HISTORYCZNE

BITWY

JZEF WIESAW DYSKANT

KO CHANG 1941

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 1999

WSTP
Wobec zaawansowanych zmaga wojennych na Atlantyku, Morzu rdziemnym i wodach zachodnioeuropejskich, wobec podbojw faszystowskich w Europie, a po podpisaniu paktu trzech mocarstw (27 wrzenia 1940 r.) spodziewanego wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie, uszed powszechnej uwagi lokalny, syjamsko-francuski, konflikt zbrojny zakoczony zwycisk dla Marin Nationale bitw morsk pod Ko Chang. Co wicej, nawet dzi zwykemu Francuzowi bitwa ta jest mao znana, marynarka francuska za wspomina j jakby z pewnym zaenowaniem. Stoczya j bowiem ta cz Marin Nationale, ktra podporzdkowaa si uzalenionemu od Niemcw i kolaborujcemu z Wochami oraz Japoczykami rzdowi Vichy. W tym ostatnim wypadku wsppraca ta zostaa wymuszona przez militarystyczn Japoni, ktra w czerwcu 1940 r. przystpia do rugowania mocarstw europejskich z ich kolonialnych posiadoci w Azji Poudniowo-Wschodniej. Francuskiej administracji w Indochinach, ktra z napastliwymi poczynaniami soldateski japoskiej zetkna si ju latem 1937 r., po wybuchu tzw. konfliktu w Chinach, obce byy zapewne tak istotne w Europie niuanse polityki zagranicznej III Republiki rozdartej wewntrznie po klsce poniesionej w wojnie z Niemcami. Tu, na miejscu, chodzio

o zachowanie francuskiego stanu posiadania bez ogldania si na opcj polityczn, sprawujcych wadz tam, w Paryu czy Londynie. Dlatego zlekcewaono dalekowschodni odmian operacji Catapult"1, czyli danie wiceadm. Percy'ego Noble^, dowdcy brytyjskiego Zespou Floty w Chinach, aby stacjonujce w Sajgonie okrty francuskie przeszy do Singapuru lub portw na Oceanie Indyjskim, gdy przyjcie i wykonanie go oznaczao natychmiastow utrat Indochin". Noble, ktry na pokadzie krownika pomocniczego Kanimbla" przyby 28 czerwca 1940 r. do Sajgonu, aby spotka si z wadzami administracyjnymi i wojskowymi Unii, szybko poj, e w obecnej sytuacji, kiedy japoska infiltracja militarna na Pwyspie staa si faktem, flota francuska musi pozosta na miejscu. Wedug kmdr. por. Jouana, szefa sztabu wiceadm. Decoux, mia on owiadczy: Nie jest to pora na wypynicie z portw, bo nieprzyjaciel jest ju w Indochinach". Istotnie, po upadku Francji sabe garnizony indochiskie stany oko w oko z co najmniej 50 000 armi japosk prowadzc dziaania tu za granic indochisk w prowincji Kuangsi, a teoretycznie nawet z ca ponadmilionow tzw. Armi Ekspedycyjn walczc w Chinach. Dowdztwo japoskie bowiem, nie czekajc na podpisanie rozejmu francusko-niemieckiego, ju 19 czerwca zadao od gubernatora Unii Indochiskiej, gen. Georges'a Catroux, przerwania dostaw wojennych dla Czang Kaj-szeka przez zamknicie granicy z Chinami oraz kolei junnaskiej2. Catroux, a potem jego
Catapult" kryptonim akcji zbrojnej Royal Navy przeciw podlegej rzdowi Vichy Marin Nationale przeprowadzonej na pocztku lipca 1940 r. w celu przeszkodzenia Niemcom w zagarniciu jej okrtw. Cho dowdcom francuskim zaproponowano (zamiennie) dalsz wspln walk z Niemcami i Wochami, internowanie w portach brytyjskich lub przejcie do portw we Francuskich Indiach Zachodnich pod opiek USA, doszo do tragicznych w skutkach star zbrojnych w Mers el-Kebir i Dakarze. 2 Przez Tonkin przebiegaa tzw. junnaska linia kolejowa, jedna z gwnych drg zaopatrzenia w bro i materiay wojenne dla walczcej z agresorem japoskim armii chiskiej.
1

6 nastpca wiceadm. Decoux, aby nie ryzykowa starcia zbrojnego, przystpili do negocjacji. Ich efektem byo podpisanie 30 sierpnia ukadu japosko-francuskiego, w ktrym za uznanie dominujcej roli Japonii na Dalekim Wschodzie" obiecano Francuzom respektowanie suwerennoci Francji w Indochinach". Zaraz te wymuszono na Vichy dwa ukady wojskowe (z 4 i 22 wrzenia), na mocy ktrych wprowadzono do Tonkinu liczcy 6000 ludzi garnizon japoski, przekazano do jego dyspozycji trzy lotniska oraz udostpniono do transportu 25 000 armii japoskiej tereny na pnoc od Rzeki Czerwonej wraz z infrastruktur kolejowo-drogow i portem w Hajfongu. Zanim ukady te wprowadzono w ycie, 22 wrzenia doszo do incydentu zbrojnego w Langson, w wyniku ktrego Tonkin znalaz si we wadaniu armii japoskiej; jej oddziay wkroczyy tam oficjalnie 4 padziernika 1940 roku. Ugodzio to dotkliwie w wielkomocarstwow dum Francji oraz ju po raz drugi uwaczyo honorowi pierwszej armii wiata", za jak chciaa uchodzi wczesna armia francuska. Zrodzona ch odwetu za doznane upokorzenia wydaa si moliwa do zaspokojenia w nowym konflikcie zbrojnym z ssiadem Unii Indochiskiej Syjamem, jedynym niepodlegym pastwem Azji Poudniowo-Wschodniej. Syjam zachowa dotd suwerenno za cen wymuszonych ustpstw terytorialnych na rzecz Francji i Wielkiej Brytanii i teraz, po klsce Francji w Europie, zamierza cho w czci odzyska utracone ziemie, tym bardziej e nie by ju sabym militarnie, dziewitnastowiecznym pastwem. Rozptana przez rzd marsz. Luanga Pibulsonggrama nagonka antyeuropejska, prowadzona, przy cichym wsparciu dyplomacji japoskiej, pod hasami zjednoczenia wszystkich Taj w3 oraz naprawy krzywd doznanych od Europejczykw, zakoczya si w drugiej poowie lat trzydziestych przystpieniem do realizacji wielTajowie (Thai) oglna nazwa grupy ludw mwicych jzykiem tajskim, zamieszkujcych tereny Syjamu, Birmy, Laosu, Wietnamu i Chin Poudniowych.
3

7 kiego programu zbroje. Syjam bowiem nie tylko zmieni swoj oficjaln nazw na Prathet Thai (Pastwo Taj w), ale take zwrci si o pomoc wojskow do Japonii i Woch, ktre, chcc wyrugowa wpywy brytyjskie i francuskie z tej czci Azji, udzieliy mu dogodnych kredytw na zakup broni i sprztu. Do rywalizacji z nimi przystpiy rwnie Stany Zjednoczone, deklarujc wojskow pomoc lotnicz. Pospiesznie rozbudowane siy zbrojne miay sta si ultima ratio regum"4 Syjamu w jego deniach rewindykacyjnych. 6 wrzenia 1940 r. premier marsz. Pibulsonggram zada korekty zachodniej granicy Indochin, domagajc si, w zamian za traktat o nieagresji, oddania dwch czci Laosu pooonych na zachodnim brzegu Mekongu oraz pnocno-zachodniej czci Kambody. Wiceadm. Decoux, ktry domyla si, kto stoi za tak agresywn postaw Syjamu, odrzuci dania marszaka. 15 padziernika doszo wic do pierwszego incydentu granicznego, a 5 stycznia 1941 r. po serii kolejnych utarczek rozpocza si syjamska ofensywa, ktrej efektem byo zdobycie czci ziem kambodaskich. Planujc przeciwuderzenie, dowdztwo francuskie domagao si wsparcia floty od strony Zatoki Syjamskiej. Sformowana doranie z bazujcych w Indochinach okrtw tzw. Grupa Specjalna nr 7 kmdr. Regisa M. D. Berengera uderzya rankiem 17 stycznia 1941 r. na kotwicowisko Ko Chang, rozbijajc stojcy tam zesp floty syjamskiej. Zwycistwo pod Ko Chang wpyno znacznie na popraw sytuacji operacyjnej wojsk francuskich, ale narzucona pod grob interwencji zbrojnej mediacja japoska zmusia rzd Vichy do ustpstw terytorialnych na rzecz Syjamu. W prezentowanej ksice przedstawiem opis geograficzno- wojsko wy Indochin, zarys dziaa militarnych na Dalekim Wschodzie po wybuchu II wojny wiatowej, przygotowania
Ostateczny argument krlw (ac.) napis umieszczany od poowy XVII w. na odlewanych z brzu lufach armatnich; oznacza wymuszanie posuszestwa lub zdobyczy si (w tym wypadku ogniem armatnim).

8 wojenne obu stron konfliktu i jego przebieg, ze szczeglnym uwzgldnieniem dziaa na morzu, a take kolejne fazy bitwy pod Ko Chang i jej wpyw na zakoczenie konfliktu z Syjamem. Ksik napisaem na podstawie materiaw udostpnionych przez Sub Historyczn Francuskiej Marynarki Wojennej i jej wczesnego szefa kontradm. Jeana Kesslera, ktrym skadam marynarskie podzikowanie. Nad jej czci wstpn pracowaem, uczestniczc w wilanym Flisie '97". Krajobrazy obserwowane podczas eglugi po wodach Nogatu, Szkarpawy, Wisy Krlewieckiej i dolnej Wisy, pord porosych trzcin i karowat wierzb terenw depresji uawskiej, kojarzyy mi si z opisywanymi w tekcie deltami rzek indochiskich Czerwonej i Mekongu, co niewtpliwie wywaro pewien wpyw na plastyk przekazywanego czytelnikom obrazu.

INDOCHINY A EKSPANSJA JAPOSKA W AZJI POUDNIOWO-WSCHODNIEJ

Utworzona w 1887 r. posiado zamorska Francji, zwana Uni Indochisk i zarzdzana przez gubernatora generalnego1, obejmowaa koloni Kochinchina oraz cztery protektoraty Tonkin, Annam, Kambod i Laos (wczony w jej skad w 1893 r.). Zajmowaa ona ca wschodni cz Pwyspu Indochiskiego, rozcigajcego si od chiskiego Tybetu oraz prowincji Junnan, Kuangsi i Kwangtung na pnocy a do brytyjskiego Singapuru na poudniu (Pwysep Malajski jest jego czci skadow). W czci rodkowej Pwyspu lea niepodlegy Syjam, w zachodniej za brytyjska wwczas Birma. W 1900 r. pod administracj Unii wczono rwnie terytorium Kuangczouwan, ktre Francja uzyskaa w 99-letni dzieraw od cesarstwa chiskiego (enklawa ta pooona bya na pwyspie Leicou, naprzeciw wyspy Hajnan). Centrum administracyjnym Unii, a jednoczenie stolic protektoratu Tonkin, byo lece nad Rzek Czerwon Hanoi (w 1938 r. ponad 100 000
Zarzdza on Uni w imieniu Republiki Francuskiej, rezydujc w centrum administracyjnym Unii Hanoi. Peni funkcje analogiczne do prefekta departamentu (wojewdztwa) we Francji, a ponadto by staym przedstawicielem ministra do spraw kolonii, w imieniu ktrego wydawa zarzdzenia polityczne, administracyjne i finansowe.
1

10 mieszkacw). czna powierzchnia Unii liczya ponad 738 850 km2 (w tym 850 km2 Kuangczouwan) i zamieszkiwao na niej okoo 22 314 000 osb (w 1939 r.; w tym 250 000 w Kuangczouwan), przy czym rednia gsto zaludnienia wynosia 32 mieszkacw na 1 km2. Ludno ta bya niejednolita pod wzgldem narodowociowym. Najliczniejsz grup stanowili Annamici (15 970 000), nastpnie Khmerzy (Kambodanie; 2 452 000), mniejszoci plemienne (Chamowie, Moisowie, Meosi, Khasi i Yaosi; cznie 1 245 000), Tajowie (grupa laotaska; 1 150 000), cudzoziemcy azjatyccy (460 000, w tym Chiczycy 450 000) oraz Europejczycy, w przewaajcej wikszoci Francuzi (36 500). Enklaw Kuangczouwan zamieszkiwaa ludno chiska Laisowie z Hajnanu (130 000) i Kantoczycy (120 000). To zrnicowanie narodowociowe, przy znikomej liczbie ludnoci rasy biaej, wiadczy dobitnie o kruchych podstawach wadztwa francuskiego w Indochinach przy sabych miejscowych siach wojskowych Unia Indochiska moga istnie jedynie dziki wsparciu silnej armii i floty metropolii. Rwnie jako obszar geograficzno-klimatyczny bya Unia krain do rnorodn. Poczynajc od pnocy, acuchy grskie i paskowye Tonkinu i Laosu, stanowice przeduenie chiskiej Wyyny Junnasko-Kuejcouskiej (Tam Dao, Fan Si Pan, Sip Song Chau Thai, Tran Ninh), o szczytach sigajcych 2431-3142 m n.p.m., przechodziy w gry Kordyliery Annamickiej (obecnie Gry Annamskie), ktra biega wzdu wybrzea Morza Poudniowochiskiego tysickilometrowym acuchem (szczyty okoo 2300 m n.p.m.) a do nizinnej Kochinchiny; w czci pnocnej i rodkowej wzdu grzbietw Kordyliery wytyczono lini graniczn midzy Annamem a Laosem. Kolejne nadbrzene grzbiety grskie niejako zamykay Uni od zachodu byy to Gry Kardamonowe (obecnie Pnom Kravanh; najwysze szczyty do 1700 m n.p.m.) i acuch Sonia (Pnom Damrey; szczyty okoo 1000 m n.p.m.), oddzielajce Kambod od Zatoki

11 Syjamskiej. Poza obszarem gr i wyyn, zajmujcym 70% powierzchni kraju, reszt stanowiy niemal depresyjne, na wp zabagnione niziny. Od strony Morza Poudniowochiskiego byy to yzne doliny skupione w rejonie delt Rzeki Czerwonej (Song Koi; obszar okoo 15 000 km2) i Song Ca na pnocy oraz Mekongu i Donnai (ponad 50 000 km2) na poudniu. Obszary te byy naj gciej zaludnione (ponad 420 mieszkacw na 1 km2). Z drugiej strony gr znajdowa si wielki obszar nizin wewntrznych poudniowego Laosu i Kambody, o skpej szacie rolinnej i sabym zaludnieniu (do 6 mieszkacw na 1 km2 w Laosie i do 30 na 1 km2 w Kambody), ktry od Syjamu oddzielaa bd rzeka Mekong (Laos), bd pasmo Dangkrek (obecnie Phanom Dang Raek) o wzniesieniach ponad 500 m n.p.m. (Kamboda). Klimat Indochin jest zrnicowany w zalenoci od pooenia poszczeglnych krajw wzgldem rwnika od zwrotnikowego kontynentalnego do rwnikowego wilgotnego wcznie, przy czym le one w strefie regularnie wiejcych monsunw (tzw. klimat monsunowy), decydujcych o powstawaniu pory suchej i deszczowej. Monsun poudniowo-zachodni, wiejcy od kwietnia-^naja do padziernikalistopada, przynosi por deszczow (jej apogeum przypada na lipiecsierpie), monsun pnocno-wschodni za, wiejcy od padziernika-listopada do kwietnia-maja, przynosi por such. W czasie monsunw na rzekach indochiskich wystpuj wysokie lub niskie stany wd, szczeglnie w Kambody i Kochinchinie (na Mekongu i jego dopywach oraz na rzece Donnai rnice stanu wd sigaj rednio 5-10 m), co stwarza zagroenia powodziowe, wzmagane jeszcze przez pywy morskie sigajce ponad 300 km w gr rzek. W zwizku z tym na indochiskich rzekach budowano obwaowania ochronne, cho na dolnym Mekongu wystpowao zjawisko swoistej, naturalnej regulacji poziomu wd. Okoorwnikowe pooenie Indochin powodowao, e rednie temperatury zimy i lata niewiele si rniy (grudzie-stycze 25-27C,

12 maj-czerwiec 2832C); jedynie w grach Laosu i Tonkinu rnice byy wyraniej zauwaalne (stycze 1417C, maj 23C). Te sprzyjajce warunki klimatyczne, przy 80% liczbie ludnoci mieszkajcej na wsi (i w wikszoci zajmujcej si rolnictwem), sprawiy, e Unia Indochiska staa si zapleczem rolniczym oraz surowcowym dla metropolii i ssiadw azjatyckich. Podstaw jej gospodarki bya produkcja i eksport ryu. W latach 19321936 Unia zajmowaa trzecie miejsce w wiecie, produkujc rocznie ponad 6 min ton ryu, z czego poow wytwarzaa Kochinchina, nazywana wielk plantacj ryu". Ze wzgldu na due spoycie miejscowe eksportowano jedynie 2530% zbiorw, przy czym portem wywozowym by podsajgoski Cholon, znany jako stolica ryu". Na eksport i uytek wasny uprawiano rwnie kukurydz, trzcin cukrow, kaw, herbat, pieprz, kardamon, maniok, pataty, soj, fasol, orzeszki ziemne, banany i ananasy oraz roliny przemysowe (bawena, juta, tyto) i drzewa kamforowe, hebanowe i palisandrowe oraz kauczukowiec. Rozwinita te bya hodowla zwierzt (trzoda chlewna, bawoy, sonie), rybowstwo morskie i rzeczne (w Kambody i Tonkinie) oraz warzelnictwo soli (142 000 t o n 14 miejsce w wiecie w 1938 r.). Grnictwo wgla (antracyt) i rud (elaza, cynku, cyny, chromu, wolframu, antymonu, srebra, oowiu) oraz zwizany z tym przemys wydobywczy rozwinite byy w Tonkinie, przy czym wgiel i rudy eksportowano przez port w Hajfongu. Ponadto we wszystkich krajach Unii rozwinite byo przetwrstwo ryu oraz przemys wkienniczy i drzewny. Wrd mieszkacw Indochin dominowali wyznawcy buddyzmu (ponad 80% populacji); pozostali to mahometanie, hinduici, konfucjonici, taoici, chrzecijanie, animici, a nawet kaodaici (okoo 2 min). Ci ostatni to wyznawcy stworzonej w 1926 r. religii synkretycznej, zawierajcej elementy taoizmu, buddyzmu i chrzecijastwa. Jednostk monetarn Unii by wprowadzony do obiegu w 1919 r. piastr (indochiski dolar srebrny) rwny 100 centom.

13

Kady z krajw skadowych Unii zachowywa formalnie swoj odrbno administracyjn2. Tonkin (Bac Bo) terytorialnie zajmowa pnocn cz Unii (116 000 km2; 8,5 min mieszkacw, w tym 7,5 min Annamitw i okoo 300 000 Tajw) i oficjalnie by oddzielnym krlestwem, oderwanym od Annamu, w ktrym panowaa dynastia Nguyen. Dlatego w imieniu nieistniejcego w rzeczywistoci krla zarzdza nim gubernator francuski w randze wicekrla. Owo bezporednie podporzdkowanie Tonkinu gubernatorowi generalnemu wynikao niewtpliwie ze znaczenia wojskowo-gospodarczego tej prowincji. Przebiegaa tdy synna tranzytowa junnaska linia kolejowa (859 km dugoci), czca zaplecze Chin (prowincja Junnan) z Zatok Tonkisk (port Hajfong). Jej 394-kilometrowy odcinek indochiski (HajfongHanoiVietriLao Cai) sta si od sierpnia 1937 r. sol w oku" dowdztwa cesarskiej Armii Ekspedycyjnej w Chinach, gdy tdy, poza zasigiem lotnictwa japoskiego, pyny dostawy uzbrojenia i zaopatrzenia zakupionego przez wadze czangkajszekowskie dla wasnych wojsk. Znaczenie gospodarcze Tonkinu wynikao, jak wspomniano wyej, ze znajdujcych si tu bogactw naturalnych oraz rozwinitego przemysu wydobywczego. Najwikszym miastem Tonkinu i jego centrum administracyjnym byo Hanoi, a portem morskim Hajfong (okoo 100 000 mieszkacw w 1938 r.). Annam (Trung Bo), ktry zajmowa wschodni cz 2 terytorium Unii (150 000 km ; 5,12 min ludnoci, w tym ponad 90% Annamitw) by cesarstwem. Oficjalnie wadz sprawowa cesarz Bao Dai, penicy rwnie funkcj przywdcy religijnego (jego maonk Nam Phuong znano w Europie jako dziaaczk owiatow). Premierem rzdu, a jednoczenie
Oficjalnie kady kraj Unii nosi nazw prowincji. Na czele kolonialnej administracji francuskiej stali: w Kochinchinie szef prowincji, w Laosie komisarz rzdowy, w pozostaych prowincjach przedstawiciel Francji (wyszy rezydent). W swojej pracy uywam terminu gubernator prowincji" Przez analogi do gubernatora generalnego Unii".

14 doradc cesarza w sprawach politycznych i administracyjnych by z urzdu gubernator francuski (gubernator prowincji Annam). Annam by krajem rolniczym, nastawionym gwnie na upraw ryu i rolin przemysowych oraz hodowl zwierzt. W systemie wojskowo-administracyjnym Unii odgrywa do szczegln rol, czc jej tereny pnocne z poudniowymi. Przez jego terytorium biegy bowiem dwa najwaniejsze szlaki komunikacyjne Indochin droga kolonialna nr 1" (koowa) oraz gwna magistrala kolejowa, tzw. Transindochinois, stanowice niejako krgosupy ukadu pocze drogowych i kolejowych Unii. Ponadto dobrze rozwinita linia brzegowa (archipelagi przybrzenych wysepek, mae zatoki) stwarzaa dogodne warunki do rozrodkowanego bazowania zespow i pojedynczych okrtw wojennych. Stolic i centrum administracyjnym Annamu byo Hue (100 000 mieszkacw w 1938 r.)3, a gwnym portem morskim rozbudowywany dopiero Tourane (obecnie Da Nang). Laos, trzeci z protektoratw, pooony w czci zachodniej Unii (232 000 km2; 944 000 ludnoci, gwnie Tajw z grupy Lao), by formalnie krlestwem z centrum administracyjnym w Vientiane. W rzeczywistoci wadza krla Sisavang Wonga obejmowaa tylko pnocno-zachodnie tereny Laosu tzw. krlestwo Luang Prabang (stolica Luang Prabang, 5000 mieszkacw), a pozosta czci kraju zarzdza francuski gubernator prowincji Laos4. Zachodni granic protektoratu stanowi ponad 1500-kilometrowy rodkowy odcinek rzeki Mekong, oddzielajcy
Hue, pooone nad tzw. Rzek Perfum, nazywano maym Pekinem", gdy paac Bao Daia zbudowany by na podobiestwo pekiskiego miasta zakazanego", na jego dworze za zachowano ceremonia chiskiego dworu cesarskiego w Pekinie. 4 Wobec braku dokumentw rdowych trudno wyjani, dlaczego w zawartej w 1917 r. umowie z krlem Monivongiem (?) Francuzi ograniczyli jego wadz tylko do krlestwa Luang Prabang, wczajc w swoje bezporednie administrowanie tzw. krlestwo Vientiane. By moe wyniko to z przeszoci historycznej Laosu, gdy wzgldy gospodarczo-wojskowe nie mogy by raczej brane pod uwag.
3

15 go od Birmy i Syjamu. Na lewym brzegu Mekongu leay te obie stolice protektoratu Luang Prabang (siedziba krlw laotaskich) i Vientiane, bdce jednoczenie portami rzecznymi. Na prawym brzegu Mekongu leay tylko, wklinowujc si niejako w terytorium Syjamu, dwie mae prowincje laotaskie Sayabury (na pnocy) i Bassac (na poudniu), stanowice przedmiot sporu syjamsko-francuskiego. Podstaw gospodarki Laosu byo rolnictwo (w tym uprawa ryu i maku lekarskiego), hodowla zwierzt (w tym soni) oraz lenictwo (lasy obejmoway okoo 60% powierzchni kraju). Laos by jedyn krain Unii pozbawion linii kolejowych, a Luang Prabang z Vientiane czya droga kolonialna nr 13", ktra biega dalej lewym brzegiem Mekongu a do Sajgonu w Kochinchinie. W swoim dolnym biegu Mekong pyn przez krlestwo Kambody (176 000 km2, 3,2 min ludnoci, z czego 80% Khmerw i okoo 7% Tajw), pooone w poudniowo-zachodniej czci Unii, nad Zatok Syjamsk (zachodnia cz Morza Poludniowochiskiego). Formalnie wadz sprawowa tam krl Manivong przy pomocy rady ministrw i rady protektoratu, na czele ktrych sta gubernator francuski. Stolic Kambody by Pnom Penh (100 000 mieszkacw w 1939 r.), pooony u zbiegu Mekongu i Tonie Sap. Obszar kraju, otoczony zewszd acuchami grskimi i wyynami Grami Kardamonowymi i Sonia (od zachodu i poudniowego zachodu), Dangkrek (od pnocy) i Kordylier Annamick (od wschodu i poudniowego wschodu), przypomina ogromn nieck pokryt lasami (ponad 50% powierzchni), sawann (ponad 30%) oraz polami uprawnymi (zaledwie okoo 13%). Podstaw gospodarki byo rolnictwo (w tym ry, kukurydza, i roliny przemysowe), hodowla zwierzt, lenictwo oraz rybowstwo morskie (porty rybackie Kampot i Phu Quoc) i rzeczne (port w Pnom Penh); to ostatnie rozwinite szczeglnie w tzw. regionie jezior (Region des Lacs obecnie jez. Tonie Sap, nalece do najobfitszych w ryb zbiornikw wiata). Jedyna linia kolejowa czya stolic protektoratu

16 Pnom Penh ze stolic... Syjamu, Bangkokiem, co stanowio swego rodzaju osobliwo. Pnocno-zachodnie prowincje Kambody Battambang, Sisophon i Siemreap, stay si niebawem przyczyn konfliktu z Syjamem, tym bardziej e uprzednio stanowiy cz jego terytorium. Ujcie Mekongu znajdowao si na terenach Kochinchiny (Nam Bo), kolonii zarzdzanej przez gubernatora francuskiego (64 000 km2; 4,3 min mieszkacw, w tym 84% Annamitw). Kochinchina, pooona na poudniowym, wcinajcym si w Morze Poudniowochiskie, cyplu Pwyspu Indochiskiego, stanowia pask rwnin aluwialn, pocit przez rozgazione delty dwch rzek Mekongu (od zachodu) i Donnai (od wschodu). Jej bagienne, gsto zaludnione tereny byy jednym, wielkim ryowiskiem", ry za podstaw gospodarki. Stolic kolonii, a jednoczenie najwikszym portem handlowym caej Unii, by Sajgon, lecy 80 km w gbi ldu, nad rzek o tej samej nazwie. Wraz z Cholonem (ongi chiskim przedmieciem Sajgonu) stanowi wielk aglomeracj portow i miejsk (roczne obroty rzdu 8 min ton) nazywan z pewn przesad stolic gospodarcz" Unii. W czci pnocnej kolonii zbiegay si kocowe odcinki linii kolejowych i drg kolonialnych", w czci poudniowej, pocitej (rozkawakowanej) rozgazion delt Mekongu oraz sieci kanaw (naturalnych i sztucznych), istniaa tylko komunikacja wodna. Odlega okoo 500 km od Hanoi kolonia francuska Kuang2 czouwan (850 km , 250 000 mieszkacw, centrum administracyjne Fort Bayard), podlega gubernatorowi generalnemu Unii, obejmowaa pas wybrzea szerokoci 1520 km we wschodniej czci chiskiego pwyspu Leicou oraz cztery przybrzene wyspy (dwie due Donghaidao i Haozhandao). By to obszar tranzytowy midzy Indochinami a Hongkongiem oraz baza wysunita floty francuskiej. Z enklaw t istniaa jedynie regularna komunikacja drog morsk. Przy kultywowaniu sztucznej odrbnoci kadego z krajw skadowych czynnikiem spajajcym Uni w administracyjn

17

cao by system (ukad) pocze komunikacyjnych drogowych, kolejowych i wodnych. Podstaw ldowego ukadu komunikacyjnego Unii Indochiskiej byy dwie magistrale (drogowa i kolejowa), czce jej pnoc (Hanoi) z poudniem (Sajgon), poprowadzone wschodnim skrajem Kordyliery Annamickiej, niemal brzegiem Morza Poudniowochiskiego. Gwn koow magistral drogow, zwan oficjalnie drog kolonialn nr 1" (R 1), bya stara annamska Droga Mandaryska" Langson-Hanoi-Hue-Sajgon dugoci okoo 2600 km5, ktr naprawiono i przebudowano, przystosowujc do transportu samochodowego (jezdnie asfaltowe i brukowane). Z obu miast kocowych oraz miast etapowych biegy promienicie lub rwnolenikowo drogi boczne, czc magistral gwn z innymi miastami i centrami administracyjno-gospodarczymi Unii. Zamykaa je po stronie zachodniej Kordyliery wspomniana ju, biegnca rwnie z pnocy na poudnie, wzdu Mekongu, droga kolonialna nr 13" (R 13), ktra czya Luang Prabang z Vientiane i dalej przez Savannakhet, Pakse, Stung Treng i Kratie z Sajgonem. Ten ukad drg, przypominajcy niemal siatk kartograficzn, by rozrzedzony na kracach ze wzgldu na prawie nieistniejc sie dron pnocno-zachodniego Laosu i poudniowo-zachodniej Kambody. Do wanych drg kolonialnych" naleay (od pnocy): R 4 (Hanoi-Lao Cai), dublujca tonkiski odcinek kolei junnaskiej; R 7 (Luang PrabangPhou Koun-Phu Dien nad Zatok Tonkisk); R 12 (Thakhek nad Mekongiem-Vinh nad Zatok Tonkisk); R 8 (Savannakhet nad Mekongiem-Quang Tri-Hue); R 14 (Hue-Sjgon) rwnolega do R 1; R 19 (Stung Treng nad Mekongiem-Quinhon nad Morzem Poudniowochiskim) i R 23 (Pakse nad Mekongiem-SaravaneHue), oraz trzy inne, nienumerowane, w Kambody: Sajgon-Kompong Cham-Siemreap-Sisophon-granica
Droga Mandaryska" bya przeznaczona wycznie do ruchu pieszego (konnego?), gdy wioda przez liczne przecze, pod ktrymi nie drono tuneli, natomiast trzeba byo wspina si po wykutych w skale schodach (np. n a przecz zwan Wrotami Annamu" wiodo 900 schodw).
2

KoChang 1941

18 syjamska (pnocna droga kolonialna"); SajgonPnom PenhPursatBattambang-Sisophon-granica syjamska (poudniowa droga kolonialna") i Ream (nad Zatok Syjamsk)-Kampot-Pnom Penh i dalej do poczenia z pnocn drog kolonialn" (zachodnia droga kolonialna"). W przeciwiestwie do dobrze rozwinitego systemu drg koowych Unii (w 1938 r. cznie okoo 30 000 km, w tym ponad 10 000 km stanowiy drogi bite kolonialne") komunikacja kolejowa bya sabo rozwinita (w 1936 r. cznie tylko 2684 km). Gwn kolejow magistral komunikacyjn Unii bya jednotorowa (z mijankami) linia HanoiHueSajgon, tzw. Transindochinois. Biega ona tu obok drogi kolonialnej nr 1" (miejscami w odlegoci kilkudziesiciu metrw) i na dobr spraw moga by uwaana (wraz z odgazieniami bocznymi) za ca sie kolejow Indochin. Jej pnocne odgazienia: HanoiLao Cai i Hanoi-Hajfong, stanowiy (jak wiemy) tonkiski odcinek kolei junnaskiej, a HanoiLangsonNachan poczenie z chisk prowincj Kwangtung. Odgazienia poudniowe biegy z Phon Rang do Dalat (uzdrowisko grskie) oraz z Sajgonu do Mytho i Loc Ninh. Poza sieci Transindochinois pozostawao tylko odrbne poczenie kolejowe w Kambody, czce Pnom Penh z punktem granicznym Poipet (okoo 200 km dugoci) i stanowice wschodni odcinek magistrali kolejowej BangkokSingapur. Tory tego odcinka biegy niemal tu obok poudniowej drogi kolonialnej"6. Bezsprzecznie najdusze byy wodne poczenia
By moe zamierzano przeduy t lini do Sajgonu, ale w okresie administracji francuskiej projektu nie zrealizowano, a po 1954 r. i powstaniu niepodlegych pastw indochiskich cakiem zarzucono (?). Dane o liniach kolejowych, drogach i poczeniach wodnych przytoczono wedug informacji zamieszczonych w: Morze" 1936 nr 5, Morze" 1938 nr 6 i 7, Morze i Kolonie" 1939 nr 7 oraz La Marin Francaise en Indochine 1939-1955, t. I, Paris 1991 (zbir dokumentw), s. 5-24 (dalej jako La Marin..?). W publikacjach powojennych, dotyczcych tamtego okresu, dane te s nieco zmienione. Np. S. Z a p o 1 s k i, Wojna partyzancka w Wietnamie 1946-1954, Warszawa 1976, s. 42-43 podaje, e w 1939 r. czna dugo linii kolejowych
6

19 komunikacyjne Unii morskie i rdldowe. Sprzyjaa temu dobrze rozwinita linia brzegowa oraz sie rzek i kanaw. Przedstawi t spraw bardziej szczegowo ze wzgldu na rol, jak odgryway w konflikcie z Japoni i Syjamem. Rozcigajca si midzy dwiema zatokami Morza Poudniowochiskiego Tonkisk (na pnocy) i Syjamsk (na poudniu), linia brzegowa liczya ponad 2500 km dugoci. Obie te wielkie zatoki (Tonkisk ograniczay od wschodu pwysep Leicou i wyspa Hajnan, Syjamsk za od poudnia Pwysep Malajski) miay due znaczenie operacyjne, natomiast mae zatoki wraz z otaczajcymi je wysepkami, licznie wystpujce wzdu linii wybrzea, znaczenie taktyczne, przede wszystkim jako miejsca bazowania eskadr i zespow okrtw. Dwie z nich Along i mniejsza Fai Tsilong znajdoway si w Zatoce Tonkiskiej, na pnocny wschd od Hjfongu, oddzielone od penego morza wyspami Kersaint (Dao Vinh Thuc), Ke Bao (Dao Cai Bau), la Table (Dao Tra Ban) i Gac Ba (Dao Cat Ba). Kolejne zatoki Thuan An (rejon Hue), Hai Van, Tourane wraz z portem o teje nazwie (Mui Da Nang), Cua Dai, Quinhon, Xuan Dai (Kua Be, Tuy Hoa), Wan Fong (Hon Khoi) z maym portem Dayot (Van Gia), Nha Trang, Camranh (Ba Ngoi), Phan Rang, Phan Ri 7 i Phan Tiet znajdoway si na wybrzeu Annamu . Na wybrzeu Kochinchiny, w zatoce Canh Rai (u wejcia na rzek Sajgon), utworzono gwn baz marynarki francuskiej, nazywan od osaniajcego j od poudnia pwyspu Saint Jacues i maego portu o tej samej nazwie Cap Saint Jacues (O Cap) lub portem wojennym Sajgonu". Dostp do
Unii wynosia 2997 km, a drg 27 500 km, z czego 19 000 km o nawierzchni utwardzonej i 5000 km o nawierzchni asfaltowej. Wedug niego drogi kolonialne miay oznaczenia RC, natomiast inne drogi bite RP. 7 Niektre z nich dowiody swej przydatnoci jeszcze przed I wojn wiatow. Np. zatoki Camranh, Wan Fong i Kua Be byy miejscem postoju (13.04-14.05.1905 r.) rosyjskiej II Eskadry Oceanu Spokojnego, pyncej pod Cuszim, by stoczy bj z japosk Poczon Flot.

20 niej osaniaa grupa wysp Poulo Condore (Con Dao), pooona okoo 180 km na poudnie, oraz wysp Poulo Cecir (Cu Lao Thu), leca okoo 200 km na wschd. Nastpnymi zatokami (ju od strony Zatoki Syjamskiej) byy Cua Lon, osaniana przez wysp Poulo Obi (Hon Khoai), Rach Gia z ssiadujc z ni Cai Duong8, Ream (Kohea, Kompong Tram), oddzielona od penego morza du wysp Phu Quoc, Wyspami Piratw (Hon Minh Hoa), Hon Rai i Milieu (Hon Nang) oraz flankowana przez Poulo Panjang (Dao Tha Chu), Poulo Dama i Poulo Vai (Hon Wai). Ostatni zatok w rejonie granicy z Syjamem bya Kompong Som, osaniana (od pnocy) wyspami Ko Kong (Kas Kong), Ko Rong, Sam Lem i Hon Tang (Kas Tang). Przy tak bogatej linii brzegowej brakowao jednak znaczcych portw, gdy poza trzema Hajfong, Tourane (w rozbudowie) i Sajgon-Cholon, pozostae byy wycznie maymi portami lub przystaniami rybackimi. Dlatego cao regularnych midzynarodowych pocze morskich (pasaerskich i towarowych) zbiegaa si w Sajgonie; byy to poczenia z Bangkokiem, Singapurem, Hongkongiem, Kantonem, Szanghajem i Jokoham oraz z portami metropolii, przede wszystkim z Marsyli. Jedynie Hajfong od poowy lat trzydziestych uruchomi (przez Fort Bayard) poczenie z Hongkongiem i Kantonem. Z Sajgonu biegy take poczenia lokalne (wewntrzne) do Hajfongu (Hanoi i Tourane), z Hajfongu za do Tourane9. Poniewa statki morskie docieray
Na wielu mapach oznaczana wycznie jako zatoka Rach Gia. Przy nazwach geograficznych na pierwszym miejscu podaje nazwy francuskie lub lokalne, annamickie i kambodaskie (wg map z 1939 i 1940 r.), a nastpnie nazwy wg Atlasu wiata, Warszawa 1962. W wielu wypadkach nie s one ju aktualne, gdy po 1945 r. pastwa Pwyspu Indochiskiego kilkakrotnie zmieniay nazewnictwo geograficzne, np. Tajlandia trzykrotnie, a Kamboda podobno a szeciokrotnie. 9 Czas podry statkiem pasaerskim wynosi wwczas: z Sajgonu do Singapuru lub Bangkoku 2 dni, Szanghaju 7 dni, Jokohamy 11 dni, Marsylii 26 dni (przez Kana Sueski). Rejs do Hanoi (przez Hajfong) trwa 5 dni. rdo: K o z e n n a , Atlas geograficzny, wyd. VI, Warszawa [1930].
8

21 wczas w gr Rzeki Czerwonej do Hanoi (175 km), a w gr Mekongu do Kratie (okoo 700 km), Pnom Penh i Hanoi mogy uwaa si rwnie za porty morskie. Przystpujc do omwienia rdldowej sieci wodnej, mona stwierdzi, e poprzez zlewiska dwch duych rzek Rzeki Czerwonej, na pnocy, i Mekongu, na poudniu, oddziaywaa ona zdecydowanie nie tylko na rozwj komunikacyjny, ale rwnie na rozwj gospodarczy Unii. Rzeka Czerwona (Song Koi), wypywajca z prowincji Junnan (jako Hong Ha; dugo okoo 1200 km, powierzchnia dorzecza 120 000 km2), wraz ze swoimi gwnymi dopywami Rzek Jasn (Song Chai; lewostronna) i Rzek Czarn (Song B; prawostronna), oraz rozgazion delt wypeniaa niemal cae terytorium Tonkinu. Sama delta, stanowica wielkie pole ryowe (14 700 km2 powierzchni), przypominaa nieregularny trjkt o wierzchoku w miejscowoci Vietri (tu uchodziy Rzeka Jasna i Rzeka Czarna) i podstawie utworzonej przez brzeg Zatoki Tonkiskiej (od zatoki Along do miasta Phat Diem). Do obszaru delty wpywaa ponadto od pnocy rzeka Thai Binh ze swoimi licznymi dopywami, od poudnia za rzeka Song Do, stanowica dopyw prawego ramienia Rzeki Czerwonej, Cua Dai; dodatkowo wszystkie te cieki wodne poczone byy ze sob kanaami. Do zatoki uchodzio zatem a jedenacie ramion (tzw. cua) Rzeki Czerwonej i Thai Binh, z ktrych najwaniejsze to: Cua Balat (wiodce do Hanoi) oraz Cua Cam i Cua Nam Trieu, wiodce do Hajfongu (przy czym z Cua Nam Trieu trzeba byo pyn do Cua Cam przekopem" przez pwysep Dinh Vu). Z Hajfongu do Hanoi wioda droga przez rzek Thai Binh, a nastpnie kanaami Szybkim" (des Rapides; pnocny) lub Bambusowym" (poudniowy). cznie na obszarze delty wykopano 450 km kanaw10. Poniewa ujcia Cua Cam i Cua Nam Trieu byy
w

Z a p o l s k i (op. cit., s. 35) szacuje czn dugo kanaw w rejonie delty na ponad 900 km. Rzeki Annamu (poza m.in. graniczn z Tonkinem delt Song Ma z Song Chu, uwaan za przeduenie delty tonkiskiej;

22 wci zamulane, utrzymywano na nich specjalny zesp pogbiarek. Wysokie stany wd, sigajce 5-10 m i powodujce powodzie, wystpoway w okresie czerwiec-padziernik. Dla ochrony przed nimi wikszo ciekw delty bya obwaowana oraz uregulowana tamami i groblami. Znacznie wiksze znaczenie miaa dla Unii rzeka Mekong, wypywajca z Wyyny Tybetaskiej jako Dza-czhu (dugo okoo 4500 km, powierzchnia dorzecza 810 000 km2). W swoim rodkowym biegu (56,3% dugoci w 1940 r.) bya rzek graniczn midzy Birm a Indochinami oraz Indochinami a Syjamem; ogem ponad 1500 km jej biegu znajdowao si na obszarze Laosu, okoo 800 km na obszarze Kambody, a ostatnie 220 km na obszarze Kochinchiny. Mekong by wan arteri komunikacyjn, cho o ograniczonych moliwociach eglugowych na styku granic Laosu i Kambody znajdoway si znane wodospady Khone, ktre podobnie jak synne niegdy porohy" dnieprzaskie stanowiy powan przeszkod nawigacyjn. Cignc si na dugoci 15 km tworzyy teras, dzielc w sposb naturalny rodkowy i dolny bieg rzeki (rnica midzy grnym i dolnym poziomem lustra wody sigaa 15 m) 11 . Pod Pnom Penh znajdowaa si kolejna niespodzianka nawigacyjna, zwana Les Quatre Bras (cztery ramiona"); Mekong tworzy tu splot czterech odng, biegncych w rnych kierunkach. Wpywa tu waciwy Mekong (z pnocnego wschodu) i jego prawy dopyw Tonie Sap (z
powierzchnia ok. 9000 km2), jako rzeki grskie, uchodziy do Morza Poudniowochiskiego przewanie wskimi fiordami. Do wyjtkw naleaa Song Huong, ktrej ujcie pod Hue tworzyo lagun Thuan An. 11 W rejonie wodospadw Mekong tworzy rozlewisko z dwiema wyspami Khong (pnocn) i Khone (poudniow), ktre stay si rwnie przyczyn sporu z Syjamem (patrz zacznik 2). Stanowic przeszkod dla eglugi, zmuszay marynark francusk do tworzenia odrbnych zespow okrtw dla dziaa na grnym i rodkowym Mekongu (np. Flotylla Grnego Mekongu). Podobno w porze deszczowej, kiedy poziom wd wzrasta o kilkanacie m (najwyszy przybr w okresie sierpie-padziernik) mona byo eglowa a do Yientiane (okoo 1600 km od ujcia), La Marin..., s. 14.

23 pnocnego zachodu), wypyway za tzw. Mekong stary" i Mekong pniejszy", czyli Bassac (oba na poudniowy wschd). Szczegln i nieco osobliw rol odgrywa Tonie Sap (Je8 grny odcinek zwano Stung Sreng), ktry czy si z Mekongiem przez system jezior (Region des Lacs), pooonych w wyduonej rozpadlinie (okoo 140 na 30 km) cigncej si z pnocnego zachodu na poudniowy wschd. Byy to jeziora Due (Grand Lac), Mae (Petit Lac) i Veal Phok (ka bota"), ktre po przeprowadzeniu pewnych prac regulacyjnych zczono w jezioro Tonie Sap. W porze suszy rzeka Tonie Sap pyna poprzez jeziora ku Mekongowi; gboko wd nie przekraczaa wtedy 2 m, a zway bota na Veal Phok utrudniay eglug nawet barkom i odziom rybackim. Sytuacja zmieniaa si radykalnie w porze deszczowej. Powierzchnia jezior powikszaa si nawet czterokrotnie (zalew okolicznych k i lasw), ich gboko wzrastaa do 1213 m, sam Tonie Sap zmienia za kierunek, pync od Mekongu w gr do rde. Zjawisko to, znane w przyrodzie jako odwrcenie biegu wd", umoliwiao statkom morskim (do pojemnoci brutto 5000 RT) dopywanie nie tylko do Pnom Penh, ale rwnie do Pursat, Battambang, Siemreap i Kompong Thom, miast pooonych poza Mekongiem i jeziorami. Miao to istotne znaczenie ze wzgldu na odbywajce si w tym czasie zbiory ryu i odowy ryb, gdy uatwiao transport tych produktw do portw Unii i na eksport12. Znacznie wiksze znaczenie miao jednak odwrcenie biegu wd" dla Kochinchiny. Od czerwca kadego roku jeziora staway si ogromnym zbiornikiem retencyjnym, gromadzcym nadmiar wd Mekongu. Dziki temu jego ujciowe ramiona Mekong stary" i Bassac, nie rozleway, co chronio Kochinchin przed klsk powodzi i zapewniao obfite zbiory ryu. Pod koniec padziernika Tonie Sap zawraca znw ku Mekongowi, a postpujca susza przywracaa stan sprzed pory deszczowej (w
Z tej okazji corocznie urzdzano w Pnom Penh obchody wita ludowego, podobnego do europejskich doynek".
12

24 rejonie jezior stacjonowa zawsze jeden z francuskich okrtw hydrograficznych). Oba ramiona Mekongu (poczone ze sob dwiema odnogami) uchodziy do Morza Poudniowochiskiego rozgazionymi ujciami (cua): Bassac dwoma (Cua Dinh an i Cua Bassac), pyncy za na wschd od niego Mekong stary" szecioma (Cua Tieu, Cua Dai, Cua Balai, Cua Ham luong, Cua Co chien i Cua Cung hau), ale egluga statkw penomorskich moliwa bya tylko na Cua Tieu (port wejciowy Mytho) oraz obu ujciach Bassacu, zbiegajcych si w rejonie portu wejciowego Cantho. Delta Mekongu zajmowaa poudniowo-wschodni cz Kochinchiny, podczas gdy w czci pnocno-wschodniej dominowaa rozgaziona delta wypywajcej z Kordyliery Annamickiej rzeki Donnai, eglownej do wodospadw Trian (okoo 180 km od ujcia). Po przyjciu prawostronnych dopyww Song Be i Song Sajgon wpywaa ona do Morza Poudniowochiskiego (zatoka Canh Rai) picioma ujciami, z ktrych dwa rzeka" Sajgon i Cua Soirap, dugoci okoo 70 km, byy dostpne dla statkw penomorskich. Cua Soirap przyjmowaa dodatkowo z prawej rzek Grand Vaico, powsta z Vaico zachodniego i Vaico wschodniego (Song Vam Ca Dong), ktrej prawa odnoga czya si pod Mytho z Cua Tieu. Dziki temu delty Mekongu i Donnai tworzyy cao, zwan delt kochinchisk, o powierzchni 56 000-57 000 km2, 2 z czego okoo 40 000 km naleao do delty Mekongu, a okoo 2 10 000 km do delty Donnai. Obszary obu delt, poprzecinane naturalnymi (tzw. rach) i sztucznymi (tzw. arroyo) kanaami eglugowymi, ktrych czna dugo sigaa 4000 km, tworzyy wielkie pola ryowe Kochinchiny; pozostae ponad 2 5300 km to tzw. Rwnina Trzcin, obszar nieuytkw odlegy ponad 50 km na zachd od Sajgonu (midzy Mekongiem starym" a Vaico wschodnim), zalewana w porze deszczowej warstw wd dochodzc do trzech metrw13. Przez rzek"
W niektrych przed- i powojennych publikacjach bdnie podaje si powierzchni delty kochinchiskiej" jako powierzchni caej Kochinchiny
13

25 Sajgon docieray do Sajgonu statki morskie o pojemnoci brutto do 20 tys. RT, a poczenie z Cholonem zapewniay mu dwa sztuczne kanay (dawny chiski i oboczny" francuski), wpadajce do Soirap. Cay ukad wodny Unii (przede wszystkim Kochinchiny i Tonkinu), obejmujcy ujcia rzek wraz z ich poczeniami wewntrznymi (starorzecza i kanay sztuczne), stanowi rwnie, zwaszcza w porze suchej, podstaw systemu nawadniajcego pl ryowych, a uprawa ryu, jak wiemy, bya gwnym rdem dochodw Unii. To dziki bogatym zbiorom wysokogatunkowego ryu bilans gospodarki Indochin by zawsze dodatni (np. w 1933 r. eksport zamyka si kwot 41,6 min dolarw, import natomiast 35,6 min dolarw USA). O ry indochiski ubiegay si nie tylko Holandia, Szwajcaria czy USA, ale rwnie Chiny i Japonia. I wanie, biorc pod uwag zarwno ekonomik, jak i pooenie geograficzno-wojskowe Indochin, Uni zainteresowaa si przede wszystkim Japonia, uboga w surowce mineralne i majca kopoty aprowizacyjne. Cho w 1937 r. zajmowaa ona w produkcji ryu drugie miejsce w wiecie, tu za ni byy Indochiny, na szstym miejscu za Syjam14. Poza tym japoski przemys zbrojeniowy potrzebowa indochiskiej cyny, oowiu i metali z grupy chromowcw, a strategom wojskowym marzyy si indochiskie bazy lotnicze i morskie, tak wydatnie skracajce drog do kauczukodajnych
(w 1954 r. wesza w skad Wietnamu Pd.). Zreszt czn powierzchni 2 Kochinchiny ocenia si na 63 300-64 700 km , co czciowo mona tumaczy przyrostem powierzchni delty w rejonie zamulonych uj Mekongu i Donnai (podobno do 80-100 m.b. w cigu roku). Wg Zapolskiego (op. cit., s. 34) czna dugo kanaw w delcie wynosia tylko 2400 km, cho moga si powiksza w porze deszczowej. W delcie Donnai, ktra pozbawiona bya takiego zbiornika retencyjnego jak Mekong (region jezior"), trzeba byo sypa way przeciwpowodziowe. May rocznik statystyczny (MRS), Warszawa 1939, s. 85. Ponadto Unia zajmowaa czwarte miejsce na wiecie w produkcji kauczuku i trzecie miejsce w produkcji pieprzu ziarnistego. W 1938 r. wydobyto te w Tonkinie 2,5 min ton wgla (antracyt) i 72 000 ton rud elaza (Zap o 1 s k i, op. cit., s. 29).

26 brytyjskich Malajw i ropononych Indii Holenderskich. Dopki jednak na stray Indochin staa Francja i zwizane z ni mocarstwa anglosaskie, a armia cesarska uwikaa si w wojn z Chinami, Japonia moga liczy jedynie na szczliwy zbieg okolicznoci i szykowa si skrycie do nowych podbojw. Jeszcze wiosn 1937 r. powoano Towarzystwo Bada Naukowych nad Polityk Pastwow, majce opracowa plany utworzenia strefy wspdobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej", na czele ktrej stanaby Japonia. Niejako zapowiedzi tego bya deklaracja rzdu cesarskiego z 3 listopada 1938 r. o budowie nowego adu w Azji Wschodniej", ktry mia zastpi amerykask doktryn otwartych drzwi", czyli rwnych praw dla wszystkich mocarstw w stosunkach politycznych i gospodarczo-handlowych z Chinami, jednostronnym podporzdkowaniem Chin dominacji japoskiej. Pocztkowo, wobec klsk na froncie i kopotw wewntrznych (ucieczka wicepremiera Wang Czing-weia), rzd kuomintangowski gotw by ukada si z agresorem, ale warunki, jakie postawi 22 grudnia 1938 r. premier ksi Konoe, zamiar ten oddaliy na czas nieokrelony15. Poniewa biae mocarstwa" takiej wsppracy nie zamierzay podj, Japonia samowolnie kontynuowaa wprowadzanie nowego adu" w Chinach, co wywoao kolejne zadranienia ze Stanami Zjednoczonymi, Wielk Brytani i Francj (dokadniej w rozdziale nastpnym), ale do ewentualnego konfliktu zbrojnego nie doszo, gdy w Europie wybucha II wojna wiatowa. Japonia staa si teraz uwanym obserwatorem tych zmaga. Tu, na Dalekim Wschodzie, osabiay one jej przeciwnikw, a jednoczenie umacniay
Pokj mia by zawarty na nastpujcych warunkach: uznanie przez Chiny Mandukuo; podpisanie wzajemnego porozumienia o obronie przed komunizmem" ze zgod na stacjonowanie wojsk japoskich na terytorium Chin i utworzenie stref antykomunistycznych w Mongolii Wewntrznej; wsppraca ekonomiczna oparta na bogactwach naturalnych i potencjale ludzkim Chin Pnocnych i Mongolii Wewntrznej. Historia dyplomacji, t. III, 1914-1939, Warszawa 1973, s. 740-742.
15

27

nlany ewentualnego sojuszu z pastwami osi", z ktrymi zwizana bya ju wczeniej tzw. paktem antykominternowskim . Szczliwy zbieg okolicznoci nastpi wiosn 1940 r. wraz z ofensyw wojsk hitlerowskich w zachodniej Europie. Upadek Holandii i Francji oraz zagroenie Wielkiej Brytanii inwazj niemieck stworzyo Japonii niepowtarzaln okazj do nowych podbojw zdawao si, i posiadoci kolonialne pastw europejskich stoj przed ni otworem. Pierwszym obiektem ekspansji staa si Unia Indochiska, ktra w planach strategicznych dowdztwa japoskiego miaa by odskoczni do dalszych dziaa w poudniowo-zachodniej czci Pacyfiku. Najpierw jednak do akcji przystpili politycy. 29 czerwca 1940 r. minister spraw zagranicznych Japonii, Arita, owiadczy, e podstaw polityki cesarstwa jest utworzenie wielkiej wschodnioazjatyckiej strefy wspdobrobytu". Zdaniem Arity kraje wschodnioazjatyckie i kraje mrz poudniowych"(?), poczone cisymi wizami geograficzno-historycznymi, kulturowymi, rasowymi i ekonomicznymi, winny pomaga sobie i nawzajem zaopatrywa si w surowce i artykuy. Dziki temu, unikajc wojen i umacniajc pokj (!), osign wspdobrobyt". Dlatego winny poczy si w, jedn stref wspistnienia i wspdobrobytu, zapewniajc swoj trwao pastwow". Zamysy te potwierdzi utworzony 22 lipca nowy rzd ksicia Konoe, ktrego minister spraw zagranicznych, Matsuoka, wyjani 1 sierpnia, e projektowana strefa wspdobrobytu" obejmie oprcz Japonii, Mandukuo
Ukad skierowany przeciw Midzynarodwce Komunistycznej (Komintern) i jej agenturom, zawarty midzy Niemcami i Japoni 25 XI 1936 r. na 5 lat. W latach 1937-1939 przystpiy do niego Wochy, Wgry, Mandukuo i Hiszpania, a po wybuchu II wojny wiatowej Bugaria, Dania, Finlandia, Rumunia, Chorwacja, Sowacja i Chiny (projaposki rzd w Nankinie). 25 XI 1941 r. przeduony o dalsze 5 lat. Sta si podstaw pniejszych sojuszw wojskowych pastw osi".
16

28 i Chin rwnie Holenderskie Indie Wschodnie, Indochiny oraz inne kraje mrz poudniowych". W strefie tej rzd japoski ustanowi mia system samozaopatrzenia" w ywno oraz niezbdne surowce. Ju nazajutrz Matsuoka wprowadzi zapowiedziany zamiar w czyn, prbujc w do specyficzny sposb nakoni rzd Vichy do zgody na wczenie Indochin w stref wspdobrobytu". Nie poprzestajc na wymuszonej kontroli (w pnocnym Tonkinie) tranzytu paliw i sprztu dla walczcych armii Czang Kaj-szeka, Japonia powiadomia Francj o planach poprowadzenia dziaa wojennych przeciw Chinom (uparcie odmawiajcym doczenia do japoskiej strefy wspdobrobytu") poprzez tereny Unii. Aby unikn ewentualnej odmowy, Matsuoka uprzedzi Francuzw, e dowdztwo armii cesarskiej na pewno jej nie uwzgldni. 3 sierpnia Vichy poinformowao Waszyngton17 o tym swoistym ultimatum, ale prezydent Roosevelt, spodziewajc si zwycistwa pastw osi" nad Wielk Brytani w Europie, wola unikn konfliktu z Japoni i dwukrotnie odmwi swej interwencji i pomocy (6 i 18 sierpnia). W tej sytuacji 30 sierpnia 1940 r. doszo do podpisania ukadu midzypastwowego, w ktrym Japonia przyrzeka respektowanie praw Francji na Dalekim Wschodzie, zwaszcza za zachowanie jej suwerennoci nad wszystkimi terytoriami Unii Indochiskiej". W zamian rzd marsz. Petaina uzna dominujc rol Japonii na Dalekim Wschodzie oraz wyrazi zgod na uatwienia wojskowe, umoliwiajce uregulowanie konfliktu z gen. Czang Kaj-szekiem, szczeglnie w Tonkinie". Ukad ten, bezlitonie obnaajcy sabo Francji na Dalekim Wschodzie, sta si podstaw do kolejnych porozumie wojskowych i gospodarPo zerwaniu stosunkw dyplomatycznych z Wielk Brytani rzd Vichy utrzymywa je z USA jako pastwem neutralnym, ajednoczenie proalianckim i antyfaszystowskim. Std te informacje o naciskach pastw osi" i ubieganie si o wsparcie dyplomatyczne lub wojskowe. Take rzd brytyjski korzysta z porednictwa Waszyngtonu przy zaatwianiu spraw natury wojskowej z francuskimi wadzami kolonialnymi.
17

29 czych wymuszanych przez Japoni w cigu najbliszych dni, tygodni i miesicy18. Wobec zrozumiaej niechci biaych" mocarstw do japoskich planw utworzenia wielkiej wschodnioazjatyckiej strefy wspdobrobytu" gwarantem ich realizacji mogy by wszelkiego rodzaju ruchy niepodlegociowe oraz opozycja (legalna i nielegalna) dziaajca pord spoecznoci zamieszkujcych azjatyckie posiadoci kolonialne (wizi rasowe"). Dlatego wywiad cesarski zwrci baczn uwag na antykolonialne organizacje opozycyjne, uwaajc, e popr one Japoni, ktra walczy te bdzie o ich wolno z biaymi kolonizatorami" pod nonym hasem Azja dla Azjatw". Tu, w Unii, opozycja antyfrancuska bya do zrnicowana, skadaa si bowiem z ugrupowa nacjonalistycznych, komunistw z zaoonej w 1930 r. Komunistycznej Partii Indochin oraz stowarzysze religijno-politycznych. Ugrupowania nacjonalistyczne mona byo podzieli na dwie kategorie: na star opozycj, ktra wywodzia si z dziewitnastowiecznych rodzin arystokratycznych oraz urzdniczych i zamierzaa przywrci w Indochinach wadz cesarsk (jej przywdca Pham Doi Chau przebywa na emigracji w Japonii, a przywdca krajowy, ksi Cuong De, uwaany by za japoskiego kandydata na tron annamski), i na opozycj mod, skadajc si z kadr administracji, szkolnictwa i suby zdrowia, ludzi wyksztaconych na uczelniach zachodnioeuropejskich, wrd ktrej dominoway bd wpywy japoskie (Liga Odbudowy Wietnamu Vietnam Phu Quoc Don Minh), bd chiskie (Wietnamska Partia Narodowa Vietnam Quoc Dong Dang). Z kolei komunici Ho Szi Mina (waciwe nazwisko Nguyen Ai Quoc) czyli denia niepodlegociowe ze zmianami gospodarczo-spoecznymi, a stowarzyszenia religijno-polityczne kaodaici (okoo 2 min wyznawcw) i Hoa Hao (ponad
Omwiono je dokadniej w nastpnych rozdziaach ksiki. La Marin..., - 6365; Historia polityczna Dalekiego Wschodu od koca XVI w. do 1945 r. (red. E. M. ukw), Warszawa 1981, s. 477-479.
s

30 1 min wyznawcw)19 z przeksztaceniem Unii w jaki rodzaj pastwa wyznaniowego. Wszystkie organizacje opozycyjne, z wyjtkiem komunistw, traktoway Japoczykw jako wspplemiecw i sojusznikw w walce z Francuzami, co nie wryo dobrze ich dalszemu wadaniu Uni. Jedynie komunici uwaali Japoczykw za takich samych najedcw jak Francuzi, co zapewnio im sympati mniejszoci chiskiej. Ta bowiem, zachowujc neutralno wobec administracji francuskiej, darzya Japoczykw nienawici z racji napaci na kuomintangowskie Chiny.

DALEKOWSCHODNIA ODMIANA II WOJNY WIATOWEJ

Cho formalnie II wojna wiatowa rozpocza si 1 wrzenia 1939 r., tu, na Dalekim Wschodzie, dziaania zbrojne, wywoane potgujcym si konfliktem chisko-japoskim, trway ju od przeszo dwch lat i objy swoim zasigiem cz wschodni subkontynentu chiskiego wraz z okalajcymi go morzami. Ten konflikt lokalny, a cilej niewypowiedziana wojna midzy dwoma wielkimi pastwami', z wolna przeksztaca si w konflikt oglnowiatowy ze wzgldu na obecno w Chinach tzw. biaych mocarstw, tj. Wielkiej Brytanii, Francji i USA. Znajdoway si tu ich kolonialne posiadoci i enklawy miejskie (koncesje), w ktrych stacjonoway garnizony wojskowe i zespoy flot wojennych, strzegc partykularnych interesw polityczno-gospodarczych, powizanych z na wp rabunkow eksploatacj rynkw chiskich (handel, grnictwo, operacje finansowe, rne formy pomocy wojskowej, misje religijne itp.). Tym bardziej e agresor japoski nie skrywa swoich celw politycznych

Stowarzyszenie utworzone w 1939 r. w Hoa Hao (zach. Kochinchina); prezentowao rodzaj zreformowanego buddyzmu i prowadzio dziaalno wrd ludnoci wiejskiej. La Marin..., s. 2223; Z a p o l s k i , op. cit., s. 60-64, 80-81 i 87-89.
19

O ile Japonia ze swoimi posiadociami zamorskimi miaa wszelkie cechy przypisywane mocarstwu (w sensie dwudziestowiecznych poj o potencjale gospodarczym, wojskowym i geograficzno-demograficznym), o tyle Chiny z powodu saboci ekonomicznej i militarnej mogy by uwaane jedynie za wielkie pastwo" (terytorium, ludno).

