JERZY WERNER

PODSTAWY TECHNOLOGII

Wydanie sme poprawione

PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWAKRAKW 1989

Wydanie I "Podrczna technologia dla artystw plastykw 1957, PWN Wydanie II Podrczna technologia dla artystw plastykw 1959, PWN Wydanie III Podrczna technologia dla artystw plastykw 1960, PWN Wydanie IV Podstawy technologii malarstwa i grafiki 1974, PWN Wydanie V Podstawy technologii malarstwa i grafiki 1978, PWN Wydanie VI Podstawy technologii malarstwa i grafiki 1981, PWN Wydanie VII ' Podstawy technologii malarstwa i grafiki 1985, PWN

Skrypt dla studentw wyszych szk artystycznych

Janusz Radko Korektor ta Budkowa

Copyright by Pastwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa Krakw 1989

ISBN 83-01-09550-4

SPIS TRECI

WSTP ZJAWISKA BARWNE SUBSTANCJE BARWNE ..... ...........

13
16

Podzia barwide .
W MALARSTWIE

.......
..................

16
18

OGLNA CHARAKTERYSTYKA PIGMENTW NAJCZCIEJ UYWANYCH

Pigmenty Pigmenty Pigmenty Pigmenty Pigmenty Pigmenty Pigmenty

biae ................. i barwniki te . . . ..... ...... i barwniki czerwone ............. i barwniki niebieskie ....... ..... zielone ................. i barwniki brunatne ............. czarne ............ . . .
..........

18 21 24 26 28 29 30
31

NAJPROSTSZE SPOSOBY BADANIA PIGMENTW

Badanie miakoci pigmentw . . . . ........ . Wydajno pigmentw ............... Badanie intensywnoci pigmentw (natenie barwy) ...... Badanie kryjcych wasnoci pigmentw ...... . . . . Badanie pigmentw na wasnoci laserunkowe ....... . Wykrywanie w pigmencie aniliny i badanie odpornoci na wiato . . Badanie odpornoci na alkalia ........... . Badanie odpornoci pigmentu na dziaanie siarkowodoru ..... Zmiany zachodzce przy mieszaniu pigmentw ....... .
WASNOCI PIGMENTW PODOBRAZIE I PRZYBORY MALARSKIE ................ ............

31 31 33 33 33 34 34 35 35
36 50

Drewno ................... Sklejki .......... > Pyty pilniowe ................. Ptno malarskie ................. Metale jako podobrazie w malarstwie .......

......... . . . *

50 52 52 53 54

Krosna . Nibyrama Gwodzie Paleta Pdzle

ZAPRAWY, WERNIKSY, FIKSATYWY

55 56 56 57 58
61

Zaprawa malarska Szpachlwka Werniksy do obrazw Fiksatywy (utrwalacze) Werniks spirytusowy

MATERIAY RYSUNKOWE . . . .

> .

61 66 66 68 68
69

Rysunek Rysunek Rysunek Rysunek Rysunek

owkiem srebrnym owkiem wglem pastelami tuszem

69 69 70 71 73
75

TECHNIKI MALARSTWA SZTALUGOWEGO

Akwarela Gwasz Tempera Malarstwo miniaturowe Enkaustyka (farby woskowe) Technika malowania ikon Malowanie na szkle Malarstwo olejne Pastele olejne Tworzywa sztuczne w malarstwie Farby akrylowe Gwasze akrylowe Niektre materiay malarskie produkcji Rowneya (angielskie) i Talensa (holenderskie)
TECHNIKI MALARSTWA DEKORACYJNEGO (CIENNEGO)

75 78 79 83 85 86 88 89 93 94 96 97 98
102

Przygotowanie tynku pod malowido dekoracyjne (usuwanie starych farb) 102 Technika klejowa 105 Technika temperowa .' 106 Kazeina i tempera kazeinowa 107 Technika wapienna i wapiennokazeinowa . . . 108 Technika fresco secco 109 Technika al fresco (buon fresco) 109 Technika sgraffito . 110 Technika stereochromowa (mineralna) 111 Technika olejnowoskowa 112 Technika lakierowa .112 Farby akrylowe do malarstwa ciennego 113 Technika emulsyjna 113 Techniki pozotnicze 114

PRZEGLD TECHNIK GRAFICZNYCH

117

1. Druk wypuky Drukarstwo czcionkowe Drzeworyt Linoryt Gipsoryt Tworzywa sztuczne w grafice Techniki fotoreprodukcyjne wypuke Cynkotypia kreskowa Cynkotypia siatkowa Fleksografia 2. Druk wklsy Przygotowanie pytek metalowych Przenoszenie rysunku na pyt Miedzioryt Miedzioryt punktowany Staloryt Suchoryt Pigment Mezzotinta \ Ceratoryt Kolograf Akwaforta Mikka akwaforta Akwatinta Sposb kredkowy Odprysk Fluoroforta Intaglio Druk wklsy kolorowy Wykonywanie odbitek Techniki fotoreprodukcyjne wklse Heliograwiura Rotograwiura 3. Druk paski Litografia, cynkografia i algrafia 4. Techniki graficzne odrbne Monotypia Yerrografia Cliche Yerre Odbitki na ciecie Homeografia Swiatodruk Kserografia Sitodruk Odtwarzanie form graficznych

.'

118 118 119 123 123 123 124 124 124 125 126 126 126 127 128 129 1% 130 130 131 131 131 132 132 133 133 134 134 134 135 136 136 137 138 138 140 140 141 141 142 142 142 143 143 144
145

MATERIAY PODSTAWOWE DO SPORZDZANIA FORM GRAFICZNYCH ORAZ MATERIAY POMOCNICZE

Drewno Linoleum

145 146

Mied Mosidz Cynk Aluminium Szko Kamie litograficzny Tworzywa sztuczne rebrzanka Filc . . .
FABBY GRAFICZNE (DRUKARSKIE) BAP1KR ODNAWIANIE STARYCH DRUKW

14T 148 1 149 149 149 250 151 152

. 1 5 3 157 164

JRZEFISY I RECEPTY NA PRZYRZDZANIE MATERIAW 'STOSOWANYCH GRAFICE

168

Tusz litograficzny 168 Kredki litograficzne 169 Werniks litograficzny 170 Tynktura do wzmacniania i zmywania rysunkw litograficznych . . . 170 Papiery przedrukowe 171 Preparaty do druku paskiego 172 Preparat do trawienia kamieni litograficznych . . . . . . . 172 Preparaty do trawienia blach cynkowych (offsetowych) . . . . 173 Preparat do trawienia pyt aluminiowych 173 Preparaty odkwaszajce (uczulajce) pyty cynkowe i aluminiowe . . 173 Papier pigmentowy 173 Werniks akwafortowy 174 Werniks akwafortowy mikki * . . . . 175 Werniks do nakadania wakiem 175 Atrament odpryskowy 176 Farby do miedziorytu 176 Lakier kwasoodporny 176 Wgiel do polerowania pytek metalowych i wgdel do rysowania . . 177 Waki z masy elatynowej 177 Kopcido (kope) 179 Wyrb sadzy 179 Klejenie papieru . 180 Odklejane papieru 180 Barwienie papieru 180 Papiery klajstrowe 181 Emulsja do przenoszenia rysunku na klocek drzeworytniczy . . . . 181 Emulsja wiatoczua uywana w chemigrafii 182 Emulsja wiatoczua uywana w chemigrafii, offsecie i litografii . . . 183 Emulsje wiatoczue do druku paskiego 184 Emulsja wiatoczua do druku sitowego wg K. F. Ehlersa 185 Emulsja wiatoczua do fotoszablonow 185 Odwarstwienie siablonu elatynowego 186

MATERIA? I CHEMIKALIA NAJCZCIEJ UYWANE W MALABSTWIS I OBAFICB

187

Oleje i pokosty Sykatywy Olejki lotne (eteryczne) ywice . . . . . . . . . . Balsamy Tuszcze zwierzce Woski Asfalt Spoiwa organiczne (kleje rolinne, zwierzce i syntetyczne) Spoiwa nieorgamczne (pochodzenia mineralnego)
ilozgmszcz&lniki

187 191 1S1 162 194 185 195 19 198 201

203

rodki konserwujce spodwa Chemikalia organiczne i nieorganiczne Sole

SOWNICZEK. MALARSKI BIBLIOGRAFIA. .

203 203 208

209 212

WSTP

Zebrany jakby encyklopedycznie materia technologiczny w niniejszej pracy obejmuje w skrcie szeroki zakres niezbdnych i pomocniczych wiadomoci do uytku studentw i uczniw szk artystycznych, z ktrymi artysta malarz, grafik oraz wykonawca artystyczny w swej pracy zawodowej ma styczno. W celu zorientowania czytelnika w technikach malarskich i graficznych podaj krtki ich opis i charakterystk. Poniewa praca artysty plastyka niejednokrotnie wie si z problemami malarstwa ciennego, cz pracy obejmuje niezbdne wiadomoci z zakresu technik malarstwa dekoracyjnego. Niektre poruszone zagadnienia technologiczne mog by rnie ujte. Kady artysta plastyk ma swoje, ju wyprbowane metody pracy, w wielu przypadkach unowoczenione s kontynuacj dowiadcze technologicznych dawnych mistrzw malarstwa i grafiki. Ksika podaje czciowo innowacje techniczne i technologiczne, lecz uwzgldnia rwnie niektre tradycyjne, jeszcze aktualne dzisiaj przepisy dotyczce wykonywania malowide i grafiki. Trwajce jeszcze w naszym kraju braki i trudnoci w nabywaniu odpowiednich materiaw malarskich i graficznych zmuszaj nieraz do wykonywania materiaw we wasnym zakresie w oparciu o przystpne recepty. Stan ten w sposb praktyczny uwzgldnia niniejsza praca. W zwizku z szybkim rozwojem technik i zastosowaniem nowych materiaw za lat kilka nastpi konieczno wprowadzenia uzupenie. Wiadomoci do niniejszej pracy zaczerpnem ze rde przytoczonych w bibliografii oraz oparem si na wasnych dowiadczeniach zwizanych z wieloletni praktyk artystyczn i dowiadczaln. Autor

ZJAWISKA BARWNE

wiato dzienne, biae, jest mieszanin barwnych promieni w rwnowanych ilociach i idealnych warunkach. Jeli proporcje tych promieni ulegn zmianie, to ukazuje si nam wiato barwne/Promienie poszczeglnych barw s niewidoczne dla oka, gdy wskutek wietlnego (addytywnego) wymieszania tworz biae wiato dzienne. Promienie wietlne rozchodz si w powietrzu w postaci drga o falach nadzwyczaj krtkich, dlatego te s niewidzialne. Ich prdkoci rozchodzenia si w rnych orodkach materialnych, na przykad w powietrzu i wodzie, s niejednakowe. W powietrzu rozchodz si z szybkoci ok. 300 000 km/sek. Przechodzc z jednego orodka do drugiego, promie wietlny ulega zaamaniu, jeeli droga jego nie jest prostopada do paszczyzny odgraniczajcej te orodki. Ponadto wizka promieni wiata biaego rozszczepia si w nowym orodku na promienie skadowe biegnce pod rnymi ktami, tworzc wizk barwnych promieni. Gdy wizka wiata biaego padnie na pryzmat, zostanie przy przejciu przeze rozszczepiona na barwy skadowe i wtedy na ekranie umieszczonym za pryzmatem zobaczymy widmo zoone z barw tczowych, wrd ktrych wyrniamy trzy zasadnicze: niebiesk, t, czerwon oraz du gam ich odcieni. W cigu dnia wiato soneczne daje ca gam odcieni, przechodzc od czerwonego rano do niebieskiego w poudnie i znw wracajc do czerwieni wieczorem. wiata fioletowe i niebieskie (najkrtsze fale wietlne) ulegaj najatwiej rozproszeniu w niedostrzegalnych czsteczkach czystego powietrza. Dlatego te widzimy powietrze (niebo) otaczajce ziemi w kolorze niebieskim. W miejscach zacienionych, dokd nie docieraj promienie soneczne, rwnie widzimy barw niebiesk. Promienie te i czerwone ulegaj rozproszeniu w obecnoci wikszych czsteczek unoszcych si w powietrzu, a wic w parze wodnej, mgle, pyle itp. W porze porannej i wieczornej promienie te padaj skonie na ziemi i maj dusz drog do przebycia. Rozproszone promienie te i czerwone daj wraenie czerwonego nieba na horyzoncie.

14

Barwy tczowe uporzdkowane s wedug dugoci fal. Najdusze fale odpowiadaj barwie czerwonej, najkrtsze barwie fioletowej. Poszczeglne barwne promienie maj zatem swoj okrelon dugo fal. Wrd duej skali fal wietlnych widzialne barwy obejmuj zakres 700400 milimikronw dugoci (l milimikron = l milionowej czci milimetra). Barw rnych cia, na przykad farb, moemy wytumaczy tym, e promienie biaego wiata padajce na pigment s czciowo pochonite, natomiast reszta promieni zostaje odbita, wywoujc w naszych oczach wraenie pewnego okrelonego koloru. Cz promieni zostaje mniej lub wicej rozproszona, co ma wpywa na ywo koloru. Rozproszenie zaley od powierzchni cia, ktre mog by gadkie, poyskujce, matowe lub chropowate. Promienie barwne, wchodzce w skad wizki wietlnej, odbijaj si od powierzchni biaej prawie cakowicie; jest to przyczyn wywoywania wraenia wzrokowego barwy biaej. Czarna farba natomiast pochania padajce na wiato, dlatego ukazuje si nam w postaci czerni. Mieszanie farb odbywa si metod a d d y t y w n , tj. przez dodawanie, i metod s u b t r a k t y w n , tj. przez odejmowanie. Jeli na przykad, przy metodzie addytywnej, rzucimy na czarny ekran krg wiata czerwonego, zielonego i niebieskofiokowego, to zauwaymy, e tam, gdzie wszystkie farby si pokrywaj, otrzymamy cznie barw bia, a natomiast gdzie krgi barwne czciowo zachodz na siebie, uka si barwy wypadkowe. Dzielc krek biaego twardego kartonu na trzy pola (wycinki), a nastpnie wypeniajc je odpowiednio dobranymi kolorami zasadniczymi, zauwaymy, e przy szybkim obrocie krka umieszczonego w rodku na osi kolory zasadnicze w wietle odbitym bd si czyy na biel. W typografii spotykamy si z addytywn metod mieszania barw, na przykad reprodukcja kolorowa skada si z trjbarwnych, blisko siebie lecych punktw rastrowych. W caoci odnosimy wraenie barwnego obrazu, ktry powsta ze zmieszania addytywnego barwnych punktw. W procesie subtraktywnym dzieje si odwrotnie. Jeeli na biay ekran rzucimy krg wiata purpurowego, tego i niebieskiego, to zauwaymy, e w miejscu pokrycia si wszystkich barw otrzymamy barw zblion do czerni. Podobnie jeeli na biaym papierze namalujemy plam t, a nastpnie na t plam naniesiemy laserunkowe plam czerwon, ar potem niebiesk, to otrzymamy barw czarn. W tym wypadku nastpio pochonicie wszystkich barw wietlnych, gdy stopniowo zabralimy biaemu papierowi wszystkie jego barwy skadajce si na barw bia. Moemy poda jeszcze inny przykad. Jeeli trzy szybki szklane zabarwione kolorami zasadniczymi zoymy razem, to patrzc przez nie

15

na wiato dzienne zobaczymy czarn plam, a wic przy wietle przechodzcym barwy zasadnicze sumuj si na czer. W naturze przedmioty barwne pochaniaj (absorbuj) cz promieni widma sonecznego, odbijajc reszt. Odbita cz promieni decyduje 0 barwie danego przedmiotu (proces subtraktywny). W technikach reprodukcyjnych przy druku barwnym stosuje si trzy zasadnicze barwy. Przez nadrukowanie na siebie farb laserunkowych otrzymujemy inne barwy. Nadruk trzech barw zasadniczych daje w sumie rwnie czer. Aby wykona reprodukcj barwn sposobem fotograficznym, niezbdne s filtry do wycigw barwnych w kolorach dopeniajcych do barw zasadniczych, z ktrych skada si reprodukcja barwna. Barwy dopeniajce powstaj przy zmieszaniu dwch barw zasadniczych (w rwnowanych ilociach), odmiennych od barw pokrywajcych przedmiot, ktry si fotografuje. S to: czerwona do niebieskiej, zielona do purpurowej i niebieskofiokowa do tej. Tak wic dziki pomocy filtrw w barwach dopeniajcych istnieje moliwo oddzielenia pojedynczych zasadniczych barw. Z przytoczonych przykadw wynika, e mieszanina barw zasadniczych widma sonecznego daje zawsze barw bia, mieszanina za barw zasadniczych otrzymanych z farb daje zawsze barw czarn. Inaczej mona powiedzie, e wiato o addytywnych barwach zasadniczych: rdebieskofiokowej, zielonej i czerwonej daje w sumie wiato biae. Subtraktywne barwy zasadnicze niebieska, ta i purpurowa dadz po zmieszaniu czer. Widzimy, e pojcia barw wietlnych i barw cia zabarwionych farbami musz by odrnione. Zjawiska te s wykorzystywane szeroko przede wszystkim w malarstwie, w technikach fotoreprodukcyjnych 1 fotografii barwnej.

SUBSTANCJE BARWNE
PODZIA BARWIDE Barwidla s to substancje barwne nadajce barw otoczeniu. Rni si one swymi waciwociami. Pierwsze, zwane pigmentami, posiadaj zdolno nierozpuszczania si w wodzie i rodkach wicych, tworz zawiesin. Mog one nalee do zwizkw nieorganicznych (mineralne) i organicznych. Wiele z nich ma budow krystaliczn. Barwida rozpuszczalne w wodzie, w spoiwach i innych rozpuszczalnikach nazywaj si barwnikami, za barwida nierozpuszczalne otrzymywane w drodze syntezy chemicznej z barwnikw nosz nazw lakw barwnych. W redniowieczu lacca" oznaczao nierozpuszczalny osad, ktry tworzy si podczas przeksztacania barwnika w zwizek nieropuszczalny przez osadzenie go na okrelonym biaym pigmencie. Pigmenty nieorganiczne ziemne (kopalne) nie znajduj dzisiaj wikszego zastosowania do wyrobu farb malarskich i graficznych, poniewa maj grube ziarno, ma intensywno barwy oraz sabe waciwoci drukowe. Pigmenty wydobyte z ziemi podlegaj przerbkom, t j. mieleniu, przesiewaniu, pawieniu, suszeniu oraz wypalaniu, podczas ktrego np. ugry, umbry, sieny zmieniaj barw. Odznaczaj si one ogln trwaoci, s odporne na dziaanie wiata i wpywy atmosferyczne. Pigmenty nieorganiczne sztuczne otrzymuje si w drodze syntezy chemicznej przez strcanie osadw (tlenki metali). Maj szerokie zastosowanie w malarstwie, charakteryzuj je ywe barwy i wiatotrwao. Na og s pigmentami kryjcymi, wskutek czego nie znajduj zastosowania w niektrych technikach graficznych do druku wielobarwnego. Posiadaj dosy .grube ziarno. x Wikszo pigmentw mineralnych zaczto zastpowa pigmentami organicznymi i lakami barwnymi, ktre odznaczaj si yw barw, drobniejszym ziarnem, laserunkowoci. Pigmenty organiczne dziel si na azowe, nitrowe, nitrozowe, kadziowe i ftalocjaninowe. Wikszo znanych obecnie pigmentw organicznych otrzymuje si w drodze syntezy chemicznej produktw wyjciowych powstaych przy suchej destylacji wgla kamiennego, jak: benzen, toluen, ksylen, fenol, brezol, naftalen antracen. Z wymienionych zwizkw organicznych otrzymuje si pprodukty takie jak: anilina, para-

17
yiitroanilina oraz naftol. Zwizki te su do otrzymania bardziej zoonych pod wzgldem chemicznym pigmentw czy te im pokrewnych barwnikw organicznych. Na og pigmenty organiczne maj ywsze barwy od pigmentw nieorganicznych. Biorc pod uwag budow chemiczn barwnikw organicznych i wynikajc z niej technik przerobu dzielimy je na: zasadowe, kwasowe, zasadowo-kwasowe, zaprawowe i tuszczowe. W zalenoci od cieczy w jakiej si rozpuszczaj barwniki dzielimy je na wodne, spirytusowe i tuszczowe. Barwniki rozpuszczalne w spirytusie znajduj zastosowanie w drukarstwie w tzw. druku anilinowym (gumowym). Niektre barwniki uywane s do produkcji farb tekstylnych. Proces strcania barwnikw na bezbarwnych substratach nazywa si lakowaniem (pigmentowaniem). Uyte do tego celu barwniki barwnikami lokowymi, a powstae pigmenty akami barwnymi, Najtrwalsze laki barwne otrzymuje si z barwnikw zasadowych na podou z kwasu fosforowowolframowego i fosforowomolibdenowego .s to tzw. fanale. Barwniki kwasowe przeprowadzone w nierozpuszczalne sole wapnia lub baru zw si litolarni. S one uodpornione w wikszym lub mniejszym stopniu na dziaanie wiata. Jako nierozpuszczalne w wodzie i spoiwach, znalazy zastosowanie do produkcji niektrych farb malarskich i graficznych. Z uwagi na znaczn laserunkowo i wydajno laki barwne zastpuj z powodzeniem zarwno pigmenty nieorganiczne, jak I organiczne w malarstwie i drukarstwie. Niektre znane w wiecie fabryki produkujce pigmenty syntetyczne po dugotrwaych badaniach nad ich trwaoci na wiato i inne czynniki zewntrzne i po dokonanej selekcji opracoway list znormalizowanych substancji barwnych (pigmenty do celw artystycznych z podaniem ich charakterystyki). Okrelone rodzaje pigmentw organicznych otrzymay waciwe nazwy, rne od nazw starych pigmentw nieorganicznych. Zakady Hoechsta wprowadziy odporne na wiato pigmenty pod nazw hostaprem, a firma BASF pod nazw heliogen i paliogen. Mona tu przykadowo wymieni pigmenty z szeregu chinakrydonowego cie Hansa 10 G, cie permanentna HR, czerwie permanentna BL, czerwie permanentna E3B, a z szeregu ftalocyjaninowego: ziele ftalocyjaninowa, bkit ftalocyjaninowy, a ponadto krap alizarynowy, tioindygo i inne.

Podstawy technologii malarstwa grafiki

OGLNA CHARAKTERYSTYKA PIGMENTW NAJCZCIEJ UYWANYCH W MALARSTWIE

PIGMENTY BIAE Biel oowiana (biel kremska) jest najlepszym gatunkiem tej farby v Stosowano j jako farb ju w staroytnoci. Obecnie otrzymuje si j przez strcenie z roztworw soli oowiu. Biel oowiana zmieszana ze szpatem cikim w odpowiednich procentach przyjmuje nazwy: biel wenecka 50%, biel hamburska 65% i biel holenderska 80% szpatu cikiego. Biel oowiana w ciemnoci knie, na wietle bieleje, wraliwa jest na siarkowodr, w ktrego obecnoci czernieje (tworzy si siarczek oowiu). Z olejem lnianym bardzo szybko schnie, dlatego te uciera si j z olejem makowym. Ma ogln trwao, uywana jest w malarstwie artystycznym w technice olejnej, oejno-woskowej i olejno-ywicznej. We fresku nie stosuje si jej, gdy brunatnieje. W technice krzemianowej, kazeinowej i klejowej nie powinna by uywana, poniewa w zwizku z klejem tworzy siarczek oowiu. Biel oowiana ogrzewana do temperatury 300400 C przyjmuje z powietrza tlen i zamienia si w pomaraczowo-czerwony proszek zwany mini. Bieli oowianej nie mona miesza z farbami zawierajcymi w swym skadzie chemicznym siark, np. z cienia kadmow, cynobrow i ultramaryn (tabl. II). Powinno si unika stosowania bieli oowianej z powodu jej waciwoci trujcych oraz z powodu czernienia w rodowiskach, w ktrych znajduje si siarkowodr. Biel cynkowa. Otrzymuje si w hutach cynku przez praenie rudy cynkowej lub przez arzenie cynku i wprowadzenie powietrza. Do malarstwa wprowadzono j w poowie XIX w. W porwnaniu z biel oowian w odcieniu jest bardziej niebieskawa. Zuywa wicej oleju do ucierania i kryje sabiej od bieli oowianej. Na powietrzu twardnieje 5 tworzc grudki i tracc si krycia, w kocu nie nadaje si do uytku, gdy ma t waciwo, e przy duszym leeniu wchania dwutlenek

wgla z powietrza i przechodzi w zasadowy wglan cynku, zwany take biel cynkow. Naley j przechowywa w wypenionych, szczelnie zamknitych pudekach metalowych. Uywana jest we wszystkich technikach z wyjtkiem akwareli, gdy staje si ziarnista i twardnieje. We fresku jest zbdna. Wraz z kred i klejem daje dobre grunty chude i chonne. Do farb olejnych, zwaszcza do bieli cynkowej, dodaje si wosku, aby nie twardniay. Biel tytanowa (dwutlenek tytanu) wyrabiana jest z wydobywanego w Norwegii minerau imenitu. Do malarstwa wprowadzono j na pocztku XX w. Jest oglnie trwaa i odporna na dziaanie czynnikw zewntrznych, sia krycia jest wiksza ni bieli oowianej. Schnie zbyt wolno, mona j miesza ze wszystkimi farbami. Stosuje si j we wszystkich technikach. Biel barytowa (siarczan baru) otrzymuje si przez mielenie minerau szpatu cikiego (barytu) lub przez wytrcenie z roztworu. Sporzdzona w sposb sztuczny nazywana jest b i e l p e r m a n e n t n lub b i e l t r w a . Ta ostatnia jest lepsza od naturalnej bieli barytowej. Posiada struktur krystaliczn. Jest trwaa, odporna na dziaanie powietrza i wiata. Mona j miesza ze wszystkimi pigmentami. Zdolno krycia jest bardzo maa. Nadaje si najbardziej do wyrobu pasteli i gwaszy. Bywa uywana rwnie jako domieszka do innych farb. Do zapraw na ptno jest zbyt cika. Kreda, wglan wapnia (CaCOa), wystpuje w przyrodzie do czsto. Zalenie od pochodzenia kredy surowej sposb jej przerbki jest rny. W miejscach, gdzie opady atmosferyczne s obfite, surowiec ukada si w wiksze masy ulegajce na wolnym powietrzu zwietrzeniu i ostatecznemu rozpadaniu na py. Kred w tym stanie miesza si z wod i pawi (szlamuje). Przy pawieniu zanieczyszczenia opadaj na dno, a kreda pozostaje w postaci zawiesiny. Ciar waciwy kredy zawiera si w granicach 2,6-2,8. Jest nierozpuszczalna w wodzie, natomiast rozpuszcza si w kwasach wydzielajc CC>2. Jako kredy zaley przede wszystkim od pochodzenia surowca i od starannoci przerbki. Najlepsza kreda pochodzi ze Szwecji z Malmo, jest ona cakowicie wolna od piasku, bardzo mikka i czysta. Sia krycia kredy jako farby wodnej jest bardzo dua, natomiast zmieszana z olejem lub pokostem kryje sabo. Nie jest uywana jako farba w malarstwie olejnym. Kreda zmieszana z wod i klejem skrnym kryje dobrze i dziki temu znajduje due zastosowanie jako dodatek do 'farb oraz bywa uywna jako podoe dla barwnikw smoowcowych. Kreda zmieszana z gstym roztworem kleju po wyschniciu doskonale daje si wygadza. Kred w laseczkach otrzymujemy przez zmieszanie jej ze sabym roztworem kleju i zastygnicie w foremkach. Ma due 'Zastosowanie przy^w$f<b^;^rb, kredek, pasteli, zapraw malarskich, kitw szklarskich i do"innych celw. Wystpuje w kilku gatunkach: jako l&e&a pawiona, kreda mielona,

21
kreda boloska (pochodzi z Woch, daje elastyczne podoa, nadeje si do zapraw pod poztki), kreda szampaska (pod poztki i do zapraw). Silnie chonne zaprawy kredowe dla malarstwa olejnego naley izolowa pokrywajc je wod elatynow lub werniksem. Chonca olej farb malarskich zaprawa kredowa brunatnieje, malowido traci wietlisto i nie stanowi dobrego podkadu pod laserunki. Glinka jest produktem zwietrzenia wielu mineraw, a wia mona j traktowa jako uwolniony krzemian glinu. Jeli zawiera ponad 30*/o wapienia, nazywamy j marglem. Glinki kaolinowe (biay bolus, chiska glinka) s najczystszym i najbielszym gatunkiem glinki. Bogate jej zoa wystpuj w Czechosowacji. 7 Wyrabia si z niej ultramaryn, dodaje si do taszych pigmentw , do pasteli, przy fabrykacji papieru. Jest gwnym skadnikiem porcelany. Gatunkw glinki jest wiele, rni si one bd zabarwieniem, bd te skadem chemicznym i zalenie od tego mog mie rne zastosowania. Rozrnia si glinki tuste i chude. Glinka nie nadaje si do zapraw, gdy zbyt dua jej higrpskopijno nadaje wprawdzie elastyczno zaprawom klejowym, lecz take moe spowodowa ich plenienie. Nadaje si tylko do malarstwa ciennego. Sztuczna glinka (wodorotlenek glinu) zmieszana z olejem tworzy przeroczyst mas. Dodawana bya do farb olejnych, aby zapobiec ich galaretowaceniu w tubach. Bywaa niegdy uywana do wyrobu lakierw organicznych. Obecnie znacznie lepiej zastpuje glink biel barytowa. Litopon jest .mieszanin siarczku cynku i siarczanu baru. Produkowany w II p. XIX w., jest pigmentem mao odpornym na wiato i dziaanie czynnikw atmosferycznych, dobrze kryjcy. W malarstwie olejnym ulega zmianom i nie jest zalecany do spoiw zawierajcych ywic. W malarstwie artystycznym nie jest uywany. Ma zastosowanie do farb i emalii olejnych, szpachlwek, zapraw, jako substrat do otrzymywania pigmentw organicznych i jako wypeniacz niektrych farb i emalii.

PIGMENTY I BARWNIK! TE cie chromowa. Pigment ten jest chromianem i siarczanem oowiu. Do malarstwa wprowadzono j na pocztku XIX w. Wystpuje w odcieniach od tocytrynowego poprzez ciemnoty, pomaraczowy do czerwonego. Najczciej uywana jest w malarstwie olejnym i temperowym. W technikach kazeinowej, wapiennej i krzemianowej nie jest trwaa, zmienia barw, zwaszcza w jasnych odcieniach, na pomaraczowe. Wraliwa jest na dziaanie siarkowodoru, gdy zawiera zwizki

22

oowiu i nie mona jej miesza z'farbami pochodzenia siarkowego. Do techniki freskowej nie nadaje si. cie chromowa bywa uywana do produkcji zielonych farb w poczeniu z bkitem paryskim (ziele chromowa). Fabryki produkuj rozmaite gatunki eieni chromowych o rnych odcieniach i wartociach pod nazwami: c i e c y t r y n o w a , k r l e w s k a , o o w i a n a , p a r y s k a i p a t e n t o w a . Naley jeszcze zaznaczy, e cienie chromowe ciemniej na wietle, chromy za pomaraczowe i czerwone s znacznie trwalsze.. Dodatni jej cech jest dobre krycie i szybkie wysychanie. cie cynkowa, (chromian cynku). Do malarstwa wprowadzono j z "kocem XIX w. Jest o wiele mniej wartociow farb od eieni chromowej. Wystpuje w odcieniach od tej do tozielonej. Zmieszana z olejem przyjmuje odcie zielonawy. Jest mao wydajna i sabo kry jar ca. Czciowo rozpuszczalna w wodzie, dlatego te nie mona jej uywa do malowania na cianach na zewntrz. Stosuje si j do produkcji farb zielonych przez zmieszanie jej z bkitem paryskim (ziele cynkowa). W malarstwie uywana jest znacznie rzadziej od eieni chromowej. Ma zastosowanie w technice olejnej, temperowej i klejowej. Wraliwa jest na dziaanie wapna. cie kadmowa (siarczek kadmu) wystpuje w odcieniach: cytrynowym, jasnotym, ciemnotym i pomaraczowym. Do malarstwa wprowadzono j w pocztkach XIX w. cienie kadmowe jasne s mniej trwae ni ciemne, gdy trac barw na wietle, tzn. bielej. Sia krycia jasnych odcieni eieni kadmowych jest mniejsza od ciemnych. Jest intensywna w barwie i trwalsza od eieni chromowej. Mona j miesza ze wszystkimi farbami, z wyjtkiem farb miedzianych. cie kadmowa zmieszana z biel oowian nosi nazw e i e n i b r y l a n t o w e j , jasnej i ciemnej. Na og jest farb wartociow uywan w technice olejnej, temperowej i akwarelowej. Nie jest trwaa w technice freskowej, krzemianowej i kazeinowej. Wedug najnowszych pogldw technologicznych mieszaniny eieni kadmowej z farbami elazowymi s nietrwae. cie kobaltowa, aureoina (azotyn kobaltowo-potasowy), wynaleziona przez B. W. Fisehera w 1848 r., odporna jest na wiato, mniej na wilgo, dlatego uywana jest w technice olejnej i akwarelowej. Przypomina barw eieni indyjskiej. Naley unika mieszania jej z ultramaryn, odbarwia si zmieszana z barwnikiem organicznym. Jest pigmentem drogim, przeto mao uywana. f cie Hansa jest pigmentem azowym, wystpuje w kolorach od cytrynowego do pomaraczowego. Swiatotrwaa, niezupenie w poczeniu z wapnem. cie neapolitaska (antymonian oowiu). Uywana bya ju w malarstwie w XV w. Wystpuje w odcieniach jasnych i ciemnych. Jest to

9 ? f.t<J

farba trwaa i dobrze kryjca. Pod wpywem siarkowodoru czernieje. Mona j stosowa do wszystkich technik, a przede wszystkim w technice olejnej. Z powodu wysokiej ceny bywa czsto faszowana. Glejta. Tlenek oowiany znany by ju w staroytnoci. Ow, topic si na powietrzu, pokrywa si szar powok podtlenku oowiawego PbgO, ktry w pomieniu czerwonym w temperaturze okoo 800C przemienia si w tlenek oowiawy PbO. Jeli tlenek oowiawy podda si szybkiemu ozibieniu, staje si on ty, jest to tak zwana glejta srebrna. Tlenek oowiawy ozibiany powoli staje si czerwonotym. Jest to glejta zota, ktra sw zotaw barw zawdzicza niewielkiej domieszce 9 okoo ! /o podtlenku oowiawego PbgO. Glejty zotej uywano w redniowieczu do malowania ciaa we freskach. Std czarne twarze i rce (siarczek oowiawy). cie strontowa (chromian strontu, sole strontu strcone chromianem potasu) jest farba dobrze kryjc i bardzo trwa. cie brylantowa jest mieszanin cieni kadmowej z biel oowian. Realgar (Sandarack, Arsenikon). Dwusiarczek arsenu barwy pomaraczowo-czerwonej uywany by jako farba ju w staroytnoci. Wystpuje w przyrodzie przewanie obok aurypigmentu. Otrzymuje si go sztucznie. Realgar na wietle janieje. Jest trujcy. W redniowieczu uywano go jako antyseptyku powstrzymujcego psucie si spoiwa biakowego, potem zaczto uywa octu. Realgar znano te pod nazw sandaraku. Od dawna wycofany jest z uycia. Obecnie zastpuje go cie chromowa i cie kadmowa. Aury pigment. Trjsiarczek arsenu, cytrynowo-ty, uywany w staroytnoci, wystpuje rzadko jako minera. Otrzymuje si go sztucznie przez wypraenie siarki z arszenikiem. Aurypigment jest wraliwy na wiato. Jako farba niezbyt trwaa na tynku czernieje, jest trujca, obecnie wycofana z uycia. Gumigutta. Jest ywic cejloskiego drzewa (Garcinia Morella) i pokrewnych drzew. ywica Gutti" zawiera oko 20/o rozpuszczalnej w wodzie gumy i okoo 808/e ywicy waciwego barwnika. Rozpuszczalna w alkoholu, eterze, chloroformie itp. Gumigutt sprzedaje si w grudkach szaro-tych o zomie muszlowym, ma smak gorzki i jest trujca. cie indyjska. Jest to barwnik naturalny organiczny. Barwnik ten otrzymuje si z moczu indyjskich krw karmionych limi roliny mango. Nadaje si do wszystkich technik z wyjtkiem wapiennej. Jest farb laserunkow i odporn na wiato. Bywa czsto faszowana. Zastpuje si j dzisiaj pigmentami organicznymi. Ugier. Zwany jest czsto ochr. Zawiera w swym skadzie uwodnione tlenki elaza oraz inne substancje, jak glink, kred, krzemionk. Wystpuje w rnych odcieniach i zalenie od tego przyjmuje rne nazwy, np. ugier jasny, ciemny, zoty. Jest farb bardzo trwa i od-

24
porn na czynniki zewntrzne. Nadaje si do wszystkich technik. Ugryzawierajce wicej glinki (ugry tuste) s bardziej kryjce i nadaj si lepiej do techniki olejnej. Ugry chude kryj gorzej. Zawieraj wglan wapnia i krzemionk. Nadaj si do techniki klejowej i do wapiennej. Wiksza zawarto elaza w ugrze zwiksza sil krycia. Ugry daj si wypala, zmieniaj przy tym sw barw na czerwon. Francuskie i woskie ugry uchodz za najlepsze. Farba ta bya ju uywana do malowania przez czowieka przedhistorycznego. Siena naturalna zawiera w swym skadzie zwizki elaza, kwas krzemowy, kaolin i tlenki manganu. Do celw malarskich uywana jest od czasw staroytnych. Jako farba olejna zuywa okoo 180s/s oleju, schnie dosy wolno. Wystpuje w jasnych i ciemnych tonach i w tych ostatnich jest najtrwalsza. Jest pigmentem pprzejrzystym. Ze wzgldu na nadmierne zuycie oleju, ktry przyczynia si do pociemnienia malowida,, lepiej jest rozciecza j werniksem terpentynowym. Przepalona slena naturalna zmienia kolor na laserunkowy brzowoczerwony pigment. Najpikniejszych odcieni nabiera po dokadnym utarciu pigmentu. Nadaje si do uytku we wszystkich technikach malarskich. PIGMENTY I BARWNIKI CZEEWONE Czerwie chromowa. Skad chemiczny: zasadowy chromian oowiu. Do malarstwa wprowadzono j w XIX w. Wasnociami chemicznymi jest podobna do cieni chromowej, ale odporniejsza jest na wiato i alkaliczne. dziaanie wapna. Stosuje si j we wszystkich technikach malarskich. Czerwie kadmowa. Skad chemiczny: selenek i siarczek kadmu. Jest farb odporn na dziaanie czynnikw atmosferycznych oraz na dziaanie wiata. Do malarstwa wprowadzono j w XIX w. Moe by uywana we wszystkich technikach. Wystpuje w odcieniach tym, pomaraczowym, czerwonym i karminowym. Mona j miesza ze wszystkimi farbami z wyjtkiem oowianych i miedzianych. Moe zastpi z powodzeniem cynober. Czerwienie elazowe. Skad chemiczny: bezwodny tlenek elazowy. Dzielimy je na farby naturalne i sztuczne. Do naturalnych czerwieni elazowych z wysok zawartoci rud ielaza nale: c z e r w i e perska, czerwie hiszpaska, - b y s z c z elazowy, c z e r w o n y u g i e r , p u e o l a, b l u s, z i e m i a s j e n a s k a p a l o n a i u g r y p a l o n e . Zastosowanie w malarstwie miay w staroytnoci. . * Sztuczne czerwienie elazowe otrzymuje si przez praenie soli elazowych np. odpadkw przy produkcji kwasu siarkowego. Naley tu wymieni: r a n g i e l s k i jasny i ciemny, r w e n e c k i , r

25

i n d y j s k i , c z e r w i e p o m p e j s k oraz c a p u t rn o r t u u m i c z e r w i e M a r s a . Do malarstwa wprowadzono j w XIX w. Czerwienie elazowe oglnie nale do najtrwalszych farb. Skala odcieni tych czerwieni jest dua od jasnoczerwonych i czerwonych do odcieni fioletowych. S odporne na dziaanie czynnikw atmosferycznych, na wietle nie zmieniaj barwy, dosy dobrze kryj. Nadaj si do wszystkich technik. Czerwienie elazowe- uywane s te do barwienia tynkw i cementu. Cynober. Skad chemiczny: siarczek rtciowy. Znany by w staroytnoci jako cynober naturalny lub chiski. Wystpuje w odcieniach jasnoczerwonych do ciemnoczerwonych. Wykazuje du si krycia. Na wietle czernieje, co jest jej zasadnicz wad. Naley unika mieszania jej z farbami -pochodzenia oowianego i miedzianego. Mona stosowa j w technice olejnej, tempertynowej, klejowej i akwarelowej. Bywa czsto faszowana czerwonymi barwnikami. Mona go zastpi czerwieni kadmow. Minia. Skad chemiczny: tlenek oowiu. Jako farba bya znana ju w staroytnoci. W malarstwie jest malowartociow farb. Stosuje si j w malarstwie olejnym i akwarelowym. Jest farb kryjc, na wietle jednak zmienia barw. Nie nadaje si do technik malarstwa ciennego, gdy czernieje. Uywa si jej do powlekania elaza w celu ochrony przed rdzewieniem. Karmin. Jest barwnikiem organicznym i otrzymuje si go z mszyc (koszenili) yjcych na kaktusach w Indiach zachodnich, Algierze i Azji Mniejszej. Owady suszy si, nastpnie wygotowuje i barwnik wytrca za pomoc aunu. Karmin znany by jako farba w XVI w. Jest farb laserunkow, na wietle znacznie janieje. Z powodu tych wad jest farb maowartociow w malarstwie. Uywa si jej w akwareli i w technikach olejnych. Ma pikn intensywn barw. Zastpuje si j obecnie innymi farbami bardziej trwaymi i taszymi. Krep. Obecnie wyrabiany jest ze smoy pogazowej, a nastpnie utrwala si go na odpowiednim substracie.- Jako farba .naturalna i organiczna znana bya ju w czasach staroytnych. Skadnikiem zasadniczym jest alizaryna, dlatego przyja nazw krapu alizarynowego. Wystpuje w rnych odcieniach: krap jasnorowy, eiemnorowy, jasnoczerwony, karminowy, ciemnoczerwony I odcienie fiokowe. Jest farb laserunkow, odporn na wiato, schnie wolno. Uywana jest w technice olejnej, temperowej, akwarelowej i klejowej. Nie nadaje si do techniki wapiennej, kazeinowej i krzemianowej. Krap alizarynowy czsto zastpuje w malarstwie niezbyt trway karmin. R Saturna. Jest mini uzyskan z wypraenia bieli oowianej. jR Von Dycka. elazocyjanek miedzi, wystpuje w odcieniach od czerwonego do brunatnego. Jest trway, uywany w technice akwarelowej i klejowej.

Purpura, Bya barwnikiem otrzymywanym ze limaka z rodzaju rozkolcw. S to mae pospolite yjce w Morzu rdziemnym. Purpur znali ju Egipcjanie. Malowano ni figurki, portreciki grecko-egipskie z El Fayum, spotyka si j w malowidach ciennych w Rzymie i Pompejach. Dla uzyskania trwaej farby strcano sok limaka aunem, a dla uzyskania ywych barw dodawano kred, glink lub bolus. Bya to farba bardzo droga. Dopiero barwnik koszenili (karmin) wypar purpur z uycia. Krew smocza. ywica z pnia lub owocw drzewa Calamus, Draco rosncego w Indiach, na Sumatrze i na Molukach uywana bya ju w staroytnoci. Posiada intensywny kolor ciemnoczerwony. W handlu wystpuje w postaci kulek lub prcikw. Rozpuszcza si w alkoholu, uywa si do barwienia lakierw spirytusowych. Nie jest trwaa. Na wietle ciemnieje. Zmienia si w obecnoci bieli oowianej. Bya uywana czsto przez iluminatorw do przeroczystych laserunkw.

PIGMENTY I BARWNIKI NIEBIESKIE Ultramaryna niebieska, fiokowa, czerwona i zielona. Skad chemiczny: poczenie glinu, kwasu krzemowego, sodu i siarki. Do malowania wprowadzono j z pocztkiem XIX w. Ultramaryna jest odporna na wiato i czynniki atmosferyczne. Nadaje si do wszystkich technik malarskich. Naley unika mieszania jej z farbami pochodzenia miedzianego i oowianego. Mona jej uywa do techniki wapiennej. Wraliwa jest na kwasy, w ktrych traci barw, dlatego te nie mona ni malowa na fasadach w okolicach fabrycznych. Dodatek kwasu octowego na przykad do temper niszczy t farb, wydziela si przy tym siarkowodr. U l t r a m a r y n n a t u r a l n a otrzymano ju w XIII w. z naturalnego kosztownego minerau pszlachetnego kamienia lazurowego (lapis lazuli). Kamie ten wystpuje w Tybecie, na Syberii i w Chinach. W dzisiejszych czasach ultramaryn otrzmuje si wycznie w sposb sztuczny i naley ona do farb taszych. Bkit paryski (bkit berliski). Skad chemiczny: elazocyjanek elazowy. Do malarstwa wprowadzono go w XVIII w. Jest farb przeroczyst o duej wydajnoci w kolorze. Dowiadczenia wykazay, e farba ta w cienkich warstwach powieje, a w ciemnoci powraca do pierwotnej barwy. Najczcej uywana w technice akwarelowej oraz w innych technikach z wyjtkiem wapiennej, gdy rozkada si pod dziaaniem alkaliw, tracc przy tym barw. Nie mona jej te uywa w technice krzemianowej i kazeinowej. Bkit paryski zmieszany z cienia chromow daje znan farb z i e l e c h r o m o w . Farby zielone zawierajce bkit paryski nie nadaj si do techniki wapiennej.

Bkit grski (bkit niemiecki, azuryt, citramarin). Jest to zasadowy wglan miedzi. Powstaje ze zwietrzaych rud miedzianych. Bywa zanieczyszczony przez co przybiera rne odcienie. Minera ten wystpuje w rnych czciach Europy. Aury t jest pigmentem gruboziarnistym, przy drobniejszym ziarnie janieje. Azuryt otrzymywano sztucznie z miedzi przez dziaanie octu w obecnoci dwutlenku wgla i tlenu podobnie' jak przy bieli oowianej (grynszpan otrzymywano bez dostpu powietrza przy szczelnie zamknitym naczyniu). Azuryt otrzymywany sztucznie by mniej trway od naturalnego i mia skonnoci do przybierania koloru zielonego. Jako taszy by czsto uywany w wiekach rednich i pniej. Azuryt sztuczny i naturalny by najczciej stosowanym pigmentem bkitnym od XV a do XVII wieku. W XVI w. zaczto uywa smalty, a w XVIII wieku ustpowa bkitowi pruskiemu. W XIX w, obok wspomnianych bkitw uywano te sztucznej ultramaryny i bkitu kobaltowego. Bkit grski uywany by przewanie w malarstwie temperowym. W spoiwie olejnym barwa, bkitu grskiego traci na ywoci i kolorze. Stara powoka werniksowa zaciera pikny kolor bkitu. Mieszano te indygo z biel, co dawao bkit podobny do bkitu grskiego. Bkit kobaltowy. Skad chemiczny: tlenek glinu i podtlenek kobaltu. W malarstwie znalaz zastosowanie w pocztkach XIX w. Jest farb odporn na czj/rmiki atmosferyczne, na wietle zachowuje sw barw. Naley do farb przeroczystych. Mona je uywa we wszystkich technikach malarskich. Jest farb drog i dlatego najczciej uywana jest w malarstwie olejnym i akwarelowym. Przyczynia si do knicia oleju lnianego. Bkit kobaltowy mona miesza ze wszystkimi farbami. Wystpuje kobalt zielonkawy i rowawy. W poczeniu z biaymi farbami daje odcie niebiesko-fioletowy. Indygo. W dzisiejszych czasach otrzymuje si sztucznie ze smoy pogazowej. Syntetycznie otrzymany barwnik zastpuje cakowicie wyrabiany ju w staroytnoci produkt z rolin indygowych rosncych w Indiach Wschodnich. Jest farb sabo kryjc, na wietle janieje, Najczciej jeszcze uywana jest w akwareli i technice olejnej. Smalta. Jest to rodzaj mielonego szka kobaltowego (krzemian potasowo-kobaltowy). Dawniej uywana bya w malarstwie dosy czsto. Obecnie uywa si jej bardzo mao ze wzgldu na pewne ujemne cechy: na wilgoci i w obecnoci kwasu wglowego janieje i szarzeje, a ponadto sabo kryje. Wykopaliska szkie i glazurowanych cegie dowodz, e smalta (kobalt) znana bya ju w staroytnym Egipcie. redniowieczne smaltum" okrela szko stopione. Uywano jej jako farby podszkliwnej i do zabarwiania szka. Ceruleum (bkit Peligota), bkit nieba* Skad chemiczny: cynian kobaltowy, barw podobny do bkitu kobaltowego z zielonkawym odcieniem. Znany od pocztku XIX w. Jest farb trwa i dosy trujc.

28

' ;

Z powodu wysokiej ceny ma mae zastosowanie w malarstwie. Nadaje si do "wszystkich technik malarskich i ze wszystkimi farbami mona j miesza. W poczeniu z biaymi farbami daje odcie bkitnozielony. Ceruleum jest farb spotykan w malowidach staroegipskich i pompjaskich (inny skad).

PIGMENTY ZIELONE

"

'

Ziele chromowa. Jest mieszanin bkitu paryskiego i cieni chromowej. W malarstwie miaa zastosowanie ju w XIX w. Wystpuje w odcieniach od tozielonego do niebieskozielonego. Pomaraczowa chromowa zmieszana z bkitem paryskim daje farb oliwkowozielon. Uywana czsto w technice olejnej, akwarelowej, temperowej i klejowej. Do techniki wapiennej nie mona jej uywa, gdy si odbarwia. W obecnoci siarkowodoru czernieje. Ziele cynkowa. 'Jest mieszanin cieni cynkowej z bkitem paryskim. Do malarstwa wprowadzono j w XIX w. Ma zastosowanie w technice olejnej, temperowej i klejowej. Nie mona jej uywa w technice wapiennej, krzemianowej i kazeinowej, gdy w tych technikach ulega odbarwieniu. Ziele cynkowa nie naley do farb trwaych. Na dziaanie siarkowodoru jest niewraliwa. Chfomotlenek ognisty. Znany jest rwnie pod nazw z i e l o n y c h r o n i o t l e n e k l a s e r u n k o w y , z i e l e G u i g n e t a lub te z i e l e s z m a r a g d o w a . W /nalarstwie mia ju zastosowanie z pocztkiem XIX w. Jest uwodnionym tlenkiem chromowym. Na czynniki atmosferyczne jest odporny, nie zmienia si rwnie na wietle. 'Nadaje si do wszystkich technik malarskich ma zastosowanie rwnie i w ceramice. Naley do farb najcenniejszych na palecie malarskiej. cie brylantowa zmieszana z bkitem paryskim przypomina ziele szmaragdow, inaczej cynober zielony. Chromotlenek matowy, czyli kryjcy. Jest to bezwodny tlenek chromowy. Wystpuje w odcieniach jasnozielonych i ciemnozielonych. Jest farb odporn na wiato i czynniki atmosferyczne, znajduje zastosowanie we wszystkich technikach artystycznych. Nie zmienia si rwnie w technice wapiennej. Uywana bywa do barwienia cementu jak rwnie i w ceramice. Naley do farb wartociowych w malarstwie. Ziele kobaltowa. Skad chemiczny: cynkan kobaltu. Do malarstwa zostaa wprowadzona w XIX w. Ma odcie od niebieskozielonego do zielononiebieskiego. Uywana jest najczciej w technikach olejnej i temperowej. Nie stosuje si w technikach freskowej, krzemianowej i wapiennej, gdy si zmienia. Jest mao wydajna, na wiato odporna. Ziele szwajnfurcka (ziele Veronese'a, czyli ziele kryjca) odkryta

29

przez Scheelego w 1781 r. Skad chemiczny: arsenooctan miedziowy. W technikach artystycznych ma coraz mniejsze zastosowanie, gdy jest droga i trujca, a ponadto nie mona jej miesza z farbami zawierajcymi siark. Ma pikn bkitnozielon barw. Miaa due zastosowanie w czasach dawniejszych z powodu braku innych farb zielonych. Mona j zastpi mieszanin zieleni szmaragdowej i cieni cynkowej. Ziemia zielona. Glinka tusta o zabarwieniu szarozielonym i tozielonym. Jest bardzo trwaa i troch laserunkowa. Najlepsze jej odmiany wystpuj na Cyprze, we Woszech, Francji i Anglii, Po wypaleniu czerwienieje podobnie jak wszystkie ugry palone. Daje powierzchnie gadkie. Jako zaprawa pod zoto daje si polerowa, dlatego uywana bya jako podkad pod zoto. Ziele lazurowa. Jest to zasadowy wglan miedzi (malachit). Wystpuje obok azurytu jako produkt wietrzenia rud miedzianych. Uywana bya a do koca XVIII w. Pigment gruboziarnisty zieleni lazurowej przy ucieraniu znacznie janieje.

PIGMENTY I BARWNIKI BRUNATNE Umbra jest to pigment mineralny naturalny, w ktrego skad wchodz tlenki elaza i manganu oraz krzemionka. Zabarwienie daj jej tlenki manganu. Bya uywana w malarstwie ju w redniowieczu. Najlepsze gatunki umbry pochodz z Sycylii i Cypru. Wystpuje w rnych odcieniach, jak tawe, czerwonawe i zielonawe. Po wypaleniu przyjmuje kolor czerwonawy. Stosuje si j do wszystkich technik. Naley do najtrwalszych farb. Brunat kaselski (ziemia koloska lub brunatna Van Dycka). W malarstwie zastosowany by ju w redniowieczu. Jest naturaln organiczn farb (wgiel brunatny). Ma mae zastosowanie w malarstwie. Ze wzgldu na zawarto asfaltu, farba ta nie naley do podanych oraz nie wpywa na trwao mieszanin. Na wietle szarzeje, w poczeniu z wapneni zmienia si podobnie jak we fresku i nie moe by stosowany. Najczciej uywa si go w technikach olejnej, temperowej i w akwareli. Sepia. Otrzymywano j z gruczow miczakw yjcych w Morzu rdziemnym po pewnym ich przerobieniu. Jest barwnikiem laserunkowym, uywana bya w technice akwarelowej. Na wietle jest dosy trwaa. Stosuje si j do wyrobu tuszw. Dzisiaj trudno jest otrzyma prawdziw sepi, dlatego te w handlu spotyka si barwniki zastpcze pochodzenia smoowcowego. Bister (Brauner ck, Russbraun). Jest zmielon na mokro sadz 2. drzew bukowych. Uywana w technice akwarelowej.

30

PIGMENTY Czer kostna (czer z koci soniowej). Jako farba bya ju stosowana w staroytnoci. Otrzymuje si j po zwgleniu koci, rogw, kopyt, skry, oci rybich itp. w piecach bez dostpu powietrza. Jest farb wydajn i trwa, ponadto dobrze kryjc. Nadaje si do wszystkich technik malarskich. Czer kostna daje odcie ciepy. Czer z winoroli (czer rolinna). Otrzymuje si j przez zwglenie w retortach bez dostpu powietrza rnych rolin i odpadkw rolinnych, jak np. pestek z winogron, odpadkw korkowych, upin orzechowych, usek ryowych itp. Jest farb trwa o odcieniu niebieskawym. Stosuje si j we wszystkich technikach malarskich. Suy te do sporzdzania tuszw. Sadza. Dawniej otrzymywano j z drewna zawierajcego duo ywic, obecnie za przez spalanie substancji obfitujcych w wgiel, jak tuszcze, ywice, oleje mineralne, gaz ziemny itp. Sadza rni si tym od czerni kostnej i rolinnej, e jest pozbawiona mineralnych zanieczyszcze, jest lejsza i bardziej puszysta. Wykazuje du si krycia. W grafice stosuje si j do wyrobu farb drukarskich, tuszw litograficznych, kredek litograficznych, tuszw rysunkowych w laseczkach, pynnych do pokrywania przedmiotw elastycznych, jak skra, wena, ptno i papier. W malarstwie nie ma wikszego zastosowania, zwaszcza w olejnym, Zuywa przy ucieraniu ok. 200/o oleju. . Czer elazowa i manganowa. Do malarstwa wprowadzono j w XIX wieku. W malarstwie artystycznym farby te s trwae. Mog by te uywane w technice freskowej i sgraffitowej ? gdy s odporne na alkaliczne dziaanie wapna.

NAJPROSTSZE SPOSOBY BADANIA PIGMENTW

BADANIE MIAKOSCI PIGMENTW \ Waciwoci kryjce, ywo, odcie i wydajno pigmentu s tym wiksze, im drobniejsze jest ziarno, a wic zale od dokadnego zmielenia i ewentualnego szlamowania pigmentu. Pigmenty tworz zawiesin w pynach. Im pigment jest lepiej utarty, tym wolniej osiada na dnie naczynia. Stopie zmielenia mona pozna rozcierajc pigment w palcach. Najlepiej jednak odrobin pigmentu zmiesza z guni arabsk i powlec nim kawaek szyby za pomoc mikkiego pdzla. Po wyschniciu, obserwujc pigment przez szko powikszajce, dokadnie wida stopie zmielenia. Ponadto mona miako wyczu przez dotyk. Do ucierania pigmentw su specjalne mynki i maszyny z walcamido ucierania. Ma ilo pigmentu moemy uciera kurantem (stoek szklany) na pycie marmurowej lub grubej szybie zmatowanej. Ma ilo pigmentu uciera si z wod, a po jego utarciu odkada si go szpachelk na bok, nastpnie dosypuje si troch pigmentu i uciera si podobnie. Ucieranie maymi czciami pigmentu jest dokadniejsze. Nastpnie tak zmielony i wysuszony pigment uciera si ze spoiwem malarskim, lub drukarskim.

WYDAJNO PIGMENTW Pigment jest na og tym wydajniejszy, im mniejszy ma ciar waciwy, czyli im jest lejszy. Barwniki pochodzenia smoowcowega s lekkie, a przez to i wydajniejsze, np. 10 cz. wag. bieli cynkowej pokryje wiksz powierzchni ni 10 cz. wag. bieli oowianej. Biorc pod uwag nie ciar pigmentu, a t sam objto kilku pigmentw przekonamy si, e wydajno mniej wicej bdzie taka sama. Okrelajc wydajno danego pigmentu, bierzemy pod uwag tylko ciar pigmentu i wielko pokrytej nim powierzchni, a wic .wydajno danego pigmentu bdzie stosunkiem ciaru pigmentu do powierzchni pomalowanej przez

32

ten pigment. Praktycznie okrela si wydajno przez pomalowanie powierzchni pewn odwaon iloci pigmentu. Prb przeprowadza si dla porwnania z dwoma pigmentami, aby si przekona, ktry z nich pokryje wiksz powierzchni.
TABLICA M I E S Z A N I A FARB (Pochodzenia mineralnego naturalne i sztucznej

GWNE SKADNIKI FARB: 1. 2. Zwizki 3. Zwizki 4. Zwizki 5.'Zwizki 6. Zwizki 7. Zwizki 8. Zwizki oowiu 9. Zwizki cynku i siarki oowiu i chromu 10. Zwizki siarki elaza oowiu i chromu 11. Zwizki siarki i kadmu cynku 12. Zwizki siarkowo-rtciowe cynku i chromu 13. Zwizki arsenu i miedzi elaza, cynku i chromu 14. 15. 16. 17. 19. Zwizki elaza chromu 18. Zwizki elaza i manganu 20. Zwiki tytanu

UWAGA: Farby ni nadajce si do mieszania mog spowodowa po wpywie pewaego czasu zmian koloru

33
BADANIE INTENSYWNOCI PIGMENTW (NATENIE BAKWY)

Przez intensywno pigmentu rozumiemy sil zabarwiania danym pigmentem innych pigmentw po ich zmieszaniu. W sprzeday mona spotka pigmenty o niejednakowej intensywnoci (sile zabarwienia). Pigmenty te s zanieczyszczone i le rozdrobnione. Majc do wyboru kilk^ podobnych barw pigmentw, mona przekona si, ktry z nich jest intensywniejszy. Odwaa si kady, pigment osobno w tych samych ilociach i mieszajc dodaje si do kadego z nich rwnie w rwnych ilociach kredy lub bieli cynkowej. Zawartoci te rozrabia si kad z osobna z gum arabsk lub pokostem. Nastpnie powleka si nimi skrawki papieru. Intensyno oceniamy na oko".

BADANIE KRYJCYCH WASNOCI PIGMENTW Sia krycia tego samego pigmentu zaley od stopnia zmielenia pigmentu, od stopnia zanieczyszczenia pigmentu i od iloci domieszek obciajcych pigment oraz od rodzaju spoiwa. Oglnie mona powiedzie, e pigmenty cikie (o duym ciarze waciwym) maj wiksz zdolno krycia od pigmentw lejszych. Pigmenty le utarte, zanieczyszczone, zmniejszaj znacznie jego waciwoci kryjce. Pigmentem zmieszanym z gum arabsk powleka si szybk szklan. Pigment kryjcy sabiej przepuszcza przez swoj powierzchni kolor czarny papieru. Do badania pigmentw ciemnych uywa si papieru biaego.

