Listy od Piotr a Piotra

Wkilku moich pierwszych listach staraem si przybliy Ci ze strony praktycznej tak popularne elementy jak rezystory ikondensatory. Po przeduonej przerwie wakacyjnej, podczas ktrej przedstawiem Ci gar rad na temat wykorzystania podzespow zastpczych, powracam do elementw podstawowych. Na warsztat bierzemy elementy indukcyjne: dawiki, cewki itransformatory.

Elementy indukcyjne
FUNDAMENTY ELEKTRONIKI

cz 1
Wnajbliszych dwch odcinkach, nie jako przy okazji omawiania cewek, po wrc te do pewnych wiadomoci pod stawowych. Do redakcji nadchodzi bo wiem mnstwo listw zprobami oin formacje dla zupenie pocztkujcych. Wiem dobrze, e wikszo elektroni kw nie rozumie do koca zagadnie zwizanych zmagnetyzmem. Powiem wicej nawet wielu inynierw, ktrzy na studiach musieli zdawa ztego egza miny, ma kopoty zpraktycznym wyko rzystaniem swej wiedzy omagnetyzmie. Nie dziwi si temu wszystkie podrcz niki iopracowania, jakie dotychczas na potkaem, przedstawiaj spraw wspo sb, powiedziabym suchy iniepraktycz ny. Co prawda podane informacje s rze telne iprawdziwe, ale nie bardzo wiado mo, jak je ugry, czyli jak je dopasowa do praktyki. Mam wic wiadomo, e staj przed trudnym zadaniem sprbuj bo wiem przystpnie wytumaczy Ci pod stawy magnetyzmu ipokaza, e wdzia aniu cewek itransformatorw nie ma nic magicznego czy niepojtego. Poniewa temat jest rzeczywicie nie atwy, podejd do niego kilkakrotnie: Najpierw na przykadzie modelu hyd raulicznego poka Ci zarys zagadnienia. Bdzie to tumaczenie wrcz opatolo giczne nie irytuj si, e sigam do ta kich przykadw list ten bd czyta take zupenie pocztkujcy. Wtej cz ci podane bd najwaniejsze zasady izjawiska dotyczce indukcyjnoci oraz niezbdne wzory. Wdrugim podejciu przedstawi mi nimum wiedzy oelementach indukcyj nych, jaka jest potrzebna rednio za awansowanemu elektronikowihobby cie. Wmiar moliwoci postaram si przybliy podstawy fizyczne, eby zro zumia, co dzieje si wrdzeniu cewki czy transformatora, ijak to wpywa na para metry danego elementu indukcyjnego. Zaczynamy! Na pewno wiesz, co to jest cewka in dukcyjna. Najprociej mwic jest to ele ment skadajcy si zpewnej iloci zwo jw drutu. Zwykle cewka nawinita jest na jakim plastikowym korpusie (karka sie); najczciej zawiera rdze zmateria u ferromagnetycznego (ferrytowy lub zblach transformatorowych). Podstawo

Rys. 1. Hydrauliczna analogia obwodu elektrycznego.

