1

dr Paweł Więckowski
Materiały do historii filozofii

Filozofia (dosłownie: umiłowanie mądrości) powstała w starożytnej Grecji dwa i pół tysiąca lat
temu. Jej celem było poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe pytania stojące przed człowiekiem
- co istnieje, co możemy wiedzieć i jak mamy postępować - i tym różniła się od zwyczajnej wiedzy,
która z reguły dotyczy zagadnień o mniejszym ciężarze egzystencjalnym. Swoje pytania filozofia
zaczerpnęła z religii, lecz w odróżnieniu od niej szukała odpowiedzi posługując się racjonalną
argumentacją - w ten sposób stała się wyrazem wiary w moc ludzkiego rozumu, który bez opierania
się na księgach objawionych i metaforycznych opowieściach może dojść do prawdy.
Filozofię można jednak uprawiać nie tyko w celu zdobycia wiedzy. Filozofowanie może polegać na
tworzeniu wysoko zmetaforyzowanych wypowiedzi, które sprzyjają przeżywaniu pewnych stanów
egzystencjalnych - w szczególności tajemniczości i głębi bytu czy tragizmu istnienia (tak traktowali
ją egzystencjaliści, np. Kierkegaard i Heidegger). Może też być ona intelektualną zabawą
polegającą na ekwilibrystycznym posługiwaniu się trudno zrozumiałymi pojęciami
(dekonstrukcjonizm Derridy). W oby tych przypadkach filozofia staje się pokrewna literaturze -
realizuje podobne cele posługując się językiem bardziej zintelektualizowanym niż literatura. Dzieła
filozoficzne przestają być wówczas wypowiedziami na temat rzeczywistości i nabierają statusu
swoistych dzieł sztuki. Niekiedy wypowiedź filozoficzna służy wyrażaniu emocji i pragnień,
indywidualnych bądź zbiorowych (przykładem może być Rousseau i Locke), lub wręcz nakłanianiu
do przebudowy świata (filozofowie oświecenia i ich spadkobiercy tacy jak np. Marks).

Kilka podstawowych zagadnień filozoficznych w ramach trzech głównych działów:

1. Co możemy wiedzieć? – (A) epistemologia.
2. Co istnieje? – (B) ontologia, (C) Bóg, (D) człowiek: natura, kultura, rozwój (historia).
3. Co należy czynić? – (E) szczęście, (F) etyka, (G) państwo i społeczeństwo.
A. EPISTEMOLOGIA Co to jest wiedza i prawda? Czy istnieje prawda subiektywna? Skąd
czerpać wiedzę i jak ją rozwijać? Na czym polega uzasadnienie twierdzeń? Co jest przedmiotem
wiedzy? Czy prawda jest poznawalna? Czy wiedza może być całkowicie pewna? Jaka jest
poznawcza rola autorytetów i wiary? Jaki jest wpływ języka na czynności poznawcze? Jak
konstruować język, w którym najlepiej uda się wyrazić wiedzę? Jakie błędy myślowe i postawy
psychiczne utrudniają tworzenie wiedzy?
B. ONTOLOGIA Co to jest byt? Co to znaczy „istnieć” i „jest”? Jakie są podstawowe kategorie
ontologiczne (rzeczy, cechy, zbiory, zdarzenia itd.)? Co powoduje zmiany w świecie? Czy istnieją
przyczyny celowe? Czy istnieje duch i świat ponadnaturalny? Czy istnieją wartości? Jak powstał
świat i człowiek? Czy człowiek ma duszę, umysł czy tyko mózg? Czy świat jest zdeterminowany
czy też jest w nim miejsce na wolną wolę? Czy cały postrzegany świat mógłby być złudzeniem,
wielkim snem? Czym jest piękno? Czym jest zło?
C. BÓG Czy Bóg istnieje? Jakie ma atrybuty? Co składa się na religijność? Na czym polega
przeżycie religijne? Dlaczego ludzie wierzą w Boga? Co religia daje ludziom, czego wymaga,
dlaczego ją porzucają, co w ten sposób tracą, a co zyskują? Jaka jest społeczna funkcja religii?
D. CZŁOWIEK: NATURA, KULTURA, ROZWÓJ (HISTORIA) Co wyróżnia człowieka spośród
innych bytów? Czym różni się natura od kultury? Które potrzeby są naturalne? Czy istnieje
naturalny rozwój? Czy rozwojem można kierować (genetyka a wolna wola)? Czy wierność naturze
jest lepsza niż odejście od niej (czy należy ingerować w prawa natury)? Czy kultura dopełnia
naturę czy ją koryguje? Czy rozwój jest dążeniem do samorealizacji? Czy potrzeby biologiczne są
ważniejsze niż potrzeby duchowe i kulturowe? Czy cele człowieka są zawarte w jego naturze, dane
z góry czy tworzone przez niego samego?
E. SZCZĘŚCIE Czym jest szczęście? Jakie są jego rodzaje? Od czego zależy indywidualny i
społeczny poziom zadowolenia z życia? Jak można go zmienić?
 2

F. MORALNOŚĆ Co jest istotą moralności? Czego dotyczą wartości moralne? Jak jednostka i
społeczeństwo ustanawiają normy? Czym jest egoizm i altruizm; czy wszyscy są egoistami? Jakie
są podstawowe normy? Czemu służy moralność? Czy moralność się zmienia? Czy istotne są
intencje czy skutek? Na czym polegają konflikty moralne?
G. PAŃSTWO Jak powstało państwo? Jakie są jego cele? Jak ewoluuje jego struktura? Kto
decyduje o kształcie państwa? Czy istnienie społeczeństwa wymaga przezwyciężenia egoizmu?
Jaka jest rola sprawiedliwości? Skąd biorą się konflikty społeczne i jak okiełznać agresję? Czym
jest wolność, jakie są jej rodzaje i jej cena? Na czym polega liberalizm?

Grecja Homera (VII pne)

Tłem dla filozofii greckiej były poglądy i postawy Greków, które obrazuje m.in. Iliada i Odyseja
Homera. Grecja Achajów była państwem arystokratycznym i wojowniczym. Grecy walczący pod
Troją nie kierowali się sumieniem i wartościami prospołecznymi, cenili siłę i sprawność fizyczną,
lecz przede wszystkim cnoty charakteru – odwagę, dumę, namiętne emocje. Zabiegali o sławę,
prestiż i pozycję w grupie, byli egoistyczni, choć nie małostkowi. Największym nieszczęściem
była zniewaga, poniżenie, hańba. W cenie był również spryt - potrzebny w relacjach z ludźmi i z
bogami. Ci ostatni różnili się od ludzi przede wszystkim siła, gdyż pod względem moralnym byli
równie próżni, egoistyczni i chimeryczni. Dla starożytnych Greków najważniejsze było życie
doczesne, w którym cenili przede wszystkim piękno. Nie byli optymistami - świat wydawał im się
groźny i niesprawiedliwy, wszędzie czyhało na nich niebezpieczeństwo i złowrogi los (fatum).
Dusza była czynnikiem ożywiającym ciało; po śmierci trafiała do Hadesu, gdzie wiodła nudną
wegetację wypełnioną wspomnieniami minionej świetności.
Pierwsi filozofowie (VI-V w. pne: m.in. Tales, Parmenides, Zenon z Elei, Heraklit, Demokryt)
zastanawiali się przede wszystkim nad istotą świata. W odróżnieniu od obrazowych mitów
religijnych, które wywodziły świat z chaosu i opisywały narodziny kolejnych pokoleń bogów,
filozofowie posługiwali się abstrakcyjnymi pojęciami i racjonalną argumentacją. Cenili inne
wartości niż ogół Greków – abstrakcyjny intelekt bardziej niż zmysłowe piękno i siłę. Często byli
ateistami lub wierzyli we własnych bogów. Typowym filozofem był człowiek inteligentny,
dysponujący dużą ilością wolnego czasu, który nie lubił zajmować się sprawami przyziemnymi,
miał małe potrzeby materialne, cenił niezależność, mało się przejmował tym, co o nim myślą inni, i
ponad wszystko lubił wyrafinowane dyskusje na tematy abstrakcyjne. Wyjątkowość antycznej
Grecji polegała na tym, że filozofów otaczano powszechnym szacunkiem, tak że wkrótce ten rodzaj
działalności stał się bardzo modny i zaowocował powstaniem wielu szkól filozoficznych
całkowicie niezależnych od autorytetów religijnych.
Pytania. Jak Grecy widzieli świat i jakie wartości cenili? Jak wyglądały początki filozofii?

Filozofowie przedsokratejscy
Pierwsi filozofowie poszukiwali istoty świata, która gwarantowałaby jego jedność. Nie posługiwali
się pojęciami religijnymi, lecz starali się formułować teorie w sposób racjonalny. Tales (VI w. pne)
uznał, że tworzywem świata jest woda. Pitagoras sądził, że istotą świata są liczby i relacje między
nimi.
Parmenides i Zenon (obaj z Elei) posługiwali się racjonalną argumentacją, by podważyć potoczne
przekonania. Wydaje się, że przedmioty podlegają zmianom, a w szczególności – poruszają się.
Tymczasem ruch jest niemożliwy. Achilles, by dogonić żółwia, musi dobiec do miejsca, w którym
żółw się znajduje, wówczas jednak żółw przesunie się nieco dalej i taka sytuacja będzie powtarzać
się w nieskończoność. Wydaje się, że strzała się porusza, tymczasem w każdym momencie jest w
jakimś punkcie, a zatem nie ma kiedy przemieszczać się między punktami. Filozofowie z Elei,
podobnie jak wielu innych filozofów aż do XVII w., głosili racjonalizm, czyli pogląd, że
posługując się zmysłami ulegamy złudzeniom, a prawdę można poznać tylko przy pomocy
 3

rozumowania. Zdaniem eleatów dotyczy ona bytu, czyli tego, co istnieje i wobec tego musi być
nieruchome i niezmienne, gdyż zmiana i ruch są wewnętrznie sprzeczne.
Pytania. Czego dotyczyła refleksja pierwszych filozofów greckich? Czego powinna dotyczyć wiedza wg
eleatów i jakimi metodami należy ją zdobywać? Jakimi argumentami eleaci podważali zaufanie do
obserwacji zmysłowej?

Heraklit (ok. 540 pne-ok.480 pne) i Demokryt (ok. 460 pne-370 pne)
Dla Heraklita byt był procesem (panta rei), który rozwija się jak ogień, dzięki wojnie i
przeciwieństwom. Nie staje się jednak chaosem, gdyż u jego podłoża znajduje się Logos – boski
ład i prawo rządzące światem.
Dla Demokryta świat to różne konfiguracje atomów pozbawionych kolorów i zapachów.
Argumentami za taką wizją świata było kurczenie się ciał i nasiąkanie (świadczyły one o istnieniu
pustej przestrzeni między atomami). Ruchami atomów rządzi konieczność nie pozostawiając
miejsca wolnej woli (determinizm materialistyczny).
Ci dwaj myśliciele reprezentują dwa różne style filozofowania utrwalone w kulturze europejskiej.
Pierwszy posługiwał się metaforami sprawiającymi wrażenie głębi i tajemniczości, zaniedbując
jednak precyzję i uzasadnienie swoje koncepcji. Drugi przedstawiał precyzyjne tezy uzasadnione
przy pomocy argumentacji i nie odwołujące się do emocji.
Pytania. Na czym polega napięcie między obserwowalnymi właściwościami bytu a jego istotą u Heraklita?
Jakie miejsce przeznaczył Demokryt bogom? Jakie są podobieństwa i różnice między koncepcjami Heraklita
i Demokryta?

Sofiści i Sokrates (469-399 pne)

Wraz z powstaniem demokracji ateńskiej (V pne) pojawili się sofiści – płatni nauczyciele sztuki
argumentacji, pokazujący, że przy odrobinie sprytu i błyskotliwości można przekonać słuchacza do
każdej tezy. Szybko zaczęto ich uznawać za przejaw degeneracji kultury, wiedzy i moralności.
Najsławniejszym był Protagoras, głoszący relatywizm moralny i poznawczy, czyli pogląd, że dobro
i prawda są subiektywne i pozostawione uznaniu każdego człowieka. Pogląd ten wyrażała
maksyma „Człowiek jest miarą wszechrzeczy”.
Sokrates z pozoru przypominał sofistów, w istocie był jednak absolutystą, wierzącym, iż prawda i
dobro są obiektywne, wspólne dla wszystkich ludzi. (Sokratesa prowadził ku nim wewnętrzny głos,
Dajmonion.) Zajmując się wyłącznie problemami moralnymi dokonał zwrotu w filozofii. Nie głosił
jednak swoich poglądów wprost, lecz posługiwał się paradoksem. Gdy wyrocznia ogłosiła go
najmądrzejszym z ludzi, odparł, że jego wyższość polega na tym, iż wie, że nic nie wie (gdy innym
wydaje się, że coś wiedzą). Nie pisał, lecz dyskutował z ludźmi, których zaczepiał na ulicach Aten.
Pytał ich o definicje podstawowych pojęć (np. sprawiedliwości, cnoty), następnie podważał ich
odpowiedzi kolejnymi pytaniami (metoda elenktyczna), by wreszcie kolejnymi pytaniami
naprowadzić ich na właściwą odpowiedź (metoda mejeutyczna, czyli położnicza). Produktem
ubocznym było ośmieszanie rozmówców. Jak się zdaje, był zdania, że cnota jest wiedzą, czyli
można dowiedzieć się, czym jest dobro, a to wystarczy, by dobrze postępować. Swoimi dysputami,
a także swą niechęcią do demokracji naraził się Ateńczykom, stanął przed sądem i ośmieszając
sędziów niemal wymusił na nich wyrok skazujący go na śmierć. Mimo zachęty ze strony sędziów,
nie uciekł z więzienia i demonstracyjnie poddał się wyrokowi uzasadniając to miłością do praw
egzekwowanych przez znienawidzoną demokrację.
Pytania. Kim byli sofiści? Na czym polegał zwrot, jakiego w filozofii dokonał Sokrates? Czym przypominał
sofistów, a co go od nich różniło? Jaki był przebieg dyskusji, które prowadził? Jak pojmował związek
moralności i wiedzy?

Platon (427-347 pne)

Platon był autorem wielu błyskotliwych dialogów, w których zamiłowanie do pedantycznych i
precyzyjnych rozumowań ścierało się z wielkim darem poetyckich metafor. U podstaw jego
 4

doktryny znajduje się koncepcja idei. Przy pomocy metafory jaskini Platon obrazowo wyjaśniał,
jak ludzie żyjący od urodzenia pośród przedmiotów zmysłowych nie zdają sobie sprawy z istnienia
drugiej sfery bytów – idei, czyli wzorców rzeczy materialnych. Są one ponadczasowe, doskonałe,
niezmienne, poznawalne tylko rozumowo. Uznając że abstrakcyjne idee są ważniejsze niż świat
materialny postrzegany zmysłami, Platon zdecydowanie przeciwstawił się potocznym poglądom
Greków. Oprócz idei poszczególnych rzeczy (np. stołu czy drzewa), są też idee wartości
moralnych, idea Piękna i naczelna idea Dobra. Rzeczy zaś, będące kopiami idei, są zmienne,
ułomne i czasoprzestrzenne. Świat rzeczy został stworzony przez Demiurga, który odcisnął idee w
materii.
Platon utożsamiał człowieka raczej z nieśmiertelną duszą niż z ciałem, które uważał za
więzienie duszy - tu także przeciwstawiał się powszechnym poglądom. Dusza poznaje idee przed
narodzinami, lecz potem zapomina o nich (anamneza). Tworzenie wiedzy jest więc jej
przypominaniem, a spostrzegane przedmioty pełnią tylko rolę pomocniczą. Prawdziwym
przedmiotem wiedzy są tylko idee. Proces zdobywania wiedzy polega na oddalaniu się od
przedmiotów konkretnych i wznoszeniu ku pojęciom coraz bardziej abstrakcyjnym – bowiem tylko
je warto poznawać.
Szczęście, czyli miłość platońska, a zarazem poszukiwanie sensu życia to również podążanie
drogą abstrahowania ku idei Dobra. Najpierw kochamy jedno ciało, potem wiele, potem to, co jest
w nich wspólne, następnie duszę, a w końcu dochodzimy do piękna samego w sobie. Wówczas
poszczególne rzeczy przestają nas interesować.
Platon zaprojektował także idealne państwo, stając się dzięki temu pierwszym teoretykiem
totalitaryzmu. Państwo to powinno być podzielone na klasy, a każdy obywatel miałby wypełniać
zadania przypisane mu przez specjalistów (klasę władców). Nie byłoby w nim demokracji ani w
ogóle jakiejkolwiek formy konsultacji rządzących z rządzonymi. Rządzący jako specjaliści
podejmowaliby wszystkie decyzje dotyczące także życia osobistego obywateli. Sami pozbawieni
byliby rodzin i własności prywatnej, by nie być wystawionymi na pokusy korupcji i nepotyzmu.
Rezultatem miałby być brak napięć i optymalny rozwój kraju, czyli sprawiedliwość wg Platona.
Krytyka:
1. Nie można wprowadzić dyktatury najlepszych. Każda władza będzie się mylić.
2. W wielu sytuacjach nie istnieje rozwiązanie optymalne, bo wobec konfliktu interesów
każde rozwiązanie sprzyja jakiejś części społeczeństwa.
3. Dyktatura na ogół prowadzi do alienacji władzy i jej demoralizacji (władza korumpuje).
4. Uprzedmiotowienie obywateli doprowadziłoby do ich infantylizacji i zatrzymanie rozwoju
społeczeństwa i gospodarki.
Pytania. Czym są idee Platona? Jaką rolę odgrywają w jego filozofii? Jak powstał świat? Czy człowiek jest
śmiertelny? Czego dotyczy i jak powstaje wiedza? Jak przebiega i jakie ma znaczenie proces opisany
metaforycznie jako wychodzenie z jaskini? Czemu służy i jak jest zorganizowane państwo Platona?

Arystoteles (384-322 pne) - ontologia

Nauczyciel Aleksandra Macedońskiego, który wraz z nim odbył wiele podróży, działał w czasie,
gdy demokracja została zastąpiona przez rządy despotyczne. Przeciwstawił się Platonowi uznając,
że idee istnieją wyłącznie w rzeczach (substancjach), z których każda składa się z materii i formy
(esencji), dzięki której jest sobą.
Fizyka. Arystoteles sformułował szereg błędnych tez, które – podparte później autorytetem
Kościoła – utrzymywały się aż do XVII w., a niekiedy nawet do XIX. Zmiany w świecie zachodzą
za sprawą przyczyn, pośród których istotne są przyczyny celowe – każdy byt rozwija się dążąc do
właściwego sobie celu. Świat został wprawiony w ruch przez pierwszego poruszyciela. Ruch musi
być ciągle podtrzymywany, inaczej ciała zatrzymują się. Spadanie polega na dążeniu ciała do
swego miejsca właściwego. Ziemia znajduje się w centrum kosmosu, ruchem gwiazd (krążących po
kolistych orbitach, zbudowanych z kwintesencji – piątego elementu) rządzą całkowicie inne prawa
niż w świecie podksiężycowym.
 5

Krytyka:
1. Rzeczy nie posiadają istoty.
2. Rozwój nauki od Kopernika przez Galileusza i Newtona po Darwina był systematycznym
podważaniem tez Arystotelesa.
Pytania. Jakiej zmiany dokonał Arystoteles w ontologii Platona? Jakie były główne tezy Arystotelesowskiej
teorii świata? Jak długo i dlaczego ten obraz świata dominował w Europie i jak przebiegało jego
przezwyciężanie?

