WILHELM SCHMIDTTE AVCI-TOPLAYICILARIN TEK TANRICILII brahim Hakk KAYNAK*

ZET P.Wilhelm Schmidt, etnolojinin esas grevinin, insanln balangcna yaklamak ve insanln en eski dinini de kefetmek olduu dncesini srdrrken etnoloji bilimine de bir grev yklemektedir. nk Schmidte gre etnoloji insanln maddi kltr elerinin yannda, dini eleri de incelemelidir. Etnoloji ierisinde kltr tarihi ekol, insanln en eski kltr aamasnn avc-toplayclar olduunu bulmutur. Bu avc-toplayc kltrler ayn zamanda Schmidte gre, insanln en eski dinini temsil edebileceini kabul etmektedir. Schmidt, dnyann drt bir tarafna yaylm olan bu kltrlerde dini benzer eleri geni bir analizden sonra ortaya koymutur. Bu ilkel kltrlerdeki temel ortak zellik yce varlk inancnn hakim olmasdr. Bu Yce Varlk yaratcdr. Ama ayn zamanda ahlaki kanunlar koyan ve bu kanunlara insanlarn uymasn isteyen bir yce varlktr. Bu insanlar Yce Varlka dua,kurban ve seremonilerle yaklamaktadrlar. Anahtar Kelimeler: Yce varlk, avc-toplayclar, nedensel dnce ve Tanrnn insanlara ilk vahyi. ABSTRACT The actual duty of ethnology is to aproach the oldest religon and the begining of humanity as much as possible and to discover the origin of it says W.Schmidt. For this reason, he has apent most of his time and researches on getting to know the religons of those who lived a country and hunter-collecter life before the reading and writing period. He has always thought that the most primitive people are the oldest people.For theis reason,the resarch of the religon of the peoples and the solution of the start-point of the religon is very importent. There were some variations in the belives of those whom he had noticed as primitive hunter-collectors about one God. After a serious analyses, he has presented the one God belief of the primitives by putting the similar proporties together. The one God uunderstanding of him in the primitives contains the accepting of one God who gives the moral values. According to Schmidt, there is a kernel culture from which the world cultures develop and fertile. The origin of this kernel culture is Asia. In the primitive tribes, the supreme-being is characterised with four formation values positvely: 1. The supreme being is endless, knows everything,owns the good, is a moral existence and is the controller of everything.

Dr.

Zehra AYE

2. 3. 4.

He is an existence who with the people and educated them at the begining. He is creater. He wants the human-beings to have moral values.

In the primitive societies that Schmidt has studied,the people have relations with the supreme-being in three ways: Pray,sacrifice and religous ceremonies. The study of W.Schmidt is built on ethnologic,mythologic and causative thinking and first message of God. Keywords: Primitive monoteism, hunter-collecter, supreme-being, causasative thinking, the first message of God.

Giri Wilhelm Schmidt (1868-1954), etnolojinin esas grev ve amacnn, insanolunun var ola geldii tarihin balangcna ve onun sahip olduu en eski dine olabildiince yaklamak ve bylece ilk dinin balang ve kaynan kefetmek olduunu sylemektedir1. Bunun iin Schmidt, zamannn ve almasnn byk bir ksmn okuma yazma ncesi insanlarn ve zellikle avctoplayclar ve kr hayat yaayanlarn dinlerini tanmlamaya ve analiz etmeye ayrmtr2. Schmidtin almas sresince yle bir metot takip ettii grlmektedir : O ilkel kltre ait olan toplayclk ve avcl kendine meslek edinen (ekonomi dzeyleri bu kadardr) insanlar insanlk tarihinin en eski insanlar olarak kabul etmektedir. Schmidt iin insanlarn dininin aratrlmas ve balang probleminin zm nem arz etmektedir3. Bu insanlarn, insan olunun kltrel balangcna en yakn olarak dnlen geliimin ilkel safhalarnda kald ve dnemin zelliklerinin bir ounu elinde bulundurduu farz edilmektedir4. O, dinin balangcnn en eski ilkel insanlarda bulunabileceini dnmtr. Onun etnolojik olarak tespit ettii ilkel avc-toplayclarn bir tanr hakknda farkl inanlar ve inanlarnn younluk derecesinde de farklkllar vard. O, ilkellerdeki detaylarn dzgn bir ekilde analizini yaptktan sonra
1 Henryk Zimon,Wilhelm Schmidts Theory of Primitive Monotheism and its Critique the Vienna School of Ethnology, Anthropos,81,Freiburg,1986,s.246. 2 a.g.d.,s.246. 3 Henryk Zimon,Monoteizm pierwotny,Wilhelma Schmidta teoria i jej krytyka w wiedenskiej szkole etnologicznej,Lublin,2001,s77. 4 Henry Zimon,Wilhelm Schmidts Theory of Primitive Monotheism and its Critique within the Vienna School of Ethnology,Anhropos,81,Freiburg,1986,s.247.