64

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

Listy od Piotr a Piotra

ciwnym kierunku. Poziom wody wrurze stopniowo opadnie (napicie na konden satorze obniy si do zera; kondensator si rozaduje). Znw jest to dobra analogia adowania irozadowania obwodu RC. Zauwa czym wiksza wysoko supa wody, tym wiksze wytwarza on cinienie po ziom wody wpionowej otwartej rurze odpowiada wic napiciu. Natomiast pojemno kondensatora Rys. 2. Ukad elektryczny analogiczny do ukadu z rysunku 1. moemy zilustrowa gruboci, czy red nic rury. Jeli rura bdzie cienka, to wy wym parametrem cewki jest indukcyj SEM lub Estd na rysunku 2pokazano starczy maa ilo wody, eby j napeni no, wyraana whenrach (lub milihen obok rdo napicia jako szeregowe po do okrelonej wysokoci. rach, czy mikrohenrach). Na schematach czenie rda napiciowego osile elek Wobwodach hydraulicznych czsto elektrycznych cewki oznacza si symbo tromotorycznej Eirezystancji wewntr stosuje si zawory jednokierunkowe. lem L; Lto rwnie oznaczenie indukcyj znej Rw. Wnajprostszej postaci jest to metalowy noci. Jeli otworzymy zawr gwny (ze krek, ktry wstanie spoczynku ley na wrzemy styki przecznika S1), to wob gniedzie izamyka przekrj rury. Gdy ci Model hydrauliczny wodzie zacznie pyn woda (prd). Ja nienie wody na wejciu zaworu bdzie Wksikach dla pocztkujcych, dla ka cz wody (prdu), popynie przez wiksze ni na jego wyjciu, to krek zo atwego wprowadzenia izilustrowania zwk 1(rezystor R1). Czym wikszy stanie podniesiony iprzez zwk 3po poj zdziedziny elektrycznoci, czsto opr, czyli ciesza zwka (wiksza re pynie woda. Oczywicie ilustruje to dzia przedstawia si hydrauliczn analogi zystancja R1), tym mniejszy przepyw anie diody Dzrysunku 2. Znw analogia obwodu elektrycznego. Jest to oczywi wody (prd) doskonale czujemy to intui jest dobra, bowiem podniesienie krka cie spore uproszczenie, jednak znakomi cyjnie. Dobrze ilustruje to prawo Ohma, wymaga pewnej energii. Energia nie mo cie pokazuje najwaniejsze zagadnienia mwice i prd pyncy przez rezystor e wzi si zniczego krek zostanie izalenoci. Taki prosty model instalacji jest wprost proporcjonalny do napicia, podniesiony kosztem energii niesionej wodnej zobaczysz na rysunku 1 1. Mamy aodwrotnie proporcjonalny do oporu (re przez wod, inaczej mwic zaobserwu na nim pomp, zawr gwny, cztery zystancji) tego rezystora. jemy spadek cinienia na zaworze. Tak zwki, dug pionow rur (otwart na Podobnie czenie szeregowe irw samo na diodzie pprzewodnikowej wy grnym koncu), zawr jednokierunkowy nolege zwek odpowiada czeniu re stpuje przy przepywie prdu pewien iturbin. Na rysunku 2 2pokazaem elekt zystorw. spadek napicia (dla zwykych diod krze ryczny odpowiednik takiego obwodu. Zauwa, e moe istnie cinienie bez mowych 0,5...0,8V, zalenie od wartoci Wobwodach elektrycznych mwimy przepywu wody (pompa pracuje, zawr prdu). onapiciu zasilania ukadu; napicie zamknity), ale nie moe wystpi prze Ateraz wreszcie przechodzimy do in oznacza si wskrcie liter U. Jednostk pyw bez rnicy cinie. dukcyjnoci. Wyobra sobie, e turbina napicia elektrycznego jest wolt, ozna Tak samo wobwodzie elektrycznym pokazana na rysunku 1nie jest napdza czany wskrcie V(od nazwiska fizyka moe wystpowa napicie, aprd nie na imoe obraca si swobodnie wobu woskiego Giovanni Volta). bdzie pyn (np. niepodczona bateria), kierunkach. Na wale tej turbiny zainstalo Wobwodach elektrycznych moe py ale nie moe popyn prd, jeli nie wy wano koo zamachowe. Jak zareaguje n prd. Prd elektryczny jest to wpier stpi napicie. turbina, gdy otworzymy zawr gwny? wszym przyblieniu ruch elektronw. Na Idmy dalej. Po otwarciu zaworu Woda nie popynie przez ni od razu tur tenie prdu, czyli w uproszczeniu ilo (zwarciu S1), woda pynca przez zwk bina zuwagi na cikie koo zamachowe elektronw przepywajcych w jednost 2(prd pyncy przez rezystor R2) bdzie zacznie si pomau obraca istopniowo ce czasu, oznaczamy liter I, jednostk powodowaa podnoszenie poziomu wo nabiera prdkoci. Zczasem prdko natenia prdu jest amper (w skrcie dy wpionowej rurze (adowanie konden obrotowa ustali si przepyw wody A), wywodzcy si od nazwiska francus satora C1). Poziom wody wrurze (napi przez zwk 4ustabilizuje si na odpo kiego fizyka Andre M. Ampere. Wco cie na kondensatorze C1) nie bdzie pod wiedniej wartoci zalenej tylko od prze dziennej praktyce zamiast: natenie pr nosi si wnieskoczono, atylko do kroju zwki. Gdyby to bya turbina ideal du, mwimy wskrcie: prd. momentu, a ci na, pracujca bez Ateraz bardzo wana informacja: od nienie supa wody strat wywoanych Cewka indukcyjna ma zdolno powiednikiem napicia elektrycznego zrwna si zcinie tarciem, wtedy przeciwstawiania si zmianom jest cinienie wody, aodpowiednikiem niem wytwarza wstanie ustalo natenia prdu przepyw, czyli po pros nym przez pomp nym, midzy jej prdu wobwodzie. tu ilo przepywajcej wody. (napicie na kon wejciem, awy Indukcyjno jest miar tej Pompa hydrauliczna wytwarza pewne densatorze zrwna jciem nie wyst zdolnoci. cinienie. Jeli zamkniemy zawr gw si znapiciem ba piby spadek ci ny (co wobwodzie elektrycznym odpo terii). Wtedy nienia. Wprakty wiada rozczeniu przecznika S1), wte wzwce 2(rezystorze R2) przestanie ce, cz energii wody bdzie zuywana dy woda nie bdzie moga pyn ipracu pyn woda (prd). Wstanie ustalonym, na pokonanie tarcia welementach turbi jca pompa wytworzy pewne cinienie wobwodzie zwki 2irury (R2 C1) nic ny, wic zaobserwujemy pewien nie maksymalne, zalene od konstrukcji si nie bdzie dziao. Ale gdybymy za wielki spadek cinienia midzy wejciem pompy. To cinienie maksymalne, wob mknli zawr (rozczyli przecznik S1), awyjciem turbiny. wodzie elektrycznym mona porwna wtedy przez zwk 2(rezystor R2) zacz Znw mamy dobr analogi turbina do siy elektromotorycznej, oznaczanej nie pyn woda (prd), tyle e wprze zkoem zamachowym wietnie ilustruje