BADANIE PIGMENTW NA WASNOCI LASERUNKOWE Pytk szklan powleka si pigmentem utartym z olejem lnianym. Po wyschniciu farby obserwujemy j pod wiato. Dla porwnania przeprowadzamy prb z kilkoma podobnymi farbami. Farby laserunkowe bd przepuszcza wiato, farby za kryjce bd wiato odbija lub pochania. Farby laserunkowe nie bd pokryway zaprawy albo bd mniej lub wicej przepuszczay barw innych farb, gdy przepuszczaj one wiato. Istniej one w olejach, lakierach tustych i w spoiwach uytych w nadmiarze, np. w dekstrynie, gumie arabskiej. W spoiwach klejowych, kazeinie, wapnie pigmenty maj wasnoci kryjce. Zaznaczy naley, e uycie w nadmiernej iloci oleju lnianego do pigmentu kryjg __ Podstawy technologii malarstwa i grafiki

34

cego w celu uczynienia go laserunkowym daje w wyniku kolor mdy i nieczysty. Zupenie inne rezultaty w tym przypadku daj odpowiednie pigmenty laserunkowe.

WYKRYWANIE W PIGMENCIE ANILINY I BADANIE ODPORNOCI NA WIATO Pigmenty istniejce w sprzeday przewanie s upikszane anilin lub barwnikiem nieodpornym na dziaanie wiata. Do wykrywania w pigmentach aniliny moemy zastosowa jeden z nastpujcych sposobw: 1. Pigment rozcierany z wod na doni pozostawia na skrze zabarwienie, gdy woda rozpuszcza^ anilin. 2. Pigment wsypujemy do probwki ze spirytusem, jeli po,kilkunastu minutach spirytus zostanie zabarwiony, to pigment zawiera anilin. 3. Niektre aniliny rozpuszczalne s w amoniaku. Prb wykonuje si podobnie jak wyej. 4. Skrawki papieru maluje si podlegajc prbie farb, nastpnie wystawia si je na wiato soneczne, zasaniajc w poowie tektur. Po kilku dniach mona ju zauway ewentualne rnice. Na odporno pigmentw na wiato ma duy wpyw spoiwo. Pigment zmieszany ze spoiwem tustym (olejnym lub lakierowym) odbija wiato od swej wieccej i gadkiej powierzchni, co wpywa na znaczne zwolnienie szybkoci zmian w barwie pigmentu. Bardziej niszczco i szybciej wpywa wiato na cienk i matow powierzchni farby. Mog to by np. farby temperowe, chude, gwasze, akwarele.

BADANIE ODPORNOCI NA ALKALIA Niektre pigmenty zmieszane z wapnem zostan czciowo lub cakowicie zniszczone, gdy dziaanie alkaliczne jest niszczce. Pigment wsypuje si do probwki i zalewa 69/s roztworem sody kaustycznej. Jeeli po kilku godzinach pigment osidzie na dnie i nie zmieni barwy, to bdzie mona go uy do mieszania z wapnem. Zamiast sody moemy uy do przeprowadzenia prby wapna gaszonego lub mleka wapiennego. Po dokadnym przemieszaniu pigmentu z wapnem w probwce pozostawia si go na par dni w spokoju. Pigment nietrway zmieni czciowo lub cakowicie sw barw. W tediniee krzemianowej uywa si jako spoiwa szka wodnego, w ktrym niektre pigmenty trac sw barw*

35
Dlatego te naley przeprowadzi prby, mieszajc szko wcdne z pigmentem. Zachowanie si pigmentw z tym spoiwem jest rne. Niektre z nich le si rozprowadzaj po powierzchni lub galaretowaciej.

BADANIE NA Niektre pigmenty czerniej pod wpywem zatrutego powietrza, ktre zawiera w swym skadzie siarkowodr. Pigmenty poddane prbie miesza si ze spoiwem przeznaczonym do malowania i rozprowadza si na skrawkach papieru, ktre nastpnie zawiesza si na drucikach w garnku nad roztworem 10% siarczku amonu, sodu lub potasu. Naczynie naley przykry. Farby wraliwe na siarkowodr po kilku dniach ulegaj poczernieniu. Przed dziaaniem siarkowodoru mona zabezpieczy malowido powlekajc je werniksem.

PIGMENTW Na og naley unika mieszania pigmentw pochodzenia oowianego, np. biel oowiana, cie chromowa, minia, i pochodzenia miedzianego, np. ziele sswajnfurcka, bkit grski, z pigmentami zawierajcymi siark, np. litopon, cie i czerwie kadmowa, cynober i ultramaryna (zob. tabl. mieszania farb). Pigmenty nie nadajce si do mieszania mog po upywie pewnego czasu zmieni czciowo barw Mb mog stopniowo poczernie wskutek zachodzcych midzy nimi przemian chemicznych.

36

WASNOCI

3?
T a b l i c a III

PIGMENTW

38

1
8

Wapno

Mn

tlenek wapniowy
i

Gips

Mn

siarczan wapnia (alabaster)

Pigmenty cie chromowa (cie krlewska)

10

Ms

chromiany i siarczany oowiu

2.

11

cie cynkowa

Ms

chromian cynku

32

3-2

2-1

12

cie kadmowa Ms cie barytowa (ta ultramary- Ms na) cie kobaltowa cie neapolitaska (od jasnej do rowej)

siarczek kadmu

23

2-3

2-3

13

chromian barowy

14

Ms

azotyn kobaltowe -potasowy

23

15

Ms

antymonian oowiu

1 .

16

Ugier (ochra, satynober) Eicie Marsa

Ms

glinka z uwodnionymi tlenkami elazowymi, glinowymi i krzemionka wodorotlenek elazowy i siarczan wapnia

23

2-3

1?

Ms

<>

23

39
T a b l i c a III (cd.)

10

11 12 13 14

15

1*

17
W, Kl, K, uywana jako rodek wicy w mai. dekorac. W, Kl, O, materia do zaprawiania

nie

- R NR NZ NM

nie 2,7 R NR NZ

te (pz. 18 i 19 barwniki) szpat ciki, gips, kreda, barwniki pochodzenia terowego szpat ciki, gips, barwniki pochodzenia terowego biel cynkowa, litopon, szpat ciki, gips szpat ciki, gips i in. ultramaryna i barwniki pochodzenia terowego cie chrom., cie kadm. i ugier jasny

2540 tak 6,2 R

NM

Kl, 0, A,. T

40

nie

- R

R NZ

Kl, O, A, T

40

nie 4,6 R NR NZ NM

Kl, O, A. T

30

nie - CR CR NZ

O, Kl, A, T

120

nie 3,7 NR NR NZ

W, Kl, O, F, A, K, T

15

tak 7,8 CR NR Z

NM

W, Kl, O, F, K, A, T

2,24560 nie -3,4 CR NR NZ

ta chrom i in.

W, Kl, O, A, F, K, T

70

nie 3,8 NR NR NZ

naturalne ziemne farby

W, Kl, O, A, F, K, T

40

1
18

Gumigutta
i

On

ywica z drzew rosncych na Cejlonie i w Indiach sl magnezowa kwasu euxanthinowego

19

Pcie indyjska

On

Pigmenty Czerwie chromowa Czerwie kadmowa Czerwona ultramaryna Czerwie kobaltowa Czerwie Marsa zasadowy chromian oowiu siarczek i selenek kadmu krzemian glinowo-sodowy z siark

20

Ms

i i
2-3

21

Ms

2-3

22

Ms

23

Ms

fosforan kobaltu uwodniony tlenek elazowy

2-3

i i

24

Ms

^ 9

fj ^

2-3

Czerwierde elazowe (cz. angielska, cz,. perska,, es. 25 wenecka, cz. MSZ;- Ms i paska, cz, oksy1 dowa)
26

tlenek elazowy

12

2-3 j

Pucola (czerwony blu.1?, czerwo- Mu na ziemia) Czerwony ugier palony (ochra czerwona) { Cynober (jasny, ciemny i szharf atny)
Ma

ziemia kredowa z tlenkami elaza uwodniony tlenek eiazowo-glinowy i krzemionka

i

3 |

*& ^

27

23

2-3

i
3

28

Ms

siarczek rtci

.4*

41 T a b l i c a III (cd.)
9. 10 11 12 13 14 15 16 17

D5

tak

NS NR NZ

O, A (mao uywana)

100

tak

M CR R

NZ

Barwniki terowe, cie chromowa

A, O, T

czerwone (pz. 30, 31, 32, 34 barwnik) Barw. pochodzenia terowego, krecia, gips barwn pochodzenia terowego gips, szpat ciki, barwn. pochodzenia terowego barwn. pochodzenia terowego naturalne ziemne farby

35

tak

Kl, O; A, T, K

40

aia 4,5

R NR NZ

W, Kl, O, F. A, K, T

40

nie 2,4 CR NR NZ MN

W, Kl, O, F, A, K, T

120

nie 3,7 NR NR NZ

W, Kl, O, F, A, K, T

70

nie 3,8 NR NR NZ

W, Kl, O, F, A, K, T

3,84580 nie -5,2 CR NR NZ

barwn. pochodzenia terowego

W, Kl, 0, F, A, K, T

35

nie

- NR NR NZ

W, Kl, O, F, K, T

60

nie 2,8 CR NR NZ

W, Kl, O, A, F, K, T

20

0K

8,2 NR NR NZ MN

minia, barwn. pochodzenia terowego

Kl, 0, K, A, T

1
29

Minia (r Saturna)

Ms

tlenek oowiu

30

Karmin

On

s przewanie barwnikami ko&zenili farba pochedzenia rolinnego

31

Kraplak Krap alizarynowj

Oa

32

3-2

32

Ms

alizaryna farba mineralna ziemna (biaa) + barw. pochodzenia terowego ywica naturalna z rnych rolin, palm itp. pochod, z Moluki, Indii, Sumatry

23

2-3

33

Lak czerwony

Mn Os

23

34

Smocza krew

On

Pigmenty Fioletowa ultramaryna krzemian glinowo-sodowy z siark

35

Ms

36

Fiolet kobaltowy Fiolet manganowy (fiolet mineralny)

Ms

arsenian kobaltu

23

1 1

f
Ms

1 2 2 2 1

37

fosforan manganu
f

38
39

Gapili mortuum j Ms

tlenek elaza farba mteeralaa siemna (Maa)-f-fessrwa, pochodzenia terowego

12

2-3 j

1f

1 '

Lak fioletowy

Ma + Os

23

2-3

43

T a b l i c a III (cd.)
9
10 11 12 13 14 15 16 17

15

8,3tak -9,3 R NR Z

NM

mielona cega, barwn. pochodzenia terowego

80

nie 1,2 CR R NZ

barwn. pochodzenia terowego barwn, pochodzenia terowego barwn. pochodzenia terowego

A, O, T

70

nie

- CR CR NZ

0, Kl, A, T

70

nie

- CR CR NZ

O, Kl, A, T

nie

- CR CR NZ

Kl, K

tak

- CR CR NZ

A, O

fioletowe barwn. pochodzenia terowego, szpat ciki, gips ultramaryna nieb., barwn. pochodzenia terowego caput mortuum

40

nie 2,4 CR NR NZ MN

W, Kl, O, K, F, A, T

100

nie 3,7 NR NR NZ

W, Kl, 0, F, A, K, T

45

nie

- CR CR NZ

O, A, T W, K!, O, F, A, K s T
Kl, K !

95

nie

CR NR NZ

nie

- CR CR NZ

44

Pigmenty Ultramaryna niebieska Bkit paryski krzemian glinowo-sodowy z siarczkami sodu, dawniej naturalny kamie lazurowy
wy

40

Ms

2-3

41

Ms

elazocyjanek

elazo-

2-3

42

ny)

Bkit kobaltowy (jasny, ciem- Ms

tlenek glinu i tlenek kobaltu

pod-

23

43

Indygo (karmin)

On

barwn. pochodzenia rolinnego barwn. pochodzenia terowego

23

44

Indygo

Ms

23

Pigmenty
45

Ziele chromowa Ms Zielony chromotlenek matowy (chromoksyd kryjcy)

ta chromowa +bkit paryski

12

1-2

46

Ms

bezwodny tlenek chromu

Zielony chromo| tlenek laserun47 k owy (ziel. Gui- Ms 1 gneta, ziel. szmaragdowa)
48

wodorotlenek chromu

Ziele cynkowa Zielona ryna

Ms

cie cynkowa + bkit paryski Krzemian glinowo-sodowy i siarczki sodu

2-3

,-,"
1

49

ultrama| Ms

2-3

45
T a b l i c a III (cd..)

10 11 12 13 14

15

16

17

niebieskie (pz. 43, 44 barwnik) barwn. pochodzenia terowego, kreda gips, szpat ciki szpat ciki ultramaryna niebieska, barwn. pochodzenia terowego bkit paryski nieb., barwn. pochodzenia terowego

3050 aie 2,4 R NR NZ NM

W, Kl, O, F, A, K, T

80110 tak CR R ZN

Kl, O, A, T

100120 nie 334 NR NR NZ

W, Kl, O, F, A, K, T

nie - NR NR NZ

O, Kl, A, T (mao uywana)

100
zielone

nie 1,1 NR NR NZ

0, Kl, A, T

50

tak ~ R

barwn, pochodzenia terowego

K!9 Q, A, T

3@

nie 4,6 NR NR NZ

szpat ciiki

W, Kl, O, F, A, K, T

8010 nie 2,7 NR NR NZ

szpat ciki

W, Kl, 0, F,As K, T

8Q

nie 1S0 R R NZ

barwn. pochodzenia terowego kreda, szpat ciki barwa, pochodzenia terowego

Kl, O, At T, A, K

40

ale 2,4 R NR NZ NM

Kl, W, F, K, T

1
50 51 52

6 1

7 3

% 1

Ziele wa

kobalto-

Ms

Cynkan kobaltu arsenooctan miedzi krzemian elazowo-glinowo-magnezowy

3 2

Ziele szwajnfurcka (ziele Ms Yeroriesa) Zielona ziemia

MB

2-1

3-4

Pigmenty
'

53

uizi&ra stifmrsl'" Ma na palona

S i Brunat kaselski (ziemia koloska, On brz Van Dycka)

farba ziemna zwizkw elaza i manganu

24

2-3

!.

54

wgiel brunatny naturalna ziemia gwnie wodorotlenek elaza z dodatkiem wodorotlenku manganu i in. uwodniony tlenek elazowy

55
j !

Siena naturalna i palona (brzowa zieTOias bry- Mn zowy ugier)

23

2-3

56

Brz Marsa

Ms

23

2-3

57

Sepia

On

barwnik pochodzenia zwierzcego

23

58

Asfalt

On

utleniony olej skalny z zawartoci siarki i azotu

32

Pigmenty
59 60

Czer kostna

On

wypalone i zmielone koci spalone pestki winnej latoroli, korzenie, korek itp.

3 3

1 1

Czer z winoroOn li

21

47

T a b l i c a III (cd >

9
40 10 11 12 13 14 15 16 17

nie 5,1 NR NR NZ

szpat ciki barwn. pochodzenia terowego barw. pochodzenia terowego

Kl, A, K, T Kl, O, A, T

30

tak

Z,

NM

50-100 nie 3,0 CR NR NZ brzowe (pz. 57 barwnik) 50-100 nie 1,2 CE NR NR

Rzadko uywana Kl, W, K, F

brz kaselsid

W, Kl, O, A, P, K, T
!

ale 1,1 CR CR NR

Kl, O, A, T

180-220 nie 3,2 CR NR NZ

gips, czerwie angielska

W, Kl, O. A, F, K, T

70

nie 3,8 NR NR NZ

naturalne ziemne farby

W, Kl, O3 F, K, A, T

nie

- NR R NZ

brunatne farby mineralne

150

nie

- NR NR NZ

do celw raal.-artyst. nie nadaje si

czarne 60-100 nie 2,73 NR NR NZ

100 ale 1,4 NR NR NZ M

bkit paryski, wgiel wgiel brunatny kamienny

W, Kl, O, F, K, A, T W, Kl, O, F, A, K, T


61
Czer wa

2
mangano-

Mu dwutlenek manganu

3 |

! 2-3
i
j

62

ii
63

Sadza (czer lampowa)

On

prawie czysty bezpostaciowy wgiel

Grafit

Mu wgiel krystaliczny

2-3

Objanienia do tablicy
Rubryka 2. w nawiasie podana inne nazwy pigmentw. Rubryka 3. Skrty oznaczaj pochodzenie pigmentw. M < mineralna, 0 organiczna, n naturalna, s sztuczna. Rubryki 8. Cyfry od l do l oznaczaj stopnie podanych w nagwku wasnoci pigtnentw, a mianowicie: 1 bardzo dobra, 2 dobra, 3 dostatecznie dobra, 4 bardzo saba. Stopnie siy krycia podano biorc pod uwag spoiwo klejowe (Kl) i olejne (O) uyte do farby, przy ezyrn stopie 3 oznacza farb pkryjc, stopie 43 1 4 farb laserunkow (przeroczyst). Zdolno wysychania podano dla farb olejnych. Kreska pozioma oznacza, e si danej wasnoci farby nie bierze pod uwag.

49
T a b l i c a III (cd.)
9
10 11 12 13 14 15 16

1?
W, KI, O, F, K,

80

nie 1,2 NR NR NZ

rzadko uywana

ISO

1,6. nie -2 NR NR NZ

czer mineralna

W, Kl, F8 K, Af T

ale

NR NR rA

B, <3>ro

Kl, O, wana

rzadko uy-

wasnoci pigmentw
Rubryki 1213. Skrty oznaczaj; R rozpuszczalna cakowicie, KR nierozpuszczalna, CR czciowo rozpuszczalna. Rubryka 14. KZ farba pod dziaaniem siarkowodoru nie zmienia s} Z zmienia si i przybiera barw brunatn lub czarn M mona miesza ze wszystkimi farbami NM m mona miesza ze wszystkimi farbami Rubryka 17. A do farb akwarelowych, T do mieszania ze spoiwem temperowym, O d o mieszania z olejem, Ki z klejem, K ,i ze spoiwem kazeinowym, ^ z wapnem, p ~ ze szkem wodnym w technice freskowej.

4 Podstawy technologii malarstwa grafiki

PODOBRAZIE I PRZYBORY MALARSKIE

Podobrazie jest to materia powleczony odpowiedni zapraw, na kt'rym maluje si obraz, stosujc rne techniki malarskie. Podobraziem moe by drewno, sklejka, pyty pilniowe, ptno lniane, papier, pergamin, tektura, pytki kociane, skra, metal, szko, porcelana, mur, tynk . i inne. . Czowiek pierwotny rozpocz sw historyczn dziaalno artystyczn rysujc, malujc lub ryjc na kamieniu albo w grotach na cianach skalnych, ktre suyy mu jako podobrazie. W nastpnych epokachs a' po dzie dzisiejszy, kiedy powstay na wiecie szkoy malarskie, rozwiny si nowe techniki malarskie, zaczto stosowa rne materiay .suce jako podobrazie.

DREWNO

Tkanka drewna skada si z ok. 50% celulozy (bonnika), od 2228% chemicelulozy (substancja zbliona do celulozy), 2427% ligniny oraz wody. Deska drewniana suya od najdawniejszych czasw za podoe pod. obrazy sztalugowe. Znane s nam malowida na sakrofagach egipskich pochodzcych ze redniego pastwa, portreciki z Fayum wykonane enkaustyk i temper na deskach cedrowych, cyprysowych, piniowych, a z zapiskw P l i n i u s z a dowiadujemy si, e za jego ycia najbardziej ceniono drewna cyprysowe, cedrowe, hebanowe, bukszpanowe i oliwkowe, jak rwnie wymienia db, kasztan i orzech z podaniem wiadomoci o waciwociach rnych gatunkw drzew oraz o ich ochronie przed larwami owadw. T e o f i l w opisach pochodzcych z IX w. podaje sposb sklejenia desek kazein. C e n n i no C e n n i n i zaleca wygotowa drewno przeznaczone na obrazy tak, aby po wyschniciu nie pkay oraz radzi nakleja na deski ptno.

51

L e o n a r d o da V i n c i w traktacie o malarstwie z 1492 r. pisze 0 przygotowaniu desek do malowania. Midzy innymi radzi nasyca deski alkoholem, w ktrym jest rozpuszczony arszenik lub sublimat, by drewno uchroni przed larwami. Nastpnie radzi naciera drewno gorcym olejem gotowanym, a po wyschniciu naoy zapraw z bieli oowianej 1 werniksu. P e c h e c a (p. XVII w.) i P a l o m i n a (pocz. XVIII w.) podaj, e drewno napuszcza si czosnkiem, aby larwy nie czepiay si drewna, wtedy zaprawa klejowa przylega lepiej do deski. Na podstawie rnych dawnych informacji oraz ostatnich bada mona sporzdzi przyblione zestawienie podstawowych gatunkw drewna, uywanych w rnych krajach do malarstwa od pocz. XIII do pocz. XVIII w. We Woszech najczciej uywano drewna topolowego, rzadziej dbu, kasztanu, sosny, cedru, oliwki i orzechu. W Holandii typowym drewnem by db, w rzadkich wypadkach uywano orzechu, lipy, sosny, jody i mahoniu. W Niemczech najbardziej rozpowszechnione byy sosna, lipa, db i buk. We Francji i w Anglii najczciej stosowano db, mniej orzech. W Czechosowacji najczciej spotyka si deski lipowe. Od koca XIV w. zaczto rwnie uywa desek drzew iglastych, jak sosna, wierk i modrzew. Drewno dla celw malarskich wymaga specjalnego przygotowania i zabezpieczenia. Posiada szereg wad, ktre trzeba usun. Wan rzecz jest dobr takiego gatunku drewna, ktre w najmniejszym stopniu kurczy si i nie wypacza. Mikkie drewna drzew liciastych, jak topola, lipa, olcha, kasztan i in., s bardziej wraliwe na dziaanie wilgoci, zmiany swojej objtoci i czciej pkaj ni drewna drzew iglastych zawierajce ywic, jak sosna, modrzew i in. Z desek drzew iglastych eliminujemy substancje ywiczne pocierajc je acetonem, a nastpnie pokrywajc szelakiem. Ju bardzo dawno stwierdzono, e najlepszym materiaem, ktry nie paczy si i posiada jeszcze inne zalety, jest drewno dbowe I mahoniowe, nadajce si najlepiej na podkady dla obrazw. Dawni mistrzowie holenderscy malowali na wylugowanych deskach pochodzcych ze starych okrtw, skrzy i beczek i dlatego ich obrazy odznaczaj si trwaoci. Surowe drewno musi by odpowiednio wysuszone, cite promieniowo na deski i wygadzone, nastpnie zaimpregnowane olejeni lnianym albo najlepiej obecnie stosowanymi syntetycznymi ywicami poliakrylpwymi lub fenolowo-formaldehydowymi. Drewno po tym zabiegu staje si twardsze, nie pcznieje ani nie paczy si. Mona go ju pokry zapraw pod malowido. Obrazy stare malowane na deskach wymagaj pewnej konserwacji. Najczciej deska paczy si na skutek zmian w napreniach w zwizku z higroskopijnoci drewna. Zabezpieczy mona takie maloYddo przez usztywnienie na parkiecie. Na odwrotnej stronie deski przykleja si w rwnych odstpach li-

52

stwy. Ruch deski odbywa si gwnie w kierunku poprzecznym do wkien, dlatego listwy w tym kierunku umocowuje si luno na jaskczy ogon". Wykrzywionej deski nie powinno si wyprostowywa zbyt gwatownie. Naley zwily jej odwrotn stron i stopniowo obcia. Obustronne pogruntowanie nowej deski czsto zapobiega pniejszemu paczeniu si. Drewno zaatakowane pleni i grzybem oraz przez larwy owadw powoduje prchnienie, powstaj liczne otworki, z ktrych sypi si trociny. Wiksza wilgotno w pomieszczeniu przy podwyszonej temperaturze sprzyja rozwojowi ywych organizmw. Mona je zniszczy lub zabezpieczy si przed nimi przez wstrzykiwanie do otworw deski 1% roztworu sublimatu rozpuszczonego w alkoholu lub koatkozolem. Konieczne s dalsze zabiegi konserwatorskie. Deski drzew iglastych posiadajce ywic na og nie s naraone na tego rodzaju zniszczenie. Obrazy na ptnie zaczto malowa dopiero w renesansie, ptno stopniowo wyparo desk, jednak jeszcze w XVII i XVIII w. uywano do malarstwa desek, potem zaczo ju panowa malarstwo na ptnie.

SKLEJKI Sklejki (dykty) s to cienkie arkusze pyt drewnianych sklejone w prasach hydraulicznych pod duym cinieniem. Arkusze drewniane sklejki powstaj przez wycinanie wok osi pnia. Kierunek sojw ^klejonych pyt jest prostopady do siebie. Zapobiega to ich rozciganiu si i paczeniu. Jako sklejek zaley od gatunku uytego drewna, jego gruboci, stopnia wilgotnoci, jakoci kleju. Odporno sklejek na wilgo zwikszyo uycie kleju z ywic gliptalowych. Grubo sklejek do maych obrazw powinna wynosi okoo 6 mm, a do duych do 12 mm. Pod wpywem wilgoci sklejki maj jednak tendencj do wypaczania si. Moe temu zapobiec listwowa rama. Na og sklejka nawet gatunkowo najlepsza nie jest zbyt trwaym i odpowiednim materiaem do malarstwa.

PYTY PILNIOWE Obok sklejek wyrabia si obecnie systemem spiniania sztuczne pyty drewniane. Drewno z niektrych gatunkw sosen zostaje rozwknione dziaaniem przegrzanej pary wodnej pod wysokim cinieniem. Nastpnie przez ciskanie w prasach hydraulicznych skleja si za pomoc spoiwa

53

mineralnego na pyty o rnej gruboci i ciarze waciwym. Pyty te o barwie ciemnobrzowej po jednej stronie maj odtoczon kratk. O wikszym ciarze waciwym nadaj si jako podkady do obrazw, tym bardziej e pod wpywem wilgotnoci nie pacz si, nie pkaj i nie zmieniaj formatu.

PTNO MALARSKIE Ptno malarskie najodpowiedniejsze jest z lnu, potem z konopii, w mniejszym stopniu z baweny, nie nadaje si z juty. Len, rolina jednoroczna, wknista i oleista. Z zielonych odyg lnu otrzymuje si przdz lnian dochodzc do kilkudziesiciu centymetrw dugoci. Wkna lnu skadaj si z wknistych komrek, odznaczaj si delikatnym prkowaniem oraz poprzecznymi bruzdami i kolankami. cianki komrek zwajc si przechodz w ostry koniec. Wkna konopne dusze podobne do lnianych posiadaj cianki komrek grubsze od lnianych, mocniejsze ale mniej elastyczne. Zakoczone s one tpo lub widekowato. Wkna baweny za s skrcone bez prkowania. Wkna lniane s mocne, elastyczne i trwae, nie wchaniaj szybko wilgoci i zawieraj prawie czyst celuloz. Gorsza gatunkowo przdza jest sabo skrcona i zawiera resztki rolinne.

Ry. 1. Napinanie ptna specjalnymi obcgami na krosnach: a. obcgi, b. gwodzie tapicerskie, c. narzdko do wyjmowania gwodzi

Do celw malarskich najlepiej nadaje si ptno o tzw. splotach pciennych z nitek o jednakowej gruboci. Wtek przeplata si tu jednostronnie na przemian z osnow. Ptno o rnych niciach ulega nierwnomiernemu kurczeniu si lub wydueniu pod wpywem wilgotnego otoczenia, co moe spowodowa szybkie pkanie powoki obrazu.

54

Do celw malarskich stosuje si najczciej rwnomiernie gste ptno lniane nie bielone. Bielenie ptna chlorem ma t stron ujemn, e osabia wkno. Malowanie na takim ptnie bez pokrycia zapraw jest niemoliwe, gdy farby olejne po pewnym czasie ciemniej. Ptno ma waciwo zbiegania si na mokro. Jeli po napiciu na krosnach, zmoczone wod klejow, po wyschniciu si rozcignie, wiadczy to o tym, e gatunkowo jest sabe. W tym przypadku naley ptno napi ponownie na blejtram, a klinowanie (rozciganie ptna) stosuje si pniej. Ptno nie posiadajce apretury jest najlepsze. Przez moczenie w gorcej wodzie lub sparzenie usuwa si z niego apretur (ptno fabrycznie nasycone klejem w celu usztywnienia). Ptno malarskie przechowuje si zrolowane na drku. Ptna konopne nadaj si raczej na due formaty obrazw, ptna lniane na mniejsze formaty, za tkanin bawenian mona uy do obrazw maych i redniej wielkoci. Ptna z ywic syntetycznych s bardzo silne, lecz jak dotd nie znaduj zastosowania w malarstwie.

METALE JAKO PODOBBAZIE W MALARSTWIE Dawniej mistrzowie malowali na blachach miedzianych, ktre jako podkad pod malarstwo panoway nad innymi metalami a do polowy XVIII w. Pierwsze obrazy na podoach metalowych pojawiy si w XVI w. we Woszech. Najstarsze znane spord nich s pdzla M. Caravaggia (15601609). Mied bya wytwarzana rcznie do koca XVI w. Potem poczto produkowa blach walcowan, a w 1869 r. otrzymano mied elektrolityczn. Po oczyszczeniu z tlenkw mied wygadzon pokrywa si zapraw w postaci kryjcej farby olejnej. Mied wraliwa jest na kwasy tuszczowe, dlatego po pewnym czasie ukazuj si plamy na malowidle olejnym. Wskazane jest uywanie do malowania olei i ywic odkwaszonych lub o maej zawartoci kwasw. Obok miedzi stosowano najczciej od XVIII w. blach elazn. Najodpowiedniejsze s wypalane w wglu drzewnym (nie koksie), gdy mniej rdzewiej. Blachy elazne pocynowane, tzw. biae, zaczto uywa w malarstwie w XIX w. Po oczyszczeniu powierzchni z rdzy i wygadzeniu pokrywa si blach pokostem lnianym i wypala nad ogniem. Nastpnie powleka si j zapraw. Powierzchnia pyt powinna posiada delikatny gren, gdy wtedy przyczepno zaprawy jest wiksza. Pyty metalowe oczyszcza si mieszanin alkoholu i kredy szlamowanej z maym dodatkiem amoniaku. Po tym zabiegu na opukan i wysuszon pyt wprowadza si cienko topujc farb miniow, a nastpnie biel oowia-

na dajc odpowiednie to. Nie naley uywa do pogruntowania oleju makowego i innej bieli olejnej. Blachy elazne pocynowane lub pocynkowane nie nadaj si do malowania. Najodpowiedniejszym metalem na podoe do celw malarskich jest aluminium. Aluminium odporna na kwasy, mniej na zasady, nie wpywa na schnicie farb olejnych. Za pomoc eloksalowania mona pokry blach aluminiow powok tlenku, ktry rwnie dobrze przyjmuje farby olejne, jak i farby kazeinowe. Aluminium jest bardziej rozszerzalne ni elazo, dlatego nie jest wskazane przyspieszanie schnicia zaprawy i farby przez dodawanie sykatyw. Naley uywa wolniej schncego

Krosna (blejtram) z klinami su do napinania ptna malarskiego, papieru i wzmacniania cienkich podobrazi. Zaczto ich uywa dopiero w XVIII wieku, a dzisiaj rozpowszechnione znajduj miejsce w kadej pracowni malarskiej. Krosna skadaj si z czterech listewek zaopatrzonych przy obu kocach w gbokie cicia i miejsca nm ruchome kliny.

Ry. 2. a. krosna, b. schemat napinania ptna na krosna

Wcicia pozwalaj na regulowanie napreniami ptna przez wbijanie klinw, jeli taka potrzeba zachodzi, Naley pamita, aby ptno nie dotykao powierzchni krosien. W przeciwnym wypadku wewntrzne krawdzie listew pozostawiaj po pewnym czasie trwaljr lad zaamania widoczny na obrazie. Mona go usun przez podklejenie obrazu nowym ptnem, czyli dublowanie. Unikniemy tej wady, jeli listwy bd skonie zestrugane, brzeg na zewntrznym obwodzie krosna bdzie zaokrglony, jak rwnie poprzeczne listwy wzmacniajce krosno bd w pewnym odstpie od ptna (ok. l cni). Listwy krosien zbija si dokadnie, sprawdzajc przy tym konieczny midzy nimi kt prosty. Ptno o formacie wikszym, ok. 4 cm, dokoa obrazu, prowizorycznie przybija si kilkoma gwodzikami do krosien porodku i na brzegach listew. Nastpnie po bokach w rnych odstpach, poczwszy od rodka, na przeciwlegych listwach przybija si ptno gwodzikami tapicerskimi. W ten, sposb otrzymuje si rwne napicie ptna na caej powierzchni. Do rwnomiernego napicia ptna na krosnach mog by pomocne specjalne obcgi.
-j

NIBYBAMA

Mbyrama rni si od krosien tym, e posiada listwy w rogach trwale sklejone lub zbite bez koniecznych wystajcych zaokrglonych brzegw. Uywana jest do umacniania podobrazi ze sklejki, pilni, tektury, papieru., blach i innych.

GWODZIE

Do umocowania ptna do krosien najodpowiedniejsze s gwodzie tapicerskie, gdy posiadaj szerokie i paskie 'gwki. Dugo ich powinna ogranicza si od 815 mm, W celu uchronienia gwodzi przed rdzewieniem, dobrze jest je nawokowa lub pokry ywic, ' Rwnie dobr ochron s podkadki okrge sporzdzone z nawoskowanej tekturki i naoone na gwodzie. Do obrazw duej wartoci zabytkowych uywa si gwodzi z metalu nierdzewnego (glinowe) lub pokryte metalem nie ulegajcym korozji.

57

PALETA Paleta jest to pyta drewniana, blaszana, porcelanowa, szklana, tekturowa o pewnym formacie i ksztacie i wykoczeniu zalenym od techniki jakiej ma suy. Moe posiada zagbienia lub przegrdki na farby guziczkowe, akwarelowe, temperowe lub pigmenty.

Rye. S. Palety drewniane uywane w malarstwie olejnym

Do malowania olejnego najczciej stosowane s palety drewniane, posiadajce otwory na uchwyt kciukiem. W pobliu uchwytu zakada si mae, przewanie metalowe, otwarte lub zamykane naczyko na spoiwo (np. olej lniany). Farby wyciskane z tub rozmieszcza si obok siebie w pswnym ukadzie kolorystycznym wzdu krawdzi palety. Kolor palety najczciej naturalnego drewna moe by zmieniony, zalenie od potrzeb artysty.

Ry. 4. Palety blaszane do farb olejnych, temperowych oraz na pigmenty do mieszania 2e spoiwem

Po kadorazowym, uyciu paleta powinna by oczyszczona. Resstki farby usuwa si szpachelk, a nastpnie zmywa terpentyn przy uyciu szmatki. Zeschnite stare farby na palecie najlepiej usuwa si przy uyciu pomienia. W tym wypadku warstw zaschnitych farb polewa si naft lub spirytusem denaturatowym tak, aby pyn nie spywa i zapala si ostronie. Zmikczona warstwa zaschnitych farb daje si

58

wtedy zeskroba noem i szpachl. Mona to rwnie przeprowadzi za pomoc pomienia palnika gazowego. Resztki ptwardej farby mona jeszcze usuwa przez pozostawienie szarego myda na farbach prses par godzin, a nastpnie zmycie ich wod. Wszystkie czynnoci zwizane z czyszczeniem palety powinny odbywa si na kamiennym podkadzie lub posadzce.

PDZLE Pdzel skada si z trzonka, najczciej drewnianego, nasadki metalowej (skuwki) i waciwego pdzla do malowania, tj. wosw, szczeci, pirek pochodzenia zwierzcego oraz syntetycznego. Produkowane s jako pojedyncze lub podwjne, f j. dwustronne, okrge i paskie w kilku lub kilkunastu wielkociach. Wielkoci s oznaczone numerami. Pdzle lepszego gatunku do "techniki akwarelowej, temperowej i precyzyjna retuszerskie s. mikkie i spryste. Produkowane s 2 wosw kuny, bobra, sobola, wielbda, tchrza lub wiewirki. Stosuje si te wosy z ucha krowy, ktre s odpowiednie do techniki akwarelowej- i temperowej. Do technik malarskich o spoiwach tustych i w malarstwie ciennym oywa si pdzli ze szczeci wini, krowy, dzika, wou, byka i in. Do malowania maych i miniaturowych prac uywa si wosw sobola, kota perskiego lub pirek ptasich, np. sonki. Posiadajc odpowiedni wos mona sporzdzi pdzel samemu, np. do akwarel i temper: do krtkiej rurki szklanej, o rednicy zalenej od gruboci wykonywanego pdzla, na jednym kocu zatopionej nad palnikiem gazowym wsypuje si wos waciwym kocem, wypeniajc nim starannie i dokadnie rurk. Dno rurki musi przybra ksztat kropli, lekko stokowaty. Zakoczenie pdzla przyjmuje ksztat pokrgy. Nastpnie wystajce z rurki wosy okrca si cieniutk nitk i to zakoczenie pdzla zanurza si w kleju stolarskim garbowanym aunem. ' Najlepszy ,ze sposobw wyrobu pdzli opracowany przez W. Gackiego polega na ukadaniu wosw na-nitce. Do deseczki wbija si dwa mae gwodziki w odstpie np. 15 cm i napina si nitk zanurzona w kleju w odstpie kilku milimetrw od deseczki. Wosy waciwym kocem ukada si na nitce obok rwno i starannie. Do pdzli retuszerskich precyzyjnych wosw ukada si pojedynczo psetk. Nastpnie zdejmuje si nitk z tak uoonymi wosami, owija zastrugariy odpowiednio patyk o pewnej gruboci i zawizuje nitk. Otrzymany pdzel usuwa si z patyka i zanurza w wodzie a do nitki. Wos przybiera spiczasty ksztat. Po wyciniciu nadmiaru wody owija si go paskiem z celofanu w szpic; wsuwa do skuwki wycigajc pdzel drugim otworem na odpowiedni dugo. Celofan zdejmuje si a do skuwki, na-

59
stpnie do sjkuwki wsypuje si szczypt sproszkowanej kalafonii i ostronie nad palnikiem zatapia si j. Tak umocowuje si wos w skuwce. Po tym zabiegu wbija si do skuwki patyk.. Skuwki starych zuytych pdzli podgrzewa si nad wiec I usuwa szczypcami stare wosy, a nastpnie patyk. Oczyszczone skuwki mona uy do nowych pdzli. Wosie pdzli olejnych i temperowych w razie czciowego zuycia mona przez podgrzanie metalowej skuwki nad wiec nieco wycign. Pdzle takie mog by jeszcze przydatne do malowania. Precyzyjne pdzle otrzymujemy z wosw zrywanych z karku dwumiesicznego kota perskiego. WOS jest mikki jak wata i. daje si atwa zwija i formowa w palcach. W palcach i w doni robi si waeczek, a na jednym kocu starannie szpic. Nastpnie szpic wsuwa si do cienkiej rurki' bambusowej i popycha go drutem dotd, a ukae si jego koniec z drugiej strony. Pdzel jest zakoczony jednym wosem. Tak wykonanym pdzlem mona malowa akwarel lub temper bardzo precyzyjne rysunki. Pdzle powinny by zawsze czyste, po uyciu wypukane lub przemywane w mydlanej wodzie, nastpnie odpowiednio uformowane i wysuszone. Przechowuje si je tak, aby wos nie dotyka cianek pudeka, przymocowuje si je gumk do tekturki. Pdzle uywane w malarstwie dekoracyjnym, s rnego ksztatu i wielkoci oraz maj odpowiednie nazwy. Pdzle duych rozmiarw, uywane do zakadania ta (pobielania) i duych paszczyzn i wykonane z dugiej szczeci oprawionej w deszczuki z trzonkiem, nazywaj si a w k o w c a m i lub s z c z o t k a m i (prostoktne). Stosowane s w technikach klejowej wapiennej i temperowej chudej. Pdzle okrg!**za ( t a r c z o w e , p a t r o n o w c e ) do szablonowania i do nakr

Ry. 5. Sztalugi malarskie: 1. tablicowa, 2. pracawniaaia, 3. polowa skadana

0
piania. S t y l o w c e (trzonkowee, skuwkowce) s. to mniejsze pdzle da powlekania nieduych paszczyzn, pasw szerokich, do malowania przez szsablon. Wykonuje si je z dugiej szczeci, ktr oprawia si w drewnolub metalow skuwk. Uywane s te w technice olejnej i temperowej. P i e r c i e n i c w ce stosujemy w technice klejowej do wycigania pasw przy uyciu linii. S okrge, maj dug, rwno cit szcze, oprawion w skuwk metalow. W technikach olejnych i temperowych tustych uywa si rwnie pdzli paskich o krtkiej szczeci, k r z yw i a k i za s przydatne domalowania trudno dostpnych miejsc. Do wykonywania rnych ornamentw w technice klejowej uywa si pdzli wosianych okrgych i paskich. Pdzli szczeciowych uywasi w technikach olejnych i temperowych. Do technik pokostowych i lakierowych w celu wygadzenia wierzchnich warstw olejnych uywane s pdzle okrge i paskie, tzw. f l e i s a k i (wygadziki) o krtkiej, ale rnej wielkoci szczeci borsuczej. W malarstwie zamiast pdzli uywane s rwnie w a k i f u t e r k o w e przyspieszajce prac. S z c z o t k a do t e p o w a n i a suy do wykaczania powierzchni powoki olejnej i klejowej, wyrwnywania i tonowania. Oprcz wymienionych uywane s jeszcze do robt specjalnych pdzle, tzw. k o t ur o w c e , p i s a k i do l i t e r n i c t w a , artystyczne szczeciaki i inne Dobry pdzel uprzyjemnia prac, dlatego te trzeba o niego dba. Po uyciu naley go dobrze wymy i zawiesi na sznurku. Do pdzli dugo nie uywanych naley czsto zaglda, gdy mog by zniszczone przez mole. Pdzle po farbach klejowych myje si w wodzie z mydem. Po wytrzepaniu zawiesza si na sznurku szczecin w d. Pdzle po farbach olejnych wyciska si z resztek farby i myje si w rozcieczalnikach, np. w benzynie, nafcie, olejku terpentynowym, nastpnie przechowuje si je zanurzone wosem w d w specjalnych naczyniach w wodzie (tylko sam szcze) tak, aby nie dotykay dna naczynia. Pdzle zaschnite moczy si w octanie butylu, amylu, benzenie, w mydlanej wodzie, w ktrych to roztworach ugniatane mikn.

ZAPRAWY, WERNIKSY,
ZAPRAWA MALARSKA

Najdawniejsze zaprawy malarskie spotyka si na mumiach w staroytnym Egipcie ok. 2500 lat p.n.e. Uywano wwczas zaprawy kredowej lub gipsowej z klejem (gum) kadzionej na podou drewnianym, W okresie od 17001500 p.n.e. na podou drewnianym naklejano ptno pod zapraw kredow lub gipsow. Natomiast w okresie 800600 lat p.n.e zapraw zabarwiano na czerwono, zielono lub niebiesko, potem gadzono j i pokrywano biakiem lub klejem zmieszanym z ugrem pod poztk. Grecy i Rzymianie posugiwali si zaprawami wedug wzorw egipskich. redniowieczne i renesansowe manuskrypty i traktaty podaj wiele recept na przygotowanie podoa i wyrb zapraw malarskich pod malowido. Wymieni tu naley zapiski pisarza rzymskiego Pliniusza (23?79), autora encyklopedycznego dziea w 37 ksigach, Naturalis historia. Nastpnie recepty mnicha Teofila z IX w., dzieo pt. Rzecz o malarstwie Cennino Cenniniego (1437), rkopis strasburski z XV w., rkopis monachijski z XV w. i wiele innych. Zapraw pokrywa si powierzchnie porowate, jak np. drewno, ptno, wchaniajce pyny lub powierzchnie nie porowate, jak szko, metal. W pierwszym przypadku zaprawa wie si fizycznie z podobrazem w gb, a w drugim za pomoc przylegania, tzw. adhezji. Inn grup stanowi zaprawy wice si z podobraziem fizycznie lub chemicznie przez stapianie w gorcu (emalia, glazura) lub chemicznie, jak to bywa u zapraw wapiennych. Rodzaj wsikliwoci zaprawy zaley od uytego tworzywa. Ciasto zaprawowe posiadajce ciao mineralne o mniejszej konsystencji jest bardziej wsikliwe np. glinka, kreda, gips. Natomiast litopon, baryt, biel cynkowa rednio, za biel tytanowa, biel oowiana niewsikliwe. Wynika z tego, e ciasto zaprawowe otrzymuje swoje cechy chudoci lub tustoci zalenie od iloci w swym skadzie spoiwa wodnego (roztwr kleju), spoiwa tustego (olej lniany, pokost) i konsystencji cia mineralnych. O trwaoci dziea decyduje w duej mierze waciwe i staranne przygotowanie podobrazia do malowania.

Ptno przed naoeniem zaprawy od strony lica obrazu nasyca si kilkuprocentowym klejem kostnym. Zabieg ten jest konieczny, gdy ptno wtedy napra si na krosnach, olej z zaprawy nie wsika w tkanin, a inne .skadniki nie przenikaj na drug stron przez otworki ptna. Nie naley nasyca ptna olejem lnianym; pocztkowo elastyczne,. po pewnym czasie utlenia si, twardnieje i wreszcie pka kruszc si i amic na kawaki, tym samym powoduje niszczenie obrazu. Trwao obrazu na ptnie jest znacznie mniejsza od obrazw malowanych na deskach. Porowata budowa ptna umoliwia wchanianie szkodliwych skadnikw zanieczyszczonego powietrza i wilgoci oraz powstawanie pleni Ptno jest naraone na cig ruchliwo, przeto pkanie malowida po pewnym duszym okresie czasu jest nieuniknione. Przyklejanie malowida na pyty pilniowe lub sklejki, aby usztywni obraz, nie jest wskazane, gdy niejednakowy wspczynnik rozszerzalnoci poszczeglnych warstw po pewnym czasie moe spowodowa powstawanie pkni i wybrzusze na ptnie. Udoskonalona konserwacja obrazw przyczynia si do przedueniaycia wielu starym obrazom olejnym przez dublowanie przyklejanie obrazu na nowym ptnie, przy czym woskowa warstwa spajajca te dwa ptna zabezpiecza przed szkodliwymi wpywami zawntrznyrnL Bywa te dublowanie obrazu na tzw. klajstrze. Zaprawa na ptnie powinna by cienka i elastyczna. Poza tym, zalenie od potrzeby, moe by zaprawa chuda, ptusta i tusta. Ze wzgldu na wystpujce w niej spoiwo mona podzieli je na zapraw klejow, kazeinow, olejn, emulsyjn, a ze wzgldu na wypeniacz na kredow, gipsow itp. Chuda zaprawa wchania spoiwo olejne farb i czyni je matowymi. Malowanie przebiega jakby z oporem. Na zaprawie ptustej i tustej pdzel ma pewien polizg podczas malowania. Malowido zachowuje poyskujc powierzchni. Podrczniki technologii malarskiej podaj rne przepisy do sporzdzania zapraw pod malowida. Artyci malarze rwnie sami opracowuj recepty, ktrymi si posuguj. Podaj kilka recept, ktre mog by wykorzystane praktycznie. Napite ptno malarskie na blejtram cae z brzegiem nasyca si elatynow wod klejow:
woda przegotowana l I (podgrzana do ok. 50C) elatyna w proszku 5 dkg gliceryna 1,5 dkg

Gdy elatynowa woda klejowa zaczyna galaretowacie, pokrywa si ni ptno za pomoc pdzla i brzegiem noa malarskiego wciska w tkanin. Inna recepta:

63

woda przegotowana 0,5 l klej kostny (tabliczka) l sst. Wod klejow pokrywa si ptno paskim szerokim pdzlem. Klej wic si z ptnem zakleja otworki ptna, tworzc elastyczn powok zapobiegajc wchanianiu tustych substancji pochodzcych z zaprawy., Jeli ptno posiada nierwnoci i wzeki, to jego powierzchni pociera si papierem szklanym. Jednoczenie schodzi rwnie klejowa powoka, dlatego te nasycanie klejeni naley powtrzy. Zaznaczy naley, e granulki iub tabliczk kleju moczy si w wodzie (12 godzin), a nastpnie rozpuszcza si na ogniu w kpieli wodnej. Sterczce woski z ptna opala si umiejtnie pomieniem palnika. Podebranie z pobiak. ' Kreda pawiona albo gips pawiony, biel cynkowa lub litopon uprzednio namoczony zmiesza z wod klejow (I tabl. kleju, 0,5 I wody). Niewielki dodatek oleju lnianego lub pokostu nieco zmniejsza chonno zaprawy. Pobiaka jest zapraw chud i nieelastyczn, na ktrej malowido wyglda matowo. Do tego celu moe by uyte ptno lniane, konopne, tektura uprzednio pokryta wod klejow. Zapraw na podobrazie wprowadza si jednowarstwowo paskim .szerokim pdzlem. Szorstko powierzchni pobiaki mona wyrwna papierem ciernym. Zbytnie chonicie pobiaki agodzi si nasycajc pynnym biakiem lub tkiem, terpentyn weneck, werniksem iub fiksatyw szelakow, co tworzy.podobrazia do rnych technik malarskich. Mog to by malowida klejowe, temperowe, olejne i enkaustyezne. Zamiast kleju kostnego jako spoiwo pobiaki mona zastosowa elatyn (l l wody, 5 dkg elatyny i 5 dkg gliceryny). Zaprawa, klejowa (wg W. Cholewiskiego) kreda szlamowana 2 cz. biel cynkowa l cz. klej stolarski (I tabl. w 300 cm3 wody) olej lniany lub pokost 10% Dobrze wymiesza na gsto w rzadkim kleju, doda pokostu i rozrobi ciep wod. Uy na ciepo. Zaprawa kazeinowa (wg W. Cholewiskiego) biel cynkowa 2 cz. kreda szlamowana 1 cz. Rozrobi na gsto w spoiwie kazeinowym, a w razie potrzeby rozrzedzi wod (zob. spoiwo kazeinowe) Zaprawa polejna (wg W. Cholewiskiego) biel cynkowa 2 cz. kreda szlamowana l cz. klej stolarski (l tabl. na9 300 cm3 wody) pokost lniany ok. 25 /e Kred, biei cynkow rozrobi w rzadkim kleju, na do gst papk-

64
i doda pokostu. Dobrze zmieszan rozrzedzi ciep wod i na ciepo nakada na podobrazie. Zaprawa emulsyjna (wg B. S!aiisky'ego) kreda pawiona i es,
biel cynkowa 3 cz. rozpuszczona w wodzie elatyna w stosunku 1:20 z dodatkiem bardzo maej iloci gliceryny 2 cz. olej Imany polimeryzowany, w ktrym jest stopiona V ywicy damarowej 0S5l cz,

Zaprawa emulsyjna zawiera zawiesin olejno-ywiczn w roztworze kleju z dodatkiem pigmentw. Jest bardziej elastyczna od zaprawy klejowej i po kilku dniach mona na niej ju malowa. Aby utracia cakowicie sw chonno, powleka si j werniksem damarowym lub spryskuje si roztworem szelaku w spirytusie denaturowanym. Zaprawa olejna, (wg M. Doernera)
kreda biel cynkowa werniks olejny woda klejowa (70100) l cz. l cz. i2 cz. l cz.

Zapraw rozciecza si ciep wod i pokrywa si podobrazie na ciepo. W razie zbytniej chonnoci nasyca si wod klejow, werniksem damarowym (l cz. ywicy damarowej w 4 cz. oleju terpentynowego). Mona uy fiksatyw. Zaprawa skrobiowa (wg H. Nolpy)
klej skrobiowy pszenny (1:15) 100 cz. gliceryna 12 cz. biel cynkowa 10 z.

;
!

Dobrze rozmiesza na rednio gst zapraw. Klej skrobiowy (zob. kleje), Zaprawa ptusta
kreda szlamowana l cz. gips alabastrowy 0,5 cz. biel cynkowa l cz. olej lniany lub pokost z dodatkiem werniksu damarowego 0,5l cz. woda klejowa (klej stolarski) z bardzo maym dodatkiem gliceryny

Kred, gips i biel cynkow zmiesza z wod klejow do gstoci mietany, doda olej. Pokry na ciepo mieszajc zapraw. Gips alabastrowy uywany do zapraw malarskich powinien by przygotowany nastpujco. Do czterolifrowego garnka z wod wsypuje si stopniowo jeden kilogram gipsu i dokadnie miesza si go okoo p godziny, po czym pozostawia na 15 minut. Po odlaniu wody osiadj na

65

dnie garnka gips uciera si, a nastpnie ulepi z niego kule wielkoci buki i suszy na socu. Po takim zabiegu gips twardnieje, a po wy.suszeniu atwo si rozpada. Jako skadnik do zapraw malarskich, jest w tym stanie najodpowiedniejszy, gdy nie teje prdko i nie utrudnia gruntowania, zwaszcza gdy jest uyty w wikszych czciach wagowych lub objtociowych. Zaprawa na pltno do zwijania dekoracji (wg A. Boyka)
mka pszenna klej stolarski mydo gliceryna kreda woda ciepa kwas karbolowy 4 kg 1,5 kg 0,5 kg 0,5 kg 4 kg 70 l (5 wiader wody) 2% caej masy

Klajster z mki pszennej zmiesza z klejem stolarskim na ciepo, nastpnie wla roztopione mydo i gliceryn dokadnie mieszajc. Osobno rozrobi kred z wod na gsto. Zamiast kredy mona da bieli cynkowej, ktra wpywa na miksz powierzchni zaprawy. Przygotowane .spoiwo zmiesza dokadnie z rozrobion kred i rozcieczy wod. Zapraw t powleka si cienko najlepiej ptno lniane. Po wykonaniu kadej zaprawy powinno si przeprowadzi prb na sklejenie pokrywajc ni skrawek ptna lub kartonu. Jeli po wyschniciu zaprawa wykae cieralno (biay lad na doni), dodaje si do niej troch wzmocnionego kleju. Jeli olej lniany nie wie si dobrze z pozostaymi skadnikami zaprawy, dolewa si troch wody amoniakalnej dokadnie mieszajc i podgrzewajc. Uyta kreda do zaprawy musi by przesiana, namoczona ok. 12 godzin, biel cynkowa wiea (nie utleniona). Ca zapraw dobrze jest rwnie przecedzi przez sito. Ptno pokrywa si zwykle dwiema cienkimi warstwami zaprawy. Na drewnie i na innych sztywnych materiaach moemy naoy znacznie wicej warstw. Po wyschniciu pierwszej warstwy powleka si ni po raz drugi i podobnie po raz trzeci. Rozprowadzenie zaprawy powinno odbywa si cienko pasami w kratk, tak by osign najwiksz rwnomierno pokrycia ptna lub deski. Ptno i deski powinny schn w pozycji lecej lub nieco pochylonej. Aby wysychanie zaprawy przebiegao rwnomiernie i szybko, podkada si pod krosna drewniane Mocki. Ostatnio coraz czciej uywa si jako zaprawy do malarstwa olejnego i temperowego biaej farby emulsyjnej (polinit). Jest elastyczna, niezmywalna i odporna na czynniki zewntrzne. Mona j zabarwia temperami. Pdzle przed zaschniciem farby emulsyjnej naley dokadnie umy. Polinit powinien by uyty przed upywem daty wanoci i nie przemarznity. Ptna i deski pogruntowane wod klejow pokrywa -si cienkimi warstwami polinitu.
S Podstawy technologa malarstwa i grafiki

66

W sprzeday bywaj ptna ju pogruntowane zapraw gumow^ olejn, emulsyjn itp. sprzedawane na metry rozwijane z waka. Nie zawsze odpowiadaj one wymogom artystw malarzy.
SZPACHLOWKA

Kred szlamowan uciera si z wod na gste ciasto, potem dodaje si gorcy klej stolarski oraz pokost lub olej lniany. Wszystko to za pomoc szpachelki dokadnie si uciera. Dobrze utart i zmieszan szpachlwk o konsystencji pasty przy uyciu noa lub szpachli wypenia si odpowiednio dziury, zadrapania, szorstkoci powierzchni !podobrazia, np, desk. Po wyschniciu kitu mona przeszlifowa powierzchni papierem ciernym. Jeli miejsca kitowane s zbyt chonne, to mona je zafiksowa szelakiem, bd jakim spoiwem, zawerniksowa lub napuci oejem nianym.

WERNIKSY DO OBRAZW

Werniksy dzielimy na t w a r d e i m i k k i e . S to stone roztwory, w pynach lotnych (rozpuszczalnikach). Zalenie od uytych ywic i pynw lotnych przybieraj werniksy rne nazwy, np. w grupie w e r n i k s w m i k k i c h werniks mastyksowy, werniks damarowy, werniks sandarakowy. W grupie w e r n i k s w t w a r d y c h werniks kopalowy, werniks bursztynowy (ywice kopalne), werniks szelakowy (pochod, owadziego). Te ostatnie przybieraj te nazwy: werniks terpentynowy, werniks spirytusowy itd. Zalenie od zawartoci oleju schncego (lnianego) werniksy mona rwnie podzieli na tuste i chude. Werniksy su do utrwalania malowide i do zabezpieczania powierzchni obrazu przed ujemnymi wpywami zewntrznymi. Obraz pokryty werniksem jest atwy do odnawiania, gdy nie czy si zbyt mocno z paszczyzn obrazu; przeciwnie za werniksy twarde s bardzo oporne przy zdejmowaniu. Werniks spreparowany z ywic jest tym trwalszy, im wolniej na obrazie schnie. Najczciej stosowanym i atwym do spoRy. 6. Rozpuszczenie rzdzenia, przeroczystym i nieszkodzcym mamastyksu w olejku terlowidu jest warniks mastyksowy. pentynowym

67
mastyks sproszkowany l cz. terpentyna francuska lub olejek terpentynowy 3 cz.

Mastyks rozpuszcza si na ciepo w terpentynie. Do naczynia z gorc wod wkada si soik z terpentyn, nastpnie woreczek z gazy wypenia si mastyksem i zanurza (zawiesza) w terpentynie tak, aby nie dotyka dna soika. Gaza zatrzymuje zanieczyszczenia mastyksu. Soik naley przykry szybk szklan. Mastyks jest dosy trudno rozpuszczalny i dlatego trzeba na jego cakowite rozpuszczenie duszego czasu. Do werniksu mona doda niewielkiej iloci oleju lnianego polimeryzowanego. Otrzymany werniks przechowuje si w zamknitych faszeczkach. Werniks najlepiej sporzdza samemu, gdy te, ktre s w sprzeday, bywaj faszowane domieszkami obniajcymi wartoci werniksu i przydatno do celw artystycznych. Na naszym rynku znane s werniksy Rembrandt" produkcji Telensa, uywane podczas malowania, i tzw. kocowe. Obraz lekko podgrzany najlepiej werniksuje si paskim, szerokim pdzlem lub przez rozpylenie rwnomierne aparatem natryskowym. Po tym zabiegu obraz powinien by przechowywany w pomieszczeniu suchym w temperaturze pokojowej. Po upywie duszego okresu czasu moe powsta zamatowanie (zanik poysku) werniksu na obrazie pod wpywem chemicznego rozkadu ywic lub pod wpywem wilgoci, zmian temperatury, przemywania wod lub tarcia. Zaley ono rwnie od uycia samego werniksu, od jego skadnikw i od rodzaju malowida (chonnoci zaprawy), ktre powlekamy tym werniksem. Mona przyj na podstawie dowiadczenia, e im werniks zawiera mniej substancji tustych (olej lniany), tym bardziej jest skonny do utraty poysku. Werniks damarowy Recepty:
damara sproszkowana polimeryzowany olej Jniany olejek terpentynowy ywiczan kobaltowy 100.cz. 1015 ez. 300 cz. 052 cz.

Damar rozpuszcza si w polimeryzowanym oleju bardzo powoli na maym pomieniu, nastpnie dodaje, si troch olejku terpentynowego. Skoncentrowany roztwr rozrzedza si olejkiem terpentynowym. Dodatek ywiezanu kobaltowego przyspiesza schnicie werniksu. Wystany werniks przelewa si do butelki, a rozgrzewa si go powoli na sabym ogniu. Przechowuje si go w ciemnym miejscu.
damara sproszkowana 100 cz. olejek terpentynowy 150200 cz.
5*

68
polimeryzowany olej lniany 1015 cz. ywiczan kobaltowy 0,2 cz.

