Guido Knopp SS przestroga historii Z niemieckiego przeoy Mieczysaw Dutkiewicz Spis treci: Przestroga historii Walka o wadz Knopp/Afflerbach

Szalestwo Himmlera Knopp!Deick Panowanie Heydricha Knopp/Mi11ner Oddziay Trupich Gwek Knopp/Brauburger Siy Zbrojne SS Knopp/Neitzel Mit ODESSY Knopp/Schlosshan Bibliografia Indeks osb Wykaz zdj Przestroga historii Byla formacj terrorystyczn, odpowiedzialn za ludobjstwo. Jak adna inna organizacja w hitlerowskiej Rzeszy, ucieleniaa zabjcz, szalecz ide rasy nadludzi. SS te dwie litery pochodz ze starogermaskiego pisma runicznego to najskuteczniejsza i najgroniejsza organizacja terrorystyczna w czasach dyktatury narodowych socjalistw. W cigu niewielu lat sztafety ochronne (Schutzstaffeln) przeksztaciy si z mao znaczcej stray przybocznej w swoiste pastwo w totalitarnym pastwie Hitlera. Twj honor to wierno pod tym propagowanym przez Heinricha Himmiera hasem czonkowie SS mieli wypenia luki na frontach, bezlitonie wyzyskiwa jecw i robotnikw przymusowych, a take mordowa z zimn krwi w obozach mierci. Spord wszystkich organizacji pastwa nazistowskiego jedynie SS miaa moliwo, a przede wszystkim wol wykonania ludobjczych rozkazw Hitlera. Niniejsza ksika nie jest prb uzupenienia istniejcych ju monografii, a jedynie publicystycznym opracowaniem powstaym przy okazji emisji midzynarodowego serialu telewizyjnego. Ukazuje si ona w czasie, gdy yj jeszcze ostatni oprawcy i ich ostatnie ofiary. Czynimy to z myl o dotarciu do szerszego grona czytelnikw, ktrzy mog liczy na informacje pochodzce z niepublikowanych dotychczas rde. Korzystalimy bowiem z archiww znajdujcych si w rnych czciach wiata od Waszyngtonu do Moskwy a take z zezna wiadkw historii SS: samych oprawcw, ich ofiar i przeciwnikw reimu, ktrzy do tej pory nie zabierali gosu. Za pi lat tego rodzaju dokumentacja sporzdzona na podstawie wypowiedzi naocznych wiadkw tamtych wydarze - nie mogaby powsta. Byoby na to ju za pno. Pocztki SS byy bardzo skromne. W maju 1923 roku przy krgielni monachijskiej gospody Torbrau powsta oddzia szturmowy Hitlera 22 mczyzn utworzyo zalek czarnej formacji. Mieli oni strzec ycia apostola, ktry chcia zosta wodzem, podczas bjek w loka[ach. Nosili czarne czapki

zdobione trupi gwk emblematem zapoyczonym od I regimentu rezerwistw gwardii, ktrzy uzbrojeni w miotacze ognia dziaali przed liniami frontu wczasie I wojny wiatowej. dza walki i pogarda mierci z takim nastawieniem onierze oddziaw szturmowych zamierzali obali w okopach znienawidzon Republik. Dyletancka prba puczu, podjta przez Hitlera, spalia na panewce, a przywdca, po wyjciu na wolno, zorganizowa w 1925 roku nowy oddzia szturmowy. SS (Schutzstaffeln sztafety ochronne) miay by zaprzysion gwardi pretorianw, elit partii, bezwarunkowo podporzdkowan swojemu wodzowi. Kandydaci na czonkw SS musieli by w wieku od 23 do 35 lat, dysponowa referencjami wystawionymi przez dwch obywateli, wykazywa si zdrow i mocn budow ciaa oraz mie przynajmniej 170 cm wzrostu i oczywicie aryjskie pochodzenie. Jednak w latach poprzedzajcych dojcie Hitlera do wadzy garstka funkcjonariuszy SS rozpyna si w mrowiu czonkw Sturm Abteilungen SA, czyli brutalnych oddziaw bojowych, ktre wyspecjalizoway si w burdach ulicznych. I chocia sam szef SS, Himmler, stwierdzi: SA to linia, natomiast SS stanowi gwardi to jednak drog do Kancelarii Rzeszy utorowaa Hitlerowi SA pod wodz Ernsta Rhma. Szef sztabu