Arystoteles – epistemologia i etyka

Epistemologia. Przedmiotem wiedzy jest świat widzialny, metodą jest obserwacja i rozumowanie,
celem jest odkrycie prawdy, czyli zgromadzenie zdań stwierdzających to, co zachodzi w świecie
(klasyczna definicja prawdy).
Etyka. Celem ludzkiego życia jest eudajmonia, czy urzeczywistnianie racjonalnej natury
(towarzyszy temu uczucie zadowolenia, czyli szczęścia); aby je osiągnąć należy wytworzyć w
swoim charakterze odpowiednie nawyki (dzielności, czyli cnoty, po grecku arete) polegające na
skłonności do wybierania złotego środka w postępowaniu (np. bycie mężnym jest pomiędzy
wybieraniem postępowania tchórzliwego a brawurowego). Postępowanie zgodne z cnotami jest dla
człowieka przyjemne, gdy zostanie trwale wyćwiczone, i korzystne, pod warunkiem, że inni też się
cnotami kierują. Dlatego szczęście jest możliwe tylko w ramach państwa, które stoi na straży życia
zgodnego z rozsądkiem. Państwo jest zatem naturalnym środowiskiem człowieka, organizmem,
który umożliwia rozwój swoim częściom.
Krytyka - Kryterium złotego środka ma wątpliwa wartość, bo przy odrobinie pomysłowości można
do każdej nawet najgorszej cechy charakteru dobrać dwie inne, pomiędzy którymi ona się znajduje
(należy kraść trochę, bo to środek między kradzieżą często i nigdy). Ustalenie jak żyć, aby osiągnąć
szczęście, może być dokonane tylko na podstawie empirycznej.
Pytania. Czym różniła się teoria wiedzy Arystotelesa od teorii Platona? Co głosi klasyczna definicja
prawdy? Na czym polega życie właściwe? Czym są cnoty (arete)? Dlaczego należy postępować zgodnie ze
złotym środkiem? Czemu ma służyć państwo?

Wraz z upadkiem demokracji, obywatele coraz słabiej angażowali się w życie publiczne.
Zapanowały dobre czasy dla introwertyków, popularne stały się postawy ascetyczne i
eskapistyczne, które dominowały w Europie aż do okresu renesansu. Aktywni byli wprawdzie
żołnierze, tyrani i inkwizytorzy, lecz nie ludzie wykształceni. Ci raczej izolowali się od świata, co
znalazło swój dobitny wyraz w filozofii. Hedonizm i epikureizm wiązały szczęście z
przyjemnościami, podczas gdy cynizm i stoicyzm odwracały się od nich i zalecały czerpać
satysfakcję z wypełniania stawianych sobie wymagań.
Hedonizm
Arystyp (435-350 pne) głosił, że jedynym dobrem są przyjemności fizyczne. Są one powszechne i
intensywniejsze niż wszelkie inne.
Krytyka. Powszechnie wiadomo, że seks i alkohol to najpowszechniejsze rozrywki ludzi prostych.
Jednak osoby zaabsorbowane najbardziej elementarnymi przyjemnościami nie rozwijają swojej
osobowości ani siły woli i dość szybko zaczynają cierpieć z powodu nudy i jałowości życia (proste
przyjemności łatwo się nudzą).
Pytania. Jakie są negatywne konsekwencje hedonizmu?

Epikur (341-270 pne)

Najwyższym dobrem było dla Epikura szczęście rozumiane jako doznawanie przyjemności i
unikanie cierpienia. Liczył się przede wszystkim bilans tych dwu wartości: suma przyjemności
minus suma cierpień. Dlatego Epikur zalecał, by przedkładać przyjemności pasywne, które choć
często niewielkie, mają mało przykrych konsekwencji, nad przyjemności dynamiczne, które choć
silne, mają przykre skutki, oraz by ograniczać swoje potrzeby, bo niczego nie pragnąc
 6

najskuteczniej unika się cierpienia będącego konsekwencją różnych przyjemności. Należy

racjonalnie wartościować przyjemności, a czasem warto przyjemność odłożyć na później, by była
ona większa. Ostatecznie Epikur skłaniał się ku poglądowi, że już samo życie bez cierpienia jest
szczęściem (tu zbliżył się do buddyzmu, który za źródło zła uznawał posiadanie jakichkolwiek
pragnień). Szczęściem nie jest jednak samobójstwo, bo wówczas wraz z cierpieniem kończy się
także możliwość doznawania zadowolenia. W praktyce Epikur cenił przyjaźń, spacery w ogrodzie i
dyskusje na tematy abstrakcyjne.
Aby uwolnić człowieka od lęku, który powoduje cierpienie, Epikur stworzył swoją teorię bogów
(nie ingerują w losy świata), fatum (nie jest bezwzględne), cierpienia fizycznego (nie może być
jednocześnie dotkliwe i długotrwałe) i śmierci (nie dotyczy nas, bo gdy się pojawia, nas już nie
ma).
Krytyka:
1. Jeśli przyjemnościom doznawanym przez człowieka nie towarzyszy poczucie realizowania
swojego potencjału, powstaje uczucie jałowości, a nie szczęścia.
2. Epikur nie zwracał uwagi na aktywność społeczną w ramach państwa, tymczasem ludzie
nie dbający o swoją pozycję w społeczeństwie często zostają zdominowani czy nawet
zniewoleni przez innych, a wówczas możliwości doznania przyjemności drastycznie się
kurczą.
Pytania. Co jest celem życia dla Epikura? Z jakich przyjemności można korzystać, a jakich należy unikać?
Czy życie bez przyjemności jest nieszczęśliwe? Czy Epikur był hedonistą? Jakie lęki utrudniają osiągnięcie
szczęścia i jak je Epikur zwalczał? Jakie warunki muszą być spełnione, aby praktykowanie epikureizmu było
możliwe?

Cynizm
Antystenes (436-365 pne) głosił, że jedynym dobre jest cnota, czyli odpowiednio ukształtowane
cechy charakteru, pogardzał zaś życiem społecznym i jego normami, dobrami materialnymi, sławą.
Znanym cynikiem był Diogenes, który mieszkał w wielkiej beczce poza miastem. Gdy odwiedził
go władca świata antycznego, Aleksander, i zapytał, co może dla niego uczynić, Diogenes, który
akurat wygrzewał się przed swoją beczką, poprosił tylko o jedno: "Przesuń się nieco, bo zasłaniasz
mi słońce."
Krytyka. Cynizm skazywał człowieka na izolację i pozbawiał go prawdziwego kontaktu
emocjonalnego z ludźmi. Nic dziwnego, że cynicy coraz bardziej pogardzali innymi, nie
respektowali norm społecznych (np. pożyczali pieniądze i odmawiali ich zwrotu). Dlatego z
czasem utrwaliło się obecne znaczenie słowa "cyniczny" - pogardzający ludźmi, ich wartościami i
uczuciami.
Pytania. Kim byli cynicy i kiedy się pojawili? Dlaczego ich program szybko się zdegenerował?

Stoicy (Seneka 1 pne-65 ne; Epiktet 50-130 ne; Marek Aureliusz 121-190)
Życie jest często uciążliwe, a człowiek bezradny w obliczu własnej słabości i nieuchronności losu.
Głupiec podejmuje bezsensowną walkę i pozwala, by kierowały nim emocje. Mędrzec odkrywa, że
u podłoża świata znajduje boski ład i opatrzność (Logos), a każde zło służy jakiemuś dobremu
celowi. Dlatego usprawiedliwia świat i dostrzega w nim boskość (panteizm). Wprawdzie nie
można zmienić świata, lecz można i należy zmieniać siebie, swój stosunek do świata. Dlatego
mędrzec doskonali swój charakter, ćwiczy wolę i hart ducha, a życie traktuje jako rolę, którą należy
odegrać z godnością i bez emocji (postulat apatii). Dzięki emocjonalnemu niezaangażowaniu jest
wewnętrznie wolny. Stoicyzm prowadził do niezależności, lecz nie do pogardy dla innych, gdyż
mędrzec odkrywając we wszystkim tę samą boską naturę, Logos, ma poczucie wspólnoty ze
światem.
Krytyka. Można się obawiać, że postawa stoików prowadzi ostatecznie do niemożności
odczuwania radości (kto nie umie płakać, ten nie potrafi się też radować), a w skrajnej postaci - do
zaniku wszelkiej aktywności (strach przed cierpieniem i nadzieja przyjemności są istotnymi
 7

motywami ludzkiej aktywności). Stoicy zastępowali cieszenie się światem dumą z własnej
wytrwałości.
Pytania. Dlaczego stoicy nie zalecali szukania szczęścia w otaczającym świecie? Czy świat zasługiwał na
potępienie? Jaką postawę zalecali? Skąd czerpali satysfakcję? Jakie ograniczenia ma ich rozwiązanie? Na
czym polega panteizm?

Plotyn (ok.204-ok.269)
Neoplatonizm Plotyna jest ogniwem między Platonem a wczesnym chrześcijaństwem. Szczytem
doskonałości jest Absolut, który jednak nie poddaje się opisowi (teologia negatywna). Świat jest
jego niedoskonała emanacją, nie jest jednak zły, gdyż to, co wydaje się złem, jest tylko mniejszym
dobrem. Celem życia jest wyzwolenia z ciała i powrót do absolutu; drogą do niego – asceza,
całkowite odwrócenie się od świata.
Pytania. Jakie cechy doktryny Platona zostały wykorzystane przez Plotyna? Jak zmienił się w nich stosunek
do świata doczesnego?

Religie Bliskiego Wschodu

Judaizm, chrześcijaństwo i islam to wg religioznawcy Josepha Campbella „religie pustynne”,
których podstawą jest surowe prawo, konieczne, aby zorganizować społeczeństwo w trudnych
warunkach. Ich przeciwieństwem są religie „obszarów zielonych” Dalekiego Wschodu – hinduizm,
buddyzm i taoizm.

Judaizm. Powstał ok. XII w. pne, jest monoteistyczną religią Żydów, narodu małego, często
poniewieranego przez silniejszych sąsiadów (Egipt, Babilon, Rzym). Paradoksalnie Żydzi uznali
się za naród wybrany przez jedynego prawdziwego Boga, Stwórcę świata, człowieka i prawa. Bóg
obdarował naród wybrany prawem (m.in. dekalog) i w zamian za jego przestrzeganie
zagwarantował mu swoją opiekę. Bóg Stwórca okazał się gniewnym sędzią, który napominał
Żydów wysyłając proroków i zsyłając kary (plagi, potop). Istotnego znaczenia nabrał w judaizmie
problem zła - dlaczego istnieje ono w świecie stworzonym przez dobrego Boga. Winą obarczono
Ewę i Adama, którzy zamiast posłuszeństwa wybrali samodzielność, i zjadając owoc z Drzewa
Wiadomości Dobrego i Złego popełnili grzech pierworodny. Zostali za to wygnani z raju i skazani
na cierpienie, które następnie stało się udziałem wszystkich ich potomków. W judaizmie, a także w
chrześcijaństwie i islamie tylko Bóg decyduje o dobru i złu, człowiek zaś musi być posłuszny. Jest
wprawdzie wolny, lecz nie znaczy to, że może mieć własne zdanie w sprawach dobra i zła.
Wolność człowieka sprowadza się do tego, że może albo wybrać posłuszeństwo (wówczas zostaje
nagrodzony), albo nieposłuszeństwo (i narazić się na dotkliwą karę). Głównym tekstem świętym
judaizmu jest Tora, czyli Pięcioksiąg, w chrześcijaństwie otwierający Stary Testament. Zawarte w
nim są liczne i proste przepisy prawne (m.in. dekalog) oraz opowieści ilustrujące ich łamanie; nie
ma w nim natomiast filozoficznych spekulacji. Pod wpływem prześladowań Żydzi wielokrotnie
opuszczali Palestynę i wracali do niej. Przełomowe okazało nieudane powstanie przeciw Rzymowi
i zburzenie świątyni w Jerozolimie w 70 ne., po którym nastąpiły prześladowania. Wówczas
rozpoczął się okres diaspory, czyli rozproszenia, trwający do połowy XX w. Żydzi osiedlili się w
Azji, Afryce północnej i Europie i wbrew wszelkim oczekiwaniom nie tylko nie zatracili swojej
kultury, lecz jeszcze ją umocnili. Na straży tradycji stali rabini, którzy stopniowo nasycili judaizm
spekulacją teologiczną (Talmud) i mistycyzmem (Kabała). Oparte na religijnych zasadach judaizmu
państwo Izrael powstało ponownie w Palestynie po II wojnie światowej, podczas której Hitler
podjął nieudaną próbę wymordowania całego narodu żydowskiego. Mimo że w judaizmie wierność
tradycji uchodzi za jedną z głównych wartości, wielki wkład w kulturę ludzkości wnieśli ci Żydzi,
którzy zerwali z tradycją judaistyczną (m.in. Jezus, Spinoza, Marks, Freud, Einstein).

Chrześcijaństwo. Powstało jako sekta żydowska wokół Jezusa, oczekiwanego Mesjasza, który
biorąc grzechy ludzi na siebie otwierał przed nimi drogę do nieśmiertelności. Podstawą nauki
 8

moralnej stała się zasada „kochaj bliźniego swego” i cnota pokory ("błogosławienie cisi" i nakaz
nadstawiania drugiego policzka), a za istotne w Bogu uznano miłosierdzie. Nawrócony Paweł (I
ne) przekształcił chrześcijaństwo w religię uniwersalną. W Imperium Rzymskim chrześcijaństwo
zostało uznane za religię oficjalną przez Konstantyna w roku 313 ne. Wkrótce potem cesarz ten
przeniósł (330) stolicę z Rzymu do Konstantynopola, do którego nie miały dostępu inne religie
antyczne.
Pytania. Jakie są wspólne cechy religii bliskowschodnich? Jaka była judaistyczna koncepcja powstania i
istoty świata, natury człowieka, jego obowiązków i źródła cierpienia? Jakie zmiany wprowadziło
chrześcijaństwo do judaizmu? Czy różni się od mitologii greckiej?

Islam. Został stworzony przez Mahometa w VII ne. W Koranie przedstawiony jest Bóg Biblii, choć
oba teksty różnią się w istotny sposób. Podstawą islamu są zasady organizacji społecznej, surowość
moralna i solidarność. W krótkimi czasie mało liczni lecz wojowniczy Arabowie rozpoczęli
ekspansję i stworzyli (wraz z ludami nawróconymi na islam) potężną kulturę, która objęła tereny
od Atlantyku (północna Afryka i przejściowo Hiszpania) do Indii i Indonezji. W połowie
średniowiecza była ona bardziej rozwinięta niż kultura Europy
Pytania. W jaki sposób wyłaniały się kolejne religie bliskowschodnie? Jak była w nich rola prawa i księgi?
Czym różniły się od mitologii greckiej?

Średniowiecze
W wiekach V–VIII nastąpiło całkowite załamanie cywilizacji w Europie Zachodniej. Dominujący
w Rzymie stoicyzm wraz z chrześcijaństwem jednakowo zniechęciły Rzymian do odbudowy
Imperium po najazdach germanów, skłaniając ich do koncentrowania się na życiu wewnętrznym.
Jedynymi ośrodkami kultury były nieliczne klasztory, poza nimi panowało barbarzyństwo. W
rezultacie wszyscy ludzie inteligentni byli zmuszani do poświęcania się teologii, a nie np.
medycynie czy inżynierii. Także sztuka została podporządkowana religii. Dominującą pozycję
zajmował Kościół, który stał się instytucją polityczną. W zamian za poparcie udzielone świeckim
cesarzom korzystał z ich zbrojnej pomocy. Kościół stał się instytucja scentralizowaną,
podporządkowaną papieżowi, kontrolującą życie osobiste wszystkich Europejczyków dzięki
instytucji spowiedzi. Kościół zmonopolizował ideologicznie życie duchowe kontynentu.
Kierownictwo kościoła decydowało o dogmatach wiary, o moralności i obyczajach, a wszelkie
nieposłuszeństwo (np. liczne herezje) tępione było ogniem i mieczem. Jednocześnie Kościół głosił
idee Ewangelii i łagodził brutalne obyczaje rycerzy, dla których wojna była głównym sensem życia.
W IX w. zaczęło się kształtować Cesarstwo Franków, pod którego berłem usiłowano przez dwa
stulecia zjednoczyć Europę. Potem powstały dwa państwa – Niemcy i Francja – których
rywalizacja wypełniła następne 1000 lat Europy kontynentalnej. W XI w. powstało trzecie główne
państwo Europy – Anglia.
Muzyka. Ok. VIII w. ukształtował się jednogłosowy, ascetyczny chorał gregoriański. W w. XI
zaczęła powstawać muzyka polifoniczna (kilka rożnych głosów nałożonych na siebie), która
rozwijała się nieprzerwanie aż do renesansu. Muzyka średniowiecza była przede wszystkim
religijna i tylko wyjątkowo towarzyszyły jej instrumenty.
Aż do XV w. antyk przetrwał natomiast w Cesarstwie Wschodnim (Bizancjum) w
Konstantynopolu. Mówiono w nim po grecku, jedyna religią było chrześcijaństwo, władzę
sprawował cesarz, tam też powstał kult Matki Boskiej. Przez całe średniowiecze trwał spór, kto jest
prawowitym następcą Chrystusa - kościół katolicki w Rzymie, czy prawosławny w Bizancjum.
Wyrazem niechęci Rzymu było złupienie Konstantynopola przez uczestników jednej z wypraw
krzyżowych, których celem miała być walka z Arabami. Bizancjum zostało całkowicie zniszczony
przez Turków w 1453 roku. Jego pozostałością jest prawosławie w państwach przez nie
schrystianizowanych (Grecja, Serbia, Rosja, Ukraina, Białoruś), co wyjaśnia nieufność tych
kościołów wobec Rzymu. Potomkami ludności Bizancjum jest być może współczesna Grecja, choć
 9

istnieje również hipoteza, że dzisiejsi Grecy są zalbanizowanymi Słowianami i nie mają nic
wspólnego z antycznymi Grekami.

Augustyn (354-430)
Dokonał syntezy platonizmu i neoplatonizmu z nauką Jezusa. Świat istniejący w czasie jest
nietrwały i niedoskonały, nad nim wznosi się świat wiecznego Boga. Człowiek to dusza uwięziona
w klatce ciała. Zło częściowo wynika ze złego postępowania człowieka, a częściowo nie istnieje
(jest tylko brakiem). Celem życia jest szczęście doczesne, czyli poznanie Boga przez samopoznanie
i iluminację, oraz szczęście wieczne, czyli zbawienie. Jedno i drugie opiera się na łasce
(predestynacja – ludzie przeznaczeni są do zbawienia już w chwili narodzin). Warto poznawać
tylko Boga i duszę, poznanie świata otaczającego jest zbędne.
Warto zauważyć, że podczas gdy Arystoteles głosił pochwałę zaangażowania w otaczającą
rzeczywistość, Platon, Epikur, stoicy, Plotyn i Augustyn zachęcali do coraz skrajniejszej ascezy i
pogrążaniu się w świecie wewnętrznym i kontemplacji religijnej (które łączyły się np. w
mistycyzmie). Natomiast od Tomasza, przez odrodzenie i oświecenie następował wzrost
zainteresowania światem zewnętrznym.
Pytania. Jak Augustyn zinterpretował dualizm świata rzeczy i idei Platona? Czego dotyczy wiedza i jak jest
zdobywana? Na czym polega szczęście? Jak jest rola łaski w życiu człowieka?

Anzelm (1033-1109) i scholastyka

Scholastyka - racjonalna refleksja nad dogmatami wiary - powstała w czasach Anzelma, by w
następnych stuleciach przeżyć burzliwy rozwój. Europejczycy zdecydowali się na ryzyko
dopuszczenia rozumu do spraw wiary, czego skutkiem okazało się zakwestionowanie zasadności
religii (w oświeceniu). Anzelm sformułował tzw. dowód ontologiczny - Bóg jako istota doskonała
musi istnieć, bo inaczej (gdyby był tylko pomyślany) nie byłby doskonały.
Krytyka.
1. Dowód zawiera błąd formalny, bo przyjmuje jako założenie to, co ma zostać udowodnione.
Jeśli bycie doskonałym pociąga za sobą istnienie, to definiując Boga jako doskonałego
zakładamy, że istnieje.
2. Nie wiemy a priori, jaki jest Bóg, więc nie mamy prawa podawać definicji (Tomasz).
3. Istnienie nie jest cechą, dlatego rzecz istniejąca ma taką samą wartość jak identyczna z nią
rzecz nieistniejąca. Nawet jeśli Bóg jest doskonały, nie musi istnieć (Kant).
Pytania. Co było celem scholastyki? Na czym polega dowód ontologiczny? Jakie ma wady?

