Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej

Katarzyna Chlewiska

Metoda terenowa w antropologii

Ujcie krytyczne

Praca licencjacka napisana pod opiek naukow dra Przemysawa Hincy

Pozna 2007

OWIADCZENIE

Ja, niej podpisana Katarzyna Chlewiska, studentka Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, owiadczam, e przedkadan prac licencjack pod tytuem: Metoda terenowa w antropologii. Ujcie krytyczne, napisaam samodzielnie. Oznacza to, e przy pisaniu pracy, poza niezbdnymi konsultacjami, nie korzystaam z pomocy innych osb, a w szczeglnoci nie zlecaam opracowania rozprawy lub jej czci innym osobom. Jednoczenie przyjmuj do wiadomoci, e gdyby powysze owiadczenie okazao si nieprawdziwe, decyzja o przyznaniu mi dyplomu zostanie cofnita.

SPIS TRECI

WPROWADZENIE 4 ROZDZIA 1: CZYM JEST METODA TERENOWA ?... 7 1.1. Definicja (definicje) 7 1.2. Zarys historii metody 10 1.3. Charakterystyka elementw metody . 14 1.3.1. Obserwacja uczestniczca . 14 1.3.2. Wywiad . 16 1.3.3. Ankieta .. 18 ROZDZIA 2: ASPEKTY FORMALNE METODY BADA TERENOWYCH ... 20 2.1. Ile jest uczestnictwa w obserwacji uczestniczcej? .. 20 2.2. Notatki terenowe ... 26 2.3. Informatorzy . 30 ROZDZIA 3: ASPEKTY POZAFORMALNE METODY BADA TERENOWYCH 35 3.1. Badacz a Obco ... 36 3.2. Badacz i Inny (teren jako relacje) . 40 3.3. Badacz sam ze sob... 44 ZAKOCZENIE ... 48 BIBLIOGRAFIA ... 51

WPROWADZENIE

Od pocztku tworzenia tej pracy podstawowym dla mnie problemem by wybr obszaru, majcego by przedmiotem analizy i zogniskowanie uwagi na jednym punkcie w sposb, ktry moe by nazwany rzetelnym. Zwizane jest to ze specyfik antropologii kulturowej 1 przedmiotu jej bada, narzdzi i metod oraz nieustajcymi refleksjami, dyskusjami i polemikami na jej temat, ktr uprawiali i uprawiaj nadal niekiedy najwybitniejsi jej przedstawiciele (zob. m.in. C. Geertz, A. Kuper, J. Clifford, V. Crapanzano, G. Marcus i wielu, wielu innych). Z obfitoci teorii, kultur, zagadnie i pyta bez odpowiedzi trudno wybra jedn rzecz wiat (antropologii) jest po prostu przebogaty. Dlatego te postanowiam skupi si na podstawach, chocia to okrelenie te nie jest jednoznaczne. Od schyku lat 60-tych nie ustaj spory na temat tego, czym jest antropologia, a co za tym idzie jakie s jej podstawy; czy antropologia to dowiadczanie wiata, czy te tylko refleksja nad nim bez dowiadczania 2; co badaj antropologowie, jak powinni to robi i jak przekazywa wyniki swoich bada (a take: jak uczy nowych adeptw antropologii, co jest moim zdaniem tematem bardzo wanym i rwnie zaniedbanym, przynajmniej w naszym kraju) jednym sowem zamieszanie 3. Ze wzgldu na stan dyscypliny, gwnie w Polsce 4, najbardziej interesujcym dla mnie (przynajmniej w chwili obecnej) obszarem analizy s krytyczne rozwaania nad antropologi, jej istot,
Ju w tym miejscu zaczynaj si dla mnie wtpliwoci choby tego rodzaju, e nadal nie mam pewnoci czy waciwsz nazw nie byaby etnologia; jednak ze wzgldu na obszar bdcy przedmiotem tej pracy pozostan przy nazwie antropologia. Natur moich wtpliwoci dobrze ilustruje artyku A. Posern Zieliskiego (1995). 2 Postmodernistyczne refleksje wprowadziy bardzo wiele nowych wtkw do dyskusji o tosamoci zawodowej etnologw/antropologw i sensownoci przeprowadzania bada. Ale dwuznacznoci zaczynaj si ju w momencie przypomnienia faktu, e J. Frazer, ojciec etnologii, stworzy swoje kanoniczne dzieo w gabinecie. 3 Nie ma w tej pracy miejsca na gbokie rozwaania nad stanem antropologii wiatowej i polskiej, nad paradygmatami, orodkami i nurtami, ale s one jej koniecznym zapleczem. 4 Zob. artyku K. Kaniowskiej (1995), ktry moim zdaniem niewiele utraci ze swojej aktualnoci pomimo upywu dziesiciolecia.
1

przyszoci i kierunkami rozwoju. Nie wybraam adnego specyficznego problemu (w sensie konkretnej spoecznoci na przykad czy te specyficznego zagadnienia z zakresu religii czy tosamoci) w obliczu moich wtpliwoci dotyczcych zasadnoci uprawiania antropologii i jej ksztatu postanowiam podda analizie metod badawcz antropologii, wedug niektrych bdc jedynym prawdziwym jej wyrnikiem i podstawowym elementem antropologicznej tosamoci (Posern-Zieliski 2005: 68). Metoda bada terenowych w antropologii, zwana take metod etnograficzn jest przedmiotem mojego zainteresowania w tej pracy, a cel gwny to ukazanie jej zaoe (modelu) oraz uwarunkowa jego realizacji w praktyce w aspekcie formalnym i pozaformalnym. W rozdziale pierwszym przedstawiam definicje metody terenowej oraz jej miejsce w funkcjonowaniu dyscypliny; krtki rys historyczny przemiany metody i jej postrzegania oraz charakterystyk skadajcych si na ni elementw. Rozdzia drugi podejmuje problematyk charakterystyki formalnych aspektw metody terenowej, nazwanych tak przeze mnie dla okrelenia tych czci skadowych procesu badawczego w pracy antropologa, ktre odnosz si do realizacji oglnych wytycznych dotyczcych technik jego przeprowadzania, tj. obserwacji uczestniczcej, notatek terenowych oraz wywiadw z informatorami (osobami, ktre s porednikiem midzy antropologiem a rzeczywistoci badan). Natomiast rozdzia trzeci pracy porusza kwestie nazwane aspektami pozaformalnymi z tego wzgldu, e zwizane s z osob badacza (jedn z gwnych przyczyn napisania tej pracy jest prosta, aczkolwiek nie dla wszystkich oczywista konstatacja, e badacz-antropolog to przede wszystkim osoba, istota ludzka uwikana nie tylko w kontekst kulturowy, ale take indywidualno-autobiograficzny 5). Ten element bada jest bardzo trudny do przekazania w procesie nauczania antropologii i jednoczenie fundamentalny dla jej metody badawczej. Rozdzia ten obejmuje kwestie interakcyjnoci i relacyjnoci w dowiadczeniu badacza, reakcje antropologa na szeroko pojt obco (nierzadko egzotyczn, ale nie jest to warunek konieczny), czyli szok kulturowy 6 oraz refleksje nad auto-trudnociami osoby badacza w sytuacji badania, czyli zjawiskami wynikajcymi w prostej linii z bycia czowiekiem. W zakoczeniu zawieram wnioski dotyczce: ogranicze metody terenowej (czynnik ludzki) i jej modelowego charakteru,
A ten sposb patrzenia zwizany jest u mnie z przewiadczeniem o dominujcej pozycji przesanek natury psychologicznej w analizie i interpretacji wikszoci fenomenw zwizanych z homo sapiens sapiens: to, e studiuj psychologi wydatnie wpywa na mj sposb patrzenia na antropologi i ta praca jest tego patrzenia efektem. 6 Definicja tego zjawiska wraz z komentarzem znajduje si w rozdziale trzecim.
5

kontekstw stosowania tej metody oraz tekstu etnograficznego jako ostatecznego produktu bada terenowych. Omwienie podstawowych terminw, ktre zazwyczaj ma miejsce we wstpie, w niniejszej pracy jest zbyteczne, gdy to wanie terminy i ich konotacje stanowi istotn cz wywodu. Praca ta jest przede wszystkim owocem wielu rozmw, prowadzanych zarwno z badaczami-praktykami, jak i studentami antropologii, dotyczcych natury antropologicznego poznania i realizacji technik badawczych w praktyce terenowej, ktre s nieodczn czci studiowania antropologii (przynajmniej w niektrych krgach); przyjty przeze mnie punkt widzenia powsta z poczenia perspektywy antropologicznej i psychologicznej. Nie mogaby ona powsta bez niezwykle inspirujcych refleksji dr Agnieszki Chwieduk z IEiAK UAM, ktra wskazaa mi kierunek mylenia o antropologii jako realnie dziaajcej dyscyplinie, za co chciaabym jej w tym miejscu serdecznie podzikowa. Podstawy rdowe to rnego rodzaju literatura metodologiczna (w szerokim znaczeniu tego pojcia) i krytyczna oraz szereg artykuw z zagranicznych czasopism antropologicznych. Z publikacji dostpnych w naszym kraju najbardziej odkrywczymi i cennymi dla mnie rdem okazay si opracowania autorstwa Jamesa Clifforda, ktrego teksty byy idealnym punktem wyjcia do rozwaa o naturze metody terenowej, a jego erudycja i wnikliwo czyniy jego prace niezrwnanie interesujcymi. Ze wzgldu na to, e cz wykorzystanej literatury to opracowania anglojzyczne, cytowane z nich wiksze fragmenty tekstu opatrzone s przypisami zawierajcymi oryginalne cytaty; polskie tumaczeni mojego autorstwa przyczyniaj si do wikszej przejrzystoci pracy, ale ze wzgldu na niedoskona znajomo angielskiego obecno oryginalnych fragmentw uznaj za konieczn. W przypadku krtszych fragmentw w gwnym tekcie (dugoci nie przekraczajcej jednego zdania) oryginalne cytaty nie zostay umieszczone. do ktrych uzyskaam dostp dziki pobytowi w Lund w Szwecji podczas stypendium SokratesErasmus. Bez tego dowiadczenia dua cz niezbdnej do powstania tego opracowania literatury nie byaby dla mnie dostpna, a wiele refleksji nie mogoby powsta bez konfrontacji z odmiennym sposobem uprawiania dyscypliny i, co chyba bardziej istotne, bez konfrontacji z obc kulturow rzeczywistoci, ktra daa mi niejakie wyobraenie o obcoci i relacjach z ni. Nie przeprowadzaam jeszcze wasnych bada terenowych, a to opracowanie stanowi midzy innymi pretekst do tego, abym ja moga rozway, czy mog i chc spotka si z Innym.

ROZDZIA 1 Czym jest metoda terenowa?

Forma pytajca moe dziwi, ale definiowanie poj podstawowych nie jest takie proste i oczywiste, jak mogoby si wydawa. W rozdziale pierwszym postaram si zrekonstruowa definicj metody terenowej w antropologii.

1.1.

Definicja (definicje)
Otwierajc Sownik etnologiczny (Staszczak 1987) nie znajdziemy hasa metoda

terenowa, co jest co najmniej zastanawiajce, jeli przyjmie si, e wyrnikiem tosamoci i specyfik antropologii jest ta wanie metoda 7. Oczywicie bior pod uwag fakt, e nie jest to wydawnictwo nowe. Informacje na temat tej metody zawiera haso metoda funkcjonalna (Paluch 1987: 233-236): wedug niego metoda terenowa to techniczny aspekt metody funkcjonalnej, polegajcy na intensywnych badaniach terenowych, ktrych koncepcja ma by gwnym osigniciem B. Malinowskiego; to za jego spraw idea systematycznych empirycznych bada terenowych zyskaa swj status jako standardowego postpowania badawczego w antropologii. Paluch (1987: 234-235) podaje (za Malinowskim) elementy skadowe postpowania badawczego tej metody: stosowanie rnych procedur i technik badawczych, tj. zrnicowane formy wywiadu i obserwacji oraz wykorzystanie dokumentw i genealogii; znajomo jzyka tubylczego umoliwiajca poznanie tubylczego punktu widzenia poprzez zamieszkiwanie w badanej spoecznoci i uczestniczenie w yciu jej czonkw. Rezultatem takich bada jest
A jest to jedno z zaoe podstawowych mojej pracy, poczynione m.in. za A. Posern-Zieliskim (2005: 68), bez ktrego wszelkie dociekania w niej poczynione byyby jaowe. W moim mniemaniu antropologia ma racj bytu pord nauk spoecznych/humanistycznych jedynie dysponujc spjn i charakterystyczn metod badania, tj. wanie metod terenow. Zob. te: Clifford 2004: 77.
7

monografia terenowa, czyli opis badanego ludu/spoecznoci. Od czasw Bronisawa Malinowskiego udoskonalona i sformalizowana metoda bada terenowych przyja si jako kanon postpowania badawczego w rnych orientacjach teoretycznych antropologii. Dla porwnania Sownik poj wspczesnych podaje, e badania terenowe to metoda uzyskiwania informacji na temat jakiego konkretnego spoeczestwa za porednictwem bezporedniej intensywnej obserwacji na miejscu lub tzw. obserwacji uczestniczcej. Stay si podstawowe dla antropologii spoecznej, s jej wyrnikiem. Badania terenowe to dla antropologa co w rodzaju obrzdu przejcia do tej dyscypliny naukowej (Grimshaw 1999: 43). Porwnania tych dwch wydawnictw dokonaam gwnie po to, aby ukaza pewien paradoks: w zbiorowym, nie antropologicznym dziele znajduje si bardziej konkretna i adekwatna (w moim mniemaniu) charakterystyka podstawowego narzdzia antropologii ni w specjalistycznym wydawnictwie; nawet fakt rnicy wieku tych sownikw (ponad dziesi lat) nie jest wystarczajcym powodem do tumacze takiego stanu rzeczy. Nie chce tu krytykowa autorw sownika, mam wzgld na rnorodne okolicznociowe i historyczne konotacje to porwnanie pokazuje moim zdaniem potrzeb (re)definicji podstawowych poj i filarw dyscypliny w naszej rodzimej antropologii. Wracajc do definiowania: metoda terenowa stosowana w antropologii to, wedug kolejnego zbiorowego opracowania z dziedziny nauk spoecznych, jakociowa metoda uzyskiwania danych na temat grup (etnicznych, subkulturowych, lokalnych itp.) i spoecznoci, ktra umoliwia uzyskanie tzw. opisu etnograficznego; gwnymi procedurami stosowanymi w jej przebiegu s: obserwacja uczestniczca, wywiad pogbiony, a take ankieta wspomagana dokumentacj audiowizualn. Wedug PosernZieliskiego: najefektywniejszym typem bada etnologicznych s klasyczne, wielomiesiczne studia niewielkiej spoecznoci wymagajce od badacza zamieszkania w jej obrbie, posugiwania si lokalnym jzykiem i prowadzenia trybu ycia dostosowanego do miejscowych warunkw (2005: 67-68). Co wyania si z tego zbioru okrele? Na pierwszy rzut oka dosy konkretny zbir atrybutw metody (poszczeglne elementy zostan omwione w dalszej czci rozdziau) i jej oglna charakterystyka, ale po bliszym przyjrzeniu si obraz ulega zmianie. Z przytoczonych definicji nie wynika jasno, jak wyglda stosowanie metody terenowej w praktyce. Nie do koca jasny status antropologii jako dziedziny humanistyki bierze si wanie z problemw z jej metod przeciwstawne denia zwolennikw wariantu twardego i mikkiego nauk spoecznych powoduj niekoczce si spory. 8

Propagowanie cisych regu i standaryzacji procedur oraz postulowanie wprowadzania elementw analizy ilociowej niejako odziera antropologi z jej podstawowego przesania w imi obiektywizmu i naukowoci. Dochodzi do sytuacji, w ktrej niektrzy socjologowie prowadz gwnie badania w terenie, stosujc metody tradycyjnie etnologiczne, podczas gdy antropologowie albo rezygnuj z terenu w ogle, albo wprowadzaj metody socjologiczne w pogoni za scjentystycznym statusem swojej pracy. 8 Innym problemem jest zmieniajcy si status i charakterystyka terenu w ogle, ktry w obliczu historyczno-kulturowych (mwic najoglniej) zmian w skali oglnowiatowej przestaje by zamknit przestrzeni, oddalon od akademickiej bazy, stajc si wielomiejscow hybryd (Clifford 2004: 144). Antropolog aktywnie pracujcy w terenie przemieszcza si czsto z miejsca na miejsce, korzysta z multimedialnych drg dotarcia do swoich obiektw 9 i nie dziaa jak jego poprzednicy, w izolacji i oddaleniu, co spowodowane jest midzy innymi takimi prozaicznymi wzgldami jak ograniczone finansowanie projektw badawczych (Clifford 2004: 176-179). Nastpn kwesti jest to, e przytoczone powyej definicje nie zawieraj okrelenia ISTOTY bada terenowych w antropologii, ktr jest intensywne przebywanie z przedmiotem (podmiotem) bada, co nie musi oznacza rozbijania namiotu na rodku wioski, wrcz przeciwnie czsto moe by sprowadzone do przejcia na drug stron ulicy (Clifford 2004: 142). By posuy si przykadem:
Tak jak rudzika uznaje si za bardziej typowy przykad ptaka ni pingwina i ktry tym samym pomaga zdefiniowa pojcie ptaka, tak te pewne wzorcowe przypadki bada terenowych zakotwiczaj heterogeniczne dowiadczenia. Egzotyczne badania terenowe prowadzone w sposb cigy przynajmniej przez rok, od jakiego ju czasu do chwili obecnej stanowi norm, wzgldem ktrej ocenia si inne praktyki. Odmienne praktyki bada midzykulturowych, odniesione do tego wzorca, wydaj si mniej prawdziwymi badaniami terenowymi (Clifford 2004: 142).

