprawiay wraenie gestw powodowanych wzgldami humanitarnymi. Maskoway one jednak cyniczne wyrachowanie, ktre zaskarbiy Brunnerowi uprzywilejowan pozycj w otoczeniu Adolfa Eichmanna. Nowy komendant poleci Zwizkowi ydw Francuskich (Union Generale des Israelites de France, UGIF) - organizacji utworzonej w celu niesienia pomocy francuskim ydom - dostarczanie ywnoci do obozu. Brunner rozkaza urzdzenie ogrodu warzywnego, sprztanie klatek schodowych, malowanie cian i zainstalowanie prysznicw. Skoczy te z praktyk rozdzielania rodzin. Powd tego wszystkiego by brutalnie prosty: zadowoleni winiowie daj si atwiej manipulowa, ni godni i sponiewierani. Brunner chcia, eby w obozie w Drancy panowa spokj i porzdek, a winiowie stawiali jak najmniejszy opr przy wysyce na mier. Wyda rozkaz, eby obozu, zamiast SS, pilnowali sami winiowie i robi wszystko, eby ydzi mieli wraenie, i czeka ich wyjazd do obozu pracy. W zwizku z tym wikszo osadzonych bez oporw wsiadaa do wagonw, a przed wyjazdem pisaa listy, e dobrze si czuje. Brunner poleci winiom wymieni franki na kwit, na podstawie ktrego mieli na miejscu otrzyma polsk walut. Zagrabione w ten sposb pienidze wysyane byy do Berlina.

Zmiany wprowadzone w Drancy byy przez wielu, w tym cz winiw, odbierane pozytywnie, jednak nie zmienia to faktu, e Brunner by sadyst i z rozkosz torturowa wybrane osoby. Nie waha si posun do morderstwa, czego dowodem moe by zastrzelenie wydawcy wiedeskiej gazety Siegmunda Bosla. Wierzy, e dokonujc aresztowania i ewakuacji ydw na wschd spenia nie tylko obowizek wobec SS, ale i Niemiec. Brunner, zagorzay nazista z przekonania, rni si znacznie od komendanta Treblinki Franza Stangla, ktry stawia si w roli policjanta wykonujcego tylko rozkazy, czy nawet Adolfa Eichmanna, bdcego zwykym biurokrat nie wykonujcym wasnorcznie adnych egzekucji. Brunner dopilnowa wysyki swoich ydw na mier nawet wtedy, gdy alianci zbliali si do Parya po udanym ldowaniu w Normandii. 17 sierpnia 1944 roku Brunner i jego ludzie z SS wyjechali z obozu pocigiem. Zabrali ze sob archiwum i sprzt, a take 51 ydw - Brunner zawsze zaatwia spraw do koca. Obz zosta pniej przejty przez Midzynarodowy Czerwony Krzy, a kilkanacie tysicy wymizerowanych internowanych powitao pierwszych amerykaskich onierzy przekraczajcych bram Drancy. Renee Erman, 29-letnia ydwka z Parya, ktra po aresztowaniu przez Gestapo trafia do obozu w kwietniu 1943 roku, bya wielokrotnie wiadkiem sadystycznego zachowania Brunnera. W czasie pobytu w wizieniu w Drancy zetknam si z SS-manem o nazwisku Brunner. To czowiek, ktry odpowiada za mier wielu udzi. Widziaam na wasne oczy, jak bije i kopie winiw, rzuca w nich kamieniami, zupenie bez powodu, tylko dlatego e byli ydami9. Wcieko i gniew w stosunku do winiw doprowadziy do kilku tragicznych zdarze. - Wiem, e dwjka winiw, w ktrych ten czowiek rzuca kamieniami, zmara w wyniku odniesionych obrae. Poszam do szpitala, eby odwiedzi przyjaci i powiedziano mi tam, e winiowie, przyjci dzie wczeniej z ranami gowy spowodowanymi przez tego czowieka, nie yj. Nie mog stwierdzi, czy byli to mczyni, czy kobiety. Powane obraenia powstae w wyniku brutalnoci tego czowieka byy na porzdku dziennyml0. Erma trafia pniej do Auschwitz, a nastpnie do Bergen-Belsen, ale szczliwie przeya wojn i zeznawaa przeciwko swoim gnbicielom. Brunner, w trakcie penienia funkcji komendanta w Drancy, by na krtko oddelegowany przez Eichmanna na Riwier Francusk, w celu rozwizania nowego problemu, przed ktrym stany SS. Brunner by bardzo aktywny i skuteczny w ciganiu ydw. Jednym z tych, ktrzy sami zetknli si ze stosowanymi przez niego metodami, by znany francuski tropiciel nazistw Serge Klarsfeld. Jego ojciec by ofiar Brunnera. Klarsfeldowie uciekli na Riwier Francusk, ktra do wrzenia 1943 roku znajdowaa si pod wosk okupacj. Wochom nie zaleao na deportowaniu ydw, ktrzy z tego powodu mogli czu si tam w miar

bezpiecznie. Sytuacja zmienia si we wrzeniu 1943 roku, po usuniciu Benito Mussoliniego, gdy Wochy stany po stronie aliantw. Niemcy szybko wkroczyli na tereny zajte wczeniej przez Wochw. Brunner otrzyma od Eichmanna polecenie przyjazdu na Riwier z zadaniem cigania i deportowania wszystkich ukrywajcych si tam ydw. Historyk i wiadek tamtych wydarze, Leon Poliakow, nazwa rozpoczt wtedy kampani polowaniem na ludzi i opisywa, jak onierze SS zatrzymywali mczyzn na ulicy i kazali im pokazywa genitalia, eby sprawdzi, czy s obrzezani. Aresztowano kadego o semickim wygldzie, przeszukiwano domy w poszukiwaniu ukrywajcych si ydw. Wielu ludzi zatrzymano w hotelu Excelsior w Nicei, gdzie dochodzio do torturowania ofiar przez Brunnera. Ojciec Sergea Klarsfelda ukry on, syna i crk w szafie z podwjn tyln ciank. Roztrzsiony 8-letni Serge pamita, jak wsuchiwa si w odgosy nadchodzcych SS-manw Brunnera - kopanie do drzwi, rozkazy wydawane gardowymi krzykami oraz lament i krzyki bitych i poniewieranych mczyzn, kobiet i dzieci, dochodzce z ssiedniego pomieszczenia. Niemcy zaomotali do drzwi mieszkania Klarsfeldw. Ojciec Sergea otworzy i wpuci intruzw. Mieszkanie zostao przeszukane, a jeden z SS-manw otworzy szaf, w ktrej ukrya si reszta rodziny. Zobaczy tylko ubrania i nic nie wzbudzio jego podejrze. Serge Klarsfeld sysza, jak Niemcy wycigaj ojca na zewntrz, a potem do jego uszu doszed odgos odjedajcych ciarwek wypenionych schwytanymi ludmi. Serge ju nigdy nie zobaczy ojca, ktry zosta zagazowany w Auschwitz. Serge Klarsfeld nie zapomnia, kto jest winny mierci jego ojca i to wanie on rozpocz dugotrwa akcj majc doprowadzi do postawienia Brunnera przed sdem. Po wojnie i przez kolejne dziesiciolecia tropicieli nazistw frapowao pytanie, jak Brunner zdoa zmyli wymiar sprawiedliwoci po zakoczeniu dziaa wojennych i skorzysta z wolnoci? W latach 50. we Francji toczy si przeciw niemu zaoczny proces. Nazista zosta uznany winnym zbrodni wojennych i skazany na mier, ale proces by bardziej formalnoci, ni faktycznym wymierzeniem sprawiedliwoci. Brunner nie musia si niczego obawia, jeli oczywicie nie zamierza postawi nogi na francuskiej ziemi. W 1974 roku, kiedy Serge Klarsfeld po raz pierwszy zainteresowa si losami Brunnera, wyrok mierci uleg przedawnieniu i zbrodniarz by faktycznie wolny. Klarsfeld zdoby dowody na to, e nazista mieszka w Syrii, korzystajc z ochrony miejscowego rzdu i posugujc si nazwiskiem kuzyna, Georg Fischer. Klarsfeld wywiera nacisk na rzdy Francji i zachodnich Niemiec, aby wystpiy o ekstradycj zbrodniarza, w celu postawienia go przed sdem za zbrodnie popenione w czasie wojny. Musia znale podstaw oskarenia, ktra byaby inna od zarzutw postawionych Brunnerowi w procesie z lat 50. Klarsfeld skupi si

na budzcej emocje sprawie dzieci. Latem 1944 roku, w okresie sprawowania komendantury w Drancy, Brunner zarzdzi masowe aresztowanie 250 ydowskich dzieci, ktre przebyway w przytuku prowadzonym przez UGIF, organizacj robic wszystko, aby podopieczni nie dostali si do Drancy. Przedstawiciel UGIF baga Brunnera, eby cofn swoj decyzj, ale ten odpar, e z dzieci wyrosn terroryci. Wszystkie dzieci zostay deportowane, w tym noworodek, a zaledwie 32 przeyo wojn. W marcu 2001 roku sd we Francji uzna Brunnera winnym deportacji dzieci i skaza go na doywocie. W latach 90. rzd niemiecki wyznaczy nagrod w wysokoci 500 tys. marek za informacje o Brunnerze. Dokumentalistka Esther Schapira, autorka programu o tym zbrodniarzu, zrealizowanego w 1988 roku, skontaktowaa si z prokuratorem z Kolonii zajmujcym si jego spraw i zaoferowaa nowe informacje o miejscu jego pobytu. Niestety, prokurator nie wykaza adnego zainteresowania ustaleniem prawdy o Brunnerze. W rozmowie z pracownikami BND, niemieckiej agencji wywiadowczej, Schapira usyszaa, e mog oczywicie szuka Brunnera, jeli dostan takie zadanie, ale rzd [niemiecki] z niczym takim nie wystpi. W czasie pisania tej ksiki w mocy pozostaway nakazy aresztowania nazistowskiego zbrodniarza wystawione w Niemczech, Austrii, Francji, Sowacji, Grecji i Polsce. Jeeli, a jest to bardzo powane Jeeli, Alois Brunner nadal yje, to miaby dzi, w 2010 roku, 98 lat. Osignicie takiego wieku jest oczywicie prawdopodobne, ale nawet Centrum Szymona Wiesenthala przyznao w marcu 2009 roku, e szanse s raczej znikome. Wiarygodni wiadkowie widzieli ostatnio ywego Brunnera w 1992 roku, a dziennikarze spotkali si z nim w 1996 roku. W 2004 roku telewizja wyemitowaa odcinek pt. Hunting Nazis (Polowanie na nazistw) w ramach serialu Unsolved History. W programie tym porwnano aktualne zdjcie Georga Fischera z Damaszku z komputerowym wizerunkiem Brunnera, sporzdzonym na podstawie zdjcia zbrodniarza z akt SS. Zgodno obrazu komputerowego osigna poziom 8,1 na 10, co wedug producentw daje 95% pewnoci, e mieszkajcy w Syrii Georg Fischer to wci ywy Brunner. Cakiem niedawno policja brazylijska bardzo powanie potraktowaa spraw domniemanej ucieczki nazisty z Syrii do Brazylii. Brazylijczycy skontaktowali si z izraelsk agend Interpolu i sekcj wsppracy midzynarodowej z prob o udostpnienie odciskw palcw Brunnera. Proba ta trafia do dr. Efraima Zuroffa z Centrum Szymona Wiesenthala, ale nie dysponowa on takim materiaem. W lipcu 2007 roku Ministerstwo Sprawiedliwoci Austrii wyznaczyo nagrod w wysokoci 50 tys. euro za informacje, ktre doprowadziyby do aresztowania i ekstradycji Aloisa Brunnera. Do dzi nikt si nie zgosi po t nagrod.

Rozdzia 9
Dziesiciu za jednego
Oddaem Argentynie 50 lat mojego ycia, a teraz nikt mnie nie chce... W czasie wojny walczyem za Niemcy, a mj kraj chce mnie postawi przed sdem za to, e wykonywaem rozkazy. SSHauptsturmfhrer Erich Priebke, 1994 rok

23marca 1944 roku 16 bojownikw woskiego ruchu oporu znalazo si na Via Rasella w Rzymie. Byli dobrze uzbrojeni w pistolety maszynowe i rewolwery ukryte pod ubraniami; wmieszali si w tum przechodniw. Jeden z nich pcha wzek na mieci i od czasu do czasu podnosi z ulicy jakie odpady. Zasadzka bya przygotowana i lada moment miaa by zastawiona. Z drugiej strony ulicy da si sysze tupot wysokich butw. To z klekotem uzbrojenia i sprztu maszerowa oddzia SS-manw z 11. kompanii 3. batalionu policji Boen. andarmeria SS rzdzia Rzymem, wypeniajc rozkazy Gestapo w zakresie utrzymywania porzdku we woskiej stolicy i cigania wrogw III Rzeszy. Jak na ironi, wikszo onierzy SS stanowili Wosi urodzeni w przygranicznej niemieckojzycznej prowincji Bolzano/Bozen, ktrzy wczeniej suyli na froncie wschodnim. Chcc unikn dalszej walki na wschodzie, ci zaprawieni w bojach weterani w padzierniku 1943 roku zgosili si na ochotnika do policji SS. Kolumna SS-manw zbliaa si do ukrytych partyzantw, gdy jeden z nich, przebrany za dozorc, ukradkiem podpali lont bomby i szybko znikn w tumie, minut wczeniej, zanim maszerujcy onierze zrwnali si z wzkiem na mieci. W wzku znajdowa si adunek 12 kg trotylu w stalowej obudowie. Paczka ta umieszczona bya w dodatkowej torbie z 6 kg trotylu i rur metalow wypenion materiaem wybuchowym. Lepiej nie mona byo wybra czasu caej akcji. Wybuch nastpi dokadnie wtedy, kiedy maszerujca kolumna zrwnaa si z wzkiem stojcym na ulicy. W wyniku potnej detonacji z ssiednich budynkw wyleciay szyby, a kby gstego, czarnego dymu i ogie wypeniy ca ulic. Szcztki cia leay na chodnikach lub zwisay z poncych drzew. Po opadniciu chmury dymu partyzanci otworzyli ogie, strzelajc do pozostaych przy yciu SS-manw, a odgos kul odbija si echem po caej okolicy. Po kilku minutach strzay uci-

chy, a partyzanci szybko schowali bro i wtopili si w tum wystraszonych i zdezorientowanych przechodniw. Na Via Rasella leay ciaa 28 zabitych policjantw i wielu rannych, w tym piciu, ktrzy doznali miertelnych obrae. W wyniku akcji zbrojnej woskich partyzantw zgino take dwch cywilw. W cigu kilku minut na miejscu zdarzenia zjawi si szef SD i andarmerii polowej w Rzymie, 36-letni SS-Obersturmbannfhrer Herbert Kappler. Kappler, o twarzy wciekego lisa, mia przede wszystkim wprowadzi nazistowski terror w Rzymie, ciga ydw i innych wrogw reimu, pakowa ich do transportw kierowanych do obozw mierci, a take zwalcza partyzantw dziaajcych na terenie miasta. Wieczorem 23 marca 1944 roku Kappler spotka si z komendantem miasta, generaem dywizji z Luftwaffe Kurtem Malzerem. Komendant by wcieky z powodu ataku na onierzy III Rzeszy w samym centrum Rzymu i rozkaza zastosowa rodki odwetowe. Kappler bez wahania zgodzi si z bezprawnym daniem Malzera i obaj zdecydowali, e za kadego zabitego onierza naley zgadzi 10 Wochw. Malzer posun si jeszcze dalej, poniewa myla nawet o spaleniu jednej z dzielnic Rzymu. Sztab komendanta przekaza te szalecze propozycje do niemieckiego Dowdztwa Obszaru Poudnie feldmarszaka Luftwaffe Alberta Kesselringa, odpowiadajcego za Wochy, a stamtd drog subow trafiy one do Oberkommando der Wehrmacht (Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, OKW) w Berlinie. Jeszcze tego samego dnia wieczorem Adolf Hitler zatwierdzi wykonanie akcji odwetowej w cigu 24 godzin, a jego rozkaz zosta przekazany Kesselringowi. Rozkaz bezprawnego zamordowania setek niewinnych Wochw trafi w tryby machiny niemieckiego porzdku. Kesselring uzna, e rozkaz pochodzi bezporednio od Fhrera i trzeba go wypeni bez adnego wahania czy wtpliwoci. By przekonany, e ludzie, ktrzy maj by rozstrzelani, to woscy przestpcy z wyrokiem mierci. Kappler skama i powiedzia Kesselringowi, e ma odpowiedni liczb skazanych, co okazao si tylko pobonym yczeniem. Potrzebowa 280 Wochw, ktrzy mieli zosta zabici, a wiedzia o zaledwie czterech osobach czekajcych na wyrok mierci w rzymskich wizieniach. Kappler zwrci si do jednego ze swoich podwadnych, 30-letniego SS-Hauptsturmfhrera Ericha Priebkego. Mody oficer z Hennigsdorfu w Brandenburgii mia sporzdzi wykaz osb przeznaczonych do rozstrzelania. Oprcz wspomnianych czterech skazanych, w wizieniu SD przebywao kolejnych 17 odsiadujcych dugie wyroki i 167 zasugujcych na mier. SD schwytaa take paru podejrzanych o udzia w zamachu bombowym na Via Rasella. Wci byo ich za mao. Ca noc przegldalimy papiery i nie moglimy zebra wystarczajcej liczby ludzi do rozstrzelania - powiedzia Priebke w trakcie przesuchania przez Brytyjczykw w 1946 roku1.