Damar wsypuje si do woreczka z .gazy i zawiesza w naczyniu szklanym z olejkiem terpentynowym. Po kilku dniach damara rozpuszcza si, zanieczyszczenia pozostaj w woreczku. Do roztworu dodaje si oleju polimeryzowanego i odstawia na par tygodni. Werniks przechowuje si we flaszce w ciemnym miejscu. (B. Slansky). Na obrazy temperowe pmatowe i matowe do werniksu damarowego dodaje si wosku pszczelego od 1040% stopionego na ani wodnej i rozpuszczonego w terpentynie. Wan rzecz jest odwodnienie skadnikw werniksu, w przeciwnym razie moe nastpi zmtnienie werniksu. Pokryty obraz werniksem damarowowoskowym dobrze jest przetrze flanel lub mikk szczotk.
FIKSATYWY (UTRWALACZE)

Fiksatywy s to lekkie roztwory jakiego ciaa majce zdolno utrwalania rysunkw, np. rysunkw wykonanych wglem, kredk, owkiem, kredkami pastelowymi, akwarele, gwasze itp: Najczciej uywane s do utrwalania rysunkw fiksatywy sporzdzone z ywic rozpuszczalnych w lotnych pynach. Mog to by fiksatywy kalafoniowe, szelakowe, mastyksowe, damarowe itp. Zalenie od uytych ywic fiksatywy przybieraj odpowiednie nazwy. Rozpuszczalnikami mog by: terpentyna francuska, alkohol, eter, benzen itp. Fiksatywy mona te wykona z gum, klejw, albuminw, woskw itp., stosujc do nich odpowiednie rozpuszczalniki. Niektre malowida, np. temperowe, mona powleka fiksatyw biakow, a po jej wyschniciu werniksem ywicznym. Ma to na celu uatwienie zdjcia werniksu uywanego z malowida w przyszoci, jeeli zajdzie taka konieczno, np. w razie restauracji obrazu temperowego lub olejnego. Cienka powoka fiksatywy biakowej jest jak gdyby warstw izolujc malowido od werniksu.
WERNIKS SPIRYTUSOWY

Do celw artystycznych bdzie ze wzgldu na zabarwienie i elastyczno przydatniejszy szelak biay ni brzowy; rozpuszcza si go w alkoholu przy lekkim podgrzaniu. Obraz temperowy pokryty tym werniksem wyglda jak olejny. Aby biay szelak nie zatraci swej rozpuszczalnoci, powinno si jego bryki przechowywa w wodzie. Zaprawy zbyt chonne powleka si werniksem nieco rozcieczonym za pomoc alkoholu. Ponadto werniksu tego uywa si w postaci fiksatywy do utrwalania rysunkw wykonanych wglem, kredkami lub owkiem.

MATERIAY RYSUNKOWE
RYSUNEK OWKIEM SEEBENYM Owek srebrny by ju znany Rzymianom. Najstarsze rysunki owkiem srebrnym, ktre zachoway si we Woszech, pochodz z okoo roku 140CL Wiek XV i XVI to okres najwikszej popularnoci tej techniki. Mistrzem w niej by A. Diirer. W XIX w. uywali go Prerafaelici. Owek srebrny jest cienkim prtem z mikkiego srebra, moe zawiera w swoim skadzie domieszk oowiu. Wyrabiano te owki ze stopu oowiu i cyny. Grubo kreski jest prawie jednakowa, delikatna, w tonacji srebrnoszara. Technika ta jest precyzyjna dziki ostrej kresce, przypominajcej kresk miedziorytu lub akwaforty. Poprawki mona przeprowadza tylko przez wydrapywanie yletk lub ostrym noykiem. Pod wpywem zwizkw siarki zawartych w powietrzu nastpuje knicie kreski. Jako podobrazie suy pergamin zwierzcy i papier pokryty odpowiedni zapraw, aby owek srebrny pozostawi lad. 1. Woda klejowa z kleju kostnego lub spoiwa temperowego z dodatkiem 108/o aunu. 2. Woda klejowa, l cz bieli cynkowej, l cz bieli barytowej (gsto mietany). 3. Woda klejowa, l tko jaja na 1/4 litra ciasta zaprawowego (biel cynkowa, biel barytowa). W wieku XVI pojawiaj si zaprawy podbarwiane. Np. we Woszech barwiono na czerwono, zielono, szarawo i niebjesko. Ciasta zaprawowe wprowadza si cienko i rwno kilkakrotnie na powierzchni papieru pdzlem, nastpnie szlifuje si drobnoziarnistym papierem ciernym osadzonym na klocku. . . RYSUNEK OWKIEM

Owek grafitowy. Nazwa owek pochodzi od sowa ow, gdy w redniowieczu z tego materiau wyrabiano prciki, ktre, oprawiane pniej w drewno, suyy do pisania i rysowania. W poowie XVI w.,

po odkryciu z grafitw w Anglii, zaczto za pomoc specjalnych pi ci bryy grafitowe na prciki. One to byy oprawiane w drewno. Produkcja ta bya zbyt niewygodna, ulepszy j Francuz Cont i Austriak Hardtmuth, ktry w kocu XVII w. zastosowa do fromowania prcikw drobno sproszkowany i pawiony proszek grafitowy zmieszany ze szlamowan glink. Przez odpowiednie dawkowanie glinki zwikszano lub zmniejszano twardo owkw. Nastpnie wypalano prciki w piecach 0 wysokiej temperaturze bez dostpu powietrza, a wreszcie oprawiano je w drewno najczciej z lipy i olchy. Ta metoda produkowania owkw w zasadzie przetrwaa a do dzisiaj. Polska Norma Urzdowa ustalia trzy gatunki owkw: 1. owki grafitowe, 2. owki anilinowe (kopiowe), 3. owki kredkowe. Owki oznaczane s trzema literami B.H.F. Litery wziy pocztek 2 jzyka angielskiego i oznaczaj: B Black czarny, H Hard twardy, F Firm mocny. Owki mikkie oznaczono literami B, twarde H, rednio twarde F lub HB. Wzrost twardoci lub mikkoci oznaczono liczbami. Owki anilinowe kolorowe nie zawieraj grafitu. Podstawowym skadnikiem jest tu glinka kaolinowa, barwniki anilinowe oraz chemiczny skadnik wicy. Owki anilinowe daj kresk intensywn w barwie, ktr mona atwo rozprowadzi zamoczonym w wodzie pdzlem tworzc przeroczyst plam. Ze wzgldu na du zawarto barwnikw anilinowych, rysunki wykonane tymi owkami s mao trwae na wiato. Owki kredkowe posiadaj jako skadnik podstawowy glink kaolinow, kleje rolinne i barwida pigmentowe lub ziemne. Dodatek wosku nadaje kresce owka kredkowego poysk i tusto. Kreska jest kryjca 1 nie nadaje si do lawowania. Rysunki kredkowe s na og trwae na wiato. Utrwalanie rysunkw wykonywanych owkiem grafitowym oraz owkiem kredkowym (nie woskowe) odbywa si fiksafyw (5% roztworu szelaku w spirytusie) lub fiksatywami do pasteli i wgla rysunkowegos ktre s do nabycia w handlu.

RYSUNEK WGLEM Wgiel drzewny naley do najstarszych materiaw stosowanych w malarstwie. O sporzdzeniu wgla drzewnego przez artystw pisze Cennini. Szczeglnie chtnie stosowano ten materia od pocztku XVI w. Do rysowania stosuje si wgiel drzewny w laseczkach o rnej twardoci, wyrabiany z drewna lipy, leszczyny, wierzby lub bukszpanu w procesie suchej destylacji drewna. Moe by uzyskany ze wszystkich

71

gatunkw drewna. Wypalony wgie winien by przed uyciem sprawdzony pod wzgldem twardoci i siy krycia (zaczernienia). Najodpowiedniejszym materiaem (podobraziem) do tej techniki jest najczciej papier, karton o powierzchni szorstkiej. Podczas rysowania tony rozjania si za pomoc wiszorw z papieru lub ze skry, gumy chlebowej, suchej ilanelki, gbki, pdzla, gaki ulepionej ze wieego chleba lub modeluje si palcem. Wszelkie korekty przeprowadza si atwo z uwagi na ma przyczepno wgla do podoa. Wiksz trwao rysunku uzyskujemy przez jegd utrwalenie iiksalyw. Gotowe fiksatywy s do nabycia w handlu. Mona uy rwnie roztworu (i litr denaturatu i 20 g sproszkowanej jasnej kalafonii lub biay szelak). Utrwalanie odbywa si przy uyciu ustnego lub rcznego -rozpylacza przez rozpylenie roztworu z odlegoci 0,5l m na pochyo ustawiony rysunek. Naley uwaa, aby rysunek nie by przemoczony.

RYSUNEK PASTELAMI Trudno okreli pocztek powstania techniki pastelowej, ale moe si datowa od czasu wykrycia w ziemi glinki tustej o zabarwieniu czerwonymi tlenkami elaza. Jest to naturalny pastel. Obecnie uywany do rysunkw pastel wyprodukowany jest sztucznie. Techniki pastelu zaczto uywa ju w pierwszej poowie XVII w. we Woszech, gdzie rozpowszechni si portret pastelowy. W XVIII w. pastel by technik modn przewanie we Francji, a w poowie XIX w. rozwijao si malarstwo pastelowe portretowe i rodzajowe. W Polsce znane s w tej technice prace Wyczkowskiego i Wyspiaskiego. Farby pastelowe zblione s do suchej farby w proszku. Przylegaj do zaprawy luno, przez co wraliwe s na uszkodzenia mechaniczne. Ze wzgldu na to, e pastele nie posiadaj spoiwa, ktre moe chroni przed powieniem, naley tu stosowa wiatotrway pigment. Aby laseczkami pastelowymi mona byo rysowa, pigment nasyca si nieznacznie rodkiem wicym. Spord rnych rodkw wicych najlepszy jest tragant Spoiwo do farb pastelowych:
guma tragantowa 48 g woda przegotowana l litr
v

Guma tragantowa wystpuje w sprzeday w patkach, w pyle za sprzedawana jest zwykle faszowana. Guma tragantowa jest trudno rozpuszczalna i naley j rozpuszcza w ciepej wodzie i trzyma przez 24 godziny w ciepym miejscu, po czym przecedzi przez szmatk. Pigment naley utrze z wod na kit i wysuszy, a nastpnie rozetrze na

py. Pigment utarty ze spoiwem ma tworzy mas gstoci kitu do okien. Pigment musi by uprzednio zbadany pod wzgldem trwaoci na wiato i reakcji na utrwalanie. Inne spoiwa do farb pastelowych:
Guma arabska 2/ z dodatkiem miodu, aby laseczki pastelowe pozbawi kruchoci. elatyna w steniu 3*/. Odtuszczone mleko spaja bardzo sabo. Roztwr myda. Rozcieczona emulsja temperowa. Woda z miodem. Emulsja woskowa najlepsza z powyszych spoiw.

Rurki mosine lub szklane o odpowiedniej dugoci i gruboci napenia si utart farb i wypycha patyczkiem na szybk szklan. Jeli okae si, e pastel jest twardy, to naley podczas ucierania pigmentu ze spoiwem doda wody. Aby otrzyma pastel w odcieniach, miesza si" peny kolor pigmentu z podobnie utart ze spoiwem chemicznie czyst kred szlamowan i zalenie od iloci dodanej kredy otrzymuje si tony janiejsze. Zaznaczy naley, e kreda przy utrwalaniu obrazu ciemnieje. Znacznie odpowiedniejsza jest biel cynkowa, biel tytanowa i litopon. Produkowane bywaj zestawy pastelowe w iloci nawet 100 sztuk. Caa masa ptonowych pasteli zwykle okazuje si nieprzydatna, bezuyteczna. Powierzchnia ptna, tektury czy papieru do pasteli musi by rwna i wochata (szorstka). Pewn szorstko powierzchni moemy otrzyma przez przetarcie jej papierem ciernym, albo moemy pokry j klejem i posypa miakim piaskiem lub pykiem sukiennym. Mona te zastosowa specjaln zapraw pod pastel, podobnie jak si przygotowuje j do malarstwa olejnego (woda klejowa, biel cynkowa, gips, kreda). Dodatek miakiego piasku lub mki marmurowej do zaprawy czyni powierzchni podobrazia bardziej szorstk. W celu zabarwienia zaprawy dodaje si pigment odpowiedniej barwy. Stosowane te s specjalne papiery o powierzchni aksamitnej, tzw. welwetowe, znane jako papiery pochodzenia francuskiego. Pastelami rysuje si lekko i swobodnie tak, aby nie przemcza obrazu i nie wygadza podoa. Farby nakada si rwnie palcami, pdzlem, skrk rozciera si je, aby uzyska mikkie przejcia barwne. Utrwalanie pasteli jest jednak trudne, gdy obraz traci po takim zabiegu na wygldzie i wieoci. Rysunki wykonane pastelami powinny by oprawione za szyb, ktra nie powinna przylega do obrazu, aby py z pasteli nie wyciera si.
lakier caponowy (biay do paznokci) rozpuszcza najlepszy do utrwalania pasteli, 3*/e mastyks rozpuszczony w spirytusie lub eterze,

Utrwalacze do pasteli:

si w eterze i ten jest

73
guma tragantowa, guma arabska (rzadki roztwr), utrwalacz kazeinowy (rozcieczona kazeina).

Na naszym rynku s ju do nabycia dobre fiksatywy > np. produkcji firmy Talensa pastel Fixatief i Rowneya Pertix colourless fiksative spray do utrwalania rysunkw pastelowych, kredowych i wglowych.

RYSUNEK TUSZEM Tusz uywany jest od najdawniejszych czasw w Chinach do malowania za pomoc pdzelka licznych znakw chiskiego alfabetu oraz do celw artystycznych, tzn. do malowania na papierze i jedwabiu. Pierwotne tusze chiskie byy wyrabiane z czarnej ziemi lub mielonego wgla kamiennego. W III wieku p.n.e. sporzdzano tusz z sadzy spalonego drzewa sosnowego lub wierkowego, ktr formowano w ksztacie ku. Zosta on wyparty w X w. n.e. przez tusz w formie sztabikw, a od XV w. zaczto produkowa sadz z lamp oliwnych, najczciej ze spalonego oleju drzewnego, kamforowego i sezamowego. Jako spoiwo najczciej stosowano karuk i klej glutynowy lub gum rolinn. Przez dokadne ugniatanie odpowiednio 'dobranych skadnikw uzyskiwano mas, ktr formowano w postaci lasek i suszono. Tusze w ten sposb produkowane do dzi s najlepsze do uycia po kilku latach od daty wyprodukowania. Przed uyciem uciera si je z woda na porcelanowym talerzyku po zaschniciu s nierozmywalne. Chiczycy najczciej posuguj si pdzelkami sporzdzonymi z wosa koziego, wilczego, zajczego i borsuczego. W Europie tuszem do malowania posugiwano si dosy dawno, ale rozwj tej techniki przypada na epok baroku. Tusze uywane s do krele technicznych i wykonywania rysunkw, pieczciowe tusze do odbijania pieczci. Ze wzgldu na gwny skadnik tusze krelarskie i rysunkowe dzielimy na: sadzowe (czarne), anilinowe (kolorowe), mineralne (biae). Do celw rysunkowych uywamy trwae tusze sadzowe oraz anilinowe wraliwe na wiato soneczne tracce pod jego wpywem intensywno barwy. Tusz mineralny jest w kolorze biaym. Nazw sw bierze od mineralnego pochodzenia, gdy moe on zapewni dobre krycie np.x na czarnym papierze. , Jedna z recept spoiwa tuszu rysunkowego:
szelak 8 g boraks 10 g guma arabska 4 g woda destylowana 60 cm3 czer (ilo zaley od wydajnoci czerni) ;

74

. Szelak dokadnie utrze, nastpnie wsypa boraks i razem uciera^ Wsypa do zagrzanej wody i "dobrze miesza. Po upywie godziny szelak dokadnie si rozpuszcza. Do otrzymanego roztworu wsypa po trochu utart na py guni arabsk, przy czym trzeba dobrze miesza. Najlepiej jednak rozpuci gum arabsk osobno i wla do spoiwa szelakowego. Po dokadnym wymieszaniu otrzymane spoiwo powinno tworzy jednorodn ciecz. Podczas rozpuszczania skadnikw roztwr powinien by stale ciepy. Najlepiej wstawi naczynie (kubek porcelanowy) ze spoiwem do garnuszka z gorc wod. Nastpnie spoiwo wlewa si do miski porcelanowej do ucierania, do ktrej wsypuje si czer. Wszystko razem uciera si najdokadniej. Naley wykonywa prb sklejenia i si zabarwienia tuszu. Jeli sklejenie jest jeszcze sabe, mona doda jeszcze gumy arabskiej. Otrzymany tusz mona rozcieczy wod destylowan. Czer (sadza) - lampowa, gazowa, ze spalenia kamfory i liwy i in.s uyta do wyrobu tuszu musi by doskonale miaka, lekka i gatunkowo najlepsza. Prby z tak sporzdzonym tuszem rysunkowym przeprowadza si na skrawkach papieru rysunkowego. Tusz powinien atwo spywa z pirka i grafionu lini nieprzerwan i w cigu paru minut zasycha zachowujc lekki poysk. Powinien by rwnie kryjcy przy malowaniu pdzlem bez rozcieczania go wod. Mona rwnie robi rne podmalwki akwarelowe, gdy tusz ten jest niezmywalny. Zdarza si czasem, e kupilimy tusz rysunkowy, ktry jest zmywalny. Aby otrzyma tusz niezmywalny wod lub farb wodn,, dodaje si do niego 2% rozczyn chromianu potasu. Osiga si to rwnie przez dodanie paru kropel formaliny.

TECHNIKI MALARSTWA .SZTALUGOWEGO

AKWAKELA Malarstwo akwarelowe polega na dziaaniu laserunkowym farby akwarelowej. Jest technik malarstwa wodnego na spojwie z gum rolinnych. Nazwa akwareli wyonia si dopiero w XVIII w. Wystpuje ju w sztuce staroytnego Egiptu w malarstwie ciennym, w ilustracjach malowanych na papirusach. W .nastpnych wiekach akwarela w poczeniu z gwaszem i temper zostaje uyta w iluminatorstwie redniowiecznym. Staje si pniej technik pomocnicz do podmalwek i wykonywania szkicw. Albrecht Diirer (14711528) maluje wodnymi farbami pejzae i wykazuje w nich pewn odrbno i czy- Ryc- ? Kaseta z farbami akwarelowymi ;sto techniki. W XVII i XVIII w. (radowymi) - ^rby akwarelowe, TVT-J i j iA wolowa, gbka, miseczki, paletka szklana w Niderlandach, a potem we . . ' l -r, .. . , pdzle t Francji, rozwija si obraz akwarelowy pejzaowy i architektoniczny. We Francji i w Anglii rozpowszechnia si rwnie w poczeniu z gwaszem miniatura akwarelowa. Jednak dopiero Thomas Girtin (17751802) i Williarn Turner (1775 1851) na przeomie XVIII i XIX w., stworzyli po raz pierwszy prawidowy obraz akwarelowy. Oni to oderwali barw lokaln od konstrukcji rysunkowej. Powstaj szkoy akwarelistw. Zaczto malowa a la pri-ma mokre w mokrym". Farby kadziono na mokrym papierze. Od tej pory datuje si rozwj akwareli w Anglii, we Francji i w niektrych innych krajach. Akwarela jest technik trudn, wymagajc szybkiej decyzji kadze-

76

ni kolorw. U nas nie zawsze bya doceniana przez malarzy pracujcych: tylko olejno. Akwarela znajduje czsto w poczeniu z temper i gwaszem zastosowanie przy wykonywaniu wszelkiego rodzaju szkicw, projektw graficznych, Wyrb farb akwarelowych jest bardzo trudny i rzadko wytwarzaj. je sami artyci malarze, gdy odpowiednie, dobre farby akwarelowe s w sprzeday w guziczkach i w tubach, a tzw. miodowe w miseczkach. Do produkcji akwareli niezbdne s pigmenty idealnie utarte i trwae, Jako spoiwa stosowane s: guma arabska, dekstryna, guma tragantowa (49/o), klej rybi; dodaje si do nich gliceryny (l cz. na 15 cz. wody) z miodem lub cukrem. Pigment z dodatkiem gliceryny uciera si atwiej, ze spoiwem i schnie wolniej. Akwarele miodowe moemy zrobi sami, przyrzdzajc spoiwo o nastpujcym skadzie:
100 g woda przegotowana mid pszczeli 5 yeczek 6 yeczek zgszczona guma arabska kwas salicylowy

albo:

100 g woda przegotowana elatyna sproszkowana l yeczka zgszczona gum arabska 4 yeczki 4 yeczki mid pszczeli 2/t kwas salicyLowy

elatyn naley rozpuci na ciepo osobno, zmiesza z roztworem gumy arabskiej, a nastpnie z miodem. Pigment uciera si ze spoiwem, lub miesza si na palecie podczas malowania, w razie potrzeby rozcieczajc wod. Rysunek wykonany tymi farbami podobny jest do akwareli i gwaszu. Malowida ze wzgldu na zawarto miodu w spoiwie naley chroni przed owadami. Pigmenty, z ktrymi si miesza spoiwo, musz. by bardzo dokadnie utarte. Pigment uciera si z wod w maych ilociach na matowej szybce szklanej przy uyciu szklanego korka lub kurantu. Ucieranie pigmentu w wikszych ilociach jest niedokadne i trwa bardzo dugo. Tak przygotoway pigment ucieramy nastpnie ze spoiwem na dosy gst past^ ktr moemy woy do specjalnych miseczek porcelanowych. Gliceryna dodana do spoiwa utrzymuje akwarel miodow w pewnej wieoci. Moemy sami zrobi spoiwo akwarelowe w proszku, rozpuszczajc go w letniej wodzie tu przed malowaniem, o nastpujcym skadzie:
elatyna w proszku guma arabska mczka cukrowa kwas salicylowy 10 cz. wag. 20 cz. " 10 cz. " 29/a

Wszystkie skadniki musz by oddzielnie dokadnie utarte na py, a nastpnie dokadnie zmieszane z sob (utarte razem). Spoiwo w proszku

rozpuszcza si najlepiej w letniej wodzie przegotowanej na jednorodn ciecz (roztwr nasycony). .Do malowania stosuje si pigmenty dobrze . 'utarte i miesza si je ze spoiwem na palecie lub szybkach szklanych. Mona te uciera pigment ze spoiwem oddzielnie. Malowido ma charakter akwarelowo-gwaszowy. Podczas ucierania pigmentu mona doda par kropel gliceryny. Farb rozciecza si wod. Papiery do akwarel powinny by wykonane z najlepszego surowca: nadaj si zwaszcza dobrze sklejone, wiatotrwae, odporne na zmywanie i cieranie. S one w sprzeday w pojedynczych arkuszach lub w blokach malarskich po kilkanacie arkuszy sklejonych brzegiem w celu usztywnienia. Znane s specjalne papiery akwarelowe holenderskie, an.gielskie, woskie, polskie (Jeziorno, Duszniki Zdrj) i inne. Najlepsze s papiery czerpane wyprodukowane ze szmat lnianych o powierzchni ziarnistej, groszkowanej. Posiadaj one charakterystyczny nierwny, celowo nie obcinany brzeg. Papiery z zawartoci baweny i celulozy brzowiej na wietle i w. razie potrzeby trudno jest z nich zmy farb, ponadto larba nie wyglda tak wieo jak na papierach czerpanych. Ziarnista faktura i biel powierzchni papieru daj pewn ywo i obraz akwarelowy optycznie dziaa przyjemnie. Malowanie odbywa si na suchym lub na mokrym papierze, Do malowania akwarel powinno si uywa ci woowej z wod (na szklank wody kilka kropel ci), ktra daje adne przejcia i tony. Jeli papier akwarelowy powierzchniowo jest lekko zatuszcony, to powierzchnie papieru naley odtuci rozcieczonym amoniakiem lub ci woow z wod przez pocieranie gbk nasiknit tym roztworem. W celu zwikszenia zdolnoci przyjmowania przez powierzchni papieru farb akwarelowych, papier przemywa si sabym roztworem ugu, ktry nastpnie zmywa si szybko wod. Papier moe te by przemyty sabym , roztworem aunu lub salmiaku. Farby na tak przygotowanym papierze staj si prawie niezrnywalne, podczas malowania ,,kad si" dobrze oraz maj w efekcie nieco gbsze tony. W celu otrzymania specjalnych efektw malarskich, artyci celowo nieraz zatuszczaj delikatnie papier lub zaprawiaj kremem mydlanym bd te stosuj wyprbowane sposoby techniczne wynikajce z wasnego dowiadczenia. Papiery akwarelowe przechowuje si w tekach nie zwijajc ich w rulony. Przed malowaniem umocowuje si papiery na podkadzie z tektury lub przypina na 1 desce (rysownicy). Mog by one napite na ramie (blejtram). W tym celu papier zwilony gbk wkada si na p godziny midzy wilgotne arkusze makulatury, na blejtram przykleja si kolejno przeciwlege brzegi (marginesy) papieru z osobna, nacigajc papier rwno od rodka. Do przyklejania marginesu najlepiej stosowa klej stolarski zmieszany z klajstrem z mki pszennej. Klej ten powinien zwiza papier z blejtramem, zanim wyschnie papier, gdy ten wysychajc kurczy si a po wyschniciu staje si mocno napity.

78

Akwarele przechowuje si w teczkach, oprawia w koszulk kartonow lub nakleja na karton. Oprawione w ramkach za szyb musz by szczelnie zaklejone od spodu przed kurzem i robakami. Aby uchroni akwarel przed zbytnim dziaaniem wiata zawiesza si je na boczny cli, prostopadych do okna cianach. Akwarel mona rwnie malowa na pytkach z koci soniowej. Maych pytek uywa si przewanie do miniatur. Powierzchnia pytki powinna by przetarta drobnym pumeksem z wod za pomoc korka;, nastpnie spukana wod i wysuszona bibu. Koniecznie jest odtuszczenie pytki przed malowaniem benzyn, bd roztworem salmiaku lub ci woowej. Po przeniesieniu rysunku konturowego na pytk maluje si akwarel przez punktowanie pdzelkiem, czsto przy uyciu lupy o duej rednicy soczewki. Akwarele mona werniksowa najlepiej roztworem biaego szelaku w alkoholu (l : 10) celem pogbienia tonw, nadania lekkiego poysku, oywienia tonacji akwarel spowiaych. Pdzle do akwareli, gwaszu, jak rwnie i tempery najlepsze s z wosia kuny, wydry; po pracy pucne si je starannie i nadaje si im, odpowiedni ksztat palcami (szpic na kocu), przechowuje w kasecie tak,, aby wos nie dotyka i nie zaamywa si o brzegi kasety. Drzewce pdzli powinno by umocowane gumk do dna kasetki.

GWASZ W redniowieczu gwaszem iluminowano ksigi, potem malowano miniatury, a w okresie Renesansu wykonywano wielkie kartony (projekty malowide ciennych) i dekoracje teatralne, w XVII w. stosowano gwasz do podmalwek w malarstwie olejnym. Gwasz jest technik odrbn wypieran dzisiaj przez chud temper. Nazwa gwasz pochodzi z woskiego sowa uazzo, to znaczy rosa lub farba wodna. Akwarela jest farb przeroczyst bez uycia bieli, ktr zastpuje biay papier. Natomiast akwarela lub pigment barwny w poczeniu z biel kryjc nazywa si gwaszem. Spoiwem farb s: klej skrobiowy, gumy rolinne lub klej glutynowy w poczeniu z innymi skadnikami jak mid, gliceryn, cukier. *oppiwo: 1. Dwie yeczki mki ryowej rozbeta w zimnej wodzie na papk i zagotowa. Nastpnie wsypa biel cynkow, barytow lub-oowian i rozetrze paeczk w miseczce porcelanowej do ucierania lub szklanym korkiem na szybce matowej. .W celu lepszego zwizania bieli mona doda troch pynnej gumy arabskiej. Z biel mona miesza pigmenty barwne utarte z wod na kit. Majc gotowy gwasz biay i chcc uzyska inne koloryty mona miesza go rwnie z farbami wodnymi podczas malowania. Kolory bd na og rozbielone pkryjce.

79
2. Do jednej czci miodu dodaje si cztery czci wody. Pian, ktra utworzy si, zdejmuje si yk i wyparowuje wod na gorco. Do rozcieczonego miodu dodaje si tak sam ilo pynnej gumy arabskiej. Farby gwaszowe s dosy gste, rozciecza si je wod i maluje na suchym lub wilgotnym papierze. Gwasz wysychajc znacznie janieje i matowieje. Poczenie techniki gwaszowej z technik akwarelow wpywa korzystnie na kocowy efekt malowida, gdy obok kryjcych partii obrazu uzyskuje si jeszcze laserunki. Malujc gwaszem jako farbami pkryjcymi rozpoczynamy zwykle od tonw ciemnych, koczc poprzez jasne na wiatach. Malowida wykonane gwaszem s wraliwe na wilgo i mog plenie. Obrazy gwaszowe mona werniksowa kilkuprocentowym roztworem elatyny.

TEMPERA

Tempera nazwa powstaa w redniowieczu, a pochodzca od sowa aciskiego temperare miesza. Tempera bezoleista jest najstarsz technik malarsk stosowan jeszcze przez czowieka epoki kamiennej w malowidach skalnych. W Egipcie malowano na zagruntowanych deskach gipsowokredowych oraz na cianach i papirusach. Jako spoiwa uywano klejw, gumy, biaka lub tka. W Grecji i Rzymie tempera bya uywana obok enkaustyki. Zachowa si papirus, ktry podaje w hieroglifach recepty na temper. Mnich Teofil z Paderborn w X l w. podaje zbir recept uywanych w redniowieczu w caej rodkowej i zachodniej Europie. Poleca on malowa w trzech kolejnych warstwach werniksowanych temperami na gumach czereniowych. Ten sposb przetrwa a do nowej techniki renesansowej. W traktacie Cenniniego o malarstwie z pocztkiem XV w. (technika poudniowa) podane s recepty na temper ze spoiwem na tku kurzym, z dodatkiem soku figowego jako rodka przeciwgnilcowego. Cennini podaje, e maluje si temper przez nakadanie jej wielowarstwowo na gruncie gipsowoklejowym, a na kocu werniksuje si. Zaprawy byy chonne, ssay spoiwo temperowe, dlatego te malowano cienko na" psucho. Teofil zabezpiecza temper przed utrat spoiwa przez werniksowanie kolejnych warstw malowida. Z biegiem lat powstay pewne wypracowane metody malowania temper: metoda paszczyznowa, kreskowa, laserunkowa, podmalwkowa itp. Dopiero van Eyckowie stworzyli now odmian tempery oraz technik malowania ni. Otrzymali temper ywicznoolejn w poczeniu ze spoiwem wodnym. Tempera taka bya podobna wygldem zewntrznym do techniki olejnej. Malowano ni na gruncie biaym, kredowoolejnym. Oprcz tego uywano werniksw ywicznoterpentynowych. Niderlandzka technika temperowa rozpowszechnia si szybko w caej Europie, zwa-

80

szcza rozwina si we Woszech w poowie XVI w. Now temper oleistoywiczn czono z nie wyzyskan artystycznie technik olejn. Jest to technika mieszana, ktra bya w uyciu przez XVI i XVII wiek i stanowia przejcie do rozwoju technik olejnych.

Ry. 8. Pracownia artysty malarza. Fragment polichromii na sarkofagu, I w. n.e., Leningrad, Ermita

Spoiwa temperowe s to naturalne lub sztuczne skojarzenia (zawiesiny emulsje) spoiw wodnych ze spoiwami tustymi uzyskane wprost lub przez zmydlenie zasadami. Ze wzgldu na swoiste cechy dzielimy tempery na chude i tuste w zalenoci od stosunku skadnika wodnego lub tustego. W przyrodzie spotyka si spoiwa naturalne w stanie gotowym: tko jaja, biako, mleko zwierzce, sok z modych pdw figowych, oraz spoiwa wodne: kleje glutynqwe i skrobiowe, gumy (soki wypywajce z drzew liciastych), kazeiny. Substancje tuste to oleje, ywice, balsamy i woski. Substancje oleiste czc si bezporednio ze spoiwami wodnymi w jednolity roztwr tworz emulsj. Substancj wic (emulgatorem) mog by spoiwa biakowe, tkowe, skrobiowe oraz niektre gumy i kleje gluty no we posiadajce waciwoci emulgujce. Naturaln emulsj (W), zawiesin tustych czsteczek w wodzie, jest mleko. Zawarty tuszcz w mleku rozpuszczony jesi w wodzie dziki

81
kazeinie, ktra jest emulgatorem. tko jaja jest rwnie naturaln emulsj, zawiera w swym skadzie wod, olej, lecytyn i albuminy emulgujce. Spoiwa temperowe chude tworz gumy lub kleje glutynowe w poczeniu z nieznacznym dodatkiem spoiwa tustego. Maa ilo oleju rozproszona w wodzie tworzy emulsj olejowo-wodn (emulsja W). Rozdrobnion substancj oleista okrela si jako faz zdyspergowan. Woda jest rodkiem fazy dyspergujcej (zewntrznie). Obraz temperowy jest zmywalny wod, po wyschniciu zmienia swoj tonacj, matowieje i janieje. Spoiwo mona rozcieczy wod. Spoiwa temperowe tuste otrzymuje si z pocze spoiw naturalnych ze spoiwami tustymi, np. tko czy si ze znacznym procentem spoiwa tustego w drodze emulgowania. Drobne czsteczki wody rozdrobnione w oleju daj emulsj wodno-olejow (emulsja WO). Olej bdzie wtedy faz dyspergujc, woda za faz zdyspergowan. Emulsj rozciecza si terpentyna, olejem, benzyn kow. Malarstwo wykonane t temper, wysychajc, nie zmienia swojego tonu, przypomina technik olejow, jest poyskujce i niezmywalne. Spoiwa nie rozpuszczajce si bezporednio w wodzie (nie czce si ze spoiwami wodnymi), np. wosk, olej, mona podda zabiegowi zmydlenia; w ten sposb otrzymuj one waciwoci rozpuszczenia si w wodzie i mona czy- te spoiwa razem. Oleje, ywice, woski zmydla si za pomoc zasad, np. wglanu amonowego, amoniaku, sody, potasu. Technika temperowa posuguje si znaczn iloci rnych spoiw emulsyjnych i wieloma sposobami malowania. Spoiwa emulsyjne przyjmuj rne nazwy zalenie od zawartoci i podstawowych skadnikw np. emulsja jajowo-olejna, emulsja jajowo-gumowa, emulsja jajowowoskowa, emulsja jajowo-werniksowa, emulsja kazeinowo-olejna lub te tempera jajowa, tempera tkowa, tempera woskowa, tempera kazeinowa i inne. Substancje wchodzce w skad emulsji temperowej musz by dobrane jakociowo i ilociowo (wagowo); nie jest rwnie obojtna kolejno ich czenia i sposb mieszania. W rezultacie ma si wytworzy jednorodna ciecz emulsja. Waciwie wykonana emulsja moe si utrzyma w dobrym stanie nawet przez kilka lat, ale w szczelnie zamknitej flaszce. Istnieje dua ilo wyprbowanych recept na wykonanie spoiw temperowych. Kady malarz moe wedug wasnego uznania wyprbowa i opracowa recept na dobre spoiwo temperowe. Technika temperowa naley do trwaych i stosuje si j do malowania na papierze, ptnie, drewnie i tynku. Ptno, desk lub dykt dobrze jest jeszcze powlec po wyschniciu zaprawy chudym mlekiem rozcieczonym wod. Po tym zabiegu znikaj na zaprawie wszelkie smugi, jak rwnie znikaj przewitujce przez zapraw lady soi, ywiczne prgi na desce itp.
S Podstawy technologii malarstwa i grafiki

82

Na og farby temperowe w odrnieniu od olejnych s odporniejsze na dziaanie czynnikw zewntrznych. Nie tworz spka i zmarszczek na powierzchni malowida i lepiej przylegaj do zaprawy. Mona malowa nimi laserunkowo i kryjce. Spoiwo jajowe z gum arabsk:
biako z jednego jaja (lub cae jajo z tkiem) olej lniany bielony od i/s do 2/s objtoci jaja terpentyna francuska 20 kropel pynna guma arabska /a objtoci jaja pigment utarty z wod lub ze spoiwem.

Biako utrze w miseczce porcelanowej na pyn, po utarciu dodawa po kropelce oleju lnianego i trze, a znikn kropelki oleju, na jednolit emulsj, doda terpentyn francusk i gum arabsk w pynie i uciera przez chwil, a nastpnie po przecedzeniu wla emulsj do flaszki po terpentynie, dziki czemu zapobiegamy psuciu si emulsji. Podczas malowania dodaje si wody. Aby otrzyma temper niezmywaln, naley przy tarciu pigmentu z wod na gsty kit doda troch emulsji temperowej. Emulsj przed uyciem naley we flaszce dobrze wstrzsn. Oprcz biaka mona te da cae tko do spoiwa temperowego. Zamiast ucierania pigmentu ze spoiwem mona te bezporednio podczas malowania miesza pdzlem spoiwo z pigmentem na palecie. Spoiwo jajowe nierozpuszczalne:
jajo cae olej lniany polimeryzowany woda terpentyna francuska l szt, /3 obj. jaja 2 /3 obj. jaja 20 kropel
2

Do emulsji temperowej mona doda werniksu mastyksowego lub damarowego nie wicej ni */2 yeczki albo emulsji woskowej o skadzie l cz. wosku i 35 cz. terpentyny francuskiej, ktr naley rozpuci na ciepo. Wszystkie skadniki naley dokadnie uciera w miseczce porcelanowej. Pigment utarty z wod na gsto miesza z emulsj podczas malowania lub uciera ze spoiwem dodajc w czasie malowania wody. Spoiwo o l e j n o-k a z e i n o w e nierozpuszczalne:
, kazeina 100 cz. ! woda 250 cz. e amoniak 30 /o 8 cz. olej lniany polimeryzowany 40100 cz. woda 250 cz.

Spoiwo to odznacza si trwaoci, nadaje si do malowania duych paszczyzn, precyzyjnego opracowywania szczegw rysunku (B. Slansky).

83

Spoiwo

w o s k o w o-ka z e i n o w e

nierozpuszczalne:

kazeina 100 cz. woda destylowana 250 cz. amoniak 10 cz. wosk pszczeli 40100 cz. rozpuszczony woda 250 cz. podgrzana na ani wodnej do 70C.

Emulsja odznacza si trwaoci. Powierzchni matow malowida mona pociera flanel lub szczotk. W przypadku wikszej zawartoci wosku mona powok farby ogrza ostronie pomieniem. Malowido staje si laserunkowe, ywe i ma pogbiony rysunek. Do tempery mona doda werniksu daniarowego lub balsamu weneckiego (B. Slansky).

MALARSTWO MINIATUROWE

Miniatura to obraz maych rozmiarw, nazwa pochodzi od sowa aciskiego miniare. Minium oznaczao czerwony pigment pochodzenia oowianego. By on uywany do napisw tytuowych, malowania inicjaw i ozdb ornamentw w rkopisach. W staroytnym Egipcie w zwojach papirusowych iluminowano farbami kryjcymi. Spoiwem by sok rolinny. Od IV w. ilustrowano kodeksy i ewangeliarze. Pocztkowo ilustracja wizaa si cile z tekstem wykonywa j ten sam czowiek. Dopiero pod koniec redniowiecza nastpi rozdzia na kopist tekstu (scriptor, rubrykator) i ilustratora (iluminator, mmiator). Wynalazek druku oraz rozwj drzeworytnictwa, zastosowanie papieru zamiast pergaminu przyczyniaj si do upadku miniatorstwa. W tym samym okresie pojawia si miniatura sama dla siebie, nie zwizana z tekstem, gwnie portretowa, ktra wysoki poziom uzyskaa w XVI w. Stosowano tu najczciej technik akwarelow, gwaszow na pergaminie lub koci zwierzcej, a take na deseczkach drewnianych. Uywano rwnie farb temperowych i olejnych na podkadach drewnianych, metalowych, porcelanowych. We Francji i Anglii wykonuje si te miniatury portretowe w emalii malarskiej a do XVII w. Najbardziej rozpowszechniy si miniatury jako maldrstwo maego formatu w wieku XVII i XVIIL Wwczas to zdobiono tabakierki, medaliony, brosze, zegary. W Polsce rozwija si miniatura od czasw Stanisawa Augusta, uprawiali j Bacciarelli, Lesseur, Gowacki, Kosiski, Marszakiewicz, Kucharski i in. Od poowy XIX w. miniatur wypiera stopniowo dagerotyp, kalotypia i fotografia. Pytki z koci soniowej uywa si najczciej do malarstwa miniaturowego. Do tego celu najodpowiedniejsze s pytki cienkie o barwie

84

biaej, o powierzchni rwnej i wygadzonej. Pytki grubsze zwykle s tawe. Celem usunicia tego zabarwienia bieli si je w 50% nadtlenku wodoru, a nastpnie na rwnej desce szlifuje mczk pumeksow, kred pawiow lub drobnoziarnistym papierem szlifierskim. Ko jest bardzo wraliwa na zatuszczenia, przeto odtuszcza si j benzyn lub sabym roztworem wodnym amoniaku. Gotowy rysunek za pomoc chudej kalki przenosi si na pytk kocian. Kreski musz by cienkie i delikatne. Nastpnie powleka si pytk cienko roztworem gumy arabskiej z bardzo ma iloci gliceryny lub l : 10 roztworem aunu z minimaln iloci gliceryny. Na tak przygotowanej powierzchni uzyskuje si lepsz przyczepno dla farby i lepsze kadzenie punktw i kresek. Powierzchnia koci wymaga pewnego sposobu malowania. Pdzelkiem wosowym z kuny lub sobola psuchym (odsczonym) kadzie si w miniaturze kreski i punkciki obok siebie laserunkowa i kryjco posugujc si farbami wodnymi. Prac rozpoczyna si od jasnych i laserunkowych tonw do ciemnych. Odpada tu malowanie na mokro. Przy drobiazgowych pracach uywa si lupy. Ze wzgldu na wysok cen koci soniowej, jak rwnie na pewne jej wady, zaczto j imitowa w XVIII i XIX w. produkujc tak zwany papier kociany. Sklejano z sob kilka arkuszy papieru i powlekano jego powierzchni warstw gipsu, a nastpnie nasycano kilkakrotnie rzadkim klejem. Wygadzony nadawa si ju do malowania. Byy te i inne sposoby uzyskiwania sztucznej koci soniowej. Do malowania miniatur stosuje si te papier, np. czerpany, dobrze sklejony i gadki. Musi by on brzegami przyklejony do deseczki, po czym pokryty zapraw zoon z pergaminowego kleju i bieli. Jako podobrazie do -miniatur moe suy rwnie pergamin. Przed malowaniem musi by rozprony i wygadzony. Krawdzie arkusza pergaminowego powleka si klejem rolinnym lub gutynowym, kadzie si na drewnianej wygadzonej desce i pociera si kostk introligatorsk tak dugo, a brzegi przyklej si do deski. > Inny sposb przyklejania: na arkuszu pergaminowym kadzie si luno kilka arkuszy biaego papieru, desk umieszcza si pod pras introligatorsk. Po wyschniciu kleju pociera si powierzchni pergaminu gbk nasycon wod omijajc miejsca sklejenia. Po wyschniciu pergamin miejscami wybrzuszony wyrwnuje si i wygadza. Teraz mona przystpi do malowania. Ukoczon miniatur wycina si noykiem pozostawiajc brzegi przyklejone do deski. Odklejenie caego pergaminu moe przyczyni si do uszkodzenia miniatury (popkania malatury). Zocenie, np. ta, wykonywano na zaprawie: l cz szlamowanej kredy, 0,25 czci czerwonego bolusu, kleju pergaminowego lub krliczego i maej iloci miodu wzgldnie cukru kandyzowanego. (W. le-, siski Techniki malarskie). Stosowano rwnie klej zwierzcy z miodem lub mydem weneckim. Nastpnie nanosi si do gst zapraw 23-

85
krotnie paskim pdzlem na pergamin i wygadza. Zaprawa umoliwia polerowanie pooonych na patkw zota. Na papierze i pergaminie maluje si akwarel, gwaszem i temper. Wszelkie czynnoci zwizane z powstaniem miniatury wykonuje si szczeglnie ostronie i czysto.

ENKAUSTYKA (FARBY WOSKOWE) Technika woskowa jest bardzo trwaa. Wiele cennych malowide wykonanych t technik przetrwao w dobrym stanie do dnia dzisiejszego. Za podobrazie w enkaustyce su deska, mur i inne przedmioty. Znane s wykonane t technik portreciki z El Fayum, niektre zabytki w Bizancjum i Pompei. W Egipcie i Grecji malowano rne przedmioty farbami woskowymi. W Grecji okrty malowano tymi farbami, aby uchroni je przed wilgoci. Nie jest pewne, czy spoiwo byo rozpuszczone na gorco i mieszane z farbami, czy te nakadano farby na podobrazie rozpuszczone na gorco, uywajc przy tym yek, tzw. cauterium. Byo to uciliwe, gdy wosk szybko twardnia. Zaczto pniej dolewa do wosku oleju schncego z dodatkiem ywic, ktry go utrzymywa w pynnoci. Ograniczajc podgrzewanie, mona byo ju uywa pdzli. Przypomina to technik olejno-woskow. Do malowide znanych z wykopalisk pompejaskich uywano tzw. wosku punickiego z wod morsk (powstaje woskowe mydo sodowe). Farba zmieszana z tym spoiwem przeniesiona na tynk wapienny tworzya nierozpuszczalne mydo wapiennosodowe (malowido). Bya to technika zwana stucco lustro" stiuku lnicego. Malowido nastpnie podgrzewano i prasowano a do poysku. S p o i w o w o s k w e:
wosk pszczeli 38 g wglan amonu 2 yeczki woda przegotowana l szklanka olej lniany polimeryzowany 2 yeczki
.

Wglan anionu rozpuszczony w ciepej wodzie i wlany do roztopionego wosku daje z nirn pynn emulsj. Wosk w pynie przechowuje si we flaszeczkach jako spoiwo do farb. Podczas malowania emulsja musi by bardzo ciepa, gdy w przeciwnym przypadku krzepnie na pdzlu Emulsj ogrzewa si wkadajc butelk ze spoiwem do naczynia z gorc woda. Mona rwnie uciera farby z emulsja i malowa na ciepo. Malowanie odbywa si na zaprawie chudej rwno rozprowadzonej, najlepiej na podou sztywnym, np. na desce. Po wyschniciu farby rozgrzewa si szpachl i delikatnie lizga ni po powierzchni obrazu. To

samo mona robi elazkiem, dziki czemu obraz uzyskuje poysk, przyczyni barwy znacznie ciemniej, Enkaustyka jest technik trudn w posugiwaniu si i waciwie jest ju rzadko stosowana.

TECHNIKA MALOWANIA IKON Malowida sakralne w Kocioach prawosawnych i greckokatolickim .nazywano i k o n a m i . Po grecku eikon oznacza obraz. W cerkwi ikony zawieszano rzdami wedug pewnego schematu. Tworzyy one cian, zwan ikonostasem, oddzielajcym przestrze otarzow od nawy przeznaczonej dla wiernych. Technika malowania ikon jest tradycyjna, stosowana od kilku stuleci. Malarstwo ikonowe obejmowao wydarzenia z ycia Chrystusa, Marii, witych oraz sceny liturgiczno-symboiczne. Kozwijao si ono ^w krajach krgu kultury bizantyjskiej, promieniowao do ssiednich krajw, gdzie powstaway orodki warsztatowej produkcji ikon, np. greeko-bugarskie, serbskie, ruskie. Macierzystym terenem polskiej ikony s obszary poudniowo-wschodniej Polski obejmujce dorzecze grnego i rodkowego Sanu, sigajce a po Muszyn. Twrcy ikon wywodzili si z rnych rodowisk i rny by ich stopie wyksztacenia. Polskie malarstwo ikonowe ksztatowao si pod wpywem Wschodu i Zachodu przy rwnoczesnych zapoyczeniach z orodkw bakaskich. Podobraziem ikon jest przewanie deska drewniana. Obok najczciej stosowanej lipy uywano rnych gatunkw drewna zalenie od warsztatw malarskich i okolic, w ktrych ikony powstaway. Przykadem mog by ikony bizantyjskie malowane na drewnie lipy i cytrusa, szkoy rosyjskie uyway desek lipowych, sosnowych, jodowych, a take modrzewiowych. Pod malowido deski musiay by odpowiednio przygotowane. Najczciej poddawano je kilkugodzinnemu dziaaniu pary wrzcej wdy. Odbywao si to w miedzianym kotle, gdzie deski byy odpowiednio uoone. Para przenikajc deski ugowaa skadniki rozpuszczalne w wodzie. Nastpnie deski suszono w piecu piekarniczym zaraz po wypieczeniu chleba. Tak przesuszone zawieszano na belkach stropowych poddajc je dziaaniu zmiennej cyrkulacji powietrza i dymu. Deski nasycone dymem byy pono chronione przed atakiem drewnojadw i pleni. Czsto umacniano deski gotujc je w oleju lnianym. Od strony odwrotnej zabezpieczano je tzw. szpongami przed ewentualnym paczeniem si i pkaniem. Wczesnoredniowieczne ikony malowane byy przewanie na deskach grubych od 56 cm, nie wymagay one zabezpieczenia przed

87

paczeniem si. W niektrych ikonach, najczciej rosyjskich, spotyka si paskie wydrenie w desce, tzw. kowczeg" z pozostawionym wypukym obramieniem zwanym uzg". Wydrenie porodku byo miejscem na waciwy obraz. Przed pokryciem deski warstw zaprawy, dla zwikszenia przyczepnoci, powlekano je kilkakrotnie roztworem kleju. Do tego celu stosowano twarg, tj, klej z pcherzy jesiotra, kleje skrne lub skrobiowe. Ikony byy malowane bezporednio na zagruntowanej desce lub na naklejonym ptnie na desce. Ptno moczono w roztworze kleju i kadziono rwno na desk. Po wyschniciu, powlekano je ponownie klejem szerokim pdzlem, a nastpnie, gdy ponownie wyscho gadzono kamieniem. W pniejszych ikonach naklejano tylko paski ptna szerokoci od 512 cm w miejscach sklejenia desek, szczelin i skw. Teraz tak przygotowan powierzchni podobrazia powlekano zapraw. Do sporzdzania zapraw uywano kredy, gipsu, wodnego roztworu kleju glutynowego, dodawano czasem oleju lnianego i wosku. Caa mieszanina musiaa by podgrzana. Na podobrazie wprowadzano pierwsz warstw naprawy wyrwnujc, nastpne cienko od 35 razy. Po wyschniciu powierzchni gadzono pumeksem. Byy te stosowane nieco odmienne sposoby przygotowania zapraw. Rysunek konturowy nanoszono na powierzchni zaprawy najczciej za pomoc przeprchy lub kalkowania. Przed malowaniem ikon wykonywano prace pozotnicze na pulmencie (bolus, wosk. biako jaja i niewiele myda). Obok patkw zota dukatowego stosowano rwnie sztuczne zoto. Patki srebrne i cynowe powlekano wywarem z szafranu, kruszyny lub kory olchowej. Ten rodzaj sztucznego zota mona spotka na ikonach szkoy halicko-ukraiskiej. Do sporzdzania farb najczciej stosowano temper jajow (tko jaja kurzego, woda, kleje glutynowe, gumy rolinne). Pigmenty ucierano najpierw z wod na gsty kit, a nastpnie ze spoiwem (emulsja jajowa) na gste ciasto. Farby przechowywano w naczyniach, zalewano wod lub przykrywano mokrym ptnem i odstawiano w chodne miejsce. Do malowania ikon stosowano pdzle wosowe, jak do akwareli okrge i paskie. Rne szkoy stosoway swoiste sposoby techniczne malowania ikon. Tworzyy je zespoy ludzi przy pracy podzielonej lub pojedynczy malarze. Istniay pewne zasady malowania ikon, np. ubiory i inne partie obrazu konturowano ciemn farb, nastpnie nieco rozcieczon partie cieni. Potem opracowywano partie janiejsze i najjaniejsze kadc farb pasko lub modelowano kreskami a do wiate. Pejza dla pogbienia tonw opracowywano czasem farbami laserunkowymi. Ciaa ludzkie pokrywano najpierw jednolitym tonera karnacyjnym, tzw. sankirem (ton cielisty), potem przystpowano do konturowania nosa, ust i oczu. Nastpnie malowano janiejsz farb a do wiate. Na kocu ikony zabezpieczano i pogbiano tonacje p^zez pokrycie maatury tzw. olif. By to olej lniany gotowany

lub konopny, jak rwnie bursztyn, damara i kopal. Niestety zabieg ten po pewnym czasie powodowa pociemnienia malatury. Werniksowanie ikon umoliwio konserwatorom zdejmowanie maowartociowych pniejszych przemalowa. Od czasw bizantyjskich stosowano osony metalowe ikon, tzw. bani i okad.

MALOWANIE NA SZKLE

Do technik wykonywanych na szkle zaliczamy witrochromi, howitrochromi i foliowitrochromi. Nazwy technik ustali prof. Jan Hopliski. Zachowane zabytki wiadcz, e technikami malowania na szkle interesowano si na Dalekim Wschodzie, w staroytnoci od I wieku p.n.e. i w redniowieczu. W poowie XVIII w. technika ta rozpowszechnia si w Europie jako sztuka mieszczaska i ludowa, zwaszcza w okolicach grskich. Ulubion tematyk w malarstwie na szkle byy sceny religijne, rodzajowe i portrety. Obraz wystpuje po drugiej stronie szka, malowany bywa prze/wanie farbami olejnymi lub wodnymi za pomoc pdzla i pira. Farby temperowe byy uywane zazwyczaj przez malarzy ludowych. W witrochromii najpierw maluje si i rysuje wszystkie szczegy, np. kontury, nastpnie laserunki, wiata, na kocu kryjce ciemne partie oraz to. W howitrochromii ca szyb pokrywa si bia lub barwn zapraw za pomoc tupkowania farb olejn. Po wyschniciu farby wykonuje si rysunek przez wydrapywanie. Nastpnie zostaje on pokryty farba innego koloru. Dalsze wykonywanie rysunku przez wydrapywanie i wreszcie pokrywanie farb odbywa si w podobny sposb jak poprzednio innymi kolorami. W technice foliochromii i foliorytu na laserunkowe malowanym obrazie przykleja si jako to patki srebra lub metalu. W drugim przypadku nakleja si na szyb pozot'za pomoc werniksu, lakieru lub biaka, a po wyschniciu wydrapuje si rysunek, ktry pokrywa si kilkoma kolorami farby. Inny sposb otrzymania obrazu, na szkle, chtnie stosowany w Anglii z kocem XIX w., polega na przylepianiu ryciny (druku) do szyby. Po wyschniciu zwilony papier cierano palcami tak, aby na szybie pozosta druk. Po retuszach pokrywano szyb farbami. Obrazy malowane na szkle temper i akwarel wymagaj dokadnego umycia szyby mydem i spirytusem denaturowanym. Spoiwo farb akwarelowych powinno zawiera wicej miodu lub cukru, aby zwikszy jej przyczepno do szka. Uycie ci woowej podczas malowania jako

89
dodatku do wody (kilka kropel) uatwia malowanie. Obrazki malowane laserunkowe mog posuy jako witrayki zawieszone na oknie. Po wykonaniu malowida werniksuje si jego powierzchni. W ten sposb obraz pod wiato ma lepsz wietlisto oraz jest zabezpieczony przed wilgoci.

MALARSTWO OLEJNE Najdawniejszymi zabytkami zachowanymi, wykonanymi prawdopodobnie technik olejow na deskach, s niektre portrety grobowe z El Fayurn pochodzce z VI wieku n.e. Sdzi mona tak dlatego, e
p<jciezn.n& alej uyty- j&ko spoiwo. F>i<srw<3sy-m, Isir-y- wspomine* vr ixz-

nuskrypcie wyraniej o uywaniu olejw schncych do malarstwa, by Aetius, yjcy na pocztku VI w. O farbach olejno-ywicznych i laserunkowych znajduje si wzmianka w manuskrypcie z biblioteki w Lucce z IX w. Recepty mnicha Teofila z X l w. zalecaj, gotowanie oleju oraz zagszczanie na sonecznym wietle w celu szybkiego wyschnicia. Traktat Cennino Cenniniego o malarstwie z pocztkw XV w. mwi o techniee olejnej rozpowszechnionej na pnocy Europy. Bracia Jan i Hubert van Eyckowie (pocz. XV w.) zwrcili uwag na moliwo czenia tempery z farb olejn. Przejcie od technik mieszanych temperowo-oejnyeh do technik czysto olejnych nie byo ju tak skomplikowane. W cigu wiekw rozwijao si wiele sposobw malowania farb olejn. W dobie Renesansu w technice olejnej uywano ju ptna jako podobrazia i barwnych zapraw wzgldnie imprimatury oraz mikkiego modelunku malarskiego, zwanego sfumato. Od XVII wieku przyjmuje si sposb malowania alla prima (w. za pierwszym razem), bezporednie wprowadzenie koloru przygotowanego na palecie bez podmalwek i laserunkw. Malarstwo stao si bardziej szkicowe, artysta osiga tu wprost efekt kocowy dziea. L a s e r u n e k (ac. lazurium lesur, bkit), stosowany w malarstwie od dawna, powstaje wtedy, gdy pierwsza warstwa farby przewituje przez naniesion na ni warstw laserunkow. Uzyskuje si wwczas przejrzysto, gbi, wypadkowo barw. Obrazy malowane laserunkami wymagaj duo wiata, w pomieszczeniach sabo owietlonych trac sw ywo i staj si ciemne, podczas gdy obrazy malowane farbami kryjcymi zachowuj swoj jasno. Laserunek potguje swoje dziaanie obok matowych i kryjaco malowanych elementw obrazu. Od poowy XIX w. zaczto stosowa impasto (w. impastare ugniata), jest to miae nanoszenie grubej warstwy gstej farby olejnej na powierzchni obrazu, podkrelajc przy tym faktur malowida J lub budow elementw obrazu. ,

90
Podczas malowania warstwowego obraz powstaje etapami: 1. rysunek, 2. podmalwka, S. powoka barwna. Rozpoczynajc malowanie, przygotowujemy rysunek obrazu wglem, owkiem lub tuszem. Po utrwaleniu rysunku robi si podmalwk, najlepiej kadc cienko chud temper. Ma to by tylko jasne zaznaczenie barw uatwiajce pniejsze kadzenie farby olejnej. Do tego celu nadaje si tempera jejeezna i kazeinowa. Nie naley stosowa do podmalwek farby olejnej rozcieczonej olejem. Podmalwka temperowa powinna by miedzywarstwowo werniksowana. Naniesiona olejna powoka barwna dobrze wie si z chud podmalwk w myl zasady tuste na chudym". Czsto stosuje si tu malowanie alla prima. Sposoby malowania olejnego stwarzaj sami artyci. Z nich mona przyj tylko te, ktre nie doprowadzaj malowida do szybkiego starzenia si. Technika malarstwa olejnego jest przez maarz3/ najczciej uprawiana, gdy daje najszersze moliwoci twrcze. Jest technik skomplikowan i wymagajc dowiadczenia. Farba olejna jest zawiesin pigmentu w koloidalnym spoiwie. Czstki pigmentu s spojone przez podstawowy skadnik spoiwa olej lniany. Tworzy si wtedy na zaprawionym podkadzie 'obrazu przylegajca warstwa farby olejnej, po upywie pewnego czasu staje si zaschnita, dosy elastyczna i trwaa. Waciwoci farby olejnej jest wysoki wspczynnik zaamywania wiata spoiwa i std obrazy olejne posiadaj gbokie tony i s dosy laserunkowe. Nie moemy przypisa tych waciwoci np. temperze czy technikom malarstwa ciennego. Przj^gotowanie odpowiedniego podobrazia i dobrej zaprawy przyczynia si do trwaoci malowida. Podobraziem moe by deska, pil, tektura, najczciej jednak uywane jest ptno lniane. Zaprawy pod malowido mog by rne: absorbujce (chonne), pchonne (gdy farba olejna matowieje wskutek pochaniania spoiwa przez t zapraw), lub tuste (gdy zachowuje poysk). Zalenie od pracy, ktr si wykonuje, mona dostosowa do niej kolor zaprawy, np. biay, ugrowy, szary lub inny (zb. podobrazie, zaprawy). Maluje si pdzlami, przewanie szczeciakami a czasem z wosia okrgymi, paskimi o rnej numeracji, szpachelkami, noami malarskimi i innymi narzdziami. Na marginesie techniki malarstwa olejnego warto odnotowa kilka zasadniczych uwag. Ptno lub inne podoe pogruntowane po duszym czasie pokrywa si cienk, tust powoczk. Przed rozpoczciem pracy naley t warstw usun w celu lepszego spojenia farb olejnych z zapraw. W tym celu pociera si tamponem z tkaniny napojonym mieszank alkoholu z terpentyn balsamiczn. Stare ptna pogruntowane, zeschnite, pociera si t mieszank we wszystkich kierunkach, tak dugo, a zaprawa zmiknie i zacznie puszcza.