Tomasz (1225-1274)
Arystoteles został zapomniany w Europie, jednak jego myśl znana była w Bizancjum, a przede
wszystkim rozwijana była przez Arabów, którzy dzięki stworzonemu przez Mahometa islamowi
(622 ne) szybko zbudowali potężną cywilizację (od Indonezji po Hiszpanię), która w czasach
średniowiecza znacznie przewyższającą cywilizację Europy. Pisma Arystotelesa przywieźli na
Zachód krzyżowcy wracający z Ziemi Świętej i od razu wzbudziły one zachwyt i niepokój, gdyż
ich autor był poganinem. Wczesne chrześcijaństwo nawiązywało do Platona, Arystoteles zaś był
jego przeciwnikiem. Tomaszowi powierzono zadanie uzgodnienia poglądów Arystotelesa z
dogmatami chrześcijańskimi. W ten sposób powstała doktryna będąca intelektualnym
odpowiednikiem powstających w tym samym okresie gotyckich katedr. Zrywała ona z
ascetyzmem, co umożliwiło Kościołowi funkcjonowanie po przełomie renesansowym. W czasie
kontrreformacji (II poł. XVI w.) uznano ją za oficjalna naukę Kościoła, którą z pewnymi zmianami
pozostaje do dziś.
Byty stanowią hierarchię wznoszącą się do Boga, świat doczesny nie jest przeciwieństwem
wiecznego, lecz jego dopełnieniem. Dusza i ciało potrzebują siebie nawzajem. Dusza, stworzona
przez Boga, stanowi istotę człowieka, wyznaczającą jego miejsce i cele w świecie. Człowiek ma za
zadanie działać w świecie na chwałę Boga. Świat materialny, choć niedoskonały, jest tworem Boga
 1
0

i jako tak jest dobry. Bóg wyposażył go w prawo naturalne, które zawiera wskazania, jak
postępować. Tomasz utrwalił chrześcijańskie pojęcie wolności, do którego odwołuwał się m.in. Jan
Paweł II: wolność jako możliwość wyboru nie jest wartościowa, bo przecież od dawna wiadomo,
co powinno się wybierać; prawdziwa wolność to stan, gdy ludzie mają warunki, by żyć zgodnie z
boskimi przykazaniami. Ludzie realizują się w ramach państwa, na którego czele stoi monarcha
reprezentujący Boga. Państwo jest organizmem hierarchicznym; do każdego stanowiska w nim
przypisane są prawa i obowiązki; władca jest zobowiązany, by dbać o rozwój całego państwa.
Pytania. Jakie były antyczne korzenie Tomizmu? Jak Tomasz zmienił ascetyczną filozofię Augustyna? Jaką
rolę odegrała jego filozofia w dziejach katolicyzmu?
Dowód kosmologiczny (pierwszy poruszyciel i przyczyna ruchu). Dowód oparty jest na obserwacji
i przyrodzonej zdolności rozumowania. Każda rzecz ma swoją przyczynę, lecz ciąg przyczyn nie
może cofać się w nieskończoność, musi więc być pierwsza przyczyna, i to jest właśnie Bóg.
Krytyka (Hume).
1. Jeśli zakładamy, że każde zjawisko ma swoją przyczynę, to wniosek podważa założenie
dowodu, a więc dowód zawiera sprzeczność.
2. Ciąg przyczyn może cofać się w nieskończoność (zarówno wyobrażenie sobie, że świat ma
początek w czasie, jak i że go nie ma, wydaje się jednakowo trudne).
3. Jeśli Bóg miałby być przyczyną, która sama nie ma przyczyny, to może sam świat mógłby
być swoją własną przyczyną.
4. Dowód, wbrew deklaracjom autora, wykracza poza to, co oparte jest na obserwacji, i
wkracza na tereny niczym nie skrępowanej spekulacji pojęciowej.
5. Pierwsza przyczyna, której istnienie próbuje wykazać dowód, nie ma wiele wspólnego z
Bogiem, o którym mówi Biblia. Nawet gdyby dowód był poprawny, nie byłby wsparciem
dla wiary.
Pytania. Jak Tomasz pojmował strukturę świata i człowieka, pochodzenie wartości moralnych, źródła
wiedzy i rolę państwa? W jaki sposób Tomasz przeciwstawił się Augustynowi? Co zaczerpnął z Arystotelesa
i jakie modyfikacje wprowadził?

Czasy nowożytne
Średniowiecze kończyło się w atmosferze powszechnego przygnębienia, wojny stuletniej i kryzysu
finansowego (tzw. jesień średniowiecza, czyli wiek XIV). W czasach odrodzenia aktywni okazali
się Włosi, potem jednak większość filozofii została stworzona przez trzy główne narody
europejskie – Brytyjczyków, Francuzów i Niemców.

Renesans, czyli odrodzenie

Renesans opanował w XV w. Włochy i w XVI w pozostałe kraje Europy (wyjątkiem jest Rosja, do
której renesans nigdy nie dotarł). Przyniósł:
1. zainteresowanie kulturą antyczną;
2. troskę o człowieka (humanizm; dewiza „nic co ludzkie nie jest mi obce” );
3. zainteresowanie otaczającym światem – zaczęły się rozwijać nauki, kopernikanizm
zaowocował podważeniem antyczno-średniowiecznej wizji świata (z uprzywilejowaną
pozycją Ziemi);
4. pragnienie doczesnych przyjemności - we Włoszech, podzielonych na liczne małe księstwa,
ton nadawały książęce dwory, na których dbano o dobre obyczaje i otaczano się sztuką. Na
dworach kształtowała się nowa moralność: podczas gdy w średniowieczu ceniono ascezę,
pokorę, modlitwę i walkę w obronie wiary, renesansowi książęta pragnęli sławy, władzy i
ziemskich rozkoszy, często bywali egoistyczni, okrutni i stawiali siebie ponad prawem.
5. poprawę obyczajów i ogólnej kultury;
6. wzrost roli artystów – w średniowieczu artyści byli często anonimowi (nie znamy nazwisk
budowniczych wspaniałych katedr gotyckich), w renesansie zapanował kult osobowości
 1
1

twórczych i wszechstronnych (wzorem był Leonardo da Vinci), a arystokraci byli

mecenasami sztuki;
7. ogólny wzrost aktywności – rozpoczęła się era odkryć geograficznych, w rezultacie których
Europejczycy zapanowali nad większością świata (uległy im obie Ameryki, Afryka, Indie,
Australia; oparli się tylko Chińczycy i Arabowie). Ogólny wzrost aktywności ludzi wyraził
się także w poszukiwaniach alchemicznych (czego symbolem stał się doktor Faust);
8. reformację - także dostojnicy kościelni otaczali się przepychem, co ostatecznie
doprowadziło do demoralizacji kleru i wybuchu reformacji (1517). Przełamała ona monopol
Kościoła kierowanego z Rzymu, a ten po chwilowym załamaniu odpowiedział ofensywą
kontrreformacji, co doprowadziło w następnym stuleciu do szeregu krwawych wojen;
9. plany stworzeniu państwa idealnego - od nazwy dzieła Tomasza Morusa zwano je utopiami.
Opisy tych państw przypominały w swej naiwności pomysły Platona: umieszczano je
zazwyczaj na wyspie całkowicie oddzielonej od realnego świata, nie miały historii i nie
rozwijały się, były centralnie rządzone, bez jakichkolwiek konsultacji władzy z poddanymi,
a życie obywateli było w nich szczegółowo zaplanowane. Utopie w ogóle nie liczyły się z
realnymi możliwościami i pragnieniami ludzi. Trudno powiedzieć, czy autorzy tych
pomysłów poważnie myśleli o ich realizacji, jednak to właśnie do nich nawiązał Marks
projektując idealne społeczeństwo komunistyczne, którego urzeczywistnianie przez
bolszewików stało się jedną z największych katastrof w dziejach ludzkości.
Wielogłosowa muzyka religijna znalazła swój najdoskonalszy wyraz w inspirowanej przez
kontrreformację twórczości Palestriny.
W czasach renesansu Polska w pełni należała do Europy, potem jednak zeszła z drogi rozwoju
typowej dla krajów Zachodu - w krajach na wschód od Łaby utrwaliła się gospodarka
pańszczyźniana, oparta na bezwzględnym wyzysku chłopów i dominacji szlachty oraz egoistycznej
magnaterii, podczas gdy na zachód od Łaby ton nadawało mieszczaństwo, czyli ludzie osiągający
sukces dzięki własnym zdolnościom i pracy.
Pytania. Gdzie rozwijała się filozofia renesansowa? Jakie zmiany przyniósł renesans? Jakie były ich skutki
w następnych epokach?

Reformacja i protestantyzm
Oburzony na zepsucie kleru i odpusty Luter (1483-1546) wypowiedział posłuszeństwo Rzymowi
(1517). Główny nurt protestantyzmu rozwinął się jednak pod wpływem Kalwina (kościoły w
Szwajcarii, krajach niemieckojęzycznych, a także anglikanizm). Zyskał on popularność szczególnie
wśród klasy średniej (mieszczaństwo, kupcy, rzemieślnicy). Protestantyzm odrzucił pośredniczącą
rolę kościoła, uznając, że człowiek samotnie prowadzi dialog z odległym i niepojętym Bogiem.
Człowiekiem miał kierować nie kościół, lecz sumienie, dlatego też odrzucono spowiedź
indywidualną i zalecono samodzielne czytanie Biblii. Zakwestionowana została rola dobrych
uczynków (odnowiona została nauka o predestynacji - człowiek przeznaczony jest do zbawienie już
w chwili narodzin). Przepychowi kontrreformacyjnego katolicyzmu przeciwstawiono prostotę.
Kalwinizm pogardzał życiem doczesnym podobnie jak Augustyn, jednak inaczej niż on nie liczył
nawet na kontakt z Bogiem - ten był możliwy dopiero po śmierci. Wg Maxa Webera, XX-
wiecznego socjologa, mentalność protestancka stała się podstawą wczesnego kapitalizmu.
Protestant poświęcał cały czas na pracę, aby dać świadectwo, że został przeznaczony do zbawienia.
Skoro życie doczesne pozbawione było jakiejkolwiek wartości, nie odczuwał potrzeby wydawania
pieniędzy na konsumpcję, mógł je więc inwestować. Był przy tym bezwzględnie uczciwy, bo
sukces osiągnięty za pomocą oszustwa nie był świadectwem otrzymanej łaski.
Pytania. Jaki był powód i skutek buntu Lutra? Jak wyglądał protestancki obraz świata? Jaki wpływ wywarł
protestantyzm na rozwój kapitalizmu?

Giordano Bruno (1548-1600)

 1
2

Pod wpływem idei Kopernika uważał, że wszechświat nie ma centralnego miejsca, a planet takich
jak Ziemia, zamieszkałych przez istoty rozumne, może być wiele. Człowiek był dla niego istotą
twórczą, Bóg zaś znajdował się wszędzie (panteizm). Data spalenia go na stosie (1600) jest
symbolicznym końcem renesansu.

Nicolo Machiavelli (1469-1572)

Machiavelli był początkowo doradcą Włoskich arystokratów. Gdy po zmianie władzy trafił do
więzienia, postanowił opisać metody uprawiania polityki. Swym dziełem Książę rozpoczął
nowożytną refleksję nad polityką. Zerwał z właściwym średniowieczu opisywaniem działania
władcy z punktu widzenia moralizatora. Uznał, że jeśli celem władcy jest dobro państwa,
niemoralne środki są usprawiedliwione – i zilustrował to licznymi przykładami, które znał z
obserwacji. Dzieło natychmiast trafiło na indeks ksiąg zakazanych.
Krytyka. Władca działający przy pomocy oszustwa jest poza kontrolą społeczną i szybko zaczyna
działać tylko dla własnego dobra lub co gorsza w imię swego fanatyzmu (przypadki Hitlera i
Stalina są doskonałym uzupełnieniem rozważań Machiavellego).
Pytania. Jaki miał być cel władcy i jaka metoda działania wydawała się Machiavellemu skuteczna? Jakiego
niebezpieczeństwa nie dostrzegł?

Francis Bacon (1561-1626)

Był pierwszym nowożytnym teoretykiem metody naukowej. Celem wiedzy jest panowanie nad
przyrodą. Dotychczas tworzona wiedza jest bezwartościowa, bo jest albo rezultatem jałowej
spekulacji („pająki”), albo bezmyślnego gromadzenia pojedynczych spostrzeżeń („mrówki”).
Właściwa metoda („pszczoły”) rozpoczyna od obserwacji i poprzez stopniowe uogólnienia
prowadzi do twierdzeń ogólnych (tzw. metoda indukcyjna). W praktyce Bacon stosował inną
metodę: najpierw stawiał hipotezy, a potem wymyślał eksperymenty, by je przetestować
(eksperyment z zamrażaniem kury kosztował go życie). W tworzeniu wiedzy przeszkadzają cztery
rodzaje złudzeń: plemienne (wrodzone skłonności umysłu), jaskini (indywidualne skłonności
danego człowieka), rynku (wpływ mowy na myślenie) i teatru (wpływ tradycji).
Pytania. Co powinno być celem wiedzy wg Bacona? Jak oceniał dotychczasową wiedzę? Jakie były
przyczyny jej niepowodzeń? Na czym miała polegać nowa metoda?

Wiek XVII
W XVII wieku ponownie wybuchły głębokie uczucia religijne – i okrutne wojny na tym tle (m.in.
wojna trzydziestoletnia, jedna z najcięższych w dziejach Europy: spowodowała straty ludności
rzędu 50%). Zarazem nastąpił gwałtowny rozwój astronomii i fizyki (Galileusz, Newton), czemu
towarzyszył kult matematycznych systemów dedukcyjnych. Purytanie, angielscy radykalni
protestanci, zaczęli osiedlać się w Ameryce Północnej tworząc podwaliny społeczeństwa opartego
na kulcie pracy i indywidualnego wysiłku, jakim w następnych stuleciach stali się Amerykanie
(wyrazicielem moralności protestanckiej stał się tam Benjamin Franklin).
W stuleciu tym nastąpił burzliwy rozwój filozofii zapoczątkowany przez Kartezjusza, który
najpierw odrzucił wszelka tradycję i zwątpił we wszystko, co nie jest całkowicie pewne, a
następnie postanowił odbudować wiedzę wzorując się na geometrii i posługując rozumowania
dedukcyjnymi.
Sztuka baroku zaczęła wyrażać skrajne napięcia emocjonalne i religijne, olśniewając jednocześnie
bogactwem zastosowanych środków. W roku 1600 rozpoczął się rozkwit muzyki barokowej.
Powstała opera i wiele gatunków nieznanej wcześniej muzyki instrumentalnej. Muzyka
wielogłosowa osiągnęła najwyższy stopień złożoności (sztuka fugi i system tonacji dur-moll
wprowadzały do muzyki matematyczną dyscyplinę). Główni kompozytorzy to Vivaldi, Jan
Sebastian Bach i Handel. Barok w muzyce trwał do 1750 roku.

Kartezjusz (1594-1650)
 1
3

Epistemologia. Kartezjusz zalecał zerwanie z tradycją i samodzielne dochodzenie do prawdy przy

pomocy rozumowej argumentacji (rozumu wszyscy mają pod dostatkiem, jak twierdził, bowiem
nikt nie skarży się, że mu go brak). Wiedza musi być całkowicie pewna, bo co jest choć trochę
wątpliwe, jest bezwartościowe (tu wyraża się paniczny lęk Kartezjusza przed ryzykiem). Prawie
cała dostępna wiedza okazała się skażona wątpieniem: zmysły niekiedy błądzą, wszystko może
okazać się snem, a nawet myślenie może zostać zmącone przez zwodziciela (wówczas 2+2 może
nie wydawać się 4). Pewne jest tylko, że wątpimy, a więc myślimy, a więc istniejemy („Cogito ergo
sum”). Kartezjusz zapoczątkował fascynację metodą dedukcyjną w filozofii: wiedza powinna być
oparta na rozumowaniu dedukcyjnym tak jak geometria (aksjomaty muszą być oczywiste, a
pozostałe twierdzenia są wyprowadzone z nich jako ich logiczne konsekwencje). Kryterium
prawdy jest jasność i wyraźność, a nie porównanie twierdzeń i rzeczywistości. Tworzenie wiedzy
jest możliwe dzięki ideom wrodzonym, które odkrywamy w umyśle. Był to racjonalizm XVII-
wieczny, nawiązujący do poglądów Platona i Augustyna. Kartezjusz jako pierwszy uznał, że
istnienie świata wymaga dowodu (oczywiste jest tylko istnienie własnej myśli). W tym celu
najpierw skonstruował dowód istnienia Boga (wynika ono z faktu, że człowiek posiada ideę istoty
doskonałej, a jako niedoskonały nie mógłby stworzyć jej o własnych siłach). Nie możliwe, by Bóg
nas oszukiwał. Skoro więc wydaje nam się, że świat materialny istnieje, musi tak być. Świat
rozpadł się dla Kartezjusza na sferę myśli i sferę rozciągłości (ciała) - Kartezjusz odnowił tu
wczesnośredniowieczny pogląd Augustyna. Człowiek jest połączeniem myślenia i rozciągłości,
poza nim są tylko rzeczy rozciągłe, funkcjonujące jak mechanizmy. Rozumowania Kartezjusza,
choć często naiwne, są wyrazem pragnienia, by nie przyjmować niczego na wiarę, lecz posługiwać
się krytycznym myśleniem i szukać uzasadnienia dla każdego poglądu. Postawa ta została
powszechnie przyjęta w czasach nowożytnych.
Krytyka. Nie ma dowodu na istnienie wiedzy wrodzonej (Locke). Brak jest powszechnie
akceptowanych aksjomatów, by przy ich pomocy budować wiedzę metodą geometryczną (Hume).
Wiedza oparta na obserwacji, choć niepewna, jest jedyną wiedzą, jaką dysponujemy (Hume).
Istnienia rzeczywistości nie da się dowieść, można je tylko założyć. Idea istoty doskonałej jest
sama bardzo niedoskonała (właściwie nie wiadomo, jaka jest jej treść) i z powodzeniem mogła być
stworzona przez człowieka. Z tego, że człowiek myśli, nie można wnioskować, że jest myśleniem
(ciało też może myśleć). Ciało i duch nie muszą być dwoma skrajnie odmiennymi rodzajami bytów.
Pytania. Jaki cel postawił sobie Kartezjusz? Jak pewna powinna być wiedza? Jakie były etapy wątpienia, i
jaki jego kres? W jaki sposób należy budować wiedzę? Jaka jest rola idei wrodzonych? Na czym polegał
racjonalizm kartezjański? Czy istnienie rzeczywistości jest problemem filozoficznym? Do czego potrzebny
był Kartezjuszowi dowód na istnienie Boga? Z jakich rodzajów bytów składa się rzeczywistość? Co jest
istotą człowieka? Na czym polegała przełomowa rola ideałów Kartezjusza? W jakim stopniu zostały one
zrealizowane w następnych epokach, a w jakim zakwestionowane?

Baruch Spinoza (1637-1677)

Spinoza przejął się sformułowanym przez Kartezjusza programem i napisał dziwaczne dzieło, w
którym twierdzenia etyki usiłował udowodnić tak, jak Euklides twierdzenia geometryczne - przy
pomocy aksjomatów i rozumowań dedukcyjnych. Uzasadniał m.in. tezę panteizmu, głoszącą, że
istnieje tylko jeden byt, który jest zarazem Bogiem i wszechświatem. Biblię natomiast uznawał
jedynie za poglądowe przedstawieniem moralności dla ludzi prostych. Jego rozumowania okazały
się w większości wadliwe.
Swoje stanowisko w kwestii szczęścia wyłożył w liście do znajomego, dzięki czemu łatwiej je
zrozumieć. Ludzie często uznają za szczęście przyjemności zmysłowe, pieniądze lub władzę.
Tymczasem żadna z tych rzeczy nie jest trwała ani głęboka, a dążenie do każdej z nich ma przykre
skutki uboczne. Przyjemności zmysłowe prowadzą do chorób i wyczerpania, pieniądze łatwo
stracić, a zdobywanie władzy wymaga ciągłego użerania się z głupimi ludźmi. Dla Spinozy
podstawą szczęścia okazało się natomiast przeżycie mistycznej jedności ze wszechświatem i
Bogiem. Dało mu ono trwałe uczucie pełni, spokoju i radości, dzięki któremu mógł cieszyć się
 1
4

drobnymi zdarzeniami i nie obawiać zagrożeń, jakie niesie codzienne życie. Sam Spinoza był
wzorem osoby pogodnej, życzliwej i pogodzonej ze światem mimo licznych dotkliwych
przykrości, jakie go spotkały (za swoje poglądy został wyklęty i wykluczony z gminy żydowskiej
w Amsterdamie, gdzie mieszkał). Abraham Maslow, twórca psychologii humanistycznej w latach
pięćdziesiątych XX w. uznał Spinozę za przykład człowieka, który osiągnął maksymalny stopień
realizacji ludzkiego potencjału.
Pytania. Jak Spinoza uzasadniał wartości moralne? Czym było dla niego szczęście i jak chciał je osiągnąć?