470

Wilhelm Schmidtte Avc-Toplayclarn Tek Tanrcl

benzer eleri alarak ilkellerin dinini ortaya koymutur5. Bu eler ciddi manada farkl ilkel kltrleri birbirinden ayran geni mesafeler arasnda bile kpr kurulmasna yardm etmektedir6. Schmidtin dinin meneini arama almalar hem maddi kltr(sosyal yap, coradi konumlar, evlilik ve aile, kullanlan aralar v.b) hem de dini elerini (Yce Varlk inanc, onun sfat ve zellikleri, dua, kurban ve zeramoniler) iermektedir. Schmidtin ilkellerdeki Tek Tanrl dininden u anlalmaktadr: Tek Tanrl din, ahlaki kurallar koyan sadece bir Tanrnn kabuln ve ona inanmay iermektedir7. Bu tek Tanrnn kabul ve ona inanma ilkel insanda, fenomonolojik adan dua, kurban, zeramonilerle kendini gstermektedir. Schmidt, ilkel kltrlerde Yce Varlkn yaylmasn, yine ilkel kltrlerin birbiriyle etnolojik olarak tarihsel ban mukayese ederek ortaya koyduktan sonra en ilkel kltrlerdeki Yce Varlkn yaylmasn da daha sonraki kltr evreleri ile mukayese ederek ilkel kltrn btn halk gruplarnda, bu Yce Varlk her yerde ayn derecede olmasa da var olduunu sylemektedir8. Yukarda da zikredildii gibi Schmidtin ilkel halklar dinin meneine relatif olarak en yakn olanlardr. nk onlar, daha sonraki geliim aamasna katlmadklarndan dinin meneine en yakndrlar9. Yine bu kltrlerin dinleri de Schmidte gre gelime kaydetmediler ve hareketsiz kaldlar10. Schmidt, etnolojik olarak ulaabildiimiz ilkel halklar en eski kltrler olarak ve ayn zamanda ulalabilen en eski insanlk soyu olarak dnlmesi gerektiini vurgulamaktadr11. Dolaysyla buradan itibaren de lkel halklar olarak kabul edilen halklar arasndan da dinin en eski eklinin gzkecei 12 fikrini bize vermektedir. Schmidtin ilkel kltr halklarnn dininin tesbiti u mantki gerekelere dayanmaktadr: nsanln menei olarak birlikteliini bir defaya mahsus kabul edersek, grlr ki, imdi ilk basamakta bulunan ilkeller, geliimin uzun bir zamann ortaya koyar ki, bu geliim balangtan itibaren vard ve bir birinden ayrlan kltrler arasndan gnmze geip gelmitir. te bu sre ierisinde dinde deimeler meydana gelmitir. imdi mevcut ilkel kltrlerin din biimleri iinde dinin ilk biiminin kolayca bulunamayacandan eminiz. Yine de biz ilkel dinleri ortak alarak ve buradan kan sonularn canl bir sentezini yaparak, bu dine bir adm daha yaklatmz dncesindeyim13 . Schmidt, buna ramen u grn devam ettirmitir :
a.g.d.,s.247 a.g.d.,s.249. 7a.g.d.,s.247 8 Wilhelm Schmidt,Handbuch der vergleichenden Religionsgeschichte,Mnster,1930.,s.248. 9 a.g.e.s.248. 10 a.g.e.,s.248 11 Wilhelm Schmidt,Handbuch der vergleichenden Religionsgeschichte,Mnster,1930.,s.247. 12 a.g.e.,s.247. 13 a.g.e.,s.248.
5 6