SA mia jednak wybujae ambicje i coraz natarczywiej domaga si wikszego udziau w strukturach wadzy. Sfrustrowani brunatni rewolucjonici ju zawadzali Hitlerowi; rozpasany terror w wykonaniu bojwek SA zacz budzi lk mieszczastwa, ktre chciao y w stabilnym i silnym pastwie. Szef SA Rhm, rozczarowany sojuszem Hitlera z dawnymi decydentami, pocz wzywa do zorganizowania nastpnej po narodowej narodowosocjalistycznej rewolucji, a take da dla swoich brunatnych oddziaw nagrody za ofiary poniesione w okresie walki. Tego rodzaju sytuacja zagraaa paktowi nowego kanclerza z siami zbrojnymi Rzeszy (Reichswehr) paktowi, ktrego Hitler potrzebowa do osignicia swoich imperialnych celw. Dlatego prawa rka Himmlera, Heydrich, oraz szef Gestapo, Diels, zaczli gromadzi materia dowodowy, majcy obciy rzekomego zamachowca Rhma. W rzeczywistoci niebezpieczestwo puczu Rhma nigdy nie istniao. By za to pucz skierowany przeciw Rhmowi. Zlepek pogosek, sfabrykowanych dowodw i faszywych poszlak posuy za pretekst do pozbycia si tego pieniacza. Godzina prawdy wybia 30 czerwca 1934 roku. Na rozkaz Hitlera oddziay SS w bezprecedensowej jak dotd krwawej akcji wymordoway przywdcw SA. Wanie w ow niemieck noc w. Bartomieja rozpocz si awans SS, ktra szybko staa si najpotniejsz organizacj terrorystyczn w Trzeciej Rzeszy. Jednostki SS, wspierane przez oddziay policji i wyposaone w bro Reichswehry, wymordoway nie tylko przywdcw SA, ale rwnie niejako za jednym zamachem konserwatywnych przeciwnikw reimu, jak na przykad dawnego towarzysza broni Hitlera, Gregora Strassera, oraz byego kanclerza Rzeszy Kurta von Schieichera. Jednak prawdziwym zwycizc tej wewntrzpartyjnej walki o wadz okazaa si SS pod dowdztwem mao dotd znanego Reichsfhrera. Awans i rozwj SS s nierozerwalnie zwizane z karier Heinricha Himmlera. Skryt dewiz Hirnmlera byo zapoyczone przez niego stare haso pruskie: W wikszym stopniu istnie, ni stwarza pozory istnienia. Nikt nie przypuszcza, e wanie ten niepozorny czowieczek stanie si najpotnieszym satrap w otoczeniu Hitlera. O ile zbrodnie kojarzone z nazwiskiem Himmlera s tak niesychane i wykraczajce ponad przecitne wyobraenie, e a trudne do opisania, o tyle ten, kto je popeni, by czowiekiem naprawd pospolitym. Wspczeni okrelali go jako cakowicie

niepokan osobowo, w dodatku pozbawion charakteru i przypominajc pedantycznego belfra o szczeglnie rozwinitym zmyle do oszczdzania. Zapewne w innych czasach byby sumiennym biurokrat. Ludobjstwo byo dla niego problemem wycznie organizacyjnym. Z wyznaczonych mu zada wywizywa si beznamitnie i rzetelnie, niczym urzdnik izby skarbowej rejestrujcy setki zezna podatkowych. Zaplanowany przez Hitlera holocaust przeprowadzono systematycznie, gruntownie i bezdusznie. Takie byo bowiem polecenie Himmlera, ktry osobicie przeprowadza inspekcje w fabrykach mierci i domaga si codziennych meldunkw o liczbach zabitych. Szef SS nie by typem intelektualisty, raczej nalea do ludzi niezdarnych, bojaliwych i niezdecydowanych. Posuch uzyska nie dziki sile przekonywania, lecz dziki wiadomemu i konsekwentnemu powikszaniu zakresu swej wadzy. Talent organizacyjny i starannie pielgnowany wizerunek rygorystycznego czowieka czynu uczyniy z niego niezastpionego egzekutora. I dlatego z czasem Himmler sta si jako ReichsfLihrer SS, szef Gestapo i policji oraz minister spraw wewntrznych Rzeszy najpotniejszym po Hitlerze dygnitarzem w pastwie niemieckim. Wedug