Z tych i wielu innych powodw antropologia ma pewne problemy z autodefinicj wasnych granic i metod oraz ustaleniem tosamoci, ale nie powinno to przybra formy rezygnacji z bada na rzecz teoretycznych rozwaa nad ich celowoci (zob. Kaniowska 1995: 289).
Ta niepokojca moim zdaniem tendencja jest widoczna przy porwnaniu sposobw pracy antropologw zachodnioeuropejskich i duej czci etnologw i antropologw w Polsce. 9 Internet staje si coraz bardziej zasobnym rdem wiedzy o fenomenach kultury i jej uczestnikach, zob. Wilson, Peterson 2002.
8

Niniejsze rozwaania maj na celu krytyczne rozpatrzenie rnych aspektw metody terenowej w antropologii, ktra nie jest ani jednoznaczna, ani jasno okrelona, pomimo przytoczonych definicji; co jednak nie oznacza, e naley j na si unaukowi na wzr dyscyplin przyrodniczych poprzez wprowadzanie elementw majcych na celu podnie jej wiarygodno w krgu innych nauk czy te ujednolici odwoaniem do klasycznych kanonw. Wtpliwoci jest wiele, jak zawsze przy ustalaniu podstaw. Dlatego przyda si oglny rys historyczny.

1.2.

Zarys historii metody

Bdem byoby stwierdzenie, e B. Malinowski stworzy metod terenow, chocia

jako taki jest czsto postrzegany. B. Malinowski raczej nada obserwacji uczestniczcej w terenie status naukowej metody definiujcej antropologi i razem z M. Mead i R. Radcliffe-Brownem sta na stray jej fundamentalnego znaczenia dla snucia antropologicznych wnioskw i teorii (Clifford 2000:34-35). Antropologia od pocztku swojego istnienia bya zdominowana przez gabinetow dziaalno ojcw zaoycieli, ktrzy ewentualnie korzystali z usug ludzi na miejscu dostarczajcych materiau do teoretycznego opracowania. I to wanie czowiek na miejscu, czyli misjonarz, przyrodnik, podrnik kupiec czy administrator kolonialny by znawc tubylcw i ich sposobu ycia. Uczeni opuszczali akademi raczej w celu odbycia krtkiej inspekcji w terenie lub doczali do ekspedycji poszukujcych przedmiotw do kolekcji muzealnych (Clifford 2004: 151-152). Jak podaje Sownik Poj Wspczesnych punktem zwrotnym w rozwoju antropologii, kiedy odesza od snucia gabinetowych spekulacji () stay si ekspedycje koca XIX w., a zwaszcza () wyprawa do Cieniny Torresa (), ktr zorganizowa Franz Boas w 1899 roku, nawizano kontakt bezporedni, twarz w twarz, z badanymi ludami (Grimshaw 1999: 43). Niepodwaalnym faktem jest stanowisko F. Boasa (ojca amerykaskiego odgazienia antropologii), ktry uznawa bezporedni kontakt badacza z badanym ludem za podstaw dyscypliny, co wida wyranie nie tylko w jego pismach, ale rwnie w spucinie nastpcw mistrza (zob. Boas 1920: 314-316). Przed nim wyrniajcymi si postaciami byli m.in. ojciec Lafitau, ktry spdzi pi lat na badaniach plemienia Mohawk, co zaowocowao doskonale swego czasu znan prac

10

Moeurs des sauvages ameriquains wydan w 1724 roku, ktra przyniosa mu rozgos i szacunek w rodwisku. Nie mona te pomin F. H. Cushinga, dziewitnastowiecznego badacza Indian Zuni, ktry tak bardzo wtopi si w rzeczywisto badanej spoecznoci, e straci powaanie u kolegw naukowcw: Intuicyjne, przesadnie subiektywne rozumienie Indian Zuni przez Cushinga nie mogo przyda mu naukowego autorytetu, nie mia wic naladowcw. W midzyczasie powstaa jeszcze praca R. H. Codringtona The Melanesians z 1891 roku, ktra zadowala si uoglnieniami na niskim poziomie i zgromadzeniem eklektycznego zbioru informacji, zebranych przez autora poprzez blisk wspprac z tubylcami. R. H. Codrington wyraa w tej pracy wiadomo tego, e prawdziwa znajomo danej spoecznoci moliwa jest jedynie poprzez dugotrwae badania, nawet dziesicioletnie (!), a uczenie si egzotycznego jzyka i rozumienie obcego wiata to bardzo skomplikowane i trudne zadania (Clifford 2000: 29-35). To pokolenie badaczy, poprzedzajce profesjonalnych antropologw stanowio etap przejciowy midzy gabinetem a terenem. Nastpnym etapem w rozwoju metody bada terenowych w antropologii jest niewtpliwie dzieo i ycie B. Malinowskiego. Duo mona o nim napisa, jako e niemaym osigniciem jest zostanie fundamentem brytyjskiej antropologii bdc biednym naukowcem z nieistniejcego kraju, ale ogranicz si tu jedynie do elementw zwizanych z tematem pracy. Malinowski odby badania terenowe, ktre stay si podstaw uformowania kanonu antropologicznego postpowania midzy 1914 a 1918 rokiem w duej mierze przymuszony przez historyczne okolicznoci: planowa spdzi na Antypodach (Australia, Nowa Gwinea, Mailu, Wyspy Trobrianda) dwa lata, ale wybuch wojny wiatowej uniemoliwi mu planowy powrt do cywilizacji. Trudnoci pracy naukowej podczas wojny zmusiy go do ycia pomidzy tubylcami, jak tubylec, posugujc si ich jzykiem, a zatem dochodzc do kontaktu z nimi bliszego, ni gdyby prowadzi sw prac z maego jachtu lub z licznym personelem na dobrze wyposaonej wyprawie, jak pisze redaktorka dziennikw Malinowskiego (Kubica 2002: 17). Mona wic powiedzie, e w pewnym stopniu przypadek umoliwi taki a nie inny kierunek rozwoju metody bada terenowych. Charakterystyczne cechy metody rozwinitej przez Malinowskiego to: a) status badacza terenowego w antropologii, ktry sta si dziki pionierskim badaniom Malinowskiego specjalist od badanej spoecznoci/terenu i postaci szanowan w rodowisku; badania wymagay kwalifikacji i bohaterstwa, zawodowy etnograf by wyksztacony w zakresie najnowszych technik analitycznych i naukowych 11

sposobw wyjaniania ; badacz by wyrafinowanym relatywist przestrzegajcym norm bada, czyli mieszka w wiosce, zna narzecze tubylcw, zgbia okrelone kulturowe zagadnienia przez do dugi czas; b) milczce porozumienie e obowizujce efektywnie pomidzy uywa badaczami tubylczego naladujcymi jzyka bez Malinowskiego, mona

udoskonalania go; oglnie przyjto, e wartociowe badania mogy by w praktyce przeprowadzone w oparciu o roczn czy dwuletni styczno z obcym narzeczem (pomimo e, jak to sugerowa Lowie, nikt nie uznaby tumaczenia dzie Prousta opartego na takiej wanie znajomoci francuskiego); c) uznanie dominujcego znaczenia obserwacji, wizualno i opisy dokonane przez wyszkolonego naukowca traktowane byy jako duo bardziej rzetelne ni wypowiedzi informatorw; d) uoglnienia teoretyczne dokonane przez badacza miay prowadzi do sedna kultury i poznania jej gwnych elementw z pominiciem szczegowej rejestracji drobnych zwyczajw i bez roztrzsania niuansw jzykowych; e) docieranie do caoci aspektw kultury poprzez jej czci, skupianie si na wybranych instytucjach ze wzgldu na ograniczenia czasowe (ta cecha ma zwizek z teoretycznymi podstawami pracy Malinowskiego, tj. z paradygmatem funkcjonalistycznym); f) przedstawiane jako wynik bada opisy miay charakter synchroniczny (Clifford 2000:38-40). Tak wic nie do koca zaplanowane badania stay si kamieniem wgielnym nowoczesnej metody (przynajmniej na kilka dziesicioleci) i rytem przejcia dla modych adeptw antropologii (Grimshaw 1999: 43); powstao wiele dziesitek monografii terenowych, do ktrych materia zebrany zosta wedle wytycznych Malinowskiego, zarwno w Wielkiej Brytanii, jak i w Ameryce. Uczeni francuscy odbiegali od tego wzoru, ale w historii antropologii francuskiej take mona znale przykady wypraw badawczych, cho o odrobin innym profilu. 10 Autorytet dominujcego paradygmatu bada terenowych zachwia si w roku 1967, tj. po publikacji A Diary in the Strict Sense of the Term, kiedy wiato dzienne ujrzay prywatne zapiski Malinowskiego badacza terenowego zmagajcego si z sob samym i
Przykadem moe by misja Dakar Dibuti z 1932, ktrej celem byo zdobycie eksponatw do synnego wwczas Muzeum Trocadero w Paryu, co stanowio finansow konieczno. Ale obok artefaktw materialnych zebrano take wiele danych etnograficznych, a jeden z inicjatorw Marcel Griaule prowadzi dalsze badania wrd Dogonw.
10

12

dowiadczan rzeczywistoci. Pomijajc bdy w tumaczeniu dziennika pisanego po polsku na jzyk angielski oraz to, e potraktowany zosta jako notatki terenowe, podczas gdy tak naprawd opublikowane zapiski miay intymny charakter oraz () cel, ktrym bya praca nad sob i autoanaliza (Kubica 2002: 26), a take fakt istnienia witkacowskiej 11 maniery w sposobie pisania Malinowskiego A Diary sta si przyczynkiem do rewizji wielu mitw na temat bada terenowych i antropologii w ogle i mog chyba powiedzie, e trwa to w pewnym sensie do dzi. Krytyka postmodernistyczna i refleksyjne nurty w dzisiejszej antropologii maj swj poredni pocztek w burzy rozptanej przez t publikacj, ktra pokazaa reakcje antropologa w terenie, o ktrych pisa R. Firth we Wstpie do A Diary:
Uczucie zamknicia, obsesyjna tsknota za powrotem, choby na krtka chwil pobytu w swoim kulturowym otoczeniu, zniechcenie i wtpliwoci na temat tego, co robi, dza ucieczki w fantastyczny wiat powieci i marze, moralny nakaz, aby kontynuowa terenowe obserwacje wielu wraliwych badaczy dowiadczyo tych uczu w takiej sytuacji, a rzadko byy one lepiej wyraone ni w jego dzienniku (cyt. za Kubica 2002: 27)

Komentarzy do A Diary byo bardzo wiele i nadal s tworzone, bo prowokuje on do analiz, interpretacji i polemik. Zgadzam si ze zdaniem J. Clifforda, ktry pisze, e warto tej publikacji to przede wszystkim ukazanie zoonoci dowiadczenia antropologa i tego, e sprawozdania z bada s w duej mierze interpretacjami badacza (Clifford 2000: 111). Postmodernistyczni rewizjonici analizowali wszelkie aspekty dowiadczenia antropologicznego i jego kontekstw, ale nie ma w tej pracy miejsca na polemik z nimi. Ich pisma miay i nadal maj wpyw na metody bada zwikszyy wiadomo ogranicze wszelkiego typu (jzykowych, emocjonalnych, kulturowych), ktre maj przemony wpyw na sposb tworzenia wiedzy antropologicznej, spowodoway wiele nowych zjawisk, ale w gruncie rzeczy jedynie zmodyfikoway metod, ktra ma si cakiem dobrze 12 (przynajmniej w niektrych orodkach). Krytycy postmodernizmu wskazuj na wiele sabych punktw metody, co w konsekwencji wzmacnia j i nadaje bardziej wiarygodne rysy.
Czytane w jzyku polskim dzienniki Malinowskiego zdradzaj sw modopolsk genez, po prostu przybyszewszczyzn. Przyja z Witkacym i Chwistkiem, Krakw i Zakopane przed pierwsz wojn wiatow oto wytumaczenie stylu Malinowskiego, tak niezrozumiaego w krajach anglosaskich (Karol Estreicher w biografii Leona Chwistka o dziennikach Malinowskiego za: Kubica 2002:33). 12 Nie mwi o radykalnych postmodernistach, ktrzy podwaaj zasadno pracy antropologw i w swoich analizach dochodz do solipsyzmu. Ich twierdzenia nie s zbyt pomocne w konstruktywnej krytyce metody (zob. Gellner 1997).
11

13

ywot metody trwa, ona sama ewoluuje; staa si w ostatnim czasie coraz czstszym tematem krytycznych dyskusji, ale nie moe by inaczej negocjowanie i roztrzsanie wasnej tosamoci jest gwnym zajciem zachodniego wiata od dosy dawna, antropologia i jej metoda nie s wyjtkiem.

1.3.

Charakterystyka elementw metody

Ta cz pracy zawiera obszern charakterystyk czci skadowych metody

terenowej, ktrymi s, zgodnie z definicj przedstawion w pierwszym podrozdziale, obserwacja, wywiad i ankieta. Ta ostatnia, jako metoda pomocnicza, nie zawsze wykorzystywana, omwiona jest pobienie. Przedstawienie cech metody terenowej jest elementem koniecznym dalszego wywodu, gdy pokazuje stopie konceptualizacji metody bada w antropologii 13.

1.3.1. Obserwacja uczestniczca Obserwacja jest usystematyzowanym postrzeganiem, czyli stosunkowo dugie zwrcenie uwagi na jaki element otoczenia (Kopczyska-Jaworska 1971: 36). Moe by uznana za metod badawcz, kiedy postrzeganie ma okrelony cel, czyli jeeli jest wiadoma i systematyczna.
Jeeli () obserwacja wykorzystywana jest w celu znalezienia odpowiedzi na okrelone pytanie, to musi by nie tylko przemylana i systematyczna: musi by wiadomym procesem dajcym si zrelacjonowa i objani, tak aby inni mogli oceni jego adekwatno i zrozumie jego przebieg. Obserwacja stosowana w badaniach spoecznych musi by zatem bardziej uzewntrzniona, usystematyzowana czy sformalizowana ni obserwacja w yciu codziennym (Boczkowski 1999: 9).

Podstawowe trudnoci zwizane z natur tej techniki badawczej to: wyodrbnienie spostrzeenia z ta (szczeglnie istotne przy obserwacji sytuacji/zjawisk nowych); rnice indywidualne wypywajce z wrodzonej spostrzegawczoci badacza i dominujcego typu postrzegania (typ syntetyczny bd analityczny); apercepcja zaleno pomidzy
13

Chodzi o konceptualizacj prezentowan studentom antropologii pocztkowych lat w naszym instytucie.

14

dokonywanymi spostrzeeniami i wyposaeniem badacza (wiedza, dowiadczenie, zainteresowania, potrzeby, skonnoci itp.); wpyw nastroju i samopoczucia na jako i rodzaj dokonywanych spostrzee oraz funkcjonowanie pamici antropologa, ktra z wielk atwoci produkuje zafaszowania (Kopczyska-Jaworska 1971: 38-40). Obserwacja jako proces spostrzegania wystpuje w wielu rodzajach i odmianach, ale w antropologii najczciej stosowanym wariantem jest obserwacja bezporednia i wewntrzna, czyli uczestniczca, realizowana w sposb jawny lub ukryty (albo te czciowo jawny, w zalenoci od przedmiotu badania i charakterystyki spoecznoci 14), najczciej swobodna, tj. niekontrolowana (Kopczyska-Jaworska1971:43-46). Obserwacja uczestniczca to proces badawczy, w ktrym obserwator dla celw badania naukowego staje si funkcjonalnym elementem danego rodowiska spoecznego, pozostajc w bezporednich, bliskich stosunkach z obserwowanymi i biorc udzia w ich codziennym yciu (Boczkowski 1999: 13). Proces ten to kontinuum rozcigajce si pomidzy obserwowaniem zbiorowoci, do ktrej badacz prbuje si wczy a obserwowaniem tego, co si dzieje, gdy zbiorowo staje si bardziej my ni oni. Daje moliwo rejestrowania szerokiego wachlarza zjawisk, do ktrego obcy nie ma dostpu, a wic badania autentycznych zachowa, ktre s nie do wychwycenia w aden inny sposb. Problematycznym aspektem obserwacji uczestniczcej jest zagroenie utraty obiektywnoci badacza, co moe nastpi wskutek emocjonalnego zaangaowania si badacza w ycie badanej spoecznoci i spowodowa stpienie uwagi oraz niewraliwo na istotne elementy sytuacji i zachowa. Oprcz tego kwestia niepowtarzalnoci dowiadcze z obserwacji niekontrolowanej (zupenie niesformalizowanej) stanowi mankament pozwalajcy na nieustajce zarzuty dotyczce nienaukowoci tej techniki (Kopczyska-Jaworska 1971: 44). Dlatego istotne jest ustalenie regu i zasad obowizujcych przy stosowaniu obserwacji uczestniczcej, ktre zwrotnie ograniczaj jej stosowanie (opracowanie schematu obserwacji, ograniczenie pola obserwacji, powtarzalno, okrelenie roli obserwatora i oddzielenie obserwatora od osoby kierujcej badaniami. Uczestnictwo w yciu grupy powoduje szereg konfliktw, sprzecznoci, moralnych wtpliwoci, dlatego wymaga od badacza duych umiejtnoci w zakresie

Poziom jawnoci i jej komunikowanie to czsty temat metodologicznych rozwaa w antropologii: zob. Hammersley, Atkinson 2000: 268-291.
14

15

autoanalizy i samokontroli oraz wymusza interpretacje natury psychologicznej 15; trzeba umie zachowa dystans i umie radzi sobie ze sprzecznociami powstajcymi na linii obserwator uczestnik zdarze (Boczkowski 1999: 14-15). Obserwacja uczestniczca nie jest celem samym w sobie (Kopczyska-Jaworska 1971: 58), naley do czynnoci wstpnych sucych wykryciu wanych dla rozumienia danego zjawiska zalenoci i powiza; jest podstawowym narzdziem badawczym w badaniu jakociowym i nie mona jej niczym zastpi.