471

Zehra AYE

Daha sonraki dinler henz balangtan beri az veya ok korunmu olan ve daha sonraki zamanlardan kaynaklanmayan eleri korumulardr14. Burada bir eliki varm gibi grnyor olabilir. Ancak Schmidt, almalarnda bugn hala mevcut olan avc-toplayclar kendisine baz almtr. Schmidt, eitli blgelerdeki ilkel kltrlerdeki dini aratrdktan sonra, bu blgelerde inan biimi olarak, bir Yce Varlka inanmay en baskn bir e olarak grmtr. Bu en eski ilkel insanlardaki Yce Varlk inan, zellikleri, onun ekli ve biimi, ikamet yerini Schmidt bize Yce Varlk inancnn var olduunun ortak zellikleri olarak sunmaktadrlar. Schmidt tarafndan tasvir edilen en eski ilkel kltrlerde (Pigmeler,GneyDou Avustralyallar,Kuzey Amerika ilkel kltrleri) Yce Varlk inanc vardr. Bu kltrler mekan olarak ayr yerlerde de olsa glerden nceki inanlarn beraberinde gtrmler ve onu korumulardr. Schmidtin etnolojik tarih emas gz nnde bulundurulduunda btn bu halklarn inanlar ayn dini geliim seviyesine, yani ok eski bynn,animizmin ve ata ibadetinin bile olmad zamanlara kadar geri gitmektedir. Btn bu halklarda Tanr en stn olarak kabul edilmektedir. Tanrnn, en stn, en iyi , kadir, merhametli olma zellii bile kantlar glendirmektedir15. Schmidt, burada mevcut kltr evresi ve kltr gruplar ierisindeki mevcut dinleri birlikte deerlendirildii zaman iyi bir sentezle ilkel dine daha da yaklalabileceine iaret etmektedir. lkel kabilelerde Yce Varlk, muhteva olarak drt biimde pozitif olarak karakterize edilmitir: 1. Yce varlk, ebedi, kadir, her eyi bilen, iyilik sahibi, her eyin hakimi ve ahlaki bir varlktr.. 2. lk zamanlar insanlarla birlikte ve onlar eiten bir varlktr. 3. nsanlar ve Dnyay yaratan bir varlktr. 4. nsanlarn ahlakl olmasn isteyen, insanlara yasalar bildiren, gzetleyen,teki dnya ve bu dnyada insanlar dllendiren ve cezalandran bir varlktr16. Wilhelm Schmidt, ilkel halklardaki insanlarn Yce Varlkla ilikisi aadaki biimde belirlemitir: 1. nsanlarn onun yce gcn ve ahlaki yksekliini tanmas.

a.g.e.,s.248. Wilhelm Schmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1929, c.2,s.20. 16 WilhelmSchmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster ,1935,c.6.s.219
14 15

472

Wilhelm Schmidtte Avc-Toplayclarn Tek Tanrcl

2. Dua etmesi 3. Kurban sunmas 4. Dini trenler yapmas17. Schmidtin bu tespitinde insanlar Yce Varlkla drt ekilde ilikiye geebilmektedirler.En eski halk olan pigmeler, Yce Varlkn gcn tanyarak ona dua ederek,kurban sunarak ve dini ayinlerle kulluk grevini yapyorlar. Bylece insanlar, Yce Varlkn yce gcne kar bu ekilde itaat ediyorlar18 Btn Pigmelerde, Yce Varlk,sadece ahlaken iyi deil ayn zamanda da insanlarn ahlakll iin kanunlar koyandr. O, insanlar, her eyi bilmesi ile gzetlemektedir ve insanlarn adaleti inemesi halinde sadece bu dnyada deil ayn zamanda da br dnyada da cezalandrmaktadr19. Asya ve Afrika Pigmelerinde, Yce Varlk,ilenmi sua gre merhametlidir ve onlar af edicidir20. Btn Pigmeler kabilelerinde, Dnyay ve insanlar yaratan Yce Varlkn yaratc gcne inanma nemli bir ortak zelliktir21. Bumanlar ise Gney Afrikada yaamaktadrlar. Geimlerini avclk ve toplayclktan salarlar. Tek elilik grlr.Zina yasa vardr. Yce Varlk inanc veTek Tanr inanc egemendir. Yine bu kabilelerde (Merkez Pigmelerde, Yuinlerde, Gney Austuralyadaki Wiradyuri-Kamilaroi kabilelerinde Yce Varlk bitkisel ve hayvansal verimliliin kayna olarak ortaya kmaktadr. Yce Varlk ile hayvansal ve bitkisel verimlilik arasnda iliki biimi daha ziyade youn bir ekilde tarmsal ana hukukunda ve gebe baba erkil kltrlerde grlmektedir22. Ana hukukuna dayal toplum ve gebe baba erkil toplum Schmidtin etnolojik kronolojisinde en eski ilkel kltrden sonra gelmektedir. Grld gibi bu kabilelerde Tanr alem mnasebetinde Yce Varlk bitki ve hayvansal verimliliin artrlmasnda yamuru yadran bir gce de sahiptir. Gney Amerika blgesinde yaamakta olan Algonkin gruplar, anne soyuna dayanan ve toteme inanan Bat ve Gneyden gelen gruplar tarafndan en Kuzey Douya itilmitir. Eski Kaliforniya gruplar (Hoka,Penuti,Yuki ) dalar arasna ve kyya itilmiitir23. Yce Varla inanma var olup o, Byk Ruh olarak karmza kmaktadr.. Onun ad Giselemukengtur. Yaratcdr. nsanlar ona
a.g.e. ,s.219. a.g.e., s.219. 19 WilhelmSchmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1933,c.4,s.763. 20 a.g.e.,c.4.,s.755. 21 Wilhelm Schmidt,Handbuch der vergleichenden Religionsgeschichte,Mnster,1930,s.257. 22 a.g.e.,s.257. 23 a.g.e.,s.246.
17 18