niego wzorowy obywatel Rzeszy powinien by skonny do uywania przemocy, ale i do ponoszenia ofiar; wychowanie spoeczestwa, ktre by postpowao wanie w tym duchu, uzna za swj gwny cel. Podwadnych nawoywa jednym tchem do uczciwoci i obyczajnoci oraz do popeniania ludobjstwa: okruciestwo byo dla niego cnot, bezlitosny mord wyrazem siy. Pod koniec wojny zupenie nie interesowa si cierpieniem ofiar, lecz tylko stanem duszy oprawcw. Chodny racjonalizm i trzewo stanowiy jedn stron jego penego sprzecznoci charakteru. Jednoczenie zagubi si w niedorzecznej mieszaninie teorii rasistowskich, przyrodolecznictwa i okultyzmu ludowego. Wanie ten pozbawiony skrupuw oprawca, wierny Heinrich, zdecydowa si w ostatnich miesicach wojny na prowadzenie rozpaczliwej i nielojalnej polityki. Z jednej strony, kierujc si wasnymi urojeniami, organizowa Volkssturm (oddziay zbrojne tworzone w ramach powszechnej mobilizacji dla wzmocnienia Wehrmachtu; przyp. tum.) i Werwolf (zbrojna organizacja terrorystyczno-dywersyjna; przyp. tum.), z drugiej natomiast prowadzi z Zachodem tajne rozmowy na temat ewentualnej kapitulacji. I nawet nie wiedzia, e jego nazwisko uznaje si od duszego czasu za synonim ludobjstwa. Zdradza wic swojego Fiihrera, podobnie zreszt jak jedenacie lat wczeniej zdradzi swoich pierwszych protektorw: Ernsta Rhma i Gregora Strassera. Twj honor to wierno. Ile ostatecznie warta bya propagowana przez Himmlera maksyma SS, wykaza w kocu on sam. HHHH (Hmmlers Hirn heisst Heydreh Mzgiem Himmlera jest Heydrich) drwili paladyni reimu ju w latach trzydziestych. I rzeczywicie usunity z marynarki wojennej Reinhard Heydrich zrobi w hierarchii SS byskawiczn karier. Rozbudowa dla Himmlera sub bezpieczestwa SS; z gestapo uczyni znak rozpoznawczy hitlerowskich Niemiec i narzdzie gwatownej mierci, ktra w kadej chwili moga si sta udziaem kadego czowieka; utworzy te Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt; RSHA), potn i gron instytucj, ktrej niewidzialna sie zawisa nad caym systemem terroru. W tym miejscu naley obali jedn z legend a mianowicie t o gestapo jako wszechwiedzcej i wszechobecnej tajnej policji. W hitlerowskiej Rzeszy otaczano j nimbem gigantycznej machiny o strukturze podobnej do omiornicy rozpocierajcej wszdzie swoje macki; ju samo jej istnienie miao uwiadomi wszystkim jedno wszelki opr jest bezcelowy. W okresie powojennym gestapo stao si nawet

synonimem wadzy wewntrznej opartej na przemocy. W rzeczywistoci formacja ta miaa znacznie skromniejsze znaczenie, ni wynikao to z rozpowszechnianej uporczywie legendy. Heydrich zdoa rozwin w pastwie system donosw, gdy swoje usugi oferowaa liczna armia szpicli, denuncjantw i nieoficjalnych wsppracownikw suby bezpieczestwa. Gdyby nie oni, gestapo pozostaoby lepe i guche. Nigdy przedtem w historii Niemiec nie mona byo tak atwo donie na nie- lubianych ssiadw, konkurentw lub po prostu ludzi z jakiego powodu znienawidzonych, uczyni z nich bezbronne ofiary zorganizowanego terroru, pozbawi ich pracy i perspektyw na przyszo i wreszcie wyda w rce oprawcw. Cay kraj zalay fale podoci. lady tego potopu do dzi odnajdujemy w tysicach dokumentw. Heydrich zawdzicza sw karier Himmlerowi I odpaci si mu bezgraniczn lojalnoci oraz okruciestwem, w ktrym nie byo miejsca na jakiekolwiek skrupuy. Obd Himmlera na tle czystek rasowych i zimny zmys organizacyjno-wykonawczy Heydricha stworzyy fataln kombinacj. Heydrich