Santiago we wrzeniu

BRUNO MUEL* Rankiem 12 wrzenia 1973 r. owie zia!em "i# $rzez ra io o zama%&u "tanu w '&i(e i $o"tanowi!em w)*e%&a+ tam, a-) kr#%i+ .i(m. /a zwoni!em o 0&1o Ro-i%&et, ma*2% $ewno+, 3e zgo zi "i# $o*e%&a+ ze mn2. 0&1o -)! 4wi#kow%em, a *a o$eratorem. U%ze"tni%z)(im) w5w%za" w $rz)go zie tzw. 6ru$ Mie wie kinow"ki%& 718, "tworzon)%& w 1997 r. w Be"an:on $rzez '&ri"a Markera i razem z na"z)m $rz)*a%i5!mi, zia!a%zami ro-otni%z)mi z zak!a 5w "amo%&o ow)%& ;eugeot, kont)nuu*2%)%& zia!a(no+ w So%&au<. ;o o-nie *ak to -)!o we w"z)"tki%& ro owi"ka%& (ewi%ow)%&, %z#"to rozmawia(im) o '&i(e. 0o, %o tam "i# zia!o, -)!o nam -(i"kie. ;o $rz)(o%ie o Bueno" =ire" z!a$a(im) $ierw"z) "amo(ot o Santiago, w)$e!nion) $rze%iwnikami rz2 5w >e no%i Lu owe*, kt5rz) za%&w)%a(i "i# $rzewrotem. ?ie ) $rze(at)wa(im) na zanie3on)mi =n ami, oni, wrze"z%z2% i $iewa*2%, otworz)(i -ute(k# "zam$ana. Na $a$ierze .irmow)m $ewne* te(ewiz*i ang(o"a"kie* !a nie zre agowa(im) $o anie o akre )ta%*# i umie%i(im) na(e$ki na kamerze i magneto.onie. Na "z%z#%ie "!u3-a $ra"owa armii %&i(i*"kie* -)!a nie owia %zona na t)m $o(u i o ni% nie $)ta*2% w) a!a nam "$orz2 zon2 na kartoniku (egit)ma%*# $ra"ow2. Mie(im) t)(ko ki(ka numer5w te(e.on5w, w t)m numer) ;ierre@a ?a(.ona, kore"$on enta ziennika Le Monde w Santiago, $ewnego m!o ego a wokata %&i(i*"kiego, kt5rego nazwi"ka nie $ami#tam, i mie"zka*2%e* tam Aran%uzki. Bo*"kowi "trzeg(i w*az u o Santiago i $atro(owa(i mia"to. O i(e C$rz)wr5%onoD !a , o t)(e atmo".era -)!a %i#3ka. B mie%ie, o zmierz%&u o witu, o-owi2z)wa!a go zina $o(i%)*na, tote3 "kierowano na" o o-"zernego &ote(u, o kt5rego $rz)-)wa!o z %a!ego wiata %oraz wi#%e* ziennikarz). =-) .i(mowa+ t)%&, kt5rz) zgo zi(i "i# o$owie zie+ nam, %o "i# zie*e, mu"ie(im) $rzemie"z%za+ "i# )"kretnie, ukr)wa*2% "$rz#t w tor-a%& $o r53n)%&. Na"z $rz)*a%ie( a wokat w$u%i! na" o o$u"z%zonego -u )nku -iurowego, w kt5r)m "$otka(im) "i# z wiema Braz)(i*kami. ;rz) wiet(e $a a*2%)m *e )nie $o $ewn)m k2tem $rzez okno, u"ia !em na $o !o ze. ;rz)g(2 a*2% "i# okiem kamer) $i#kn)m twarzom t)%& ko-iet i "!u%&a*2% i%&, w) awa!o mi "i#, 3e $o %i#3arem i%& "!5w za$a am "i# $o ziemi#. 