91
Bywa nieraz, e po jakim czasie na obrazie powstaj pknicia i szczeliny. Pochodz one przewanie od nie zaschnitej dobrze zaprawy na podou lub od niejednostajnego wysychania warstw farby naoonej jedna na drug. Nastpuje wtedy nierwnomierne ich kurczenie si. Naley unika nakadania farb szybko schncych na warstw farb wyspy cha jacych wolniej. Dopuszczalna jest kolejno odwrotna nakadanie na warstw farb olejnych szybko schncych (wyschnitych) warstwy farb schncych wolniej. Naley pamita, e nadmiar spoiwa i oleju przy ubogiej zawartoci pigmentu w farbie olejnej stwarza pniej niebezpieczestwo pkania powoki obrazu. Obrazy malowane laserunkowo s mniej trwae od malowanych kryjco farbami olejnymi o duej zawartoci pigmentu. Przy laserunkach mona posugiwa si tylko werniksami nie rozcieczajc farby olejem lnianym. Przystpujc po duszej przerwie do malowania, obraz olejny musimy oczyci i odtuci. Odtuszczenie zaschnitych ju warstw malatury moe si odbywa przez pocieranie surowym ziemniakiem, a nastpnie przetarcie flanelow szmatk napojon wod i dobrze wycinit. Po tym zabiegu powleka si cienko miejsca, na ktrych inaj by np. wykonane przemalwki lub poprawki, szmatk napojon olejem polimeryzowanym z terpentyn balsamiczn. Nowa warstwa farby wie si wtedy lepiej .z podmalwk lub star warstw farby. Przy wielokrotnym korygowaniu i przernalowywaniu obrazu mokr jeszcze warstw farby atwo jest zeskroba noem lub szpachek. Przy dobrze zaschnitej ju farbie, jeli zachodzi taka konieczno, usuwa si /z czci malowida wierzchni powok farby szlifujc pumeksem, szklanym papierem, noem. Po tym zabiegu pociera si cienko te miejsca mieszank terpentynowoolejn przed naoeniem nowej warstwy farby. Powok farby olejnej jeszcze .nie zaschnitej (bonka, kouszek) mona na obrazie pomarszczy w celu uzyskania odpowiedniej faktury przez spryskiwanie terpentyn przy uyciu rozpylacza. Zmarszczenia takie najlepiej tworz si na bonce farby olejnej do celw lakierniczych. Jeli uyta zostaa biel olejna, to mona ja zabarwi farbami olejnymi artystycznymi. W celu uzyskania pewnych faktur malarskich i kompozycyjnych stonuje si naklejanie rnych materiaw; zmite ptno, ocisty szkielet ryby, deszczuki, papier japoski itp. posypuje si mokry jeszcze obraz lub lepicy si jeszcze werniks suth farb (pigmentem), piaskiem itp. Pewne metody technologiczno-techniczne przy niektrych kompozycjach nie stwarzaj trudnoci malarzowi-artycie posiadajcemu dowiadczenie. Po ukoczeniu pracy obraz olejny cakowicie wyschnity, zwykle po kilku miesicach, werniksuje si. Do werniksowania su rnego rodzaju tzw. kocowe werniksy wolno lub szybko schnce. Werniks

92
jest jakby powok ochronn obrazu. Matowy lub dajcy poysk pogbia wtedy tonacj kolorystyczn obrazu. W sprzeday s do nabycia rnej jakoci farby olejne lub farby syntetyczne czsto zastpujce olejne, produkcji rnych firm, niektre o marce znanej w wiecie. Ju m^ o kto spord malarzy uciera do wasnego uytku pigmenty ze spoiwem. Jako farby, olejnej jej skadniki i sposb produkcji maj duy wpyw na trwao obrazu. Zapoznajmy si pokrtce z produkcj farb olejnych. Proces rcznego ucierania farb w daw- R yCp 9. Ucieranie pigmentis nych wiekach zastpuj dzisiaj szybkobiene za pomoc kuranta maszyny. Najpierw pigment mieszany jest mechanicznie z olejem na gste ciasto, a potem przepuszczany midzy walcami maszyny, gdzie zostaje utarty. Rczne ucieranie farby zabiera dosy duo czasu lecz ma dodatnie strony, gdy malarz moe sam decydowa o waciwociach farb, jakie mu s potrzebne do jego zamierzonej pracy, a wic o wyborze pigmentu, oleju, ywic, balsamw itp., jak rwnie o jakoci i czciach wagowych czy objtociowych. Ucieranie przeprowadza si na dokadnie paskiej pycie z porfiru, pycie szklanej zamatowanej, szklanym stokowym rozcierakiem (kurantem) o podstawie paskiej, zamatowanej. Najpierw pigment miesza si ze wieo toczonym na zimno olejem na gst past, a nastpnie przy nieznacznym ogrzaniu przechowuje si go w soikach zamknitych bez dostpu wiata. Po kilku dniach farb t uciera si ponownie z olejem lnianym. wieo toczony olej, rzadki,, przyjmuje wicej pigmentu ni olej wystany lub przegotowany. Ucieranie odbywa si czciami, przy uyciu maej iloci farby rozprowadzanej cienko po powierzchni pyty przez rozcieranie ruchem pokrgym* Kilkakrotnie powtarzane rozcieranie daje drobne ziarno. Farby olejne rnie absorbuj olej (zob. tabele), ucierane bez adnych dodatkw tworz malatur na og nie pkajc. Zbyt duy dodatek oleju nie sprzyja trwaoci powoki. Dodatek za oleju makowego powo duje wolniejsze schnicie, dajc powok bardziej mikk, ktr mona malowa tylko jednowarstwowo. Waciwoci bardziej matowych nabiera farba przy ucieraniu z dodatkiem 2% wosku rozpuszczonego w terpentynie na past. Nadmiar, wosku powoduje pkanie powoki przy zmianach temperatur. Niewielki dodatek wodorotlenku glinu lub talku zapobiega galaretowaceniu farb w tubach, schniciu, oddzielaniu si oleju od pigmentu oraz tworzy nieznaczn matowo powoki. Dodane w postaci werniksw olejnych ywice zwikszaj laserunkowo farb, nie marszczc ich powok, ktre

93

dobrze schn. Zbyt duy dodatek damary i mastygsu opnia schnicie farb, tworzy powok zbyt mikk. ywice, balsamy i oleje przyczyniaj si do tworzenia powok poyskujcych. Dodatek sykatyw podczas malowania powinien by znikomy.

IByc, 10. Przykadowe rozmieszczenie farb olejnych na palecie malarskiej. 1. biel cynkowa, 2. biel tytanowa, 3, cie kadmowa j., 4. cie kadmowa c., 5. ta indyjska, 6. ugier jasny, 7 ugier ciemny, 8. ultramaryna niebieska, 9. bkit paryski, 10. kobalt niebieski, j., 11. zielony chromoksyd laser., 12. zielony chromoksyd kryj., 13. czerwie kadmowa, 14. lazur alizarynowy, 15. siena palona, 16. czer z winoroli (uwaga: zwykle artysta malarz sam sobie ustala palet malarsk)

Na pozr wydawaoby si, e malarstwo olejne jest bardzo atwe I proste, a jednak zdarza si, e malarze popeniaj bdy. Podane by byo posiadanie przez artystw malarzy wiadomoci z zakresu technologicznych waciwoci farb.

PASTELE OLEJNE Pastele olejne PANDA produkowane przez firm holendersk Talens przypominaj ksztatem powszechnie znane pastele. Zestaw kolorw jest znaczny od jasnych tonacji delikatnych do ciemnych intensywnych "W kolorze. Pastele PANDA dosy mikkie, jakby tuste, mog by uyte do malowania na podou szorstkim i gadkim, jak papier, tektura, drewno, ptno itp. Pastelami mona rysowa, rozciera je palcem., doni lub szpachelk, lawowa pdzlem przy uyciu terpentyny lub spirytusu denaturowanego. Pastele na piecyku w metalowych miseczkach s wietnym materiaem malarskim dajcym -w efekcie obrazy podobne do malaistwa akwarelowego i olejnego, od sposobu malowania. Malowida I rysunki po wyschniciu s elastyczne i trwale. Janiejsze- tony pasteli PANDA niestety nie pokrywaj dobrze tonw ciem-

94

niejszych. Tony ciemniejsze niepodane naley zeskrobywa narzdkiem do wydrapywania. Utrudnione jest rwnie mieszanie kolorw, dlatego w zestawie kolorw znajduje -si 45 kredek. Efekty sgraffita uzyskuje si przez wydrapywanie farby (pasteli olejnej) naoonej na podoe pokryte temper lub tuszem itp. Pastele PANDA utrwala si specjalnym werniksem przez pokrycie rysunku pdzlem i jednoczenie uzyskuje si byszczc powok. Pdzle wymywa si w wodzie, a zaschnite w acetonie.

TWORZYWA SZTUCZNE W MALARSTWIE Po drugiej wojnie wiatowej nastpi gwatowny rozwj tworzyw sztucznych, na ktre jest olbrzymie zapotrzebowanie. Wypieraj one czsto materiay tradycyjne, jak: papier, szko, kamie, beton, stosuje si je rwnie do uszlachetniania materiaw tradycyjnych nadajc im. nowe waciwoci jak np. formowanie, zabarwianie. Poza tym s one odpowiednim materiaem do sporzdzania spoiw dla wielu technik artystycznych. Tworzywa sztuczne to ywice (polimery) z domieszk stabilizatorw, wypeniaczy, plastyfikatorw, zmikczaczy, utwardzaczy i rodkw barwicych. Jest to wielka grupa zwizkw wielkoczsteczkowych nazwana polimerami, polikondensatami, ywicami, masami plastycznymi. Reakcja polimeryzacji (acuchowa) polega na czeniu si podstawowych czsteczek monomerw (najmniejsze ugrupowanie atomw) powstajcych pod wpywem dziaania wiata, temperatury, cinienia lub katalizatorw. Mae czsteczki polimeru wi si i w miar wzrostu masa tworzywa ciekego gstnieje i przechodzi w stan stay. Istnieje szereg technologicznych sposobw reakcji polimeryzacji. Tworzywa sztuczne mog spenia rne zadania w technikach malarstwa wystpuj w rnych postaciach w formie zapraw (gruntw)., spoiw, farb i werniksw. Spord rnych odmian podstawowymi ywicami (polimerami) stosowanymi w malarstwie s: polioctan winylu,, polimetakrylan metylu, polistyren, ywice akrylowe, polisterowe, fenolowe, melaminowe i inne. Wymienione wyej tworzywa s termoplastyczne o budowie liniowej. Polimetakryan metylu, polioctan winylu, polistyren maj waciwoci topienia si w temperaturze od 150 do 250C i rozpuszczania w rozpuszczalnikach. Daj si ksztatowa przez artyst przy uyciu kolby, pomienia czy dmuchw. Mog one wystpowa w postaci mlecznobialej emulsji, najczciej emulsji wodnej. Tworzywa o budowie przestrzennej termoutwardzalne i chemoutwardzalne s nierozpuszczalne. Rodzaj farb i charakter techniki malarskiej zaley gwnie od spoiwa.

95
Podstawow funkcj spoiwa jest czenie barwide i podoa. Spoiwo powinny charakteryzowa przejrzysto, bezbarwno, przyczepno (adhezja), elastyczno, rozpuszczalno, trwao (okres czasu, kiedy twof rzywo nadaje si do pracy malowania) i wreszcie utwardzalno. Spoiwa w bezporednim kontakcie z barwnikami dziaaj na nie chemicznie i fizyczne. W wyniku tego oddziaywania barwnik moe by utrwalony, zachowujc swoj barw, lub moe by zmieniony. W oddziaywaniu fizycznym spoiw na barwniki zachodz w barwie zmiany wynikajce z rnic wspczynnikw zaamania wiata. Jeli wspczynnik zaamania wiata spoiwa i barwnika jest zbliony, barwa staje si przyciemniona, pogbiona, jeli wzrasta rnica midzy wspczynnikami, barwa staje si janiejsza. Barwniki zmieszane ze spoiwem (rozpuszczalne w spoiwie) tworz mas jednorodn dajc przez rozpuszczenie czyste efekty barwne w wietle przechodzcym. Pigmenty (nierozpuszczalne w spoiwie) nie tworz cakowicie jednorodnej masy, ulegajc zatopieniu. Czyste laserunki uzyskuje si przewanie przez mieszanie ze spoiwem barwnikw i pigmentw krystalicznych, ktre posiadaj identyczny ze spoiwem wspczynnik zaamania wiata. Omwimy tylko dwa spoiwa polioctan winylu i polimetdkrylan metylu (spoiwo akrylowe). Specjalnie zainteresowanych polimerami stosowanymi w malarstwie odsyamy do ksiki: J. Bruzda, K. Dziedzic, Tworzywa sztuczne w plastyce, Wyd. Arkady, Warszawa 1974. Polioctan winylu jest polimerem o budowie liniowej (termoplastycznym), powstaym przez polimeryzacj octanu winylu. Jest ciaem bezbarwnym i przeroczystym o wspczynniku zaamania wiata 1,46. Rozpuszczalny w alkoholach, estrach, wglowodorach aromatycznych. Lekko mikki ju w temperaturze 40C, w temperaturze 120C pynie nieodwracalnie, a w temperaturze 150C rozkada si, czyli wytrzymao jego maleje wraz ze wzrostem temperatury. Polioctan winylu jako spoiwo malarskie daje czyste efekty kolorystyczne - ywe, nasycone i gbokie przypominajce efekt akwareli w stanie wilgotnym. Powodem tego jest niski wspczynnik zaamania wiata zbliony do wspczynnika wody 1,33. Przyczepno cienkich powok polioctanowych jest dua, wzrasta po zmieszaniu z wypeniaczami, np. pigmentami. Do barwienia polioctanu i do pracy malarskiej mog by stosowane wszystkie barwniki i pigmenty. Polioctan winylu, bywa rwnie uywany do impregnacji drewna nadajc mu du odporno na dziaanie czynnikw zewntrznych. Farby mog posiada spoiwa w postaci roztworu polioctanowego lub emulsji wodnej polioctanowej. Roztwr polioctanu mona otrzyma przez polimeryzacj w roztworze lub przez rozpuszczenie staego polimeru perekowego w alkoholu etylowym lub octanie butylu. Otrzymuje si wtedy gst, klarown ciecz, rozcieczon tyme rozpuszczalnikiem. Wy-

96
schnita masa polioctanowa wraz z wypeniaczem i pigmentami moe suy do ksztatowania paskorzeby i rzeby. Spoiwo polioctanowe z piaskiem kwarcowym, mczk kamienn, kred, gipsem (jako wypeniacze) jest dobr zapraw w malarstwie ciennym wykazujcym po wyschniciu twardo i wytrzymao. Emulsja wodna polioctanu winylu powstaje w wyniku polimeryzacji w fazie rozpuszczonej. Drobne kropelki monomeru rozpuszczone s w rodowiskach wodnych z inicjatorem przy udziale emulgatorw o charakterze myde. Otrzymana mleczna emulsja wodna jest zarazem spoiwem malarskim i klejem. Rozcieczanie emulsji w poczeniu z pigmentami i barwnikami odbywa si za pomoc wody. Z emulsj wodn mona miesza rne wypeniacze. Spoiwa akrylowe. Podstawowym materiaem spoiw akrylowych jest polimetakrylan metylu tworzywo termoplastyczne o budowie liniowej. Jest on ciaem staym, szklistym, bezbarwnym i przeroczystym o wspczynniku zaamania wiata 1,49. Temperatura zeszklenia ok. 80400C, temperatura pynicia ok. 170180C. Rozkada si w temperaturze 230300C. Rozpuszczalny w wglowodorach, w bezwodniku kwasu octowego, benzenie, acetonie, toluenie (szkodliwy!). Ciecz zestala si pod wpywem wiata, ciepa i katalizatorw. Polimetakrylan metylu naley do tworzyw dajcych si ksztatowa w temperaturze plastycznego formowania 130150C, mona wtedy otrzymywa rwnie cienkie i twarde bony ze skonnoci do pkania. W handlu wystpuj tworzywa w formie arkuszy pod nazw pleksiglas, metaplex. Po pewnym czasie zachodz w tych materiaach objawy starzenia si. Posiadaj du odporno na dziaanie czynnikw atmosferycznych, dziki czemu spoiwa polimetakrylanu metylu nadaj si do zewntrznego malarstwa ciennego. Mona z tym spoiwem miesza pigmenty stosowane do produkcji farb olejnych, jak rwnie barwniki i pigmenty do tworzyw sztucznych. Bywaj spoiwa uywane rwnie jako rodki wice-w witraownictwie. Polimetakrylan metylu jako spoiwo wystpuje w kilku odmianach w postaci roztworu, pereki, pyty, bloki w stanie sproszkowanym, rozpuszczone w rozpuszczalnikach organicznych oraz w postaci emulsji wodnej mleczka rozcieczonego wod.

FARBY AKRYLOWE Farby akrylowe, najbardziej rozpowszechnione, przybray swoj nazw od spoiwa emulsji sporzdzonej z syntetycznych ywic akrylowych. W produkcji tych farb stosuje si spor ilo odmian ywic syntetycznych o odrbnych waciwociach. Znane s nam farby polimerowe

.97
produkcji holenderskiej firmy Talensa, szybko schnce i poyskujce oraz farby akrylowe CRYLA i polimerowe PVA firmy Rowneya produkcji angielskiej wolniej schnce i bardziej matowe. Za podobrazie mog suy drewno, ptno, tektura, pil, blacha, tynk itp., pokryte specjaln zapraw (podkadem akrylowym) lub cienk warstw farby akrylowej. Nie zaleca si malowania na zaprawie tustej, olejnej. Pigmenty najwyszej jakoci zmieszane ze spoiwem akrylowym daj farby czyste, intensywne w kolorze dziki krystalicznej przejrzystoci emulsji. Elastyczne, nawet kadzione grubymi warstwami (impasto), a po wyschniciu staj si niezmywalne, wodoodporne i trwae. W cienkich warstwach schn szybko (ok. 15 minut), w grubych za wolniej (ok. l godz.). Mieszanie i rozcieczanie farb odbywa si za pomoc wody. Maluje si tymi farbami bardzo cienko i laserunkowo, wtedy obraz przypomina akwarel, jak rwnie grubo przez nakadanie pdzlem i szpachelk (modelowanie, faktury), uzyskujc podobiestwo do obrazu olejnego. Malowanie powinno odbywa si w granicach temperatur od 1222C. Farby akrylowe wyciska si z tub w potrzebnej iloci na palet plastykow, porcelanow lub szklan. Farby spryskuje si od czasu do czasu wod, aby nie zasychay. Zaschnite farby zeskrobuje si noem. Pdzle w czasie malowania naley trzyma w naczyniu z wod. Zaschnite za moczy si w spirytusie denaturowym przez par godzin, a po tym czasie usuwa si farb lub moczy si w ksylenie (dwumetylobenzen). Aby opni wysychanie farb akrylowych, powierzchni podobrazia podczas malowania spryskuje si wod za pomoc rozpylacza lub te dodaje si do farb tzw. opniacza w pynie (medium). Poniewa spoiwo akrylowe ma waciwoci klejce, przeto mona na mokrym jeszcze malowidle przykleja kawaki drewna, ptna, przysypywa piaskiem, wirem itp. Powierzchni obrazu bardziej poyskujc lub matow otrzymuje si przez dodawanie do farb odpowiedniej emulsji, np. CRYLA medium nr 1. Farby akrylowe uywane s w malarstwie, podobnie jak olejne, w reklamie, dekoracjach wystawianych na wolnym powietrzu. Zabrudzone obrazy mona umy wod z mydem bez rodkw chemicznych. Farby akrylowe w tubach s trwae do siedmiu lat, media za do trzech lat.

GWASZE AKRYLOWE Gwasze akrylowe firmy Rowneya sporzdza si ze spoiwa pochodzcego z syntetycznych ywic akrylowych, specjalnie dobranych do tego rodzaju farb w poczeniu z pigmentami.
7 Podstawy technologii malarstwa grafiki

98

Gwaszami akrylowymi mona malowa nie tylko na papierach i kartonach, ale i na celuloidzie, staniolu i innych materiaach. Po wyschniciu rysunek malowany tymi gwaszami jest trway, wodoodporny, elastyczny, nie amliwy przy zginaniu podoa. Farby rozmieszane mniejsz iloci wody dobrze pokrywaj warstw poprzedni (dobrze wyschnit},, bez obawy rozpuszczania i przenikania kolorw. Zalet gwaszw akrylowych jest jeszcze rwne pokrywanie paszczyzn matow powok, ktra ma zastosowanie do celw graficznych i dekoracyjnych. Prszenie wykonuje si za pomoc pistoletu (areografu) i wymaga gwaszu rozcieczonego w stosunku l cz. farby 3 cz. wody, aby dobrze przedostaway si przez cienkie rurki. Po uyciu naley pistolet dokadnie wypuka, a w czasie pracy w przerwach jego wylotowy otwr zanurzy w wodzie. Firrna Rowney produkuje gwasze akrylowe w 55 kolorach, ktre mona miesza z sob, uzyskujc bogat gam kolorw wypadkowych,

NIEKTRE MATERIAY MALARSKIE PRODUKCJI ROWNEYA (ANGIELSKIE) I TALENSA (HOLENDERSKIE) Gesso polymer (Taensa). Uniwersalna zaprawa pod malarstwo akrylowe, olejne, gwaszowe, kazeinowe, akwarelowe. Tworzy po wyschniciu elastyczn i pmatow powok. Na sztywnych podoach mona ka grubsze warstwy z faktur. Rozciecza si wod, po wyschniciu wodoodporna. Grunt akrylowy Cryla Primer (zaprawa). Biae pigmenty (przewanie biel tytanowa) w dyspersji syntetycznej ywicy akrylowej w wodzie. Grunt ten stosuje si do pokrywania tkanin, drewna, kartonu, papieru, tynku. Schnie szybko dajc matow, delikatn powierzchni. Po wyschniciu elastyczny, pozwala na rolowanie ptna. Przez dodanie farby akrylowej otrzymujemy grunty kolorowe. Jest wodoodporny. Cryla White Primer. Uywajc farb akrylowych zaleca si malowanie na nowych tynkach, uprzednio zagruntowanych, szczeglnie pchonnym Cryla White Primereni. "Na tak przygotowanym podou maluje si do cienko. Malowido na nie gruntowanym tynku uzyskuje efekty zblione do dl jresco. Liquitex Gel medium (emulsja akrylowo-polimerowa). Moe by uyte jako dodatek do farb akrylowych, do modelowania szpachl, do mieszania pigmentami. Dodatek Gel medium nie zmienia gstoci farby akrylowej, natomiast powoduje, e staje si ona bardziej laserunkowa. Pasto fakturowa Cryla (Cryla Texturs Past). Uywana przy impastach, posiada du przyezeDno i si czenia. Jest trwaa, elastyczna^

99

nadaje si do mieszania z farbami akrylowymi. Moe by modelowana i dowolnie ksztatowana, a po wyschniciu nacinana. : Talens Acrilic medium. Malujc farb prosto z tuby bez wody przez dodanie medium uzyskuje si powierzchni poyskujc. Rowney pva medium. Rodzaj spoiwa temperowego, ktre mona uywa jako dodatek do farb oraz mona miesza z pigmentami. Rozciecza si wod. Polymer thickener. Zagszczacz polimerowy. Dodany do farb akrylowych daje powierzchni matow. Farba wwczas szybko gstnieje. Opniacz Cryla (Cryla Retarder). Medium to zwalnia proces wysychania farb akrylowych w trakcie malowania. Zaleca si stosowa w nie wikszej proporcji ni 6 kropli opniacza Cryla na 2,5 cm wycinitej z tuby farby akrylowej. Cryla medium nr l Gloss. Zawiera dyspersje syntetycznej ywicy akrylowej w wodzie. Pocztkowo ma konsystencj i kolor zbliony do mleka, ale stopniowo wysychajc staje si bezbarwne. Po zupenym wyschniciu tworzy cakowicie przeroczyst bon. Przy szybkim mieszaniu ma tendencj do pienienia si. W poczeniu z farbami rozpuszczalnymi w wodzie (akwarela, gwasz, tempera) powoduje ich nierozpuszczalno. Medium to moe by uyte na ptnie i na innych podoach. Rozciecza si wod. Uyty jako werniks do farb akrylowych po wyschniciu staje si nierozpuszczalny. Moe by mieszane z Cryla medium nr 2 mat. Cryla medium nr 2 mat. Zawiera dyspersj ywicy akrylowej w wowodzie. Suy do mieszania z farbami i jako werniks matowy do obrazw akrylowych. Nie naley tego medium rozciecza zbyt energicznie, gdy ma tendencje do pienienia si. Nie knie i jest wodoodporne. Cryla medium nr 3. Zawiera dyspersj syntetycznej ywicy akrylowej w wodzie. Po zmieszaniu z farbami akrylowymi i rozcieczeniu wod uzyskuje si laserunki. Moe by uyte jako przeroczysta masa, zachowuje widoczne pocignicia szpachli i pdzla. Posiada konsystencj umoliwiajc nakadanie na rne podoa. Nie pieni si'. Nie knie, po wyschniciu poyskkuje. Moe by uyte jako klej. Medium olejne nr 700. Zawiera specjalnie spreparowany olej lniany, olejek lawendowy. Suy do rozcieczania farb olejnych. Wpywa na trwao i elastyczno warstwy farby. Medium kopalowe (Copai Oil Medium). Suy do rozcieczania farb. olejnych, przyspiesza proces wysychania, zwiksza laserunkowo. Po wyschniciu warstwa farby olejnej staje si bardziej elastyczna. Do rozcieczania medium kopalowego zaleca si terpentyn i benzyn lakiernicz. Gel Medium. Suy do rozcieczania farb olejnych, przyspiesza proces wysychania zmniejszajc zdolno krycia. Nadaje si do malowania laserunkowego. Nie powoduje knicia, a po wyschniciu warstwa far-

100
by staje si bardziej eiastyczna. Znaczny dodatek medium do farby olejnej moe spowodowa marszczenie si powoki malarskiej. Do rozpuszczania stosuje si terpentyn lub benzyn lakiernicz. Werniks Rowneya nr 800. Zawiera syntetyczne ywice ketonowe. Szybko schncy werniks kocowy do obrazw olejnych i akrylowych, Tworzy przeroczyst, poyskujc i elastyczn powok. Nakada si cienk warstw najlepiej za pomoc aerozolu. Nie knie, mona usuwa go z powierzchni maatury przy uyciu terpentyny lub spirytusu. Werniks do retuszu. Zawiera syntetyczne ywice ketonowe rozpuszczone w spirytusie. Suy do retuszu miejsc matowych, zaraz po wyschniciu farby olejnej, jako werniks pocztkowy. Bezbarwny. Szybko schncy, nie kncy. Daje si usuwa za pomoc terpentyny lub spirytusu. Werniks kocowy matowy. Zawiera syntetyczne ywice ketonowe. z domieszk specjalnie preparowanego wosku. Werniksem matowym, o waciwociach podobnych do werniksu kocowego nr 800, pokrywa si malatur uzyskujc efekt pmatowy. Nie knie, daje si usun za pomoc terpentyny lub benzyny lakierniczej . Rembrandt Acrilic vernisch gloss. Kocowy werniks akrylowy dajcy poysk. Nakada si go na wyschnit powierzchni obrazu. Werniks akrylowy byszczcy (Cryla Soluble Yernish Gloss). Roztwr ywicy akrylowej suy do powlekania obrazw akrylowych i olejnych. Bezbarwny, przeroczysty, nie kncy, trway. Moe by usuwany za pomoc terpentyny. Werniks do farb wodnych. (Poster and Water Colour Yarnish). Zawiera syntetyczne ywice winylowe. Stosowany jako werniks do farb gwaszy i akwareli. Szybko schncy, daje powierzchnie lekko poyskujce. Rozpuszczalny w spirytusie metylowym. Werniks do papieru (Paper Yarnish). Zawiera ywic damarow rozpuszczon w terpentynie. Stosuje, si do werniksowania rysunkw, odbitek drukarskich. Daje powoki poyskujce. Goldfinger Varnish. Zawiera syntetyczne ywice winylowe. Uywa si do pokrywania zoce wykonanych past do zoce Goldfinger. Daje powoki poyskujce. Rozpuszczalny w spirytusie metylowym. Fiksatywa Perjix. Suy do pasteli i kolorowych rysunkw wykonanych kredkami oraz wglem. Zawiera syntetyczne ywice winylowe. W minimalnym stopniu moe wpyn na zmian koloru.

Cae dawne malarstwo od staroytnoci poczwszy posugiwao si farbami pochodzenia mineralnego, zwierzcego i rolinnego oraz technologiami opartymi na materiaach naturalnych. Artysta sam wszystko przygotowywa: podobrazie, zaprawy, farby i werniksy do wykonania

101
dziea. Ten sposb pracy i realizacji dziea zapewnia im trwao i blask, ktry do dzi dnia podziwiamy z wyjtkiem takich wypadkw, gdy artysta nie mg przewidzie wszystkich warunkw, w jakich dzieo rna trwa, albo eksperymentowa, przykad: Leonarda da Vinci Ostatnia wieczerza i Bitwa pod Anghiari. Generalne niebezpieczestwo dla trwaoci dzie sztuki zarysowao si z chwil powstania przemysu farb i spoiw malarskich coraz wicej posugujcego si skadnikami wytwarzanymi przez now chemi. Od XIX w. notuje si wypadki samouszkodzenia, a nawet zniszczenia dziea. na skutek uycia przez artyst nowoci handlowych produkowanych przez przemys materiaw malarskich. Znamy wiele przykadw dzie, ktre z upywem czasu utraciy pierwotn barw i blask zarwno na skutek zastosowania niewaciwej zaprawy, jak i fabrycznych niedoskonaych farb. Eugene Delacroix w okresie malowania obrazu Rze na Chios pozostawa w wielkiej biedzie i kupowa wtedy od handlarzy najtasze farby, w rezultacie czego dzieo to znajdujce si w Luwrze utracio pierwotne barwy. W Polsce w podobny sposb niemal cae dzieo Stanisawskiego, ktry w swej pracy nie przywizywa wagi do spraw technologii, niszczeje. Dzisiaj czytamy w naszej prasie doniesienia muzeologw i historykw sztuki o niebezpieczestwie grocym wspczesnemu malarstwu, istnieje obawa, e moe nie przetrwa ono nawet kilkudziesiciu lat. Nowe wspaniae materiay malarskie i technologie nie sprawdzone upywem czasu same w sobie kryj niebezpieczestwo. Powiksza je skonno artystw do tworzenia dzie w technikach mieszanych i w eksperymentach technologicznych. Muzeolodzy znaj ju i cytuj przykady dzie wspczesnych, w ktrych zaobserwowano w cigu kilku at zachodzce niekorzystne zmiany. Niektrzy znawcy podaj, e nawet dzieo Picassa nie jest wolne od tego niebezpieczestwa. Konserwacja dzie sztuki ju napotyka i bdzie miaa coraz wicej trudnoci nie tylko z rozpoznaniem technologii dziaa, ale z waciwym zakonserwowaniem go lub odnowieniem.

TECHNIKI MALARSTWA DEKORACYJNEGO (CIENNEGO)

PRZYGOTOWANIE TYNKU POD MALOWIDO DEKORACYJNE (USUWANIE STAEYCH FARB) Stare warstwy farby usuwa si ze ciany przez namoczenie jej wod i zeskrobanie szpachl. Po zagipsowaniu dziur tynk pociga si zapraw. Wiksze uszkodzenia tynku, ubytki, wypeniamy po namoczeniu zapraw wapienno-piaskow (l cz. wapna gaszonego, 2 cz. drobnoziarnistego piasku i woda). Nanoszenie zaprawy powinno si odbywa 2 lub 3-krotnie cieszymi warstwami. Ostatni warstw po skropieniu wod wyrwnuje si (wygadza) pack drewnian. Mniejsze ubytki uzupenia si zapraw gipsowopiaskow (le. gipsu, l cz. piasku i woda) o gstoci rzadkiego ciasta. Zaznaczy naley, e przy sporzdzaniu gips sypie si zawsze do wody, a nie odwrotnie. Po naprawieniu uszkodze tynku cian pociga si zapraw, ktra zapobiega tworzeniu si plam na warstwie farby. Po tym zabiegu wsikanie wilgoci w tynk jest bardziej jednolite. Najczciej stosowan zapraw jest roztwr wodnego szarego myda (0,1 kg myda, 10 l wody) do cian wieo tynkowanych, za 0,25 kg 0,4 kg myda na 10 litrw wody do starych tynkw. Mydo rozpuszcza si w gorcej wodzie, a nastpnie cedzi si przez gste sito. ciany powleka si zapraw za pomoc awkowca. Zamiast myda mona uy chudego mleka rozcieczonego wod (2 litry mleka, l litr wody). Przy malowaniu farb emulsyjn konieczne jest usunicie starej farby i umycie cian roztworem szarego myda. Jeli trudno jest farb usun, trzeba zastosowa sposb przypalania pomieniem lub przez ugowanie. Stare farby lakierowe lub pokostowe mona zeskroba ze ciany szpachl po uprzednim nagrzaniu ciany pomieniem ze specjalnego palnika. Gdy to nie pomoe, wtedy stosuje si ugowanie. Potuczon sod rc wrzuca si do garnka elaznego, zalewa gorc wod i gotuje przez pewien czas. Nastpnie za pomoc pdzla

103
z wkien rolinnych powleka si tym roztworem powierzchni ciany, ktr mamy oczyci. Po upywie okoo godziny cian zmywa si gorc wod, wskutek czego warstwa lakieru lub farby olejnej bdzie odpada. Do powyszego roztworu sody mona doda rwnie roztwr szarego myda (20 dkg sody rcej rozpuci w jednym litrze wody; roztwr ten miesza si w rnych ilociach z roztworem szarego myda). agodniej dziaa soda oczyszczona (kwany wglan sodowy, dwuwglan sodowy) ni soda rca. Po przemyciu ciany gorc wod, usuwa si stare malowido za pomoc szpachli. Jeeli stare malowido nie schodzi, to powtarza si t czynno jeszcze raz. Po usuniciu malowida powleka si cian wod zakwaszon octem, aby zneutralizowa dziaanie alkalicznego ugu, ugiem naley posugiwa si ostronie, gdy przeera skr. Stosuje si rwnie zamiast ugowania zmywacze-rozpuszczalniki, w ktrych skad wchodz spirytus denaturowany, aceton, benzen, octan anylowy i parafina. Parafina ma waciwo- wizania rozpuszczalnikw. Czsto bywa, e ciany, a najczciej sufity, po zmyciu starej farby zachowuj plamy (szare, te), ktre pniej s widoczne na wieych malowidach. Tego rodzaju plamy wystpuj zwykle w kocioach nad otarzami, na dworcach kolejowych, pod wpywem unoszcego si czadu ze wiec i piecw, dymw z papierosw itp., a take pod wpywem wilgoci. Plamy i zacieki mona zniszczy i izolowa, stosujc, po starannym zeskrobaniu farby starej i wymyciu ciany oraz wysuszeniu, jeden z na* stepujcych zabiegw. 1. cian powlec rozcieczonym mlekiem, zamleczy" (3 litry mleka odtuszczonego i */2 litra wody); 2. cian powlec rozwodnionym wapnem, zaszarzy"; 3. cian powlec rozcieczonym wapnem z dodatkiem spirytusu denaturowanego; 4. cian powlec rozwodnionym wapnem z pokostem (1/2 wiadra wapna, 10 dkg pokostu, dopeni wiadro wod i dobrze zamiesza); 5. powlec cian rozcieczonym wapnem z dodatkiem ajna krowiego cao przecedzi; 6. powlec such cian rzadkim roztworem szelaku w spirytusie denaturowanym; 7. cian pokry kilkakrotnie amoniakiem; kadorazowe pokrycie musi by wysuszone; 8. pokry lakierem bezbarwnym rozcieczonym nitrem (rozpuszczalnikiem). Jeli pogruntowanie ciany mlekiem jest niewystarczajce, to powleka si miejsca zaplamione rozwodnionym wapnem. Zwykle wapno spala zaplamienia i malowido wychodzi czysto bez plam. Jli zaplamieni s jednak zbyt silne i samo wapno nie wystarcza, to dodaje si do niego jeszcze troch pokostu, ktry izoluje plamy od nowego malowida.

104

Podobnie izoluje szelak. Uycie rozcieczonego wapna z dodatkiem ajna krowiego jest silnym zabiegiem i stosuje si go rzadko. Najlepiej jednak wykona wpierw mae prby na cianie, a po wyschniciu zamalowa kolorem kolejno dwa razy. Jeli plamy nie pokazuj si, to zabieg jest udany i mona podobnie usun inne. Po pogruntowaniu caej ciany mona przystpi, do malowania. Ze wzgldu na zachodzce reakcje chemiczne, malujc na tynkach, nie mona uywa dowolnych rodkw wicych oraz dowolnych pigmentw. Aby zneutralizowa dziaanie wieego ugu tynkowego, stosuje si roztwory aunu, kwasu solnego i 'chlorku amonu. Spoiwa i pigmenty uywane do malowania na tynkach musz by trwae i przed uyciem zbadane chemicznie. Malowida na tynku olejne, woskowo^-olejne, temperowe tuste lub lakierowe s niezmywalne, nie przewodz wilgoci, zamykaj pory w tynku i ciana wtedy nie oddycha". Techniki te stosuje si tylko na suchych tynkach, w suchych pomieszczeniach. Malowido po wyschniciu musi mie pewna elastyczno, tzn. nie moe odstawa od podoa ani pryska. Zaley to od stopnia sklejenia farby (rodkw wicych). Dobre malowido jest zwizane z podoeni i moe by tylko zdjte przez zeskrobanie lub zmycie. Artysta, znajc waciwoci technik malarstwa dekoracyjnego, wybiera jedn z technik odpowiedni do podoa, na jakim ma malowa, oraz dostosowuje si do warunkw wewntrznych obiektu. Artysta przygotowuje projekt malowida ciennego w odpowiedniej skali, nastpnie wedug oryginau wykonuje wglem lub owkiem w skali l : l konturowy rysuriek na arkuszach papieru pakowego. Za pomoc radeka (keczka zbatego oprawnego w rczk drewnian) dziurkuje kontur rysunku na podoonym kocu. Drobne zakrty konturowe uzupenia si dziurkujc wiksz ig. Nastpnie arkusze konturowe zawiesza si na odpowiednio przygotowanym tynku i wykonuje tzw. przeprch. Do tego celu potrzebna jest stara poczocha napeniona mielonym wglem drzewnym. Naley unika uywania czerni (sadzy), gdy ta brudzi tynk, uniemoliwiajc malowanie. Najlepiej jednak taki wgiel zrobi samemu, spalajc przy otwartym oknie gazet. Otrzymany wgie kruszy si. Przez lekkie uderzenia tak poduszk napenion wglem po podziiirkowanej powierzchni konturowego rysunku, wgiel przenika przez rzadk poczoch i pozostawia lad na wieym tynku. Teraz artysta wedug projektu ustala tzw. palet", to znaczy przygotowuje farby do malowania tynku. Pigmenty miesza ze spoiwami, nastpnie po wysuszeniu nad piecykiem elektrycznym bada dokadnie barw i si sklejenia farb, malujc nimi skrawki papieru. Farb klejowych i kazeinowych naley raczej nie dokleja ni przekleja, gdy przeklejorie farby mog po pewnym czasie pka na tynku. Farby wapienne bd si mniej lub wicej cieray, dopiero po doklejeniu, np. kazein, bd si utrwalay*

105

Orientacyjn barw farby dobrze jest znaczy na boku puszki blaszanej, w ktrej przechowuje si rozrobion farb. Wadliwie wykonane malowido na maej powierzchni tynku mona czciowo lub cakowicie usun przez delikatne pocieranie ciany kamykami pumeksowymi (paskimi osekami), papierem ciernym itp. Nastpnie cian przewanie pokrywa si farb (kolorem ta ciany) i wykonuje si ponownie malowido. TECHNIKA KLEJOWA Technika klejowa jest tania, mao trwaa, rozpuszczalna w wodzie i przewodzca wilgo. Stosowana jest najczciej do malowania dekoracji teatralnych, mieszka na suchym tynku. Przepis na zapraw: a) l kg szarego inyda rozpuci w 10 litrach wody na gorco. Mona doda roztworu aunu. Grunt naley przecedzi. Mona uy te mleka rozwodnionego w stosunku l : 4. ciany zaprawia si te mlekiem wapiennym z dodatkiem maej iloci szarego myda, b) ptno powleka si rozwodnionym roztworem, a nastpnie przesian kred pawion rozrabia si w wodzie na gst mas, po czym dolewa si spoiwo klejowe. Tak przygotowan zapraw za pomoc paskiego pdzla powleka si cienko powierzchnie ptna. Uwagi: Namydlenie ciany zabezpiecza przed szybkim i niejednolitym wchanianiem farby przez podoe, zapobiega powstawaniu plam (niejednolitej barwy). Po wyschniciu namydlonej ciany wykonujemy malowido. W celu zneutralizowania alkaliw tynkowych (przy tynkach nowych, wilgotnych) stosuje si pokrycie tynku roztworem aunu lub roztworem kwasu solnego. Spoiwo: l kg kleju stolarskiego zalewa si 1,5 litra wody i moczy si przez par godzin, a nastpnie rozpuszcza si go na spokojnym ogniu w kpieli wodnej dokadnie mieszajc. W osobnych naczyniach rozrabia si farb z wod, do ktrej wlewa si klej w iloci 5-15% zalenie od rodzaju farby. Do gorcego kleju mona doda pokostu lub olej lniany w iloci do 20% i amoniak do 10% w celu lepszego zwizania pokostu z klejem. Aby uchroni spoiwo przed szybkim psuciem si, dodaje si do 3% wody karbolowej. Spoiwo rozciecza si wod. Farb przeklejon moemy rozpozna po pianie tworzcej si na powierzchni farby, nie doklejona za farb jest gsta, a dobrze sklejona cieka cignc si po zanurzonym w farbie pdzlu. Prb sklejenia naley jednak wykona na kawaku szorstkiego papieru.

106
Naleaoby wspomnie o tzw. malowaniu patronowym". Polega ono na tym, e na gadko pomalowan cian za pomoc szablonw (wycite ornamenty, wzory w kartonie natuszczonym lub preszpanie) wprowadza si inne kolory. Inny sposb polega na stosowaniu waeczkw gumowych powycinanych we wzory, za pomoc ktrych mona przenie ornament na cian malowan w jednolitym kolorze. Do wykonywania szablonw nadaj si najlepiej sztywne kartony rysunkowe (bristol), ktre za pomoc pdzla napuszcza si pokostem obustronnie, a nastpnie suszy si przez kilka dni, wiesza kartony na sznurku i przypina je apkami. Mona te jeszcze powlec je farb olejn {pokost z umbr). Szablony wycite noykami z tak przygotowanego kartonu s trwae, odporne na wilgo. Na marginesie szablonu znaczy si kolory i numer wzoru wedug projektu, co umoliwia zachowanie pewnego porzdku i uatwia odszukanie szablonu przy wikszej iloci wzorw. Nakadanie farb (paszczyzn) w jednolitym tonie odbywa si za pomoc pdzla. Obecnie stosuje si coraz czciej pokrywanie duych paszczyzn i form wklso-wypukych farb za pomoc natryskiwania. Do tego celu su specjalne aparaty natryskowe, pistolety elektryczne i butlowe malarskie. Farba odpowiednio przygotowana zostaje pod cinieniem rozpylona i w postaci czsteczek pokrywa rwnomiernie paszczyzn, a take fragmenty mniej dostpne dla pdzla wypukoci i wklsoci ciany. Ponadto mona spryskiwa cian farb przez szablony. Do .wycigania rnych paskw prostych i ukowatych uywa si linii drewnianej cienkiej i gitkiej, skonie citej jednostronnie brzegiem. Oprcz tego uywa si pdzla szczeciowego paskiego najlepiej wyrobionego (zaokrglonego brzegiem). Do wycigania paskw trzeba mie jednak duo wprawy. Przy wyciganiu linii ukowatych malarz trzyma lini za jej koniec jedn rk, a druga osoba trzyma drugi koniec linii w ten sposb, aby linia zachowaa odpowiedni uk. Linia krawdzi zawsze przylega do ciany. Proste paski wyciga si bez pomocy drugiej osoby.

TECHNIKA TEMPEROWA Na suchym tynku mona malowa temperami tustymi, ktre s niezmywalne i nie przewodz wilgoci. Na tynku naraonym na wilgo maluje si przewodzcymi wilgo temperami chudymi. Temper tak dobrze jest zabezpieczy przed gniciem na tynku, dodajc do niej 28/o formainy. Malowido takie po pewnym czasie staje si niezmywalne (por. Techniki malarskie, Temper""*

107

KAZEINA I TEMPERA KAZEINOWA Technika kazeinowa naley do technik trwaych. Farbami kazeinowymi mona malowa na papierze, tekturze, drewnie, ptnie i na suchym tynku. Farby kazeinowe po wyschnicu nieco janiej. Zaprawa: suchy tynk, drewno lub ptno powleka si rozcieczonym spoiwem kazeinowym lub na tynku rozprowadza si pokost rozcieczony terpentyn. a) spoiwo:
odtuszczony nie solony ser krowi l kg boraks 15 dkg pokost polimeryzowany 1020 dkg kwas karbolowy 5 cm8.

Do sera przetartego przez sito wsypuje si boraks i zalewa 0,5 litra wody. Po kilku godzinach tworzy si jednorodna masa, do ktrej dodaje si 1020 dkg pokostu dokadnie ca zawarto mieszajc. Boraks moe by na gorco rozpuszczony w wodzie, a nastpnie zalewa si nim ser. Kazeina ma tworzy rednio gst mas. Do malowania miesza si kazein z pigmentem i rozciecza wod. Prby stopnia sklejenia farby naley wykona na papierze. Farba przeklejona bdzie pka, nie doklejona bdzie si ciera. Naley doda, e im wicej pokostu zawiera spoiwo, tym mniej rozmywalne bdzie malowido. Spoiwo przechowuje si w zamknitych naczyniach w celu uniknicia tworzenia si kouchw. b) 1/2 kg sera biaego krowiego rozgnie i przetrze na tarce, nastpnie da tyle wody, by otrzyma mas serowat gstoci tgiej mietany, po czym ok. 60 dkg wody przegotowa i wsypa yk wglanu amonu, a po rozpuszczeniu wla do masy serowatej, dugo mieszajc. Jeeli spoiwo jest zbyt gste, to mona dola wody. Po zagrzaniu kazeiny mona dola 5 yek oleju lnianego, lub pokostu mieszajc dokadnie. Nastpnie wla 5 cm3 kwasu karbolowego. Malowido, zalenie od zawartoci oleju lub pokostu lnianego, jest mniej lub wicej rozmywalne. Spoiwo miesza isi z pigmentem, rozcieczajc farb wod. U w a g a : plamy i smugi na cianach mog wystpowa z powodu uycia zej farby (pigmentu), tzn. le utrwalonego barwnika na podou. Farba ta po zmieszaniu ze spoiwem czciowo tworzy w spoiwie zawiesin, a czciowo rozpuszcza si w niej. Wszelkie przecieranie farby przez sito nie jest skuteczne. Przy uyciu tej farby naley lekkimi uderzeniami pdzla (stylowca) po cianie zagubi plamy (lejsze uderzenia daj janiejsze tony, mocniejsze uderzenia daj tony ciemniejsze). Czynno te naley wykonywa starannie i z pewnym wyczuciem. Aby zapobiec tworzeniu si plam i smug, stosujemy rozpylanie farby przy

108

uyciu pistoletu, ktre moe zagodzi lub cakowicie zagubi niepodane lady na warstwie malowida. Podobne smugi moe spowodowa np. dodatek do farby zbyt starej bieli cynkowej lub te niejednolity tynk.

TECHNIKA WAPIENNA I WAPIENNOKAZEINOWA Technika wapienna jest trwaa, nierozmywalna, odporna na wilgo, mona j stosowa na suchym i wilgotnym tynku, w zamknitych pomieszczeniach i na zewntrz. Za pomoc tej techniki mona te malowa na cianach drewnianych. Do malowania jako spoiwo stosuje si wapno gaszone. Najlepsze jest takie, ktre przez kilka lat byo zakopane w ziemi. Wapno takie ma du spoisto. Zaprawa: mleko wapienne (wapno gaszone rozmieszane w duej iloci wody). Mleko wapienne miesza si z farbami odpornymi na alkaliczne dziaanie wapna. Pigmenty rozrabia si osobno z wod, a potem rniesz-a z mlekiem wapiennym. Do malowania farbami wapiennymi nadaj si najlepiej nastpujce pigmenty: ultramaryna niebieska i ultramaryna zielona, czerwie elazowa, caput mortuum, ugry, sjeny, unibry i inne. Farb bia stanowi samo mleko wapienne, ktre silnie rozjania farby, a po wyschniciu dobrze kryje. Przed malowaniem w gorcym dniu dobrze jest namoczy powierzchni tynku w celu opnienia schnicia malowida. W tym celu mona te doda do farb wapiennych sl kuchenn lub' chlorek wapnia. Po wyschniciu malowida ukazuje si obraz w kolorach jasnych (pastelowych). Naley pamita, e wieo gaszone wapno jest duo mniej spoiste i dlatego dla zwikszenia spoistoci dodaje si do mleka wapiennego oleju lnianego lub mleka krowiego. Jest to tzw. w a p i e n n a k a z e i n a . Dodaje si te kazeiny, t j. sernika rozpuszczonego w rozczynie boraksu. Farba wapienna w poczeniu z kazein tworzy malowido bardzo trwae, odporne na wilgo i nierozmywalne. Jest to tzw. technika wapiennokazeinowa. Mona w technice wapiennokazeinowej zastosowa metod kombinowan, np. pogruntowanie odbywa si mlekiem wapiennym, wiksze paszczyzny lub ta wykonuje si farbami wapiennymi, a ornamenty farbami kazeinowymi. Podobnie postpowa mona rwnie np. w malowidach pejzaowych; dalekie plany mona malowa na tynku farbami wapiennymi, gdy daj one obraz rozjaniony, blisze za farbami wapiennokazeinowymi i kazeinowymi, ktre daj intensywne barwy. W samej technice kazeinowej rozjanianie farb odbywa si najczciej przy uyciu bieli cynkowej. Zaznaczy naley, e pdzle, zwaszcza po uyciu z wapnem, myje si starannie mydem,

109

a nastpnie po wysuszeniu macza si wos w oleju makowym i wyciera szmatk. Wapno niszczy wos i dlatego dobrze jest pdzle w taki sposb konserwowa.

TECHNIKA FRESCO SECCO

Technika fresco secco oznacza, e fresk (malowida) zosta wykonany na suchym tynku. Jest to technika trwaa, przewodzca wilgo, niezmywalna. Nasycone wilgoci powietrze nie szkodzi tej technice, a nawet j wzmacnia i wie z podoem. Zaprawa: czysty tynk powleka si rzadkim mlekiem wapiennym przed rozpoczciem malowania. Spoiwo: mleko wapienne rozwodnione miesza si z pigmentami odpornymi na alkaliczne dziaanie wapna. Malowanie mona powtrzy kilkakrotnie w wikszych odstpach czasu. Po wyschniciu malowido bardzo janieje i przybiera kolory pastelowe. Dobrze jest tynk namoczy przez rozpylenie wody wapiennej, a nastpnie na wilgotnym malowa. Malowido takie wie si lepiej z tynkiem i jest trwalsze. W celu wzmocnienia spoiwa i malowida mona doda do farb wapiennych spoiwa tempery kazeinowej (zob. Technika wapienna i wapienno-kazeinowa).

TECHNIKA AL FRESCO (BUON FRESCO) Technika buon fresco powstaa na przeomie XIV i XV w. Przedtem by znany fresk tak zwany suchy. Technika bardzo trwaa, nierozmywalna, przewodzca wilgo. Malowido wykonuje si na mokrym podou (wieym tynku). Malowanie odbywa si podobnie jak farbami wodnymi (akwarelowymi) na wilgotnym papierze. Zaprawa: wiea zaprawa murarska (wapno, wir, piasek) naoona w trzech warstwach na czysty mur z cegie. wiey tynk zawiera spoiwo dla malowida. Maluje si pigmentami utartymi z wod wapienn. W czasie malowania rozciecza si farby wod wapienn, a rozjania mlekiem wapiennym. Rozjanienia tonu rysunku otrzymuje si te przez wcieranie farby pdzlem w mokry tynk. Tynk wapienny lekko si rozpuszcza i rozjania farb. Farby ulegaj wchoniciu przez wiey i wilgotny tynk; podczas tego jna jego powierzchni w cigu kilku dni wytwarza si rodzaj szkliwa

110
(krzemian wapnia), ktre wie i utrwala fresk. Po kilku dniach fresk znacznie janieje. Na mur nakada si tyle tynku, ile w cigu kilku godzin (w cigu jednego dnia) artysta zamierza pokry malowidem, dlatego trzeba si spieszy z malowidem, aby szkliwo nie wytworzyo si przedwczenie, gdy wtedy farba nie zwizaaby si naleycie z tynkiem. W razie nieukoczenia pracy w danym dniu na przygotowanym tynku, nie wykorzystany jego fragment odcina si. Naley wspomnie, e szybkie schnicie fresku nie jest podane, gdy lepsze zwizanie malowida z tynkiem daje wanie powolne schnicie. Dobrze jest chroni namalowane fragmenty cian od promieni sonecznych przez ich przysanianie. W technice al fresco podczas parowania wody (wysychania) zawartej w tynku zachodzi proces karbonizacji wapna. Wglan wapnia powstaje z wapna przy wizaniu si z dwutlenkiem wgla z powietrza. Wglan wapnia jest spoiwem, ktre wie pigmenty z podoem. Po wyschniciu malowida na powierzchni tworzy si warstwa przeroczysta, lekko szklista, trwaa, chronica malowido przed zewntrznymi wpywami. Na tynku suchym maluje si pigmentami ze spoiwem, gdy skarbonizowane wapno nie wie pigmentw z podoem. Chcc wykona al jresco w formie obrazu przygotowuje si oprawny w ram podkad drewniany o szorstkiej i ponacinanej powierzchni. Na podkad ten narzuca si tynk, nastpnie wygadza si go. Gdy tynk zmatowieje (wsiknie woda), mona przystpi do malowania. Przepis na tynk podano w nastpnym paragrafie. SGRAFFITO Technika sgraffito rozpowszechnia si w XV w. we Woszech w dekoracji fasad renesansowych. Technika ta jest bardzo trwaa i stosuje si j przewanie do ozdabiania fasad. Polega ona na tym, e w mokrym tynku wydrapuje si specjalnymi narzdkami rysunek. Na pierwsz warstw tynku zabarwionego, np. na kolor brzowy, farbami mineralnymi odpornymi na alkaliczne dziaanie wapna, po wygadzeniu powierzchni narzuca si drug warstw tynku (wapno, piasek i farb), a po wyrwnaniu i wygadzeniu tynku powleka si go kilkakrotnie mlekiem wapiennym w pewnych odstpach czasu (ok. 30 minut). Nastpnie rysunek przeniesiony na tynk zaraz wydrapuje si specjalnymi narzdkami, wskutek czego ukazuje si spod zabarwionego w jasnym kolorze tynku rysunek brzowy. Zewntrzny (druga warstwa) tynk moe mie 410 mm gruboci. Narzdka, ktrymi wydrapuje si rysunek, mona zrobi samemu. Moe by to cienka i wska sprynowa tama stalowa, brzegiem zaostrzona, zgita, naronikami poczona i osadzona w ,rczce drewnianej. Do wykonania sgraffita trzeba mie komplet takich

iii
narzdek z otworami wikszymi i mniejszymi do wydrapywania ktesek szerszych i wszych. Podczas pracy wydrapywany mokry tynk przesypuje si przez otwr narzdka. Uywane s jeszcze narzdka w ksztacie noykw i zgitych opatek do usuwania duych paszczyzn. Naley zwrci uwag na to, by poziomo wydrapane rowki miay boczne cianki skone i wygadzone tak, by woda deszczowa dobrze moga spywa, nie podmywajc tynku. Sgraffito kolorowe uzyskuje si w ten sposb, e narzuca si obok siebie zabarwiony tynk zgodnie z projektem. Po wygadzeniu powierzchni narzuca si jednolicie i cienko drug warstw, spod ktrej po wydr apaniu uzyskuje si barwny rysunek. Poczenie technik sgrajjito i al fresco polega na tym, e na jednolicie narzuconym tynku, np. biaym, wydrapujemy rysunek, a nastpnie zabarwiamy go jak w technice al fresco. Zaprawa tynkowa^ (grunt): na 3 cz. przesianego piasku rzecznego dodajemy l cz. wapna gaszonego rozrobionego na gsto z wod i pewn cz farby zalenie od tego, jak intensywno barwy chcemy uzyska f z 5 litrw wapna i 15 litrw piasku mona otrzyma l m2 powierzchni tynku o gruboci 1,6 cm). Po dokadnym wymieszaniu zaprawy narzuca si j na mur, gadzi si i po upywie p godziny mona pobiela. Po upywie ok. 12 godzin mona przystpi do wydrapywania rysunku. Wskutek zych warunkw atmosferycznych tynk moe by jeszcze zbyt mokry, wtedy naley si jeszcze wstrzyma z rytowaniem. W zbyt przeschnitym tynku rytowanie jest utrudnione, gdy tynk pryska wskutek tworzcego si na powierzchni szkliwa. Chcc wykona sgrajjito nie na murze, ale w formie obrazu w ramach, przygotowuje si szorstki podkad drewniany oprawny w dosy gbokie ramy. Podkad drewniany wykonuje si z desek o powierzchni ponacinanej w krat, aby na skutek ich chropowatoci dobrze si trzyma narzucony na nie tynk. Przygotowanie tynku jest podobne do opisanego wyej. Tynk dobrze jest narzuci wieczorem, przykry mokrymi szmatami, a nastpnego dnia mona wykonywa prac.

TECHNIKA STEREOCHROMOWA (MINERALNA)

STEREOCHKOM1A

W poowie XIX w. w Niemczech zaczto stosowa now technik mineraln, tzw. stereochromi. Nazwa jej pochodzi od greckiego stereos trway i cTiromio, barwa. Malowanie stereochromowe stosuje si wewntrz i na zewntrz budynkw. Mona malowa na tynkach wapiennych, gipsowych, cementowych, na blasze i drewnie. Malowanie szkem wodnym (spoiwo z farba-

112

mi) nie moe si odbywa na tynku zatuszczonym, malowanym olejno lub z plamami ywicznymi, gdy poczenie szka wodnego z innymi skadnikami powoduje rozpuszczalno (zmywalno malowida). W sprzeday mona dosta szko wodne potasowe i sodowe (krzemian potasowy i sodowy). Do malowania uywa si szka wodnego potasowo-sodowego. Malowido schnie godzin, dusze schnicie oznacza, e szko wodne zostao uyte nieodpowiednio. Po malowaniu naley zaraz my pdzle, gdy nie umyte szybko twardniej. Naley doda, e szkem wodnym mona utrwali stare malowida wapienne. Po wyschniciu malowido staje si nierozmywalne. Malowanie technik stereochromow odbywa si na pogruntowanym uprzednio tynku rozcieczonym szkem wodnym. Dekoracje teatralne mona zabezpieczy w duym stopniu od ognia przez powleczenie ich szkem wodnym. Pigmenty rozrabiane szkem wodnym musz by odporne na alkalia.
TECHNIKA OLEJNOW0SKOWA

Technika ta jest bardzo trwaa, nierozrnywalna, mona je zastosowa do malowania na suchym tynku, na drewnie, ptnie i blasze. Nie przewodzi wilgoci, mona w razie zabrudzenia malowida przemy brud wod bez uszkodzenia malowida. Zaprawa: tynk zapuszcza si gorcym pokostem rozcieczonym terpentyn. Po wyschniciu pokostu pociga si tynk biel cynkow rozrobion w spoiwie olejnowoskowym. Drewno pogruntuje si pokostem rozcieczonym terpentyn. Stare malowida olejne powleka si biel cynkow zmieszan ze spoiwem po uprzednim wymyciu malowida. Na ptnie stosuje si zaprawy jak w technice sztalugowej. Spoiwo: do 20 g roztopionego wosku wla ostronie przed ogniem l litr terpentyny, a nastpnie zmiesza z l kg pokostu. Pigmenty rozrabia si ze spoiwem na gsto, a podczas malowania rozciecza si je. Zbyt rozcieczone staj si przeroczyste. Przechowuje si je w pudeakch blaszanych zamknitych albo zalewa si wod w celu uniknicia tworzenia si kouchw. Przystpujc do malowania wylewa si wod. Malowido olejno-woskowe powinno cakowicie wj-schn w suchym i ciepym pomieszczeniu do dwch dni. Barwy po wyschniciu farby ciemniej.
TECHNIKA LAKIEROWA

Technik lakierow stosuje si do malowania drewna, przedmiotw metalowych oraz do pokrycia malowanych olejno cian. Lakiery (emalie) s trwae, nie przewodz wilgoci. W skad farb lakierowanych wchodz

113
oprcz pigmentu i spoiwa rozpuszczone ywice naturalne lub sztuczne. Do rozpuszczania stosuje si terpentyn, spirytus lub oleje. Fabryki produkuj lakiery ywicznoolejne; zalenie od ywicy wchodzcej w skad lakierw przybieraj one rne nazwy: lakiery kopalowe, damarowe, bursztynowe, kalafoniowe itp. Przybieraj te nazwy zalenie od rozpuszczalnika uytego do rozpuszczania ywic, a wic istniej lakiery celuloidowe, lakiery produkowane s do rnych celw; do malowania na gorco, np. kaloryferw, kotw, kafli, specjalnie odporne na wpywy atmosferyczne do malowania na zewntrz budynkw, cian, szyldw itp., lakiery przeroczyste do pokrywania cia ju zabarwionych. Oprcz lakierw byszczcych wyrabiane s te lakiery matowe. Do pogruntowania stosuje si pokosty lub zaprawy specjalne produkowane przez fabryki. Przy pracach lakierowych naley zachowa du staranno i czysto oraz naley stosowa farby lakierowe (emali) odpowiednio do materiau na ktrym si maluje i warunkw, gdy wtedy moemy liczy na trwao powoki lakierowej. Lakier przechowuje si w puszkach szczelnie zamknitych. Technika lakierowa naley waciwie do oddzielnego zawodu lakierniczego.