32 i militarnych (pod hasem Azja dla Azjatw"), co wicej, zachowywa si wrcz prowokujco, usiujc rozpozna moliwoci i stopie zaangaowania swoich potencjalnych przeciwnikw w sprawy dalekowschodnie2. Tymczasem biae" mocarstwa, wobec zagroenia wojn w Europie ze strony dwu pozostaych gwnych partnerw paktu antykominternowskiego, Niemiec i Woch, oraz wywoanej tym koniecznoci wycofania wojsk z Dalekiego Wschodu, prboway spacyfikowa plany Japonii za pomoc lokalnych ukadw dyplomatycznych (drobne ustpstwa kosztem Chin) oraz gestw militarnych; lecz bya to tylko gra na zwok, gra opniajca to, co nadchodzio nieuchronnie. By moe zatem maj racj niektrzy historycy, uwaajc, e II wojna wiatowa rozpocza si kilka lat wczeniej wanie tu, na Dalekim Wschodzie3. Do konfliktu chiskiego wczy si rwnie ZSRR, motywujc to oficjalnie zagroeniem granic dalekowschodnich ze strony wojsk japoskich (tzw. Armia Kwantuska) stacjonujcych na terenach utworzonego w 1932 r. pastwa Mandukuo (oderwana od Chin Manduria), przeksztaconego w 1934 r. w niemal operetkowe, lecz tylko pod wzgldem dyplomatycznym, cesarstwo Mandudigo z cesarzem Pu I na czele. Nieoficjalnie jednak ZSRR, szermujc hasami internaTypowym przykadem takiego rozpoznania bya sprawa prowokacyjnego zatopienia kanonierki Panay". 12 XII 1937 r., podczas ewakuacji Nankinu, zostaa ona zbombardowana wraz z 2 eskortowanymi zbiornikowcami przez lotnictwo japoskie. Zaatakowao ono rwnie 3 kanonierki i 2 statki brytyjskie (jeden zniszczony, drugi uszkodzony). Oba pastwa wystpiy z ostrym protestem, przy czym USA oprcz oficjalnych przeprosin zaday odszkodowania (2,214 min dolarw) w terminie dwunastodniowym, groc konsekwencjami polityczno-wojskowymi. Japoczycy zapacili, zwlekajc z wypat odszkodowania do ostatniej chwili, przeprosili take oficjalnie Amerykanw i Brytyjczykw za te incydenty. 3 Historycy amerykascy przyjmuj dat 18 IX 1931 r. za pocztek II wojny wiatowej na Dalekim Wschodzie; ich zdaniem napad na Pearl Harbor 7 XII 1941 r. rozszerzy tylko jej skal i zasig. Z historykw polskich skania si ku takiemu datowaniu Andrzej Bartnicki (A. B a r t n i c k i , Konflikty kolonialne 1869-1939, Warszawa 1971).
2

33 jonalistycznymi (pomoc napadnitemu narodowi chiskiemu, walka z midzynarodowym faszyzmem i militaryzmem), zmierza do osignicia wasnych totalitarnych celw denie do hegemonii w Azji przez wyparcie z niej tzw. mocarstw kolonialnych. Po uzalenieniu gospodarczym i politycznym Republiki Mongolskiej ZSRR zwrci uwag na Chiny, popierajc na przemian komunistw Mao Tse-tunga i nacjonalistw Czang Kaj-szeka (partia Kuomintangu); przy czym wiara w Kuomintang wynikaa z jego internacjonalistycznych pocztkw. Twrc tej partii by bowiem Sun Jat-sen, cieszcy si w ZSRR opini lewicowego rewolucjonisty, czowieka, ktry obali cesarstwo chiskie. Po konflikcie zbrojnym z militarystami mandurskimi Czang Sue-lianga o zachowanie zarzdzania i wpyww politycznych na KWD4 (padziernikgrudzie 1929 r.), ktry wydawao si ugruntowywa wpywy rosyjskie w Mandurii, zostali Rosjanie niespodzianie wymanewrowani z niej przez agresj japosk rozpoczt 18 wrzenia 1931 r. Co wicej, zmuszono ich do odsprzedania praw do KWD (1935 r.), wskutek czego stosunki midzy obydwoma mocarstwami zaostrzyy si jeszcze bardziej. Ch odwetu motywowano w ZSRR rwnie przegran wojn w 1904-1905 r. oraz doznanymi krzywdami w czasie interwencji japoskiej w Kraju Nadamurskim i Przymorskim w latach 1917-1922; std zapewne dodatkowe denia do ingerencji w konflikt japosko-chiski.
Kitjskaja Wostocznaja eleznaja Doroga (ros.) Kolej wschodniochiska zbudowana przez Rosj w latach 1897-1902. Stanowic odnog magistrali transsyberyjskiej, na odcinku 2500 km przebiegaa przez Manduri, co znacznie skracao poczenie Rosji centralnej z Wadywostokiem. W 1924 r. staa si zarzdzanym wsplnie radziecko-chiskim przedsibiorstwem transportowym. W czerwcu 1929 r. wobec de wadz chiskich do cakowitego przejcia KWD doszo do konfliktu zbrojnego z ZSRR, zakoczonego Podpisaniem 22 XII 1929 r. ukadu, ktry przywraca status quo ant na kolei, "o utworzeniu Mandukuo i prowokacjach japoskich na KWD odsprzedano j Mandurii za 140 min jenw. Zob: Konflikt na KWD, Chabarowsk 1989 (passim).
~- KoChang 1941

34 Francja, jedno z trzech biaych" mocarstw, moga broni swoich szczeglnych interesw" w Chinach jedynie przy pomocy marynarki wojennej. Uyte tu zespoy okrtw nosiy oficjaln nazw Si Morskich Dalekiego Wschodu (FNEO), a ich gwne zadania sprowadzay si do obrony posiadoci kolonialnych w Azji Poudniowo-Wschodniej, wspomnianych szczeglnych interesw" w republice chiskiej oraz ochrony morskich szlakw komunikacyjnych midzy metropoli a Dalekim Wschodem, na wodach Oceanu Indyjskiego i zachodniego Pacyfiku (od cieniny Malakka do Wysp Kurylskich). Dowdcy FNEO podlegay: 5 dywizjon krownikw (krownik ciki Suffren" i lekki Lamotte Picuet"), grupa eskortowcw (tzw. awiza kolonialne 4 okrty), rzeczna Flotylla Jangtse, stacja marynarki rzeki Sikiang, tzw. Marynarka Indochiska, stacja marynarki Oceanu Indyjskiego, Marynarka Dibuti, Marynarka Madagaskaru oraz (co stanowio pewien ewenement) stacjonujce w Chinach szczupe siy wojsk ldowych 16 puk piechoty kolonialnej (sztab, 4 bataliony, kompania cznoci radiowej), kompanie saperw i samochodw pancernych, a take mieszana grupa artylerii kolonialnej rozmieszczone garnizonami w Tientsinie, Szanghaju, Kantonie i Hankou. Rzeczna Flotylla Jangtse (3 kanonierki) stacjonowaa w Czungkingu i Szanghaju, a stacja marynarki rzeki Sikiang miecia si w Kantonie (w 1938 r. 1 kanonierka). Rozszerzenie zada dowdcy FNEO na obszar Chin kontynentalnych wyniko std, e w Kantonie, Szanghaju, Hankou i Tientsinie znajdoway si koncesje francuskie (wydzielone dzielnice miast), Francja wspzarzdzaa koncesjami midzynarodowymi w Amoy i Szanghaju oraz lini kolejow Pekin-Szanghaiquan, a take, na mocy porozumienia z Watykanem, sprawowaa opiek nad misjami katolickimi. Wobec rozlegoci chiskiego TDW oraz rnych prowokacji agresora wspomniany wyej zakres zada przerasta jednak moliwoci FNEO. Japonia, poza uciliw dla biaych" mocarstw blokad wybrzey chiskich (od wrzenia 1937 r.) oraz krtkotrwaym konfliktem dyplomatycznym z Francj o Wyspy Paracelskie

35 (lipiec 1938 r.), nie zdecydowaa si na razie na ostrzejsze posunicia antyeuropejskie. Dopiero konflikt sudecki i ukad monachijski (30 wrzenia 1938 r.), ujawniajce sabo Wielkiej Brytanii i Francji, omieliy Japoczykw. 12 padziernika 1938 r. uderzyli oni na pooony na tyach brytyjskiego Hongkongu port w Kantonie i opanowali go po dziesiciodniowych walkach, przecinajc tym samym dostawy zaopatrzenia dla armii chiskiej, kierowane dotychczas lini kolejow Kaulung-Kanton. W styczniu 1939 r. zmusili dowdztwa flot alianckich (amerykaskie, brytyjskie i francuskie), aby wycofay swoje okrty z arterii rzecznej Jangtse do Szanghaju5, a przez zajcie wyspy Hajnan (10-15 lutego) zablokowali dostp do Zatoki Tonkiskiej i pnocnych prowincji Unii Indochiskiej. Wobec zbroje Syjamu, w ktrych wspuczestniczya Japonia, zajcie przez ni Hajnanu ujmowao w kleszcze t posiado Francji, zagraajc stanowi jej posiadania w Azji Poudniowo-Wschodniej. 31 marca Japoczycy zaanektowali archipelag Spratly (Nanshaindao); zaoone tam bazy lotnicze i morskie blokoway od pnocy cienin Malakka, przerywajc brytyjskie linie komunikacyjne czce Singapur z Hongkongiem (i innymi portami Chin) oraz Filipinami. Nastpnie, kontynuujc blokad wybrzey chiskich, podjli (12-18 maja) nieudan, ze wzgldu na zbrojne przeciwdziaanie aliantw, prb opanowania wyspy Kulangsu w zatoce Amoy (znajdowaa si tu koncesja midzynarodowa amerykasko-brytyjsko-francusko-japoska), zajli porty Suatou (21 czerwca) i Fuczou (27 czerwca), zablokowali port Ningpo (druga poowa lipca) oraz koncesj brytyjsk i francusk w Tientsinie (14 czerwca).
Do Szanghaju przeszy wtedy, eskortowane przez 3 niszczyciele japoskie i eskadr wodnosamolotw, 2 kanonierki amerykaskie Luzon" i Monocacy" oraz kanonierka francuska Francis Garnier". Po 3 IX 1939 r. wycofano do Hongkongu 13 kanonierek brytyjskich, a 20 XI 1939 r. drug kanonierk francusk Doudart de Lagree". J. W. D y s k a n t, Konflikty i zbrojenia morskie 1918-1939, Gdask 1983, s. 423.

36 Ta ofensywa" japoska zaniepokoia biae" mocarstwa. Wobec blokady strategiczno-operacyjnej Hongkongu (jego okrenia) najdalej wysunitym ku Japonii bastionem alianckim stawa si Singapur, wielka baza morska i lotnicza, ktrej oficjalne uroczyste otwarcie, z udziaem krownikw amerykaskich, nastpio 14 lutego 1938 r.6 Singapur mia by baz dla brytyjskiej Floty Wschodniej (Eastern Fleet), skadajcej si z 15 pancernikw, 3 eskadr krownikw i 3 flotylli niszczycieli. Ale e planowano dopiero jej utworzenie, w 1939 r. stacjonowaa w nim cz tzw. Zespou Floty w Chinach, ktrego pozostae jednostki bazoway w Hongkongu (cznie: lotniskowiec, 5 krownikw cikich i 1 lekki, monitor, 11 niszczycieli, 15 okrtw podwodnych, 6 cigaczy torpedowych, stawiacz min i 9 traowcw oraz jednostki pomocnicze). Zdaniem prasy i politykw twierdza singapurska z dwoma wielkimi dokami okrtowymi (suchy i pywajcy), stoczni, podziemnymi zbiornikami paliw, skadami zaopatrzenia, koszarami, 13 bateriami artylerii nadbrzenej (5 armat 381 mm 2 baterie; 6 armat 234 mm 2 baterie; 18 armat 152 mm 9 baterii) i przeciwlotniczej oraz baz lotnicz w pobliskim Seletar (3 lotniska i wodowisko dla wodnosamolotw), ktr budowano przeszo 15 lat i na ktr wydano ponad 60 min funtw sterlingw, bya nie do zdobycia7. Przewidywano, e przy 6-miesicznym stanie
Byy t Trenton", Memphis" i Milwaukee", a ich wizyta miaa wiadczy o zacienieniu amerykasko-brytyjskich stosunkw wojskowych. Singapur, zwany pompatycznie Gibraltarem Dalekiego Wschodu" (wyspa, miasto i kilkanacie przylegych maych wysp), zajmowa powierzchni 581 km2, zamieszkiwan przez ok. 550 000 ludzi (w tym 407 000 Chiczykw, 68 000 Malajw oraz 75 000 Hindusw i Europejczykw). Garnizon twierdzy (stay) skada si mia z okoo 20 000 onierzy. 7 Przynajmniej od strony morza, gdy od strony ldu miaa j chroni bezdrona i bagnista malajska dungla oraz cienina Johore. Po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie okazao si, e baterie nadbrzene nie byy przystosowane do prowadzenia ognia w kierunku ldu i 15 11 1942 r., po 16 dniach oblenia, twierdza zostaa zdobyta, wanie od strony... ldu, nie oddawszy ani jednego strzau w kierunku morza. Inna sprawa, e bronice jej oddziay malajskie, hinduskie i australijskie wraz z nieudolnym dowdztwem brytyjskim nie wykazay si wysokim duchem bojowym.
6

37 zapasw bdzie moga broni si samodzielnie przez 90 dni (we wrzeniu 1939 r. przeduono ten okres do 180 dni), wic znaczne siy przeciwnika, ktre rozgromi ostatecznie nadesana odsiecz. Jednak wojskowi nieoficjalnie nie w tym czasie podzielali tej euforii. Dowdztwo brytyjskie wiedziao, e gdyby doszo do wojny z Japoni, zabraknie w Singapurze nie tylko okrtw, lecz take samolotw i onierzy. Tym bardziej e na mocy tajnych porozumie z Holandi (1937 r.) flota i lotnictwo brytyjskie miay wspdziaa w obronie Holenderskich Indii Wschodnich. Tymczasem, zgodnie z kalkulacjami sztabw, aby utrzyma same tylko Malaje (z Singapurem), przy nieobecnoci wikszych si Royal Navy8, potrzeba byo 22 eskadr lotniczych cznie 336 samolotw bojowych (w 1940 r. byo ich tylko 88). Holandia z kolei miaa w Indiach 144 samoloty bojowe oraz eskadr okrtw (2 krowniki lekkie, 4 niszczyciele, 4 okrty podwodne, 2 stawiacze min, 4 traowce, kanonierka, 3 okrty szkolne i specjalne). Dalekowschodnich posiadoci brytyjskich naleao zatem broni wsplnie z sojusznicz Francj w ramach tzw. azjatyckiego trjkta bezpieczestwa, obejmujcego swoim zasigiem Hongkong, Uni Indochisk i Singapur (z Malajami i Borneo Pnocnym). Spraw t omawiano podczas brytyjsko-francuskiej narady przedstawicieli si morskich, ldowych i lotniczych, ktra odbya si w czerwcu 1939 r. w Singapurze. Obie delegacje, ktrym przewodzili: brytyjskiej wiceadm. Percy Noble, dowdca Zespou Floty w Chinach, i gen. W. Dobbie, dowdca
Do czasu utworzenia Eastern Fleet miay j zastpowa poczone siy marynarki australijskiej, dywizjonu nowozelandzkiego, Zespou Floty w Chinach, eskadry wschodnioindyjskiej i eskadry poudniowoafrykaskiej (cznie w 1939 r. lotniskowiec i transportowiec wodnosamolotw,. monitor, 8 krownikw cikich i 9 lekkich, 14 niszczycieli, 15 okrtw podwodnych, 19 kanonierek, stawiacz min, 9 traowcw i jednostki pomocnicze). Wydaje S1 ?, e taka koncentracja bya moliwa jedynie w czasie pokoju, cho ogoacaa wody terytorialne dominiw. L. N. I w a n o w , Morskaja politika ' diplomatija impierialisticzeskich dieraw miedu pierwoj i wtoroj mirowymi Wojnami, Moskwa 1964, s. 412-413.

38 wojsk brytyjskich na Malajach (jednoczenie komendant twierdzy singapurskiej), francuskiej gen. Martin, dowdca wojsk francuskich w Indochinach, i wiceadm. Jean Decoux, dowdca Si Morskich Dalekiego Wschodu (FNEO)9, wyraziy powane obawy o niedostateczn ilo si morskich, ldowych i lotniczych na wypadek wojny z Japoni [w azjatyckim trjkcie bezpieczestwa JWD]". W czasie narady ustalono, e Singapur bdzie wspln baz morsk obu flot (a jeli bdzie trzeba" to rwnie amerykaskiej), Indochiny za stan si baz i obszarem tworzenia dalekowschodniej armii ldowej". Podobno Francuzi wobec wczeniejszej brytyjskiej zapowiedzi zbudowania Eastern Fleet (z baz w Singapurze), ktrej koszty wystawienia pokrywaa w 64% Wielka Brytania, a w 36% dominia brytyjskie, zobowizali si wystawi stutysiczn armi indochisk, dla ktrej uzbrojenie miaa produkowa nowa miejscowa fabryka broni i amunicji; ponadto zapowiedzieli zbudowanie w Indochinach wielkiej fabryki samolotw i silnikw lotniczych (produkcja 150 maszyn i 400 silnikw ju w pierwszym roku istnienia), a take ufortyfikowanie wybrzey midzy zatok Camranh a Cap Saint Jacues. Postanowiono te doranie wzmocni obron Singapuru, wysyajc tam 2 brygady piechoty z czogami i artyleri polow (w lipcu zmieniono t decyzj 1 brygada piechoty, ale za to 4 eskadry lotnictwa bombowego)10. Byy
W 1939 r. francuska Marin Nationale dzielia si na: Siy Penego Morza (Les Forces de Haute Mer), skadajce si z eskadr atlantyckiej (baza Brest) i rdziemnomorskiej (Tulon) oraz dywizji szkolnej (Tulon); 3 rejony obrony wybrzea Wschd", Zachd" i Poudnie"; Siy Morskie Dalekiego Wschodu (Forces Navales d'Extreme-Orient FNEO), Zesp Marynarki w Koloniach (Francuska Afryka Zachodnia, Antyle, Oceania) i Zesp Marynarki Levant". 10 Na realizacj tych przedsiwzi Wielka Brytania zamierzaa wydatkowa 12 min funtw sterlingw rocznie, a Francja 150 min frankw (nie podano, w jakim czasie). J. M. B u t l e r , Grand Strategy. September 1939-June 1941 (tum. ros.), Moskwa 1959, s. 310-332; E. Czerw, Azjatycki trjkt bezpieczestwa, Morze i Kolonie" 1939, nr 8.
9

39

to jednak ustalenia dugofalowe, ktre niebawem, po wybuchu wojny w Europie, odoono na czas bliej nieokrelony, a po upadku Francji anulowano. Japonia, zaskoczona ukadem radziecko-niemieckim z 23 sierpnia 1939 r. i klsk Armii Kwantuskiej w walkach z wojskami radziecko-mongolskimi nad Chachyn-go (16 wrzenia podpisano zawieszenie broni) oraz zajta przygotowaniami do tzw. pierwszej bitwy o Czangsza (m. w prowincji Hunan; 23 wrzenia10 padziernika), nie zamierzaa wcza si do nowego konfliktu rozptanego przez wiaroomnego" sojusznika niemieckiego. Dlatego 4 wrzenia podjto w Tokio decyzj o nieingerencji w wojn w Europie, tumaczc j skoncentrowaniem wysikw na zakoczeniu dziaa wojennych w Chinach"". W rzeczywistoci za, odkadajc uderzenie na Syberi, przystpiono do opracowywania planw operacyjnych zwizanych z ekspansj w kierunku poudniowym (marsz na Poudnie"), czemu zdawao si sprzyja zaangaowanie Wielkiej Brytanii i Francji w rozpalajc si wojn morsk na Morzu Pnocnym i Atlantyku. Poczona Flota kontynuowaa blokad wybrzea chiskiego, a operacje desantowe ograniczyy si (by moe rwnie ze wzgldu na zaamanie ofensywy i odwrt spod Czangsza) do zajcia Wangmun pod Kantonem (11 wrzenia) i Shekki pod Macao (8 padziernika). Natomiast dua operacja desantowa w zatoce Dincou (rejon CiszaPakhoi), ktr przeprowadzono w dniach 15-16 listopada 1939 r., miaa na celu sparaliowanie drg dowozu uzbrojenia i sprztu dla armii chiskiej przez pnocne Indochiny. Wysadzony desant (cznie 2 dywizje piechoty
Butler sdzi, e bya to zakamuflowana przyjacielska rada", udzielona mocarstwom alianckim przez Japoni, w ktrej dano im do zrozumienia, aby jak najszybciej wycofay si z obszarw Chin zajtych przez armi japosk. By moe dlatego 5 IX 1939 r. odblokowano koncesj brytyjsk w Tientsinie (jako pretekstu uyto wyjanienia, e Anglicy wydali wadzom japoskim czterech ukrywajcych si tam terrorystw chiskich"). B u t l e r , op. cit., s. 305.

40 i brygada piechoty morskiej) zamierza opanowa lini kolejow (Hanoi)-Langson-Nanning (prowincja Kwangtung), a nastpnie szos czc Tonkin (przez Nanning) z prowincj Junnan. Wprawdzie 24 listopada cesarska 5 DP zdobya Nanning, ale dalszy ruch wojsk japoskich wzdu szosy Nanning-Kunming (prowincja Junnan) zosta 8 grudnia zatrzymany przez chisk 46 armi, ktra nastpnie odbia Nanning. Zacite walki w tym rejonie przecigny si do czerwca 1940 r. i ostatecznie Nanning pozosta w rkach japoskich. W ten sposb 5 DP znalaza si tu nad granic pnocn Unii Indochiskiej, zajmujc pozycje (mniej wicej) wzdu linii kolejowej Langson-Nanning. Tymczasem po 1 wrzenia 1939 r. marynarka brytyjska, francuska i holenderska (oficjalnie od 10 maja 1940 r.) rozpoczy na wodach dalekowschodnich specyficzn odmian II wojny wiatowej, ktr Francuzi nazwali z pewn ironi wojn bez przeciwnika". Istotnie, okrtw Kriegsmarine na tych wodach nie byo, a japoskiej Poczonej Floty, z racji ogoszonej neutralnoci, nie mona byo nazwa przeciwnikiem". Zespoy japoskie i alianckie pyway zatem niemal obok siebie, realizujc wasne zadania operacyjne (25 padziernika 1939 r. zauwaono japoski okrt podwodny u wejcia do zatoki Camranh). Rozmach wojny bez przeciwnika" by niezbyt duy z racji stopniowego wycofywania sprztu i ludzi do metropolii, na front europejski. 30 wrzenia 1939 r. w zwizku z potrzebami operacyjnymi wyczono z podporzdkowania dowdcy FNEO (stan zag 1924 ludzi, w tym 120 oficerw oraz 295 marynarzy-Annamitw) Marynark Indochisk, Marynarki Madagaskaru i Dibuti oraz stacj marynarki Oceanu Indyjskiego. Wycofywane na wody europejskie okrty zastpiono dziesicioma zmobilizowanymi statkami handlowymi (2 krowniki pomocnicze: Aramis" i Athos II", 2 patrolowce pomocnicze: Armand Rousseau" i Directeur genera Picanon", 2 pomocnicze stawiacze min-traowce: Beryl" i Jean Riuier", oraz 4 traowce pomoc-

41 nicze: Jean Dupuis", Paul Bert", De Lanessan" i Capitaine Coulon"), ktre wczono do wsplnej z marynark brytyjsk suby patrolowej i konwojowej na wodach zachodniego Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Zgodnie z sojuszniczym podziaem zada FNEO ochraniaa morskie linie komunikacyjne na obszarze midzy Hongkongiem a 5 rwnolenikiem szerokoci geograficznej pnocnej (Hongkong-Indochiny-Singapur), ponadto nadzorowaa i kontrolowaa eglug handlow na liniach czcych Uni z Dibuti (Somali Francuskie), z Now Kaledoni i z Oceani Francusk oraz w strefie stumilowej wzdu brzegw indochiskich. Niezalenie od tego penia dozr w rejonie portw Indii Holenderskich Padang (zachodnia Sumatra) i Tjilatjap (poudniowa Jawa) gdzie schroniy si i zostay internowane statki niemieckie. Eskortowaa take do Colombo i Dibuti transportowce z indochiskimi wojskami kolonialnymi wysyanymi do metropolii. Do koca 1939 r. garnizony wojskowe Unii opucio 16 000 onierzy; w zamian w okresie listopad 1939 r.-stycze 1940 r. ewakuowano z Chin do Sajgonu 1700 onierzy (w poowie Brytyjczycy). Pozostay tam jeszcze niewielkie siy sojusznicze w Pekinie-Tientsinie (400 onierzy brytyjskich i francuskich), w Szanghaju (1300 onierzy) oraz w Hankou (30 onierzy francuskich). Do ochrony koncesji alianckich pozostawiono te nieliczne kanonierki rzeczne obu pastw: w Hankou znajdowaa si francuska Doudart de Lagree" (18 grudnia przesza jednak do Szanghaju, gdzie w styczniu 1940 r. zostaa rozbrojona), w Szanghaju francuska Francis Garnier" i brytyjska ,,Peterer, w Kantonie brytyjskie Cicala", Moth" i Tarantula", a w Czungkingu, tymczasowej stolicy Chin kuomintangowskich (poza lini frontu), brytyjskie Gannet", Falcon" i Sandpiper" oraz francuska Balny". Pozostaych dwanacie kanonierek brytyjskich przeszo we wrzeniu-padzierniku do Hongkongu; skierowano tam rwnie francusk Argus" jako okrt zabezpieczenia cznoci midzy dowdztwami brytyjskiego Zespou Floty w Chinach (Hongkong) a FNEO (Sajgon).

42 20 listopada krownik ciki Suffren" z FNEO podporzdkowano dowdcy brytyjskiej Eskadry Wschodnioindyjskiej i uyto do pocigu za niemieckim rajderem, pancernikiem kieszonkowym" Admira Graf Spee", ktry zapdzi si na wody wschodnioafrykaskie. Suffren" patrolowa nastpnie Zatok Bengalsk i wody indonezyjskie, eskortowa z Freemantle do Indii transporty wojsk australijskich i nowozelandzkich, aby w maju 1940 r. przej wraz z konwojem do Aleksandrii i walczy dalej na Morzu rdziemnym. W okresie padziernikgrudzie na wody metropolii odeszy rwnie awiza kolonialne Savorgnan de Brazza" i Rigault de Genouilly", okrt podwodny Espoir" oraz w marcu 1940 r. zbiornikowiec Loing". Sub patrolow (Zatoki Tonkiska i Syjamska, cienina Malakka, Morze Jawajskie) peniy natomiast stale krownik Lamotte Picuet", awiza Amiral Charner" i Tahure" oraz krownik pomocniczy Aramis"12, ale wymierne rezultaty uzyskali alianci dopiero w pierwszym kwartale 1940 roku. Zaczo si od konfliktu dyplomatycznego, kiedy to 21 stycznia okrt brytyjski zatrzyma na wodach Honsiu (koo przyldka Najima) statek japoski Asama Maru", z ktrego pokadu zabrano 21 specjalistw niemieckich. W lutym Lamotte Picuet" wraz z krownikiem brytyjskim Durban" wziy udzia w pocigu za statkiem niemieckim Rendsturg" (vel Rendsburg"), ktry, korzystajc z nieuwagi Holendrw, uciek z Batawii. W marcu okrty brytyjskie zatrzymay na wodach Sachalinu dwa statki radzieckie Majakowskij" i Sielenga", wiozce kontraband niemieck, i doprowadziy je do zatoki Mirs pod Hongkongiem. Std, obsadzone przez francuskie zaogi pryzowe z Lamotte Picuet" i Aramisa", zostay 1 2 kwietnia sprowadzone do Sajgonu. 14 marca w czasie eskorty transportowca Kontoum" dozna uszkodzenia
12 Do 7 V 1940 r. cztery najwiksze okrty francuskie (Suffren", Lamotte Picuet", Amiral Charner" i Aramis") przebyway na patrolach cznie 125 dni. La Marin..., s. 106.

43 kota gwnego eskortowiec Tahure" (stan do remontu), a jego podopieczny nastpnego dnia wszed na mielizn pod Tourane; cign go z niej 18 marca Amiral Charner". Wiadomo o agresji Niemiec na Dani i Norwegi m kwietnia 1940 r.) sprawia, i przymusowo internowano statki tych pastw, znajdujce si w Hongkongu oraz w portach indochiskich i malajskich, a cztery statki norweskie zatrzymano na penym morzu (trzy przez Lamotte Picuet", a jeden przez Amiral Charner") i doprowadzono do Sajgonu. W czasie patrolu po Zatoce Syjamskiej Charner" zatrzyma take japoski kuter rybacki poawiajcy na kambodaskich wodach terytorialnych. Wzmocniono te dozr portu Padang (pocztkowo Suffren", potem Aramis"), w ktrym znajdowao si jedenacie internowanych statkw niemieckich szykujcych si, jak zaobserwowano, do wyjcia w morze. Niewykluczone, e niemieckie zaogi wiedziay ju co o nowej napaci Wehrmachtu na Holandi, Belgi i Francj, ktra nastpia 10 maja, std zamiar ucieczki do portw japoskich13. Istotnie, 11 maja wszystkie 19 (11 znajdowao si w Padangu, a 8 w innych portach) zostay zarekwirowane przez wadze holenderskie; tylko jeden Werdenfels" usiowa zbiec z Padangu (?), ale zawrci go okrt brytyjski, a inny dokona samozatopienia w porcie (cznie przejto brutto 110 tys. RT). Tego te dnia zniesiono patrolowanie rejonw portw internowania. W dniach 22-24 maja Lamotte Picuet", Aramis", Amiral Charner" i Tahure" wziy udzia w akcji poszukiwania zbiornikowca duskiego, ktry w efekcie zosta doprowadzony do Sajgonu. Nastpnie te same jednostki u wejcia na Zatok Syjamsk urzdziy zasadzk na niemieckiego rajdera, krownik pomocniczy Atlantis" (?), ktry jednak nie pojawi si
15 IV rzd japoski wyda owiadczenie o koniecznoci zachowania status quo [w] Indiach Holenderskich", spodziewajc si, by moe, zajcia h przez Brytyjczykw lub Amerykanw (utraciby przez to jednego z gwnych dostawcw ropy naftowej).
lc

44 w tym rejonie. W czasie tego pywania Aramis" zatrzyma trzy statki japoskie i trzy norweskie. Rozszerzenie agresji niemieckiej w Europie wywoao dalsz redukcj garnizonw brytyjskich i francuskich w Chinach. Z Hongkongu odpyna do Singapuru i Colombo wikszo jednostek brytyjskiego Zespou Floty w Chinach, a take kanonierki rzeczne Aphis", Cricket", Gnat" i Ladybird", z Kantonu za kanonierki Scorpion" (do Singapuru) oraz Seamew" i Robin" (do Hongkongu)14. Z kolei Francuzi przerzucili kanonierk Argus" do Kantonu, do osony swojej koncesji. Nie uda si natomiast przerzut kanonierki Balny" z Czungkingu do koncesji w Szanghaju. Balny", ktry w kocu maja dotar do portu w Iczangu, zosta tam zatrzymany przez rozpoczynajc si ofensyw japosk i po zdobyciu miasta przez oddziay 11 korpusu gen. K. Enbu (12 czerwca) cofnity do Czungkingu. Niemal byskawiczna kapitulacja Holandii i Belgii oraz klska wojsk francusko-brytyjskich w bitwie o Flandri, zakoczona ewakuacj Dunkierki (26 maja-4 czerwca), zaskoczyy wadze kolonialne tych pastw, a jednoczenie oywiy ambicje imperialne Japonii. Wobec wystpienia zbrojnego Woch (10 czerwca) i rozpoczcia przez Niemcy przygotowa do inwazji na Wyspy Brytyjskie klska aliantw wydawaa si niemal kwesti dni. Dlatego, nie czekajc na rozstrzygnicia militarne, rzd japoski przystpi do szantau polityczno-wojskowego w stosunku do swoich dalekowschodnich rywali. Jeszcze 15 maja, w dniu kapitulacji Holandii, zadano od gubernatora Indii Holenderskich rozszerzenia
Pod koniec 1940 r. cz kanonierek rzecznych przesza Kanaem Sueskim do Aleksandrii, gdzie zostaa wcielona do tzw. eskadry przybrzenej (Inshore Suadron) i wzia udzia w walkach o Tobruk (19411942 r.), ponoszc pewne straty (zatony Ladybird" i Gnat"). Na przeomie 1939/1940 r. dotary z Wielkiej Brytanii do Singapuru i ju tam pozostay, przeznaczone dla Chin, kanonierki rzeczne Dragonfly" i Grasshopper" (zatopione przez lotnictwo japoskie podczas oblenia tej twierdzy).
14

45 wymiany handlowej z Japoni i szczeglnego jej uprzywilejowania przy zakupie surowcw strategicznych, a przede wszystkim ropy naftowej. Dziki niej bowiem moga prowadzi dziaania wojenne zarwno Poczona Flota, jak i armia ldowa, ktra na ogromnym obszarze chiskiego TDW w coraz wikszym stopniu korzystaa z transportu samochodowego. Poszukujc korzystnego wyjcia z konfliktu w Chinach, przed planowanym marszem na Poudnie", rzd i dowdztwo japoskie doszy do wniosku, i wobec nieuniknionej klski Francji w Europie i zachwiania pozycji Wielkiej Brytanii realne stao si wymuszenie na kolonialnych wadzach tych pastw zamknicia ldowych drg zaopatrzeniowych armii chiskiej, przechodzcych przez Indochiny junnaska linia kolejowa, i przez Birm tzw. Droga birmaska15. Poniewa poza granicami Tonkinu kolej junnaska bya bombardowana przez lotnictwo japoskie ju od 30 grudnia 1939 r. (np. podczas bombardowania 1 lutego 1940 r. zgino 100 pasaerw, w tym 5 Francuzw), natomiast Droga birmaska" znajdowaa si poza jego zasigiem, ponadto w rejonie pnocnej granicy Unii prowadzia dziaania japoska 5 DP, przeto Indochiny wydaway si atwiejsze do szantaowania ni odlega Birma. Dlatego ju 19 czerwca, w dwa dni po probie nowych wadz francuskich o rozejm z Niemcami, rzd japoski zwrci si do gubernatora Unii, gen. Georges'a Catroux, z daniem przerwania pomocy dla Chin poprzez zamknicie indochiskiego odcinka kolei junnaskiej dla dostaw wojskowych. Wykonanie powyszego miaa kontrolowa przysana do Tonkinu specjalna misja japoska. PonieUruchomiona w styczniu 1939 r. Droga birmaska" skadaa si z linii kolejowej Rangun-MandalayLashio (przez Birm) oraz drogi koowej Lashio-Kunming i dalej do Czungkingu (tymczasowa stolica Czang Kaj-szeka) czna dugo 3379 km, najwysze wzniesienie 2833 m. W 1939 r. zbudowano rwnie oboczn lini kolejow Lashio-Kunming dugoci 964 km (podczas gdy ten odcinek drogi koowej, ze wzgldu na liczne serpentyny, wynosi 1143 km). W cigu 1939 r. Drog birmask" przewieziono okoo 22 000 ton sprztu brytyjskiego i amerykaskiego.

46 wa na stacjach kolejowych protektoratu znajdowao si podobno 75 000 ton amerykaskiego sprztu wojskowego, przeznaczonego dla Czang Kaj-szeka, gen. Catroux, liczc na poparcie rzdu USA, nie speni dania Japoczykw. Lecz Amerykanie nie chcieli zatargu z Japoni, a e w dodatku 22 czerwca Francja podpisaa w Compiegne zawieszenie broni z Niemcami (24 czerwca w Rzymie rwnie z Wochami), musia ustpi. 29 czerwca przybya zatem do Hanoi misja nadzorcza gen. Nishihary, przy czym posterunki kontrolne ustawiono rwnie w Hajfongu, Hagiangu, Lao Cai, Cao Bangu, Langsonie i Fort Bayard. 10 lipca Nishihara, ktry zorientowa si ju w sytuacji polityczno-wojskowej Tonkinu, zaproponowa przekazanie unieruchomionego odcinka kolei junnaskiej w uytkowanie armii japoskiej (wraz z kilkoma przylegymi lotniskami) w zamian za... gwarancje nienaruszalnoci terytorialnej Unii. Zbiego si to w czasie z zamiarem unieruchomienia Drogi birmaskiej", czego zada ambasador Japonii w Londynie. Rzd brytyjski, po konsultacjach z Waszyngtonem i wobec rozpoczynajcej si powietrznej bitwy o Angli", ustpi i 18 lipca 1940 r. zamkn Drog na 3 miesice. Protestujcemu ambasadorowi Chin owiadczono, e Droga byaby i tak za [nieprzejezdna]", bowiem termin jej zamknicia zbiega si w czasie z por deszczow [!]". Znkany daniami japoskimi gen. Catroux (zreszt zwolennik de Gaulle'a) odszed 20 lipca ze stanowiska gubernatora generalnego Unii, przekazujc je, wraz z pitrzcymi si kopotami, wiceadm. Decoux, dowdcy FNEO. Tymczasem klska aliantw w Europie osabia dynamik dziaa ich flot na wodach dalekowschodnich. Zgodnie z rozejmem w Compiegne FNEO wycofaa si z dziaa, a marynarki brytyjska i holenderska ograniczyy zakresy patrolowania, aby 16 nie drani strony japoskiej . Nowa sytuacja politycznoW kocu lipca armia japoska wysadzia dwa desanty na wybrzeu] chiskim. 22 VII w rejonie na pnocny wschd od Fuczou (Santu?), 28 VII za demonstracyjny desant w rejonie Hongkongu (Makung-Suabue?). Desanty
16

47 -wojskowa wpyna te na zmian struktury Marin Nationale. W odniesieniu do Azji Poudniowo-Wschodniej polegaa ona na rozwizaniu 8 sierpnia 1940 r. FNEO oraz podziale dotychczasowego TDW na teatry Oceanu Indyjskiego i Dalekiego Wschodu. Z byych okrtw FNEO utworzono dwa zespoy Si morskich przydzielonych dla Indochin" (krownik lekki Lamotte Picquet" i pomocniczy Aramis", 3 awiza: Amiral Charner", Tahure" i Marne", 5 kanonierek rzecznych: Commandant Bourdais", Avalanche", Vigilante", Mytho" i Tourane") z baz gwn w Sajgonie, podporzdkowany dowdcy Marynarki Indochiskiej kontradm. Julesowi Terraux, oraz Kanonierek rzecznych w Chinach" (4 kanonierki: Francis Garnier", Doudart de Lagree", Balny" i Argus") z baz ldow w Hanoi (Rzeka Czerwona), dowodzony przez kmdr. por. Lahalle'a (?). Razem z bazujc w Sajgonie sab Marynark Indochisk (9 pomocniczych patrolowcw, stawiaczy min i traowcw) miay one broni wd terytorialnych Unii, a take zabezpiecza wasn eglug w stumilowym pasie wd przybrzenych oraz poczenia morskie z Afryk Wschodni i Oceani. Z chwil rozwizania FNEO zaprzesta penienia obowizkw jej dowdcy wiceadm. Decoux z oficera morskiego, stajc si jako gubernator generalny przywdc politycznym i wojskowym Unii. Decoux, niewtpliwie zrczniejszy polityk od Catroux, wykorzysta utworzenie nowego rzdu francuskiego w Vichy i zda si na rokowania dyplomatyczne z Japoczykami. Efektem ich by podpisany 30 sierpnia (wspomniany w poprzednim rozdziale) ukad midzypastwowy utrwalajcy panowanie francuskie w Indochinach. Ale jeszcze tego samego dnia gen. Nishihara przekaza wiceadmiraowi danie udostpnienia armii japoskiej (tzw. kantoskiej od miejsca jej
po spustoszeniu wybrzea zostay wycofane. Z kolei we wrzeniu Japoczycy zadali od gubernatora Indii Holenderskich dostaw 3 min ton ro Py naftowej (corocznie, przez 5 lat), ale ten nie ulk si grb i wyrazi z god tylko na 1,5 min ton w cigu p roku.
te

48 dyslokacji), w terminie do 2 wrzenia, terenw wok kolei junnaskiej jako strefy operacyjnej. Zagrozi przy tym, e w razie odmowy oddziay japoskie wkrocz 5 wrzenia do Tonkinu. Decoux, zdecydowany raczej na rokowania, odrzuci dania Nishihary i 2 wrzenia ogosi w Tonkinie mobilizacj rezerwistw annamickich. Zmobilizowano ich co najmniej 37 00017, co ostudzio zapdy Japoczykw, bo cho odwoali komisje kontrolne z Hajfongu i Hagiangu oraz ewakuowali swoich obywateli, przystali na negocjacje. Rozpoczy si one 3 wrzenia w Hanoi i ju nastpnego dnia podpisano dokument roboczy, tzw. zasady porozumienia z 4 wrzenia, ktry stanowi zarys przyszej umowy wojskowej. Zgodnie z owymi zasadami wadze francuskie udostpniy armii japoskiej obszar Tonkinu na pnoc i pnocny wschd od Rzeki Czerwonej, ktry okrelono umownie jako stref operacyjn". Nie przewidywano prowadzenia tam operacji wojskowych przeciw armii czangkajszekowskiej, ale raczej transporty (przerzuty) wojsk japoskich do Chin junnask lini kolejow (Hajfong-Gia Lam-Lao Cai). Rejon Hanoi, stolicy Unii, zosta ze strefy wyczony, a jej poudniow granic poprowadzono od Lao Cai (wzdu linii kolejowej) do Yenbai, a nastpnie na wschd od niej, przez Tuyen Quang, Thai Nguyen (w dokumencie omykowo Thai Noyen) i Kep (w dokumencie Kop) do Hajfongu. Poza odcinkiem junnaskim zezwolono Japoczykom na korzystanie z odcinka kolejowego Transindochinois Gia LamLangson oraz drg koowych Hajfong-Gia LamYenbai i Gia LamLangson (w drodze wyjtku i kadorazowo za zgod wadz francuskich take drogi Gia Lam-Thai Nguyen-Tuyen Quang-Hagiang). Na port wyadunkowy wojsk japoskich przybywajcych do Tonkinu wybrano Hajfong, do ktrego wojska te wpyway na pokadach transportowcw. Eskortujce je okrty wojenne musiay pozostawa w odlegoci 3 mil morskich od linii
Tak naley wnioskowa z czci wstpnej zasad porozumienia z 4 IX 1940 r. (patrz tekst zasadniczy).
17

49

latarni morskich Doson-Appowan; w Hajfongu mg stacjonow a co najwyej jeden okrt japoski do klasy niszczyciel" wcznie. O nadejciu kadego konwoju z wojskiem wadze francuskie miay by powiadamiane 80 godzin wczeniej. Na terenach Tonkinu mogo przebywa jednoczenie najwyej 25 000 onierzy japoskich (co miao stanowi 2/3 stanu zmobilizowanych rezerwistw tonkiskich), przy czym wadz administracyjn i wojskow nadal sprawowali Francuzi, decydujc o czstotliwoci transportw i ich marszrutach oraz poredniczc w kontaktach z miejscow ludnoci. Japoczykom udostpniono te trzy lotniska polowe, Phutho, Vinh Yen i Lao Cai, ktre mia ochrania niewielki kontyngent ich wojsk, wadze francuskie za ustalay tzw. zakazan stref lotw oraz zasady ruchu lotniczego nad stref operacyjn. O kadym locie samolotu poza stref Francuzw powiadamiano z 80-godzinnym wyprzedzeniem. Strona japoska ponosia wszystkie koszty pobytu i transportu swoich wojsk oraz spacaa odszkodowania za powstae szkody o charakterze pastwowym i prywatnym. Cho do czasu ratyfikacji tych postanowie i wejcia ich w ycie Japoczycy zobowizali si nie narusza terytorium i wd przybrzenych Unii, ju 6 wrzenia samodzielny batalion z 5 DP naruszy granic, podchodzc pod Dong Dang. 19 wrzenia Japoczycy wystosowali kolejne ultimatum, dajc powikszenia limitw wojsk (do 32 000 ludzi), co spowodowao wznowienie negocjacji. W ich wyniku 22 wrzenia podpisano umow o wsppracy wojskowej (w Hanoi podpisa j gen. Martin, w Hajfongu gen. Nishihara), precyzujc i rozwijajc zasady porozumienia z 4 wrzenia. Przy zachowaniu niektrych poprzednich ustale umowa dotyczya korzystania z lotnisk i stacjonowania garnizonw japoskich w Tonkinie, przewozw wojsk japoskich przez jego terytorium do granicy i od granicy chiskiej oraz terminu wkroczenia tam tych wojsk. W odrnieniu od wczeniejszego porozumienia obecnie zaproponowano Japoczykom udostpnienie lotnisk w Gia Lam oraz Lao Cai lub Phu Lang Thuong,
KoChang 1941

50 ale ci zrezygnowali z lotniska Lao Cai, zatrzymali za Phu Lang Thuong oraz Phutho (wszystkie trzy w rejonie Hanoi), skd bombardowali Drog birmask". Stale garnizony wojsk japoskich (lotniczy personel latajcy i naziemny, stra ochrony lotnisk, transport i ochrona zaopatrzenia dla lotnisk i oddziaw walczcych na terytorium Chin w pobliu granicy Unii, obsuga punktu tranzytowego w Hajfongu i szpitala ewakuacyjnego w tym rejonie itp.) miay nie przekracza 6000 ludzi zakwaterowanych w pobliu lotnisk i innych miejsc stacjonowania, z wyjtkiem Hanoi. Do stolicy zabroniono wstpu wojskowym japoskim (poza oficerami zaatwiajcymi sprawy subowe); kwatery opacao naczelne dowdztwo armii cesarskiej. Hajfong pozosta punktem zaadunku i wyadunku wojsk. Mg w nim stacjonowa tylko jeden okrt japoski (niszczyciel), natomiast inne okrty Poczonej Floty musiay pozostawa w odlegoci 6 mil morskich od linii DosonAppowan (poprzednio 3 mile morskie). Przewozy oddziaw japoskich przez Tonkin odbyway si zgodnie z ustaleniami z 4 wrzenia, przy czym nadal obowizywa kontyngent 25-tysiczny'8. Dat wkroczenia pierwszych oddziaw japoskich ustalono na 22 wrzenia, godzina 22.00., zastrzeono jednak, e do czasu zawarcia szczegowych postanowie w tej sprawie (warunki techniczne wyokrtowania i dalszego przewozu wojsk) aden transportowiec nie wpynie do Hajfongu, ani aden onierz nie opuci pokadu. Podobnie miao by z transportami wojsk opuszczajcymi granice Chin, ktre kierowano do Hajfongu, by tam zaadowa je na statki. Zastrzeenia te, majce wiadczy o suwerennoci Unii, formalnie przedstawi gen. Nishiharze kmdr. por. Jouan i o godz. 15.00 umowa zostaa podpisana. Faktycznie jednak japoska armia kantoska zlekcewaya te ustalenia i jeszcze tego samego dnia pokazaa Francuzom, kto sprawuje rzdy w Indochinach. Doszo wwczas do tzw. incydentu langsoskiego.
Teksty obu porozumie wojskowych wg La Marin..., s. 7378, przebieg negocjacji: ibidem, s. 63-65.
18

51

pierwszym zwizkiem taktycznym przerzucanym z Junnanu Jo Hajfongu bya 5 DP gen. Nakamury. Kiedy jednak Jouan wraz z przedstawicielem Nishihary, pk. Koika, powieli specjalnym samolotem tekst porozumienia do Nakamury, okazao si, i 5 DP, niezadowolona podobno z ustalonych przez Francuzw limitw, przekroczya zbrojnie granic tonkisk. Przy silnym wsparciu lotniczym uderzya na posterunek graniczny Dong Dang, ktry zniszczya, po czym, przemieszczajc si wzdu pnocnego odcinka Transindochinois, zaatakowaa pechowy ju dla Francuzw Langson (patrz nastpny rozdzia), broniony przez bataliony Legii Cudzoziemskiej, spieszonych marynarzy (?) i strzelcw tonkiskich (nazywanych Tho", gdy suyli w nich w wikszoci mczyni tej narodowoci). Zgin wwczas dowdca garnizonu francuskiego, bataliony Tho" poszy w rozsypk, ale legionici i marynarze stawili zacity opr. Obrocw wspomogo lotnictwo, ktre dowdca wojsk powietrznych Unii, pk Deveze, skierowa przeciw napastnikom. Gen. Martin, dowdca wojsk francuskich w Indochinach, obawiajc si zerwania dopiero co podpisanej umowy, zabroni jednak bombardowa, ograniczajc dziaania do lotw rozpoznawczych i osony powietrznej. Mimo to doszo do kilku pojedynkw lotniczych, w czasie ktrych Francuzi stracili dwa myliwsko-cznikowe samoloty Potez 25 TOE (w tym 25 wrzenia maszyn mjr. Schertzera), a kilka innych maszyn zostao zniszczonych i uszkodzonych w czasie japoskiego nalotu na lotnisko langsoskie. Japoczycy stracili jeden myliwiec Ki 27, zestrzelony przez chor. Tivoliera. Poniewa gen. Nishihara gdzie si zawieruszy" i nie byo z kim pertraktowa, Francuzi zamknli port w Hajfongu, a baterie nadbrzene w Doson i Appowan rozpoczy ostrzeliwanie transportowcw japoskich. Wieczorem 25 wrzenia skapitulowa Langson, nazajutrz za desant japoski, wysadzony z transportowcw, wyldowa pod Doson i zaj zbombardowany przez lotnictwo Hajfong. W piciodniowych walkach obie strony poniosy

52 prawdopodobnie znaczne straty, przy czym Francuzi mieli okoo 800 zabitych oraz co najmniej dwukrotnie wicej rannych i wzitych do niewoli. Z wysanym dla zaegnania konfliktu przedstawicielem japoskiej kwatery gwnej, gen. Chio (Tyo?), zawarto dodatkowe porozumienie, na mocy ktrego walki miay zosta przerwane, lecz ponownie dowdca 5 DP nie chcia go respektowa. Dopiero interwencja ambasadora francuskiego w Tokio u cesarza Hirohito i osobisty rozkaz cesarza przesany dowdcy armii japoskiej w Kantonie wstrzymay walki i utemperoway Nakamur. Odpowiedzialnoci za incydent obarczono armi kantosk, potpiajc jej niesubordynacj", Francuzom za zwrcono zdobyte przez ni miejscowoci i posterunki oraz wydano jecw. Niejako ubocznym epizodem incydentu, o charakterze niemal humorystycznym, byo ostrzelanie 24 wrzenia wpywajcego na rzek Sajgon awiza Marne". Artylerzyci francuscy z baterii nadbrzenej w rejonie Cap St. Jacues wzili go bowiem za krownik japoski i otworzyli ogie. Zanim si jednak wstrzelali (jeden z pociskw przelecia midzy kominami Marne"), okrt zosta rozpoznany i ogie przerwano. Dowdca baterii ostrza ten tumaczy jako salut honorowy dla bandery japoskiej", chcc rzekom nadgorliwoci wykpi si od odpowiedzialnoci za swoj pomyk. Obie strony staray si bowiem zlokalizowa konflikt zbrojny wycznie do terenw Tonkinu; std na pozostaych terenach Unii utrzymywanie niemal kurtuazyjnych stosunkw. Zaagodzony incydent" oznacza jednak dla Unii utrat Tonkinu, w ktrym bez przeszkd zacza wspgospodarzy" armia japoska. Pierwsze jej oddziay wkroczyy tam oficjalnie (przez port w Hajfongu) 4 padziernika 1940 r.19
Zamieszczana niekiedy w publikacjach wiadomo, jakoby Japoczycy zrzucili rwnie desant powietrzny na Hanoi, nie ma potwierdzenia w oficjalnych rdach. Francuzi zatuszowali pniejsze zestrzelenie (20 X) przez st. sier. pil. Williama Laboussiere'a japoskiego bombowca Ki 21. Ch. S h o r e s ,
19

53 .Incydent langsoski" mia rwnie pewne reperkusje midzynarodowe. Ju w dniach 25-26 wrzenia USA udzieliy Chinom (zagroonym teraz z rejonu Tonkinu) kredyi w wysokoci 25 min dolarw na zakup uzbrojenia oraz wprowadziy embargo na wywz do Japonii elaza i stali. Obiecay te ofiarom agresji japoskiej" uatwi otrzymywanie poyczek finansowych i dostaw materiaw wojennych, co rzd Vichy, majc na uwadze dozbrojenie Unii, przyj z zadowoleniem. Z incydentem" zbiego si te w czasie podpisanie (27 wrzenia) w Berlinie tzw. paktu trjstronnego (Pakt Trzech). Kiedy po klsce aliantw w Europie rzd ks. Konoe wznowi tajne rozmowy z Niemcami w sprawie sojuszu wojskowego, rozszerzono zawarty 22 maja 1939 r. w Berlinie niemiecko-woski Pakt Stalowy, dokooptowujc do Japoni. W zawartym na dziesi lat zmodyfikowanym pakcie Niemcy i Wochy uznay przywdztwo Japonii w ustanowieniu nowego porzdku w Wielkiej Azji Wschodniej" (art. 2), ta za uznaa przywdztwo Niemiec i Woch w ustanowieniu nowego porzdku w Europie" (art. 1). Sygnatariusze zobowizali si do wzajemnej pomocy rodkami politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi" (art. 3) w przypadku ataku na ktrego z nich przez mocarstwo nie biorce obecnie udziau w wojnie w Europie lub w konflikcie chisko-japoskim [USA i ZSRR JWD], cho ukad mia nie zmienia stosunkw politycznych istniejcych midzy kad z ukadajcych si stron" (art. 5)20. Podpisanie paktu byo w odczuciu Japonii wejciem
B. Cu 11, Y. z a w a , Krwawa jatka, Warszawa 1997, s. 19. Pozostaoci 5 DP (ponad 2000 onierzy) po bitwie o poudniow Kuangsi opuciy Lungchin i Pinghsiang i wzdu drogi NanningLangson przedostay si 26 X do Indochin. Nastpnie ca 5 DP przewieziono do Hajfongu, gdzie po zaadunku na statki odpyna 17 XI do Szanghaju. Hsu Long-hsuan, Chang Ming-kai, History ofthe sino-japanese war 19371945, Taipei 1972, s. 317. 20 Art. 5, zamieszczony na danie Japonii, umoliwi jej pniej podpisanie Paktu o nieagresji z ZSRR (13 IV 1941 r.) oraz nieangaowanie si po stronie Niemiec w wojnie z ZSRR, a zatem pen realizacj wasnych planw wojennych w rejonie Pacyfiku. Pakt uzupeni ukad dodatkowy z 11 XII 1941 r.

54 w skad Wielkiej Trjcy decydujcej o losach wiata", std wielkomocarstwowe tony prasy japoskiej i rojenia o utworzeniu Wielkiej Azji Wschodniej", do ktrej oprcz Japonii i jej satelitw weszyby Indochiny, Syjam, Birma, Malaje i Oceania (od Holenderskich Indii Wschodnich do Nowej Gwinei i Nowej Kaledonii"), a w przyszoci nawet Australia, Nowa Zelandia, Indie Brytyjskie oraz Syberia. Na ten akces Japonii Stany Zjednoczone odpowiedziay wycofaniem swoich kapitaw z tamtejszych bankw oraz dodatkowymi nakadami na rozbudow baz wojskowych na Filipinach i wyspie Guam, Wielka Brytania za zapowiedziaa otwarcie od 18 padziernika Drogi birmaskiej". Natomiast dla Francuzw z Unii Indochiskiej Japonia staa si, teraz ju oficjalnie, trzecim agresorem (po Niemcach i Wochach). Std wzrost nastrojw patriotycznych, ktre niebawem znalazy ujcie w konflikcie z Syjamem. Bezceremonialne poczynania Japonii w Indochinach podkopay presti vichystowskiej Francji nie tylko wrd ludw Unii, ale i wrd jej najbliszych ssiadw. Jednym z nich byo krlestwo Syjamu, ktrego kosztem powstaa w XIX w. Unia Indochiska. Osabienie Francji stwarzao zatem szanse na odzyskanie utraconych ziem. Pretekstem staa si sprawa ratyfikacji syjamsko-francuskiego ukadu o nieagresji. Wiosn 1940 r. Syjam, by moe w zwizku z wojn w Europie, rozpocz rozmowy z Francj, Wielk Brytani i Japoni na temat zawarcia takich ukadw; w przypadku Francji miao to by rozszerzenie traktatu o przyjani, handlu i egludze z 7 grudnia 1937 r. Prowadzone negocjacje zakoczyy si 12 czerwca 1940 r. podpisaniem przez Syjam a trzech (!) ukadw o nieagresji z Japoni, Wielk Brytani i Francj.
o wsplnym prowadzeniu wojny przeciw USA i Wielkiej Brytanii oraz konwencja wojskowa z 18 I 1942 r. wyznaczajca granic midzy oboma TDW na 70" dugoci geograficznej wschodniej (Ocean Indyjski). Midzy XI 1940 a VI 1941 r. do paktu przystpiy jeszcze Wgry, Rumunia, Sowacja, Bugaria, Jugosawia (anulowaa akces po 2 dniach) i Chorwacja.

55 2 tej okazji przebywaa w Sajgonie syjamska delegacja rzdowa z wczesnym ministrem marynarki kmdr. Luang Prom Wiraphanem, ktr podejmowano uroczystym obiadem na pokadzie awiza Amiral Charner". Wobec zmienionej sytuacji w Europie Syjam ratyfikowa jednak tylko ukady z Japoni i Wielk Brytani (2 lipca), Francuzom natomiast owiadczono, e ratyfikacja moe nastpi dopiero po wyraeniu przez nich zgody na pewne korekty terytorialne. W przesanej 6 wrzenia pierwszej nocie miay to by dwa terytoria usytuowane na prawym brzegu Mekongu (prowincje Laosu?), w kolejnych notach domagano si rwnie czci Kambody. Tak wic rozpalajcy si konflikt z Syjamem wynika z przeszoci kolonialnej Francji. Z du doz prawdopodobiestwa mona stwierdzi, e niepoledni rol w jego sprowokowaniu odegraa Japonia. Miaa ona przemony wpyw na poczynania Syjamu, gdy jej instruktorzy szkolili armi i marynark syjamsk, a ponadto krlestwo mogo sta si pomocnikiem Japonii przy utrzymywaniu w ryzach osabionej Unii Indochiskiej.

57 wrzeniu 1685 r. przybyo do Lavao (obecnie Lopburi), wczesnej stolicy Syjamu, pierwsze poselstwo francuskie. W skadzie drugiego, przybyego w 1687 r., znalaz si oficer marynarki francuskiej, hrabia Claude de Forbin-Gardanne, ktrego Phra Narai mianowa admiraem (w zasadzie nieist-. niejcej) floty syjamskiej, gwnodowodzcym wojsk oraz gubernatorem miasta i prowincji stoecznej'. Nadzieje na partnersk wspprac obu pastw prdko si jednak rozwiay. W 1688 r. zmar krl Narai, podczas przewrotu paacowego zamordowano Phaulkona, a nowy wadca, Phetracha, wygna cudzoziemcw z kraju. Odtd przez ponad 150 lat Syjam pozosta poza infiltracj europejsk, toczc walki z separatystami tajskimi i najedcami birmaskimi. W 1782 r. po przepdzeniu Birmaczykw i zjednoczeniu kraju dowdca wojsk, Chakri, utworzy jako Rama I now dynasti i przenis stolic pastwa do Bangkoku. W tym czasie misjonarze francuscy, wykorzystujc wojn domow w ssiadujcym z Syjamem Wietnamie (Annamie), prbowali w zamian za pomoc wojskow uzaleni ten kraj od Francji. Tytularny biskup Kochinchiny, Pigneau de Behaine, ktry obieca pretendentowi do tronu, Nguyen Anhowi, pomoc militarn z Francji, w 1787 r. przywiz go do Parya i w jego imieniu zawar ukad z Ludwikiem XVI. Kiedy jednak w przededniu rewolucji krl nie kwapi si z wypenieniem zobowiza, biskup zebra w indyjskim Pondichery oddzia ochotnikw i na dwch okrtach przyby w 1789 r. do Sajgonu. Pomoc nielicznych francuskich artylerzystw i inynierw wojskowych oraz wsparcie militarne
Suy nastpnie we francuskiej marynarce krlewskiej, pocztkowo na okrtach kaperskich (najbliszy wsppracownik J. Barta), i walczc z Anglikami, Hiszpanami, Holendrami oraz Portugalczykami odnis wiele sukcesw (w 1707 r. awansowany na kontradmiraa). Niesusznie obwiniony przez Ludwika XIV o niepowodzenie wyprawy ks. Jakuba Edwarda do Szkocji w marcu 1708 r. (dowodzi flot desantow) poda si do dymisji. Zmar w 1733 r. w wieku 77 lat.