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

65

Listy od Piotr a Piotra

E=LI2/2 Na razie wspomn Ci tylko, e kon densator gromadzi energi wpolu elekt rycznym, acewka wpolu magnetycz nym. Nie przejmuj si, jeli nie wiesz, co to jest pole elektryczne imagnetyczne. Szczerze mwic, ja te nie potrafi ci te go do koca wyjani. Definicja ksiko wa niewiele mwi, ana podstawie mate riau podawanego wszkole nie bardzo potrafimy sobie wyobrazi mechanizmu przenoszenia energii wprni. Dogbne wyjanienie zjawisk elektromagnetycz nych naprawd nie jest takie proste opi suje je teoria pola elektromagnetycznego wykorzystujca wysz matematyk. Moe co syszae orwnaniach Max wella? Atak naprawd, to chyba aden fizyk na wiecie nie ma penego obrazu sprawy. Oczekujemy wielkiego przeo mu wfizyce, odkry na miar Kopernika iEinsteina. Na razie mamy tylko przybli ony obraz, sporo hipotez iwci czeka my na Wielk Teori Unifikacji, ktra miejmy nadziej, wyjani wprzystpny iwzgldnie prosty sposb take sprawy zwizane zmagnetyzmem. Poniewa zarwno kondensator, jak icewka mog magazynowa energi, awic wpewnych sytuacjach bd sta nowi rdo zasilania. Pisaem ci, e pro dukowane s kondensatory opojemno ciach rzdu 1farada, przeznaczone do ro Magazynowanie energii li baterii rezerwowej dla podtrzymywania Powr teraz do rysunku 1. Masz chy zawartoci pamici wsystemach kom ba wiadomo, e zarwno wnapenio puterowych. Innym przykadem s prze nej wod rurze, jak iobracajcej si turbi twornice pojemnociowe (np. przetwor nie, mona zgromadzi jak ilo ener nica opisana wEdW 7/96 str. 43), zwyke gii. Energi t mona potem odzyska. transformatory sieciowe, oraz wszelkie Pomyl nie ma rnicy, czy cinienie zo go typu zasilacze iprzetwornice impulso stao wytworzone we zawierajce in przez pomp, czy dukcyjnoci. Zarwno wkondensatorze, jak przez wysoki sup Cho wkon iwcewce mona zmagazyno wody. densatorach i cew wa pewn ilo energii. Tak samo jest z kach, z jakimi zwykle Energi t mona potem naadowanym kon mamy do czynie densatorem icew nia, jednorazowo odzyska. k, przez ktr py mona zmagazyno nie prd. Inaczej mwic, kondensator wa tylko niewielk ilo energii, istnieje icewka moe wpewnych warunkach prosty sposb, aby mimo wszystko prze peni rol rda energii. nie znaczne moce wystarczy zwik Aod czego zaley ilo zgromadzonej szy czstotliwo, czyli ilo cykli ado energii? Czujesz chyba intuicyjnie, e wanie/rozadowanie wjednostce czasu. energia zgromadzona wrurze (kondensa T spraw bliej zajmiemy si za jaki torze) zaley od wysokoci supa wody, czas przy omawianiu zasilaczy impulso czyli cinienia (napicia na kondensato wych. rze) oraz od gruboci rury (pojemnoci Teraz osobicie przekonaj si omoli kondensatora). Podobnie energia zgro wociach gromadzenia energii wkon madzona wturbinie (cewce) zaley od densatorach ikoniecznie przeprowad bezwadnoci koa zamachowego (induk prosty eksperyment: naaduj kondensa cyjnoci) oraz od prdkoci obrotowej tor elektrolityczny opojemnoci 220... wynikajcej zprzepywu (od natenia 2200 mikrofaradw, doczajc go na kil prdu). ka minut do zasilacza 12V (eby go przy Teraz ju masz jak na doni sens zna okazji uformowa), apotem rozaduj uy nych ze szkoy wzorw na energi zgro wajc jakiejkolwiek diody LED poczo madzon wkondensatorze icewce: nej szergowo zrezystorem 470W ...1kW . E=CU2/2 Jak widzisz czas bysku jest krtki. Spr dziaanie cewki indukcyjnej. Po zwarciu przecznika S1 zacznie narasta prd pyncy wobwodzie LR4. Po pewnym czasie, zalenym od indukcyjnoci cewki irezystancji rezystora R4, natenie pr du ustabilizuje si na jakiej wartoci za lenej tylko od napicia zasilajcego Uirezystancji R4. Gdyby cewka bya ide alna, nie wystpiby na niej spadek napi cia. Wpraktyce wkadej cewce wyst puj jakie straty (midzy innymi na re zystancji uzwojenia cewki). Zauwa, e turbina zkoem zamacho wym ma ciekaw waciwo przeciw stawia si zmianom przepywu prdu. Tak samo cewka indukcyjna ma waci wo przeciwstawiania si zmianom na tenia prdu. Ito musisz wbi sobie do gowy raz na zawsze: cewka indukcyjna przeciwstawia si zmianom prdu wob wodzie. Istd tylko krok do zrozumienia, co to jest indukcyjno: indukcyjno jest to wsumie zdolno do przeciwstawiania si zmianom prdu. Wnaszym modelu hydraulicznym indukcyjnoci odpowiada bezwadno, czyli wuproszczeniu masa koa zamachowego. Czym wiksza bez wadno (indukcyjno), tym wolniej wzrasta przepyw wody (prd wobwo dzie) po otwarciu zaworu (zamkniciu przecznika S1). Proste, prawda? buj tego samego zkondensatorem sta ym opojemnoci 47...220nF. Czy wogle dostrzegasz bysk? Porwnaj rozmiary kondensatorw zrozmiarami maych ogniw zegarkowych. Moesz te doczy zielon lub t diod LED bez porednio do dwch poczonych szere gowo ogniw zegarkowych, aprzekonasz si, jak duo energii zawieraj takie mae baterie. Ateraz masz zadanie do samodzielne go przemylenia jak mylisz, co jest ograniczeniem, nie pozwalajcym gro madzi wkondensatorach icewkach na prawd duych iloci energii? Czy wi dzisz, dlaczego do zasilania ukadw elektronicznych musz by uywane ba terie iakumulatory, gdzie energia maga zynowana jest wwizaniach chemicz nych, anie wpolu elektrycznym?