Blaise Pascal (1623-1662)

Stale towarzyszył mu lęk, który wyrażał posługując się licznymi metaforami („człowiek to myśląca
trzcina”). Szczególnie przerażała go nieskończoność. Będąc niezwykle utalentowanym
matematykiem, wynalazcą i naukowcem, zdawał sobie sprawę z ograniczeń metody rozumowej
Kartezjusza i przeciwstawiał jej „porządek serca”. Sam opierał swe przekonania metafizyczne na
doświadczeniu mistycznym, które dało mu pewność istnienia Boga. Sformułował tzw. zakład
Pascala (dla osób pozbawionych bezpośredniego doświadczenia, w sytuacji, gdy rozumowe
dowody istnienia Boga zawiodły) - żyjąc zgodnie z wymogami wiary trzeba poświęcić niektóre
przyjemności doczesne, a wygrać można szczęście wieczna (choć można nie wygrać nic, gdy Boga
nie ma). Odchodząc od wiary można zyskać pewne zakazane przyjemności doczesne, ale można
zostać skazanym na wieczne potępienie. Wielkość możliwej wygranej sprawia, że bardziej opłaca
się podążać drogą wiary, nawet jeśli wygrana nie jest pewna.
Krytyka.
1. Skoro nie wiadomo, czy Bóg istnieje, tym bardziej nie wiadomo, czego od nas wymaga,
czyli jak postępować, aby zasłużyć na szczęście wieczne. Zalecenia różnych religii są
wzajemnie sprzeczne (np. fundamentalistyczny islam, katolicyzm, protestantyzm,
buddyzm). Szczególnie odstręczającym przykładem są arabscy zamachowcy samobójcy,
którzy w istocie opierają się na islamskiej wersji zakładu Pascala.
2. Nie wiadomo, czy wiara wyrachowana będzie nagrodzona.
3. Posługując się metodą Pascala można wykalkulować, że najbardziej opłaca się być
grzesznikiem i nawrócić się tuż przed śmiercią.
4. Pascal kieruje się strategią maksymalizacji zysku. Kierując się strategia minimalizacji strat,
dochodzimy do przeciwnego wyboru - jeśli pójdziemy drogą wiary, a Boga nie ma - tracimy
wszystko (i przyjemności doczesne, i szczęście wieczne); podążając drogą niewiary, nawet
jeśli czeka nas piekło, zachowamy przynajmniej wspomnienie grzesznych uciech za życia.
Współczesna religijność chrześcijańska rozwiązała problem Pascala uznając, że podążanie
drogą wiary nie wymaga wielkich wyrzeczeń. W ten sposób osoba wierząca odnosi korzyści
i za życia (korzystając ze wsparcia Boga i kościoła w trudnych sytuacjach życiowych), i po
śmierci.
Pytania. Jak różnił się stosunek do nieskończoności renesansu i baroku (na przykładzie Bruno i Pascala)?
Dlaczego Pascal nie podzielał racjonalistycznych i matematycznych ideałów swoje epoki? W jakim celu
sformułował swój zakład? Co można mu zarzucić?

Oświecenie (wiek XVIII)

Oświecenie rozpoczęło się w Anglii ok. 1690 roku (choć jego zwiastuny zaczęły się pojawiać już
ok. 1650 roku; reprezentowali je Hobbes, Locke, Berkeley, Hume i Smith), a w połowie XVIII w.
opanowało Francję (filozofię tworzył krąg encyklopedystów), kończąc się wybuchem Rewolucji,
by u schyłku wieku dotrzeć do Niemiec (najważniejszym myślicielem był Kant). Oświecenie
wierzyło w potęgę i niezależność rozumu, w uprawnienia człowieka, m.in. prawo do wolności i
ustanowienia władzy państwowej (wcześniej uważano, że człowiek rodząc się ma tylko
obowiązki), w dobroć natury ludzkiej, w równość wszystkich ludzi i potrzebę reformowania
społeczeństwa, tak by ostatecznie zbudować raj na Ziemi. W XVIII w. znacznie osłabiona została
 1
5

pozycja arystokracji i rola religii Najdobitniej ideały epoki wyrazili Francuzi. Liczni filozofowie
(m.in. Diderot, Wolter, Helwecjusz, La Mettrie, Condillac, d’Alembert) głosili, że to wiedza
naukowa przyczyni się do zreformowania świata i uczynienia go miejscem szczęśliwym. Szczęście
utożsamiali z przyjemnością, a dobro definiowali jako to, co przynosi człowiekowi zadowolenie.
Dostępną im wiedzę zebrali w pierwszej wydanej encyklopedii. Domagali się realizacji ideałów
Kartezjusza – oczyszczenia wiedzy z twierdzeń nieuzasadnionych, przyjętych pod presją tradycji
(często religijnej) lub wiary (co nazywali zabobonem). Byli racjonalistami, lecz w nieco innym
rozumieniu niż Kartezjusz – uważali, że należy kierować się rozumem tworząc wiedzę na
podstawie obserwacji, a nie szukając jej w samym rozumie. Zrywali z tradycją platońsko-
chrześcijańską, postulującą istnienie świata nadnaturalnego i duszy nieśmiertelnej. Głosili, że świat
doczesny jest jedynym, jaki istnieje, a człowiek jest istotą wyłącznie materialną. Materię
pojmowali jako nieodłącznie związana z ruchem i zdolną do samoistnego rozwoju. Choć krytyczni
wobec religii, wybierali raczej deizm (pogląd, że Bóg stworzył świat, lecz w niego nie ingeruje) niż
ateizm, tym chętniej, że ich praktyczne konsekwencje były podobne (bezużyteczność kościołów).
Ideały oświecenia są do dziś uznawane za fundament kultury Europy Zachodniej (stąd m.in. opór
wobec tzw. wartości chrześcijańskich). Dzieckiem oświecenia są też Stany Zjednoczone Ameryki.
Walka z tradycją i dążenie do reformowania świata ostatecznie kulminowały w Rewolucji
Francuskiej. Hasła Rewolucji - wolność, równość, braterstwo – są sprzeczne: wolność prowadzi do
nierówności, a wprowadzenie równości wymaga ograniczenia wolności. Stosunek do haseł
Rewolucji różnicuje wielkie systemy społeczno-ekonomiczne, które się po niej rozwinęły.
Liberalizm, który znalazł najwięcej zwolenników w USA (gdzie zwany jest konserwatyzmem),
wybiera wolność jako naczelną wartość; komunizm poświęcił wolność w imię równości;
konserwatyzm europejski (stworzony przez Edmunda Burke’a wkrótce po Rewolucji Francuskiej)
zaleca odrzucenie obu tych ideałów, przeciwstawiając im przekonanie, iż społeczeństwa w ogóle
nie należy reformować, gdyż świat i tak lepszy nie będzie, a wszelkie fundamentalne zmiany niosą
więcej szkody niż korzyści; tendencje socjalistyczne Europy Zachodniej starają się znaleźć
kompromis między wolnością i równością wykorzystując braterstwo, które za sprawą Beethovena i
Schillera zawędrowało nawet do hymnu zjednoczonej Europy.
Pytania. Jakie były cele reformy oświeceniowej? Czego symbolem była Encyklopedia? Od czego pragnęli
wyzwolić wiedzę? Jaki był stosunek oświecenia do wprowadzonych przez Platona dualistycznych koncepcji
świata i człowieka? Jak pojmowali materię? Jaki był ich stosunek do tradycji religijnej? Czym różni się
deizm od ateizmu? Jakie kłopoty sprawia pogodzenie wolności z równością i jak sobie z tym radzono?

W muzyce po okresie baroku nastąpił klasycyzm. Utwory wielogłosowe zastąpiono jednym głosem
z akompaniamentem. Zmienił się również odbiorca – w poprzednich epokach przede wszystkim
pisano muzykę religijną wykonywaną w kościołach i na dworze królewskim, teraz adresatem stały
się także zespoły muzyczne utrzymywane przez arystokratów, a także pierwsza masowa
publiczność, dla której zaczęto organizować płatne koncerty - wymusiło to uproszczenie
wykorzystywanych środków muzycznych. W wieku XVIII muzycznym centrum Europy stał się
Wiedeń i jego trzej klasycy: Haydn, Mozart i Beethoven, z których pierwszy był kompozytorem
nadwornym arystokratów, drugi zapragnął samodzielności i zmarł w nędzy, trzeci zaś, zachwycony
ideałami Rewolucji Francuskiej, stał się niezależnym muzykiem, który nie kłaniał się nawet
cesarzowi.

Teoria wiedzy - Locke, Berkeley, Hume

John Locke (1632-1704)
Locke stworzył konsekwentną wersję empiryzmu przeciwstawiającą się racjonalizmowi
Kartezjusza. Odrzucił teorię idei wrodzonych (bowiem żadne poglądy nie są jednakowe wśród
wszystkich ludów). Umysł w chwili narodzin jest niezapisaną kartą (tabula rasa) i wszystko, co się
w nim znajdzie, pochodzi ze zmysłów. Pod wpływem doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego
 1
6

powstają w nim idee proste, czyli wrażenia (pierwotne jak kształt i wtórne jak zapach, smak i
kolor), które następnie łączone są w idee złożone (spostrzeżenia), na podstawie których umysł
tworzy idee abstrakcyjne. Umysł porównując idee wydaje sądy, które stanowią wiedzę. Wiedza
dotyczy idei powstających w umyśle pod wpływem przedmiotów zewnętrznych wobec umysłu.
Ponieważ w doświadczeniu zmysłowym nie znajdujemy oparcia dla idei Boga, nie możemy mieć
żadnej wiedzy na Jego temat. Religia jest zatem sprawą osobistą obywateli i nie ma podstaw, by
jedni narzucali swoje poglądy innym. W ten sposób, u kresu wieku wojen religijnych, powstała
pierwsza koncepcja liberalizmu, która pozostawiała wybór religii swobodnej decyzji jednostkek i
zabraniała instytucjom państwowym wywierania na nie presji.
Pytania. Skąd pochodzi wiedza ludzka? Czy istnieją idee wrodzone? Jakie idee pojawiają się w umyśle?
Jaką rolę odgrywa rozum? Co możemy wiedzieć o Bogu? Jak Locke uzasadniał postulat tolerancji
religijnej?

George Berkeley (1685-1753)

Berkeley stworzył idealizm subiektywny wyprowadzając ostateczne konsekwencje z wątpienia
Kartezjusza i tez empiryzmu Locke’a, które posłużyły mu do zwalczania materializmu. Skoro byty,
które poznajemy, są kombinacjami idei w naszym umyśle (jabłko jest sumą kształtu, ciężkości,
koloru, smaku – czyli jakości zmysłowych), po co przyjmować, że poza umysłem istnieją
materialne przedmioty? We śnie widzimy świat podobnie jak na jawie, a mimo to wszystko istnieje
wówczas tylko w umyśle. Przyjmijmy więc, że wszystko, czego doświadczamy, jest wielkim snem.
Źródłem tego snu jest Bóg, który wyświetla w naszych umysłach sekwencje obrazów. Wszystkie
przedmioty istnieją tyko wówczas, gdy są postrzegane („Esse est percipi”). Naprawdę zaś istnieje
tylko Bóg i poszczególne dusze, w których wyświetlane są sny. (Inny filozof, Leibniz, nazwał te
dusze monadami i porównał je do pokojów bez okien, w których pojawiają się obrazy
przedstawiające to, co rzekomo znajduje się na zewnątrz. Oczywiście żadnego „na zewnątrz” może
w ogóle nie być.)
Pogląd Berkeleya jest hipotezą niesprzeczną, choć niemożliwą do udowodnienia. „Sen”
wyświetlany w naszym umyśle nie jest całkiem zależny od naszej woli (jeśli stajemy przed
zamkniętymi na klucz drzwiami, nie możemy siłą woli sprawić, aby się otworzyły); nie jest też
całkiem niezależny - jeśli we „śnie” wprowadzę to, co uważam za swoje ciało, do wody, to w
następnej scenie poczuję, że jestem mokry. Jest to więc „sen” interaktywny, w którym obowiązują
takie same reguły jak w realnym życiu. Nawet gdy staniemy się zwolennikami idealizmu
subiektywnego, będziemy nadal postępować tak, jak w dotychczasowym życiu, aby uniknąć tych
samych przykrości i zdobyć te same przyjemności.
Pogląd Berkeleya można jeszcze wyostrzyć i uznać, że w ogóle istnieje tylko jeden umysł (mój), a
nawet że cały „sen” rozpoczął się kilka minut temu, a mnie jako widza wyposażono w złudzenie, że
trwa on od dawna.
Pytania. Z czego zbudowane są przedmioty, które obserwujemy? Co to znaczy, że świat jest snem? Co
zyskujemy przyjmując pogląd Berkeleya? Jaka jest w nim rola Boga? Czy pogląd Berkeleya można
uzasadnić? A obalić?

David Hume (1711-1776) – epistemologia

Hume rozwinął empiryzm Locke’a. Uznając, że cała wiedza pochodzi z doświadczenia
zmysłowego (impresji) i musi być na nim oparta. Wobec tego należy zrezygnować z wszelkich
teorii na temat Boga, a także duszy, bo nie mamy podstaw, by wierzyć w istnienie „ja”, kryjącego
się za uczuciami, myślami i spostrzeżeniami („ja to wiązka wrażeń”). Wszelka wiedza jest albo
aprioryczna (oparta na definicjach pojęć i tym, co można z nich wywnioskować) lub
aposterioryczna (oparta na obserwacjach). Pierwsza jest pewna, lecz nie mówi nic o rzeczywistości,
bo odnosi się tylko do pojęć, które sami zdefiniowaliśmy; druga nigdy nie będzie pewna. Także
pozbawione empirycznego uzasadnienia są zdania stwierdzające związek przyczynowy, bo
zaobserwować można jedynie stałe następstwo zdarzeń, a nie wywoływanie jednych przez drugie.
 1
7

Przekonania o związkach przyczynowych są oparte jedynie na nawyku psychologicznym – są

użyteczne w życiu, lecz nie są uzasadnione. Hume skrytykował dowód z celowości, postulujący
istnienie Boga jako twórcy celowego ładu w świecie (podobnie jak istnienie zegarmistrza wyjaśnia
ład, jaki odkrywamy w zegarku). Hume zauważa, że istnieją przypadki ładu, który powstaje
samoistnie (np. w roślinach), a nawet gdyby przyjąć istnienie jakiegoś rodzaju „stwórcy”, nie musi
on być podobny do Boga (może być złośliwy lub nieudolny). Ostateczny cios dowodowi
celowościowemu zadała teoria Darwina.
Pytania. Jakie są skrajne konsekwencje empiryzmu w sprawach Boga, duszy i przyczynowości? Czym różni
się wiedza aprioryczna od aposteriorycznej? Jaka wiedza może być całkowicie pewna?
Jak pewna może być wiedza o świecie? Na czym polegał dowód z celowości i jego krytyka?

Immanuel Kant (1724-1804) – epistemologia

Kant zamierzał zasypać przepaść między wiedzą aprioryczna i aposterioryczną opisanymi przez
Hume’a. Uznał, że istnieje wiedza, która wprawdzie odnosi się do świata obserwowalnego, ale jest
aprioryczna i przez to całkowicie pewna. Porównał swoją teorię do przewrotu kopernikańskiego,
gdyż zmieniała ona relację między przedmiotem poznania i jego podmiotem. Przedmiotem
poznania są zjawiska (czyli idee) powstające w umyśle pod wpływem bodźców pochodzących od
zewnętrznej wobec umysłu rzeczy w sobie. Podczas gdy Locke i inni empiryści sądzili, że zjawiska
odzwierciedlają cechy przedmiotów zewnętrznych, Kant uznał, że zależą one także od wrodzonych
struktur umysłu. W ten sposób przedmiot poznawany (zjawisko) dostosowuje się częściowo do
poznającego umysłu. Kant sądził, że to nie świat jest trójwymiarowy, lecz nasze umysły są tak
skonstruowane, że reprezentują docierające do nich bodźce w trzech wymiarach. Gdybyśmy mieli
inne umysły, moglibyśmy widzieć rzeczy inaczej. Kant, podobnie jak inni empiryści, uznał, że nie
mamy podstaw, by wypowiadać się na temat Boga, duszy i wolności. Twierdził jednak, że z
powodów praktycznych należy wierzyć w Boga i uważać się za wolnych, gdyż bez tego moralność
straciłaby sens.
Pytania. Jakie trudności niósł podział wiedzy na aprioryczną i aposterioryczną wg Hume’a? Jaki był trzeci
rodzaj wiedzy postulowany przez Kanta? Czym był przedmiot poznania? Na czym polegał przewrót
dokonany przez Kanta? Jaki był stosunek Kanta do religii?

Etyka
Thomas Hobbes (1588-1679)
Hobbes był XVII-wiecznym prekursorem oświecenia. Był ateistą i materialistą, lecz poglądów tych
nie propagował. Swoje poglądy polityczne sformułował pod wpływem doświadczeń rewolucji
angielskiej. Przedstawił eksperyment myślowy odtwarzający proces powstania państwa.
Początkowo ludzie żyli w stanie natury, bez żadnej władzy, byli wolni, ale pozbawienie
bezpieczeństwa. Człowiek jest z natury agresywnym egoistą, więc wobec niedostatku dóbr łatwo
wszczyna wojny. Stan natury okazał się więc stanem wojny wszystkich ze wszystkimi. Aby
ratować bezpieczeństwo, ludzie rezygnują z wolności i wybierają władcę absolutnego, który ma
zapewnić spokój, a poza tym ma zupełną swobodę w stanowieniu prawa. Można mu wypowiedzieć
posłuszeństwo tylko, gdy nie wypełnia ze swego podstawowego obowiązku, czyli nie gwarantuje
bezpieczeństwa. Władza pochodzi zatem od ludzi, a nie z bożego nadania.
Krytyka.
1. Pierwsi władcy na pewno nie zostali wybrani, lecz sami zagarnęli władzę w społeczeństwie,
w którym okazali się jednostkami najsilniejszymi i najsprytniejszymi. (W czasach
późniejszych sytuacje anarchii, gdy społeczeństwo zdolne do przeprowadzenia wyborów
głosowało na dyktatora, aby zapewnił spokój, były sporadyczne i źle się kończyły –
przypadek Hitlera.)
2. Władca absolutny jest wątpliwą gwarancją bezpieczeństwa - szybko zaczyna
wykorzystywać władzę dla zaspokojenia własnej ambicji.
 1
8

3. Ludzie zachowują się jak agresywni egoiści, gdy brak im rozsądku, kultury i elementarnych
instytucji społecznych. Wystarczy wprowadzić te czynniki, a zagrożenie zostanie
zredukowane do tolerowalnego poziomu bez uciekania się do dyktatury.
Pytania. Jak okoliczności historyczne wpłynęły na refleksje Hobbesa? Na czym polegał jego polityczny
eksperyment myślowy? Jak powinno być zorganizowane państwo? Czy postulat istnienia władcy
absolutnego został przekonywająco uzasadniony?

John Locke (1632-1704)

Jako teoretyk demokracji przeciwstawił się pesymizmowi politycznemu Hobbesa. Człowiek nie
jest z natury agresywny, lecz pracowity i pokojowo nastawiony do świata (podobne przekonania
wyraził Daniel Defoe w powieści Robinson Cruzoe, która stała się wyrazem ideałów anglosaskich
protestantów). Ludzie skłonni są kierować się prawem naturalnym, które nakazuje szacunek dla
życia, wolności i własności drugiego człowieka. Twórcą państwa jest suwerenny lud, który wybiera
władzę, by zapewnić konieczną organizację życia publicznego i jednolite stosowanie prawa. Prawo
stanowione musi być zgodne z prawem naturalnym, a władza musi być podzielona, aby
poszczególne jej części kontrolowały się wzajemnie, co ma zapobiegać nadużyciom. Locke
proponował podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i normującą stosunki
międzynarodowe, przyjął się jednak trójpodział Monteskiusza na władzę ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą. Koncepcje Locke’a wywarły bezpośredni wpływ na rozwiązanie
przyjęte w konstytucji amerykańskiej. Locke zapoczątkował tworzenie koncepcji liberalnych
swobód obywatelskich, obejmujących także swobody religii (omówione wyżej).
Pytania. Co sądził Locke o naturze ludzkiej? Skąd władza miała czerpać swoje uprawnienia? Jak pragnął
zorganizować państwo? Jakie wydarzenia polityczne były tłem jego poglądów? Czym było prawo
naturalne? W czym różnił się od Hobbesa?