Przeoony Priebkego, SS-Brigadefhrer und Generalmajor der Polizei dr Wilhelm Harster zaproponowa, aby uzupeni stan ydami przetrzymywanymi przez Gestapo, na co z ochot zgodzili si Kappler i Priebke. 24 marca w godzinach poudniowych Kappler i Priebke przygotowali wykaz zawierajcy nazwiska 271 mczyzn. Liczba ofiar zamachu osigna w midzyczasie 32 osoby, poniewa kilku rannych Niemcw zmaro w szpitalu. Do wykonania rozkazu Hitlera potrzeba byo jeszcze wicej Wochw. Szef faszystowskiej policji w Rzymie, Pietro Caruso, zgosi propozycj oddania kilku winiw z miejscowego zakadu karnego. Niemcy przez pomyk zebrali 335 zakadnikw, o piciu za duo. Kappler zarzdzi odpraw oficerw SS, ktrzy mieli przeprowadzi egzekucj. Powiedzia nam, e dowdca puku policji, ktrego ludzie padli ofiar zamachu, odmwi udziau w egzekucji, a akcj maj przeprowadzi ludzie z dowdztwa przy Via Tasso - zezna Priebke. - Powiedzia, e bdzie to straszna rzecz, dlatego oficerowie, aby da przykad swoim ludziom, maj odda pierwszy strza na pocztku akcji i potem ostatni. SS-mani przewieli skazanych na mier, ktrzy byli w bardzo zrnicowanym wieku, od prawie staruszkw do nastolatkw, do opuszczonego kamienioomu pooonwgo w spokojnej, podmiejskiej dzielnicy miasta, niedaleko Via Ardeatino. Masakr zakadnikw mieli przeprowadzi Priebke i 32-letni SS-Hauptsturmfhrer Karl Hass. Nieszcznikw wprowadzano pitkami do wielkiego dou, gdzie byli zabijani strzaami w ty gowy z bliskiej odlegoci przez onierzy SS. Na jednego Wocha miaa by uyta tylko jedna kula. Wikszo z obecnych tam SS-manw nigdy wczeniej nie zabijaa ludzi w taki sposb, dlatego Kappler, dla dodania im odwagi, kaza wyda kademu butelk koniaku. Oficerowie i reszta egzekutorw z plutonu z chci przyjli darmowy alkohol. Niemcy, dla zaoszczdzenia czasu, kazali zakadnikom wchodzi na ciaa zabitych kilka minut wczeniej, przez co tworzy si uporzdkowany stos zakrwawionych zwok. Nerwowo i wypity alkohol sprawiy, e nie wszystkie kule byy miertelne, a cz jeszcze yjcych ofiar dogorywaa w kbowisku trupw, jak ojciec i syn zczeni w ucisku, odnalezieni rok po masakrze w masowym grobie przez alianckich ledczych. Erich Priebke zachca swoich ludzi do strzelania, wielu zmusza do mordowania Wochw, sam uzbrojony w pistolet Beretta zabi dwie osoby. Po kilku godzinach, pod koniec dnia, Priebke zorientowa si, e ma o piciu zakadnikw za duo i zamiast ich zwolni, wyda bezwzgldny rozkaz rozstrzelania tych ludzi, aby aden z Wochw nie pozosta przy yciu jako wiadek potwornej zbrodni. Po zakoczeniu mordu na miejscu, w kamienioomach, pojawili si saperzy, ktrzy zdetonowali adunki wybuchowe w wyrobisku, aby pod kamiennym rumowiskiem pogrzeba

ofiary egzekucji. Po caej akcji Niemcy opucili kamienioomy, wsiedli do samochodw i odjechali do koszar z poczuciem skrupulatnego wypenienia rozkazu Hitlera. Rzym zosta wyzwolony przez aliantw 4 czerwca 1944 roku, dwa dni przed ldowaniem w Normandii. Oficerowie SD i Gestapo, niczym szczury z toncego okrtu, chcieli za wszelk cen uciec z miasta, aby unikn kary za popenione zbrodnie. Herbert Kappler zbieg do neutralnego Watykanu, gdzie poprosi o schronienie. Watykan nie wyrazi na to zgody i nazista wpad w rce aliantw. Priebke natomiast uciek z Rzymu i ukry si na terenie Woch. Erich Priebke zosta aresztowany przez Amerykanw 13 maja 1945 roku w Bolzano, w pobliu granicy z Austri. By wtedy w domu z on i dwoma modszymi synami. Byem z on, gdy usyszaem pukanie do drzwi - mwi w czasie wywiadu przeprowadzanego przez brytyjskiego pisarza Guya Waltersa w Rzymie w 2007 roku. - Amerykaski onierz da mi p godziny, eby si spakowa do jednej walizki. Kaza mi te wzi koc. ona z dziemi moga zosta, a mnie zabrali ciarwk. Po drodze Wosi krzyczeli na nas Tedeschi i pokazywali rk gest podrzynania garda. Przez dwa lata Priebke, jako jeniec wojenny, by przerzucany z obozu do obozu. 28 sierpnia 1946 roku Brytyjczycy przesuchiwali go w obozie w Afragola koo Neapolu w sprawie masakry w kamienioomach, dokonanej w odwecie za zamach na Via Rasella. Podczas przesuchania Priebke przyzna si do planowania i wykonania akcji oraz do tego, e sam zamordowa dwch woskich zakadnikw. Wiedzia, e postawienie mu zarzutu przez aliantw to tylko kwestia czasu. W tamtych czasach mg za swoje czyny zosta skazany na kar mierci. Nie ma adnych wtpliwoci, dlaczego uciek z obozu i ukrywa si przez prawie 50 lat. Ucieczka Priebkego z obozu jenieckiego w Rimini bya moliwa dziki pomocy innego nazistowskiego zbrodniarza wojennego, ciganego pniej przez tropicieli nazistw SS-Standartenfhrera Waltera Rauffa. Jak ju wspomnielimy wczeniej, Rauff by tym, ktry wymyli ciarwki do umiercania ydw spalinami, stosowane na froncie wschodnim, a ponadto jako jeden z pierwszych wprowadzi stacjonarne komory gazowe w obozach. Rauff, ktry z pewnoci zostaby skazany na kar mierci, gdyby stan przed sdem, przemyci na teren obozu noyce do cicia drutu. Nie musia z nich korzysta, poniewa ukry si pod podwoziem ruchomego kina, ktre przyjechao do obozu i zbieg w taki do oryginalny sposb. Zanim uciek, zostawi noyce Priebkemu, ktry z czterema SS-manami przedosta si do ukraiskiej czci obozu (w ktrej przetrzymywano Ukraicw z SS, zapanych we Woszech) w sylwestra 1946 roku. Maa grupka uciekinierw wydostaa si poprzez latryn i dziur wycit w ogrodzeniu, a nastpnie ruszya w kierunku nadmorskiego Rimini. Priebke i jego kompani szukali najpierw schronienia u Luigi Santy, biskupa Rimini,

ale nie zastali go w domu i zostali skierowani do klasztoru o wyjtkowo surowej regule. Dzie pniej, 1 stycznia 1947 roku, grupa postanowia si rozdzieli i kady z jej czonkw mia i swoj drog. ona i synowie Priebkego przenieli si do pnocnych Woch, do wsi Vipiteno, lecej okoo 50 km na pnocny wschd od Merano, niedaleko granicy z Austri. Ojciec rodziny przyjecha do wsi pocigiem. Przez dwa tygodnie ukrywa si u miejscowego ksidza, ojca Johanna Corradini, nie chcc naraa rodziny i bojc si, e dom moe by pod obserwacj aliantw. Po dwch tygodniach Priebke, ju jako Otto Pape, odway si wyj z kryjwki ryzykujc aresztowanie i wprowadzi si do ony. Caa rodzina nazisty mieszkaa w Vipiteno do padziernika 1948 roku. Priebke mia racj zachowujc ostrono, bo jego dom co prawda nie by pod obserwacj ale Brytyjczycy aktywnie go szukali. Wielu oficerw SS, ktrzy brali udzia w masakrze zakadnikw, wpado ju w rce aliantw i zostao skazanych, a 26 wrzenia 1947 roku brytyjska Grupa ds. cigania Zbrodni Wojennych, Sekcja Europy Poudniowo-Wschodniej, ogosia list Niemcw poszukiwanych w zwizku z t spraw i Priebke znajdowa si na jej czele. Trzech ludzi, w tym Priebke, ucieko z obozw jenieckich, a pozostaa trjka nigdy nie zostaa zapana. 21 padziernika 1947 roku sekcja austriacka amerykaskiego Zespou ds. cigania Zbrodni Wojennych poinformowaa Brytyjczykw, e ma pewne informacje o pobycie Priebkego w Vipiteno. Brytyjczycy postanowili go aresztowa 31 padziernika 1947 roku. Priebke zosta jednak ostrzeony i znikn, przenoszc si do innej maej wsi, wyej w grach, gdzie przebywa cztery miesice. acuch zdarze, ktry przynis nazistowskiemu uciekinierowi spokojne i wygodne ycie w Argentynie, mia pocztek 15 lutego 1948 roku, kiedy ojciec Corradini napisa list do biskupa Aloisa Hudala, majcego piecz nad szczurzym korytarzem finansowanym przez Watykan, ktrym z Genui przerzucano zbrodniarzy wojennych z Europy. Corradini prosi o pomoc dla rodziny Pape. Napisa, e Pape przez trzy lata przebywa w Vipiteno, a Alice Pape i jej dwaj synowie, Georg i Ingo, s dobrymi katolikami, ale ojciec nie jest katolikiem. Pape/Priebke obieca Corradiniemu, e zmieni wyznanie, jeli Koci przyjdzie mu z pomoc. Hudal postawi warunek, aby w zamian za pomoc Priebke nawrci si na katolicyzm. Alice, ona Ericha, wzia sprawy w swoje rce i skontaktowaa si z ojcem Pobitzerem, franciszkaninem z klasztoru w Bolzano. Zakonnik poradzi jej, eby rodzina postaraa si o dokumenty z Czerwonego Krzya. Dla wsparcia caej akcji take napisa do biskupa Hudala w Rzymie. Kolejna pomoc przysza ze strony znajomego woskiego faszysty mieszkajcego w Argentynie, niejakiego Alfredo Becchariniego. Panowie poznali si w kwietniu 1945 roku. Beccharini

obieca zaatwi argentyskie wizy Priebkemu i jego rodzinie, jeli tylko otrzyma od nich niezbdne dane. Priebke niezwocznie wysa informacje, o ktre prosi znajomy. Wizy dla rodziny Pape zostay szybko zaatwione. W midzyczasie yczliwi ludzie z krgw kocielnych w Rzymie nie ustawali w wysikach, aby pomc rodzinie Priebkego w ucieczce do Ameryki Poudniowej. 26 lipca 1947 roku Papieska Komisja Pomocy wydaa Hudalowi watykaski dokument tosamoci na nazwisko Otto Pape. Biskup posuy si tym dokumentem, aby zaatwi nazistowskiemu uciekinierowi paszport Czerwonego Krzya. Caa procedura zostaa zakoczona 13 wrzenia 1948 roku, gdy Priebke zosta katolikiem. Odwiedzi nastpnie Hudala w Rzymie, gdzie biskup przekaza mu czysty paszport Czerwonego Krzya. W poowie padziernika caa rodzina Pape udaa si do Rzymu, a biskup Hudal wrczy paszporty Czerwonego Krzya onie i synom Priebkego. Wszystkie dokumenty byy wystawione na nazwisko Pape. Z tymi dokumentami Pape/Priebke pojechali z Rzymu do Genui, skd mieli rozpocz podr po nowe ycie na wolnoci, z dala od Europy i zagroenia ze strony alianckiego wymiaru sprawiedliwoci. Przed sam podr do Argentyny pojawi si pewien problem. W Genui stwierdzono, e brakuje jakich danych w dokumentach, ale zanim spraw wyjani czowiek pracujcy dla architekta innego szczurzego korytarza, chorwackiego zakonnika ojca Draganovicia, przepady miejsca na statek. Na szczcie organizacja Draganovicia zarezerwowaa 10 miejsc na parowcu San Giorgio. Priebke powici prawie wszystkie oszczdnoci, eby cztery miejsca znalazy si dla jego rodziny. 23 padziernika 1948 roku statek z uciekinierami wypyn z Genui, a Priebke, cho bez grosza, by wolny. Argentyna okazaa si zbawieniem dla niego i jego rodziny. Byy szef Priebkego z czasw suby w SD w Rzymie, SS-Obersturmbannfhrer Herbert Kappler, nie mia tyle szczcia, co jego przebiegy podwadny. Brytyjczycy aresztowali Kapplera w maju 1945 roku i przekazali go Wochom w 1947 roku. Wosi postawili go przed sdem wojskowym, ktry skaza nazist na doywocie. Po wyroku Kappler trafi do wizienia garnizonowego w Gaecie za udzia w masakrze w kamienioomach Ardeatine. Jego pierwsza ona uzyskaa rozwd, gdy przebywa ju w wizieniu, ale pniej oeni si z niemieck pielgniark. W 1975 roku u 68-letniego Kapplera wykryto nieuleczalny nowotwr. Rok pniej pacjenta przeniesiono do szpitala wiziennego w Rzymie i ona uzyskaa wwczas zgod na czste wizyty na osobnoci. Annaliese, ona Kapplera, zorganizowaa jedn z najbardziej spektakularnych ucieczek nazistowskiego zbrodniarza wojennego. Wpakowaa bardzo wychudzonego Kapplera do wielkiej walizy i najzwyczajniej wyniosa go z wizienia. Jakim cudem udao si jej przemyci ma przez Alpy do Niemiec Zachodnich, gdzie trafi do wy-

godnego domu. Wosi usiowali doprowadzi do ekstradycji zbrodniarza, ale Niemcy odrzucali wszystkie wnioski argumentujc, i pastwo niemieckie z zasady nie zezwala na ekstradycj swoich obywateli. Herbert Kappler zmar w swoim domu w Soltau w 1978 roku, w wieku 70 lat. Erich Priebke, po przybyciu do Ameryki Poudniowej, zamieszka w piknym miecie San Carlos de Bariloche, pooonym w - Andach, prawie 2000 km na poudniowy zachd od Buenos Aires. Bariloche to przepikne centrum narciarskie nad olbrzymim jeziorem, lece wrd sosnowych lasw i onieonych szczytw grskich - bardzo podobne do miasteczek w Bawarii czy Austrii, z cudownymi domami, niemieckimi sklepami i restauracjami. Dzi w 100-tysicznym Bariloche mieszka spora spoeczno niemiecka, ktrej pocztki sigaj zaoycieli miasta przybyych pod koniec XIX wieku z Chile. Priebke doskonale wpasowa si w klimat Bariloche i przez dziesitki lat mia delikatesy z niemieckimi produktami, a nawet aktywnie wczy si w ycie spoeczne i peni funkcj przewodniczcego argentysko-niemieckiego towarzystwa kulturalnego. Argentyscy mieszkacy miasta mwili, e Priebke by dobrym ssiadem i od pocztku pobytu w tym kraju zachowywa si bez zastrzee4. Byy nazista zosta aresztowany po prawie 50 latach zamieszkiwania w Argentynie. Ponad 200 obywateli miasta wystosowao petycj z daniem wypuszczenia Priebkego na wolno. Zbrodniarz czu si tak pewnie w Argentynie, e ani nie zmieni nazwiska, ani nie wystpi o przyznanie obywatelstwa. Byy kapitan SS zachowa niemiecki paszport i bezkarnie jedzi po Europie. Odwiedzi nawet Wochy, bez adnych obaw o aresztowanie. Sytuacja ulega zmianie na pocztku lat 90., po tym jak inny byy nazista, Reinhard Kopps, powiedzia przedstawicielom ABC News, e poszukiwany we Woszech Priebke yje przez nikogo nie niepokojony w Bariloche, w Argentynie. Reinhard Kopps by w czasie wojny oficerem Abwehry, agendy niemieckiego wywiadu wojskowego i konkurenta Gestapo. Pod koniec lat 40. zdoa uciec z obozu dla internowanych i zabra ze sob list agentw Abwehry. Skorzysta ze szczurzego korytarza biskupa Hudala i przedosta si do Ameryki Poudniowej, gdzie by konsultantem do spraw public relations najpierw dyktatora Chile generaa Augusto Pinocheta, a pniej generaa Alfredo Stroessnera w Paragwaju. Reporter ABC Sam Donaldson, uzbrojony w te informacje, przeprowadzi wywiad z Priebkem w Bariloche. W czasie rozmowy nazista przyzna, e uczestniczy w masakrze w kamienioomach Ardeatine w 1944 roku i zabi dwch zakadnikw. Priebke tumaczy si, e wykonywa tylko rozkazy Herberta Kapplera, ktre nadeszy bezporednio od Adolfa Hitlera i sam nie ponosi adnej winy. Kady z nazistowskich uciekinierw zawsze stosowa obron norymbersk w odpowiedzi na zarzut popenienia zbrodni.

Brak skruchy okaza si zgubny dla Priebkego. Jego arogancja i pogarda dla tych, ktrzy zginli, wywoay kampani wspieran przez szereg wpywowych organizacji ydowskich, majc na celu aresztowanie i ekstradycj nazisty, aby wytoczy mu proces. Pojawiy si gosy, e Priebke nie tylko bra udzia w masakrze zakadnikw, ale zorganizowa aresztowania i deportacje 6-7 tys. woskich ydw do Auschwitz oraz bra udzia w torturowaniu woskich winiw politycznych. Argentyn spotkaa fala krytyki za to, e wci stanowi schronienie dla nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Znw rozdrapano niewygodne dla spoeczestwa historyczne rany. Wochy wywieray nacisk, aby Argentyna wyrazia zgod na niezwoczn ekstradycj Priebkego. Reakcje Buenos Aires nie byy jednoznaczne. Wielu mieszkacw wyraao swj sprzeciw, a prezydent Carlos Menem owiadczy, e jeli Argentyna ma wyda Priebkego za zbrodnie wojenne, to Wielka Brytania powinna wyda by premier Thatcher za zatopienie krownika General Belgrano podczas wojny o Falklandy w 1982 roku, gdy okrt znajdowa si poza wyznaczonym akwenem konfliktu zbrojnego. W 1994 roku dziennikarze rozmawiali z innymi uciekinierami mieszkajcymi w Argentynie, co dodatkowo zwrcio niechcian uwag prasy na ten kraj. Abraham Kipp, 77-letni byy oficer policji holenderskiej, skazany w swojej ojczynie na kar mierci za 23 przypadki morderstwa, powiedzia: Nie chc rozmawia o przeszoci. To zamknita sprawa. Kipp uciek z holenderskiego wizienia w 1949 roku, zbieg szczurzym korytarzem do Argentyny i w 1953 roku uzyska nowe obywatelstwo. Zapytany, czy czuje wyrzuty sumienia za zbrodnie popenione jako nazistowski kolaborant, dobitnie odpowiedzia: Co? Nie. Kolejny nazista mieszkajcy w Argentynie, byy SSUntersturmfhrer Wilhelmus Sassen, pozna dr. Josefa Mengelego i Adolfa Eichmanna, gdy obaj ukrywali si w tym kraju. 76-letni Sassen, Belg, nie by zbrodniarzem wojennym, ale by reporterem wojennym SS i kolaborantem na obu frontach, wschodnim izachodnim oraz nazistowskim propagandyst. Twierdzi, e dr Mengele by wytwornym mczyzn mionikiem muzyki klasycznej, a jego praca miaa charakter naukowy i polegaa na sprawdzeniu psychicznej i fizycznej odpornoci na bl, co byo wyjtkowym lekcewaeniem caej sprawy. Sassen zmar w 2001 roku. W powszechnej opinii wadze argentyskie sprzyjay poszukiwanym zbrodniarzom wojennym udzielajc im schronienia, co stanowio pewien problem, poniewa polityka taka nie bya ju akceptowana spoecznie w innych pastwach Ameryki Poudniowej. Priebke przyby do Argentyny na podstawie faszywej wizy, posugujc si dokumentami dostarczonymi przez biskupa Hudala z Watykanu na faszywe nazwisko Pape i nie mia argentyskiego obywatelstwa. Ekstradycja Priebkego moga stanowi dowd na to, e kraj nie jest ju przystani dla nazistw, stworzon przed 40 laty przez prezydenta Perona. Po naciskach ze strony