PRZESZO I TERANIEJSZO
Syjam zetkn si z Europejczykami dopiero w okresie wielkich odkry geograficznych. Byy to przede wszystkim dorane kontakty handlowe z Portugalczykami (1516 r.), Hiszpanami (1598 r.), Holendrami (1608 r.) i Anglikami (1612 r.). Zbiegy si one w czasie z walkami o wyzwolenie spod dominacji birmaskiej i stosunkowo szybko przeksztaciy w kontakty dyplomatyczne. Dziki nim Syjam podj prby europeizacji, ktre zakoczyy si niepowodzeniem, gdy reprezentujcy pastwa Europy awanturnicy polityczni dbali wycznie o osobiste interesy i traktowali tubylcw niczym niewolnikw. Najpniej, bo za krla Ludwika XIV, i nieco przez przypadek nawizaa kontakty dyplomatyczne i handlowe z Syjamem Francja. Stao si to za przyczyn Greka Phaulkona (Konstantyn Gerakis), pierwszego ministra krla Syjamu, Phra Naraia (1656-1688). Ten byy angielski marynarz, znany jako Chao Phraya Vichayen, dziki sprytowi i szczciu w cigu piciu lat zosta drugim po krlu czowiekiem w Syjamie, czowiekiem, ktrego wadza i bogactwo kuy w oczy arystokracj dworsk. Jemu to wanie Narai, obawiajcy si uzalenienia pastwa od Holendrw, powierzy nawizanie kontaktw z Francuzami. Phaulkon uczyni to poprzez misjonarzy jezuickich i we

58 Syjamu pozwoliy Nguyen Anhowi zjednoczy cay Wietnam i jako Gia Long ogosi si cesarzem (18021820). Lecz okres pomylnoci francuskich misjonarzy (na przeomie XVIII i XIX w. byo w Wietnamie okoo 200 000 chrzecijan) skoczy si wraz z jego mierci. Wwczas bowiem Wietnam zerwa kontakty z Europejczykami i rozpocz przeladowania religijne, co stao si w przyszoci jedn z przyczyn zbrojnej interwencji francuskiej.
CZAS ADMIRAW"

59 cesarskich. Dochodzio zatem do zatargw zbrojnych, ktre przeksztacay si czsto w dziaania wojenne prowadzone przez okrty i oddziay desantowe interwentw. Te lokalne wojny niejednokrotnie koczyy si oderwaniem miast, wysp, a nawet zewntrznych prowincji Chin (i czasami Japonii ze wzgldu na jej wyspiarskie pooenie i cis izolacj od cudzoziemcw), ktre nastpnie biae" mocarstwa otrzymyway w kilkudziesicioletni dzieraw" (z reguy 99-100 lat). Wykorzystywano rwnie denia odrodkowe wrd wadcw wasalnych Chin, wchodzc z nimi w ukady, a nastpnie dokonujc zbrojnych aneksji. Dziki takim metodom Francja, kosztem cesarstwa chiskiego i pniej krlestwa syjamskiego, stworzya na Pwyspie Indochiskim wasne imperium kolonialne. Francja nie wzia wprawdzie udziau w I wojnie opiumowej (18391842 r.) 3 , ale zazdroszczc niejako sukcesu Wielkiej Brytanii, wymoga 24 padziernika 1844 r. podobne brytyjskim przywileje (eksterytorialne koncesje handlowe w piciu portach chiskich, wgld w chisk polityk ce, zgoda na prowadzenie dziaalnoci misyjnej przez Koci katolicki) na drodze dyplomatycznej (tzw. konwencja w Whampoa). Starania ambasadora Theodosa de Lagrene wspara jednak eskadra kmdr. Jeana Cecille'a (prawdopodobnie 1 fregata i 4 korwety aglowe), ktra wpyna na wody chiskie, zapuszczajc si nawet pod stolic wasalnego wzgldem Chin Annamu Hue. Tene Cecille, ju jako kontradmira, prbowa w lipcu 1846 r. (razem
Wojna brytyjsko-chiska spowodowana zakazem importu opium z Indii Brytyjskich do Chin, a bezporednio spaleniem przez wadze chiskie zapasw tego narkotyku w skadach kupcw brytyjskich w Kantonie. Rzd krlowej Wiktorii uzna to za naruszenie interesw pastwowych i wysa do Chin swoje wojska i flot wojenn. Po zdobyciu Kantonu, Tinghai, Amoy, Ningpo i Szanghaju Brytyjczycy dotarli do Nankinu, gdzie 29 VIII 1842 r. podpisano traktat pokojowy. Chiny przekazay Wielkiej Brytanii wysp Hongkong, otworzyy pi portw dla handlu europejskiego (Amoy, Fuczou, kanton, Ningpo i Szanghaj), zniosy zakaz importu opium oraz zgodziy si na ingerencj brytyjsk we wasn polityk celn.
3

W poowie XIX w. Syjam znalaz si ponownie w orbicie zainteresowa wczesnych biaych" mocarstw. By to okres, kiedy staray si one metodami per fas et nefas"2 narzuci swoje wpywy niepodlegym dotd Chinom i Japonii, ktrych (szczerze mwic) ze wzgldu na pooenie geograficzne oraz potencja wojskowy i ekonomiczny (z reguy przestarzay i na wp feudalny) nie mona byo podbi i zamieni w kolonie. Na wodach dalekowschodnich pojawiy si zatem eskadry okrtw brytyjskich, amerykaskich i francuskich, aby, niejako pod grob armat, zmusi oba pastwa do nawizania stosunkw dyplomatycznych, a potem gospodarczych i kulturalnych. Biae" mocarstwa, zajte podbojami w innych regionach wiata, zday si tu na inicjatyw swoich kupcw, misjonarzy i marynarzy. Tworzone faktorie handlowe, placwki misyjne i przystanie okrtowe (najczciej w dogodnych zatokach) staway si ich forpocztami na ziemiach chiskich i japoskich. Zespoy okrtw wojennych, bazujce w doranie przygotowanych przystaniach, miay strzec interesw handlowych kupcw i osania dziaalno misyjn. Nasta wic, jak dowcipnie zauwayli historycy francuscy, czas admiraw", kiedy ci ostatni pod pozorem sprawowania tej ochrony ingerowali w sprawy wewntrzne miejscowych administracji
Per fas et nefas (ac.) godziwymi i niegodziwymi (sposobami); nie przebierajc w rodkach.
2

60 z zespoem floty amerykaskiej) przeama izolacjonizm japoski, demonstrujc zbrojnie w Kagoshimie, a nastpnego roku jego dwie korwety (pod dowdztwem kmdr. Lapierre'a) weszy do annamskiej zatoki Tourane, rzekomo w celu rokowa (?), i ostrzelay miasto Da Nang (zabijajc okoo 200 mieszkacw), podczas kiedy pozostae okrty eskadry demonstroway pod Hue. W czasie II wojny opiumowej (1856-1858) eskadr Cecille'a zastpia nowoczesna eskadra kontradm. Charles'a Rigaulta de Genouilly'ego (13 okrtw, w tym 8 z napdem parowym). We wrzeniu 1856 r. dwie fregaty francuskie (pod dowdztwem kmdr. Le Lieura) ostrzelay wprawdzie Da Nang, ale oficjalnie Francja przystpia do wojny z Chinami, po stronie brytyjskiej, dopiero w kwietniu 1857 r. po zabjstwie francuskiego misjonarza, ojca Chapdelaine'a. Chiny od 1851 r. ogarnite byy wojn domow (powstanie tajpingw4), std wymuszanie na nich przywilejw ekonomicznych wydawao si rzecz atw, tym bardziej e oba mocarstwa zakoczyy ju wojn z Rosj (tzw. wojna krymska 1853-1856). Jednak w zwizku z wybuchem powstania sipajw (onierze hinduscy w subie brytyjskiej) w Indiach Wielka Brytania moga prowadzi dziaania wojenne wycznie przy uyciu floty. Std yczliwe przyjcie pomocy francuskiej, szczeglnie e kontradm. Rigault de Genouilly mia na trzech transportowcach zaokrtowany oddzia desantowy liczcy 1300 onierzy. Poczona eskadra kontradmiraw Michaela Seymoura i Ch. Rigaulta de Genouilly'ego (wraz z oddziaem desantowym)
Wielkie antyfeudalne powstanie chopskie w Chinach (1850-1864), skierowane przeciw mandurskiej dynastii Tsingw, ktrego celem byo utworzenie utopijnego imperium Wielkiego Pokoju (Tajping Tienkuo). Powstacy pod wodz Hung Siu-kuana wyruszyli z prowincji Kuangsi na pnoc i w 1853 r. zdobyli Nankin, ktry sta si ich stolic. Nieudane wyprawy na Pekin (1853 r.) i Szanghaj (1860 r.) wywoay rozdwiki midzy przywdcami powstania, ktre nasiliy si po interwencji brytyjsko-francuskiej. Utrata Nankinu wiosn 1864 r. bya gwn przyczyn upadku powstania, cho walki pojedynczych oddziaw wygasy ostatecznie dopiero w 1866 r.
4

61 28 grudnia 1857 r. zaatakowaa Kanton, a wysadzony desant, ktrym dowodzi osobicie Rigault de Genouilly, 30 grudnia zdoby port i miasto (okupacja aliantw trwaa do 1861 r.). Poniewa Chiczycy odrzucili propozycj rokowa, obaj admiraowie postanowili uderzy na Pekin, stolic cesarstwa, od strony morza. Pod koniec kwietnia 1858 r. ich poczone siy (21 okrtw) oraz mieszana brygada desantowa (5800 ludzi na kilku transportowcach) stany pod twierdz Taku (Dagu), u wejcia na rzek Peiho (Haihe). Szturm umocnie, rozpoczty 20 maja, zakoczy si wieczorem zdobyciem twierdzy przez wysadzony desant (straty 90 zabitych i rannych). 25 maja trzy okrty alianckie z oddziaem desantowym opanoway Tientsin, a nastpnie wpyny na prowadzcy do Pekinu tzw. Kana Cesarski. W tej sytuacji rzd chiski, korzystajc z porednictwa Rosji i USA, przystpi pospiesznie do rokowa. Obaj porednicy wymusili przy okazji korzystne dla siebie traktaty (Rosja 26 maja i 13 czerwca 1858 r. uzyskaa zgod na aneksj ziem na lewym brzegu Amuru, a do ujcia Ussuri, oraz klauzul najwyszego uprzywilejowania" w kontaktach dwustronnych; USA 18 czerwca podobn klauzul). Waciwe traktaty pokojowe podpisano w Tientsinie 26 (z Wielk Brytani) i 27 czerwca 1858 r. (z Francj). Chiny wyraziy zgod na udostpnienie Europejczykom dalszych jedenastu portw (m.in. Chaohou, Chekiang, Kiukiang, Kiangchau, Nankin, Niuchang, Tamsui i Thenchow) oraz na swobodny wwz opium (jako leku zagranicznego"), a take otwarcie ambasad obu pastw w Pekinie (brytyjskiej na stae, francuskiej okresowo). Poniewa wadze Annamu rwnie dopuciy si przeladowa misjonarzy i nawrconych na katolicyzm wsprodakw, Francja zdecydowaa si i tam interweniowa zbrojnie. Dlatego niemal zaraz po podpisaniu traktatu tientsiskiego eskadr Rigaulta de Genouilly'ego (z 500 onierzami desantu) wysano do zatoki Tourane. 31 sierpnia 1858 r. Francuzi zdobyli Da Nang, ale e cesarz annamski Tu Duc nie

62 zamierza pertraktowa, a opr stawiany przez jego oddziay i ludno (jak rwnie epidemia cholery) przeszkodziy w zdobyciu Hue, kontradm. Rigault de Genouilly postanowi uderzy na Sajgon, z uwagi na jego znaczenie gospodarcze. W poowie lutego 1859 r. okrty francuskie przystpiy do bombardowania miasta, a 17 lutego zaj je oddzia desantowy. Dalsze dziaania zostay jednak wstrzymane w zwizku z wybuchem wojny wosko-francusko-austriackiej (kwiecie-lipiec 1859 r.). Jeszcze przed jej zakoczeniem Brytyjczycy rozpoczli III wojn opiumow (18591860), wyprawiajc si ponownie na Tientsin. Eskadra kontradm. Jamesa Hope'a (17 okrtw i 5 transportowcw z 1100 onierzami piechoty morskiej), ktra miaa rzekomo tworzy honorow eskort ambasadorw obu mocarstw udajcych si na dwr cesarski do Pekinu (ambasador francuski pyn na pokadzie fregaty Du Chayla", towarzyszya jej druga fregata francuska Norzagaray"), stana 20 czerwca 1859 r. pod Taku, u wejcia na Peiho. Poniewa Chiczycy nie wyrazili zgody na tak intronizacj" ambasadorw, interwenci postanowili wedrze si do Pekinu si i noc z 24 na 25 czerwca zaatakowali fortyfikacje Taku. Lecz tu spotkaa ich niespodzianka. W cigu minionego roku system fortyfikacyjny twierdzy zosta zmodyfikowany i zasilony licznymi bateriami, ktrych ogie zatopi teraz trzy kanonierki brytyjskie, a nastpne trzy ciko uszkodzi; zada te cikie straty wysadzonemu desantowi (451 zabitych i rannych, w tym 16 Francuzw; ranny zosta rwnie kontradm. Hope). W tej sytuacji interwenci zrezygnowali z intromisji ambasadorw i zawrcili do Szanghaju. Klska pod Taku odbia si w wiecie gonym echem, w Wielkiej Brytanii i Francji wywoaa za pragnienie odwetu. W listopadzie 1859 r. obaj alianci przystpili do tworzenia specjalnych korpusw ekspedycyjnych. Brytyjski, gen. Jamesa Granta, sformowany w Indiach (12 000 onierzy, w wikszoci Sikhw), wyldowa w Hongkongu na pocztku marca 1860 r.

63 Natomiast formowany we Francji korpus gen. Charles'a Cousin-Montaubana (7000 onierzy na 11 transportowcach), eskortowany przez cztery fregaty kontradm. Augusta Proteta, dotar na wody chiskie dopiero pod koniec kwietnia. cignito tam z Indochin rwnie zesp kontradm. Franciszka Page'a (fregata, 3 kanonierki, 200-osobowy oddzia desantowy), ktry przedtem nakaza ewakuacj Da Nang, skupiajc cao si francuskich w Sajgonie (dowdca kmdr d'Aries). Nieobecno Page'a wykorzystali Annamici w marcu 1860 r. naczelny dowdca ich wojsk, Nguyen Tri Phuong, rozpocz dugotrwae oblenie Sajgonu. Tymczasem 8 marca 1860 r. interwenci wysali ultimatum do rzdu chiskiego, domagaj csi w cigu miesica penego zadouczynienia" za... afront pod Taku. Poniewa Chiczycy odrzucili je 8 kwietnia, interwenci przenieli swoj baz operacyjn na archipelag Chushan (Zhoushanundao) i rozpoczli w kwietniu przygotowania do uderzenia na Taku i marszu na Pekin. Nowym dowdc floty francuskiej w Chinach zosta wiceadm. Leonard Charner. 9 czerwca zesp kontradm. Proteta zaj Czifu (pwysep Szantung), a 1 sierpnia poczona eskadra interwentw (70 okrtw, 21 000 onierzy i marynarzy) stana pod Taku. Wysadzony 20 dni pniej desant (rejon Pehtang) opanowa twierdz i nastpnego dnia zaj Tientsin. Po podcigniciu odwodw armia brytyjsko-francuska ruszya na Pekin i 21 wrzenia 1860 r. rozbia pod Palikao 60-tysiczn armi mandursko-mongolsk. Cesarz wraz z dworem uciek ze stolicy, do ktrej 67 padziernika wkroczyli interwenci. Rabunek i dewastacja Pekinu (w tym paacw cesarskich) trway do 2425 padziernika, kiedy to podpisano traktaty pokojowe z obydwoma mocarstwami. Chiny musiay zapaci m po 8 min liangw srebra kontrybucji, wyrazi zgod na sta akredytacj ambasadorw biaych" mocarstw w Pekinie raz przywrcenie dziaania misji katolickich (ze zwrotem ich mienia), otworzy Tientsin dla handlu zagranicznego, odstpi

64 Brytyjczykom pooony naprzeciw Hongkongu pwysep Kaulung i zalegalizowa wywz chiskiej siy roboczej (kulisw) do prac zagranic. Traktaty pekiskie zakoczyy III wojn opiumow, nie oznaczay jednak koca ingerencji aliantw w sprawy chiskie. Ich wojska pozostay na terenach Chin, wspierajc wadze cesarskie w walce z tajpingami. Podczas gdy Brytyjczycy zajli si przede wszystkim reorganizacj armii i tworzeniem floty chiskiej (7 kanonierek parowych, dowdca kmdr Sherard Osborn), a take przywracaniem eglugi na Jangtsekiangu, Francuzi powrcili znw do sprawy indochiskiej. Adm. Charner, pozostawiwszy na wodach chiskich zesp kontradm. Proteta, wyruszy z siami gwnymi i oddziaami desantowymi na pomoc oblonemu przez wojska annamskie Sajgonowi. Tam 25 lutego 1861 r. doszo do walk, zakoczonych przeamaniem blokady miasta i portu. Nastpnie Francuzi rozpoczli przygotowania do opanowania arterii Mekongu, ktre prowadzi nastpca odwoanego Charnera, kontradm. Ludwik Adolf Bonard, tworzc flotyll kanonierek rzecznych. Dziki nim Francuzi wpynli w gb regionu Nam Bo (Kochinchina), a do granic Kambody, ktra bya wwczas kondominium annamsko-syjamskim. Bonard ze swoimi najbliszymi pomocnikami, kmdr. Francisem Garnierem i kmdr. por. Ernestem Doudartem de Lagree, odnis kilka sukcesw w operacjach amfibijnych w delcie Mekongu i tym samym zmusi cesarza Annamu, Tu Duca, do podpisania 5 lipca 1862 r. w Saj gonie traktatu, oddajcego Francuzom we wadanie Kochinchin (trzy prowincje Bie Hoa, Gia Dinh i Vinh Toung) wraz z archipelagiem Poulo Condore. Ponadto cesarz wypaci im srebrem 4 min dolarw (tzw. meksykaskich) kontrybucji oraz zezwoli na korzystanie z trzech portw annamskich i na swobodn eglug po Mekongu. W tym czasie w Chinach alianci wraz z wojskami cesarskimi rozpoczli wielk ofensyw przeciw tajpingom i stopniowo wypierali ich z opanowanych miast nadbrzenych; 17 maja

65 1862 r. podczas szturmu portu Ningpo (na poudnie od Szanghaju) poleg kontradm. Protet. Ostatecznie po zdobyciu w lipcu 1864 r. stolicy tajpingw Tiencingu (tak nazwali oni Nankin) powstanie upado. Cz oddziaw powstaczych, ktre przeszy do pnocnego Annamu, wzito na od cesarza Tu Duca (tzw. czarne chorgwie, dowdca Liu Jung-fu) i skierowano pniej do walk z Francuzami. Dotychczasowe koszty kampanii indochiskiej (podobno 140 min frankw) zraziy do niej Napoleona III. Jednak wskutek nalega admiraw Rigoulta de Genouilly'ego i Bonarda (wspieranych przez ministra marynarki Justina Chasseloup-Laubata) zaaprobowa w kocu aneksj Kochinchiny. Wykorzysta to jej gubernator wiceadm. La Grandiere. W imieniu Tu Duca i krla Kambody, Norodoma I, rozpocz rokowania z Syjamem co do podziau jej terytorium. Cho w sierpniu 1856 r. Francja zawara traktat gwarantujcy Syjamowi stabilno jego granic (za przywilej eksterytorialnoci jej obywateli) kmdr Doudart de Langree uda si do Bangkoku, aby prob i grob" zmusi krla Ram IV do nowej cesji. W 1863 r., mimo niechci Norodoma I (zosta internowany), podpisano w Udon traktat o protektoracie francuskim nad Kambod. Nie ca, gdy jej trzy pnocno-zachodnie prowincje Battambang, Sisophon i Siemreap pozostay na razie we wadaniu Syjamu. W czerwcu 1867 r. Francuzi przyczyli jeszcze trzy stykajce si z Kambod i Kochinchina prowincje poudniowego Annamu (Vinh Long, Soc Trang i Chau Doc), po czym przez pi lat zajmowali si urzdzaniem zdobytych ziem, co sprowadzao si do dziaalnoci administracyjno-eksploracyjnej. W tym czasie Garnier i Doudart de Lagree zorganizowali kilka wypraw badawczych, w czasie ktrych dotarli do ruin wityni Angkor Wat oraz na grny Mekong. Lecz przegrana wojna z Prusami (1870-1871) i utworzenie III Republiki znw oywiy francuskie aspiracje kolonialne. W Indochinach przybray one charakter penetracji Pnocnych ziem Annamu i pogranicza chisko-annamskiego.
S

K o Chang 1941

66 Wobec nieeglownoci grnego Mekongu, a zatem braku dostpu t drog do poudniowych Chin, wojskowi i kupcy francuscy zainteresowali si Rzek Czerwon, pync przez pnocny region Annamu, Tonkin (Bac Bo), i majc swe rda w chiskiej prowincji Junnan. Do Tonkinu wyruszyy na razie prywatne ekspedycje kupieckie, gdy marynarka francuska zapuszczaa si na Zatok Tonkisk jedynie za piratami (jako pierwsza wpyna w ujcie Rzeki Czerwonej w 1872 r. w pocigu za nimi fregata parowa Bourayne" kpt. mar. Victora Senesa). Oficjalnie na Rzece Czerwonej okrty francuskie pojawiy si w 1873 r., wspierajc wypraw kupca-awanturnika Jeana Dupuisa, ktry zamierza wymusi na wadzach annamskich zezwolenie na swobodn eglug po jej wodach. Nowy gubernator Kochinchiny, kontradm. Mes Dupre, wysa mu w sukurs zesp okrtw kmdr. Francisa Garniera (2 kanonierki parowe, oddzia desantowy), ktry w listopadzie wpyn na wody delty Rzeki Czerwonej. Poniewa Annamici nadal nie wyraali zgody na swobod eglugi, Garnier z 212-osobowym desantem zaatakowa bronione przez 7-tysiczny garnizon Hanoi, ktre zdoby po krtkiej walce. Nastpnie wysa jedn z kanonierek w celu demonstracji w gr rzeki, a sam z drug i oddziaem desantowym uderzy na inn twierdz delty, Nam Dinh, i zdoby j 11 grudnia. Wobec interwencji francuskiej Tu Duc zwrci si o pomoc do Chin, a jednoczenie skierowa przeciw Garnierowi oddziay czarnych chorgwi". W walce z nimi zgin Garnier, w zwizku z czym Francuzi opucili delt Rzeki Czerwonej. Mimo zwycistwa Tu Duc, obawiajc si dziaa odwetowych, zgodzi si na negocjacje, w wyniku ktrych 15 maja 1874 r. podpisano w Sajgonie nowy traktat francusko-annamski. Francja gwarantowaa w nim Annamowi niepodlego i suwerenno" oraz udzielanie pomocy i poparcia dla utrzymania porzdku i spokoju" w pastwie; ponadto miaa chroni go przed napadem z zewntrz (Chiny?) i zwalcza piractwo u jego wybrzey. W zamian Annam, w ktrym osiad

67 rezydent francuski w randze ambasadora, mia uzgadnia" i Paryem swoj polityk zagraniczn, otworzy Hanoi i dwa porty Zatoki Tonkiskiej (Hajfong i Quinhon) dla handlu francuskiego, zezwoli na swobodn eglug po Rzece Czerwonej (do granicy z prowincj Junnan) oraz na osadnictwo cudzoziemcw, ktrzy bez ogranicze mogli prowadzi dziaalno handlow i przemysow (finansowane przez zaoony w 1875 r. Bank Indochiski). Zezwala take na swobodne dziaanie misji i gwarantowa prawa Kocioowi katolickiemu. Chiny, ktre uwaay Tu Duca za swego wasala, nie uznay traktatu. Zreszt niechtnie podporzdkowa mu si sam Tu Duc. Od 1876 r. zacz znw wysya do Pekinu coroczn danin lenn, aby w 1879 r. zada od Chin pomocy wojskowej. Po 1880 r. wkroczyy do Tonkinu wojska chiskie, co stanowio powane naruszenie postanowie traktatu i zapowied interwencji francuskiej. Dajc do zrozumienia, e sytuacja polityczno-wojskowa ulega zmianie, rozpoczto przeladowania wyznawcw katolicyzmu (wymordowano okoo 20 000 ludzi). Francja zajta sprawami europejskimi (przygotowania antyniemieckie) i afrykaskimi (zabr Tunezji w 1881 r.) zdaa si na rokowania dyplomatyczne z Chinami. Jednoczenie rzd francuski, aby uwiadomi Pekinowi, e z Tonkinu nie zrezygnuje, wysa tam w kwietniu 1882 r. ekspedycj karn pod dowdztwem kmdr. Henri Riviere'a (4 krowniki nieopancerzone, 11 kanonierek, transportowiec z 700-osobowym desantem). Riviere na czele oddziau desantowego (przy wsparciu 3 kanonierek) zdoby 25 kwietnia Hanoi, ale jego dalsze natarcie w gr Rzeki Czerwonej zostao zatrzymane przez czarne chorgwie" w Son Tai (32 km na pnocny zachd od miasta). Kiedy 19 maja w czasie jednej z prb przerwania blokady zgin Riviere (wraz z 34 onierzami), Francuzi wycofali ekspedycj do Sajgonu. W takiej sytuacji po koniec kwietnia 1883 r. przystpiono we Francji do organizacji nowej wielkiej wyprawy indochiskiej (dowdca

68 kontradm. Amadeusz Courbet), w lipcu za nowy wadca Annamu, Hiep Hoa Nguyen (Tu Duc zmar 17 lipca), zada wycofania wojsk francuskich z Tonkinu3. Courbet ze swoj eskadr (cznie z jednostkami znajdujcymi si na wodach chiskich 29 okrtw)6 oraz korpusem desantowym (4000 ludzi) przyby 13 lipca do Sajgonu, aby std, po reorganizacji si, 18 sierpnia zaatakowa Hue. Jego zesp (2 krowniki pancerne, 1 pancernopokadowy, 3 kanonierki, 2 transportowce) przez trzy dni ostrzeliwa forty i baterie nadbrzene u wejcia na Rzek Perfum, a nastpnie wysadzony 20 sierpnia desant (1650 onierzy i marynarzy) zdoby twierdz i miasto. Zaamany tymi wydarzeniami Hiep Hoa 25 sierpnia 1883 r. podpisa z Francuzami ukad w Hue (tzw. ukad Harmanda), na mocy ktrego przyzna im prawo utrzymywania w Annamie garnizonw wojskowych oraz kontroli miejscowej administracji, policji i finansw. W Tonkinie jednak nadal walczyy oddziay czarnych chorgwi", wspierane przez regularne oddziay wojsk chiskich; co wicej, rzd pekiski owiadczy 16 listopada, e interwencja Courbeta stanowi naruszenie pokoju midzy Chinami a Francj. Niejako w odpowiedzi Courbet, ktry wikszo swych si skoncentrowa w Hongkongu, rozpocz
Opracowano na podstawie: J. G o z d a w a - G o b i o w s k i , Od wojny krymskiej do bakaskiej, Gdask 1985, s. 70-79, 255-256; Historia polityczna Dalekiego Wschodu..., s. 69-118, 164-168; L e f e b v r e G, P o u t h a s Ch., B a u m o n t M., Historia Francji, t. II, Warszawa 1969, s. 282, 342, 403-406; P. P. W i e c z o r k i e w i c z , Historia wojen morskich. Wiek pary, Londyn 1995, s. 17-21, 140-146, 258-260; Historia dyplomacji, t. II, s. 206-210; Historia powszechna, t. VI, Warszawa 1970, s. 580-581 oraz wydawnictw encyklopedycznych. 6 Byy to: 5 krownikw pancernych (wwczas okrtw pancernych") Bayard" (flagowy), Turerme", La Galissonniere", Atalante" i Triomphante", 10 krownikw nieopancerzonych Duguay Trouin", Villars", D'Estaing", Laperouse", Magon", Primauguet", Roland", Chateaurenault", Kerguelen" i Duchaffault", 7 kanonierek Vipere", Lynx", Comete", Sagittaire", Jaguar", Aspic" i San"', 4 torpedowce 44", 45", 46" i 50", oraz 3 transportowce ,,Chateau-Yquem"(?), Annamite" i Tonkin".
5

69 blokad wybrzey annamskich, a nastpnie uderzy na Tonkin. Prowadzc dziaania wzdu biegu Rzeki Czerwonej, zdoby 17 grudnia Son Tai i zepchn oddziay przeciwnika ku granicy chiskiej. Pekin, obawiajc si wtargnicia Francuzw do prowincji Junnan i Kuangsi, zdecydowa si na rokowania (ze strony francuskiej bra w nich udzia kmdr por. Francois Fournier), w wyniku ktrych 11 maja 1884 r. zawarto w Tientsinie porozumienie midzypastwowe. Chiny w zamian za uznanie nietykalnoci swojej granicy z Tonkinem oraz zrzeczenie si wszelkiego rodzaju kontrybucji gwarantoway wycofanie wasnych wojsk z Tonkinu, uznanie traktatw zawartych midzy Francj a Annamem oraz otwarcie granicy chisko-tonkiskiej dla handlu europejskiego. Obie strony nie zamierzay jednak tego porozumienia przestrzega. Francuzi ju 6 czerwca wymogli na Hiep Hoa nowy traktat, sankcjonujcy oficjalnie protektorat francuski nad cesarstwem (zniesienie zwierzchniej wadzy Chin, wprowadzenie garnizonw francuskich do wybranych twierdz annamskich, zobowizanie do obrony Annamu przed napaci jakiegokolwiek pastwa trzeciego, zgoda na pobr podatkw w Tonkinie przez Francuzw). W odpowiedzi Chiczycy wstrzymali ewakuacj wojsk z Tonkinu, co stao si przyczyn szeregu incydentw zbrojnych, z ktrych incydent w nadgranicznym Bac Le (koniec czerwca 1884 r.) rzd Mesa Ferry'ego, twrcy francuskiego imperium kolonialnego", uzna za casus belli" i 12 lipca wystosowa ultimatum do rzdu chiskiego, domagajc si odszkodowania w wysokoci 250 min frankw jako zastawu dla uatwienia negocjacji w sprawie wycofania wojsk chiskich z Tonkinu"7. Poniewa Pekin odrzuci ultimatum, 21 sierpnia zostay zerwane stosunki dyplomatyczne midzy obydwoma pastwami. Dwa dni pniej rozpoczy si dziaania
Historia dyplomacji, s. 210; W i e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 260. Natomiast autorzy Historii politycznej Dalekiego Wschodu... (s. 166) podaj, e miao to by zadouczynienie za incydent langsoski" (?) i wynosio 80 min frankw.

70 wojenne, cho na razie adna ze stron formalnie nie wypowiedziaa wojny. Chiska marynarka wojenna, ktr waciwie zaczto tworzy dopiero po zakoczeniu powstania tajpingw, skadaa si z dwch odrbnych organizacyjnie Flot: Pnocnej (Peiyang), z bazami w Weihaiwei, Czifu i Ingkou, i Poudniowej (Nanyang). Ta druga, w zwizku ze zoon struktur zarzdzania Chin Poudniowych (luno zwizanych z wadzami centralnymi), podzielona zostaa na trzy samodzielne Floty: Poudniow, podleg dowdcy Poudniowego OW (bazy Wusung, Ningpo, Hanczou i Nankin; gwne zadanie obrona wybrzey prowincji Kiangsu oraz ochrona eglugi na Jangtse), oraz podlege gubernatorom prowincji: Fukien (bazy Fuczou, Amoy i Suatou; gwne zadanie obrona wybrzey prowincji Czekiang i Fukien oraz wyspy Tajwan) i Kwangtung (baza w Kantonie; gwne zadania ochrona eglugi w ujciu Sikiangu i suba celna w Kantonie). Z tymi trzema flotami przyszo walczy eskadrze, mianowanego wiceadmiraem, Courbeta, przy czym w caoci z Flot Fukiesk (krownik, 8 kanonierek, 2 uzbrojone transportowce, 7 kutrw z torpedami wytykowymi, kilkanacie uzbrojonych donek). Okrty chiskie byy rnej budowy (angielskiej, niemieckiej, francuskiej i wasnej) i o rnym uzbrojeniu, starsze od francuskich, a do wielokalibrowej artylerii brakowao zapasowej amunicji. Odwetem za incydent w Bac Le i niejako rodkiem na przywoanie Chiczykw do porzdku" mia by dyscyplinujcy atak na port Kilung (Jilong) na wyspie Formoza (obecnie Tajwan). 5 sierpnia 1884 r., po godz. 7, wydzielony do tej akcji zesp kontradm. Sebastiana Lespesa (2 krowniki, kanonierka) uderzy na stare forty i baterie nadbrzene Kilungu. Cho zaskoczeni artylerzyci chiscy uzyskali szereg trafie, ogie okrtw francuskich zniszczy umocnienia portowe i wywoa wiele poarw w miecie. Wysadzony o godz. 10 desant (200 marynarzy) uderzy na port i stacj wglow, spotka si jednak z twardym oporem oddziaw chiskich

71 (3000 onierzy). Walki przecigny si do nastpnego dnia i zakoczyy si porak Francuzw, ktrzy wycofali si na okrty i odpynli. Bd podwadnego musia naprawi sam Courbet, zbierajcy od poowy lipca siy gwne (6 krownikw, 4 kanonierki, 2 torpedowce) pod Fuczou, w ktrym staa caa Flota Fukiesk adm. Chang Bei-longa. Dojcia do bazy, pooonej nad rzek Min (okoo 40 km od jej ujcia), broniy trzy forty oraz baterie nadbrzene, rozmieszczone w rejonach zwenia rzeki (cianiny Mingan i Kimpai). Courbet, ktry od 5 sierpnia zacz wprowadza okrty na rzek, ustawi 4 krowniki, 3 kanonierki i 2 torpedowce na jej zakrcie (naprzeciw arsenau w Fuczou i wyspy Loshing), porodku floty adm. Changa. W dole rzeki ubezpiecza go krownik, a u jej ujcia krownik i kanonierka. Na Min znajdoway si rwnie (w charakterze obserwatorw) 4 okrty brytyjskie i 2 amerykaskie. Wobec ograniczonej szerokoci nurtu, dochodzcej w rejonie Fuczou do 1200 m, obie walczce strony pozbawione byy moliwoci manewrowania i o zwycistwie przesdzi miaa artyleria okrtowa, strzelajca z zakotwiczonych jednostek. Francuzi dysponowali (tylko okrty w Fuczou) 58 armatami (5 kalibru 190 mm, 47 140 mm i 6 100 mm), natomiast Chiczycy 44 (2 kalibru 250 mm, 1 190 mm, 17 160 mm, 8 120 mm i 16 czterdziestofuntowymi, adowanymi od przodu). Courbet, ktry po otrzymaniu rozkazu o przedsiwziciu rodkw odwetowych za ataki w Tonkinie" podobno 22 sierpnia uprzedzi o swoich zamiarach wadze chiskie, planowa uderzenie na okrty Changa 23 sierpnia. Istotnie starcie rozpoczo si okoo 13.45, kiedy do kanonierki Lynx" zbliy si rzekomo chiski kuter z torped wytykow. 8 Zaatakoway wtedy francuskie torpedowce 46" zatopi
Wbrew twierdzeniom niektrych autorw nie miay one torped parogazowych, lecz wytykowe. Obydwa naleay do III serii typu Thornycroft 27 metres", zbudowanej w latach 1878-1880 przez stoczni La Seyne (11 okrtw 24"-25", 33"-36", 43"-46" i 50"). Wyporno 32-35 ton,

72 krownik Yang Wu", 45" kanonierk Fu Sheng", a pozostae jednostki otworzyy z odlegoci 300-500 m huraganowy ogie do okrtw i donek chiskich. Cho bitwa toczya si jeszcze co najmniej godzin, rozstrzygnicie jej nastpio w pierwszych siedmiu minutach. Chiczycy stracili 10 okrtw (dwa z nich pniej wydobyto i wyremontowano) i co najmniej 12 donek oraz 521 zabitych i 150 rannych (take wielu zaginionych); Francuzi tylko 6 zabitych i 27 rannych. Kiedy pozostae okrty chiskie (z rnymi uszkodzeniami) wycofay si w gr rzeki, jednostki Courbeta zbombardoway arsena oraz okoliczne baterie. Poniewa forty i baterie nadbrzene obu cianin zostay ju zaalarmowane, Francuzi musieli si przebija si na Morze Wschodniochiskie. W dniach 25-26 sierpnia opanowali Mingan, 2729 sierpnia Kimpai (ponoszc czne straty: 10 zabitych i 48 rannych), by nastpnego dnia zakotwiczy ju na otwartym morzu, przy brzegach wyspy Matsu; std odesano uszkod/ony krownik La Galissonniere" w celu naprawy do Hongkongu. 26 sierpnia rzd chiski ogosi stan wojny z Francj, na co Courbet odpowiedzia ponownym atakiem na Kilung. Przeprowadzi go 2 wrzenia nieudolny Lespes, ktry w walce z odbudowanymi ju bateriami nadbrzenymi dozna kolejnej poraki. Dopiero wyprawa zorganizowana 29 wrzenia przeciw pnocnej Formozie (jednoczesne uderzenie Courbeta na Kilung i Lespesa na ujcie Tamsui) zakoczya si sukcesem. 8 padziernika, po zacitych walkach, desanty francuskie opanoway obydwa rejony (poniesione straty: 17 zabitych, 49 rannych), lecz na tym wyczerpa si impet ofensywy Courbeta z 1600-osobowym desantem onierzy i marynarzy nie mg on myle o podboju Formozy i dlatego 30 padziernika ograniczy si do jej blokady. W tym czasie jego eskadra (przemianowana ju na Eskadr Dalekiego Wschodu) zostaa powikszona do 35 okrtw bojowych z 267 armatami.
18 wzw, 1 torpeda wytykowa (tylko 33"36" i 50" miay po 2 wyrzutnie torped parogazowych wbudowane w dzib), zaoga 9-10 ludzi.

73 Zimow przerw w walkach przeznaczy wiceadmira na okresowe remonty okrtw w stoczni w Hongkongu, gdzie doszo do antyfrancuskich wystpie chiskich robotnikw. Poparte przez mieszkacw miasta przerodziy si one w otwarty bunt z trudem stumiony przez wadze brytyjskie. Wobec zniszczenia Floty Fukieskiej rzd chiski skierowa do walki z Francuzami dywizjon adm. Wu, z Floty Poudniowej (5 krownikw, 2 kanonierki)9, zamierzajc przebazowa go do Fuczou. Kiedy jednak dywizjon wpyn (na przeomie stycznia i lutego 1885 r.) do Shipu (zatoka Sanmen, na poudnie od Ningpo), wiadomo o tym dotara do Courbeta. 13 lutego wiceadmira z 5 krownikami i 2 kanonierkami podszed do zatoki Sanmen, ktr adm. Wu opuci w popochu, pozostawiajc jednak w Shipu krownik Yu Yuan" i kanonierk Teng Ch'ing". Courbet w obawie, e drobne wyspy i pycizny oraz rozmieszczone na tyche wyspach baterie artylerii nara go na zbdne straty, postanowi zaatakowa okrty chiskie torpedami. 15 lutego, nad ranem, wysano zatem na red Shipu dwa kutry parowe, wyposaone doranie w prymitywne urzdzenia odpalajce. Gsta mga przedwitu oraz gwatowny ogie baterii nadbrzenych spowodoway, e obydwa kutry wystrzeliy swoje torpedy do krownika, zatapiajc go, natomiast kanonierka zatona rozstrzelana omykowo przez wasne baterie nadbrzene (Francuzi mieli 1 zabitego). Nastpnie Courbet ruszy w pocig za zespoem Wu, ktry schroni si w ujciu Jangtse, pospiesznie ufortyfikowanym i przegrodzonym zapor z zatopionych (wypenionych kamieniami) donek. Cho Francuzom udao si zniszczy cz fortyfikacji, zagrody jednak nie sforsowali mimo trzykrotnie ponawianych prb (1, 2 i 13 marca). 25 lutego 1885 r. rzd francuski zarzdzi blokad poudniowo-wschodnich wybrzey Chin, co stanowio swoiste uderzenie w ekonomik cesarstwa. Za kontraband uznano bowiem ry, przewoony na pnoc kraju zarwno
Gozdawa-Gobiowski (op. cit., s. 267-268) uwaa, e zesp ten by wydzielony z Floty Pnocnej, a dowodzi nim adm. Tseng Kuo-cziian.

74 przez statki chiskie, jak neutralne (blokada ryowa"). Ograniczenie dostaw tego podstawowego produktu ywnociowego zagrozio egzystencji milionw Chiczykw z pnocy, co niewtpliwie zmikczyo" stanowisko cesarskiego rzdu. Wywoao jednak niezadowolenie Brytyjczykw i trudnoci z bazowaniem okrtw francuskich w Hongkongu. Poszukujc nowej bazy manewrowej, Courbet uderzy 29 marca na pooony w Cieninie Tajwaskiej archipelag Peskadory, z jego gwnym portem Makung (Penghu). Wysadzone desanty wspierane ogniem artylerii okrtowej, zajy go w cigu trzech dni, przy niewielkich stratach wasnych (3 zabitych, 7 rannych wobec 300-400 zabitych i rannych Chiczykw). Sukces ten zbieg si w czasie z porak wojsk francuskich pod Langson w Tonkinie, gdzie 28 marca oddzia gen. Francois Negriera, ktry dokona wypadu na terytorium Chin, zosta zmuszony do odwrotu, a nastpnie rozbity przez wojska gen. Fenga10. Stao si to przyczyn upadku rzdu premiera Ferry'ego, cho trway ju, dziki mediacji brytyjskiej, rokowania pokojowe. 4 kwietnia nastpio zawieszenie broni, 21 kwietnia Francuzi ewakuowali Kilung, a 9 czerwca 1885 r. podpisano w Tientsinie francusko-chiski ukad pokojowy. W zamian za zwrot Peskadorw Chiny rezygnoway ostatecznie ze zwierzchnictwa nad Tonkinem i Annamem i uznaway protektorat francuski nad obiema prowincjami. Zobowizyway si rwnie do otwarcia granicy z Tonkinem dla handlu europejskiego, a take do powierzenia inynierom francuskim budowy linii kolejowych w prowincjach Junnan i Kuangsi (o ile rzd chiski miaby zamiar je budowa"). Tak wic dziki zwycistwom floty wojennej, mimo poraek
'" Wg La Marin... (s. 3) wojska francuskie zajy Langson 13 II 1885 r. i urzdzay std wypady w gb prowincji Kuangsi i Junnan. W czasie kiedy oddzia pk. Briere de 1'lsle wysano na odsiecz oblonemu w Tuyen Quang pk. Domine, gen. Negrier na czele brygady uderzy na Hoa. Podczas walki zosta ciko ranny, a jego zastpca, pk Herbinger, nakaza odwrt, ktry zmieni si w paniczn ucieczk oddziaw kolonialnych.

75 wojsk ldowych w Tonkinie, Francja odniosa kolejny sukces w budowie imperium kolonialnego. Uznany za bohatera narodowego wiceadm. Courbet nie doczeka jednak owocw swoich zwycistw. Chory na t febr i wyczerpany trudami dziaa wojennych zmar na pokadzie flagowego Bayarda" 11 czerwca 1885 r., dwa dni po podpisaniu traktatu pokojowego. Zgoda Chin nie oznaczaa zgody samych Annamitw. Mimo zawartych wczeniej traktatw nowy cesarz Annamu (od 31 lipca 1884 r.), dwunastoletni Ham (Nham) Nghi, kaza swoim oddziaom uderzy 5 lipca 1885 r. na Hue, w ktrym zainstalowa si nowo mianowany gubernator generalny Indochin, gen. de Courcy. Atak nie powid si, wywoa jednak fale zbrojnego oporu przeciw Francuzom. Cho walki w Annamie zakoczyy si w 1886 r., pacyfikacja Tonkinu cigna si jeszcze przez dugie lata, angaujc 35-tysiczn armi okupacyjn (w tym 15 000 onierzy francuskich), ktrej oprcz partyzantw, dokuczay rwnie choroby tropikalne". W 1887 r., kiedy ustay walki w Annamie, a jego modociany cesarz zosta internowany w Algierii, ogoszono utworzenie francuskiej Unii Indochiskiej. Nie by to jeszcze kres podbojw francuskich ani te koniec rozwoju terytorialnego Unii. Nad rodkowym Mekongiem leay dwa krlestwa laotaskie Luang Prabang i Vientiane. Na ich terenach prowadzi prace badawcze byy podoficer francuskiej piechoty morskiej, August Pavie. On to wanie w latach 1890-1893 dokona bezkrwawego podboju podboju serc", jak pisz z emfaz historycy III Republiki gdy nakoni obu wadcw do
" T trudn sytuacj wykorzystaa zainteresowana Birm Wielka Brytania, zaniepokojona zawartym 15 I 1885 r. w Paryu ukadem francusko-birmaskim (wymiana ambasadorw, klauzula najwikszego uprzywilejowania). Brytyjczycy, obawiajc si, aby Francuzi nie zaanektowali Grnej Birmy, ktra bya wasalem Chin, dokonali w drugiej poowie 1885 r. jej podboju (m.in. przy pomocy flotylli rzecznej na Irawadi) i ogosili 1 I 1886 r. wczenie Birmy do imperium brytyjskiego.

76 przyjcia protektoratu francuskiego. W efekcie doszo jednak do konfliktu z Syjamem, ktrego wojska na mocy wzajemnego porozumienia od 1885 r. stacjonoway na terenach Laosu. Rzd krla Ramy V wykaza zaniepokojenie poczynaniami Paviego, tym bardziej e Francuzi wysali do Bangkoku dla ochrony interesw" swoich obywateli, kanonierk Lutin", na Zatok Syjamsk za cz eskadry Dalekiego Wschodu kontradm. Edgara Humanna (okrt flagowy Triomphante"), postawi zatem w stan pogotowia nieliczn flot wojenn12 oraz zaogi fortw w rejonie ujcia rzeki Menam (Paknam), ktre osaniay przegradzajce jej nurt zagrody minow i bonow. Wobec tej
W 1893 r. flota wojenna Syjamu skadaa si ze wieo wcielonego do suby (stocznia brytyjska Leith) jachtu krlewskiego (krownik pancernopokladowy) Maha Chakrkri" (r.b. 1892, 2500 ton, 4 120 mm), baterii pywajcej Siam Mongkut" (r.b. 1870, 950 ton, 8 102 mm), 4 kanonierek Mongkut Rajakumarn" (eks hiszp. Filipinas", r.b. 1887, zakupiony 1891 r., 700 ton, 2 120 mm), Ran Ruk" (r.b. 1879, 700 ton, 4 120 mm), Regent" (r.b. 1868, 660 ton, 8 armat nieznanego kalibru) i Maha Phichaiathep" (r.b. 1867, 580 ton, 1 armata 70 funt.), oraz torpedowca (r.b. przed 1890, 45 ton) i 2 transportowcw; ogem okoo 6500 ton wypornoci i 900-1000 marynarzy. W planach znajdowaa si budowa (stocznia brytyjska Hongkong) 3 kanonierek typu Muratha" (zwodowane 18981901 r., 530 ton, 1 120 mm, zaoga 83 ludzi). Podobno dowdc i organizatorem tej floty by oficer duski Andreas du Plessis de Richelieu [?]. C o n w a y ' s, AU the world's Fighting Ships 1860-1905, London 1979, s. 420-421; J. M e i s t e r , Koh Chang. Nieznana bitwa, Okrty wojenne" 1997, nr 18, s. 18. Zdaniem Malinowskiego (J. M a l i n o w s k i , Tajlandzkie okrty pancerne typu Sri Ayuthia", Okrty wojenne" 1997, nr 18, s. 15) Syjam zamwi we Francji w 1862 r. korwet parowo-aglow Thoon Kramon" i 4 kanonierki Yong Yot", Nirben", Han Hak Sukru" i Maida", ktre wcielono w skad floty. C o n w a y ' s tego nie potwierdza. Natomiast R. Battista la Racine {La Marina Thailandese tradizione e modernita, Rivista Marittima" 1994, nr 4) podaje, e w 1893 r. flota syjamska skadaa si z krownika Makut Rachakumar" (eks hiszp., 700 ton, 8 armat), jachtu krlewskiego Maha Chakry" (3000 ton, 14 armat), dawnego jachtu krlewskiego Ubon Burathit" (500-600 ton, bez uzbrojenia), okrtu szkolnego Thoon Kramon" (1000 ton, 6 armat), baterii pywajcej Siam Mongkut" (salutacyjna), kanonierki 6", transportowcw Akharete Rattanat", Suriya Monton", Apollo", Chamroen" i 8" (100-600 ton, bez uzbrojenia) oraz 11 barek parowych (40"50").
12

77 milczcej prby si rozpoczte w Bangkoku negocjacje z wadzami Unii utkny wkrtce w martwym punkcie. Do akcji wkroczya wic ponownie francuska marynarka wojenna. Zesp kmdr. por. Victora Bory'ego (kanonierki Inconstant" i Comete", transportowiec J. B. Say"; cznie 5 armat 140 mm i 3 100 mm) wdar si 13 lipca 1893 r. na rzek Menam. Po walce z zaog fortw (co najmniej 17 armat) sforsowa obie zagrody, a nastpnie zaatakowa stojce na kotwicach okrty syjamskie (uzbrojone w okoo 35 armat), uszkadzajc cztery z nich (wyrzuciy si na brzeg) i tracc w walce J. B. Say" oraz 3 zabitych i 2 rannych marynarzy (straty syjamskie 64 zabitych i rannych). Po doczeniu kanonierki Lutin" okrty francuskie zakotwiczyy naprzeciw paacu krlewskiego i od 26 lipca do 5 sierpnia blokoway eglug i handel na rzece, groc jednoczenie zbombardowaniem paacu'3. Syjam musia wic wznowi rokowania, ktre zakoczyy si podpisaniem 3 padziernika 1893 r. traktatu granicznego. Nie zaakceptowa wprawdzie protektoratu francuskiego nad Laosem, ale uzna Mekong za rzek graniczn z Uni, zrzekajc si de facto na rzecz Francuzw terenw pooonych na lewym brzegu rzeki, czyli... Laosu. Musia rwnie wyrazi zgod na demilitaryzacj przylegej do Mekongu strefy przygranicznej (moga tam stacjonowa jedynie policja syjamska). Traktat sta si niejako podstaw kolejnego porozumienia, zawartego dwa miesice pniej. Tym razem z Wielk Brytani, ktra zamierzaa uczyni z krlestwa pastwo buforowe midzy swoj" Birm a Uni i bya zaniepokojona takim postpujcym rozbiorem" ziem syjamskich. Porozumienie z Francj, podpisane 4 grudnia 1893 r., zapewniao wprawdzie Syjamowi
Francuzi zajli rwnie wysp Si Chang (60 km na pd. od Bangkoku), ktra bya stacj rozadunkow dla Bangkoku (zwrcili j w 1907 r. po podpisaniu traktatu), oraz pwysep Laem Singh w estuarium Chanthaburi (30 km na pd. od bazy Chanthaburi), gdzie urzdzili obz jeniecki. Tajlandia. Odkrywaj wiat, Warszawa 1997, s. 117-118 i 121-122.
13

78 niepodlego, ale zamieniao go w pastwo pkolonialne. Dzielio bowiem krlestwo na strefy wpyww. Jego tereny pooone na wschd od rzeki Menam stanowi miay stref francusk, na zachd od niej brytyjsk (niezawiso Syjamu i podzia strefy, z pewn ich korekt mapa potwierdziy oba mocarstwa w ukadzie z 15 stycznia 1896 r.).
PRATHET THAI, CZYLI PASTWO TAJW"

79

Zagroony podbojami brytyjskimi (od zachodu i poudnia) i francuskimi (od wschodu i pnocy) i zdany wycznie na wasne siy Syjam nie mg ustawicznie liczy na sprzyjajce okolicznoci w rozgrywkach midzy mocarstwami oraz zaspokaja ich kolonialnych apetytw kosztem wasnych terytoriw pogranicznych. Niezbdna staa si modernizacja pastwa, z budow nowoczesnych si zbrojnych wcznie. Rozpocz j w drugiej poowie XIX w. krl Rama IV (Maha Mongkut), a kontynuowa Rama V (Czulalongkorn), obaj z dynastii Ramadhibadi. Pod kierunkiem sprowadzonych z Europy specjalistw stworzono sie szk, z uniwersytetem w Bangkoku wcznie (oficjalnie otwarty w 1917 r.), przystpiono do budowy linii kolejowych i telegraficznych oraz likwidacji niewolnictwa. W 1885 r. powstaa pierwsza szkoa wojskowa, a w 1887 r. ministerstwo obrony i ministerstwo marynarki wojennej (sam marynark formowano ju od 1862 r.). Rozwizano wojska lokalne feudaw i utworzono regularn armi i policj, obie podporzdkowane wadzom centralnym. W latach 19041905 ogoszono obowizek powszechnej suby wojskowej, planujc utworzenie 10 dywizji piechoty (cho sam ustaw wydano dopiero w 1917 r.), natomiast w 1911 r. przystpiono do formowania lotnictwa. Wskutek oporu feudaw i zacofania kulturowego spoeczestwa reformy jednak przecigay si w czasie i przyszo czyni dalsze ustpstwa na rzecz monych ssiadw. 29 maja 1904 r. podpisano z Francuzami kolejny traktat, uznajcy ich protektorat nad Laosem

i Luang Prabangiem, a 23 marca 1907 r. przekazano im trzy prowincje kambodaskie Battambang, Siemreap i Sisophon, uzyskane w 1863 r. ze wsplnej aneksji Kambody, w zamian za zrzeczenie si przez Francj przywileju eksterytorialnoci dla jej obywateli. Z kolei za rezygnacj z tego samego przywileju Wielka Brytania uzyskaa w traktacie zawartym 10 marca 1909 r. w Bangkoku cztery sutanaty pooone na pograniczu Malajw Brytyjskich Kedah, Kelantan, Perlis i Trengganu. Lecz byy to ju ostatnie ustpstwa terytorialne Syjamu na rzecz kolonizatorw14. Swego rodzaju nobilitacj lub wiadectwem, e Syjam sta si ju pastwem na mod europejsk, by jego udzia w I wojnie wiatowej po stronie ententy. 22 lipca 1917 r. wypowiedzia on wojn pastwom centralnym, zajmujc jednoczenie 9 statkw niemieckich stojcych w portach Zatoki Syjamskiej. Do Europy, na front francusko-niemiecki, wysano liczcy 3000 onierzy korpus transportowy oraz grup 108 ludzi z krlewskiego korpusu lotniczego. 95 z nich otrzymao licencj pilota bojowego i wzio udzia w walkach powietrznych (23 nadano wysokie francuskie odznaczenia za uzyskane sukcesy bojowe). Nie zadzierzgnito jednak z Francuzami wizw wojennej przyjani, co skwapliwie wykorzystali Brytyjczycy, starajc si uzaleni Syjam gospodarczo. Poza inwestycjami przemysowymi i rolniczymi, ktre w latach trzydziestych signy 80% wartoci wszystkich inwestycji zagranicznych (m.in. rozbudowa stoczni pastwowej w Bangkoku), odsprzedali Syjamowi znaczn ilo broni i sprztu z demobilu wojennego (w tym samoloty i okrty) oraz umoliwili budow kilku okrtw w stoczniach brytyjskich. Z kolei propagowanie wzorcw brytyjskiego parlamentaryzmu doprowadzio, by moe, do bezkrwawej rewolucji" latem 1932 r., a w konsekwencji do zastpienia w Syjamie monarchii absolutnej
Wg Bartnickiego Wielka Brytania i Francja ustaliy ponownie zasigi stref wpyww w Syjamie w ramach ukadu o entente cordiale" z 8 IV 1904 r. B a r t n i c k i , op. cit., s. 361.

80 monarchi konstytucyjn (10 grudnia 1932 r.). Spiskowcy (64 wyszych urzdnikw, 33 oficerw armii, 18 oficerw marynarki wojennej), na czele ktrych stan profesor prawa midzynarodowego Pridhi Panomiong (Panomhong), zmusili krla Ram VII (Prajadhipok)15 do zdymisjonowania sprawujcych wadz urzdnikw dworskich, rozpisania wyborw parlamentarnych oraz nadania krajowi konstytucji (24 czerwca 1932 r.). Odtd wadz ustawodawcz sprawowa mia krl i parlament (w poowie mianowany przez krla, w poowie wybierany co 4 lata), wykonawcz za krl i rada pastwa (do 24 czonkw, z ktrych przewodniczcego i 14 czonkw wybiera parlament, a pozostaych mianowa krl). Jednak w 70-osobowym parlamencie spiskowcy nie uzyskali wikszoci, tote w 1933 r. doszo z inicjatywy wojskowych do nowego przewrotu. Teraz wadz przeja armia, ktrej silnym czowiekiem" zosta gen. Luang Pibulsonggram. W 1934 r. obj on tek ministra obrony, aby w 1938 r. zosta premierem i marszakiem wojsk ldowych. W tym okresie siy zbrojne staway si z wolna hegemonem politycznym w pastwie, czemu zreszt sprzyjaa abdykacja Ramy VII (2 marca 1935 r.) i niepenoletnio jego nastpcy siostrzeca, dziewicioletniego Ananda Mahidola (uczy si i studiowa w Szwajcarii). W 1938 r. wrd 78 posw parlamentu 53 byo oficerami; podobnie w skadajcej si z 21 osb radzie pastwa byo 11 oficerw. Rzdy wojskowych oywiy ekonomik pastwa. Wzorem innych dyktatorw marsz. Pibulsonggram rozpocz sanacj gospodarki syjamskiej od nakrcania spirali zbroje. Zbrojenia te uzasadniano zamiarem zjednoczenia wszystkich ludw tajskich (zamieszkiway rwnie tereny Birmy, Indochin i Chin) pod berem krla Ramy VIII oraz zapowiedzi naprawienia krzywd doznanych od Europejczykw. Dlatego w listopadzie 1936 r. krlestwo wypowiedziao wszystkie
Krl Rama VII otrzyma wiadomo o przewrocie, kiedy przebywa na polu golfowym nadmorskiego kurortu Hua Hin (ok. 200 km na pd. od Bangkoku), ale podobno nie przerwa gry. Tajlandia..., s. 101.
15

Wysi dowdcy francuscy z okresu konfliktu z Syjamem: Gen. Mordant, dowdca wojsk Pk (od 1941 r. gen.) Sylvestre ldowych Unii i pniejszy Tavera, dowdca lotnictwa Unii emisariusz gen. de Gaulle'a

wiczenia francuskiej piechoty kolonialnej

Msza aobna na pokadzie Lamotte Picquet" 5 lipca 1939 r., po zatoniciu okrtu podwodnego Phenix"

Produkowany w Syjamie samolot wielozadaniowy typu Boripatr" (zdjcie z 1930 r.)

SJTT nZnT?0 t o r P e d o w c a ..Chumphon" (Monfalcone, stycze ihrJr'L7,o P H ^ n i C Z c y syjamskiej komisji odbiorczej (?) kmdr por Phra Chakra i dowdca torpedowca por. mar. ks. Kunchitpo Abhakorn

Syjamski pancernik obrony wybrzea Dhonburi" w czasie wyposaeniowych w stoczni Kawasaki (Kobe, Japonia)

^ S WI v f o k 0 t ^ l f e 6 n i e i^ol n a b u d o w a n y c h w Monfalcone W okrtach syjamskich 21 marca 1937 r.

(Triest,

81 ukady zawarte z wielkimi mocarstwami i ssiadami, aby je renegocjowa jako rwnorzdny oraz niezaleny ekonomicznie i prawnie partner. Na ten wzrost nastrojw szowinistycznych i militarystycznych miaa znaczcy wpyw ekspansja japoska w Azji Wschodniej i goszone w zwizku z ni antyeuropejskie hasa. Syjam zwrci si o pomoc wojskow do Japonii i Woch, a te, chcc wyrugowa z tego rejonu wiata wpywy francuskie i brytyjskie, udzieliy mu dogodnych kredytw na zakup broni i sprztu (cznie z budow okrtw we wasnych stoczniach). Do rywalizacji z nimi przystpiy rwnie USA, deklarujc wojskow pomoc lotnicz. Niejako zwiastunem koca pkolonialnej zalenoci Syjamu od obcych mocarstw oraz zapowiedzi nowej, odrodzonej pastwowoci sta si dekret o zmianie nazwy krlestwa. 24 czerwca 1939 r., w sidm rocznic nadania konstytucji, przyjo ono nazw Prathet Thai" Pastwo Tajw", lub Muong Thai" Kraj Ludzi Wolnych" (thai" oznacza rwnie wolny"). Owo Pastwo Tajw", pooone porodku Pwyspu Indochiskiego, przypomina swoim ksztatem gow sonia (cz pnocna), z dug trb (cz poudniowa), ktrej zakoczenie stanowi nasada Pwyspu Malajskiego. W 1940 r. jego 2 powierzchni, wynoszc 518 162 km (94% powierzchni Francji), zamieszkiwao 15 296 000 ludzi, przy redniej gstoci zaludnienia 28 mieszkacw na 1 km2. Stolic krlestwa by Bangkok (obecnie Krung Thep), pooony w rozgazionej i pocitej kanaami delcie rzeki Menam Chao Phraya i z tej przyczyny zwany Wenecj Wschodu", ktry w 1929 r. liczy 694 697 mieszkacw, posugujcych si na co dzie ponad 600 000 rnego rodzaju odzi i promw komunikacyjnych. Od pnocnego wschodu Syjam graniczy z Uni Indochisk, od pnocnego zachodu z Birm (do 1937 r. wchodzia w skad Indii Brytyjskich), a od poudnia z Malajami Brytyjskimi. Pod wzgldem geograficzno-administracyjnym dzielono go wwczas na cztery krainy (regiony): wschodni (wyyna Khorat, niezbyt urodzajna, pooona
6

Patrolowiec syjamski (torpedowiec przybrzeny) Khlongyai"

Marynarski pododdzia desantowy na stray toro* Transindochinois w reje"'" Sajgonu

KoChang 1941

82 midzy Mekongiem a Menamem Pa Sak, lewym dopywem Menamu Chao Phraya), pnocn (Gry Pnocnosyjamskie i biegncy poudnikowo acuch Tanen Taunggyi midzy Menam Pa Sak a granic birmask, z najwyszym szczytem Syjamu Doi Inthanon 2576 m n.p.m.), rodkow (tzw. Syjam waciwy; yzna dolina i delta Menamu Chao Phraya, leca midzy granic kambodask i birmask oraz Zatok Syjamsk) oraz poudniow (grzysty, mocno zalesiony przesmyk Kra i pnocna cz Pwyspu Malajskiego). Natomiast administracyjnie podzielony by na 18 departamentw (monthon)16. Syjam to kraj o klimacie tropikalnym, monsunowym. Monsun poudniowo-zachodni przynosi por deszczow (maj-padziernik), monsun pnocno-wschodni por such (listopaoMuty), midzy nimi za wystpuje pora przejciowa gorca i sucha (marzec-^naj). Ma to znaczcy wpyw zarwno na szat rolinn Syjamu, jak i na jego gospodark, w ktrej wobec sabo rozwinitego przemysu dominowao i dominuje rolnictwo (pracuje w nim ponad 80% ludnoci). Krlestwo znane byo ze swego ryu, podobno najlepszego w wiecie (uprawiano 50 gatunkw), i zajmowao 6 miejsce na licie jego najwikszych producentw (4,78 min ton w 1937 r.). Ponadto w Syjamie uprawiano na eksport roliny kauczukodajne, orzechy kokosowe, tyto, pieprz i bawen oraz dla potrzeb wewntrznych kukurydz, trzcin cukrow, owoce poudniowe i herbat. Na skal przemysow uprawiano rwnie drzewo tekowe i hebanowe. Drug dziedzin, z ktrej syno rolnictwo syjamskie, bya hodowla byda domowego (5 462 000 szt. w 1935 r.), przydatnych przy uprawie ryu bawow wodnych (5 154 000 szt. w 1935 r.), a take soni roboczych (w 1935 r. 10 632 szt.), w tym tzw. odmiany biaej, uznawanej za wit (biay so obok czerwonego ptaka Garudy by drugim herbem krlestwa). Zajmowano si te rybowstwem.
16 Obecnie podzielony jest na 5 regionw: rodkowy (centralny) z Bangkokiem, pnocny (Lanathai), pnocno-wschodni (Pak Isan), poudniowo-wschodni i poudniowy, oraz na 71 prowincji (czangwad).