Napicie na cewce
Aco znapiciem na cewce? To jest bardzo wane pytanie! Oile sprawa znapiciem iprdem wkondensatorze jest atwo wyczuwalna intuicyjnie, otyle wyjanienie zachowa nia si cewki wielu osobom nastrcza due kopoty. Pamitam, jak wpierw szej, czy drugiej klasie szkoy redniej na lekcji podstaw elektrotechniki przekony waem nauczyciela, e przecie napicie wobwodzie elektrycznym zawierajcym cewk nie moe by wysze, ni napi cie zasilania, bo niby skd miaoby si wzi. Pan Winiewski, ktrego wszyscy lubilimy iuwaamy do dzi za dobrego nauczyciela, pozwoli mi si wygada, za wypowied postawi mi nawet czwrk (uzna, e co jednak umiem). Wtedy nie sprostowa moich bdnych wyobrae co wicej, nikt zlicznej klasy nie mia in nego zdania onapiciu wobwodzie zcewk. Dopiero po pewnym czasie zro zumiaem, co naprawd dzieje si wcewce. Myl, e iTy moesz mie ztym kopoty, wic popatrz na rysunek 3. Wobwd hydrauliczny zrysunku 1wstawiamy dodatkowy zawr umiesz czony midzy turbin azwk 4. Co si

Rys. 3.