Woch prezydent Menem w 1994 roku wyda nakaz aresztowania byego nazisty. Priebke, ze wzgldu na stan zdrowia, zosta umieszczony w areszcie domowym. Oficer policji, ktry dokona aresztowania, Adalberto Ibarola, poleci lekarzowi zbada zbrodniarza. Okazao si, e Priebke od czasu publicznego przyznania si do udziau w masakrze woskich zakadnikw cierpi na depresj. Prasa argentyska nawoywaa do rozliczenia kraju za polityk wobec nazistowskich uciekinierw. Dla Argentyny, ktra ochoczo przyjmowaa nazistw uciekajcych z Europy, nadszed czas ujawnienia zbrodniarzy wojennych i powszechnej debaty o tym, czy 50 lat po wojnie naley ich postawi przed sdem - napisa Nathaniel C. Cash w New York Timesie. Organizacje ydowskie wyjtkowo aktywnie wystpoway z apelem o ekstradycj Priebkego, poniewa wrd zakadnikw zamordowanych w kamienioomach byli take ydzi. Ten czowiek powinien podlega ekstradycji, poniewa ekstradycja stanowi sprzeciw wobec bezkarnoci - powiedziaa Beatrice Gurevich Rubel, dyrektor ds. studiw Projecto Testimonio, organizacji zajmujcej si badaniem argentyskich archiww pastwowych pod ktem migracji nazistw. - Trzeba skoczy z mwieniem o koniecznoci wykonywania rozkazw, jeli s to rozkazy zbrodnicze. Nie chodzi o ukaranie akurat tego czowieka, ale o postawienie go przed sdem w celu potpienia jego pogldw, przypomnienia wiatu tego, co si wydarzyo i uniknicia takich zbrodni i postaw w przyszoci. Wosi musieli uzbroi si w cierpliwo i czeka na przekazanie Priebkego, poniewa oczywicie obrocy nazisty robili wszystko, aby opni proces ekstradycji. Najpierw zayczyli sobie, aby wszystkie dokumenty dotyczce sprawy zbrodniarza zostay przetumaczone z woskiego na hiszpaski, a mogo to zaj nawet dwa lata. danie to zostao pniej uchylone przez argentyski sd. Do sdu wpyny take liczne odwoania i sprzeciwy wobec ekstradycji. Adwokaci Priebkego twierdzili, e ich klientowi nie mona postawi adnego zarzutu, poniewa zbrodnie morderstwa przedawniaj si po 15 latach. Dotyczy to faktycznie pospolitego zabjstwa, ale zbrodnie przeciwko ludzkoci i zbrodnie wojenne s traktowane zupenie inaczej. W marcu 1995 roku prezydent Menem zoy Wochom obietnic, e sprawa bdzie szybko zamknita. Sd Najwyszy Argentyny zwrci spraw Priebkego do ponownego rozpatrzenia przez sd w Bariloche, co otwierao moliwo opnienia caej procedury. W maju 1995 roku sdzia federalny przyj woski wniosek o ekstradycj argumentujc, i zbrodnie przeciwko ludzkoci nie ulegaj przedawnieniu. Jednak w sierpniu inny sdzia federalny wyda zupenie przeciwn opini, twierdzc, e ekstradycja nazistowskiego zbrodniarza jest niemoliwa z uwagi na przedawnienie zarzutw. Niemcy wykorzystay zaistnia sytuacj i rwnie zoyy wniosek o ekstradycj. Wosi dali wydania Priebkego za masakr w kamienioomach, a sd niemiecki chcia mu postawi zarzut zamordowania dwch zakad-

nikw, ktrych nazista osobicie zabi strzaem z pistoletu w ty gowy. Argentyski Sd Najwyszy, po 17 miesicach zwoki i rnych prawniczych krtactwach, wyda wreszcie nakaz ekstradycji Priebkego do Woch. Priebke znalaz si na pokadzie samolotu leccego bezporednio z Bariloche na wojskowe lotnisko Ciampino w Rzymie. W trakcie rozprawy sdowej twierdzi, e jest niewinny. Odrzuca zarzuty o to, e ponosi odpowiedzialno za masakr. Powtarza, e wykonywa tylko bezporedni rozkaz Hitlera, ktry wwczas uwaa za suszny i uzasadniony. W 1946 roku, podczas przesuchania przez Brytyjczykw, a pniej w 1994 roku, w rozmowie z dziennikarzem ABC News, przyzna, e osobicie zamordowa dwch zakadnikw. Bya to niezaprzeczalnie zbrodnia. Sdzia wyda jednak wyrok uniewinniajcy w zwizku z przedawnieniem czynu, co wywoao fal protestw i oburzenia w caych Woszech. 1 sierpnia 1996 roku sdzia ogosi decyzj niezwocznego zwolnienia 83-letniego nazisty. Setki demonstrantw blokowao siedzib sdu przez ponad siedem godzin. Opinia wiatowa odbieraa to jako fakt przebaczenia sprawcy zbrodni wojennych przez woski wymiar sprawiedliwoci, co stanowio powane naruszenie prestiu pastwa. Prokuratura wniosa odwoanie od wyroku, a Niemcy wnioskoway o zatrzymanie Priebkego w wizieniu do czasu jego ekstradycji, w zwizku z zarzutem popenienia morderstwa. Zdecydowany protest rnych rodowisk zmusi woski Sd Najwyszy do zajcia si spraw. Trybuna ten uzna, e waciwy sd by niekompetentny i apelacja prokuratury zostaa rozpatrzona. Priebke ponownie trafi do aresztu i wrci na sal sdow. W procesie norymberskim uznano, e argument podporzdkowania si rozkazom przeoonych jest pozbawiony mocy prawnej w przypadku zarzutw o popenienie zbrodni wojennych. Caa obrona Priebkego opieraa si na jego twierdzeniu, e wykonywa rozkaz naczelnego wodza Adolfa Hitlera, w zwizku z czym nie ponosi odpowiedzialnoci za masakr woskich zakadnikw. We wspczesnej historii tumaczenie si koniecznoci wykonywania rozkazw przeoonych jest najczciej stosowan taktyk obrony. Odrzucenie takiego sposobu obrony siga roku 1919, kiedy powoana zostaa komisja midzynarodowa do zbadania i sporzdzenia raportu dla aliantw w sprawie wyjcia spod jurysdykcji gw pastw w zwizku z prowadzeniem dziaa w okresie I wojny wiatowej. Komisja stwierdzia: Pragniemy owiadczy, e wadze cywilne i wojskowe nie mog by zwolnione od odpowiedzialnoci tylko dlatego, e wadze wyszego szczebla mogy by uznane winnym popenienia tego samego przestpstwa. onierz, zgodnie z niemieckim kodeksem prawa wojskowego, musi wykona wszystkie rozkazy bez obawy o skutki prawne, ale nie stanowi to usprawiedliwienia w przypadku, gdy musia z ca pewnoci wiedzie, e rozkaz by sprzeczny z pra-

wem. Przepis ten by podtrzymany na procesie w Lipsku w 1921 roku, w czasie ktrego sdzono dwch oficerw z U-Boota, ktrzy wydali rozkaz ostrzelania rozbitkw ogniem z broni maszynowej, aby, zgodnie z poleceniem, usun wiadkw obecnoci swego okrtu. Sd uzna, e onierz podlega karze, jeli wiadomie wykona rozkaz stanowicy naruszenie prawa midzynarodowego. Erich Priebke doskonale wiedzia, e aresztowanie niewinnych cywilw, a nastpnie zabicie ich strzaem w ty gowy, byo sprzeczne ze wszystkimi przyjtymi zasadami prowadzenia wojny i prawa midzynarodowego. By czonkiem organizacji, ktra stawiaa si ponad wszelkim prawem i mia ju na rkach krew bezprawnie deportowanych ydw, pomordowanych w obozach na terenie Polski. Prawo, nawet niemieckie prawo, zakazywao onierzom, a Priebke poprzez czonkostwo w paramilitarnych SS by onierzem niemieckich si zbrojnych, dopuszczania si morderstw. Postanowienia prawa byy jednoznaczne: Podwadny, ktry wykona rozkaz przeoonego oficera, podlega karze, jeli wiadome mu byo, e taki rozkaz stanowi naruszenie prawa9. Decyzja sdu z 1921 roku oznacza take, e zarzuty o to, i proces norymberski by zemst zwycizcw, s bezpodstawne - nie by to przypadek legislacji ex post facto, ale egzekwowanie powszechnie uznanych przepisw prawa midzynarodowego. Nikt nie ma wtpliwoci, e najwaniejszym obowizkiem onierza jest wykonywanie rozkazw, ale onierz ma prawo odmwi wykonania rozkazu niezgodnego z prawem. Obrona Priebkego twierdzia, e oskarony zostaby ukarany, gdyby odmwi dokonania masakry. Nic bardziej faszywego. Kilku oficerw SS i onierzy obecnych w kamienioomach miao wtpliwoci co do swojej roli, a niektrzy odmwili zabijania zakadnikw. Nie zostali za to ukarani, ale pozwolono im, po krtkiej sprzeczce; wystpi z szeregu. Priebke przytrzyma jednego z oficerw za pas i zmusi go, aby przystawi luf do gowy klczcego zakadnika, a potem strzeli - sta si przez to sam egzekutorem i tym, kto zmusi innych do popenienia morderstwa. Inny z oficerw obecny na miejscu kani, 30-letni SS-Untersturmfuhrer Gunter Amonn, rwnie odmwi zastrzelenia zakadnika. Uniosem pistolet maszynowy, ale balem si strzeli - opowiada pniej Amonn. - Pozostaa czwrka Niemcw oddaa strza w ty gowy i czterech winiw upado na ziemi. Jeden z Niemcw, widzc, w jakim jestem stanie, odepchn mnie i zastrzeli zakadnika, ktremu ja miaem odebra ycie. Amonna nie spotkaa adna kara za odmow wykonania niezgodnych z prawem rozkazw. Nazistowska machina wojenna zachcaa onierzy do popeniania nikczemnych i bezprawnych morderstw na wszystkich frontach, co stao w cakowitej sprzecznoci z post-

powaniem wikszoci czonkw alianckich si zbrojnych. Lord Russell of Liverpool, autor klasycznego dziea na temat nazistowskich zbrodni wojennych pt. The Scourge of the Swastika oraz byy znany ekspert w dziedzinie prawa wojskowego, dokona bardzo ciekawego porwnania zwizanego ze spraw Priebkego i jego wsplnikw: Gdyby onierza traktowa tylko jako automat, to mody Brytyjczyk, dowdca plutonu walczcego na terytorium nieprzyjaciela, ktremu pukownik rozkazuje zapdzi kobiety i dzieci do kocioa, a nastpnie budynek podpali, tak jak zrobili Niemcy w 1944 roku w Oradoursur Glane, nie miaby innego wyboru, tylko taki rozkaz wykona. Musz pozna takiego oficera armii brytyjskiej, ktry bez wahania odmwiby wykonania tego rozkazu i z chci ponis jego konsekwencje. Przyjte zasady prowadzenia wojny daj rzeczywicie dowdcom prawo podjcia dziaa przeciwko partyzantom, ale wyranie zabraniaj stosowania arbitralnych metod. Rozkaz Hitlera, na mocy ktrego aresztowano i zamordowano woskich zakadnikw, by w najwyszym stopniu arbitralny, a zatem bezprawny w wietle przyjtego i obowizujcego prawa midzynarodowego. Inny oficer SS, ktry dowodzi akcj w kamienioomach, SS-Hauptsturmfhrer Karl Hass, zosta wezwany na wiadka przez wioski sd. Prokuratura wniosa przeciwko niemu oskarenie, gdy wyszo na jaw, i on te mia na rkach krew niewinnych ofiar. Naga zmiana biegu wydarze sprawia, e Hass w agonii zosta znaleziony przed hotelem, gdy nie powioda mu si prba ucieczki z Woch. 84-latek wyskoczy z tarasu na pierwszym pitrze i dozna zamania miednicy. Stan wraz z Priebkem przed sdem, gdy odzyska zdrowie. W wyniku procesu Erich Priebke zosta skazany na 15 lat wizienia, ale wyrok od razu skrcono do 10 lat ze wzgldu na stan zdrowia nazisty. W marcu 1998 roku woski Sd Apelacyjny wymierzy mu kar doywocia. Orzeczenie to zostao utrzymane w listopadzie 1998. roku. Priebke nie trafi jednak do wizienia - uzyska zezwolenie na pozostanie w areszcie domowym w Rzymie. W 1997 roku Karl Hass dosta wyrok 10 lat wizienia, skrcony nastpnie do omiu miesicy, ale zosta zwolniony, poniewa na poczet kary zaliczono mu okres pobytu w areszcie. Hass zmar na wolnoci w Niemczech w 2004 roku, w wieku 91 lat. W marcu 1997 roku zapada decyzja o odmowie ekstradycji Priebkego do Niemiec, gdzie mia stan przed sdem za zamordowanie dwch partyzantw, ktrych osobicie zastrzeli. Priebke bardzo aktywnie prbowa odwoywa si od wyrokw orzeczonych przez woski sd. Ma stron internetow, na ktrej domaga si sprawiedliwoci oraz cieszy si ogromnym poparciem organizacji neonazistowskich w Niemczech. Priebke odwoywa si do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu twierdzc, e nie mia wyboru i mu-

sia wykona rozkaz Hitlera, ale przecie rozstrzela o piciu ludzi za duo, co drastycznie i kategorycznie potwierdza jego odpowiedzialno za zbrodnie popenione w 1944 roku i apelacja zostaa odrzucona. Priebke nie waha si okaza niezadowolenia z odczuwanej niesprawiedliwoci, jakiej, wedug niego, dozna ze strony woskiego sdu wojskowego. Kwestionowa samo pojcie zbrodni wojennych i pozostaje nadal nieugitym nazist. Najtrudniej jest ze spokojem pogodzi si z losem - powiedzia w wywiadzie udzielonym w 2004 roku. - Jestem przekonany... musz zrozumie znaczenie mojego ycia: walczy do koca o zachowanie wysokiego poczucia wasnej wartoci, dumy z przynalenoci do mojego narodu, Niemcw, ktrych, mimo wszystkich zalet i wad, nie mog i nie chc przesta kocha. Priebke w dalszej czci rozmowy powiedzia: wiat urzdzony na konferencji jataskiej, usankcjonowany bezprawnymi procesami w Tokio, Norymberdze i innych miastach, zosta zorganizowany przeciwko tym, ktrzy nie dali si zmanipulowa w nowe mylenie. Pytany o zbrodnie, zawsze prbowa si usprawiedliwi: Dzisiejsze pokolenia, ci, ktrzy nigdy nie walczyli, nie potrafi tego poj. Musielimy strzela w kamienioomach; nie zrobilimy tego z nienawici. Musielimy tego dokona na rozkaz samego Hitlera, a jemu nie mona byo si przeciwstawi. Mog tylko powiedzie, e akcje odwetowe i dzi s penoprawn praktyk na wojnie. W 2010 roku 97-letni Priebke przebywa w Rzymie, w areszcie domowym, ale jest to kara odbywana w komfortowych warunkach. Mona zaryzykowa twierdzenie, e kara ta jest wyjtkowo agodna i nie rni si niczym od ewentualnego zwolnienia skazaca i jego powrotu do Niemiec. Priebke nie gnije we woskim wizieniu tylko dlatego, e jest ju bardzo stary. Nasuwa si tu jednak jedno z najwaniejszych pyta stawianych w tej ksice - czy wiek powinien by brany pod uwag przy okrelaniu kary dla nazistowskich zbrodniarzy wojennych? Czy w przypadku Priebkego mona mwi o sprawiedliwoci, kiedy wielomilionowe kwoty zostay wydane w zwizku z procedurami ekstradycyjnymi i dwoma postpowaniami sdowymi tylko po to, eby skazany, nieskruszony sprawca masowych mordw, mg reszt ycia spdzi w zaciszu wasnego domu? Kto powie, e w tej sprawie sprawiedliwo zostaa wymierzona wycznie dla zasady. Przypadek Priebkego podgrzewa tylko temperatur dyskusji o tym, czy warto nadal ciga i kara stojcych nad grobem uczestnikw wojny, ktrzy obecnie, na pocztku XXI wieku, nikogo ju prawie nie obchodz. Holokaust, zbrodnie popenione przez ludzi pokroju Ericha Priebkego, s ju dla wielu jedynie histori. Przeciwnicy procesw nazistowskich zbrodniarzy wojennych uwaaj e wydane w zwizku z tym pienidze mogyby by przeznaczone na zwalczanie dzisiejszej przestpczoci. Nie podzielam takiego pogldu - morderstwo jest zbrodni ktr trzeba ciga, a jej sprawcw uka-

ra. Wiek sprawcy nie moe mie wpywu na wymierzenie sprawiedliwoci, tak jak i liberalne podejcie do kwestii karania.

Rozdzia 10
Dziaania partyzantw
By to czowiek, ktry zawsze chcia decydowa o wanych sprawach. Sdzia Manfred Goetzl o byym poruczniku Wehrmachtu Jozefie Scheungraberze, 2010 rok

onierze Waffen-SS kopali w drzwi i z gardowymi okrzykami Raus, schnell, schnell! wycigali przestraszonych cywilw ze skromnych domw. Odgos strzaw z broni automatycznej odbija si echem od okolicznych wzgrz. Niemcy zniszczyli ma wie Vaccareccia i dokonali brutalnej masakry wszystkich mieszkacw. Zapdzili 70 przeraonych mczyzn, kobiet i dzieci do stodoy, ktr nastpnie zamknli. Przez okna onierze wrzucili do rodka granaty, ostrzelali ca drewnian konstrukcj, a potem podpalili miotaczami ognia. W ssiednich wsiach Franchi i Pero doszo do podobnej masakry na sabych, bezradnych, modych i starych. Ostatnim etapem caej akcji miaa by wie SantAnna di Stazzena, w poblie ktrej Niemcy podeszli 12 sierpnia 1944 roku. Nazici brali odwet za niedawne ataki partyzantw na niemieckie wojska okupujce pnocne Wochy. SS, tak jak Erich Priebke w Rzymie, bezwzgldnie odpowiaday na dziaania ruchu oporu prowadzone na terenie caego kraju. Nazici chcieli, eby ludno pacia cen krwi za kad udan akcj partyzantw przeciwko niemieckim okupantom. W SantAnna Niemcy zgromadzili wszystkich mieszkacw na placu przed piknym, redniowiecznym kocioem. Ludzie mieli waciwie odcit drog ucieczki, poniewa prawie cay plac by otoczony budynkami. Modzi SS-mani na rozkaz otworzyli ogie w stron gstego tumu mczyzn, kobiet i dzieci, zamieniajc ywych w ogromne kbowisko krwawicych cia i jczcych rannych. Zginy 132 osoby. Niemcy podpalili stos zabitych przy uyciu miotaczy ognia, dlatego wikszoci ofiar nie udao si pniej zidentyfikowa. W wyniku zrwnania z ziemi czterech wsi jednego dnia zgino cznie 560 niewinnych woskich cywilw. Takie okruciestwo byo bardziej powszechne na froncie wschodnim, a na zachodnim stanowio zdarzenie wyjtkowe. Mogo to oznacza, i Niemcy zaczynaj powoli traci panowanie, gdy podle reaguj na niepowodzenia na polu walki, prowadzc coraz bardziej krwawe kampanie poza lini frontu i mszczc si na bezbronnych cywilach.