1.3.2. Wywiad Wielu procesw nie mona obserwowa bezporednio, konieczne s wic informacje uzyskiwane w inny sposb. Drug, po obserwacji uczestniczcej, podstawow technik badania w antropologii jest wywiad, czyli metoda polegajca na przeprowadzaniu ukierunkowanych rozmw (Lutyska 1999: 400). Jest to technika oparta na bezporednim komunikowaniu si midzy badaczem (przeprowadzajcym wywiad) i badanym; charakterystyczny dla antropologii jest wywiad swobodny (wolny), zwany te wywiadem pogbionym, ale stosuje si take wywiad kwestionariuszowy (sformalizowany). Wywiad swobodny to sposb zbierania danych w badaniach jakociowych polegajcy na bezporednim wypytywaniu (bez standaryzowanych pyta kwestionariuszowych) odbywajcym si podczas rozmowy, gdzie osoba wypytywana jest celowo dobrana pod ktem badanych zagadnie. Moe wystpowa w formie nieustrukturalizowanej (mao ukierunkowany), ustrukturalizowanej (ukierunkowany) lub jako wywiad swobodny ze standaryzowan list poszukiwanych informacji (Lutyska 1999: 401). Wywiad swobodny nastrcza pewnych trudnoci, jeli chodzi o jego zapisywanie, gdy:
kierujcy rozmow badacz nie notuje odpowiedzi informatora bd w celu wywoania odpowiednio intymnego nastroju, bd przez wzgld na informatora, ktry by moe niechtnie patrzyby nie tylko na cise protokoowanie, ale nawet na notowanie zbyt wielu szczegw. Badacz w wywiadzie takim zawierza swojej pamici i odtwarza przeprowadzon

To oglne stwierdzenie implikuje szereg zjawisk, ale chodzi gwnie o wiadomo wpywu dowiadcze na wysnuwane wnioski i powstajce w gowie badacza modele rzeczywistoci.
15

16

rozmow po jej zakoczeniu. () przy takim systemie pracy uzyskane informacje mog ulec rozmaitym znieksztaceniom. (Kopczyska-Jaworska 1971: 61)

Dopiero po uzyskaniu pewnego zaufania ze strony informatora badacz ma wiksza swobod notowania przebiegu wywiadu. Inaczej jest z wywiadem kwestionariuszowym rwnie wykorzystywanym w badaniach: ta forma wypytywania posiada wysoki stopie standaryzacji umoliwiajcy protokoowanie (Kopczyska-Jaworska 1971: 61) kolejnych odpowiedzi na uoone uprzednio pytania. Zapis wywiadu dokonywany jest za pomoc magnetofonu/dyktafonu lub metod papier owek (notatki); zawiera metryk informatora, czyli oglne informacje biograficzne, charakterystyk informatora, jeli to moliwe (pochodzenie, pooenie materialne, wyksztacenie, dziaalno itp.), okolicznoci prowadzenia wywiadu (miejsce, sposb nawizania rozmowy, czas trwania) i przebieg samego wywiadu (Kopczyska-Jaworska 1971: 72-77). Mona wyrni dwa typy wywiadw ze wzgldu na tre poszukiwanych informacji: wywiady dokumentacyjne, w ktrych informator (czyli osoba badana) mwi o zdarzeniach, ktrych by wiadkiem (lub zdarzeniach/zjawiskach o ktrych posiada wiedz) oraz wywiady opiniodawcze, gdzie badacz uzyskuje informacje (waciwie deklaracje werbalne badanego) na temat jego pogldw, opinii, zmierze i ocen. Z tym podziaem wi si odmienne rodzaje weryfikacji wywiadw; wywiady dokumentacyjne weryfikuje si poprzez porwnanie z innymi relacjami o danych faktach, a wywiady opiniodawcze sprawdza na si pod ktem wystpienia wiadomych zafaszowa lub spowodowanych przykad zbytni intymnoci poruszanych zagadnie

nieumiejtnym prowadzeniem wywiadu przez badacza (czsto pomocnym narzdziem przy takiej weryfikacji jest ankieta, o ktrej za chwil) (Kopczyska-Jaworska 1971: 6267). Stosowanie techniki wywiadu pociga za sob konieczno wiadomoci jej ogranicze, gdy bez ich uwzgldnienia metoda ta moe okaza si zupenie bezuyteczna. Due znaczenie maj osobiste predyspozycje badacza: atwo nawizywania kontaktw i wzbudzania zaufania, umiejtno dopasowania stylu i poziomu rozmowy do okolicznoci i cech informatora, uwane suchanie, wywaenie swojego zachowania midzy powcigliwoci a delikatn aktywnoci, wiedza o przedmiocie bada i informacje o informatorze oraz jego otoczeniu. Oprcz tego dobr informatorw powinien uwzgldnia ich cechy (pozycj w danej spoecznoci, zasb wiedzy, ktr dysponuje) i zwizek z

17

przedmiotem bada. Zadawane pytania nie mog by sugerujce, zbyt intymne i rozbudowane, a spoeczna sytuacja wywiadu (sytuacja psychospoeczna) i jego miejsce starannie przemylane (Kopczyska-Jaworska 1971: 68-72). Osoba przeprowadzajca wywiad powinna by do niego przygotowana chocia w minimalnym stopniu. Jeli nie wemie si pod uwag tych zagadnie, warto wywiadu moe si okaza niewielka, a przy niewielkim wysiku mona cze z tych ogranicze skutecznie zniwelowa. Wywiad jest technik badawcz umoliwiajc rwnoleg obserwacj reakcji i zachowa informatora; jako e jest to interakcja midzy dwoma osobami i jako taka wywouje reakcje po obu stronach obserwowanie reakcji informatora jest jedn z informacji uzyskanych w toku wywiadu. Pomimo dyskusji i wtpliwoci dotyczcych zasadnoci i celowoci stosowania wywiadw w badaniach jakociowych s one nadal gwnym narzdziem badawczym antropologii (oraz socjologii) i pewnie si to nie zmieni (zob. Lutyska 1999: 402-403).

1.3.3. Ankieta Ankieta jest stosowana w antropologii jako metoda pomocnicza, poniewa zasadniczo jest metod ilociow, a nie jakociow. Za jej pomoc uzyskuje si przede wszystkim materia liczbowy do obrbki statystycznej. Jest to zdobywanie wiadomoci drog powodowania relacji wyznaczonej zasadniczo przez sformuowane na pimie pytanie (Kopczyska-Jaworska 1971: 77). Moe by przeprowadzana przez ankietera (ankieta pilotowana) albo rozsyana do domw respondentw drog pocztow; w zalenoci od celu bada moe odbywa si jednorazowo lub wielokrotnie. Suy gwnie do badania wikszych spoecznoci i zjawisk masowych: ustalania prawdziwoci dokonanych obserwacji, sprawdzenia wystpowania danych zalenoci czy te sprawdzaniu hipotez w badaniu rnorodnych zjawisk spoecznych. Jako metoda badawcza wspomaga ona zbieranie kompletnych danych niezbdnych do wyjaniania ycia spoecznego. 16 ***

A wic jej wykorzystanie koresponduje z zasad triangulacji (korzystania rwnoczenie z kilku rodzajw rde), postulowan przez cz socjologw i antropologw.
16

18

Dodatkowymi metodami wspomagajcymi antropologiczne usiowania rozumienia spoeczno-kulturowych zjawisk s metody wizualnej analizy i zapisu (fotografia, film). Tak wyglda pokrtce wyliczenie podstawowych elementw metodyki bada w antropologii, przynajmniej w aspekcie formalnym. Przedstawiona tu charakterystyka zostaa skrcona celem przedstawienia oglnego zarysu, bez ambicji dokonania wyczerpujcego opracowania i ukazania niuansw. Te podstawy posu jako baza do dalszej analizy zagadnienia.

19

ROZDZIA 2 Aspekty formalne metody bada terenowych

Przeprowadzanie bada terenowych jest w praktyce d o w i a d c z a n i e m Innego i jego rzeczywistoci. Pomimo opracowanego zestawu narzdzi majcych suy poznawczemu opanowaniu tego dowiadczania i jego uporzdkowaniu, w naturalny sposb pojawiaj si szeregi niejednoznacznych sytuacji, niewyjanionych zdarze i niekontrolowanych zachowa, ktre w znacznej mierze ksztatuj ostateczny efekt bada, jakim jest raport czy monografia terenowa. Metodologiczne i metodyczne opracowania nie dostarczaj wyczerpujcej (a nawet wystarczajcej) wiedzy, ktra pozwoliaby na wyposaenie badacza w odpowiednie sposoby reagowania i radzenia sobie z terenowym dowiadczeniem; oczywicie specyfika takiego dowiadczenia, czyli zaleno kadego badawczego spotkania od kontekstu sytuacyjnego i indywidualnego wpywa wydatnie na praktyczn moliwo ewentualnego przekazania niezbdnej bazy teoretycznej. Jednak pomimo immanentnych trudnoci, pewne formy dyskusji w tym obszarze s moliwe, ale czsto nie s realizowane, w zwizku z czym nauczanie antropologii i jej praktykowanie pozostaje w dalszym cigu magicznym rytem przejcia i sztuk tajemn dla wybranych (Shore 1999: 33).

2.1. Ile jest uczestnictwa w obserwacji uczestniczcej?

Termin obserwacja uczestniczca nie jest niczym niezwykym dla antropologw, jest sowem kluczowym w duej czci rozwaa nad badaniami w antropologii, ale osobom sabo orientujcym si w specyfice tej dyscypliny moe wydawa si on nieco

20

niezrozumiay, a nawet wewntrznie sprzeczny. A definicja tego fenomenu (zob. rozdzia 1.3.1. tej pracy) nie wyjania, w jaki sposb antropolog moe jednoczenie uczestniczy w badanej aktywnoci i by jej obserwatorem, czyli jak wykonywa swoj prac; szczeglnie dotkliwie niejasnoci zwizane ze stosowaniem tego narzdzia odczuwaj pocztkujcy badacze, gdy granice midzy kontaktem z przedstawicielem danej spoecznoci zawartym z zamiarem obserwowania a zaangaowaniem si w lokaln sytuacj czy te w relacj z jakim jej czonkiem s niezwykle pynne. A aden podrcznik nie uczy balansowania na tej cienkiej granicy, bo trudno byoby znale sposb nauczenia tej sztuki. Ten leksykalnie dwuznaczny twr okrela niejednoznaczne usiowania antropologa, ktry z jednej strony prbuje by wszdzie tam, gdzie wedug niego dzieje si co istotnego; co, co pomoe mu zdoby informacje pomocne w poznaniu badanej spoecznoci i wycigniciu waciwych wnioskw prbuje zaobserwowa jak najwicej z ycia danej spoecznoci. Ale z drugiej strony, jedynie uczestniczenie w praktykach poznawanych ludzi moe je przybliy na tyle, by mogy by zrozumiane (i te praktyki, i ci ludzie). Mona znale refleksje antropologw praktykw, z ktrych wynika, e ta podstawowa technika nastrcza wielu problemw i praktyce jest prawie niemoliwa do zrealizowania:
Moje wtpliwoci zwizane ze sowem uczestniczca pojawiaj si z powodu wraenia, e wikszo badaczy uywajcych tego terminu do opisania swoich metod badawczych z ledwoci uczestnicz w przedmiocie swoich bada. Nie jestem adnym wyjtkiem. Mj udzia w relacjach seksualnych by nieznaczny, w kontroli urodze nieistotny, a jeli chodzi o magi nieistniejcy. Jak na ironi, antropologowie maj tendencj do interesowania si w tymi sprawami, ktre s dla nich najmniej dostpne, tymi, w ktrych nie mog uczestniczy (Bleek 1987: 315) 17.

To, co antropolog najbardziej chciaby zaobserwowa, jest dla niego najczciej niedostpne chociaby dlatego, e praktyki rytualne albo intymne z natury rzeczy nie mog mie biernych uczestnikw, czyli obserwatorw (ta karkoomna konstrukcja logiczna wskazuje na poziom trudnoci zagadnie, ktre s przedmiotem analizy). Wanie w zwizku z tym powysza metoda jest w nikym stopniu tym, czym ma by: bezporednim zaangaowaniem poczonym z obserwacj obiektu bada (Bleek 1987: 316); wiedza
My doubts about the word participant arise from an impression that most fieldworkers who use this word to describe their research method hardly participate in the subject of their research. I am no exception. My participation in sexual relationships was slight, in birth control insignificant, and in witchcraft nonexistent. Ironically, anthropologists tend to be most interested in those transactions and affairs least accessible to them, those in which they cannot participate.
17

21

antropologw-praktykw w duej mierze opiera si na tym, co ludzie im mwi, e robi albo zrobili, a nie na tym, co antropolog zaobserwowa, uczestniczc. Uczestniczce obserwowanie samo w sobie jeli w ogle jest moliwe stanowi dynamiczny proces pynnego przechodzenia midzy pozycj obserwujcego i uczestniczcego w yciu spoecznoci; oczywicie zakadajc, e spoeczno dopuszcza antropologa do dowiadczania i brania czynnego udziau w swoim funkcjonowaniu. S to elementy wspzalene: jako uczestnictwa warunkuje jako dostpnej obserwacji i vice versa; pewne zjawiska i sytuacje tak czy inaczej s niedostpne dowiadczeniu etnografa/antropologa a jego status pomidzy wiatem zewntrznym i wewntrznym warunkuje ilo wiedzy, do ktrej moe dotrze (do ktrej dostp bdzie mu dany):
Nawet jeli dwie poowy tej schizofrenicznej istoty: obserwacji uczestniczcej s analityczne moliwe do oddzielenia, w praktyce jestemy [antropologowie] okrelani w kontekcie konkretnej pozycji, ktra kieruje nas ku okrelonym sposobom dziaania, co zwrotnie ma wpyw na to, o czym ludzie daj nam zna (Beatty 1999: 80) 18.

Lawirowanie midzy empatycznym wczuwaniem si w zaistniae sytuacje (czyli dowiadczaniem kontaktw z badanymi ludmi i uczestniczeniem w ich yciu) a neutralnym i chodnym obserwowaniem 19 tego, co dzieje si z badanymi i z tym, ktry bada, stanowi esencj antropologicznego postpowania badawczego; moe by sformuowane jako dialektyka dowiadczenia i interpretacji (Clifford 2000: 42) wtedy zyskuje wiksz naukow poczytalno i mona j analizowa z filozoficznego punktu widzenia. Nie zmienia to jednak oglnej konstatacji dotyczcej sedna tej praktyki: trudno powiedzie na czym ona konkretnie polega, jak naley j przeprowadza, kiedy mona uzna j za przeprowadzon waciwie i efektywn w poszukiwaniu odpowiedzi na badawcze pytania 20. Jak bowiem mona zmierzy jako czyjego dowiadczenia i jego

Even if the two halves of that schizophrenic creature the participant-observer are analytically separable, in practice we are defined by a certain position which commits us to a certain way of acting, and this feeds back into the kind of things people let us know . 19 Osoba nie moe by uznana za neutralnego obserwatora, poniewa taka kategoria nie istnieje. Wic jak kto moe podtrzymywa pozory neutralnoci? Nasze wyznaczone miejsce w przestrzeni spoecznej w duym stopniu determinuje nastpne dowiadczenia i to, co dane nam bdzie zaobserwowa (Beatty 1999: 80). 20 Czym innym jest model idealnych bada terenowych przeprowadzanych zgodnie z wszelkimi zastrzeeniami, a czym innym jest zakres moliwoci realizacji tego zakadanego modelu w rzeczywistoci; niniejsze opracowanie jest prb wskazania pewnych newralgicznych kwestii nieodcznie zwizanych z przeprowadzaniem bada terenowych w ogle, a problem ich realizacji w konkretnych warunkach to otwarty temat rozwaa, na ktre nie ma miejsca w tej pracy.