83 Mimo znacznego wydobycia rud metali i kopalin (cyna, rudy oowiu, elaza, miedzi, molibdenu, wolframu i cynku oraz zoto i kamienie szlachetne rubiny, szafiry i cyrkony) eksportowano jedynie cyn, wolfram i szafiry. Rwnie przemys syjamski by sabo rozwinity, co wicej, skupiony zosta w Bangkoku i jego okolicach. Znajdoway si tam: stocznia pastwowa budujca mae okrty wojenne (cigacze torpedowe, okrty ochrony rybowstwa), zakady mechaniczne, zakady przemysu wkienniczego i ceramicznego, wytwrnie biuterii i wyrobw artystycznych oraz 80 uszczarni ryu. Importowano natomiast przede wszystkim tkaniny baweniane, produkty spoywcze (prcz ryu), tyto oraz maszyny i wyroby metalowe, przy czym od strony finansowej dochd z eksportu (w latach 1935-1936) przewysza 1,45 raza koszty importu. Mimo zbilansowanego budetu (dochody 9,185 min funtw sterlingw, wydatki 9,18 min funtw sterlingw. w 1936/1937 r.) dug pastwowy siga 8,023 min funtw sterlingw. Oywione kontakty handlowe utrzymywano zwaszcza z Wielk Brytani, Indiami Brytyjskimi, Francj, Niemcami oraz Japoni. Jednostk monetarn Syjamu by, wprowadzony do obiegu w 1928 r., srebrny baht, rwny 100 satangom. Pocztkowo oparty by na parytecie zota (1 baht 0,66567 g), jednak oglnowiatowy kryzys ekonomiczny nie pozwoli na bimetalizm waluty syjamskiej. 11 bahtw stanowio rwnowarto brytyjskiego funta sterlinga (1938 r.). Sie komunikacyjna krlestwa bya sabo rozwinita. W 1936 r. czna dugo linii kolejowych wynosia 3160 km, przy czym najwaniejsza bya magistrala midzynarodowa Chiang Mai-Bangkok-Singapur, biegnca wschodnim wybrzeem Pwyspu Malajskiego. Drg bitych byo ponad 2330 km, ale do ruchu samochodowego nadawao si tylko okoo 300 km. W tej sytuacji istotn rol odgryway drogi wodne, 2 zwaszcza dorzecza Menamu (okoo 150 000 km ). Ta najwiksza rzeka Syjamu (waciwie Menam Chao Phraya, dugoci okoo 1200 km) pynie poudnikowo przez Nizin

84 Menamsk, przyjmujc najwaniejsze dopywy Ping i Yom (prawe) oraz Pa Sak (lewy) i uchodzc do Zatoki Syjamskiej dwoma ramionami Chao Phraya (gwne) i Tha Chin (prawe). Wraz z wpadajc do Zatoki rzek Bang Pakong Menam utworzy rozleg i rozgazion delt, pocit kanaami eglownymi (khlongi) i nawadniajcymi; najwiksze z nich, czce wszystkie trzy nurty, to Samrong, Raphiphat, Naraphirom, Phra Phimon i Khut. Menam eglowny jest w dolnym biegu na odcinku 400 km, a w porze deszczowej do 750 km w gr rzeki (m. Uttaradit). W delcie pooony jest Bangkok, a samo ujcie (wejcie na rzek) osaniay fortyfikacje Paknamu. Od wschodu ograniczaa obszar delty rzeka Bang Pakong, od zachodu za rzeka Meklong, ktrej prawy dopyw, Kwae Noi (Kwai), sta si znany w czasie drugiej wojny wiatowej17. Niejako granicznymi rzekami krlestwa byy Mekong (od pnocnego wschodu) oraz Thanlwin z lewym dopywem Moi (od zachodu). Pewne znaczenie komunikacyjne mia rwnie prawy dopyw Mekongu, Nam Moun, pyncy rwnolenikowo przez wyyn Khorat. Sie komunikacyjn Syjamu uzupeniay poczenia lotnicze realizowane przez utworzon w 1931 r. (?) pastwow lini lotnicz Thai". Dysponowaa ona 15 lotniskami krajowymi, z ktrych najwiksze, gwny port lotniczy Don Muang, pooone jest pod Bangkokiem. Bangkok by rwnie gwnym portem morskim Syjamu, do ktrego w 1935 r. zawino 1145 statkw (czna pojemno 1 492 240 BRT). Przez Bangkok przechodzio 80% eksportu i 90% importu syjamskiego, cho warunki obsugi statkw
17 W latach 1942-1944 jecy alianccy zbudowali liczc 415 km strategiczn lini kolejow Syjam-Birma (Bangkok-Moulmein), ktra przebiegaa przez dolin rzeki Kwai. Gwnym jej elementem by most pod Kanchanaburi (120 km na zachd od Bangkoku), przerzucony u zbiegu Kwae Noi i jej dopywu Kwae Yoi. Zniszczony 13 II 1945 r. przez lotnictwo USA zosta ponownie odbudowany przez Japoczykw. Przy budowie tej linii zgino 16 000 jecw. Most, znany z ksiki Pierre'a Boulle'a Most na rzece Kwai i filmu pod tym samym tytuem, stanowi obecnie atrakcj turystyczn.

85 byy utrudnione. Ze wzgldu na pasmo piaszczystych awic u wejcia na Chao Phraya (rednia gboko 4,5 m) statki rozadowywano na dwie wielkie lichtugi na redzie wyspy Si Chang (53 km na poudniowy wschd od wejcia na rzek), gdzie znajdowao si 7 pomostw. Port w Bangkoku z kolei, w ktrym gboko basenw sigaa 8,2-8,7 m, mia 43 pomosty rozadunkowe oraz suchy dok dla statkw do 109 m dugoci (do portu mogy wpywa statki o maks. dugoci 137 m). Drugim po Bangkoku, ze wzgldu na znaczenie, by Phuket nad Morzem Andamaskim, port wysykowy (a raczej rozlege kotwi co wisko) wydobywanej na wyspie Phuket i w jej rejonie cyny oraz produkowanego tu kauczuku. Ponadto Syjam posiada kilkadziesit maych portw i przystani rybackich nieprzystosowanych do przyjmowania statkw morskich. Rozwojowi systemu portowo-stoczniowego nie sprzyjaa sabo syjamskiej marynarki handlowej. W 1939 r. liczya ona tylko 14 statkw o pojemnoci brutto 9186 RT i niewiele powikszya si od czasu I wojny wiatowej18. Ludno Syjamu, cho o przeszo 6 min mniej liczna od ludnoci Unii Indochiskiej, bya bardziej jednolita pod wzgldem narodowociowym, gdy okoo 92% populacji stanowili Tajowie (tzw. waciwi)19. Pozostae 8% to przede wszystkim Chiczycy, Hindusi i Malajowie oraz Khmerzy; istniaa te kilkudziesiciotysiczna grupa mniejszoci etnicznych prymitywnych plemion grskich Akha, Lahu, Lisu, Hmong (Meo), Karen i Yao. Cementowaniu spjnoci narodowej suya take wsplnota religijna. Ponad 90% spoeczestwa wyznawao buddyzm (hinajana), okoo 5%
W 1900 r. Syjam mia zaledwie 5 statkw (brutto 1729 RT), a w 1914 r. 11 statkw (brutto 12 360 RT).' " Zwani take Thai Noi (Syjamczycy Poudniowi). W 1929 r. na 11 408 584 mieszkacw Syjamu 10 493 304 stanowili Tajowie Noi, 445 274 Chiczycy, 379 618 Hindusi i Malajczycy, 60 668 Khmerzy, 27 505 Birmaczycy (Szanowie), 1920 Europejczycy i 295 Japoczycy (Ultima Thule, t. IX, Warszawa 1938, s. 644-645). Warto doda, e w 1937 r. w Syjamie mieszkao take 200 Polakw. Rocznik Morski i Kolonialny 1938", Warszawa 1938, s. 298.
18

86 byo muzumanami (mieszkacy przesmyku Kra i Pwyspu Malajskiego), pozostali za to wyznawcy braminizmu, hinduizmu, animizmu i chrzecijanie. Uwaano powszechnie, e Syjamczyk to czowiek o agodnym i pogodnym usposobieniu, gocinny, cierpliwy i pracowity, a przy tym zamiowany rolnik. Z tych przyczyn handel w krlestwie znalaz si w rkach Chiczykw i Hindusw, przemys za w rkach Chiczykw oraz nielicznych jeszcze Europejczykw i Amerykanw. Wydawao si wic, e onierz syjamski, ktry po do pobienym wyksztaceniu oglnym20 zosta wcielony do armii, lotnictwa i marynarki nie bdzie dysponowa zbyt wysokimi walorami bojowymi. Tym bardziej e niemal od 50 lat Syjam nie bra udziau w adnym konflikcie zbrojnym. W 1933 r. wojska ldowe Syjamu liczyy cznie 26 419 onierzy (w tym 1933 oficerw) i skaday si z 21 batalionw piechoty, 12 szwadronw kawalerii, 9 grup artylerii (przeliczeniowo 11 dywizjonw) oraz 2 batalionw inynieryjnych. Znowelizowana w 1937 r. z inicjatywy gen. Pibulsonggrama ustawa o subie wojskowej wprowadzaa 25-letni powszechny obowizek wojskowy (od 21 do 46 roku ycia) i zgodnie z ni poborowy po odbyciu dwuletniej suby zasadniczej przechodzi do rezerwy, z ktrej powoywany by na wiczenia oraz do suby czynnej w wypadku mobilizacji. W nowym planie mobilizacyjnym zamierzano wystawi 2 korpusy armijne kady skadajcy si z 2 dywizji piechoty, puku kawalerii oraz batalionu saperw (cznie okoo 72 000 ludzi), ktre razem z jednostkami zabezpieczenia tyowego i obrony wewntrznej (w tym OPL) oraz ze zmilitaryzowan policj tworzyyby 100-tysiczn armi. Wydatki na marynark wojenn i lotnictwo opniy nieco realizacj tych zamierze, tote w 1940 r. wojska ldowe skaday si dopiero z 49 batalionw
W 1933 r. byo w Syjamie zaledwie 250 szk rzdowych o poziomie gimnazjalnym (43 037 uczniw) oraz 6081 szkek elementarnych (695 954 uczniw).
20

87 piechoty, 5 pukw kawalerii, 15 pukw artylerii, 2 pukw czogw, dywizjonu artylerii przeciwlotniczej oraz jednostek zabezpieczenia tyowego i liczyy okoo 48 000-50 000 onierzy21. Syjamskie siy lotnicze (od kwietnia 1937 r. Krlewskie Syjamskie Siy Powietrzne, od 24 czerwca 1939 r. Krlewskie Tajlandzkie Siy Powietrzne) wyposaone byy w sprzt zakupiony zagranic oraz produkowany na licencji w kraju. Kiedy w 1927 r. nie udao si uruchomi produkcji wasnych samolotw (wielozadaniowe typu Boripatr-Paribat)22\ w marcu 1930 r. zakupiono w Wielkiej Brytanii 20 Avro 504 N do celw szkoleniowych (dalszych 50 wyprodukowano w kraju w ramach licencji) i rozpoczto poszukiwania dostawcw maszyn bojowych. Ostatecznie wybrano firmy amerykaskie Curtiss-Wright Corporation Airplane Division i Chance Vought Aircraft Incorporated i zamwiono w nich myliwce typu Hawk II i III, ktre mogy suy jako lekkie bombowce nurkujce, oraz samoloty wielozadaniowe typu Corsair, penice funkcj bombowcw, samolotw szturmowych i rozpoznawczych. W 1933 r. syjamskie lotnictwo skadao si z 4 dywizjonw myliwskich i obserwacyjnych (w dwch skrzydach), a stan
21 Wobec braku danych o stanach etatowych syjamskich jednostek wojsk ldowych przyjem, dla przyblionych oblicze, dostpne etaty z armii europejskich okresu midzywojennego. I tak: batalion piechoty 750 ludzi, puk kawalerii 1200 ludzi, puk artylerii 288 ludzi, puk czogw 250 ludzi, dywizjon artylerii przeciwlotniczej 144 ludzi; wszystko wartoci rednie. Wg Meistera w 1939 r. armia syjamska liczya 26 500 ludzi, a po mobilizacji w listopadzie 1940 r. okoo 50 00 oficerw i szeregowych. Meister, op. cit., s. 19.

Zbudowano zaledwie kilka maszyn. P. T a r a s, Tajlandia. 80 lat historii lotnictwa wojskowego, AERO-Technika Lotnicza" 1993, nr 11-12. Jego zdaniem w 1917 r. wysano na kursy lotnicze do Francji 95 pilotw, za dalszych 70 na kursy specjalistyczne (myliwskie, bombowe, rozpoznawcze). Piloci syjamscy nie zdyli wzi udziau w wojnie, suyli za to do sierpnia 1919 r, w skadzie francuskiej armii okupacyjnej w Niemczech. Zdaniem autorw Krwawej jatki Krlewskie Syjamskie Siy Powietrzne utworzono w padzierniku 1936 r. S h o r e s, C u 11, I z a w a, op. cit., s. 13.

22

88 personelu latajcego i naziemnego wynosi 2584 ludzi (w tym 98 oficerw). Od wrzenia 1934 r. rozpoczy si dostawy zakupionego sprztu, uruchomiono rwnie produkcj licencyjn. Dziki temu w 1936 r. utworzono dwa nowe myliwskie skrzyda lotnicze, zamwiono te w trzeciej firmie amerykaskiej, The Glenn L. Martin Company (dostawa w 1938 r.), seri samolotw bombowo-rozpoznawczych typu B10 Martin 139 W. Ten wzrost si lotniczych spowodowa, e wyodrbniono je ze skadu wojsk ldowych. W kwietniu 1937 r. utworzono Krlewskie Syjamskie Siy Powietrzne, ktre przyjy struktur organizacyjn lotnictwa anglosaskiego (dywizjony, skrzyda, grupy), a od brytyjskiego RAF oznaczenia stopni oraz wzr i kolor umundurowania (szaroniebieski). W tym samym roku wcielono te do suby dalszych 50 samolotw Corsair i 25 Hawk III zbudowanych w kraju, co umoliwio zorganizowanie 1 3 kwietnia 1938 r. na lotnisku Don Muang wielkiej parady lotniczej; wzio w niej udzia ponad 120 samolotw. W latach 19381939 zakupiono 12 myliwcw Curtiss Hawk 75 N oraz 5 samolotw cznikowych Fairchild Model 24 J, opracowano te i zbudowano 10 samolotw Corsair w wersji szkolnej (silniki o maej mocy). Do wybuchu konfliktu z Francj Amerykanie dostarczyli jeszcze 10 cznikowych Fairchild 24 W, ale wobec protestw rzdu Vichy i zastrzee do projaposkiej polityki zagranicznej Syjamu odmwili dostawy zakupionych ju w czerwcu 1940 r. w firmie North American Aviation Incorporated 10 lekkich bombowcw NA 68 i 6 myliwcw NA 50A (najnowszego typu Mitchell), ktre przekazali was23 nemu lotnictwu {A 27) . Wstrzymanie dostaw przez Amerykanw sprawio, e Syjam przyj ofert japosk i w padzierniku 1940 r. zakupi 24 samoloty myliwsko-bombowe
23 Byy one ju wysane do Syjamu, ale statki zatrzymano w portach Filipin i Hawajw. Wg Meistera w 1941 r. lotnictwo syjamskie miao osign 400 maszyn, a ponadto w grudniu 1941 r. Japoczycy podobno dostarczyli Syjamowi 93 samoloty (!). M e i s t e r , op. cit., s. 19.

89 (lekkie bombowce armii) Mitsubishi Ki-30 oraz 6 bombowych (cikie bombowce armii) Mitsubishi Ki-21 Ib. Samoloty te, pilotowane przez personel japoski, przeleciay z Japonii na lotnisko Don Muang na przeomie listopada i grudnia (tras FormozaKantonHajnan), wzbudzajc due zainteresowanie swoimi osigami i tempem przerzutu. Z 24 maszyn Ki-30 sformowano pospiesznie 2 dywizjony myliwskie, ktre pod kryptonimami 1 i 2 Pibul Sonkham" (?) wczono do 66 skrzyda myliwskiego bazoway w Don Muang i byy szkolone przez instruktorw japoskich24. Wedug stanu na 31 grudnia 1940 r. krlewskie siy powietrzne (dowdca gen. Luang Vejayantragsrit) skaday si z 2 grup bojowych podzielonych na 6 skrzyde (jedno myliwskie i 5 mieszanych) i obejmujcych 16 dywizjonw (8 myliwskich, 3 szturmowe, 1 bombowy i 4 obserwacyjne) cznie 174 samoloty bojowe; ponadto posiaday co najmniej 80 maszyn szkolnych i treningowych25. W zwizku z wybuchem konfliktu dywizjony te przebazowano z gbi kraju (lotniska Chiang Mai, Phitsamulok, Lopburi, Prachuab Kirikhan, Surat Thani, Hat Yai) na lotniska w pobliu granicy z Uni. 1 Grupa Lotnicza swoim 73 skrzydem mieszanym (32 dywizjon obserwacyjny i 50 dywizjon bombowy) bazowaa w Ubon, a jej 35 skrzydo mieszane rozlokowane byo
24 Taras sdzi, e obecno pilotw-instruktorw japoskich posuya wywiadowi francuskiemu do stwierdzenia, e w lotnictwie syjamskim suyli japoscy ochotnicy. T a r a s , op. cit., s. 27. 25 Podsumowanie wg Tarasa (op. cit., s. 26-27), ktry okrela te liczb syjamskich maszyn nieco mniej precyzyjnie, piszc: okoo 200 samolotw". C. D'Abzac-Epezy stwierdza, e syjamskie lotnictwo miao 250 maszyn, a Meister oraz Mordal pisz o 120 samolotach treningowych i 150 samolotach bojowych cznie 270. Nie wiemy jednak, czy nie wliczyli oni 16 zamwionych w USA bombowcw i myliwcw, NA 68 i NA 50A, ktrych do Syjamu nie dostarczono. C. d'A b z a c - E p a z y , Le prix de la suwie: 1'Armee de l'Air d'/ndochine de septembre 1940 a mars 1945, Revue Historique des Armes" 1994, nr 194, s. 80; M e i s t e r , op. cit., s. 19; J. Mordal, Histoires de la Flotte Francaise de combat, Casablanca 1959, s. 21.

90 w Udon Thani (34 dywizjon obserwacyjny) i w Nakhon Phanom (70 dywizjon myliwski). Z kolei 2 Grupa Lotnicza swoim 66 skrzydem myliwskim (1 i 2 dywizjony Pibul Sonkham" oraz 60 dywizjon myliwski) bazowaa w Don Muang, 74 skrzydem mieszanym (71 i 72 dywizjony myliwskie oraz 44 dywizjon obserwacyjny) w Chanthaburi, 75 skrzydem mieszanym w Prachinburi (80 dywizjon myliwski i 35 dywizjon szturmowy) i Sisaket (73 dywizjon myliwski) oraz 40 skrzydem mieszanym w Khorat (43 dywizjon szturmowy), w Ubon (41 dywizjon szturmowy) i w Surin (42 dywizjon obserwacyjny). Dywizjony myliwskie wyposaone byy w samoloty Mitsubishi Ki-30 (432 km/h, 2 km 7,7 mm, 300-400 kg bomb) oraz Curtiss Hawk III (500 km/h, 1 nkm 12,7 mm i 1 km 7,62 mm) i Curtiss Hawk 75 N (505 km/h, 2 dziaa 20 mm, 2 km 7,7 mm, bomby), dywizjony szturmowe i obserwacyjne dysponoway samolotami wielozadaniowymi Chance Vought V 93 SA Corsair i V 93 S Corsair (264 km/h, 2 km 7,7 mm, 240 kg bomb), a dywizjon bombowy samolotami Martin 139 WS (346 km/h, 5 km 7,7 mm, 1500-2000 kg bomb) i Mitsubishi Ki-21 Ib (432 km/h, 8 km 7,7 mm, 750-1000 kg bomb). Lotnictwo syjamskie przewyszao lotnictwo Unii Indochiskiej swoj liczebnoci (2,5 raza) oraz osigami taktyczno-technicznymi niektrych typw samolotw (szczeglnie myliwskich). W 1933 r. syjamskie siy morskie (Krlewska Syjamska Marynarka Wojenna) skaday si z kontrtorpedowca, 6 maych starych torpedowcw, 6 kanonierek (w tym dwie nowe pancerne), 5 cigaczy torpedowych oraz 810 jednostek pomocniczych i szkolnych (czna wyporno okoo 12 000 ton), a stan ich zag oraz personel jednostek nadbrzenych liczy 4800 oficerw i marynarzy. Byo to raczej przypadkowe zbiorowisko okrtw zakupionych czciowo z demobilu brytyjskiego oraz japoskiego i przydatnych bardziej do celw szkoleniowych ni operacyjnych. To, e Syjam wznowi budow floty wojennej po kryzysie 1893 r., byo zasug brata

91 krla Ramy V, ksicia Chumphona Ketudomsuka (1880-1923), absolwenta brytyjskiej szkoy morskiej w Dartmouth (od 1917 r. admiraa), ktrego nazwano pniej ojcem [syjamskiej] marynarki wojennej"26. Dopiero po 1932 r. rozpoczto planow rozbudow floty, opracowujc tzw. program 1934, nazwany przez polskiego komentatora Przegldu Morskiego" (grudzie 1938 r.) proporcjonalnie najwikszym, w stosunku do terytorium i zaludnienia, programem morskim wiata [!]". Do realizacji tego programu przystpiono na przeomie 1934 i 1935 r. z inicjatywy ministra obrony gen. Pibulsonggrama i do roku 1938 systematycznie poszerzano zakres przedsiwzi, zamawiajc okrty nie tylko w stoczniach woskich i japoskich, ale rwnie u siebie w stoczni w Bangkoku, cho jeszcze wedug planw woskich i brytyjskich. Na sfinansowanie budowy tych jednostek przeznaczano corocznie okoo 30% budetu pastwowego. Razem zamwiono 33 jednostki, z tego w stoczniach Japonii 2 okrty pancerne typu Sri Ayudhya" (vel Sri Ayuthia"), 4 okrty podwodne typu Sinsamudar", 2 eskortowce typu Tachin" (jako kanonierki szkolne), 5 patrolowcw typu Kantan" (jako torpedowce przybrzene), 2 transportowce i zbiornikowiec paliwa; we Woszech 9 torpedowcw typu Phuket" i 2 stawiacze min typu Bangrachan"27; w Wielkiej Brytanii 3 cigacze torpedowe i w stoczni w Bangkoku 3 okrty ochrony rybowstwa. 31 z nich, o cznej wypornoci (pena) 17 538
Imi ksicia, Chumphon", nadano jednemu z torpedowcw zbudowanych w 1937 r. we Woszech. Jego pierwszym dowdc byt prawdopodobnie syn ksicia Chumphona, por. mar. ks. Kunchitpol Abhakorn. Ba11ista la Racine, op. cit., s. 88 i 94. ~7 Zamwienia we Woszech poprzedzia wizyta krla Ramy VII w Rzymie (wiosna 1934 r.) oraz udzia krownika lekkiego Quarto" w ceremonii koronacyjnej Ramy VIII (Bangkok 1935 r.). W 1937 r. zosta zawarty wosko-syjamski traktat o przyjani, handlu i egludze, a w 1939 r. gociy w Bangkoku krowniki lekkie Duca d'Aosta" i Eugenio di Savoia" (podczaspodry dookoa wiata). B a 11i s ta la Raci ne, op. cit., s. 88 i 92.
26

92 ton, wcielono do suby przed konfliktem z Francj (bez dwch patrolowcw). Najwartociowszymi pod wzgldem bojowym i konstrukcyjnym byy niewtpliwie obydwa okrty pancerne28 typu Sri Ayudhya". Zgodnie z zaoeniami miay one dziaa na wodach przybrzenych jako pywajce baterie obrony wybrzea, wspierane przez zespoy torpedowcw. Dhonburi" i Sri Ayudhya" zamwiono w japoskiej stoczni Kawasaki (Kobe), a ich konstruktorem by podobno wiceadm. Hiraga Yuzuru. Stpki pod obydwa okrty pooono w 1936 r.; Sri Ayudhya" zwodowany zosta 31 lipca 1937 r., Dhonburi" za 31 stycznia 1938 r. Przy wymiarach gwnych 76,5x14,43x4,17 m miay one wyporno pen 2265 ton (standardowa 2015 ton) i uzbrojenie skadajce si z 4 armat 203 mm, w dwch podwjnych wieach pancernych (dzib i rufa), 4 armat 76 mm pi, ustawionych pojedynczo po obu burtach w rejonie rdokrcia, oraz 4 armat 20 mm pi, rozmieszczonych rwnie pojedynczo na gwnym i zapasowym stanowisku dowodzenia. Opancerzenie linii wodnej kadego z nich wynosio 63 mm, pokadu pancernego 38 mm, wiey dowodzenia 102 mm oraz wie artylerii gwnej 120 mm i uzyskano je midzy innymi poprzez zmniejszenie ciaru instalacji napdowej dziki zastosowaniu spalinowych silnikw wysokoprnych. Zakupione w Niemczech silniki typu MAN o mocy 2600 KM (po dwa na kadym okrcie) zapewniay im prdko maksymaln
Niemcy sklasyfikowali je jako kanonierki pancerne", Anglicy jako okrty obrony wybrzea", a Francuzi jako pancerniki obrony wybrzea". Poniewa postanowienia II traktatu londyskiego z 1936 r. okrelay tylko maksymaln wyporno pancernikw obrony wybrzea (8000 ton), nie podajc wypornoci minimalnej, i kaliber ich artylerii gwnej (midzy 204 a 356 mm), a maksymaln wyporno kanonierek ograniczay do 2000 ton i ich artyleri gwn do kalibru 155 mm, uznaem pancerne okrty syjamskie (wyporno 2265 ton, artyleria gwna 203 mm) za (mae) pancerniki obrony wybrzea. Nazw monitor" ze wzgldu na odmienne rozwizania konstrukcyjne i zadania taktyczne odrzuciem.
28

93

15,5 wza oraz zasig 5800 mil morskich przy 12 wzach. Zaogi liczyy po 155 ludzi (w tym 11 oficerw)29. Sri Ayudhya" rozpocz sub 16 czerwca 1938 r., Dhonburi" 5 sierpnia 1938 r. Wspierajce je 9 torpedowcw typu Phuket" zamwiono we Woszech, w stoczni Cantieri Navali Riuniti delFAdriatico w Triecie-Monfalcone (w latach 1933-1936 zbudowano tam polskie transatlantyki Pisudski" i Batory"). Te mae okrty torpedowe zaliczono do podklasy torpedowcw tylko ze wzgldu na postanowienia II traktatu londyskiego z 1936 r., wedug ktrych kontrtorpedowcem (torpedowcem) by okrt o wypornoci od 101 do 3000 ton, uzbrojony w artyleri gwn kalibru do 155 mm i wyrzutnie torpedowe. Tymczasem budowane torpedowce syjamskie miay wyporno standardow 318 ton (pena 470 ton) przy wymiarach gwnych 66,75+68,0x6,4x2,13 m, rasowe sylwetki okrtw tej podklasy (dwa maszty, szeroki pojedynczy komin, wysoki pokad dziobowy z uskokiem na rdokrciu) i uzbrojone byy w 3 armaty uniwersalne 76 mm, rozstawione pojedynczo na dziobie, rdokrciu (za kominem) i rufie, 2 pojedyncze armaty 20 mm pi oraz 6 wyrzutni torpedowych 456 mm w czterech zespoach (2 podwjne, ustawione szeregowo na rdokrciu i 2 pojedyncze, ustawione po obu burtach za uskokiem pokadu dziobowego). Z uwagi na ograniczon
Mona doszukiwa si pewnych analogii w rozwizaniach konstrukcyjnych (zainstalowanie duej mocy bojowej w maym gabarytowo kadubie) trzech niemieckich okrtw pancernych typu Deutschland" (r.b. 19311934; wyporno 10 000 ton, faktyczna 11 700+12 100 ton; wymiary gwne 186+188x20,7+21,7x5,8 m; silniki spalinowe MAN 56 800 KM; prdko 26,0+28,5 wza; uzbrojenie 6 armat 280 mm w dwch wieach na dziobie i rufie, 8 armat 150 mm rozstawionych pojedynczo, 6 armat 105 mm pi, 8 armat 37 mm pi, 10+12 armat 20 mm pi, 8 wtr 533 mm, 2 wodnosamoloty; opancerzenie burt 60+80 mm, pokadu 40+45 mm, artylerii gwnej 140 mm; zaoga 1150 ludzi). Ze wzgldu na duy zasig pywania (19 000+21 500 mil morskich) jednostki te przeznaczone byy do zwalczania eglugi handlowej W. Brytanii. Z uwagi na wyporno rwn krownikom cikim i uzbrojenie odpowiadajce pancernikom sprzed I wojny wiatowej nazywano je z pewnym przeksem pancernikami kieszonkowymi".
29

94 stateczno nadaway si przede wszystkim do suby na wodach zamknitych i przybrzenych, przy czym, jak si wkrtce okazao, konstrukcja ich kadubw bya zbyt saba w stosunku do mocy zainstalowanych siowni napdowych. Dwa zespoy turbin parowych (2 ruby) o cznej mocy 9000 KM pozwalay na osignicie prdkoci 31 wzw, cho w czasie prb odbiorczych dwa pierwsze okrty tej serii Phuket" i Trat", uzyskay 32,34 i 32,5 wza przy przecieniu turbin do 10 000 KM. Torpedowce Phuket" i Trat" wodowano we wrzeniu-padzierniku 1935 r., Pattani" i Surasdra" w padziernikulistopadzie 1936 r., a Chanthaburi", Chonburi", Chumphon", Rayong" i Songhkla" w styczniu-lutym 1937 r.; do suby weszy w latach 1936-1937. W teje stoczni zbudowano rwnie dwa stawiacze min Bangrachan" i Nhongarhai". Zwodowane w 1936 r. miay wyporno standardow 368 ton (pena 408 ton) przy wymiarach gwnych 50,0x7,69x2,2 m, a dwa silniki spalinowe Burmeistra i Waina o cznej mocy 540 KM zapewniay im prdko 13 wzw. Uznane jednoczenie za stawiacze i poawiacze min (due traowce) zabieray po 142 miny; uzbrojenia dopeniay 2 armaty uniwersalne 76 mm, ustawione pojedynczo na dziobie i rufie, oraz 2 sprzone armaty 20 mm pi. Budow okrtw w Triecie-Monfalcone nadzorowaa komisja syjamska, ktrej przewodniczy kmdr por. Phra Chakra. Uroczyste podniesienie bander na drugiej grupie torpedowcw (7 jednostek) i stawiaczach min odbyo si 21 marca 1937 r. Przybyo wtedy do Triestu na okrcie macierzystym okrtw podwodnych Angthong" (eks jacht krlewski Maha Chakri") okoo 770 marynarzy syjamskich (w tym 72 oficerw); byy to przede wszystkim zaogi dla torpedowcw (po 70 ludzi na okrt) i stawiaczy min (po 55 ludzi). Przebudowa jachtu krlewskiego na pywajc baz okrtw podwodnych czya si cile z budow w stoczni Mitsubishi w Kobe dywizjonu tych okrtw (4 jednostki typu Sin-

95 samudar"). Przeznaczone do dziaa na wodach przybrzenych miay wyporno nawodn 370 ton (podwodna 430 ton), prdko 14,5 (nawodna) i 8 wzw (podwodna) oraz uzbrojone byy w 5 wyrzutni torpedowych 533 mm (4 dziobowe, 1 rufowa), armat 76 mm i 1 nkm. Wodowane w okresie maj-^mdzie 1936 r., zostay wcielone do suby w 1938 r. Jako pierwsze jednostki tej klasy we flocie syjamskiej przyjte zostay z pewnymi obawami (bezpieczestwo zag), co podobno asystent francuskiego attache morskiego skwitowa pogardliwym zapisem w swoim meldunku: byy niezdolne do zanurzania si, nawet gdyby obsadzay je japoskie zaogi instruktorskie". W Japonii (stocznia Urga) zbudowano te 2 eskortowce typu Tachin", ktre miay by jednoczenie kanonierkami szkolnymi oraz okrtami minowymi. Zwodowane w lipculistopadzie 1936 r., weszy do suby w czerwcu 1937 r. Przy wypornoci standardowej 1400 ton (pena 2000 ton) i wymiarach 82,0x10,36x3,14 m uzbrojone byy w 4 armaty 120 mm, 2 armaty 20 mm pi, 4 wtr 456 mm oraz 20 min, a dwie maszyny parowe o mocy 2500 KM zapewniay im prdko ledwie 14 wzw, zamiast projektowanych 17 (zaoga 155 ludzi). Z kolei w stoczni Ishikawajima zamwiono 5 patrolowcw typu Kantan", sklasyfikowanych jednoczenie jako torpedowce przybrzene; z nieznanych jednak przyczyn zbudowano tylko 3 (Kantan", Khlongyai" i Takbai"). Zwodowane 26 marca 1937 r. i wcielone w skad floty w 1938 r. posiaday wyporno standardow 110 ton (pena 135 ton) oraz wymiary 40H-42,0X4,59X 1,52 m. Turbiny parowe o mocy 1000 KM pozwalay rozwin prdko 18 wzw (planowana 19 wzw). Uzbrojone byy w armat 76 mm i 2 armaty 20 30 mm pi oraz 2 wtr 456 mm, a zaoga liczya 31 ludzi . Stocznie w Hakodate i Harimie zbudoway 3 jednostki pomocnicze z Programu 1934" zbiornikowiec paliwa Sumui" (wod. 18 kwietnia 1936 r., wyporno 1854 tony,
Czwarty z nich Sattahip" zbudowano w stoczni w Bangkoku dopiero w latach 1956-1958, przy czym zrezygnowano z jednej armaty 20 mm pi.
311

96 silniki spalinowe 2141 KM, 12 wzw, bez uzbrojenia, zaoga 40 ludzi)3' oraz 2 transportowce Pangan" i Sichang" (wod. 10 listopada 1937 r., wyporno 650 ton, silniki spalinowe, 16 wzw, bez uzbrojenia). W 1935 r. w stoczni Thornycrofta w Wielkiej Brytanii 1 zamwiono 3 cigacze torpedowe (typ Thornycroft 55 stp"). Oznaczone numerami taktycznymi 6"8", miay wyporno 16 j ton i silniki spalinowe o mocy 950 KM, dziki ktrym rozwijay i prdko 40 wzw. Uzbrojone byy w 2 wtr 456 mm oraz 2 nkm pi (zaoga 5 ludzi). Ostatnimi jednostkami Programu 1934" byy 3 okrty ochrony rybowstwa typu Sarasindhu", I zbudowane w latach 1936-1937 w stoczni w Bangkoku (Sarasindhu", Thiew Uthok" i Travane Vari"), ktre przy wypornoci 50 ton rozwijay prdko 9 wzw (moc silnika 150 KM) I i uzbrojone byy w armat 37 mm (wedug innych danych kalibru 20 mm). Wykorzystywano je jako mae patrolowce. Kolejny plan rozbudowy floty syjamskiej Program 1938", powsta jako kontynuacja poprzedniego, lecz w przeciwiestwie do niego pozbawiony by gbszej myli operacyj- i nej. Mona przypuszcza, e szo w nim raczej o dokoczenie nie zrealizowanych uprzednio przedsiwzi (patrolowce), powikszenie stanu posiadania (cigacze torpedowe) i popraw walorw bojowych (nowe typy okrtw podwodnych i eskor- 1 towcw). Cho liczba planowanych do budowy jednostek bya 2,5 razy mniejsza ni w programie poprzednim (13 wobec 33), I co wyniko pewnie z braku kredytw budetowych, znalaza I si w nim tak spektakularna pozycja jak budowa 2 krow-1 nikw lekkich. Sprawiao to wraenie, jakby twrcy Pro-1 gramu" chcieli zaimponowa, a nawet zagrozi swoim ssia-1 domkolonialnym posiadociom Wielkiej Brytanii i Francji. By moe udana budowa torpedowcw i stawiaczy min wel Woszech zachcia do zamwienia obu krownikw, ktrym j nadano nazwy Taksin" i Naresuan", rwnie w Cantieri "Nava\i Riuniti e\V Mriatko (Triest-Monfalcone). Sylwetk
31

Podobno planowano budow drugiego zbiorriiKowca oTfiffiwt Sas&s

97 oraz rozwizania wewntrzne zapoyczono od woskich krownikw lekkich typu Duca d'Aosta", zrezygnowano jednak z drugiego komina (przy grotmaszcie), aparaty torpedowe przeniesiono z pokadu gwnego do specjalnych nisz (wnk) w obu burtach na wysokoci wiey A" oraz pomniejszono artyleri gwn o jedn wie podwjn na dziobie. Przy wymiarach gwnych 153,8x14,47x5,25 m krowniki miay posiada wyporno standardow 4268 ton (wedug innych danych 4300, a nawet 5500 ton) i uzbrojenie skadajce si z 6 armat 152 mm w trzech podwjnych wieach, 6 armat 76 mm pi ustawionych pojedynczo po obu burtach w rejonie rdokrcia, 8 nkm 13,2 mm pi (rozstawionych pojedynczo) oraz 6 wtr 533 mm (2 aparaty po 3 rury). Opancerzenie linii wodnej miao siga 60 mm, pokadu pancernego 20-35 mm, a artylerii gwnej prawdopodobnie 90 mm. Dwa zespoy turbin parowych o mocy 60 000 KM (wedug innych danych 45 000 KM) miay zapewni prdko 30 wzw. Kady mia by wyposaony w 2 wodnosamoloty zwiadowcze, startujce z usytuowanej na rdokrciu katapulty (midzy kominem a grotmasztem); zaogi liczy miay po 580 ludzi. Naresuan", ktrego stpk pooono 28 czerwca 1939 r., zosta zwodowany 6 sierpnia 1941 r., a Taksin" (zaoony 23 wrzenia 1939 r.) dopiero 28 maja 1942 r. Po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie przerwano prace wyposaeniowe na obydwu jednostkach, by w pocztkach 1942 r. zarekwirowa 32 je z przeznaczeniem do suby w Regia Marina . Poniewa
Postanowiono przebudowa je na szybkie transportowce floty do przewozu wojsk do pnocnej Afryki. Przebudow rozpoczto 6 VIII 1942 r. i jednoczenie zmieniono nazwy krownikw na Etna" (eks-Taksin") i Vesuvio" (eks-Naresuan"). Podczas przebudowy zniesiono grotmaszt, katapult i uzbrojenie torpedowe oraz zmieniono uzbrojenie artyleryjskie na 6 armat uniwersalnych 135 mm, 10 armat 65 mm pi i 20 armat 20 mm pi; transport wojsk mia si odbywa w 4 adowniach (po 2 na dziobie i rufie) 3 o cznej kubaturze 609 m . Prace przerwano 10 IX 1943 r. po kapitulacji Woch, a okrty przejli Niemcy, ktrzy wiosn 1945 r. zatopili obydwie nieukoczone jednostki. Po wojnie skrelono je z listy floty (27 III 1947 r.)
7 KoChang 1941
52

98 koszty budowy krownikw stanowiy podobno rwnowarto caego eksportu Syjamu w roku 1938 (spacano je ryem wysyanym do Japonii, z ktr obroty handlowe w latach 19341938 wzrosy piciokrotnie), na pozostae okrty zabrako pienidzy. Nie zamwiono wic w stoczniach japoskich ani kolejnych 4 okrtw podwodnych po 600 ton wypornoci nawodnej, ani 2 eskortowcw po 580 ton (uzbrojenie gwne 1 armata 120 mm), ani nawet nie wykonanych w Programie 1934" 2 patrolowcw typu Kantan". Jedynie 3 cigacze torpedowe typu Thornycroft 55 stp", budowane dotd w stoczniach brytyjskich, zostay w ramach licencji wykonane w stoczni w Bangkoku do grudnia 1941 r. (numery taktyczne 9"11"). A zatem zamiast planowanego powikszenia floty o dalsze 12 500 ton (cznie z pozostaymi okrtami ponad 38 000 ton) wzrosa ona tylko o 48 ton; praktycznie wic aden (?) okrt z Programu 1938" nie wszed do suby przed wybuchem konfliktu z Francj33. W padzierniku 1940 r. krlewska marynarka spod znaku trairangi"34 posiadaa 37 okrtw bojowych i specjalnych oraz 10 jednostek pomocniczych o wypornoci (pena) ponad 25 750 ton, a take personel skadajcy si prawdopodobnie z 352 oficerw oraz 4726 podoficerw i marynarzy (w tym ponad 2500 ludzi w zaogach okrtowych)35. Wprawdzie 34 okrty i jednostki
i po wydobyciu pocito na zom. S. B r e y e r, Syjamskie krowniki budowane we Woszech w latach 1938-1943, Okrty wojenne" 1992, nr 4-6; C o n w a y ' s , AU the world's Fighting Ships 1922-1946, London 1992, s. 298 i 410. Battista la Racine, (op. cit., s. 9192) wcza z kolei oba krowniki do Programu 1934". 33 Przytaczam do cise dane okrtw syjamskich z Programu 1934" z uwagi na swego rodzaju egzotyk tej floty dla czytelnika polskiego. 34 Nazw trairanga" nosi flaga z narodowymi barwami Syjamu (pasy czerwony-biay-niebieski-biay-czerwony); bandera wojenna ma jeszcze porodku (na pasach) czerwone koo z biaym soniem. 35 Dane dotyczce personelu (poza zaogami okrtw) pochodz z pierwszej poowy 1941 r. To samo dotyczy wadz naczelnych marynarki syjamskiej. Jane's Fighting Ships 1941, London 1941. Z kolei Meister (op. cit., s. 19) uwaa, e po mobilizacji w 1940 r. personel syjamskiej marynarki wojennej liczy 10 000 ludzi (zaogi okrtw, artyleria nadbrzena, piechota morska ?).

99 pomocnicze byy najnowszej konstrukcji, nie gwarantowao to jednak sukcesu w nadcigajcym konflikcie. Bo cho marynarka syjamska dysponowaa dobrym materiaem ludzkim, wywodzcym si w wikszoci ze rodowisk obytych z morzem (rybacy, marynarze eglugi morskiej i rzecznej), popiech, z jakim j rozbudowywano, przy braku wasnych tradycji i dowiadcze wojennomorskich, sta si przyczyn niedoszkolenia specjalistycznego marynarzy i taktyczno-operacyjnego oficerw. Prbowano temu zaradzi, zatrudniajc instruktorw japoskich i ksztacc oficerw we woskich akademiach morskich, ale na uzyskanie znaczcych wynikw trzeba byo czasu. Mao uwagi zwracano zwaszcza na przygotowanie do strzela uzbrojenia torpedowego i artyleryjskiego (poza konserwacj) oraz ich obsug. Nie przeprowadzono wymaganych strzela kontrolnych dla 468 torped kalibru 456 mm zakupionych w Danii36, z armat kalibru 203 mm na wcielonym do suby Dhonburi" strzelano tylko dwukrotnie, zuywajc cznie 10 (!) pociskw, a z 76-milimetrowych armat przeciwlotniczych obu pancernikw nie strzelano nigdy do celw powietrznych ze wzgldu na brak dalmierzy plot oraz pociskw zespolonych. Podobnie byo z artyleri 76 mm na torpedowcach, ktre nie posiaday central kierowania ogniem. Niedoszkolenie zag byo przyczyn rnych wypadkw, szczeglnie dokuczliwych na eskortowcach typu Tachin", ktre doznay uszkodze i strat w ludziach. Std nieufno do nowego sprztu i lk przed pywaniem na okrtach podwodnych w zanurzeniu. Gotowo bojow jednostek osabiao zwyczajowe nocowanie oficerw na ldzie (np. na obu pancernikach, gdzie z etatowych 11 oficerw na kadym po 5 miao pozostawa na okrtach, niejednokrotnie nie byo
Brak danych dotyczcych stanu zapasw bojowych floty syjamskiej w 1940-194 J r. Pewne wnioski mona wycign z raportu wywiadu wojskowego USA z listopada 1945 r., wg ktrego w magazynach i skadach tej floty znajdowao si wwczas 151 torped 456 mm, 3 torpedy 533 mm, 455 morskich min kontaktowych, 189 bomb gbinowych i 395 pociskw 203 mm. M e i s t e r , op. cit., s. 23.
36

100 adnego, gdy schodzili na ld z powodu panujcego na nich gorca"). Niedostatki te attache morski USA tumaczy wzgardliwie lenistwem charakterystycznym dla Syjamczykw, [ktre] objawiao si na wszelkie moliwe sposoby". Wikszo okrtw stacjonowaa w Menam pod Bangkokiem (obecnie Samut Prakan, w ujciu Chao Phraya), gwnej bazie floty, pozostae w bazach wysunitych (pomocniczych) Sattahip i Chanthaburi. Do tymczasowego bazowania przygotowano te kilka (?) kotwicowisk wrd licznych wysp i wysepek Zatoki Syjamskiej (najwiksze Ko Chang). Baz w Menam modernizowano (forty Phra Chulachorn Klao, Phra Paradeng i Pi Sua Smuth), a nowa baza w Sattahip znajdowaa si jeszcze w budowie. Na razie mogo tam stacjonowa 6 duych okrtw (do 100 m dugoci), a baza paliwowa na wysepce Raet (Ko Praet ?) miecia 5000 ton ropy i 1000 ton benzyny. Dowdc krlewskiej marynarki wojennej by kmdr in. Phya Vicharn Chakrakich, a szefem sztabu morskiego kontradm. Luang Sindhu. SD marynarki syjamskiej znajdowao si w Bangkoku. Tak wic po 47 latach pokojowych stosunkw z Uni Indochisk miaa nastpi ponowna prba si...

PRZYGOTOWANIA FRANCUSKIE I WYBUCH KONFLIKTU

Czy Unia Indochisk moga prowadzi wojn z Syjamem bez pomocy metropolii? Jeli porwnamy jej siy zbrojne z siami przeciwnika, dojdziemy do wniosku, e moga liczy na sukces jedynie przy prowadzeniu operacji obronnych, i to zaledwie w czasie 36 miesicy. Podkreli te trzeba, e skuteczno tej obrony zaleaa przede wszystkim od szybko zuywajcego si wyposaenia oraz zaopatrzenia walczcych wojsk (samoloty, czogi, artyleria, amunicja i paliwo) oraz natenia akcji przeciwnika. W ramach operacji zaczepnych Unia bya w stanie, rwnie z przyczyn logistycznych, przeprowadzi 1 2 operacje o znaczeniu lokalnym, przy czym zbiegiem okolicznoci (stolica Syjamu, Bangkok, znajdowaa si w odlegoci okoo 220 km od granicy kambodaskiej) operacja lokalna przeprowadzona na kierunku bangkockim moga przeksztaci si w sukces operacyjno-strategiczny, jeli zakoczyaby si zdobyciem stolicy przeciwnika. Do prowadzenia operacji bardziej czasochonnych i o wikszym nateniu dziaa konieczna bya pomoc metropolii, tymczasem od lipca 1940 r. wobec przeciwdziaania Royal Navy kontakty z ni byy utrudnione i w zasadzie ograniczay si do sporadycznych konwojw do Dibuti i Diego Suarez w Afryce Wschodniej. Z tego powodu na pomoc z Francji nie mona

102 byo liczy. Co wicej, tu przed samym konfliktem sytuacja polityczna Unii pogorszya si jeszcze wskutek agresywnych poczyna Japonii w Tonkinie. Z przewidywanych dziaa przeciwsyjamskich trzeba byo zatem wyczy cz wojsk ldowych i lotnictwa, co raczej wykluczao skuteczno jakiejkolwiek operacji zaczepnej i z gry przesdzao o oddaniu inicjatywy operacyjnej przeciwnikowi. W tej sytuacji wiele zaleao od morale armii indochiskiej oraz sprawnoci dowodzenia jej wadz naczelnych. W jak kadej armii kolonialnej, skadajcej si z biaej kadry oficerskiej (i czciowo podoficerskiej) oraz miejscowego kontyngentu szeregowych, decydujcy wpyw na morale miaa pozycja metropolii na arenie midzynarodowej. Klska Francji i dywersyjna, panazjatycka polityka Japonii obniyy znacznie owo (raczej sztuczne) morale nawet wrd francuskiej kadry dowdczej, podzielonej teraz na zwolennikw de Gaulle'a i Petaina. Kadr mona byo scali, odwoujc si do europejskiej idei kolonialnej (wyszo biaego czowieka, zwycistwa nad Syjamem przy tworzeniu francuskiej Unii Indochiskiej), a szeregowych Annamitw, Khmerw i Lao zachci do walki, odwoujc si do tradycji ich odwiecznych wojen z syjamskim hegemonizmem. Na czele struktury wojskowej Unii sta gubernator generalny, ktremu podlega Wyszy dowdca wojskowy Unii" (Commandant superieur des Troupes) oraz tzw. Rada Obrony, podejmujca decyzje natury wojskowej (zatwierdzane nastpnie przez Komitet Konsultacyjny Obrony Kolonii w Paryu). Wyszemu dowdcy wojskowemu podlegali z kolei dowdcy trzech rodzajw si zbrojnych wojsk ldowych, lotnictwa i marynarki wojennej. Raczej przypadkiem wikszo wyszych wadz administracyjnych i wojskowych zostaa wymieniona jeszcze przed wybuchem wojny wiatowej. Nowy gubernator generalny, gen. Georges Catroux, obj obowizki 30 sierpnia 1939 r. Jego poprzednik, M. Brevie, zanim je przekaza, zdoa jeszcze przeforsowa swoj koncepcj roz-

103 dziau wysp w poudniowo-wschodniej czci Zatoki Syjamskiej midzy Kochinchin i Kambod (tzw. linia Breviego). Zgodnie z ni do Kochinchiny przyczono du kambodask wysp Phu Quoc (znajdowao si tu lotnisko wojskowe Duong Dong) oraz kilkanacie maych (w tym Wyspy Piratw), pooonych w Zatoce Kohela, motywujc to koniecznoci poprawy warunkw obronnoci Kochinchiny od strony morza1. Wysi oficerowie marynarki dowdca FNEO wiceadm. Jean Decoux (zmieni wiceadm. J. Le Bigota) oraz dowdca Marynarki Indochiskiej kontradm. Jules Terraux (zmieni kontradm. Petita) objli stanowiska 12 maja 1939 r. Take wiosn 1939 r. Wyszym dowdc wojskowym Unii" zosta gen. Martin, a pk Deveze dowdc lotnictwa. Zmieniono rwnie dowdcw wojsk w niektrych prowincjach (na czas wojny dowdcy zwizkw taktycznych) oraz dowdcw jednostek wojskowych (m.in. dowdcami wojsk w Tonkinie i Kochinchinie zostali generaowie Sabattier i Deredinger, dowdc brygady w Hajfongu gen. Alessandri, dowdc odcinka granicznego w Tonkinie gen. Mennerat). Wojska ldowe Unii (L'armee de Terre dTndochine) wedug etatu mobilizacyjnego skaday si z 2 dywizji piechoty (tonkiska i kochinchiska) i 2 samodzielnych brygad piechoty (Hajfong" i Sajgon" ?), co stanowio cznie 55 000 onierzy, a wraz z oddziaami i pododdziaami artylerii, broni pancernej i tyowymi okoo 65 000. Tymczasem latem 1940 r. wojska te liczyy okoo 50 000 ludzi, co byo wynikiem skierowania w roku ubiegym 16 000 onierzy z garnizonw indochiskich do metropolii. Wprawdzie 2 wrzenia zmobilizowano w Tonkinie prawdopodobnie 37 000-40 000 rezerwistw annamickich, lecz po podpisaniu ukadw z Japoczykami wikszo z nich zwolniono do domw; zreszt
' Podzia ten sta si przyczyn pniejszych konfliktw zbrojnych midzy niepodlegymi ju Kambod i Wietnamem. A. K o w a l c z y k , Kamboda 75-95, Warszawa 1996, s. 5.

104 brakowao dla nich broni i amunicji. Jak si wydaje, to wanie problem uzbrojenia rzutowa gwnie na niemono realizacji planw mobilizacyjnych. Zgodnie z etatem francuska dywizja piechoty (3 puki piechoty, stan 17 800 ludzi) poza rczn broni strzeleck (kb samopowtarzalny Berthier 8 mm z magazynkiem 5-strzaowym i nasadzanym noowym bagnetem) i maszynow (rkm Chauchat 8 mm z magazynkiem 20-strzaowym, ckm Hotchkiss 8 mm, tamowy) powinna dysponowa 243 granatnikami 45 mm oraz 60 modzierzami 81 mm. Dla jej artylerii organicznej (2 puki artylerii, dywizjon artylerii ppanc) przewidywano 65 dzia 75 i 155 mm, 8 dzia 45 mm i 52 dziaa 25 mm ppanc, a transport koowy mia skada si z 1434 (dywizja typu A") lub 474 (dywizja typu B") pojazdw samochodowych. Z kolei puk piechoty winien posiada 111 rkm, 50 ckm, 81 granatnikw, 20 modzierzy oraz 12 dzia 25 mm ppanc. Niestety, tego rodzaju wyposaenie w bro towarzyszc i artyleri organiczn byo w jednostkach indochiskich raczej nieosigalne. Std okresowa rezygnacja (?) ze struktury organizacyjnej w postaci zwizkw taktycznych na rzecz struktury pukowej, gdzie przynajmniej wyposaenie w bro maszynow i towarzyszc zblione byo do stanw etatowych obowizujcych w metropolii. W 1940 r. francuska armia indochiska skadaa si zatem z 5 pukw piechoty kolonialnej (1 i 4 puki strzelcw tonkiskich, puk strzelcw annamskich oraz prawdopodobnie 9 i 11 pp), 5 puku Legii Cudzoziemskiej, puku artylerii polowej, 4 kompanii czogw lekkich oraz oddziaw i pododdziaw saperskich i zabezpieczenia tyowego. Jednostki te, sabo wyposaone w transport koowy, byy wyranie niedozbrojone w artyleri organiczn, gdy cay park artyleryjski wojsk ldowych liczy okoo 100 armat z niewielkim zapasem amunicji. Najwartociowsze z nich 20-24 armaty polowe 75 mm oraz 2 armaty 120 mm znalazy si w puku artylerii polowej, pozostae za, przenoszone na muach stare armaty grskie (sprzed I wojny wiatowej) kalibru 65, 80 i 105 mm,

105 poprzydzielano pukom piechoty. Take w kompaniach czogw liczba sprztu daleko odbiegaa od stanw etatowych (cznie w 4 kompaniach 30 czogw typu Renault zamiast 80 etatowych). W jednostkach indochiskich suyo 12 000 Europejczykw (gwnie jako kadra oficerska i podoficerska), z ktrych 5000 znalazo si w uwaanym za elitarny 5 puku Legii Cudzoziemskiej. Reszt armii stanowili miejscowi poborowi, zacigani na trzy lata, w wikszoci Annamici (pniejsi Wietnamczycy), znani w Unii jako silni, wytrzymali pracownicy rolni. Niestety, jako onierze w subie francuskiej nie przejawiali wysokich walorw bojowych ani ducha zaczepnego (czste dezercje), cho podobno dobrze radzili sobie podczas walk w dungli2. Siy powietrzne Unii, zwane pompatycznie indochiska armi powietrzn" (L'armee de l'Air d'Indochine), miay latem 1940 r. tylko 98 maszyn, wchodzcych w skad 4 grup lotniczych (po 2 eskadry), z zaogami i personelem naziemnym liczcym okoo 3000 ludzi (w tym 2000 Annamitw). Lotnictwo koowe stacjonowao w 5 bazach: Tong i Bach Mai (Tonkin), Tourane (Annam) oraz Bienhoa i Tan Son Nhut (Kochinchina), lotnictwo pywakowe za (odzie latajce i wodnosamoloty) w Vachay (Tonkin) i Cat Lai (Kochinchina). Ponadto na terenach Unii znajdowao si co najmniej 16 innych lotnisk polowych i wodowisk, z ktrych trzy Phutho, Gia Lam i Phu Lang Thuong, udostpniono ju Japoczykom; pozostae to Soctrang, Duong Dang i Thu Dan Mot (Kochinchina), Cao Bang, Langson, Vinh Yen i Lao Cai (Tonkin), Nha Trang (Annam) oraz Kompong Cam, Kompong Tham, Kompong Trach [?], Pachentong i Siemreap (Kamboda).
Do armii werbowano rwnie mczyzn z mniejszoci narodowych (np. Tho, Moi, Meo). Z a p o l s k i , op. cit., s. 76, 8285; M e i s t e r , op. cit., s. 19; La Marina..., s. 70; Encyklopedia II wojny wiatowej, Warszawa 1975, s. 188; J. O r z e c h o w s k i , Dowodzenie i sztaby, t. III, Warszawa 1980, s. 256-265; Idem, t. IV, Warszawa 1986, s. 72-77, 142-143, Historia II wojny wiatowej, t. II, Warszawa 1977, s. 538-541.
2

106 Sprzt latajcy by w wikszoci przestarzay i nadajcy si raczej do celw szkoleniowych. W skad indochiskich si powietrznych wchodzio lotnictwo cznikowo-obserwacyjne, bombowe, myliwskie oraz morskie (odzie latajce i wodnosamoloty). 4 eskadry cznikowo-obserwacyjne nr nr 1/41, 1/42, 1/595 i 1/596 sformowane zostay z 60 starych dwupatowcw Potez 25 TOE (prdko 220 km/h; 1 km 7,5 mm), a 2 eskadry bombowe nr II/41 (4 bombowce Farman 221) i nr 11/42 (6 bombowcw Potez 542) z maszyn wyprodukowanych na pocztku lat trzydziestych. Najnowszymi samolotami lotnictwa Unii byy myliwce Morane-Saulnier MS 406 Cl (prdko 483 km/h), ktre cakiem przypadkowo znalazy si w jego skadzie. Wobec zupenego braku samolotw myliwskich we wrzeniu 1939 r. zarekwirowano 17 maszyn z przechodzcego tranzytem przez Sajgon transportu myliwcw dla armii czangkajszekowskiej i utworzono z nich 2 eskadry 11/595 i II/5963. By to cenny nabytek, cho samoloty byy niekompletnie uzbrojone (tylko w 2 km 7,5 mm, gdy zabrako dla nich po 1 armacie automatycznej 20 mm). odzie latajce 8 Loire 130 C (prdko 226 km/h; 2 km 7,5 mm; 2 bomby a 75 kg) oraz wodnosamoloty Potez 452 (prdko 217 km/h; 1 km 7,5 mm lub bez uzbrojenia) i jeden Gourdou 832 Hy (prdko 195 km/h; 1 km 7,5 mm) podzielone byy na sekcje 4 i przeznaczone do suby rozpoznawczej . Podlega dowdcy lotnictwa obrona przeciwlotnicza Unii (DCA La Defense Contr'Aerienne) skadaa si z 27 baterii artylerii przeciwlotniczej (cznie 108120 armat i nkm) oraz
Francuska eskadra myliwska (escadrille) skadaa si etatowo (etat dla metropolii) z 12 maszyn (4 klucze) plus maszyna dowdcy eskadry; tu trzeba byo zadowoli si 8-9 maszynami w eskadrze. 4 Zesp ten nazywano niekiedy 1 eskadr CBS (Commandement des bases du Sud dowdztwo baz Poudnia). Jeden Potez 452 i jeden Gourdou 832 zostay w padzierniku 1940 r. wczone do oddziau wodnosamolotw kpt. mar. Gaxotte'a.
3

107 licznych posterunkw OPL rozwinitych wzdu granicy chiskiej i kambodaskiej (?); jej personel liczy 2050 oficerw i szeregowych. Pierwsze dowiadczenia wojny w Europie wskazyway jednak, e s to siy zupenie niewystarczajce do obrony powietrznej Indochin5. Siedzib dowdztwa lotnictwa (stanowisko dowodzenia) by, podobnie jak i dowdztwa wojsk ldowych, Sajgon. Marynarka wojenna Unii (La Marin en Indochine LMI, Marin Indochine) znajdowaa si w szczeglnej sytuacji ze wzgldu na potrjn podlego organizacyjn ministrowi marynarki, gubernatorowi generalnemu Unii (przez wyszego dowdc wojskowego Unii) oraz dowdcy FNEO. Podlego ta obowizywaa rwnie w okresie wojny, kiedy to dowdca LMI (stanowisko dowodzenia Sajgon) zarzdza sprawami zaopatrzenia, eksploatacji oraz remontw okrtw i sprztu morskiego (magazyny, arsenay i stocznie) w zakresie niezbdnym do obrony Unii w imieniu ministra marynarki; wspdziaa w sprawach dotyczcych komunikacji morskich z dowdc FNEO'a; w kwestiach tzw. operacji kombinowanych (wodno-ldowych) oraz obrony zewntrznej Unii wsppracowa z gubernatorem generalnym. Zakres tej ostatniej, czyli obrony zewntrznej Unii, obejmowa sub patrolow i rozpoznawcz na wodach przybrzenych, nadzr, wytyczanie i pogbianie torw wodnych, stawianie zagrd minowych i wykonywanie planowanych zniszcze, wspdziaanie z przedsibiorstwami gospodarki wodnej przy obronie rzek, nadzr i rozpoznanie wybrzey (instalacje nadbrzene itp.), kierowanie systemem oznakowania i urzdze nawigacyjnych brzegowych (latarnie morskie, boje wietlne i sygnaowe itp.) oraz nadzr nad przestrzeganiem przepisw eglugowych (policja wodna). Do realizacji powyszych zada Marynarka Indochiska posiadaa, zgodnie z etatem mobilizacyjnym, 2 awiza morskie (jedno w subie, jedno w rezerwie), 4 artyleryjskie kanonierki
W 1942 r. jako uzupenienie systemu OPL utworzono tzw. obron powietrzn terytorium Unii (DAT) szczegowiej o tym w Posowiu".
5

108 rzeczne i kanonierk OPL, 3 okrty hydrograficzne, zbiornikowiec paliwa oraz bark uzbrojon i wodnosamolot (dowdcy LMI), a stan zag okrtw i jednostek nadbrzenych (w tym artylerii nadbrzenej ?) wynosi 45 oficerw oraz 766 podoficerw i marynarzy (w tym 375 Annamitw)6. Jej strefa operacyjna obejmowaa wody Indochin, Zatok Syjamskiej i Tonkiskiej oraz Kuangczouwan, bazami gwnymi byy Sajgon (Cap Saint Jacues) i Hajfong (zatoka Along), bazami pomocniczymi Port Dayot i Poulo Condore, stacjami (punktami bazowania) okrtw podwodnych Sajgon i Camranh (pomocnicza), a baz wodnosamolotw Cat Lai. W Sajgonie znajdowa si arsena morski wraz z warsztatami remontowymi oraz stoczni marynarki (zbudowano w niej kanonierki rzeczne Mytho" i Tourane"), a take prywatna stocznia i zakad remontowy dla statkw handlowych. Stan etatowy LMI wskazywa jednak, e zakres naoonych zada operacyjnych przerasta jej moliwoci. Dlatego zasilenie jej jesieni 1939 r. zarekwirowanymi jednostkami pomocniczymi, a w sierpniu 1940 r. czci si rozformowanej FNEO znacznie poprawio sytuacj, chocia okrty byy stare (awiza morskie, pomocnicze traowce-stawiacze min i patrolowce) lub przestarzae (pozostae jednostki). Najwartociowszym z nich by krownik lekki Lamotte Picquet", prawie nieopancerzony i o prdkoci zredukowanej do 2427 wzw ze wzgldu na zy stan techniczny gwnych kotw parowych (dane taktyczno-techniczne okrtw zacznik 1).
6 W wrzeniu 1939 r. w subie znajdoway si: awizo morskie Marne", kanonierki rzeczne Avalanche", Commandant Bourdais", Vigilante", Mytho" i Tourane" oraz okrty hydrograficzne Laperouse", Octant" i Astrolabe". O pozostaych okrtach (wg stanu etatowego) brak informacji. La Marin..., s. 43, 51 i 57. Brak rwnie danych o systemie artylerii nadbrzenej, cho wiadomo, e taki istnia (baterie nadbrzene w Doson, Appowan, Cap St Jacques, Binh Khanh, Nha Cu i Tagne oraz 2 inne, ustawione jesieni 1940 r. patrz tekst gwny) i podlega dowdcy LMI. J. M o r d a l , Marin Indochine, Paris 1953, s. 19.