stanowi prototyp menedera wadzy; potrafi podchwyci niejasno sformuowane intencje Hitlera, z ktrych odczytywa zamiary i kierunki dalszego rozwoju, zanim jeszcze pada stosowny rozkaz dyktatora. Jeli w ogle istnia kto, kto wychodzi naprzeciw planom Pihrera, to by nim wanie Reinhard Heydrich. Szef SD, wspierany przez Himmlera, zaj si organizacj ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej z olbrzymim zapaem, midzy innymi dlatego, e rywalizowa gorliwie o wzgldy Fiihrera, aby w przyszoci samemu obj stanowisko ReichsfQhrera. Jeszcze przed wybuchem wojny Szwajcar Carl Burckhardt okreli go jako modego zego boga mierci. Heydrich pisa byy wizie gestapo, Ralph Giordano by prototypem nowej odmiany czowieka, takiej, jak chcia widzie narodowy socjalizm; czoowym przedstawicielem pokolenia, dla ktrego liczy si tylko bezwarunkowa karno. Od tej pory aden przejaw nieludzkiego postpowania nie by ju niemoliwy. Wszystko stao si moliwe, rwnie morderstwo popeniane na milionach ludzi. Ale Reinhard Heydrich nie doy koca ludobjstwa, ktrego sam by organizatorem: w czerwcu 1942 roku pad ofiar zamachu. Co by si stao, gdyby Heydrich pozosta przy yciu? By on jakby zapowiedzi tego, w co mogoby si rozwin pastwo Hitlera: w pastwo sterowane przez SS. W wielkogermaskiej Rzeszy, sigajcej od Atlantyku po Ural, przecinanej autostradami i ukoronowanej wityniami zmarych, 90 milionw niewolnikw yoby pod wadz nazistw. Istniao zapotrzebowanie na 14 milionw robotnikw przymusowych, okoo 30 milionw ludzi czekaaby mier, reszt wygnano by za Ural na bezdroa Syberii. Remhard Heydrich, przyszy szef SS, nie wahaby si urzeczywistni t koszmarn wizj. Podczas procesu norymberskiego zabrako go na awie oskaronych. Niewtpliwie zostaby skazany na mier. Na mocy wyroku w Norymberdze za organizacj przestpcz uznano ca formacj, ktra w kocowej fazie II wojny wiatowej stanowia najpotniejsz si zbrojn SS, liczya bowiem 900 000 czonkw. Bya to Waffen-SS. Formacja ta wywouje do dzi kontrowersje. Czy bya to organizacja elitarna, czy te banda zbrodniarzy? Czy jej czonkowie byli onierzami jak wielu innych? Stanowili ucielenienie onierskiej odwagi i walecznoci, czy raczej przykad nazistowskich awanturnikw i rzenikw, w ktrych celowo wpajano brutalno, aby tym chtniej i gorliwiej likwidowali wszystko i wszystkich?

Istniej dowody na poparcie jednej i drugiej tezy. Dywizje pancerne Waffen-SS walczyy zwaszcza po bitwie pod Stalingradem w najbardziej zapalnych punktach frontu wschodniego i ponosiy tam olbrzymie straty. Straty ponosi oczywicie take Wehrmacht. Ale oddziay Waffen-SS okryy si rwnie niechlubn saw sprawcw zbrodni wojennych. Z pewnoci brutalne zachowanie nie byo tylko ich domen, a rnica w tym wzgldzie midzy nimi i Wehrmachtem wydaje si nie tak dua, jak to wielokrotnie przedstawiano. Jednak ekscesy jednostek SS znacznie przewyszay stopniem okropnoci zbrodnie, ktre popeniali onierze Wehrmachtu. Nazwa Oradour pozostanie dla wielu osb symbolem zbrodni wojennych. (Oradour-sur -Glane: wie w rodkowej Francji, spalona w czerwcu 1944 roku przez oddzia SS. Caa ludno ponad 600 osb zostaa wymordowana; przyp. tum.). Po wojnie weterani Waffen-SS prbowali postawi tez, ktrej raczej nie da si udowodni: mianowicie, e czonkowie Waffen-SS byli zwykymi onierzami i ze zbrodniami SS popenianymi przez szwadrony mierci oraz w obozach zagady nie mieli nic wsplnego. Niektrzy esesman zwaszcza ci wcieleni