66

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

Listy od Piotr a Piotra

stanie, gdy wstanie ustalonym, gdy tur pompy cinienie, bdzie wielokrotnie bina zdya si rozpdzi do okrelinej wysze (!), ni ktrekolwiek zcinie, ja prdkoci, nagle zamkniemy ten dodat kie wczeniej wystpowao wobwodzie. kowy zawr (rozewrzemy wycznik S2)? To jest bardzo wany wniosek: Maksy Przecie turbina malne cinienie Pojemno kondensatora wyposaona jest (napicie) samo wcikie koo za czynnie powstaj przeciwdziaa gwatownym machowe inie mo ce wturbinie zmianom napicia na nim. e si wjednej (cewce) zupenie Przez kondensator moe przy chwili zatrzyma. nie zaley od ci Jakie bdzie cinie nie (napi), kt tym pyn (przez krtki czas) nie na wyjciu tur re wczeniej wy prd oduym nateniu. biny po zamkniciu stpoway wob Indukcyjno cewki przeciw zaworu? Oczywi wodzie. Od czego cie powiesz, e zaley? Wideal dziaa gwatownym zmianom wobracajcym si nym przypadku, prdu pyncego przez t kole zamachowym po cakowitym cewk. Na cewce powstaj przy (cewce, przez ktr przerwaniu obwo tym skoki napicia, ktrych pynie prd) zgro du, powstajce na madzia si pewna chwil cinienie warto moe wielokrotnie ilo energii ita (napicie) miaoby przewysza wartoci napi energia zamieni na warto... nie zasilajcych dany obwd czy chwil nasz turbi skoczenie wiel n (cewk) wpom k. Wpraktyce ukad. p (rdo napicia warto tego na bateri). Masz wit racj! Energia ko picia zaley od konstrukcji cewki, aci a zamachowego spowoduje, e wirnik lej biorc od pewnych strat; ale itak jest turbiny nadal bdzie chcia si obraca. ono badzo due imoe mie warto Ale przecie zawr zosta cakowicie rzdu tysicy woltw imoe spowodo zamknity (co odpowiada rozwarciu ob wa przebicie (uszkodzenie) izolacji mi wodu elektrycznego). Co stanie si zci dzy zwojami cewki. nieniem na wyjciu pompy? Po przerwa Aco si stanie, jeli dodatkowy zawr niu przepywu wody, dziki obecnoci nie zostaby cakowicie zamknity, tylko koa zamachowego, turbina wytworzy na czciowo przydawiony (co odpowiada swym wyjciu cinienie. Ojakiej warto zwikszeniu rezystancji R4)? Odwouje ci? Pomyl: Cikie koo zamachowe mo my si do fundamentalnej zasady: cewka e spowodowa, e powstae na wyjciu przeciwstawia si zmianom prdu... Po patrz na rysunki 1, 3ipomyl jak to b dzie wobwodzie elektrycznym zcewk? Ju wiesz: jeli wobwodzie nastpi gwatowna zmiana rezystancji (lub te gwatownie zmieni si napicie zasilaj ce), to na cewce samoczynnie, niejako automatycznie, zaindukuje si napicie. Ojakiej wartoci? Ojakiej biegunowo ci? Uwaaj! Bdzie to napicie odokad nie takiej wartoci ikierunku, eby wchwili tu po zmianie zachowa nat enie prdu takie same, jak przed zmia n. Wyglda to moe troch tajemniczo jakby cewka sama wiedziaa, jakie to ma by napicie. Wrzeczywistoci nie ma tu nic nadzwyczajnego, bo wsumie wynika to zjej podstawowej waciwoci: prze ciwstawiania si zmianom prdu. Zapa mitaj na cewce na chwil powstanie takie napicie, aby utrzyma przepyw prdu (lub niedopuci do narastania pr du, gdy wczeniej go nie byo). Oczywi cie nie bdzie to trwao dugo, bo wcew ce mona zmagazynowa tylko ograni czon ilo energii. Moe zapytasz jeszcze, skd wcew ce bior si te napicia? Przyjmij na wia r, e jest to tak zwane zjawisko samoin dukcji, zwizane zznan Ci pewnie ze szkoy regu przekory Lenza. Nie musisz wcale rozumie gbokich zasad fizycz nych zwizanych ztym zjawiskiem na razie przyjmij do wiadomoci, e tak po prostu jest. Piotr Grecki

Pyty
Kolekcja dwikw CDD1

CDR ROM z
Kolekcja dwikw 2
Ponad 800 plikw MIDI podzielonych te matycznie: Muzyka Rozrywkowa

po 20z (+ VAT 22%)

CDD2

DW WIK C DD3 PROGRAMY UYTKOWE

Ponad 3000 plikw MIDI podzielonych tematycznie na utwory muzyki rozrywkowej i klasycznej (wg kompozytorw), prbki dwikowe do testowania kart muzycznych, utwory nastrojowe, muzyka elektroniczna, koldy polskie .... oraz 800 plikw MOD, 100 WAV i 50 VOC wraz z programami do otwarza nia i przerbki dwikw. cznie ponad 150 godzin muzyki!!