18

22

przekadalno na prawdziwo 21 uzyskanych informacji? Argumenty typu byem tam i widziaem/byam tam i widziaam nie dla wszystkich stanowi przekonywajcy dowd na poparcie tez stawianych w opracowaniach antropologicznych, a dodatkow konsekwencj ich uywania jest panujcy (wrd laikw i, niestety, take pocztkujcych studentw i adeptw antropologii) mit dowiadczenia antropologa jako mistycznej drogi poznania prawdziwego oblicza badanych rzeczywistoci:
mistycyzm bada terenowych: praca w terenie wydawaa mi si magi rytu przejcia oddzielajcego noefitw ignorantw od przeszkolonych, profesjonalnych antropologw (Shore 1999: 33) 22.

Trudnoci pojawiajce si przy wprowadzaniu postulatw obserwacji uczestniczcej w ycie s take innej natury wspomnie naley kwesti przypadkowoci uzyskanych obserwacji i dowiadcze, czyli fakt, e:
Przypadki i zbiegi okolicznoci dotyczce tego, gdzie i z kim mieszkamy czy rozmawiamy itp. Ma znaczenie (w duym stopniu nieuwiadamiane) dla kocowego produktu (Beatty 1999: 78) 23.

Naley te zwrci uwag na zastrzeenia zwizane z umiejtnociami obserwowania antropologa udajcego si w teren: istnieje ciche zaoenie, e relacja badacza jest kompletna, pominitych tj. zawierajca nieuwag w s z ys t k i e czy po najwaniejsze prostu elementy niezbdne w do caociowego przedstawienia badanego zagadnienia i niewiele rzeczy istotnych zostao przez nieobecno badacza danym miejscu/czasie 24. A kiedy inny etnograf przyjeda w to samo miejsce, czasami okazuje si, e on te zaobserwowa wszystkie najwaniejsze skadniki danej kultury, tylko byy to
Nie jest celem tej pracy poruszanie kwestii obecnoci prawdy w naukach spoecznych i dostpnoci jej poznania w ogle, nie ma tu te miejsca na takie rozwaania, std cudzysw. 22 the mystique of fieldwork: fieldwork seemed to be a magic rite of passage that separated ignorant neophytes from trained, professional anthropologists. 23 The accidents and contingencies of where we live, who we happen to live with or talk to and so on make an enormous but largely unacknowledged difference to the final product. 24 Zagadnienie kompletnoci dokonywanych obserwacji odnosi si z jednej strony do sytuacji bada modelowych, tj. ujcia wszystkich aspektw danej kultury, ktre jest niemoliwe do zrealizowania w caoci z prostej przyczyny: nieosigalnoci ideau teoretycznego w praktyce terenowej, a z drugiej strony do wczeniejszych, waciwie historycznych w chwili obecnej bada spoecznoci egzotycznych, ktre z koniecznoci i z zaoenia miay by caociowym opisem. Wspczenie czstsz praktyk antropologiczn s badania ukierunkowane na specyficzne zagadnienia, ktre od pocztku zakadaj wybirczo dokonywanych obserwacji. Do takich bada ten argument w zasadzie si nie odnosi, jednak nie zmienia to oglnej cechy wszystkich terenowych poczyna antropologw: ich jednostkowego charakteru i zwizanych z nim koniecznych zastrzee.
21

23

inne skadniki ni u jego poprzednika, chocia bdce rwnie kompletnym zestawieniem esencjonalnych informacji:
Zdolno bycia uwanym jest zmienna, nie powinnimy wic przyjmowa, e to, co umieszczone zostao w etnografii, jest penym obrazem. Oczywicie, cz wydarze jest wyczona z powodu ograniczonego miejsca, ale wicej faktw ulego wyczeniu, gdy przemkny nam koo nosa/uszu i dlatego, e nasze rce byy zbyt zmczone, aby notowa to, co si dzieje (Fine 1993: 10-11) 25.

Niedoskonaoci w dokonywanych obserwacjach bior si rwnie ze stresu sytuacyjnego i osobowego, pod ktrego wpywem badacz znajduje si przez du cz czasu szczeglnie na pocztku pobytu w terenie, ale nie tylko. Badanie spoecznoci zamknitych, agresywnych, niebezpiecznych czy mao kontaktowych powoduje konieczno funkcjonowania w cigym napiciu mimo tego, e stres jest naturalnym elementem kadego ycia i jestemy wyposaeni w sposoby dziaania pod jego wpywem, badania terenowe mog stanowi podwyszon jego dawk, a to wydatnie wpywa na sposb postrzegania. Niekiedy zdolnoci obserwowania mog by obnione chociaby wskutek dziaania rnorodnych substancji i innych warunkw zewntrznych 26. Wanym zarzutem wobec obserwacji uczestniczcej jest jej jednowymiarowo jeli chodzi o zaangaowane zmysy (pomijane s najczciej wraenia zapachowe, smakowe i dotykowe, ktre stanowi rwnoprawne rdo poznania rzeczywistoci), ma to jednak zwizek z czym duo bardziej istotnym ni tylko ignorowanie pozostaych moliwoci rejestracji otaczajcego wiata. Wysoki status obserwacji (czyli posugiwaniu si w z r o k i e m ) w antropologii ma swoje rdo w trwaym, kulturowo wzmacnianym przekonaniu o nadrzdnoci zmysu wzroku w procesie poznania, bdcym od XVII wieku za spraw J. Locka (zob. Fabian 1983: 108) fundamentem empiryzmu, a wic wspczesnej nauki w ogle. Antropologia jako dyscyplina z pogranicza (i dziedzin, i wiatw) borykajca si z samookreleniem praktycznie od momentu powstania i poszukujca sposobu przynalenoci do prawdziwej nauki popychana jest nieuchronnie w stron (bezkompromisowego) scjentyzmu. Konsekwencje tego faktu to m.in. taka

The ability to be observant varies, and we should not assume that what is depicted in the ethnography is the whole picture. Obviously for reasons of space, events are excluded, but much is excluded because it passed right under our nose and through our ears and because our hands were too tired to note the happening. 26 Jeli uczestnictwo ma by faktem, to badania przeprowadzane wrd rnorodnych grup modzieowych czy si niekiedy bd z uywaniem rodkw psychoaktywnych, co znacznie upoledza zdolnoci obserwowania (zob. Fine 1993: 11).

25

24

filozofia wiedzy i poznania, ktra z definicji ogranicza moliwoci wielostronnego (i rzetelnego) przedstawienia Innego:
Po metodzie oczekuje si pozyskiwania obiektywnej wiedzy poprzez filtrowanie

dowiadczanego haasu myli wpywajcego na jako informacji. Ale co czyni widok bardziej obiektywnym od dwiku, zapachy czy smaku? Nasza skonno ku jednemu i przeciwko innym jest kwesti kulturowego wyboru raczej ni uniwersalnej susznoci (Fabian 1983: 108) 27.

Wymaganie naukowoci wie si cile z przestrzeganiem jej regu, ktre sprowadzaj si do tego, e dyscypliny naukowe stanowi ustrukturyzowane sposoby postpowania prowadzonego wedug okrelonych zasad i s zalene od konkretnego sposobu komunikowania uzyskiwanej wiedzy w spoecznoci naukowcw i wrd odbiorcw/czytelnikw 28. We wspczesnej nauce nadrzdnym sposobem zarwno zdobywania, jak i rozpowszechniania oraz przekazywania wiedzy, jest przede wszystkim tryb wizualny, co ukierunkowuje dyskurs naukowy, a w antropologii powoduje tworzenie teorii zbudowanych gwnie na wizualnoci i przestrzennoci (Fabian 1983: 105-118), co ostatnio wyraa si szczeglnie w tzw. spatial turn (zob. Gupta, Ferguson 2004). Chcc odpowiedzie na pytanie zadane na pocztku tego podrozdziau musiaabym chyba stwierdzi, e obserwacja uczestniczca jawi mi si jako narzdzie bdce kontynuacj tradycji antropologicznej, ktra oczekuje na rewizj, bo nie spenia czci istotnych zaoe i celw metody w wystarczajcym chociaby stopniu, tj. nie pozwala na zblienie si do Innego.

Method is expected to yield objective knowledge by filtering our experiential noise thought to impinge on the quality of information. But what makes a (reported) sight more objective than a (reported) sound, smell, or taste? Our bias for one and against the other is a matter of cultural choice rather than universal validity. 28 Paradygmat scjentystyczny stosowany w naukach spoecznych/humanistycznych nastrcza trudnoci analitycznych, gdy zakada intersubiektywn kontrolowalno i komunikowalno uzyskiwanych wynikw; w przypadku antropologii gromadzona wiedza powstaje w wyniku poznawczej dziaalno badacza, ktry niewiadomie filtruje napywajce informacje przez pryzmat swojej dotychczasowej wiedzy i nawykw intelektualnych, co nadaje tej wiedzy rys indywidualnoci. Ale dlaczego niespenianie wszystkich regu cisej naukowoci ma by zarzutem wobec antropologii?

27

25

2.2. Notatki terenowe

Nieodczn czci przeprowadzania bada w terenie jest (najlepiej jak najbardziej systematyczne) utrwalanie dokonywanych obserwacji i rejestrowanie przeprowadzanych rozmw, najczciej na papierze (albo przy uyciu dyktafonu, przy czym transkrypcja zapisu dwikowego na papier i tak nastpuje). Oznacza to, e antropolog jest osob, ktra powinna spdza wikszo swojego czasu na zapisywaniu swoich spostrzee i zdobywanych na bieco informacji, gdy z przeciwnym razie cz napywajcych danych moe zosta utracona, co znieksztaci obraz i podda wiarygodno antropologa w wtpliwo:
Troska o cise notowanie tego, co podlega bezporedniej obserwacji badacza lub wynika z rozmowy z informatorem, ktry opowiada to, co si faktycznie zdarzyo, a wic mogo by przedmiotem czyjej innej, ludzkiej obserwacji, czy si z trosk wyraon ju w momencie zbierania informacji by notowa wszystkie te elementy kontekstu kulturowego, ktre s niezbdne do zrozumienia badanego faktu (Sokolewicz 1981: 92, podkr. moje).

Jednak realia pracy w terenie najczciej uniemoliwiaj tego typu dziaania, co ogranicza si do wieczornych godzin opracowywania zebranego materiau (oczywicie jeli badacz jest wystarczajco zdyscyplinowany i wytrway oraz chce rzetelnie wypenia wymogi metody). Dokumentowanie dowiadczenia to zasada, ktra zblia antropologi do upragnionego krgu scjentystycznych dyscyplin, ale wymg ten wydaje si by problematyczny dla badaczy, co jest widoczne chociaby poprzez to, e antropolodzy niechtnie udostpniaj swoje notatki terenowe innym antropologom, nie mwic ju o laikach jakby ta cz rzemiosa nie bya tak przejrzysta, jakby wszyscy sobie tego yczyli. Jeli zadamy pytanie o powody niechci badaczy do publicznego okazywania podstawy swoich prac naukowych, to pojawi si kilka prawdopodobnych odpowiedzi. Jedn moliwoci jest zapewne fakt umownoci i skrtowoci notatek, ktre badacz tworzy dla siebie i na potrzeby swojej przyszej pracy twrczej, a wic z zaoenia s one przeznaczone dla jego rozumienia ich niereprezentatywny charakter moe skutecznie powstrzymywa antropologa od chwalenia si nimi wszem i wobec. Ale w takim razie jak

26

sprawdzi baz opracowa przyjmowanych przez czytelnikw jako wierny opis obcej rzeczywistoci 29? Kolejn kwesti jest ilo informacji zawartych w notatkach z terenu w zestawieniu z treci przekazywan w gotowych sprawozdaniach czy monografiach: z ca pewnoci nie ma midzy tymi dwoma rdami absolutnej odpowiednioci. Czci rzeczy, ktre si zdarzyy w terenie nie ma w notatkach, gdy badacz nie mia czasu albo si czy moliwoci ich zapisania, a cze istotnych informacji znajdujcych si w pisanych etnografiach nie mona znale w notatkach, gdy przechowywane byy w gowie badacza (by moe jako nieistotne szczegy albo ulotne wraenia), ktre przy kocowym wnioskowaniu okazay si kluczowymi wskazwkami czy podstaw interpretacji. Badacz jest w terenie nie tylko w czasie fizycznego pobytu t a m , badanie to proces przebiegajcy zarwno przed, jak i po pobycie w terenie, dlatego sam jest w pewnym sensie narzdziem poznania w antropologii:
Opowieci z terenu () oferuj jedynie wycinek obrazu. Rwnie wane w okreleniu, co antropologowie pisz i jak to pisz () s przed-terenowe i po-terenowe spotkania. Upodmiotowianie tych krytycznych refleksyjnych analiz i umieszczanie ich w naszych tekstach jest prawdopodobnie bardziej problematyczne ni konwencjonalny rodzaj refleksyjny pisarstwa antropologicznego, ale jest take bardziej owocny (Shore 1999: 45) 30.

Cz badaczy w ogle rezygnuje z praktyki robienia cisych i systematycznych notatek podczas pobytu w terenie, gdy ilo niezapisanych faktw, zdarze i spostrzee oraz nieczytelnych stronnic skania ich do porzucenia tej formy dokumentowania i uwiarygodniania swojej dziaalnoci; niektrzy jak np. Jean Jackson wrcz deklaruj wprost: I am a fieldnote (cyt. za: Fine 1993: 11). Podstawowe znaczenie ma take fakt, e kade notatki terenowe to przede wszystkim tekst napisany przez jakiego autora, a nie obiektywny zapis zdarze; zawsze zawiera bdzie elementy autoprezentacji i ju podczas powstawania bdzie filtrowany przez piszcego:
W pewnym sensie jest () tekst fieldnotes rejestracj tego, na czym buduje si idea naszej dyscypliny, a mianowicie powinien on spenia takie warunki, jak zawieszenie wasnych norm, Kwestie autorytetu antropologicznego poruszane s m.in. przez J. Clifforda (2000: 29-63). Fieldwork stories () offer only part of the picture. Equally important in determining what anthropologists write about and how they write it () are the pre-fieldwork and post-fieldwork encounters. Subjecting these critical reflexive scrutiny and situating them in our texts is possibly more problematic than the conventional reflexivity genre of anthropological writing, but it is also more fruitful.
29 30

27

sdw, naogw mentalnych i estetycznych antropologa. Tekst fieldnotes do ideau tego jednak nie dostaje, a to gwnie dlatego, e jest tekstem wanie, tekstem czyjego autorstwa. () Notatki terenowe s zawsze autorskim zapisem poprzedzonym czyim wyborem treci uznanych za konieczne lub znaczce i czynionym w czyim indywidualnym, kulturowo skodyfikowanym jzyku. Zapis ten poredniczy wic pomidzy rzeczywistoci a jej odbiorc; jest zatem tej rzeczywistoci interpretacj (Kaniowska 1995: 282, podkr. moje).

Nie powinno wic dziwi to, e badacze niechtnie ujawniaj swoje notatki w ich wietle mogliby si okaza mniej naukowi niby chcieli. Oznacza to w konsekwencji, e nie ma sposobu na dotarcie do wiadectw bada przeprowadzonych w terenie, uwiadomienie sobie tego, co wydarzyo si w trakcie etnograficznego spotkania jest zawsze rzecz trudn, jeli ju nie niemoliw (Clifford 2000: 69). A to stwierdzenie jest tylko od krok od postawienia pytania o stosunek midzy kreacj antropologa a rzeczywistoci w pisarstwie etnograficznym. Ale takie pytania nale do dylematw postmodernistw, ja chce pokaza jedynie charakter zapiskw antropologa, na podstawie ktrych tworzy on opisy i interpretacje z pretensjami do rzeczywistego wyjaniania badanych zjawisk: wskazuj jedynie na subiektywne, osobowo uwarunkowane rda antropologicznego pisania. Dociekliwy metodolog i metodyk antropologii wspczesnej, w ktrego pracach mona odnale wiele analitycznych i krytycznych uwag na temat bada w antropologii J. Clifford dokonuje rozrnienia zapisw tworzonych przez antropologa podczas bada: wedug niego mona je podzieli na inskrypcje, transkrypcje i deskrypcje 31. Inskrypcje to odpowiednik zapisywania obserwacji i spostrzee badacza oraz treci rozmw z informatorami, na tym poziomie zapisu notatki terenowe to zapisane fakty znieksztacone (przeksztacone) na skutek oddziaywania indywidualnych uwarunkowa poznawczych antropologa (osobowo, sposb funkcjonowania poznawczego, wraliwo, nastawienie) oraz stosowanych praktyk tekstualnych, takich jak metafora (przenonia), metonimia (zamiennia), synekdocha (odmiana metonimii) czy ironiczny, zdystansowany komentarz. Te wzgldy czyni z tych pierwotnych zapisw ju przetworzony tekst. Transkrypcje to, wg typologii Clifforda, przepisywanie zastanych treci i elementw kultury, takich jak obrzdy, mity czy system pokrewiestwa, czy ona jak konieczno w miar moliwoci najwierniejszego odwzorowania danego elementu przy

31

Angielskie terminy: inscription, transcription i description nie maj adekwatnych polskich odpowiednikw, dlatego zostay przeze mnie spolonizowane. Typologi t przedstawiam za: Kaniowska 1995: 281-286.