FARBY AKKYLOWE DO MALARSTWA CIENNEGO Farby akrylowe CRYLA firmy Rowney znajduj rwnie zastosowanie w malarstwie ciennym. Star zapraw naley dobrze oczyci z resztek starych pobia i farby. cian dobrze jest przeszlifowa papierem, ciernym. Najlepiej jednak jest malowa na nowych tynkach pchonnyeh, suchych o powierzchni przyczepnej, nie zaprawionych lub zaprawionych specjalnym gruntem produkowanym przez fabryk farb. Tynki pchonne nie zaprawione pokryte dosy cienko farbami akrylowymi przypominaj obrazy cienne al jresco. Pomimo przewodzenia wilgoci przez farby akrylowe (olejne nie posiadaj tej zalety), staa wilgo oraz due wahania temperatury mog przyczyni si z czasem do uszkodzenia malowida i powstania pleni. Prace malarskie wykonuje si na tynkach suchych w temperaturze 1022C (zob. Tworzywa sztuczne w malarstwie).

TECHNIKA EMULSYJNA Farby emulsyjne (polinit) zajmuj miejsce midzy farbami wodnymi i olejnymi. Zalenie od przewagi skadnikw wodnych lub olejnych, dzielimy farby na emulsje wodno-olejne i olejno-wodne. Posiadaj w
8 Podstawy technologii malarstwa i g r a f i k i

swym skadzie spoiwa syntetyczne emulsje-polioctanu winylu, lateksus kauczukowe, emulsje ftalowe i inne. Farby emulsyjne rozciecza si wod. Daj powoki malarskie szybko schnce, elastyczne, bezwonne, niepalne, odporne na cieranie i na wilgo. Dziki mikroporowatoci powierzchni przewodz wilgo z podoa nie niszczc powoki farby emulsyjnej. Farby przechowuje si w zamknitych puszkach w temperaturze pokojowej. Na mrozie trac odporno. Pdzle po uyciu naley zaraz umy, gdy farba zaschnita jest nierozpuszczalna. Farby emulsyjne s najczciej uywane do malowania mieszka, cian zewntrznych budynkw, tablic reklamowych i in. Malowanie odbywa si przez nakadanie na podoe pdzlem cienkimi warstwami farby emulsyjnej. Grubsze warstwy po wyschniciu pkaj i odpadaj. Biae farby emulsyjne mona miesza z farbami temperowymi. W malarstwie olejnym mog by uyte jako zaprawa do pogruntowania ptna, deski, tektury i in.

TECHNIKI POZOTNICZE Zoto patkowe znane byo ju w Chinach w II tysicleciu p.n.e.* a w Egipcie okoo 1500 lat p.n.e. Srebro patkowe pojawia si dopiero w XII, a folia cynowa w XIII w. Do celw artystycznych technika zocenia bya stosowana przez .cay cig historii na rnych materiaach; na drewnie, ptnie, kamieniu, szkle, metalu i pergaminie. Zocenie pojawo si w VI w. w mozaice bizantyskiej, od X w. w miniaturze bizantyskiej, w XII w. w ikonach. Pod wpywem bizantyskim rozpowszechnia si na Zachodzie w iluminatorstwie, np. w miniaturze romaskiej i gotyckiej. W okresie baroku techniki pozotnicze podkrelay bogactwo i przepych w zdobieniu. W XIX w. doprowadzono produkcj zota patkowego do doskonaoci, wtedy bowiem otrzymano najciesze patki zota, czsto dublowanego ze srebrem. Zoto w proszku, czyli zoto malarskie, znane byo ju w III w. n.e. Rozpowszechnione byo jako pigment do malowania i pisania na pergaminie z uyciem spoiwa z gumy arabskiej, biaka i wody klejowej. Brz w proszku produkowany z wielu metali i stopw stosowano od XIII w. Za pomcc zotej folii i tokw, czcionek introligatorskich lub klisz mosinych wytaczano ornamenty i napisy na skrzanych i pergaminowych okadkach. Dla lepszego przylegania zota lub folii pogruntowywano miejsce pod zoto biakiem, roztworem elatyny lub rozwodnionym Majstrem. Zadrukowane arkusze papieru przesypywano lub pocierano wat nasycon brzem w proszku, ktry przyczepiajc si do mokrej farby tworzy zocist powierzchni. Obecnie do pozacania i posrebrzania stosuje si zoto i srebro w pat-

115
kach lub foli zot i srebrn (metal koloru zota i aluminium), brz w proszku o barwie zota, srebra i miedzi oraz brz w pynie (ze spoiwem). Posugujemy si najczciej dwoma rodzajami pozacania: na pulmencie i na mikstionie. Zlocenie, na pulmencie. Technika zocenia na pulmencie stosowana jest najczciej na przedmiotach drewnianych, znajdujcych si w pomieszczeniach zamknitych. Jest technik trwa, nieodporn na wilgo, dajc po wypolerowaniu wysoki poysk, wymaga starannoci wykonania. Podobrazie, w tym wypadku suche drewno, powleka si dwukrotnie ciep wod klejow, a nastpnie pokrywa si zapraw klejowo-kredow. Przesian kred zalewa si wod, aby nastpnego dnia odla nadmiar wody i wla wod klejow (roztwr 1:3). Do tak uzyskanej zaprawy podgrzanej mona doda nieco oleju lnianego. Zaprawa powinna by przecedzona i w czasie pracy trzymana w ani wodnej. Zapraw na drewno wprowadza si kilkakrotnie. Pierwsze dwa naoenia powinny by rzadkie i gorce, o spoiwie mocniejszym, nastpnie gstsze, o spoiwie sabszym. Szlifowanie odbywa si zwilonym pumeksem i na sucho cienkim papierem ciernym. Jeli chcemy uzyska pozot wzbogacon ornamentem, dopiero pniej mona wykona grawerowanie i puncowanie. Przed pulmentowaniem pokrywa si zapraw biakiem, wod klejow lub sabym werniksem szelakowym. Jest to warstwa izolujca. Plument (bolus armeski) jest to glinka tusta brzowa z odcieniem czerwonym. Najlepsze gatunki tej glinki sprowadzamy z Armenii. Zarobiony ze spoiwem po wyschniciu daje si polerowa, a do jego powierzchni tustej i kleistej przylegaj dobrze patki zota. Tusto glinki zaley od procentowej zawartoci tlenku glinu, krzemionki i innych skadnikw. Wiksza zawarto glinki powoduje tusto pigmentu, wiksza zawarto krzemionki za powoduje chudo pigmentu. Pigmentw chudych nie mona uywa jako podkadw pod patki zote, gdy nie maj powierzchni kleistej, a po wyschniciu nie daj si polerowa. Pulmentu uywano pod zoto do zocenia obrazw ju w redniowieczu. Ornamenty byy wykonywane w zaprawie przez wyklepywanie puncynami. Pulment w postaci bryek rozdrabnia si i miele', zalewa wod i pozostawia si tak na dwa dni. Namoczony pulment uciera si na pycie marmurowej lub na szybie ze sabym roztworem kleju (25%) wzg^dnie z biakiem jaja (V3 biaka na 20 g pulmentu) na jednolit mas i odstawia si na par dni. Rozcieczonym wod pulmentem pokrywa si kilkakrotnie zapraw. Po wyschniciu pulmentu poleruje si go tamponem ze szmatki wenianej. Patek zota z ksieczki przenosi si za pomoc noa pozotniczego na skrzan poduszk i przykrawa si go do wymaganej wielkoci. Poduszka pozotnicza zrobiona jest z mikkiej cielcej skry (stron
8*

116
wewntrzn na zewntrz) i jest przybita brzegiem do gadkiej deseczki z podkadk flanelow. Skr przeciera si ugrem, aby patki dobrze si krajay. Nastpnie nawila si alkoholem odpowiednie miejsca na pumencie i kadzie patek zota posugujc si paskim mikkim pdzlem. Po wyschniciu pozoty (3 godziny), celem nadania jej poysku, wykonuje si polerowanie gadzikiem z agatu lub paskim wilczym zbem. Pozot mona utrwali pokrywajc j lakierem spirytusowym. Nie polerowana pozota ma ppoysk. Zocenie na mikstionie. Mikstion lub miksjon (ac. mixus mieszany) jest to werniks tusty wysoko gatunkowy pokost lniany z dodatkiem ywic uywany jako warstwa zaprawy do przyklejania folii zotej. Zoceniem na mikstion zwie si tak pozot matow, pokostow lub olejn. Pierwsze wzmianki o uywaniu oleju do pozoty sigaj V w., a metoda ta rozwija si we Woszech szczeglnie w XIV i XV w. Jest technik trwa, atw do wykonania, odporn na dziaanie wilgoci, i dlatego stosuje si j do pozacania rzeb stojcych na wolnym powietrzu. W okresie baroku czono obok siebie technik zocenia na pulmencie (poyskowa) z pozacaniem na mikstionie (matowa) celem uzyskania odpowiedniego efektu. Stosowano te laserowanie poztki nadajc jej barwn tonacj. Podobraziem do pozacania na mikstionie moe by drewno, ptno, pergamin, metal, szko, jak rwnie i tynk. Zapraw pod pozot sporzdza si podobnie jak w malarstwie olejnym, musi by wygadzona, gdy nie mona pozoty polerowa. Zapraw pod foli zot zabarwia si na czerwono, pod srebro na niebiesko. Nastpnie zapraw pokrywa si warstw ochronn izolujc 23 razy roztworem szelaku w spirytusie lub olejem. Po jej cakowitym wyschniciu powleka si pdzlem szczecinowym cienko i rwnomiernie mikstionem. Uywa si przy tym czsto szablonw malarskich. Po upywie 1039 godzin zalenie od rodzaju mikstionu powinna zachowa pewn lepko (przy dotyku palec skacze). Patek zota przenosi si za pomoc noa pozotniczego na skrzan poduszk, nastpnie po przyciciu z poduszki za pomoc tego samego noa lub lekko natuszczonego pdzla (przez potarcie na policzku) przenosi si na miejsce pokryte mikstionem przyciskajc patek pdzlem lub zwitkiem waty. Po upywie kilku godzin otrzepuje si nie przyklejon pozot, ktra spada, a przyklejon cz wygadza si mikkim pdzlem. Foli z nieprawdziwego zota pokrywa si werniksem lub szelakiem.

"PU^c^ni A Pis /~^j$ r K/JiAjrLi A JJ ITipr^UMiir Li^lii lik i^K AAinr^Mi/r^i-F r ILy/iii i L/ ML
,

W sztuce g r a f i k a polega na artystycznym opracowaniu rysunkw: wyciciu, wytrawieniu na rnych materiaach, jak: deska, metal, kamie, szko, tworzywa sztuczne itp., z ktrych nastpnie po pokryciu ich farb drukarsk wykonuje -si odbitki na' papierze. Tak uzyskane odbitki-oryginay nazywamy r y c i n a m i g r a f i c z n y m i . Rola grafiki w dziejach sztuki bya wielka, albowiem dziea graficzne dziki moliwoci wielokrotnego odbijania rozchodz si w duej iloci egzemplarzy i przeznaczone s dla wielu odbiorcw. W cigu wiekw powstao wiele technik graficznych, z ktrych przede wszystkim drzeworyt, miedzioryt, a potem litografia byy technikami reprodukcyjnymi. Wynalezienie fotografii dao pocztek wielu nowym technikom graficznym. Nowe techniki zwizane z przygotowaniem fotograficznym, a nazwane t e c h n i k a m i f o t o r e p r o d u k c y j n y m i , wypary do koca XIX w. techniki macierzyste. Jednak dzisiaj pozostaj one w rkach artystw grafikw i malarzy, dajc im due moliwoci twrczego wypowiadania si. Graf icy uprawiajcy grafik artystyczn maj czsto nie znane nikomu wyprbowane sposoby techniczne, wynikajce z duego dowiadczenia warsztatowego, wyniesionego z wasnej pracowni. Prby i poszukiwania w zakresie technik graficznych stwarzaj nieraz nowe metody, ktre w rezultacie w poczeniu z twrczoci wzbogacaj dzieo graficzne. Aby zapozna si ze stron techniczHyc. n. Schemat technik gra- ^ Powstawania drukw, naleaoby dla licznych: 1. druk wypuky, 2. orientacji przedstawi je w pewnym podruk wklsy, 3. druk paski rzdku.

 118

Techniki graficzne dzielimy na cztery zasadnicze grypy: 1. druk wypuky, 2. druk wklsy, 3. druk paski, 4. techniki graficzne odrbne. Kada z tych technik umoliwia zwielokrotnienie danego rysunku, tzn. daje mono otrzymania wikszej iloci odbitek po odpowiednim przygotowaniu technicznym. T e c h n i k a d r u k u w y p u k e g o umoliwia wykonywanie odbitek z pyty, na ktrej rysunek jest wypuky (miejsca wyryte lub wytrawione nie drukuj). Pyta powleczona farb drukarsk za pomoc waka umoliwia przez zetknicie si papieru z form drukujc wykonanie odbitki. W t e c h n i c e d r u k u w k l s e g o farba drukarska wypenia rowki (wklsoci) rysunku wyrytego lub wytrawionego. Pod wpywem duego cinienia toku (walca) wydobywa si z wklsoci pyty farb na papier. T e c h n i k d r u k u p a s k i e g o otrzymuje si druki z pyt kamiennych (litograficznych), z pyt cynkowych (cynkograficznych, offsetowych), na ktrych rysunek jest paski pooony pasko na powierzchni pyty. Powierzchnia pyty zatluszczona pewnymi materiaami rysunkowymi, nastpnie wytrawiona, przyjmuje farb drukarsk, odpychajc j w miejscach nie zarysowanych pyty (wytrawionych). Przez zetknicie si papieru z form drukujc, pod poz w prasie rcznej lub pod cylindrem w maszynie drukarskiej, odbija si rysunek na papier. Oprcz wymienionych wyej istnieje wiele t e c h n i k o d r b n y c h ; niektre z nich s w stadium rozwoju trudno zaliczy je do ktrejkolwiek z trzech zasadniczych grup technik drukarskich. Obecnie fotografia odgrywa du rol w grafice uytkowej; po specjalnym przygotowaniu fotograficznym uzyskuje si rwnie rysunek wytrawiony wypuky, wklsy lub paski. Krtki opis poszczeglnych technik graficznych obrazuje przebieg prac zwizanych z powstawaniem druku grafiki artystycznej i uytkowej.

1. DRUK WYPUKY
DRUKARSTWO CZCIONKOWE

Pojedyncze litery byy ju znane w staroytnoci. Odbijano je z drewnianych i metalowych stempli. W redniowieczu uywali stempli zotnicy jak rwnie introligatorzy do wytaczania tytuw na oprawach ksig. Jednak do wydrukowania dziea trzeba byo wikszej iloci czcionek. W Chinach kowal nazwiskiem Pi-Szeng wynalaz w 1041 r. czcionki ruchome, ktre wypala z gliny. Wynalazek ten jednak nie wypar od

119

razu drukw drzeworytniczych ze wzgldu na skomplikowany system chiskich znakw drukarskich. Dopiero Gutenberg (Johann Genslleisch, 14001468), jak podaj, wynalaz w 1440 r. trwa matryc, z ktrej mona byo odlewa czcionki wielokrotnie. Matryc tak uzyska przez wtoczenie stempla z wypukym oczkiem litery, wykonanego z twardszego metalu, w pyt z mikkiego metalu. Dzieem Gutenberga byo te wynalezienie przyrzdu do rcznego odlewania czcionek, a nastpnie prasy do odbijania drukw. Zaoono odlewni czcionek oraz pierwsz drukarni. Jako jedna z pierwszych wydana bya tzw. 42-wierszowa biblia. Sztuka drukarska wprowadzona przez Gutenberga i jego nastpcw szybko rozpowszechnia si w Niemczech i caej Europie. Dzisiejsze drukarnie obok dziau skadu rcznego (zecerni) posiadaj dzia skadu maszynowego i dzia skadu fotograficznego oraz stereotypi. Druk odbywa si na maszynach drukarskich arkuszowych lub na tamie z roli papieru.
DRZEWORYT

Bytowanie rysunku lub znakw pisarskich na wypalonej glinie, kamieniu i na desce drzeworytniczej byo ju znane bardzo dawno w Chinach. Znane s rwnie drzeworyty koptyjskie, z ktrych wyryte ornamenty rolinno-zwierzce drukowano na tkaninach. W Europie w okresie redniowiecza mieszczce si w ksikach iluminacje, wykonywane pocztkowo farb i. pdzlem, zastpiono odbitkami drzeworytniczymi. Najstarszy europejski drzeworyt zaopatrzony w dat, znaleziony w klasztorze Buxhein w Austrii, pochodzi z 1423 r. i przedstawia w. Krzysztofa. Dat powstania starszych drzeworytw mona okreli na podstawie charakterystycznych cech, np. ubiorw wczesnego okresu. Drzeworyty pierwotne a do poowy XV w. odznaczaj si r y s u n k i e m l i n e a r n y m bez uwzgldnienia modelowania kreskowego znamiennego dla drzeworytw XVI w. Przed wynalezieniem czcionki drukarskiej cale stronice, to jest ilustracje, oraz cay tekst wycinano na deskach drzeworytniczych, a nastpnie po odbiciu czono arkusze w cao. Ksiki te nazwano k s y l o g r a f i c z n y m i . Tym sposobem drukowano ksiki do okoo 1475 r. Przykadem moe tu by ATS mo-t riendi - Sztuka umierania (XV w.) oraz facsimile A. Piliskiego, ksylograf Apokalipsy (I p, XV w.). W XV w. w okresie rozwoju miedziorytu wynaleziono tzw. s p o s b g r o s z k o w y nalecy do technik miedziorytniczych wypukych. Ha pytach tych wycinano ornamenty i wybijano puncynami rnej wielkoci i ksztatu punkty, ktre na odbitce wychodziy biao na ciemnym tle. Pocztkowo drzeworyty kolorowano rcznie, dopiero z pocztkiem XVI w. do kadego koloru stosowano oddzieln desk. W tym okresie

120

rozwija si rwnie d r z e w o r y t w i a t o c i e n i o w y , do ktrego wykonywania uywano dwch desek. Za pomoc jednej odbijano sani rysunek, druga za suya do odbijania tonu rysunku, a kolorowy papier wprowadza jeszcze dodatkowo trzeci kolor. Znane s drzeworyty wiatocieniowe A. Durera, . Cranacha, A. Altdorfera i in. Jako materiau do wycinania drzeworytu uywano desek z gruszy, czereni, jaboni, orzecha i buku. Rysunek na desce wzdunej by city noykiem i dutami. Drzeworyt jako technika reprodukcyjna w cigu XV i XVI w. ustpuje miejsca znacznie miedziorytowi. Powodem tej zmiany bya potrzeba dokadnego i precyzyjnego oddania rysunku w atlasach z widokami miast, w kronikach ilustrowanych, w zielnikach itp. Drzeworyt zaczyna si odradza dopiero pod koniec XVIII w. W tym to okresie zaszy zmiany w technice wykonywania drzeworytw. Rysownik angielski Tomasz Bewick (17531828) zastosowa po raz pierwszy desk bukszpanow cit w poprzek pnia. By to wynalazek d r z e w o r y t u s z t o r c o w e g o . Przy rytowaiiiu posugiwano si rylcami o przekroju trjktnym. Dziki temu mona byo we wszystkich kierunkach rytowa nawet najdelikatniejsze kreski dajce szerok gani odcieni. Nowa metoda zostaa szybko rozpowszechniona i przez cay XIX w. bya najczciej stosowan technik graficzn.

Ry. 12. W dawnej drzeworytni koniec XIX w.

Zaczto ilustrowa nie tylko ksiki, ale i czasopisma. Drzeworyt mg by drukowany razem z tekstem z jednego ukadu drukarskiego^ co spowodowao jego przewag nad miedziorytem. Rozwija si d r z e w o r y t t o n o w y i f a k s y m i l o w y . W drzeworycie tonowym kr-

121

skaml tonujcymi od wiate do czerni wydobywano realistycznie modlunek obrazu. Kreska drzeworytu faksymilowego odbiegaa od charakteru kreski citej rylcem, naladujc rysunek wykonany inn technik pdzlem, pirem, kred, wglem itp. Znane s drzeworyty f o i o k s y o g r a f i c z n e i t e c h n i c z n e . Ha deskach pokrytych emulsj wiatoczu kopiowano stykowo negatywy fotograficzne. Powstay ptonowy obraz (kopia) opracowywano rylcami rcznie i przy uyciu maszyny rytownicsej (kreski faliste, rwnolege, przecinajce si itp.). Dwa czasopisma polskie Tygodnik Ilustrowany" (1859 r.) i Kosy" (1868 r.) skupiay najwybitniejszych grafikw i drzeworytnikw., Powstaje w tym czasie drzeworythia warszawska. Z grafikami wsppracuj rwnie i malarze, ktrzy dostarczaj swe ilustracje na potrzeby wydawnicze. Za odnowiciela techniki drzeworytu w Polsce uwaany jest Wincenty S m & k o w s k i (17971876) ceniony w swoim czasie jako ilustrator i drzeworytnik. Pod koniec XIX w. drzeworyt traci sw realistyczn precyzyjn kresk na rzecz zestawie kompozycyjnych plam czarnobiaych w powizaniu z czarn i bia kresk. Twrczo /. S k o c z y l a s a (1883-1034) i jego dziaalno wytyczyy nowy kierunek, ktry sta si decydujcym dla wczesnego okresu sztuki graficznej. Z jego szkoy wyszo wielu wybitnych drzeworytnikw, ktrzy chlubnie zapisali swe nazwiska w historii sztuki polskiej.

Ry. 13. a. duto, b. rylec

W tym miejscu wypada powici par sw technice wykonywania drzeworytu. Na wygadzon desk przenosi si rysunek z oryginau za pomoc kalki albo bezporednio 'maluje si na desce tuszem lub temper. Nastpnie grafik wycina noykiem i dutami w desce wzdunej lub ryje rylcami w desce sztorcowej. Pozostawione wypuke kreski i paszczyzny bd drukoway. Na desk nakada si farb drukarsk za pomoc waka z masy. Odbijanie ha papierze odbywa si przez pocieranie kostk introligatorsk odwrotnej strony papieru lub w prasie rcznej. Odbitka z tak przygotowanej formy drukujcej nazywa si d r z e w o r y t e m . Drzeworyty chiski i japoski posiadaj nieco wyodrbniony warsztat

122

twrczy i techniczny. Technika wycinania rysunku na desce drzeworytniczej utrzymuje si w Chinach prawie nie zmieniona od dawnych czasw. Na desce wzdunej wycina si rysunek noami, a wiksze paszczyzny wybiera si dutami. Specjalnymi tamponami sporzdzonymi z wkien kokosowych i pdzlami nakada si odpowiednio farb na desk. Farby te w postaci pytek rozpuszcza si w wodzie w porcelanowych miseczkach jak akwarel. Pigment w proszku rozrabia si rwnie w miseczkach z dodatkiem gumy arabskiej jako spoiwa lub klajstru z mki ryowej. Czer uzyskuje si przez ucieranie laseczki tuszu chiskiego na talerzyku i rozpuszczeniu go wod. Odbijanie odbywa si na papierze czerpanym do drzeworytw przy uyciu specjalnego tamponu z wosia koskiego. W zalenoci od chonnoci papieru podczas odbijania farba rozlewa si na nim mniej lub wicej tak, e odbitka przypomina czsto akwarel lub gwasz. Znane s tego rodzaju drzeworyty wielobarwne odbijane z wielu desek znakomitego malarza Czi-Paiszi (druga p. XIX w.). Drzeworytnictwo przeszo z Chin do Japonii i tam rozwino si. Pocztkowo drzeworyty jednobarwne byy kolorowane rcznie, dopiero w XVIII w. zaczto wykonywa w Japonii drzeworyty wielobarwne. Jedna ze znanych metod wykonywania dawnych drzeworytw barwnych polega na tym, e na bardzo cienkim papierze przygotowuje si obraz konturowy i przylepia si go rysunkiem, do deski za pomoc kleju ryowego. Rysunek przebija na drug stron papieru i dziki temu daje si dokadnie wycina. Nastpnie sporzdza si tyle odbitek, z ilu kolorw ma si ten drzeworyt skada. Malarz rozmieszcza poszczeglne kolory na oddzielnych odbitkach, ktre drzeworytnik z kolei przykleja do desek i wycina noykiem oraz dutami. Nakadanie na deski farby pochodzenia mineralnego i rolinnego, zmieszanej z Majstrem ryowym, i odbijanie na papierze odbywa si przez pocieranie i dociskanie specjalnymi tamponami lub wakiem obcignitym kor bambusow. Spyw barw osiga drzeworytnik przez czciowe starcie farby z deski. Dla uzyskania migotliwego poysku odbitki dodaje si do farby mielonych pere. Zlewanie si paszczyzn barwnych osiga przez nadrukowanie poszczeglnych kolorw, przy czym powstaj kolory wypadkowe. Przez mocniejsze przygniatanie (pocieranie) papieru tamponem uzyskuje si odbitk reliefow. Najwiksi mistrzowie pejzau japoskiego XVIII i p. XIX w. oczarowali swymi pracami malarzy francuskich, ktrzy przejmujc niektre dowiadczenia japoskich artystw uwzgldniali je w swych kompozycjach malarskich. W Polsce propagatorem japoskiej sztuki drzeworytniczej by Feliks Jasieski, ktry przywiz z Parya w 1920 r, duy zbir drzeworytw japoskich. Obecnie w drzeworytnictwie chiskim i japoskim zaczto posugiwa si metodami stosowanymi w drzeworytnictwie europejskim, wskutek czego drzeworyt japoski traci swoisty charakter i specyficzny wdzik.

123
LINORYT

Linoleum stanowi dla artysty grafika bardzo dogodny materia rytowniczy. Jest on atwy do obrbki, odporny na uszkodzenia, a podczas drukowania pod naciskiem toka twardnieje. Dziki jednolitej masie materiau cicie noykami i dutami moe odbywa si jednakowo we wszystkich kierunkach. Najodpowiedniejsze do celw graficznych jest linoleum o gruboci od 3,54 mm, w kolorze tym, zielonym, popielatym bez wzorw, naklejone na desk. Linoryt moe by uyty jako klisza do druku wraz ze skadem czcionkowym.
GIPSORYT

Szyb szklan natuszczon ogranicza si ramk drewnian na zamierzon wielko i grubo pytki gipsowej. Rozrobiony gips wylewa si na szyb, wypeniajc nim dokadnie i rwno do brzegw ramki. Po wyschniciu wyrwnuje si pytk gipsow ciernym papierem i spryskuje si j przy uyciu rozpylacza roztworem elatyny w wodzie lub te roztworem szelaku w spirytusie, aby si nie cieraa i utracia sw nadmiern krucho podczas rytowania rylcami. Odbijanie gipsorytu odbywa si podobnie jak przy drzeworycie. Jest jeszcze inny sposb przygotowania formy gipsowej do druku. Na powierzchni pytki szklanej rozlewa si cienk warstw roztopionego wosku. Nastpnie rysunek' opracowuje si dutami i iglicami tak, aby narzdzia wybieray wosk a do powierzchni szyby. Po ukoczeniu pracy podobnie jak poprzednio rozlewa si gips, ktry wypenia dokadnie wycite kreski w wosku. Po zakrzepniciu pytki gipsowej odrywa si j od wosku, a wtedy ukazuje si relief z rysunkiem wypukym. Po wzmocnieniu formy gipsowej roztworem szelaku mona ju wykonywa odbitki rcznie, nakadajc farb wakiem i odbijajc przy uyciu kostki introligatorskiej. Poniewa opracowywanie rysunku .negatywnego odbywa si w wosku, mona wic uy nazwy t e c h n i k i w o s k o r y t u, chocia odbitka powstaje z odlewu gipsowego.
TWORZYWA SZTUCZNE W GRAFICE

Coraz czciej stosuje si w grafice artystycznej i uytkowej tworzywa sztuczne jako podstawowy materia do przygotowania form drukujcych. S to: winidur, celuloid, gumolit i in. Tworzywa sztuczne s nowym materiaem dajcym artycie grafikowi due pole do eksperymentowania i do nieogoranicznych zamierze twrczych (zob. Materiay podstawowe do sporzdzania form).

124
Techniki f oto r e p r o d u k e y j n e w y p u k e
CYNKOTYPIA KRESKOWA

Po wynalezieniu fotografii przez Daguerre'a w 1839 r. i po pewnym okresie jej rozwoju, fotografia staa si dziedzin niezmiernie uyteczn w grafice uytkowej. W zwizku z tym. drzeworyt zosta wyparty przez cynkotypi kreskow i cynkotypi siatkow, sta si natomiast technik artystyczn. Po0 wykonaniu zdjcia fotograficznego oryginau kreskowego otrzymuje si negatyw, ktry kopiuje si na wypolerowanej pycie miedzianej, mosinej lub cynkowej, pokrytej emali wiatoczu. Kopi opukuje si wod, przy czym miejsca nawietlone zagarbowane pozostaj na pycie i tworz rysunek, nie nawietlone za spywaj z wod, odsaniajc pyt. Miejsca te podlegaj pniej skomplikowanemu procesowi trawienia tzw. stopniowego. Obecnie czciej trawi si ju na maszynach do automatycznego uproszczonego trawienia jednostopniowego klisz przy uyciu specjalnie preparowanego kwasu azotowego przez jego rozpylanie lub oblewanie klisz cynkowych. Elementy rysunku wypuke s drukujce (zob. Emalia wiatoczua uywana w chemigrafii). Odmian kliszy kreskowej moe by rysunek wykonywany bezporednio na pycie cynkowej bez kopiowania fotograficznego. Pyt cynkow pokrywa si pyem asfaltowym lub kalafonio wy m jak przy akwatincie. Po zatopieniu pyu na tak powstaej szorstkiej powierzchni rysuje si kredk litograficzn redniej twardoci i tuszem litograficznym. Niektre partie rysunku przeskrobuje si usuwajc zatopiony py asfaltowy. Po wytrawieniu na odbitce powstaje rysunek kredowo-tuszowy na tle szarej tinty ze ladami biaej kreski. Do opracowywania rysunku mona uy rnego rodzaju rastrw kopiujc je na blasze oraz malujc emali kwasoodporn. Po wypaleniu pyty, trawieniu, otrzymuje si klisz drukarsk.
CYNKOTYPIA SIATKOWA

Georg Meissenbach uwaany jest za waciwego wynalazc cynkotypii siatkowej (klisza siatkowa, autotypia) w 1881 r. Zdjcia fotograficzne rysunkw ptonowych wykonuje si przez raster (delikatna siatka na szkle), ktry umieszczony jest wewntrz kamery reprodukcyjnej, blisko kliszy negatywnej. Raster ten rozkada orygina ptonowy na wiksze i mniejsze punkty, zalenie od tonu reprodukowanego obrazu. Po wytrawieniu kopii na pycie metalowej wykonuje si odbitki. W uyciu s rwnie rastry ziarniste, spiralne i inne, ktre stosujemy zalenie od charakteru oryginau ptonowego. Uproszczon metod wykonywania negatyww i diapozytyww rastrowych jest zastosowanie filmowych

125

rastrw kontaktowych. W kopioramie odbywa si kopiowanie na bonie reprodukcyjnej negatywu zoonego razem z rastrem kontaktowym. O r y g i n a y w i e l o b a r w n e fotografuje si przez filtry reprodukcyjne. Dla kadej zasadniczej barwy, t j. tej, czerwonej i niebieskiej, przygotowuje si negatywowe zdjcia rastrowane (wycigi barwne) z oryginau przy uyciu filtrw: niebieskofioletowego, zielonego, purpurowego i dodatkowo tego do tonu szarego. Po procesie kopiowania i trawienia na pytkach cynkowych przez nadrukowanie na siebie poszczeglnych kolorw otrzymuje si obraz wielobarwny, przy czym barwne punkty rastrowe poszczeglnych kolorw ukadaj si w reprodukcji obok siebie, pod wpywem przekrcania rastru w kamerze na kady kolor pod innym ktem, co mona zaobserwowa na odbitkach pod lup. Tradycyjne metody wytwarzania cynkotypii kreskowych i siatkowych oraz wycigw barwnych stopniowo zastpuje metoda elektronowa, ktra cakowicie upraszcza proces produkcji. Automat kolograf

Ry. 14. Druk z kliszy siatkowej znacznie powikszony oraz powikszony fragment kliszy siatkowej

wykonuje z barwnych diapozytyww zestaw wycigw barwnych. Rysunek na podstawie oryginau kreskowego i ptonowego rytowany jest automatycznie w maszynie kliszograf, a z diapozytyww barwnych moemy otrzyma zestaw rytowanych klisz na blachach cynkowych lub foliach plastykowych do poszczeglnych kolorw. Suy do tego celu automatyczna maszyna elektroniczna wariokliszograf.
FLEKSOGRAFIA

Jest to druk wykonany wodnymi lub spirytusowymi farbami anilinonowymi za pomoc cylindrycznej formy gumowej, dlatego te zwie si rwnie drukiem z gumy. Stosuje si go do zadrukowywania folii polietylenowej, celofanowej i arkuszy papieru. Rozpowszechniona jest do druku jedno i wielobarwnych projektw graficznych, przewanie opakowa.

126
2. DRUK WKLSY
PRZYGOTOWANIE PYTEK METALOWYCH

Pyt miedzian lub cynkow przycina si na dany format. Ewentualne wybrzuszenia blachy wyklepuje si drewnianym motkiem na filcowej podkadce. Nastpnie krawdzie blachy fazuje si skonie pilnikiem w celu uniknicia przecinania papieru i filcu podczas wykonywania odbitki pod pras. Fazowany brzeg blachy musi by wygadzony, aby nie dawa ciemnego tonu na rycinie. Drobne ryski powstae przy fabrycznym polerowaniu i w transporcie zatrzymuj farb tworzc na odbitce rodzaj tonu. Wiksze ryski usuwa si z pyty szlifujc wodoodpornym papierem ciernym nr 150600 wzdu kresek, nastpnie past polersk, np. Reflex", przy uyciu kawaka filcu, rwnie zawsze w tym samym kierunku. Pyt mona polerowa innymi materiaami polerskimi, jak wglem drzewnym z wod i oliw. Odtuszczanie powierzchni pyty przeprowadza si tylko w technikach trawionych. Po oczyszczeniu pyty uguje si j (ug sodowy o rednim steniu), lub dokadnie przeciera si benzyn, a nastpnie octem lub te kred szlamowan ze spirytusem i miszem ziemniaka. Po tych zabiegach blach zmywa si wod i wysusza nie dotykajc jej powierzchni palcami. Teraz mona ju pokrywa j werniksem lub napyla asfaltem. PRZENOSZENIE RYSUNKU NA PYT Nastpnym procesem w przygotowaniu pyty jest powleczenie jej cienk warstw biaej tempery lub gum arabsk czy mikkim lub twardym werniksem akwafortowym. Pytk kadziemy na kawaku tektury i dokadnie obrysowujemy owkiem. W razie uzupeniania rysunku na

Ry. 15. Przenoszenie konturw rysunku z kalki na pogruntowan pytk metalow

127

pytce mona jej kontur atwo uzgodni z konturem rysunku na kalce przyklejonej do brzegu tekturki. Na pytk nakadamy kalk z konturem rysunku, ktry przenosimy za pomoc podoonej suchej kalki (bibuka przetarta chud kredk sangwinow) i twardego dobrze zaostrzonego owka. Uzyskany tak lad konturu na pytce oprowadzamy lekko cienk stalow ig, a po zmyciu gruntu wcieramy farb drukarsk w celu dokadnego jej uwidocznienia. Przystpujc ju do waciwego rytowania, kadziemy pytk na poduszce rytowniczej ze skry wypenionej piaskiem albo umocowujemy j na specjalnej kuli rytowniczej. Usytuowanie jej w ten sposb daje nam potem moliwo obracania ni i pochylania, co bardzo uatwia rytowanie. Do rozpraszania wiata uywa si ekranu (bleitram z napit kalk techniczn). Opracowany projekt (rysunek) oglda si w lusterku odwrcony, co w znacznej mierze uatwia rytowanie. Posugujemy si te lup umocowan na ramieniu i statywie przy wykonywaniu maych i precyzyjnych prac. Graficy maj swoje wypracowane sposoby przenoszenia rysunkw z oryginau na pyty metalowe. Zaley to od samego rysunku i techniki graficznej.
MIEDZIORYT

W redniowieczu patnerze i rusznikarze bardzo czsto wykonywan przez siebie bro ozdabiali bogat ornamentacj ryt i trawion w metalu. Dla uwydatnienia rysunku w wyryte i w wytrawione kreski wcierano czarn farb. W XV w. zotnicy rytowali rne postacie alegoryczne i ornamenty na maych blaszkach. Powstae zagbienia wypeniano czarn mas metalow (nigellum). Technik t nazwano niello. Byy to prace rytownicze i prby, ktre Ry. 16. Schemat kresek ciprzyczyniy si do rozwoju techniki drutych i trawionych w metalu: ku z form wklsych. Za wynalazc podaa. kreska wyryta rylcem j niektre rda woskiego rytownika (miedzioryt), b. kreska wyryTomassa Finiguerra (1440). Najstarszy ta ig (suchoryt), c. kreska znany nam miedzioryt datowany pochodzi trawiona (kwasoryt) z 1446 r. i przedstawia biczowanie Chrystusa. Do najwikszych mistrzw miedziorytu we Woszech naley Andrzej Mantegna (14311506), a w^Niemczech Marcin Schongauer (1425 1491), jak rwnie Albrecht Diirer (14711528) i inni. Sztych reprodukcyjny zapocztkowa sawny Marcantonio Raimondi (14801527). Wsppracowa on z Rafaelem, odtwarzajc w miedziorycie jego dziea, ktre rozchodziy si po Europie. Za pierwszego polskiego rytownika uwaa si Wita Stwosza (14401533), twrc otarza Mariackiego w Krakowie.

128

Znany jest polski grafik Jan Ziarnko (1575 ok. 1630), Falk Jeremiasz Polonus (16191677). Od XV-XVIII w. powstaway szkoy graficzne: niemiecka, woska, francuska, niderlandzka, holenderska, angielska i inne, ktre reprezentowane byy przez wielu znakomitych grafikw i rytownikw. Rytowanie na wypolerowanych blachach miedzianych lub cynkowych odbywa si przy uyciu rylcw o przekroju rombowym, kwadratowym i pokrgym. Rylca rombowego uywa si do cicia caego rysunku, gdy pozwala on na otrzyn nie kreski gbokiej; rylec kwadratowy suy do poszerzania naci wykonywanych rylcem rombowym, pokrgym za obi si kreski grubsze. Rylce te cite s pod ktem mniej wicej 45. Najlepiej ostrzy si je na drobnoziarnistym kamieniu Missisipi" lub Arkansas". Wyrytowane ostrym rylcem

Ry. 17. Stanowisko pracy rytownika. Pytka na skrzanej poduszce, rysunek odwrcony w lustrze, ekran, rylce na statywie

kreski nie maj chropowatych i ostrych brzegw. Powstae zadziory i wirki usuwa si skrobakiem, a niepotrzebne kreski wygadza si gadzikiem stalowym przez- pocieranie nim pytki w kierunku cicia kreski, uywajc przy tym kropl oliwy. Wyrytowana kreska zbiega si wtedy i zasklepia. W czasie samego rytowania wykonuje si prbne odbitki na prasie miedziorytniczej. Odbitki z poszczeglnych etapw pracy s czsto poszukiwane przez znawcw sztuki miedziorytniczej.
MIEDZIORYT PUNKTOWANY

Odmiana miedziorytu punktowanego znana bya ju w XV w. przy wykonywaniu miedziorytu groszkowanego. Do prekursorw tej techniki naley w XVI w. Giulio Campagnola, ktry punktami uzyskiwa mikkie

129

przejcia tonw. Miedzioryt punktowany rozwin si dopiero w Anglii dziki W, Rylandowi (17321783), a potem zacz go uprawia przybyy tu z Woch F. Bartolozii (17271815). Ryciny odbija on w kolorze ugru i sangwiny, uzyskujc w ten sposb mikk faktur rytowanych przewanie portretw. Przy uyciu motka puncynami wybijano z wyczuciem w pycie miedzianej wklse punkty. W wyniku posugiwania si t metod cay rysunek skada si z okrgych punktw. Przez zagszczenie punktw, zmian ich ksztatu i wielkoci uzyskiwano agodne przejcia od jasnych do ciemnych partii rysunku. Do punktowania uywano rwnie rylcw, ruletek, matoir, dajcych rne efekty punktu kredowego.
STALOBYT-

W Anglii Karol Heath w 1820 r. zacz stosowa do rytowania pyty stalowe,t gdy z nich mona byo uzyska znacznie wicej odbitek ni z pyt miedzianych. Staloryt rozpowszechni si najbardziej we Francji i Anglii, gdzie rytuje si widoki miast, albumy z krajobrazami, portrety i urnale md. Okoo poi. XIX w. technika stalorytu dochodzi do wielkiej precyzji. W technice tej celuj polacy Antoni Oleszczyski i Adam Piliuski. Na pytach stalowych rytowano po uprzednim ich odhartowaniu, a po ukoczeniu rytowania hartowano ponownie w celu nadania pycie odpowiedniej twardoci. Po wynalezieniu galwanicznego pokrywania pyt miedzianych stal zaniechano rytowania w czystej stali. Staloryt uywany jest jeszcze dzisiaj do druku znaczkw pocztowych i papierw wartociowych.
SUCHORYT

W XV w. stosowa suchoryt tzw. Mistrz Ksiki Domowej (ok. 14501480 r.), rytujc na mikkim metalu (ow lub cyna). Ryciny jego nale do wielkich rzadkoci. Jednym z pierwszych, ktrzy stosowali such ig jako samodzieln technik, by Andrea Meldolla (15221563). Na wypolerowanej pycie miedzianej rytuje si ig stalow trzyman pionowo w doni. Iga podczas rytowania nie wycina Ry. 18. Rysowanie metalu, lecz wypycha go na boki, tworzc wsku- (cicie) ig na metalu tek tego wirki. Odbita kreska suchej igy daje efekt malarski, gdy powstajce przy rytowaniu wirko zatrzymuje duo farby. Z pyt miedzianych mona otrzyma okoo 30 odbitek, a z pyt cynkowych ok. 10, gdy wirki podczas odbijania niszcz si.
3 Podstawy technologii malarstwa i grafJti

130
PIGMENT

Odmian suchej igy jest technika pigmentowa. Na folii trjoctanowej uywanej do produkcji bon fotograficznych wykonuje si rysunek przy uyciu ostrej igy akwafortowej. Powstaj wwczas wklse kreski z szorstkim brzegiem. Rytowanie uatwia podoony pod foli rysunek odwrcony. Po ukoczonej pracy wciera si tamponikami czarny lub kolorowy pigment. Do tego celu moe by uyta laseczka chudej pastelowej kredki. Przez pocieranie ni pigment wypenia wyryte kreski oraz zaczepia si o ich szorstkie krawdzie. Nastpuje przenoszenie rysunku na papier najlepiej groszkowany przez dosy mocne gadzenie od^ wrotnej strony folii stalowym gadzikiem. Powsta odbitk, podobn do rysunku kredowego i pastelowego, utrwala si fiksatyw do pasteli. Technik opracowa autor niniejszej ksiki.
MEZZOTINTA

Mezzotinta zostaa wynaleziona przez Ludwika von Siegena (1609 1680). Jednak dopiero pod koniec XVIII w. osigna szczyt rozwoju w Anglii i w Niemczech. Polega ona na nasiekaniu pyty miedzianej odpowiednim narzdziem, tzw. chwiejakiem, i na opracowaniu rysunku przez gadzenie powierzchni chropowatej pyty stalowym gadzikiem. Powstae w procesie posiekania wirki szorstkie zatrzymuj wtart farb drukarsk, dajc na odbitce najciemniejsze tony rysunku. Polerowane za fragmenty rysunku pozwalaj na wydobycie najsubtelniejszych szczegw przy uwzgldnieniu przej od aksamitnej czerni do najwyszych wiate.

Ry. 19. Siekanie pytki za pomoc narzdka chwiejaka"

Mezzotinta rozwijaa si we Francji, a nastpnie w Anglii, gdzie staa si w XVIII w. sztuk graficzn niemal narodow. We Francji odbija si kolorowe mezzotinty z wielu pyt, w Anglii z jednej, ktr si koloruje przez wcieranie farby maymi tamponikami. Do wielkich mistrzw mezzotinty barwnej moemy zaliczy Johna Rafaela Smitha (17521812).

131
CERATOBYT

Technika ceratorytu jest wynalazkiem polskiego artysty F. Jabczyskiego (18651928). Cienkie kreski wycina si noykiem w ceracie, grubsze za wyskrobuje si iglicami i skrobakami gboko a do tkaniny. Podczas drukowania cerata jak rwnie i tkanina atwo oddaj farb z zagbie na papier. Rysunek mikki odbity w ten sposb przypomina zupenie trawiony na metalu.
KOOGRAF

Jest to wspczesna znana i do rozpowszechniona metoda graficzna. Na sztywnej i twardej tekturze przykleja si kawaki gazy, ptna, skrawki kartonu, zmiy papier, piasek itp. Wszystkie te elementy odpowiednio zestawione (skomponowane) musz posiada jednolit wysoko. Cao powleka si przez rozpylenie lakierem ochronnym, ktry po wyschniciu wzmacnia i uodparnia form przed uszkodzeniem podczas wcierania farby drukarskiej za pomoc filcowego tamponu. Odbitka przypomina rysunek kredowy o delikatnym i grubym ziarnie, tuszowy o jasnych i ciemnych plamach oraz kreski z uwzgldnieniem rnego rodzaju faktur. Z takiej formy mona uzyska od kilkunastu do kilkudziesiciu odbitek w prasie miedziorytniczej, zalenie od trwaoci i wytrzymaoci delikatnej formy drukujcej. Mona te odbija za pomoc kostki jak w drzeworycie.
AKWAFORTA

Znany jest kwasoryt Szwajcara Urs Grafa pochodzcy z 1513 r. Jemu to prawdopodobnie zawdzicza moemy wynalazek kwasorytu. Pocztkowo uywano rnego rodzaju mieszanek wytwarzajcych kwas, a dziaajcych trawico na metal. Zastosowanie pniej kwasu azotowego, lekko i swoboda opracowywania rysunku przy uyciu rnego rodzaju igie odsaniajcych pyt miedzian pokryt werniksem akwafortowym oraz mikko i malarsko linii i kresek trawionych przyczynio si do rozwoju tej piknej techniki graficznej (zob. Werniks akwafortowy, kwas azotowy, chlorek elazowy). Do najznakomitszych dzie graficznych nale akwaforty holenderskiego malarza i grafika Rembrandta (16061669). Spord polskich grafikw uprawiajcych akwafort naleaoby wymieni A. Chodowieckiego, T. Norblina, M. Poskiego. W Belgii i Rosji w p. XIX w. powstay towarzystwa akwaforcistw. Dzisiaj akwaforta jest przez wielu grafikw chtnie uprawiana, najczciej w poczeniu z innymi technikami wklsymi, takimi jak akwatinta i odprysk.

MIKKA AKWAFORTA

Wynalazek tej techniki przypisuje si Diatrichowi May ero wi w Zurychu ok. 1600 r. Rozwina si jednak dopiero pod koniec XVIII w. w Anglii. Na pycie metalowej pokrytej mikkim werniksem akwafortowym kadzie si cienk szkicwk lub papier groszkowany, po ktrym rysuje si owkiem. Faktura papieru zostaje wgnieciona w warstw cienkiego werniksu. Zdejmujc papier odrywa si czsteczki werniksu z pyty, odsaniajc w tych miejscach metal. Nastpnie pytka podlega trawieniu, dajc z kolei na odbitce efekt rysunku owkowego lub kredowego (zob. Werniks akwafortowy mikki).
AKWATINTA

W p. XVIII w. w Anglii i we Francji zaczto stosowa tzw. trawienie paszczyznowe. Francuzi przypisuj wynalazek tej techniki J. B. Le Prince'owi (17331781), ktry stworzy rysunki lawowane z podry do Rosji, Akwatinta bya chtnie uywana w reprodukcji barwnej, czsto przy zastosowaniu kilku pyt opracowanych do koloru tego, czerwonego, niebieskiego i czarnego. Grafik niemiecki Jakob Le Bon, (18871741), jako jeden z pierwszych wykona! szereg reprodukcji barwnych w tej technice ok. 1704 r. Pytk miedzian pokrywa si warstw pyu z kalafonii lub asfaltu syryjskiego w specjalnym urzdzeniu (pudle), ktry nastpnie topi si przez podgrzanie i utwierdza na pycie. Przez kolejne zakrywanie paszczyzn na rysunku lakierem kwasoodpornym, a nastpnie kolejne trawienie uzyskuje si na powierzchni pytki fragmenty rysunku z siatk pytkich i gbokich punktw, ktre w odbitce daj przejcia od ptonw do gbokich czerni (zob. asfalt syryjski, kalafonia).

'Ry, 20. Schemat pytki akwatintowej: a. pytka pokryta pyem asfaltowym lub z kalafonii, b. py asfaltowy zatopiony, c. pytka po wytrawieniu

Inny charakter posiadaj groszki uzyskane za pomoc werniksu akwafortowego i soli kuchennej lub papierw ciernych. Sl kuchenn wysuszon i dobrze utart sypiemy rwnomiernie przez gste sito na powierzchni powleczonej werniksem pyty. W czasie podgrzewania czsteczki soli wtapiaj si w werniks a do powierzchni pyty tworzc

133

w nim malekie otworki z rwnoczesnym odsoniciem pyty. Nastpnie sl t wypukuje si wod. Siad punktw na pycie mona rwnie uzyska przez odcinicie na znajdujcym si na niej werniksie papieru ciernego o odpowiedniej gruboci ziarna, W Anglii w XIX w. rozpowszechniy si rne odmiany akwatinty gadzonej opracowanej tak jak przy mezzotincie. Pyt przygotowuj si metod akwatinty, a nastpnie stalowym gadzikiem poleruje si wytrawiony na niej groszek. W akwatincie cznie z akwafort wykona liczne cykle graficzne malarz i grafik hiszpaski F. Goya (17461828).
SPOSB KREDKOWY

W drugiej poowie XVIII w. pojawia si nowa technika graficzna sposb kredkowy. Zapocztkowa j Francuz J. Ch. Frangois (1717 1769), a ulepszy G. Demarteau (17221788). Na pycie metalowej pokrytej werniksem akwafortowym opracowuje si rysunek za pomoc

Ry. 21. Rne rodzaje ruletek

wszelkiego rodzaju ruletek. Po wytrawieniu rysunek na odbitce przypomina rysunek kredkowy. Sposb kredkowy dobrze czy si z technik akwaforty.
ODPRYSK

Wynalazek tej techniki graficznej przypisuje si Francuzowi Feliksowi Bracuemondowi (18331914). Na pycie metalowej rysuje si pirem lub maluje pdzlem, stosujc do tego celu specjalny atrament. Po zaschniciu rysunku powleka si pytk cienk warstw werniksu akwafortowego i wkada do letniej wody, pod ktrej wpywem kreski pczniej i odpryskuj razem z werniksem. Pytk z odsonitym rysunkiem poddaje si trawieniu. Technik odpryskow czy si czsto z akwafort i akwatint. Pozwala ona na uzyskanie kresek o rnych grubociach i o rysunku swobodnym. Dna szeroko trawionych kresek metody odpryskowej w poczeniu z tint (akwatint) przez swoj szorstko zatrzymuj farb i daj na odbitce szary lub czarny rysunek (zob. Atrament odpryskowy, asfalt syryjski, kwas azotowy).

134
FUOROFORTA

Pytk szklan powleka si cienk warstw wosku (werniksu). Rysunek opracowuje si ig stalow podobnie jak przy akwaforcie. Odsonite czci pytki szklanej podlegaj trawieniu kwasem flourowodorowym. Odbijanie odbywa si przy uyciu rzadkiej farby na chonnym papierze, podbijajc lew jego stron gst szczotk. Z uwagi na krucho materiau (szka) i szkodliwego dla zdrowia kwasu flouroforta jest rzadko stosowana. Znane s prace grupy krakowskich malarzy: Wyspiaskiego, Wyczkowskiego i Ruszczyca. Im to przypisuje si wynalazek tej techniki.
INTAGLIO

Zdobienie wklsym rytem w kamieniach pszlachetnych w metalu toki piecztne, stemple mennicze, przedmioty zblione przeznaczeniem lub ksztatem do gemm byy znane ju przed nasz er. W grafice artystycznej intaglio oznacza jedn z podstawowych technik graficznych druk wgbny w metalu, na ktrym rysunek jest wyryty lub wytrawiony. Graficy podaj czsto powysz nazw na swych odbitkach bez podania waciwej nazwy techniki.

DRUK WKLSY KOLOEOWY Denie do doskonalszego oddania malarskich efektw wietlnych ni to, ktre uzyskiwano za pomoc rylca i igy w miedziorycie i akwaforcie, przyczynio si do rozwoju w poowie XVIII w. nowych technik mezzotinty, sposobu kredkowego, mikkiego werniksu i akwatinty. Mezzotinta i akwatinta jako techniki paszczyznowe pozwoliy na wykonywanie drukw kolorowych. Pierwszych prb wklsego druku barwnego dokonano w poowie XVII w. P. Schenk i H. Seghers odbijali z jednej pyty. Rysunek opracowywano przez wcieranie w wyryte lub trawione kreski kolorowej farby przy uyciu tamponikw. Druk barwny w penym znaczeniu tego sowa stworzy dopiero ok. roku 1710 Jacues Le Bon (16671741). W metodzie swej opar si on na teorii Newtona, goszcej e kad barw otrzymuje si przez poczenie trzech zasadniczych kolorw. Le Bon zastosowa trzy pyty mezzotintowe dla kadego z trzech podstawowych kolorw. Czwartej pyty uy do zaznaczania rysunku. Zastosowane do druku farby laserunkowe tworzyy przez nadrukowanie kolory wypadkowe. Pierwsze swoje druki wykona na pergaminie, pniejsze na papierze.

135
Graficy francuscy do wykonywania drukw kolorowych stosowali chtniej akwafort, drukujc z wielu pyt miedzianych. W Anglii i w Wiedniu uprawiana bya mezzotinta barwna odbijana z jednej pyty z uzupenieniami, retuszami akwarelowymi lub gwaszowymi dokonywanymi bezporednio na odbitkach. Mezzotinta i akwatinta jedno- i wielobarwna byy stosowane przewanie do reprodukowania i rozpowszechniania dzie malarskich. Rozkwit barwnej grafiki trwa do lat osiemdziesitych XVIII w. Epoce klasycyzmu bardziej odpowiaday ryciny czarno-biae. Zaznaczy trzeba, e na trjkolorowej zasadzie opiera si dzisiaj udoskonalona technika reprodukcyjna.
WYKONYWANIE ODBITEK

Do wykonywania odbitek z miedziorytw najlepiej nadaj si papiery czerpane nieklejone. Twarde papier y naley moczy, a jeszcze lepiej wygotowa, aby straciy w ten sposb swoj kleisto. Potem, by usun z nich nadmiar wody, trzeba pooy je midzy biae chonne tektury i przycisn np. kamieniem litograficznym. Pamita naley, e odbitki wykonuje si na papierze nie przemoczonym, lecz jednolicie wil-

Ryc. 22. Prasa wklsodrukowa stoowa

gotnym. Techniki ptonowe, jak mezzotinta, akwatinta wymagaj uycia papierw o wysokiej gramaturze i wikszej chonnoci. Waniejsze marki papierw wklsodrukowych: Jeziorne", Arches", Johannot", Marais", Rives", Goya", Durer". Rodzaj papieru oraz farby maj zasadniczy wpyw na kocowy efekt odbitki. Majc przygotowany papier i farb, przystpujemy do odbijania. W wyryte lub wytrawione kreski wcieramy tamponem farb na ciepej lub zimnej pytce (zob. Farby graficzne), a nadamiar jej z gadkiej powierzchni pytki usuwamy organtyn zwinit w rodzaj piki. Organ-

136

Ry. 23. Schemat odbijania miedziorytu na prasie wklsodrukowej: 1. pytka metalowa z rysunkiem wklsym umieszczona na ruchomym elaznym stole, 2. papier na ktrym powstaje odbitka, 3. makulatura, 4. filc, 5. walec toczcy, 6. cylinder metalowy, 7. ruba regulujca docisk walca, 8. podkadki tekturowe, 9. koo do obracania walcw

tyn mona z dobrym skutkiem zastpi nakrochmalon firank. Dziki sztywnoci materiau usuwa si farb wycznie z gadkich powierzchni, a nie z zagbie pytki. Nastpnie pytk kadzie si na st prasy miedziorytniczej i pokrywa arkuszem papieru, na ktrym ma by wykonana odbitka, na to za nakada .si jeszcze wilgotn makulatur oraz filc. Po wyregulowaniu toka prasy miedziorytniczej, obracajc rwnomiernie koem walce, pyt lec na metalowym stole przeprowadza si pod pras. Pod wpywem cinienia farba wypeniajca wyryty rysunek wydobywa si z wklsoci na papier.

Techniki

fotoreprodukcyjne
HELIOGRAWIURA

wklse

Karol Kli w 1879 r. wynajduje fotochemiczn metod druku wklsego. Pyt miedzian wypolerowan pokrywa si delikatnym pyem asfaltowym i zatapia si podobnie jak przy akwatincie. Nastpnie skopiowany diapozytyw fotograficzny na uczulonym papierze pigmentowym przenosi si na t pyt, po czym nastpuje trawienie rysunku chlorkiem elazowym o rnych steniach. Py asfaltowy odgrywajcy tu rol rastra

137
rozkada rysunek na ptony. Heliograwiura nadaje si do reprodukowania wszelkiego rodzaju prac malarskich* i graficznych. Stosowana bya do ok. 1910 r. Odbitki wielobarwne wykonywano z jednej pyty.
ROTOGRAWIURA

F~a~ol Klifi zastpi kilkanacie lat pniej od daty wynalazku heliogr.-wiary py asfaltowy rastrem na tafli szklanej, ktry kopiuje si na papierze pigmentowym, na ktrym z kolei kopiuje si rwnie diapozytyw fotograficzny sporzdzony z pryginau (zob. Papier pigmentowy). Kopia pigmentowa zostaje przeniesiona na walec miedziany, ktry teraz podlega trawieniu chlorkiem elazowym o rnych steniach. Na powierzchni walca mona zaobserwowa wgbne punkty o ksztacie kwadradkw, z ktrych jedne s plytsze, drugie gbsze zalenie od tonu reprodukowanego obrazu. Wgbne punkty odgrywaj rol naczyniek zatrzymujcych pynn farb drukarsk. Podczas drukowania forma drukujca (walec) zanurzona jest w kaamarzu z pynn farb drukarsk, ktr usuwa si z powierzchni formy podczas obrotu walca przylegajcym do niej noem sprynowym, tzw. rakiem, pozostawiajc j tylko

Ry. 24. Schemat formy rotograwiurowej, obok raster znacznie powikszony

we wspomnianych wklsych naczykach rastrowych. Rotograwiura ma szerokie zastosowanie w grafice uytkowej do druku czasopism ilustrowanych, albumw, plakatw reprodukcji prac artystycznych itp. Tradycyjne metody otrzymywania form rotograwiurowych s wypierane przez metody elektroniczne. Nowoczesne urzdzenia skanery bezporednio wykonuj z oryginau w postaci barwnych przeroczy wycigi barwne (czarno-biae negatywy lub diapozytywy). One to w postaci montau (tekst z ilustracjami) w maszynie do grawerowania heliokliszograf zostaj odczytane i wygrawerowane diamentowymi rylcami. Rylce sterowane impulsami elektrycznymi, graweruj na powierzchni cylindra mniejsze lub wiksze wklse punkty, zalenie od tonacji obrazu.