109 Marynarka Unii nie posiadaa okrtw podwodnych, by moe, z przyczyny tragedii okrtu podwodnego Phenix" i wynikajcej z tej tragedii obawy przed uyciem tego typu jednostek na sabo zbadanych pod wzgldem hydrograficznym i hydronawigacyjnym wodach przybrzenych Indochin. Phenix" wraz z bliniaczym L'Espoir" tworzyy grup okrtw podwodnych (sekcja) przydzielon do FNEO w listopadzie 1938 r. (typ Redoutable", r.b. 1930, wyporno 1379/2068 ton, prdko 17/10 wzw, uzbrojenie 9 wt 550 mm i 2 wt 400 mm, 1 armata 100 mm, 2 nkm 13,2 mm, zaoga 61 ludzi)7. Oba okrty wypyny z Sajgonu 13 czerwca 1939 r. w trzytygodniowy rejs szkoleniowy poczony z wizytami kurtuazyjnymi w Hongkongu i Cavite (Manila). Rejs poprzedziy czterodniowe wiczenia w rejonie zatoki Camranh (strzelania torpedowe do krownika Lamotte Picquet"), w zwizku z czym stan zaogi Phenix" powikszony zosta o 10 ludzi. 15 czerwca, po wykryciu krownika u wejcia do zatoki, oba okrty o 10.26 zanurzyy si, aby wykona atak torpedami wiczebnymi. L'Espoir" po odpaleniu torped wynurzy si o 11.25, natomiast Phenix" (dowdca kmdr ppor. Gilbert Bouchacourt) nie odpali torped i nie wypyn. Poniewa czas mija, znajdujcy si na pokadzie krownika dowdca FNEO, wiceadm. Decoux, przerwa wiczenia i zarzdzi poszukiwania, do ktrych wczono lotnictwo morskie. W zaobserwowanym miejscu zanurzenia jednostki (okoo 13 km od wejcia do Camranh) wodnosamolot z Lamotte Picquet" dostrzeg ogromn plam rozlanego paliwa, co wiadczyo o uszkodzeniu kaduba okrtu. Prawdopodobnie zaton on natychmiast na gbokoci 105120 m, gdy nie zdy wypuci boi ratunkowej z telefonem i nie podj prb ratownictwa indywidualnego (w aparatach tlenowych). PonieNie myli z typem Phenix" (13 okrtw, wyp. 1056/1252 ton, prdko 18/9 wzw, uzbr. 10 wtr 550 mm, 1 armata 40 mm pi, 1 20 mm pi, zaoga 45 ludzi), planowanym do budowy w latach 1939-1940, ale skrelonym z planu ze wzgldu na wybuch wojny.
7

110 wa Francuzi nie mieli sprztu ratowniczego typu dzwon podwodny" do uycia na takich gbokociach (dopuszczalne zanurzenie okrtw typu Redoutable" wynosio 75 m), nie wypyn te aden szcztek z wyposaenia okrtu, poszukiwania przerwano w poudnie 17 czerwca z przewiadczeniem, e katastrofa nastpia jeszcze w czasie manewru zanurzania (zderzenie z przeszkod podwodn ?) i okrt z rozdartym poszyciem (kadub sztywny ?) opad na dno, gdzie zosta zmiadony wraz z 71 -osobow zaog. Wkrtce liczb ofiar zmniejszono, gdy okazao si, e w Sajgonie pozostawiono jednego z podoficerw (?), ktry mia dokona zakupu zaopatrzenia. 5 lipca w miejscu katastrofy odby si apel polegych, w czasie ktrego, po mszy aobnej, Lamotte Picuet" odda poegnalny salut artyleryjski, L'Espoir" za zrzuci wieniec kwiatw8. Wobec saboci indochiskich si zbrojnych wiceadm. Decoux podj poprzez Vichy starania o uzyskanie pomocy z zewntrz, tym bardziej e atmosfera ku temu wydawaa si by sprzyjajca. Incydent langsoski i usadowienie si" Japoczykw w Tonkinie, a zaraz potem podpisanie paktu berliskiego, zaniepokoiy bowiem rzd USA, ktry, obawiajc si dalszych tego nastpstw, zacz rozwaa ewentualno dostaw sprztu wojskowego dla Unii. 1 padziernika 1940 r. rozpoczto zatem w Waszyngtonie negocjacje, przy czym Francuzi, majc na uwadze wrzeniowe dania syjamskie, domagali si rwnie wstrzymania amerykaskich dostaw
Pierwsza poowa 1939 r. bya pechowa dla okrtw podwodnych wielkich mocarstw. 2 lutego zaton w cieninie Bungo, po zderzeniu z bliniaczym I 60", japoski OP I 63", a 23 maja w czasie prb odbiorczych w rejonie Portland amerykaski Sualus" oraz 1 czerwca w Zatoce Liverpoolskiej brytyjski Thetis" (oba podniesiono w 1939 i 1940 r.). Amerykanie, ktrzy uyli do ratowania zaogi Squalusa" podwodnego dzwonu ratunkowego (okrt zaton na gbokoci 73 m), wydobyli 30 ludzi (z 56 tam obecnych). Warto doda, e po upadku republiki hiszpaskiej zostay zatopione 31 marca 1939 r. przez wasne zaogi republikaskie OOP B 1" i B 2" (w Kartagenie) oraz B 3" i B 4" (w Portmanie).
8

111 materiaw wojennych dla Syjamu oraz zamroenia udzielonej mu pomocy finansowej. Sami za chcieli przede wszystkim zakupi sprzt lotniczy i OPL (w tym 20 myliwcw i 32 bombowce lub 26 bombowcw Glenn Martin i 26 myliwcw Potez 63 oraz 120 armat pi), a take uzyska zgod Amerykanw na swobodny przerzut do Indochin 4 batalionw strzelcw senegalskich z Dibuti i 3 batalionw uaww z Afryki Pnocnej. Poniewa Waszyngton, nie chcc zadrania stosunkw z Japoni, zwleka z decyzjami, wiceadm. Decoux stara si doranie wzmocni lotnictwo, ktre po incydencie langsoskim liczyo tylko okoo 90 maszyn. W padzierniku utworzono wic oddzia wodnosamolotw LMI (Section d'Hydravions de la Marin SHM), wcielajc do niego 2 odzie latajce i 6 wodnosamolotw zdjtych z okrtw (2 Loire 130, 2 Potez 452 i 2 Gourdou 832 Hy) lub przejtych z lotnictwa Unii (1 Potez 452 i 1 Gourdou 832 Hy). Dowdc oddziau zosta kpt. mar. Gaxotte, a jego personel latajcy skada si z 5 oficerw i 13 podoficerw (pilotw i nawigatorw). Bazujcy w Cat Lai (delta rzeki Sajgon) oddzia otrzyma zadanie patrolowania wd strefy przyfrontowej Zatoki Syjamskiej i podej do Sajgonu (Cap Saint Jacques). Decoux podj rwnie dziaania majce na celu powikszenie liczby okrtw LMI. W ich efekcie 16 padziernika przybyo do Sajgonu awizo kolonialne Dumont d'Urville", cignite z wd Nowej Kaledonii, a w pierwszej poowie tego miesica awizo Marne" i patrolowiec pomocniczy Capitaine Coulon" przeholoway z Hongkongu do Hajfongu kanonierk rzeczn Argus"; druga kanonierka Doudart de Lagree" zostaa przeholowana z Szanghaju do Hajfongu w okresie pniejszym (listopad-grudzie 1940 r. ?). Wiadomo byo, e wiceadm. Decoux lekceway armi syjamsk, a po trosze i samego marsz. Pibulsonggrama, ktrego uwaa za operetkowego dyktatora. Wypowiada si

112 podobno, e jeli zechce, to po czerwonym dywanie" wkroczy do Bangkoku i dostarczy Republice Francuskiej now koloni na Dalekim Wschodzie. Sdzi naley, e wypowiedzi te suy miay uspokojeniu otoczenia, a moe nawet dodaniu jemu i sobie animuszu. Bo przecie marynarka syjamska silniejsza bya od LMI, atwo wic wywalczyaby panowanie na wodach Zatoki Syjamskiej, a wobec obecnoci Japoczykw w Tonkinie i niewiedzy co do ich dalszych poczyna (interwencja polityczna lub wojskowa) trudno byoby przedsiwzi przeciw Syjamowi jakie wielkie operacje zaczepne. Pozostaway zatem dziaania obronne w pasie granicznym, aby po wykrwawieniu przeciwnika wyrzuci go poza granice Unii, a moe nawet zdecydowa si (jeli wystarczyoby si i rodkw) na jak lokaln ofensyw. Tak wic w dziaaniach na ldzie przyszo zda si na inicjatyw syjamsk i dopiero wtedy przeciwdziaa. Wydaje si, e na wczesnej 2400-kilometrowej granicy syjamsko-indochiskiej byo do miejsca do wykonania ataku w dowolnym kierunku operacyjnym (mapa 1). Kiedy jednak wemiemy pod uwag warunki geofizyczne tego TDW (gry, przeszkody wodne, sie drona, dungla), stwierdzimy, e bardziej korzystny do przeprowadzenia ofensywy by kierunek kambodaski ni laotaski. Laos by niejako chroniony przed uderzeniem syjamskim przez naturaln barier obronn, jak stanowia wska dolina rodkowego Mekongu. Dla Unii zatem Mekong stanowi przede wszystkim lini obronn i arteri komunikacyjn, dla Syjamu za wielk przeszkod na drodze ruchu wojsk. Poniewa wiadomo byo, e Francuzi zgrupuj swoje oddziay poza rzek (wschodni brzeg), Syjamczycy mogli liczy na szybki lokalny sukces, zajmujc, po sforsowaniu pasm Dai Laungu (wysoko okoo 2000 m n.p.m.) i pnocno-wschodniego odcinka acucha Dangkreku (wysoko okoo 500 m n.p.m.), obie sporne prowincje przylegajce wskimi pasami terytorium do zachodniego brzegu Mekongu Sayabury (55 km) i Bassac (35-45 km). Dalej impet ich uderzenia powstrzymaaby rzeka. Bo cho mogliby przedosta

113 si na ni jej zachodnim dopywem Se Moun (Nam Moun), nie mieli do tego odpowiednich rodkw pywajcych. Ponadto na Mekongu dziaaaby francuska flotylla rzeczna (zostaa sformowana w listopadzie 1940 r. o czym dalej), a spyw w d rzeki, wobec koczcej si pory deszczowej, udaremniyby wyaniajce si z opadajcych wd wodospady Khone. Z kolei dziaania w gr rzeki mogy zakoczy si swego rodzaju sukcesem operacyjnym w przypadku zdobycia lecej nad Mekongiem stolicy Laosu Vientiane. Perspektywa o tyle kuszca, e wojska przeznaczone do tego uderzenia mona byo szybko zgrupowa, korzystajc z linii kolejowej Bangkok-Khorat-Nong Khai (pooony naprzeciw Vientiane, na zachodnim brzegu rzeki). Teraz wystarczyo tylko sforsowa rzek i zdoby Vientiane, aby nastpnie, rozwijajc powodzenie wzdu pnocnego odcinka drogi kolonialnej nr 13", zaj z marszu star stolic krlw laotaskich, Luang Prabang. Std za uderzy na odlege zaledwie okoo 400 km (w linii prostej) Hanoi i tam podpisa upokarzajcy dla Francuzw traktat pokojowy. Sukces niemal strategiczny, gdyby nie... Gdyby nie to, e w Luang Prabang koczya si sie drogowa Laosu dogodna dla ruchu wojsk, przed ktrymi wyrosaby teraz wyyna Tran Ninh (rednia wysoko 1200 m n.p.m.) z masywami grskimi Phu Bia (maksymalna wysoko 2820 m n.p.m.), Phu Lai Leng (2711 m n.p.m.) i Phu Lai (2257 m n.p.m.) oddzielajcymi Laos od delty Rzeki Czerwonej i Hanoi (w czci poudniowej czyy si one z pasmem Kordyliery Annamickiej). Forsowanie takiej przeszkody jedynie po ciekach grskich nie wchodzio w rachub, tym bardziej e Syjamczycy mieliby przeciw sobie nie tylko wojska Unii, lecz rwnie zamieszkujce tu i tradycyjnie im wrogie plemiona grskie Khasw, Meosw i Muongw9. Ponadto dowdztwo syjamskie musiao liczy si z reakcj
9 Jako ewentualn drog mona by byo wykorzysta dolin wschodniego dopywu Mekongu Nam Ou (Hou), ta jednak po 120 km skrcaa na pnocny zachd ku Chinom.

8 KoChang 1941

114 gospodarujcej" w Tonkinie armii japoskiej, ktrej taka wizyta" moga si nie podoba10. Tak wic spodziewany sukces strategiczny ograniczyby si do lokalnego sukcesu taktycznego (zdobycie obydwu stolic laotaskich), nie przesdzajcego ostatecznie o zwycistwie. Istniaa te moliwo sforsowania Kordyliery Annamickiej na poudnie od zamierzonego gwnego kierunku operacyjnego (Hanoi), wykorzystujc jako kierunek pomocniczy miasto Vinh pooone w ryowej delcie rzeki Song Ca. Traktujc Vientiane i drog kolonialn nr 13" jako podstawy wyjciowe do tej ofensywy, naleao uderza na Vinh bd z Phou Koun drog kolonialn nr 7" (dusza, na pnoc od Vientiane), bd z Thakhek drog kolonialn nr 12" (krtsza, na poudnie od Vientiane). Po opanowaniu portowego Vinhu mona byo naciera na Hanoi wzdu nadbrzenej drogi kolonialnej nr 1" i linii kolejowej Transindochinois", liczc si zarwno z tym, e bd one cay czas ostrzeliwane z wd Zatoki Tonkiskiej przez okrty francuskie, jak i ze wspomnian reakcj japosk. Aby unikn tej ostatniej, mona byo jeszcze wybra inny pomocniczy kierunek operacyjny Hue. Do uderzenia na star stolic cesarzy Annamu naleao, nacierajc z Vientiane wzdu rodkowego odcinka drogi kolonialnej nr 13", opanowa lecy nad Mekongiem Savannakhet i std forsowa Kordylier Annamick drog kolonialn nr 8", na Quang TriHue. Albo te pomaszerowa dalej na poudnie do Sedone i przeby Kordylier drog kolonialn nr 23", prowadzc bezporednio przez Saravane do Hue". Jednak zdobycie Hue, miasta jedynie o znaczeniu
Nawet gdyby Japoczycy chcieli nawiza czno z Syjamem przez pnocny Laos, musieliby zbudowa odpowiedni sie drogow i kolejow, a zatem narazi si nie tylko na wydatki finansowe, ale i rozliczne kopoty natury technicznej. " Prowadzc dziaania wzdu nadrzecznej drogi kolonialnej nr 13", wojska syjamskie musiay liczy si z ostrzaem kanonierek francuskich z lustra Mekongu.
10

115 symbolicznym czy kultowym, nie miao adnego znaczenia operacyjnego. Co wicej, stojc tu, armia syjamska byaby ostrzeliwana przez okrty z Morza Poudniowochiskiego, majc rozcignite i zagroone atakami linie zaopatrzenia. Biorc powysze pod uwag, dowdztwo francuskie mogo raczej nie oczekiwa powaniejszej akcji syjamskiej w Laosie (poza zajciem nie bronionych Bassac i Sayabury) i skoncentrowa ca uwag na kierunku kambodaskim. Samo pewnie te nie planowao w Laosie adnej operacji o charakterze zaczepnym12. Nie osaniany przez Mekong kierunek kambodaski wydawa si o wiele korzystniejszy do przeprowadzenia operacji zaczepnej. Wprawdzie od strony pnocnej napastnicy mieliby do sforsowania pasmo Dangkreku (rednio 525 m n.p.m.), a od zachodu pnocny odcinek Gr Kardamonowych (rednia wys. 1000 m n.p.m.), lecz prawdziwe trudnoci wystpiyby dopiero po ich przejciu na drodze atakujcych wojsk wyrastaa bowiem dungla, w wikszoci zabagniona, na obszarze ktrej nie byo wwczas adnych drg umoliwiajcych przemarsz wikszych oddziaw. Nacierajcy przez wzgrza Dangkreku mogliby liczy na jaki sukces operacyjny dopiero po dotarciu do pnocnej drogi kolonialnej", cho sukcesem byoby ju samo dojcie do tej drogi13. Prowadzia ona bowiem do Kompong Cham nad Mekongiem i dalej a do Sajgonu w Kochinchinie. Wczeniej jednak, bo w Phum Kley, odchodzia od niej odnoga wiodca bezporednio ku Pnom Penh i po niej zapewne zostaoby wykonane gwne uderzenie na miasto. Teoretycznie do stolicy Kambody mona byo dotrze rwnie drog wodn, spywajc w d Mekongu ze
Obie strony mogy przerzuca przez Mekong mae grupy dywersyjne do prowadzenia dziaa sabotaowych w pasie przygranicznym, cho byyby to dziaania o niewielkim znaczeniu wojskowym. 13 Warto nadmieni, e w rejonie pnocnej drogi kolonialnej" (na pnoc od Siemreap) znajdowaa si porosa dungl stara stolica Khmerw, Angkor, z zespoem witynnym Angkor Wat odkrytym przez Francuzw w 1860 r.
12

116 wspomnianego Kompong Cham, bd te, rezygnujc z marszu przez dungl do pnocnej drogi kolonialnej", uderzy (po zajciu spornej prowincji laotaskiej Bassac) bezporednio na port rzeczny Stung Treng, ktry lea poniej wodospadw Khone. Z Kompong Cham i Stung Treng, po zaadowaniu wojsk na statki, istniaa moliwo kontynuowania natarcia drog wodn. Poniewa jednak Syjamczycy nie mieli sprztu do transportu wojsk, a ponadto naleao liczy si z uderzeniem obecnej na Mekongu francuskiej flotylli rzecznej, atak Mekongiem na Pnom Penh naleao uwaa za moliwy, cho nierealny. Uderzenie przez Gry Kardamonowe gwarantowao sukces dopiero po dojciu do poudniowej drogi kolonialnej" oraz linii kolejowej, prowadzcych do Pnom Penh. Poniewa atak na stolic moliwy by dopiero po przedostaniu si na obie drogi kolonialne (i lini kolejow), forsowanie Dangkreku i Gr Kardamonowych naleao raczej wykluczy, gdy naraao wojska syjamskie na niepotrzebny wysiek organizacyjny i fizyczny oraz do znaczne straty marszowe. Poza tym istniaa znacznie dogodniejsza do ofensywy i wygodniejsza dla ruchu wojsk arteria wlotowa do Kambody. Stanowi j rejon pogranicznej miejscowoci Poipet (obecnie Paoy Pet) dochodziy tu bowiem wiodce w gb Kambody obie drogi kolonialne (zbiegay si w oddalonej okoo 30 km od Poipet miejscowoci Sisophon), tdy te przebiegaa linia kolejowa BangkokPnom Penh. Zamiast wic kierowa wojska na acuchy grskie, wygodniej byo naciera po dogodnych szosach, transportujc kolej bro pancern, amunicj i zaopatrzenie. Dlatego po rozwaeniu rnych moliwoci dowdztwo francuskie spodziewao si gwnego uderzenia wojsk syjamskich wanie z kierunku Poipet. Samo rwnie planowao poprowadzenie ewentualnego ataku na Bangkok t arteri. Mona zatem stwierdzi, oczywicie z pewn przesad, e w Poipet zbiegy si cele operacyjne obu przeciwnikw. Francuzi liczyli si rwnie z moliwoci morskiej operacji desantowej w poudniowo-zachodniej Kambody. Desanty

117 wysadzone w zatokach Kompong Som lub Ream (Kompong Tram) mogy nastpnie, wykorzystujc odgazienie poudniowej drogi kolonialnej" (tzw. zachodnia droga kolonialna), uderzy przez Kampot na Pnom Penh (okoo 140 km od Ream). Bardziej prawdopodobny wydawa si by desant wysadzony w zatoce Kompong Som, gdy wejcie do zatoki Ream flankowaa wyspa Phu Quoc, na ktrej znajdowao si lotnisko wojskowe Duong Dong. Ataku z tego kierunku na Sajgon raczej nie oczekiwano, gdy desant musiaby sforsowa okoo 275-kilometrowy cig przeszkd terenowych ryowiska rejonu Long Xuyen, oba ujciowe ramiona Mekongu oraz osawion Rwnin Trzcin na ktrych wytraciby wikszo ludzi i sprztu. Zatoka Kompong Som leaa ponadto w odlegoci okoo 295 km (160 mil morskich) od Sattahip, co wymagao okoo 20 godzin ruchu przecitnego konwoju desantowego. Jednak po gbszej analizie mona byo doj do wniosku, e dua operacja desantowa nie wchodzia w gr, gdy flota syjamska nie miaa adnych pywajcych rodkw desantowych i musiaaby korzysta z rekwirowanego lub wyczarterowanego taboru marynarki handlowej. Tymczasem, aby zdoby Pnom Penh od strony morza, naleao wysadzi na ld 1,52 dywizji piechoty. Jak wykazay dowiadczenia japoskie z wojny w Chinach, do przewiezienia dywizji piechoty z pododdziaami zabezpieczenia potrzeba byo co najmniej 16 transportowcw (rednia pojemno kadego brutto 5000 RT, cznie 80 000 RT), podczas gdy cala flota handlowa Syjamu liczya wwczas 14 statkw rnej wielkoci i przeznaczenia (razem brutto 9186 RT). Nawet gdyby doczy do nich 7 maych transportowcw marynarki wojennej (cznie 3710 ton), z ktrych tylko 2 byy nowoczesne (Pangan" i Sichang", r.b. 1937), a pozostae pochodziy z lat 1902-1903 i tylko Chang" posiada dzielno morsk, to i tak dywizj piechoty trzeba by byo przewozi w 3-4 rzutach. Rozcignoby to operacj desantow w czasie i pozbawio j elementu zaskoczenia, a tym samym umoliwio

118 dowdztwu francuskiemu zaatakowanie konwojw z desantem zarwno przez okrty LMI, jak i lotnictwo i zniszczenie ich jeszcze na podejciach do ldowania. Dlatego bardziej prawdopodobny by may desant taktyczny, nawet o charakterze dywersyjnym (13 bataliony piechoty), przewieziony czciowo na okrtach wojennych (np. eskortowcach typu Tachin"), ktry wspdziaaby z oddziaami wojsk ldowych nacierajcymi (po obu drogach kolonialnych) na Pnom Penh, uderzajc na przykad na tyy jego obrocw. Z powyszych wzgldw rejon obydwu zatok postanowiono zabezpieczy przed niespodziewanym ldowaniem, ustawiajc nowe baterie nadbrzene, cho wystpiy trudnoci z wyposaeniem artyleryjskim. Uznajc konflikt z Syjamem za priorytetowy, dowdca LMI, kontradm. Terraux, dokona podziau posiadanych si pomidzy baz tonkisk w Hjfongu i baz kochinchisk w Sajgonie (Cap Saint Jacues). Do bazy tonkiskiej przydzielono 4 kanonierki rzeczne (Argus", Doudart de Lagree", Balny" i Francis Garnier")14, 6 pomocniczych patrolowcw i stawiaczy min-traowcw oraz personel ldowy 31 oficerw oraz 483 podoficerw i marynarzy (w tym 216 Annamitw), natomiast do kochinchiskiej krownik lekki Lamotte Picuet", 4 eskortowce (2 awiza kolonialne i 2 morskie), 5 kanonierek rzecznych, 5 pomocniczych patrolowcw i stawiaczy min-traowcw oraz personel ldowy 21 oficerw oraz 1534 podoficerw i marynarzy (w tym 823 Annamitw). Z jednostek bazy kochinchiskiej postanowiono sformowa 3 zespoy okrtw przeznaczonych do dziaa na morzu i wodach rdldowych w spodziewanym konflikcie. 5 listopada utworzono zesp rozpoznawczy Zatoki Syjamskiej, z baz w Ream, ktry mia obserwowa ruchy floty syjamskiej oraz kambodaskie i kochinchiskie wody przybrzene.
Dwie ostatnie pozostaway jeszcze na Jangtse Balny" w Czungkingu, a Francis Garnier" w Szanghaju cho wikszo ich zag ewakuowano do Hjfongu.
14

119 W jego skad weszy 2 patrolowce pomocnicze Beryl" i Armand Rousseau", oraz 3 pomocnicze stawiacze min-traowce Laperouse", Astrolabe" i Gouverneur de Lanessan". Do zespou przydzielono rwnie 2 odzie latajce Loire 130 z oddziau wodnosamolotw Gaxotte'a; funkcj bazy pywajcej dla tych jednostek (remonty, zaopatrzenie, stacja odbiorczo-przekanikowa) peniy na zmian patrolowce Beryl" (450 ton, 2 ckm 8 mm, dowdca kpt. mar. Delort) i Armand Rousseau" (800 ton, 2 75 mm, 2 km 8 mm, bg, dowdca kpt. mar. du Boucheron). Na patrolowanie wybrzey (od Ream do Bangkoku) obydwie odzie wylatyway naprzemiennie i w cigu listopada wykonay cznie 28 rozpozna w czasie 80 godzin lotu. Dwa pozostae zespoy utworzone zostay do bezporedniego zwalczania floty i armii syjamskiej. Do dziaa na rodkowym i grnym Mekongu przeznaczona bya (wsparcie wojsk wasnych, niszczenie si pywajcych i ldowych przeciwnika) Flotylla Grnego Mekongu. W jej skad wchodzio 5 kanonierek rzecznych Vigilante", Avalanche", Commandant Bourdais", Mytho" i Tourane", ktre zamierzano przerzuci z Mytho do Vientiane, wykorzystujc koczc si ju por deszczow15. Do bezporedniej walki z zespoami floty syjamskiej utworzono 19 listopada tzw. Grup Specjaln nr 7; miaa ona rwnie wspdziaa z wojskami wasnymi operujcymi na wybrzeach Zatoki Syjamskiej. W skad jej weszy najsilniejsze okrty LMI krownik lekki Lamotte Picuet", 2 awiza kolonialne Dumont d'Urville" i Amiral Charner" oraz 2 awiza morskie Tahure" i Marne", a miejscem jej skrytego bazowania miaa by zatoka Camranh. Zarzdzenie o formowaniu Grupy Specjalnej wydano prawdopodobnie ju po skoncentrowaniu
Brak wiadomoci o uyciu ich na rodkowym Mekongu, wnioskowa zatem naley, e pozostay one w Mytho albo te przeszy do Pnom Penh i patroloway Mekong tylko na obszarze Kambody (do wodospadw Khone ?), przy czym Avalanche" i Commandant Bourdais" zostay uyte do tumienia powstania w delcie Mekongu.
ls

120 okrtw w tej zatoce, gdy pozostay w niej do 23 listopada, wiczc manewrowanie zespoowe i czno optyczn oraz wykonujc pierwsze strzelania do tarcz. Okrtem flagowym Grupy Specjalnej zosta krownik Lamotte Picquet", za jego dowdca, kmdr Berenger, by jednoczenie dowdc Grupy. Marie Daniel Regis Berenger, pniejszy bohater konfliktu, urodzony 25 wrzenia 1888 r. w Chamaret (dep. Drme), po ukoczeniu gimnazjum wstpi (1 padziernika 1906 r.) do Ecole Navale w Tulonie. Ukoczy j po dwch latach w stopniu aspiranta 2 klasy, aby po rocznej praktyce na krowniku szkolnym Duguay Trouin" zosta podporucznikiem marynarki. W 1912 r. po dwuletnim pywaniu na pancerniku Justice" awansowany na porucznika marynarki obj stanowisko zastpcy dowdcy kontrtorpedowca Frond" w tzw. dywizji indochiskiej. Byo to jego pierwsze zetknicie z Dalekim Wschodem, na ktry jeszcze dwukrotnie powraca i gdzie dane mu byo odnie najwiksze sukcesy bojowe i chwalebnie zakoczy sub czynn w Marin Nationale. W czasie pierwszej wojny wiatowej walczy na Morzu rdziemnym, pocztkowo jako zastpca dowdcy kontrtorpedowca Protet", nastpnie jako oficer nawigacyjny (?) pancernika Patrie" w tzw. eskadrze dardanelskiej, aby zakoczy wojn jako dowdca okrtu specjalnego (stawiacz sieci zagrodowych ?) Polypheme" oraz oficer balonowy na okrcie lotniczym (stary krownik pancerny) Pothuau". Za przygotowanie tymczasowej bazy w Zatoce Argostoli (w. Kefalinia) nagrodzony 7 czerwca 1916 r. listem pochwalnym ministra marynarki, a za swoje osignicia wojenne awansowany na kapitana marynarki oraz odznaczony krzyem kawalerskim Legii Honorowej i serbskim medalem Za zasugi wojenne". Po wojnie nastpi interesujcy okres w yciu Berengera, okres, w ktrym wyszy na jaw jego wielorakie uzdolnienia. Zainteresowania aeronautyk balonow spowodoway, e w 1919 r. zosta komendantem centrum balonowego (Brest),

121 a w 1921 r., po rocznym kursie w szkole aerostatycznej w Rochefort (gdzie zdoby uprawnienia pilota sterowcw i obserwatora balonw na uwizi), komendantem jednostki sterowcw w Pierrefou. Poniewa jednak aerostaty byy ju raczej przeytkiem, w lutym 1923 r. po zdobyciu uprawnie pilota samolotowego obj stanowisko komendanta dowiadczalnego orodka lotnictwa morskiego w Cherbourgu, a w 1925 r. zastpcy komendanta centrum lotniczego w Palyvestre, by rok pniej awansowa na stopie komandora podporucznika. W latach 19271928 zajmowa si szkoleniem specjalistw morskich, pywajc na okrtach szkolnych Marseillaise" i Ernest Renan", a w 1929 r. powrci na Daleki Wschd, gdzie przez dwa lata dowodzi awizo morskim Marne" (FNEO). Tam awansowa na komandora porucznika i w 1931 r. przeniesiony zosta na nowo zbudowany okrt dowiadczalny Jules Verne" (ostatecznie okrt ten przeksztacono w baz pywajc dla okrtw podwodnych); tego roku odznaczono go te krzyem oficerskim Legii Honorowej. Po rocznym dowodzeniu kontrtorpedowcem Tonkinois" w 1934 r. zosta szefem sztabu Lotnictwa Morskiego, a w 1935 r. suchaczem Wyszej Szkoy Wojennej. Nastpnie rozpocz dziaalno polityczn [!] jako doradca i specjalista w komisji morskiej Izby Deputowanych (1936-1937), z ktrej odszed w 1938 r. (ju w stopniu komandora) do Eskadry rdziemnomorskiej na stanowisko dowdcy krownika cikiego Tourville". Wiosn 1940 r. przyby na Daleki Wschd po raz trzeci jako dowdca okrtu flagowego FNEO, krownika lekkiego Lamotte Picuet", i jemu wanie, oficerowi o tak bogatym dowiadczeniu bojowym i subowym, powierzono zaszczytne, cho prawie niemoliwe do realizacji, zadanie ratowania 16 francuskich Indochin .
Na podstawie wycigu z przebiegu suby wiceadm. Berengera, udostpnionego mi w 1995 r. przez Sub Historyczn Francuskiej Marynarki Wojennej.
16

122 Podczas przygotowa do odparcia przewidywanego uderzenia Syjamczykw zwrcono uwag rwnie na minowanie wd terytorialnych Unii, cho znajdujcy si w skadnicach zapas min morskich (kotwicznych) by niewielki. Brak danych o planowanych zagrodach minowych, ale e przedsiwzicia takie podjto, wiadczy sprawa zagrody minowej w zatoce Along (180 min). Wobec wyjanienia" czy te uregulowania" stosunkw z Japoczykami w Tonkinie postanowiono zlikwidowa t zagrod, a znajdujce si tam miny uy przeciw Syjamowi. Traowanie przeprowadziy w dniach 6-27 listopada 4 pomocnicze stawiacze min-traowce Captaine Coulon", Octant", Paul Bert" i Jean Dupuis", wspomagane przez patrolowiec pomocniczy-traowiec (lekki) Directeur genera Picanon". Nie wiadomo, czy i gdzie miny te ponownie ustawiono (tym bardziej e 19 min nie odnaleziono). Naley wtpi, czy Syjam, decydujc si rewindykowa zbrojnie sporne terytoria, chcia oficjalnie wypowiada wojn Francji lub tylko Unii Indochiskiej. Raczej, idc za przykadem Japonii stosujcej polityk faktw dokonanych, zamierza przeksztaci zatarg polityczny w lokalny konflikt zbrojny na wzr konfliktu japosko-chiskiego, ktry rozprzestrzenia si, cho obydwa pastwa nie byy formalnie w stanie 17 wojny . Ju 15 padziernika doszo do pierwszego incydentu granicznego, po ktrym 20 padziernika rzd syjamski rozpocz mobilizacj rezerwistw (zmobilizowano podobno okoo 24 000 ludzi), koncentrujc jednoczenie wojska na granicy indochiskiej. W pasie przygranicznym pojawiy si take pododdziay dywersyjnej partyzantki (Francuzi nazwali j
17 Dopiero 9 XII 1941 r. Czang Kj-szek wypowiedzia j jednostronnie Japonii, a i tak uczyni to bardziej ze wzgldw politycznych ni wojskowych, gdy w ten sposb Chiny staway si sojusznikiem USA i W. Brytanii, a lokalny front chiski zmienia si w jeden z frontw II wojny wiatowej. Dostawy uzbrojenia i sprztu odbyway si teraz na zasadach midzysojuszniczych (nie wycznie przez zakupy), ale w zamian armia chiska musiaa dziaa wedug planw alianckich, co wkrtce nastpio (walki w Birmie).

123 guerill"), ktre wywoyway drobne incydenty graniczne. Do najpowaniejszego z nich, wywoanego ju przez regularne siy zbrojne, doszo wanie w... Poipet, pooonym przy linii kolejowej Bangkok-Pnom Penh i niemal u zbiegu obu kambodaskich drg kolonialnych. Noc z 23 na 24 listopada, korzystajc z tego, e posterunki francuskie strzegy tylko linii kolejowej i wza drogowego, saperzy syjamscy usiowali przerzuci przez graniczn rzek Camtung (Samroung) most pontonowy i uchwyci Poipet od poudniowego wschodu. Zostali jednak odrzuceni przez zaalarmowany oddzia strzelcw kolonialnych, przy czym wymiana ognia z broni maszynowej trwaa ca noc. Incydent w Poipet sta si waciwie pocztkiem konfliktu, ktry od 24 listopada przybra ju charakter dziaa zbrojnych18. Potwierdzi on przypuszczenia dowdztwa francuskiego, e wanie std ruszy ofensywa syjamska, i sprawi, i w zaoeniach opracowywanych przez nie planw dziaa gwn uwag skierowano na ten kierunek operacyjny. Niemal jednoczenie z incydentem w Poipet rozpoczo dziaania bojowe lotnictwo syjamskie, ktre dziki 2,5-krotnej przewadze liczebnej szybko zdobyo panowanie w powietrzu, chocia wyniki pierwszych walk nie byy imponujce. 28 listopada nad lotniskiem Nakhon Phanom doszo do pierwszego pojedynku powietrznego", w ktrym stary si 2 francuskie Morane MS 406 Cl z 11/595 lub 11/596 eskadry myliwskiej oraz 3 samoloty syjamskie 2 myliwskie Hawk III ze stacjonujcego tu 70 dywizjonu myliwskiego oraz Vought V 93S Corsair prawdopodobnie z 34 dywizjonu obserwacyjnego z Udon Thani; skoczyo si tylko na wymianie ognia. Nastpnie przez ponad tydzie wielozadaniowe samoloty
18 Brak materiaw rdowych dotyczcych tego konfliktu, a ponadto nieliczne dane (poza dziaaniami morskimi i czciowo lotniczymi) rozproszone s w rnych opracowaniach anglo-, franko- i woskojzycznych. Na pewno istniej opracowania syjamskie, ale brak o nich wiadomoci, gdy hermetyczno jzyka tajskiego, a zwaszcza jego alfabetu, uniemoliwia wgld w tamtejsz bibliografi.

124 Corsair, osaniane przez myliwce Hawk III i Hawk 75N, bombardoway przygraniczne miasta laotaskie i kambodaskie Vientiane, Thakhek, Savannakhet, Pakse, Stung Treng, Siemreap, Sisophon i Battambang (naloty tumaczono atakami na stanowiska artylerii francuskiej), czemu nie moga przeciwdziaa saba francuska OPL'9. W tej sytuacji nowy dowdca lotnictwa Unii, pk Sylvestre Tavera (od 27 listopada), przestawi si na dziaania nocne, wysyajc obie eskadry bombowe do odwetowych nalotw na miasta Non Sang, Ubon i Sisaket. Dziaania lotnicze obu stron, nieskoordynowane z dziaaniami innych rodzajw si zbrojnych, miay raczej znaczenie psychologiczne, niemniej stanowiy zapowied przygotowywanej ofensywy syjamskich wojsk ldowych, przy czym najbardziej prawdopodobnym rejonem ich dziaania wydawaa si pnocno-zachodnia Kamboda, a kierunkiem operacyjnym Pnom Penh. Kolejnym kopotem francuskiej administracji Unii stay si listopadowe zamieszki w Kochinchinie. Z inspiracji komunistw indochiskich od 22 listopada zamieszki przerodziy si w powstanie chopskie, ktre ogarno delt Mekongu, a przede wszystkim okrgi Mytho i Cao Lanh, gdzie na zajtych przez powstacw terenach przystpiono do tworzenia wadz ludowych". Poniewa wybuch powstania zbieg si w czasie z syjamskimi prowokacjami granicznymi w Kambody i przemieszczaniem wojsk w zagroony rejon, wadze Unii przystpiy do jego bezwzgldnej pacyfikacji, kierujc do walki z buntownikami wszystkie niezaangaowane oddziay wojska i andarmerii. Wrd nich znalazy si rwnie marynarskie
T a r a s , op. cit., s. 27; D ' A b z a c - E p e z y, op. cit., s. 80. Natomiast Mordal (Marin..., s. 22) podaje, jakoby bombardowania rozpoczy si dopiero 15 XII i miary charakter wet za wet". Najpierw 3 samoloty syjamskie zbombardoway Cheomksan (Kamboda), wic tej samej nocy w odwecie Francuzi zrzucili bomby na Ubon. Nazajutrz Syjam oskary Francj o terror lotniczy i zbombardowa Saravane, wic Francuzi ripostowali, atakujc z powietrza Lakhon, Mouk (Monk) i Kemmarat (Koumarat).
19

125 oddziay desantowe wydzielone z Lamotte Picueta", Amiral Charnera" i Dumont d'Urville'a", ktre wspieray 2 sekcje ckm (na samochodach) oraz z lustra starego" Mekongu kanonierki rzeczne Avalanche" i Commandant Bourdais". Powstanie stumiono w pierwszej dekadzie grudnia aresztowano wwczas okoo 6000 jego uczestnikw, z ktrych kilku skazano na mier (w tym dwch sekretarzy generalnych Komunistycznej Partii Indochin, Ha Goi Tapa i Nguyen Van Cu, oraz jednego z jej zaoycieli Le Hong Phonga), wielu za uwiziono lub osadzono w obozach pracy20. W dniach 28 listopada1 grudnia przeprowadzono rwnie akcj policyjn prawdopodobnie przeciw grupie dywersantw syjamskich (?) przerzuconych morzem w rejon poudniowego cypla" granicy syjamsko-kambodaskiej (okolice Ko Kong-Obyam ?). Oddzia wyznaczony do tej akcji zosta przewieziony z Ream na pokadzie patrolowca Beryl", ktry nastpnie zakotwiczy na wasnych wodach terytorialnych i tu oczekiwa na powrt onierzy. 1 grudnia zosta on zaatakowany przez 3 syjamskie myliwce Hawk 75N, prawdopodobnie z 71 lub 72 dywizjonu myliwskiego z Chanthaburi, ktre zrzuciy na 14 bomb. Trafie nie uzyskay, za to Beryl" zestrzeli jeden samolot.

La Marin..., s. 121; Z a p o l s k i , op. cit, s. 87 i 128.

127
Syjamczycy uyli po raz pierwszy i ostatni w tym okresie walk swego 50 dywizjonu bombowego. Samoloty Martin 139 WS, startujce z Ubon, dokonay wwczas odwetowego bombardowania laotaskiego miasta Xiengkhoang. Mimo przeciwdziaania syjamskiej OPL francuskie samoloty rozpoznawcze pojawiy si rwnie nad Bangkokiem. Pukownik Tavera wnioskowa, aby obrzuci miasto bombami zapalajcymi, ale takich bomb Francuzi nie posiadali1. Podczas przerwy w walkach lotnictwo francuskie starao si zreorganizowa swoje szczupe siy, Syjamczycy natomiast zamierzali zakoczy szkolenie w obu dywizjonach Pibul Sonkham", wyposaonych w lekkie bombowce Mitsubishi Ki-30; by moe na czci tych maszyn latali jeszcze piloci japoscy. Wydzielone z SHM i bazujce w Ream odzie latajce przeprowadziy w grudniu 25 rozpozna pnocnego rejonu Zatoki Syjamskiej (cznie 65 godzin lotu); dziki temu dowdztwo francuskie wiedziao, e siy gwne floty przeciwnika przeszy z ujcia Menamu do jeszcze nie w peni gotowej bazy w Sattahip. Spodziewano si, biorc pod uwag dane wywiadowcze, desantw syjamskich w zatokach Kompong Som lub Ream (Kohela), z ktrych mogyby uderzy od poudnia, wzdu drogi kolonialnej Ream-KampotPnom Penh, na stolic Kambody Pnom Penh. Utwierdzay dowdztwo francuskie w tym przypuszczeniu zaobserwowane przerzuty wojsk drog morsk z Chanthaburi do Klonggay (Khlongyai) cznie okoo 15 maych konwojw, kady w skadzie transportowca i 1 2 okrtw eskorty. Poza tym prowadzone niemal codziennie rozpoznanie lotnicze pozwolio dostrzec, e rwnie flota syjamska zacza si przemieszcza w rejon
1 Opis dziaa lotnictwa obu stron wg: T a r a s , op. cit., s. 27, M e i s t e r, op. cit., s. 20 oraz S h o r e s , Cull, z a w a , op. cit, s. 23. Zdaniem tych ostatnich Suksena zestrzeli! kpt. Michel na Loire 130 z 1 eskadry CBS. Z kolei Meister sugeruje, e bomby zapalajce mia produkowa arsena w Sajgonie (?), lecz konflikt zakoczy si jeszcze przed rozpoczciem ich produkcji.

W PRZEDEDNIU BITWY
Lotnictwo Unii nadal urzdzao nocne wyprawy bombowe, rozszerzajc ich zasig na delt Menamu (Chao Phraya) i rejon stolicy. Do 15 grudnia 1940 r., kiedy to nastpia ponad dwutygodniowa przerwa w walkach powietrznych, dokonao ono nalotw na Sakhon Nakhon i Udon oraz Aranyaprathet, Watthan i Prachinburi. 9 grudnia, w czasie bombardowania Nakhon Phanom przez francusk 11/42 eskadr bombow, myliwce syjamskie (lub Yought Corsair'y z 42 dywizjonu obserwacyjnego) zestrzeliy podobno 1 2 bombowe Potezy 542 (zestrzay niepotwierdzone przez Francuzw); w tym samym czasie samoloty Corsair zaatakoway lotniska francuskie. Nastpnego dnia z kolei, podczas bombardowania Vientiane przez lotnikw z 34 dywizjonu obserwacyjnego, zosta trafiony i zapali si samolot por. Sanita Nuanmanniego. Pilot, cho ciko poparzony, doprowadzi maszyn na lotnisko macierzyste w Udon Thani; pomiertnie uznany zosta za bohatera narodowego. 12 grudnia francuskie myliwce Morane-Saulnier zestrzeliy syjamskiego Hawka III (z 70 dywizjonu myliwskiego), pilotowanego przez ppor. Juana Suksena (Sukserma), a 13 grudnia, w czasie ataku na lotnisko Ubon, zniszczyy na ziemi myliwiec Hawk 75N por. Pana Suvanovskiema (by moe z 70 dywizjonu myliwskiego). 15 grudnia

128 granicy indochiskiej, na kotwicowiska archipelagu Chang (okoo 40 km na pnocny zachd od samej granicy), co potwierdzali rwnie rybacy kambodascy. W tej sytuacji zaczto pospiesznie organizowa obron rejonu i podej do obu zagroonych zatok i midzy 14 listopada a 5 grudnia ustawiono dwie baterie nadbrzene w Kep (2 armaty 138 mm) i w Hatien (4 armaty 90 mm) oraz przydzielono do ich obsugi cznie 99 ludzi2. Jednoczenie dowdztwo francuskie doszo do wniosku, e najlepszym sposobem udaremnienia planowanej przez Syjamczykw operacji desantowej byby nieoczekiwany atak Grupy Specjalnej nr 7 na zgromadzone w rejonie Chanthaburi-Ko Chang okrty syjamskie i pod tym ktem kontradm. Terraux rozpocz stosowne przygotowania. 18 grudnia okrty Berengera zawiny wic do zatoki Camranh, aby z dala od zgiekliwego Sajgonu przewiczy pywanie zespoowe i strzelania grupowe (tzw. szkoy ognia). Komandor Berenger stara si zgra pitk swoich okrtw o rnych wasnociach taktyczno-technicznych (tylko dwa byy jednego typu) w jeden penowartociowy zesp taktyczny, cho zdawa sobie spraw z pitrzcych si przed nim trudnoci. Ta rnorodno wypornoci, uzbrojenia, prdkoci i innych waciwoci manewrowych przekrelaa bowiem z gry jaki klasyczny pojedynek artyleryjski w stylu dawnych flot liniowych. Preferowaa natomiast dziaania manewrowe maymi grupami; trudno jednak byo pi okrtw tak podzieli na grupy i tak nimi manewrowa, aby pokona oba syjamskie pancerniki obrony wybrzea, osaniane przez 9 torpedowcw. Tym bardziej e podejcia do nich strzec mogy 4 okrty podwodne, a by moe i pola minowe. Na razie jednak wiczono owo manewrowanie i strzelania artyleryjskie, aby na wita Boego Narodzenia i Nowy Rok powrci do Cap Saint Jacques.
2 Armaty pochodziy, by moe, z rozbrojonych krownikw pomocniczych Athos II" (XI 1940 r.) i Aramis" (1 XII 1940 r.).

Zestrzelony syjamski wielozadaniowy Vought 93S Corsair" (?) Zaoga bombowca Farman 221" przygotowuje si do nocnego bombardowania

Druyna strzelcw tonkiskich

Krownik lekki Lamotte Picguet", okrt flagowy dowdcy Grupy Specjalnej nr;

Awizo kolonialne (eskortowiec) Amiral Charner"

Awizo morskie (kanonierka) Marne"

Awizo kolonialne (eskortowiec) Dumont d'Urville"

Awizo morskie (kanonierka) Tahure"

-Lamotte Picquet" tu przed bitw, w maej gali banderowej (zdjcie wykonane z Loire 130" przez por. mar. Plainemaisona ?)

Obecny na kotwicowisku Ko Chang, tu przed bitw, may patrolowiec Thiew Uthok" (rys. schematyczny)

Syjamski pancernik obrony wybrzea typu Sri Ayudhya"

Torpedowiec syjamski Trat"

Poncy torpedowiec syjamski, prawdopodobnie Trat" (zdjcie wykonane z pokadu Lamotte Picquet")

129 Flota syjamska miaa w tym czasie realizowa nastpujce zadania bojowe: poszukiwa i niszczy, we wspdziaaniu z lotnictwem, mniejsze zespoy floty francuskiej, zachowujc jednoczenie w odwodzie wikszo swego potencjau bojowego; ochrania wasne linie komunikacyjne oraz wysyane konwoje; udaremnia Francuzom wysadzanie desantw, a take przez swoj obecno w Zatoce Syjamskiej podtrzymywa morale wasnej ludnoci. Jednak do stycznia 1941 r., przebywajc w trjkcie Sattahip-Chanthaburi-Ko Chang, ograniczaa si jedynie do eskorty wspomnianych konwojw i oczekiwaa biernie na dziaania przeciwnika. W grudniu wydzielono z jej skadu 2 zespoy bojowe (poszukujco-uderzeniowe ?), ktre stacjonoway na przemian w Sattahip i na kotwicowisku Ko Chang. Pierwszy zesp (dowdca kmdr Luang Sangwon Yutthakit) skada si z pancernika obrony wybrzea Sri Ayudhya", torpedowcw Trat", Phuket" i Surasdra", 2 okrtw podwodnych i patrolowca, drugi natomiast (dowodzi nim byy minister marynarki kmdr Luang Prom Wiraphan) z pancernika obrony wybrzea Dhonburi", torpedowcw Songhkla", Chonburi" i Rayong", stawiacza min Nhongarhai" i patrolowca Thiew Uthok". Oba miay prawdopodobnie zwalcza mniejsze zespoy francuskie we wspdziaaniu 3 z przydzielonym lotnictwem armijnym . Pozostae okrty floty tworzyy tzw. siy obrony wybrzea, ktrych zadaniem bya ochrona Menam i stolicy przed atakiem ze strony morza; bazoway one w ujciu Menam i Sattahip. T ostatni, jako baz wysunit, w dalszym cigu rozbudowywano, ustawiajc baterie artylerii nadbrzenej (6 armat 203 mm) i przeciwlotniczej (12 armat 75 mm) oraz kompletujc garnizon (1200 onierzy piechoty morskiej, 50 ckm). Inny charakter miao kotwicowisko (a raczej zesp kotwicowisk) Ko Chang.
Mimo i Meister (op. cit., s. 19) sugeruje, e syjamska MW posiadaa ok. 20 przestarzaych samolotw, lotnictwo morskie sensu stricto zostao utworzone dopiero ok. 1948 r. A. J o c a , Lotnictwo morskie, Warszawa 1969, s. 205.
9 Ko Chang 1941
3

130 Archipelag Chang, pooony we wschodniej czci Zatoki Syjamskiej w pobliu granicy z Kambod, skada si z dwch duych (Chang i Kut) oraz ponad 20 mniejszych wysp (nie liczc drobnych wysepek i mogotw4) i oddzielony by od ldu staego obszarem wodnym penym mielizn i nieoznakowanych pycizn. Najwiksze z nich znajdoway si w zatoce Kongkang (midzy Ko Chang a brzegiem syjamskim i kambodaskim), nad ktr lea may port Laem Ngop oraz przysta Laem Sok. Samo kotwicowisko, w skad ktrego wchodzio kilka dogodnych przystani, zajmowao akwen midzy wyspami Chang, Kra i Klum (od zachodu), Bidang i Chan (od poudnia) oraz Mazee Vai (franc. nazwa Ile du Pic), Mazee Lek (franc. Le Chameau) i Ngam (od pnocnego wschodu). Na wyspach nie byo baterii nadbrzenych, znajdoway si na nich jedynie skady i magazyny z zaopatrzeniem. Zapewne przewiadczenie, e pycizny udaremni Francuzom dostp do kotwicowiska, byo jedn z przyczyn, i jego ochrona w sensie zabezpieczenia artyeryjsko-minowego nie istniaa. Jedynie na wysepce Nouk (?), pooonej okoo 5 km na zachd od Ko Chang, znajdowa si posterunek obserwacyjny, a na poudnie od wyspy Kut rozwinity by dozr okrtowy (od 16 stycznia mia peni go torpedowiec Rayong"). Sattahip i Ko Chang, a zwaszcza Ko Chang, mona byo wykorzysta jako miejsce bazowania zespou rozpoznawczego, jeli taki byby utworzony. Przy zaangaowaniu wikszoci lotnictwa na froncie kambodaskim dowdztwo syjamskie mogoby uy tu, wzorem Francuzw, zarwno wyposaonych w radiostacje patrolowcw pomocniczych, jak te posiadajcych due zasigi pywania eskortowcw typu Tachin" (10 000 mil przy 12 wzach) lub okrtw podwodnych typu Sinsamudar" (3000 mil przy 10 wzach). Z powodzeniem mogyby one patrolowa wody poudniowo-zachodniej Kochinchiny, a nawet dokonywa wypadw w rejon Sajgonu (okrty
4 Mogot (geolog.) formacja wapienna w ksztacie gry-stoka, wyrastajca wprost z rwniny lub morza, wewntrz ktrej znajduj si z reguy wymyte przez wod morsk lub wody gruntowe jaskinie przepywowe.

131 podwodne), by ledzi ruchy floty francuskiej i realizowa swoje zadanie gwne. Tymczasem w dziedzinie rozpoznania przeciwnika dowdztwo marynarki krlewskiej okazao karygodn bezmylno albo nieporadno wasnego rozpoznania nie prowadzono, zdajc si wycznie na rozpoznanie armijne. O ile rozpoznanie bliskie prowadzone przez siy powietrzne byo w miar dokadne, o tyle dalekie (operacyjne), wykorzystujce wywiad agenturalny, dostarczao wicej domysw ni faktw. Za te mao wiarygodne dane przyszo wkrtce drogo zapaci. Wiceadm. Decoux, nie lekcewac ju da marsz. Pibulsonggrama, gdy zrozumia, kto stoi za jego agresywn postaw, liczy na prowadzone w Waszyngtonie negocjacje w sprawie dostaw uzbrojenia amerykaskiego dla Unii. Poniewa rzd Vichy ywi podobne nadzieje, odrzucono japosk ofert mediacji zgoszon 2 grudnia 1940 r. Ale e dostaw amerykaskich na razie nie byo, 11 grudnia przekazano do Ream, na dozbrojenie bazujcych tam patrolowcw pomocniczych z zespou rozpoznawczego Zatoki Syjamskiej, cztery podwjne zestawy przeciwlotniczych nkm 13,2 mm. Zdjto je z wycofanych do Tonkinu kanonierek rzecznych Argus" i Doudart de Lagree". Naley sdzi, e jeszcze w grudniu (prawdopodobnie pod koniec miesica) gen. Martin opracowa dwa plany (warianty) dziaa przeciw Syjamowi zaczepny i obronny. Ten ostatni dotyczy zapewne rozwinicia wojsk w pasie granicznym, po obu stronach linii kolejowej Bangkok-Poipet-Pnom Penh oraz szosy BangkokPoipet-Sisophon (tu rozdzielaa si na dwie drogi kolonialne: Sisophon-SiemreapSajgon i Sisophon-Battambang-Pnom Penh), aby udaremni ewentualn ofensyw syjamsk na stolic Kambody. Z kolei planowana na 16 stycznia operacja zaczepna moga by poprowadzona wzdu teje szosy i linii kolejowej przez Poipet i Aranyaprathet na Prachinburi, a moe nawet na Bangkok, przy czym od strony Zatoki Syjamskiej z wojskami ldowymi miay wspdziaa

132 okrty Marynarki Indochiskiej, uderzajc na baz morsk Sattahip5. Akcja tych ostatnich moga doprowadzi nie tylko do zniszczenia znajdujcych si tam okrtw przeciwnika i przerwania dostaw wojsk drog morsk do Kambody, lecz take bezporednio zagrozi stolicy Syjamu, odlegej od morza (w linii prostej) o maksymalny zasig armat 155 mm krownika Lamotte Picuet"6. Tym bardziej e forty osaniajce wejcie na rzek Menam znajdoway si w trakcie modernizacji fort Pi Sua Smuth mia jeszcze stare armaty 203 mm, a forty Phra Paradeng i Phra Chulachorn Klao po zdemontowaniu starej artylerii oczekiway na ustawienie nowej. Wiceadm. Decoux wybra wariant zaczepny, cho do jego realizacji brakowao si. Ze wzgldu na antyjaposk gotowo w Tonkinie oraz pacyfikacj Kochinchiny (dobiegaa koca) do bezporednich dziaa w Kambody zgromadzono podobno jedynie 14 batalionw piechoty (w tym batalion Legii Cudzoziemskiej) i 4 grupy artylerii polowej (cznie okoo 14 000 ludzi i 4050 dzia, przewanie grskich), pozbawionych wsparcia lotniczego. Tymczasem przeprowadzenie operacji stano pod znakiem zapytania z powodu rozpocztej 5 stycznia 1941 r. ofensywy syjamskiej w Kambody oraz zmiany na stanowisku gwnodowodzcego wojsk ldowych Unii; ustpowa gen. Martin, a jego obowizki przyjmowa gen. Mordant (mia przyby do Sajgonu dopiero 15 stycznia). Zgodnie z przewidywaniami wojska syjamskie (podobno bya to pierwsza armia) wsparte czogami uderzyy z rejonu Poipet wzdu poudniowej drogi kolonialnej" (SisophonPnom Penh) na Battambang, prawJak ju wspomniaem, brak jest rde dotyczcych przebiegu dziaa na ldzie, poza wzmiankami rozproszonymi w rnojzycznych opracowaniach. Pewne wnioski mona jednak wysnu z analizy topograficznej rejonw walk oraz przygotowa LMI do ataku na Ko Chang, przy zaoeniu, e dziaania na morzu wyniky z uzgodnie z dowdztwem wojsk ldowych. 6 Miasto pooone jest w odlegoci 20-25 km od brzegw Zatoki (wzdu ujcia Menamu), gdy tymczasem zasig armat 155 mm krownika przy kcie podniesienia luf 35 i ciarze pocisku 56,5 kg wynosi 21,6 km.
5

133 dopodobnie ubezpieczajc ten gwny kierunek natarcia uderzeniem pomocniczym przez Sisophon na Siemreap (wzdu pnocnej drogi kolonialnej")7. Dziaania wojsk ldowych wspierao lotnictwo, ktre ju od 4 stycznia prowadzio walki z lotnictwem Unii i dokonywao sporadycznych atakw bombowych na przygraniczne miasta laotaskie i kambodaskie. Kiedy samoloty Corsair z 32 dywizjonu obserwacyjnego (prawdopodobnie) zbombardoway Savannakhet, w odwecie francuska 11/42 eskadra bombowa zaatakowaa Ubon. 5 stycznia piloci syjamscy odnieli znaczcy sukces. Ich wielozadaniowe Chance Vought V 93S (z 32 dywizjonu obserwacyjnego) lub V 93 SA (z 41 dywizjonu szturmowego) w czasie ataku na Savannakhet zestrzeliy startujce z maego lotniska polowego pod miastem (?) 2 myliwce Morane-Saulnier MS 406 C78 i by moe kilka cznikowo-obserwacyjnych Potez 25 TOE (Francuzi nie potwierdzili tych ostatnich zestrzaw). Do akcji wprowadzono te lekkie bombowce Mitsubishi Ki-30, ktre dokonyway nalotw na
Tak wynika z relacji wiceadm. Berengera (B e r e n g e r, Le combat naval de Koh Chang, La Revue Maritime" 1977, nr 330), ktry jednak podaje bdnie, e ofensywa syjamska nastpia w grudniu 1940 r. Take Mordal (Marin..., s. 22); wg niego 8 I wiceadm. Decoux powiadomi japoskiego wiceministra wojny gen. Anami o agresji Syjamu, proszc o interwencj. Proba pozostaa bez odpowiedzi. Z kolei Meister (op. cit., s. 20) twierdzi, e planowana na 16 1 1941 r. zaczepna operacja francuska i prowadzona na tym samym kierunku ofensywa syjamska wyniky z tego, i zarwno francuscy, jak i tajlandzcy oficerowie studiowali w tych samych francuskich uczelniach wojskowych". Zdecydoway jednak warunki topograficzne wobec acuchw grskich i bezdroy wyyn porosych wszechobecn dungl oraz zabagnionej doliny rzeki Tonie Sap i Nam Mong strony waczce mogy prowadzi dziaania wycznie wzdu obu drg kolonialnych oraz linii kolejowej, tym bardziej e czyy one obydwie stolice Bangkok (po stronie syjamskiej) i Pnom Penh oraz dalej Sajgon (po stronie Unii). Potwierdziy to zreszt dziaania wojenne prowadzone w latach 1946-1954 (interwencja francuska) i 19771979 (wojna wietnamsko-kambodaska). Taras (op. cit., s. 27) podaje, e zestrzau tego dokonay samoloty Corsair, natomiast Meister (op. cit., s. 20), e Hawki 75N.
8 7

134
miasta kambodaskie. Do najwikszej bitwy powietrznej doszo 10 stycznia nad lotniskiem Siemreap (niekiedy niewaciwie nazywanym Nakorn Wat, by moe ze wzgldu na ruiny pobliskiej Angkor Wat), w rejonie przypuszczalnej koncentracji wojsk francuskich. Na stojc tu 11/41 eskadr bombowcw uderzyo dziewi Ki-30, ktre po zniszczeniu jednego Farmana 221 zostay z kolei zaatakowane przez 4 myliwce Morane-Saulnier MS 406 Cl z 11/595. Chor. Tivolier zestrzeli jeden syjamski bombowiec (drugi zestrzelony prawdopodobnie przez st. sier. Laboussiere'a), ale wwczas do walki wczyy si dwa Hawki 75N, ktre podobno zestrzeliy dwa myliwce francuskie oraz uszkodziy i zmusiy do ldowania myliwiec MS 406 Cl st. sier. Laboussiere'a. Ofensywa syjamska w Kambody oraz zmiana gwnodowodzcego wojsk ldowych Unii zakciy realizacj planw francuskich. Pewnie jeszcze przed odejciem gen. Martina dokonano korekty zamierzonej operacji zaczepnej (uderzenie w skrzydo nacierajcego przeciwnika i odcicie go od granicy pastwowej) i zadano od kontradm. Terraux, by akcj swoich okrtw przeprowadzi w czasie planowanego przeciwuderzenia. Terraux, ktry 11 stycznia wysa szyfrowany telegram do adm. Darlana w Vichy, aby ten wyrazi zgod na zaatakowanie Sattahip (zgodnie z pierwotn wersj planu), wobec zmienionej sytuacji operacyjnej postanowi wsplnie z kmdr. Berengerem dokona korekty dotychczasowych ustale. Rankiem 13 stycznia, pod pozorem przeprowadzenia inspekcji jednostek nadbrzenych (mia w niej uczestniczy rwnie gubernator generalny), kontradmira wraz z zastpc szefa sztabu LMI, kmdr. ppor. Mourralem, wyruszy z Sajgonu do Camranh, gdzie od 7 stycznia znw stay okrty Grupy Specjalnej nr 7, dokonujc ostatecznego szlifu przedbitewnego". Aby wprowadzi w bd wywiad przeciwnika, t ponad 400-kilometrow podr odbyli samochodem i dotarli

135
do przystani Ba Ngoi dopiero okoo godz. 18. Zaraz te doszo do spotkania z Berengerem i ustalenia planu dziaa dla Grupy. Nastpnie odesano Tahure" i Marne" do Cap Saint Jacues, aby uzupeniy zapasy bojowe9, gdy wieczorem dnia nastpnego postanowiono zebra ca Grup w ktrej z zatok wysp Poulo Condore. Terraux zgodzi si te, eby Lamotte Picuet" zabra na akcj swj wodnosamolot rozpoznawczy oraz eby rozpoznanie lotnicze byo prowadzone do ostatniej chwili, by przedwczenie nie alarmowa Syjamczykw (w styczniu oba wodnosamoloty z Ream wylatay cznie 57 godzin). Okoo godz. 22 podpisa wreszcie rozkaz operacyjny (o poniszej treci) i wrczy go Berengerowi: Camranh, 13 stycznia 1941 r. Marynarka Wojenna w Indochinach cile tajne Sztab Gwny nr 17 EM 3 Rozkaz operacyjny Zadanie Grupy Specjalnej obejmuje 4 warianty (wypadki): 1. Bombardowanie z zaskoczenia w cigu dnia Sattahip, nastpnie prowadzenie poszukiwa wzdu wybrzea syjamskiego w kierunku poudniowo-wschodnim i w przypadku napotkania zniszczenie wszelkich si morskich nieprzyjaciela. 2. Poszukiwanie i niszczenie si syjamskich midzy Sattahip a granic Kambody. 3. Demonstracja obecnoci na wysokoci Chanthaburi oraz Ko Chang i Ko Kut. Otwiera ogie do wszystkich zauwaonych celw. 4. Zadanie odwoane. Powrt Grupy Specjalnej do Sajgonu z pozostawieniem jednego awiza dla dozoru midzy Cap Saint Jacues a Poulo Condore. Kontradmira Terraux Dowdca Marynarki w Indochinach" 14 stycznia przyby do Camranh gubernator generalny, ktry wstpnie zaakceptowa zarzdzenia kontradm. Terraux;
9 Marne" ju wczeniej wypyn na spotkanie przybywajcego z Francji statku, ktry mia by przez niego eskortowany do Sajgonu.