'i, kt5rz) r)z)kowa(i i m5wi(i z o "!oni#t)mi twarzami, mie(i o $rzekazania $rze"!anie, w kt5r)m "!owa )ktowa!a "i!a konie%zno%iE to nie -)!) w)wia ), g )3 oni "k!a a(i owia %zenia. Bie%zorem, zamkni#%i w &ote(u, nie rozmawia(im) o t)m, %o zo-a%z)(im) i u"!)"ze(im) w %i2gu niaF nie $otra.i(im) o t)m m5wi+. B)!a to, r5wnie3 w na"z)%& g!owa%&, -(oka a. ;o zie"i#%iu nia%& %&o zenie $o u(i%a%& "ta!o "i# tru ne. 'oraz %z#%ie* zatrz)m)wa(i na" wo*"kowi, 32 a(i o na" $a$ier5w i nieu.nie $rz)g(2 a(i "i# na"ze* mie"zne* (egit)ma%*i $ra"owe*. ;ewnego $rze $o!u nia, $o rozmowie z woma "tu entami z Uniwer")tetu 0e%&ni%znego, ".i(mowane* na ma(eGkim $o w5rku, $owie zia!em 0&1oE CUwa3am, 3e na"z .i(m *e"t gotow). 'za" w)*e%&a+.D B $rze zieG ".i(mowa(im) $ogrze- ;a-(a Neru ). Nie wie zie(im), 3e -# ziem) wia kami $ierw"zego $u-(i%znego $rze*awu "$rze%iwu wo-e% wo*"kow)%&H$u%z)"t5w. 6 ) $5! go zin) $rze %eremoni2 "ta(im) $rz) %mentarzu, mi# z) na %&o z2%)mi (u 4mi $rze*e%&a!) wie w)$e!nione uz-ro*on)mi 3o!nierzami %i#3ar5wkiF na"t#$nie o *e%&a!), a t!um "i# rozra"ta!. O%z)wi%ie, w"z)"%) za awa(i "o-ie $)tanie, %z) oni nie wr5%2 i nie -# 2 "trze(a+. O-e%no+ (i%zn)%& kamer i )$(omat5w zagrani%zn)%& niew2t$(iwie "k!oni!a i%& o zanie%&ania interwen%*i. ;ona g!owami te* ma") (u zkie*, kt5ra o $iewa!a Midzynarodwk, w)"trze(i!) "$omi# z) gro-5w "trz#$) ek(amowan)%& na %a!) g!o" wier"z) Neru ). 'i, kt5rz) r)z)kowa(i, "!u32% nam za $rzewo nik5w, %&%ie(i I mimo go zin) $o(i%)*ne* I urz2 zi+ w o"tatnim niu na"zego $o-)t) ma!2 uro%z)"to+ $o3egna(n2. ;o"tanowi(i, 3e nie -# zie to wie%z5r, (e%z %a!a no%. ?a3 ) $rz)ni5"! %o o $i%ia i o *e zenia. ;onownie "$otka(im) "i# w o$u"z%zon)m -u )nku, w kt5r)m w"z)"tkie -iura -)!) zamkni#te. ?to $rz)ni5"! a a$ter i "!u%&a(im) $ieni Ji%tora >ar) 728 i t)%&, kt5r)%& muz)ka towarz)"z)!a >e no%i Lu owe*. Bo*"kowi $rz)gotow)wa(i "i# w!anie o *e* zakazania. >e"z%ze $rzez koG%em go zin) $o(i%)*ne* -rz#k "zk(anek i -ute(ek zawia omi! na" o trz#"ieniu ziemi. ;ot!uk!o "i# tro%&# na%z)G, trza"ka!) rzwi, a m) tra%i(im) r5wnowag#. Nie -)! to wie(ki w"trz2", a $oza t)m '&i(i*%z)%) "2 o ni%& $rz)zw)%za*eni. /e"z(im) *e nak w $oru"za*2%)m "i# z)gzakiem "z)ku in iaG"kim i otworz)(im) %i#3kie, o"zk(one rzwi, kt5re $rowa zi!) na u(i%#. O%zekiwa!o na" tam ziwne wi owi"ko. Nie(i%zni mie"zkaG%) tego kwarta!u w)"z(i w $i3ama%&, ko"zu(a%& no%n)%&, "z(a.roka%& (u-