Miesic i par dni po likwidacji wsi SantAnna, 29 wrzenia 1944 roku ten sam oddzia SS zabi 700-900 mczyzn, kobiet i dzieci, w tym niemowlta, w maej apeniskiej miejscowoci Marzabotto. Ludno cywilna staa si ofiar akcji odwetowej za dziaania partyzantw, skierowane przeciwko okupacyjnym siom niemieckim. Bya to najbardziej tragiczna masakra cywilw dokonana przez Niemcw we Woszech w okresie II wojny wiatowej. Fakt ten nie jest szeroko znany w krajach anglojzycznych. Wszyscy z Marzabotto, w tym piciu miejscowych ksiy, stracili ycie, a oprcz tego Niemcy zastrzelili wielu chopw z pobliskich wsi i spalili lub wysadzili w powietrze domy. Wrd ofiar byo 316 kobiet i 45 dzieci w wieku poniej dwch lat. Rozkaz dokonania masakry w odwecie za dziaania partyzantw zosta wydany bezporednio przez feldmarszaka Alberta Kesselringa, oficera lotnictwa i dowdcy si niemieckich we Woszech. Akcja rozpocza si 29 wrzenia 1944 roku i trwaa pi dni. Braa w niej udzia znaczna liczba ludzi z SS i onierzy Wehrmachtu. Niemcy otoczyli kilka maych wiosek pooonych w malowniczych grskich dolinach Setta i Reno. W niektrych wioskach nikt nie ocala, jak na przykad w Casaglia di Monte Sole, gdzie przeraeni cywile schronili si w kociele, szukajc opieki ksidza i Boga. Niemieccy onierze wyamali drzwi wejciowe, zastrzelili ksidza Don Ubaldo Marchioniego oraz trzech stojcych koo niego staruszkw, pozostaych 147 mieszkacw zapdzili na pobliski cmentarz. Zastraszeni ludzie zostali tam rozstrzelani z karabinw maszynowych. Niemcy zostawili ciaa zabitych, w tym 50 dzieci, na ziemi, a lece na socu zwoki miay stanowi przestrog dla partyzantw i powstrzyma ich przed atakowaniem okupanta. Odpowiedzialnym za bezsensown mier i zniszczenia by mody SS-

Sturmbannfhrer Walter Reder. Jednorki 29-latek mia ju bogate dowiadczenia bojowe z frontu wschodniego. Za dokonania na polu walki podczas trzeciej bitwy o Charkw otrzyma najwysze odznaczenie - Krzy Rycerski. Pod Charkowem zosta ranny i straci rk. Po rekonwalescencji w Niemczech zosta wysany do Woch, gdzie obj dowodzenie SS-Panzer Aufklarungs Abteilung 16- batalionu rozpoznawczego 16. Dywizji Grenadierw Pancernych SS ReichsfhrerSS. Dywizja otrzymaa zadanie zwalczania woskich partyzantw dziaajcych na tyach linii frontu, a stosowane przez ni metody byy brutalnie proste. Teren akcji by regularnie przeczesywany w poszukiwaniu bojownikw ruchu oporu, sprawdzano wszelkie informacje wywiadu, a wykrytych wrogw Rzeszy szybko likwidowano. Niemcy nie przejmowali si tym, e wikszo ofiar pomordowanych przez Redera i jego ludzi w Marzabotto stanowili chopi, ktrzy nie mieli adnych powiza z partyzantami. Zostali zabici tylko po to, aby pokaza partyzantom, e kontynuowanie ich walki przyniesie wicej szkody lud-

noci cywilnej, ni niemieckim onierzom. Reder dosta si do amerykaskiej niewoli pod koniec wojny, ale zosta zwolniony z uwagi na odniesione rany Pniej trafi ponownie do aresztu i zosta przekazany Brytyjczykom w Austrii, a ci z kolei odesali modego majora w 1948 roku do Woch. Reder stan przed woskim sdem wojskowym w Bolonii. Po dugim procesie, zakoczonym w padzierniku 1951 roku, zosta skazany na doywocie i osadzony w twierdzy Gaeta, na pnoc od Neapolu. W 1957 roku cz byych oficerw SS zaoya stowarzyszenie o nazwie Gaeta Hilfe, aby walczy o uwolnienie Redera. W cigu kilku lat organizacja ta otrzymaa 280 tys. listw z apelem do woskich wadz o wypuszczenie zbrodniarza wojennego na wolno. Dopiero w grudniu 1984 roku Reder wysa do mieszkacw Marzabotto list peen skruchy i Wosi nieopatrznie podjli decyzj, aby go zwolni. Byy SSman wyszed na wolno 24 stycznia 1985 roku i bardzo szybko umkn do Austrii. Zgotowano mu bardzo ciepe przyjcie w Wiedniu. Nie kto inny, jak austriacki minister obrony Friedhelm Frischenshlager zorganizowa mu oficjalne przywitanie z wojskowym ceremoniaem. Minister by czonkiem skrajnie prawicowej austriackiej Partii Wolnoci Joerga Haidera. Dla pogorszenia caej sprawy, Reder wycofa wyraon w licie skruch wobec ocalaych z masakry, czym rozpta prawdziw burz we Woszech. Zmar w 1991 roku w Wiedniu, dumny i wolny, do ostatniego tchnienia butny oficer SS, by moe po to, aby pokaza, e le ulokowany liberalizm moe spowodowa wicej za ni dobra, gdy jego zwolnienie przynioso jeszcze wicej blu i cierpienia mieszkacom Marzabotto. W 2004 roku podjto dziaania, ktre doprowadziy do ujawnienia i skazania kilku innych oficerw i podoficerw SS przeprowadzajcych masakry z rozkazu Redera. Przed sdem w La Spezii, we Woszech, odby si proces 10 oskaronych o udzia w akcji w SantAnna. Wochy, podobnie jak Niemcy, w cigu ostatnich 60 lat niezbyt chtnie stawiay przed sdem podejrzanych o zbrodnie wojenne. Nie tylko w Niemczech wymiar sprawiedliwoci jest bardzo powolny, take we Woszech ciganie sprawcw niezliczonych aktw bestialstwa, popenionych przez niemieckich onierzy na ludnoci cywilnej w ostatniej fazie II wojny wiatowej, stracio dawny impet - zauway Frankfurter Rundschau. - Na pocztku lat 50. zamknito wiele spraw, kiedy pami bya jeszcze wiea, a winowajcw - niemieckich onierzy i woskich faszystw - mona byo atwo zatrzyma. Wszyscy SS-mani zostali co prawda uznani za winnych, ale nie stawili si w sdzie i zostali zaocznie skazani na doywocie. Wadze niemieckie nie zrobiy niczego, aby skazani odpowiedzieli za zbrodnie. Dziennikarze wykryli, e dwch nazistw wygodnie sobie yje w domach spokojnej staroci w Niemczech. Byy SS-Unterscharfhrer, 82-letni Karl Gropler

mieszka we wsi Wellin w Brandenburgii, a byy oficer, SS-Untersturmfhrer Gerhard Sommer przebywa w domu seniora w Hamburgu. Pozosta semk skazanych we Woszech w 2005 roku stanowili: Werner Bruss, Alfred Concina, Ludwig Goring, Georg Rauch, Horst Richter, Alfred Schoneberg, Heinrich Schendel i Ludwig Sonntag. Spraw masakry w Marzabotto zajmowa si inny sd wojskowy w La Spezii. 14 stycznia 2007 roku kolejnych 10 oficerw i podoficerw SS zostao uznanych winnymi i skazanych zaocznie na doywocie, a siedmiu innych uniewinniono. Wielu z tych ludzi mieszka obecnie w Niemczech i Austrii, a aden z nich nie zosta ukarany poza tym, co orzeky sdy woskie, ktre uznay win Paula Albersa, Josefa Baumanna, Adolfa Schneidera, Huberta Bichlera, Maxa Roithmeiera, Heinza Traegera, Georga Guarda, Helmuta Wulfa i Kurta Spielera. Po zakoczeniu II wojny wiatowej jednostki SS, aryjscy super onierze Himmlera, zostay uznane, zupenie susznie, najbardziej bezwzgldnymi i najbardziej brutalnymi formacjami bojowymi, jakie w ogle kiedykolwiek uczestniczyy w walce. Waffen-SS uchodziy za elitarne, a nawet fanatyczne oddziay, jednak niektre przeistoczyy si w zgraj mordercw, ktrzy z zimn krwi zabijali niewinnych i bezbronnych. Przypadek SS-Sturmbannfhrera Waltera Redera moe tu by doskonaym przykadem. Reder by nieustraszonym onierzem w myl najlepszych tradycji elitarnych wojsk, docenionym i uhonorowanym najwyszymi niemieckimi odznaczeniami, ale sta si moralnym bankrutem, ktry z rwnym powiceniem mg toczy wojn z dziemi i kobietami. Nie wolno zapomina, e onierze Waffen-SS, cho byli dzielni, zaradni, a nawet byskotliwi, to byli tchrzami i dopuszczali si takich czynw, jak zabijanie bezbronnych cywilw i jecw wojennych, czego nie mona zarzuci elitarnym jednostkom armii brytyjskiej czy amerykaskiej. Oddziay SS, ktre obsadziy obozy koncentracyjne i byy w skadzie suby bezpieczestwa, przekroczyy wszelkie granice, a posta SS-Hauptsturmfhrera Priebkego wiele mwi o moralnoci i dziaaniach tych ludzi. A jak postpowali onierze regularnej armii niemieckiej, osawionego Wehrmachtu? Czy byli bardziej wici od papiea? Istniej dowody na to, e oddziay Wehrmachtu take popeniy szereg zbrodni wojennych, kiedy wspdziaay z SS albo prowadziy wasne operacje. We Woszech siy Wehrmachtu usioway zwalcza partyzantw takimi samymi brutalnie prostymi metodami, jak SS - dokonujc bestialskich masakr na ludnoci cywilnej. Przeszo dopada pewnego byego porucznika armii niemieckiej, gdy zosta skazany przez sd niemiecki na doywocie za bezprawne dziaania na terenie Woch. Jest jednym z najstarszych nazistowskich zbrodniarzy wojennych, jacy stanli przed sdem, a jest to dowd na to, e przy determinacji aparatu sdowniczego sprawiedliwoci moe sta si zado, niezalenie

od lat, jakie upyny od czasu popenienia zbrodni. 11sierpnia 2009 roku sabowity, ale elegancko ubrany, o surowym wyrazie twarzy Josef Scheungraber zosta skazany na doywocie przez sd w Monachium. 90-letni Bawarczyk jest prawdopodobnie jednym z ostatnich nazistowskich zbrodniarzy wojennych, ktrzy trafili sd. Scheungraber mia bardzo bogat przeszo wojenn oraz nie mniejsze zasugi w subie cywilnej po wojnie. Wszystko poszo w niepami, kiedy w 2006 roku zaczy na jaw wychodzi niewygodne fakty zwizane z krwawymi wydarzeniami z 1944 roku, z okresu niemieckiej okupacji Woch. Woski sd wojskowy w La Spezii uzna win Scheungrabera i skaza go zaocznie na doywocie za zamordowanie z zimn krwi 10 woskich obywateli i usiowanie zabjstwa nastolatka, ktremu udao si uj z yciem i opowiedzie o masakrze. Kolejny raz zapad wyrok zaoczny, co oznacza, e Niemiec by bezpieczny do czasu postawienia stopy na woskiej ziemi. Wydarzenia przybray jednak zupenie nieoczekiwany obrt, gdy Wosi niezwocznie przekazali wszystkie akta do Niemiec, a co jeszcze bardziej zaskakujce, wadze niemieckie wszczy niezalene postpowanie. Proces z udziaem Scheungrabera rozpocz si w padzierniku 2008 roku i by zapowiadany jako jeden z ostatnich procesw zbrodniarzy wojennych w tym kraju. Scheungraber nie nalea do NSDAP i nie suy w SS. Szanowany emerytowany biznesmen i dziaacz spoeczny z Ottobrunn w powiecie monachijskim by oficerem regularnej armii. Tym bardziej trudno zrozumie jego postpowanie we Woszech. Scheungraber urodzi si 8 wrzenia 1918 roku i zdoby pniej zawd stolarza. Po wybuchu wojny zgosi si na ochotnika do suby w 1. Dywizji Grskiej. Walczy w jej skadzie w czasie kampanii w Polsce, Francji, Rosji i na Krecie. W 1942 roku zosta powanie ranny w gow w wyniku wybuchu miny na Kaukazie, a po rekonwalescencji, ju w stopniu porucznika, zgosi si na dowdc kompanii w 818. grskim batalionie saperw w Toskanii. Krtko suy jako oficer artylerii w sztabie feldmarszaka Kesselringa i pod koniec 1943 roku uczestniczy w ewakuacji klasztoru na Monte Cassino. Scheungraber zosta odznaczony Krzyem elaznym I i II klasy oraz zdoby odznak za mstwo w walce wrcz, na potwierdzenie dowiadcze zdobytych na wielu frontach. 26 lipca 1944 roku woscy partyzanci zabili jednego podoficera i sapera z oddziau Scheungrabera. Dowdca batalionu upowani go do podjcia akcji odwetowej wobec ludnoci cywilnej. Bya to typowa metoda stosowana przez Niemcw - za kadego zabitego onierza mordowano okrelon liczb przedstawicieli ludnoci cywilnej, aby represjami zniechci partyzantw. Nie przynosio to oczekiwanych skutkw, a wielu Niemcw stao si sprawcami zbrodni wojennych. Akcja partyzantw miaa miejsce 26 czerwca w pobliu maej

wioski Falzano di Cortona, niedaleko Arezzo w Toskanii. Represje nastpiy tego samego dnia. onierze niemieccy zastrzelili najpierw 74-letni kobiet i trzech mczyzn. Nastpnie zapali 11 mczyzn w wieku od 17 do 66 lat i zamknli ich na pierwszym pitrze wiejskiego domu. Jeden ze wiadkw opowiada, e na motocyklu podjecha niemiecki oficer i wyda jakie rozkazy. wiadek nie wiedzia o co chodzi, poniewa nie zna niemieckiego. Dom z zamknitymi w nim cywilami zosta szybko wysadzony w powietrze przez saperw. Zgino wtedy 10 zakadnikw, a uratowa si tylko 17-letni chopak Gino Massetti. W czasie procesu w Monachium adwokaci Scheungrabera podwaali wiarygodno materiau dowodowego. Obecno oskaronego na miejscu zdarzenia nie zostaa jednoznacznie potwierdzona, a on sam twierdzi, e nie byo go wtedy we wsi, poniewa prowadzi prace zwizane z napraw mostu. Prokuratura przyznaa, e nie ma yjcych wiadkw, ale powoano czowieka okrelanego tylko jako Eugen S., ktry przedstawi dowody przeciwko byemu oficerowi Wehrmachtu. Zezna on, e Scheungraber powiedzia mu w latach 70., i nie moe przyjecha do Woch z racji tego, co wydarzyo si podczas wojny, a miao zwizek z zastrzeleniem wielu ludzi i wysadzeniem ich w powietrze. Eugen S. nie pamita, czy Scheungraber powiedzia, e to on wyda rozkaz, chocia mwi, jakby to byy jego decyzje5. Okazano fotografie, na ktrych wida Scheungrabera obok cia Niemcw zabitych przez partyzantw, co potwierdza jego obecno we wsi w dniu dokonania masakry. Przedstawione dowody przekonay sd i mimo zapewnie Scheungrabera o niewinnoci, 11 sierpnia 2009 roku zapad wyrok skazujcy. Oskaronemu wymierzono kar doywocia. W czasie pisania ksiki 90-letni skazany nie przebywa jednak w wizieniu. Ze wzgldu na wiek oszczdzono mu warunkw odosobnienia. By to i tak upadek czowieka, ktry przez wiele lat prowadzi wasn firm jako waciciel stolami i sklepu meblowego, przez 20 lat pracowa na rzecz lokalnej spoecznoci, za co otrzyma medal wzorowego obywatela. Dwa procesy i wydane wyroki oznaczaj, e nigdy nie jest za pno na wymierzenie kary za zbrodnie popenione 60 lat wczeniej przez takich ludzi jak Scheungraber. Spokoju i dobrobytu nie dane byo zazna 10 niewinnym, ktrzy zginli w strasznych okolicznociach w domu wysadzonym w powietrze na jego rozkaz. Bya to taka sama haniebna i karygodna zbrodnia wojenna, jak wiele zbrodniczych aktw popenionych przez SS i opisanych na kartach tej ksiki, ktra potwierdza, e Wehrmacht wcale nie by daleki od bestialstwa. Po ogoszeniu wyroku burmistrz Cortony powiedzia: Sdz, e to orzeczenie przynosi pokj zmarym i yjcym6. Stanowi z pewnoci pozytywny krok na drodze ku zablinieniu ran z przeszoci.