136 wstrzyma si jednak z ostateczn decyzj do czasu powrotu do Sajgonu. Mia j tam podj po zorientowaniu si w sytuacji na froncie oraz po zasigniciu opinii naczelnego dowdcy wojsk ldowych, gen. Mordanta (ktry nastpnego dnia obejmowa obowizki), i dowdcy wojsk w Kochinchinie, gen. Deredingera. Kiedy obaj admiraowie odlecieli do Sajgonu, pozostae okrty Berengera Lamotte Picuet" i oba awiza kolonialne, opuciy w poudnie Camranh i skieroway si do Zatoki Poudniowo-Zachodniej wysp Poulo Condore, gdzie miay ju na nie czeka obydwa awiza morskie. Noc skierowa si tam rwnie krownik, ktry uprzednio odczy si od zespou, by pobra paliwo i wodnosamolot. Rankiem 15 stycznia Terraux otrzyma z Vichy telegraficzn zgod na atak na Sattahip, z tym tylko zastrzeeniem, aby Decoux rwnie t decyzj zaakceptowa. Kontradmira zabra wic z sob depesz i razem z szefem sztabu, kmdr. Commentrym pojecha do paacu gubernatora. Ten mia ju wyrobiony pogld na spraw, gdy wczeniej odby rozmow z gen. Mordantem. Naczelny dowdca da, aby ewentualny atak na bazy floty syjamskiej zgra z rozpoczynajcym si nazajutrz uderzeniem na Yang Dang Koum, w lewe skrzydo nacierajcych na Battambang oddziaw przeciwnika. By moe gen. Mordant sdzi, e rozwijajc powodzenie dotrze do bazy morskiej w Chanthaburi, a nawet zajmie j z marszu (od podstaw wyjciowych byo do niej okoo 120 km), dlatego wola, aby marynarka zamiast ostrzeliwa Sattahip wspara go w tym natarciu od strony morza, dziki czemu ujby armi syjamsk w kleszcze. Terraux, uwaajc, e wariant drugi jego rozkazu mg by przystosowany do tego rodzaju zadania, popar generaa. Wobec oporw gubernatora (zapewne z uwagi, e przyjdzie atakowa cel, na ktry Vichy nie wyrazio zgody) rozgorzaa dyskusja. Do wymiatania" floty syjamskiej z akwenu midzy Sattahip a granic Kambody przekona gubernatora kmdr Commentry, argumentujc, e

137 w ramach tego zadania istnieje moliwo zarwno zbombardowania Sattahip (yczenie Vichy), jak i wsparcia ogniem uderzenia na Chanthaburi (yczenie gen. Mordanta)10. Kontradm. Terraux uzna to za zgod na wariant drugi swego rozkazu i pospiesznie wysa telegram do Berengera: Marynarka Sajgon. Do dowdcy 7 Grupy Nr 206. Wykona natychmiast wariant 2, powtarzam 2, przewidziany w moim rozkazie z 13 stycznia. 10.43, 15.1"" Radiostacja krownika odebraa telegram w czasie, kiedy Lamotte Picuet", po powrocie z Cap Saint Jacues, kotwiczy w Zatoce Poudniowo-Zachodniej wysp Poulo Condore. Po zapoznaniu si z treci rozkazu Berenger wezwa na odpraw dowdcw okrtw12. Podobnie jak u gubernatora zauwaono trzy moliwoci realizacji zadania: atak na baz Sattahip, bitw z przypadkowo napotkanym zespoem przeciwnika midzy Sattahip a Ko Chang oraz atak na kotwicowisko Ko Chang. Waciwy cel ataku mia by jednak wybrany dopiero nazajutrz po otrzymaniu ostatnich danych z rozpoznania lotniczego. O ile dwie pierwsze moliwoci raczej nie komplikoway wykonawstwa, o tyle atak na Ko Chang wymaga przygotowa wstpnych z racji rozlegoci i specyfiki topograficznej kotwicowiska. Po ich omwieniu Berenger podzieli
Jest to domys autora, gdy w dostpnych rdach nie odnotowano treci wypowiedzi szefa sztabu. Za ewentualnym uderzeniem na Chanthaburi przemawia rwnie fakt, e stamtd wychodziy konwoje transportujce wojska w rejon granicy kambodaskiej, istniaa zatem moliwo ich zniszczenia; pokrywaoby si to cile z wariantem drugim rozkazu operacyjnego dowdcy LMI z 13 I 1941 r. " Czas podano wg poudnika Greenwich (GMT); wg czasu sajgoskiego bya godz. 17.43 Czas lokalny rni si od uywanego w dokumentach Grupy o 7 godzin. 12 Dowdcami pozostaych okrtw Grupy byli: Dumont d'Urville" kmdr por. de Quievrecourt, Amiral Charner" kmdr por. Le Calvez, Tahure" kmdr ppor. Mercadier i Marne" kmdr ppor. Marc.
10

138 Grup na trzy sekcje, uwzgldniajc waciwoci taktyczno-techniczne okrtw (patrz zacznik 1). Sekcj Dumont d'Urville" (dowdca kmdr por. de Quievrecourt) tworzyy awiza kolonialne Dumont d'Urville" i Amiral Charner", sekcj Tahure" (dowdca kmdr ppor. Mercadier) awiza morskie Tahure" i Marne", a trzeci krownik Lamotte Picuet". Sekcje miay walczy samodzielnie, ale jednoczenie wspiera si wzajemnie przy wykonywaniu rozkazw dowdcy Grupy. Omwiono te sprawy zabezpieczenia nawigacyjnego na przejciu morzem i w rejonie kotwicowiska, gdy wybrzea syjamskie byy sabo zbadane pod wzgldem hydrograficznym (liczne pycizny, nieznane gbokoci torw wodnych itp.); podejrzewano te obecno pl minowych, cho zwiad lotniczy tego nie potwierdza. W czasie przejcia obowizywaa cisza radiowa, a czno utrzymywano: za dnia semaforem i kodem flagowym, a w nocy ratierem (rufowe wiato torowe) i wyjtkowo migaczem. Na zakoczenie ustalono tras przejcia, kursy, prdkoci i szyk marszowy, po czym rozpoczto ostatnie przygotowania do wyjcia w morze. Pobieranie paliwa i zapasw przez okrty Grupy w dniach 1415 stycznia w Cap Saint Jacues zmylio wywiad syjamski, ktry, przegapiwszy ich odejcie na wody Poulo Condore, by przekonany, e pozostay one w rejonie zatoki Ganh Rai. Dlatego powiadomione o tym dowdztwo marynarki krlewskiej nie podjo adnych krokw zabezpieczajcych wasne okrty przed niespodziewanym napadem. Grupa Specjalna nr 7 opucia Zatok Poudniowo-Zachodni o godz. 21 z takim wyliczeniem, aby, idc z prdkoci 13,5 wza (maksymalna prdko eskortowcw), znale si w rejonie miejsca ataku we wczesnych godzinach 17 stycznia 3 (otrzyma on oznaczenie Dnia J")' . Wedug najwieszych
13 Wiceadm. Berenger w relacji z 20 X 1956 r. podaje, e aby by rankiem 17 I na poudnie od Ko Chang, pynli z prdk. 16 wzw. Nie jest to chyba dokadne, gdy rednia arytmetyczna przejcia z Poulo Condore do Ko Chang wynosi 13,5 wza.

139 danych z rozpoznania lotniczego, pracujcego na rzecz Grupy Berengera, okrty syjamskie zgrupowane zostay na redzie Sattahip oraz kotwicowisku Ko Chang; komandor musia wic wybra obiekt ataku ju w czasie przejcia morzem. Dlatego wieczorem tego dnia wysano do Ream specjalny samolot z wytycznymi dla stacjonujcych tam dwch wodnosamolotw oraz patrolowca Beryl" co do ostatecznego rozpoznania obiektw ataku, gdy Berenger nie mg uderza na lepo. Jego okrty szy zaciemnione w szyku torowym (Lamotte Picuet", Dumont d'Urville", Amiral Charner", Tahure", Marne"), przypuszczalnie kursem 266CSW, przy czym prowadzcy okrt flagowy myszkowa" w prawo i w lewo od kursu, aby na czas dostrzec wszelkie niepodane statki i okrty. Lecz e obrana trasa omijaa najbardziej uczszczane szlaki eglugowe (Bangkok-Singapur oraz Bangkok-Sajgon i dalej porty chiskie lub filipiskie), morze byo puste i nikogo nie napotkano. 16 stycznia o godz. 4, nie dochodzc do poudnika 102E, okrty zawrciy na kurs okoo 308NW, a osiem godzin pniej wyostrzyy bardziej na pnoc (kurs 317NW?). Nadal utrzymyway szyk torowy i nadal nikogo nie napotkay. Okoo godz. 16 miny z prawej bezludn wysp Poulo Vai, po czym o 20.00 wykonay przypuszczalnie zwrot na kurs 332 NW (?). W tym czasie pozostajca na nasuchu radiostacja krownika odebraa zaszyfrowany meldunek o wynikach najwieszego rozpoznania lotniczego. Przeprowadziy go po poudniu oba bazujce w Ream wodnosamoloty z oddziau kpt. mar. Gaxotte'a. O godz. 14.45 por. mar. Plainemaison spenetrowa kotwicowisko Ko Chang i wykry stojce tam 4 okrty 1 duy, prawdopodobnie pancernik obrony wybrzea, i 3 mniejsze, zapewne torpedowce. Miay one rozwieszone tenty i sieci przeciwtorpedowe. Dalsze, bardziej szczegowe rozpoznanie udaremni silny ogie artylerii przeciwlotniczej okrtw14. Drugi pilot por. mar.
14 Wg relacji Berengera na kotwicowisku znajdoway si podobno: pancernik OW, 4 torpedowce, 2 okrty podwodne, 2 okrty lekkie (?),

140 Nougarede dokona rozpoznania Sattahip. Niestety i tu artyleria przeciwlotnicza okrtw oraz nieudany atak Hawka III z 71 lub 72 dywizjonu myliwskiego nie pozwoliy na dokadne rozpoznanie redy stao tam kilkanacie jednostek, a wrd nich pancernik obrony wybrzea, 4 torpedowce, 2 okrty podwodne, 2 eskortowce i 3 patrolowce. Po otrzymaniu tych danych Berenger wezwa szefa sztabu zespou, kpt. mar. Lelievre'a, aby wsplnie powzi decyzj dotyczc wyboru obiektu ataku, gdy jednoczesne uderzenie na obydwa miejsca bazowania nie byo moliwe. Poniewa omijanie uczszczanych szlakw eglugowych wyduyo tras Grupy z ponad 340 mil morskich (najkrtsz drog) do co najmniej 445,5 mili (wody Ko Chang), Berenger nie mg przed witem 17 stycznia dotrze do Sattahip, a w cigu dnia uderza na t baz nie chcia. Przed sob miaby bowiem przewaajcego liczebnie przeciwnika (do tego z okrtami podwodnymi i lotnictwem), za sob za jego drugi zesp na akwenie Ko Chang. W tej sytuacji zdecydowa si uderzy o wicie na to kotwicowisko. Poniewa okrty szy w zaciemnieniu i obowizywaa cisza radiowa, rozkaz do bitwy przekazano o 20.50 ratierem rufowym krownika na nastpnego w szyku matelota, ten za na kolejnego (a do ostatniego). Rozkaz brzmia nastpujco: Nr 50. Atakuj rano okrty na kotwicowisku na pd. od Ko Chang stop Mapy 2307 i 2308 stop Ujawnienie si na pd.zach. od Ko Kra o wicie stop Rozdzielam [Grup JWD] dla szybkiego zajcia sektorw ostrzau, przydzielonych nastpujco: sekcja TahureMarne midzy Ko Chang i Ko Kra, sekcja Dumont d'UrvilleAmiral Charner midzy Ko Kra i Ko Klum, Lamotte Picquet midzy Ko Klum i wysepkami Ko Chan stop Otwarcie ognia kiedy pozwoli na to widoczno stop Oznaczenie celw nastpi na miejscu w miar moliwoci stop Rozwizanie [szyku JWD] 3 patrolowce i 2 statki handlowe. Jest to jakie nieporozumienie, gdy jednostki te stay na redzie Sattahip.

141 na sygna stop Odczenie awizo na pd.zach. [od kotwicowiska JWD]"'5. Jak wiemy Berenger, aby zapewni sobie swobod manewrowania i zablokowa kotwicowisko, podzieli Grup na trzy samodzielne sekcje. Miay one po zablokowaniu wyj z kotwicowiska (midzy wyspami Chang i Kra umowna pozycja C 1 na rozrysowanym [pniej?] schemacie bitwy, sekcja Tahure"; midzy Kra i Klum umowna pozycja B 1, sekcja Dumont d'Urville"; midzy Klum i Chan, bdce jednoczenie drog ewentualnej ucieczki na poudniowy wschd umowna pozycja A 1, jego krownik) przyprze przeciwnika do przybrzenych pycizn i zniszczy ogniem artylerii oraz torpedami Lamotte Picquet'a". Istniaa wprawdzie druga, pnocno-wschodnia, droga odwrotu (przez cienin Chang), ale jej nie mia Berenger czym zablokowa, a poza tym bya niebezpieczna pod wzgldem nawigacyjnym dla jego, majcych znaczne zanurzenia, okrtw. Zgodnie z decyzj komandora o godz. 22 okrty wykonay zwrot na pnoc, aby o godz. 0.00, ju 17 stycznia, pooy si prawdopodobnie na kurs 14NE, przybliajcy je do kotwicowiska Ko Chang. Decyzja o wymianie zespow syjamskich na kotwicowisku Ko Chang zapada prawdopodobnie 14 stycznia. Dwa dni pniej przyby tu zesp kmdr. Prom Wiraphana, aby zluzowa powracajcy wieczorem tego dnia do Sattahip zesp kmdr. Sangwon Yutthakita. Nie wszystkie jednak okrty zdoay odej przed witem 17 stycznia, gdy w rejonie kotwicowiska pozostay jeszcze, jak wykaza
La Marin..., s. 111. Porwnaj rwnie J. W. D y s k a n t, Bitwa pod Ko Chang, Gdask 1971, s. 30. Z kolei J. Mordal (Histoires..., s. 164) podaje, i przekazany sygna brzmia: Atakujemy Ko Chang o wicie, w warunkach ustalonych [wczeniej JWD]", gdy wg niego podzia organizacyjny i przydzia celw nastpi ju w czasie odprawy dowdcw okrtw, jeszcze przed opuszczeniem Poulo Condore.
15

142 przebieg wydarze, pancernik obrony wybrzea Sri Ayudhya" (sta w przystani Ko Lun, na wschd od poudniowego cypla Ko Chang) i torpedowiec Trat" (sta w przystani Ko Ngam) oraz w Laem Ngop transportowiec Chang", ktry przywiz tu oddzia piechoty morskiej (by moe pod eskort torpedowca Trat"). Dhonburi", Nhongarhai" i Thiew Uthok" stany w przystani Maw Nai (francuska nazwa La Mangue), a torpedowce Songhkla" i Chonburi" w zatoce Ko Chang (przy poudniowym cyplu wyspy). Torpedowce, ktre wygasiy koty, mogy mie maszyny gotowe do ruchu w cigu ptorej godziny, a pozostae okrty wyposaone w silniki spalinowe wej do akcji w cigu kilkunastu minut. Wszystkie jednostki podobno postawiy tenty, a niektre rozwiesiy sieci przeciwtorpedowe. Poniewa pole widzenia od strony Zatoki Syjamskiej miay przesonite przez wyspy Kra, Klum i Bidang, a take byy czasowo pozbawione moliwoci manewrowania, co w razie niespodziewanego napadu zapowiadao porak, dowdca zespou rozwin daleki dozr kotwicowiska w rejonie na poudnie od wyspy Kut (ponad 45 km od Ko Chang), wysyajc tam o godz. 20 torpedowiec Rayong" (numer taktyczny 23"). Mg on te zluzowa torpedowiec Trat" z zespou Yutthakita, ktry powrci na kotwicowisko i wzi udzia w bitwie. Gdyby Rayong" zdoa wykry idcy z prdkoci 13,5 wza zesp francuski, Wiraphan miaby prawie dwie godziny na przygotowanie si do walki, przy czym dwatrzy torpedowce (cznie z Tratem") na kotwicowisku i czwarty Rayong" na tyach Francuzw gotowe do prowadzenia atakw torpedowych. Jednak dowdca torpedowca z karygodn bezmylnoci ju 16 stycznia o godz. 22 przerwa patrolowanie podej do Ko Chang (a moe mia na to zgod?) i stan na noc w zatoczce Klong Pron (wyspa Kut), aby nazajutrz przystpi do suby. Wskutek tego przegapi okrty Berengera, ktre okoo godz. 4 miny Ko Kut i kursem okoo 43NE zmierzay ku kotwicowisku.

143 Z lewej na horyzoncie sygnalici dostrzegli wiata topowe dwch statkw handlowych zmierzajcych w stron Singapuru, ale znaczna odlego i gstniejca mga przedwitu stanowiy dostateczne zabezpieczenie przed ewentualnym zdemaskowaniem; kursu zatem nie zmieniano. Wid on zreszt wprost na Ko Kra, wysp przesaniajc kotwicowisko od strony Zatoki Syjamskiej i wskutek tego skrywajc podejcie okrtw francuskich. Poniewa Lamotte Picuet" z powodu awarii katapulty startowej nie zabra swego wodnosamolotu rozpoznawczego (na co, jak wiemy, uzyska 13 stycznia zgod kontradm. Terraux, gdy maszyn trzeba byo wyczy z oddziau wodnosamolotw Gaxotte'a), ostatnie przedbitewne rozpoznanie kotwicowiska przeprowadzi mia o wicie 17 stycznia por. mar. Plainemaison. Lecz jego wynik niewiele ju mgby zmieni w kalkulacjach Berengera. Bitwa, do ktrej Francuzi byli w peni przygotowani, a ktrej Syjamczycy w ogle si nie spodziewali, bya ju tylko spraw najbliszych dwch godzin. Za oparami porannych mgie wyspa Chang16 rysowaa si jak grone memento...

Druga co do wielkoci wyspa Syjamu (po Phuket); dugo 30 km, szeroko 8 km (rednia). Grzysta (szczyty do 800 m n.p.m.), porosa dungl, lokalne rzeczki tworz wiele wodospadw, liczne piaszczyste plae. Najwaniejsze miejscowoci: Salak Phet (nad maa zatok tej samej nazwy) i Khlong Phrab (Khlong Phao).

16

LE JOUR J" BITWA NA KOTW1COWISKU KO CHANG

O godz. 5.30 na okrtach Grupy ogoszono alarm bojowy oraz podniesiono bandery maej gali flagowej. witao (wschd soca o 6.43), ale na poudniowym zachodzie wida byo jeszcze ksiyc (zaszed o 6.00). W rejonie kotwicowiska panowa zupeny sztil, morze byo niemal gadkie jak lustro, a wyspy archipelagu tony w szybko opadajcej, porannej mgle. O 5.45 Lamotte Picuet" podnis sygna: Swobodne manewrowanie. Wykona otrzymane rozkazy", po czym zwikszy prdko do 19 wzw i pooy si na kurs NE 85. Zaraz te od okrtw grupy odczya si sekcja Tahure", kierujc ku Ko Chang, natomiast sekcja Dumont d'Urville", ktra zmniejszya prdko do 12 wzw, popyna za krownikiem a pod Ko Kra. Berenger po zwikszeniu prdkoci omal nie staranowa jakiej odzi rybackiej, ktra nagle wyonia si z mgy. Ta maa donka I pozostaa na akwenie bitwy, owic spokojnie ryby. Niemal jednoczenie radiostacja okrtu, pozostajca tylko na na- 1 suchu, odebraa na fali redniej 675 m sygna wywoawczy j od lotnika wysanego na ostatnie przedbitewne rozpoznanie. By to por. mar. Plainemaison, ktry na Loire 130 o wicie wystartowa z Ream.

145 Nie widzc zespou Berengera, Plainemaison nadlecia nad kotwicowisko od strony Ko Klum okoo godz. 6.05, kiedy na okrtach syjamskich odegrano pobudk i rozpocza si gimnastyka poranna. Przy wschodnim brzegu maej zatoczki Slukpet (Salak Phet) dostrzeg stojce pod tentami 3 lub 4 torpedowce, a na poudniowy wschd od nich, przy wysepce Ngam, 2 due okrty bez tentw, ktre mogy by pancernikami obrony wybrzea. Sam rwnie zosta odkryty i ostrzelany z armat przeciwlotniczych 76 i 20 mm. Unikajc nieprzyjacielskiego ognia oddali si w kierunku pnocnym, a nastpnie zawrci nad kotwicowisko, przelatujc obok szczytu 463, aby upewni si co do rozpoznanych jednostek (przelotne pasma mgy) i zrzuci na nie swoje dwie 75-kilogramowe bomby. Zosta jednak odpdzony skutecznym ogniem zaporowym (podobno z Songhkli" i Dhonburi") i jego pospiesznie zrzucone bomby zdetonoway w wodach cieniny midzy Ko Chang a Ko Ngam. W ferworze walki Plainemaison nie myla o zoeniu meldunku i dopiero teraz przekaza przez radio wyniki rozpoznania, ktre radiostacja krownika odebraa o 6.25, ju w trakcie rozpoczynajcej si bitwy. Przelatujc nad krownikiem, sfotografowa go, a nastpnie z fantazj pokiwa skrzydami obsugom artylerii przeciwlotniczej, skupionym wok wymierzonych w d latajc luf armat i enkaemw. Kmdr Berenger mia mu za ze, e wywoujc syjamsk kanonad, zaalarmowa przeciwnika i udaremni Francuzom zaskoczenie go na kotwicowisku. Tym bardziej e okrty Grupy byy ju dobrze widoczne na tle przestworu nieba Zatoki Syjamskiej. Z drugiej strony jednak byski salw armatnich i serie pociskw wietlnych zdemaskoway miejsca postoju prawie niewidocznych w cieniu wyspy Chang okrtw przeciwnika. Umoliwio to Grupie Specjalnej okrelenie celw i otwarcie ognia na... byski syjamskich wystrzaw.

10 Ko Chang 1941

146
PIERWSZA FAZA BITWY 1 ZNISZCZENIE TORPEDOWCW SYJAMSKICH

147 Potem zacz ostrzeliwa z dwch lewoburtowych armat 75 mm nieznany torpedowiec, stojcy w odlegoci okoo 1850 m od pozostaych, ktrego o 6.25 rozpoznano po biaym numerze burtowym 11" jako Trata". Tosamo okrtu potwierdzi zreszt meldunek odebrany przez radiostacj Lamotte Picuet", w ktrym torpedowiec otwartym tekstem powiadamia dowdc swego zespou o walce z krownikiem francuskim. Bya to znamienna godzina, gdy wanie wtedy telemetryci Berengera dostrzegli wybuchy pierwszych wasnych pociskw na torpedowcach syjamskich, a take podejcie do rejonu bitwy pancernika Dhonburi" z Lamotte Picuet" zauwaono go podobno w przewicie midzy mogotami rejonu Mazee Lek z Amiral Charnera" natomiast znikajcego za Mazee Vai (z mapy 3 wynika, e mg to by rwnie uszkodzony ju i uchodzcy Sri Ayudhya"). Znajdujcy si na Dhonburi" dowdca zespou, kmdr Luang Prom Wiraphan (jednoczenie dowdca pancernika), przed zejciem z kotwicy odesa stojcy obok stawiacz min Nhongarhai" i may patrolowiec Thiew Uthok" w gb zatoki Kongkang, sam za zamierza ruszy na pomoc swoim torpedowcom. Kiedy prbowa przedosta si do nich przejciem midzy Mazee Vai a Ko Ngam, zauway, by moe, zbliajcy si (uszkodzony?) Sri Ayudhya", gdy zawrci na pnocny wschd. Kmdr Berenger zdy ju wypali do pancernika z pierwszej wiey dziobowej, kiedy o 6.30 dostrzeg w lewo za ruf trzy wysokie supy eksplodujcych torped, wystrzelonych 10 minut wczeniej. Dwa brudnote, jakby uderzyy w piaszczysto-botnisty brzeg jakiej wysepki, i trzeci biay, jaki zwykle powstaje przy trafieniu podwodnym w kadub okrtu. Nie mg to by torpedowiec, gdy nastawa torped przewyszaa jego maksymalne zanurzenie o okoo 50 cm. A zatem pancernik obrony wybrzea? Poniewa jednak Dhonburi", do ktrego niemal przed chwil strzelano i ktry znika wanie za Mazee Lek, by przeszo 5 mil od miejsca wybuchu, na

Atak wodnosamolotu Plainemaisona na krtko tylko zaabsorbowa artylerzystw przeciwnika, gdy wanie dostrzegli oni sekcj Dumont d'Urville'a" i o 6.14 otworzyli do niej ogie. Z posterunku na Ko Klum wystrzelono rakiety alarmowe i jednoczenie o 6.15 torpedowce ostrzelay sekcj Tahure". Ale okrty Berengera osigny ju pozycje wyjciowe do bitwy (punkty C 1, B 1, A 1 mapa 3) i eskortowiec Dumont d'Urville" jako pierwszy odpowiedzia ogniem, celujc w rozbyskujce w mrokach przedwitu armaty torpedowcw. Nie byo to jednak strzelanie skuteczne, gdy jeszcze trzecia salwa okrtu de Quievrecourta trafia w budynki magazynw sprztu hydrograficznego na Ko Ngam. Lecz ju od 6.16 widoczno poprawiaa si z minuty na minut, z minuty na minut rozpalaa si te walka. O 6.19 wystrzeli swj pierwszy 155-milimetrowy pocisk Lamotte Picuet", o 6.23 rozpocz kanonad drugi okrt sekcji de Quievrecourta Amiral Charner", strzelajc z przerwami do ukazujcych si byskw", a dwie minuty pniej wczyy si do bitwy oba awiza sekcji Tahure". 0 6.20 Berenger wysa zaszyfrowany meldunek radiowy do dowdztwa marynarki o rozpoczciu bitwy, ale nie zosta on odebrany. Nastpnie, przekonany, e przy sabej widocznoci celw skuteczniejsza bdzie salwa torpedowa, odpali wizk trzech torped z lewego aparatu dziobowego, z nastaw odlegoci na 10 000 m i zanurzenia na 2,5 m, do nierozpoznanej ciemnej sylwety nieco na wschd od kotwicowiska.
Opis bitwy (z podziaem na fazy) wg wycigu z raportu operacyjnego kmdr. Berengera z 25 I 1941 r., meldunku nr 3 oddziau II LMI z 18 IV 1941 r. oraz meldunkw operacyjnych sztabu LMI ze stycznia 1941 r. (w: La Marin..., s. 111118 i 123), a take wg Mordala (Marin..., s. 31^42), ktry wykorzysta syjamsk relacj z bitwy zamieszczon w The Bangkok Times" 12 VII 1941 r. Wykorzystaem rwnie swoje wczeniejsze ustalenia zamieszczone w Bitwie pod Ko Chang na s. 31-61.
1

148 pomocie bojowym krownika uwierzono w niedawno odebrany meldunek lotniczy Plainemaisona, e na kotwicowisku znajduje si drugi pancernik syjamski, Sri Ayudhya". Podczas kiedy nieco zdezorientowany i zaniepokojony Berenger przenis znw ogie armatni na Trata", z komina ktrego wydobyway si kby dymu, wiadczce, e przygotowywa maszyny do ruchu, aby zej z kotwicy, sekcja Tahure" doczya do sekcji Dumont d'Urville", wchodzc w jej lad torowy. Omal nie doszo wtedy do tragicznej pomyki, gdy w trakcie tego manewru awiza kmdr. por. Mercadiera znalazy si midzy eskortowcami de Quievrecourta a torpedowcami syjamskimi. Kiedy bowiem o 6.32 Lamotte Picuet" wypyn spoza Ko Bidang, wzi rozbyski ich wystrzaw (na czarnozielonym tle wyspy) za syjamsk bateri nadbrzen. Artyleria krownika otrzymaa ju rozkaz otwarcia ognia, na szczcie jednak II oficer artylerii, kpt. mar. Remignon, zdy waciwie rozpozna cele. Tymczasem obie sekcje eskortowcw rozpoczy walk z dwoma torpedowcami, rozpoznanymi ju po numerach burtowych 33" i 32" jako Songhkla" i Chonburi". Zgodnie z podziaem celw (od prawego") Dumont d'Urville" i Amira Charner" strzelay z odlegoci 5000 m do Songhkli", a Tahure" i Marne" z dystansu 8000 m, zbliajc si w toku walki na 3000, a nawet 2600 m do oddalonego od niego o 300 m Chonburi". Poniewa przeciw dziewiciu syjamskim armatom 76 mm na torpedowcach prowadzio ogie 8 armat 155 mm, 8 138 mm, 3 100 mm i 2 75 mm na okrtach francuskich (z jednej burty) los torpedowcw rozstrzygn si w cigu kilkunastu minut. Lamotte Picuet" przerwa ostrza poncego Trata", w ktrego trafi co najmniej picioma pociskami 155 mm, ju o 6.35 i zawrci w lewo na kurs NE 50. Berenger pozostawi dobicie torpedowcw swoim eskortowcom, aby samemu z prdkoci 22 wzw wyruszy na poszukiwanie pancernika Dhonburi".

149 Dostrzeg go o 6.39 (z pozycji A 3) w przewicie midzy Mazee Vai i Mazee Lek i minut pniej otworzy ogie z dystansu 9000 m, ale pancernik, idc w kierunku pnocnym, znik za Mazee Lek. Pojawi si ponownie o 6.43, tym razem w odlegoci 12 100 m, wic midzy 6.45 a 6.48 i 6.51 a 6.54, kiedy oba okrty po zwrocie, kolejno na poudniowy zachd prowadziy ze sob pojedynek artyleryjski wykorzystujc przewity midzy wyspami i mogotami pooonymi na wschd od Mazee Lek. Dhonburi" strzela z obu wie 203 mm salwami dobrymi w kierunku, lecz z niedolotami do 1000 m. Lamotte Picuet" rwnie strzela salwami, uzyskujc nawet czste nakrycia celu, ale skuteczno ognia bya niewielka ze wzgldu na czste przerywanie go spowodowane topografi akwenu bitwy wysokie wyspy i mogoty zakryway pancernik przed dalmierzystami francuskimi. Podczas tej zabawy w chowanego" eskortowce obu sekcji, ktre od 6.40 utraciy kontakt wzrokowy z okrtem flagowym, dokonay swoistej egzekucji" torpedowcw przeciwnika. Zaogi syjamskie wykazyway w obliczu klski najwysze mstwo, ale nie mogo ono zastpi wyranych brakw wyszkoleniowych. Kiedy granat francuski rozerwa si na torpedowcu Songhkla", tu za kominem, obok armaty 76 mm nr 2, zamilka ona tylko na chwil. Przez wietliki ze znajdujcej si pod ni maszynowni kto dostrzeg wybit obsug i zaraz na pokad wybiego kilku marynarzy-mechanikw, by nadal prowadzi ogie. Z kolei na torpedowcu Chonburi" ciko ranny sygnalista, z urwanymi przez granat nogami, zachca swoich kolegw do walki, zanim 2 skona z upywu krwi . O 6.48 torpedowce przestay strzela i rozpoczy ewakuacj zag na brzeg pobliskiej Ko Chang; odbywaa si ona na ocalaych szalupach okrtowych i wpaw. Francuzi rwnie przerwali ogie, by moe na czas tej ewakuacji, po kilku minutach jednak otworzyli go ponownie, celujc w ponce
Wg relacji z The Bangkok Times" z 12 VII 1941 r. (w: M o r d al, Marin..., s. 3334).
2

150 kaduby torpedowcw. Nie udzielili te rozbitkom adnej pomocy3. Ciko postrzelany Songhkla", ktry ju o 6.45 zacz chyli si na burt, przewrci si do gry stpk i o 6.53 zaton. Chonburi" natomiast okoo 6.50 zosta trafiony, podobno ostatnim pociskiem francuskim, w na wp oprniony rufowy zbiornik mazutu. Ponce paliwo rozbryzgno si po pokadzie, wywoujc nowe ogniska poarw. W kbach pomieni i gstego czarnego dymu torpedowiec zaton, pograjc si ruf, o 6.55. Brak dokadnych danych o ciko uszkodzonym i poncym torpedowcu Trat" pozostawionym rwnie przez sekcj Dumont d'Urville", ktra jeszcze przed zatoniciem Chonburi", wymina go zdajc na poczenie z Berengerem. Mona jedynie przypuszcza, e albo sztrandowa si okoo godz. 7 na poudniowo-wschodnim cyplu Ko Chang lub na brzegu Ko Ngam, albo te zdoa podnie par w kotach, aby o wasnych siach przej jeszcze na pycizny zatoki Kongkang i tam zaton. Niedoszkolenie artylerzystw syjamskich byo gwn przyczyn zupenego braku trafie w okrty francuskie i utraty torpedowcw. Z nieznanych te powodw aden z nich nie uy przeciw Francuzom swoich torped (cznie 18 wyrzutni 456 mm) czyby nie byy one zaadowane do wyrzutni? Znajc niedoszkolenie syjamskich sub broni podwodnej, mona rwnie domniemywa, e nie majc aktualnych atestw na torpedy dowdcy torpedowcw woleli ich nie strzela (lub te mieli zakaz strzelania). Eskortowce francuskie przeszy teraz na pozycje C 3 i B 3, aby wczy si do kolejnej fazy bitwy, przy czym sekcja de Quievrecourta dotara tam wczeniej zaalarmowana pojedynkiem okrtu flagowego z pancernikiem obrony wybrzea Dhonburi".
Zapewne takiej akcji nie przewidywano, gdy Berenger ani w raporcie, ani w pniejszej relacji nic o przygotowaniach do ewentualnego ratowania rozbitkw nie wspomina. Bitwa miaa mie charakter napadu ogniowego (zadanie strat przeciwnikowi ogniem artylerii i odejcie z maksymaln prdkoci) i tak te zostaa przeprowadzona.
3

151 DRUGA FAZA BITWY WALKA Z PANCERNIKIEM OBRONY WYBRZEA DHONBURI"

Waciwie rozpocz j ju o 6.39 Lamotte Picuet", kiedy otworzy ogie do dostrzeonego w przewicie midzy Mazee Vai a Mazee Lek pancernika; teraz po zatopieniu torpedowcw staa si odrbn faz bitwy, do ktrej wczya si rwnie sekcja eskortowcw Dumont d'Urville". Podczas jej trwania 4 armatom 203 mm (pocisk burzcy 113,5 kg lub przeciwpancerny 110 kg, ktry podobno z odlegoci 5500 m mg przebi 160-milimetrowy pancerz) i 4 76 mm pancernika syjamskiego przeciwstawili Francuzi 8 armat 155 mm (pocisk 57 kg) i 6 138 mm (pocisk 38 kg). O 6.54 po przerwaniu pojedynku artyleryjskiego Dhonburi", pync w kierunku poudniowo-zachodnim, skry si za wyspami. Kmdr Prom Wiraphan prawdopodobnie nadal zamierza przedosta si do swoich torpedowcw, niewykluczone te, e mg spodziewa si powrotu z dozoru zaalarmowanego kanonad torpedowca Rayong". Sytuacja taktyczna pancernika bya na tyle korzystna, e Lamotte Picuet" wysun si daleko do przodu i mg prowadzi ogie tylko z wie rufowych. Ponadto wpyn w stref niebezpiecznych pycizn. Dlatego Berenger o 6.54 zawrci w prawo i popyn w kierunku zachodnim na spotkanie swoich eskortowcw; chcia te uzyska od nich wiadomoci o rezultatach boju z torpedowcami oraz wesprze je w przypadku ataku pancernika. Midzy 6.57 a 7.00 doszo zatem do kolejnej wymiany ognia, gdy Dhonburi" wypyn spoza Mazee Lek. Minuty te przesdziy o rezultatach tej fazy bitwy. Wschodzce soce olepiao celowniczych syjamskich, uatwiajc z kolei celowanie francuskim. Dlatego prawdopodobnie o 6.59, po uzyskaniu nakrycia pancernika z obu wie rufowych 155 mm, trafili oni pociskiem przeciwpancernym w stanowisko dowodzenia Dhonburi"4. W wyniku eksplozji
Trudno cile ustali czas trafienia pocisku w SD Dhonburi" i mierci kmdr. Prom Wiraphana. Mordal (Marin..., s. 37-38) podaje, e byo to na
4

152 zgina jego obsada wraz z kmdr. Prom Wiraphanem, uszkodzeniu ulego rwnie urzdzenie sterowe. Naley raczej wtpi, czy pocisk 155 mm przebi 120-milimetrowy pancerz wiey dowodzenia; trafi on zatem bd w przewit szczeliny obserwacyjnej tej wiey (na zdjciach okrtu s one do znacznych rozmiarw), bd te kmdr Prom Wiraphan znajdowa si na wynonym punkcie dowodzenia (odkryty pomost ponad wie). mier dowdcy zespou i okrtu (dowodzenie nim przej I oficer artylerii) zdezorganizowaa kierowanie walk po stronie syjamskiej. Prom Wiraphan mia zapewne jak wizj rozegrania bitwy lub myla o jakiej koordynacji dziaa jednostek swego zespou z pancernikiem Sri Ayudhya" z zespou kmdr. Sangwon Yutthakita, a by moe i z wasnym lotnictwem. Teraz wszystko si rozprzgo i akcja okrtw Berengera zacza przypomina swoist wybijank dostrzeonych w rejonie kotwicowiska jednostek przeciwnika. Kiedy poncy i sterowany rcznie z zapasowego rufowego stanowiska dowodzenia Dhonburi" skry si za Mazee Vai, Berenger dostrzeg swoje awiza na pozycji B 3 (podobno bya to sekcja Tahure") oraz uzyska wgld w akwen kotwicowiska, na ktrym nie dojrza ju torpedowcw, co utwierdzio go w przekonaniu, e zostay zatopione. Krownik, po ominiciu Ko Chan, zbliy si teraz od poudnia do Ko Bidang i swoich eskortowcw, ktre z kolei, opywajc Ko Bidang od pnocy, zauwayy zbliajcego si Dhonburi". Bya godz. 7.12. W minut pniej sekcja Dumont d'Urville" rozpocza ostrza pancernika, a o godz. 7.15 przesza na ogie cigy. Dhonburi" przyj walk z awizami de Quievrecourta i uchwyci zaraz w due widy" eskortowiec Amiral Charner", przy
pocztku drugiej fazy bitwy (6.45 ?), Berenger natomiast (La Marin..., s. 113), e podj wymian ognia po zwrocie na SW, wykonanym o 6.54 (z mapy 3 wynika, e bya to 6.58). Przy zaoeniu, e w Dhonburi" trafiy ju pierwsze pociski pierwszej salwy, moga to by zatem godz. 6.59-7.00 (i tak przyjem).

153 czym trzecia jego salwa upada okoo 100 m od burty Francuza. Zanim jednak doszo do trafie, przeciwnicy rozminli si awiza weszy w cie Ko Chan, a Dhonburi" zawrci ku Mazee Vai. Berenger dostrzeg t walk i, aby osoni eskortowce, zwikszy prdko do 27 wzw, opyn Ko Bidang od zachodu i po zwrocie na pnocny wschd o 7.22 ostrzela poncy pancernik ogniem salwowym. Dwa pociski 155 mm trafiy Dhonburi" w ruf, unieruchamiajc drug wie armat 203 mm; pancernik broni si ju tylko z wiey dziobowej 203 mm i z przechyem na praw burt zawrci, aby skry si za wyspami. Berenger wykona zwrot w prawo i po wyminiciu od poudnia wysepki Chan, skierowa si na pnocny wschd. Trzeba przyzna, e w tej fazie bitwy Dhonburi" znajdowa si w korzystniejszej sytuacji taktycznej ni Francuzi, od ktrych oddziela go nie tylko acuch wysepek, ale rwnie pas pycizn. Mg bowiem, wykorzystujc przewag kalibru swojej artylerii gwnej, narzuci wymian ognia na duym dystansie, a tym samym osabia skuteczno ognia okrtw Berengera. Podczas tego strzelania kry tam i z powrotem u wejcia na zatok Kongkang, poza wyspami Babuig (?), Mazee Vai, Mazee Lek, Mav Nai i Pragami Nua, ukazujc si sporadycznie w przewitach midzy nimi. Wiedzia, e tylko wtedy mg by ostrzeliwany przez Francuzw, ktrzy z kolei zmuszeni byli wykonywa wiele zbdnych manewrw (przyspiesza, zwalnia lub stopowa, aby uchwyci go w takim przewicie), co powodowao forsowanie siowni okrtowych i utrudniao prowadzenie ognia (np. Lamotte Picuet" otwiera i przerywa go dwunastokrotnie). Sam, jak naley sdzi, strzela te tylko przez owe przewity, nie troszczc si o dokadno ognia, albo moe ze wzgldu na sabe wyszkolenie artylerzystw, nie umiejc strzela efektywnie. Na okrtach Grupy takie prowadzenie bitwy okrelono sarkastycznie jako zabaw w chowanego", ale przyzna trzeba, e strzelay one duo skuteczniej, cho miay ograniczone mo-

152 zgina jego obsada wraz z kmdr. Prom Wiraphanem, uszkodzeniu ulego rwnie urzdzenie sterowe. Naley raczej wtpi, czy pocisk 155 mm przebi 120-milimetrowy pancerz wiey dowodzenia; trafi on zatem bd w przewit szczeliny obserwacyjnej tej wiey (na zdjciach okrtu s one do znacznych rozmiarw), bd te kmdr Prom Wiraphan znajdowa si na wynonym punkcie dowodzenia (odkryty pomost ponad wie). mier dowdcy zespou i okrtu (dowodzenie nim przej I oficer artylerii) zdezorganizowaa kierowanie walk po stronie syjamskiej. Prom Wiraphan mia' zapewne jak wizj rozegrania bitwy lub myla o jakiej' koordynacji dziaa jednostek swego zespou z pancernikie Sri Ayudhya" z zespou kmdr. Sangwon Yutthakita, a by' moe i z wasnym lotnictwem. Teraz wszystko si rozprzg i akcja okrtw Berengera zacza przypomina swoist wybijank dostrzeonych w rejonie kotwicowiska jednostek przeciwnika. Kiedy poncy i sterowany rcznie z zapasowego rufowego stanowiska dowodzenia Dhonburi" skry si za Mazee Vai, Berenger dostrzeg swoje awiza na pozycji B 3 (podobno bya to sekcja Tahure") oraz uzyska wgld w akwen kotwicowiska, na ktrym nie dojrza ju torpedowcw, co utwierdzio go w przekonaniu, e zostay zatopione. Krownik, po ominiciu Ko Chan, zbliy si teraz od poudnia do Ko Bidang i swoich eskortowcw, ktre z kolei, opywajc Ko Bidang od pnocy, zauwayy zbliajcego si Dhonburi". Bya godz. 7.12. W minut pniej sekcja Dumont d'Urville" rozpocza ostrza pancernika, a o godz. 7.15 przesza na ogie cigy. Dhonburi" przyj walk z awizami de Quievrecourta i uchwyci zaraz w due widy" eskortowiec Amira Charner", przy
pocztku drugiej fazy bitwy (6.45 ?), Berenger natomiast (La Marin..., s. 113), e podj wymian ognia po zwrocie na SW, wykonanym o 6.54 (z mapy 3 wynika, e bya to 6.58). Przy zaoeniu, e w Dhonburi" trafiy ju pierwsze pociski pierwszej salwy, moga to by zatem godz. 6.59-7.00 (i tak przyjem).

153 czym trzecia jego salwa upada okoo 100 m od burty Francuza. Zanim jednak doszo do trafie, przeciwnicy rozminli si awiza weszy w cie Ko Chan, a Dhonburi" zawrci ku Mazee Vai. Berenger dostrzeg t walk i, aby osoni eskortowce, zwikszy prdko do 27 wzw, opyn Ko Bidang od zachodu i po zwrocie na pnocny wschd o 7.22 ostrzela poncy pancernik ogniem salwowym. Dwa pociski 155 mm trafiy Dhonburi" w ruf, unieruchamiajc drug wie armat 203 mm; pancernik broni si ju tylko z wiey dziobowej 203 mm i z przechyem na praw burt zawrci, aby skry si za wyspami. Berenger wykona zwrot w prawo i po wyminiciu od poudnia wysepki Chan, skierowa si na pnocny wschd. Trzeba przyzna, e w tej fazie bitwy Dhonburi" znajdowa si w korzystniejszej sytuacji taktycznej ni Francuzi, od ktrych oddziela go nie tylko acuch wysepek, ale rwnie pas pycizn. Mg bowiem, wykorzystujc przewag kalibru swojej artylerii gwnej, narzuci wymian ognia na duym dystansie, a tym samym osabia skuteczno ognia okrtw Berengera. Podczas tego strzelania kry tam i z powrotem u wejcia na zatok Kongkang, poza wyspami Babuig (?), Mazee Vai, Mazee Lek, Mav Nai i Pragami Nua, ukazujc si sporadycznie w przewitach midzy nimi. Wiedzia, e tylko wtedy mg by ostrzeliwany przez Francuzw, ktrzy z kolei zmuszeni byli wykonywa wiele zbdnych manewrw (przyspiesza, zwalnia lub stopowa, aby uchwyci go w takim przewicie), co powodowao forsowanie siowni okrtowych i utrudniao prowadzenie ognia (np. Lamotte Picuet" otwiera i przerywa go dwunastokrotnie). Sam, jak naley sdzi, strzela te tylko przez owe przewity, nie troszczc si o dokadno ognia, albo moe ze wzgldu na sabe wyszkolenie artylerzystw, nie umiejc strzela efektywnie. Na okrtach Grupy takie prowadzenie bitwy okrelono sarkastycznie jako zabaw w chowanego", ale przyzna trzeba, e strzelay one duo skuteczniej, cho miay ograniczone mo-

154 liwoci manewrowe ze wzgldu na zanurzenia kadubw (4,50 na eskortowcach i 5,20 na Lamotte Picuet") musiay porusza si w pasie wd o gbokoci 510 metrw. Tote kiedy po 7.27 Dhonburi" ukaza si midzy Pragami Nua a Mazee Lek, zosta uchwycony w mae widy" przez I oficera artylerii krownika, kpt. mar. Thuilliera, i w cigu omiominutowego ostrzau kilkakrotnie trafiony, m.in. w wie dziobow armat 203 mm. Wprawdzie zniszczone zostao zasilanie elektryczne wiey, ale obracana rcznie nadal prowadzia ogie, oddajc przecitnie co dwie minuty jedn salw. Pancernik, na ktrym widoczne byy trzy ogniska poaru (punkt kierowania ogniem, stanowisko dowodzenia, pomieszczenia podpokadowe na rdokrciu), trym na ruf i przechy na praw burt, sprawia wraenie, jakby lada chwila mia si przewrci do gry stpk. Widzc to, kmdr Berenger kaza wezwa na pomost trbacza, aby odegra Rigaudon", tradycyjny w marynarce francuskiej sygna obwieszczajcy zatopienie okrtu przeciwnika. Ale Dhonburi" nie zamierza jeszcze ton, lecz po zwrocie, ustawiwszy si czoem do Lamotte Picuet" ostrzeliwa go z wiey dziobowej. Poniewa krownik podszed ju do manewrujcych eskortowcw obu sekcji, o 7.35 Berenger podnis sygna: I za mn", zamierza bowiem dobi przeciwnika ogniem caej Grupy Specjalnej. Sekcja Dumont d'Urville" nie moga jednak doczy do zespou z powodu nieoznaczonych pycizn, o ktrych kmdr por. de Quievrecourt o 7.40 ostrzeg sygnaem wietlnym okrt flagowy, oraz prdkoci 27 wzw, ktr ten rozwin. Berenger zawrci wic w prawo, wszed jednak lew czci denn krownika w szlam pycizny; pod ogniem Dhonburi" przedar si przez ni, forsujc lew rub napdow, i o 7.48, po zwrocie w prawo, pooy na kurs SW 230. Komandor przekonany, e pycizny udaremni mu pocig i dobicie uszkodzonego pancernika, o 7.50

155 nakaza eskortowcom, by wycofay si z walki. Sam natomiast, nie przerywajc ognia, prbowa zatopi przeciwnika kolejn salw trzech torped wystrzelonych z prawego aparatu torpedowego (nastawa gbokoci 2,5 m), lecz rezultatw jej nie zdoano zaobserwowa. Ostatnie minuty walki upyny na obustronnym ostrzale, podczas ktrego coraz lepiej strzelajcy Dhonburi" okoo 7.55 uzyska nakrycie trzy jego salwy (kada po 2 pociski 203 mm) zdetonoway podobno w odlegoci 50 m na prawym trawersie pomostu bojowego krownika, ponadto jeden pocisk upad okoo 100 m za jego ruf. Artylerzyci kpt. mar. Thuilliera uzyskali, by moe, dalsze trafienia, lecz przeciwnicy rozminli si ju ostatecznie i pancernik odszed kursem pnocno-wschodnim poza acuch wysepek na wschd od Mazee Vai. Spodziewajc si atakw lotniczych i zwizanego z tym ryzyka utraty wasnych okrtw na pyciznach, Berenger o godz. 8 przerwa bitw (pozycja A 4), a 5 minut pniej podnis sygna: Kurs 270", oznaczajcy odejcie z akwenu bitwy. Lecz dopiero po upywie 25 minut rozgorczkowane walk zaogi eskortowcw ruszyy na zachd, ku otwartym wodom zatoki. Ogoszony odbj alarmu bojowego pozwoli oceni rozmiary strat wasnych. Widoczne byy one jedynie na Lamotte Picuet". Od wstrzsw wywoanych ogniem artylerii gwnej popkay rurocigi wodne systemu poarowego i woda zalaa niektre pomieszczenia okrtowe na wysoko kilkunastu centymetrw5.
Zniszczeniu uleg podobno mundur galowy Berengera wypad on z pknitej szafy na zalan 10-centymetrow warstw wody podog kabiny komandora. Zniszczone zostao te wyposaenie sanitarne i bytowe pomieszcze. Szczeglnie dokuczliwa" okazaa si wiea nr 2, z ktrej dymy prochowe przedostay si na SD krownika. Zabrudziy one rwnie bia czapk Berengera. Wynika std, e by on najbardziej poszkodowanym" Francuzem w bitwie (oto cena zwycistwa"!).
5

154 liwoci manewrowe ze wzgldu na zanurzenia kadubw (4,50 na eskortowcach i 5,20 na Lamotte Picuet") musiay porusza si w pasie wd o gbokoci 510 metrw. Tote kiedy po 7.27 Dhonburi" ukaza si midzy Pragami Nua a Mazee Lek, zosta uchwycony w mae widy" przez I oficera artylerii krownika, kpt. mar. Thuilliera, i w cigu omiominutowego ostrzau kilkakrotnie trafiony, m.in. w wie dziobow armat 203 mm. Wprawdzie zniszczone zostao zasilanie elektryczne wiey, ale obracana rcznie nadal prowadzia ogie, oddajc przecitnie co dwie minuty jedn salw. Pancernik, na ktrym widoczne byy trzy ogniska poaru (punkt kierowania ogniem, stanowisko dowodzenia, pomieszczenia podpokadowe na rdokrciu), trym na ruf i przechy na praw burt, sprawia wraenie, jakby lada chwila mia si przewrci do gry stpk. Widzc to, kmdr Berenger kaza wezwa na pomost trbacza, aby odegra Rigaudon", tradycyjny w marynarce francuskiej sygna obwieszczajcy zatopienie okrtu przeciwnika. Ale Dhonburi" nie zamierza jeszcze ton, lecz po zwrocie, ustawiwszy si czoem do Lamotte Picuet" ostrzeliwa go z wiey dziobowej. Poniewa krownik podszed ju do manewrujcych eskortowcw obu sekcji, o 7.35 Berenger podnis sygna: I za mn", zamierza bowiem dobi przeciwnika ogniem caej Grupy Specjalnej. Sekcja Dumont d'Urville" nie moga jednak doczy do zespou z powodu nieoznaczonych pycizn, o ktrych kmdr por. de Quievrecourt o 7.40 ostrzeg sygnaem wietlnym okrt flagowy, oraz prdkoci 27 wzw, ktr ten rozwin. Berenger zawrci wic w prawo, wszed jednak lew czci denn krownika w szlam pycizny; pod ogniem Dhonburi" przedar si przez ni, forsujc lew rub napdow, i o 7.48, po zwrocie w prawo, pooy na kurs SW 230. Komandor przekonany, e pycizny udaremni mu pocig i dobicie uszkodzonego pancernika, o 7.50

155 nakaza eskortowcom, by wycofay si z walki. Sam natomiast, nie przerywajc ognia, prbowa zatopi przeciwnika kolejn salw trzech torped wystrzelonych z prawego aparatu torpedowego (nastawa gbokoci 2,5 m), lecz rezultatw jej nie zdoano zaobserwowa. Ostatnie minuty walki upyny na obustronnym ostrzale, podczas ktrego coraz lepiej strzelajcy Dhonburi" okoo 7.55 uzyska nakrycie trzy jego salwy (kada po 2 pociski 203 mm) zdetonoway podobno w odlegoci 50 m na prawym trawersie pomostu bojowego krownika, ponadto jeden pocisk upad okoo 100 m za jego ruf. Artylerzyci kpt. mar. Thuilliera uzyskali, by moe, dalsze trafienia, lecz przeciwnicy rozminli si ju ostatecznie i pancernik odszed kursem pnocno-wschodnim poza acuch wysepek na wschd od Mazee Vai. Spodziewajc si atakw lotniczych i zwizanego z tym ryzyka utraty wasnych okrtw na pyciznach, Berenger o godz. 8 przerwa bitw (pozycja A 4), a 5 minut pniej podnis sygna: Kurs 270", oznaczajcy odejcie z akwenu bitwy. Lecz dopiero po upywie 25 minut rozgorczkowane walk zaogi eskortowcw ruszyy na zachd, ku otwartym wodom zatoki. Ogoszony odbj alarmu bojowego pozwoli oceni rozmiary strat wasnych. Widoczne byy one jedynie na Lamotte Picuet". Od wstrzsw wywoanych ogniem artylerii gwnej popkay rurocigi wodne systemu poarowego i woda zalaa niektre pomieszczenia okrtowe na wysoko kilkunastu centymetrw5.
Zniszczeniu uleg podobno mundur galowy Berengera wypad on z pknitej szafy na zalan 10-centymetrow warstw wody podog kabiny komandora. Zniszczone zostao te wyposaenie sanitarne i bytowe pomieszcze. Szczeglnie dokuczliwa" okazaa si wiea nr 2, z ktrej dymy prochowe przedostay si na SD krownika. Zabrudziy one rwnie bia czapk Berengera. Wynika std, e by on najbardziej poszkodowanym" Francuzem w bitwie (oto cena zwycistwa"!).
5

156
TRZECIA FAZA BITWY ATAKI LOTNICTWA SYJAMSKIEGO

157 teraz za odchodzcymi okrtami Grupy Specjalnej ruszyo w pocig lotnictwo. Pierwszy samolot, ktry o 8.35 pojawi si nad akwenem bitwy, omal nie zatopi poncego Dhonburi", biorc go za okrt przeciwnika na szczcie jego bomby byy niecelne. Nastpne 5-6 atakujcych przewanie pojedynczo maszyn, ktre dostrzegy ju Francuzw, w silnym ogniu ich artylerii przeciwlotniczej mogo liczy tylko na przypadkowe trafienia. Naloty na krownik rozpoczy si w rejonie na zachd od Ko Kut o 8.50, kiedy dwupatowy Yought 93S Corsair znurkowa od strony soca, zrzucajc dwie bomby pierwsza zdetonowaa 5 m (?) od rdokrcia lewej burty, druga za ruf. Takim samym atakiem popisa si drugi pilot, ale tym razem obie bomby spady okoo 200 m za ruf okrtu. Podobno dopiero teraz odpowiedziay ogniem przeciwlotnicze armaty 75 mm krownika oraz jego enkaemy. Kolejna para maszyn zaatakowaa Lamotte Picuet" po godz. 9 i, by moe, zrzucia w czasie dolotu jedn bomb na eskortowce; wybucha ona okoo 500 m na lewym trawersie Amiral Charnera". Na sam krownik obie maszyny uderzyy o 9.12, znw spod soca", lecz tym razem zawzicie strzelajca artyleria przeciwlotnicza udaremnia im atak z lotu nurkowego. Zrzut bomb by zatem niedokadny jedna z nich spada ponad 1000 m od burty okrtu. Rwnie nieudany by atak pojedynczego samolotu (pitego) o godz. 9.28 pilot, usiujcy zrzuci bomby z lotu poziomego i z wysokoci 3000 m, zosta przepdzony ogniem siedemdziesitekpitek. By moe ta sama lub inna (szsta) maszyna wykonaa o 9.40 z lotu nurkowego nalot na Dumont d'Urville'a" i Amiral Charnera"; przyjta ogniem armat 37 mm i przeciwlotniczej broni maszynowej eskortowcw zawrcia, aby w drugim nalocie z lotu pnurkowego pozby si obu bomb, ktre spady podobno a 5000 m za rufami manewrujcych okrtw. Po tym, jak si okazao ostatnim, ataku samoloty

O 8.45 jednostki francuskie zawrciy na poudniowy zachd, kursem mniej wicej prostopadym do wybrzey syjamskich, gdy kmdr Berenger chcia ,jak najszybciej znikn z oczu przeciwnika, aby utrzyma go w niepewnoci co do dalszych naszych zamiarw". Jeszcze przez godzin Francuzi widzieli wysoki sup gstego dymu wznoszcy si spoza wyspy Mazee Vai; by to poncy Dhonburi". Na okrtach ogoszono alarm przeciwlotniczy. Zesp eskortowcw prowadzony by przez kmdr. por. de Quievrecourta, dowdc Dumont d'Urville'a". Narzuci on prdko zaledwie 13 wzw, gdy na jego okrcie pk jeden z cylindrw gwnego silnika napdowego. Obawiajc si ponadto okrtw podwodnych przeciwnika, de Quievrecourt sformowa szyk skony, uatwiajcy manewrowanie zarwno przy odpieraniu ataku podwodnego, jak i lotniczego. Z tych samych przyczyn Lamotte Picquet" pyn z prdkoci 25 wzw, poza szykiem eskortowcw, w zasigu obustronnej widocznoci. Zapewne dlatego, jako pojedynczy duych rozmiarw obiekt, zosta wybrany przez syjamskich pilotw za gwny cel ich atakw. Admiralicja syjamska powiadomiona o bitwie prbowaa skierowa na pomoc Wiraphanowi okrty z bazy w Sattahip i samoloty z bazy w Chanthaburi. Zawioda jednak czno 6 radiowa i baza w Chanthaburi dowiedziaa si o wszystkim dopiero o 8.25, i to przez... telefon cywilnej centrali telefonicznej, ktra rozpocza prac dziesi minut wczeniej. I dopiero
Jak wiemy, stacjonowao tam 74 mieszane skrzydo lotnicze (2 dywizjony myliwskie, dywizjon obserwacyjny) wyposaone w myliwce Hawk III i wielozadaniowe samoloty Corsair. Wysanie w pocig za okrtami francuskimi tylko 6-7 samolotw wiadczy by mogo (pomijajc karygodn beztrosk), e baza nie znajdowaa si w gotowoci bojowej bd, e samoloty przechodziy jakie przegldy eksploatacyjne.
6

158 zawrciy, a okrty Grupy Specjalnej nr 7 kontynuoway powrotny rejs do Sajgonu. Owo starcie powietrzno-morskie, ktre mona uzna za trzeci, kocow, faz bitwy pod Ko Chang, nie przynioso obu walczcym stronom adnych strat.
EPILOG BITWY I PODSUMOWANIE STRAT

159 cieniny dotar a do estuarium rzeki Chanthaburi i tam osadzi si na przybrzenej awicy7. Torpedowiec Rayong", ktry przystpi rano do penienia suby patrolowej i nie sysza odgosw toczcej si na pnoc od niego bitwy, zosta powiadomiony o niej po godz. 8 (radiem?). Wtedy pospiesznie opuci dozr koo Ko Kut i odszed w gb archipelagu Chang, dziki czemu unikn spotkania z okrtami Berengera, ktre prawdopodobnie nie wiedziay o jego obecnoci w tym rejonie bd zaabsorbowane walk z lotnictwem (kiedy nie prowadzono dokadnej obserwacji nawodnej) nie dostrzegy go. Bitwa pod Ko Chang bya typow bitw artyleryjsk, w ktrej o sukcesie zadecydowa ogie armat okrtowych naprowadzanych na cel za pomoc dalmierzy optycznych; uywany od jesieni 1939 r. w walkach na wodach Europy i Atlantyku sprzt radiolokacyjny (radary nawigacyjne i artyleryjskie) nie znalaz bowiem jeszcze zastosowania na Dalekim Wschodzie. Cho obie strony uyy lotnictwa, nie przeksztacia si ona w bitw powietrzno-morsk, gdy nie doszo do wspdziaania samolotw z okrtami. Wprawdzie Francuzi uyli jednej odzi latajcej do ostatniego rozpoznania kotwicowiska, ale dziaaa ona poza Grup Specjaln, a atak jej pilota na okrty syjamskie wynik raczej z brawury, ni z koniecznoci. Z kolei naloty pilotw syjamskich byy spnione i nieskoordynowane z akcj okrtw wasnych. Francuzi strzelali te torpedy, uzyskujc 1 2 trafienia, podczas gdy torpedowce syjamskie broni torpedowej nie uyy. W tej 105-minutowej bitwie Lamotte Picuet" wystrzeli 450 pociskw 155 mm, 263 pociski 75 mm oraz 6 torped 550 mm, Dumont d'Urville" 255 pociskw 138 mm, Amiral Charner" 169 pociskw 138 mm, Tahure" 85 pociskw 138 mm i Marne" 55 pociskw 100 mm oraz cznie co najmniej kilkanacie tysicy pociskw 37 mm i 13,2 mm przy odpieraniu atakw lotniczych; ponadto pilot Loire 130 zrzuci 2 bomby a 75
Widzieli go tam 19 stycznia rybacy kambodascy. Z kolei Meister (op. cit., s. 23) podaje, e 18 stycznia wykry go tam francuski wodnosamolot.
7

Okoo godz. 9 poncy Dhonburi" zosta odnaleziony przez stawiacz min Nhongarhai" i patrolowiec Thiew Uthok", ktre bezskutecznie prboway udzieli mu pomocy. Udao si to dopiero zaodze transportowca Chang". Po wyokrtowaniu piechoty morskiej Chang" wypyn z Laem Ngop, ale kiedy usysza odgosy bitwy i zobaczy wasny pancernik w kbach dymu, skierowa si w jego stron. Jeszcze przed poudniem zdoa wzi go na hol, zamierzajc doprowadzi do Laem Ngop. Dhonburi" ledwie trzyma si na wodzie, gdy dla wyrwnania przechyw i trymu zatopiono przeciwlege przedziay wodoszczelne na dziobie i lewej burcie, a gromadzca si przy gaszeniu poarw woda dodatkowo powikszya zanurzenie. Ogie nadal czyni spustoszenia spona siownia pomocnicza z generatorami prdu (zgino 8 ludzi), wybuchem groziy zbiorniki paliwa i komory amunicyjne, ktre w kocu trzeba byo zatopi. Okrt pozbawiony napicia i owietlenia utraci zdolno poruszania si, a e wody wci przybywao, o 13.40 ewakuowano pozosta przy yciu zaog. Sam za pancernik po trzech godzinach daremnych usiowa utrzymania si na powierzchni przewrci si na praw burt i zaton na pycinie zatoki Kongkang, na poudniowy zachd od latarni Laem Ngop. Uszkodzony prawdopodobnie torped (?) pancernik Sri Ayudhya" zapewne nie wzi udziau w drugiej fazie bitwy. Po doranym zaataniu wyrwy w kadubie lub zatopieniu przedziaw po przeciwnej burcie odszed o wasnych siach (?) ku cieninie Chang, by szuka schronienia w ktrej z przybrzenych zatoczek lub maych portw. Po przejciu

160 kg. Co do okrtw syjamskich wiadomo tylko, e Dhonburi" wystrzeli okoo 200 pociskw 203 mm (?), a drugi pancernik i torpedowce przypuszczalnie po kilkanacie-kilkadziesit pociskw 203 i 76 mm i, by moe, kilkaset pociskw 20 mm. Natomiast samoloty syjamskie zrzuciy co najmniej 12 bomb nieznanego wagomiaru (by moe 60 lub 75 kg), przy czym piloci meldowali o licznych trafieniach w okrty francuskie. Warto doda, e prowadzenie skutecznego ognia utrudniaa szczeglna topografia akwenu bitwy liczne wysepki i mogoty, stanowice naturalne tarcze ochronne", a wraz z pyciznami przeszkody nawigacyjne dla manewrujcych okrtw. Bitwa zakoczya si klsk floty syjamskiej, ktra utracia 3 torpedowce zatopione zostay Chonburi" (32") i Songhkla" (33"), a ciko uszkodzony Trat" (11") zaton na pycinie (?). Ciko uszkodzone zostay rwnie pancerniki obrony wybrzea Dhonburi" i Sri Ayudhya" (torped), przy czym Dhonburi" przewrci si na pycinie, a Sri Ayudhya" osiad na awicy w ujciu rzeki; latem 1941 r. podjto starania, aby je wydoby i wyremontowa. Co do strat ludzkich to wedug syjamskich danych oficjalnych w bitwie zgino 36 ludzi (20 na Dhonburi", w tym dowdca zespou; 14 na Songhkli" i 2 na Chonburi"), podczas gdy Francuzi szacuj je na okoo 280 zabitych i zaginionych. Wnioski takie wynikay z wiadomoci prasowych przeciwnika (dziennik The Bangkok Times" z 12 lipca 1941 r.), wedug ktrych z Dhonburi" i trzech torpedowcw 8 uratowano cznie 82 rozbitkw . Okrty francuskie nie miay adnych strat w ludziach; co wicej nie zostay trafione adnym pociskiem, cho na pokadzie Lamotte Picuet" znaleziono odamki pociskw 203 mm, co chyba nie wymaga
Zaogi Dhonburi" i 3 torpedowcw (stany etatowe) wynosiy 155+3x70, co dawao razem 365 ludzi. Po odjciu uratowanych rozbitkw (365 82) straty wyniosyby 283 zabitych i zaginionych. Brak danych o stratach na Sri Ayudhya". Meister (op. cit., s. 2223) sdzi, e zaogi bojowe okrtw syjamskich byy liczniejsze od etatowych (np. torpedowce po 98 ludzi zamiast po 70), std i straty mogy by wysze.
8

161 komentarza. Bitwa stanowia zatem duy sukces taktyczny Francuzw, ktry, jak si wkrtce okazao, wywar znaczny wpyw na rozstrzygnicie konfliktu. W porwnaniu z innymi bitwami morskimi II wojny wiatowej Ko Chang naley do niewielkich liczbowo, ale dobrze zaplanowanych i przeprowadzonych. Systematycznie prowadzone rozpoznanie ruchw floty przeciwnika pozwolio wybra najdogodniejsz por do ataku, a dobre wyszkolenie zag umoliwio samodzielne dziaanie poszczeglnym sekcjom bojowym, wzajemne wspieranie si w walce oraz skuteczne prowadzenie ognia, przy czym artylerzyci francuscy byli znacznie lepiej wyszkoleni od swoich syjamskich kolegw. Ponadto intensywne wiczenia zespoowe pozwoliy przetrenowa prawie wszystkie przypadki, ktre mogy zdarzy si w czasie walki, a zachowanie caej operacji w tajemnicy i skryte przejcie morzem w rejon ataku dopenio reszty. Z kolei gwnymi przyczynami poraki syjamskiej byy: niewaciwa dyslokacja stojcych na kotwicach okrtw i brak ubezpieczenia tego postoju przed niespodziewanym napadem (wszystkie lub cz torpedowcw staa z wygaszonymi kotami), co nie tylko uniemoliwio im wspdziaanie w czasie walki, ale nawet manewrowanie lub ucieczk; niemal zupeny brak dozoru podej do wasnych baz i kotwicowisk (sposb, w jaki peni sub patrolow torpedowiec Rayong", nie mg by nawet bliskim" rozpoznaniem przedpola kotwicowiska) oraz brak rozeznania w zamiarach przeciwnika (wywiad marynarki twierdzi, e okrty francuskie stoj w Sajgonie); bardzo sabe wyszkolenie zag okrtowych, zwaszcza artylerzystw (i torpedystw?) oraz niewykorzystanie okrtw podwodnych do prowadzenia dalekiego" rozpoznania wd przeciwnika bd blokady jego portw i baz. Zawioda rwnie organizacja pomocy dla walczcego na kotwicowisku zespou Prom Wiraphana, nie udao si bowiem skierowa tam tych okrtw z zespou Sangwon Yutthakita, ktre powrciy do Sattahip 16 stycznia. Torpedowce Phuket" i Surasdra", patrolowiec i 2 okrty podwodne, wzmocnione przydzielonym eskortowcem Tachin", albo w ogle nie zdyy opuci bazy, albo zaraz po wyjciu zostay zawrcone (okrty podwodne?).
11 Ko Chang 1941

163 Jakby zdopingowane komunikatami radiowymi lotnictwo syjamskie uderzyo tego dnia na Ream, baz zespou rozpoznawczego Zatoki Syjamskiej. Zoliwie mona stwierdzi, e po to, aby powtrzy sukces", cho naprawd byo to bombardowanie odwetowe. 6 samolotw obrzucio bombami stojce tam patrolowce pomocnicze Beryl" i Armand Rousseau" (czy kotwiczyy tam wtedy obydwa wodnosamoloty zwiadowcze, nie wiadomo), lecz znw nie uzyskay trafie. Odamek bomby zabi tylko jednego marynarza francuskiego. Berenger, niezagroony ju przez lotnikw syjamskich, zmieni kurs przypuszczalnie na 30NE, a po 8 godzinach na 60NE, aby po pnocy, czyli ju 19 stycznia, znale si na redzie Cap Saint Jacues. Okrty stany tu na krtki postj i prawdopodobnie dopiero teraz komandor mg zameldowa o przebiegu bitwy i jej skutkach przedstawicielowi sztabu Marynarki. By moe wtedy, znajc ju wynik walki i komunikaty Radia Bangkok, zdecydowano o uroczystym powitaniu Grupy Specjalnej nr 7 w Sajgonie. Po przyjciu pilota1 o godz. 4.38 okrty wpyny na rzek Sajgon, aby o godz. 9 zacumowa przy bulwarze Charnera w porcie sajgoskim. Oprcz dowdztwa Marynarki Indochiskiej z kompani honorow oczekiwaa na nie spora grupa dziennikarzy oraz tum gapiw, chccych obejrze uszkodzenia, o ktrych tak wiele mwio Radio Bangkok. Po zoeniu meldunku przez
Nieuregulowane (grzskie) i wskie ramiona delty rzeki Sajgon wymagay znajcych ich hydrologi pilotw rzecznych. Szczeglnie dokuczliwy by odcinek rzeki przed samym portem, gdy skrcaa tam ona pod ostrym ktem, uniemoliwiajc duym okrtom (dugo 100 m i wicej) wykonywanie zwrotw. Stosowano wtedy, wykorzystujc zjawisko przypywu i odpywu, manewr metod tzw. punktu A". Okrt zmierzajcy do portu podchodzi do zakrtu rzeki, wbija swj dzib w jej prawy brzeg (to by ten umowny punkt A"), ustawia si ruf w stron prdu i czeka na odpyw. czna sia prdu i wd odpywowych odrzucaa ruf w d rzeki i okrt, po uwolnieniu dziobu, wpywa do portu. Z kolei okrt wychodzcy wbija dzib w lewy brzeg i ustawia ruf w stron wd przypywu. Przypyw (silniejszy od prdu rzeki) odrzuca ruf w gr rzeki i okrt po uwolnieniu dziobu kierowa si w stron morza. M o r d a 1, Marin..., s. 48-49.
1

CZY NA PEWNO ZAKOCZENIE KONFLIKTU?