Jean Jacques Rousseau (1712-1778)

Rousseau przyczynił się do rozbudzenia wrażliwości (wywarł istotny wpływ na powstanie
sentymentalizmu), m.in. na rolę uczuć w wychowywaniu dzieci (jego powieść Emil). Rozpoczął
karierę filozoficzną przeciwstawiając się oświeceniowej wierze w postęp i wartość cywilizacji.
Uznał hipotetycznego człowieka natury za dobrego, a cywilizację, jej instytucje i ideały za
zdeprawowane. W stanie natury człowiek żył sam, był wrażliwy i kierował się troską o własne
dobro. Rozwój cywilizacji doprowadził do eskalacji egoizmu, zachłanności, cynizmu i pychy. Silni
stworzyli społeczeństwo, w którym wykorzystują słabych i krzywdzą się wzajemnie. Wszyscy zaś
tracą autentyczność i żyją skrępowani wymogami konwenansu, udając innych niż są w
rzeczywistości. Choć początkowo Rousseau zdawał się sugerować, że rozwiązaniem byłby „powrót
do natury”, ostatecznie uznał, że wyjściem jest zachowanie cywilizacji i oparcie społeczeństwa na
zasadzie umowy społecznej. (Powrót do stanu natury jest niemożliwy, gdyż ludzi jest zbyt wielu i
przyzwyczaili się oni do wyrafinowanych potrzeb, co zmusza ich do życia w społeczeństwie.)
Władzę powinien wyłaniać ogół obywateli, a jednostka powinna bezwzględnie podporządkować
się woli powszechnej – tylko w ten sposób można wyeliminować podstawową przyczynę zła, jaką
jest ludzki egoizm przeciwstawiający się dobru wspólnemu. W głosowaniu jednostki wyrażają
swoje stanowisko we wszystkich sprawach ważnych dla wspólnoty. Na tej podstawie wyłoniona
zostaje wola powszechna (która jest czym innym niż wola wszystkich), czyli wola społeczeństwa
jako całości (najlepiej jeśli uchwyci ją ktoś bezstronny z zewnątrz). Jednostka podporządkowując
się bez reszty woli powszechnej zachowuje wolność i wyzwala się zarazem z egoizmu.
Krytyka. Nie istnieje sposób wyłonienia woli powszechnej, gdy cele jednostek są skonfliktowane
(np. połowa społeczeństwa domaga się państwa opiekuńczego, a połowa wolnego rynku). W
praktyce stosowanie metody głosowania prowadzi do dyktatury większości. Mimo to Rousseau
wraz z Humem zainspirowali pogląd, że normy moralne i prawne są dziełem ludzi, a metoda ich
tworzenia jest umowa społeczna - kompromis zawarty między członkami społeczeństwa (por.
współczesna teoria Rawlsa).
 1
9

Pytania. Dlaczego poglądy Rousseau kłóciły się z duchem epoki? Na czym polegał deprawujący wpływ
cywilizacji? Jaka postawa ludzka leżała u jego podstaw? Dlaczego powrót do stanu natury był niemożliwy?
Jak powinno być zorganizowane społeczeństwo i czyje interesy miała reprezentować władza? Jaki był wpływ
Rousseau na powstanie sentymentalizmu i sposób wychowywania dzieci?

David Hume (1711-1776) - etyka

Hume był empirystą i sądził, że wszelka wartościowa wiedza musi być uzasadniona w sposób
eksperymentalny. W etyce odróżnił twierdzenia o faktach (np. „Ziemia jest kulista”) i twierdzenia o
wartościach („Kradzież jest złem”, „Nie powinno się kraść”). Tylko pierwsze można uzasadnić,
drugie są kwestią subiektywnych preferencji. Z tego, co „jest” nie można wyprowadzić wiedzy o
tym, jak „powinno” się postępować – to drugie można tylko ustanowić aktem woli opartym na
emocjonalnych skłonnościach. Mimo to niektóre wartości, np. zasady sprawiedliwości, mają silne
oparcie w społeczeństwie, są bowiem wynikiem kompromisu zawartego między rozsądnymi
egoistami w imię wspólnej korzyści. Podobnie z wyrachowanego egoizmu wywodzi się zgoda na
istnienie własności prywatnej i związanych z nią nierówności – likwidacja własności i
wprowadzenie równości wymagałyby stosowania terroru oraz osłabiałyby w społeczeństwie
motywację do pracy.
Pytania. Co o wartościach moralnych sądzili Sokrates, Platon, Arystoteles, Tomasz i Locke? W jaki sposób
ich poglądy zakwestionował Hume? Skąd biorą się nasze przekonania moralne? Jak można uzasadnić
normy nakazujące sprawiedliwe traktowanie ludzi? Dlaczego powinna istnieć własność prywatna?

Adam Smith (1723-1790)

Smith sądził, że jeśli pozostawi się jednostkom swobodę decyzji gospodarczych i prawo do
kierowania się egoizmem, bardziej przyczyni się to do bogactwa całego społeczeństwa niż odgórna
ingerencja rządu w gospodarkę. Indywidualne egoizmy uzgadnia ze sobą „niewidzialna ręka
rynku”.
Krytyka.
1. Smith wyraził dążenia mieszczaństwa, które pragnęło wolności działania, a było
pozbawione przywilejów. Nie prowadzi jednak do powszechnej wolności, lecz do
wytworzenia nowych elit (właścicieli wielkich korporacji) i nowego stylu sprawowania
władzy (przez manipulację). Dlatego liberałowie szczerze przywiązani do idei wolności
stopniowo przechodzili na pozycje socjalistyczne (aby szerzyć wolność, trzeba zapewnić
środki najbiedniejszym).
2. Jeśli egoizm (dążenie do własnego dobra i obojętność na cudze) stałby się naczelną
wartością, doprowadziłby do katastrofy - do eskalacji manipulacji, oszustw i zapomnienia o
dobru wspólnym. Smith najwyraźniej - jako człowiek starannie wychowany - uznawał za
oczywiste istnienie szeregu ograniczeń moralnych, które miarkowałyby egoizm jednostek.
W rzeczywistości nie są one wcale oczywiste - państwa, które przyjmują liberalizm
rozwijają się dobrze, jeśli liberalizmowi towarzyszy silna, konserwatywna moralność i
sprawne państwo (policja, urzędy antymonopolowe, ochrona praw konsumenta).
3. Liberalizm dostarcza motywacji do pracy i czyni gospodarkę wrażliwą na wybory
konsumentów. Nie gwarantuje jednak sprawiedliwości (daje przywileje silnym i sprytnym),
pozbawia ludzi poczucia bezpieczeństwa (zmuszając ich do ciągłej rywalizacji) i
faworyzuje gusty większości, które niekoniecznie są najwartościowsze.
4. Nie jest oczywiste, czy liberalizm jest decydującym źródłem bogactwa. Wszystkie liberalne
kraje bogate uprawiały także skuteczną o politykę (i wewnętrzną, i zagraniczną), która
zapewniła im dominację w świecie. Anglia w XIX w. była mocarstwem kolonialnym, USA
w XX w. skutecznie wykorzystywały Amerykę Południową. Obecnie bogacą się kraje, które
dysponują zaawansowaną myślą technologiczną (głównie USA) lub tanią siłą roboczą, przy
czym sukces tych drugich jest krótkotrwały.
 2
0

Immanuel Kant - etyka

Zdaniem Kanta jako jednostki ludzkie powinniśmy dążyć do czynienia dobra. Aby czynić dobro,
trzeba być wolnym (czyny pod przymusem nie są oceniane moralnie) i należy wykazać się
odpowiednią motywacją (nie można kierować się dążeniem do przyjemności czy własnej korzyści
– dobre uczynki polegają na bezinteresownym spełnianiu obowiązku). Tylko w ten sposób stajemy
się ludźmi - nawet jeśli ponosimy straty. Po przyjęciu odpowiedniej motywacji, trzeba jeszcze
rozpoznać, na czym polega obowiązek. Pomagają nam w tym dwa imperatywy kategoryczne (czy
też dwa sformułowania jednego imperatywu, jak ujmował to Kant). Pierwszy nakazuje postępować
zgodnie z zasadami, co do których możemy chcieć, by stały się powszechnym prawem. Drugi
nakazuje traktowanie człowieczeństwa w sobie i w innych istotach zawsze także jako celu, a nie
tylko jako środka, czyli zabrania instrumentalnego traktowania ludzi. Postępowanie moralne nie
dopuszcza wyjątków.
Krytyka.
1. Postulat bezinteresowności jest trudny do zrealizowania – motywem przestrzegania
imperatywów może być radość z posiadania czystego sumienia.
2. Kant całkowicie pominął społeczna funkcję moralności. Moralność powstała nie po to, by
ludzie czuli się dobrze w swoim sumieniu, lecz by usprawnić funkcjonowanie
społeczeństwa. Postępowania moralne powinno się opłacać – przynajmniej w dobrze
funkcjonującym społeczeństwie. Kto postępuje moralnie, powinien mieć z tego
przyjemność i zasługuje na nagrodę.
3. Pierwszy imperatyw jest niepoprawnym ujęciem powszechnych intuicji moralnych.
Dopuszcza postępowanie powszechnie uznawane za niemoralne (rasista przecież pragnie,
by wszyscy byli rasistami), a zakazuje zachowań uznawanych za moralne (kto umiera za
ojczyznę wcale nie chce, by wszyscy jego rodacy też za nią umarli, bo wówczas jego ofiara
nie miałaby sensu; podobny problem rodzi rozdawanie majątku ubogim).
4. Wiele norm moralnych nie da się uzasadnić przy pomocy imperatywów.
5. Bezwyjątkowe przestrzeganie norm jest niemożliwe, gdyż między normami może dojść do
konfliktów. (Można wówczas postulować stworzenie hierarchii norm.)

Romantyzm 1789-1848
Idee walki rewolucyjnej stopniowo rozprzestrzeniały się w całej Europie. Rewolucjoniści budowali
barykady, a zwolennicy starego porządku starli się odbudować rządy arystokratyczne. Narodem
niezwykle aktywnym na polu kultury stali się Niemcy tworzący sztukę pełną mrocznych emocji i
mistycyzmu. Lubowano się w uczuciach skrajnych – rozpaczy na przemian z euforią – i w ogóle
przedkładano emocji nad racjonalną kalkulację, darząc szczególnym podziwem jednostki szalone.
Za wielką wartość uznano naród, pojmowany jako wspólnota „krwi i ziemi”. Kulturę ludowa
uważano za doskonały wyraz ducha narodowego. Główni kompozytorzy to Franciszek Schubert,
Felix Medelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Georges Bizet, Hector Berlioz i wielcy wirtuozi
Franciszek Liszt, Fryderyk Chopin i Niccolo Paganii. Fascynacja narodem spowodowała powstanie
w poszczególnych krajach szkól narodowych korzystających z dorobku muzyki ludowej
(Czajkowski, Musorgski, Rimski-Korsakow w Rosji, Grieg w Sakndynawii, Dworzak w Czechach,
Moniuszko w Polsce). Za sprawą wielkich poetów romantyzm wywarł silny wpływ na polską
mentalność, czego wynikiem był kult poświęcania życia za ojczyznę (powstania listopadowe,
styczniowe i warszawskie). W filozofii angielskiej tego okresu dominowały inne nastroje, bliższe
nastawianiu realistycznemu.
Pytania. O co walczyli romantycy? Jaki był klimat emocjonalny romantyzmu? Jaką rolę odegrało pojęcie
narodu? Jaką rolę odegrał romantyzm w kształtowaniu polskiego charakteru narodowego?

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

 2
1

Choć był pierwszym filozofem piszącym programowo niejasno, rozbudził zainteresowania

filozoficzne kilku pokoleń Niemców. Stworzył fantastyczną wizję historii ludzkości. Historia
świata jest wielkim polem bitwy, na którym ścierają się narody, zgodnie z niezmiennym prawem,
wg którego teza (jeden naród) ściera się w walce z antytezą (innym narodem), by na gruzach
powstał naród łączący zalety ich obu (synteza). Rozwój świata dokonuje się wg praw logiki, z
których podstawowe jest prawo dialektycznego rozwoju polegające na przechodzenie od tezy i
antytezy do syntezy, która łączy ich najlepsze cechy, by następnie stać się kolejną tezą dla kolejnej
antytezy. W tym procesie, pełnym cierpienia i krwi, stopniowo rodzi się wolność (narody Wschodu
miały jej mało, narody antyczne nieco więcej, narody germańskie, głównie Prusy – najwięcej).
Jednostki uwikłane w historię dążą do swych osobistych celów, lecz chytrość rozumu kierującego
dziejami sprawia, że nieświadomie przyczyniają się urzeczywistnienia jego planów. Historia dąży
bowiem do swych własnych celów, traktując ludzi jedynie jako aktorów. Jednostki najbardziej
zaangażowane w rozwijanie historii (Napoleon, Aleksander Wielki) są traktowane najgorzej – gdy
odegrają swoja rolę, trafiają na śmietnisko. Naczelnym celem historii nie jest jednak szerzenie
wolności, lecz dążenie idei do samoświadomości. Idea jest bytem pierwotnym. Pragnąc siebie
zrozumieć, stworzyła świat. Cała historia świata jest równoważna idei. Gdy dzieje świata dobiegną
kresu, idea przyjrzawszy się im, zrozumie, czy jest. Ludzie są tylko marionetkami uczestniczącymi
w tym spektaklu, rozgrywającym się zgodnie z nieubłaganymi prawami, na które nie maja wpływu.
Pytania. Czyje zmagania wypełniają historię? Na czym polega postęp dokonujący się w historii? Na czym
polega rozwój dialektyczny? Jaka jest rola jednostek w dziejach? Po co powstał świat i jaki jest jego
ostateczny sens?

Ludwig Feuerbach (1804-1872)

Wystąpił przeciw teorii Hegla, krytykując ją w duchu bliskim francuskiemu oświeceniu. Religia
jest wytworem człowieka. Bóg jest jego alienacją, bo człowiek umieścił w nim swe najlepsze
cechy, które posiada jako gatunek (nieśmiertelność, wszechmoc, wszechwiedza, miłosierdzie) i
jednocześnie przestał je dostrzegać w sobie – uważa siebie za grzesznego, słabego, głupiego.
Poznanie Boga jest samopoznaniem człowieka. Gdy ludzkość zrozumie, że posiada cechy
przypisane Bogu, religia zniknie, a nastanie okres powszechnej miłości i radości. Ludzie będą
kochać bliźniego nie przez wzgląd na Boga, lecz z czystej potrzeby serca.
Pytania. Czy Bóg istnieje? Jaki cechy ludzie przypisali Bogu? Jaka jest rola religii?

Soren Kierkegaard (1813-1855)

Był prekursorem egzystencjalizmu, nurtu, który zwalczał racjonalne syntezy i opisywał świat z
pozycji targanej emocjami samotnej jednostki, dla której najwyższą wartością jest autentyczność.
Dla Kierkagaarda jednostka może wybrać kilka stylów życia. Najniższy to życie estetyczne, które
prowadzi Don Juan, poszukujący tylko płytkich przyjemności, lub artysta, egocentrycznie
zachwycający się sztuką. Bardziej wartościowe życie prowadzi osoba etyczna, postępująca zgodnie
z powszechnie przyjętą moralnością (wówczas – mieszczańską) i traktująca religię jako
uzupełnienie etyki. Jednak żyjąc w ten sposób, jednostka nie nasyci swego pragnienia
nieskończoności. Aby to uczynić, musi podporządkować swoje życie wymogom prawdziwej
religijności, która żąda całkowitego poddania się irracjonalnemu i często paradoksalnemu głosowi,
wołającemu do człowieka z wieczności. Wybór wiary to skok w absurd, postąpienie wbrew
rozsądkowi ukształtowanemu w życiu codziennym. Przykładem osobowości religijnej jest –
zdaniem Kierkagaarda - Abraham, gotów dokonać zbrodni na Izaaku, by dać świadectwo wiary.
Abraham został postawiony w sytuacji paradoksalnej, gdyż nakaz zabicia syna kłócił się z
zasadami etycznymi. Postawa Kierkagaarda była szczególnie związana z duchem protestantyzmu,
który podkreślał, że człowiek samotnie stoi przed Bogiem. Katolicyzm przyjmuje, że w sytuacjach
wątpliwych wierny powinien zasięgnąć rady kościoła.
 2
2

Pytania. Czym jest egzystencjalizm? Jakie etapy rozwoju przechodzi osobowość ludzka? Co tracimy nie
dochodząc do etapu religijnego? Na czym polega „skok w absurd” przy przejściu do ostatniego etapu?
Jakie ryzyko wiąże się z wyborem postawy religijnej?

Auguste Comte (1798-1857)

Był wyrazicielem pozytywizmu, czyli poglądu epistemologicznego nawiązującego do twórczości
Hume’a. Domagał się, by za wiedzę uznać wyłącznie to, co jest uzasadnione przy pomocy
obserwacji (Hume dopuszczał odwołanie do nawyku), i wyeliminowania wszystkiego, co poza nie
wykracza (postulat zwalczania „metafizyki”). Sądził, że każda nauka przechodzi przez trzy stadia.
W stadium teologicznym wyjaśnia zjawiska odwołując się do działania bogów (Zeus jako bóg
piorunów); w stadium metafizycznym postuluje działanie ukrytych sił (miłość i nienawiść, siła
grawitacji, popędy u Freuda); w stadium pozytywnym przedstawia wyłącznie wyniki obserwacji
ujęte w eleganckie równania matematyczne.
Pytania. Co to jest pozytywizm? Jakie są główne postulaty metody pozytywnej Comte’a? Jakie są trzy
stadia, które przechodzi w swym rozwoju każda nauka (wg Comet’a)?

Era konwenansu 1848-1914

Wraz ze stłumieniem Wiosny Ludów skończył się okres rewolucji romantycznych, nasiliła się zaś
rywalizacja między państwami narodowymi, które w atmosferze nacjonalizmu angażowały się w
budowę imperiów – europejskich i zamorskich. W Europie dominującą pozycję zajęła burżuazja,
choć w większości krajów arystokracja nadal uważała się za szczyt elity społecznej. W miarę
wzrostu dobrobytu w Europie zaczęła się kształtować kultura masowa (np. lekka muzyka
Johannów Straussów, operetki Lehara i Offenbacha). Była to epoka elegancji, konwenansu i
hipokryzji, której symbolami stali się długowieczni władcy Anglii i Austrii - królowa Wiktoria i
Franciszek Józef. Do świadomości nie dopuszczano ani mrocznych emocji tkwiących we wnętrzu
człowieka, ani istnienia mas wynędzniałych robotników wielkoprzemysłowych. Jednocześnie
zatracono poczucie wymiaru duchowego towarzyszące ludzkości od tysiącleci, a człowieka zaczęto
traktować jako istotę przede wszystkim biologiczną. W rezultacie przedmiotem pragnień grup
społecznych i całych narodów stała się potęga oparta na przemocy. Nic dziwnego, że wielcy
filozofowie tej epoki - Marks, Nietszche i Freud – byli przede wszystkim demaskatorami oficjalnej
kultury, choć pod wieloma względami pozostali od niej zależni. W sztuce oficjalnej połowy wieku
dominował realizm (powieści Balzaca), jednak pod koniec stulecia wielcy artyści przyjęli postawę
buntowników, opisujących narastający nastrój dekadencji lub poszukujących gwałtownych emocji
i irracjonalnych zagadek bytu. Dla wielu kult sztuki zastąpił zanikającą religijność. Atmosfera
znużenia była tak wielka, że wybuch I Wojny Światowej przyjęto w całej Europie z entuzjazmem, o
czym zaświadcza m.in. „Czarodziejska góra” Tomasza Manna. Paradoksalnie to właśnie Franciszek
Józef u schyłku swego długiego życia spowodował lawinę, które pogrzebała jego epokę.
Nagromadzone negatywne emocje szalały potem przez ponad 30 lat zamieniając Europę w
zgliszcza. W muzyce nastąpił neoromantyzm, w którym potężne emocje wypełniły opery (Wagner,
Verdi, Bizet) i utwory pisane na wielką orkiestrę symfoniczną (Brahms, Bruckner, Mahler, Richard
Strauss).
Pytania. Jakie procesy ekonomiczne i społeczne nasiliły się w II poł. XIX w.? Jakie skutki niosło
przywiązanie do elegancji i konwenansu?