Rozdzia 11
Gorliwi pomocnicy
W 1944 roku nie dopatrywaem si zbrodni w tym co robiem. Dzi, po 65 latach, widz wszystko z zupenie innej perspektywy. SS-Sturmann Heinrich Boere, Akwizgran, 2009 rok

Szeciolatek Arthur Rozenstein dra jak przysowiowa osika w ramionach ojca, stojcego razem z setkami innych ydw nad brzegiem zamarznitego Dunaju w Jugosawii. Odgosy strzelaniny z karabinw maszynowych przeszyway powietrze, a dziecko widziao, jak ludzie padaj na ziemi i przestaj si rusza. Zanim dorosem, nie zdawaem sobie sprawy z tego, e tamci zostali rozstrzelani - powiedzia. Nagle zabrzmia rozkaz wydany przez oficera armii wgierskiej i ogie usta. Wszyscy pozostali przy yciu, w tym Rozensteinowie, mogli wrci do domu w Nowym Sadzie. Mieli szczcie, bo wgierscy onierze w cigu trzech dni zamordowali 4211 osb na nadrzecznym bulwarze. Ciaa 2842 Serbw i 1250 ydw najzwyczajniej wrzucono do Dunaju. Masakra w Nowym Sadzie, ktra miaa miejsce w styczniu 1942 roku, zapocztkowaa operacj wojsk krlewskiej armii wgierskiej przeciwko partyzantom, ktra szybko przeobrazia si w masakr ludnoci cywilnej w okupowanym miecie, zajtym przez Wgrw po inwazji Niemcw na Jugosawi w 1941 roku. W Budapeszcie do dzi mieszka czowiek, ktry znajduje si na czele listy najbardziej poszukiwanych nazistowskich zbrodniarzy wojennych, sporzdzonej przez Centrum Szymona Wiesenthala - 96-letni emerytowany prawnik dr Sandor Kepiro. W 1942 roku Kepiro by porucznikiem wgierskiej andarmerii i bra udzia w potwornej masakrze w Nowym Sadzie. W 1996 roku wrci na Wgry po latach ukrywania si w Argentynie, po tym jak ambasada jego ojczystego kraju w Buenos Aires zapewnia go, e nic mu nie grozi za zbrodnie popenione w okresie wojny. Kepiro jest jednym z nie Niemcw poszukiwanych w zwizku ze zbrodniami i masakrami dokonanymi z inspiracji nazistw na terenach okupowanej Europy i znajduje si wrd podejrzanych, nad ktrymi otoczono ochronny parasol w krajach ich pochodzenia albo w Niemczech. W wikszoci przypadkw ci starsi panowie wcale nie yj w obawie przed aresztowaniem i kar. Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej w znacznej mierze uzalenione byo od

udziau innych nacji ni niemiecka w procesie mordowania niewinnych ludzi. Wiemy ju z wczeniejszych rozdziaw, jak SS z powodzeniem werboway brutalnych stranikw do obozw koncentracyjnych wrd ukraiskich jecw wojennych, ale Niemcy wsppracowali take z innymi narodami w zakrojonej na szerok skal akcji likwidacji ydw. Wielu uczestnikw zbrodniczych masakr i pogromw w pastwach satelitarnych, ktre cieszyy si namiastk niepodlegoci, yje do dzi, a niektrzy po upadku komunizmu wrcili w swe ojczyste strony. Ich nazwiska mona znale na izraelskiej licie najbardziej poszukiwanych zbrodniarzy, ale po 50 latach dyktatury komunistycznej rzdy tych pastw robi niewiele, aby postawi przed sdem wasnych obywateli. II wojna nie bya dla tych pastw czasem straconym, a dopiero elazna kurtyna przyniosa fatalne skutki dla ich swobd i wolnoci. Dla wielu problemem jest powracanie do czasu II wojny, poniewa najnowsza historia okazaa si dla nich bardziej straszna rwnie dlatego, e obejmuje okres duszy, ni trwanie caego pokolenia. Oznacza to, e zbrodniarze czasu wojny mog liczy na to, e obojtno ze strony wymiaru sprawiedliwoci i opinii publicznej pozwoli im unikn sdu i wizienia. Niemcy mogli liczy na Serbw, Chorwatw, otyszy, Litwinw, Wgrw i wielu mieszkacw Europy Zachodniej i Wschodniej, Bakanw czy pastw nadbatyckich w realizacji planw aresztowania i wywoenia wspobywateli pochodzenia ydowskiego do obozw zagady. Patrzyli przychylnym okiem na zabijanie ydw w tych krajach. Sprzyjao to umacnianiu nienawici rasowej i doprowadzio do wielkich strat w ludziach. Skutki takiej polityki byy zatrwaajce. Na otwie jednostka zwana Arajs Kommando rozstrzelaa lub deportowaa 60 tys. ydw. Kolejnych 11 tys. ydw zostao deportowanych z Bugarii do nazistowskich obozw koncentracyjnych. W Chorwacji zamordowanych zostao 330-390 tys. Serbw oraz 20 tys. ydw i 26 tys. Romw. Kolejne 7 tys. ydw trafio do obozw koncentracyjnych w Rzeszy. Policja francuska aresztowaa i pomoga 152 deportowa ponad 75 tys. ydw, a na Wgrzech aresztowano i deportowano do Auschwitz 450 tys. ydw. Wochy deportoway 8 tys. ydw do niemieckich obozw koncentracyjnych, a 5 tys. to ofiary zamordowane przez faszystw woskich. Kolaboranci w Holandii przekazali nazistom 8-9 tys. ydw. W Rumunii zgino 280-380 tys. ydw. Sowacja deportowaa 70 tys. ydw do niemieckich obozw na terytorium Polski, a na terenach Zwizku Radzieckiego okupowanych przez niemieckich nacjonalistw zabitych zostao 6 tys. ydw (nie liczc ponad 1 mln zabitych przez Einsatzgruppen). Nawet Szwajcaria ma na sumieniu ofiary ostatecznego rozwizania - zawracaa lub deportowaa 20 tys. ydw szukajcych schronienia w tym rzekomo neutralnym kraju. Kwestia odpowiedzialnoci i winy za mier setek rodzin nad brzegiem Dunaju w

Nowym Sadzie na pocztku 1942 roku okazaa si niezwykle trudna. Wgierska andarmeria pod dowdztwem takich typw, jak porucznik Sandor Kepiro i jego koledzy, otrzymaa rozkaz aresztowania ludzi, ktrzy mieli zgin. Nazwiska tych osb znalazy si na licie sporzdzonej jeszcze przez kogo innego. onierze armii wgierskiej dokonali morderstwa, ale masakra nie doszaby do skutku bez aktywnej pomocy miejscowej policji. Kepiro zosta ujawniony we wrzeniu 2006 roku, 10 lat po powrocie na Wgry z Argentyny, stanowicej raj dla nazistowskich uciekinierw, przed domem na 92-letniego byego wojskowego czekao wielu dziennikarzy. Dr Kepiro uzna, e najlepsz obron jest atak, przez godzin wic odpiera zarzuty i stanowczo zaprzecza, e ponosi win za masakr. Mielimy list osb, ktre musielimy zatrzyma - powiedzia. - Dostalimy j z komisji zajmujcej si ustalaniem tosamoci. Pytany o odpowiedzialno za bestialsk akcj stwierdzi, e domaga si stosownych rozkazw: Jako jedyny zwrciem si o rozkaz na pimie. Nie spieszyem si. Udowodnijcie, e byem zbrodniarzem wojennym. Kepiro, mimo braku formalnego rozkazu na pimie, i tak gorliwie wykona swoje zadanie w Nowym Sadzie, dokonujc aresztowania niewinnych cywilw. Dowodzc ludmi w trakcie akcji, jako oficer policji przekroczy nieco sw wiarygodno, twierdzc, e nie wiedzia, jaki los czeka aresztowanych. Kepiro wcale nie rozmin si z prawd, kiedy powiedzia dziennikarzom, eby to oni udowodnili jego win jako zbrodniarza wojennego. W 1944 roku Kepiro i 14 innych oficerw andarmerii zostao skazanych przez wadze wgierskie za udzia w masakrze. Kepiro otrzyma wyrok 10 lat wizienia. Nie trafi za kraty tylko dlatego, e Niemcy wczyli si w wewntrzne sprawy Wgier. Pastwo to, pozostajce od 1920 roku pod rzdami regenta, admiraa Miklosa Horthyego de Nagybanya, zawaro najpierw sojusz w Wochami Mussoliniego, a pniej, w 1941 roku, z hitlerowskimi Niemcami. Wgry odzyskay cz wczeniej utraconych ziem od Jugosawii (w tym Nowy Sad), Rumunii i Czechosowacji i wypowiedziay wojn Zwizkowi Radzieckiemu i Stanom Zjednoczonym. W 1944 roku przywdcy wgierscy zorientowali si, e koniec Niemiec jest nieuchronny, wic admira Horthy zakoczy sojusz z Hitlerem i wycofa swj kraj z wojny. Niemcy, w odpowiedzi na takie posunicie byego sprzymierzeca, zajli Wgry i realizujc ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej rozszerzyli represje na ponad p miliona miejscowych ydw! Jedn pit wszystkich ydw zamordowanych przez nazistw stanowili ydzi wgierscy. Sonderkommando dowodzone przez SS-Obersturmbannfhrera Adolfa Eichmanna wkroczyo do Budapesztu. W cigu kilku dni wydano rozkaz, aby ydzi nosili t gwiazd. Skonfiskowano wszystkie ydowskie przedsibiorstwa i sprzedano ich majtki, a w caym

kraju utworzono getta. Bardzo szybko zaczy si deportacje do komr gazowych w Auschwitz-Birkenau; od 15 maja do 9 lipca wywieziono do obozw na terytorium Polski okoo 430 tys. wgierskich ydw, z czego poowa zgina w Auschwitz. Na pocztku lipca admira Horthy nakaza wstrzymanie wywzek, poniewa by wci zdecydowany na to, aby zerwa powizania Wgier z Niemcami. Nazici ostro zareagowali na decyzj admiraa o zakoczeniu sojuszu 15 padziernika i postanowili doprowadzi do zmiany rzdu. Wadz przej zdeklarowany antysemita Ferenc Szalasi i jego Partia Strzaokrzyowcw. Kepiro, wwczas w stopniu kapitana, i jego towarzysze z andarmerii zostali zwolnieni z wizienia, a wgiersk policj i wojsko wykorzystano do likwidacji pozostajcych w Budapeszcie ydw. Do kwietnia 1945 roku, to jest do czasu zdobycia Wgier przez Sowietw, ofiarami Holokaustu stao si 586 tys. wgierskich ydw. Kepiro uciek szczurzym korytarzem przez Wochy do Argentyny - sowiecki reim w Budapeszcie skaza go zaocznie na 14 lat wizienia za udzia w masakrze w Nowym Sadzie. Szanse na to, aby Sandor Kepiro znalaz si na sali sdowej s znikome. Po pierwsze, jest ju leciwym czowiekiem. Kepiro urodzi si w 1914 roku i w 2010 skoczy 96 lat. Po drugie, Wgry niechtnie zajmuj si sprawami nazistowskich kolaborantw z czasw wojny. Historyk Krisztian Ungvari powiedzia: Mwimy o kim, kto jest oskarony o odpowiedzialno z tytuu penienia funkcji dowdczych, ale bardzo trudno to udowodni. Pan Kepiro jest winny, a po wielu latach trudno to dowie. Prokuratorzy musz wzi pod uwag, e ma dzi [w 2007 roku] 93 lata. Jest jeszcze wielu ludzi stwarzajcych wiksze zagroenie dla spoeczestwa, dlatego nikt nie zrozumie, dlaczego jest cigany. Prokuratura w Budapeszcie, wbrew wszelkim przewidywaniom i uwzgldniajc naciski ze strony wielu organizacji, w tym Centrum Szymona Wiesenthala, rozpocza nowe dochodzenie 1 marca 2007 roku. Wczeniejszy wyrok wydany w sprawie Kepiry w 1944 roku nie moe by wykonany, poniewa zagina dokumentacja wyroku w 1944 i nie da si jej odtworzy. W 2007 roku Kepiro owiadczy: Przykro mi, e zginli tam niewinni ludzie. Nie zrobiem nic, o co powinienem zosta oskarony... Nie wiem, dlaczego odkrywa si te niedorzecznoci tylko dlatego, e byem w policji? W 2010 roku, kiedy powstawaa ta ksika, sprawa Kepiry bya wci na etapie ledztwa - trzy lata od rozpoczcia postpowania. Czas pynie, a prawdopodobiestwo tego, e w jakim kraju przed sdem stanie prawie 100-latek oskarony o popenienie zbrodni wojennych, jest prawie adne. Mona si domyla, e to politykom najbardziej zaley na tym, aby Kepiro nie trafi przed sd i w spokoju zszed z tego wiata. Jeli kar otrzyma zbrodniarz wojenny z krtkiego okresu nazistowskiej historii Wgier, to co z wszystkimi zbrodniami

popenionymi podczas pwiecza komunistycznych rzdw, ktrych sprawcy s przewanie modsi i zdrowsi ni dr Kepiro. Przypadek innego Wgra, ktry mieszka w Australii, wywoa wyjtkow frustracj tropicieli nazistw, ktrzy bardzo chc postawi zbrodniarza przed sdem. Karoly (Charles) Zentai zosta aresztowany przez australijsk policj federaln 8 lipca 2006 roku i czeka na ekstradycj na Wgry. 86-latek, ktry przyszed na wiat 8 padziernika 1921 roku jako Karoly Steiner, mieszka w Perth od 1950 roku, a w 2004 zosta namierzony przez Centrum Szymona Wiesenthala. Po dwch latach prawnych przepychanek wadze australijskie postanowiy aresztowa Zentaia pod zarzutem popenienia zbrodni wojennych i poczyniy przygotowania, aby odesa go do Budapesztu, gdzie mia by przesuchany przez policj. Zentai by poszukiwany w zwizku z morderstwem dokonanym w listopadzie 1944 roku na 18-letnim ydzie Peterze Balazsu. Zentai by wwczas 23-letnim chorym krlewskiej armii wgierskiej i stacjonowa w Budapeszcie. Zentai, jak wynika z informacji Centrum Szymona Wiesenthala, by jednym z trzech onierzy, ktrzy torturowali i zamordowali Balazsa. Chory Zentai, wraz z dowdc, kapitanem Bel Maderem i porucznikiem Lajosem Nagym, przez pi godzin bili nastoletniego yda. Balazs zosta aresztowany przez Zentaia w pocigu za to, e nie mia tej gwiazdy. Mody yd zmar w wyniku bestialskiego pobicia. Zentai stanowczo odrzuca oskarenie o morderstwo, twierdzc, e w czasie zdarzenia nie byo go nawet w Budapeszcie. Dowody w sprawie s sprzeczne i bardzo stare. W czerwcu 2005 roku australijska gazeta The Australian ujawnia sze zezna wiadkw z procesu onierzy zamieszanych w spraw morderstwa Balazsa. Postpowanie odbywao si przed sdem ludowym w Budapeszcie, w nowym komunistycznym pastwie, w latach 1947-1948. Oficer polityczny przesuchiwa kapitana Madera 15 listopada 1945 roku, ktry win za morderstwo obarcza por. Nagyego. Nagy stan przed sdem w 1948 roku i zosta uznany winnym zarzucanego mu czynu. Mader rwnie zosta skazany i w czasie procesu przyzna, e dopuszczono si okruciestwa wobec ofiary. Ani Mader, ani Nagy nie wspomnieli o wspsprawstwie Zentaia, ale inny onierz, Janos Mahr, przedstawi zupenie inny obraz sytuacji. Wszyscy wiedzieli, e Lajos Nagy i Zentai bili schwytanych - powiedzia Mahr. Odnoszc si bezporednio do przypadku Petera Balazsa, zezna: Bili go Nagy i Zentai. Trwao to od 15.00 do 20.00. Obecny przy tym by te Bela Mader. O tym, co si tam dziao, wnioskuj z haasw i krzykw! Syn Zentaia, Emie Steiner, zaprotestowa przeciwko zeznaniom Mahra. Wszystkie te zeznania przeciwko mojemu ojcu zostay zoone przez onierzy wgierskich... oni bali si o swoje ycie. Wiedzieli, e mj ojciec jest bezpieczny w Niem-

czech i zrzucili wszelkie zarzuty na niego, a jest to klasyczna strategia obrony1. Emie Steiner nawizywa w tej wypowiedzi do tego, e po wojnie Zentai przenis si do Niemiec, aby unikn kary w komunistycznym pastwie wgierskim. 16 kwietnia 2007 roku Zentai zoy do sdu federalnego pierwsze odwoanie od decyzji w sprawie ekstradycji z Australii. 2 marca 2009 roku pomylnie przeszed badanie za pomoc wariografii, co wzbudzio dalsze wtpliwoci w sprawie jego domniemanej winy. 12 listopada 2009 roku wadze australijskie zatwierdziy jednak ekstradycj, wywoujc ostry sprzeciw adwokatw Zentaia. Sd federalny, ku rozczarowaniu i zaskoczeniu dr. Efraima Zuroffa z Centrum Szymona Wiesenthala, ktry ujawni Zentaia, 2 lipca 2010 roku uchyli nakaz ekstradycji. Prawnicy Zentaia utrzymywali, e ekstradycja ich klienta jest niemoliwa, poniewa wadze wgierskie nie wystpiy wobec niego z adnym zarzutem, a jego powrt do Budapesztu wie si tylko z koniecznoci przesuchania przez policj. Sd stwierdzi, e rzd nie ma jurysdykcji, aby wyda nakaz ekstradycji Zentaia na tej podstawie. Malcolm McCusker, jego obroca, powiedzia w zwizku z ekstradycj: Byby to zwiastun mierci dla Zentaia. Przekazanie pana Zentaia policji byoby przygnbiajce i sprzeczne ze wzgldami humanitarnymi8. Sowa te nie zrobiy adnego wraenia na Zuroffie: Jeli jest niewinny, to niech to udowodni na sali sdowej. Wszystkie te sztuczki prawne...to typowe zachowanie kogo, kto ma co do ukrycia - nie osoby, ktra jest cakowicie pewna, e nie ma si czego wstydzi9. Centrum Szymona Wiesenthala i Zuroff osobicie trwali w przekonaniu, e Charles Zentai bra udzia nie tylko w zamordowaniu Petera Balazsa, ale take w obawach, przeladowaniach i mordowaniu innych ydw w Budapeszcie w 1944 roku. Chc wszystkim przypomnie, e kiedy zdemaskowaem Charesa Zentaia, to jego pierwsz reakcj bya ch przyjazdu na Wgry, aby mg si oczyci ze stawianych mu zarzutw - powiedzia Zuroff w 2008 roku. - Uwaam, e nadszed czas, aby stan przed sdem. Zdaj sobie spraw, e w pewnym sensie to jego dzieci stay si ofiarami. Trzeba wreszcie przesta postrzega go jako kochanego dziadka z Perth, a zacz myle o Peterze Balazsu, nastolatku, ktry zosta zamordowany Odmowa wadz Australii w sprawie ekstradycji Zentaia na Wgry wyklucza waciwie moliwo postawienia go przed sdem za zamordowanie Petera Balazsa. Zentai, ktry w 2010 roku skoczy 89 lat, mieszka jako wolny czowiek w Perth. Ekstradycja innych podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych, pochodzcych z pastw kolaborujcych z Niemcami przy zagadzie ydw, okazaa si tak samo trudna, jak w przypadku wgierskich zbrodniarzy Kepiry i Zentaia. Algimantas Dailide sta si obiektem zainteresowania wadz w lutym 1997 roku, kiedy mieszka w Cleveland, w Stanach Zjedno-