138
3. DRUK PASKI
LITOGRAFIA, CYNKOGRAFIA I ALGRAFIA

Technik druku paskiego wynalaz w 1798 r. Alojzy Senefelder zupenie przypadkowo. Uy on wypolerowan pyt kamienn, tj. upek wapienny o strukturze zbitej i jednolitej (zob. Kamie litograficzny). W Polsce powici si litografii lekarz z zawodu, Jan Siestyski (17881824), ktry zaoy pierwsz w Polsce pracowni litograficzny w Warszawie w 1818 r. Na wyszlifowanym kamieniu litograficznym wykonuje si odpowiednimi materiaami zatuszczajcymi w postaci tuszu i kredek litograficznych rysunki za pomoc pirka i pdzla (zob. Kamie litograficzny, tusz i kredki litograficzne). Kamie po wykonaniu rysunku trawi si rozcieczonym kwasem azotowym z dodatkiem pynnej gumy arabskiej. Pod wpywem trawienia powierzchnia nie zarysowanego kamienia litograficznego pokrywa si cieniutk warstewk soli wapiennej utrzymujc wod i odpychajc tuste farby litograficzne. Nie wytrawiony wglan wapniowy pokryty tuszem (rysunek) przyjmuje atwo farb litograficzn. Technika litograficzna dzieli si na kilka metodi zalenie od sposobu wykonywania rysunku, jak: tuszowe, kredowe, lawowane, tamponowa-

Ryc. 25. Prasa litograficzna rczna: . dwignia, 2. tocznia, 3. podkadki tekturowe, 4. koo do regulacji toka, 5. oysko na poz. 6. poza, 7. kamie litograficzny, 8. wzek, 9. korba do przesuwania wzka pod poz, 10. peczki na papier, 11. walec

139
ne odwrcone i wielobarwne. Na kamieniu litograficznym mona wykonywa rwnie rysunki wgbne ryte i trawione. Obecnie w przemyle graficznym kamie litograficzny zosta zastpiony przez blachy cynkowe (offsetowe), na ktrych wykonuje si wszelkiego rodzaju prace majce znaczenie artystyczne i uytkowe. Jednak zaznaczy trzeba, e kamie litograficzny pozostaje materiaem niezastpionym w technikach artystycznych. Odbitki wykonywane z blach cynkowych nazywaj si c y n k o g r a f i a m i , z blach aluminiowych za a l g r a f i a m i . Do druku paskiego wprowadzi cynk po raz pierwszy Herman Eberhard, ktry w 1823 r. opublikowa w Darmstacie prac teoretyczn na ten temat. W 1817 r. berliski grafik Gottfried Schadow (17641850) wykona pierwsze rysunki na pytach cynkowych i trawi je kwasem fosforowym. Cynkografi na terenie Polski wprowadzi Seweryn Oeszczyski (18011876) litograf i cynkograf w Zakadzie Litografii i Cynkografii Banku Polskiego. Odbija on dla J. F. Piwarskiego, kustosza Gabinetu Kycin Uniw. Warszawskiego, albumy cynkograficzne i in. w 1841 r.

Hyc. 26. Stanowisko pracy rysownika litograficznego. Kamie litograficzny, szyna do opierania rk, kaamarz na tusz litograficzny, pdzel, piro, kredka litograficzna

Fotografia ma rwnie due zastosowanie w technice druku paskieg o i nosi nazw f o t o l i t o g r a f i a fotooffset, offset - w g b n y , m a y o f f s e t . Na pytach litograficznych lub cynkowych powleczonych emulsj wiatoczu kopiuje si negatywy lub diapozytywy fotograficzne kreskowe lub rastrowane. Po odpowiednim spreparowaniu rysunkw i wytrawieniu rysunek przyjmuje farb. Druk prbny odbywa si na prasie litograficznej rcznej, druk z pyt cynkowych w maszynie offsetowej porednio z cylindra gumowego. Wynalazek offsetu zawdziczamy amerykaskiemu litografowi W. Rublowi w 1904 r. Tradycyjny sposb wykonywania zdj i wycigw barwnych moe by zastpiony przez elektroniczne urzdzenie Cosmo-Color", wykonuje ono automatycznie wycigi barwne z diapozytyww. Ich jako jest sprawdzana w luminatorze Cromalin. Nastpnie s one uyte do kopiowania na pytach offsetowych.

140

Ry, 27. Schematy rysunkw litograficznych: a. rysunku tuszowego wykonanego na gadkim kamieniu litograficznym, b. rysunku rytowanego ig i trawionego, c. rysunku kredowego, d. rysunku lawowanego na ziarnowanym kamieniu, e. rysunku tamponowanego

4. TECHNIKI GRAFICZNE ODRBNE MONOTYPIA

W technice tej mona uzyska tylko jedn odbitk. Na gadkiej lub zamatowanej szybie rozprowadza si cienko i rwnomiernie farb drukarsk za pomoc waka. Na pooonym na niej papierze gadkim lub szorstkim rysuje si owkiem, patyczkiem, kostk introligatorsk lub innym narzdziem. Tak na papierze odciska si rysunek. Sposb ten nazywa si m o .n o t y p i g r a f i c z n . Mona rwnie na blasze malowa cienko obraz olejno a nastpnie odbitki wykonuje si na papierze z pewnym wyczuciem rcznie przez pocieranie kostk, pobijanie szczotk lub w prasie. Jest to tzw. m o n o typi a olejna. Ciekawe faktury mona otrzyma przygotowujc rysunek na kamieniu litograficznym, na gadkiej lub zamatowanej tafli szklanej lub blasze cynkowej przy uyciu farb drukarskich rozpuszczonych pokostem. Kolorowe farby drukarskie wprowadza si na pyt szpachl, pdzlem, wakiem lub wreszcie patykiem itp. Cay rysunek lub jego czci spryskuje si rozpuszczalnikiem benzynowym, terpentyn, a potem wod. Powstaj wtedy rne plamy i zacieki, tworzc nieoczekiwane efekty malarskie i graficzne. Dobr chonnego (bibulastego) lub klejonego papieru nie jest obojtny. Odgrywa tu du rol pomysowo grafika. Odbitk wykonuje si za pomoc kostki filcowej i kostki introligatorskiej jak rwnie przy uyciu zacitego patyczka. Opisan metod mona nazwa f a k t u r o t y p i w celu odrnienia jej od innych metod monotypii. Poniewa; monotypia dostarcza tylko jedn odbitk, dlatego przez wielu plastykw/ nie jest uznawana za technik graficzn, lecz metod malarsk.

141
YERROGBAFIA

Na odtuszczonej szybie matowej ziarnowanej rysuje si i maluje specjalnymi materiaami wicymi si silnie ze szkem. Mog to by acetonowe i cementowe kleje, lakiery syntetyczne, sykatywa kobaltowa i kredki asfaltowe. Nastpnie tafl szklan pociera si przekrojonym na p ziemniakiem, potem pociera si ca szybk mikk gbk lub tamponem flanelowym napojonym, wod z ma domieszk gliceryny i filmponu fotograficznego lub ci woowej. Zamiast dwch ostatnich skadnikw mona uy soku ziemniaczanego. Wprowadzona wakiem z masy farba drukarska przyjmowana jest przez partie zarysowanej szyby, a odpychana przez powierzchni wilgotnej szyby wolnej od rysunku. Ciekawe faktury, efekty rysunku kredowego i lawowego mona otrzyma pracujc ruletkami na wysuszonej powierzchni sykatywy kobaltowej. Moemy si te posugiwa igami i skrobakami stalowymi. Pewne fragmenty rysunku mona pokolorowa nanoszc farb tamponikami lub maymi waeczkami z masy. Rysunek odbija si na papierze przez pocieranie rczne kawakiem filcu i kostk introligatorsk. Mona otrzyma zalenie od metod pracy ponad 10 odbitek jedno i wielobarwnych. S rwnie przeprowadzane dowiadczenia nad fotograficznym sposobem przenoszenia rycin na drobno zamatowan szyb. Sposb powyszy pomylany i wyprbowany jest przez autora niniejszej technologii.

CLICHE YERRE .

Przykadem moe tu by teka oryginalnych grafik Brunona Szulca (1921 r.) pt. Ksiga bawochwalcza wykonana sposobem cliche verre klisza szklana; przypomina rysunki pirkowe lub akwafort w poczeniu z tint. Rysunki opracowuje si ig i skrobaczkami w emulsji fotograficznej najlepiej na podou szklanym. Wiksze paszczyzny zeskrobuje si skrobaczk, elementy rysunku przypominajce zatrawienia zadrapuje na mokrej emulsji ig lub te dziaa kwasami. Szare tony szorstkie otrzymuje si przez pocieranie emulsji papierem ciernym, tinty za otrzymuje si przez dziaanie na wiatoczu emulsj kliszy utrwalaczem fotograficznym lub osabiaczem Farmera za pomoc pdzla. Z tak przygotowanej kliszy wykonuje si odbitki sposobem fotograficznym metod kontaktow (stykow) na papierze fotograficznym, najlepiej matowym. Mog by one tonowane w esencji herbacianej lub w kawie. Cliche verre jest blisze technikom graficznym artystycznym ni fotograficznym, gdy rysunki wykonuje si twrczo przez artyst bez uycia aparatu fotograficznego. Technika ta jest mao rozpowszechniona.

142
ODBITKI NA CIECIE

W XV w. robiono odbitki na ciecie. Nale one do rzadkoci. Byy uywane do zdobienia obrazkami opraw ksikowych. Papier powlekano klejem, a nastpnie cienk warstw ciasta, na ktre wyciskano .rysunek przewanie z desek drzeworytniczych z farb lub na lepo. Nastpnie otrzyman odbitk na ciecie pozacano foli lub przesypywano czerwonym pyem wenianym, przez co powierzchnia reliefu przybieraa wygld aksamitu. Nietrwae obrazki w stanie bardzo zniszczonym dochoway si nielicznie do naszych czasw.
HOMEOORAFIA

Technika ta jest dzieem A. Piliskiego5 ktry wynalaz j ok. 1857 r. W Poudniowej Ameryce Helfmann Yalparaiso w 1863 r. wynalaz rwnie technik wiernego odtwarzania starych rycin. Jednak pierwszestwa naley si A. Piliskiemu. Odtwarza ona wiernie stare druki, ryciny, miniatury, rkopisy itp. Liczne jego prace sztycharskie i Jiomeograficzne znajduj si w muzeum kurnickim. Sowo homeografia pochodzi od greckiego sowa oznaczajcego identyczno. Trzeba nadmieni, e odtwarzane prace graficzne s pod kadym wzgldem udzco imitujce oryginay. Nie znamy dokadnie., na czym polega tajemnica wynalazku A. Piliskiego. Mona przypuszcza,, e prace te maj zwizek z litografi i przenoszeniem fotograficznym, oryginaw na kamie litograficzny, a nastpnie odbijaniem na odpowiednio dobranych papierach. SWIATODRUK Wynalazc wiatodruku by J. Albert w 1867 r. Technika ta jest nieco odrbna od wszystkich innych. Form drukujc stanowi elatyna chromowa, ktr jest powleczona szyba szklana. Na elatynie chromowej nawietlonej przez ptonowy negatyw odwrcony przez pryzmat tworzy si po wywoaniu rodzaj paskorzeby (drobniutkie zmarszczki niedostrzegalne goym okiem). W miejscach nawietlonych elatyna chromova zagarbowana traci waciwoci pcznienia, jako bardziej sucha przyjmuje gste i lekkie farby drukarskie w przeciwiestwie do miejsc nie nawietlonych, pczniejcych w wodzie. Swiatodruk jest jednym z najpikniejszych sposobw drukowania, wiernie oddaje wszelkiego rodzaju rysunki owkowe, pirkowe, wglowe, fotografi, obrazy olejne itp. Swiatodruk przy duych obecnie nakadach i maej szybkoci druku nie moe by powszechnie stosowany, dlatego te stosuje si go tylko do maych nakadw reprodukcji artystycznych.

143

KSEROGRAFIA

Ta technika zwie si rwnie such fotografi lub elektrofotografi, nie ma adnego zwizku ze stosowanymi dotychczas technikami. Kserografia jest drukiem elektrostatycznym odbywajcym si bez toczenia. Forma drukowa pokryta jest zmieniajc pod wpywem wiata adunek elektryczny substancj, ktr jest najczciej fotopprzewodnik selen naadowany dodatnio. Z chwil kiedy padnie na ni wiato, np. poprzez diapozytyw fotograficzny, miejsca nie nawietlone zatrzymuj adunek dodatni, przycigajc spadajc kaskadowo sproszkowan farb naadowan ujemnie. Farba ta odrywa si od formy, osiada na dodatnio naadowanym papierze i pod wpywem podgrzewania promieniami podczerwonymi topi si wic z nim i tworzc druk. Metod t mona otrzyma druki kreskowe i o wartociach tonalnych jednobarwnych i wielobarwnych. Znajduje on zastosowanie w celach szybkiej reprodukcji w instytucjach naukowych.
SITODRUK

Jest to tzw. druk szablonowy. Form drukujc jest siatka jedwabna, perlonov/a tkanina, delikatna gaza lub siatka druciana na drewnianej lub metalowej ramie. Rysunek na siatce opracowuje si tuszem i kredkami litograficznymi lub przykleja si szablony oraz stosuje si kopiowanie pozytyww fotograficznych na rozprowadzonej emulsji wiatoczuej. Miejsca nie nawietlone siatki wypukuj si w wodzie, przez ktre przechodzi pniej farba drukarska. Druk odbywa si przy uyciu rakla gumowego przeciskajcego farb na drug stron siatki na podoony pa-

Ry. 28. Wykonywanie odbitki sitodrukowej za pomoc rakla

pier lub inne materiay, jak celuloid, ptno, szko i inne. Prace artystyczne wykonane technik sitodruku nazywaj si te s e r i g r a f i a m i. Sitodruk obecnie jest ju zmechanizowany i suy do druku opakowa, reklam na powierzchniach paskich i okrgych, (zob. Emulsja wiatoczua do druku sitowego).

144
ODTWARZANIE FORM GRAFICZNYCH

Na drodze galwanoplastycznej mona odtworzy ze starych form graficznych nowe, np. drzeworyty, techniki metalowe. W tym celu formy graficzne odciska si pod pras w masie woskowej, nastpnie rozdziela si je. Po powleczeniu tak otrzymanej matrycy woskowej cienk warstw grafitu zawiesza si j w kpieli galwanicznej, gdzie dokadnie zostaj pokryte wklsoci i wypukoci miedzi. Kied^ powoka miedziana uzyska pewn grubo, wtedy wyjmuje si j z kpieli, rozdziela od wosku, a odwrocie odtworzonej nowej formy (kopii) w celu usztywnienia wypenia si oowiem. Odbitki z takich form wypadaj niemal identycznie w porwnaniu z oryginaem. Pod koniec XIX i pocz. XX w. pewne wydawnictwa wydaway teki rycin mistrzw grafiki z odbitkami wykonanymi z galwanoplastycznych form na odpowiednio dobranych papierach.

Od XV w. poczwszy pojawiaj si dosy czsto ryciny sygnowane, to znaczy grafik lub rytownik w celu rozpoznania go umieszcza w jakirn miejscu na wykonanej przez siebie rycinie pocztkowe litery swego imienia i nazwiska (znaki literowe), inicjay lub znaki symboliczne zamiast penego podpisu. Obok sygnatury umieszczano rwnie dat powstania dziea. Spotykamy rwnie ryciny w ogle bez podpisu, najczciej jednak z penym podpisem mniej lub wicej czytelnym, na rycinie lub pod ni z prawej strony. Ryciny, ktre s reprodukcjami obrazw lub rysunku mistrzw malarstwa, posiadaj nazwisko autora dziea umieszczone pod rycin w lewym naroniku, wykonawcy za w danej technice graficznej (rytownika) pod rycin w prawym naroniku oraz wydawcy najczciej porodku. Dzisiaj autor czasem wkomponowuje dyskretnie swj znak na rycinie, ale zawsze podpisuje swoje prace graficzne owkiem pod rycin w prawym naroniku, podajc czsto dat wykonania, po lewej stronie za podaje technik graficzn, numer kolejny odbitki wraz z ogln ograniczon iloci nakadu do 50 sztuk wykonanych z formy drukujcej. Przed wykonaniem nakadu artysta moe odbi dla siebie sze grafik, tzw. odbitki artysty", oznaczajc kolejno liczbami rzymskimi. Czasem te umieszcza si porodku tytu dziea.

MATERIAY PODSTAWOWE DO SPORZDZANIA FORM GRAFICZNYCH ORAZ MATERIAY POMOCNICZE

DREWNO

Do wykonania deski drzeworytniczej (klocka) najodpowiedniejsze s gatunki drzewa zwartego, o sojach zbitych, ktrych twardo jest jednolita na caej powierzchni. Deski sprchniae, skate i popkane nie nadaj si zupenie do prac rytowniczych. Najodpowiedniejszym drewnem jest grusza, jabo, winia, potem olcha, brzoza, klon. Drewno powinno by cinane pn jesieni, gdy w tym okresie posiada najmniej sokw. Nastpnie drewno musi podlega powolnemu wysychaniu, najlepiej pod dachem na powietrzu. cite kloce zaklejone papierem, aby nie popkay promienicie, po upywie kilku miesicy obdziera si z kory i tnie na deski, ktre ukada si na poprzecznych klockach, eby zachoway pewien odstp i pozostawia tak pod dachem na suchym i przewiewnym miejscu do dwch lat. Tak wysuszone drewno staje si, najmniej wraliwe na zmienne warunki atmosferyczne, nie kurczy si, nie wybrzusza i nie pka. Deski cite na klocki powinny po wyrwnaniu i wypolerowaniu powierzchni posiada wysoko 23,5 mm, gdy tak wysoko posiada czcionka drukarska. Drzeworyt moe by uyty jako klisza (ilustracja) wraz ze skadem czcionkowym do druku.

Ry.

29.

Deska wzduna sztorcowa

deska

10

Podstawy technologii malarstwa i grafiki

146
Mamy dwa rodzaje drzeworytw: d r z e w o r y t w z d u n y (angowy) i d r z e w o r y t s z t o r c o w y (poprzeczny). Drzeworyt wzduny jest najstarszym rodzajem drzeworytu (Holzshnitt). Deski pocite na mniejsze posiadaj soje i wkna biegnce rwnolegle wzdu krawdzi deski. Na takim klocku wycina si rysunek noykami i dutami. Pod koniec XVIII w. Anglik Thomas Bewick wprowadzi metod rytowania na desce citej w poprzek pnia i sklejanej z maych klockw (Holzstich}. Soje i wkna biegnce we wszystkich kierunkach poprzecznie pozwoliy na rytowanie rysunkw bardzo precyzyjnych z du skal tonw i faktur. Kytowano rylcami w doskonaym drewnie bukszpanowym, ktre zastpiono pniej tasz grusz. Zdarza si, e stolarz nie wypoleruje deski drzeworytniczej tak jak naley. Aby otrzyma dokadnie wypolerowan desk trzeba powierzchni zmoczy rwnomiernie wod zwitkiem waty przez potarcie. Po wyschniciu deski poleruje si j drobnym papierem ciernym. Nastpnie powtarza si ca czynno, tj. pocieranie mokr szmatk i polerowanie, lecz stosuje si coraz drobniejszy papier cierny (numery zerowe od 0,20,4). Po zamoczeniu deski, a nastpnie po wysuszeniu jej, deska staje si szorstka, gdy prostuj si wkna drewna, ktre usuwa si przez szlifowanie wspomnianymi papierami ciernymi. Tak powtarza si t czynno a do cakowitego usunicia tego wkna, a wtedy deska bdzie dokadnie gadka i wypolerowana. Oglne uwagi: przenoszenie rysunku na l^locek odbywa si w rny spesb: za pomoc podoonej pod rysunek konturowy kalki kopiowej. zaczernionego papieru farb drukarsk, kalki sangwinowej (bibuka przetarta chud kredk rudk") na pogruntowanym klolcku cienko bia temper lub szar. Rysunek na klocku w oglnych zarysach wyciga si tuszem lub flamastrem. Desk mona rwnie przetrze szmatk napojon rozcieczon farb drukarsk, tak aby kreski wycinane byy widoczne na ciemnym tle. Zalenie od rysunku, metody i dowiadczenia artysty przygotowanie rysunku do prac rytowniczych oraz technika cicia lub rytowania jest spraw indywidualn. Farb drukarsk na klocek wprowadza si przy uyciu waka. Po wykonaniu odbitek na papierze z klocka usuwa si resztki farby tylko rozpuszczalnikiem benzynowym (benzyna ekstrakcyjna), gdy on wyparowuje bardzo szybko i nie wsika gboko w desk.

LINOLEUM Linoleum jest to gruba tkanina jutowa pokryta warstw mieszaniny pokostu lnianego, kalafonii, mielonego korka, trocin, wkien kokosowych, kauczuku i gumy przez ogrzanie i sprasowanie. Masa ta bywa jed-

147

nolicie barwiona. Jedynie wiee linoleum nadaje si do linotypw, gdy wtedy jest plastyczne, stare za kruche i amliwe nie nadaje si do uytku. Dziki jednolitej masie materiau rytwanie moe si odbywa przy uyciu dut i noykw we wszystkich kierunkach. Podczas drukowania pod naciskiem toka linoleum twardnieje. Najodpowiedniejsze do cicia jest linoleum o gruboci 3,54 mm w kolorach brzowym, zielonym i popielatym. Linoleum zwykle nakleja si na deski rwno wystrugane o gruboci 22 mm, uwzgldniajc grubo linoleum lub na podkadach eliwnych uywanych w drukarstwie. Jeden linoryt moe by uyty przy nakadzie od 2000 do 6000 drukw. Linoleum ma coraz rzadsze zastosowanie w przemyle poligraficznym. Chtnie jest uywane do wykonywania linorytw przez artystw grafikw. MIED Mied (Cu) jest najcenniejszym metalem dla artysty grafika. Mied rodzima, idealnie czysta, wystpuje z domieszk srebra, bizmutu, arsenu i ladami oowiu i tak wydobywa si w Pnocnej Ameryce nad jeziorem Grnym i w Ameryce Poudniowej, na Uralu w -ZSRR oraz w Polsce. Zazwyczaj mied wytapia si z kruszcw miedzi, jak kuprytu (tlenek miedzi), halkopirytu (siarczku elaza i miedzi) oraz z zasadowych wglanw miedzi, tj. malachitu i lazurytu. Najbardziej rozpowszechnionym kruszcem jest halkopiryt, ktry zawiera w swym skadzie elazo, siark, mied i inne metale, dlatego te do oddzielania tych skadnikw od miedzi stosuje si tzw. metod such i mokr. Chemicznie czyst mied otrzymuje si stosujc metod elektrolityczn, ktra polega na przepuszczaniu prdu elektrycznego przez roztwr siarczanu miedzi. Na katodzie osiada wwczas chemicznie czysta mied, domieszki za pozostaj w elektrolicie. Mied kuta na zimno twardnieje,, rozgrzana do czerwonoci i ostudzona nagle w wodzie miknie, staje si plastyczna, daje si ku i obrabia. Jest to odwrotna waciwo ni u stali. Mied oczyszczona mechanicznie i podgrzewana stopniowo powleka si barwami nalotowymi poczwszy od tej, przechodzc nastpnie w pomaraczow, czerwon, niebiesk, fioletow, brzow i wreszcie pokrywa si czarn powok, czyli tlenkiem miedzi. W wilgotnym powietrzu w obecnoci CO2 utlenia si tworzc zielon powok, zwan patyn naturaln lub grynszpanem szlachetnym. Mied jest najodpowiedniejszym materiaem do rytownictwa, gdy dua plastyczno umoliwia swobodne rytwanie kreski, oraz jest najlepszym metalem do trawienia rysunkw graficznych, gdy ma struktur drobniejsz i twardsz od cynku. Pod wpywem podgrzewania jej struktura wewntrzna nie zmienia si. Trawienie odbywa si rwnomiernie rysunek wypada ostro i precyzyjnie, ze wzgldu na wysok cen uywa si blach miedzianych na prace o wysokiej jakoci.
ie*

148
W rotograwiurze walce powlekane s elektrolitycznie cienk koszulk miedzian, na ktrej po odpowiednim przygotowaniu rysunek jest trawiony chlorkiem elazowym. Zaznaczy naley, e mied zanieczyszczona innymi skadnikami trawi si szybciej od miedzi oczyszczonej. Blacha miedziana bywa uywana, ale ju bardzo rzadko jako podobrazie w malarstwie olejnym. Aby uchroni malatur "przed ujemnym oddziaywaniem miedzi, pokrywa si j zapraw ochronn i izolujc, tj. kryjc farb olejn.

MOSIDZ Mosidz jest stopem dwch czci miedzi i jednej czci cynku. Twardszy od cynku, trawi si na nim nieco gorzej ni na miedzi. Uywany jest przewanie na klisze do tocze i do trawienia rysunkw o grubszych kreskach. Nadaje si do celw rytowniczych.

CYNK Cynk (Zn) c. w. 7,1 punkt topliwoci 419C. Otrzymuje si przez praenie rudy cynku przy dostpie powietrza i przez ogrzewanie jej nastpnie z wglem. Blachy z czystego cynku maj barw bkitnobia, przeom krystaliczny i s twarde. Cynk ogrzany do temperatury 100150C daje si atwo walcowa, ku i prasowa, natomiast ogrzany do 200C staje si kruchy i amliwy. Na wolnym powietrzu powleka si szar powok bdc tlenkiem cynku, ktra chroni dalsz cz cynku przed utlenianiem si. Cynk ma mniej zalet w rytownictwie ni mied, gdy odznacza si niewielk plastycznoci i jest dosy kruchy, jest natomiast o wiele taszy od miedzi i dlatego ma due zastosowanie w grafice. W technikach grafiki artystycznej, podobnie jak w chemigrafii, uywa si pyt cynkowych graficznych (chemigraficznych); posiadaj one znormalizowany skad chemiczny, format 50X65 cm oraz grubo l mm, 2 mm, 5 mm. Pyty s odlewane fabrycznie. Podczas stygnicia powierzchnia grna i dolna jest nieco odmienna. Powierzchnia dolna jest bardziej drobnoziarnista, trawienie na niej przebiega rwnomierniej, przeto nadaje si lepiej do celw graficznych. Na strome grnej umieszczony jest znak firmy. Cynk powinien by czysty bez domieszek wgla, oowiu, siarki, antymonu i arszeniku. Dodatek kadmu z niewielk iloci magnezu i aluminium jest korzystny, gdy ogranicza powstawanie gruboziarnistej struktury przy ogrzewaniu, pozwala na rwnoczesne trawienie i daje dostateczn twardo pytom.

149

ALUMINIUM Aluminium (glin) A wystpuje w przyrodzie tylko w postaci zwizkw. Do otrzymania czystego metalu suy boksyt. Przerabiany on jest na czysty tlenek glinu, ktry na drodze elektrolizy w stopionym kryolicie z dodatkiem innych fluorkw daje metaliczne aluminium o barwie srebrzystej. Ciar waciwy aluminium wynosi 2,70 G/cm3. Aluminium topi si w temperaturze 650C. Jest to metal kowalny, cigliwy, daje odlewy przy czym nieco si kurczy, posiada du przewodno ciepln i elektryczn. Pod wpywem powietrza pokrywa si cienk warstw tlenku glinowego. Najsilniej dziaa na aluminium kwas solny i fluorowodorowy, oraz ug sodowy i potasowy. W kwasie siarkowym i azotowym aluminium jest trudno rozpuszczalne. Zastosowanie tego metalu jest bardzo due. W grafice uywany jest do wyrobu pyt w technice algrafii i offsetowej. Pyty do celw poligrafii otrzymuje si przez walcowanie, szlifowanie i polerowanie lanego aluminium. SZKO Szko jest mas o niekrystalicznej budowie o nastpujcym skadzie chemicznym: krzemionka (czysty piasek) ok. 5580%, wglan sodowy lub potasowy (soda, potas), kreda lub wapie, barwniki oraz inne domieszki stosowane w celu uzyskania dobrej przezroczystoci. Wspomniane skadniki topi si w specjalnych piecach w temperaturze od 1200 do 1450C w zalenoci od rodzaju szka. Stopione szko formuje si przez wydmuchiwanie, walcowanie lub odlewanie. Dla otrzymania szka o specjalnych wasnociach stosuje si domieszki w postaci np. zwizkw oowiu dp wyrobu szka krysztaowego, zwizku potasu do szka trudno topliwego, kwasu borowego do szka jenajskiego, do szka zwykego dodaje si zwizki" sodo wo-wapnio we, Szko jest bardzo cenione dziki przezroczystoci, nie przenikliwe dla par, gazw, cieczy, jest zym przewodnikiem ciepa i elektrycznoci, odporne na dziaanie czynnikw atmosferycznych i 'rodkw chemicznych. Szko uywane jest w poligrafii w technice wiatodrukowej jako podkad pod emulsj elatynow, we fluoroforcie do trawienia rysunkw na szybie. Jedynie kwas fluorowodorowy dziaa na powierzchni szka. KAMIE LITOGRAFICZNY Kamie litograficzny jest odmian wapienia o strukturze zbitej i jednolitej, okrelany czsto jako upek wapienny. Naley do ska osadowych na dnie spokojnych zatok morskich. Wapie powstaje ze skorupek

150

i szkieletw yjtek morskich. Skada si gwnie z kalcytu, tj. krystalicznego wglanu wapniowego (CaCO3). W przyrodzie rzadko wystpuj czyste wglany wapniowe, zazwyczaj z domieszkami, np. tlenkami elaza, yami szklanymi pochodzcymi z krzemionki itp. Kamie litograficzny wystpuje w prsyrodze w postaci pokadw, ktre wydobyte z ziemi w postaci bry s cite na pyty i szlifowane. Zawieraj one w swym skadzie: wglan wapniowy 97,22%, krzem (kwas krzemowy) 1,90%, tlenek glinu 0,28%, tlenek elaza 0,45% i innych skadnikw 0,15%. Powyszy skad procentowy ulega zmianom w rnych wapieniach. Ze zwikszeniem zawartoci kwasu krzemowego wzrasta twardo kamienia litograficznego, zmienia si rwnie barwa kamienia, przyjmujc odcie od tego do szarego i sinego. Najlepszego materiau dostarczaj kamienioomy bawarskie okolic Solehofen okoo Monachium, ponadto pokady upku wapiennego znajduj si w Ameryce Pnocnej, Anglii, Algierze, Francji, ZSRR, a take w Polsce pod Chcinami koo wsi Kor rytnica. Obecnie kamie litograficzny w przemyle graficznym zastpuje si pytkami cynkowymi. Pozostaje on jednak niezastpionym materiaem do wykonywania na nim prac artystycznych litograficznych.

Ry. 30 Kierunki szlifowania kamienia litograficznego

Kamienie cienkie na skutek szlifowania starych rysunkw mona skleja gipsem i wtedy nadaj si do dalszego uytkowania. Niepotrzebne rysunki usuwa si przez szlifowanie kostkami pumeksowymi z wod. Ziarnowania powierzchni mona wykona przy uyciu przesianego piasku lub opikami metalowymi karborundowymi o odpowiedniej gruboci z wod. Grenowanie odbywa si przy uyciu drugiego kamienia litograficznego.

TWORZYWA SZTUCZNE Dziki cennym waciwociom fizycznym i chemicznym tworzywa sztuczne znajduj coraz szersze zastosowanie w najwaniejszych dziedzinach techniki. Najwaniejszymi i najczciej spotykanymi skadnikami tworzyw sztucznych s ywice syntetyczne, wypeniacze (substancje

151
organiczne i nieorganiczne), plastyfikatory (zmikczacze), rodki smarujce (uatwiajce formowanie) i inne. W grafice zastosowanie tworzyw sztucznych cigle wzrasta. S one stosowane jako materiay do wyrobu rnego rodzaju form drukowych, po czci z powodzeniem wypieraj metal z niektrych technik graficznych. S uywane do wyrobu klisz chemigraficznych, stereotypw, czcionek drukarskich, wakw farbowych, astralonu, folii do celw introligatorskich, filmw fotograficznych, klejw i spoiw do farb malarskich i graficznych. Czsto uywanym tworzywem w grafice jest polichlorek winylu (PCW), ktry otrzymuje si przez polimeryzacj chlorku winylu. Nie zawierajcy plastyfikatora nosi nazw winiduru jest twardy, sprysty, o duej odpornoci chemicznej i cieplnej. Odporny na dziaanie kwasw, alkaliw, nie jest za odporny na dziaanie acetonu i zwizkw aromatycznych. Daje si obrabia mechanicznie, formowa, spawa i klei. W poligrafii z klisz siatkowych (na cynku) sporzdza si matryce z tworzywa feholowo-aldehydowego, a nastpnie z tych matryc pod pras otrzymuje si formy z polichlorku winylu (arkusze winiduru o gruboci od l2 mm). Polichlorek winylu z plastyfikatorem nosi nazw igelitu i jest elastyczny. Do celw introligatorskich uywa si go do wyrobu tam, folii, opraw. Z polichlorku winylu wyrabia si rwnie waki farbowe, tworzywa piankowe, lepkie pasty, emulsje wodne, spoiwa klejowe, i lakierowe, pokosty sztuczne, spoiwa do farb graficznych. Czcionki drukarskie wszystkich wielkoci od 648 punktw typograficznych zamiast stopu oowiu odlewa si z polistyrenu z domieszk innych tworzyw specjalnych w wytaczarkach. Do produkcji filmw fotograficznych uywa si cellon, tj. octan celulozy zmikczony fosforanem krezylu. Zbliony jest swoimi wasnociami do celuloidu, lecz trudno zapalny. Astralon (winylit). Rwnie znajduje zastosowanie w reprodukcji poligraficznej, formuje si go w arkusze. Polialkohol winylowy (PAW) uywany jest coraz czciej do wyrobu emulsji chemicznej i offsetowej, klejw i lakierw. Tworzywa sztuczne daj grafikowi due pole do eksperymentowania, np. przez opracowywanie rysunkw na pycie tworzywa sztucznego przy uyciu wiertarek dentystycznych, rylcami, dutami, wydrapywanie iglicami itp. mona otrzyma formy graficzne druku wypukego i wklsego. SREBRZANKA Srebrzanka jest pewnym gatunkiem stali; nadaje si doskonale do wyrobu narzdzi do celw graficznych rylcw, dut, igie stalowych, akwafortowych i skrobaczy. W celu zahartowania narzdzia, np. rylca,

152

jego koniec trzyma si nad palnikiem gazowym tak dugo, a przyjmie kolor somkowoty i wtedy mona go woy do zimnej wody. Rylec podgrzany do koloru niebieskiego po woeniu do wody uzyskuje wiksz twardo, ale staje si kruchy, mniej uyteczny do celw rytowniczych. Rylce ostrzy si na piaskowcu z wod, potem na kamieniu drobnoziarnistym, tzw. Arkansas lub Missisipi, z oliw lub te stosuje si oseki karborundowe o grubszym i drobniejszym ziarnie. Rylce do drzeworytu ostrzy si pod ktem 45, do miedziorytu pod ktem 5055. Mamy tu na myli kt cicia rylca.

FILC

Filc jest materiaem otrzymywanym z wkien mocno spltanych ze sob i uoonych w rnych kierunkach. Wena jest surowcem podstawowym, jej wkna posiadaj uski, dziki ktrym atwo si spilniaj. Filc wyrabia si rwnie z sierci niektrych zwierzt: wielbda, krowy, krlika, zajca, oraz z wkien sztucznych otrzymywanych z kazeiny. Przez dziaanie pary wodnej na ogrzan wen lub inn sier przy jednoczesnym ubijaniu otrzymujemy filc. Filc jest dobrym materiaem izolacyjnym, gdy nie przewodzi ciepa, jest mao elastyczny, wytrzymay, daje si formowa. W poligrafii uywamy go na podkadki pod maszyny, przy wakach wyymajcych i prasach do obcigw jako podkad pod gum w technice offsetowej. Do odbijania miedziorytw w prasach rcznych uywa si filcu o gruboci od 0,40,8 cm. Najodpowiedniejsze s filce zgniecione przez pras. Czsto przy odbijaniu ukada si je warstwami, przy czym najcieszy filc powinien lee pod spodem. Naley pamita, e filc dobry jest do uytku tylko suchy i trzeba go chroni przed zamoczeniem.

FARBY GRAFICZNE (DRUKARSKIE)

Zalenie od rodzaju druku stawia si farbie drukarskiej rne wymagania. Na uzyskanie dobrych odbitek wpywaj waciwoci farb drukarskich, ktre musz by dostosowane do waciwoci papieru, zalenie od techniki drukarskiej oraz warunki, w jakich odbywa si druk, np. szybko drukowania, temperatura, wilgotno powietrza itp. W drukarstwie due znaczenie ma spoiwo (rodki wice farb), ktre moe by schnce lub nie schnce i papier, ktry moe by mniej lub wicej wsikliwy (chonny). Farby graficzne dzieli si wedug technik drukarskich na farby typograficzne, litograficzne, offsetowe, wklsodrukowe i specjalne do celw artystycznych. Podobny podzia posiadaj papiery przeznaczone do druku. Rni si one chonnoci, porowatoci powierzchni, mikkoci, gadkoci, trwaoci powierzchni, rozcigliwoci powierzchni zalenie od wilgotnoci i stopnia sklejenia. F a r b y t y p o g r a f i c z n e (do druku wypukego) produkowane s w rnej gstoci do druku rotacyjnego i na maszyny paskie. Zalenie od szybkoci druku i od chonnoci papieru uywa si farby o odpowiedniej gstoci. Im szybszy druk, tym farba musi by rzadsza, aby podczas drukowania unikn zrywania si papieru. Farby rotacyjne (do druku gazet i czasopism) zawieraj spoiwo oleiste mao schnce. Utrwalaj si (schn) na papierze chonnym przez wsikanie. Farby ilustracyjne i kolorowe przeznaczone do druku na lepszych papierach utrwalaj si przewanie przez wysychanie odpowiedniego spoiwa. Do drukw klisz siatkowych musz by uyte najlepsze farby dobrze roztarte, aby na odbitce punkt rastrowy zachowa nie poszarpane, lecz ostre kontury. Do druku trjbarwnego i czterobarwnego z klisz siatkowych uywa si specjalnych, gatunkowo najlepszych .zestaww farb przeroczowych. Uywa si rwnie farb tonowych, np. odbita kreska brzowa biegnie z tonem tym po obu jej stronach, punkt za brzowy wystpuje w aureoli tej. W skad farby tonowej wchodzi pigment, np. brzowy, nierozpuszczalny

154
w spoiwie oraz barwnik ty rozpuszczalny,, tworzcy ton naokoo kresek i punktw. F a r b y l i t o g r a f i c z n e i o f f s e t o w e (do druku paskiego) nale do farb gstych i przewanie cigli wy ch. Farba litograficzna utrwala si na powierzchni papieru przez wysychanie rodka wicego, ktrym jest pokost lniany, sztuczny lub asfaltowy. Chonno papieru litograficznego jest maa z powodu nasycenia go klejem. Zalenie od potrzeby rozcieczenie farb litograficznych odbywa si pokostem lnianym. Farby litograficzne i offsetowe powinny zawiera wodoodporny pigment, gdy stale zwilony kamie lub pyta cynkowa zabarwiayby form drukujc i papier. Tusto farb jest ustalona tak, aby one nie zatuszczay zbytnio, ani nie odtuszczay rysunku na formie drukujcej. Powinny go utrzymywa podczas drukowania w staym zatuszczeniu, inaczej rysunek podczas drukowania mgby zanikn. Farby offsetowe maj podobne waciwoci co farby litograficzne, lecz ze wzgldu' na druk poredni, z blachy na walec gumowy, a potem na papier, farby te musz zawiera pigment w kolorach bardziej intensywnych, gdy warstwa farby po wydrukowaniu na papierze jest ciesza. W litografii stosuje si te specjalne farby przedrukowe (tuste) i konserwujce woskowe. F a r b y w k l s o d r u k o w e (rotograwiurowe) s pynne, aby mogy wypeni dokadnie wytrawione wklse naczyka rastrowe w formie drukujcej. Spoiwem dla tych farb s wysoko gatunkowe ywice w lotnych rozpuszczalnikach. Rozpuszczalnikiem jest najczciej benzen, ktry ulatnia si bardzo szybko, a ywica utrwala farb na powierzchni papieru. Obecnie do wyrobu farb wklsodrukowych stosuje si trzy rodzaje rodkw wicych: lakiery benzenowo-ywiczne, lakiery spirytusowo-ywiczne i mieszanki wodne. Pigment stosowany do produkcji farb wklsodrukowych musi by jak najbardziej drobnoziarnisty. Gruboziarnisty rysuje powierzchni formy drukarskiej i powoduje tworzenie si smug na odbitkach. P i g m e n t m e t a l i c z n y (brz zoty, srebrny i miedziany w pyle). Brz zoty powstaje przez zmieszanie pyku z miedzi elektrolitycznej z pykiem cynkowym, brz za srebrny z pyu aluminiowego. Brzy te maj skonno do ciemnienia. Proces ten. przyspiesza chlor zawarty w papierze; podobny wpyw wywieraj farby poddrukowe zawierajce zwizki oowiu i siarki. Brz metaliczny zmieszany z pokostem lub ze specjalnym lakierem moe by uyty do druku; w tym przypadku jednak odbitki s matowe i bez poysku. Sposb, polegajcy na napylaniu podkadu klejcego, jest lepszy gdy daje w rezultacie metaliczn i byszczc powierzchni druku. Podkadem klejcym moe by farba poddrukowa i tonie ciepym lub zimnym. F a r b y d o d r u k u n a b l a c h a c h i c e l u l o i d z i e nale do gatunku farb szybko schncych. Zawieraj one pokost lniany, lakiery oraz rodki przyspieszajce schnicie (zob. Podzia barwide tabela).

155

F a r b y do d r u k u m i e d z i o r y t w i a k w a f o r t . Na wynik kocowej pracy ma wpyw nie. tylko odpowiedni papier, ale i wysoka jako farby. Do najlepszych znanych nam farb wklsodrukowych nale Charbonnel", Le Franc", Winstones". Farb moemy te zrobi sami mieszajc szpachl farb offsetow (przedrukow) z biel transparentow z domieszk czarnej farby olejnej. Mieszanina ta powinna by jeszcze ucierana kurantem na kamieniu. Dobre wyniki daje rwnie ucieranie pigmentu z najlepszym pokostem lnianym. Im farba jest gstsza, tym kreska odbita jest ciesza. Do rozcieczania farby stosuje si pokost lniany. Pierwsze p r b y w d o b i e r a n i u b a r w wykonuje si za pomoc tamponowania palcem na biaym papierze, na ktrym ma si drukowa. Nabran farb z puszki na koniec palca rozciera si cieniutk warstewk na papierze, nastpnie nanosi si na t plam inn farb i uzyskuje si w ten sposb kolor wypadkowy. Poniewa prba ta orientuje tylko czciowo, przeto wykonuje si prbne druki na prasie rcznej, np. litograficznej. Pamita naley, e barw dobiera si tylko przy wietle dziennym lub przy specjalnych arwkach, tzw. dziennych, imitujcych dzienne wiato. Grafik projektujcy np; plakat w kilku kolorach powinien pamita o barwach wypadkowych, powinien je tak przedstawi na projekcie, by byy moliwie jak najbardziej podobne do barw wypadkowych, ktre bd otrzymane w druku. Dlatego te prby z tamponowaniem w znacznym stopniu uatwiaj projektodawcy w uzyskaniu barw wypadkowych przy malowaniu projektw, np. temper. Materia ten bowiem jest zupenie odmienny od farby drukarskiej i daje swoiste wypadkowe barwy. Kolejno drukowania poszczeglnych kolorw nie jest te obojtna. Aby przekona si, czy barwa dobrze zostaa dobrana, wycina si z czarnego papieru dwa okienka i przykada je do prbki z dobran farb (z farb drukarskich) i do barwy na projekcie graficznym. Musimy pamita, e w drukarstwie posugujemy si farbami drukarskimi kryjcymi, pkryjacymi i przeroczystymi (laserunkowymi). W pewnych wypadkach uywa si tzw. d o m i e s z k i b i a e j (przeroczystej), ktra czyni kryjce farby drukarskie bardziej laserunkowymi. Uywanie farb mniej lub wicej kryjcych jest konieczne w druku barwnym przy uzyskiwaniu barw wypadkowych. Farb drukarsk nabiera si z puszki szpachelk (opatk). Powierzchni farby w puszce wyrwnuje si i zakrywa krkiem pergaminowym natuszczonym oliw. Krek musi mie rednic puszki z farb i dobrze przylega do niej, tak by midzy farb a papierem nie byo powietrza. Czsto stosuje si te zalewanie farby wod. W ten sposb unika si czsto szybkiego twardnicia farby oraz tworzenia si kouchw na jej powierzchni.

156
NAJCZCIEJ UYWANE BARWIDA DO WYROBU FARB DRUKARSKICH

Pigmenty nieorganiczne Biel cynkowa Biel tytanowa cie cynkowa cienie chromowe (od tych do pomaraczowych) Bkit kobaltowy Ultramaryna Niebieski milori Zielenie mineralne (cynkowa, chromowa) Sadza (lampowa, pomieniowa, gazowa, acetylenowa) Pigmenty organiczne cienie pigmentowe (Hansa) zwizki azowe Oran pigmentowy trway Czerwie ognista Czerwie trwaa R Czerwie litolowa (czerwie kowa R) Bkity ftalocjaninowe Ziele pigmentowa B zwizek nitrozowy Laki cie naftolowa S (barwnik azowy, zwizek nitrowy) lub o nazwie kowa SNW Czerwienie kowe z barwnikw kwasowych litole Czerwie alizarynowa glinowo-wapniowa laka z barwnikw zaprawowych Fiolet krystaliczny zwizek trjfenylometanowy fanale Fiolet benzylowy laka barwnikw kwasowo-zasadowych Laka rodaminy B fanale Ziele brylantowa zwizek trjfenylometanowy fanale Do podbarwiania farb czarnych stosuje si nigrozyn tuszczow, bkit Yiktoria B. Z barwnikw azowych z grupy sudanw stosuje si barwniki do farb dwutonowych. Fabryki farb graficznych dostarczaj wzorniki farb, z ktrych projektanci graficzni oraz drukarze czsto korzystaj, np. Fabryka Farb Graficznych ATRA, Toru, ul. Chrobrego 117

PAPIER

Papier jest jednym z najwaniejszych wynalazkw, odgrywa bowiem ogromn rol w yciu czowieka i przyczyni si w znacznym stopniu do rozwoju cywilizacji. Zanim wynaleziono papier przez wiele wiekw uywano przy pisaniu rnych materiaw, jak: kamienie, tabliczki z gliny, blachy, drewna, wosk, na ktrych pisano ostrym narzdziem. Tabliczki, na ktrych ryto znaki pisarskie, mona byo czy, co umoliwiao zestawienie duszych tekstw w pewn cao. Nastpnie wyrabiano materia pisemny z lici palmowych, kory brzozowej, yka lipowego, papirusu i ze skr zwierzcych.

Hyc. 31. Czerpanie papieru, drzeworyt z XV w., Muzeum Narodowe w Warszawie

Nazwa papieru pochodzi prawdopodobnie od roliny rosncej nad Nilem i zawnej p a p i r u s em (Cyperus papyrus}. Z rdzenia tej roliny wyrabiano papirusy w Egipcie w formie wstg i szeroko stosowano go

158

jako materia do pisania. Najstarsze zwoje papirusw pochodz sprzed 5000 lat, a najduszy zachowany zwj wynosi ok. 40 m dugoci. Papirus rozpowszechni si w krajach rdziemnomorskich i uywany by przez Europejczykw jeszcze we wczesnym redniowieczu. Materiaem, ktry stopniowo wypiera papirus, by p e r g a m i n , do dnia dzisiejszego uywany do spisywania najwaniejszych dokumentw. Pergamin otrzyma nazw od miejsca jego fabrykacji miasta Pergamon w Azji Mniejszej, a zaczto go wyrabia w II w. p.n.e. Do wyrobu pergaminu uywano skr zwierzt, np. cielt, owiec, kz, baranw. Zaznaczy naley, e w Polsce w XIV w. wyrabiano we Wrocawiu pergaminy, ktre zasyny ze swej jakoci. Pergamin by w powszechnym uyciu w Europie do XVII w. O wiele taszym od pergaminu materiaem pimiennym by pap i e r . Wynalazku papieru dokonano w Chinach. Wynalezienie sposobu fabrykowania papieru z wkien yka drzewa morwowego, bambusu, lnu, konopii, szmat lnianych, starych sieci rybackich przypisuje si wysokiemu urzdnikowi chiskiemu Tsai-Lunowi w 105 r. n.e. By to wynalazek papieru czerpanego. Z Chin wyprodukowany tam papier rozwoziy karawany po caej Azji, a nawet docierano na Bliski Wschd. Sposb wyrabiania papieru utrzymywali Chiczycy w wielkiej tajemnicy. Dopiero pa bitwie pod Samarkand w 751 r. Arabowie nauczyli si od jecw chiskich produkowania papieru. W 794 r. zaoyli w Bagdadzie pierwsz fabryk papieru. Jako sujowca uywano wkien bawenianych i lnianych. Umiejtno wyrobu papieru dotara na Pwysep Pirenejski w czasie wojen prowadzonych z Maurami. Pierwsz europejsk papierni zaoono w Hiszpanii w miecie Toledo w 1150 r. Nastpnie zasyny woskie fabryki papieru, zaoone w miejcie Fabriano w 1276 r. Z kolei produkcja papieru dotara w 1348 r. do Francji, w 1390 r. do Niemiec i w 1473 r. do Polski (Gdask). Na rozwj papiernictwa w Polsce, podobnie jak w Europie Zachodniej, wpywa rozwj drukarstwa majcego swe pierwsze orodki w Krakowie i w Poznaniu. Wanie w okolicach tych miast zaoono pierwsze polskie papiernie. Nastpnie fabryki papieru uruchomiono w Anglii w 1494 r. i w Rosji w 1550 r., niedaleko Moskwy. Zapotrzebowanie na papier wzroso dziki wynalezieniu czcionki drukarskiej i rozwojowi drukarstwa. Na zapotrzebowanie papieru wpyny rwnie wielkie europejskie ruchy umysowe i polityczne, Podstawowym surowcem do fabrykacji papieru byy szmaty baweniane i konopne. Produkcja papieru odbywaa si sposobem rcznym podobnie jak u Chiczykw. Od sposobu rcznego wytwarzania papier ten zwie si c z e r p a n y m . Mas papierow czerpie si z kadzi na sita czerpalne, na ktrych nastpnie formuje si arkusz papieru czerpanego. Od XII w. zaczto mechanlzowa fabrykacj papieru przez budow niy-

159

nw papierniczych. Pierwsze papiery czerpane nie miay piknego wygldu, byy szare, grube, szorstkie, odznaczay si natomiast wielk trwaoci i zachoway si do dnia dzisiejszego w stanie niemal nie zmienionym. Trwao tego papieru zaley przede wszystkim od wytrzymaoci i elastycznoci wkna i stopnia nasycenia go klejem. Papier czerpany jest odporny na rozrywanie i amanie. Sposb wyrobu rwnie nie jest obojtny. Mimo rozwoju produkcji papieru maszynowego wyrb papieru czerpanego przetrwa do dnia dzisiejszego i przedstawia si nastpujco: Robotnik zwany czerpakiem" nabiera z kadzi na form czerpaln mas papierow (forma czerpalna jest to sito z ramk formatowa). Wskutek odpowiedniego ruchu sitem masa rozlewa si rwnomiernie na powierzchni sita, a wkna ukadaj si we wszystkich kierunkach. Podczas tej czynnoci woda cieka przez sito, a na powierzchni pozostaje arkusz papieru. Robotnik zwany wykadaczem" przekada poszczeglne mokre arkusze papieru arkuszami filcu i powstay w ten sposb stos wyciska pod pras, a nastpnie arkusze papieru rozwiesza w suszarni. Po przesortowaniu papier podlega klejeniu przez zanurzenie go w roztworze zwierzcego kleju skrnego, najlepsze za gatunki (biae) w roztworze kleju rybiego. Klejenie papieru przyczynia si do znacznego zwikszenia jego trwaoci. Klej zwierzcy i rybi, jako naturalny, jest nieszkodliwy dla wkien papieru i mocno spaja je ze sob.

Ry. 82. Niektre znaki wodne (filigrany) polskich papierni: 1. Duchakw na Prdniku pod Krakowem, 2. godo klasztoru Duchakw, 3. filigran z herbem Tenczyskich, 4. orze krlewski z herbem Poniatowskieh Cioek" na piersiach, znak papierni w Jeziornie od 1776 r., 5. filigran paipierni Sanguszkw z XVI w.

Papier czerpany mona pozna po charakterystycznych nierwnych brzegach po siatce z sita i po filigranie wodnym znaku (znak papierni wykonany z drutu wpleciony jest w sito ramki czerpalnej). Dawniej papiery czerpane zabarwiano czsto na kolor niebieskawozielonkawy, co wpywao dodatnio na wzrok czytelnika. Fabryki papieru byy uruchamiane pierwotnie za pomoc si wodnych (myny papiernicze) i si wiatru (wiatraki). W Holandii w 1672 r. skon-

160

struowano pierwsz maszyn do rozwkniania szmat i mielenia masy papierniczej. Maszyna ta przetrwaa do dnia dzisiejszego i stale jest ulepszana; zwie si Holendrem". Nastpnie wynaleziono maszyn do odkurzania szmat i zaczto pmas papiernicz bieli gazem chlorowym, co umoliwio przetwarzanie szmat kolorowych. Epokowym wynalazkiem byo wynalezienie m a s z y n y p a p i e r n i c z e j (papiernicy) w 1799 r. przez Louisa Roberta, majstra w fabryce papieru w Esonne we Francji. Pierwsza maszyna zacza produkowa papier we Francji w 1803 r. Maszyna ta pniej udoskonalona daa mono fabrykacji papieru nie w arkuszach, ale w postaci wstgi. Postp techniki i zwizany z nim wzrost produkcji przyczyniaj si do poszukiwania nowego surowca, ktry by w czci zastpi dajcy si odczuwa brak szmat. Dopiero w 1843 r. Gotlieb Keller wpad przypadkowo na pomys zastosowania do produkcji papieru drewna (masy drzewnej). W dzisiejszej produkcji papieru gwnymi surowcami s szmaty lniane, konopne i baweniane do wyrobu lepszych gatunkw papieru oraz drewno gatunkw iglastych, jak wierk, joda, sosna, oraz liciastych, jak: brzoza, buk, osika i topola.

Ry. 33. Przerbka surowcw na mas papiernicz

Najlichsze gatunkowo papiery fabrykowane s z m a s y d r z e w n e j , czyli z mechanicznie rozdrobnionego drewna. S to papiery najtasze i nietrwae. Dla p a p i e r w b e z d r z e w n y c h lepszych gatunkw stosuje si zamiast mechanicznego chemiczny proces rozdrabniania drewna, ktry polega na tym, e przez dziaanie odpowiednich rodkw chemicznych wyodrbnia si spord innych skadnikw drewna celuloz (inaczej bonnik). Inne skadlniki drewna zostaj chemicznie rozpuszczone. Do produkcji papieru stosuje si te som ytni lub pszenn, ktra jest przerabiana na celuloz somian. Oprcz powyszych surow-

161

cw stosuje si jeszcze do wyrobu papierw pakowych makulatur, jak papiery gazetowe, niepotrzebne papiery bibuowe itp. Do produkcji papierw stosuje si oprcz surowcw podstawowych surowce pomocnicze, jak kleje pochodzenia rolinnego i zwierzcego. Ponadto do masy papierowej, w celu nadania papierowi gadkoci i poysku, dodaje si kaolinu, siarczanu glinu, azbestu itp. W celu zabarwienia papieru stosuje si barwniki organiczne (anilin) oraz nieorganiczne farby naturalne i sztuczne. W handlu spotykamy papiery w arkuszach, belach i rolach. Dla bliszego okrelenia rodzaju i gatunku papieru zastosowano p o d z i a pap i e r u na k l a s y wedug procentowego skadu surowcw, w masie papieru. Ponadto okrela si go g r a m a t u r , t j. ciarem l ni2 papieru w gramach i podaje format papieru. Wedug procentowej zawartoci surowcw dzielimy papier na nastpujce klasy:
klasa klasa klasa klasa I II III IV papier czysto szmaciany (100% szmat) papier pszmaciany (50'/o szmat i 50% celulozy) papier bezdrzewny celulozowy (100% celulozy bielonej) papier maodrzewny (80% celulozy bielonej i 20% masy drzewnej bielonej) papier 60% celulozy bielonej i 40% masy drzewnej bielonej papier 40% celulozy bielonej i 60% masy drzewnej bielonej papier 2530% celulozy bielonej i 7075% masy drzewnej papier 20% celulozy i 80% masy drzewnej

klasa V

klasa VI klasa VII klasa VIII

Zalenie od wykoczenia powierzchni papieru wykonuje si rne jego odmiany, np. matowe, gadzone, satynowane jedno i dwustronnie kredowane i inne. Papiery stosuje si do rnych celw i zalenie od tego s one odpowiednio produkowane, aby speniay swoje zadanie. Oprcz papierw pakowych, pimiennych, kartonw i innych specjaln grup tworz papiery drukowe. Papiery drukowe powinna cechowa rwnomierna grubo i maa przezroczysto. Powierzchnia papierw drukowych nie moe mie uszkodze mechanicznych. Na og sabe klejenie papieru uatwia choniecie farby drukarskiej, z wyjtkiem offsetowych papierw, ktre musz by mocno klejone. Ze wzgldu na rne techniki graficzne potrzebne s rnego rodzaju papiery drukowe. P a p i e r g a z e t o w y jest przewanie stosowany do druku gazet i tygodnikw. Na maszyny paskie pakowany jest w bele a na maszyny rotacyjne w role. Gramatura tych papierw wynosi 5070 g/m2 w klasie VIII. P a p i e r d r u k o w y zwyky uywany jest do wszelkiego rodzaju drukw wykonywanych na maszynie paskiej. Na og jest pklejony 2 i produkowany w klasach IIIVII w gramaturze 40150 g/m . Papiery rotograwiurowe cechuje rwnomierna rozcigliwo i dua wytrzyma11 Podstawy technologii malarstwa i grafiki

162
o na rozerwanie. Stosuje si je do druku czasopism w technice roto2 grawiurowej. Pakowane s w bele i role; maj gramatur 6570 g/m 2 w klasie V i VII oraz 90120 g/m w klasie III. P a p i e r o f f s e t o w y powinna cechowa maa rozcigliwo umoliwiajca dokadne krycie kolorw. Mocne klejenie papieru zabezpiecza go przed wydzielaniem pyu, ktry przylepia si do wakw gumowych, zabrudzajc i znieksztacajc druk. Ponadto powinien by gadzony. Pakowany jest w bele i role. Produkuje si go w gramaturze 70 2 2 80 g/m w klasie V oraz 90120 g/m w klasie III. D o o d b i j a n i a m i e d z i o r y t w , a k w a f o r t itp. najlepiej nadaj si papiery czerpane, nie klejone lub mao klejone oraz specjalne papiery chiskie, japoskie i znane papiery francuskie czy holenderskie. Znana polska fabryka papierw w Jeziornie (koo Warszawy) produkuje jeszcze dzisiaj wietny papier czerpany, w niczym nie ustpujcy tego typu papierom zagranicznym, ale niestety w bardzo ograniczonych ilociach. S to papiery czerpane drukowe, chamois, eberkowe, pimienne biae, bibuy filtracyjne, papiery czerpane akwafortowe, miedziorytowe, papier dyplomowy, okadkowy (szary i biay) i cay szereg innych gatunkw o rnych gramaturach i formatach (zob. Wzornik fabryki papieru W Jeziornie Kolekcja papierw rcznie czerpanych). Fabryka ta wykonuje papiery czerpane przewanie na specjalne zamwienie. Graficy, rysownicy i akwarelici powinni wanie uywa do malowania i wykonywania odbitek papieru szlachetnego i najtrwalszego, odpowiednio przystosowanego do technik graficznych papieru czerpanego. Papiery trwae mocno klejone, np. krelarskie, rysunkowe i inne w celu nadania im chonnoci, pozbawia si kleju przez gotowanie ich w wodzie. Potem wkada si je midzy biae i chonne tektury, by w ten sposb odcign z nich nadmiar wody, a nastpnie przyciskajc je ciarem wyrwnuje ich powierzchni. Druk miedziorytw odbywa si na wilgotnych, lecz nie przemoczonych papierach; farba wtedy pod pras lepiej przylega do papieru. Naley te wspomnie o papierze r y s u n k o w y m , na ktrym rysuje si owkiem, kred, maluje akwarel, temper lub tuszem. Obecnie produkuje si papier rysunkowy w klasach VVII i o gramaturach od 70 g/m2 wzwy. Papiery rysunkowe techniczne np. Schllershamer", Koh-I-Noor", Watraan" itp., bywaj wytwarzane w gramaturach 160 250 g/m2. Papiery te s tak klejone, aby tusz czy farba wodna nie wsikay gboko, by w przypadku koniecznych poprawek mona je byo zeskroba lub zmy. Istniej te papiery rysunkowe matowe, gadzone, satynowane o powierzchni groszkowatej, chropowatej itp. Produkuje si je maszynowo lub rcznie. Jeli chodzi o ustalenie formatu przygotowywanego do druku projektu, np. plakatu, okadki ksikowej, pudeek itp., to naley zawsze bra pod uwag format arkusza papieru. Idzie o to, aby papier by moliwie

163

jak najlepiej wykorzystany w celu uniknicia strat w postaci wielkiej iloci cinkw. Przy wyborze formatw wzito pod uwag praktyczno i celowo uytkowania papieru, estetyk wygldu i atwo obliczania rozmiarw i ciarw. Estetyka wygldu papieru polega na zastosowaniu do wymiaru papieru podziau zotego", tj. w stosunku 8 : 5 olbo 5:3. W Niemczech sprawa formatu papieru, uwzgldniona kiedy w projekcie racjonalizatora Wilhelma Ostwalda, omawiana bya nastpnie w instytucjach badawczych itp.; w wyniku tego format zosta ostatecznie znormalizowany. Ustalono trzy szeregi formatw A, B i C.
format A jest to arkusz o powierzchni 841 X 1189 mm " B - " 1000 X 1414 mm " C * 9 1 7 X 1297 m m .