473

Zehra AYE

byk seramonilerde dua ederler ve o, da karlk olarak etmektedir24.

insanlara iyilik

Samoyetlerde istisnasz bir Yce Varlka inanmaktadrlar. O, Dnyay ve insanlar yaratmtr. Evrenin hakimi olarak her eyi ynetmekte ve idare etmektedir. Genellikle o, abstrakt bir kavramdr ve o, gk yz ile kaynamtr. O, ruhidir ve grlemez. ekli bilinmez. O, ilmi ezelisi ile insanlarn ahlaki tutumlarn gzetir. Kendisini tamamen etik bir varlk olarak gsterir25. Bu kabilelerde Yce Varlkn ad Numdur. Gkte yaam ve yaamaktadr.Gk grlts,yldrm, yamur ve kar, rzgar ve frtna onun dorudan vahyidir. nsanlarn kaderine kar ntrdr26 Ainularda Yce Varlk, btn Dnyann ve dier yce varlklarn yaratcsdr27. lkel kabilelilerdeki Yce Varlk, sfatlar ve insanlarla olan mnasebetlerini akladktan sonra imdi de dnyann eitli blgelerindeki en eski insanlar temsil eden ilkel kabilelerin dini hakknda bilgi vermeye alalm. 1. Pigmelerin Dini Etnolojik en eski ilkel kltre sahip olan Pigmelerin dini, Yce Tanr inan zerinedir28. Daha sonraki dinler karsnda genelde tek tanrl bir zellii vardr29. Bu dinlerin ana noktas ve temeli tek tanrdr.30. Dier dinler karsnda Pigme dinlerinin genel tek Tanr karakteri daha belirgin bir zelliktir. Ne Asya Pigmenlerinde ne de Afrika Pigmelerinde l inan yoktur. Btn Pigmenlerde ve pigmoitlerde ly dorudan topraa defnetme adeti vardr 31. W. Schmidte gre, Pigmelerde Yce varln bizzat kendisi ebedi ve nedensiz olan bir tanrdr.Btn varlklar yaratmtr ve onlara grevlerini gstermitir32. Schmidtin tespitine gre Pigmenlerde , Manizm zelliklerinden olan lye yemek vermek, bir alet ve silah mezara koymak, cesetle birlikte sevdii eylerin mezara konmas, lnn arlmas33gibi zellikler bulunmamaktadr. Btn bu zellikler, daha sonraki dnemlerde ortaya km olan Manizmin genel zellikleridir.
WilhelmSchmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1929,c.2,s.413. Schmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1931,c.3,s.350. 26 a.g.e.,c.3,,s.346. 27a.g.e.,c.3,s.40. 28 a.g.e.,c.2,s.8. 29 a.g.e.,c.4,s.728. 30a.g.e.,c.6,s.214. 31 a.g.e.,c.4,s.722. 32 a.g.e.,c.6,s.219 33a.g.e.,c.6.s.219.
24 25Wilhelm