Programy konwertujce i przetwarzajce rne fo rmaty dwikowe, odtwarza i Elektroniczna, Nastrojowa, Prbki cze, nauka gry na instrumen tach, edytory dwiku, tworze Perkusyjne, Muzyka Taneczna nie pokazw multimedialnych Dyskotekowa, Retro ... oraz Pliki z wykorzystaniem dwiku, MOD (1400) i WAV (50). Pyta za testowanie pyt AUDIO... wiera rwnie tradycyjne polskie w wersjach Shareware. utwory, m.in. : Walczyk owicki, Wszystkie programy Polka Pupilka ... oraz polski pro posiadaj gram do odtwarzania plikw WAV, MID, AVi opisy oraz pyt CDAUDIO. w jzyku polskim i urucha Pyty s sprzedawane wysykowo za pobraniem pocztowym miane s (koszty opakowania i spedycji przesyki wynosz 5,5 z) bezpored Zamwienia prosimy kierowa na adres: nio z programu zarzdzajcego. 01900 Warszawa 118, Dodatkowo na pycie umieszczono skrytka poczt. 72 650 plikw WAV, MOD i MIDI

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

lub telefonicznie: (0 22) 35 66 88, 35 66 77,

67

Listy od Piotr a Piotra

Cewka wpraktyce
Zobaczmy teraz, jak podane zasady przejawiaj si wtypowym ukadzie ste rowania przekanika, pokazanym na ry sunku 4a 4a. Poniewa tranzystor peni tu tylko rol wcznika, mona ukad przed stawi, jak na rysunku 4b 4b. Najpierw zamy, e tranzystor prze wodzi iprzez cewk przekanika pynie prd. Wcewce tej zostaje wic zgroma dzona pewna ilo energii. Co dzieje si po zatkaniu tranzystora, czyli przerwaniu obwodu? Jak wiemy, cewka przeciw stawia si zmianom prdu. Cewka chciaaby, eby dalej pyn przez ni prd, dlatego indukuje si na niej napi cie. Poniewa prd nie moe sobie znale nowej drogi przepywu, na cewce pojawia si napicie obardzo duej wartoci, ktre usiuje znale jakkolwiek drog przepywu prdu. Na picie to moe mie warto rzdu se tek woltw ioczywicie moe uszko dzi tranzystor. Aco dzieje si po wczeniu tranzys tora? Wobwodzie przekanika pojawia si prd. Tak, ale nie od razu ze wzgl du na indukcyjno uzwojenia prd na rasta stopniowo. Wwielkim uproszcze niu mona to sobie wyobrazi nastpu jco: pojawiajcy si wpierwszej chwili po wczeniu may prd, powoduje po wstanie na cewce napicia owartoci niemal rwnej napiciu zasilajcemu itakim kierunku, e niejako znosi ono napicie zasilajce. Poniewa indukcyj no cewki przekanika (a tym samym ilo moliwej do zmagazynowania energii) jest stosunkowo niewielka, na picie samoindukcji stopniowo zmniej sza si, aprd ronie do ustalonej war toci, wyznaczonej przez rezystancj uzwojenia. Przebiegi napi iprdw pokazuje rysunek 4c 4c. Inaczej jest, gdy rwnolegle zcewk wczona jest dioda jak na rysunku 5a 5a. Podczas dziaania przekanika jest ona spolaryzowana wkierunku zaporowym iprd przez ni nie pynie. Prd i1 pynie wobwodzie: bateria przekanik tran zystor (klucz) bateria. Po wyczeniu

68

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

Listy od Piotr a Piotra

tranzystora, prd chce nadal pyn przez cewk przekanika, wic na cew ce indukuje si napicie. Tym razem bdzie to napicie rzdu 0,6...0,7V tyl ko tyle wystarczy, aby prd znalaz now drog przepywu prd i2 popy nie przez diod. Przebiegi napi ipr dw pokazane s na rysunku 5b 5b. Jeli chcesz przekona si, i wcewce mo na zmagazynowa tylko niewielk ilo energii, podcz wszereg ztak diod jakkolwiek diod LED (ale nie stosuj LEDa zamiast tej diody) izobacz jak krtki jest bysk przy przerywaniu obwo du. Czy teraz jeste przekonany, e wobwodzie ztranzystorem zawsze na ley wcza diod rwnolegle do cew ki przekanika? Czy potrafisz odpowie dzie na pytanie, dlaczego maksymalny chwilowy prd pyncy przez t diod nie jest wikszy ni prd pracy przeka nika? Czy rozumiesz dziaanie cewki wyso kiego napicia wsamochodzie, gdy po przerwaniu przepywu prdu wystpuje przepicie owartoci wielu tysicy wol tw, wywoujce przeskok iskry midzy elektrodami wiecy? Uproszczony schemat instalacji zaponowej samo chodu pokazany jest na rysunku 6 6. Dla zwikszenia napicia wyjciowego, za miast pojedynczej cewki stosuje si tu transformator, czyli dwa uzwojenia ornej liczbie zwojw.