Okrty Grupy Specjalnej nr 7, egnane na horyzoncie dyme z poncego Dhonburi", o godz. 9.55 wykonay zwrot i kurse 180 ruszyy na poudnie. Do godz. 16. zakoczono pobitewne sprztanie pokadw i pomieszcze, aby nastpnie pooy si prawdopodobnie na kurs 150SE. Nadal zachowywano cisz radiow, cho wczone na odbir radiostacje odbieray haaliwe komunikaty Radia Bangkok. Na okrtach prawdopodobnie nie zrozumiano ich, ale wrd personelu Radia Sajgon byli znajcy jzyk tajski, ktrzy komunikaty te przetumaczyli. Ich tre, przekazana sztabowi Marynarki Indochiskiej, zaniepokoia kontradm. Terraux z relacji rozgorczkowanych spikerw wynikao bowiem, e Francuzi uciekli z wielkimi uszkodzeniami" i e okrty ich zostay zmasakrowane". Niewtpliwie do takich stwierdze przyczynio si owiadczenie dowdztwa lotnictwa krlewskiego, ktre bezkrytycznie zawierzyo meldunkom swoich pilotw. Tymczasem zmasakrowane okrty" Berengera o pnocy zmieniy kurs na okoo 135SE, aby w poudnie 18 stycznia, po kolejnych zmianach kursu na 170 i 120SE (jak wynika z mapy 2), znale si w rejonie wyspy Poulo Obi, okoo 25 mil na poudnie od przyldka Camau (Cau Mau), najdalej wysunitego w morze punktu Kochinchiny.

164 kmdr. Berengera i oficjalnym powitaniu okrtw przez kontradm. Terraux na jednostki wpuszczono zaciekawionych dziennikarzy. Podobno rozpoznano wrd nich wyszego oficera wywiadu japoskiego, ktrego nie bez zoliwej radoci oprowadzono po zmasakrowanych" okrtach. Dla czwartej w wiecie marynarki francuskiej bitwa pod Ko Chang stanowia powany sukces prestiowy i moralny. Po upadku metropolii, wewntrznym rozbiciu organizacyjnym francuskich si zbrojnych, starciach z Royal Navy i poniesionych stratach oraz poniajcych ustpstwach na rzecz Japonii zwycistwo nad flot syjamsk przywracao Marin Nationale, cho w czci, dobre imi i stwarzao nadzieje na lepsz przyszo. Poza tym bya to, jak si okazao, jedyna w II wojnie wiatowej bitwa morska wygrana przez Francuzw samodzielnie, bez wspdziaania z aliantami. Dlatego na komandora Berengera posypay si zaszczyty. 26 stycznia 1941 r. odznaczono go krzyem komandorskim Legii Honorowej, 26 marca awansowa na kontradmiraa, 18 kwietnia zosta wyrniony w rozkazie ministra marynarki adm. Darlana za doskonae przygotowanie swego okrtu i swojej Grupy do operacji morskich zakoczonych zwycistwem pod Ko Chang", a 1 maja obj stanowisko dowdcy Marynarki Indochiskiej po kontradm. Terraux, ktry odszed na emerytur2. Podobnie, cho w wszym zakresie, uhonorowano dowdc lotnictwa Unii. Wedug danych oficjalnych do 26 stycznia 1941 r. lotnictwo Unii stracio tylko 3 samoloty bombowiec Farman 221 i 2 myliwce Morane MS406 C7(Syjamczycy twierdzili, e co najmniej 910 maszyn), podczas gdy lotnictwo przeciwnika okoo 20 samolotw (w tym jeden Vought Corsair rozbity i zdobyty przez Francuzw; Syjamczycy straty wasne oceniali na 5-6 maszyn). Za powysz sukcesy pk. Taver awansowano na stopie generaa brygady. Zapewne wyrnienia, ktre spyny na Berengera, zagodziy mu w pewnym stopniu dalsze przykre wydarzenia zwizane
2 Wg wycigu z teczki personalnej wiceadm. M.D.R. Berengera (sporzdzony 6 VII 1995 r.).

165 z konfliktem. Bo cho jego Grupa pokonaa flot syjamsk na morzu, a. lotnictwo Tavery mnie zmagao si z lotnictwem krlewskim, sytuacja wojsk ldowych na froncie kambodaskim, gdzie cele operacyjne przeciwnikw zbiegy si podobno w czasie, bya od 16 stycznia za. Wtedy to wanie nowy wyszy dowdca wojskowy w Indochinach, gen. Mordant, przystpi do realizacji zatwierdzonego planu ofensywnego, wykonujc uderzenie odciajce na lewe skrzydo wojsk syjamskich ugrupowanych do natarcia na Battambang, wzdu linii kolejowej i poudniowej drogi kolonialnej", prawdopodobnie w celu odcicia ich od granicy pastwowej. Mieszana brygada, ktrej trzon stanowi batalion 5 puku Legii Cudzoziemskiej, ruszya, obchodzc Sisophon od pnocy, w kierunku na Yang Dang Koum (Phom Yeang Dangkum), ale natrafia tam na umocnion pozycj przeciwnika. Natarcie pozbawione wsparcia artylerii cikiej i broni pancernej zaamao si. Wwczas do kontrofensywy przystpili Syjamczycy, chocia przygotowani byli raczej do marszu na Battambang. Zmienili zatem kierunek swego, wspartego czogami, przeciwuderzenia i odrzucili Francuzw pod Sisophon. I cho ruchy czogw powstrzymali walczcy desperacko legionici (przy uyciu granatnikw i granatw rcznych), gen. Mordant zrezygnowa z ofensywy i wycofa oddziay w rejon Sisophonu, gdzie obsadziy rozbudowane pospiesznie pod miastem pozycje obronne (umocnienia polowe). Syjamczycy nie kontynuowali natarcia (a nawet podobno wycofali si spod Sisophonu), niemniej jednak wobec biernoci przeciwnika, ktra pozwalaa im zachowa inicjatyw operacyjn, mogli bez przeszkd maszerowa na Battambang i dalej na Pnom Penh. Dlatego spragnione sukcesw Radio Bangkok (zwaszcza po wieej klsce pod Ko Chang) nadao triumfalny komunikat o zwycistwie na ldzie", tym bardziej prawdopodobny, e kontakt bojowy z przeciwnikiem (starcia wysunitych patroli) uzyskano dopiero po kilku dniach. Berengera rozczarowa zapewne fakt, e akcja okrtw Grupy

166 Specjalnej, ktra miaa by zsynchronizowana z ofensyw na ldzie, okazaa si operacj odizolowan i, cho zakoczya si byskotliwym sukcesem, nie przyniosa rozstrzygnicia na froncie kambodaskim. w sukces morski" Berengera way pewnie wicej w opinii rzdu i dowdztwa japoskiego ni syjamski sukces ldowy". Dlatego postanowiy one wystpi w obronie interesw swego potencjalnego sojusznika i ponownie zgosiy gotowo mediacji. Rzd Vichy, dla ktrego mediacja japoska by przysowiow , jazd na tygrysie", zgodzi si na ni dopiero 22 stycznia, kiedy zawiody ostatecznie rachuby na wsparcie brytyjskie i pomoc USA. Wiceadm. Decoux wysa bowiem do dowdztwa wojsk brytyjskich w Singapurze byego szefa sztabu FNEO, kmdr. Jouan'a, aby przeprowadzi wstpne ustalenia co do uzyskania ewentualnej pomocy wojskowej w wojnie przeciw Syjamowi (samoloty?, artyleria?). Misja ta mocno zaniepokoia Japoczykw, a e Wielka Brytania bya zaangaowana w walki na Atlantyku i w Afryce Pnocnej, wic aby ich nie drani, nie wyrazia nawet dyplomatycznego zainteresowania konfliktem. Podobnie postpiy Stany Zjednoczone. Unikajc konfliktu z Japoni, ograniczyy si jedynie do formalnego protestu wobec rzdu syjamskiego, zgoszonego 11 stycznia 1941 r., oraz wyraziy zgod na zakup przez Vichy ciarwek i 67 samolotw (23 Curtiss 75 A i AA Curtiss SB C4), ktre przerzuci mia do Indochin bazujcy na Martynice lotniskowiec Bearn". Dostawom tym sprzeciwia si jednak niemiecka komisja rozbrojeniowa w Wiesbaden3, zapewne nie bez sugestii Japonii czujcej si teraz, po podpisaniu paktu trjstronnego, penoprawnym sojusznikiem Niemiec, a wic traktujcej Francj jako pokonanego przeciwnika; cho tu, na Dalekim Wschodzie, zachowywaa
3 Powoana do kontroli przestrzegania warunkw zawieszenia broni midzy rzdami III Rzeszy i Vichy. Podobno jednak wyrazia zgod pod koniec listopada 1941 r., lecz dostawa nie moga ju by zrealizowana. W marcu 1941 r. przybyo z Francji do obsugi tych maszyn 120 ochotnikw. D ' A b z a c - E p e z y , op. cit., s. 81.

167 jeszcze pozory wsppracy. Namacalnym rodkiem jej nacisku staa si Poczona Flota, ktrej zespoy koncentrowano z wolna na indochiskich wodach terytorialnych, formalnie ich nie naruszajc. Rozpocz t koncentracj krownik lekki Natori", ktry wpyn do Sajgonu jako... miejsce prowadzenia rokowa francusko-syjamskich. Naley sdzi, e jego sajgoski postj ubezpieczao co najmniej kilka niszczycieli zakotwiczonych w Cap Saint Jacues lub w zatoce Canh Rai4. Na pokadzie tego wanie krownika wysannicy obu stron walczcych podpisali 31 stycznia 1941 r. zawieszenie broni. Fakt ten nie oznacza jednak pokojowego rozstrzygnicia konfliktu, gdy wiadomo byo, e Francja po Ko Chang nie ulegnie dobrowolnie daniom Syjamu. Dlatego kolejnym majcym j zmikczy argumentem bya Operacja S" demonstracyjny rajd 7 dywizjonu krownikw po wodach Indochin i Zatoce Syjamskiej. Te cztery zbudowane w latach 1931-1936 krowniki lekkie typu Mogami" (Kumano" flagowy, Suzuya", Mikuma", Mogami"), uzbrojone w 15 armat 155 mm (w 5 wieach potrjnych), zostay na przeomie 1939/1940 r. przezbrojone w 10 armat 203 mm (w 5 wieach podwjnych) i po modernizacji przeklasyfikowane na krowniki cikie. Teraz, niemal spod igy", opuciy 23 stycznia Kur i zawiny do Samah (zatoka Julinkan) na Hajnanie, skd 6 lutego popyny z wizytami" do Bangkoku (10 lutego) i Sajgonu (13 lutego), demonstrujc swoje rasowe sylwetki cikich okrtw artyleryjskich i moc bojow5. Do Samah powrciy 18 lutego i zakoczyy operacj 29 marca w Kur.
Natori" by okrtem flagowym 5 eskadry niszczycieli (III Flota wiceadm. Takahashi), w skad ktrej wchodziy 5 i 22 dywizjony niszczycieli (w VII 1941 r. 12 niszczycieli typu Mutsuki" i Kamikaze", w XII 1941 r. 8). Z. F1 i s o w s k i, Burza nad Pacyfikiem, t. I, Warszawa 1994, s. 484. 5 Wyporno 13 516-13 636 ton, prdko 34,73-35,5 wza, uzbrojenie 10 armat 203 mm, 8 127 mm pi, 8 25 mmpl, 4 wkmpl, 12 wtrlOmm, 3 w.sam. Opancerzenie: Iw 100+140 mm, pp 35+40 mm, wd 100 mm, pag 14+25 mm; zaoga 850 ludzi. G. Bu k a a , Krowniki, ktre zmieniy kly (Krowniki typu Mogami"), Morza statki i okrty" 1996, nr 3 i 1997, nr 1.
4

168 Wadze francuskie, nie lekcewac owych pancernych aluzji japoskich" (okrty zespou Berengera utrzymywano w staej gotowoci bojowej), nadal nie byy skonne ustpowa wobec da syjamskich. Nawet jeli ich rzecznikiem sta si ju rzd japoski. Dlatego ponownie odrzuciy warunki pokojowe, ktre 24 lutego zgosi w imieniu rzdu syjamskiego minister spraw zagranicznych Japonii, Matsuoka. Przewidujc wznowienie dziaa zbrojnych, gubernator, wiceadm. Decoux, rozpocz stosowne przygotowania. Z ochotnikw utworzono do suby na froncie kambodaskim kompani strzelcw morskich (139 ludzi), z Diego Suarez (Madagaskar) cignito grup okrtw podwodnych, ktra 6 marca przybya do Sajgonu (okrty podwodne Monge" i Pegase", okrt-baza zbiornikowiec Lot"), z Francji przybyo do suby w lotnictwie i obronie przeciwlotniczej 120 ochotnikw (20 oficerw i 100 podoficerw). Lecz ze wzgldu na kolejne naciski Japonii dziaa wojennych nie wznowiono. Sekcja wodnosamolotw kpt. mar. Gaxotte'a, ktra w dniach 112 marca wykonaa 9 patroli bojowych wzdu brzegw Kochinchiny, wykrya znw koncentracj floty japoskiej w rejonie Cap Saint Jacues6. Jednoczenie wezwanemu do japoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych ambasadorowi Vichy w Tokio zagroono wypowiedzeniem ukadu z 30 sierpnia 1940 r., co praktycznie stanowio zakamuflowan zapowied ataku armii cesarskiej na Indochiny. W tej sytuacji marszaek Petain przyj 11 marca dania syjamskie, co pozwolio na rozpoczcie w Tokio, niejako pod okiem japoskim, negocjacji pokojowych. W kwietniu, wobec osabienia napicia na granicy z Syjamem, odwoano pogotowie okrtw Berengera, rozwizano Flotyll
Mogy to by 5 eskadra niszczycieli z III Floty lub 2 i 4 eskadry niszczycieli z bazujcej w Samah na Hajnanie II Floty (cznie 2 krowniki lekkie i 28 niszczycieli wg stanu z VII 1941 r.). Niewykluczone, e mogy tam by rwnie 4 i 5 dywizjony krownikw tej Floty (7 krownikw cikich). F1 i s o w s k i, op. cit., s. 484-485.
6

169 Grnego Mekongu i ochotnicz kompani strzelcw morskich, zwrcono armatorom cywilnym 3 traowce pomocnicze (Jean Dupuis", Capitaine Coulon" i Gouverneur de Lanessan"), a zbiornikowiec Lot" odesano do Francji. Jednoczenie pomocnicze stawiacze min (bye okrty hydrograficzne) Astrolabe" i Octant" wytraoway postawion przed wejciem do zatoki Camranh zagrod minow zoon z 90 min kotwicznych (dwch min nie odnaleziono). Traktat pokojowy midzy zwanionymi pastwami podpisano w Tokio 9 maja 1941 r. O tym, e odbyo si to pod presj Japonii, wiadczy nie tylko miejsce obrad i parafowania traktatu, ale take zaznaczenie w jego tekcie o mediacji japoskiej, a nawet uwzgldnienie japoskiego systemu datowania (dzie 9 pitego miesica 16 roku Siowa jako odpowiednik 9 maja 1941 roku). Dwuosobowej delegacji francuskiej przewodniczy ambasador Vichy w Tokio, Charles Henry, czteroosobowej delegacji syjamskiej natomiast wspprzewodniczyli ksi Varnvaidyakara, doradca premiera i ministra spraw zagranicznych Syjamu, oraz minister penomocny Syjamu w Tokio, Phya Sri Sena7. Traktat pokojowy sporzdzony w trzech egzemplarzach, kady w odrbnym jzyku (francuskim, japoskim i tajskim), skada si z 12 artykuw i 3 aneksw (patrz zacznik 2). Omwiono w nim postanowienia terytorialne i sposb wytyczenia nowej granicy, utworzenie stref zdemilitaryzowanych, spraw nadawania (zachowania) obywatelstwa na przejmowanych terenach, wymiany ludnoci oraz transferu majtku ruchomego i nieruchomoci, odszkodowa finansowych pastwowych i prywatnych, sposobu rozstrzygania nieporozumie interpretacyjnych, a take odniesienia postanowie podpisanego traktatu do innych, zawartych wczeniej, francusko-syjamskich traktatw i porozumie. Ewenementem byy postanowienia dotyczce grobw krlw Luang Prabang, ktre
7 25 IV 1941 r. na tron kambodaski wstpi ks. Norodom Sihanouk (krl Kambody Manivong zmar 23 IV 1941 r.).

170 pozostay po drugiej, teraz syjamskiej, stronie Mekongu. Ratyfikacja traktatu oraz wymiana dokumentw ratyfikacyjnych miaa si odby po dwch miesicach w Tokio, przy czym stronie francuskiej, ze wzgldu na utrudnione przez wojn w Europie kontakty midzy Hanoi a Vichy, zezwolono, aby jedynie pisemnie powiadczya ratyfikacj, a waciwy dokument dostarczya, skoro to tylko bdzie moliwe". Postanowienia terytorialne zawiera art. 2. Francja tracia na rzecz Syjamu dwie pooone nad Mekongiem prowincje (enklawy) laotaskie Sayabury i Bassac (z wysp Khone na Mekongu), oraz prowincje kambodaskie Battambang (z pnocno-zachodnim akwenem jeziora Grand Lac), pnocn cz Siemreap (okoo 2/3 jej terenu) i pnocno-wschodni Kompong Thom (okoo 1/3 jej terenu); stanowio to cznie obszar o powierzchni ponad 69 000 km2, zamieszkany przez 335 000 ludnoci (przewanie Taj w). Now granic wytyczy miaa w cigu roku od ratyfikacji traktatu specjalna komisja delimitacyjna (art. 4). Niejako pewn rekompensat dla Francuzw byo postanowienie o demilitaryzacji przekazanych prowincji kambodaskich (Syjam mg tam utrzymywa tylko siy policyjne oraz nieuzbrojone samoloty wojskowe na lotniskach, ale nie mg budowa adnych fortyfikacji; art. 5 i 6) oraz to, e Syjam wypaci im jednorazowo 6 min piastrw indochiskich (art. 9) jako odszkodowanie za pozostawione na przekazanych terenach zakady przemysowe i urzdzenia techniczne (rozoone na 6 rat rocznych). Ratyfikujc w lipcu traktat pokojowy, wiceadm. Decoux owiadczy podobno: Musimy ustpi przed si. Nie t Syjamu, ktry nie mg nas zwyciy, ale t Japonii, ktra bez skrupuw kroczy naprzd szlakiem wiodcym ku morzom poudnia", co zabrzmiao jak ponura wrba, ktra przybraa realny ksztat ju w cigu najbliszych dni. Wymuszony przez Japoni pokj obniy ponadto bardzo powanie presti Francji wrd ludw Unii Indochiskiej, szczeglnie Annamitw, ktrzy od stuleci toczyli z Syjamem zwyciskie wojny. Odtd kady konflikt z Syjamem podlega mia mediacji Japonii, przy

171 czym rzd Vichy zobowiza si (podobno jeszcze 11 marca), e nie zawrze adnego ukadu z Syjamem ze szkod dla jej interesw. Za mediacj japosk trzeba byo zapaci. O ile Syjam na razie wykpi si dostawami ryu, o tyle osabiona w Europie Francja musiaa tu, w Indochinach, straci o wiele wicej. Japonia domagaa si jakoby nie tylko monopolu na ry indochiski, ale odstpienia bazy lotniczej w rejonie Sajgonu. Dobrze poinformowana Inteligence Service donosia, e Japoczycy daj rwnie bazy morskiej w Camranh oraz e planuj zawarcie ukadu wojskowego z Syjamem o wsplnych dziaaniach przeciw Indiom Holenderskim* lub brytyjskim Malajom. Poniewa, zdaniem dowdztwa brytyjskiego, skuteczna obrona Singapuru (ktrego od Sajgonu dzielio 1200 km) zaleaa cile od utrzymania Malajw oraz baz morskich w Batawii (Dakarta na Jawie) i w Camranh (Indochiny), usadowienie si w tej ostatniej Japoczykw byo pierwszym krokiem do likwidacji bazy singapurskiej. Lecz ani Wielka Brytania, ani USA (ktre 16 kwietnia rozpoczy w Waszyngtonie tajne negocjacje z Japoni dla usunicia konfliktw midzy obu pastwami w Azji Wschodniej") nie zamierzay przeciwdziaa zajciu Indochin Poudniowych. USA obca bya walka o stare imperia kolonialne pastw europejskich, a Wielka Brytania, ktra walczya ju z Niemcami i Wochami, nie spieszya si do zmaga z trzecim przeciwnikiem; std jej dziaania o charakterze obronnym. A zatem 9 samotny w obliczu agresora rzd Vichy , nie chcc przez zdecydowany opr utraci Indochin, musia pj na ustpstwa.
17 VI 1941 r. Holendrzy zdecydowanie odrzucili dania japoskie ze stycznia tego roku (koncesje na wydobycie ropy naftowej, prawo poowu ryb na wodach indonezyjskich i budowy tam wasnych stacji rybackich, prawo uruchomienia wasnej eglugi przybrzenej dla obsugi wie wiertniczych i stacji rybackich, dostawa surowcw strategicznych). F1 i s o w s k i, op. cit., s. 58-59. 9 2728 V 1941 r. podpisano w Paryu ukad z Niemcami, udostpniajc im bazy lotnicze w Syrii, Afryce Pn. i Dakarze oraz zezwolono na dostawy sprztu samochodowego dla Afrika-Korps (poprzez Tunis). B u 11 e r, op. cit., s. 407.
8

172 Zreszt Japoczycy, liczc si jeszcze z opini wiatow, stwarzali pozory, e ich akcja podboju ziem Unii odbywa si na drodze dyplomatycznej. Zmikczeniu stanowiska wadz francuskich suy miay lokalne porozumienia ekonomiczne, a mieszane spki przemysowe i handlowe pozwalay udzi si, e zarzdzanie gospodark indochisk odbywa si w zgodnej wsppracy. Zostay one zastpione podpisanym 6 maja tzw. porozumieniem o ekonomice i stabilizacji, dziki ktremu Japonia staa si gwnym i prawie jedynym partnerem handlowym Unii Indochiskiej. By moe na podstawie owego porozumienia armia japoska zarekwirowaa 25 maja znajdujce si na stacjach kolei junnaskiej 75 000 ton sprztu amerykaskiego dla Chin, nie zwracajc uwagi na to, e w ten sposb pogarsza stosunki z Waszyngtonem. W miesic pniej, 26 czerwca, sugerujc gubernatorowi generalnemu ewentualny odwetowy atak chiski na Tonkin, Japoczycy zawarli z nim ukad o wzajemnej pomocy; ukad mia powstrzyma dostawy amerykaskie dla Czang Kaj-szeka oraz zmusi Syjam do zachowania neutralnoci (?)10. Tymczasem kontradm. Terraux, a od 1 maja kontradm. Berenger, prowadzili gon" demobilizacj si Marin Indochine (zgodnie z postanowieniami rozbrojeniowymi) i jednoczenie cich" mobilizacj na wypadek agresji japoskiej w Kochinchinie, cho, prawd mwic, moliwoci obrony byy niewielkie. Awizo Dumont d'Urville", ktre w eskorcie zbiornikowca Lot" opucio Sajgon jeszcze w kwietniu, zostao zatrzymane w Diego Suarez i 19 maja wyczone ze skadu Marynarki Indochiskiej (odesano je do Francji).
J. P i e k a k i e wic z, Kalendarium wydarze II wojny wiatowej, Warszawa 1996, s. 544; B u t l e r , op. cii., s. 458-460; A. Wolny, Wojna na Pacyfiku. Agresja japoska w latach 1931-1945, Warszawa 1971, s. 74-75. Wolny twierdzi, jakoby Syjam prowadzi rokowania z USA i W. Brytani co do ewentualnej wsplnej akcji (antyjaposkiej?). Zmuszenie go do neutralnoci byo podobno moliwe tylko przez wprowadzenie wojsk japoskich do poudniowych Indochin (!). La Marin... nic o takim ukadzie nie wspomina.
111

173 W maju postawiono do rezerwy bazujce w Hajfongu kanonierki rzeczne Argus", Doudart de Lagree" i Balny", a 10 czerwca zwrcono armatorowi prywatnemu traowiec pomocniczy Paul Bert". Wystpiy te zakcenia z dystrybucj paliw pynnych, a e marynarka pobieraa je tylko z wasnych skadw, ograniczono ich wydawanie dla okrtw i sprztu brzegowego. Z kolei francuskie statki handlowe, ktre zaopatryway si w paliwo w porcie Mania, odczuy pierwsze restrykcje ze strony wadz amerykaskich. W czerwcu okrty holenderskie zatrzymay te statki Louis P. Dreyfus" i Compiegne", obsugujce lini Sajgon-porty Madagaskaru, ktre zwolniono dopiero na przeomie lipca i sierpnia (prawdopodobnie po konfiskacie adunku). Pod koniec czerwca przystpiono do tworzenia, w ramach wsplnego francusko-syjamskiego nadzoru nad pnocno-zachodnim akwenem jeziora Grand Lac, niewielkiego oddziau marynarskiego, zwanego Policj i Nadzorem Wielkich Jezior" (!), ktry w lipcu uzyska ostateczny ksztat organizacyjny. Dowodzi nim wyszy dowdca Regionu Jezior, ktry postanowieniem gubernatora Kambody by jednoczenie szefem andarmerii i gwardii krajowej (zastpia dawn brygad andarmerii Regionu Jezior) oraz szefem stray celnej. Z tego powodu dysponowa on dwiema odziami motorowymi i szybkim kutrem patrolowym. Niejako pod oson tego formowania 11 lipca przerzucono z Hajfongu do Sajgonu kanonierki rzeczne Mytho" i Tourane" (trzecia Vigilante" pozostaa w Tonkinie), ktre 18 lipca wcielono do tzw. Grupy Kanonierek w Kochinchinie, skadajcej si dotd z kanonierek rzecznych Avalanche" i Commandant Bourdais". Grup t, utworzon by moe do walki z przewidywanymi desantami japoskimi w poudniowych Indochinach, wczono pod koniec lipca, kiedy okazao si, e rzd Vichy nie zamierza walczy z Japoczykami, do Policji i Nadzoru Wielkich Jezior". Miay tam, w okresie trwajcego ju przyboru wd na Tonie Sap, peni sub

174 graniczn. Teraz, kiedy napicie antyjaposkie zmalao, zamierzano na jeziora skierowa rwnie patrolowiec pomocniczy Picanon", a nawet eskortowce Marne" i Tahure", niewtpliwie w celu sprawdzenia przydatnoci okrtw penomorskich na tym akwenie. Port w Pnom Penh odgrywa mia rol bazy gwnej (tyowej) dla jednostek Policji i Nadzoru Wielkich Jezior" do stycznia 1942 r., kiedy ze wzgldu na znaczny ju spadek poziomu wd okrty musiay opuci ten akwen. Do tego czasu miaa ju by zbudowana baza staa w Pnom Krom (14 km od Siemreap) z basenem dla okrtw i budynkami koszarowymi dla zag, a take z dwiema koszarkami-embarkaderami, ktre miay kotwiczy na stae w rejonie linii granicznej na Grand Lac (pierwsza w ujciu rzeki Siemreap, druga pod Ko Rich przy przeciwlegym brzegu jeziora). Koszta zwizane z utworzeniem tej policyjnej flotylli (zwanej rwnie w skrcie Policj Wielkich Jezior"), ktre wyniosy okoo 100 000 piastrw, poniosa Kamboda. 29 lipca 1941 r. zostao podpisane w Vichy porozumienie japosko-francuskie o wsplnej obronie Indochin Francuskich"". T przykr siurpriz" sprawi obu admiraom ich szef, adm. Jean F. Darlan, minister marynarki, a od 9 lutego tego roku rwnie wicepremier, minister spraw zagranicznych i spraw wewntrznych oraz zastpca i nastpca marsz. Petaina, ktry by gwnym negocjatorem porozumienia ze strony francuskiej. Postanowienie o zajciu poudniowych Indochin zapado, kiedy Japonia zdecydowaa si na wojn z USA i Wielk Brytani. Nastpio to 2 lipca na posiedzeniu rzdu z udziaem cesarza i najwyszych dowdcw wojskowych, a wyznaczoSkadao si ono z 3-punktowego protokou oglnego, ktry mia by uszczegowiony pniej (nastpio to 9 XII 1941 r.), oraz 2 listw wymienionych midzy gwnymi negocjatorami adm. Darlanem i ambasadorem Japonii w Vichy, Kato. W licie Darlana wymienione s z nazwy udostpnione bazy lotnicze i morskie oraz podane orientacyjne koszta pobytu wojsk japoskich. La Marin..., s. 8387.
11

175 nym terminem rozpoczcia dziaa by 1 grudnia 1941 r. Do tego czasu zamierzano m.in. zmobilizowa 1 min onierzy, odwoa statki handlowe na wody macierzyste, sformowa now flot powietrzn (lotnictwo morskie) oraz zbudowa kilkadziesit okrtw wojennych (w tym 6 lotniskowcw typu Unryu") o cznym tonau 180 000 ton. Lecz aby uderzy na brytyjskie Malaje, amerykaskie Filipiny i Indie Holenderskie, trzeba byo mie bazy w Annamie i Kochinchinie. Dlatego ju 14 lipca ambasador Japonii w Vichy, Kato, otrzyma polecenie zoenia marsz. Petainowi propozycji dotyczcej wsplnej obrony Indochin", co uzasadniano zagroeniem suwerennoci francuskiej w Unii oraz pozycji Japonii w Azji Poudniowo-Wschodniej przez rzekom koncentracj wojsk brytyjskich w Birmie. Pomoc japoska miaa polega na wysaniu do Indochin Poudniowych wojsk ldowych, lotnictwa i marynarki wojennej, ktre dziaayby z udostpnionych im baz lotniczych i morskich. 19 lipca Vichy poprzez ambasadora USA we Francji, adm. Leahy, powiadomio o tym Waszyngton, pomocy si jednak nie doczekao. Za to nazajutrz Japoczycy postawili ultimatum (niezalenie, jaka bdzie decyzja wadz francuskich, rzd japoski jest zdecydowany plan swj wykona"), na ktre naleao odpowiedzie do 22 lipca do godz. 6.00. I Vichy, nie majc adnego sojusznika, wyrazio zgod. Dopiero dwa dni pniej prezydent Roosevelt ostrzeg ambasadora Nomur, e zajcie Indochin spowoduje sankcje gospodarcze ze strony USA, podczas gdy ich neutralizacja" i wycofanie wojsk pozwoli na zaopatrzenie Japonii w niezbdne surowce i ywno. W odpowiedzi nowy minister spraw zagranicznych, adm. Toyoda, owiadczy, e okupacja Indochin realizowana bdzie pokojowo w celu wsplnej obrony tego kraju", co podobno rozwcieczyo Roosevelta i spowodowao przerwanie rozmw japosko-amerykaskich. Wywoao rwnie kroki odwetowe w postaci restrykcji ekonomicznych zamroenia kapitaw japoskich w USA, wstrzymania dostaw benzyny lotniczej i ropy naftowej oraz stali i zomu,

176 a take zamknicia Kanau Panamskiego dla statkw japoskich i zakaz ich zaadunku i rozadunku w portach amerykaskich. Rwnie Wielka Brytania przeja kapitay japoskie w swoich posiadociach kolonialnych, zerwaa ukad handlowy z 1911 r. oraz ukad japosko-birmaski z 1937 r.; w sierpniu, kiedy Iran zosta zajty przez wojska brytyjskie i radzieckie, anulowano te kontrakt z Japoni na dostawy ropy iraskiej. Restrykcje wprowadzia take Holandia. W tej sytuacji oficjalne podpisanie porozumienia w Vichy (29 lipca) byo zwyk formalnoci. Japoczykom udostpniono bazy morskie w Camranh i Sajgonie oraz bazy lotnicze w Siemreap, Pnom Penh, Tourane, Nha Trang, Bienhoa, Sajgonie (Tan Son Nhut), Soctrang i Kompong Trach (?), przy czym strona francuska domagaa si za ich uytkowanie rocznej opaty w wysokoci 23 min piastrw indochiskich (albo po 4,5 min piastrw miesicznie); Francuzi zastrzegli te, e nie wezm udziau w adnych dziaaniach ofensywnych, ograniczajc si wycznie do obrony terytorium Unii. Porozumienie usankcjonowao niejako stan faktyczny, gdy rozkazy o wysaniu wojsk do poudniowych Indochin wydano ju 22 lipca, po akceptacji przez Vichy japoskiego ultimatum. Od strony morza miay by zajte: baza lotnicza Nha Trang, w pobliu ktrej znajdowaa si baza morska Camranh, oraz Sajgon (baza morska Cap Saint Jacues), w pobliu ktrego znajdoway si bazy lotnicze Bienhoa, Sajgon-Tan Son Nhut i Soctrang; pozostae bazy lotnicze zamierzano zaj z powietrza. Przeznaczone do okupacji oddziay wojsk ldowych, zespoy marynarki wojennej i lotnictwo zgrupowano na wyspie Hajnan. Po zaadowaniu onierzy w bazie Samah transportowce, eskortowane przez krowniki i niszczyciele, wyszy w morze 25 lipca 28 lipca osigny Nha Trang i 31 lipca Sajgon. W osonie transportowcw pyncych do Sajgonu znajdowa si znany nam 7 dywizjon krownikw cikich, ktry 7 sierpnia powrci do Japonii. Wojska francuskie nie przeciwdziaay ldowaniu ju od 27 lipca pozostaway

Pancernik obrony wybrzea Dhonburi" w caej krasie bojowej

Stawiacz min Nongarhai" prbowa bezskutecznie udzieli pomocy poncemu Dhonburi"

Transportowiec Chang", ktry odholowa poncy pancernik Dhonburi" na pycizny zatoki Kongkang

...okrty podwodne typu Sinsamudar", dowdztwo marynarki syjamskiej nie umiao wykorzysta ich do rozpoznania portw i miejsc bazowania floty francuskiej

Posiadajc okrty o duym zasigu pywania np. eskortowce typu Tachin" i...

Japoski krownik lekki Natori", na ktrego pokadzie podpisano w Sajgonie 31 stycznia 1941 r. francusko-syjamskie zawieszenie broni

Strzelec tonkiski (znaczek Unii Indochiskiej z 1941 r.)

Kmdr Berenger po dekoracji krzyem komandorskim Legii Honorowej, ktrej dokona gubernator generalny Unii wiceadm. Decoux (z prawej)

Pomnik wojny indochiskiej" w Bangkoku (znaczek Tajlandii z 1943 r.)

Kanonierka rzeczna Tourane" (bliniacza Mytho") z utworzonej w 1941 r. granicznej flotylli Policji i Nadzoru Wielkich Jezior"

177 w koszarach, lotnictwo otrzymao zakaz lotw, a okrty zakaz opuszczania kotwicowisk. Do wsppracy z ldujcymi Japoczykami utworzono specjalny sztab cznikowy (by w nim rwnie oficer Marynarki Indochiskiej)12. Obsadzajc Indochiny Poudniowe armia i marynarka japoska zajy podstawy wyjciowe do wojny na Dalekim Wschodzie. Tak wic lokalny konflikt francusko-syjamski dziki mediacji" Japonii z wolna przeksztaca si w konflikt wiatowy.

Te pierwsze ldowania z morza i powietrza miay charakter niemal symboliczny (np. bazy lotnicze Bienhoa, Tan Son Nhut i Tourane zajto dopiero na pocztku grudnia 1941 r., a Siemreap, Pnom Penh, Soctrang i Kompong Tham dopiero w 1943 r.; D' A b z a c - E p e z y , op. cit., s. 86; La Marin... s. 85 i 125), gdy Japoczycy obawiali si reakcji USA, nie chcc wywoa przedwczenie konfliktu zbrojnego oraz zerwa prowadzonych w Waszyngtonie rozmw. Ldowania wojsk przeznaczonych do operacji malajskiej i okupacji Syjamu rozpoczy si dopiero jesieni 1941 r.
12 Ko Chang 1941

12

179 przez terytorium ktrego zamierzano uderzy na brytyjsk Birm. Opanowanie Malajw, wraz z twierdz Singapur, powierzono 25 armii polowej gen. Tomoyukiego Yamashity (dywizja gwardii cesarskiej, 5 i 18 DP, 4 puki czogw, 11 dywizjonw artylerii, 60 armat pi), ktrej dywizja piechoty gwardii przej miaa z Kambody w rejon przesmyku Kra (przez Bangkok), aby po poczeniu si z desantami obu pozostaych dywizji, wysadzonymi na poudnie od przesmyku w Bandon, Nakhon, Songkhla (Singore), Pattani i Kota Baharu (ju na terenie Malajw), uderzy na Singapur wzdu linii kolejowej z Bangkoku. Zaj poudniowy Syjam, a nastpnie zaatakowa Birm od poudnia i wschodu, miaa 15 armia gen. Shojino Iidy (33 i 55 DP). Jedna z jej dywizji wieczorem 7 grudnia przekroczya granic Unii (po osi BattambangBangkok), aby opanowa rejon ujcia Menamu jako podstaw wyjciow do marszu na Bangkok, a nastpnie przez granic birmask na baz brytyjsk w Moulmein (Mawlamyine), podczas gdy druga desantowa si miaa w Prachuap i Chumphon, na pnoc od przesmyku Kra, zdoby baz lotnicz w Victoria Point (Bayint Naung) i dopiero wtedy pomaszerowa na Moulmein2. Ldowanie oddziaw 15 i 25 armii nastpio w godzinach rannych 8 grudnia. Sam operacj desantow kierowa wiceadm. Jizaburo Ozawa (na krowniku cikim Chokai"), wsparcie i oson blisk zapewnia zesp wiceadm. Takeo Kurity (4 krowniki cikie z 7 eskadry, 5 niszczycieli) oraz 12 okrtw podwodnych, a oson operacyjn zesp wiceadm.
cznie front ldowania desantw wynis okoo 750 km. Wedug Kampanii wojny na Tichom Okieanie. Matierialy komissii po izuczeniju stratiegiczeskich bombardirowok awiacii Sojedinionnych Sztatow, Moskwa 1956, s. 57, zadania te miay by wykonywane siami jednej dywizji piechoty 15 A; druga dywizja uderzy miaa na wschodni Birm z poudniowych Chin dopiero w dniu X+40 (X-7 XII 1941 r.). Zaadunek oddziaw obu armii odbywa si rwnie w Samah (wyspa Hajnan), Kantonie i portach Formozy.
2

POSOWIE
W niedziel 7 grudnia 1941 r. o godz. 7.55 (czasu hawajskiego) napadem japoskiego lotnictwa morskiego na baz amerykaskiej Floty Pacyfiku w Pearl Harbor rozpocza si, niejako oficjalnie, druga wojna wiatowa na Dalekim Wschodzie'. Tu, w rejonie Pwyspu Indochiskiego, by ju poniedziaek 8 grudnia i godzina pierwsza po pnocy (czasu sajgoskiego), a od przedwczoraj obserwowano oywione ruchy japoskiej Poczonej Floty, eskortujcej liczne konwoje zmierzajce w gb Zatoki Syjamskiej. Operacjami kierowao rozwinite w Sajgonie dowdztwo cesarskiej Grupy Armii Poudnie" z marsz. Hisaichim Terauchi na czele. W Kambody, Kochinchinie i poudniowym Annamie znalazy si siy gwne 15 i 25 armii polowej, 3 armii lotniczej oraz 22 flotylli powietrznej (z 11 Floty), a w Sajgonie i zatoce Camranh cz okrtw Poudniowego (2 Flota) i Malajskiego Zwizku Operacyjnego cznie okoo 75 000 onierzy, 564 samoloty oraz 80-90 okrtw i transportowcw (w tym 2 okrty liniowe i 8 krownikw cikich). Zadaniem tego zgrupowania byo opanowanie Malajw Brytyjskich (operacja C") oraz zajcie Syjamu,
Poniewa na ten temat istnieje ju obszerna literatura, ogranicz si wycznie do spraw zwizanych z Uni Indochisk i Syjamem.
1

180 Nobutake Kondo (2 okrty liniowe, 4' krowniki cikie, 4-6 niszczycieli). Cho z Syjamem zawarto tajny ukad o zgodzie na ldowanie i przemarsz wojsk przez jego terytorium, wiadomoci o tym widocznie nie dotary do wszystkich oddziaw, gdy w miejscach ldowania doszo do kilkugodzinnych walk, przy czym prawdopodobnie 70 dywizjon myliwski (z 35 skrzyda mieszanego), stacjonujcy na lotniskach rejonu Nakhon Phanom, straci w walkach powietrznych z Japoczykami prawie 1/3 stanu maszyn. Rwnie przed poudniem demonstrujc nad Bangkokiem formacj japosk (9 bombowcw Mitsubishi Ki-30, pod oson 11 myliwcw Nakajima Ki 27) zaatakoway 3 myliwce Hawk III (podobno z 43 dywizjonu myliwskiego w Prachinburi); dzielni piloci syjamscy zginli w walce3. W dniach 912 grudnia Japoczycy zajli Bangkok, skd nastpnie pomaszerowali na Birm i Malaje. Natomiast samoloty 22 flotylli powietrznej, startujce z podsajgoskich lotnisk Tan Son Nhut (grupa Genzan"), Bienhoa (grupa Mihoro") i prawdopodobnie Soctrang (grupa Kanoya"), zatopiy 10 grudnia w rejonie Kuantan brytyjskie pancerniki Prince of Wales" i Repulse", eliminujc Royal Navy z akwenu Morza Poudniowochiskiego i uzyskujc w ten sposb drugi po Pearl Harbor znaczcy sukces operacyjny. Tak wic francuskie Indochiny (poudniowe) zostay skutecznie wykorzystane przez Japoni jako podstawa wyjciowa do jej operacji wojskowych w Azji Poudniowo- Wschodniej. Wojna na Dalekim Wschodzie nabraa od razu rozmachu strategicznego. 9 grudnia wypowiedzia j Japonii (oraz Niemcom i Wochom) marsz. Czang Kj-szek, legalizujc
S h o r e s , Cu 11, z a w a , op. cit., s. 59, 72. Nie jest to pewnie zbyt dokadne, gdy w Prachinburi bazowa 80 dywizjon myliwski, a 43 dywizjon by dywizjonem szturmowym z bazy Khorat (Nakhon Ratchasima). Podobno komandosi brytyjscy dokonali 8 XII wypadu na terytorium Syjamu; opanowali lotnisko na Ko Phuket (utrzymali je 2 dni) oraz zajli port rybacki Tonkah (?), gdzie schroniy si 3 statki woskie (Wosi zdyli je zatopi). Ibidem, s. 67.
3

181 niejako czteroletni stan faktyczny, a dwa dni pniej wypowiedziay j sobie nawzajem Niemcy z Wochami i USA. Jednoczenie wszyscy trzej agresorzy podpisali porozumienie o prowadzeniu wojny z USA i Wielk Brytani a do zwyciskiego koca", zastrzegajc przy tym, e bez wczeniejszego wzajemnego uzgodnienia nie zawr z nimi adnego rozejmu". Rwnie 9 grudnia wojn Japonii wypowiedzia Francuski Komitet Narodowy (Wolna Francja") gen. de Gaulle'a, a rzd Vichy ogosi tego dnia swoj neutralno. Jednak mimo tej deklaracji Japonia wcigna Uni Indochisk do wojny, wymuszajc na jej wadzach administracyjnych podpisanie 9 grudnia w Hanoi umowy wojskowej, uzupeniajcej porozumienie o wsplnej obronie Indochin z 29 lipca 1941 r. Umowa, ktr podpisali wiceadm. Decoux oraz gen. Tyo (z dowdztwa GA Poudnie") i kmdr Horiuchi (z morskiego sztabu generalnego), skadaa si z zaoe generalnych oraz dyspozycji szczegowych (11 rozdziaw), obejmujcych zasady wsppracy w zakresie OPL, obrony wybrzea (utworzono 2 strefy ufortyfikowane Camranh-Doson i Cap St Jacques), eglugi morskiej i powietrznej, uycia rodkw transportowych, komunikacji, suby medycznej, remontw sprztu (w tym zuycie materiaw), walki z dywersj oraz cenzury informacji. Ustalono, e w Indochinach Poudniowych, ktre stanowiy podstaw operacyjn do dziaa na Malajach i w Indiach Holenderskich, bdzie stacjonowaa armia japoska, natomiast w Pnocnych armia kolonialna Unii (dopuszczano obustronne wyjtki), osaniajca tyy wojsk japoskich (!). Tam te miao by przeniesione lotnictwo Unii, a na opuszczone lotniska francuskie miay zosta przebazowane japoskie siy lotnicze; zakazano lotw lotnictwu Unii stacjonujcemu jeszcze w Indochinach Poudniowych, wprowadzono znaki identyfikacyjne dla samolotw oraz zasady koordynacji dziaa si lotniczych obu stron w OPL Indochin Pnocnych. Japoczykom udostpniono mapy terenowe i hydrograficzne oraz usugi

182 pilotowe dla zapewnienia eglugi na wodach przybrzenych i wewntrznych przy jednoczesnym zakazie wyjcia w morze statkw handlowych i okrtw wojennych do czasu wyklarowania si sytuacji na morzu". Natomiast egluga rdldowa miaa odbywa si bez przeszkd, z wyjtkiem pywania noc. Wygaszanie lub zapalanie latarni morskich odbywa si miao zgodnie z wytycznymi dowdztwa japoskiego. Wadze Unii wydzieli miay na stae 6000 ek szpitalnych (w rejonie Sajgon-Dalat-Tourane) i kolejnych 13 000 do czasu rozwinicia japoskich szpitali polowych. Wprowadzono kontrol cznoci telegraficznej i telefonicznej, cenzur prasy, widowisk i korespondencji pocztowej oraz radiowej cznoci wewntrznej i zewntrznej. Wszystkie te przedsiwzicia byy o tyle korzystne dla Unii, e po wypowiedzeniu wojny przez Czang Kaj-szeka jej tereny zostay zagroone uderzeniem wojsk chiskich na Tonkin i Laos (przez pnocno-wschodni Birm). Niezalenie od tego terytoria Unii znalazy si w strefie dziaa marynarki wojennej USA oraz lotnictwa bombowego dalekiego zasigu (stacjonujcego w Chinach), cho dao si to odczu dopiero w drugiej poowie 1942 r.4 W podobnej sytuacji polityczno-wojskowej znalaz si Syjam po podpisaniu 21 grudnia 1941 r. ukadu o wsppracy wojskowej i politycznej z Japoni. Usankcjonowa on ju nie przemarsz, ale pobyt wojsk japoskich na terytorium krlestwa wraz z podobnymi, jak dla Unii, konsekwencjami. Poza tym zmuszono rzd syjamski do wypowiedzenia wojny USA i Wielkiej Brytanii, co nastpio 25 stycznia 1942 r., cho w wypadku USA nie miao ono podobno charakteru formalnego. Ambasador Syjamu w Waszyngtonie, ksi Seni Pramat, nie dostarczy oficjalnego tekstu wypowiedzenia (czy te odmwi dorczenia), co wicej, przystpi skrycie do tworzePierwsze straty flota handlowa Unii poniosa ju w grudniu 1941 r. Zatrzymany w Manili statek Marechal Joffre" zosta 14 grudnia wcielony do US Navy jako transportowiec wojsk Rochambeau", a drugi, Si Kiang", zosta tam zniszczony 24 grudnia w czasie nalotu japoskiego.
4

183 nia organizacji Wolnych Tajw". Seni Pramat okaza si przedstawicielem tej czci spoeczestwa krlestwa, ktra wrogo odniosa si do wsppracy z Japoni mimo czynionych przez ni prb pozyskania go (18 padziernika 1943 r. przekazaa Syjamowi okupowane sutanaty malajskie Kedah, Kelantan, Perlis i Trengganu). Podzia ten utrzymywa si do koca wojny nawet wrd jednostek wojskowych (zwaszcza lotniczych5). Te filojaposkie zgrupowano zatem w pnocnej czci kraju, w pobliu granicy chiskiej i birmaskiej; jednostki lotnicze prowadziy nawet walki powietrzne z dywizjonami stacjonujcej w Chinach Poudniowych amerykaskiej 14 armii lotniczej6, tracc w nich kilka maszyn. Ukad z 21 grudnia stworzy szanse obu ciko uszkodzonym pod Ko Chang pancernikom obrony wybrzea na remont w stoczniach japoskich. Zarwno Dhonburi" (przewrci si i zaton na pycinie pod Laem Ngop), jak i Sri Ayudhya" (osadzony na awicy w estuarium Chanthaburi) zostay jeszcze latem spawione na wod, przy czym ten drugi przeholowano do Menam, skd mia by skierowany na remont generalny do Japonii. Ostatecznie jednak zrezygnowano z tego zamiaru i po naprawie w stoczni w Bangkoku (pod kierunkiem inynierw japoskich) ponownie wcielono go do suby. Mniej szczcia mia Dhonburi", ktry po spawieniu wywrci si w czasie holowania i zaton. Zosta jednak wydobyty przez JapoWg Tarasa (op. cit., s. 28) dziaalno antyjaposka w lotnictwie syjamskim polegaa na ukrywaniu i przerzutach zestrzelonych pilotw alianckich i agentw wywiadu oraz prowadzeniu wasnej dziaalnoci wywiadowczej i dywersyjnej. 6 Sformowana przez amerykaskiego doradc lotniczego przy Czang Kaj-szeku, pk. (od 1942 r. gen.) Claire'a L. Chennaulta, latem 1941 r. w rejonie Kunmingu (Junnanfu) jako myliwska Amerykaska Grupa Ochotnicza (AVG). W lipcu 1942 r. po uzupenieniu w samoloty bombowe i pododdziay art. plot przeformowana w Chisk Lotnicz Grup Operacyjn (CATF), a na pocztku 1943 r. w 14 armi lotnicz USA. Z rejonu poudniowych Chin wspieraa wojska chiskie walczce w Birmie oraz bombardowaa Syjam i pnocne Indochiny.
5

184 czykw i po czciowej naprawie wcielony do suby jako hulk-okrt szkolny oraz po zakotwiczeniu na stae w przystani Bangua jako siedziba dowdztwa floty. Przystpiono rwnie do remontu niszczyciela Trat", ale prace remontowe przecigny si a do koca wojny. Paradoksalne jest to, e neutralna Unia Indochiska, na ktrej terenach do 9 marca 1945 r. stacjonowao rednio do 50 000 onierzy (w wikszoci jednostki szkolne i zabezpieczenia tyowego), szereg dywizjonw lotnictwa OPL i szkolnego (w 1944 r. bazoway na czterech lotniskach Kochinchiny, czterech Tonkinu, dwch Annamu i piciu Kambody)7, a w Cap St Jacques, Camranh i Hajfongu okrty Poczonej Floty, znalaza si w gorszej sytuacji wojskowo-politycznej ni formalnie walczcy z aliantami i zagroony ich atakami z rejonu Birmy i Malajw Syjam. Zoyy si na to trzy czynniki, czy te uwarunkowania. Po pierwsze dostpno wd oraz wybrzey Unii dla lotnictwa i flot alianckich od strony morza, a Tonkinu i pnocnego Annamu dla atakw lotnictwa amerykaskiego (CATF, potem 14 armia lotnicza) z lotnisk w prowincji Junnan (od sierpnia 1942 r.), po drugie rabunkowa polityka gospodarcza Japonii, traktujcej zasoby ekonomiczne i wojskowe Unii jako niemal nieograniczony rezerwuar zaopatrzeniowy dla wasnych wojsk, po trzecie podziemny ruch narodowowyzwoleczy Annamitw na rzecz utworzenia niepodlegego Wietnamu. Ruch ten popieray nieoficjalnie wadze japoskie, wykorzystujc go do szantaowania buntujcych si przeciw ich restrykcjom francuskich wadz Unii. Owe restrykcje japoskie i denia niepodlegociowe Wietnamczykw osigny apogeum w marcu 1945 r., kiedy doszo do likwidacji wadztwa Francji w Indochinach.
Byy to: Bienhoa, Soctrang, Tan Son Nhut i Thu Dan Mot w Kochinchinie; Cao Bang, Gia Lam, Langson i Phutho w Tonkinie; Nha Trang i Tourane w Annamie; Kompong Cham, Kompong Tham, Phu Quoc, Siemreap i Pachentong w Kambody. D ' A b z a c - E p e z y, op. cit., s. 83.
7

185 Prowadzone z rozmachem japoskie operacje desantowe na Pacyfiku wymagay duej liczby statkw do transportu wojsk i zaopatrzenia. Dlatego zaraz po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie Japoczycy zwrcili uwag na 29 statkw francuskich (pojemno brutto 131 000 RT), ktre pozostay w portach indochiskich, i ju w poowie stycznia 1942 r. rzd japoski zada wydania 10 najwikszych z nich do dyspozycji cesarskiej marynarki handlowej. Ostatecznie po rozmowach z Vichy 10 kwietnia postanowiono dokona angarii8 11 statkw (4 pasaerskie, 4 frachtowce, 3 kabotaowce) o cznej pojemnoci brutto 86 000 RT9. Cztery z nich zarekwirowano w portach japoskich 28-29 kwietnia, pozostae w portach indochiskich midzy 29 kwietnia a 3 czerwca. Byy to Aramis" (nowa japoska nazwa Teia Maru"), D'Artagnan" (Teiko Maru"), Leconte de Lisie" (Teiritsu Maru"), Bernardin de Saint Pierre" (Teibi Maru"). Ville de Verdun" (Teison Maru"), Cap Varella" (Teisa Maru"), Bougainville" (Teifu Maru"), Persee" (Teikoku Maru"), Kindia" (Teikin Maru"), Gouverneur General Varenne" (Teiren Maru") i Tai Seun Hong" (Teishun Maru"). Pywajce pod japosk bander i z japoskimi zaogami (rzd Vichy nie wyrazi zgody na zaogi francuskie) zostay wszystkie zniszczone w okresie od 26 sierpnia 1942 do 11 sierpnia 1945 r. przez amerykaskie okrty podwodne (6 statkw), lotnictwo (2 statki) i miny (3 statki). Z pozostaych 18 statkw do 9 marca 1945 r. zostao zniszczonych 11, a 2 dalsze utracono w wypadkach losowych (tajfun, zderzenie). Do strat tych przyczyni si w pewnym stopniu fakt, e wczano je w skad konwojw japoskich, chocia dowdztwo LMI organizowao
8 Angaria rekwizycja rodkw transportowych pastwa trzeciego (neutralnego) w celu wykorzystania przez siebie, zwikszenia skutecznoci wasnej blokady albo osabienia tego pastwa. Za rekwirowane statki wypaca si odszkodowanie. 9 La Marin..., s. 133 i 216. Ze zliczenia ich pojemnoci jednostkowych wynika brutto 87 500 RT.