28

jednoczesnym oswojeniu go, uczynieniu zrozumiaym, przeoeniu. Jest to jak tumaczenie z obcego jzyka na jzyk badacza, a ten proces rwnie nie jest pozbawiony osobistego wpywu transkrybujcego:
I tak, jak o tumaczu literatury zwyko si mwi, e jest drugim autorem literackiego dziea antropolog staje si w pewnym sensie autorem badanej kulturowej rzeczywistoci, gdy jest autorem fieldnotes (Kaniowska 1995: 184).

Takie ujcie stawia nas przed szerokim problemem zwizku pomidzy sowami a wiatem, czyli rozwaa nad moliwociami oddawania dowiadczanej rzeczywistoci na sposb werbalny, ale nie ma w tej pracy miejsca na dywagacje o tak gboko epistemologicznej naturze. Trzecim rodzajem zapisu dokonywanego przez antropologa jest deskrypcja, czyli waciwie rodzaj narracji stosowany przez badacza, sposb dokonywania opisu badanej rzeczywistoci, przejawiajcy si w konstrukcji tekstu, obecnoci informatorw w tekcie, strategii przedstawiania, jest sposobem balansowania midzy dwiema stykajcymi si kulturami. Typologia ta jest warta przytoczenia nie dlatego, e spenia wymogi naukowego postpowania, tj. organizowania rzeczywistoci w klasy (kategorie) i jej porzdkowania; raczej w celu pokazania zoonoci procesw dokumentowania rzeczywistoci badawczej antropologa i faktu niejednoznacznoci i subiektywnoci towarzyszcej tym dziaaniom. Moje prby wskazania na luki w pozytywistycznym modelu postpowania (ktrego wyznaczniki to obiektywno, jasno, powtarzalno, jednoznaczno nie wystpuj one podczas bada terenowych), ktry jest dla czci antropologw niedocignionym marzeniem, nie oznaczaj automatycznego poparcia dla przeciwstawnego pogldu goszonego przez cz krytykw postmodernistycznych, e faktw nie da si oddzieli od tego, kto je zaobserwowa, oraz od kultury, ktra dostarcza mu kategorii do ich opisu (Gellner 1997: 39). Nie chodzi tu o konstatacj, na mocy ktrej jedyn uprawnion praktyk w antropologii jest tzw. autoetnografia i sytuacj, w ktrej teoria zaczyna przypomina zbir pesymistycznych i mrocznych przemyle nad niedostpnoci obcego i zwizanych z tym znacze (Gellner 1997: 37); chodzi o zwrcenie uwagi na potrzeb rozwijania wiadomoci ogranicze podstawowych technik, jakimi dysponuj praktykujcy antropolodzy tak wrd studentw, jak i wrd akademikw.

29

Antropologia jako cz humanistyki jest opisywaniem rzeczywistoci i takim rodzajem poszukiwania prawdy o przedmiocie swojego poznania, ktre jest pisaniem o tej prawdzie, nie za jej udowadnianiem (Kaniowska 1995: 186).

2.3. Informatorzy
Wywiad jest podstawow, obok obserwacji, technik badawcz w antropologii. Zakada obecno osoby, z ktr wywiad jest przeprowadzany, czyli i n f o r m a t o r a . I wanie ze wzgldu na ten niezbdny element problematyka wywiadu jako narzdzia zdobywania informacji jest zoona i wielopaszczyznowa. Przekonanie (wiara) o skutecznoci metody wywiadu w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania nurtujce badacza jest ugruntowane w naukach spoecznych od do dugiego ju czasu, ale w niektrych rodowiskach naukowych uywana jest ona bez wiadomoci podstawowych ogranicze. Standardowo przeprowadzany wywiad, nawet w wersji swobodnej, tj. bez pyta kwestionariuszowych, jest przede wszystkim wywoywaniem przez badacza werbalnej reakcji na okrelone zagadnienia i jako taki n i e moe by gwnym rdem informacji,
Poniewa kto zada konkretnemu informatorowi okrelone pytanie w okrelonym czasie i miejscu. Ludzie kami, czasem bardziej odruchowo ni intencjonalnie. Ludzie zapominaj. Ludzie racjonalizuj to, co robi. Ludzie robi rzeczy z wielu powodw. Ludzie nie s wiadomi wszystkich, ani nawet wikszoci tego, co wpywa na to, co robi. Ludzie mog by cakowicie niewiadomi jeli chodzi o najwaniejsze czynniki wpywajce na ich dziaania, szczeglnie gdy te czynniki s zjawiskami historycznymi na poziomie makro-spoecznym, ktre nie mog by jasno postrzegane w szczegach ycia codziennego (Handwerker 2006: 111) 32.

Informatorzy mog mie wiele powodw, aby odpowiada dokadnie tak, jak badacz by sobie nie yczy: mog kama albo zupenie opacznie rozumie poruszane zagadnienia, najczciej nie dlatego, e s zoliwi i celowo utrudniaj prac antropologowi, raczej

Because one asked a specific informant a specific question at a specific time and place. People lie, sometimes reflexively rather than intentionally. People forget. People rationalize what they do. People do things for many reasons. People are not aware of all, or even most of the influences on what they do. People may be completely unaware of the most important influences on what they do, particularly when those influences are historical, macro-level phenomena, which cannot be perceived clearly in the minutiae of day-today living.

32

30

dlatego, e sowne deklaracje wyrwane z kontekstu o ktre s proszeni (a tak w zasadzie wygldaj wywiady) nie mog mie wiele wsplnego z ich rzeczywistoci kulturow. Dlaczego ludzie kami, kiedy kto ich o co pyta? Trudno odpowiedzie na to pytanie, ale jedn z moliwych alternatyw jest sposb zadawania pyta: badacz chce si dowiedzie czego o takich sferach ycia i w taki sposb, e zapytany nie ma innej moliwoci jak tylko zastosowanie strategii mwienia nieprawdy. Chroni swoja prywatno, dobre imi i poczucie wasnej wartoci w obliczu niezrozumiale intymnych pyta:
Etnografowie i inni badacze terenowi piszcy o kamicych informatorach sami s kamcami, kiedy nie mwi caej prawdy o sposobie, w jaki zebrali kamstwa od swoich informatorw, maskujc prawdopodobiestwo, e to ich technika zadawania pyta wyprodukowaa te kamstwa (Bleek 1987: 320) 33.

Zastpy inwazyjnych antropologw wkraczajcych bezceremonialnie z codzienne ycie spoecznoci i zdeterminowanych do jak najszybszego rozgryzienia kulturowego sedna musz si liczy z tym, e mog napotka symboliczny opr badanych, na przykad w postaci przemylanych i zsynchronizowanych kamstw bdcych jedynym, co badacze s w stanie uzyska od tubylcw. Jak rzek kiedy jeden z czonkw afrykaskiego ludu Tiv:
Kiedy czytam to, co biay czowiek napisa o naszych zwyczajach, miej si, bo zwyczajem mojego ludu jest kamanie jako oczywista reakcja na obcych, szczegle na biaego czowieka. Pytamy: dlaczego biay czowiek chce wiedzie o nas takie osobiste rzeczy? (cyt. za: Bleek 1987: 320-321) 34.

Czsto okazuje si, e pytania zadawane przez badacza stanowi dobry sposb na zebranie informacji o danym elemencie systemu kulturowego, ale nie dlatego, e odpowied na nie pozwoli na odkrywcze wnioski, lecz raczej z tego wzgldu, e dotykaj wanego obszaru, cho w zupenie niewaciwy sposb. Z. Sokolewicz przytacza pewn anegdot o Bronisawie Malinowskim, ktry prbowa dowiedzie si czego o mitach

Ethnographers and other fieldworkers writing about lying informants are themselves liars when they do not tell the whole truth about the way in which they collected the lies from their informants, thus obscuring the likelihood that it was their interrogating technique which produced the lies in the first place. 34 When I read what the white man has written of our customs, I laugh, for it is the custom of our people to lie as a matter of course to outsiders, especially to white man. We ask, Why does he want to know such personal things about us?.

33

31

lokalnej spoecznoci podczas pobytu w jednej z wiosek tubylczych. Jeden mieszkaniec wioski rozmawia z nim bardzo dugo na temat mitw, ale skupia si gwnie na tym, e to on ma prawo opowiada lokalne mity, nie informujc Malinowskiego w ogle o treci mitw czy sposobie ich przekazywania, co bardzo zdenerwowao badacza. Dopiero po jakim czasie Malinowski zorientowa si, e w tej spoecznoci znajomo mitw to element prestiu spoecznego, bo jedynie garstka wybranych osb ma do nich dostp, dlatego te:
nie do przyjcia s wywiady skadajce si z serii pyta i odpowiedzi formuowanych wprost przy najlepszej nawet znajomoci przedmiotu przez badacza. Nie do przewidzenia jest bowiem sposb, w jaki w badanej kulturze dany fakt kulturowy powizany jest z innymi (Sokolewicz 1981: 92).

Naley uzmysowi sobie take to, e odkd antropolodzy rozpoczli prowadzi badania w paradygmacie Malinowskiego, czyli bez dogbnej znajomoci jzyka tubylcw (wystarczajca jest jego znajomo w stopniu komunikatywnym) i w cile ograniczonym czasie, zmuszeni byli w wielu sytuacjach korzysta z pomocy tumaczy (porednikw midzy nimi a informatorami), czyli deklaracje informatorw docieray do nich po interpretacji jzykowej innej osoby, uwikanej w zalenoci rnego rodzaju. Problem z jzykowym opisem wiata w kontekcie dziaania umysu jest przedmiotem bada m.in. kognitywistw, ktrzy optuj za tym, e wiedza czowieka o wiecie, a wic i o jego otoczeniu kulturowym zakodowana jest w postaci nielinearnych systemw kojarzenia, co wedug nich powoduje nieadekwatno werbalnych reprezentacji:
Dua cz ostatnich prac kognitywistyki silnie sugeruje, e mylenie w codziennym yciu nie jest podobne do jzyka, e nie wymaga czenia twierdze w sekwencje, w sposb, w jaki jzyk reprezentuje wnioskowanie. Raczej, opiera si na zlepionych sieciach znacze, ktre wymagaj organizacji na sposb nie linearny, ale w formie wielopoziomowych pocze, jeli maj by uywane (z niezwyk prdkoci) do pozyskiwania zmagazynowanej w zoony sposb informacji w codziennej aktywnoci (Bloch 1992: 128) 35.

Much recent work in cognitive science strongly suggests that everyday thought is not language-like, that it does not involve linking propositions in a single sequence in the way language represents reasoning. Rather, it relies on clumped networks of signification which require that they be organized in ways which are not lineal but multi-stranded if they are to be used at the amazing speed necessary to draw on complex stored information in everyday activity.

35

32

Oznacza to, e badanie natury zachowa czowieka poprzez struktury jzyka jest w wietle dokona kognitywistyki (koneksjonizm) niewaciw strategi, gdy odpowiedzi uzyskiwane przez badacza na zadawane pytania to racjonalizacje informatorw dokonywane post hoc, a caa wiedza niezbdna czowiekowi do funkcjonowania w jego otoczeniu objawia si raczej w dziaaniach ni w ich werbalnych uzasadnieniach. Prowadzi to do konstatacji, e obserwowanie zachowa jest bardziej skuteczne ni zadawanie pyta, a ju z ca pewnoci opieranie wnioskowania na wypowiedziach kilku informatorw nie jest najlepszym sposobem na dotarcie do konstruktywnych rozwiza problemw badawczych. Nie bez znaczenia jest take fakt kolonialnej przeszoci antropologii i jego konsekwencje w postaci okrelonych stosunkw wadzy i dominacji, w ramach ktrych odbyway si kontakty z czonkami pozaeuropejskich spoecznoci. W wielu przypadkach informacje uzyskiwane w wyniku przeprowadzanych wywiadw byy silnie naznaczone pitnem zalenoci tego, ktry odpowiada, od tego, ktry zadaje pytanie. Temu zagadnieniu powicono wiele miejsca w krytycznych opracowaniach postmodernistw, ktrzy od lat 60-tych XX wieku rewiduj zaoenia lece u podstaw pracy antropologw; dyskusje nad relacjami siy i przymusu stanowi du cz tych analiz. Sytuacja kontaktu nie zawsze jest jednak tak jednoznaczna; zajmuje si tym zagadnieniem M. Giaule, francuski etnograf badajcy afrykaskich Dogonw w pierwszej poowie XX wieku, ktry w swoich pismach daje wyraz refleksjom na temat stosunkw z informatorami w terenie:
Griaule zakada, e sprzeczne interesy etnografa i tubylca nigdy nie mog zosta cakowicie zharmonizowane. Relacje, czasem uromantycznione, terminem porozumienie [rapport] , byy w istocie negocjowanymi ugodami, wynikiem cigych naciskw i przetargw okrelajcych to, co moe lub nie moe by poznane w badanym spoeczestwie. Przybysz z zewntrz by zawsze naraony na utrat inicjatywy, przystanie na powierzchowny modus vivendi. Nie mona pozna tego, co jest systematycznie ukrywane w danej kulturze, przez prosty fakt stania si czasowo czonkiem powszechnej spoecznoci duchowej. Moe si to ujawni jedynie przez rodzaj gwatu: etnograf musi stale wywiera nacisk (Clifford 2000: 78).

Czsto do czynienia mamy take z sytuacj odwrotn, kiedy stron gwacc s przede wszystkim czonkowie badanej grupy, a nie antropolog. Zwizane jest to zazwyczaj albo z indywidualn postaw badacza, ktry sw osobowoci zezwala na dominacj, albo jest immanentn cech okrelonych grup, charakteryzujcych si wysokim stopniem przemocy

33

czy agresji 36. Dzieje si tak na przykad w badaniach nad organizacjami i grupami o profilu szowinistycznym, czy spoecznociami agresywnymi: moe okaza si, e to czonkowie grupy wymuszaj na badaczu okrelone zachowania i ograniczaj zakres dozwolonych pyta, co wpywa na ostateczny wynik bada (Filip 2007). *** Aspekty formalne metody terenowej to, mwic oglnie, cz warsztatu pracy, ktrym dysponuje badacz udajcy si w teren. Stanowi one jednak wycznie ramy, ktre kady antropolog wypenia wasn treci nie moe by inaczej ze wzgldu na natur procesu badawczego w tej dyscyplinie, zwizan cile z czynnikiem ludzkim dlatego niemoliwe jest bezrefleksyjne ich stosowanie i nieuwzgldnianie tego kontekstu w pisarstwie etnograficznym. Kada prba nadmiernego zobiektywizowania (a wic w konsekwencji zdehumanizowania) antropologicznego dowiadczenia i wyczyszczenia go stanowi nieudolny i niepotrzebny zabieg skierowany ku naukowoci, ktra nie musi oznacza zupenego wykluczenia subiektywnoci:
Piszcy o metodach jakociowych konsekwentnie, niepotrzebnie i niewaciwie przypisuj negatywne znaczenie konstruktor, ktre kojarz (zazwyczaj bdnie) z pozytywizmem, nauk czy filozofi nauki. W konsekwencji, nie mog przemyle podstawowej sprawy: bdw, ktre za spraw ludzkiej subiektywnoci s konieczn czci kadych bada (Handwerker 2006: 115) 37.