Karol Marks (1818-1883)

Marks uznał, ze „filozofowie dotychczas tylko interpretowali świat, a chodzi o to, by go zmieniać”
i w pełni zrealizował swój program. Impulsem do powstania jego doktryny stała się obserwacja
zachłannego i nieuczciwego kapitalizmu francuskiego w latach 40. XIX w., z którym Marks zetknął
się podczas emigracji w Paryżu. Żyjący w coraz dotkliwszej nędzy Marks poświęcił swoje życia na
zwalczanie znienawidzonego ustroju. Z Hegla zaczerpnął przekonanie o nieuchronności
dialektycznych praw historii, z Feuerbacha materializm, od socjalistów utopijnych wizję
 2
3

doskonałego społeczeństwa. Ludzie początkowo żyli we wspólnocie, potem jednak w każdym

społeczeństwie wytworzyły się dwie klasy – wyzyskująca i wyzyskiwana – których walka stała się
motorem napędowym historii. Najpierw zmagali się niewolnicy i ich właściciele, potem chłopi i
feudałowie, wreszcie robotnicy i burżuazja. Sytuacja klasy wyzyskiwanej stopniowo pogarszała
się. Engles poddał dokładnej analizie sytuację klasy robotniczej w Anglii w I poł. XIX w. i odkrył
systematyczny spadek płac realnych, czyli wzrost wyzysku. Towarzyszył mu znacznie groźniejszy
proces alienacji. Człowiek poprzez pracę realizuje swoją istotę – żyje twórczo. Tymczasem praca
robotnika jest ogłupiająca, sprowadza się do bezmyślnego obsługiwania maszyny. Robotnik nie ma
wpływu na całość przedsięwzięcia, w którym uczestniczy (powstanie taśmy montażowej w XX w.
było potwierdzeniem najgorszych obaw Marksa). Marks sądził, że gdy robotnicy nie będą mieli do
stracenia nic prócz własnych kajdan, wybuchnie rewolucja, które zniszczy burżuazję i stworzy
ostateczną syntezę – społeczeństwo komunistyczne, bezklasowe, które umożliwi wszystkim swym
członkom godne i twórcze życie.
Mimo że Marks wzywał ludzi do aktywności w tworzeniu historii, jednocześnie, nawiązując do
Hegla, podkreślał niezależny od ludzkiej woli charakter zmian historycznych. Kapitalizm musi
upaść, a rewolucjoniści mogą jedynie przyspieszyć lub spowolnić postępy „parowozu dziejów”.
Obnażanie wewnętrznych sprzeczności kapitalizmu jest jednym z najciekawszych dokonań
Marksa. Aby wygrać z konkurencją, producenci będą obniżać ceny i w związku z tym także płace
robotników. Wyzysk będzie się nasilał i coraz trudnej będzie sprzedać towary, bowiem popyt
zostanie zdławiony. Kapitalizm będzie nękany kryzysami nadprodukcji i deflacji aż produkcja
zamrze (kryzys roku 1929 był spełnieniem tej wizji). Jednocześnie mniejsi producenci będą
pożerani przez większych tak, że w końcu gospodarka będzie skupiona w rękach nielicznej grupy
kapitalistów o międzynarodowym charakterze, co spowoduje zanik państw narodowych (również ta
prognoza sprawdza się obecnie, gdy połowa światowej gospodarki jest w posiadaniu 600 rodzin).
Własność prywatna (fabryki) jest wynikiem okradania robotnika przez kapitalistę. Marks sądził, że
można oszacować obiektywną wartość pracy, jaką wykonuje robotnik, i porównać z płacą, jaką
otrzymuje. Okaże się, że płaca jest równa kosztom odtworzenia siły roboczej (utrzymanie robotnika
i jego dzieci). Całą nadwyżkę przywłaszcza sobie kapitalista jako tzw. wartość dodatkową. Dlatego
fabryki są w istocie własnością robotników i mają oni moralne prawo je odebrać.
Marks zaproponował demaskatorską teorię kultury, sprowadzając jej istotę do ideologii. Sztuka,
religia, moralność a nawet nauka stanowią nadbudowę, której treść zdeterminowana jest przez bazę
– ogół stosunków produkcji danego czasu. Klasa dominująca tworzy kulturę oficjalną i stara się
przy jej pomocy zniewolić klasę wyzyskiwaną. Religia jest „opium dla ludu”, bo każe cierpliwie
znosić wyzysk, obiecując zadośćuczynienie po śmierci. Rewolucje w sztuce są echem rewolucji w
sposobie produkcji. Klasycyzm był sztuką arystokracji, a sentymentalizm – przeciwstawioną jej
sztuką stanu trzeciego. Zwycięstwo burżuazji zaowocowałem rozkwitem powieści mieszczańskiej.
Nic dziwnego, że po rewolucji robotniczej starano się stworzyć sztukę socrealistyczną.
Pytania. Do czyjego dorobku nawiązywał Marks? Co jest motorem historii? Jaka jest sytuacja robotników?
Na czym polega alienacja pracy? Jakie są tendencje rozwojowe kapitalizmu? Czy własność prywatna
powinna być nienaruszalna? Czym jest ideologia? Od czego zależy treść moralności? Jaka jest funkcja
religii? Od czego zależą zmiany w sztuce?

Marks a problem realnego komunizmu

Marks wbrew pozorom nie poświęcił wiele uwagi projektowaniu społeczeństwa komunistycznego.
Cele rewolucji komunistycznej zostały uszczegółowione przez kolejne pokolenia marksistów.
Można je podzielić na trzy grupy. Cele SPOŁECZNE: w społeczeństwie powinna panować
równość; kapitalizm nie może być naprawiony, więc burżuazja, jako nośnik zła, musi zostać
zniszczona; aby wyzwoleni robotnicy mogli osiągnąć pełnię człowieczeństwa, po rewolucji należy
zaprowadzić sprawiedliwość społeczną (realnie - równość, idealnie – podział dóbr wg zasady „Od
każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”). Cele GOSPODARCZE: należy
znieść własność prywatną, wprowadzić własność państwową i gospodarkę w pełni planowaną. Cele
 2
4

POLITYCZNE: po rewolucji należy wprowadzić tzw. dyktaturę proletariatu, aby ustabilizować

nową władzę (w praktyce oznaczało to bezterminową dyktaturę niedemokratycznej,
scentralizowanej partii, stosującej terror i cenzurę); rewolucja powinna objąć cały świat.
Marks nie poprzestał na tworzeniu teorii. Zaangażował się w organizację ruchu robotniczego,
początkowo spodziewając się, że rewolucja wybuchnie wkrótce i obejmie całą Europę Zachodnią.
Nie potępiał stosowania terroru wobec burżuazji (jako jedyny autorytet poparł terror komuny
paryskiej), był zwolennikiem partii niedemokratycznej, w której wszystkie decyzje podejmowane
są przez kilka osób ze ścisłego kierownictwa (potem model ten przejął Lenin), a pod koniec życia,
widząc, że nie zanosi się na rewolucję w Europie, zaczął namawiać do niej rosyjskich inteligentów,
zalecając, by potem jak najszybciej rozprzestrzenili rewolucję w Europie Zachodniej (fakty te
podaje Isaiah Berlin w swej biografii Marksa). Sądził jednak, że z wybuchem rewolucji należy
poczekać do chwili, gdy świadomość klasy robotniczej dojrzeje do niej.
Realny komunizm został stworzony przez Lenia, Stalina, Mao, Castro i wielu podobnych im ludzi.
Łączyło ich pragnienie stworzenia państwa wodzowskiego (w którym społeczeństwo zostaje
ubezwłasnowolnione), niechęć do warstw wykształconych i zamiłowanie do terroru. Z jednej
strony Marks ich zainspirował, z drugiej – oni posługiwali się jego doktryną, by realizować własne
cele. Nigdzie rewolucja nie przebiegła zgodnie z programem Marska . Rewolucję miała
przeprowadzić uświadomiona klasa robotnicza, tymczasem wszędzie tam, gdzie powstał realny
komunizm, motorem sprawczym była niewielka grupa działaczy, którzy zdobywali władzę,
dokonywali eksterminacji przeciwników politycznych, podporządkowywali sobie resztę
społeczeństwa i odgórnie organizowali nowy ustrój w sposób mniej lub bardziej nawiązujący do
mało precyzyjnych pomysłów Marksa. Rola tej inspiracji była niekiedy zdecydowanie szkodliwa
(zwalczanie osób o burżuazyjnym pochodzeniu), a kiedy indziej korzystna (walka z
analfabetyzmem, powszechny dostęp do edukacji, służby zdrowia, kultury, powszechne prawo do
pracy). Totalitarne dyktatury były w I poł. XX w. powszechne, a wiele z nich nie miało z
marksizmem nic wspólnego (faszyzm Mussoliniego i Hitlera, proamerykańscy dyktatorzy w
Ameryce Południowej). Być może więc faktyczny wpływ Marksa na poczynania Stalina czy Mao
jest mniejszy niż się powszechnie uważa – gdyby marksizm nie powstał, te same zbrodnie
zostałyby popełnione pod innym szyldem.
Podobnie można wątpić, czy komunizm spowodował uzależnienie Polski od Moskwy. Stalin
otrzymał od aliantów zachodnich przyzwolenie na opanowanie Europy Środkowej w nagrodę za
pokonanie Hitlera. Gdyby Stalin zamiast marksistą był rosyjskim nacjonalistą propagującym
kapitalizm, niczego by to nie zmieniło.
Komunizm w państwach bloku radzieckiego okazał się niepowodzeniem. Częściowo spowodowały
to czynniki zewnętrzne – Rosja nie wytrzymała rywalizacji gospodarczej i militarnej ze
zdolniejszymi narodami Zachodu (jednak komunizm nie był tego przyczyna – Rosja carska,
niekomunistyczna tym bardziej by tę rywalizację przegrała). Istotny wpływ miały czynniki
związane z wadliwą realizacją koncepcji Marksa - dyktatorskie skłonności wodzów rewolucji,
carska tradycja polityczna. Jednak rozwój wydarzeń obnażył także słabości tkwiące w samej
koncepcji Marksa – część jego postulatów okazała się niemożliwa do realizacji, a część szkodliwa.
Likwidacja własności prywatnej i wprowadzenie równości powoduje brak motywacji do pracy.
Ceną za równość jest wolność, bowiem równość jest przeciwna naturze ludzkiej, dlatego dążenie
do niej wymaga ciągłego stosowania przymusu, by zrównać silnych i pracowitych ze słabymi i
leniwymi (pisał o tym już Hume). W praktyce zresztą społeczeństwa komunistyczne i tak zaczęły
się różnicować – jak ujął to Orwell, jedni byli równi, a inni równiejsi. Nie udało się doprowadzić
klasy robotniczej do rozkwitu. Robotnicy nie stali się Leonardami da Vinci i wcale tego nie
pragnęli. Nie udało się nawet stworzyć partii robotniczej, która gromadziłaby najbardziej ideowych
zwolenników komunizmu. Autentyczni zwolennicy idei marksistowskich stanowili w partiach
robotniczych mniejszość, wielu zaś wstępowało do nich wyłącznie dla korzyści osobistych lub pod
przymusem. Dyktatura jednej partii prowadziła do ciągłej manipulacji ubezwłasnowolnionym
 2
5

społeczeństwem, czego skutkiem było wyniszczenie lub skrępowanie energicznej części

społeczeństwa, jego infantylizacja, zanik samodzielnej myśli i wolnej dyskusji, zahamowanie
rozwoju. W rezultacie władza sprawująca dyktaturę podlegała alienacji i degeneracji, traciła
kontakt z prawdziwymi potrzebami społeczeństwa, popadała w samouwielbienie i brak
krytycyzmu, co z kolei prowadziło do podejmowania błędnych decyzji politycznych i
gospodarczych. Gospodarka po początkowym okresie wzrostu pogrążyła się w chaosie i zastoju.
Koszty budowy komunizmu okazały się wysokie, a korzyści wątpliwe. Realny komunizm powstał
w krajach ubogich, nie potrafił im zapewnić trwałego rozwoju, a po jego upadku ich położenie
jeszcze się pogorszyło. Wbrew nadziejom przeciwników komunizmu, przywrócenie
skomunizowanym społeczeństwo wolności nie zaowocowało dobrobytem i szczęściem. Klęska
komunizmu okazała się zarazem klęską marzenia o zbudowaniu społeczeństwa bez zachłanności i
wyzysku. Dlatego i powstanie, i upadek komunizmu są gorzkim doświadczeniem, które pokazuje,
że choć o ideały walczono po różnych stronach barykad, po żadnej ich nie zrealizowano.
Wpływ marksizmu nie ograniczył się do państw, które wprowadziły komunizm. Marks był bardzo
popularny w Europie Zachodniej. Wielu intelektualistów i studentów pod jego sztandarami
występowało z krytyką kapitalizmu. Jednak Zachód wybrał raczej drogę socjaldemokratyczną. Tuż
przed II Wojną Światową Keyns zaprojektował reformę kapitalizmu, która kończyła wyzysk i
powodowała radykalna poprawę sytuacji klasy robotniczej. Po wojnie, po części w obawie przed
rewolucją, zrealizowano model państwa opiekuńczego (bezpłatne opieka zdrowotna i szkolnictwo,
mieszkania komunalne, wysokie zasiłki dla bezrobotnych). We Francji marksistowskie związki
zawodowe były wielką siła polityczną, a we Włoszech partia komunistyczna często sprawowała
władzę. Zjawiska te były kłopotliwe dla marksistów, gdyż pokazywały, że można zlikwidować
nędzę i zapobiec kryzysom bez rewolucji robotniczej. Wystarczy rozszerzyć uprawnienia państwa i
wprowadzić wysokie podatki. Okazało się, że kapitalizm jest zdolny do reformy, której Marks nie
przewidział. Eksperyment ten był równie kłopotliwy dla liberałów, dowiódł bowiem, że silna
obecność państwa w gospodarce w latach 1945-1975 nie przeszkodziła Europie w osiągnięciu
niebywałego dobrobytu, a przy tym zapobiegła wielu konfliktom, jakie rodzi gospodarka rynkowa
(nędza, bezrobocie, ogromna władza garstki bogaczy, kryzysy, nierównomierny rozwój kraju). Z
czasem wyszło na jaw, że państwo opiekuńcze ma też istotne wady – nadmierna opieka zniechęca
ludzi do wysiłku i samodzielności. Wzrost tendencji neoliberalnych na Zachodzie następował
równolegle ze słabnięciem Związku Radzieckiego.
Pytania. Jakie były cele projektowanej przez marksistów rewolucji komunistycznej? Jaki kształt ruchu
rewolucyjnego inspirowała postawa Marksa? Czy faktyczne rewolucje były wierne przekonaniu Marksa o
sprawczej roli klasy robotniczej? Jakie były negatywne skutki rozstrzygnięć przyjętych w państwach
realnego komunizmu? Jaki był wpływ marksizmu na Europę Zachodnią?

Utylitaryzm - Jeremy Bentham (1748-1832) i John Stuart Mill (1806-1873)

Bentham był przede wszystkim teoretykiem prawa nawiązującym do koncepcji oświeceniowych.
Uznając, że i prawo, i moralność są dziełem człowieka, zaproponował dla nich obydwu wspólną
zasadę, zgodnie z którą słuszne jest takie postępowanie, które powoduje powstanie największej
szczęśliwości („użyteczności”) dla jak największej liczby ludzi. Zakładał, że każdy człowiek
posiada określony poziom szczęścia (sformułował dyrektywny dotyczącego jego obliczania).
Sumując szczęście wszystkich ludzi można ustalić jego poziom w społeczeństwie. Gdy
zastanawiamy się, jaki sposób postępowania należy wybrać, powinniśmy ustalić, jak każdy z nich
wpłynie na sumę szczęścia w społeczeństwie, i wybrać najkorzystniejszy. Bentham uzasadniał, że
skoro każdy dąży do własnej korzyści, wszyscy powinni dążyć do korzyści wspólnej. Intencje są
przy tym nieistotne, liczy się jedynie skutek. Mill uznał, że istnieją przyjemności wyższe i niższe, a
mając wybór między nimi, należy preferować wyższe, nawet jeśli są trudniejsze do osiągnięcia.
Krytyka.
 2
6

1. Nie jest jasne, co jest dobrem dla ludzi, i jak określić, które działania i w jakim stopniu
powiększą szczęśliwość.
2. Nietzscheanizm i darwinizm kwestionują pogląd, iż dobro każdego człowieka jest równie
istotne. Może należy dbać głownie o dobro silnych.
3. Nie wiadomo, czy każda maksymalizacja powinna być dozwolona (np. maksymalizacja
niesprawiedliwa, nie uwzględniająca wysiłków).
4. Utylitaryzm dopuszcza metody maksymalizacji szczęścia budzące wątpliwości moralne
(osiągnięte dzięki przemocy, łamaniu praw jednostki, posługiwaniu się kozłem ofiarnym).
Tradycyjna moralność zakazuje dążenia do osiągania korzyści przy pomocy środków, które
są niegodne człowieka.
5. Uzasadnienie zasady utylitaryzmu jest ewidentnie wadliwe – skoro każdy dąży do własnej
korzyści, nikt nie dąży do korzyści wszystkich.
Pytania. Jaką zasadą należy się kierować ustalając, czy jakiś czyn był moralny? Jak została ona
uzasadniona? Jaką modyfikację wprowadził Mill? Co można jej zarzucić?

John Stuart Mill i wolność jednostki

Mill przeszedł do historii przede wszystkim jako zwolennik ideału wolności jednostki, obecnie
powszechnie przyjmowanego w krajach Zachodu. Milla zaniepokoiło, że demokracja prowadzi do
tyranii większości, realizowanej bądź jawnie, bądź przy pomocy presji opinii publicznej.
Sformułował postulat liberalizmu politycznego, który głosi, że jednostka ma prawo do wolności
postępowania pod warunkiem, że nie szkodzi innym. Jeśli zaś szkodzi tylko sobie, nikt nie ma
prawa zmuszać jej do zmiany postępowania. Mill podkreślał, że to właśnie jednostki są źródłem
postępu w społeczeństwie. Jeśli odbierze się im prawo do propagowania poglądów i postaw, które
są niezgodne z opinią większości, postęp zamrze. Dlatego nie wolno zamykać ust nawet
zwolennikom poglądów, które większość uważa za całkowicie błędne. Czasem i takie poglądy
okazują się słuszne, a nawet jeśli są błędne, mogą zawierać ziarno prawdy; wreszcie sama
konieczność podjęcia dyskusji zmusza do zrozumienia własnego stanowiska, dzięki czemu nie jest
ono wyznawane w sposób dogmatyczny.
Krytyka.
1. Zasada określająca granice wolności sformułowana przez Milla („nie szkodzić innym”) jest
bezwartościowa. Każdym postępowaniem komuś szkodzimy, np. wsiadając do autobusu
powiększamy tłok, wchodząc do sklepu brudzimy podłogę, podnosząc jakość produkcji
odbieramy klientów konkurentowi, postęp techniczny powoduje zwalnianie pracowników
zastępowanych przez maszyny. Problem wolności polega właśnie na tym, by ustalić, do
jakiego stopnia szkodzenie innym jest dopuszczalne, bo przynosi długofalowe korzyści.
2. Przez większość historii uważano, że rządzący są odpowiedzialni za swoich poddanych i
powinni opiekować się nimi, czyli decydować za nich (por. np. tomizm). Dopuszczenie, by
każdy sam decydował o sobie, spowoduje, że ludzie nieświadomi konsekwencji swoich
decyzji będą wyrządzać sobie krzywdę na masową skalę.
Pytania. Na czym polega tyrania większości? Na czym miała polegać wolność jednostki? Dlaczego
większość powinna pozostawić jednostkom duży obszar wolności? Jakie sa trzy argumenty za wolnością
dyskusji?