186 rwnie wasne niewielkie konwoje przybrzene do przerzutw zaopatrzenia z Kochinchiny do Tonkinu i Kuangczouwan. Nie byo to jednak pywanie bezpieczne, gdy Amerykanie nie respektowali na tych wodach bandery francuskiej (np. okrt podwodny Bowfin" zatopi noc z 26 na 27 listopada 1943 r., w rejonie przyldka Varella, frachtowiec Gouverneur General van Vollenhoven" oraz eskortujcy go patrolowiec pomocniczy Beryl"10, a inny okrt podwodny, Flasher", w tym samym rejonie zatopi noc z 29 na 30 kwietnia 1944 r. uczestnika bitwy pod Ko Chang, awizo Tahure", i eskortowany przez niego frachtowiec Songgiang"). Czste ataki amerykaskich okrtw w tym rejonie (kilkanacie mil na pnoc od Cap Varella) sprawiy, e nazwano go niebezpieczn gbi". Ponadto okrty podwodne USA postawiy w okresie od 29 padziernika 1942 do 8 maja 1945 r. na wodach indochiskich 200 min; zatony na nich 3 frachtowce Unii (Canton", Gouverneur General Pasuier" i Francis Garnier") oraz holownik. W przeciwiestwie do okrtw podwodnych, ktre w Zatoce Tonkiskiej pojawiy si ju 16 grudnia 1941 r. (zatopienie transportowca Atsutasan Maru" przez USS Swordfish"), lotnictwo amerykaskie (CATF China Air Task Force, potem 14 armia lotnicza) rozpoczo naloty na Tonkin dopiero od 9 sierpnia 1942 r. Atakowao ono zwaszcza rejon Hanoi-Hajfong, rozszerzajc dziaania na Zatok Tonkisk, zachodni akwen Morza Poudniowochiskiego oraz rodkowy Annam (do wysokoci Tourane). Nalotw dokonywano przede wszystkim na lotniska, skady paliw oraz statki i okrty, niezalenie od ich przynalenoci pastwowej. Do koca grudnia 1944 r. bombowce gen. Chennaulta zatopiy statek pasaerski Unii Khaidinh", frachtowce Ping Sang" i Kaiping" oraz pogbiark, a take 2 okrty LMI traowiec
Poniewa w dokumentach amerykaskich brak wiadomoci o tym storpedowaniu, La Marin... (s. 143) sugeruje, e Beryl" mg wpa na dryfujc min. Mordal (Marin..., s. 59) podaje te trzeci moliwo sztorm. Z zaogi Beryla" nikt nie ocala.
10

187 pomocniczy Picanon"" i okrt hydrograficzny Astrolabe"; uszkodziy te co najmniej 10 okrtw i statkw (m.in. kanonierki rzeczne Vigilante" i Commandant Bourdais" oraz uczestnika bitwy pod Ko Chang, awizo Marne"). Niszczyy te permanentnie pnocne odcinki kolei Transindochinois", wskutek czego dowdztwo japoskie i wadze Unii zmuszone zostay do zastpienia transportw kolejowych transportem morskim. Midzy portami Kochinchiny i Tonkinu uruchomiono zatem, jak wspomniano, system maych konwojw eskortowanych przez okrty LMI. Samoloty 14 armii zrzuciy te 40 min na red Hajfongu, ustpujc miejsca w akcjach minowania samolotom z 462 grupy taktycznej XX Dowdztwa Bombowcw, ktre od 25 stycznia do 29 marca 1945 r. postawiy 309 min u wej do Camranh, Cap St. Jacues i zatoki Ganh Rai oraz w ujciu Mekongu12. Dokuczliwo lotnictwa amerykaskiego wymusia niejako wspprac si lotniczych Unii z lotnictwem japoskim w obronie Tonkinu. Tym bardziej, e Francuzi nie mieli ani odpowiedniej liczby myliwcw, ani silnej artylerii przeciwlotniczej, aby zapewni oson powietrzn pnocnym Indochinom. Z Japoczykami ustalono przede wszystkim zasig obu stref operacyjnych, ktre rozdzielaa Rzeka Czerwona. Rejon na pnoc od niej (lewy brzeg) dozorowany by przez myliwce japoskie, natomiast na poudnie (prawy brzeg) przez samoloty francuskie bazujce w Tong (na zachd od Hanoi). Francuzi rozwinli te wzdu granicy chiskiej i wybrzea tonkiskiego, jako uzupenienie systemu OPL, tzw. Obron Powietrzn Terytorium (Defense Aerienne du Territoire DAT). Obejmowaa ona sie czat powietrznych"
" Wydobyty w lipcu 1944 r., zaton ponownie 3 X w czasie sztormu; by wwczas holowany do Hajfongu. 12 Japoczycy postawili na wodach indochiskich tylko 4 pola minowe: dwa u wejcia do zatoki Camranh w okresie X-XII 1941 r. (po 240 min) i dwa w maju 1945 r. na poudnie od Poulo Cecir de Mer (cznie 30 min). La Marin..., s. 207.

188 (700 posterunkw obserwacyjnych co 10 km zaopatrzonych w telefony alarmowe) oraz systemy gromadzenia i przekazywania informacji, organizacji pocigu powietrznego i zwalczania samolotw npla przez artyleri przeciwlotnicz. Do DAT wczono rwnie obron biern i walk z poarami. Koordynacj dziaa OPL z DAT zajmowa si dowdca si powietrznych Unii, ktry organizowa rwnie wspprac z japoskim lotnictwem i OPL. Mimo dobrej pracy czat powietrznych" i systemu przekazywania informacji uzyskiwane efekty nie zachwycay. Lotnictwu Unii brakowao przede wszystkim myliwcw do prowadzenia skutecznych pocigw za amerykaskimi bombowcami Mitchell B 25J o prdkoci rzdu 440 km/h i osaniajcymi je myliwcami Tomahawk P 40A rozwijajcymi prdko 540 km/h. Nieliczne Morane-Saulnier MS 406 Cl o prdkoci 483 km/h szybko si wykruszay wskutek strat bojowych i zuycia eksploatacyjnego, dlatego z braku lepszych samolotw wzmocniono je Po tezami 25 TOE, dysponujcymi prdkoci zaledwie 220 km/h, ktre przeklasyfikowano z maszyn cznikowo-obserwacyjnych na myliwskie. Z tych wanie powodw zestrzele byo niewiele. Dziwi jednak moe fakt, e i straty wasne w czasie walk powietrznych nie byy wysokie. Wedug danych za rok 1942 Amerykanie zestrzelili 2 Potezy, a francuska OPL Curtissa P 40. Bardziej bolesne byo jednak omykowe" zestrzelenie przez Japoczykw 3 samolotw Morane-Saulnier w czasie lotu patrolowego na poudnie od Rzeki Czerwonej (wrzesie 1942 r.), mimo e o tym locie zostali powiadomieni. Wypadek ten zakci wspprac francusko-japosk, a rozdwiki te pogbiy jeszcze kopoty z brakiem czci zapasowych do samolotw francuskich13, sprawa zamordowania zestrzelonego pilota amerykaskiego, ktrego niebacznie przekazano waNa przykad, kiedy w styczniu 1943 r. gen. Tavera wystpi do wadz japoskich o zakup i dostaw czci zamiennych do Potezw i Moranw, otrzyma je dopiero 5 XII 1943 r. D ' A b z a c - E p e z y, op. cit., s. 84.
13

189 dzom japoskim, oraz ucieczka samolotem do Czungkingu dowdcy 1/596 eskadry myliwskiej, kpt. Pierre Pouyade'a14. Utrzymywano j jednak, gdy w 1943 r. Amerykanie przystpili do bombardowa miast Unii (np. w czasie nalotw przeprowadzonych 10 i 12 grudnia 1943 r. zgino 500, a rannych zostao 732 mieszkacw Hanoi; z kolei w bombardowanym od 8 do 12 lipca Hajfongu zgino 2 marynarzy francuskich oraz 50 annamskich mieszkacw miasta, a ponad 100 zostao rannych). Zwyciska w konflikcie z Syjamem LMI znalaza si jakby w lepym zauku wroga Japoczykom, musiaa razem z nimi walczy z Amerykanami, cho formalnie bya neutralna w konflikcie obu tych mocarstw. Co wicej, wobec obu ujawnia sw sabo techniczn. Brakowao jej lotnictwa organicznego i uzbrojenia przeciwlotniczego oraz broni podwodnej do walki z lotnictwem i okrtami podwodnymi USA, a postpujce zuycie eksploatacyjne okrtw zmuszao j do szukania pomocy remontowej w stoczniach japoskich przecionych budow i remontami jednostek wasnych. Z tego powodu flagowy okrt LMJ Lamotte Picuet", wymagajcy remontu gwnych kotw parowych, pozosta na dugie miesice w Sajgonie. Od sierpnia 1942 r. zaczo te brakowa paliw pynnych (mazut, ropa napdowa), jako e ich dostawy do czasu uruchomienia zniszczonych rafinerii indonezyjskich wymuszaa Poczona Flota (np. w styczniu 1942 r. wydano jej ze skadw sajgoskich 4000 ton paliwa; latem 1942 r. 15 wysano te stamtd 10 000 ton paliwa do bazy w Dakarze ).
Gen. Pouyade w wywiadzie udzielonym w 1977 r. owiadczy, e jego ucieczka do Chin bya protestem przeciw wsppracy francusko-japoskiej. Pilotem jednego ze strconych we wrzeniu 1942 r. przez Japoczykw myliwcw Morane by przyjaciel Pouyade'a, chor. Bassager. D ' A b z a c E p e z y, op. cit., s. 82-84. 15 Przewiz je zbiornikowiec Nivse", ktry opuci Sajgon 1 VI 1942 r. i na odcinku 2000 mil eskortowany by przez awizo Amiral Charner". Nastpnie wzdu zachodnich i poudniowych brzegw Australii przedosta si na poudniowy Pacyfik, a stamtd wok Hornu na poudniowy Atlantyk.
14

190 Rwnie latem, a cilej 11 lipca 1942 r., nastpio oficjalne przejcie przez Syjam przyznanych mu tokijskim traktatem pokojowym terenw Laosu i Kambody. W zwizku z tym na Grand Lac rozpocza dziaalno flotylla graniczna Policji i Nadzoru Wielkich Jezior" (kanonierki rzeczne Avalanche", Commandant Bourdais", Mytho" i Tourane")16. Do eskorty statkw w uruchomionym midzy Saj gonem a portami Tonkinu systemie konwojowym przydzielono awiza Marne" i Tahure" oraz okrt podwodny Pegase"; w pierwszym kwartale 1942 r. przeprowadziy one cznie 34 statki. W listopadzie tego roku siy eskortowe powikszono o awizo Amiral Charner", patrolowiec Beryl" oraz okrty hydrograficzne Laperouse" i Armand Rousseau" (zarekwirowany 19 listopada) w 1942 r. przebyy one w konwojach 83 000 mil morskich. Przystpiono te do uzbrajania statkw handlowych Unii (kady) w armat do walki z okrtami podwodnymi oraz w 2 ckm 8 mm pi; pierwsze 4 armaty 75 mm wraz z obsugami-zdjto z unieruchomionego Lamotte Picuet". W grudniu 1942 r. wyczono z LMI, ze wzgldu na powsta w Tonkinie stref frontow, tzw. Marynark Tonkisk, ktrej dowdc zosta kmdr Commentry (od 24 grudnia). Na razie przydzielono jej 56 dywizjon traowy (Beryl", Astrolabe" i Picanon"), jeden z dwch sformowanych 10 grudnia dywizjonw przeznaczonych do zwalczania min stawianych przez alianckie samoloty i okrty podwodne na wodach indochiskich; drugi, 57 dywizjon (Capitaine Coulon", Paul Bert" i Crayssac"), skierowano do Saj gonu.
Do Dakaru przyby 5 sierpnia, przepywajc 16 000 mil. By moe w ten sposb ocalono to paliwo przed rekwizycj japosk. 16 15 X 1941 r. zostaa rozwizana Grupa Kanonierek Rzecznych w Chinach (z baz w Tonkinie). Kanonierki Francis Garnier", Argus", Doudart de Lagree" i Balny" wycofano do rezerwy, a Vigilante" postawiono do remontu. W grudniu 1941 r. odesano na Madagaskar okrt podwodny Monge", pozostawiajc drugi, Pegase", w Sjgonie.

191 W lipcu 1943 r. w nastpstwie nalotw amerykaskiej 14 armii lotniczej eglug skrcono do odcinka Saj gonTourane, skd po rozadunku statkw przewoone produkty ywnociowe wysyano do Tonkinu kolej lub donkami (na kanay delty Rzeki Czerwonej); czno z Fort Bayard (Kuangczouwan) utrzymywa statek Jean Dupuis". Do Tourane przeniesiono teraz SD dowdcy LMI (podporzdkowujc mu pozostay tabor marynarki handlowej) oraz wodnosamoloty SHM, ktre osaniay eglug midzy Tourane a zatok Quinhon, podczas gdy na odcinku Saj gonTourane sub konwojow peniy Amiral Charner", Tahure", Marne", Armand Rousseau" i Beryl" (z rozformowanego 56 dywizjonu traowego); w 1943 r. przebyy one cznie 152 000 mil morskich. Cztery inne jednostki (kanonierka Commandant Bourdais", patrolowce pomocnicze Astrolabe", Crayssac" i Frezouls"'7) skierowano do walki z szerzc si now plag wojenn piractwem. Zwalczane z ca bezwzgldnoci na wodach chiskich przez Japoczykw przenioso si po 7 grudnia 1941 r. na Zatok Tonkisk, zajmujc si na wielk skal kontraband. Cige niedobory marynarzy, tak potrzebnych w pododdziaach obrony wybrzea (wzdu ldowej i morskiej granicy Tonkinu), OPL oraz subie konwojowej, uzupeniano poprzez wcielanie do suby Annamitw. I tak: kiedy 12 marca 1942 r. byo ich 961 (na stan oglny 2598 ludzi), to 25 maja 1943 r. ju 1640, a 5 padziernika 1943 r. 1974 (na 3575 ludzi). Z kolei, aby powikszy kontyngent marynarzy francuskich, z dniem 1 stycznia 1944 r. wycofano do drugiej rezerwy (stan konserwacji) krownik Lamotte Picuet", okrt podwodny Pegase" i kanonierk rzeczn Francis Garnier". Rozwizano take graniczn flotyll Policji i Nadzoru Wielkich Jezior",
Directeur genera Crayssac" i Directeur genera Frezouls" byy okrtami stray celnej. Crayssac" zosta zarekwirowany w grudniu 1942 r. do utworzonej grupy traowej (56 i 57 dywizjon), a Frezouls" zarekwirowany dopiero 1 IX 1943 r. zosta od razu skierowany do zwalczania piractwa.
17

192 zastpujc j (w ramach dozoru granicy) andarmeri francusk i policj lokaln (tzw. gwardia kambodaska). Uzyskano w ten sposb okoo 600 oficerw i marynarzy, tak e 14 marca 1944 r. LMI liczya 3475 ludzi (w tym 1904 Annamitw); straty, jakie poniosa w okresie kwiecie 1940-1 marca 1944 r., wyniosy 79 ludzi (w tym 11 oficerw). W 1944 r. ze wzgldu na potgujce si ataki lotnictwa i okrtw podwodnych USA egluga odbywaa si ju tylko na odcinku Sajgon-zatoka Quinhon, a w lipcu z powodu coraz gorszego stanu technicznego statkw i ponoszonych strat prawie ustaa. Spord okrtw eskorty wycofano te najwartociowsz jednostk LMI, awizo Amiral Charner", obawiajc si zniszczenia jej przez alianckie okrty podwodne. Wydarzenia zachodzce latem 1944 r. w Europie wpyny w znaczcy sposb na pogorszenie sytuacji politycznej Francuzw w Indochinach. Na wiadomo o internowaniu przez Niemcw Petaina i wikszoci wadz Vichy w Sigmaringen rzd tokijski wyda 25 sierpnia owiadczenie, e uznaje Uni Indochisk za prowincj autonomiczn cesarstwa japoskiego". W tej sytuacji wiceadm. Decoux, cho otrzyma podobno od ustpujcego Petaina nieograniczone uprawnienia", niewiele mg uczyni na drodze dyplomatycznej. Zrobi to za niego nowo utworzony Rzd Tymczasowy Republiki Francuskiej (de Gaulle'a), ogaszajc, e Indochiny stanowi nadal cz imperium Francji" (30 sierpnia). Oywiy si te tajne kontakty gen. Mordanta z metropoli18, co nie uszo uwagi wywiadu japoskiego. W grudniu 1944 r. armia cesarska odniosa ostatni ju sukces operacyjno-strategiczny, finalizujc trwajc od kwietnia operacj Ichi-go"; zbiene uderzenia wojsk z Tonkinu i z rejonu Kantonu doprowadziy do opanowania ostatniego odcinka (Henjang-Kiukong) magisW pocztkach 1943 r. gen. Mordant nawiza (?) kontakt z Komitetem Narodowym Wolnej Francji w Algierze i otrzyma zadanie kierowania antyjaposk akcj zbrojn w Unii. Nastpnie gen. de Gaulle mianowa go delegatem generalnym Republiki Francuskiej w Indochinach.
18

193 trali kolejowej Pekin-HanoiSingapur. Dziki temu uzyskano ldowe poczenie frontu poudniowoazjatyckiego z metropoli (przez Mandukuo i Kore), bardziej bezpieczne od szlakw morskich zdominowanych cakowicie przez flot USA. A w Unii Indochiskiej, w obliczu rozpalajcej si w Tonkinie walki partyzantki wietnamskiej (Viet Minh) oraz wyranie ju wrogiej postawy dowdztwa japoskiego, oczekiwano na najgorsze. Od lipca bowiem partyzantka wietnamska przesza do antyjaposkich akcji zaczepnych opanowaa 5 grskich prowincji a od 22 grudnia rozpoczo si scalanie jej oddziaw w tzw. Armi Wyzwolenia Wietnamu. Poniewa akcjami Viet Minhu zainteresoway si dowdztwa czangkajszekowskie i amerykaskie (moliwo wsppracy), wadze japoskie prboway spacyfikowa te dziaania, obiecujc nacjonalistom wietnamskim utworzenie wasnego pastwa. A e to wszystko zagraao dominacji francuskiej w Unii, wiceadm. Decoux wraz z gen. Mordantem opracowa w styczniu 1945 r. plan dziaa obronnych. Cao si zbrojnych podzielono (zalenie od obszarw stacjonowania i planowanego dziaania) na dwa okrgi dywizyjne (skadrowane dowdztwa dywizji piechoty Tonkin" gen. Sabattiera i Kochinchina Kamboda" gen. Deleuca) i jeden brygadowy (skadrowane dowdztwo brygady piechoty Annam-Wielkie Jeziora"), ktrym podporzdkowano wszystkie jednostki ldowe, lotnicze, marynarki wojennej, a nawet andarmeri (policj)19. W ten sposb Marynarka Tonkiska" (kanonierka rzeczna Commandant Bourdais", patrolowce Crayssac" i Frezouls") zostaa podporzdkowana dowdcy DP Tonkin". W wypadku uderzenia japoskiego gen. Sabattier mia po stawieniu oporu
Gwnym powodem skadrowania byy niskie stany osobowe tych jednostek grupujcych wycznie Francuzw i Europejczykw. Tubylcom ze wzgldu na ruch narodowowyzwoleczy i antykolonialn" (czytaj antyeuropejsk) polityk wadz japoskich coraz mniej ju ufano. 1 I 1945 r. utworzono w Sajgonie kompani marynarsk (100 ludzi), ktra wraz z wojskami ldowymi miaa ochrania ywotne centra sektora Sajgon".
13 KoChang 1941
19

194 wyprowadzi maksymaln liczb onierzy do chiskiego Junnanu, natomiast obaj pozostali dowdcy przej do dziaa partyzanckich. Uwaano, e opr zbrojny (zbrojna manifestacja") bdzie konieczny jako gwny argument uzasadniajcy prawa Francji do Indochin. W trakcie tych przygotowa dowdztwo francuskie otrzymao zupenie nieoczekiwany cios od lotnictwa USA. Jego sia wiadczya, e druga wojna wiatowa w caej swej grozie stana u wrt Pwyspu Indochiskiego. Kiedy wojska amerykaskie, wspierane przez 3 flot adm. Halseya, dokonay desantu na zajty jeszcze przez Japoczykw Luzon, wchodzcy w skad 3 loty zesp lotniskowcw wiceadm. Mc Caina (Task Force 38") 12 lotniskowcw z 850 samolotami na pokadach dokona w dniach 10-12 stycznia 1945 r. niszczcego wypadu na Morze Poudniowochiskie. Po zbombardowaniu Szanghaju, Kantonu, Hongkongu i portw Hajnanu lotniskowce Mc Caina podeszy rankiem 12 stycznia pod Camranh i wykonay 1465 nalotw na miasta portowe Annamu i Kochinchiny oraz przeprowadziy wymiatanie" akwenu morskiego midzy Sajgonem a Tourane (odcinek okoo 800 km). W efekcie zniszczyy niemal doszcztnie baz marynarki w Camranh, zestrzeliy 47 samolotw oraz zatopiy krownik lekki Kashii" i 44 statki japoskie (cznie brutto okoo 234 000 RT), tracc w wyniku przeciwdziaania przeciwnika 61 maszyn. W porwnaniu z japoskimi straty francuskie byy nieznaczne, ale bardzo dotkliwe z racji nielicznego ju taboru pywajcego. Stojcy w Thanh Tuy Ha pod Sajgonem (rozwidlenie rzeki Donnai) ze zredukowan zaog (okoo 70 ludzi na pokadzie, okoo 180 na brzegu w pododdziaach obsugi) i OPL (4 nkm 13,2 mm na okrcie oraz 1 armata 100 mm i 1 armata 75 mm, a take 2 ckm 8 mm w baterii pi w rejonie okrtu), krownik Lamotte Picuet" zosta dwukrotnie zaatakowany przez 15 bombowcw amerykaskich, ktre zrzuciy cznie 20 cikich bomb, trafiajc piciokrotnie. Poncy okrt przewrci si na praw burt

195 i zaton (zgin jeden oficer, a 3 innych i 3 marynarzy zostao rannych). Osaniajce go 4 myliwce japoskie zostay przepdzone przez myliwce USA. W porcie sajgoskim zaton ponadto traowiec pomocniczy Octant" i frachtowiec Taipooseck", spon frachtowiec Albert Saurrat" oraz ciko uszkodzony zosta frachtowiec Jean Dupuis". W lutym kontynuowano jednak przygotowania antyjaposkie. Utworzono tzw. Marynark w Kochinchinie (dowdca kmdr por. Tourette), grupujc mae okrty (kanonierki rzeczne Avalanche", Mytho" i Tourane", pomocnicze patrolowce i traowce Laperouse", Armand Rousseau", Paul Bert" i Capitaine Coulon") oraz jednostki obrony wybrzea, ktr podporzdkowano ldowemu dowdcy DP Kochinchina-Kamboda". Dowdcy LMI wiceadm. (od 29 lipca 1943 r.) Berengerowi pozostawiono ju tylko dowodzenie dwiema jednostkami morskimi (Amiral Charner" i Marne") oraz nadzr i kierowanie marynark handlow (przez kmdr. Jouana), skadajc si a z... trzech frachtowcw (plus remontowany Jean Dupuis"). Kiedy tak mozolnie zaleczano rany, nadszed marzec, a wraz z nim niespodziewany koniec wadztwa francuskiego w Unii Indochiskiej. Wobec przegranej kampanii na Filipinach dowdztwo japoskie, liczc si z przeniesieniem dziaa wojennych na wyspy Indonezji, Malaje i do Indochin, zadao 9 marca 1945 r. od gubernatora generalnego, wiceadm. Decoux, przekazania peni wadzy nad wojskami oraz organami administracyjnymi Unii. Kiedy Decoux odrzuci to kolejne ultimatum" (termin upywa o godz. 21.00), zosta aresztowany. Aresztowano rwnie wiceadm. Berengera, kilku generaw (m.in. Mordanta i Ayme'a) i co najmniej kilkunastu wyszych oficerw armii i marynarki, aby zaraz potem podstpnie uderzy na zdezorientowane garnizony francuskie oraz bazy lotnicze i morskie. Ten nagy i zmasowany atak (w Indochinach stacjonowaa wwczas 70-tysiczna armia japoska) sprawi, e po 2-3 dniach walk

196 prawie wszystkie jednostki skapituloway, niszczc cz posiadanego sprztu oraz wikszo okrtw wojennych i statkw handlowych. Z jednostek LMI 11 zostao zatopionych lub zniszczonych przez wasne zaogi (w tym ostatni uczestnicy bitwy pod Ko Chang Amiral Charner" i Marne" 10 marca w Mytho i Cantho), a 2 pomocnicze opanowali Japoczycy (Armand Rousseau" i Valereux"); zniszczono te 5 statkw handlowych (w tym 2 remontowane)20. Sukcesem natomiast zakoczya si prba wyprowadzenia czci wojsk z Tonkinu. Tzw. zgrupowanie tonkiskie gen. gen. Sabattiera i Alessandriego (2 bataliony 5 pp Legii Cudzoziemskiej, 2 bataliony 4 pp kolonialnej, batalion 1 puku strzelcw tonkiskich, pododdzia zmotoryzowany 9 pp kolonialnej oraz spieszone zaogi 1/42 i 1/595 eskadr lotniczych21) po przeszo dwumiesicznych walkach odwrotowych i co najmniej 1200-1400 km marszu w niezwykle cikich warunkach (podobno kady onierz schud o 7-12 kg) dotaro 24 maja do Junnanu (cznie 5692 ludzi, w tym 329 oficerw i 3223 Annamitw). Wraz z pododdziaami, ktre przedostay si z Laosu, w Chinach znalazo si ponad 6000 onierzy Unii (okoo 10% stanu osobowego). Udaa si te ewakuacja dowdztwa Marynarki Tonkiskiej". Kmdr Commentry wraz ze sztabem, zaokrtowani na pokadach patrolowcw Frezouls" i Crayssac", zdoali 10 marca przedosta si do kuomintangowskiego portu Phong20 Wedug niepenych danych w walkach z Japoczykami w dniach 9-11 III 1945 r. zgino ok. 2000 onierzy (w tym 250 oficerw). Natomiast w jednostkach marynarki polego 3 oficerw oraz 31 podoficerw i marynarzy; ponadto 11 oficerw marynarki zamordowaa w czasie przesucha andarmeria japoska. Dane nie precyzuj, czy liczby te dotycz tylko Europejczykw, czy te i Annamitw. Ponad 600 marynarzy osadzono w obozach jenieckich w Kochinchinie. M e i s t e r, op. cit., s. 23; La Marin..., s. 148-149. 21 cznie 19 samolotw Potez 25, 1 sanitarny Potez 29 i 3 bombowe Potez 542; stan zag 17 oficerw i 96 podoficerw. Tylko 2 samoloty Potez 25 przeleciay do Kunmingu w Chinach, pozostae zniszczono. D ' A b zac - E p e z y , op. cit., s. 88 i 91.

197 seng (cznie z zaogami obu okrtw 6 oficerw oraz 83 podoficerw i marynarzy, w tym 16 Annamitw). Natomiast gros wojsk unijnych (tubylcy) bd rozproszya si po dungli, tworzc mae oddziay partyzanckie, bd znalaza si w japoskich obozach jenieckich (przede wszystkim biali). Po obaleniu administracji francuskiej Japoczycy proklamowali 11 marca 1945 r. niepodlego Wietnamu, oczywicie w ramach Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Wspdobrobytu". Pocztkowo tylko Annamu, do ktrego po uniewanieniu kolejnych traktatw o protektoratach francuskich doczyy Tonkin i Kochinchina. Na czele nowego pastwa wietnamskiego stan cesarz Annamu, Bao Dai. Ten cios kadcy kres panowaniu francuskiemu w Indochinach stara si osabi rzd Wolnej Francji gen. de Gaulle'a, zapowiadajc 24 marca przeksztacenie Unii Indochiskiej w pastwo federacyjne, wchodzce w skad tzw. Unii Francuskiej, ktra miaa zastpi dawne francuskie imperium kolonialne. Ale wydarzenia zwizane z zakoczeniem wojny w Europie, a nastpnie na Dalekim Wschodzie, obrciy wniwecz te denia de Gaulle'a. Postanowieniem konferencji poczdamskiej Wietnam (w zwizku ze spodziewan kapitulacj stacjonujcych tu wojsk japoskich) mia by podzielony, wzdu 16 rwnolenika, na cz pnocn, zajt przez Chiczykw, i cz poudniow, zajt przez Brytyjczykw. Co wicej, USA nie chciay restytuowania rzdw francuskich w Indochinach, lecz domagay si utworzenia tam pastw narodowych zarzdzanych przez wadze miejscowe. Kiedy w sierpniu 1945 r. nastpio zaamanie militarne Japonii, Viet Minh wywoa powszechne antyjaposkie powstanie zbrojne, ktre w poowie miesica ogarno cay kraj. 25 sierpnia abdykowa Bao Dai, stajc si doradc nowo powstaego rzdu Demokratycznej Republiki Wietnamu, ktrej formalne utworzenie proklamowa 2 wrzenia w Hanoi premier Ho Chi Minh. Z kolei 12 padziernika powsta w Vientiane rzd Pathet Lao, ktry ogosi niepodlego Laosu. Na Pwysep wkroczyy te

198 wojska czangkajszekowskie i brytyjskie, aby rozbroi armi japosk. Wydarzenia te wykluczay Francj z Indochin" i w zwizku z tym jej powrt na te ziemie sta si zagadnieniem midzynarodowym. Tylko dziki yczliwej postawie i pomocy Wielkiej Brytanii udao si de Gaulle'owi wprowadzi pod koniec 1945 r. do poudniowych Indochin jednostki francuskiego korpusu ekspedycyjnego gen. Filipa Leclerca i rozpocz interwencj zbrojn na rzecz przywrcenia wadztwa Francji nad Pwyspem. Interwencja ta nie jest ju jednak tematem mojej ksiki, a zainteresowanych ni Czytelnikw odsyam do pracy Bogusawa Brodeckiego wydanej w serii Historyczne Bitwy" w 1989 r. (wznowionej w 1998 r.)22. Na zakoczenie musz cho w skrcie przedstawi dalsze losy bohaterw bitwy pod Ko Chang, uczestniczcych w niej okrtw oraz samej wyspy Chang. Wiceadm. Berenger, ktry rozsawi Marin Nationale tym jedynym odniesionym przez ni zwycistwem morskim w drugiej wojnie wiatowej, zosta w swojej ojczynie potraktowany niemal jak wrg, poniewa suy w tej czci marynarki francuskiej, ktra, uznajc cigo III Republiki, pozostaa w podporzdkowaniu adm. Darlana i rzdu Vichy. Nie pomg nawet fakt, e Syjam jako sojusznik Japonii wypowiedzia aliantom wojn. Dlatego 25 wrzenia 1945 r., a zatem niemal zaraz po uwolnieniu z niewoli japoskiej, Berengera zwolniono ze suby czynnej, aby p roku pniej, 15 marca 1946 r., przenie w stan spoczynku. Zmar w zapomnieniu 23 sierpnia 1971 r. w St. Laurent du Pap (departament Ardeche). Cho, by moe, wygrana pod Ko Chang uchronia go przed losem, jaki spotka jego przeoonego, gubernatora generalnego Unii, wiceadm. Jeana Decoux. Ten kontrowersyjny polityk w mundurze marynarskim, ktry w warunkach najwyszych trudnoci polityczno-wojskowych, pozbawiony jakiejkolwiek pomocy ze strony metropolii (oraz aliantw), prbowa utrzyma wadztwo
B . B r o d e c k i , Dien Bie Phu 1954, Warszawa 1989, s. 240, 3 mapy, 41 ilustracji (wydanie II, Warszawa 1998, s. 208, 3 mapy, 35 ilustracji).
22

199 francuskie w Indochinach, zosta oskarony przez dobrze poinformowanego gen. de Gaulle'a o kolaboracj z Japoczykami i niebronienie przed nimi interesw francuskich tak dugo, jak to byo moliwe". Dlatego po uwolnieniu z niewoli i powrocie do Francji zosta bez wyroku uwiziony; w kocu jednak Sd Najwyszy Republiki w lutym 1949 r. uwolni go, wbrew oskareniom gen. de Gaulle'a, od zarzutw o zdrad stanu i zaniedbanie obowizkw gubernatorskich. Z piciu okrtw francuskich biorcych udzia w bitwie wojna oszczdzia tylko awizo Dumont d'Urville". Jak pamitamy, odeszo ono latem 1941 r. na Madagaskar, a stamtd nastpnego roku do si morskich Francuskiej Afryki Rwnikowej kontradm. Collineta. W poowie wrzenia 1942 r. eskortowiec wzi udzia w ratowaniu rozbitkw z zatopionej przez U-boota brytyjskiej Laconii", aby podczas operacji Torch" (ldowanie aliantw w Afryce Pnocnej w listopadzie 1942 r.) i podporzdkowaniu si Komitetowi Narodowemu Wolnej Francji ju w skadzie Floty Wolnych Francuzw" walczy na Morzu rdziemnym (zomowany w 1958 r.). Sytuacja uczestniczcych w bitwie okrtw syjamskich bya szczliwsza, gdy po koczangskiej prbie los jakby je oszczdza. Jak zreszt ca flot syjamsk, ktra nie angaowaa si w walkach i nie bya wykorzystana przez Japoczykw, tote doznaa tylko jednostkowych strat ze 23 strony lotnictwa alianckiego . Ustrzegy si tych atakw oba pancerniki obrony wybrzea oraz remontowany Trat". Dziki temu Dhonburi" w roli hulka szkolnego i okrtu sztabowego dotrwa a do roku 1967, w ktrym zosta zomowany. Jego pomost bojowy z fokmasztem oraz dziobow wie artylerii
1 VI 1945 r. zosta zbombardowany przez samoloty brytyjskie lub amerykaskie i ciko uszkodzony w Zatoce Syjamskiej (?) eskortowiec Tachin", ktry po wojnie wycofano ze suby. Z kolei zwizany z konfliktem japoski krownik lekki Natori" (na ktrym podpisano w Sajgonie zawieszenie broni) zosta 18 VIII 1944 r. zatopiony torpedami amerykaskiego okrtu podwodnego Hardhead" na wschd od wyspy Samar.
23

200 gwnej zachowano i ustawiono na dziedzicu akademii marynarki wojennej w Paknam. Natomiast bliniaczy Sri Ayudhya" pozosta w subie do pocztkw lipca 1951 r.24 Doszo wwczas do puczu wojskowego (z inspiracji oficerw marynarki) przeciw premierowi, marsz. Pibulsonggramowi, ktry ponownie znalaz si u wadzy. 3 lipca 1951 r., w porcie Bangkok, podczas uroczystego przekazania Syjamowi przez US Navy pogbiarki Manhattan", desant marynarski uprowadzi z jej pokadu premiera i uwizi na pancerniku. Nastpnie okrt zosta obrzucony bombami przez samoloty rzdowe oraz ostrzelany ogniem artyleryjskim z ldu. Poar, wywoany trafieniem bomby w maszynowni, ktrego gaszenie utrudnia ostrza armatni, strawi pancernik (zaton w miejscu postoju na Chao Phraya), a uwolniony premier, wraz z zaog, wpaw dopyn do brzegu. Wraz z pancernikiem zatopiony zosta patrolowiec Khamronsin" oraz uszkodzone torpedowce Phuket" i Trat", ktry dopiero wszed do suby po dugotrwaym remoncie25. Trat" wycofano ze suby w 1976 r. Po latach wyspa Chang, rejon krwawych zmaga francusko-syjamskich, staa si urokliwym, reklamowanym przez agencje, biura podry oraz przewodniki turystyczne, miejscem wypoczynku dla wasnych i midzynarodowych turystw. Na wysp, ktra jest narodowym parkiem marynistycznym, mona dopyn poprzez pycizny cieniny Chang i przylegej do niej zatoki Kongkang odziami motorowymi z portu Laem Ngop oraz wyczarterowanymi stateczkami z miasta Trat. Z Laem Ngop mona popyn take na inne wyspy archipelagu Chang (Kut, Kadat vel Kradat, Mak, Rad), przy czym rejs taki
24 Data zatopienia Sri Ayudhya" jest rna w rnych rdach (np. 30 VI, 30 IX, pocztek listopada itp.). Przyjem dat 3 VII 1951 r. za Conway' s AU the world's... 1922-1946, s. 410. 25 Meister (op. cit., s. 23) twierdzi, e po ponownym remoncie jego uzbrojenie skadao si ju tylko z armaty 76 mm (dzib) i 2 armat 20 mm pi. Nie wida tego jednak na zachowanych zdjciach zamieszczanych w kalendarzach marynarki wojennej.

201 trwa od 30 do 180 minut. Mona te wynajmowa odzie rybackie. Na plaach Ko Chang Sai Khao, Kai Bae, Khlong Phao vel Khlong Phrab oraz na wysepce Vai (Wai) znajduj si domki letniskowe i miejsca noclegowe. Biura podry, gwarantujce uroki owych pla, zastrzegaj jednak, e po sztormach bywaj one zanieczyszczone. W kadym kiosku z pamitkami mona kupi kolorowe pocztwki z napisem: / love Koh Chang, gdzie czasem love" zastpione zostao maym czerwonym serduszkiem26. I tak si rzeczy nasuwaj si smtne refleksje, jak to w cigu niecaych 60 lat zmieni si wiat... 1 stycznia 1946 r. Syjam podpisa traktat pokojowy z USA i Wielk Brytani, na mocy ktrego musia zrzec si wszystkich zajtych w czasie wojny (dziki pomocy japoskiej) terytoriw na Pwyspie Indochiskim i Malajskim. Dlatego w latach 1946-1947 zwrci zajte prowincje Laosu i Kambody. Nie przeja ich jednak Unia Indochiska, ani tym bardziej Francja, lecz nowo powstae monarchie konstytucyjne Kambody i Laosu. Tak wic zbrojny konflikt francusko-syjamski nie przynis korzyci adnej z walczcych stron.

Tajlandia. Odkrywaj wiat, s. 116-123.

202 Zacznik 1 NIEKTRE DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE W BITWIE POD KO CHANG OKRTW UCZESTNICZCYCH 17 STYCZNIA 1941 ROKU

204
Objanienia do zacznika 1
* Stany zag mogy by pomniejszone o personel latajcy i obsugi zdjtych z pokadw wodnosamolotw (w.sam.). Wykaz skrtw: F Francja J Japonia W Wochy Iw linia wodna wd wiea dowodzenia pp pokad pancerny pag pancerz artylerii gwnej nkm najciszy karabin maszynowy wt wyrzutnia torpedowa pi przeciwlotniczy (a,e) Opracowano na podstawie: Conway's, AU the world's Fighting Ships 1922-1946, London 1992; La Marin Francaise en Indochine 1939-1955, t. I, Paris 1991; J. M a l i n o w s k i , Tajlandzkie okrty pancerne typu Sri Ayudhia ", Okrty wojenne" 1977, nr 18.

205

Zacznik 2
TRAKTAT POKOJU MIDZY FRANCJ I TAJLANDI1
Szef Pastwa Francuskiego i Jego Krlewska Mo krl Tajlandii, po wyraeniu zgody na mediacj rzdu Japonii celem zakoczenia konfliktu zbrojnego zaistniaego na granicy Indochin Francuskich i Tajlandii; uznajc konieczno poprawienia obecnej granicy Indochin Francuskich i Tajlandii dla zapobieenia nawrotowi konfliktu na tej granicy i porozumienia si co do rodkw zachowania spokoju w strefie granicznej; pragnc przywrci cakowicie tradycyjne stosunki przyjani midzy Francj a Tajlandi zdecydowali si zawrze ten traktat i wyznaczyli na swoich penomocnikw, a mianowicie: Szef Pastwa Francuskiego: Pana Charles'a Arsena HENRY'ego, ambasadora nadzwyczajnego i penomocnego Francji w Japonii, Pana Ren ROBINa, honorowego gubernatora Francji w koloniach, oraz Jego Krlewska Mo krl Tajlandii: Jego Wysoko ksicia VARNVAIDYAKAR, doradc prezesa Rady Ministrw i Ministerstwa Spraw Zagranicznych, PHYA SRI SEN, delegata nadzwyczajnego i ministra penomocnego Jego Krlewskiej Moci krla Tajlandii w Japonii, Pana Pukownika PHRA SILPA SASTRAKOMa, szefa sztabu generalnego Tajlandii, NAI VANICH PANAMAND, dyrektora departamentu handlu, ktrzy po przedstawieniu swoich penomocnictw znaleli dobr i zgodn form porozumienia w poniszych artykuach:
' Tumaczenia dokona kpt..w. Czesaw Frontczak, ktremu skadam marynarskie podzikowanie.

206 Artyku 1 Stosunki przyjacielskie midzy Francj a Tajlandi s przywracane na podstawie traktatu o przyjani", handlu i egludze z 7 grudnia 1937 r. Wskutek powyszego bezporednie negocjacje dyplomatyczne rozpoczn si w Bangkoku w jak najbliszym terminie, aby zlikwidowa wszystkie sprawy niezaatwione z powodu trwania konfliktu. Artyku 2 Granica midzy Indochinami Francuskimi a Tajlandi bdzie poprawiona tak, jak nastpuje: A zatem od pnocy granica przebiega rzek Mekong od punktu styku granic Indochin Francuskich, Tajlandii i Birmy a do punktu, w ktrym Mekong przecina pitnasty rwnolenik szerokoci geograficznej pnocnej (mapa suby geograficznej Indochin, skala 1:1 500 000)2. Na caym tym odcinku granic stanowi bdzie linia biegnca rodkiem gwnego toru eglugowego. Jednake musimy wyranie zaznaczy, e wyspa Khong pozostanie terytorium Indochin Francuskich, podczas gdy wyspa Khone bdzie przyznana Tajlandii. Nastpnie granica przebiega bdzie ku zachodowi pitnastym rwnolenikiem, a potem ku poudniowi wzdu poudnika, ktry przechodzi przez punkt u zbiegu kraca Grand Lac [pnocno-zachodnia cz jeziora Tonie SapJWD] i obecnych granic prowincji Siemreap i Battambang (ujcie Stung Kombot). Dla caego tego odcinka Komisja Delimitacyjna,
Musiaa to by bardzo niedokadna mapa albo w udostpnionym mi przez Sub Historyczn Francuskiej Marynarki Wojennej w Paryu tekcie traktatu s bdy, gdy now granic poprowadzono nie wzdu rwnolenika 15 N (odcinajc kawa" terytorium Syjamu), ale mniej wicej wzdu rwnolenika 1340'N (wiadcz o tym choby obydwie wymienione wyspy na Mekongu). Wiadomo, e w okresie midzywojennym armia i marynarka francuska uyway map zorientowanych wg poudnika zerowego przechodzcego przez zachodnie dzielnice Parya (rnica midzy poudnikiem Greenwich o 220' in minus). By moe byy zatem jakie mapy, gdzie o rwnika przesunito o 120'-130' in plus (?).
2

207 przewidziana w artykule 4, stara si bdzie, jeli to moliwe, dostosowa granic pastwow do [terenowych] linii naturalnych lub granic administracyjnych o charakterze zblionym do linii granicznej wytyczonej powyej, aby w miar moliwoci unikn pniejszych trudnoci w praktyce [przy jej wytyczaniu w terenie JWD]. Na Grand Lac granica bdzie wytyczona przez uk koa o promieniu 20 km, przylegajcy do punktu styku Grand Lac z obecnymi granicami prowincji Siemreap i Battambang (ujcie Stung Kombot) i punktu styku Grand Lac z obecn granic prowincji Battambang i Pursat (ujcie Stung Dontri). Na caym obszarze Grand Lac egluga i rybowstwo bd swobodne, podlege obu wysokim ukadajcym si stronom, pod warunkiem zachowania staych urzdze poowowych zainstalowanych wzdu brzegw. Zrozumiae, e w tym celu wysokie ukadajce si strony opracuj w jak najkrtszym czasie wsplne przepisy dla policji porzdkowej, eglugi i rybowstwa na wodach Grand Lac. Poczynajc od ujcia Stung Dontri, nowa granica przebiega bdzie w kierunku poudniowo-zachodnim obecnymi granicami prowincji Battambang i Pursat a do punktu ich styku z obecn granic Indochin Francuskich i Tajlandii (Khao Kouo), tak jak ona przebiega, bez zmian, a do morza. Artyku 3 Tereny pooone midzy obecn granic indochisko-tajlandzk a now lini graniczn, okrelon w artykule 2, bd opuszczone i przekazane stosownie do ustale przewidzianych w protokole dodatkowym do podpisanego traktatu (aneks I) 3 . Artyku 4 Prace nad wytyczeniem granicy Indochin Francuskich z Tajlandi, takiej jak okrelona zostaa w artykule 2, bd wykonywane, zarwno w tym, co dotyczy czci ldowej, jak

208 i rzecznej, przez Komisj Delimitacyjn, utworzon w nastpnym tygodniu po ratyfikacji obecnego traktatu, ktra zakoczy swe prace w cigu jednego roku. Utworzenie i zakres dziaania wspomnianej Komisji bd objte dodatkowym protokoem doczonym do obecnego traktatu (aneks II)3. Artyku 5 Tereny odstpione bd wczone do Tajlandii pod nastpujcymi warunkami: 1. Bd zdemilitaryzowane na caym swoim obszarze z wyjtkiem terenw przylegych do Mekongu, stanowicych dawniej cz francuskiego Laosu. 2. W tym, co dotyczy przepisw prawnych [?], osadnictwa i dziaalnoci gospodarczej, poddani francuscy (posiadajcy obywatelstwo, podlegli administracji Francji i znajdujcy si pod jej opiek) korzysta bd na caym obszarze tych terenw z traktowania takiego jak to, z ktrego korzystaj mieszkacy (krajowcy) Tajlandii. Co do poddanych francuskich to postanowiono, e prawa nabyte, wynikajce z nadziau gruntw i dzieraw (koncesji) oraz pisemnych zezwole na pobyt, otrzymanych po 11 marca 1941 r., bd przestrzegane na caym obszarze przekazanych terenw. 3. Rzd Tajlandii gwarantuje pene poszanowanie dla grobw krlewskich, znajdujcych si na prawym brzegu Mekongu, naprzeciw Luang Prabang, i zapewni wszelkie uatwienia rodzinie krlw Luang Prabang i urzdnikom dworu co do konserwacji i odwiedzania tych grobw. Artyku 6 W okolicznociach przewidzianych w protokole uzupenie 3 do obecnego traktatu (aneks III) nastpujce zasady dotyczy bd strefy zdemilitaryzowanej ustanowionej w p. 1 poprzedniego artykuu:
3

209 1. W strefie zdemilitaryzowanej Tajlandia nie bdzie moga utrzymywa innych si wojskowych ni siy policyjne niezbdne dla zachowania bezpieczestwa i porzdku publicznego. Jednak Tajlandia zastrzega sobie prawo doranego wzmocnienia swoich si policyjnych, w stosownym wymiarze, kiedy zajdzie konieczno prowadzenia przez policj operacji nadzwyczajnych". Zastrzega sobie rwnie prawo wysyania ze swego terytorium, poprzez stref zdemilitaryzowan, transportw wojsk i materiaw wojennych, ktre wymagane bd przy operacjach policyjnych w okrgach ssiadujcych lub w operacjach wojennych przeciw pastwom trzecim. Na koniec, Tajlandia jest upowaniona do utrzymywania na stae, w strefie zdemilitaryzowanej, nieuzbrojonych samolotw wojskowych. 2. W strefie zdemilitaryzowanej nie bd mogy istnie adne fortyfikacje ani urzdzenia wojskowe, lotniska wycznie wojskowe ani skady uzbrojenia, amunicji czy materiaw wojennych, z wyjtkiem skadw materiaw uytku biecego i paliwa do nieuzbrojonych samolotw wojskowych. Rnorodne budowle koszarowe dla si policyjnych bd mogy zachowa urzdzenia obronne potrzebne normalnie do zapewnienia ich bezpieczestwa. Artyku 7 Wysokie ukadajce si strony zgadzaj si, aby znie strefy zdemilitaryzowane, znajdujce si po obu stronach Mekongu, na tej czci biegu rzeki, gdzie stanowi ona granic midzy francuskim Laosem a Tajlandi. Artyku 8 Skoro tylko przekazanie wadzy na terenach odstpionych Tajlandii nastpi ostatecznie, poddani francuscy osiedleni na tych terenach nabd penych praw obywateli Tajlandii. Jednoczenie w cigu roku po ostatecznym przekazaniu wadzy poddani francuscy bd mogli wybra obywatelstwo francuskie. Ten wybr dokonany bdzie w sposb nastpujcy:
14 Ko Chang 1941

W udostpnionym mi tekcie traktatu brak tych aneksw.

210 1. W tym, co dotyczy obywateli francuskich przez zoenie owiadczenia przed uprawnionym organem wadz administracyjnych, 2. W tym, co dotyczy osb podlegych oraz znajdujcych si pod opiek administracji francuskiej przez wyjazd (przeniesienie si) do miejsc na terytorium francuskim. adna przeszkoda nie bdzie stawiana przez Tajlandi co do przyczyny wyjazdu lub ewentualnego powrotu tych osb (podlegych oraz znajdujcych si pod opiek administracji francuskiej). W szczeglnoci bd one mogy przed wyjazdem rozporzdza swobodnie swoimi dobrami (majtnociami) ruchomymi i nieruchomymi. Bd mogy zabra ze sob lub przewie, zwolnione od opat celnych, dobra ruchome wszelkiego rodzaju, bydo, pody rolne, pienidze (bilon i banknoty). We wszystkich przypadkach mog one zachowa na terenach wcielonych do Tajlandii wasne nieruchomoci. Artyku 9 Francja i Tajlandia s zgodne co do ostatecznego zrzeczenia si wszystkich kolejnych roszcze finansowych pastwo-^pastwu", wynikajcych z przekazania terytoriw przewidzianych w artykule 2, za cen wypacenia Francji przez Tajlandi jednorazowo sumy 6 milionw piastrw indochiskich. Patno tej sumy bdzie rozoona na rwne transze i wypacana przez 6 lat od ratyfikacji obecnego traktatu. Aby zapewni realizacj postanowie zawartych w poprzednim ustpie, a take wyrwna wszystkie kwestie pienine i uregulowa transfer walorw, co zostanie dokonane po odstpieniu terenw, o ktrych mowa w obecnym traktacie, uprawnione wadze administracyjne Indochin Francuskich i Tajlandii rozpoczn rokowania w jak najkrtszym terminie. Artyku 10 Kade nieporozumienie, mogce z naga wynikn midzy dwoma wysokimi ukadajcymi si stronami z przyczyny inter-

211 pretacji czy zastosowania przepisw (rozporzdze) obecnego traktatu, bdzie rozstrzygane polubownie na drodze dyplomatycznej. Jeli nieporozumienie nie bdzie mogo by w ten sposb rozstrzygnite, zostanie poddane mediacji rzdu Japonii. Artyku 11 Wszystkie postanowienia traktatw, umw i porozumie istniejcych midzy Francj a Tajlandi, ktre nie s sprzeczne z postanowieniami obecnego traktatu, s aktualne i pozostaj w mocy prawnej. Artyku 12 Obecny traktat zostanie ratyfikowany i dokumenty ratyfikacyjne bd wymienione w Tokio po dwch miesicach od daty zatwierdzenia. Rzd francuski moe w danym terminie zastpi dokument ratyfikacyjny przez urzdowe zawiadomienie pisemne o ratyfikacji; w tym wypadku rzd francuski przele dokument ratyfikacyjny rzdowi Tajlandii, skoro tylko bdzie to moliwe. Obecny traktat wejdzie w ycie z dniem wymiany dokumentw ratyfikacyjnych. Na dowd czego Penomocnicy wzajemnie podpisali (kady z osobna) obecny traktat i przyoyli swoje pieczcie. Sporzdzono w 3 egzemplarzach, w jzyku francuskim, japoskim i tajskim, w Tokio dziewitego maja tysic dziewiset czterdziestego pierwszego roku, odpowiadajcego dziewitemu dniu pitego miesica szesnastego roku panowania Siowa i dziewitemu dniu ery buddyjskiej. Podpisano: HENRY ROBIN VARNVAIDYAKARA PHYA SRI SENA PHRA SILPA SASTRAKOM NAI YANICH PANAMANDA

213
B u t l e r J. R. M., Grand Strategy. September 1939-June 1941 (tum. ros.), Moskwa 1959. B u 11 e r J. R. M., G w y e r J. M. A., Grand Strategy. June 1941-August 1942 (tum. ros.), Moskwa 1967. C z e r w Edward, Azjatycki trjka} bezpieczestwa, Morze i Kolonie" 1939, nr 8. C z e r w Edward, Indochiny wczoraj i dzi, Morze" 1938, nr 6 i 7. C z e r w Edward, Na pokadzie Lamotte Picuet", Morze i Kolonie" 1939, nr 4. Druga wojna wiatowa. Informator 19391945 (red. Tadeusz Rawski), Warszawa 1962. D y s k a n t Jzef Wiesaw, Bitwa pod Ko Chang, Gdask 1971. D y s k a n t Jzef Wiesaw, Nieznana bitwa morska II wojny wiatowej, onierz Polski" 1971, nr 33. D y s k a n t Jzef Wiesaw, Zabawa w chowanego, Morze" 1970, nr 1. F 1 i s o w s k i Zbigniew, Burza nad Pacyfikiem, t. I, Warszawa 1994. Historia dyplomacji, t. II, 1871-1914, Warszawa 1973. Historia polityczna Dalekiego Wschodu od koca XVI w. do 1945 r. (red. E. M. ukw), Warszawa 1981. Historia powszechna, t. VI, Warszawa 1970, t. VII, Warszawa 1972. I w a n o w L. M., Morskaja politika i diplomatija impierialisticzeskich dieraw miedu pierwej i wtoroj mirowymi wojnami, Moskwa 1964. I w a n o w a L. I., B a g o o b r a z o w W . A., Tailand (mapa fizyczna i gospodarcza z opisem geograficznym), Moskwa 1971. K o w a l c z y k Andrzej, Kamboda 7595, Warszawa 1996. L e f e b v r e Georges, P o u t h a s Charles, B a u m o n t Maurice, Historia Francji, t. II Warszawa 1969. M a l i n o w s k i Jarosaw, Tajlandzkie okrty pancerne typu Sri Ayuthia", Okrty wojenne" 1997, nr 18.

BIBLIOGRAFIA
a. rda (wydane drukiem) B e r e n g e r , viceadm., Le combat naval de Koh Chang, La Revue Maritime" 1977, nr 330 (relacja spisana 20 X 1956 r.). B e r e n g e r Marie Daniel Regis, Przebieg suby (wycig z teczki personalnej) sporzdzony 6 VII 1995 r. przez Service Historiue de la Marin, Paris. La Marin Francaise en Indochine 1939-1955,1.1, Septembre 1939Aout 1945. Materiay i dokumenty (red. kmdr Michel Jacues), Service Historiue de la Marin, Paris (b.d.). Notki informacyjne o rozbudowie syjamskiej marynarki wojennej, Przegld Morski" 1935, nr 9; 1936 nr 2; 1937 nr 3, 4 i 5; 1938 nr 2, 5 i 12. b. Artykuy i opracowania A b z a c - E p e z y Claude d', Le prix de la sumie: l 'Armee de U Air dlndochine de septembre 1940 a mars 1945, Revue Historiue des Armes" 1994, nr 194. B a t t i s t a la R a c i n e Renato, La Marina Thailandese tradizione e modernita, Rivista Marittima" 1994, nr 10. B r e y e r Siegfried, Syjamskie krowniki budowane we Woszech w latach 1938-1943, Okrty wojenne" 1992, nr 4-6. B r o d e c k i Bogusaw, Dien Bie Phu 1954, Warszawa 1989.

214 M e i s t e r Jurg, Koh Chang. Nieznana bitwa, Okrty wojenne" 1997, nr 18. M i r s k i j G. I., Armija ipolitika w stranach Azii iAfriki, Moskwa 1970. M o r d a 1 Jacues, Histoires de la Flotte Francaise de combat, Casablanca 1959. M o r d a 1 Jacues, Marin Indochine, Paris 1953. P e r t e k Jerzy, Dramat w zatoce Cam Ranh, Morze" 1964, nr 6. P e r t e k Jerzy, Francuska flota wojenna 19391947, Przegld Morski" 1947, nr 3. P i e k a k i e w i c z Janusz, Kalendarium wydarze II wojny wiatowej, Warszawa 1996. R o h w e r Jurgen, H u m m e l c h e n Gerhard, Chronology of the war at sea 1939-1945, London 1992. S h o r e s Christopher, C u 11 Brian, z a w a Yasuzo, Krwawa jatka. t. I: Od marszu ku wojnie do upadku Singapuru, Warszawa 1997. T a r a s Piotr, Tajlandia. 80 lat historii lotnictwa wojskowego, AERO-Technika Lotnicza" 1993, nr 11-12. W i e c z o r k i e w i c z Pawe Piotr, Historia wojen morskich. Wiek pary, Londyn 1995. W o l n y Antoni, Wojna na Pacyfiku. Agresja japoska w latach 1931-1945, Warszawa 1971. Z a p o 1 s k i Stanisaw, Wojna partyzancka w Wietnamie 1946-1954, Warszawa 1976. c. Periodyki i encyklopedie C o n w a y ' s , Ali the world's Fighting Ships 1860-1905, London 1979, i 1922-1946, London 1992. Encyklopedia II wojny wiatowej, Warszawa 1975. Maa Encyklopedia Wojskowa, t. I Warszawa 1967 i t. III, Warszawa 1971. May rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939 (reprint 1989).

i
1938 i 1941/1942, Munchen-Berlin 1941.

'

217 Msza aobna na pokadzie Lamotte Picquet" 5 lipca 1939 r., po zatoniciu okrtu podwodnego Phenix" Krownik lekki Lamotte Picuet" i dedykacja dowdcy FNEO wiceadm. J. le Bigota dla czytelnikw polskiego miesicznika Morze" Produkowany w Syjamie samolot wielozadaniowy typu Boripatr" (zdjcie z 1930 r.) Syjamski pancernik obrony wybrzea Dhonburi" w czasie prac wyposaeniowych w stoczni Kawasaki (Kobe, Japonia) Na trapie zwodowanego torpedowca Chumphon" (Monfalcone, stycze 1937 r.) przewodniczcy syjamskiej komisji odbiorczej (?) kmdr por. Phra Chakra i dowdca torpedowca por. mar. ks. Kunchitpol Abhakorn Uroczyste podniesienie bander na budowanych w Monfalcone (Triest, Wochy) okrtach syjamskich 21 marca 1937 r. Patrolowiec syjamski (torpedowiec przybrzeny) Khlongyai" Marynarski pododdzia desantowy na stray torw Transindochinois w rejonie Sajgonu d latajca Loire 130" w locie patrolowym nad delt kochinchisk Uszkodzony myliwiec syjamski (Hawk III" lub Hawk 75N"), zdobyty przez Francuzw w styczniu 1941 r. (?) Zaoga bombowca Farman 221" przygotowuje si do nocnego bombardowania Druyna strzelcw tonkiskich Zestrzelony syjamski wielozadaniowy Vought 93S Corsair" (?) Krownik lekki Lamotte Picuet", okrt flagowy dowdcy Grupy Specjalnej nr 7 Awizo kolonialne (eskortowiec) Amiral Charner" Awizo kolonialne (eskortowiec) Dumont d'Urville" Awizo morskie (kanonierka) Tahure" Awizo morskie (kanonierka) Marne" Lamotte Picuet" tu przed bitw, w maej gali banderowej (zdjcie wykonane z Loire 130" przez por. mar. Painemaisona ?)

WYKAZ ILUSTRACJI

Dzie J" bitwa na kotwicowisku Ko Chang 17 stycznia 1941 r. (rys. wspczesny A. Werki) Port wojenny Sajgonu wydzielony dla potrzeb marynarki francuskiej rejon portu sajgoskiego Konflikt z Japoni o Wyspy Paracelskie (lipiec 1938 r.) awizo Marne" i wodnosamolot na kotwicowisku w. Patte, na ktrej zbudowano latarni morsk Czas admiraw" desant z okrtw eskadry kontradm. Amadeusza Courbeta zdobywa Hue 20 sierpnia 1883 r. (rys. wczesny) Dwaj admiraowie, ktrzy chcieli utrzyma wadztwo francuskie w Indochinach: wiceadm. Jean Decoux, gubernator generalny Unii Komandor (a od 1941 r. kontradm. i od 1943 r. wiceadm.) Regis Berenger, dowdca Grupy Specjalnej nr 7, a nastpnie Marynarki Indochiskiej Wysi dowdcy francuscy z okresu konfliktu z Syjamem: gen Mordant, dowdca wojsk Unii i pniejszy emisariusz gen, de Gaulle'a Pk (od 1941 r. gen.) Sylvestre Tavera, dowdca lotnictwa Unii wiczenia francuskiej piechoty kolonialnej

218 Syjamski pancernik obrony wybrzea typu Sri Ayudhya" Torpedowiec syjamski Trat" Obecny na kotwicowisku Ko Chang, tu przed bitw, may patrolowiec Thiew Uthok" (rys. schematyczny) Poncy torpedowiec syjamski, prawdopodobnie Trat" (zdjcie wykonane z pokadu Lamotte Picuet" Szkice akwenu bitwy wykonane z pokadu Lamotte Picuefa" (prawdopodobnie przez kpt. mar. Lelievre'a, szefa sztabu Grupy): Godz. 6.43 zza Mazee Lek wypywa Dhonburi" (z prawej); widoczna maa donka rybacka, przypadkowy wiadek bitwy (z lewej) Godz. 7.00 widoczny poar na trafionym w wie dowodzenia Dhonburi" (z prawej) oraz zbliajce si awiza sekcji Tahure" (z lewej) Godz. 7.14 Dhonburi" znw znik za wyspami; na akwenie bitwy pozostaa nieustraszona" donka rybacka Godz. 7.27 Dhonburi" uchwycony w mae widy" przez artylerzystw krownika chroni si za Mazee Lek; donka rybacka nadal poawia Pancernik obrony wybrzea Dhonburi" w caej krasie bojowej Stawiacz min Nongarhai" prbowa bezskutecznie udzieli pomocy poncemu Dhonburi" Schemat bitwy pod Ko Chang rysunek szefa sternikw eskortowca Amiral Charner", zamieszczony w dzienniku dziaa bojowych tego okrtu Transportowiec Chang", ktry odholowa poncy pancernik Dhonburi" na pycizny zatoki Kongkang Posiadajc okrty o duym zasigu pywania np. eskortowce typu Tachin" i... ...okrty podwodne typu Sinsamudar", dowdztwo marynarki syjamskiej nie umiao wykorzysta ich do rozpoznania portw i miejsc bazowania floty francuskiej Japoski krownik lekki Natori", na ktrego pokadzie podpisano w Sajgonie 31 stycznia 1941 r. francuskosyjamskie zawieszenie broni

219 Kmdr Berenger po dekoracji krzyem komandorskim Legii Honorowej, ktrej dokona gubernator generalny Unii wiceadm. Decoux (z prawej) Kanonierka rzeczna Tourane" (bliniacza Mytho") z utworzonej w 1941 r. granicznej flotylli Policji i Nadzoru Wielkich Jezior" Strzelec tonkiski (znaczek Unii Indochiskiej z 1941 r.) Pomnik wojny indochiskiej" w Bangkoku (znaczek Tajlandii z 1943 r.) Dzi Ko Chang reklamowana jest przez biura podry jako druga pera Tajlandii" (po Ko Phuket) i prawie nikt nie pamita, e na jej wodach rozegra si krwawy dramat

WYKAZ MAP
1. Unia Indochiska w okresie incydentu langsoskiego i pierwszego etapu konfliktu z Syjamem (wrzesie-grudzie 1940 r.) 2. Dziaania zbrojne w drugim okresie konfliktu syjamskofrancuskiego (stycze 1941 r.) 3. Bitwa na kotwicowisku Ko Chang 17 stycznia 1941 r.

SPIS TRECI
Wstp Indochiny a ekspansja japoska w Azji Poudniowo-Wschodniej Dalekowschodnia odmiana II wojny wiatowej Przeszo i teraniejszo Czas admiraw" Prathet Thai, czyli Pastwo Tajw" Przygotowania francuskie i wybuch konfliktu W przededniu bitwy Le jour J" bitwa na kotwicowisku Ko Chang Pierwsza faza bitwy zniszczenie torpedowcw syjamskich Druga faza bitwy walka z pancernikiem obrony wybrzea Dhonburi" Trzecia faza bitwy ataki lotnictwa syjamskiego Epilog bitwy i podsumowanie strat Czy na pewno zakoczenie konfliktu? Posowie Zacznik 1 Zacznik 2 Bibliografia Wykaz ilustracji Wykaz map 4 .. 9 31 56 58 78 101 126 144 146 151 156 158 162 178 202 205 212 216 220