W Polsce obowizuj obecnie wielkoci formatw ustalone przez Polski Komitet Normalizacyjny w lutym 1950 r. Znormalizowane formaty papieru
Szereg Wielko
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A
Symbol Ao A! A2 A3 A4 A5 A, A7 A8 A, AIO

B
Symbol Bo Bx B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9
BIO

C
Symbol C0 Ci C2 C3 C4 C5 C6

Format mm 841X1189 594 X 841 420 X 594 297 X 420 210 X 297 148 X 210 105 X 147 74 X 105 52 X 74 37 X 52 26 X 37

Format mm 1000X1414 707X1000 500 X 707 353 X 500 250 X 353 176 X 250 125 X 176 88X 125 62 X 88 44X 62 31 X 44

Format mm 917X1297 648 X 917 458 X 648 324 X 458 229 X 324 162 X 229 114X 162 81 X 114 57 X 81

c,

C8

ODNAWIANIE STARYCH DRUKW

Ryciny, czasopisma, ksigi ulegaj starzeniu si i niszczeniu. Niewaciwie przechowywane i konserwowane niszcz muchy, pajki i mole. Wilgo powoduje plamy i zacieki. Z powodu wilgoci zwykle tworzy si grzyb, druk pokrywa si wtedy biaymi plamami. Okrge i nieforemne plamy te i brzowe powstaj w wilgotnym powietrzu, jeli w nim znajduj si rozpylone czsteczki elaza. Kocowym etapem dziaania wilgoci i grzyba jest zmurszenie. Papier kruszeje, staje si amliwy i rozpada si kawakami. Niszczenie cennych drukw mona powstrzyma przez zastosowanie odpowiedniej konserwacji, co moe przeduy im ycie. Przeprowadza si szczegow dokumentacj fotograficzn konserwowanej grafiki (przed i po konserwacji), zacza si notatki z opisem poszczeglnych stadiw konserwowania z podaniem chemikaliw, aby w przyszoci mona byo zastosowa odpowiednie metody odnawiania. Dziedzina konserwowania rycin wymaga pewnego przygotowania: zaznajomienia si z rnymi materiaami, jak atramenty, tusze, farby, owki, z produkcj papieru, na ktrych w rnych okresach byy wykonywane rne druki, drzeworyty, miedzioryty, rkopisy, druki czcionkowe oraz poznania metod konserwowania danego dziea zalenie od jego stanu zniszczenia. Niezbdnie konieczna jest intuicja, niezawodna rka oraz cierpliwo konserwatora. Przy wielkich bibliotekach i archiwach akt dawnych oraz gabinetach starych rycin i drukw s pracownie, ktre konserwuj i odnawiaj. One to roztaczaj opiek nad rycinami i ksigozbiorami. W pomieszczeniach tych ustalona jest temperatura powietrza oraz wilgotno. Zbyt wysoka temperatura oraz nadmierna wilgotno sprzyjaj tworzeniu si pleni na drukach. Temperatura pomieszczenia powinna waha si od 1618C przy wilgotnoci od 5055%. Jeli jakie dzieo wykazuje lady zniszczenia przez owada czy drobnoustroje, to izoluje si je, gdy szkodniki przenosz si atwo na inne obiekty zabytkowe. Zaraone obiekty poddaje si d e z y n s e k c j i, tj.

165

niszczeniu owadw przy uyciu rodkw chemicznych o wasnociach toksycznych dla wszystkich stadiw rozwojowych owada. Musi si zabi osobniki dorose owada, poczwarki, larwy i jaja. Dezynsekcj przeprowadza si gazami lub cieczami o niskich temperaturach wrzenia i duej lotnoci. Obecnie stosuje si czsto dezynsekcj w komorze prniowej za pomoc kartoksu i cyjanowodoru. Najczciej spotykanymi owadami niszczcymi ksiki s: ywiak, rybik, pustak i inne. D e z y n f e k c j i podlegaj materiay biblioteczne zaatakowane przez plenie i bakterie przy uyciu preparatw chemicznych. Najczciej uywany jest pyn dezynfekcyjny, skadajcy si z tymolu, sublimatu, eteru, benzenu. Odkaanie odbywa si przez pocieranie wat zamaczan w pynie lub przekada si zakaone strony bibu napojon tym preparatem. W celu usunicia brudw, plam i zaciekw itp. ksika musi by rozebrana przez introligatora, a nastpnie pojedyncze kartki (stronice), podobnie jak druki i ryciny, podlegaj oczyszczaniu przez konserwatora. Pewne zabrudzenia schodz atwo przez pocieranie chlebem lub mikk gum. Oczyszczony gum papier daje si do kpieli wodnej. Plamy i zabrudzenia wymagaj kpieli w specjalnie do tego celu przygotowanych roztworach. Rycin kadzie si na szyb i zanurza w wanience z roztworem. Przy usuwaniu plam pomocne jest delikatne pocieranie mikkim pdzlem zaplamionych drukw. Do usuwania rnych plam czsto stosuje si amoniak, wod utlenion, wod chlorow, kpiele octowe, kwasocytrynowe, kwas szczawiowy, nadmanganian potasu, kwas solny, alkohol itp. Uywa si je w rnych rozcieczeniach i poczeniach z innymi roztworami. Oczywicie kady druk po takim zabiegu musi by dobrze wykpany w wodzie. Zmurszae druki podlegaj wzmocnieniu przez kpiele w roztworze elatyny. amliwe papiery napawa si kolodionem lub bezbarwnym lakierem celuloidowym. Stosuje si te tzw. laminowanie. W tym celu umocowuje si druk midzy dwa arkusze przeroczystej folii octanu celulozy. Poddaje si dziaaniu ciepa i cinienia. Druk otrzymuje wtedy swoj sprysto i spoisto. Suszenie drukw odbywa si na siatkach nylonowych. Dziury oraz brakujce rogi odpowiednio ata si i uzupenia dobierajc podobny papier. Skalpelem na gadkiej deseczce cina si ostronie i rwnomiernie pasko-skonie brzeg ryciny w miejscu brakujcej jego czci. Podobnie wykonuje si to na skrawku papieru, ktry ma by uzu.penieniem ryciny. Skleja si je przez naoenie na siebie nacitych brzegw. W miejscu sklejenia nie powinno by zgrubienia papieru ani wida ladu sklejenia pod wiato. Wykonanie tego rodzaju prac wymaga dokadnoci i dowiadczenia. Dopasowanie czci papieru uzyskuje si przez obrysowanie brzegu ryciny na skrawku dobranego papieru o podobnym gatunku i wspczynniku kurczliwoci. W przeciwnym wypadku rycina w miejscu sklejenia mogaby si trwale pofadowa. Podobnie stanie si

1G6
z rycin uzupenion papierem produkcji maszynowej, ktrego wkna nie bd biegy jednokierunkowo zgodnie z wknami papieru ryciny. Ryciny mog by rwnie uzupeniane mas papierow w specjalnym do tego celu sucym urzdzeniu. Po ukoczeniu odnawiania brakujce czci rysunku, jeli jest to moliwe, uzupenia si tuszem lub farb. Na drukach spotyka si czsto napisy spowiae, zke, trudne do odczytania. W tym wypadku pismo takie mona odczyta przez zastosowanie niewidocznych promieni ultrafioletowych lub wykonanie zdjcia w podczerwieni. Do 1830 r. by uywany najczciej atrament chiski z sepii oraz nietrway z galaswek, ktry po pewnym czasie knie i powieje. Druki, jak litografie, drzeworyty, miedzioryty, rysunki itp., powinny by przechowywane w mocnych i twardych tekach i przyklejane do bezdrzewnych grubych kartonw skrawkami papieru wzdu grnego brzegu ryciny na tzw. zawieskach, w wypadku gdy papier jest dostatecznie gruby. W kartonie powinno by wytoczenie odpowiedniej wielkoci wykonane z pyty metalowej na prasie wklsodrukowej, wtedy druk umieszczony jest W zagbieniu. Do grnej tylnej krawdzi kartonu powinna by przyklejona bibuka lub cienka gadka szkicwka pokrywajca, a tym samym chronica druk. Jednak najlepszym sposobem ochrony ryciny jest umieszczenie jej w tzw. kieszonce z papieru. Dotyczy to ryciny o mniejszym formacie odbitej na cienkim i wiotkim papierze, np. japoskim lub chiskim. Arkusz papieru z zagitymi po bokach i u dou marginesami przytrzymuje rycin, ktr mona swobodnie wysuwa. Grnym brzegiem kieszonk przykleja si wewntrz koszulki tak, aby rycina bya widoczna w caoci przez wycite okienko. Tzw. koszulka (passe-partout), tj. karton zoony na p na pierwszej jego stronie wycina si okienko odpowiedniego formatu.

Ry. 34. Koszulka kartonowa (pass-partont) otwarta, a. okienko wycite, b. koperta papierowa, c. rycina

167

Oprcz tego kada rycina w zbiorze jest opisana; wpisana do katalogu oraz skatalogowana na kartkach alfabetycznie. Kada rycina posiada numer katalogu, sygnatur, nazwisko i imi rytownika, malarza lub rysownika, ewentualnie wydawc, tytu ryciny z opisem co przedstawia, technik wykonania, dat lub wiek powstania ryciny, format ryciny, wiadomo o tym, czy zachowaa si forma drukarska i czy rycina dawniej czy obecnie bya odbita ze starej czy nowej formy (kopii) i wreszcie, czy bya odnawiana. W celu zaoszczdzenia starych form drukujcych klockw drzeworytniczych, blach miedziorytniczych, zastpowano je pytami galwanicznymi, z ktrych robiono druki na odpowiednio dobranych papierach. Niektre z nich s udzco podobne do oryginau. Obok g a l w a n o p l a s t y c z n e g o sposobu reprodukowania korzystano rwnie z techniki heliograwiury i w i a t o d r u k u . Oczywicie tego rodzaju druki mona rozpozna przy uyciu lupy. Prace konserwatorskie starych drukw s nieraz skomplikowane i trudne, dlatego te nawet zaawansowany konserwator przeprowadza prby na mao wartociowych drukach, a potem po pewnym czasie moe si podejmowa odnawiania wartociowych starych rycin. Jest rzecz niemoliw, aby w tak krtkim opisie poda chociaby zasadnicze metody konserwacji drukw. Dlatego te mog tylko odesa do specjalnych prac powiconych odnawianiu zniszczonych drukw.

PRZEPISY I RECEPTY NA PRZYRZDZANIE MATERIAW STOSOWANYCH W GRAFICE

TUSZ LITOGRAFICZNY Recepta:
wosk pszczeli ty 28 dkg mydo biae tuste 23 dkg j barani 20 dkg szelak sproszkowany 2 dkg mastyks 4 dkg czer (sadza) 68 penych yek

Wosk i mydo kroimy na drobne kawaeczki, nastpnie wraz z ojem topimy w garnku dosy gbokim, najlepiej w elaznym, po czym topimy w powyszej masie szelak i mastyks utarty na proszek, ktry dosypujemy czciami dokadnie mieszajc ca zawarto elaznym prtem, Nastpnie stopniowo doprowadzamy ca mas roztopion do zapalenia. Wydobywajce si opary moemy zapali za pomoc zapaek lub czsto masa zapala si sama podczas gotowania. Po upywie minuty ogie gasi si przez przykrycie pokrywk i zmniejszenie pomienia palnika gazowego. Z kolei czciami wsypujemy gatunkowo najlepsz czer utart na py, stale mieszajc pynn mas. W czasie gotowania bierzemy prby,

By. 35. Ucieranie tuszu litograficznego, kaamarz na tusz pynny

'

169

zaczerpnwszy yk troch tuszu litograficznego i po zakrzepniciu i ostudzeniu masy ucieramy w miseczce porcelanowej z wod przegotowan. Tusz rozpuszcza si i tworzy czarn ciecz. Gdy jednak okae si, e tusz jest szary, dosypujemy czerni do roztopionej masy: Gotowy tusz wlewamy do foremek blaszanych uprzednio posmarowanych dokadnie ojem baranim. Rysunki lawowane i tamponowe wymagaj uycia tustych tuszw, dlatego te do powyszej masy naley doda jeszcze 7 dkg myda i 4 dkg oju baraniego. Zamiast myda biaego tustego moemy da myda marsylskiego. Tusz litograficzny z szelakiem utrzymuje si przez duszy czas w stanie pynnym. Za dua ilo myda w tuszu powoduje lepko tuszu, nadmiar s&dzy powoduje zalewania si przy rysowaniu pirem. Szelak rozpuszcza si tylko w odpowiedniej iloci myda. Jeli jest myda za mao, to szelak opada w postaci grudek na dno naczynia. Zaznaczy naley, e tusz litograficzny mona uciera z terpentyn francusk. Takim tuszem rysuje si najczciej na papierach przedrukowych, na kamieniu i cynku, jeli frgmenty rysunku s pokryte gum arabsk, ktra si nie rozpuszcza w terpentynie.

KREDKI LITOGRAFICZNE

Recepty: kredki litograficzne tuste wedug Engelmanna:

wosk pszczeli 32 dkg mydo marsylskie 24 dkg j barani 4 dkg kwas azotowy l7 wody 2 dkg czer (sadza) l4 dkg

kredki litograficzne redniej twardoci wedug Engelmanna:

wosk pszczeli mydo marsylskie j woowy szelak sproszkowany roztwr sody nasycony czer (sadza) 12 dkg 8 dkg 2 dkg 10 dkg l dkg 24 dkg

kredki litograficzne twarde wedug francuskiej recepty

wosk pszczeli mydo twarde j woowy 8 dkg 5 dkg 4 dkg

170
szelak sproszkowany 5 dkg roztwr sody nasycony l dkg czer (sadza) l2 dkg

Ry. 36. Kredki litograficzne, sposb strugania, kredka w przedueniu'

Topienie poszczeglnych skadnikw odbywa si podobnie jak przy tuszu litograficznym. Mydo marsylskie moe by zastpione mydem toaletowym biaym tustym.

WERNIKS LITOGRAFICZNY l cz sproszkowanego asfaltu syryjskiego z dodatkikem wosku pszczelego zalewa si z 2 cz. terpentyny francuskiej. Skadniki rozpuszczcza si na ciepo w ani wodnej. Werniks rozprowadza si po kamieniu litograficznym paskim mikkim pdzlem. Rozprowadzenie werniksu moe si odbywa przez polanie na pochyo ustawiony kamie litograficzny. Werniks powinien spywa wolno i pokrywa jednolicie kamie litograficzny moliwie jak najciesz warstw. Mona te uy do pogruntowania rozpuszczony w terpentynie francuskiej werniks akwafortowy. Wyprbowanym sposobem jest pokrywanie kamienia litograficznego werniksem za pomoc rozpylacza. Werniks trzeba odpowiednio rozcieczy terpentyn fracusk, Po kilkunastu godzinach werniks powinien by suchy i przydatny do wykonywania pracy artystycznej.

TYNKTURA DO WZMACNIANIA I ZMYWANIA RYSUNKW LITOGRAFICZNYCH

farba kredowa (czarna) 12 cm* farba przedrukowa 12 cm* asfalt syryjski w pynie 12 cm8 wosk pszczeli 5 g olejek terpentynowy 120 g

171

PAPIEEY PRZEDRUKOWE Papiery przedrukowe, tzw. s u c h e su do wykonywania prac artystycznych kredk litograficzn i tuszem litograficznym (terpentynowym).
i-

I recepta na emulsj:
mka pszenna 5 guma arabska lub dekstryna l klej stolarski 2 kreda szlamowana l3 dkg dkg dkg dkg

Emulsj naley rozprowadzi cienko na papierze gadkim dobrze klejonym. II recepta na emulsj.
mka pszenna 3 guma arabska lub dekstryna 2 pynne biako l terpentyna francuska 10 dkg dkg jajo kropel

Mk pszenn rozmiesza w. wodzie, zagotowa, nastpnie'przecedzi, ostudzi i doda innych skadnikw rozpuszczonych w wodzie. Emulsj rozprowadza si starannie szerokim pdzlem o mikkim dugim wosie po papierze groszkowanym lub gadkim. Powysza emulsja moe by uyta do papieru tzw. t r a n s p a r e n t o w e g o , tj. gadkiej kalki technicznej do przenoszenia konturw z oryginau na kamie litograficzny lub pyty cynkowe. Emulsja moe by rozprowadzona po papierze l3 razy po wyschniciu kadej warstwy. Przed przeniesieniem rysunku z papieru przedrukowego suchego" na kamie litograficzny naley go woy midzy wilgotne makulatury na ok. p godziny. Jeeli rysunek wykonany by do dawno, np. przed miesicami, pozostawiamy go tak okoo godziny. Napojony wilgoci papier przedrukowy wykazuje przylepno i z takiego mona wykona przedruk. Papiery przedrukowe- mokre" su do przenoszenia rysunkw wykonanych na kamieniu litograficznym. Do pokrycia papieru przedrukowego mokrego" stosuje si emulsj, ktr mona przygotowa dwoma sposobami: I recepta:
elatyna sproszkowana 5 dkg gliceryna 58 dkg alkohol 45/ 5 dkg woda 0,75 l

172

-^

Emulsj rozpuszcza si ciep wod II recepta:

mka ryowa mid pszczeli pynny elatyna gliceryna woda 10 dkg 10 dkg 3 dkg 4 dkg 0,75 l

Do rzadkiego klajstru z mki ryowej dodaje si rozpuszczon elatyn, a nastpnie inne skadniki. Jeeli emulsja jest za gsta, to mona doda wody. Podgrzan emulsj rozprowadza si rwnomiernie po papierze cienkim, klejonym, unikajc przy tym tworzenia si smug. Jeeli papier przedrukowy marniaa lepko, to dodaje si do emulsji miodu i gliceryny. Wan rzecz jest uzyskanie" odpowiedniej lepkoci papieru, ktra by utrzymywaa si przez duszy okres czasu. Pewna wprawa, osignita przy wyrobie papierw przedrukowych i praktycznym ich zastosowaniu, pozwoli na osignicie zadawalajcych wynikw. Do k o p i o w a n i a o b r a z u f o t o g r a f i c z n e g o w druku p a s k i m nadaje si kady papier przedrukowy, ktry w odpowiedniej kpieli wiatoczuej nabiera waciwoci fotograficznych. Papier pozbawiony chonnoci, przez zaklejenie klajstrem krochmalowym, powleka si warstw elatynow, a nastpnie po wysuszeniu wkada si do kpieli:
dwuchromian potasowy 30 g woda destylowana 100 cm3 amoniak 2 cm3

Kpiel naczulajca trwa od 24 minut w pomieszczeniu zaciemnionym. Nastpnie papier zawiesza si na klamerkach, aby wysech. Tak przygotowane papiery zachowuj czuo do ok. 4 dni. Najlepiej jednak uy je na drugi dzie. Nawietlanie papieru trwa od 1520 min., zalenie od gstoci negatywu i siy wiata. Konieczne s jednak prby.
PREPARATY DO DRUKU PASKIEGO PREPARAT DO TRAWIENIA KAMIENI LITOGRAFICZNYCH 1. Guma arabska lub dekstryna w roztworze wodnym bez dodatku kwasu azotowego. 2. Guma arabska lub dekstryna w roztworze wodnym z minimalnym dodatkiem kwasu azotowego. Dziaa wolno na wapie. Banieczki kwasu ukazuj si po paru sekundach. 3. Guma arabska lub dekstryna w roztworze wodnym z wikszym dodatkiem kwasu (na l litr roztworu gumy 25 g stonego kwasu azotowego). Kwas reaguje na kamie litograficzny dosy gwatownie pienic si.

173
PREPARATY DO TRAWIENIA BLACH CYNKOWYCH (OFFSETOWYCH)

1. Sl Stroeckera (zawiera fosforan amonowy, azotan amonowy lub chloran amonowy) w postaci biaego proszku suy do trawienia blach cynkowych. 9 Uywa si go w sabym roztworze wodnym gumy arabskiej (4 /). 2. Kwas fosforowy l cz gsta guma arabska 100 czci kwas garbnikowy 810 czci 3. Guma arabska 60 g kwas chromowy 5 g

kwas fosforowy 2 cm8 kwas octowy 0,5 cm8 woda 50 cm3 guma arabska 250 cm3 (roztwr redniogsty)
PREPARATY ODKWASZAJCE (UCZULAJCE) PYTY CYNKOWE I ALUMINIOWE

1. kwas azotowy 4 cm3 aun potasowo-glinowy 5 g woda 220 cm8 2. nasycony roztwr kwasu szczawikowego 50 cm8 woda 220 cm8 stosuje si do pyt aluminiowych 3. kwas octowy * 11 cm8 woda 220 cm8

PAPIER PIGMENTOWY

Papier pigmentowy skada si z podoa papierowego, ktry jest pokryty roztworem elatyny z cukrem z dodatkiem gliceryny i pigmentu, a nastpnie kwasu karbolowego jako rodka kanserwujcego, myda i alkoholu, aby mieszanina lepiej zwilaa podoe papieru i dobrze dawaa si nakada na jej powierzchni. Mieszanin nakada si na papier za pomoc maszyn uywanych do wyrobu papieru fotograficznego. Po wysuszeniu arkusze s skadane i pakowane. Pigment o zabarwieniu rdzawym pochania promienie wietlne. Nadmiar pigmentu w papierze mniej kontrastuje kopi. Zawarto cukru w papierze pigmentowym obnia pcznienie elatyny w wodzie, gliceryna zwiksza elastyczno, dodatek fenolu jest rodkiem konserwujcym. Papier pigmentowy powinno si przechowywa w puszkach metalowych lub w miejscach chodnych o okrelonej wilgotnoci. Tak otrzymany papier pigmentowy uczula si solami chromowymi (zob. dwuchromian amonu) w roztworze 4% w wanience, a nastpnie suszy si na odtuszczonej tafli szklanej podobnie jak odbitki fotograficzne.

174
Wysuszony papier pigmentowy odskakuje od szyby, przybierajc wysoki poysk na swej elatynowej powierzchni. Teraz papier zdatny jest do kopiowania do kilkunastu godzin i wszelkie prace na nim trzeba wykonywa przy wietle jasnopomaraczowym. Papier pigmentowy uczulony na wiato uywany jest w r o t o g r a w i u r z e i w h e l i o g r a w i u r z e . W rotograwiurze, do kopiowania rastru i diapozytywu fotograficznego, a nastpnie do przenoszenia kopii na cylinder pokryty galwanicznie koszulk miedzian. Papier pigmentowy* z kopi przyklejon do cylindra miedzianego pod wpywem kpieli w ciepej wodzie rozdziela si, tzn. zdejmuje si papier (podoe), na cylindrze pozostaje bonka elatynowa, ktra zalenie od stopnia nawietlenia posiada powierzchni mniej lub wicej napcznia. Przez ciesze partie elatyny (nie nawietlone) chlorek elazowy przenika szybciej i trawi gbiej, tworzc w odbitce tony ciemniejsze, gdy forma drukujca zatrzymuje wicej farby, przez partie grubsze za elatyny (nawietlone) chlorek elazowy przenika znaczenie wolniej, trawic pyciej i tworzc na odbitce tony jasne i wiata, gdy forma drukujca zatrzymuje mniej farby (zob. Heliograwiura, rotograwiura, chlorek elazowy).
WERNIKS AKWAFORTOWY

W sprzeday nie spotykamy gotowego werniksu akwafortowego, moemy go sporzdzi sami wedug nastpujcej recepty:
wosk pszczeli ty mastyks sposzkowany kalafonia sproszkowana smoa szewska asfalt syryjski 4 2,5 3 l 2,5 dkg dkg dkg dkg dkg

Wszystkie wymienione skadniki naley dokadnie rozdrobni. Wosk, mastyks, kalafoni i smo topi si osobno w elaznym lub polewanym naczyniu. Roztopione i dokadnie zmieszane skadniki wlewa si do roztopionego w osobnym naczyniu asfaltu syryjskiego. Po dokadnym zmieszaniu i lekkim ostudzeniu wlewa si roztopiony werniks do gorcej wody, w ktrej zachowuje on sw plastyczno i daje si ulepia w gaki i laseczki. Jeeli do roztopionego werniksu dodamy asfalt, bdzie twardszy. JedRy. 37. Werniks akwafortowy opakowany w nak nadmiar asfaltu moe gaz filtrujc, werniks bez opakowania oraz spowodowa odpryskiwanie pudeko na przechowywanie werniksu

masy werniksowej. Jeeli werniks zawiera jakie zanieczyszczenia (obce ciaa) to naley gak werniksu owin w gaz lub gsty mulin, ktry podczas topienia werniksu na pytce metalowej peni funkcj filtru, zatrzymujc wszelkie zanieczyszczenia.

Ry. 38. Urzdzenie do rwnomiernego podgrzewania pytek

Chcc pytk metalow pokry werniksem naley j wypolerowa drobnym papierem ciernym, past refleks", odtuci kred ze spirytusem, ugiem lub ziemniakiem, nastpnie rwnomiernie podgrza na kuchence gazowej lub elektrycznej ok. 80C. Gak werniksu przykada si do pytki w kilku miejscach. Po rozpuszczeniu si na niej masy, kadziemy pytk na kawaku czystego papieru i lekkimi pionowymi uderzeniami skrzanego tamponu rozprowadzamy werniks od krawdzi do krawdzi pytki, cienko i rwnomiernie po caej powierzchni. Tak powerniksowan pyt osmalamy kopciem nad pomieniem wiecy, a po ostudzeniu powstay czarny osad wtapia si w werniks na piecyku, uwaajc przy tym, aby go nie przepali. Na tak otrzymanej czarnej powierzchni werniksowej pytki moemy ju rysowa ig akwafortow lub innymi narzdziami graficznymi.
WERNIKS AKWAFORTOWY MIKKI

Gdy potrzebny nam jest werniks mikki, przygotowujemy go wedug nastpujcej recepty:
werniks akwafortowy j barani, lub wolowy 5 cz. 34 cz.

Gak werniksu mikkiego naley owin w gst gaz. WEENIKS DO NAKADANIA WAKIEM Werniks twardy rozpuszcza si w terpentynie francuskiej lub olejku lawendowym, a nastpnie rozprowadza si na pytce szklanej. Za pomoc

178

waka wprowadza si (nadaje) na pytk metalow pynny werniks tak, aby kreski zbyt pytko trawione pozostay odsonite. Teraz jest moliwo pogbienia kresek dodatkowym trawieniem. ATRAMENT ODPRYSKOWY Recepta:
atrament do pisania 50 g guma arabska 5 g cukier l yeczka (zamiast gumy arabskiej).

Gsto atramentu powinna by tak ustalona, by mona byo swobodnie nim rysowa na blasze pirem lub pdzlem. Atrament odpryskowy powinien pcznie i odpryskiwa z cienk warstw werniksu pod wpywem moczenia w letniej kpieli wodnej. Kreski po odpryniciu powinny mie brzegi rwne, nie poszarpane. Przez ostrone pocieranie wat w kpieli wodnej mona przyspieszy odkrycie kresek, jeli odpryskuj z pewnym trudem. FARBY DO MIEDZIORYTU Dobrze utarty pigment mieszamy z dosy tgim pokostem na kamieniu litograficznym, szybie grubej zamatowanej lub pycie marmurowej za pomoc szpachelki lub szklanego korka na gsty kit. Mieszajc dalej dodajemy jeszcze troch pokostu do farby. Im farba jest gciejsza, tym kreska odbita bdzie ciesza. Po podgrzaniu pyty miedzianej lub cynkowej wciera si tamponem farb. Przy bardzo gstej farbie konieczne jest podgrzewanie pyty przed samym odbijaniem rysunku wklsego, aby papier nie przykleja si do niej, a wszytkie kreski wyszy na odbitce czysto i ostro. Dobre wyniki daje farba dobrze zmieszana przedrukowa offsetowa z przejrzyst biel transparentow uywan w poligrafii oraz domieszk czarnej farby olejnej z tuby uywanej w malarstwie artystycznym. Skadniki te (farby) mieszamy (ucieramy) uywajc kuranta" (ucieraka) bd te szpachli. Najbardziej znane farby wklsodrukowe to: Charbonnel", Le Franc", Winstones", Sakura". LAKIER KWASOODPORNY Recepta:
szelak sproszkowany 12 dkg kalafonia sproszkowana 12 dkg spirytus denaturowany l l szczypta brzowej aniliny rozpuszczonej w spirytusie denaturowanym.

177

Szelak i kalafoni rozpuszcza si osobno w spirytusie denaferowanym, nastpnie mieszamy te dwa roztwory razem i zabarwiam;/ annln. L^ki^rem tym pokrywa si fragmenty rysunku na pycie kw&scry;,jwej rae ^cdl/^y^ Tkwieniu oras zabezpiecza si tyln strcn p^ty przed l, . . i-?m ,.:..' i? ju

r" I^L DO F-y.FROW^;^ PL~ \1Z METALOWYCH I %/j,aiSL DO I^^CWANIA Do wypalania wgla nadaje si drewno lipowe, brzozowe, wierzbowe i leszczynowe. Kawaek wysuszonego drewna struganego z kory okleja si grub warstw gliny (mona uy tej gliny) i po wyschniciu gliny wypala si w mniej gorcym miejscu pieca garncarskiego. Mona wypala te w zwykym piecu kuchennym. Inny sposb wypalania jest nastpujcy: drewno wkada si do grubej rury elaznej zamykanej z obu kocw pokrywami (wieczka podobne do rub, wkrcane lub inne). W jednym miejscu ciany musi by wywiercony maleki otwr na ujcie gazw, jakie wytwarzaj si przy zachodzcej tu suchej destylacji, tj. spalaniu drewna bez dostpu powietrza. W podobny sposb mona te otrzyma wgiel do polerowania i rysowania, wkadajc kawaki drewna lub gazki wysuszone do puszki blaszanej i zasypujc j nastpnie ze wszystkich stron piaskiem, po czym nastpuje wypalanie podobnie jak wyej opisano. Czas trwania wypalania zaley od samych warunkw wypalania; naley raczej zawsze przeprowadzi prb. Do rysowania stosuje si wgiel z drewna leszczynowego. Wgla do polerowania uywa si osobno z wod, osobno z sol i oliw. Wgiel namoczony w roztworze soli poleruje ostrzej, z oliw za bardziej wygadza (poleruje).

WAKI Z MASY ELATYNOWEJ

W drukarstwie (do maszyn paskich, dociskowych, rotacyjnych do drzeworytw itp.) maj due zastosowanie waki do nadawania farby, wykonane z masy elatynowej. Do prac na maszynach paskich i dociskowych wyrabia si waki z masy elatynowej mikkiej lub rednio twardej, do prac na maszynach rotacyjnych szybkobienych uywa si wakw twardych. W miesicach letnich wyrabia si waki z masy na og twardszej, w miesicach za zimowych z masy bardziej mikkiej.
12 Podstawy technologii malarstwa grafiki

178

Ry. 39. Farma na odlewanie wakw elatynowych: a. rura metalowa, b. o waka, c. masa elatynowa, d. podstawka drewniana obok waek drzeworytowy

Zamoczon uprzednio elatyn rozpuszcza si w zimnej wodzie, nastpnie pozostawia na przecig 12 godzin w celu jej napcznienia. Po upywie tego czasu elatyn rozpuszcza si w glicerynie, otrzymujc jednorodn, elastyczn i galaretowat mas. Dodatek cukru zwiksza przyczepno farby do waka. Podczas podgrzewania w naczyniu mas elatynow trzeba stale miesza przez ok. jedn godzin, przy czym podgrzewanie, nie moe by raptowne (do 60 C). Masa elatynowa traci przy tym nadmiar wody, ktrej powinno pozosta w masie do ok. 15%. Maa zawarto wody powoduje zeschnicie si wakw i utrat rwnego ksztatu. Roztopion mas wlewa si bardzo powoli do specjalnej formy odlewniczej, aby unikn tworzenia si pcherzykw powietrza. Do masy elatynowej mona doda troch spirytusu denaturowanego. Masa wtedy szybciej gstnieje w formie.
Skad masy elatynowej masa walcowa mikka rednia twarda elatyna
30 35 40

gliceryna
50 45 40

cukier
5 5 5

woda
,

15 15

15

Forma odlewnicza skada si z czopa drewnianego toczonego z twardego drewna, rurki metalowej wypolerowanej wewntrz i z osi do waka, ktry osadza si pionowo w czopie. O ta moe by zrobiona z grubego drutu nie gncego si o powierzchni chropowatej, o owija si sznurem, aby waek odlany z masy nie obraca si na niej. Drzeworytnik powinien mie kilka wakw rnej dugoci, gdy uatwia mu to prac, zwaszcza przy druku barwnym. Farb z waka wymy-

179
wa si dokadnie benzyn lub terpentyn i wyciera do sucha mikk szmatk. Po uyciu dobrze jest waek przetrze talkiem. Zuyte waki elatynowe mona przetopi i zrobi nowe. Kraje si je na drobniutkie kawaki i topi w glicerynie z wod. Aby dobrze wykona taki waek samemu, trzeba mie jednak troch dowiadczenia. Waki elatynowe nie mog lee w miejscach nagrzanych i w bezporedniej stycznoci z twardym przedmiotem, gdy wtedy ulegaj znieksztaceniu. Powinny by zawieszone swobodnie lub oparte na nkach.

KOPCIDO (KOPE)

Knot baweniany zanurza si do rozpuszczonej na gorco mieszaniny 2 czci wosku pszczelego lub parafiny z l czci smoy szewskiej. Nie czekajc a mieszanina wystygnie, wyjmuje si knot i skrca si kilka jego odcinkw w wiec o kilku knotach.

WYRB SADZY

Sadz otrzymuje si przez spalanie organicznych produktw przy maym dostpie powietrza. Tak otrzyman sadz stosuje si jako farb. Mona do tego celu uy terpentyny, nafty, ywicy, oleju, kamfory lub czci rolinnych albo zwierzcych, otrzymujc przy tym czer o rnych odcieniach. Na przykad czer z winoroli, powstajca przez spalenie bez dostpu powietrza pestek z winoroli, ma odcie niebieskawy, czer po spaleniu koci zwierzcych ma odcie brzowawy. Ry. 40. Schemat urzdzenia do otrzymywaRysunek podaje sposb nia sadzy otrzymywania sadzy w maych ilociach. Otrzymana sadza jest lekka, nadaje si po zmieszaniu z odpowiednim spoiwem do celw malarskich i drukarskich, do wyrobu tuszw i kredek litograficznych.

12*

180

Na szklank wody daje si listek elatyny i rozpuszcza na gorco. W roztworze tym .zanurza si papier na chwil, po czym osusza si go rrJ^dyy bibu ni, a nastpnie suszy na sznurku, przyczepiajc go apkami P1-" y/yur "miciu garbuje si papier formalin 4% przez rozpylenie. Po y przebaczone do druku na przykad drzeworytw garbuje si v<> xem . f^ez rozpylenie. . szW^nki wody daje si kawaek aunu wielkoci nasienia fasoli ^ do roztworu elatyny dodaje si roztworu aunu w celu sklejenia f ' .L i 2*;, jnuai-ia papieru. Stopie sklejenia papieru mona sprawdzi przez z , ^bywamc prbki papieru scyzorykiem. Papier dobrze sklejony po ZC:.K.<*C baniu powinien by jednakowy w wygldzie. foicz^s malowania akwarel powinno si uywa wody z ci wolow, M^a daje adne przejcia i tony. Na szklanko wody daje si kilkanaco kropel ci woowej. Malowanie odbywa si na papierach sklejonych. Podczas drukowania farba drukarska ma lepsz przylepno do papieru odtuszczonego. W tym celu papier pociera si mikk gbk nasycon rozcieczonym amoniakiem lub wspomnian ci woow.

ODKLEJANIE PAPIERU Najprostszym sposobem odklejania papieru jest namoczenie go w gorcej wodzie przez godzin. Zalenie od gruboci i stopnia sklejenia papieru moczy si go nawet duej. Grubsze gatunki papieru, silnie sklejone, gotuje si w wodzie przez p godziny, po czym wylewa si wod i moczy jeszcze w wieej gorcej wodzie. Odklejone papiery wkada si midzy wsikliwe tektury i przyciska kamieniem litograficznym w celu pozbawienia papieru nadmiaru wody. Papier odpowiednio namoczony i odklejony moe by uyty do druku miedziorytw i akwafort.

BAEWIENIE PAPIERU

Do barwienia papieru uywa si wywaru herbaty, kawy, cykorii, a take rozczynu nadmanganianu potasu. Z wywaru barwnika robi si ekstrakt, gdy osad opadnie na dno naczynia, przecedz si go przez gste ptno. Nastpnie na l litr barwnika dodaje si dwie tabliczki-elatyny i rozpuszcza na ciepo. Barwienie odbywa si przez powleczenie namo-

181
czonego papieru barwnikiem za pomoc szerokiego paskiego pdzla lub przez zanurzenie w ciepym pynie. Opisane wyej barwienie papieru stosuje si z powodu np. braku papieru o odpowiednim zabarwieniu w celu uzpenisnia stronic ksiki itp.

PAPIERY KLAJSTROWE Papiery klajstrowe wykonuje si na oprawy do ksiek, jako wyklejki do ksiek, na pudeka, teczki itp. W malej iloci wody rozpuszcza si anilin lub barwnik do t':;uil:n. Nastpnie rozciecza s'^ barwnik wccl i przechowuje d. w zamfe5. ;;~-'i'~i flaszkach. Papiery palamkowe lepsza gatunkowo powleka sio kL>\. :.T?m z mki pz?eKjiej, a nastpnie za pomoc pdzla rozprowadza si ^c: :;i*n rozpassczoDy barwnik. Odpowiednio przycitymi patykami, jak r./ v."es pdzlami mikkimi i szcs:;ciowyini, mona rymowa i pisa na tak , : ,ygotowanych papiaracli kla;strowych. Klajster jest w pewnym su:j::nxu izolatorem i chroni papier prsed bezporednim za.barwieniem go anilin. Przy pisaniu.! rysowaniu odpowiednimi narzdziami klajster z barwnikami usuwamy prawie cakowicie i ukaz o. je si rysunek jasny na ciemny; m tle. Ponadto wycite wzory, np. w linoleum lub w ziemniaku, mona odciska w mokrym i zabarwionym gruncie klajstrowym. Mona te klajster miesza z rozpuszczonym barwnikiem i takim moemy powleka papier. Rysunek wykonany na takim papierze wychodzi mniej widoczny. Technik i sposb wykonywania wzorw pozostawia si fantazji artysty. Po wyschniciu papieru klajstrowego mona go nawoskowa. Papier taki staje si odporniejszy na wpywy zewntrzne i nabiera gbokiego tonu i poysku. Nawoskowany papier prasuje si podgrzanym elazkiem.

EMULSJA DO PRZENOSZENIA RYSUNKU NA KLOCEK DRZEWORYTNICZY Klocek pokrywa si cienko i rwno zapraw:
elatyna 4g woda 100 cm3 biel oowiana 20 g

Zapraw pokrywa si emulsj:

azotan srebrowy (Ag NO8) 10 g gliceryna czyszcz. 10 cm8 kwas octowy 1/8 cz.

182
Pokryty zapraw klocek pociera si w ciemni emulsj wiatoczu. Nawietlanie odbywa si poprzez negatyw wiatem dziennym lub lamp a do wystpienia ciemnobrunatnego obrazu. Po wywoaniu w roztworze tiosiarczanu sodowego (l10) przez par minut, a nastpnie po pukaniu ok. 15 minut we wodzie, na osuszonym klocku mona rytowa rysunek.

EMALIA WIATOCZUA UYWANA w CHEMIGRAFII

Recepta I: emalia na kleju rybim
woda destylowana 1000 cm8 klej rybi 250350 g biako pynne 35 cm3 dwuchromian amonu w proszku 25 g (10% wagi kleju) amoniak 10 cm3

Emalia uywana jest do kopiowania rysunkw kreskowych i rastrowanych na miedzi lub cynku w chemigrafii (klisza kreskowa, klisza siatkowa). Klej rybi wyrabiany jest z usek i pcherzy rybich z rnych gatunkw ryb. Jest bardzo wraliwy na temperatur i wilgotno. Kopie na kleju rybim wychodz dosy mikko. Twardsze kopie otrzymuje si przez obnienie wagi dwuchromianu amonu i naoenie grubszej warstwy emulsji. Biako podnosi wiatoczuo i kwasoodporno emulsji. Amoniak klaruje, ale zmniejsza wiatoczuo. Dodatek amoniaku przekraczajcy 109/a obnia trwao emulsji. Recepta II: emalia gorca na kleju kostnym lub skrnym z dodatkiem biaka, (zob. J. D o r o c i s k i Chemigrafia). Roztwr A
klej skrny 250 g woda destylowana 1000 cm3 pynne biako w pianie 50 cm*

Roztwr B
woda destylowana 200 dwuchromian amonu 20 pynne biako w pianie 50 amoniak 23 cm3 g cni* cms

Klej skrny zala wod i odstawi na 24 godziny, nastpnie rozpuci na kpisli wodnej w temperaturze 50C. Do ostudzonego kleju wla biako w pianie i powtrnie ogrzewa na kpieli wodnej przez 45 godzin w temperaturze 5060C. Po tym czasie z odstawionego kleju wybiera

183
si zanieczyszczenia, filtruje przez mulin i uczula roztworem dwuchrornianu amonu dokadnie mieszajc. Do otrzymanej mieszaniny dolewa si po raz drugi biako i dodaje amoniaku. Pyty cynkowe polerowane i odtuszczone (pumeks z wod, kreda z wod, zamatowane w kwasie azotowym przez kilka sekund), polewa si emali wiatoczu (na kleju rybim lub kostnym), rozprowadza rwnomiernie i suszy w aparacie zwanym wirwk. Na tak przygotowanej pycie kopiuje si negatyw kreskowy lub rastrowany w kopioramie przez okrelony czas (konieczne s prby czasu nawietlania). Podczas pukania w wanience z wod czci nawietlone emulsji pod wpywem zagarbowania pozostaj na pycie, miejsca za nie nawietlone spywaj, odsaniajc powierzchni pyty cynkowej i bd pniej podlegay procesowi trwania. Nastpnie rysunek zostaje w roztworze fioletu metylowego ok. l5 minut zabarwiony w celu uwidocznienia rysunku, a w dalszej kolejnoci wypukany (fiolet metylowy 50 g, woda 1000 cm3). Po kpieli utrwalajcej (garbujcej) trwajcej ok. 2 minuty w
dwuchromianie amonu aunie chromowym wodzie

wypukan pyt osusza si i wypala rwnomiernie nad piecykiem gazowym wielopomieniowym lub w komorach (suszarkach) elektrycznych z automatyczn regulacj temperatur. Podczas tej czynnoci zabarwienie fioletowe rysunku blednie przybierajc kolor brunatnozocisty. Po tej czynnoci pyta cynkowa z tak utworzon emali kwasoodporn podlega kilkakrotnemu skomplikowanemu trawieniu w kwasie azotowym. T czynno moe przeprowadza zawodowy trawiacz chemigraficzny.

EMULSJA WIATOCZUA UYWANA w CHEMIGRAFII,

OFFSECIE I LITOGRAFII

Recepta I: emalia biakowa wg Klimscha

zimna woda biako w pynie dwuchromian amonu amoniak 1000 cms 180 cm3, 10 g 610 kropli

Biako w pynie i dwuchromian anionowy rozpuci osobno w wodzie, a nastpnie zmiesza razem. Dodaje si kroplami amoniaku a do przybrania przez emulsj jasnotej barwy. Do gotowego roztworu dodaje si rodek konserwujcy (tymol 0,3 g lub alkohol 50 cm3). Roztwr nale-

184

y przefiltrowa, w tym celu zmoczony tampon waty lub 'jr^kYoit < zoon gas wkada si do lejka i opiera o dno naczynia, ^m^ -/ *>-/. v wolno nie tworzc banieczek. Trwao emulsji wynosi 2 ty<_oiMv.

Prsy.fotowuje si jediiega dnia dwa roztwory i odstawia w di^o-Jre miejsce, AJ^uimn najlepiej rozpuci zanurzajc go w wodzie w wcre^:.'ku z g^^jo Na drugi dzie niiessa si dwa roztwory razem, dodajc kroplami amoniaku, a do jasnoitego zabarwienia. Emulsj naley przecedzi I odstawi na jedn noc. Trwao emulsji 2 tygodnie. Albumin suchy wyprodukowany jest z biaka kurzego jsja w kawakach lub w proszku oraz z krwi bydlcej w postaci brunatnych pytek lub proszku. Jeden gram suchego albuminu rwna si 8 cm3 biaka y. bitego z kurzych jaj. Albumin z'kurzych jaj jest najodpowiedniejszy eto kopiowania. Emulsja biakowe nadaj si najlepiej do kopiowania rysunkw kreskowych w chemigrafii, jak rwnie w litografii i offsecie. Po pokryciu pyty emali w wirwce i nawietleniu przez negatyw w kopioramie, powleka si ca pyt rwno specjaln farb kopiow (50% farby pirowej i 500/ farby przedrukowej) przy uyciu waka. Farb mona rozrzedza olejkiem lawendowym lub terpentynowym. Ca czynno nakadania farby wykonuje si przy wietle przytumionym, aby uchroni pyt przed zagarbowaniem. Nastpnie pyt zanurza si w wanience z wod lub spukuje strumieniem wody. Po niedugim czasie emulsja nie zagarbowana, odsaniajc pyt, spywa z farb z miejsc nie drukujcych, pozostaje za na nawietlonym rysunku. Rysunek'mona przeczyci pocierajc go tamponem z waty. Jeli rysunek nie wywouje si, to znaczy, e nastpio przewietlenie emulsji lub przegrzanie w wirwce (zob. J. D or o c i s k i , Chemigrajia). EMULSJE WIATOCZUE DO DRUKU PASKIEGO l Biako 20 cm

woda destylowana 100 cm dwuchromian amonowy 3g woda destylowana 100 g

185

188
ODWARSTWIENIE SZABLONU ELATYNOWEGO a. woda destylowana 1000 cm8 wodorotlenek sodowy 40 g b, woda destylowana 1000 cm3 podchloryn sodowy techn. 50 g

Siatk zanurzy w roztworze a na 4 minuty, po opukaniu zanurzy w roztworze b na 5 minut. Po opukaniu siatka jest gotowa do pracy.

MATERIAY I CHEMIKALIA NAJCZCIEJ UYWANE W MALARSTWIE I GRAFICE

OLEJE I POKOSTY

Ze wzgldu na pochodzenie dzielimy oleje na trzy grupy:

l

a) pochodzenia rolinnego, b) pochodzenia zwierzcego, c) pochodzenia mineralnego. Ze wzgldu na skad chemiczny olaje dzielimy na: a) oleje tuste, b) olejki eteryczne (lotne), c) oleje wglowodorowe. W przyrodzie mamy .rozpowszechnione oleje tuste mniej lub wicej schnce i me schnce, Zachowanie si olejw p\d dziaaniem powietrza jest rne i zalene od obecnoci w nich kwasw lnianego i linolowego. Zawarto kwasw w olejach powoduje wysychanie, tworzenie si powoki twardej na powierzchni oleju, np. lnianego, ktry jest olejem najbardziej schncym. Oleje nie zawierajce tego skadnika nawet wobec wielkiego utleniania nie wykazuj podobnych objaww. Pod wpywem podgrzewania oleju schncego powiksza si sprawno pochaniania tlenu (utleniania si) przez warstw oleju, co przyspiesza gstnienie oleju (powstaje pokost). Do olejw nie wysychajcych lub lekko schncych nale: oliwa (z owocw drzewa oliwnego), olej leszczynowy, migdaowy, rzepakowy, szczawiowy, kukurydziany, gorczycowy, baweniany, rycynowy i inne. Olejami schncymi (szybciej lub wolniej) s: olej lniany, makowy, konopny, orzechowy. Do olejw zwierzcych (nie schncych) nale: trany rybne, tran z fok i morsw, tran wieloryb! i inne. Oleje mineralne naturalne i sztuczne powstay przed tysicami lat we

wntrzu ziemi z rozkadu cia rolinnego i zwierzcego pochodzenia. S wglowodorami tuszczowymi. Pochodzenie kopalne stao .si przyczyn ich niewaciwej nazwy mineralnych". Oleje maj w yciu codziennym szerokie zastosowanie. W malarstwie i grafice maj zastosowanie oleje schnce, najczciej olej lniany, olej makowy i oleje pochodzenia mineralnego, midzy innymi do produkcji farb malarskich i drukarskich. O i e j l n i a n y jest najwaniejszym materiaem' uywanym w malarstwie olejnym. Wpywa na jako produkowanych farb olejnych oraz na trwao powoki malowida. Uprawiany by przed nasz er na Wschodzie, potem w Egipcie, a do Europy przywozili go Fenicjanie. Dzisiaj uprawiany jest niemal na caym wiecie, na szerok sksJe w ZSRR. w Ameryce Pnocnej i w Indiach Wschodnich. Polski len naley do wartociowych. Olej lniany wytacza si z nasion lnu, ktre s uoone po dziesi w torebkach nasiennych, Nasiona maj zazwycz&j S O-35% deju. odyka lnu dostarcza wkien na tkaniny. Olej nilany zawiera 10-15/e staych glicerydw kwayu stearowego i palmitynowego,, glicerydy kwasu oleinowego, linolowego i molenowego. Ciar waciwy oleju przy I5C waha si w granicach 0.9300,937 g/cm3, wspcsyimik skamania ?,-?"ata w temp. 15,5C wyncsi 1,4781,484. B, Slansky podaje, e najbardziej wartociowym olejem jest olej batycki. W zalenoci od pochodzenia, klimatu, gleby, stopnia dojrzaoci i in. skad oleju lnianego nieco si waha, a z tym i przydatno-do malarstwa jest rna. Ma waciwoci pochaniania tlenu z powietrza i wytwarzania powoki. Rozpuszcza, si w terpentynie, benzynie, benzenie i eterze. Istnieje kilka sposobw otrzymywania oleju Imanego z nasion. Olej lniany wytacza si ze zmiadonych nasion w prasach w normalnej temperaturze, wtedy otrzymuje si tylko 20% oleju. Jest on somiano-ty o przyjemnym zapachu i ma najmniej zanieczyszcze. Taki olej jest uywany do celw spoywczych, w medycynie i jest najbardziej odpowiedni do celw malarskich. Olej lniany toczony na gorco przybiera kolor ciemniejszy od zocistotego do tobrunatnego w miar podwyszania temperatury podczas toczenia. Zawiera wicej zanieczyszcze, jest gorzkawo-kwany i schnie wolniej. Otrzymuje si go w wikszym procencie (2628%) od toczonego na zimno. Ten olej nie jest przydatny do celw malarskich. Olej ekstrahowany otrzymuje si przez dziaanie na rozgniecione i roztarte nasiona rozpuszczalnikami, a nastpnie przez destylacj. Ta metoda produkcji oleju jest najwydajniejsza, dostarcza 30% oleju, dlatego te ten sposb produkcji jest najczciej stosowany. Omawiany olej ma barw tozielonkaw lub tobrunatn. W zwizku z du zawartoci kwasw i resztkami rozpuszczalnika nie nadaje si do celw artystycznych.

189

Olej lniany wytoczony- z _ niedojrzaych nasion zawiera duo sanistzyssczej iiie nadaje si ao celw malarskich. Czyszczenie oleya odbywa si.j w przemyle rnymi metodami, na przykad filtruje sit go przez \ v ^el kostny. Wtedy staje si przeroczysty ic;k woda. Pni i ved.aak barwa Donrsednia wraca. Aby TjG2,b?;m clei tego zabarwienia, \v-yc'-.aw:la ri go na dziaanie promieni siOiiacznya< we flaszkach przeroczystych na okres paru tygodni. Jeli iiaszka :.".c jest zakorkowana, to olej szybko gstnieje, lecz przy tym wzrasta kwasowo. Po jakim czasie olej ponownie knie. Zawarto wolnych kwasw oleju moe powodowa poenie czciowe oleju, zwaszcza tego, ktry poddaje o dziaaniu powietrza, W tym wypadku, aby zapobiec tftj ewentualnoci, dodaje si do niego 5% bezwodnego dwuwglanu sodowego w proszku. Olei zjeczay uyty do produkcji farb olejnych powoduje ich szybkie twardrdcie w tubach. Olej na skutek gotowania przez wiele godzin w temperaturze 3GOC na wolnym powietrzu, a nastpnie przez zapalenie pary gstnieje. Jeszcze do dzisiaj od wiekw trwajce tradycyjne sposoby otrzymywania oleju zgeszczonego utrzymay si, lecz zostaj wypierane przez nowy, znacznie lepszy sposb, przez tzw. polimeryzacj. Olej lniany gotowany do 250C traci barw, a nastpnie olej gotowany w tej samej temperaturze bez dostpu powietrza gstnieje nie przez utlenianie si, lecz na skutek polimeryzacji, ktra zmienia budow czsteczkow oleju. Olej taki nie knie ani nie zmienia si chemicznie i schnie wolniej od naturalnego. Wytworzona bonka jest elastyczniejsza i odporniejsza na dziaanie wilgoci i wiata. Olej polimeryzowany jest znacznie trwalszy od oleju gotowanego na wolnym powietrzu lub wystawionego we flaszkach na dziaanie promieni sonecznych. Jest materiaem bardzo wartociowym w malarstwie. Nadaje si wietnie do ucierania z pigmentami, do wyrobu werniksw, emulsji temperowych, olejno-ywicznych laserunkw i innych celw. Olej lniany bywa faszowany przez dodawanie innych olejw mniej lub wicej schncych, np. rzepakowego, gorczycowego, soji, tranw, kalafonii itp. Mieszanina oleju lnianego polimeryzowanego (80%) z olejem drzewnym (20%) powoduje szybkie schnicie, tworzc tward powok. Spenia ona rol jakby sykatywy, knie i szybciej starzeje si od oleju lnianego. Olej drzewny, zwany te chiskim, otrzymuje si przez wytoczenie z ziaren pewnego gatunku orzecha rosncego w Chinach. Zagszczanie oleju lnianego moe odbywa si przez przepuszczenie powietrza (przedmuchiwanie) w temperaturze ok. 100C lub przez gotowanie kilkugodzinne z dodatkiem zwizkw oowiu, manganu lub kobaltu. Ten sposb by ju znany od dawnych czasw. Obrazy pochodzce z XVIII w. ogldamy dzisiaj w znacznej czci poczerniae z powodu malowania farbami olejnymi ze spoiwem z pokostu oowiowego.
sj

tJ

<=

-^

-i,

*/

Jx

"

"

190

Obecnie stosuje si nieco inn metod otrzymywania zagszczonego )eju lnianego, czyli pokostu lnianego. Polega ona na dodaniu do oleju Imanego ywiczanw i olejanw kobaltu, manganu i oowiu, ktre atwo rozpuszczaj si w nim, dlatego te produkowane pokosty s janiejsze i rzadsze. Pokost lniany stosuje si do fabrykacji farb i lakierw jako spoiwo malarskie, do impregnacji tkanin i skr, do wyrobu ceraty, linoleum do kitw i innych celw. P o k o s t s z t u c z n y skada si z mieszaniny oleju mineralnego, ywicy sztucznej, maej iloci oleju lnianego i wazeliny. Olej mineralny jest wolno schncy i dlatego dodaje si do pokostu sztucznego suszki lub sykatyw. Pokosty zastpcze skadaj si z mieszanki pokostu asfaltowego i pokostw na kalafonii. Pokost asfaltowy jest roztworem bitumw (produkt naftowy). Otrzymujemy go przez oddestylowanie ropy w oleju mineralnym. Pokost asfaltowy jest barwy czarnej i dlatego stosowany jest do produkcji farb czarnych typograficznych, ktre utrwalaj si przez wsikanie farby w papier. Pokost na kalafonii skada si z roztworu kalafonii w oleju mineralnym. Jest nie schncy i dlatego utrwala si tylko przez wsikanie w papier. Uywany jest do produkcji farb typograficznych czarnych. O l e j k o n o p n y wytacza si z nasion konopii o skadzie podobnym do oleju lnianego. Jest zielonkawoty i bardzo rzadki. Schnie do dobrze, powok ma wzgldnie mikk ze skonnoci do marszczenia si. Przez polimeryzacj gstnieje i staje si jasnoty; rozpuszczalny w alkoholu. Do malarstwa uywany jest bardzo rzadko. Jego waciwoci s nie wykorzystane. O l e j m a k o w y wytacza si z ziarenek biaego maku uprawianego w niektrych krajach. Posiada w swym skadzie glicerydy kwasu linolowego i oleinowego. Olej makowy jest somkowy, ty, prawie bezbarwny, wystpuje w ziarenkach w ok. 45%. Schnie wolniej ni olej lniany. Ma tendencj do jeczenia, mniej knie ni olej lniany. Bonka olejna schnie do omiu dni, przy tym zmniejsza sw objto (kurczy si), co moe wpywa na pkanie powoki farby olejnej na obrazie. Przy odczyszczaniu malowida rozpuszczalnikiem moe powoka malowida mikn, jeli olej makowy by uywany do malowania w nadmiarze. Przez utlenianie mona olej makowy zagci. Z dodatkiem werniksu damarowego lub mastyksowego oraz odrobiny wosku nadaje si najlepiej jako spoiwo do farb olejnych. Powoka (bonka) staje si twardsza po wyschniciu i nie kurczy si. Przewanie biae pigmenty oraz niebieskie ucierane s z olejem makowym, gdy olej ten mniej knie ni olej lniany. Niektre pigmenty opniaj schnicie, dlatego olej makowy wolno schncy nie powinien by mieszany z biel cynkow, biel tytanow, z czerwieniami krapowymi i czerniami. Farby te nawet po kilku miesicach mog by jeszcze

191

mikkie na obrazie. Olej makowy bywa faszowany przez dodatek innych olejw. O l e j o r z e c h o w y otrzymuje si przez toczenie orzecha woskiego, ktry posiada 65% oleju koloru jasnotego, zielonkawego, o miym zapachu i smaku. Jest rzadki i posiada ma lepko po wyschniciu. Wystawiony & butelce na dziaanie promieni sonecznych traci barw i schnie szybciej. Ma skonno do do szybkiego jeczenia, dlatego nie mona go uywa do produkcji farb. Cienka bonka schnie do 5 dni, a wic zajmuje drugie miejsce po oleju lnianym co do szybkoci schnicia. Farby olejne posiadajce w swym skadzie olej orzechowy s bardziej kryjce. Po zaschniciu tworz bonk twardsz od bonki oleju makowego i nie maj tendencji do pniejszego miknicia. Olej orzechowy musia by uywany dawniej w malarstwie, zwaszcza od XVXVIII w., gdy wspominaj o nim dawni mistrzowie piszcy o malarstwie. SYKATYWY Sykatywy s to substancje, ktre po dodaniu do olejw schncych lub farb powoduj ich szybkie schnicie. Sykatyw mona otrzyma przez gotowanie oleju lnianego z dodatkiem tlenku oowiu i manganu lub te gotowanie z ywicami, np. kalafoni, damar itp. Sykatywa dodana w nadmiernej iloci do farb malarskich lub drukarskich wpywa ujemnie na ich jako; powoduje pkanie powoki farby i jej pociemnienie. Aby przyspieszy schnicie farby lub pokostu w drukarstwie, stosuje si tzw. s u s z k i w postaci pasty lub s y k a t y w y o l e j o w e j albo terp e n t y n o w e j . Najbardziej przyspieszaj schnicie farby sykatywy zawierajce sole manganu, oowiu, miedzi i wapnia. Suszki to mieszaniny suchych sykatyw z bardzo sabym pokostem. Konsystencja suszki jest zbliona do konsystencji farby drukarskiej; dodana do niej nie zmienia jej gstoci. Do farby zalenie od potrzeby dodaje si 310% sykatywy. W niektrych przypadkach, jak np. przy druku na pergaminach, foliach metalowych, papierach woskowych, w ogle przy powierzchniach niechonnych dodaje si nawet do 20% sykatyw w celu przyspieszenia schnicia farby drukarskiej.
OLEJKI LOTNE (ETERYCZNE)

Olejki lotne s to ciecze oleiste stosunkowo lekkie, silnie amice wiato, wonne, nie zostawiajce po sobie plam tuszczu na zwilonym nimi papierze, ulatniajce si stosunkowo atwo w zwykych warunkach lub z par wodn podczas destylacji. Otrzymujemy je z rolin.

Olejki eteryczne maj zdolno skrcania paszczyzny polaryzacji wiata. Zaley to od obecnoci wrd skadnikw olejkw takich zwizkw, ktre zawieraj asymetryczny atom wgla. W cisym zwizku z olejkami lotnymi zostaj inne wonne wytwory wiata rolinnego, wicej lub mniej staej konsystencji, znane jako ywice, balsamy i gumoywice. Olejki lotne rozpuszczalne s w eterze, alkoholu, benzenie, itp. oraz w tuszczach. Maj zastosowanie w malarstwie, w fabrykacji perfum, wdek, zalenie od waciwego sobie zapachu lub smaku, su jako rozpuszczalniki i do innych celw. Wymieniamy kilka waniejszych olejkw eterycznych: terpentynowy, lawendowy, rany, cytrynowy i pomaraczowy, eukaliptusowy, kminkowy, walerianowy, anyowy i wiele innych. O l e j e k t e r p e n t y n o w y powstaje z otrzymanego wprost z drzewa balsamu przez odsczenie zanieczyszcze staych, a nastpnie oddestylowanie czci lotnych bd bezporednio w temperaturze 90 100C, bd z par wodn. W ten sposb otrzymuje si olejek terpentynowy, ktry po oddzieleniu od wody destyluje si ponownie i rektyfikuje. Pozostaoci po oddestylowaniu olejku terpentynowego jest kalafonia. Olejek terpentynowy jest najlepszym rozcieczalnikiem farb olejnych. Nie moe posiada zywiczaych skadnikw, ktre powstaj pod wpywem dugiego przechowywania (utleniania). Dodatek do farb powoduje wolniejsze wysychanie powoki, knicie i pocieranie malowida i werniksw. Terpentyna musi by dobrze rektyfikowana, najlepiej kupowa j w aptece. Jako terpentyny mona zbada na bibule filtracyjnej. Po wyschniciu (wyparowaniu) nie powinna pozostawia tustego ladu. O l e j e k l a w e n d o w y otrzymuje si z lici lawendy rosncej dziko w poudniowej Europie, zwaszcza w Alpach nadmorskich, przez destylacj z par wodn. Jest to ciecz tawa o aromatycznym zapachu, skrcajca paszczyzn polaryzacyjn w lewo. Ciar waciwy wynosi 0,8830,895 g/cm3. Dawniej by uywany do rozcieczania farb olejnych. Schnie wolniej od terpentyny.