474

Wilhelm Schmidtte Avc-Toplayclarn Tek Tanrcl

Pigmelerde, Yce Varlk, ilk balang zamanlarnda insanlarla birlikte byk bir itenlik iinde yer yznde yaamtr. nsanlara sanat,ustal,toplumsal, ahlaki, dini retileri ve soyun kanunlarn koymutur. Sonra Yce Varla kar insanlarn her hangi bir suundan dolay o, yer yzn terk etmitir. imdi o, gk yznde oturmaktadr34. Asya ve Afrika Pigmelerinde Yce varln sfatlar arasnda Yce varlk adaletlidir. Kanunlarn ineyenleri cezalandrr. Onun dier sfatlar ebedidir,alimdir. yilik ve yardm severdir ve Kadirdir35. Btn Pigmelerde insanlar ve dnyay yaratan Yce Varlkn yaratc gcne iman vardr. Hibir yerde totem zellii olan hayvanlarla ilikilendirme yoktur36. Btn Pigmen kabilelerinde Yce Varlk sadece kendisi ahlaki deil ayn zamanda da insanlarn ahlakl olmas iin kanunlar koymu olan bir varlktr. Alim sfat ile insanlar gzetler, dllendirir ve onun adaletinin inenmesi ile insanlar hem bu dnyada hem de br dnyada cezalandrr. Ancak o, ayn zamanda merhametlidir37. Yce Varlka tapnma ve onun yceltilmesi dua, kurban ve seremonilerde kendini gstermektedir38. Hayvansal ve bitkisel besin maddelerinden kurban yaplr39. Tandmz dinlerin en eski aamasnda ne bir tapnak ne de tanr resimleri ve ne de dini anlatan maddi nesneler vardr40. Bu ilkel kabilelerde genellikle bycln, totemizmin ve atalar ibadetinin hibir zelliine rastlanlmamaktadr. Bu kabilelerde Tanrnn ikamet yeri olarak gk yz gsterilerek iaretle orada yukarda bir yer gstermektedirler. Daha nceleri insanlarn yanndayd ve onlarla beraber yayordu,onlarla konuuyordu. Gnlerden bir gn onlarn suundan dolay ayrlk geldi41. Onlar Tanrnn tekrar geleceine ve bar, bolluk

34 36 37

Wilhelm Schmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1935,c.6,.s.215.

35a.g.e.,c.6,s.216.

a.g.e.,c.6,s.216. a.g.e.,c.6,s.217. 38 a.g.e.,c.4,s.771-776. 39 a.g.e.,c.4,s.217. 40a.g.e.,c.4,s.226. 41a.g.e.,c.4,s.39.

475

Zehra AYE

ve mutluluk getireceine inanmaktadrlar42. Onlar, Tanrnn ebediliine ve lmszlne inanmaktadrlar43 Yce Varlk inanc Pigmen dininde hakim bir ekilde n plandadr. Yce varln balca ismi Kmvumdur. Diyalektik varyasyonlar iinde Mvum, Mvume, Mvuma olarak da telaffuz edilmektedir44. Pigmenler,Yce varlk dier btn varlklarn stnde bir varlk olarak onu en ycelikle nitelendirmektedirler45. Onlar Yce Varlkla ilgili bir soruya yle cevap vermektedirler: Tanr nce de var idi, imdi de vardr ve var olacaktr.Ruhlar yukarda, insanlar aada ve Tanr tektir. Tanr yal (Efendi, Baba)dr46. O, her eyden yksekte ve her eyin yneticisidir. O, insanlarn atasna btn bir yurdu sonsuz ormanlaryla ve btn zenginlii ile teslim etmitir47. Gabun-Pigmelerinde Yce varln ebedi oluunu anlatan bir mitolojide yledir: Ormanda benim gibi ve senin gibi insanlar var myd? Hayr. nce, daha nce ormanda hi insan yoktu. Peki,baka yerde var myd? Hayr. Ve daha nce. Daha nce tek bana Kmvum vard. Hibir kimse olmadan o vard48. Yce Varln yaratc oluunu anlatan bir mitte yledir: Ormandaki aalar, yediin meyveleri, avladn hayvanlar,yakaladn balklar kim yapt? Sorusuna yle cevap vermektedirler: Her eyi yapan Kmvumdur. Kmvum her eyi tamamladnda ilk atamza aln bu size aittir. Onu size veriyorum. Her ey sizin iindir49. Grld gibi bu mitler, P.W.Schmidte gre Pigmen kabilelerinde Yce varln hem ebedi oluunu hem de yaratc olduunu gsteren ortak delillerdir. Pigmelerin sosyal yaplar da tek elilik vardr. Gen erkek ve kzlar e seiminde serbesttirler. Ailede kadn erkekle ayn haklara sahiptir. Kltrn gelimilini gsteren dokumaclk ve mlekilik yoktur. Btn pigmen kabileleri silah ve alet malzemesi olarak odun, kemik ve (kesici)olarak midye kabuunu kullanmaktadrlar50.
Wilhelm Schmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster, 1933,c.4,s.39-40-41. a.g.e.,c.4.,s.26. 44a.g.e,c.4.,s.24. 45 a.g.e.,c.4,s.26. 46 a.g.e.,c.4.,s.26. 47 a.g.e.,c.4,s.26. 48 a.g.e.,c.4,s.26. 49a.g.e.,c.4,s.27. 50WilhelmSchmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1931,c.3,s.45.
42 43