Wedug niektrych antropologw przemoc symboliczna jest immanentn czci bada terenowych w ogle: Tym, ktrzy twierdz, e pewne formy przemocy symbolicznej nie miay miejsca podczas ich dowiadczenia terenowego odpowiadam po prostu, e im nie wierz. Jest to inherentna cz struktury sytuacji Nie mwi tym samym, e kady antropolog jest tego wiadomy, gdy wraliwoci s rne. Jej formy i intensywno rni si z ca pewnoci, ale dotycz powszechnej kwestii (Rabinow 1977: 130). 37 Writers on qualitative methods consistently, unnecessarily, and inappropriately impute negative meaning to constructs they associate (usually wrongly) with positivism or science or philosophy of science. Consequently, they never think through the basic issue: the blunders that human subjectivity necessarily makes a part of all research.
36

34

ROZDZIA 3 Aspekty pozaformalne metody badawczej w antropologii

Tytu tego rozdziau moe dziwi, gdy opracowania metodologiczne z zakresu bada terenowych w antropologii nie zawieraj podziau elementw bada terenowych przedstawionego w mojej pracy. Spowodowane to jest m.in. tym, e praca ta jest odautorskim spojrzeniem na zagadnienie bada terenowych, co prowadzi do pokazania mojego spojrzenia na przedmiot docieka, czyli prezentacji moich kategorii analitycznych i interpretacyjnych. Ale jest jeszcze jeden powd: antropolog przedstawiany jest w podrcznikach metodyki i metodologii jako badacz 38, czyli osoba lub raczej poniewa niewspmiernie mao uwagi powica si zagadnieniu bycia osob urzdzenie suce do wykonywania obserwacji, notatek i wywiadw; pewnego rodzaju obiektywny rejestrator innych rzeczywistoci, ktry nastpnie przenosi je na karty monografii, po ich uprzednim poddaniu odpowiednim zabiegom interpretacyjnym w duchu wyznawanego paradygmatu. Oczywicie od czasu pojawienia si postmodernistycznej krytyki scjentyzmu w humanistyce wielu autorw zwraca baczn uwag na kwesti podmiotowopodmiotowego charakteru bada w naukach spoecznych, jednak stosunkowo niewiele uwagi powica si naturze pracy antropologa (szczeglnie w pimiennictwie polskim i w materiaach do ksztacenia antropologw w Polsce, co jest gwn przyczyn powstania tej pracy, o czym ju wczeniej wspominaam). Aspekty pozaformalne jak je nazywam (waciwie umownie mona je okrela w kady inny sposb) to synonim czowieczej natury dziaa antropologa: zmaga ze sob samym i obcym otoczeniem, relacyjn i procesualn natur bada terenowych w antropologii.
Sowo to jest wedug mnie bardzo scjentystyczne w swojej wymowie, jednak uywam go ze wzgldw jzykowych (unikanie powtrze), a take dlatego, e okrelenie to jest tradycyjnie przypisane antropologowi.
38

35

3.1. Badacz a Obco

Obcy jest w kadym z nas. Stwierdzenie to moe by dyskusyjne, jest te pewnie prowokacyjne, ale niech bdzie wstpem do rozwaa na temat gwnego przedmiotu/podmiotu bada antropologii, ktrym jest obco. Inno, odmienno, nie-swojsko. Ta w badaczu i ta na zewntrz, a podczas dowiadczenia bada terenowych antropolog zmaga si z obiema i czasami nie wychodzi z tej walki zwycisko. Niewiele miejsca w rozwaaniach nad specyfik antropologii powica si na zjawisko, ktre zdaje si by dla niej centralnym dowiadczeniem: zetknicie z obcoci. Wedug niektrych mona je analizowa w kategoriach szoku kulturowego, przynajmniej w pocztkowej fazie. Okreli go mona jako traumatyczne przeycie chaosu i trwogi, jakie ma by udziaem gwnie tych, ktrzy () znaleli si samotnie w otoczeniu obcej kultury (Stallybrass 1999: 612); symptomy mog przybiera spektrum form: od otwartych zachowa ksenofobicznych do apatii, wycofania si z aktywnoci i zaburze zachowania o naturze obsesyjno-kompulsywnej podstaw tych wszystkich reakcji jest lk 39 opanowujcy jednostk znajdujc si w nowym otoczeniu (kulturowym). Jeli jednostka dowiadcza takiego stanu (co jest dobrze udokumentowanym faktem w przypadku antropologw, podrnikw i dziennikarzy 40), to moe przyj postaw dwojak: albo zwraca si ku wartociom swojej kultury i pozostaje w niesabncej opozycji do obcego otoczenia, w ktrym przebywa (rewiwalizm) albo kieruje si w stron wartoci swojego nowego otoczenia, porzucajc kulturowy baga, z ktrym przybywa (asymilacja kulturowa) (Staszczak 1987: 343). Antropolog w terenie moe przeywa takie stany, cho niekoniecznie musi by wiadomy ich rda, a jeli chce wykona jak konstruktywn prac, musi si zdystansowa do odczu, ktre wzbudza w nim 41 inna rzeczywisto, w

Lk jest stanem emocjonalnym, synonimem strachu, ktrego przyczyna jest nieznana lub niezrozumiaa dla osoby, ktra go przeywa; stan lku to dowiadczenie, ktremu jednostka nie potrafi przypisa adnych logicznych przyczyn (Gray 1999: 306). 40 Mnie samej zdarzyo si przeywa ten stan co najmniej kilkukrotnie, co uwiadomiam sobie dopiero niedawno. Przy kadym duszym pobycie za granic (podczas stypendium Sokrates-Erasmu w Szwecji, pracy w Grecji, Anglii czy Kanadzie) miaam wyrane stany lkowe, ktre powanie rzutoway na moje moliwoci adaptacji i zdolno dziaania. 41 Warte wzmianki jest to, e w zachodniej literaturze antropologicznej wtki feministyczne spowodoway obecno genderowych rozrnie jeli chodzi o pisarstwo antropologiczne: teksty pisane przez kobiety antropoloki maj wyrany znak kobiecego autorstwa, co w Polsce praktycznie nie wystpuje antropolog najczciej jest rodzaju mskiego, i nie tylko z powodu liczbowej przewagi mczyzn w tej dyscyplinie.
39

36

ktrej dobrowolnie si zanurza 42. Pytanie brzmi: w jakim stopniu dowiadczenie obcoci wpywa na percepcj obcej rzeczywistoci i jako wnioskw na jej podstawie wysnuwanych? Na ile antropolog obejmuje refleksj wpyw odczu bdcych (prawdopodobnie) naturaln odpowiedzi na zmian otoczenia na swoje zachowania, wybory i reakcje? Zdaniem niektrych metodykw antropologii szok kulturowy rzeczywicie wystpuje jako niewygodny i kopotliwy stan, mija jednak po krtkim czasie i jest tylko niewielk przeszkod w adaptacji do nowych warunkw; stanowi przejciow quasi-chorob psychiczn, ktra ustpuje pod wpywem prowadzonej aktywnoci i nawizywanych kontaktw w toku bycia w terenie. W ogle szok to sowo mocne, implikujce znaczne odejcie od normy funkcjonowania, moe si wic niektrym wyda nieadekwatne w sytuacji bada terenowych; na pewno jest to zoone dowiadczenie, ktre w duym stopniu zaley od konkretnej kultury, sytuacji (przejciowej lub staej) i od osobowoci tego, kogo dotyczy (Kracke 1987: 60). Niezalenie od czasu trwania i nasilenia warto si mu przyjrze bliej, gdy stanowi fenomen rzadko dyskutowany, a czsto wystpujcy i bardzo istotny w perspektywie bada terenowych. Powstao co najmniej kilka teorii prbujcych wyjani mechanizmy zachowania w obliczu obcoci, opartych na poczeniu dowiadcze antropologw i psychologicznym ujciu reakcji na spotkanie z obcoci 43; ze strony psychologicznej zakotwiczone s one w teorii psychoanalitycznej, ale uwzgldniaj te pozapsychologiczne czynniki tych procesw. Mona je podzieli na modele negatywne (gdzie kontakt z obcoci ma gwnie znamiona anormalnoci i zaburzenia) i pozytywne (ktre bardziej konstruktywnie rozpatruj analizowany fenomen i odchodz od patologicznego formuowania zagadnienia). Pierwszy z modeli negatywnych to zarazem najstarsza prba analizy zagadnie szoku kulturowego: w tym ujciu zetknicie si z obc kultur powoduje syndrom dysadaptacji i kryzys, ktry przeszkadza antropologowi w pracy w taki sam sposb jak ewentualna choroba tropikalna, bdca konsekwencj przebywania w nowym rodowisku. W
42 Dowiadczenie zanurzenia w kultur bardzo rn od naszej wasnej to samo sedno antropologii kulturowej/spoecznej. () takie dowiadczenia stanowi centralny obiekt antropologii i definiuj j jako dyscyplin. Skd czerpiemy koncepcj kultury, jeli nie z pocztkowego dowiadczenia rnicy kulturowej? (Kracke 1987: 58). 43 czenie teorii psychologicznych i antropologicznych to obszar wielu gorcych dysput, podczas ktrych argumenty dotyczce redukcjonizmu i nieprzekadalnoci jzykw oraz paradygmatw obu dyscyplin s (najczciej) podstaw do uznania braku wikszych punktw wsplnych antropologii i psychologii. Jednak pewne psychologiczne ujcia teoretyczne mog si okaza pomocne w rozwaaniach nad osob antropologa i jego dowiadczaniem.

37

zachodnioeuropejskich i amerykaskich podrcznikach do metod bada w antropologii mona znale wzmianki o tym syndromie, ktry moe wystpi obok malarii objawem jest na przykad tropikalne nieobecne spojrzenie, poirytowanie, a take tsknota za kawakiem szarlotki, ktre zwalcza naley poprzez nauk jzyka i zaangaowanie si w now kultur (Kracke 1987: 62). W nastpnym modelu negatywnym metafor spotkania z obcoci jest aoba, ktra nie jest uczuciem straty przyjaci i bliskich osb, ale raczej sposobw radzenia sobie z rzeczywistoci spoeczn, ktre w nowej sytuacji s zupenie nieadekwatne i niewaciwe, czyli aoba w zwizku z utrat poczucia kontroli, bardzo dotkliwie odczuwan. Stan ten objawia si moe wedug teoretykw na rne sposoby: od nadmiernego wartociowania swojej (utraconej w danym czasie) kultury do szybkiego i powierzchownego utosamienia si z now kultur (zaprzeczanie przeywanej aobie); myli antropologa okupowane s przez wspomnienia ulubionych przysmakw i innych symboli wczeniejszego ycia. Dodatkowym rdem frustracji jest take brak moliwoci podzielenia si dokonywanymi odkryciami, gdy ich doniosoci nie rozumie aden czonek badanej kultury. Pozytywne modele przeywania spotkania z Innym opieraj si na zaangaowaniu w now kultur. Pierwszy z nich to tzw. model regresji-resocjalizacji (nazwa nieco nazbyt psychologizujca); w myl tego wyjanienia bycie w obcej kulturze przechodzi przez kolejne fazy: poczynajc od pocztkowego entuzjazmu dla kultury, ktry po krtkim czasie przeksztaca si we frustracj powodowan odczuciem braku umiejtnoci skutecznego komunikowania si i reagowania w odpowiedni sposb. Nastpnym etapem jest oddanie si innym (czyli wybranym czonkom lokalnej spoecznoci) pod opiek, okres quasi-dziecicej zalenoci: etnograf ma pozycj zblion do statusu dziecka w badanej spoecznoci 44, uczy si badanej kultury w podobny sposb jak jej modzi, kulturowo nie w peni wyksztaceni czonkowie, przy czym sam czuje si rwnie jak dziecko. Po pewnym czasie (zalenym od indywidualnych cech badacza i charakterystyki badanego otoczenia) antropolog jest zdolny do rozpoczcia penego uczestnictwa w kulturze bdcej przedmiotem jego zainteresowania i jej gbokiego rozumienia. Najbardziej wspczesnym jest drugi model pozytywny rozwaajcy bycie w obcym otoczeniu kulturowym/spoecznym (ktry jest mi najbliszy i stanowi dobry punkt wyjcia do dyskusji o naturze metody w antropologii w ogle), ktry zakada, e rozumienie obcoci odbywa si poprzez zwizki z ludmi przedstawicielami badanej Obcoci:
Moi informatorzy nie widzieli we mnie szpiega, ale raczej studenta czy nastolatka (tj. nie dorosego) i przez to kogo, kogo nie traktuje si powanie (Shore 1999: 35).
44

38

Osoba umieszczona w innej kulturze angauje si w kilka prawdziwie komunikatywnych relacji z obcym innym od tej osoby, a w tych relacjach kada ze stron konstruuje, mniej lub bardziej poprawnie, t drug. Relacja jednak trwa, jest cigle odtwarzana, wic na kadym poziomie bdy konstrukcji s korygowane, rewidowane i daj moliwo dotarcia do bdw rozumienia na gbszym poziomie (Kracke 1987: 64) 45.

W tym rozumieniu antropolog moe poradzi sobie z Innoci oraz dotrze do sedna kultury przez analiz relacji z jej poszczeglnymi czonkami, dziki przyjrzeniu si kontaktom z ludmi bdcymi depozytariuszami badanej Obcoci. Oczywicie, przedstawione ujcia s jedynie modelami proponowanymi przez rnych badaczy, ktrzy obejmuj swoim zainteresowaniem pewien wycinek procedury antropologicznej i jako takie musz by traktowane jako konstrukty i propozycje refleksji nad zagadnieniem spotkania z Obcym. Naley te wzi pod uwag, e indywidualna charakterystyka danego antropologa predestynuje go do biograficznie/psychologicznie uwarunkowanych reakcji na Obcego; moliwa jest take sytuacja, w ktrej kontakty z obc kultur bd miay cechy opisywane przez kilka modeli naraz, ktre ulega bd zmianom w czasie, pod wpywem dynamiki sytuacji (zob. Kracke 1987: 66-77). Wedug czci antropologw, ktrzy maj odwag/sposobno podzielenia si swoimi dowiadczeniami terenowymi, powrt do kultury macierzystej niejednokrotnie wie si z podobnym dowiadczeniem jak wchodzenie w now kultur i stanowi nie mniejsze poznawcze i emocjonalne obcienie; po duszym okresie zanurzenia w Obco, ktra staje si z dnia na dzie coraz bardziej oswojona moe si okaza, e opozycja swjobcy ulega odwrceniu (Kracke 1987: 71). Jako e Obco to gwny przedmiot bada antropologw (definiowana na wiele sposobw: egzotyk mona odnale w dowolnym miejscu, wystarczy zanurzy si w odmienny od naszego system konstruktw ideologicznych, a o to doprawdy nietrudno), naley jej si zainteresowanie, ktre ley u podstawy rozumienia Innego. Niezalenie od tego, w jakich proporcjach wystpuj przy spotkaniu z Obcoci stany pobudzenia, odkrywania, frustracji, zawstydzenia, wyzwolenia, depresji, euforii, zmieszania (Kracke 1987: 60) i dyskomfort szoku (kulturowego), wydaje mi si, e mieszanka tych odczu popycha czowieka do coraz to nowych poszukiwa natury Obcego/swojej.
The person placed in another culture engages in a few genuinely communicative encounters with an other different from himself or herself, encounters in which each constructs and misconstructs the other. But the relationship continues over time, it is continually reconstituted, so that at each level the misconstructions are corrected, revised, and give way to misconstructions at a deeper level.
45

39

3.2. Badacz i Inny (teren jako relacje)

Antropologia ma wiele twarzy, zrnicowany przedmiot bada, rnorodne umiejscowienie terenu (czasami nawet w przestrzeni wirtualnej), kilka paradygmatw, ale ma te jedn niezaprzeczalnie podstawow cech charakterystyczn: badanie w antropologii odbywa si poprzez kontakt, poprzez nawizywanie relacji z drugim czowiekiem:
Antropologiczne badania terenowe reprezentuj co szczeglnego wrd zachodzcych na siebie metod socjologicznym i etnograficznych: s one szczeglnie gbokim, rozbudowanym i opartym na interakcji spotkaniem badawczym (Clifford 2004: 141).

Jedynym prawdziwym wymogiem wobec badacza jest wanie kryterium intensywnej, gbokiej wzajemnej relacji (Clifford 2004: 145), ktra jest podstaw formuowanych wnioskw. Kady z nas zawiera na bieco rnorodne relacje w swoim otoczeniu, uwarunkowane rnymi czynnikami; badacz bdcy w terenie dziaa tak samo, musi szuka kontaktu z ludmi, gdy jest to jedyne dostpne rdo informacji: to ludzie s nonikami poszukiwanych znacze. Oglne zaoenia dotyczce bada terenowych, przynajmniej tych klasycznych, stacjonarnych, polegajcych na dugotrwaym wsplnym zamieszkiwaniu z czonkami spoecznoci powoduj, e w rzeczywistoci praca antropologa polega na przebywaniu z ludmi 46, w miejscach, czasie i na sposb dyktowany przez ich zwyczaje i codzienne nawyki. Prowadzi to po pewnym czasie (nieokrelonym, wyznaczonym przez dynamik zdarze) do wytworzenia mieszanki sojuszu, wspudziau, przyjani, powaania, przymusu i nie wolnej od ironii tolerancji, ktra prowadzi do dobrych stosunkw. To z kolei umoliwia pogbianie relacji i dochodzenie do mniej redukcyjnego rozumienia miejscowych sposobw ycia, co stoi w opozycji do relacji dziennikarzy i podrnikw, ktrzy nie angauj si w ycie lokalnych spoecznoci w stopniu pozwalajcym na prawdziwie gbokie rozumienie (Clifford 2004: 159). Wchodzenie w relacje z czonkami badanych grup/spoecznoci jest kanonem bycia antropologw w terenie, na tym skupiaj si ich dziaania; zasad jest to, e antropolodzy
Nie zawsze jest to takie proste, jak si moe niektrym wydawa (przynajmniej na pocztku): Moim problemem nie byo to, jak zrozumie punkt widzenia autochtonw, ale jak ich w ogle spotka (Shore 1999: 35).
46

40

zbliaj si do swoich obiektw zainteresowania [subjects], interesuj si i angauj w rzeczy, ktre oni robi i, tam gdzie to jest stosowne, robi to, co oni i chodz tam, gdzie oni (Shore 1999: 38), ale takie zachowania s zoone i wymagaj duych wysikw ze wzgldu na obco antropologa 47. Szczeglne trudnoci ujawniaj si przy konfrontacji z maymi, zamknitymi spoecznociami:
Problem znalezienia informatorw, utrzymania z nimi dobrych stosunkw i ich zmiany w maej wiosce jest jednym z najbardziej delikatnych problemw, z ktrymi musi upora si antropolog. Nie ma dla niego neutralnej roli. Moe zosta zaangaowany w lokaln polityk i spoeczne podziay zanim jeszcze znajdzie si w wiosce (Rabinow 1977: 92) 48.