Darwinizm
W poł. XIX w. Darwin sformułował teorię wyjaśniającą ewolucję gatunków, zgodnie z którą, aby
gatunki doskonaliły się, w przyrodzie musi rodzić się więcej organizmów niż może przeżyć. W
walce o byt zwyciężają organizmy lepiej przystosowane. W Anglii szybko przeniesiono darwinizm
na grunt społeczny. Stał się on powszechnie akceptowanym poglądem warstw wyższych,
usprawiedliwiającym wyzysk i nędzę. Jednostki silniejsze stają się bogate, a biedni zasługują na
swój los jako gorzej przystosowani. Ingerowanie w ten stan rzeczy i wprowadzanie programów
pomocy społecznej byłoby wobec tego ingerowaniem w prawa przyrody. Jednocześnie na
 2
7

uniwersytetach powołano katedry eugeniki, czyli nauki o doskonaleniu społeczeństwa drogą

krzyżowania silnych jednostek. Choć dziś nikt nie chce o tym wspominać, poglądy Hitlera o
niższości niektórych ras powstały w klimacie stworzonym przez angielskich profesorów. Z drugiej
strony darwinizm odsłonił realny problem stojący przed ludźmi. Jeśli w imię etyki miłości
bliźniego będziemy ingerowali w mechanizmy eliminacji słabych, na których oparta jest cała
przyroda, zaangażujemy się w niezwykle kosztowne przedsięwzięcie i weźmiemy na siebie
odpowiedzialność za zachwianie równowagi w przyrodzie. Przykładem może być pomoc
humanitarna udzielana państwom głodującym od połowy XX, co spowodowało spadek
śmiertelności, w rezultacie czego jest tam dziś znacznie więcej głodnych niż było 50 lat temu.
Krytyka. Wprawdzie geny mają istotny wpływ na kształtowanie człowieka, jednak wychowanie ma
równie istotny wpływ na takie czynniki jak zdolność osiąganiu sukcesu w życiu. Kierowanie się
darwinizmem, jaskrawo sprzecznym z zasadami miłości bliźniego, prowadzi do znieczulicy, a w
konsekwencji do okrucieństwa wobec słabszych, czego świadectw dostarczyła historia (stosunek
Anglików do narodów podbitych i cały okres wojen światowych).
Pytania. Jaką rolę w teorii Darwina odgrywała eliminacja jednostek słabych? Jak zastosowano te teorię do
zjawisk społecznych? Do jakich konsekwencji to prowadzi? Do czego prowadzi nieliczenie się z
darwinowskimi mechanizmami przyrody?

Scjentyzm
Herbert Spencer (1820-1903) i Karl Pearson (1857-1936) byli twórcami odmiany pozytywizmu
zwanej scjentyzmem, która podobnie jak darwinizm stała się popularna wśród ludzi
wykształconych w Anglii końca XIX w. Wiarygodna wiedza opiera się na obserwacjach, które
najpierw ujmujemy w sposób potoczny; potem naukowy, bardziej zdyscyplinowany i operujący
ogólnymi prawami; wreszcie filozoficzny, czyli najbardziej ogólny i całościowy, lecz nadal trzeźwy
i wolny od nieuzasadnionej spekulacji na tematy wykraczające poza zaobserwowane fakty.
Wzorem naukowego poznania są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia). Metafizyka i teologia są
działalnością bezwartościową poznawczo. Wiedza naukowa służy udoskonaleniu życia w
społeczeństwie. Spencer głosił agnostycyzm, zgodnie z którym jest wiele kwestii, których nie da
się zbadać naukowo, czyli w sposób wiarygodny, a wobec tego o których należy milczeć nie
zajmując stanowiska ani za, ani przeciw. Kwestii religijnych nie można badać naukowo, lecz mimo
to religia zaspokaja ważne potrzeby człowieka i dlatego powinna być traktowana z szacunkiem.
Pytania. Jakie trzy poziomy wiedzy wyróżniali scjentyści? Co było ich wspólną podstawą? Czego należało
się wystrzegać tworząc wiedzę? Jaki był stosunek scjentyzmu do religii?

William James (1842-1910)

James, rozwijając pragmatyzm, usiłował w sposób uznawany za typowy dla Amerykanów
wyeliminować problemy związane z klasyczną definicją prawdy. Zamiast poszukiwać zdań, które
są prawdziwe w sensie arystotelesowskim, czyli zgodne z rzeczywistością (co bywa podatne na
zarzuty sceptyków), powinniśmy skoncentrować się na tym, czy przyjęcie danego poglądu jest dla
nas korzystne. Teorie są przede wszystkim narzędziami działania i tworzone są po to, by przynieść
zamierzony, korzystny skutek. Podejście pragmatyczne miało tę zaletę, iż obejmowało swoim
zasięgiem także te poglądy, które wymykały się badaniu naukowemu, np. religijne (i one są
pragmatycznie „prawdziwe”, gdy przynoszą korzyść).
Krytyka. Choć na pierwszy rzut oka kuszące, tezy pragmatyzmu przy bliższej analizie okazują się
bezwartościowe.
1. Jeśli zdanie okazało się prawdziwe w sensie klasycznym, mamy podstawy, by spodziewać
się, że będzie ona prawdziwe także w przyszłości (np. twierdzenie, że woda zamienia się w
parę po podgrzaniu). Tymczasem zdania, które okazały się korzystne dla kogoś w
przeszłości, nie muszą być takimi w przyszłości. To samo zdanie (np. Ziemia jest kulista)
było korzystne dla Kolumba (bo skłoniło go do podjęcia wyprawy), a niekorzystne dla
Indian amerykańskich, którzy zostali w konsekwencji podbici. Wiedza zbudowana
 2
8

metodami pragmatycznymi traci swoją podstawową wartość – przestaje być narzędziem

przewidywania przyszłości.
2. Rewolucja pragmatyczna okazuje się w istocie pozorna.Właśnie dlatego, że liczy się
użyteczność wiedzy, poszukujemy zdań prawdziwych w klasycznym sensie, bowiem
opierając się na nich odnosimy największe korzyści.
3. Poglądy religijne mogą być bardzo korzystne dla dobrostanu człowieka, często jednak ich
działanie jest zgoła odmienne, o czym mogłyby zaświadczyć ofiary wojen religijnych i
procesów czarownic.
Pytania. Na czym polegała pragmatyczna teoria wiedzy? Dlaczego była nieskuteczna?

Artur Schopenhauer (1788-1860)

Był pierwszym filozofem, który wprost zaatakował pogląd, że życie ma jakikolwiek sens. Świat
jawił mu się jako męczący wysiłek wymuszany przez wszechobecną wolę, zachłanną i żarłoczną.
Życie wypełnia zło, cierpienie i lęk. Pociechy religijne są złudne, bo niepewne i bezużyteczne
wobec lęku przed śmiercią, a filozoficzna wiara w postęp kłamliwa – świat jest odwieczny, a więc
jeśli dobro dotąd nie zatriumfowało, nigdy to nie nastąpi. Szczęścia nie da się osiągnąć, lecz można
chwilowo uwolnić się od cierpienia dzięki izolacji, ascezie, współczuciu (wszyscy cierpią tak
samo) i kontemplacji sztuki. Schopenhauer był jednym z pierwszych Europejczyków, którzy
czerpali inspirację z buddyzmu.
Krytyka. To, czy świat wydaje się sensowny czy absurdalny, radosny czy smutny, nie zależy od
obiektywnych faktów tylko od naszego nastroju, na który wpływ mają niezaspokojone potrzeby
emocjonalne i stężenie neuroprzekaźników (np. serotoniny) w mózgu. Światopogląd
Schopenhauera jest charakterystyczny dla depresji. Zastosowana strategia radzenia sobie z
problemem (był samotnikiem kochającym spacery z psami) była mało skuteczna, bo pogrążanie
się w analizowaniu depresyjnych myśli i unikanie aktywności jeszcze nasila objawy. U
Schopenhauera przełom nastąpił dopiero pod koniec życia, gdy wraz ze wzrastającą popularnością
jego twórczości nastąpiła poprawa nastroju.
Pytania. Dlaczego Schopenhauer odegrał istotną rolę w historii filozofii? Jakimi argumentami się
posługiwał? Od czego zależy poczucie sensu życia?

Religie Dalekiego Wschodu

Cytowany już Joseph Campbell uznał hinduzim, buddyzm i taoizm za „religie obszarów
zielonych”. Powstały one pośród obfitej wegetacji i w przeciwieństwie do religii biskowschodnich
kładą nacisk na swobodny rozwój jednostki, a nie na wymuszanie posłuszeństwa. Religie te
koncentrują się na praktykach duchowych, poświęcając niewiele uwagi działalności w realnym
świecie. Religie Indii znane były na Zachodzie już u schyłku XIX w. (do Hinduizmu nawiązuje
nazwa willi Szymanowskiego w Zakopanem – Atma) i stanowiły przeciwwagę dla dominującej
mentalności, opartej na rygoryzmie obyczajowym i kulcie siły. Wschód zamiast tego proponował
wyciszenie i medytację. Szczególnie popularne stały się w czasie rewolucji obyczajowej lat 60. XX
w., gdy szukano w nich drogi do wolności i autentyczności, których jak się wydawało brakowało w
kulturach Zachodu. W Ameryce i Europie Zachodniej zainspirowały powstanie (ok. 1970 r.)
pozbawionego formalnej struktury i wysoce skomercjalizowanego ruchy New Age, oferującego
swoim adeptom przeżycia parapsychologiczne i mistyczne, kontakt z kosmiczną energią i
poprzednimi wcieleniami (ok. 25 procent Amerykanów wierzy obecnie w reinkarnację). Z czasem
okazało się, że sekty nawiązujące do religii Indii cechuje daleko posunięty fanatyzm, a choć nie
ma w nich rygorystycznego prawa (jak w judaizmie) jego miejsce zajmują wyrafinowane techniki
prania mózgu. Osoby krytycznie myślące mogą jednak bezpiecznie posługiwać się rozbudowanymi
praktykami medytacyjnymi tych religii dla poprawy zdrowia i samopoczucia. Proste i wnikliwe
wprowadzenie do tej problematyki zawiera książka H. Smitha Religie świata.
 2
9

Pytania. Czym różnią się religie Dalekiego Wschodu od religii Bliskiego Wschodu? Na czym polegała ich
atrakcyjność dla ludzi Zachodu?

Hinduizm. Powstał ok. XV w. pne. Jest religią politeistyczną, pozbawioną dogmatów i przez wieki
funkcjonował w ramach sytemu kastowego Indii. Zakłada, że świat widzialny jest złudzeniem, a
jedyną prawdą jest świat boskiej jaźni, z którym straciliśmy łączność. Życie jest pełne cierpienia, a
głównym pragnieniem człowieka jest zjednoczenie z boską jaźnią (Brahmanem), z którym łączy
nas boski składnik w ludzkiej duszy (Atman). Droga do wyzwolenia prowadzi przez medytację. Po
śmierci człowiek powraca do świata pełnego zła w nowym wcieleniu i zależnie od bilansu
uczynków (karma) staje się czymś wyższym lub niższym (usprawiedliwiało to istnienie kast).
Proces ten trwa aż do wyzwolenia z kołowrotu narodzin i osiągnięcia mokszy (bardziej znane jest
buddyjskie słowo „nirwana” określające ten sam stan), co pociąga za sobą utratę cech
indywidualnych i zjednoczenie z jaźnią boga.
Uznawano, że duszę doskonalić można na drodze myśli, miłości, uczynków lub medytacji.
Techniki doskonalenia określa się mianem jogi (na Zachodzie popularna jest przede wszystkim
joga medytacyjna). Ważnym składnikiem praktyki duchowej są mantry i odpowiednia dieta. Choć
hinduizm uznawał, że świat wypełnia cierpienie, nie gardził przyjemnościami zmysłowymi, w
Indiach panowała daleko posunięta swoboda seksualna, której towarzyszyła rozbudowana teoria
technik erotycznych (kama sutra). Znany w Polsce ruch Hare Kriszna jest odłamem hinduizmu.
Pytania. Co hinduizm głosi na temat świata? Co jest celem życia? Jakimi sposobami można ten cel
osiągnąć? Jak hinduizm był związany z sytuacja społeczną Indii?

Buddyzm. Buddyzm to religia bez bogów, ograniczona do samej praktyki medytacyjnej. Stworzył
ją (prawdopodobnie) w VI w pne książę Siddhartha Gautama. Wychowywany w nieświadomości
cierpienia i śmierci, poznał je przypadkowo, gdy niespodziewanie opuścił rodzinny pałac bez
pozwolenia. Przerażony dostrzeżonym cierpieniem, medytował tak długo, aż stał się przebudzonym
(czyli buddą). Buddyzm opiera się na przekonaniu, że źródłem cierpienia jest poczucie odrębności
od świata, czego przyczyną jest rozbudowane ego, pragnienia, a także myślenie abstrakcyjne. Gdy
dzięki medytacji odkryjemy, że my i świat to jedno, cierpienie zniknie. Wówczas też możliwe jest
przejście do nirwany. Buddyzm w Indiach zanikł, wtapiając się w hinduizm, rozkwitł natomiast w
Tybecie, gdzie aż do chińskiej agresji istniało państwo mnichów kierowane przez dalajlamę
(obecnie działającego na emigracji). Wiele klasztorów buddyjskich istnieje w Japonii, gdzie
sformułowano ideał bodhisattwy, mędrca, który choć osiągnął przebudzenie, postanawia opóźnić
swoje przejście do nirwany i powodowany współczuciem pomaga innym, bardziej cierpiącym.
Nakaz miłości bliźniego odgrywa w buddyzmie równie istotna rolę jak w nauce Jezusa. W Japonii
powstał też buddyzm zen, odmiana ściśle medytacyjna i mistyczna, niechętna tworzeniu doktryn i
teorii, która stała się popularna na Zachodzie w ostatnich 30 latach.
Pytania. W jakich okolicznościach powstał buddyzm? Co jest przyczyną cierpienia ludzkiego i jak można się
od niego wyzwolić? Jakie nowe elementy pojawiły się w buddyzmie japońskim?

Taoizm. Tłem dla taoizmu stała się doktryna Konfucjusza. Ok. VI w. pne, gdy Chiny pogrążone
były w chaosie i wojnach, opracował on doktrynę organizacji społeczeństwa i kształtowania
dobrych obywateli, w której podstawowe znaczenie miały cnoty wielkoduszności, miłości, umiaru i
szacunku dla autorytetów. Społeczeństwo miało być wielką rodziną, w której wszyscy dbają o ład i
wspólne dobro. Doktryna ta stała się powszechnym ideałem w Chinach aż do czasów rewolucji
kulturalnej dokonanej przez Mao, która zniszczyła chińską tradycję.
Taoizm, stworzony przez mistrza Lao-cy w VI w. pne, był doktryną dla samotników, którzy mało
interesowali się społeczeństwem, kochali natomiast kontakt z przyrodą. Miał im umożliwić
znalezienie drogi (tao) życiowej. Nie było do tego potrzebne myślenie, wystarczyło doskonalenie
intuicji, umożliwiającej osiągnięcie harmonii z wszechświatem i twórcze wykorzystanie jego
energii (ukryta moc te). Doświadczony taoista nie walczy ze światem, lecz powala, by siły natury
 3
0

niosły go jak rzeka płynącą w niej gałąź. Taoizm wykorzystywał też chińską koncepcje dwu energii
- jing i jang – które musza być w równowadze. Praktyczną metodą doskonalenie była gimnastyka
tai czi.
Pytania. Jaką rolę odegrał konfucjanizm? Czym różnił się od niego taoizm? Co czego dążyli taoiści?

Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Nietzsche był błyskotliwym i inspirującym myślicielem, który nigdy nie stworzył uporządkowanej
teorii. Do historii przeszedł jako krytyk cywilizacji mieszczańskiej i twórca ideału nadczłowieka.
Podzielił ludzi – podobnie jak darwiniści – na silnych i słabych. Silni (panowie) są twórczy, nie
krępuje ich żadne prawo, gardzą spokojem i wygodą, nie boją się śmierci (jak germańscy
wojownicy przedstawieni przez Wagnera, którego Nieztsche przez pewien czas podziwiał), działają
spontanicznie i afirmują istnienie. Ich przeciwieństwem są słabi (niewolnicy), którzy cenią litość,
współczucie, pomoc wzajemną, łagodność. Ich ideały są wyrazem ich słabości – boją się okazywać
agresję i dlatego stwarzają światopogląd, który agresję potępia. Gdy panu ktoś wymierzy policzek,
chwyta on za miecz i walczy; gdy niewolnik zostanie spoliczkowany, pokornie nadstawia drugi
policzek, ale w sercu dusi zawiść (resentyment) i mści się na silnym wymierzając mu moralne
potępienie. Ostatecznie nieliczni silni ulegli licznym słabym, czego rezultatem jest współczesna
kultura – pozbawiona siły życia, skrępowana chrześcijańskimi ideałami, tęskniąca za życiem
wiecznym, kochająca abstrakcyjne pojęcia, szukająca obiektywnej prawdy. (Nietzsche podawał się
za Polaka i podkreślał wyższość polskiej szlachty nad niemieckimi mieszczuchami.)
Sposobem na przezwyciężenie jałowości życia i odzyskanie energii (Woli Mocy) miało być:
uświadomienie sobie, że „Bóg umarł” (czyli że obowiązujące wartości są tylko wytworem słabych
ludzi i jako takie mogą być przez silnych odrzucone), „przewartościowanie wszystkich wartości”,
wyjście „poza dobro i zło”, otwarcie się na pierwotne emocje płynące z biologicznego poziomu
człowieka (podobne ideały głosił w Polsce Witkacy posługując się dość nieprecyzyjnie zwrotem
„przeżycia metafizyczne”). Ideały te Nietzsche ogłosił światu ustami mędrca Zaratustry.
Krytyka. Światopogląd Nietzschego był w znacznej mierze psychologiczną kompensacją. Jego
autor był człowiekiem cherlawym, litościwym i depresyjnym. Jednak zamiast szukać siły życiowej
w harmonijnym rozwoju psychiki lub w wyciszeniu i skupieniu, które proponowały religie
Wschodu, wybrał – całkowicie zgodnie z duchem epoki – kult siły biologicznej. Nic dziwnego, że
jego pisma, po jego śmierci nieco spreparowane przez jego siostrę, wzbudziły zachwyt Hitlera. Los
obszedł się z Nietzschem wyjątkowo złośliwie – ten piewca nadczłowieczeństwa spędził ostatnie
jedenaście lat życia chory psychicznie i ubezwłasnowolniony, pod opieką matki i siostry. W
napadach szału zakładał sobie na głowę nocnik i ogłaszał się Antychrystem, który pokonał
chrześcijaństwo.
Pytania. Jacy są panowie, a jacy niewolnicy? Kto zdominował kulturę współczesną? Jaką rolę odegrało
chrześcijaństwo? Co jeszcze krępuje siły życiowe człowieka? Jak je wyzwolić? Porównaj koncepcje
Nieztschego z poglądami Rousseau na istotę cywilizacji.