czonych. Dailide, obywatel USA od 1955 roku, przyby do tego kraju w 1950 roku i a do emerytury pracowa jako porednik w handlu nieruchomociami. W formularzach wizowych napisa, e przed przyjazdem do Ameryki by lenikiem. Sd okrgowy w Cleveland odebra mu obywatelstwo w 1997 roku, kiedy wyszo na jaw, e w czasie wojny Dailide by czonkiem litewskiej policji bezpieczestwa kolaborujcej z Niemcami oraz uczestniczy w mordowaniu Polakw i ydw. Amerykaski sd apelacyjny podtrzyma decyzj o pozbawieniu go obywatelstwa podjt w Ohio, a w 1999 roku podejrzany o zbrodnie wojenne przenis si na Floryd. Po dugotrwaych naradach i rozwaaniach sdzia z Bradenton wyda nakaz deportacji Dailidego do Niemiec w maju 2002 roku, skd mia by zabrany na Litw, gdzie czeka na niego sd. Kolejne odwoanie zostao odrzucone i nakaz deportacji zatwierdzono w padzierniku 2003 roku. Dailide by szedziesitym podejrzanym o popenienie zbrodni wojennych, ktry podlega deportacji po decyzji wydanej przez Specjalne Biuro ledcze (Office of Special Investigations, OSI), jednostk Departamentu Sprawiedliwoci zajmujc si tropieniem nazistw, a take czwartym byym czonkiem litewskiej policji bezpieczestwa, ktremu grozi proces w rodzinnym kraju. Litewska policja bezpieczestwa bya formacj policyjn kolaborujc z nazistami, ktra istniaa od czerwca 1941 roku do czasu opuszczenia Litwy przez Niemcw, uciekajcych przed nadcigajc Armi Czerwon w 1944 roku. W jej szeregach znalazo si 400 osb, z czego 250 stacjonowao w Kownie, rodzinnym miecie Dailidego, a 130 w pniejszej stolicy Litwy - Wilnie. Litewska policja bezpieczestwa wsppracowaa i podlegaa rnym strukturom niemieckiej suby bezpieczestwa, przede wszystkim policji bezpieczestwa (Sicherheitspolizei, Sipo), policji kryminalnej (.Kriminalpolizei, Kripo) i tajnej policji SS - Sicherheitsdienst (SD). Na terenie Litwy stacjonowa take 9. i 16. puk policji SS, ktrych zadaniem byo zwalczanie partyzantw. Niemcy utworzyli w Wilnie getto i powierzyli litewskiej policji bezpieczestwa wykonywanie rnorodnych zada z zakresu bezpieczestwa i terroru. Obejmoway one dostarczanie Niemcom informacji dotyczcych komunistw i mniejszoci etnicznych, przeprowadzanie okresowych akcji skierowanych przeciwko partyzantom, przekazywanie Niemcom wykazw ydw i innych elementw niepodanych, ktrych czsto aresztowano i odsyano do getta lub przekazywano SS w celu rozstrzelania bez sdu. Niemcy i kolaborujcy z nimi Litwini utworzyli specjalne doy w lasach niedaleko Wilna, w ktrych dokonano egzekucji okoo 50 tys. ydw. Dailide wstpi do litewskiej policji bezpieczestwa w 1941 roku, wkrtce po wkroczeniu Niemcw na Litw. Bra udzia w odraajcej akcji w padzierniku 1941 roku, w kt-

rej jeden z funkcjonariuszy litewskiej policji bezpieczestwa faszywie obieca ydom, e za pienidze wywiezie ich ciarwk z Wilna. Uciekinierzy, wrd nich dzieci, zostali aresztowani przez litewsk policj bezpieczestwa, a potem przekazani SS i zgadzeni. Po wkroczeniu Sowietw na Litw Dailide zbieg do Niemiec, a stamtd do USA. Nie by jedyny, ktry wybra tak drog. Wielu czonkw litewskiej policji bezpieczestwa, w tym wikszo dowdcw, przenioso si do USA, gdzie a do koca lat 90. ukrywali swoj przeszo. Byy dowdca litewskiej policji bezpieczestwa w Wilnie, Aleksandras Lileikis, zosta pozbawiony obywatelstwa amerykaskiego w Bostonie w 1996 roku. Jego proces odwlekano wiele razy z uwagi na stan zdrowia zbrodniarza i Lileikis nie stan przed sdem, gdy zmar w wieku 93 lat. Jego zastpca Kazys Gimzauskas wrci na Litw w 1996 roku, po rozpoczciu przez Amerykanw dochodzenia przeciwko niemu w St. Petersburgu na Florydzie. Sd litewski skaza go w 2001 roku za udzia w zbrodniach przeciwko ludzkoci, ale unikn wizienia ze wzgldu na podeszy wiek. Kolejny z czonkw litewskiej policji bezpieczestwa, Adolf Milius, take mieszkaniec St. Petersburga, uciek na Litw, gdy Amerykanie zainteresowali si jego przeszoci. Zmar w 1999 roku, zanim w rodzinnym kraju wysunito przeciwko niemu jakiekolwiek zarzuty. W procesie, ktry odby si w 2004 roku w Wilnie, 85-letni Algimantas Dailide zosta uznany winnym tego, e schwyta Polakw i ydw - uciekinierw z getta - przekaza ich Niemcom, ktrzy zabili cznie 14 osb: mczyzn, kobiet i dzieci. Ofiarami byo dwch Polakw i 12 obywateli litewskich pochodzenia ydowskiego. Sd litewski podj jednak decyzj, ktra zupenie zaskoczya Centrum Szymona Wiesenthala. Dailide nie trafi do wizienia, poniewa jest stary i nie stwarza zagroenia dla spoeczestwa. Zbrodniarz w 2010 roku skoczy 89 lat, mieszka obecnie na Litwie uznany co prawda za winnego, ale nigdy nie skazany. Przypadek Dailidego, wedug Centrum Szymona Wiesenthala, dowodzi, e Litwa nie dy do ukarania nazistowskich zbrodniarzy wojennych i nie chce uzna faktu uczestnictwa swoich obywateli w masowym mordowaniu ydw. Trudno jest dyskutowa z takimi pogldami. Na dwik dzwonka przy drzwiach wejciowych do apteki Fritz Bicknese, unis wzrok znad lady, na ktrej przygotowywa jakie lekarstwa. Mczyni, ktrzy weszli do rodka, od razu wydali mu si podejrzani. Byli modzi, szczupli, ubrani w garnitury bliej nieokrelonego koloru, na gowach mieli filcowe kapelusze. Jeden z mczyzn podszed do lady i po holendersku zapyta aptekarza o nazwisko. Bicknese podejrzewa, e przybysze s z niemieckiej suby bezpieczestwa i poda im pene imi i nazwisko. Jeden z nich, Heinrich Boere, sign nagle do kieszeni marynarki i wycign pistolet. Wystraszony Bicknese cofn

si o krok. Boere wycelowa i trzykrotnie wystrzeli. Drugi z napastnikw, Jacobus Besteman, dobi lecego na posadzce krwawicego aptekarza trzema kulami. Zabjstwo Fritza Bicknesego w lipcu 1944 roku byo jednym z ponad 54 morderstw popenionych przez specjalny oddzia SS, zoony wycznie z holenderskich kolaborantw. Oddzia ten nosi nazw Sonderkommando Feldmeijer i dziaa przez rok na terenie Holandii, likwidujc podejrzanych wrogw III Rzeszy i stosujc terror za przyzwoleniem pastwa. Caa operacja nosia kryptonim Silbertanne (Srebrna joda) i rozpocza si na rozkaz Hannsa Albina Rautera, noszcego bardzo pompatyczny tytu Generalkommissar fr das Sicherheits wesen und Hhere SS - und Polizeifhrer (generalny komisarz si bezpieczestwa i wyszy dowdca SS i policji). Ten genera SS by wyjtkowo skutecznym gubernatorem okupowanej Holandii od czasu wkroczenia tam Niemcw w maju 1940 roku. Rauter, w okresie sprawowania tego urzdu, zorganizowa deportacj 110 tys. holenderskich ydw do obozw koncentracyjnych (wojn przeyo zaledwie 6 tys. deportowanych) i wysa 300 tys. Holendrw na przymusowe roboty do Rzeszy. Bezwzgldnie ciga i mordowa czonkw holenderskiego ruchu oporu i innych podejrzanych o niewaciwe pogldy. Silbertanne stanowia odpowied na seri atakw podziemia na niemieckie wojska okupacyjne oraz na kolaborujcych z Niemcami czonkw holenderskiej partii nazistowskiej NSB. Doborowa grupa 15 holenderskich SS-manw miaa stanowi szwadron mordercw Feldmeijer. Niemcy nie mieli problemw z wyselekcjonowaniem Holendrw, poniewa tysice obywateli kraju tulipanw walczyo po stronie nazistw w okresie II wojny wiatowej. Kilka miesicy po zajciu Holandii z ochotnikw zgaszajcych si do Dywizji SS Wiking utworzono puk Standarte Westland. onierze holenderscy brali udzia w walkach na froncie wschodnim. Oficjalnie ochotnicy z Holandii, ktrych liczba sigaa 7 tys., wchodzili w skad Nederlandsche SS, ale w listopadzie 1942 roku formacja zostaa przemianowana na Germaansche SS in Nederland (Germaskie SS w Niderlandach). Holendrzy, ktrzy chcieli wstpi do suby w SS, musieli spenia bardzo ostre kryteria. Kady kandydat musia udowodni aryjskie pochodzenie a do roku 1800, by niekarany, mie co najmniej 172 cm wzrostu, by zdrowy i mieci si w przedziale wieku 18-30 lat oraz podpisa zobowizanie bezwarunkowego posuszestwa wobec przeoonych. We wrzeniu 1943 roku Feldmeijer zosta skierowany do dziaa przeciwko ludnoci pnocnej Holandii, na mocy rozkazu wydanego przez sztab SD w Groningen. Szczegln aktywnoci wykazali si dwaj bracia, Pieter i Klaas Faber. Pochodzili z holenderskiej rodziny o tradycjach narodowosocjalistycznych z maego miasta Heemstede i obaj szybko zgosili si na ochotnika do SS po zajciu ich ojczyzny przez Niemcy. Znaleli si w sztabie SD, ale

zostali pniej przeniesieni do szwadronu mordercw. Bracia Faber zabili wielu ludzi, a zgromadzone przeciwko nim dowody wiadcz o tym, e wykazywali sadystyczne upodobanie w tych dziaaniach i czsto maltretowali zakadnikw. Heinrich Boere przyzna si do zabjstwa trzech osb, w tym aptekarza Fritza Bicknesego. Boere urodzi si w Niemczech, jego ojciec by Holendrem, a matka Niemk, Po skoczeniu dwch lat mieszka w Maastricht. We wrzeniu 1940 roku zgosi si na ochotnika do suby w Waffen SS. W skadzie Dywizji SS Wiking walczy na froncie wschodnim, na Kaukazie. W grudniu 1942 roku zachorowa w czasie dziaa bojowych i zosta odesany na rekonwalescencj do Maastricht. We wrzeniu 1944 roku Boere wraz z innym SS-manem, Hendrikiem Kromhoutem, zjawi si w domu Teuna de Groota, ktry prowadzi warsztat naprawy rowerw w Voorschoten. Ojciec piciorga dzieci mia powizania z antynazistami, a take ukrywa uciekinierw na zapleczu warsztatu. De Groot, ubrany w piam, zosta zastrzelony w niedzielny poranek przez Boerego, gdy zaspany szuka dokumentw tosamoci. Po zabiciu de Groota Boere i Kromhout udali si do mieszkania F.W. Kustersa. Wsadzili nieszcznika do samochodu i wywieli go za miasto. Po drodze zatrzymali pojazd pod pozorem przebitego koa i Boere zastrzeli Kustersa. Operacja Silbertanne zostaa nagle odwoana przez SS-Brigadefhrera Karla Schongartha, szefa Sipo i SD w Holandii. Pitnastu holenderskich SS-manw biorcych w niej udzia stao si zbrodniarzami wojennymi. Pieter Faber zosta aresztowany przez Brytyjczykw w 1945 roku, a nastpnie przekazany Holendrom. W Holandii stan przed sdem, ktry w styczniu 1947 roku uzna go winnym morderstwa co najmniej 11 cywilw, skaza go na kar mierci i wyrok wykonano. Jego brat Klaas rwnie trafi w rce holenderskiego wymiaru sprawiedliwoci i dosta kar mierci, ale 14 stycznia 1948 roku wyrok zamieniono mu na doywocie. Skazany trafi do wizienia w Bredzie, skd uciek 26 grudnia 1952 roku wraz z szecioma innymi byymi czonkami Feldmeijer. Zbiegowie skierowali si do pobliskich Niemiec i w nocy Klaas Faber, ju jako wolny czowiek, dotar do Ubbergen. W Niemczech Zachodnich Faber zosta uznany za obywatela kraju, poniewa, co niewiarygodne, wci obowizywao tam prawo nazistowskie, zniesione dopiero w latach 90. pod naciskiem Unii Europejskiej. Kady byy SS-man, bez wzgldu na narodowo, mg uwaa si za obywatela Niemiec na mocy ustawy Fhrer Erlass, ogoszonej przez Hitlera. Przyznawaa ona automatyczne obywatelstwo czonkom SS. Przepisy te obowizyway w Niemczech Zachodnich przez wiele lat po upadku III Rzeszy. Faber uciek do Niemiec, poniewa pastwo to nie wyraao zgody na ekstradycj swoich obywateli. Przybysz pracowa w biurze fabryki samochodw Audi w Ingolstadt, w Bawarii. Po zniesieniu przepisw Fhrer Erlass Faber sta si

nagle bezpastwowcem. W sierpniu 2010 roku do rzdu Izraela wpyn apel 150 prawnikw, ktrzy domagali si odesania go do Holandii, aby odsiedzia wyrok. Adwokat David Schonberg z Jerozolimy skierowa petycj do rzdu izraelskiego, aby Tel Awiw te domaga si ekstradycji Fabera. Izrael wystosowa pismo do ministra sprawiedliwoci Niemiec, ale jak dotd 88-letni Faber nadal przebywa na wolnoci w nowej ojczynie. Po zakoczeniu wojny Heinrich Boere spdzi dwa lata w brytyjskim obozie jenieckim, gdzie by przesuchiwany i przyzna si do trzech zabjstw, o ktrych wspomniano powyej. Brytyjczycy skupili si jednak na owieniu grubszych ryb. Boere zosta zwolniony i ukry si na terenie Holandii. Obawia si zdemaskowania i dugoletniego wizienia. Powrci do kraju, w ktrym si urodzi. Zacz nowe ycie, korzystajc z niemieckiego obywatelstwa, przyznanego mu z racji suby w SS. Pracowa w kopalni wgla, a w 1976 roku przeszed na emerytur. W 1949 roku sd holenderski skaza go zaocznie na kar mierci za trzy zabjstwa oraz wspieranie wroga i sub we wrogiej armii. Faber zosta take pozbawiony holenderskiego obywatelstwa. Po zniesieniu Fhrer Erlass przez Uni Europejsk sta si bezpastwowcem. W 1983 roku rzd zachodnioniemiecki odrzuci wniosek Holandii o ekstradycj Fabera, poniewa wadze nie miay pewnoci, czy ze wzgldw proceduralnych jest on wci obywatelem Niemiec - mimo wszystko urodzi si w Niemczech i jego matka bya Niemk. Wadze niemieckie twierdziy rwnie, e dziaania Boerego mieciy si w kategorii dopuszczalnych aktw wojny w odpowiedzi na bezprawne poczynania holenderskiego ruchu oporu. W 2007 roku sd w Akwizgranie (Aachen) orzek, e Boere moe odbywa kar doywocia w Niemczech, ale sd apelacyjny w Kolonii uchyli to orzeczenie. Stwierdzi, e skazanie Boerego w Holandii w 1949 roku byo niewane, poniewa oskarony nie mg skorzysta z obrony. 14 kwietnia 2008 roku prokurator z Dortmundu owiadczy, e przygotowuje akt oskarenia przeciwko Boeremu i wkrtce rozpocznie si jego proces. Dziaania prokuratury zostay storpedowane przez orzeczenie sdu w Akwizgranie z 8 stycznia 2008 roku, zgodnie z ktrym Boere, ze wzgldu na stan zdrowia, nie moe stan przed sdem. Farsa zwizana z t spraw trwaa nadal - sd apelacyjny w Kolonii orzek 7 lipca 2009 roku, e nic nie stoi na przeszkodzie, aby jednak nazista znalaz si na sali sdowej. Niemiecki Trybuna Konstytucyjny ostatecznie odrzuci odwoanie Boerego i wyda orzeczenie o zdolnoci oskaronego do obrony. Proces przeciwko niemu rozpocz si 28 padziernika 2009 roku w sdzie w Akwizgranie. Heinrich Boere mieszka w domu spokojnej staroci w swoim rodzinnym miecie Eschweiler. Pytany przez dziennikarzy o oskarenia stawiane 88-latkowi, powiedzia: Nie interesuje mnie to, co si wtedy wydarzyo. W rozmowach z przedstawicielami mediw robi wraenie zatwardziaego i nieskruszonego nazisty. Boere, siedzcy na

wzku inwalidzkim, odpowiadajc na pytanie o to, jak mg zabi czowieka, odpowiedzia z umiechem: To proste, pociga si za spust, strza i po wszystkim. Sprawiedliwoci stao si zado i 23 marca 2010 roku sd skaza oskaronego na doywocie. Boere powiedzia, e gdyby nie dokona zabjstw, to zostaby ukarany przez SS. Bya to oczywicie tzw. obrona norymberska, czyli twierdzenie, e konieczne byo wykonanie rozkazu przeoonych. Wiedziaem, e jeli nie wykonam rozkazu, to bd si musia zabi za zamanie przysigi. W1944 roku nie dopatrywaem si zbrodni w tym, co robiem. Dzi, po 65 atach, widz wszystko z zupenie innej perspektywy - powiedzia w czasie rozprawy. W czasie kiedy powstawaa ta ksika, wcale nie byo wiadomo, czy Boere trafi do wizienia. Mona bardzo wtpi w to, czy wadze niemieckie wyl starego i schorowanego czowieka za kraty, a to z kolei ponownie wywouje cay problem bardzo kosztownego tropienia, demaskowania i cigania yjcych nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Co to za sprawiedliwo dla ofiar, jeli skazany konsekwentnie unika kary? Niektrym zbrodniarzom udao si unikn jakiejkolwiek kary dlatego, e pastwa, w ktrych postanowili zamieszka, nie wykazuj adnej woli cigania ani ekstradowania podejrzanych do krajw, gdzie nie mog liczy na pobaliwo. Niemcy ponosz wyjtkowo du win w tym zakresie. Konsekwentnie odmawiay zgody na ekstradycj np. Klaasa Fabera i Heinricha Boerego do Holandii, chronic ich przed procesem sdowym. Przypadek Soerena Kama jest bardzo podobny. Kam urodzi si w Kopenhadze w listopadzie 1921 roku. Bardzo wczenie wykazywa sympatie nazistowskie i wstpi do Waffen-SS. Walczy na froncie wschodnim w skadzie 5. Dywizji Grenadierw Pancernych SS Wiking. Szybko awansowa na SS-Obersturmfuhrera, a za zasugi bojowe zdoby wiele odznacze, w tym Krzy Rycerski, Krzy elazny I i II klasy oraz srebrn odznak za odniesione rany. By najwyej odznaczonym ochotnikiem duskim walczcym w SS, a Krzy Rycerski, najwysze niemieckie odznaczenie wojskowe, wrczy mu osobicie Adolf Hitler. Kam, przystojny, peen wigoru blondyn, by uosobieniem wyszoci rasy aryjskiej - czyli najwaniejszych ideaw SS. 86-letni Duczyk zosta zatrzymany przez niemieck policj w swoim domu w Kempten im Allgau, maym, urokliwym miasteczku w Bawarii, lecym niewiele ponad 100 km od Monachium. Nie by to pierwszy przypadek zainteresowania si wadz osob Kama. By on poszukiwany w Danii w zwizku z morderstwem kopenhaskiego wydawcy prasowego Carla Henrika Clemmensona, ktry w czasie wojny zosta zastrzelony przez trzech napastnikw. W 1946 roku sd duski skaza na mier jednego z nich - Flemminga Helweg Larsena - a wyrok wykonano. Drugi z napastnikw - Jorgen