476

Wilhelm Schmidtte Avc-Toplayclarn Tek Tanrcl

Aile arasndaki ilikiler iyidir.ocuk ve ebeveyn ldrme adeti de mevcut deildir. Klecilik yoktur51. imdi de Gney-Dou Avusturalyallarn dinini incelemeye alalm. 2. Gney-Dou Avustralyallarn Dini Gney-Dou Avusturalyallarda Yce varln tek tanr karakteri daha sonraki kltrlerin etkisinde (totem kltrnn etkisi ile) yce varlk ikinci plana dmtr. Ancak bu kltrlerde Yce varl karartmaya yetmemitir. Burada Yce varlk yceltilen baba ekline dnmtr. Soy kurucu baba Yce varln altnda yaratlm olarak ortaya kmaktadr52 Yuin-Kurilerde ay mitolojisi ana hukuna dayal kltrlerden, WiradyuriKamilaroi kabilelerinde totem kltrnden zellikler tamaktadr. rnein Soy kurucu baba Daramulun yce varlk olmutur53. Gney-Dou Avustralyallar Yce varl baba diye adlandrmaktadrlar. Wiradyurilerde yce varlk her eyin babas olarak, Yuin-Ngarigo ve Euahlayilerde baba , en eski Yuin gruplarnda bizim babamz olarak anlam kazanmtr54. Gney-Dou Avustralyallarda Tanr mcessem bir zellik kazanmtr. nsanlar mcessem bir varlktan yana tavr taknyorlar.Tanry grme taraftardrlar. rnein Yuinlerde Daramulun, Kamilaroilerde Baiamakabilelerinde olduu gibi Yce varlk grlemedii takdirde onu grlebilir yapan zellikler ortaya kmaktadr55.Gk grlts Yce varln kendisi deil ,ancak onda bulunan bir zelliktir. Gk grlts bu kabilelerde Yce varln sesidir.Onunla O, yamuru arr56. Gney-Dou Avustralya kabilelerinde Yce Varlkn ikamet yeri olarak gk yz gsterilmektedir. Bu kltrlerin yce varlklar nceleri yer yznde insanlarn yanndayd. O, hayatn btn sanatlarn, toplumsal ve dini kanunlar onlara retmitir. Sonra da gk yzne kmtr. nce soy kurucusu ebeveynleri yaratmtr57.Yce varlk ebedidir. lmez. O,btn her eyin balangcnda vard.Her eyi bilendir. Her yerde hazr ve nazrdr. nsanlarn tutumlarn ahlaken denetlemektedir. Yce varln bu zellikleri Kuin

a.g.e.,c.3,s.46. a.g.e.,c.6.,s.323. 53a.g.e.,c.6,s.316. 54 a.g.e.,c.6,,s.324. 55 a.g.e.,c.3.s.723. 56 WilhelmSchmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1935,c.6,s.325. 57a.g.e.,c.6,s.327.