Relacje w terenie bardzo szybko staj si naznaczone wszelkiego typu pozaosobowymi uwarunkowaniami (lokalne zatargi, walki o presti i wadz, wzgldy ekonomiczne), co ma powany wpyw na rodzaj i ilo kontaktw dostpnych dla antropologa. Stosunkowo czsto zdarza si, e antropolog nawizuje wiele powierzchownych kontaktw, ale wikszo czasu w terenie spdza z jednym, gwnym informatorem. Jest on opiekunem antropologa, porednikiem w kontaktach z reszt spoecznoci (z powodu znajomoci jzyka lub wysokiego statusu, np. dominujcej pozycji w lineau), co moe powodowa napicia i zamieszanie: chyba nikt ju nie sdzi, e antropolog nie moe zosta zmanipulowany i wykorzystany w lokalnych rozgrywkach. Z drugiej za strony, z powodu specyfiki kulturowego otoczenia, taka osoba jest jedyn dostpn furtk. Jak pisze P. Rabinow o swoim gwnym informatorze:
Bez Alego albo jego odpowiednika kogo wystarczajco bliskiego grupie, aby zna jej ukryte antagonizmy, ale przy tym wystarczajco niezalenego, aby nie zastanawia si bardzo nad ochron wraliwych elementw wsplnoty () antropolog byby skutecznie zablokowany. Dziaania Alego pozwoliy mi na przeprowadzenie bada w taki sposb, jak tego chciaem (Rabinow 1977: 130) 49.

Ludzie w kadej kulturze spotykaj si z obcoci, z ktr musz sobie jako radzi, obecno antropologa nie jest jedyn sytuacj przebywania obcego w danej spoecznoci; obydwie strony (i antropolog, i gospodarze) s wyposaeni w okrelone strategie zachowania w obliczu obcoci, co nie zmienia faktu, e funkcjonowanie w warunkach obcoci jest trudn sytuacj dla wszystkich jej uczestnikw. 48 The problem o f finding, cultivating, and changing informants in a small village is one of the most delicate facing the anthropologist. There are no neutral roles for him. He may become involved in politics and social divisions even before he enters the village. 49 Without Ali or the equivalent someone close enough to the group to know its intimate antagonisms but also independent enough not to care much about protecting the sensibilities of the community and far enough removed not to fear reprisals the anthropologist would have been successfully blocked. Alis actions allowed me to continue my research in the way I wanted to pursue it.
47

41

Niekiedy okazuje si, e relacja z gwnym informatorem (cho niekoniecznie wanie z nim) przeksztaca si w wizi przyjani i prawdziwego zrozumienia, w ramach ktrego najwyraniej widniej rnice kulturowe. Taki stan rzeczy jest moliwy, jeli spotkaj si dwie osoby wiadome rnic, ktre ich dziel, otwarte na kontakt z czowiekiem z obcego wiata, szanujce Obco (a warunki takie zachodz bardzo rzadko); tego typu blisko z Innym stanowi dowd na to, e moliwe jest porozumienie midzy kulturami (zob. Rabinow 1977: 142-149; Kracke 1987: 73). Skrajnym przypadkiem dogbnego kontaktu z czonkami obcej kultury jest sytuacja zawarcia maestwa (lub nieformalne wsplne ycie za zgod czonkw spoecznoci, usankcjonowane w sposb inny ni maestwo), kiedy to antropolog staje si czonkiem spoecznoci i funkcjonuje wedle zasad kultury partnera; trudno powiedzie, ktra kultura jest wtedy jego wasn i na ile jest on w stanie z dystansu analizowa mechanizmy kulturowego dziaania. Duo bardziej problematycznym rodzajem kontaktw antropologa w terenie s (mniej lub bardziej okazjonalne) kontakty seksualne, ktre niewtpliwie zdarzaj si podczas bada terenowych, jakkolwiek bardzo wszyscy bd chcieli temu zaprzeczy 50. S one najwyraniej bardzo kopotliwe (dla antropologw, ktrzy ich dowiadczaj), gdy praktycznie nie wystpuj w pisarstwie etnograficznym; najlepiej znanym przykadem zjawiska nieobecnoci seksu (pomimo jego wystpowania w rzeczywistoci) w relacjach z terenu jest praca P. Rabinowa, ktry bardzo taktownie wspomina, e spdzi noc z Berberyjk, ale nie pisze nic o konsekwencjach dowiadczenia seksualnego (ktre prawdopodobnie miao miejsce) dla lepszego rozumienia badanej kultury:
Rabinow jedynie daje do zrozumienia, e zgodzi si spa z t kobiet, nigdzie nie pisze o ewentualnym stosunku seksualnym, a take wyjania, e ta kobieta bya prostytutk dostarczon przez prawdziwego informatora, ktrym ona sama nie bya. Jego etnograficzne relacje nie zostay skalane.() Dla niego ten wieczr nie stanowi rda informacji (Fine 1993: 15, zob. te Rabinow 1977: 68-69) 51.

Na linii moliwych relacji, zaangaowanie pciowe zdefiniowano jako niebezpieczne i nazbyt bliskie. Obserwacja uczestniczca, delikatne posugiwanie si dystansem i bliskoci, nie powinna obejmowa zaangaowania, w przypadku ktrego zdolno utrzymania odpowiedniej perspektywy mogaby zosta utracona (Clifford 2004: 159). 51 Rabinow only implies that he agreed to sleep with this woman, never writes that they had intercourse, and explains that this woman was a prostitute provided by his real informant, not an informant herself. His ethnographic relations were not defiled. () For him this evening was not data.
50

42

Jak celnie zauway cytowany ju wielokrotnie w tej pracy J. Clifford: zdyscyplinowane ciao obserwatora uczestniczcego selektywnie przystaje do ycia tubylczego (Clifford 2004: 160); antropologowi nie przystoi poddawa si seksualnym impulsom, gdy przeczy to profesjonalizmowi pracy w terenie. Szczeglnie le widziane byy w latach szedziesitych i siedemdziesitych (zanim kobiety uzyskay wiksze prawo do autoekspresji) wzmianki o seksualnych kontaktach w pracach kobiet-antropologw: dla nich kontakty seksualne rwnie nie stanowiy materiau do antropologicznej analizy, ale zaledwie wspominki biecych wydarze 52; badania jakociowe to metodologia, w ktrej rwnanie osobowe ma decydujce znaczenie, ale zbyt wiele zmiennych pozostaje ukrytych (Fine 1993: 15). Pomimo relacyjnego charakteru bycia w terenie, nie wszystkie rodzaje kontaktw kwalifikuj si do uwzgldnienia w materiale badawczym. Teren to luno powizany zestaw relacji, miejsc, wydarze, sprawcw dziaa i dowiadcze, z ktrych i na ktre antropologowie prbuj naoy rodzaj konceptualnego porzdku (Shore 1999: 45). Antropologiczne badanie (kulturowego) wiata odbywa si za porednictwem relacji z drugim czowiekiem, gdy tylko w ten sposb badacz-czowiek ma szans dotarcia do rzeczywistoci Innego (definiowanego w dowolnym sensie); jednak teksty badawcze omawiaj procedury badawcze, nie proces, opisuj teren, a nie zoono naszych [antropologw] zwizkw z innymi (Ceglowski 2000: 98) w konsekwencji narastaj spory i dyskusje nad metod, ktre nie uwzgldniaj rzeczywistego dowiadczenia terenowego. Antropologia znajduje si obecnie w okresie przejciowym (przynajmniej antropologia na zachd od Warty):
Obserwacja uczestniczca, wczanie si w dowiadczenia innych i pisanie o nich z obiektywnej pozycji, przesuwa si w stron obserwacji uczestniczenia. Nowi etnografowie wchodz w ywe dowiadczenie innych i pisz ze wsplnej perspektywy (Ceglowski 2000: 93) 53.

Dotarcie do rzeczywistych mechanizmw kulturowego funkcjonowania wymaga rzeczywistych kontaktw, inne formy pozyskiwania informacji na temat spoecznego

Etnografowie ceni sobie i wrcz wymagaj prawa do prywatnoci. Jest to z pewnoci zrozumiae i, z punktu widzenia etnografa, bez wtpienia podane oraz dajce si broni. Kontakty seksualne stygmatyzuj autora, szczeglnie za autork. Mamy tworzy nauk, a nie pornografi (FIne 1993: 15). 53 Participant observation, joining in the experiences of others and then writing about it from an objective stance, is making way for the observation of participation. New ethnographers enter the lived experience of others and write from mutual perspective.
52

43

wiata to dziaanie, w wyniku ktrego badaczowi udaje si odkry () doskona harmoni [wiata], ktr sam ustanowi (Shutz 1984: 192).

3.3. Badacz sam ze sob

Badania terenowe, rzeczywiste uczestniczenie w yciu jakiej grupy czy spoecznoci s specyficznym dowiadczeniem. Nie kady wszak czuje potrzeb zostania antropologiem, nie kady marzy o zetkniciu z Obcym. Nie wszyscy te mog by antropologami, natomiast prawie kady antropolog paci wysok cen za dowiadczanie odmiennoci. Przebywanie w terenie to w duej czci zmaganie si z sob samym, swoimi ograniczeniami, uprzedzeniami, wczeniejszymi przesdzeniami, a proces ten bezpowrotnie zmienia tego, ktry go dowiadcza. Cz badaczy prowadzi podczas bada terenowych dzienniki, pamitniki, osobiste zapiski, ktre s czsto jedynym punktem odniesienia do tego, z czym antropolog si dobrowolnie rozsta (przynajmniej na jaki czas). Wgld w takie notatki daje pewne wyobraenie o specyfice tej niezwykej (przynajmniej dla mnie) praktyki, jak jest zanurzenie si w obc rzeczywisto. Najbardziej spektakularnym przykadem takiego wgldu byo niewtpliwie opublikowanie A Diary in the Strict Sense of the Term B. Malinowskiego w 1967 roku. Wstrzsn on antropologicznym wiatem 54 wywoujc burz skrajnych opinii, ale otworzy te drzwi polemikom dotyczcym natury bada terenowych i ukaza czynnik ludzki w metodach nauk spoecznych:
Skandal, jaki w niektrych rodowiskach wywoaa publikacja osobistego dziennika Malinowskiego, wiza si ze spojrzeniem, jakiego dostarcza on na temat mniej powcigliwego, wiadomego seksualnoci i rasy podmiotu/ciaa w terenie (Clifford 2004: 157).

Mona ten wstrzs rozpatrywa z rnych perspektyw, jedn z nich mwi: dla antropologii jest on [A Diary] tekstem przeomowym nie dlatego, e objawia rzeczywisto etnograficznego dowiadczenia, ale poniewa zmusza nas do borykania si ze zoonoci takich spotka, potyczek oraz do traktowania wszystkich tekstowych sprawozda, opartych na badaniach terenowych, jako stronniczych interpretacji (Clifford 2000: 111). Nie ma w tej pracy miejsca na rozwaania nad przyczynami i konsekwencjami tekstualizacji antropologii, wic nie rozwin tego wtku, powiem jedynie, e w moim mniemaniu A Diary to przede wszystkim zapis myli i przey jednostki, ktra nie bya przygotowana na to, co j spotkao.
54

44

Z czasem okazao si, e zapiski Malinowskiego uruchomiy szereg powanych analiz metodyki bada w antropologii, ktre w konsekwencji uatwiy gbsze rozumienie procesw konstytuujcych badania terenowe 55. Pobyt w terenie miewa tragiczne skutki: antropolodzy zapadaj na tropikalne choroby, czsto nieuleczalne (kiedy koczyo si to mierci, teraz ze wzgldu na rozwj medycyny raczej jedynie pogorszeniem oglnego stanu zdrowia), niekiedy nawet popadaj w obd, gdy ciar obcoci jest dla nich nie do udwignicia. Osamotnienie, izolacja, brak biecego odniesienia do normalnoci moe mie szeroko zakrojone skutki: niektrzy bardzo le znosz dekonstrukcj swojego ja 56. Teren zmienia dowiadczajcego go, chociaby przez to, e zrozumienie Innego daje inne rozumienie siebie. Czasami zmiana jest tak gboka, e antropolog nie moe si ju zdystansowa si do swoich przey i nie jest w stanie tworzy naukowych tekstw w kontekcie terenu, zanurzenie w Obco pozwala mu jedynie na pamitnikarstwo oparte na tym dowiadczeniu 57. Przebywanie w obcym otoczeniu zwraca uwag na to, jak du cz naszego ja okrelaj kulturowe nawyki, zwyczajowe zachowania, praxis determinujca w pokanym stopniu nasze stany emocjonalne i nastroje, ktre wpywaj na poznawcz skuteczno, a z drugiej strony jasno ukazuj istot kultury macierzystej antropologa w opozycji do dowiadczanej obcej rzeczywistoci kulturowej. Nie bez powodu B. Malinowski czsto zapisywa w swoim dzienniku, e tskni za cywilizacj (zob. Malinowski 2002: 515; 520) i nie moe znie tubylcw 58: Obco jest niezwykle mczca. Jednak tylko taka forma poznania pozwala na odkrycie mechanizmu funkcjonowania kultury (zob. Ceglowski 2000: 89; 93). Nie moe wic dziwi, e w synnym Dzienniku znajduj si takie fragmenty:
Opinie na temat A Diary ewoluoway w miar rozwoju dyskursu metodycznego, i tak np. Clifford Geertz w recenzji zaraz po wydaniu tej publikacji pisa o hipochondrycznym narcyzmie Malinowskiego, a po dwudziestu latach jego opini byo: jeli prbuje si zrealizowa podejcie do etnografii oparte na totalnym zanurzeniu, to trzeba zanurzy si w czym znacznie obszerniejszym ni ycie tubylcw. To krajobraz. Izolacja. Lokalna spoeczno Europejczykw. Pami o domu i tym, co si pozostawio. Poczuci powoania oraz tego, dokd si zmierza. I to, co najbardziej wstrzsajce, kapryno wasnych pasji, sabo wasnej konstrukcji psychicznej oraz wczgostwo i niesubordynacja wasnych myli: owa mroczna rzecz, wasne ja. Nie idzie o to, by sta si tubylcem []. To problem prowadzenia wielopostaciowego ycia: eglowania jednoczenie po wielu morzach (cyt. za: Kubica 2002: 29). 56 Mam na myli wszystkie te procesy, ktre podczas bycia w terenie ukazuj wiadomemu (!) antropologowi wszystko to, co skada si na jego kulturow konstrukcj. 57 Spostrzeenie to jest wynikiem jednej z rozmw przeprowadzonych przeze mnie z antropologiempraktykiem. 58 Do tego stopnia ma ich dosy, e w jego zapiskach pojawiaj si stwierdzenia takie jak to: wizje ycia krajowcw jako co absolutnie nieinteresujcego, nieistotnego. Co co jest tak dalekie jak ycie psa (Malinowski 2002: 526).
55

45

roda 5 [XII]. Cay dzie czuj si b. podle i czytam powiecida. Ani nie pakuj, ani mnie nie interesuj krajowcy; nawet z Billem nie mam ochoty gada wieczorem. Nie id nigdzie do wiosek. Czytam. (Malinowski 2002: 500).