Valdemar Bitsch - zbieg i nigdy nie zosta ujty. Soeren Kam by hersztem tego triumwiratu mordercw, ale w 1956 roku uzyska niemieckie obywatelstwo i znalaz si poza zasigiem wadz duskich. W 1999 roku Dania wystpia do Niemiec o ekstradycj Kama. Niemcy oczywicie odrzuciy wniosek w oparciu o swoje przepisy. Wniosek zosta zoony ponownie i ponownie spotka si z odmow. 4 lutego 2007 roku Niemcy odmwiy ekstradycji, twierdzc, e zabicie Clemmensona byo zabjstwem, a nie morderstwem, co oznacza, e sprawa zostaa przedawniona i Kam za nic ju nie odpowiada. Kam przyzna, e by jednym z zabjcw wydawcy, ale nic nie mona zrobi, poniewa wadze niemieckie odrzucaj wnioski ekstradycyjne i nie wykazuj zainteresowania ukaraniem sprawcy. Duczyk uwaa, e morderstwo byo nieumylne, co jest tylko wytworem wyobrani, poniewa ciao ofiary znalezione przez policj przy drodze byo podziurawione kulami z trzech rnych pistoletw. Crka Clemmensona, Mona, powiedziaa, e ojciec mia okropn mier: Ba si i zakry twarz rkami. Powiedziano mi, e miercionone kule przebiy mu rce. Dania chce przesucha Kama w sprawie kradziey wykazu ludnoci w 1943 roku, w czasie gdy by on sierantem SS. Wykaz ten by pniej wykorzystany przez SD do aresztowania i wysania do obozu koncentracyjnego w Teresinie 500 duskich ydw, z ktrych wielu stracio tam ycie. Dr Efraim Zuroff otwarcie krytykowa Niemcy za le ulokowan... prawn solidarno z nikczemnym kolaborantem, ktry wiernie suy III Rzeszy. Kam wytrwale zaprzecza, jakoby dopuci si przestpstwa. W jedynym wywiadzie, jakiego udzieli BBC World Service w lutym 2008 roku, ten nieskruszony nazista powiedzia: Jestem porzdnym czowiekiem i nigdy nic zego nie zrobiem. Bliskie powizania Kama ze Stille Hilfe, organizacj pomagajc byym SS-manom oraz jego udzia w zjazdach weteranw SS utwierdzay jego wizerunek jako zatwardziaego nazisty. Wsppracowa z Gudrun Burwitz, crk Reichsfhrera-SS Heinricha Himmlera, ktra w wieku 81 lat jest nadal zwolenniczk neonazizmu i aktywnie pielgnuje pami o swoim ojcu. Stille Hilfe finansowaa wielu nazistw podejrzewanych o popenienie zbrodni wojennych, opacaa ich adwokatw i udzielaa im rnorodnego wsparcia. Wrd najbardziej znanych nazistw, ktrym pomagaa Burwitz i jej organizacja, byli Klaus Barbie i Erich Priebke. Organizacja liczy 25-40 czonkw, ale ma setki anonimowych sympatykw w krgach niemieckich neonazistw. Pisarz Oliver Schroem okreli Burwitz, w ktrej yach pynie krew Himmlera, mianem olniewajcej ksiniczki nazistowskiej, bogini dla wszystkich wyznawcw dawnych idei. Himmler nazywa swoj creczk Puppi (laleczka). Maa Gudrun bardzo szanowaa ojca. Po jego mierci w brytyjskiej niewoli w 1945 roku, Burwitz jeszcze

wikszym uwielbieniem i czci otaczaa weteranw SS. Stille Hilfe wypracowaa rne strategie pomocy nazistom podejrzanym o zbrodnie wojenne mieszkajcym w Niemczech. Jest to organizacja legalna, jednak prowadzi swoj dziaalno potajemnie, z dala od wcibskich oczu policji i dziennikarzy. Byy dowdca Einsatzgruppen, SS-Standartenfhrer Martin Sandberger, zmary w 2010 roku, by otaczany przez Burwitz troskliw opiek w czasie pobytu w domu spokojnej staroci w Stuttgarcie. To prawda, e pomagam tam, gdzie mog, ale nie chc o tym mwi. Zaskakujce jest to, e 60 lat po wojnie takie organizacje jak Stille Hilfe, maj si dobrze i s tak aktywne. Niemae zdziwienie musi te budzi fakt, e wadze niemieckie toleruj jej istnienie. W czasie II wojny wiatowej maa Chorwacja przeobrazia si w dogmatycznego nazistowskiego satelit na Bakanach, po inwazji Niemcw na Jugosawi na pocztku 1941 roku, ktra doprowadzia do oderwania si wielu pastw. Rzdy w Chorwacji sprawowali ustasze, faszyci i skrajni nacjonalici. Reim ustaszy ponosi odpowiedzialno za mier okoo p miliona Serbw, ydw i Romw, ktrzy zostali bezwzgldnie zgadzeni pod nadzorem nazistw w ramach ostatecznego rozwizania. Jeden z jeszcze yjcych odegra istotn rol w procesie zabijania tysicy ludzi. Dzi Georg Aschner mieszka w Austrii, do ktrej zbieg w 1945 roku. Prawdziwe nazwisko tego 97-latka to Milivoj Asner, ktry w czasie wojny by komendantem policji w maym chorwackim miecie. Miasto Pozega miao w 1941 roku okoo 7 tys. mieszkacw. Asner zosta komendantem policji 15 maja 1941 roku, majc wtedy zaledwie 29 lat. Nie tylko sumiennie wykonywa obowizki stra prawa, ale i popiera ustaszowski rzd w Zagrzebiu, gdzie studiowa prawo. Po rozszerzeniu polityki ostatecznego rozwizania na kraje satelickie Niemiec, sualczo wykonywa rozkazy deportacji setek ludzi do chorwackich obozw koncentracyjnych, gdzie wikszo jecw zostaa zamordowana. Jego ludzie aresztowali ydw, Serbw i przedstawicieli innych mniejszoci w ramach czystek etnicznych. Wikszo aresztowanych przesza przez remiz straack obiekt lecy w centrum Pozegi. Dzi odbywaj si tam zabawy i wesela, ale w 1942 roku pojmanych wprowadzano do wntrza, zabierano im rzeczy osobiste, a potem pod lufami karabinw adowano do bydlcych wagonw i wywoono do obozw. Asner nadzorowa likwidacj caej gminy ydowskiej w Pozedze. Asner mieszka obecnie w Klagenfurcie, w Austrii, z drug on. Jest w bardzo podeszym wieku, ale znalaz siy, eby w 2008 roku pj na mecz piki nonej z udziaem reprezentacji Chorwacji, a przy okazji udzieli wywiadu brytyjskiej gazecie The Sun i pozowa do zdj. Asner nie ma problemu z chodzeniem i jest zdrw jak ryba jak na prawie 100-latka. W 1945 roku, po upadku rzdu ustaszw i powstaniu komunistycznej Jugosawii, zbieg do

Austrii, gdzie uzyska obywatelstwo i by szanowanym obywatelem Klagenfurtu. Na pocztku lat 90., po przemianach politycznych w Jugosawii, Asner przedosta si przez granic i zamieszka w swoim rodzinnym miasteczku Daruvar, niedaleko Pozegi. Przez 10 lat spokojnie mieszka wrd rodakw do czasu, gdy mody entuzjasta historii nie zacz bada mrocznych lat przeszoci Pozegi. Wszystko zaczo si 10 lat temu, kiedy poszedem na ydowski cmentarz w Pozedze i zobaczyem, w jak aosnym jest stanie - powiedzia 19-letni historyk Alen Budaj. - Najgorsze byo to, e nikt nie mwi, co si z ydami stao. Cmentarz popada w ruin. Zrobio to na mnie ogromne wraenie i zaczem grzeba w dokumentach. W dokumentach archiwalnych przewijao si jedno nazwisko. Nazwisko Asnera pojawiao si we wszystkim, co miao zwizek z Holokaustem. Byem zszokowany, gdy dowiedziaem si, e on jeszcze yje i mieszka w Chorwacji. Dokumenty zostay ujawnione. Wiele z nich wydaje si potwierdza zarzuty stawiane przez Budaj a i Zuroffa z Centrum Szymona Wiesenthala, ktre wkrtce przejo ca spraw. Zachoway si dokumenty, na mocy ktrych Asner zosta mianowany komendantem policji w Pozedze oraz przeraajcy dokument z podpisem komendanta w sprawie eksmisji 64 ydowskich rodzin 18 padziernika 1941 roku, ktre nastpnie zgadzono. Asner odnis si do oskare o kolaboracj z Niemcami, starajc si jak najbardziej umniejszy swoj rol. Twierdzi, e podpisy s sfaszowane. Byem tylko komendantem miejscowej policji i zajmowaem si wykroczeniami drogowymi, drobnymi przestpstwami, kradzieami, nie miaem nic przeciwko ydom. Przyzna jednak, e uczestniczy w organizowaniu aresztowa i deportacji, ale, jak wielu innych opisywanych w tej ksice podejrzanych o zbrodnie wojenne, ucieka si do obrony norymberskiej. Nie mogem si sprzeciwia [deportacjom], bo stracibym posad - powiedzia Asner w 2005 roku. - To byli przewanie Serbowie, nie ydzi. Ministerstwo nakazao ich deportowa, moi szefowie z Ministerstwa Spraw Wewntrznych w Zagrzebiu. Gdybym odmwi, wyrzuciliby mnie z pracy. Wikszo mczyzn deportowanych przez Asnera trafiaa do pobliskiego obozu koncentracyjnego w Jasenovacu. Kompleks obozowy obejmowa pi podobozw, ktre zajmoway cznie okoo 240 km terenu nad brzegiem Sawy. Byo to jedno z najstraszniejszych miejsc stworzonych przez czowieka. W porwnaniu z takimi nazistowskimi fabrykami mierci jak Auschwitz, w Jasenovacu stranikami byli wycznie ustasze, jedni z najbardziej okrutnych przedstawicieli ludzkiego gatunku, ktrzy rozkoszowali si zabijaniem Serbw, ydw i Romw. Bardzo wiele ofiar pozbawiono ycia przy uyciu starodawnych sposobw i narzdzi. W jednym z podobozw stranicy urzdzili zawody w podrzynaniu garde. Zwy-

cizca, przy uyciu specjalnego noa, pozbawi ycia 1360 nowo przybyych w cigu jednego dnia. W Jasenovacu ludzi najpierw rozbierano, bito, a pniej podcinano im gardo albo rozcinano brzuch i wrzucano do rzeki, aby tam utonli. Jeden ze stranikw zabija winiw motkiem, miadc im czaszk. Jasenovac, lecy okoo 100 km na poudnie od Zagrzebia, zosta zaoony przez ustaszowski reim Ante Pavelicia po to, aby likwidowa tam wrogw etnicznych. W obozach zgino okoo 600 tys. ludzi, z ktrych wikszo stanowili etniczni Serbowie. W Jasenovacu zamordowano okoo 25 tys. ydw, ale od sierpnia 1942 roku chorwackich ydw wysyano do komr gazowych w Auschwitz. W chorwackim obozie mordowano ofiary w masowych egzekucjach, ktrych dokonywano zgodnie z nazistowskimi metodami. Piece do wypalania cegie przerabiano na krematoria, do ktrych stranicy wrzucali ludzi, aby ich tam ywcem spali. Stosowano take samochodowe komory gazowe i mordowano jecw przy uyciu cyklonuB albo dwutlenku siarki. W kwietniu 1945 roku ustasze wysadzili obiekty obozowe po buncie winiw. Dla zatarcia wszelkich ladw potwornych zbrodni wymordowali resztk winiw. W okresie ustaszowskich rzdw w Chorwacji zgino 700 tys. ludzi. Asner przyj zasad zaprzeczania samemu sobie we wszystkich wywiadach i rozmowach z dziennikarzami na temat jego wojennej przeszoci. W 2005 roku przyzna, e dokonywa deportacji na rozkaz przeoonych, ale w 2008 roku cakowicie zmieni front i faszywie zaprzecza, e deportacje i mordowanie w ogle miay miejsce. Nie wiem o nikim, kto zosta deportowany z Pozegi. Nikogo nie zamordowano. Nie syszaem o adnej rodzinie pomordowanej w Pozedze. W 2008 roku powiedzia, odnoszc si do deportacji, ktre wedug zachowanych dokumentw organizowa: Taki nie byem. Nigdy, nigdy nie braem w tym udziau. Budaj przekaza materiay obciajce Asnera dr. Zuroffowi, ktry od razu oceni, e Centrum Szymona Wiesenthala otrzymao wany argument w sprawie zbrodniarza wojennego. Zuroff z kolei przesa akta chorwackiemu prezydentowi Stipe Mesiciovi, ktry sam bdc prawnikiem poleci, aby zapozna si z nimi szef policji Mladen Baji. Prezydent rwnie owiadczy, e Asner nie moe opuszcza kraju w czasie prowadzenia ledztwa. Niestety, tak si wanie stao. Znajomi ostrzegli mnie, e oni [Alen Budaj i Zurojf] prbuj mnie skompromitowa - powiedzia Asner. - Mam 92 lata i po prostu chc mie spokj. Przez 10 lat przebywaem w Daruvarze, a nage teraz pojawia si ten yd [Budaj] i kady mu wierzy tylko dlatego, e on jest ydem. Dokadnie tego samego dnia, w ktrym prezydent Mesi wyda zakaz opuszczania kraju przez Asnera, podejrzany o zbrodnie wojenne spakowa si i samochodem przejecha przez granic do Austrii. Dr Zuroff zwrci si do wadz tego pastwa z nadziej na to, e Wiede odele Asnera z powrotem do Chorwacji. Niestety, nie przewidzia

tego, e uciekinier uzyska pomoc od najwyszych czynnikw. Nie kto inny, jak Joerg Haider, polityk z kontrowersyjnej austriackiej Partii Wolnoci i gubernator Karyntii, na terenie ktrej mieszka Asner, w 2008 roku udzieli zbrodniarzowi poparcia. To bardzo mila rodzina. Wszyscy ich cenimy - powiedzia Haider o Asnerze i jego onie. - Spokojnie mieszka wrd nas przez wiele lat i powinien wrd nas doczeka koca swych dni - doda Haider na konferencji prasowej. Wadze austriackie faktycznie nie wykazay zainteresowania wymierzeniem sprawiedliwoci Asnerowi ani innym podejrzanym o popenienie zbrodni wojennych. W 2005 roku Chorwacja postawia Asnerowi zarzut dokonania zbrodni w Pozedze w latach 1941-1942, a w lutym 2006 roku austriacki wymiar sprawiedliwoci potwierdzi, e rozwaa kwesti ewentualnego aresztowania podejrzanego. Sd orzek, e Asner nie moe podlega ekstradycji, poniewa jest obywatelem Austrii. Takie stanowisko zajmuj take wadze ssiednich Niemiec. Pniejsze dochodzenie prowadzone w Karyntii wykazao, e Asner moe nie mie ju obywatelstwa Austrii. Wadze tego kraju nie zdecydoway o podjciu adnych krokw wobec tego zbrodniarza wojennego, mimo e znajdowa si na licie poszukiwanych przez Interpol. Dr Efraim Zuroff uwaa, e pogldy wyraane przez Joerga Haidera na temat Asnera odzwierciedlaj obecny klimat polityczny w Austrii, ktry w pewnych krgach jest wyjtkowo sprzyjajcy podejrzanym o zbrodnie wojenne. Dr Zuroff czsto wyraa si krytycznie wobec zabiegw Asnera o uznanie go za niezdolnego do stawienia si przed sdem z powodu demencji. Dziennikarze, ktrzy mieli okazj z nim rozmawia, odnosili wraenie, e jest on nadzwyczaj sprawny intelektualnie, biorc pod uwag jego zaawansowany wiek. Od pocztku podejrzewalimy, e Asner moe udawa, abymy nabrali przekonania, i co jej z nim nie w porzdku. atwiej byo symulowa jakie kopoty z pamici, ni niesprawno fizyczny. Manfred Hermhofer, rzecznik sdu federalnego w Klagenfurcie - miecie, w ktrym mieszka Asner - odpowiadajc na krytyczne uwagi Zuroffa, powiedzia, nawizujc do amerykaskiego wizienia na Kubie: Austria to pastwo konstytucyjne, a nie Guantanamo. Nie wyrzucamy swoich obywateli za burt dla korzyci politycznych. Wywiad z 2008 roku dla brytyjskiego tabloidu The Sun potwierdzi, e wielu ludzi podejrzewao Asnera o to, i jest cakowicie sprawny umysowo i moe stan przed sdem, aby ponie odpowiedzialno za swoje zbrodnie. W zwizku z tym wywiadem dr Zuroff spotka si w czerwcu 2008 roku z austriack minister sprawiedliwoci Mari Berger i poprosi j o to, aby zagraniczni specjalici przebadali podejrzanego. Berger odrzucia t prob, ale trzy miesice pniej zmienia zdanie. Szwajcarski specjalista dr Marc Graf mia zbada

Asnera. Przez wiele miesicy nic jednak si nie dziao. Dopiero w kwietniu 2009 roku niemiecki psychiatra i biegy sdowy dr Norbert Nedopil zbada Asnera i uzna, e stan jego zdrowia uniemoliwia mu udzia w procesie sdowym. Zuroff bardzo sceptycznie wypowiedzia si w tej sprawie. Fakt tak dugiej zwokiw badaniu jednoznacznie wiadczy o tym, e wadze austriackie nie przywizuj do tego wielkiej wagi, e w Wiedniu brak woli politycznej, aby kara nazistowskich zbrodniarzy za wojenne przestpstwa. Zuroff doda, e w Austrii w cigu ostatnich 30 lat nie skazano ani jednego nazistowskiego zbrodniarza wojennego i okreli to jako beznadziejny wynik. Milivoj Asner spdza ostatnie lata ycia jako wolny obywatel Austrii, ktrego konstytucja chroni przed odpowiedzialnoci za dziaania sprzed prawie 70 lat i ktry ma wiadomo braku woli politycznej w nowej ojczynie, aby go postawi przed sdem. Wie take, e dopki przebywa w Austrii, to nic mu nie grozi ani ze strony Efraima Zuroffa, ani Centrum Szymona Wiesenthala. Kilka miesicy temu zastrzeliem wszystkich ydw, ktrzy znaleli si w moim rejonie, zebraem wszystkie ydowskie kobiety i dzieci w obozie, a przy pomocy SD zdobyem samochd do odwszawiania, co sprawi, e w cigu 2-4 tygodni cay obz zostanie ostatecznie wyczyszczony. Tak napisa dr Harald Turner do SS-Gruppenfhrera Karla Wolffa, szefa gabinetu Himmlera. Turner by dowdc SS w okupowanej przez Niemcw Serbii. Po inwazji Jugosawii wiksza cz jej terytorium znalaza si w granicach Niepodlegego Pastwa Chorwackiego, rzdzonego tward rk przez ustaszowski reim Ante Pavelicia. Z pozostaej czci utworzono kadubow Serbi, w ktrej w 1941 roku Niemcy powoali marionetkowy gabinet Nedicia. Postanowili, tak jak w Chorwacji, realizowa tam polityk Holokaustu. SS-Oberfhrer Emanuel Schafer zosta szefem nazistowskiej policji bezpieczestwa i poleci Turnerowi zabicie wszystkich ydw, ktrzy wpadn w jego rce. Turner uy eufemizmu samochd do odwszawiania w pimie z 11 kwietnia 1942 roku, wysanym do Wolffa w Berlinie. Mia oczywicie na myli samochodow komor gazow, zaprojektowan przez SS-Standartenfhrera Waltera Rauffa dla potrzeb Einsatzgruppen na froncie wschodnim, zanim w wielu obozach koncentracyjnych wprowadzono stacjonarne komory do umiercania gazem. Jednym z Niemcw, ktrych zadaniem byo adowanie niewinnych ydowskich kobiet i dzieci do takiego samochodu, by Peter Egner, urodzony w Jugosawii. Od 1960 roku Egner mieszka w Seattle, w USA, ale w 2008 roku rozptaa si nad nim prawdziwa burza. 88-letni Egner by podoficerem SS. Serbia stawia mu zarzut udziau w eksterminacji 6280 ydowskich kobiet i dzieci z rozkazu Turnera. Ofiary zabierano z obozu koncentracyjnego Sajmiste w Belgradzie i po kilkanacie osb adowano do samochodu. Po drodze do wsi