sil mogli w ten wanie sposb ocenia swoj sub wojskow. Ale rzeczywisto wygldaa inaczej. Pomidzy Waffen-SS i Allgemeine SS istnia do cisy zwizek, oficerowie jednej i drugiej formacji odbywali wsplne szkolenia bez wzgldu na to, gdzie mieli potem suy: w obozie koncentracyjnym, w administracji czy te na froncie. Z pewnoci nie byli to onierze jak wielu innych. W przypadku oddziaw trupich gwek (SS-Totenkopfyerbande) pytanie o stopie winy za zbrodnie popeniane w miejscach budzcych szczegln groz nie pojawio si w ogle. By to kwiat oprawcw w gronie wykonawcw idei holocaustu. Napitnowanie tych ludzi na rwni z innymi czonkami sztafet ochronnych jako kryminalistw i urodzonych sadystw, przyniosoby zapewne du ulg potomnym. Moglibymy mwi, e byli oni zupenym marginesem cywilizowanego narodu. Jednak w SS suyo te mnstwo zupenie normalnych ludzi, wywodzcych si ze rednich warstw spoeczestwa. SS z pewnoci nie bya zaprzysionym monolitem, lecz raczej kompleksowym i dynamicznym tworem, ktry w cigu 20 lat istnienia podlega ustawicznym przemianom. Mczyni (i kobiety), bdcy czonkami tej formacji, rnili si znacznie midzy sob. Niektrzy z nich, a mianowicie wierni adepci, przypisywali formacji pod trupi gwk znaczenie niemal religijno-misyjne. Inni usiowali znale dla siebie w krlestwie Himmlera pozycje w miar moliwe do zaakceptowania, starajc si ignorowa te, ktre im nie odpowiaday. Jeszcze inni widzieli w SS przede wszystkim szans zrobienia byskotliwej kariery; wprawdzie oficjalnie wyraali pene uznanie dla ideologii czarnej formacji, ale w gbi duszy odnosili si do niej zupenie neutralnie. Z kolei bezrobotnym inteligentom wydawao si, e tylko w szeregach SS znajd sposobno, aby nada swemu yciu sens i oparcie. Miejsce dla siebie ale nie tylko w SS znajdoway rwnie mty spoeczne: kryminalici, ludzie z marginesu, mordercy. O ile pocztkowo trzon SS tworzyli zaprawieni w burdach ulicznych lub knajpianych weterani pierwszej wojny wiatowej, to po zdobyciu wadzy przez Hitlera do czarnej gwardii garnli si gwnie przedstawiciele mietanki towarzyskiej. Himmler przejmowa w caoci kastowe, hermetyczne organizacje, takie jak jedziecki Herrenreiter-ClUb lub Kyffhuserbund. Wysi rang esesmani byli reprezentowani wyjtkowo licznie przez arystokracj. Naukowcw i ludzi wolnych zawodw zatrudniano przede wszystkim w subach specjalnych lub w rnych gaziach gospodarki. Oficerw armii werbowano do SS, aby ksztacili potem rekrutw oddziaw dyspozycyjnych (yerffigungstrupPen), trzonu powstaych nastpnie si

zbrojnych SS (Waffen-SS). Ponadto Heinrich Himmler nadawa setkom szefw przedsibiorstw, dyplomatw i urzdnikw pastwowych honorowe stopnie SS. Esesmanem mg zosta niemiecki arystokrata z tytuem ksicym, jak rwnie chop z Palatynatu, ktry jako stranik w obozie koncentracyjnym dokonywa mordw na Zydach. Reasumujc: formacja SS odzwierciedlaa w peni niemieckie spoeczestwo. Wikszo jej czonkw stanowili zwykli ludzie, ktrzy w tych szczeglnych warunkach stali si zbrodniarzami. Przyczynio si do tego przestpcze pastwo, w jakim przyszo im y. Jeli pastwo twierdzi, e mordowanie ludzi to wprawdzie postpowanie okrutne i niehumanitarne, ale suy wyszemu i dobremu celowi, to wizy moralne okazuj si widocznie zbyt sabe, aby powstrzyma masy przed zachowaniem o wszelkich znamionach przestpstwa. Ludzie, ktrzy stawali si kryminalistami, w duej czci nie uwiadamiali sobie, e postpuj le. Jak brzmi mora tej historii? Sprawc