$o$ie"znie zarzu%on)%& na ramiona $!a"z%za%&, a 3o!nierze, kt5rz) o te* $orze $owinni -)(i "trze(a+ o w"z)"tkiego, %o "i# ru"za!o, nie wie zie(i, %o ro-i+, i kr#%i(i "i# w k5!ko w -(a e* $owia%ie $oranka. Na (otni"ku $rze"z(im) kontro(# %e(n2 i o a(im) na -aga3 "krz)nie ze "$rz#tem oraz karton) z o"tatnimi tamami .i(mow)mi i magnet)%zn)mi I $ierw"ze "z$u(e u a!o nam "i# $owierz)+ $i(otom =ir Aran%e. Sie (im) w "a(i o (ot5w, g ) nag(e $rzez mega.on w)wo!ano mnie $o nazwi"ku. ;o"ze !em, niez-)t $ewn) "ie-ie. ;o%zu!em "i# *e"z%ze -ar zie* nie$ewnie, g ) na kontuarze, za kt5r)m $ano"z)!o "i# trze%& o.i%er5w armii %&i(i*"kie*, zo-a%z)!em g5r# na"z)%& "krz)G i karton5w. Na*w)3"z) rang2, nie $ro"z2% mnie o (egit)ma%*e $ra"ow2 ani o akre )ta%*#, za$)ta! gro4nie, %o wi zie(im) w '&i(e. >2ka*2% "i# o $owie zia!em, 3e wi zie(im), i3 w Santiago $anu*e zu$e!n) "$ok5*K * Braz z 0&1o Ro-i%&et i Ja(1rie Ma)ou< rea(izator .i(mu okumenta(nego Septembre chilien L1973M. t!um. /-igniew M. ?owa(ew"ki 718 6ru$) te naz)wa!) "i# tak na %z#+ ra zie%kiego re3)"era .i(mowego =(ek"an ra Mie wie kina L19NNH 19O9M. 728 ;oeta, $ieniarz i kom$oz)tor, komuni"ta, zamor owan) $rzez wo*"ko ki(kana%ie ni $o zama%&u "tanu. Stu en%i o kurza*2 ikon# '=MPL= J=LLE>O* ;rzez !ugi %za" %&i(i*"kie "i!) $o"t#$owe traktowa!) $o"ta+ Sa(Qa ora =((en e *ak ikon#. ;o kre(ano *ego o"o-i"te i (u zkie za(et), %&wa(ono *ego -o&ater"k2 $o"taw# w niu 11 wrzenia 1973 r., $o %za" zama%&u "tanuE %z)3 nie zgin2! z kara-inem w r#%eR 0aka %e(e-ra na og5! "!u3)!a *e nak w)%i"zaniu a"$ira%*i I i o"i2gni#+ I *ego rz2 5wE rz2 5w >e no%i Lu owe*, koa(i%*i, kt5ra "ku$ia!a (ewi%# o komuni"t5w $o "o%*a( emokrat5w. 0)m%za"em ogromne emon"tra%*e, o kt5r)%& o"z!o w 2N11 r. I na*wi#k"ze o k2 w 199N r. $rz)wr5%ono emokra%*# I i $o*awienie "i# (i%zn)%& ru%&5w "$o!e%zn)%& Lzwi2zkow)%&, eko(ogi%zn)%& it .M w %a!)m kra*u 718 zatrz#"!) (ewi%2. ;o"tawi!) na $o%z2tku zienn)m konie%zno+ g!#-oki%& $rzeo-ra3eG "truktura(n)%& i $o"zerz)!) &or)zont tego, %o mo3na 32 a+. Nie t)(ko C-ez$!atne* e uka%*i w)"okie* *ako%iD, a(e r5wnie3 ro k5w, kt5re $ozwo(2 *2 uz)"ka+E re.orm) $o atkowe*, rena%*ona(iza%*i mie zi, a $rze e w"z)"tkim $o!o3enia kre"u mo e(owi neo(i-era(nemu, za$i"anemu w kon"t)tu%*i z 19ON r., kt5r2 u%&wa(i!a zwo!ana $rzez )ktatur# wo*"kow2 kon"t)tuanta. Na nowo na u(i%a%& $o*awi! "i# wizerunek =((en e. 0)m razem nie %&o zi!o *u3 o "k!a anie &o! u ikonieE emon"tran%i $okaz)wa(i, 3e uto3"amia*2 "i# z $ro*ektem $o(it)%zn)m, kt5r) on uo"a-ia! i na a( uo"a-ia. =((en e zna(az! "i# w $a!a%u $rez) en%kim La Mone a w 197N r., $o trze%& nie$owo zenia%& w)-or%z)%&. >ako zia!a%z "o%*a(i"t)%zn) zaw"ze $ra%owa! na rze%z *ak na*"zer"ze* konwergen%*i "i! (u ow)%&, $rze%iw"tawia*2%)%& "i# "i!om im$eria(i"t)%zn)m i o(igar%&ii. B =mer)%e Sa%iG"kie*, kt5r2 roz ziera!) wo*n) $art)zan%kie, za$ro$onowa! C$oko*ow2 rog#D $rzeo-ra3eG "$o!e%zn)%&, %&o+ nawet *ego w!a"na $artia uzna!a na kongre"ie, kt5r) o -)! "i# w '&i((Tn w 1997 r., 3e roga in"t)tu%*ona(na *e"t za-(okowana, i wo(a!a wezwa+ o wa(ki z-ro*ne*. Biz*a ta w)r53nia!a =((en e i w koG%u $ozwo(i!a mu zaini%*owa+ rea(iza%*# am-itnego $rogramu $o(it)%znego. CB)gra(im), ma*2% za za anie o"tate%zne znie"ienie w)z)"ku im$eria(i"t)%znego, $o!o3enie kre"u mono$o(om, $rze$rowa zenie g!#-okie* i go ne* te* nazw) re.orm) ro(ne*, za$rowa zenie kontro(i na im$ortem i ek"$ortem oraz okonanie wre"z%ie na%*ona(iza%*i kre )tu. S2 to .i(ar), na kt5r)%& o$rze "i# $o"t#$ w '&i(e, tworz2% ka$ita! "$o!e%zn), kt5r) -# zie w "tanie $o-u zi+ na"z rozw5*D, owia %z)! on wie%zorem $o "woim zw)%i#"twie w)-or%z)m, $rzemawia*2% z -a(konu "ie zi-) .e era%*i "tu ent5w %&i(i*"ki%&. 0)"i2% ni rz2 5w >e no%i Lu owe* to -ez$re%e en"ow) $ro%e" otwar%ia $o(it)%znego, a *e no%zenie wie(kiego $owi#%enia (u u %&i(i*"kiego. B %i2gu tego t)"i2%a ni $artie $o"t#$owe, zwi2zki zawo owe,

ro-otni%ze organiza%*e Ckor on5w $rzem)"!ow)%&D, komitet) "$o!e%zne* kontro(i zao$atrzenia i %en $o!2%z)!) "wo*e "i!), tworz2% w!a z# (u ow2, kt5ra $otra.i!a-) o $owie zie+ na $r5-) e"ta-i(iza%*i, $o e*mowane $rzez wie(ki ka$ita! i intere") im$eria(i"t)%zne. Rz2 ) >e no%i Lu owe* nie $onio"!) .ia"ka I zo"ta!) $rzerwane. ;o"ta+ =((en e to nie $o"ta+ $rez) entaH i ea(i"t), kt5r) $ozo"tawi! $o "o-ie "kazan) na nie$owo zenie $ro%e" $o(it)%zn). Uo"a-ia ona o wag# $o(it)%zn2E a.irma%*# nowo%ze"no%i $ro*ektu $rzeo-ra3eG rewo(u%)*n)%& "$o!e%zeG"twa, nie t)(ko w '&i(e, a(e na %a!)m kont)nen%ie. B)t)%za r5wnie3 rog#, kt5r2 wie(e (at $54nie* o-ra!a u3a %z#+ =mer)ki ;o!u niowe* w inn)m *u3 kontek%ie $o(it)%zn)m i w inn)m uk!a zie "i! geo$o(it)%zn)%&. ?a3 ) krok $o"t#$ow)%& rz2 5w (at)noamer)kaG"ki%& o $rzo u z-(i3a *e %oraz -ar zie* o te* $o"ta%i. M5wi+ o Sa(Qa orze =((en e nie zna%z) *e )nie m5wi+ o $rze"z!o%i. /na%z) r5wnie3 m)(e+ o tera4nie*"zo%i