Staa czasowa
Czy pamitasz ze szkoy przebiegi ta kie, jak na rysunku 7 7? Popatrz jeszcze raz na rysunek 1izauwa, e przebiegi zrysunku 7obrazuj zmiany cinienia iprzepywu wody na zwkach 2, 4, oraz na turbinie biernej ipionowej rurze po otwarciu zaworu gwnego. Oczy wicie przedstawiaj one take zmiany prdu inapicia wobwodach zkonden satorem Cicewk Lzrysunku 2po zwarciu wycznika S1. Sam okrel, kt ra krzywa przedstawia przebieg zmian napicia, aktra zmian prdu kondensa tora. Ajak ma si sprawa zcewk? Zamy teraz, i mamy dwa konden satory ornych pojemnociach. Kondensatory adujemy do jakiego napicia. Zgodnie zpodanym wczeniej wzorem, wkondensatorach zgromadzi si pewna ilo energii. Jeli teraz do obu kondensatorw doczymy jedna

kowe rezystory, to popynie przez nie prd. Napicia na kondensatorach iprd pyncy przez rezystory bd zmienia si wczasie tak, jak pokazuje to rysunek 7b. Jest oczywiste, e wobwodzie zkondensatorem owikszej pojemno ci, gdzie gromadzi si wicej energii, przepyw prdu bdzie trwa duej. Podobny eksperyment mona te

Obwd zoony zrezystora ikondensatora charakteryzuje si za pomoc tak zwa nej staej czasowej T=RC Analogicznie obwd zoony zindukcyjnoci irezystancji mona rwnie scharak teryzowa sta czasow T=L/R Wpraktyce, wobwodach czasowych stosuje si elementy RC, anie RL.

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

69

Listy od Piotr a Piotra

densator jest adowany (lub rozadowy wany) prdem Iostaym nateniu zo bacz rysunek 9 9. Oczywicie napicie na kondensatorze zmienia si wtedy linio wo. Przeksztacajc wzr moesz obli czy oile zmieni si napicie na kon densatorze opojemnoci Cpo czasie t, gdy prd adowania (rozadowania) ma warto I: U=(I t) /C lub te ile czasu potrzeba, aby napi cie zmienio si owarto U: t=(C U) /I Pomyl teraz, co bdzie si dziao zprdem, jeli do danej cewki doczy my napicie? Jeli cewka bdzie zawie raa wiele zwojw cienkiego drutu (czyli oprcz indukcyjnoci bdzie mie znaczn rezystancj), wtedy moemy potraktowa j jako poczenie induk cyjnoci Lirezystancji uzwojenia R(na przykad cewka przekanika celowo ma znaczn rezystancj). Schemat zastp czy rzeczywistej cewki pokazany jest na rysunku 10 10. Oczywicie przebieg prdu bdzie wyglda tak, jak na rysunku 7a. Ale wikszo cewek ma stosunkowo ma rezystancj. Dla uproszczenia za my, e rezystancja cewki jest rwna zero. Jak wtedy zmienia si bdzie prd? Masz racj! Prd bdzie wzrasta li niowo (teoretycznie a do nieskoczo noci). Pokazuje to rysunek 11 11. Podaj ci nastpny wzr: LI=Ut Nie musisz go pamita, jest rzadko wykorzystywany wpraktyce. Podana za leno umoliwia jednak stosunkowo prosty pomiar indukcyjnoci cewki: L=(U t) /I Wystarczy doczy do cewki napi cie oznanej wartoci iobserwowa (np. za pomoc oscyloskopu) szybko na rastania prdu porwnaj rysunek 12 12. Sposb ten omwimy iwykorzystamy wjednym znastpnych numerw EdW.