Jajinci nieszcznicy ginli zagazowani spalinami. Zwoki wrzucano do masowych grobw przygotowanych w tej wsi. Kurs samochodu powtarzany by wielokrotnie, a w wyniku caej akcji zginy tysice ludzi. Egnerowi zarzuca si przymusowy zaadunek samochodu, wykonywanie funkcji stranika, ktry nadzorowa grupy ydw przeznaczonych na mier. Obecnie Egner mieszka w orodku dla starszych osb w Eastside, pod Seattle. Nazista, jako wdowiec, przyby do Stanw Zjednoczonych w 1960 roku i po piciu latach uzyska amerykaskie obywatelstwo. W 2008 roku Serbia oficjalnie zadaa jego ekstradycji w zwizku z oskareniem o zorganizowanie i nakanianie do ludobjstwa, dokonanie ludobjstwa i zbrodnie wojenne przeciwko ludnoci cywilnej w okresie od grudnia 1941 do maja 1942 roku. Egner, po zdemaskowaniu, oczywicie odrzuca wszelkie zarzuty i udzia w tych zbrodniach. Wadze amerykaskie wszczy postpowanie majce na celu pozbawienie go obywatelstwa i deportowanie, ale zachowa paszport, gdy okazao si, e nie podlega przepisom o utracie obywatelstwa z racji nazistowskiej przeszoci. Caa ta sprawa odmienia moje ycie - powiedzia Egner w 2010 roku. - Ludzie do mnie dzwonili, gdy wszystko przedostao si do publicznej wiadomoci. Kto zada mi pytanie: Czy jest pan nazist?, ale odoyem suchawk. Potem dzwonili z Serbii. Zmieniem i zastrzegem numer telefonu. Nie otwieram drzwi nikomu, kogo nie znam i sprawdzam wszystkie telefony. Egner wci podkrela, e jest niewinny i odrzuca zarzuty stawiane mu przez Serbi. Artykuy w gazetach zupenie mnie dobijaj. Nie wiem, jak mona pisa takie oszczerstwa na mj temat. Egner by szczeglnie zaniepokojony reakcj na oskarenia ssiadw z najbliszego otoczenia, wrd ktrych jest sporo ydw. Wikszo mieszkacw traktuje mnie yczliwie, ale niektrzy zupenie mnie ignoruj. Nawet ci, ktrzy s uprzejmi, patrz na mnie jako dziwnie. Z ich twarzy mona wyczyta wtpliwoci co do mojej osoby. Ludzie pytaj mnie, jak si czuj, ale nie wiem, jak mam im odpowiada. Egner w dalszym cigu mieszka w Seattle, a jego adwokaci zajmuj si spraw zarzutw stawianych przez serbski wymiar sprawiedliwoci. Przeoony Egnera z czasw wojny, Emanuel Schafer, etniczny Niemiec urodzony na terenach dzisiejszych Czech, stan po wojnie przed sdem w Niemczech i zosta skazany tylko na sze i p roku wizienia za zamordowanie 6280 ydowskich kobiet i dzieci. Zmar pniej na wolnoci w 1974 roku, w wieku 74 lat. Jego wsppracownik, dr Turner, zosta zgadzony w Jugosawii w 1947 roku.

Rozdzia 12
Nadzieja
Przynajmniej kilku nazistowskich mordercw stanie w najbliszym czasie przed sdem, mimo do rozpowszechnionego zaoenia, e jest ju za pno na to, aby ich odda w rce sprawiedliwoci. Dr Efraim Zuroff, Centrum Szymona Wiesenthala

Centrum Szymona Wiesenthala w Izraelu nie ustaje w dziaaniach majcych na celu wytropienie nazistowskich zbrodniarzy wojennych - niezalenie od tego, gdzie mog przebywa. Centrum publikuje sprawozdanie z dziaalnoci za kady rok obrachunkowy, a ostatni obejmuje okres od 1 kwietnia 2009 do 31 marca 2010 roku [wg stanu na czas pisania tej ksiki - przyp. tum.]. Autor sprawozdania, dr Efraim Zuroff, klasyfikuje poszczeglne pastwa pod wzgldem ich zaangaowania w ciganie zbrodniarzy wojennych. W 2010 roku na czele listy, jako kraje najbardziej aktywne, znalazy si Stany Zjednoczone i Niemcy. Wielka Brytania otrzymaa zaledwie ocen D, co oznacza, e braki materiaw dowodowych i lamazarne ledztwa nie doprowadziy w tym pastwie do postawienia komukolwiek zarzutw. Mieszka tam nadal wielu podejrzanych o popenienie zbrodni wojennych, a wikszo z nich stanowi byli czonkowie ukraiskich oddziaw SS z 14. Dywizji Grenadierw Waffen-SS Galizien. W 1947 roku zezwolono 7100 Ukraicom na osiedlenie si w Wielkiej Brytanii. W Niemczech wznowiono ciganie zbrodniarzy wojennych po zmianie polityki w tym zakresie. Zadziwiajca jest obojtno krajw wschodnioeuropejskich, takich jak Wgry, wobec karania zdemaskowanych podejrzanych o zbrodnie, ktrzy pozostaj na wolnoci - Zuroff podkrela zwaszcza przypadek dr. Sandora Kepiry. W czasie powstawania tej ksiki okazao si, e wcale nieatwo doprowadzi staruszkw na sal sdow, zanim ich ycie dobiegnie koca. Lista najbardziej poszukiwanych zbrodniarzy, sporzdzona przez Centrum Szymona Wiesenthala, skurczya si o dwa nazwiska ludzi, ktrzy zmarli przed rozpoczciem procesu. Wadze niemieckie zdoay przeciwko jednemu z nich, byemu SS-Unterscharfiihrerowi Adolphowi Stormsowi, zgromadzi bardzo mocne dowody, w tym dwch yjcych wiadkw, ale oskarony zmar przed wyznaczonym

ju terminem rozprawy w wieku 90 lat. Sprawa Stormsa, sposb, w jaki zosta ujawniony i prowadzone przeciwko niemu ledztwo wiadcz o tym, e wci mona odnale podejrzanych o popenienie nazistowskich zbrodni wojennych. 5. Dywizja Pancerna SS Wiking bya elitarn jednostk niemieck, ktra walczya na froncie wschodnim. Dywizja zaliczya szlak bojowy od Ukrainy po Kaukaz, braa udzia w strasznych bitwach pod Gronym, Charkowem i najwikszym starciu si pancernych w historii, ktre nastpio w 1943 roku pod Kurskiem. Po odwrceniu losw wojny na tym froncie, Dywizja Wiking zostaa wycofana przez Europ Wschodni do Austrii, zostawiajc za sob nie tylko dokonania bojowe, ale i stosy trupw po bardzo brutalnych akcjach, w ktrych uczestniczyy puki tej formacji. Zarzuty postawione Adolphowi Stormsowi dotycz wydarze z ostatnich tygodni wojny, kiedy mocno przetrzebiona Dywizja Wiking wycofaa si na przygotowan lini obrony w Austrii. Cz stanowisk obronnych bya zbudowana przez ydowskich robotnikw przymusowych. 29 marca 1945 roku Dywizja Wiking wycofywaa si ze stanowisk obronnych w Austrii pod naporem zbliajcej si Armii Czerwonej i kierowaa si na zachd, z zamiarem poddania si Amerykanom. Storms i kilku oficerw SS zebrali grup 57 ydowskich robotnikw, ktrych nastpnie zaprowadzono do lasu w pobliu wsi Deutsch Schuetzen. Oddzia Hitlerjugend wykopa tam wielki d. Storms i jego ludzie podprowadzali ydw na skraj dou, odbierali im resztki wartociowych przedmiotw, kazali im klkn na ziemi, a nastpnie zabijali strzaem w ty gowy. Dzie pniej Storms rzekomo zastrzeli jeszcze jednego robotnika. Niemcy przepdzili kilku robotnikw z Deutsch Schuetzen do innej wsi o nazwie Hartberg. Po wojnie Storms wrci do cywilnego ycia, do emerytury pracowa jako zawiadowca na kolei, a w 2009 roku, kiedy zosta zdemaskowany, mieszka w domu spokojnej staroci w Duisburgu. Adolph Storms, podobnie jak Milivoj Asner, mieszkajcy obecnie w Austrii, zosta zdemaskowany przez studenta; w jego przypadku by nim 28-letni doktorant Andreas Forster. Mody naukowiec prowadzi badania dotyczce masakry w Deutsch Schuetzen. Przeszukiwa archiwa oddziau Hitlerjugend, ktry wykopa masowy grb, a potem zasypa ciaa pomordowanych. W starych dokumentach pojawiao si nazwisko Stormsa. Forster zastanawia si, czy sierant SS jeszcze yje i szuka osoby o takim imieniu i nazwisku w niemieckich ksikach telefonicznych. Natkn si wreszcie na kogo, kto wedug niego mg by poszukiwanym Adolphem Stormsem z SS i mieszka w domu spokojnej staroci w Duisburgu. Przekaza te informacje swojemu promotorowi, ktry uda si na spotkanie z podejrzanym. Rozmowy profesora ze Stormsem trway cznie 12 godzin. W czasie spotka 90-letni nazista przyzna,

e suy jako podoficer w Dywizji Wiking i w marcu 1945 roku, w okresie mordu w Deutsch Schuetzen, przebywa w Austrii. Twierdzi, e nie bra udziau w zabijaniu ydw, chocia w dokumentach Hitlerjugend wymienione jest jego nazwisko w zwizku z masowym grobem i egzekucj. Informacje te zostay przekazane wadzom niemieckim, ktre niezwocznie rozpoczy procedur majc na celu postawienie Stormsa w stan oskarenia. Na szczcie znaleli si yjcy wiadkowie, ktrzy mieli zeznawa w tej sprawie. Widzieli, jak Storms strzela i zabija jednego robotnika przymusowego dzie po masakrze w lesie. Ponadto w procesie mia by uyty materia dowodowy w postaci pisemnych zezna wiadkw, jakie wczeniej wykorzystywano w innych postpowaniach sdowych. Adolph Storms zakpi ze sprawiedliwoci. Zmar 28 czerwca 2010 roku, w wieku 90 lat, by moe w wyniku stresu spowodowanego ujawnieniem po tylu latach, licznych artykuw prasowych i strachu przed sdem. mier Stormsa uniemoliwia skorzystanie z bardziej otwartej i zdecydowanej polityki Niemiec w zakresie cigania sprawcw zbrodni wojennych. Przynajmniej w jego sprawie prowadzone byo dochodzenie i przedstawiono akt oskarenia - powiedzia dr Zuroff po mierci zbrodniarza1. Innym zbrodniarzem wojennym, ktry nie doczeka procesu, by Martin Sandberger, byy pukownik SS i dowdca Einsatzgruppen. W Stanach Zjednoczonych zdemaskowano niedawno kolejnego podejrzanego o nazistowskie zbrodnie wojenne, ktry dotychczas nie zosta pocignity do odpowiedzialnoci, a jego nazwisko znajduje si na licie najbardziej poszukiwanych zbrodniarzy Centrum Szymona Wiesenthala. Michai Gorszkow, bo o nim mowa, jest etnicznym Rosjaninem urodzonym w Estonii, ktry podczas niemieckiej okupacji Biaorusi by ledczym w Gestapo. Jest on oskarony o udzia w zamordowaniu okoo 3 tys. mczyzn, kobiet i dzieci w miecie Suck koo Miska. 27 padziernika 1941 roku cztery kompanie niemieckiej policji SS oraz nieznana liczba wsppracujcych z ni Litwinw dokonay aresztowania i egzekucji ludnoci ydowskiej i nieydowskiej w Sucku. Oficerowie SS otrzymali rozkaz eksterminacji caej spoecznoci ydowskiej w cigu dwch dni. Z pniejszych raportw skadanych przez miejscowych urzdnikw nazistowskiej administracji wynika jednak, e Einsatzgruppen dokonujce mordw nie zawracay sobie gowy rozrnianiem ydw od Biaorusinw. Gorszkow by jednym z pomocnikw uczestniczcych w makabrycznej rzezi, ktrej okruciestwo zaskoczyo nawet ludzi z SS i aparatu partii nazistowskiej, ktrzy wykonywali wadz na Biaorusi. General Komissarfr Weissruthenien (Generalny Komisarz ds. Biaorusi) Wilhelm Kube by oburzony masakr - przede wszystkim dlatego, e to nie on j zarzdzi i nie by o niej poinformowany, a ponadto zabijanie Biaorusinw wraz z ydami burzyo jego wysiki zmierzajce do przekonania Biaorusi, aby stana po stronie Niemiec przeciwko Sowietom.

Podczas akcji miasto stao si aren terroru - napisa Kube w penym oburzenia licie skierowanym do bezdusznego Heinricha Himmlera. - ydzi i Biaorusini [sic!] byli wycigani z domw z nieopisan brutalnoci przez oficerw niemieckiej policji, a zwaszcza litewskich partyzantw. Wszdzie na ulicach sycha byo strzay i rosy stosy cia zabitych ydw. Biaorusini robili wszystko, eby wyrwa si z okrenia. Okruciestwo, do jakiego doszo w Sucku, pokazao prawdziwe oblicze nazizmu i stosunek do potencjalnych sojusznikw. Himmler nie pozwoliby na to, aby dyplomacja stawiaa mu przeszkody w realizacji jego witego obowizku oczyszczenia Europy z ydw wszelkimi moliwymi sposobami. Kube gono protestowa przeciwko okruciestwu w trakcie masakry, ale nie mona go uwaa za liberalnego nazist czy filantropa. By, jak jego koledzy z SS, potworem, ktry przyglda si i mia, gdy podczas likwidacji miskiego getta 2 marca 1942 roku mae ydowskie dzieci wrzucono do wielkich zbiornikw piasku, w ktrym zapady si i udusiy - a nawet rzuca im cukierki. Na szczcie dla ogu, Wilhelm Kube zosta zabity w swoim wasnym ku 22 wrzenia 1943 roku. Jego biaoruska suca umiecia adunek wybuchowy w termoforze i dosownie wysaa go do pieka. Himmler rzekomo wcale si tym nie zmartwi, poniewa uwaa, e Kube jest zbyt yczliwy dla miejscowej ludnoci. W odwecie SS i tak rozstrzelay ponad tysic mczyzn mieszkacw Miska. Zabjczym SS-mana otrzymaa za swj czyn tytu Bohatera Zwizku Radzieckiego. Michai Gorszkow uczestniczy w masakrze w Sucku, a pniej pomaga Niemcom utrzyma pastwo policyjne na Biaorusi, pracujc dla Gestapo jako brutalny ledczy, ktry tpi ydw i bojownikw ruchu oporu. Po wojnie jakim cudem znalaz si w Stanach Zjednoczonych, gdzie jako Michael Gorshkow uzyska obywatelstwo w 1963 roku. W 2002 roku zbieg z USA przed rozpoczciem procedury odebrania obywatelstwa i deportacji. Polecia samolotem do kraju, w ktrym si urodzi. W tym samym roku nadano mu obywatelstwo estoskie. Wadze Estonii prowadziy dochodzenie w sprawie domniemanych zbrodni wojennych popenionych przez Gorszkowa, ale ani nie przedstawiy adnych rezultatw, ani nie ujawniy jeszcze miejsca jego pobytu. Centrum Szymona Wiesenthala moe jedynie poda jego nazwisko i posiadane na jego temat informacje oraz wywiera nacisk na Estoni, aby podja stosowne dziaania, zanim nie bdzie za pno. Mona powiedzie, e w wymiarze globalnym coraz wicej podejrzanych o nazistowskie zbrodnie wojenne trafia przed oblicze sdu lub staje si przedmiotem dochodzenia. Od stycznia 2001 roku za nazistowskie zbrodnie wojenne skazano 77 osb, a kolejnym 51 postawiono zarzuty i wszczto setki postpowa - pisze dr Zuroff. - Przynajmniej kilku nazi-

stowskich mordercw stanie w najbliszym czasie przed sdem, mimo do rozpowszechnionego zaoenia, e jest ju za pno na to, aby ich odda w rce sprawiedliwoci, chocia liczby mwi co innego. Zuroff stwierdza, co ciekawe, e to nie zaawansowany wiek podejrzanych, a brak woli politycznej w wielu krajach ogranicza liczb byych nazistw trafiajcych pod sd. Centrum Szymona Wiesenthala podaje, e najwaniejsi poszukiwani lub oczekujcy na proces zbrodniarze nazistowscy to: 1.Dr Sandor Kepiro (Wgry) 2.Milivoj Asner (Austria) 3.Samuel Kunz (Niemcy) 4.Karoly Zentai (Australia) 5.Soeren Kam (Niemcy) 6.Pefer Egner (Stany Zjednoczone) 7.Algimantas Dailide (Niemcy) 8.Michai Gorszkow (Estonia) [Uwaga: do czerwca 2010 roku na licie pod nr 4 znajdowa si Adolph Storms (Niemcy), ale podejrzany zmar w wieku 90 lat przed rozpoczciem procesu. Do listopada 2010 na licie pod nr 5 widniao nazwisko Klaasa Carla Fabera (Niemcy), ale podejrzany zmar zanim stan przed sdem]. Poszukiwani s nadal dwaj niej wymienieni nazistowscy uciekinierzy, jednak nieznane s ani miejsca ich pobytu, ani ostatnio nigdzie ich nie widziano: 1.Dr Alois Brunner (Syria) 2.Dr Aribert Heim (kraj pobytu nieznany)