i $rz)gotow)wa+ $rz)"z!o+. * ;rzewo ni%z2%a Ae era%*i Stu ent5w Uniwer")tetu '&i(i*"kiego LAE'&M $o %za" emon"tra%*i "tu en%ki%& w 2N11 r., kan ) atka na $o"!ank# z ramienia ?omuni"t)%zne* ;artii '&i(e L;''&M w w)-ora%& $ow"ze%&n)%&, kt5re o -# 2 "i# 17 (i"to$a a -r. t!um. /-igniew Mar%in ?owa(ew"ki 718 /o-. U. ?em$., CStu en%ka wio"na w '&i(eD, Le Monde diplomatique Edycja polska, gru zieG 2N11 r. '&rono(ogia V wrzenia 197N r. ?an ) at >e no%i Lu owe* LU;M, "o%*a(i"ta Sa(Qa or =((en e, w)gr)wa w)-or) $rez) en%kie, uz)"ku*2% 39,3W g!o"5w. 29 $a4 ziernika 197N r. ?ongre" L$ar(amentM Re$u-(iki '&i(e rat).iku*e w)-5r =((en e w atmo".erze wie(kiego na$i#%ia $o(it)%znego. 2X $a4 ziernika 197N r. Biern) !a owi kon"t)tu%)*nemu na%ze(n) ow5 %a armii %&i(i*"kie*, gen. Ren1 S%&nei er, ginie z r2k "kra*nie $rawi%ow)%& terror)"t5w. V (i"to$a a 197N r. =((en e o-e*mu*e urz2 $rez) enta i og!a"za CVN $o"uni#+ rz2 u (u owegoD 1X (i$%a 1971 r. Na%*ona(iza%*a mie zi. 6ru zieG 1971 r. ;ierw"za wie(ka emon"tra%*a C$u"t)%& garnk5wD, urz2 zona w zamo3n)%& zie(ni%a%& $rzez $rawi%ow2 o$oz)%*#. ;a4 ziernik 1972 r. ?u(mina%*a kam$anii e"ta-i(iza%)*n)%&E kor$ora%*a w!a%i%ie(i i kierow%5w %i#3ar5wek organizu*e og5(nokra*ow) "tra*k, kt5r) $ara(i3u*e go"$o ark#. Li"to$a 1972 r. Mo-i(iza%*a ma" (u ow)%& o$rowa za o $rzewzw)%i#3enia kr)z)"u. =((en e w)ru"za w $o r53 $o wie%ie, $o %za" kt5re* $rzemawia w /groma zeniu Og5(n)m ON/ i $i#tnu*e ataki na *ego rz2 , w "z%zeg5(no%i organizowane $rzez ka$ita!) $5!no%noamer)kaG"kie.

Marze% 1973 r. U; w)gr)wa w)-or) $ar(amentarne, uz)"ku*2% V3,VW g!o"5w. 'zerwie% 1973 r. B Stana%& /*e no%zon)%& "enator Arank '&ur%& u*awnia w "woim ra$or%ie zia!a(no+ e"ta-i(iza%)*n2, $rowa zon2 w '&i(e $rzez Pnternationa( 0e(e$&one Y 0e(egra$& LP00M i 'entra(n2 =gen%*# B)wia ow%z2 L'P=M. 29 %zerw%a 1973 r. 2 ;u!k ;an%ern) $rze$rowa za tzw. $u%z %zo!gow) i o-(ega $a!a% $rez) en%ki. Na rozkaz na%ze(nego ow5 %) armii, gen. 'ar(o"a ;rat"a, wo*"ko t!umi $u%z, kt5r) wkr5t%e oka3e "i# $r5-2 genera(n2. 23 "ier$nia 1973 r. ;o na%i"kiem $rawi%ow)%& genera!5w ;rat" $o a*e "i# o )mi"*i, a now)m na%ze(n)m ow5 %2 armii =((en e mianu*e gen. =ugu"to ;ino%&eta. 9 wrzenia 1973 r. ;ino%&et w!2%za "i# w "$i"ek genera!5w. 11 wrzenia 1973 r. Bo*"kow) zama%& "tanu. =((en e ginie -roni2% atakowanego $rzez wo*"ko $a!a%u $rez) en%kiego.