przeprowadzi zdwoma rnymi cew kami: jeli podczymy napicie do sze regowego obwodu RL, to prd bdzie narasta stopniowo, ana cewce pojawi si skok napicia oczasie trwania zale nym od indukcyjnoci tej cewki iod wsppracujcej rezystancji. Wpraktyce czciej interesuje nas nie tyle ilo zgromadzonej energii, co czas adowania lub rozadowania przez dan rezystancj. Zamiast wic liczy energi, mierzy napicia, korzystniej jest wprowadzi dodatkow wielko, trafnie charakteryzujc kady obwd skadajcy si zrezystora ikondensato ra (obwd RC) lub rezystora icewki (ob wd RL). T wielkoci jest tak zwana staa czasowa, oznaczana Tlub (greckie tau): T=RC T=L/R Zauwa, e staa czasowa jest nieza lena od napicia. Wydaje si, i potrafi my atwo obliczy, przez ile czasu wob wodzie RC lub RL bdzie pyn prd. Ale ojaki czas tu chodzi? Jak wida zrysunku 7nie moemy mwi ospad ku napicia czy prdu od wartoci mak symalnej do zera (albo owzrocie od zera do wartoci maksymalnej). Prd inapicie nie zmieniaj si liniowo, tyl ko wykadniczo, aodpowiedni zale no dla kondensatora wyraaj wzory, ktrych pewnie nie bardzo rozumiesz iktrymi na razie nie musisz zaprzta sobie gowy: u=Uet/RC lub u=Uet/T Podobny wzr mona poda dla in dukcyjnoci. We wzorach tych wystpuje liczba epodstawa logarytmw naturalnych. Wanie zt liczb wie si dziwna warto 0,368 i0,632 (10,368) spotyka na wwikszoci podrcznikw. Wa nie po czasie T, napicie czy prd wob wodzie osignie podane 0,632 lub 0,367 wartoci maksymalnej. Wpraktyce, wobwodach czasowych nie stosuje si obwodw RL, wic iwzoru na sta czasow T=L/R uywa si rzadko nie musisz go na wet pamita. Natomiast bardzo czsto, na przykad

wtechnice cyfrowej, stosujemy obwo dy RC dla uzyskania opnie lub wy twarzania impulsw. Uzyskane czasy nie s wcale rwne staej RC, ato ze wzgldu na rne poziomy przeczania uytych ukadw scalonych. Miej wia domo, e staa czasowa T=RCwyni ka zzalenoci matematycznych inie mona jej wprost stosowa do wszel kich praktycznych ukadw zawieraj cych elementy RC. Pokazuje ona wprzyblieniu, jakiego rzdu czasy mona uzyska stosujc dane elementy RC. Sprawd to praktycznie dwa gene rysunku 8 ratory zrysunku 8zawierajce te same elementy RC bd wytwarza znacznie rnice si czstotliwoci. Sprbuj sam wyjani przyczyn. Powiniene jednak wiedzie, e na przykad po czasie 5T (5RC) napicie lub prd rni si od wartoci kocowej (ustalonej) nie wicej ni o1%. Wprzy szoci zapewne przyda ci si informa cja, e wobwodzie RC, aby sygna zmieni si od 10% do 90% jego war toci kocowej, potrzeba 2,2T (2,2RC) czasu. Zalenoci te zobaczysz na rysun ku 7. Na razie wystarczy eby wiedzia, i wpraktyce obwody RC stosuje si do wytwarzania iopniania przebiegw impulsowych. Wprzyszoci dowiesz si, i kondensatory (a teoretycznie tak e cewki) mog by uywane do prze prowadzania wanych operacji matema tycznych: cakowania irniczkowania. Zapewne wpodrcznikach spotkae stosowne wzory. Teraz nie zawracaj so bie tym gowy. Kiedy wyjani ci to przy omawianiu wzmacniaczy operacyj nych. Na cakach irniczkach zna si na razie nie musisz, ale zapamitaj wany wzr praktyczny, ktry zpewnoci wprzyszoci ci si przyda: CU=It Wzr ten dotyczy sytuacji, gdy kon

Cewki kontra kondensatory

Na podstawie podanych wiadomoci iwzorw moge si przekona, e cewki ikondensatory s blisko spo krewnione Na pewno spotkae si ju zpotocznym imao precyzyjnym stwierdzeniem, e z cewkami sprawa ma si tak samo, jak zkondensatorami, tylko odwrotnie. Co wtym jest

70

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

Listy od Piotr a Piotra

rzeczywicie zalenoci iwzory opisuj ce oba te elementy s bardzo podobne sprbuj to teraz wyczu intuicyjnie. Nie masz chyba wtpliwoci, e kon densator przeciwstawia si zmianom napicia, ina prb zmiany napicia re aguje gwatown zmian prdu. Jeli sprbujesz gwatownie zmieni napi cie na kondensatorze (na przykad do czajc rdo napicia, czy te zwierajc wyprowadzenia naadowanego konden satora), wtedy przez kondensator popy nie bardzo duy prd. Jest to chyba dla ciebie oczywiste, e taki chwilowy prd adowania czy rozadowania moe by wielokrotnie wikszy, ni jaki may prd, ktrym wjakim ukadzie, wnor malnych warunkach pracy adujemy lub rozadowujemy kondensator. Analogicz nie jest zcewk na prb zmiany war toci, czy kierunku prdu, odpowiada ona zmianami napicia. Przemyl to dokadnie. Porwnaj te podane wzory izauwa ich podobies two. Piotr Grecki

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/96

71