Sigmund Freud (1856-1939)

Działał w Wiedniu – mieście u schyłku XIX w. wyjątkowo skrępowanym konwenansem i
przesiąkniętym nastrojami dekadenckimi. Freud był początkowo lekarzem praktykiem, który leczył
problemy emocjonalne przy pomocy psychoanalizy. Jest to rozmowa, w trakcie której pacjent leżąc
na kozetce prowadzi monolog oparty na luźnych skojarzeniach i przypomina sobie wydarzenia z
dzieciństwa. Freud uznał, że często źródłem obecnych problemów (np. wrogości wobec
przełożonych) są urazy emocjonalne i powstające w ich wyniku wadliwe relacje z rodzicami (np.
poczucie krzywdy i wynikła z niego wrogość do ojca). Zauważył też, że gdy emocje związane z
bolesnym przeżyciem zostaną wyrażone w obecności terapeuty, następuje wyraźna poprawa. Na tej
podstawie doszedł do odrzucenia kartezjańskiego poglądu, iż istotą psychiki jest myślenie
świadome. Odnalazł w psychice ukryty poziom – nieświadomość – wielokrotnie obszerniejszy niż
 3
1

świadomość (tę ostatnią uznał tylko za czubek góry lodowej naszej psychiki), w którym
zmagazynowane są „brzydkie” wspomnienia i pragnienia.
Później zaproponował inny opis psychiki. Wyróżnił trzy poziomy: Id (ono, sfera popędowa), Ego
(ja, świadomość) i Superego (nad-ja, sumienie). Id obejmuje popędy (głównie miłości i śmierci,
agresji, którym patronują Eros i Tanatos) i rządzi się zasadą przyjemności, czyli dążeniem do
natychmiastowego rozładowania napięcia. Ego świadomie zmierza do zaspokojenia potrzeb
zawartych w Id - jeśli je sobie uświadamia. W Superego (sumieniu) zmagazynowane są
zaszczepione w dzieciństwie nakazy moralne i dążenie do doskonałości (perfekcjonizm).
Gdy potrzeby danej osoby uznawane są przez Superego za niemoralne, zostają wyparte ze
świadomości. W rezultacie powstaje lęk (przed ich ujawnieniem). Sposobem na poznanie tych
potrzeb jest analiza marzeń sennych i czynności omyłkowych.
Świadomość wytworzyła liczne mechanizmy obronne, które „bronią” nas przed poznaniem
prawdziwych pragnień i motywów naszych działań. Niektóre z nich to: projekcja (przypisywanie
własnych nieakceptowanych uczuć innym ludziom), przeniesienie (kierowanie uczuć wzbudzonych
przez jednych ludzi ku innym), formacja reaktywna (tłumienie u innych tego, co tłumimy w sobie),
racjonalizacja (wymyślanie szlachetnych motywów postępowania, aby ukryć motywy rzeczywiste,
lecz niemoralne), sublimacja (realizowanie nieakceptowalnych pragnień w sposób zastępczy).
Kultura (moralność, sztuka) jest społecznym odpowiednikiem Superego - służy represjonowaniu
potrzeb, ale także dostarcza możliwości sublimacji, zastępczego rozładowania pragnień.
Osobowość człowieka kształtuje się przede wszystkim w ciągu pierwszych pięciu lat życia. Rozwój
polega na przechodzeniu przez etapy związane ze zmianą źródeł przyjemności, którymi kolejno są
usta (etap oralny), odbyt (analny) i genitalia (falliczny). Dziecko może zatrzymać się (zafiksować)
na dowolnym etapie i wówczas powstaje osobowość patologiczna. Gdy dziecko żyje w strachu, że
nie będzie regularnie karmione, może powstać u niego osobowość oralna; będzie wówczas
skoncentrowane na gromadzeniu przedmiotów i ludzi, aby zapewnić sobie poczucie
bezpieczeństwa. Gdy dziecko jest zbyt wcześnie zmuszane do kontrolowania wydalanie, utrwala
się u niego osobowość analna - staje się pedantyczne, pozbawione swobody i fantazji; może także
być wybuchowe i destrukcyjne. Na następnym etapie rozwoju dzieci zaczynają pożądać rodzica
płci przeciwnej (kompleks Edypa lub Elektry). Jeśli takie zainteresowanie nie zostanie
jednoznacznie potępione, u dziecka może rozwinąć się osobowość falliczna, nie powstanie
sumienie i utrwali się tendencja do instrumentalnego traktowania ludzi jako źródła własnej
przyjemności. Jeśli dziecko przejdzie przez wszystkie etapy pomyślnie, jego zainteresowania
erotyczne ulegają uśpieniu i powracają dopiero w wieku dojrzewania wraz z rozkwitem
prawidłowej osobowości.
Religię uważał Freud za wytwór osobowości oralnej (bezkrytyczne „przełykanie”
nieuzasadnionych przekonań) i przejaw tęsknoty za opiekuńczym ojcem.
W kwestii możliwości osiągnięcia szczęścia Freud był pesymistą. Sądził, że człowiek skazany jest
na cierpienie, a większość ludzi nigdy nie przejdzie psychoanalizy, nie zrumieni siebie i nie
wydobędzie się z psychologicznego analfabetyzmu. Dlatego ludzkość pozostanie stadem
zakłamanych egoistów szamoczących się w szponach nerwicy.
Krytyka. Freudowi zarzucano zarówno to, że nie potwierdził empirycznie swoich poglądów
dotyczących natury ludzkiej (m.in. redukcji istoty człowieka do biologicznych instynktów), jak i
brak jednoznacznych dowodów, że psychoanaliza przynosi zamierzone skutki.
Pytania. Na czym polega psychoanaliza? Co jest wg Freuda przyczyną nerwicowych zachowań? Co
znajduje się w nieświadomości? Jaka jest struktura osobowości? Na czym polega wyparcie niektórych
pragnień ze świadomości i jak można je odkryć? Skąd się bierze sumienie? Co to są mechanizmy obronne?
Jakie są funkcje kultury? Jakie etapy obejmuje rozwój osobowości? Jakie są związane z nimi zaburzone typu
osobowości? Jakie są źródła religii?
Rozwój psychoanalizy
Choć Freud w despotyczny sposób kierował ruchem psychoanalitycznym, niektórzy jego zdolni
uczniowie usamodzielnili się i stworzyli własne szkoły. Adler uznał, że podstawą zaburzeń
 3
2

odczuwania i funkcjonowania jest brak poczucia wartości. Człowiek nim dotknięty zamiast cieszyć
się życiem, koncentruje się na udawaniu, że czuje się wartościowy. Karen Horney nadała
psychoanalizie postać mało spekulatywną, stworzyła znaną teorie nerwic i rozpropagowała ją w
USA, dzięki czemu Amerykanie stali się narodem bardzo świadomym mechanizmów rządzących
ludzką psychiką i przez to wolnym od kompleksów (więcej informacji na ten temat w dołączonym
tekście). Carl Gustav Jung stworzył teorię na poły religijną, uznając, że człowiek rozwija się przez
uruchomienie symbolicznych wzorców różnych aspektów osobowości (archetypów), wspólnych
dla całej ludzkości.
Erich Fromm połączył elementy marksizmu, buddyzmu i psychoanalizy, czyniąc z nich narzędzie
badania społeczeństwa. Opisał osobowość autorytarną jako sado-masochistyczną (typ ludzi, którzy
stanowili szkielet systemu totalitarnego, byli ulegli wobec przełożonych i pogardliwi wobec
podwładnych); zdiagnozował zjawisko ucieczki przed wolnością na przykładzie Niemiec
faszystowskich (nadmiar wolności jest ciężarem ponad siły dla nieprzygotowanego człowieka,
budzi w nim panikę i skłania do wtopienia się w tłum, by uniknąć odpowiedzialności za własne
życie), podał własną definicję miłości (wzajemna troska partnerów o rozwój swoich osobowości)
oraz odróżnił trzy sposoby sprawowania władzy: jawny, przez sumienie i anonimowy. Władza
jawna narzuca poddanym swoje decyzje i dlatego łatwo ją zdiagnozować i zdystansować się wobec
niej. Władza sprawowana przy pomocy sumienia opiera się na zaprogramowaniu ludzi we
wczesnym okresie dzieciństwa, tak że tego nie pamiętają i nakazy władzy odzywające się jako głos
sumienia traktują jako prawo obiektywnie ważne. Władza sprawowana anonimowo wykorzystuje
wiedzę o ludzkich słabościach, by poddawać ich nieustannej manipulacji (np. reklama) i zmuszać
do niekorzystnych dla nich decyzji. W ten ostatni sposób rządzą wielkie korporacje zniewalając
rzekomo wolne społeczeństwa w krajach liberalnej demokracji. Fromm, wierny swoim poglądom,
poparł wystąpienia studentów i hipisów, które zapoczątkowały w latach 60. rewolucję obyczajową
w USA.
Stopniowo pojawiło się wiele innych kierunków w psychoterapii, które miały coraz mniej
wspólnego z psychoanalizą, a szczególnie z teoretycznymi poglądami Freuda na naturę ludzką.
Niemniej to właśnie jemu przypada w udziale rola odkrywcy takiego spojrzenia na psychikę i
metody jej zmiany. Gdy rozpoczynał swoją działalność, przyczyn wszelkich problemów
psychologicznych doszukiwano się w fizjologicznych zaburzeniach mózgu. Za sprawą Freuda
przeniesiono uwagę na dzieciństwo, wychowanie i urazy emocjonalne. W ostatnich dekadach, wraz
z odkryciem wielu leków psychotropowych, często bardzo skutecznie usuwających takie objawy
jak depresja, nieśmiałość, brak poczucia wartości, wrażliwość na krytykę, ponownie stał się modny
pogląd, że wiele cech psychicznych zależy od fizjologii mózgu, w szczególności od
zaprogramowanego genetycznie stężenia tzw. neuroprzekaźników – serotoniny, dopaminy,
noradrenaliny. Gdy spada ono poniżej pewnego poziomu, pojawiają objawy typowe dla pacjentów
Freuda.
Pytania. Jacy byli główni samodzielni uczniowie Freuda i co stanowiło istotę ich teorii? Co to jest
osobowość autorytarna? Na czym polega ucieczka przed wolnością? Co było istotą miłości dla Fromma? W
jaki sposób trzy typy władzy ograniczają wolność człowieka?

Filozofia współczesna
Wielkim osiągnięciem filozofii najnowszej stało się zbadanie podstaw metody naukowej i nauki w
ogóle. Żywo rozwija się refleksja etyczna związana z lawinowo rosnącą liczbą problemów
stojących przed współczesnym człowiekiem. W porównaniu z poprzednimi epokami dokonała się
istotna zmiana w sposobie uprawiania filozofii. Dawniej motorem napędowym filozofii była
twórczość nielicznych wybitnych umysłów. Obecnie szukaniem odpowiedzi na podstawowe
pytania zajmuje się rzesza ludzi, nie tylko filozofów, lecz także fizyków, psychologów, socjologów,
działaczy politycznych, społecznych i religijnych. Natomiast najbardziej wpływowi zawodowi
filozofowie – np. Wittgenstein, Heidegger, Sartre, Derrida – tworzą systemy, które tracą wszelki
 3
3

kontakt z problemami istotnymi dla ludzkości, stając się elitarną zabawą uprawianą przy pomocy
coraz mętniejszych pojęć.
Tłem dla najnowszej refleksji nad podstawowymi pytaniami stały się gwałtowne zmiany, jakie
zachodzą w kulturze i polityce od zakończenia drugiej wojny światowej.
1. Powstanie państw opiekuńczych w Europie Zachodniej. Nastąpiło jako reakcja na
nieprzewidziane skutki uboczne liberalizmu (powstanie obszarów nędzy, niesprawiedliwych
nierówności i szkodliwych dla całego społeczeństwa kryzysów gospodarczych), w obawie
przed rewolucja marksistowską i zrodzonymi z nędzy ruchami populistycznymi (np.
faszyzmem), a także z inspiracji teorii ekonomicznej Keynsa. Podobne tendencje
zarysowały się w USA na przełomie lat 60. i 70., jednak szybo się z nich wycofano,
zastępując zasiłki dla bezrobotnych tworzeniem niskopłatnych i mało satysfakcjonujących
miejsc pracy.
2. Upadek kolonializmu i słabnięcie roli Europy w świecie, przy jednoczesnym jednoczeniu
się kontynentu.
3. Rewolucja obyczajowa lat 60. Jeszcze w latach 50. w Europie Zachodniej i USA panowała
tradycyjna moralność oparta na dyscyplinie, kulcie pracy a nawet purytanizmie. Lata 60.
przyniosły rozwój niezależnej kultury młodzieżowej (Beatelsi), inspirowane
marksistowskimi sympatiami wystąpienia studentów (m.in. w roku 1968 w Paryżu),
sprzeciw części społeczeństwa amerykańskiego wobec wojny w Wietnamie (i piosenkę
Imagine Lennona), modę na narkotyki i powszechną swobodę seksualna (wykorzystał to
Woody Allen kręcąc film Wszystko, co chcesz wiedzieć o seksie, ale zawsze bałeś się
zapytać). Hipisi – „dzieci-kwiaty” – głosili niechęć do wszelkich ograniczeń i ideał
powszechnej miłości, czego wyrazem był m.in. festiwal w Woodstock. Jednym z wielu
manifestów tego pokolenia stał się Lot nad kukułczym gniazdem Keseya i jego ekranizacja
z Nicolsonem w roli głównej. Po latach okazało się, że powszechna miłość jest ideałem zbyt
wymagającym, by chcieć do niego dążyć, a w realnym życiu bardziej liczą się dyscyplina,
szacunek dla norm społecznych i poczucie odpowiedzialności, czyli cechy, których
uczestnictwo w tym ruchu nie rozwijało. Choć rewolucja trwale zmieniła oblicze Ameryki,
ograniczając pojawiającą się w kontaktach międzyludzkich sztywność na rzecz
bezstresowej otwartości, większość Amerykanów nadal ceni rywalizację i ambicję, a
zdeklarowani hipisi znaleźli się raczej na marginesie społeczeństwa. Bez wątpienia
natomiast skorzystał na niej przemysł erotyczny i producenci narkotyków.
4. Upadek komunizmu. Sytuacja elit politycznych w ZSRR nigdy nie była komfortowa
(groźba czystek, brak własności prywatnej). Gdy ponadto okazało się, że ZSRR przegrał
rywalizację militarną i gospodarczą z USA, na szczytach Partii zaczęto myśleć o zwrocie –
jak wycofać się z niewydolnego ustroju, nie tracąc przy tym władzy. W Rosji plan ten został
przeprowadzony przez Jelcyna, który nie zawahał się rozwiązać ZSRR, aby pozbyć się
politycznego rywala (Gorbaczow był wówczas prezydentem ZSRR i w rezultacie utraty
stanowiska został wyeliminowany z polityki). W innych państwach najlepiej poradził sobie
elity polskie, które w obliczu rozpadu komunizm w ZSRR doprowadziły do Okrągłego
Stołu i dzięki „Solidarności” zachowały 2/3 władzy (1989). Za sprawą nieprzewidzianego
rozwoju zdarzeń utraciły władzę całkowicie w 1991, by po dotkliwej kompromitacji
polityków antykomunistycznej prawicy ponownie ją odzyskać.
5. Awans USA do roli supermocarstwa. Następował stopniowo od II wojny światowej
(przedtem USA nie uczestniczyły w polityce ogólnoświatowej, ograniczając się do
brutalnego podporządkowywania sobie krajów Ameryki Łacińskiej), a dopełnił się po
upadku głównego rywala - ZSRR.
6. Ofensywa neoliberalna i globalizacja. Zaczęła się w latach 80. w USA (Ronald Reagan) i
Wielkiej Brytanii (Margaret Thatcher), gdy okazało się, że państwo opiekuńcze drogo
kosztuje i rozleniwia ludzi. Amerykanom bardziej niż na pomocy własnym biednym zaczęło
 3
4

zależeć na szybkim rozwoju, który umożliwi im dominację nad światem, w Europie zaś
zaczęto zazdrościć Ameryce, błyskawicznie bogacącej się dzięki liberalizmowi.
Naśladowanie Ameryki nie jest jednak łatwe, o czym przekonały się liczne państwa, które
w latach 90. usiłowały reformować swoje gospodarki kierując się wzorami liberalnymi (np.
Polska, Meksyk, Argentyna). W istocie USA są jedynym krajem, w którym liberalizm
odniósł niezaprzeczalny sukces, a jego uboczne skutki nie okazały się trudne do
zaakceptowania. Stało się tak dlatego, że Amerykanie oprócz liberalizmu mają także
swoistą mentalność i tradycję, które zawdzięczają swojej wyjątkowej historii - są sztucznie
stworzonym społeczeństwem emigrantów, ludzi bardzo samodzielnych, zaradnych i chętnie
podejmujących ryzyko. Można więc podejrzewać, że ostatecznie największe korzyści z
propagowania w świecie liberalnych reguł gry odniesie ten, kto w tej grze jest najlepszy,
czyli właśnie USA.

Neopozytywizm wiedeńskie i Popper (1902-1994)

W okresie międzywojennym kilku filozofów austriackich (m.in. Rudolf Carnap i Moritz Schlick),
zainspirowanych przez Ludwiga Wittgensteina, podjęło wysiłek ostatecznej realizacji postulatów
pozytywistycznych, czyli oczyszczenia wiedzy naukowej z wszelkiej „metafizyki” wykraczającej
poza dokonane obserwacje. Uważali nawet, że zdania, których prawdziwości nie można
rozstrzygnąć doświadczalnie, pozbawione są jakiegokolwiek sensu. Mimo wysiłków
zaangażowanych w to przedsięwzięcie fizyków, okazało się ono niewykonalne.
Wówczas Karl Popper sformułował stanowisko zwane hipotetyzmem, które mimo że atakowane,
przetrwało do naszych czasów jako podstawowy model tworzenia wiedzy. Zamiast zastanawiać się
nad niezawodnym źródłem wiedzy prawdziwej, skoncentrował się na sposobie uzasadniania, który
gwarantuje jej wiarygodność. Wiele zdań uznanych za wiedzę nieuchronnie wykracza poza dane
pochodzące z obserwacji i nie jest to ich wadą. Sądzimy, że każda porcja wody zamienia się w lód
na mrozie, chociaż nie zbadaliśmy wszelkiej wody jaka istnieje i będzie istnieć. Sądzimy, że atomy
mają elektrony na różnych orbitach i przyjmujemy reguły rządzące przechodzeniem elektronów
między orbitami, choć nie daje się tego zaobserwować. Zdania takie są hipotezami, których nigdy
nie uda się całkowicie uzasadnić przy pomocy obserwacji. Hipotezy naukowe muszą być
falsyfikowalne, czyli obalalne. Tworząc hipotezę należy zadbać, by można było na jej podstawie
zaprojektować eksperyment, którego wynik może ją obalić. Jeżeli chociaż jeden łabędź okazuje się
czarny, hipoteza, iż każdy łabędź jest biały, zostaje sfalsyfikowana (podważona). Tylko hipotezy
falsyfikowalne mają prawo być rozpatrywane w nauce. Ich przeciwieństwem są hipotezy
nieobalalne, które tworzą pseudowiedzę, np. teza, iż istotny wpływ na życie człowieka wywierają
uczynki z poprzedniego wcielenia (jak to badać?). Popper uważał, że psychoanaliza i marksizm to
teorie niefalsfikowalne, bo możne je uzgodnić z wszelkimi faktami, jakie się pojawią. Tworzenie
wiedzy nie przebiega zgodnie z postulatami naiwnych indukcjonistów (gromadzimy obserwacje i
stopniowo je uogólniamy), bo wiedza nie wypływa z obserwacji (nawet bardzo długo obserwując
przedmioty nie zobaczymy, że są zbudowane z atomów mających elektrony na różnych orbitach).
Właściwa jest metoda hipotetyczno-dedukcyjna, która obejmuje dokonanie wstępnych obserwacji,
stworzenie jak największej liczby hipotez konkurencyjnych (w tym momencie umysł twórczo
wykracza poza dostępne dane), zaprojektowanie i przeprowadzenie dla każdej hipotezy
eksperymentów, które mogą ją podważyć. Eksperymenty należy przeprowadzać tak długo, aż
zostaną wyeliminowane wszystkie hipotezy prócz jednej – i tę właśnie należy uznać (oczywiście do
czasu, gdy pojawi się kolejna hipoteza konkurencyjna, a wówczas testy należy rozpocząć
ponownie). Historycznym przykładem rywalizacji hipotez naukowych są zmagania korpuskularnej
i falowej teorii światła.
Pytania. Jakie były postulaty neopozytywizmu wiedeńskiego? Czy zostały zrealizowane? Co to są hipotezy
wg Poppera? Jaki warunek muszą spełnić hipotezy, by stać się przedmiotem badania naukowego? Co
Popper sądził o hipotezach niefalsyfikowalnych? Na czym polegało tworzenie wiedzy wg naiwnych
indukcjonistów? Na czym polega tworzenie wiedzy metodą hipotetyczno-dedukcyjną?
 3
5

Jean Paul Sartre (1905-1980)

Sartre stworzył we Francji egzystencjalizm laicki. Jak wielu filozofów XX wieku posługiwał się
bardzo zawiłym językiem, gdy zaś jego tezy przetłumaczy się na język prosty, często okazują się
one albo fałszywe, albo banalne. Człowiek jest złożony z bytu i nicości, co oznacza, że kimś
zawsze jest, ale z czasem może się stać kimś trochę innym. W przypadku człowieka esencja nie
poprzedza egzystencji, to znaczy człowiek nie rodzi się z określoną naturą, która potem
determinuje jego postępowanie; najpierw istnieje, a dopiero potem sam się stwarza. Nie ma
również Boga, który narzuca wartości i określa, jakie postępowanie jest właściwe. Człowiek jest
więc skazany na wolność. Jest to ciężkie brzemię, przed którym ludzie uciekają w „fałszywą
wiarę”, czyli w złudzenie, że zostali zmuszeni do danego czynu przez okoliczności i nie mieli
wyboru. Tymczasem człowiek zawsze ma wybór. Życie godne to życie autentyczne, któremu
towarzyszy świadomość samodzielnego dokonywania wyborów i brania za nie odpowiedzialności.
Krytyka. Nieprawdą jest, że człowiek nie ma natury, która wpływa na jego cechy i postępowanie.
Rozwój genetyki wskazuje, że na wiele cech charakteru mamy wpływ bardzo ograniczony, choć
inne możemy kształtować. Jest to stary spór o determinizm. Sartre zamiast zbadać sprawę,
arbitralnie zajął skrajne stanowisko (nic nie jest zdeterminowane).