YWICE

ywice s to wytwory rolinne powstae w procesie biologicznym danej roliny. Zostaj one w bliskim pokrewiestwie z olejkami eterycznymi i s czsto nastpstwem utleniania ostatnich. S to ciaa stae, bezpostaciowe, w wodzie nie rozpuszczalne, lecz rozpuszczajce si atwo w alkoholu, eterze, benzenie, olejkach tustych i eterycznych, przy ogrzewaniu stapiaj si. Zawieraj pewne kwasy organiczne, wskutek czego daj si zmydla. ywice dzielimy na:

193
a) ywice waciwe (twarde) s to ciaa stae, kruche, w zwykej temperaturze zawierajce bardzo mao lub nie zawierajce olejkw eterycznych; b) ywice mikkie, czyli balsamy s to ciaa ppynne zawierajce ywice waciwe i pewne olejki eteryczne; c) gumoywice s to mieszaniny ywicy twardej z olejami eterycznymi i luzem rolinnym. K a l a f o n i a jest pozostaoci przy wyrobie terpentyny po oddestylowaniu olejkw lotnych terpentynowych. Pozostao t w postaci masy gotuje si z wod tak dugo, a woda zupenie wyparuje, zanieczyszczenia opadn na dno naczynia, a ywica wypynie na wierzch. Lepsze gatunki kalafonii s bardziej przeroczyste o odcieniu jasnym tawym. Zaley to od gatunku uytej ywicy i od czasu ogrzewania masy. Rozpuszczalna jest w alkoholu, terpentynie, eterze, benzynie, olejach tustych i eterycznych, a z alkaliami daje si zmydla. Kalafonia jest ciaem kruchym, przeroczystym, o odamie muszlowym, byszczcym, bez zapachu i smaku. W przemyle ma due zastosowanie. M a s t y k s otrzymuje si z naci drzewa Pistacia Lentiscus, rosncego w poudniowej Europie, na wyspie Chios, w Afganistanie i pnocnej Afryce. Dla otrzymania mastyksu pie drzewa nacina si w miesicach letnich (czerwiec) od korzenia do gazi. Wydobywajca si ywica 0 zapachu aromatycznym zastyga na powietrzu w postaci kuleczek lub kroplowatych ziarenek. Mastyks ma zastosowanie do wyrobu lakierw spirytusowych, cznie z kalafoni i szelakiem. Punkt topliwoci mastyksu waha si w granicach 90105C. Ciar waciwy wynosi 1,04 do 1,07 g/cm3. Ma twardo poredni midzy damarem a sandarakiem. ywica ta rozpuszcza si cakowicie w benzynie, estrach, alkoholu amylo-t wym, czciowo za w metylowym i etylowym, acetonie i terpentynie. Mastyks z Chios ma posta bryek o rednicy l cm i jest cytrynowoty 1 zielonkawy, okrgawy, rzadziej gruszkowaty. Przeom ma muszlowo-szklisty, zapach sabo aromatyczny, smak gorzkawy. Podczas ucia go miknie w ustach i pka na kawaki, w przeciwnym razie faszowany jest ywic sandarakow. y w i c a d a m a r o w a jest produktem, ktry otrzymuje si z wielkiego drzewa damarowego rosncego na wyspach Archipelagu Indyjskiego midzy Celebesem a Now Gwine. ywica ta wypywa z pnia, a zwaszcza z naroli znajdujcych si na dolnej czci pnia; na powietrzu krzepnie. Jest ciaem bezbarwnym. Ma posta bezksztatnych kawakw o odamie muszlowym, szklistym, bez zapachu, o smaku ywicznym. W rkach mikknie, topi si w temperaturze 85120C. Ciar waciwy wynosi 1,0071,036. Ziarenka te w roztworze z olejem terpentynowym i terpentyn daj dobry przeroczysty lakier. y w i c s a n d a r a k o w otrzymuje si z drzew Cilcitris quadrivalvis, rosncych w pnocnej Afryce. Rozpuszcza si w spirytusie,
13 Podstawy technologii malarstwa i grafiki

194
eterze, acetonie i olejku lawendowym, bardzo sabo w terpentynie. ywica sandarakowa podczas ucia rozpada si na czstki (mastyks pka na kawaki). W handlu znana jest pod postaci od tych do czerwonych laseczek. Uywa si do sporzdzania lakierw spirytusowych. S z e l a k powstaje wskutek naku gazi pewnych drzew, rosncych na wyspach Antylskich, Molukach, na Cejlonie, w Indiach, na Jawie, dokonywanych przez pasoyta. Jest to waciwie produkt przemiany materii owadw, tzw. Tachardia lacca (kowa wesz). Surowy szelak jest zanieczyszczony pozostaociami rolin i owadw. Oczyszczony szelak 3 ma ciar waciwy l1,03 g/cm . Punkt topliwoci wynosi 110125C> jest rozpuszczalny cakowicie w spirytusie denaturowanym, na gorco w sodzie, w ugu rcym i roztworze boraksu. Szelak bieli si za pomoc chloru. Szelak biay przechowuje si w wodzie, gdy traci szybko waciwoci rozpuszczania si w spirytusie. Jest bardziej kruchy. W handlu spotyka si szelak pod postaci blaszek o barwie brzowej i jest uywany do wyrobu politury, lakieru i do innych celw. Bywa czsto faszowany kalafoni. Pozostaoci przy wyrobie szelaku w uskach jest mniej wartociowy szelak rubinowy. Uywany bywa do sporzdzania fiksatyw, tuszw chiskich nierozpuszczalnych. Mona werniksowa szelakiem malowida temperowe. Jest trway na wiato, aby zmniejszy jego twardo i krucho dodaje si par procent olejku rycynowego i terpentyny weneckiej.

BALSAMY

Balsamy s to ciaa ppynne natury ywicznej, powstae w procesie biologicznym danej roliny. Wydobywa si je wskutek naci na pniu drzewa. Du ilo balsamw dostarczaj nam drzewa iglaste i balsamy tego pochodzenia nosz nazw terpentyn. Balsamy pochodzce z rnych gatunkw sosen, wierkw, jode maj konsystencj miodu i s mtne, z modrzewia, limby i jody kanadyjskiej za s przeroczyste. Wszystkie terpentyny s roztworami ywic w olejku eterycznym, ktry atwo daje si oddzieli przez destylacj terpentyny z wod. T e r p e n t y n a f r a n c u s k a powstaje z ywicy, ktr otrzymuje si przez nacinanie drzew iglastych. Wydzielanie balsamu jest najobfitsze w okresie miesicy letnich. Terpentyn francusk otrzymuje si z czystej ywicy sosnowej. Jest doskonaym rozpuszczalnikiem dla wielu tuszczw i ywic; bezbarwna, lekko tawa, o waciwym sobie agodnym zapachu. Terpentyn sztuczn otrzymujemy z surogatw. Wchania ona tlen, wskutek czego gstnieje. Dobra terpentyna na papierze nie pozostawia po wyschniciu plam. Zwyk terpentyn otrzymuje si z y-

195
wicy korzeni sosnowych przez destylacj. Prcz niej otrzymuje si rwnie i kalafoni, ktr oczyszcza si przez gotowanie z wod. Terpentyn naley przechowywa we flaszkach brzowych i szczelnie zamknitych, gdy pod wpywem wiata terpentyna ywiczeje. T e r p e n t y n a w e n e c k a jest to pyn z drzew o aromatycznym zapachu, mtniejcy z czasem. Wyrabia si j we Woszech koo Trydentu. Zalenie od iloci eterycznych olejkw jest ona mniej lub wicej pynna. Rozpuszcza si w ogrzanej terpentynie francuskiej w stosunku 1:1 w olejach. W alkoholu rozpuszcza si 80%. B a l s a m k o p a j o w y otrzymuje si z drzew (kopajowiec) rosncych w Ameryce Poudniowej i Indiach Zachodnich. Gst ciecz balsamiczn otrzymuje si z naci pni drzew. Jest koloru tawobrunatnego, zawiera 4060% olejku lotnego i ywicy twardej w nim rozpuszczonej, zawierajcej kwas kopajowy. Balsam kopajowy jest uywany w medycynie, do odnawiania starych obrazw olejnych, do rozmikczania starych lakierw, werniksw, do sprzdzania farb ywiczno-olejowych itp.

TUSZCZE ZWIERZCE

Oleje tuste i tuszcze stae powstaj w ustrojach rolinnych i zwierzcych. Rolina tworzy ciaka tuszczowe, gromadzi je przewanie w nasionach, ktrych zarodkom su one za pokarm. Zwierz spoywa tuszcze rolinne i wytwarza ze swojej strony w procesie 'fizjologicznym tuszcze nowe, ktre odkadaj si w rnych czciach iego organizmu i su mu jako materia zapasowy odywczy. Tak wic gotowe tuszcze rolinne zamieniaj si na zwierzce; dowodem tego s podobne skadniki obydwu grup tuszczw. Do wyrobu rnych materiaw, jak tusz litograficzny, kredki litograficzne, farby drukarskie itp., stosuje si najczciej j barani i j woowy.

WOSKI

Woski mog by pochodzenia rolinnego, zwierzcego i ziemnego. Rni si od zwykych tuszczw tym, e nie s zwizkiem gliceryny z kwasami tuszczowymi, t j. glicerydami, lecz eterami wyszych jedno13*

196

hydroksylowych alkoholw, zawierajcych prcz wyszych wolnych alkoholw wolne kwasy tuszczowe. Wosk znajduje due zastosowanie w fabrykacji wiec, medycynie, malarstwie, konserwacji zabytkw, do wyrobu past, farb i kremw, w produkcji papieru, do wyrobu materiaw kwasoodpornych, w garbarstwie i nadaje si do rnych innych celw. Wosk rozpuszcza si w nafcie, benzynie, terpentynie, benzenie, chloroformie, olejku terpentynowym i innych rozpuszczalnikach. Naley tu wymieni znane woski, jak pszczeli, chiski, japoski, montanowy, wosk ziemny i inne. W o s k p s z c z e l i pachnie miodem, topi si w temperaturze 62 66C; w wodzie jest nierozpuszczalny, natomiast rozpuszcza si czciowo w alkoholu, a cakowicie w eterze, olejku lawendowym, benzenie i terpentynie. Wosk czsto jest faszowany cerezyn, parafin, talkiem i ywic. Czysty nie faszowany wosk nie powinien w czasie ucia przylepia si do zbw, w przeciwnym przypadku jest faszowany ojem. Jeli w palcach jest liski, to jest to dowd, e zosta zmieszany z cerezyn. Biay wosk otrzymuje si ze zwykego pszczelego wosku topionego i gotowanego kilkakrotnie w wodzie. Stosuje si go w grafice i malarstwie do wyrobu farb, tuszw i kredek litograficznych oraz werniksw, do odnawiania obrazw i do wielu innych celw. Ponadto stosuje si go do produkcji farb woskowych, woskowo-olejnych i olejnych. Uywa si go te do utrwalania malowide wykonywanych farbami klejowymi (wosk rozcieczony w olejku terpentynowym), jako dodatek do farb klejowych (wosk gotowany w wodzie z dodatkiem potau). Malowido staje si wtedy trwalsze i pikniejsze.

ASFALT

Asfalty s to ciaa (bitumy) kruche i twarde o barwie brunatnoczarnej. Wystpuj w postaci pokadw s to a s f a l t y n a t u r a l n e , otrzymywane za przez przerb bitumw naftowych (pozostao po destylacji ropy naftowej) s a s f a l t a m i s z t u c z n y m i . Temperatury topnienia asfaltw naturalnych wynosz 110150C, asfaltw za sztucznych 3060C. Zalenie od stopnia utleniania bitumw naftowych otrzymuje si asfalty dowolnej twardoci. Asfalty naturalne i sztuczne uywane s do produkcji czarnych i brzowych farb graficznych, do wyrobu tynktur litograficznych, lakierw kwasoodpornych, w chemigrafii, do opylania pyt cynkograficznych. Z asfaltw sztucznych wytwarza si pokosty do czarnych i brzowych frab graficznych. Do wyrobu werniksw akvafortowych, werniksw litograficznych i do innych celw uywa-

197

ny jest najczciej asfalt syryjski. Zanieczyszczony bywa krzemionk, tlenkami elaza, manganem, wglanem wapnia i czstkami rolinnymi. A s f a l t s y r y j s k i wystpuje w barwach od brunatnej do czarnej. Ma szklisty, muszlowaty przeom i charakterystyczny terowy zapach. W zimie jest kruchy, miknie przy temperaturze 5060C, topi si za w temperaturze 130135C. Rozgrzany ponad t temperatur silniej paruje i staje si trudniej topliwy, a po ostudzeniu kruszy si. Asfalt syryjski przed uyciem do werniksw akwafortowych musi by oczyszczony i zmielony. Asfalt potuczony na py, a nastpnie utarty, wysypuje si do wody w szklanym naczyniu z kwasem solnym, ktry rozpuszcza tlenki metali. Wymyty asfalt syryjski pucze si w wodzie, filtruje przez bibu, suszy si a w kocu sieje si przez sito z jedwabnej gazy mynarskiej i wtedy nadaje si do uytku.

Ry. 41. Pudo do akwatinty

Do opracowania pyt akwatintowych uywa si specjalnego urzdzenia do rozpylania sproszkowanych ywic. Urzdzeniem tym jest pudo z grubej tektury lub dykty w ksztacie graniastosupa, zaopatrzonego u dou w niskie a szerokie u podstawy szczelnie zamknite drzwiczki. Wsypujemy do niego sproszkowany asfalt syryjski lub kalafoni (przy 80 cm wysokoci, 40 cm szerokoci puda nadajcego si do maych akwatint wystarczy 200 g asfaltu lub kalafonii). Pudo to wprawiamy potem w ruch wirowy, po czym otworzywszy drzwiczki, wkadamy poziomo wypolerowan i odtuszczon pyt umieszczon na kawaku tektury. Unoszcy si w pudle py opada i osiada na powierzchni pytki. Po upywie okrelonego czasu wyjmujemy pytk trzymajc j za tekturk, by nie uszkodzi palcami warstwy osiadego pyu. Nastpnie pytk pod-grzewamy na piecyku elektrycznym lub gazowym dotd, a osadzony na powierzchni py ywicy lub asfaltu przybierze wygld poyskujcych kropelek. Ochodzon pyt wkadamy do kwasu i po pewnym czasie otrzymujemy tzw. groszek, gdy miejsca nie pokryte pyem ywicznym podlegaj trawieniu i s wklse, pokryte za ywic nie podlegaj, dajc na odbitce delikatne jasne punkty. Dalej rysunek opracowujemy ju podobnie jak w przypadku akwaforty.

198

SPOIWA ORGANICZNE (KLEJE ROLINNE, ZWIERZCE I SYNTETYCZNE) Ze wzgldu na pochodzenie rozrniamy: a) kleje rolinne, b) kleje zwierzce, c) sporzdzone sztucznie i inne.
fr*

Kleje rolinne s to gste wycieki z pni i gazi drzew. W malarstwie najczstsze zastosowanie ma guma arabska, guma winiowa oraz tragant. Ponadto wyrabia si czsto do rnych celw specjalne gatunki klejw z produktw rolinnych po pewnej ich przerbce. Gum arabsk stosuje si do wyrobu spoiw temperowych. Guma winiowa bya chtnie uywana w redniowieczu jako spoiwo temperowe. Do klejw zwierzcych naley klej skrny, klej kostny, kazeina i biako jaja kurzego. Naley zaznaczy, e kleje powysze czsto w stanie staym czy te rozpuszczonym rozkadaj si i ulegaj procesowi gnicia, wydzielajc przy tym nieprzyjemny zapach. Kleje w stanie zepsutym s niezdatne do uytku. W stanie staym i rozpuszczonym przechowuje si je w szczelnie zamknitych sojach w suchym miejscu. Do uytku przygotowuje si kleje w maych ilociach. Aby zabezpieczy je od szybkiego psucia si, dodaje si do nich rodki konserwujce. Guma a r a b s k a jest produktem otrzymywanym bezporednio z kory pewnych gatunkw akacji. Tworzy ona mas od bezbarwnej do czerwonobrunatnej. Rozpuszcza si w wodzie, tworzc ciecz gst, kiejowat, ktra przy duszym staniu plenieje. Aby temu zapobiec, dodaje si do jej wodnego roztworu ma ilo chininy lub kamfory. Guma arabska jest kwan sol kwasu arabinowego, nierozpuszczalna jest w alkoholu, eterze i chloroformie. Dostarczaj jej w najwikszych ilociach Acacia senegal rosnca w zachodniej Afryce, w Indiach Wschodnich i Australii. Najczstsze gatunki gum arabska i australijska bywaj uywane do fabrykacji lakierw oraz w lecznictwie; gorszych gatunkw, np. indyjskiej uywa si do klejenia, gumowania znaczkw pocztowych, paskw itp. Ponadto gum arabsk stosuje si do sporzdzania spoiw temperowych, gwaszowych i akwarelowych. T r a g a n t jest to guma wyciekajca z naci rnych rodzajw drzew Astragalusa. W handlu znany jest w postaci usek lub nitek twardych o barwie mlecznej. W wodzie pcznieje, jest trudno rozpuszczalny, ale znacznie wydatniejszy od gumy arabskiej. Uywany jest w kosmetyce, w drukarstwie, do wyrobu farb akwarelowych i jako spoiwo do kredek pastelowych. D e k s t r y n a (guma skrobiowa) jest to substancja chemiczna wystpujca w wiecie rolinnym i zwierzcym; otrzymuje si j ze skrobi

199
przez jej hydroliz. Dekstryna jest ciaem bezpostaciowym, ma barw bia lub taw, jest higroskopijna, nie ma smaku ani zapachu, atwo rozpuszcza si w wodzie. Skrca paszczyzn wiata spolaryzowanego w prawo, skd pochodzi jej nazwa (dekster prawy). Technicznie otrzymuje si dekstryn z suchej skrobi przez ogrzanie jej do 200C lub z mczki kartoflanej, kasztanowej, kukurydzianej dziaajc na nie kwasami mineralnymi lub enzymami. Handlowa dekstryna zawiera 6070% czystej dekstryny, 29/o cukru, 1220% substancji nierozpuszczalnych oraz 614% wody. Stosuje si j czsto zamiast gumy arabskiej. e l a t y n a jest najczystszym klejem; otrzymuje si j przez wygotowanie w wodzie porostu islandzkiego (Lichen islandicus). Jest to elatyna rolinna nie zawierajca azotu. elatyn pochodzenia zwierzcego otrzymuje si z pcherza jesiotra wyza, jest to klej rybi (karuk). elatyn mona rwnie otrzyma z tkanki kostnej. Stosuje si do tego celu surowiec z wntrza kopyt, rogw i racic, koci cielce oraz odpadki skr cielcych. Technologia elatyny niewiele si rni od technologii kleju kostnego i skrnego. elatyna jest prawie czyst glukoz i naley do najlepszych klejw glutynowych. Obecnie produkowane s trzy rodzaje elatyny: elatyna fotograficzna, techniczna i jadalna. elatyna moe by produkowana w postaci prostoktnych listkw lub proszku 0 jasnotej barwie. Stosowana jest do rnych celw, np. przy wyrobie materiaw wiatoczuych, walcw drukarskich, klejw. Zwyky klej rybi robi si z gw, oci i skr rybich. K l e j s k r n y otrzymuje si ze skr surowych, nie garbowanych przez zmian w drodze chemicznej nierozpuszczalnej, klejodawczej substancji na rozpuszczaln glutyn. Klej skrny stosujemy w stolarstwie, przy klejeniu dykt, meblarstwie, garbarstwie, farbiarstwie, papiernictwie 1 do innych celw. Zabarwienie od jasnotego a do ciemnobrzowego. Produkowany jest w formie tabliczek i pereek o przeomie muszlowatym i szklistym. K l e j k o s t n y otrzymuje si z koci zwierzcych przez chemiczn zamian nierozpuszczalnej osseiny (organicznej czci koci) na rozpuszczaln glutyn przez ugowanie pod cinieniem. Zastosowanie ma w przemyle meblarskim, introligatorstwie, malarstwie i do innych celw. W handlu wystpuje w formie tabliczek od jasnotych do ciemnobrzowych o przeomie muszlowatym, szklistym, niekiedy rwnie w formie pereek. Klej kostny i skrny wystpuj w handlu pod wspln nazwa kleju stolarskiego. W wodzie klej ten pcznieje, a nastpnie pod wpywem ciepa rozpywa si atwo. Namoczony (napczniay klej) podgrzewamy w kpieli wodnej do 80C (naczynie z klejem i wod wkadamy do wikszego garnuszka z gorc wod). Podgrzewanie kleju bezporednio na ogniu w jednym naczyniu jest niewaciwe, gdy klej atwo mona przegrza, a nastpnie przypali. Taki klej traci znacznie si wic.

200
Dodatek 2% roztworu aunu do rozpuszczonego kleju powoduje garbowanie si kleju, tzn., e po wyschniciu staje si czciowo albo cakowicie nierozpuszczalny. Podobnie stanie si, gdy np. malowido klejowe spryskamy formalin. Stygnc klej zamienia si na mas galaretowat, a nastpnie twardnieje; aby go ponownie rozpuci trzeba doda wody i podgrza. Klej stolarski prdko si psuje i dlatego naley go w krtkim czasie zuy. K a z e i n otrzymuje si z mleka; skadnikami mleka s tuszcz, substancje biakowe i woda. Kiedy mleko skwasi si (zway si) skadniki mleka rozdzielaj si. Tuszcz zbiera si w mietanie na wierzchu, biako w twarogu w porodku i woda w serwatce na spodzie naczynia. Z twarogu robi si biay ser. Bezporednio z twarogu lub biaego sera mona zrobi kazein, t j. spoiwo uywane w malarstwie dekoracyjnym. Ze wieego odtuszczonego twarogu z dodatkiem czystego wapna mona otrzyma dobry klej, tak zwan kazein wapienn, do odporn na dziaanie wody. Uyte do kleju wapno gaszone daje klej delikatniejszy, dodatek sproszkowanego wapna palonego za daje klej o wasnociach silnie wicych. Kazeina wapienna jest kleist mas przeroczyst; uywana bywa do sklejania drewna i jako spoiwo w malarstwie ciennym. Kazeina otrzymywana przez rozpuszczenie w boraksie lub amoniaku (zasady) daje kleje nie odporne na dziaanie wody. Kleje te jako spoiwa kazeinowe najczciej s dzisiaj uywane w malarstwie ciennym. W sprzeday jest klej w postaci proszku kremowego posiada" jcy podobne skadniki co kazeina. Klej ten nazywa si certus i jest czsto uywany w stolarstwie. Kazein otrzymuje si te przez zakwaszenie odtuszczonego mleka rozcieczonymi kwasami, np. siarkowym lub octowym. Strcony twarg poddaje si suszeniu i mieleniu. Stosuje si go do wyrobu farb kazeinowych, kitw, w garbarstwie itp. Odpowiednio preparowana kazeina suy do wyrobu imitacji celuloidu, filmw, galalitu, sztucznej piany morskiej", masy izolacyjnej, do wyrobu linoleum, do produkcji sztucznego rogu, ebonitu, do rnych innych celw. Wystpje w postaci biaotego proszku podobnego do grysiku lub w kawakach. Do celw malarskich moemy sami sobie przygotowa kazein (zob. Spoiwo kazeinowe). K l a j s t e r (klej z mki pszennej). Gwnym skadnikiem mki jest skrobia (krochmal) wystpujca w mce w postaci mikroskopijnie maych ziarenek. Ziarenka te w gorcej wodzie pczniej, a nastpnie pkaj i powstaje kleista masa. Oprcz krochmalu w mce znajduj si substancje biakowe. S rne sposoby przyrzdzania klajstrw. Jeden ze sposobw polega na rozrobieniu mki w odpowiedniej iloci zimnej wody i podgrzewaniu a do otrzymania klajstru. Ca zawarto naczynia naley dobrze miesza, zwracajc uwag, eby si nie przypalia. Przegrzany zbytnio klajster traci nieco wasnoci klejcych. Gotowego klajstru nie rozde-

201
cza si. Po wyschniciu klajster nie da si ponownie rozpuci w wodzie. Uyty do klejenia wiey klajster jest najlepszy. W celu zabezpieczenia go przed szybkim zepsuciem si, dodaje si antyseptyki. Uywa si go w introligatorstwie do klejenia papieru, do papierw klajstrowych, w litografii do wyrobu papierw przedrukowych, do dublowania obrazw, do usztywniania tkanin i do innych celw. B i a k o jaja kurzego, podobnie i innych ptakw, jest ciaem biakowym albuminem zawierajcym w swym skadzie wgiel, wodr, tlen i nieco siarki i tuszczu. Biako mona czy z jedn lub dwoma czciami wody przez mcenie mtewk i przecedzenie przez ptno. Tak otrzymane spoiwo przechowuje si we flaszkach z dodatkiem kamfory, olejku godzikowego, octu, aby uchroni przed zepsuciem si. S u c h'e b i a k o (albumin) otrzymuje si rozbijajc je na pian, nastpnie przescza si przez ptno, rozwleka na szybie i wysusza na ciepo. Po kilkunastu godzinach zbiera si wysuszone biako w postaci patkw i przechowuje w soikach. Do uytku jako spoiwo, rozpuszcza si atwo w wodzie. t k o jaja kurzego zawiera wod, ciaa biakowe, tuszcz, witalin i ciaa nieorganiczne jest albuminem jak biako. Zabarwienie topomaraczowe zanika pod wpywem promieni pozafiokowych. Tuszcze zawarte w tku posiadaj waciwoci czenia si z wod. Oprcz tego tko i biako cz si dobrze w dowolnych ilociach z olejami schncymi, balsamami i werniksami. tko jako spoiwo zabezpiecza si przed rozkadem przez dodanie olejku godzikowego, kamfory lub fenolu.

. SPOIWA NIEORGANICZNE (POCHODZENIA MINERALNEGO)

M l e k o w a p i e n n e stosuje si jako spoiwo w technice wapiennej jresco secco i dl -fresco oraz do pogruntowania tynku. Kamie wapienny (wglan wapniowy) pod wpywem praenia z dostpem powietrza traci dwutlenek wgla i przechodzi w w a p n o p a l o n e (tlenek wapnia), ktre po zalaniu ma iloci wody pochania j i rozgrzewa si, przy czym wapno rozpada si i ulega zgaszeniu"dajc wodorotlenek wapnia. W a p n o g a s z o n e zalane wiksz iloci wody zamienia si na tustaw mas, a przy wikszym rozcieczeniu wod na m l e k o wap i e n n e i w o d w a p i e n n . Kamie wapienny czysty, bez innych skadnikw, daje po wypraeniu wapno tuste, zanieczyszczone za daje wapno chude, sabo wice. Do celw malarskich najodpowiedniejsze jest takie wapno gaszone, ktre byo zakopane w ziemi w cigu kilku lat. Wapno gaszone jest alkaliczne i dlatego nie mona ze spoiwem wapiennym miesza niektrych farb, gdy trac one swoj barw (nie s

202

odporne na alkaliczne dziaanie wapna). Wapno gaszone jako zaprawa murarska w poczeniu z piaskiem krzemowym rzecznym wie dwutlenek wgla z powietrza i tworzy po pewnym czasie skamienia mas. G i p s (CaSO4-2H2O, siarczan wapniowy dwuwodny) jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie. Gips otrzymuje si przez wypalanie naturalnych ska gipsowych, a nastpnie przez zmielenie wypalonego produktu na proszek. Najczystszy gatunek ska gipsowych zwie si alabastrem. Nazwa pochodzi od miejscowoci Alabastron w Egipcie Grnym, gdzie znajduj si najlepsze gatunki alabastru. W Polsce wystpuje gips we wszystkich postaciach krystalograficznych. Gips wypalony ma ciar waciwy 2,75, bezwodny siarczan wapniowy 2,90. Gips zawiera wod krystaliczn, ktr przy ogrzewaniu stopniowo traci. Wypalanie gipsu naturalnego ma za zadanie wydalenie z niego wody. Zalenie od stopnia ogrzania nabiera gips palony rnych wasnoci i wtedy ma zastosowanie do rnych celw. Gips naturalny nie odwodniony zawiera ponad 209/fl wody krystalicznej i z trudnoci rozpuszcza si w wodzie (l cze gipsu w 400 czciach wody). W miar podgrzewania wody rozpuszczalno gipsu wzrasta. Gips podgrzany do temperatury 130C traci cz wody krystalicznej, zarobiony wod teje prdko. Jest to tzw. gips sztukatcrskL Przy twardniciu stopniowo powiksza swoj objto o 1%, a po pewnym czasie zamienia si na mas tward i dlatego stosuje si go do odlewania, gdy dokadnie wypenia formy. Przez ogrzewanie w wyszych temperaturach 200500C gips traci reszt wody, a jednoczenie traci swe wasnoci czenia si z woda i tenia. Gips taki zwie si przepalonym. Gips sztukatorski zmieszany z klejem i boraksem lub zarobiony aunem po stwardnieniu i wyszlifowaniu jest podobny do marmuru (sztuczny kamie, sztuczny marmur). Gips uywany jest do odleww, do ozdb architektonicznych, do zapraw malarskich, tynkw i do wielu innych celw. Przez dodanie niewielkiej iloci gipsu do zaprawy wapiennej otrzymuje si zapraw gipsowowapienn. Zaprawa taka po stwardnieniu ma du wytrzymao. Z drewnem i trzcin wie si mocniej, nie pka i nie odstaje od cian. Woda wapienna lub klej stolarski dodane do masy gipsowej opniaj znacznie twardnienie gipsu. Dodatek kleju do gipsu opnia znacznie jego wizanie, mas za wzmacnia, zmniejsza jego porowato i zwiksza elastyczno. Zalenie od stopnia zmielenia gipsu rozrniamy rne jego gatunki. Najgrubszy gips uywany jest do celw budowlanych, najdrobniejszy do zapraw i sztukaterii. Gips tak zwany cienki otrzymuje si z gipsu palonego moczonego przez duszy czas w duej iloci wody. Tworzy si w tych warunkach delikatny jedwabisty proszek gipsu dwuwodnego. Gips taki nie ma zdolnoci wizania si po zarobieniu wod. W celu zwizania go uywa si kleju stolarskiego. Uywany jest do wykaczania delikatnych ozdb gipsowych. Kadziony w cienkich warstwach sabo kryje. Dawniej uywany bywa na wierzchnie warstwy

203
zaprawy gipsowej pod malowida na deskach. Gips do celw artystycznych uywano rwnie w staroytnoci w Egipcie i w Rzymie. S z k o w o d n e powstaje przez stapianie piasku z sod bezwodn lub potaem. Otrzymane szkliwo rozpuszcza si w wodzie pod cinieniem. Roztwr 33% nazywamy szkem wodnym pojedynczym, a 66% podwjnym. Jest to bezbarwna, przeroczysta, cigliwa ciecz, rozpuszczalna w wodzie destylowanej lub w deszczwce. Roztwr szka wodnego chciwie absorbuje kwas wglowy z powietrza, przy czym rozkada si na wglan sodowy i kwas krzemowy, ktry wydziela si w postaci bezpostaciowego proszku. Stosowany jest w przemyle papierniczym, mydlarskim, tekstylnym, do konserwacji jaj, jako rodek klejcy do porcelany, w malarstwie mineralnym jako spoiwo. W budownictwie szko wodne zmieszane ze spoiwem wapiennym daje trwa powok fasadow. Wyrabiane w kraju szko wodne ma stenie 3645 Be.

ROZPUSZCZALNIKI

Do rozpuszczania rodkw wicych farb itp. stosuje si rne rozpuszczalniki, np. alkohol, terpentyn, benzyn, ksylol, aceton i rne specjalne mieszanki (rozpuszczalniki) do farb drukarskich, farb olejnych, lakierw, pokostw itp. .

RODKI KONSERWUJCE SPOIWA

rodkami konserwujcymi dla spoiw, rozrobionych farb malarskich itp. mog by kwas karbolowy, kwas borowy, kwas salicylowy, olejek godzikowy, kamfora, formalina, sublimat, tymol itp.

CHEMIKALIA ORGANICZNE I NIEORGANICZNE

K w a s a z o t o w y (HNOs) otrzymuje si obecnie przez utlenianie azotu z powietrza w uku elektrycznym i rozpuszczaniu otrzymanego tlenku azotu w wodzie jak rwnie przez utlenianie amoniaku metod Franka-Caro w obecnoci siatek platynowych jako katalizatora. Czysty kwas azotowy jest bezbarwn, dymic na powietrzu ciecz o ciarze waciwym 1,52 g/cm3 i temperaturze wrzenia 86C. Pod dziaaniem wiata ulega czciowemu rozkadowi, przybierajc barw tawobrzowaw. Kwas azotowy miesza si z wod w kadym stosunku, wydzielajc przy tym due iloci ciepa. Wikszo metali reaguje z rozcieczonym kwasem azotowym, wy-

204

dzielajc przy tym wodr, najczciej redukujc kwas azotowy do amoniaku. Niektre czyste metale, jak aluminium, chrom, elazo reaguj energicznie z rozcieczonym kwasem azotowym, ze stonym natomiast nie wchodz w reakcj na skutek tworzenia si tlenku metalu nierozpuszczalnego w kwasie stonym, chronicym metal przed jego dziaaniem (passywacja metalu). Kwas azotowy wystpuje w steniach od 9698% i przechowuje si go w szczelnie zamknitych naczyniach aluminiowych. Kwas azotowy techniczny w steniach od 6350% przechowuje si w balonach szklanych, naczyniach kamionkowych i zbiornikach z materiaw kwasoodpornych. W przemyle kwas azotowy ma szerokie zastosowanie. W grafice artystycznej przy technikach wklsych trawionych (kwasorytach) do trawienia najczciej blach miedzianych, mosinych i cynkowych, w poligrafii w technikach reprodukcyjnych do produkcji klisz kreskowych, klisz siatkowych, jak rwnie i w offsecie i litografii. W technikach artystycznych wklsych do trawienia miedzi i mosidzu uywa si roztwr od 1525Be (saby kwas 1518Be, redni kwas 1822Be, silny kwas ok. 25Be i wicej). Roztwory do trawienia cynku musz by sabsze ni do miedzi i mosidzu. Kwas na pyty cynkowe reaguje silniej. Tinty trawi si najsabszym kwasem w roztworze do 4Be, rysunki lawowane trawi si silnym kwasem ponad 20Be, lecz krtko, przy uyciu szklanego pdzla. Kwas o steniu 1015Be jest porednim, do silnie dziaajcym. Pamita naley, e kwas trawi nie tylko w gb metalu ale i wszerz. Moe to spowodowa podtrawienie kresek przy gbokim trawieniu. W chemigrafii stosuje si dlatego trawienie tzw. stopniowe lub jednorazowe w specjalnych maszynach do trawienia. Bez uycia areometru Baumego mona przygotowa roztwory do trawienia pyt, np. majc kwas azotowy w steniu przemysowym okoo 41Be. Wlewajc do jednej czci wody jedn cz kwasu, otrzymujemy Silny kwas ok. 20/o do trawienia miedzi. Wlewajc do trzech czci wody jedn cz kwasu, otrzymujemy do silny kwas 108/e do trawienia cynku. Do trawienia akwatinty uywa si sabszych kwasw. Pytki przed trawieniem zabezpiecza si (brzegi, odwrotna strona) lakierem: roztworem szelaku, roztworem kalafonii, woskiem lub werniksem. Trawienie odbywa si w szklanej, porcelanowej lub winidurowej kuwecie. Dziaanie kwasu sprawdza si wykonujc na pytce skal trawienia. Rysunek trawi si przez okrelony czas, zakrywajc kolejno jego czci lakierem ochronnym, Do kwasu mona wla troch ropuszczonego kleju stolarskiego, ktry agodzi przebieg trawienia. Wydobywajce si banieczki podczas trawienia pyt usuwa si co pewien czas gsim pirem. Po wytrawieniu rysunku, pyt opukuje si wod i suszy bibu, nastpnie usuwa si werniks przy uyciu terpentyny. Przygotowujc roztwory naley zawsze dolewa do wody kwasu, w

205

przeciwnym wypadku wzrasta temperatura kwasu. Trawienie powinno odbywa si w pomieszczeniach przewiewnych, zaopatrzonych w odpowiedni wentylacj. Ponadto kwas dziaa szkodliwie na bony luzowe i moe spowodowa poparzenie doni. Zuyty kwas mona wylewa do zlewn tylko wtedy, gdy jest rozcieczony wod i przy silnym spukiwaniu, najlepiej jednak po zneutralizowaniu go wapnem i rozcieczeniu wod. K w a s f l u o r o w o d o r o w y (HF) otrzymuje si przez podgrzewanie fluszpatu lub kryolitu ze stonym kwasem siarkowym w kwasoodpornych retortach elaznych. Kwas fluorowodorowy jest trujcy, na skrze wywouje rany, wybitnie szkodliwy dla wzroku i narzdw oddechowych, zwgla papier, korek, drewno oraz trawi szko i porcelan. Przechowuje si go najczciej we flaszkach wyoonych parafin i w naczyniach oowianych lub wyoonych oowiem. Kwas fluorowodorowy techniczny wyrabia si o rnocy ok. 60%. W grafice artystycznej, w technice fluoroforty uywa si go do trawienia rysunkw na pytach szklanych. K w a s o c t o w y (CH3COOH) otrzymuje si z alkoholu etylowego w drodze fermentacji. Lepsze rodzaje jadalnego kwasu octowego s otrzymywane rwnie przez fermentacj wina z soku owocw, np. ocet winny z wina gronowego, ocet owocowy z wina jabegznego i gruszkowego. Taki ocet zawiera oprcz kwasu octowego rwnie kwas jabkowy oraz winowy. Najwiksze iloci kwasu octowego otrzymuje si przez such destylacj drewna drzew liciastych. Uzyskuje si wtedy kilka produktw, np. alkohol metylowy, kwas octowy i aceton. Ostatnio rozwina si za granica na szerok skal produkcja octu syntetycznego z acetylenu. W technice malarskiej ma zastosowanie gwnie ocet surowy, jaki otrzymuje si przy destylacji drewna. W litografii kwas octowy moe suy do trawienia rysunkw (kwasoryt na kamieniu litograficznym). Chemiczny czysty kwas octowy 100% zwie si lodowatym", daje si on miesza z wod, alkoholem i eterem. Rozpuszcza nitroceluloz, kamfor i rne ywice. Zmikcza i rozpuszcza elatyn i ciaa biakowe (albuminoidy). Kwas octowy jest pynem bezbarwnym o przenikliwym zapachu. C h l o r e k e l a z o w y (FeCl3v6H2O) otrzymuje si przez rozpuszczenie elaza w kwasie solnym (powstaje chlorek elazawy), a nastpnie przez chlorowanie roztworu gazowanym chlorem. Rozrniamy chlorek elazowy uwodniony i bezwodny. Rozpuszcza si w wodzie, alkoholu etylowym, eterze i w glicerynie. Jego temperatura topliwoci wynosi 37C. Wystpuje najczciej w formie bry krystalicznych w barwach od tej do ciemnopomaraczowej i brzowej. Chlorek elazowy naley przechowywa w szczelnych szklanych naczyniach, a produkt techniczny w specjalnych naczyniach stalowych, zabezpieczonych od wewntrz przed korozj, o pojemnoci okoo 10 litrw. Zastosowanie ma

206

w przemyle chemicznym do fabrykacji farb, jako zaprawa w farbiarstwie do fabrykacji bkitu paryskiego, w lecznictwie do tamowania krwi i do rnych innych celw. W przemyle graficznym wodne roztwory uywane s do trawienia cylindrw miedzianych (w rotograwiurze), ponadto w grafice artystycznej do trawienia pyt miedzianych i cynkowych (techniki trawione wklse). W praktyce znajduje zastosowanie najczciej roztwr o steniu 34Be (ustalonym w temperaturze 18C). Jednak najodpowiedniejszy jest do trawienia rysunkw na miedzi, gdy w. kreskach trawionych na cynku pozostawia wikszy osad, utrudniajcy potem wykonywanie odbitek. Mona go usun przez zanurzenie pytki kwasorytowj na dwie sekundy do roztworu kwasu azotowego, a nastpnie wymycie jej po usuniciu werniksu wod z mydem przy uyciu niezbyt twardej szczotki. Chlorek elazowy trawi wolniej ni kwas azotowy, ale dokadniej i gbiej, nie pogrubiajc rysunku. Stary chlorek nie nadaje si do uytku. W technice trawionej chlorek elazowy redukuje si na chlorek elazawy (FeCls na FeCl2). Heliograwiur i rotograwiur trawi si chlorkiem elazowym o kilku gstociach roztworu (steniach.), poczynajc od 42, 40,38, 36, 32Be przez okrelony czas, rozpoczynajc trawienie od najgciejszego roztworu, t j. 42Be, i przechodzc do coraz mniejszych gstoci w celu uzyskania gradacji ptonw. Najgciejszy roztwr trawi najsabiej (wolniej), bardziej rozcieczony (szybciej). Trawienie rozpoczyna si wic od ciemniejszych partii rysunku, przechodzc stopniowo przez ptony do partii najjaniejszych. Konieczne jest przy trawieniu posugiwanie si skal trawienia. Niezbdne tu jest jednak due dowiadczenie grafika. Pomiar stenia kwasu wieych roztworw dokonuje si za pomoc areometru. Naley uwaa na ubranie, gdy chlorek elazowy pozostawia plamy nie dajce si niczym usun. A u n y s to siarczany glinowopotasowe, glinowosodowe, glinowoamonowe, jak rwnie odpowiednie siarczany podwjne elaza, chromu i manganu. Krystalizujc w wodzie mog tworzy krysztay mieszane, przyjmujc posta szecianw lub omiocianw. Aun stosuje si do wytwarzania farb i lakierw, jako zaprawa do sklejania papieru, garbowania skry, jako rodek impregnujcy, do utwardzania wyrobu z gipsu, w lecznictwie, do fotografii itp. W litografii do odkwaszania kamieni litograficznych i pyt cynkowych. Poplamione ciany i sufity powleka si roztworem aunowym, aby zapobiec wystpowaniu plam spod farby klejowej, Aun dodany do mleka wapiennego wie lepiej. Rwnie dodatek aunu do farby klejowej czyni malowido ogniotrwaym, co wane jest w malowaniu dekoracji teatralnych. S o d a r c a (soda kaustyczna NaOH). Otrzymuje si j przez gotowanie wglanu sodowego (sody kalcynowanej) z mlekiem wapien-

207

nym lub w drodze elektrolitycznej z roztworw wodnych soli kuchennej, przy czym tworzy si jednoczenie chlor i ug sodowy. Nastpnie ug sodowy 'podlega steniu. Soda rca ma ciar waciwy 2,13, topi si przy temperaturze 318C, przedstawia si jako masa biaota, nieprzeroczysta, krystaliczna, atwo rozpuszczalna w wodzie, alkoholu i glicerynie. Naley przechowywa w sojach szczelnie zamknitych, gdy chonie z powietrza wilgo. W przemyle soda rca znajduje szerokie zastosowanie. Mona jej uywa do odtuszczania pyt miedzianych i cynkowych przed pokryciem ich werniksem kwasoodpornym, do usuwania wikszych zanieczyszcze i starej zaschnitej farby. Kawaek laseczki sody rcej rozpuszcza si w wodzie w naczyniu porcelanowym lub emaliowanym (nie szklanym, gdy moe pka od powstajcego gorca). Pytk metalow wpuszcza si na druciku do sabego roztworu na par minut. Tuszcz na pytce zamienia si na mydo, ktre spukuje si w wodzie. Nastpnie pyt osusza si midzy dwoma arkuszami bibuy i taka pyta moe by pokryta werniksem kwasoodpprnyrn, ktry na odtuszczonej pytce nie odpryskuje podczas opracowywania rysunku, np. akwaforty. G l i c e r y n a wystpuje w przyrodzie pod postaci estrw kwasw organicznych w tuszczach zwierzcych i rolinnych. Jest produktem ubocznym, otrzymywanym z tuszczw przy fabrykacji myda i wiec stearynowych. Gliceryna powstaje rwnie w maych ilociach przy alkoholowej fermentacji cukru. Jest pynem bezbarwnym, gstym, o smaku sodkim i ciarze waciwym 1,25 g/cm3 (30Be), wrze w temperaturze 290C, rozpuszcza si w wodzie i alkoholu, w eterze i chloroformie jest nierozpuszczalna. Ma zastosowanie praktyczne do wyrobu nitrogliceryny i dynamitu, do sodzenia likierw i lemoniad, w kosmetyce do wyrobu kremw i pomad, w przemyle perfumeryjnym, a ponadto do otrzymywania papieru pergaminowego, do konserwowania preparatw anatomicznych, jako rodek leczniczy przy pewnych stanach chorobowych naskrka i bon luzowych itp. W litografii gliceryna jest jednym ze skadnikw uywanych do wyrobu emulsji na papiery przedrukowe. Jest cennym materiaem pomocniczym dla malarzy do zaprawiania farb klejowych wystawionych zwaszcza na zewntrz. Dodana do kleju czyni go trwalszym i zapobiega jego kruchoci. T a l k (ojek) jest naturalnym kwanym metakrzemianem magnezu. Ma on wygld biaego proszku, w dotyku tusty, odznacza si dobrym polizgiem. Cienkie pytki talku przepuszczaj wiato. Jest odporny na dziaanie wiata i powietrza, trway w mieszaninach i mao kryjcy. Talk bywa dodawany do farb olejnych, aby nie galaretowaciay, utrzymyway si w zawiesinie, i nie twardniay zbyt szybko. Zuywa oleju dosy znacznie i osabia intensywno farb, dlatego dodatek do farb olejnych musi by ograniczony. P u m e k s n a t u r a l n y jest to bardzo porowaty, gbczasty min-

208

ra wulkanicznego pochodzenia, barwy biaej z odcieniem tawym lub szarym. Jest bardzo lekki. Najlepszy pumeks pochodzi z Sycylii i wysp Liparyjskich. Due bryy pumeksu tnie si na mae kostki (cegieki), ktre przy uyciu wody lub oleju stosuje si do szlifowania blach metalowych, kamieni, powok lakierowych, farb olejnych itp. Pumeks mielony suy do szlifowania i polerowania. P u m e k s s z t u c z n y (tzw. wiedeski) jest mieszanin piasku kwarcowego i gliny. W handlu spotyka si w trzech gatunkach zalenie od twardoci: mikki, redni i twardy. Uywa si go do podobnych celw jak pumeks naturalny. Blacha miedziorytnicza do rytowania musi by odpowiednio przygotowana, tj. utwardzona i wyrwnana, a jednoczenie przekuta, przez kotlarza. Nastpnie wszelkie nierwnoci (wypukoci) pyty usuwa si przez szlifowanie jej osek z twardego piaskowca po zwileniu wod. Rysy pozostae po szlifowaniu piaskowcem usuwa si cegiek twardego pumeksu. Zaznaczy naley, e im twardszy jest pumeks, tym szlifuje delikatniej. Nastpnie, zalenie od stanu powierzchni pyty, stosuje si papiery cierne do metalu o rnej wielkoci ziarna. Z kolei poleruje si pyty miedziane lub cynkowe wglem drzewnym najpierw z wod potem z oliw, wreszcie kred ze spirytusem, a do poysku. Ponadto do polerowania stosuje si te sproszkowany wgiel drzewny. Drobne ryski zapolerowuje si gadzikiem stalowym z oliw. Przed szlifowaniem osek piaskowca lub cegiek pumeksow pytk miedzian lub cynkow unieruchamia si przez przybicie gwodziami bez gwek przy krawdziach pytki do rwnej deski. Szlifowanie powinno odbywa si oburcz, natomiast szlifowanie wglem drzewnym moe odbywa si w wanience z wod.
SOLE

D w u c h r o m i a n a m o n o w y o ciarze waciwym 2,15 g/cm3 otrzymuje si przez dziaanie na bezwodnik chromowy zasad amonow. Dwuchromian amonowy wystpuje w postaci drobnego krystalicznego proszku o topomaraczowej barwie lub w postaci wikszych pomaraczowych krysztakw. Rozpuszczalny w wodzie, sabiej w alkoholu etylowym. Uywany jest w poligrafii do uczulania emulsji na wiato przy produkcji klisz chemigraficznych oraz blach offsetowych i aluminiowych. D w u c h r o m i a n p o t a s o w y o ciarze waciwym 2,70 g/cm3 otrzymuje si na drodze reakcji podwjnej wymiany roztworu wodnego dwuchromianu sodowego i chlorku potasowego. Jest ciaem staym, krystalicznym o barwie toczerwonej. Dziaa na drogi oddechowe, niszczy skr i jest trujcy. W poligrafii znajduje zastosowanie do uczulania papieru pigmentowego w rotograwiurze.

SOWNICZEK MALARSKI

polski Biel oowiana Biel barytowa Biel cynkowa Biel tytanowa Kreda pawiona Glinka cie chromowa jasna cie kadmowa ciemna cie cynkowa cie barytowa

niemiecki Kreraserweiss, Bleitweiss Barytweiss Zinkweiss Titanweiss Schlammkreide Lehm, Walkerde, Pfeifenton Chromgelb heli, Konigsgelb Cadmiumgelb dunkel Zinkgelb Barytgelb, Baryumgelb

angielski Flake white Barium white Zinc oxide Titanium white Chalk White clay, white bolus Chrome yellow light Cadium yellow deep Zinc yellow, citron yellow Permanent yellow, barium yellow, yellow ultramarine Naples yellow, f rench naples yellow Kings yellow Realgar Cobalt yellow Ochr ight Ochr gold Yermilion Red lead, Saturnine minge red, mennige

francuski blanc d'argent Blanc de baryte Blanc de zinc Crai Blane de Chine, terre de pip Jaune de chrome clair Jaune de cadmium fonce Jaune de cinc, jaune de citron Jaune de baryum, outremer jaune

cie neapolitaska Auripigment Realgar Aureolina Ugier jasny Ugier zoty Cynober naturalny Minia (r Saturna)

Neapelgelb Antimongelb Gelber Arsenik, Risigallum Roter Arsenik, Rubinschwefel, Kauschort Aureolin Lichter Ocker Goldocker Zinnober Mennige, Orangemennige,

Jaune de Naples Orpiment Arsenie orange Jaune de cobalt Ocre clair Ocre d'or Yermillon, cinabre rouge Rouge de Saturne

210
polski R Van Dycka Czerwie chromowa Czerwie kadmowa Czerwona ultramaryna R kobaltowy R indyjski R angielski R wenecki Czerwie iriarsowy Smocza krew Kraplak alizarynowy Karmin Ugier palony (czerwony) Caput mortuum Ultramaryna niebieska z lazurytu Ultramaryna sztuczna Bkit grski Bkit kobaltowy Bkit paryski Cer ule u m Smal ta Indygo Zielona ziemia naturalna Ziele szwajnfurcka, ziele Pawa z Werony Ziele szmaragdowa, zielony chromotlenek laser., ziel. Guigneta Chromoksyd kryjcy Ziele kobaltowa niemiecki Van Dyck Rot Chromrot Kadmiumrot Rotes Ultramarin Kobaltrosa Indischrot Englischort Venetianischrot Marsrot Drachenblut Alizarin Krapplack Karminlack Gebrannter Ocker Caput Mortuum Lasursteinblau Ultramarin Bergblau Kobaltblau, Thenardsblau Pariserblau Himmelblau, Zorulein, CSlinblau Blauer Audam, Zaffersfarbe Indigoblau Griine Erde Schweiniurtergrun, Deckgrun Smaragdgriin Guignetsgriin Chromoxydgriin matt Kobaltgriin angielski Van Dyck red Chrom red Cadium red Ultramarine red Cobalt red Red of India English red Yenetian red Mars red Dragoons blood Alizarin crimson permanent crimson Crimson lak Red iron ocher Caput Mortuum Genuine ultramarine French blue Azure Blue Cobalt blue Parisian blue Caeruleum Smalte fin, Indigo Green earth Emeraldgreen Yiridian chromis hydroxide Chrome green, oxyd Cobalt green francuski Rouge de Van Dyck Rouge de chrome Cadmium rouge Outremer rouge Rouge de cobalt Rouge de 1'Inde Rouge d'Angleterre Rouge de Yenice Rouge de mars Sang de dragon Alizarin carmine Carmin, laque carminee Ocre rouge Caput Mortuum Outremer lapis Outremer Bleu de montagne, bleu de cuivre Bleu de cobalt Bleu de Paris Bleu clestiue Email bleu, zaffre Indigo Terre vert Vert Yeronese Verte meraude

Vert de chrome Vert de cobalt

211

BIBLIOGRAFIA

A l e k s e w d B., Czto takoe iskusstwo? Moskwa 1973. A r na u F., Sztuka faszerzy Falszerze sztuki, Warszawa Wrocaw Krakw B e r e z i n B. L, Co powinien wiedzie drukarz o farbach, Warszawa 1952. B o c k J. (j un.), Poradnik dla artystw i mionikw obrazw, Warszawa 1805. B o r a t y s k i K., K w i a t k i e w i c z M., Maszyny i urzdzenia, reprodukcyjne., Warszawa 1979. B r u n n e r F., Handbuch der Druckgraphik, Switzerland 1962. B r u z d a J., D z i e d z i c K., Tworzywa sztuczne w plastyce, Warszawa 1973. C a r v e r M., Painting in oil by the 5-color method, New York, London 1961. C e n i n i C.. Rzecz o malarstwie. Wrocaw 1955^ C h o l e w i s k i W., Technika malarstwa dekoracyjnego, Krakw 1938. C h o l e w i s k i W., Praktyczny i zwizy podrcznik dla malarzy dekoracyjnych^ Krakw 1928. ^ __ C i e s k i T., Techniki malarskie, Wrocaw 1952. D o e r n e r M., Malmaterial und seine Verwendung im Bilde, Stuttgart 1954. __________ D o e r n er M., Materiay malarskie_JLj,ch zastosowanie, Warszawa 1975. ~~E n g e l^Tr a r d t R., Lehrgang DasFa7b~enmisctien, Berlin D 3370. G r u s z y s k i C., Farby graficzne, Warszawa 1960. H o m o l a c s K.x Kolorystyka malarska^Wsr** 1Q PO H ~ o ~ p l i s k i j~~Tarby i spoiwa (podrcznik techniczny dla malarzy), Krakw ' ~~ H o p l i s k i J . , Konserwacja malowide, Krakw MCMXLI. H o p l i s k i J., Technologiajrglarska j techniki malarskie. Krakw MCMXXXIV. Ho~p l i s k i J., Farby i spoiwa malarskie, Krakw Wrocaw 1959. H u s a r s k a M., Nowoczesna konserwacja zabytkw papierowych Black-Notes, Muzeum Mickiewicza, Warszawa 1/59/1. J a k u b o w s k i S., Odnawianie zniszczonych drukw, Krakw Warszawa 1947 J a r o r n e k I., Malarstwo budowlane (poradnik), Warszawa 1961. J a x t h e i m e r B. W., Zarys technologii malarstwa, Warszawa 1953. J e z i o r a s k i F., Papier i jego znaczenie, Dbrowica 1929. J u r k i e w i c z A., Podrcznik metod grafiki artystycznej, Krakw MCMXXXIX cz. I i II. J u r k i e w i c z A., w opracowaniu Romana Artymowskiego. Podrcznik metod grafiki artystycznej, Warszawa 1975. K i p l i k D. I., Tiechnika iwopisi, Moskwa 1950. K o s i s k i J., Ikony Katalog zbiorw MNK, Krakw 1973. K o h l M., Farby drukowe, Warszawa 1984. K o a k o w s k i T., Zarys towaroznawstwa papieru i materiaw pimiennych^ Warszawa 1950.
1966.

J f l | l l

21S
1C r e j 6 a A., Techniki sztuk graficznych, Warszawa 1984, < K u d r i a w c e w E. W., Tiechnika restawracii kartin, Moskwa 1948. L a s z c z k a K., Keramos, Warszawa 1948. L i b i s z o w s k i S. i S a r n e c k a K., Co trzeba wiedzie o papierze, Warszawa 1951. L i s t A. P.. Die Technik der Lithographie jur Kunstler, Ravensburg. M c z y s k i Z., Poradnik budowlany dla architektw, Warszawa 1953. Metody badawcze stosowane w identyfikacji i diagnostyce dziel sztuki, praca zbiorowa pod red. W. S l e s i s k i e g o , Zeszyty Naukowe AS? w 'Krakowie, nr 11, Krakw 1980. P a j e w s k i K., Lakierniawo, Katowice 1946. P f a n h a u s e r J., Chemikalia w przemyle i handlu, Warszawa 1947. P f a n h a u s e r J., Chemikalia, Warszawa 1950. Polskie kolekcjonerstwo grafiki i rysunku, Arkady, Warszawa 1980. P r a w d z i s k a L., Z y g m u n d H., Kleje informator, Warszawa 1976. JHHJL A-. _Farbjj_malarskie, Warszawa 1938. R e n c A., Jak bada farBy malarskie, Warszawa 1938. R i c h m o n d L,, L i t t l e j o h n s J., The Technue oj Water-Colour Painting, London 1948. R o w n e y G., Catalogue of artists materials, London 1976. R u f f e r J., Kwasoryt (akwaforta), Krakw 1909. ^ R z e p i s k a M^ Historia koloru, T. I, Krakw 1970. '* S a r o s i ek KL^ Zarys matertaZonatos"fwa~ poHgra/icznefiro, Waoszawa 1963. S c h m i n c k e K., Maltechnische Mitteilungen, Diisseldorf 1925. S c h u l t z S., Technologia chemiczna oglna, Warszawa 1908. S e m k o w i c z A., Introligatorstwo, Krakw 1948. S k o w s k i S., Z tworzywami sztucznymi na ty, Warszawa 1974. S l Ln g fr y B , T*fhggrn-m.n7.n.r.8t9/T (materiay do malarstwa i konserwacji), T. l i II, Warszawal960T ~ S o o u c h i n W., Spotkanie z ikonami, Moskwa 1972. S o t r i f f e r K., Die Druefcffraphifc, Entwicklungr, Technik, Eigenart, Wieu und Munchen 1966. S t e p h a n o w i t z , Die Olmalerei, Dresden 1957. S t o p c z y k St., Spotkanie z grafik, Warszawa 1971. S u w o r o w L., Iskussttco litografii, Moskwa 1964. Jlj! s i n s k i_^^e^hnikj_jnsMazskje^ spoiwa mineralne. Warsftawg 1 Q?4 S l e s i s k i W., Techniki malarskie, spoiwa organiczne, Warszawa 1984. T e o f i l a kapana i zakonnika O sztukach rozmaitych ksig troje, Krakw 1880. jCjrepka E., Historiokolorystyki, Warszawa 1960.^ T o uTr n e 11 e W.7~Techndiogza papieru, d 1949. V i n c i Leonardo da, Traktat o malarstwie, Wrocaw 1961. Y o e l l n a g e l A., A teraz barwnie, Warszawa 1950. W e h i t e K., Werkstoffe und Techniken der Malerei, Ravensburg 1967. W e i c h e r t W., Die modernen Offsetverfahren, Berlin 1936. _ W e r n e r J., Podrczna ^technologia dla artystw plastykw, Krakw 1960. ; W eTrTeif J., TeShnika Ctehnologia sztuk graficznych/Krakw 1972". ~ W o k o w s k i S., Podrcznik dla maszynistw drukarskich, Warszawa 1950. Wprowadzenie do problemw i warsztatu grafiki artystycznej, Zeszyty Naukowe ASP w Krakowie nr 3, 1971. Zeszyt Naukowy nr 10 ASP w Krakowie, 1977. Z e u g n e r G., Farbenlehre fur Maler, Berlin 1963. Z w o n c o w W. M., S z i s t k o W. L, Ofort, Moskwa 1971.

PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE ODDZIA W KRAKOWIE 31-014 KRAKW, UL. SLAWKOWSKA 14 Wydanie Vni. Nakad 24 900 +100 egz. Ark. wyd. 15. Ark. druk. 13,5. Papier pism. sat. kl V, 70 X100 cm, 71 g. Oddano do reprodukcji w sierpniu 1989 r. Podpisano do druku w sierpniu 1989 r. Druk ukoczono w listopadzie 1989 r. Zam. nr 429/89 O-11/1116 DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO W KRAKOWIE