Antropolog to nie tylko sfrustrowany i zmczony umys, to take ciao 59, ktre stawia opr w nowych, nieznanych, czasami ekstremalnych warunkach i reaguje na wszelki doznawany stres, co zwrotnie wpywa (najczciej negatywnie) na funkcjonowanie jego waciciela. ywno, klimat, woda s Inne nie tylko w tropikach. Te wszystkie czynniki maj znaczenie, tylko najczciej nie znajduj odbicia w pniejszych antropologicznych refleksjach: nurt autoetnografii straci ju na znaczeniu, zreszt sam w sobie nie wnis wiele poytku w popraw antropologicznego rozumienia 60. Przeywane stany dyskomfortu maj odbicie w snach i marzeniach badacza (Kracke 1987: 71) nice si szarlotki i truskawki nie s zjawiskiem wyjtkowym, a pragnienie wyspania si na wasnym ku stanowi wyran cz myli antropologa odcitego od swojskoci. Jak w codziennym funkcjonowaniu, tak i podczas kontaktu z Innoci badacz dowiadcza wpywu emocji na swoje bycie, nie jest neutralnym elementem otoczenia, ocenia otaczajc go rzeczywisto (bo taka jest spoeczna natura czowieka), a te oceny wpywaj na jego nastawienie i tym samym na podejmowane dziaania. Trudno sobie wyobrazi, e antropolog badajcy na przykad czonkw Ku Klux Klanu zachowuje podczas kontaktw z nimi neutralno i yczliwo oraz e nie ma swojego zdania w kwestii ich ideologii i zachowa (zob. Fine 1993: 5); bdne jest przewiadczenie, e zwyczajne, ludzkie preferencje antropologa nie maj wpywu na to, co napisze w kocowym opracowaniu danych z terenu. Uwalnianie si od wczeniej powzitych przesdze i uprzedze, tkwicych gboko w strukturze charakteru antropologa (ktry

Kartezjaski dualizm jest jednym z tych fundamentw zachodniej kultury, ktre przeszkadzaj mi najmocniej, jednak wyeliminowanie go (tj. zmiana spojrzenia) z rozwaa nad kultur jest zgoa niemoliwe, przynajmniej na razie (niestety), bo zajmuje panujc pozycj w humanistycznych rozwaaniach. 60 Jeden z radykalnych krytykw postmodernistycznego pisarstwa formuuje ironiczny komentarz do nadmiernego subiektywizmu, czy wrcz solipsyzmu prac z krgu autoetnografii: Romantycy stworzyli poezj; postmodernici take pielgnuj swj subiektywizm, tylko e odrzucani przez nich formalnej dyscypliny, dawanie wyrazu gbokim, wewntrznym niepokojom dokonuje si w formie akademickiej prozy, przeznaczonej od publikacji w uczonych periodykach, jest sposobem na zapewnienie sobie kariery przez wywarcie wraenia na stosownych komitetach. Sturm und Drang i Zwyczajna Profesura mogyby rwnie dobrze by hasem postmodernistw (Gellner 1997: 41). Dodam jeszcze, e polska etnografia praktycznie w ogle nie ma dowiadcze z zakresu autoetnografii ze wzgldu na bardzo ma ilo antropologw prowadzcych badania terenowe (zob. Kaniowska 1995: 288-289), co dodatkowo utrudnia mi wnioskowanie w tym obszarze.
59

46

jest przede wszystkim czowiekiem dowiadczajcym Innoci) jest mozolnym i trudnym procesem, i podczas pobytu w terenie, i pniej, przy opracowywaniu zebranych materiaw; jednake nie oznacza to, e antropolog nie jest w stanie pozna Obcego, po prostu wymaga to wysiku, ktry dokonuje si w procesie trwajcym cay czas od wybrania przedmiotu bada a do ostatecznego rozstania si z badan rzeczywistoci. Udajc si w teren, antropolog wyposaony jest w specyficzne umiejtnoci, indywidualne cechy, sposoby reagowania, intelektualne nawyki i kulturowe uwarunkowania to wszystko wpywa na terenowe dowiadczenia. Nie mona si na nie nigdy przygotowa, choby w minimalnym stopniu, gdy waciwoci zanurzenia w Obco jest jego nieprzewidywalno i nieokrelono. Dlatego jest pewna doza racji w stwierdzeniach odnoszcych si do pracy w terenie jako do prby charakteru czy wytrzymaoci: bycie antropologiem to skomplikowany rodzaj osobistej tosamoci 61.

Przesanie istoty zanczenia bada terenowych dla antropologw dobrze oddaje krtka fraza zaczerpnita z beletrystyki: Pozbywamy si zudze jak owoc upinki, a owocem jest dowiadczenie (Gerard de Nerval Sylwia, cyt. za: Eco 2007: 21). To, co antropologowie robi z tym dowiadczeniem jest osobn kwesti.
61

47

ZAKOCZENIE

Pierwszym wtkiem, jaki chciaabym poruszy w podsumowaniu jest to, e niniejsza praca bynajmniej nie stanowi wyczerpujcego opracowania zagadnie metodyki antropologicznych bada terenowych, jest raczej zbiorem sugestii, ktre mog by zacztkiem dyskusji (na naszym polskim, lokalnym poziomie) o wyznacznikach i strategiach postpowania w terenie. W antropologii amerykaskiej i zachodnioeuropejskiej refleksje na ten temat s wyranie obecne w akademickim dyskursie, powstao i nadal powstaje wiele prac powiconych wycznie problematyce przeprowadzania bada terenowych (zob. Handwerker 2006), krytyczne rozpatrujcych jej elementy i analizujcych bycie w terenie z punktu widzenia badacza-praktyka. Warto tych prac jest z pewnoci rna (nie miaam moliwoci dostpu do wikszoci z nich, gdy najczciej nie maj polskich wyda, co jest jedn z przyczyn niekompletnoci przedkadanej pracy), ale wiadcz one o niesabncej chci ulepszania jakoci antropologicznego opisywania wiata, co przydaoby si i nam, jeli chcemy by czci spoecznoci naukowcw. Praca ta byaby z pewnoci bardziej wartociowa, gdyby zawieraa wnioski wasne na temat bycia w terenie, jednak nie jest to na razie moliwe, std dua ilo cytowanych wypowiedzi praktykujcych antropologw. Poruszane zagadnienia s przede wszystkim moim arbitralnym wyborem interesujcych kwestii, ktre niektrym mog si wyda niezbyt istotne. Dowiadczenie terenowe to tylko wstpna, cho najbardziej podstawowa cz pracy antropologa: pozostaje jeszcze kwestia przedstawienia go w formie pisemnej, a take kontekst instytucjonalny gromadzenia wiedzy naukowej w dzisiejszym wiecie. Przeoenie dowiadczenia na tekst naukowy moe mie rne oblicze, od hermetycznych prac naszpikowanych abstrakcyjn terminologi, praktycznie niezrozumiaych dla nikogo poza cisym gronem specjalistw zajmujcych si danym zagadnieniem, po prace napisane tak dobrze, e nie wana jest ich zawarto, bo urzekaj czytelnika stylem

48

pisania. Ale tego mona nauczy przyszych antropologw, w odrnieniu od niuansw przeprowadzania bada (Fine 1993: 18). Natomiast kontekst instytucjonalny bada (finansowanie itp.) i zaleno badacza od rodowiska naukowego (ktre ma niepisany, acz potny wpyw na powstajce prace naukowe) w duej mierze ksztatuje obraz wiedzy naukowej 62. Antropologia ze wzgldu na swj przedmiot bada powinna by dyscyplin otwart, jednak nieusuwalne ograniczenia wpisane w funkcjonowanie nauki podcinaj jej skrzyda. Kolejn spraw jest zagadnienie wzorcowego charakteru metody jako przedmiotu analizy w tej pracy i tego, na ile rzeczywisto modyfikuje moliwo wprowadzenia jej w ycie:
Obserwacja uczestniczca zmusza stosujcych j, by dowiadczali zarwno na poziomie cielesnym, jak i intelektualnym, pynnoci tumaczenia. Wymaga mudnego uczenia si jzyka, w pewnym stopniu bezporedniego zaangaowania i rozmw, a czsto wprowadza zaburzenia w osobiste i kulturowe oczekiwania. Istnieje oczywicie mit bada terenowych. Faktyczne dowiadczenie, skazane na nieprzewidziane wypadki, rzadko siga ideau; lecz jako rodek czerpania wiedzy z intensywnego, intersubiektywnego zaangaowania uprawianie etnografii zachowuje swj wzorcowy charakter (Clifford 2000: 31-32).

Warte zastanowienia jest pytanie o to, czy moliwa jest rewizja bazy antropologicznego dowiadczenia (obserwacji) i modyfikacja metody (oraz sposobu przekazywania wiedzy zgromadzonej za jej pomoc) w taki sposb, aby bya bardziej adekwatna do wielozmysowej i wielopoziomowej rzeczywistoci dowiadczenia kulturowego. Nieodparcie nasuwajcy si wniosek jest taki, e metoda bada terenowych jako rzeczywisty sposb badania Innego to procedura naznaczona jednostkowoci, subiektywnoci i sytuacyjnoci, ale nie dyskwalifikuje jej to jako rda wiedzy o czowieku, wrcz przeciwnie: w moim mniemaniu podnosi j to do rangi adekwatnego sposobu poznania. Scjentyzm nie jest jedyn suszn drog do celu, jakim jest wyjanianie. Prby sformalizowania tego, co antropolog robi w terenie poprzez stworzenie zastawu
Bardziej krytyczna i analityczna refleksyjno powinna zobowiza antropologi do zwrcenia spojrzenia w kierunku szerszego kontekstu, w ktrym praktyki badawcze s przeprowadzane, wczajc w to instytucjonalne otoczenie, w jakim antropologia si mieci (w szczeglnoci warunki egzystencji w ramach systemu uniwersyteckiego). To oznacza wzicie pod rozwag bardziej refleksyjych pyta, takich jak: kto finansuje badania? i jaki jest wpyw polityki rzdu, strategii finansowych komisji, wymaga wydawcw, komercyjnych ogranicze i innych instytucji ksztatujcych akademickie i intelektualne ycie? (Shore 1993: 45).
62

49

regu i wytycznych prowadzenia bada s zbdnym wysikiem, gdy dowiadczenie pokazuje w kadym przypadku, e nie mona go okiezna; mona jedynie prbowa zrozumie to, co ze sob niesie:
W jaki sposb metoda radzi sobie z godzinami czekania, z niezdarnoci i nietaktami popenianymi z powodu zamieszania lub braku wyczucia czasu? Gdzie umieszcza ona frustracje spowodowane brakiem pewnoci siebie, a gdzie zadowolenie pynce z bezcelowych pogawdek i serdecznoci? Czsto to wszystko jest wymazane jako ludzka strona naszej naukowej aktywnoci (Fabian 1983: 108) 63.

Element ludzki w badaniach terenowych to konstytutywny skadnik dowiadczenia antropologa i jako taki musi by obecny w metodycznych rozwaaniach, procesie antropologicznego pisania oraz w ksztaceniu adeptw antropologii, gdy w przeciwnym razie utracona zostaje podstawowa motywacja tej dyscypliny jak jest docieranie do znaczenia ludzkiego zachowania oraz jej warto polegajca na docenianiu wyjtkowoci czowieka.

How does method deal with the hours of waiting, with maladroitness and gaffes due to confusion or bad timing? Where does it put the frustrations caused by diffidence and intransingence, where the joys of purposeless chatter and conviviality? Often all this is written off as the human side of our scientific activity.

63

50

BIBLIOGRAFIA

1.

Beatty A. 1999, On Ethnographic Experience: Formative and Informative (Nias, Indonesia), w: Being There. Fieldwork in Anthropology, C. W. Watson (red.), Londyn Sterling, Wirginia: Pluto Press, ss. 74-97.

2.

Bleek W. 1987, Lying Informants: A Fieldwork Experience from Ghana, Population and Development Review, vol. 13, nr 2, ss. 314-322.

3.

Bloch M. 1992, What goes without saying. The conceptualization of Zafomaniry society, w: Conceptualizing society, A. Kuper (red.), London - New York: Routledge, ss.127-146.

4.

Boas F. 1920, The Methods of Ethnology, American Anthropologist, vol. 22, nr 4, ss. 311-321. Boczkowski A. 2000, Obserwacja, w: Encyklopedia Socjologii t. 3, Z. Bokszaski i in. (red.), Warszawa: Oficyna Naukowa, ss. 9-15. Ceglowski D. 2000, Research as Relationship, Qualitative Inquiry, vol. 6, nr 1, ss. 88-103. Chwieduk A. 2006, Alzatczycy. Dylematy tosamoci, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Clifford J. 2000, Kopoty z kultur, Warszawa: Wydawnictwo KR. Clifford J. 2004, Praktyki przestrzenne: badania terenowe, podre i praktyki dyscyplinujce w antropologii, w: Badanie kultury. Kontynuacje, M. Kempny, E. Nowicka (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ss. 137-179.

5.

6.

7.

8. 9.

10.

Clifford J., Marcus G. E. (red.) 1986, Writing culture. The Poetics and Politics of Ethnography, Berkeley Los Angeles London: University of California Press.

11.

Denzin N.K. 1996, The Facts and Fictions of Qualitative Inquiry, Qaulitative Inquiry, vol. 2, nr 2, ss. 230-241. Eco U. 2007, Sze przechadzek po lesie fikcji, Krakw: Wydawnictwo Znak. Ellingson L. L. 1998, Then You Know How I Feel: Empathy, Identification and Reflexivity in Fieldwork, Qualitative Inquiry, vol. 4, nr 4, ss. 492-513.

12. 13.

51

14.

Fabian J. 2002, Time and the Other: how anthropology makes its object, New York: Columbia University Press. Filip M. 2007, Midzy Wilkami. Walki o dominacj w terenie, referat wygoszony podczas Pierwszej Poznaskiej Midzyuczelnianej Konferencji Teren w cisym znaczeniu tego sowa. Przegld dziaalnoci badawczej studentw antropologii kulturowej, Pozna 18-19 maja 2007.

15.

16.

Fine G. A. 1993, Ten Lies of Ethnography, Journal of Contemporary Ethnography, vol. 22, nr 3, ss. 267-295 (elektroniczna kopia dokumentu dostpna w bazie danych Lund Universitets Bibliotek pod adresem: http://elin.lub.lu.se.ludwig.lub.lu.se/cgibin/linker/ebsco_local?9312093572 nie posiada numeracji stron; korzystam z wydruku, numeracja wasna: ss. 1-25). Gellner E. 1997, Postmodernizm, rozum i religia, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy. Gray J. A. 1999, Lk, w: Sownik poj wspczesnych, A. Bullock, O. Stallybrass, S. Trombley (red.), Katowice: Wydawnictwo Ksinica, s. 306. Grimshaw A. 1999, Badania terenowe, w: Sownik poj wspczesnych, A. Bullock, O. Stallybrass, S. Trombley (red.), Katowice: Wydawnictwo Ksinica, ss. 43-44. Gupta A., Ferguson J. 2004, Poza kultur: przestrze, tosamo i polityka rnicy, w: Badanie kultury. Kontynuacje, M. Kempny, E. Nowicka (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ss. 267-283. Hammersley M., Atkinson P. 2000, Metody bada terenowych, Pozna: Zysk i S-ka. Handwerker P. W. 2006, The Evolution of Ethnographic Research Methods: Curiosities and Contradictions in the Qualitative Research Literature, Reviews in Anthropology, vol. 35, nr 1, ss.105-118. Kaniowska K. 1995, Czy trudno dzi by antropologiem, Lud t. 78, ss. 279-291. Kopczyska-Jaworska B. 1971, Metodyka etnograficznych bada terenowych, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwa Naukowe. Kracke W. 1987, Encounter With Other Cultures: Psychological and

17.

18.

19.

20.

21. 22.

23. 24.

25.

Epistemological Aspects, Etos, vol. 15, nr 1, ss. 58-81. 26. Kubica G. 2002, Wstp, w: B. Malinowski, Dziennik w cisym znaczeniu tego wyrazu, G. Kubica (oprac.), Krakw: Wydawnictwo Literackie, ss. 5-36. 27. Lutkehaus N.C. 1989, The use of another ethnographers field-notes: Camilla Wedgwoods Manam Island research, Anthropology Today, vol. 5, nr 6, ss. 9-12.

52

28.

Lutyska K. 2002, Wywiad socjologiczny, w: Encyklopedia Socjologii t. 4, Z. Bokszaski i in. (red.), Warszawa: Oficyna Naukowa, ss. 399-404. Malinowski B. 2002, Dziennik w cisym znaczeniu tego wyrazu, G. Kubica (oprac.), Krakw: Wydawnictwo Literackie. Paluch A. 1987, Metoda funkcjonalna, w: Sownik etnologiczny. Terminy oglne, Staszczak Z. (red.), Warszawa Pozna: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 233-236.

29.

30.

31.

Posern-Zieliski A. 1995, Etnologia i antropologia kulturowa w formalnej i rzeczywistej strukturze nauki, w: Etnologia polska midzy ludoznawstwem a antropologi, A. Posern-Zieliski (red.), Pozna: Wydawnictwo Drawa, ss. 21-36.

32.

Posern-Zieliski A. 2005, Etnologia, w: Encyklopedia Socjologii. Suplement, Z. Bokszaski i in. (red.), Warszawa: Oficyna Naukowa, ss. 66-71. Rabinow P. 1977, Reflections on Fieldwork in Morocco, Berkley-Los AngelesLondon: University of California Press. Schutz A. 1984, Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego dziaania, w: Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii wspczesnej, E. Mokrzycki (wyb.), Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy, ss. 137-192.

33.

34.

35.

Shaffir W. 1999, Doing Ethnography: Reflections on Finding Your Way, Journal of Contemporary Ethnography, vol. 28, nr 6, ss. 676-686.

36.

Shore C. 1999, Fictions of Fieldwork: Depicting the Self in Ethnographic Writing (Italy), w: Being There. Fieldwork in Anthropology, C. W. Watson (red.), Londyn Sterling, Wirginia: Pluto Press, ss. 25-48.

37.

Sokolewicz Z. 1981, Metoda funkcjonalizmu klasycznego, w: Metody etnologii, cz. 1, E. Z. Szulc (red.), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, ss. 87104. Stallybrass O. 1999, Szok kulturowy, w: Sownik poj wspczesnych, A. Bullock, O. Stallybrass, S. Trombley (red.), Katowice: Wydawnictwo Ksinica, s. 612. Staszczak Z. (red.) 1987, Sownik etnologiczny. Terminy oglne, Warszawa Pozna: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Staszczak Z. 1987, Szok kulturowy, w: Sownik etnologiczny. Terminy oglne, Z. Staszczak (red.), Warszawa Pozna: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 343. Wilson S. M., Peterson L. C. 2002, The Anthropology of Online Communities, Annual Review of Anthropology, vol. 31, ss. 449-467.

38.

39.

40.

41.

53