51 52

477

Zehra AYE

kabilelerinde ocuklara retilmektedir.Bu retide yukarda bulunan Yce Varlk Bundjil insanlar gzetlemektedir58. Gney-Dou Avustralyallarda Yce Varlkn gc btn dier varlklarn gcnn stndedir. O,kadirdir. Mmkn olan her eyi yapar. Dnyann ve insanlarn yaratcsdr59. Kulinlerde Yce varlk bundjil dir. nsanlarn babasdr.yilik sahibidir. Ktlk istemez. O,soyun iyilik sahibi kraldr.nsanlar yarataldan beri onlara hayat iin lzumlu olan her eyi gnderdi ve her eyi retti60. Yce varln zellikleri,bu ilkel kltr evrelerinde tabiat nesnelerine dnmtr . Yce varln her bir zellii her bir tabiat nesnesine atfedilmitir. Btn bunlarn arkasnda bir Yce varlk vardr. 3. Kuzey Kutup Amerika lkellerinin Dini lk etapta W. Schmidt, Kuzey Amerikada Kuzey Merkez Kaliforniyallar, Algonkinleri,Ren geyii avcl yapan Eskimolular, Gney Amerikada Ate lkesi yerlileri kabilelerinden Yamana, Halakwulup ve Selknam kabilelerini ilkel kltrler olarak addetmektedir61.Schmidt bunlarn haricinde dier btn kltrleri yksek toteme dayal avc ve ana hukukuna dayal ziraat kltrler olmak zere kltr evrelerine ayrmaktadr62. Kutup-Kuzey Amerika ilkel kltrlerini uzunca bir sre Kuzey-dou Asyada dalmadan dinleri ile birlikte birlikteliini kabul eden Schmidt, imdiki yerlerine ortak irsi miraslarna da beraberinde getirdiler ve onlar korudular. Ancak ok daha sonra nemli kltr elerinden bazlarn kolayca kaybettiler63. Schmidt burada yce Tanr tasavvurlarnn eitliliine ramen gerek prensip noktasnda gerekse detayda kayda deer benzerliklerin olabileceini kabul etmektedir. Eski halklar erevesinde bu benzerlikleri ortaya koymak Schmidtin ana dncesini oluturmaktadr64. Kuzey-kutup Amerika ilkellerinin hemen hepsinde Yce varlk isimleri fazla yaygn deildir. Yalnz Yce varln ebediliini ifade eden Yal lmsz gibi isim ve sfatlara sahip Yce Varlk anlaylar vardr. Yalnz baba ve orda
a.g.e.,c.3,s.663. a.g.e.,c.3,s.328. 60 a.g.e.,c.3.s.662,679. 61 Josef Haekel,Prof.Dr. Wilhelm Schmidts Bedeutung fr die Religionsgeschichte des vorkolumbischen Amerika,Saeculum,Mnih,1956, c.7,s.5. 62Josef Haekel,Prof.Dr. Wilhelm Schmidts Bedeutung fr die Religionsgeschichte des vorkolumbischen Amerika,Saeculum,Mnih,1956,c.7,s.5 63 Wilhelm Schmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1935,c.6,s.178. 64 Josef Haekel,Prof.Dr. Wilhelm Schmidts Bedeutung fr die Religionsgeschichte des vorkolumbischen Amerika,Saeculum,Mnih,1956,c.7,s.6.
58 59

478

Wilhelm Schmidtte Avc-Toplayclarn Tek Tanrcl

yukarda oturanYce varlk olarak telakki ediliyor. Bu kabilelerde Yaratc ismi ok yaygndr65. Yce varlk hemen btn Kutup-Amerika ilkel kltrlerinde,k, aydnlatan,n ta kendisi eklinde tasavvurlara sahipler. Yce varln ikametgah yeri olarak Gk yz gsterilmektedir. En eski kutup ve Kuzey Amerika ilkel kltrlerinde tanr daha nceleri yer yznde insanlarla birlikte yaad,insanlar eittii ve sonra gk yzne kt anlatlmaktadr.Bu Yce varln Gk yzne yolculuu btn ilkel kltrlerin hemen hepsinde vardr66. Baz gruplarda,Gne ve ay onun gzdr67 eklinde somut bir anlayta vardr. Bu anlay monoteizmi karartacak ekilde deildir. Bu kabile dinlerinde de Yce Varlkn sfatlar u ekildedir : o, ebedi,sonu ve balangc olmayan bir varlktr. Yaratlmamtr. lml olan hibir eye tabi deildir. Tanr her yerde hazr ve nazrdr. Alimdir. Her eyi bilendir. Yce Varlk her eye kadirdir.Gc her eye yeter. Yce Varlk iyilik sahibidir. Ahlaki kanunlarn ineyenleri cezalandrr68. Bu ilkel kltrlerde Tanr-alem ilikisinde Yce Varlk, besinleri yaratp onlar insanlara sunmutur. Onlarn Yce Varlk balangta lm istememesine ramen ahlaki kanunlarn inenmesinden dolay lm ve hastalklar ceza olarak gndermitir. Yce varlk,dua, kurban ve ayinlerle tebcil ediliyor. Bu ayinlerle ve zellikle genlie gei trenlerinde Yce varlk klt kendini gstermektedir69. Yce varln emirleri, Kuzey merkez Kaliforniya ilkel kltrlerinde,Kabile kurucu baba tarafndan szl olarak takdis merasimlerinde bildirilmektedir70. Pigme kabilelerinde, takdis merasimleri kabilenin gelenekleri ve dinleri ocuklara retilmektedir. Kuzey-Bat Maidularnda, Tanrnn kendisi,insanlar eitmi ve soy kurucu babann aracl ile insanlar takdisleri yerine getirmilerdir71. Schmidte gre bu en eski ilkel kltrlerinin dinlerini burada ortaya koyduktan sonra Yce Varlkn ortak zellikleri u ekilde ortaya kmaktadr: 1. Bu yce Tanr ebedidir. 2. lmi ezelidir. 3. nayet sahibidir.
65Wilhelm 66

Schmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster,1935,c.6,s.183. a.g.e.,c.6.,s.184. 67 a.g.e.,c.6,s.185. 68Wilhelm Schmidt,Ursprung der Gottesidee,Mnster 1935,c.6, s187. 69 a.g.e.,c.6,s.192. 70 a.g.e.,c.6,s.474. 71 a.g.e,c.6,s.475.
479

Zehra AYE

4. Ahlaki bir varlktr. 5. Mutlak kudret sahibidir. 6. Her eyin yaratcsdr. Yoktan yaratmtr. 7. Kanun koyucudur. 8. yileri dllendirici ve ktleri de cezalandrcdr. En eski dinin kayna ile ilgili bir durum tespiti daha yapan Schmidt, insanlarn bu dinin taycs olduklar ve bu dini kimden rendin sorusuna gelenek vastasyla babalarndan,o da onun babasndan rendik biiminde cevap alnmtr72. Yine bu dinin inan ve pratikleri baba tarafndan ailede retilmektedir73. Schmidtin ilkel din incelemesi, btnyle olumsuz gelerden yoksun, ideal ve mkemmel bir din olarak sunulmaktadr. Schmidte gre olumsuz eler, daha sonradan komu olan insanlarn etkisi altnda veya i bozulma sreleri yznden ortaya kmtr. Bylece detayl karlatrmal analizlerde ve ayr ayr sentezleri genellemede bu olumsuz eler atlmtr74. Schmidt, ilkel tek tanr inancn temellendirmede etnolojik olarak en eski halklar esas almtr.nk ona gre ilkel insanlar, insanln en eski kltrn ve dinini korumaktadrlar. nsan,kltrnn ve dininin hem taycs hem de koruyucusudur. Schmidtte mitoloji de ilkel Tek Tanr dinini ortaya koymada ikinci bir delil olarak karmza kmaktadr. nk okuma yazma bilmeyen halklar geleneklerini nesilden nesile szl gelenek olan mitolojilerden renmilerdir. lahiyat ve bir Katolik rahibi olan Schmidt, dinin kaynan etnolojik en eski insanlar ortaya koymakla balar. nk ona gre etnolojik en eski insanlar, en eski dine de sahiptirler. Bu dini nasl ve kimden rendikleri, bu dinin ieriini nesilden nesile aktarlan mitolojilerden renmektedirler.Bu da Schmidtte ilkel dini ortaya koymada ikinci delil olarak grlmektedir. nc delil ise teolojik delildir. Bu da onda iki aamada gereklemitir. Birincisi nedensel dnce, ikincisi vahiydir. Schmidtin ilkel tek tanrl dini, gnmzde yaayan avc-toplayc insanlarn dinin zelliklerinden hareketle ina edilmitir. nce Schmidt, bu almasna insanln etnolojik olarak kltr geliim emasn ortaya koyarak balamtr.
72 74

a.g.e.,c.6,s.474.

73a.g.e.,c.6.,s.473.

Henryk Zimon,Monoteizm pierwotny,Wilhelma Schmidta teoria i jej krytyka w wiedenskiej szkole etnologicznej,Lublin,2001,s.85.
480

Wilhelm Schmidtte Avc-Toplayclarn Tek Tanrcl

Onun ortaya koyduu kltr geliim emas evrensel bir tarih yazma anlamna gelmektedir. nk onun bu kltrel geliim emasndan mevcut btn insanlk tarihi gemitir. Kaynaka Haekel, Joseph, Prof.Dr. Wilhelm Schmidts Bedeutung fr die Religionsgeschichte des vorkolumbischen Amerika, Saeculum, Mnih, 1956, c.7 Schmidt, Schmidt, Wilhelm, Ursprung der Gottesidee, AschendorfschenVarlagsbuchhandung, Mnster, 1912, c.2 - 6. Wilhelm, Handbuch der vergleichenden Religionsgeschichte, Aschendorfschen Verlagsbuchhandlung, Mnster, 1930

Ziimon,Henryk,Wilhelm Schmidts Theory of Primitive Monotheism and its Critique within the Vienna School of Ethnology, Anhropos, 81, Freiburg, 1986 Zimon Henryk,. Monoteizm pierwotny, Wilhelma Schmidta teoria i jej krytyka w wiedenskiej szkole etnologicznej, Lublin, 2001

481