zbrodni mg zosta kady. Jeli przestpcze pastwo likwiduje bariery oddzielajce prawo od bezprawia, aden z jego obywateli nie moe zagwarantowa, e bdzie poda niezmiennie waciw drog. Natura ludzka jest na to zbyt saba. Co z Himmlera i Mengele, z Eichmanna i Heydricha tkwi w kadym z nas. Winnych czasach i innych okolicznociach wszyscy ci ludzie mogliby si wykaza zupelnie normalnym yciorysem, byliby zwykymi, niepozornymi obywatelami. Himmler zostaby moe nauczycielem szkoy redniej, Heydrich oficerem marynarki, a Mengele pediatr...? Przejawem lekkomylnoci byaby nadmierna wiara w czowieczestwo czowieka, ta cecha jest bowiem zbyt zmienna i krucha. Jedynie demokratyczne pastwo, ktre szanuje swobody obywatelskie i ustanawia klarowne normy prawne, jest w stanie zapobiec panoszeniu si bezprawia. Niedopuszczalna jest polityka wewntrzna, ktrej efektem jest powstanie pastwa przestpczego, a w jego strukturach takiej organizacji jak SS. W tym wzgldzie historia SS stanowi przede wszystkim przestrog historii. Walka o wadz 30 czerwca 1934 roku terror Trzeciej Rzeszy zmieni swoj barw. Czer zastpia brz, mieszajc si przy tym z krwist czerwieni. Tym razem sprawcy nie wykrzykiwali adnych hase ani nie wymachiwali palkami, jedzili natomiast ciemnymi limuzynami. W Berlinie trzej funkcjonariusze lokalnej centrali gestapo zaprowadzili byego dygnitarza partii narodowych socjalistw Paula Schulza do czteroosobowego kabrioletu, po czym podnieli dach auta. Wewntrz poczuem nieprzyjemny zapach zakrzepej krwi, ktry, nawet gdybym nadal nie w peni orientowa si w celu tej przejadki, rozproszyby resztki moich wtpliwoci, wspomina potem Schulz. Auto przemkno przez Steglitz i Grunewaid i skierowao si w stron Wannsee. Jednak na drodze znajdowao si zbyt wielu wycieczkowiczw i dopiero za wsi o nazwie Seddin, oddalonej o okoo p godziny jazdy od Poczdamu, mczyni znaleli w lesie ustronne miejsce, gdzie mogli jak to okrelili, dokona odstrzau. Kazali swojej ofierze wysi i odej troch od auta. Schulz zdawa sobie spraw, e pozostao mu ju tylko kilka sekund ycia. Dziaajc z zaskoczenia, wytrci jednemu z esesmanw bro z rki, ale zanim zdoa dobiec do zaroli, dosiga go kula drugiego zamachowca. Kiedy odzyskaem wiadomo, leaem na brzuchu, twarz do ziemi. Czuem potworny bl w krzyu, ciao miaem oblepione krwi. Natychmiast zaczem rzzi, imitujc przy tym przedmiertne konwulsje, a potem znieruchomiaem pozostaem w tej pozycji, tak jakby na moim miejscu lea

nieboszczyk. Esesmani uznali, e strza dobijajcy jest ju zbdny, a kiedy poszli po pacht brezentu, aby owin ni rzekome zwoki, ciko ranny Schulz wsta i zacz ucieka lenym duktem. Z trudem unikn mierci. ediaesobie wtedy, e niezbdna jest stra przyboczna, choby nieliczna, ale za to bezgranicznie mi oddana i gotowa w razie potrzeby wystpi nawet przeciw wasnym braciom. Lepiej mie do dyspozycji 20 osb jednego pokroju zakadajc, e mona na nich w peni polega ni ca gromad ludzi niepewnych. Hitler na temat utworzenia SS Owego dnia, 30 czerwca 1934 roku, mczyni w czerni tylko w tym jednym przypadku nie wywizali si z naoonego na nich zadania. Inne ofiary mordowali tak, jak tego od nich oczekiwano: w sposb dobrze obmylony, posusznie, bez skrupuw, inteligentnie i dyskretnie. Ich akcja okazaa si kompletnym zaskoczeniem. Kt mgby bowiem przypuszcza, e w t duszn sobot SS popeni pierwsze masowe morderstwo Trzeciej Rzeszy?! W kraju panowa przecie spokj. Ludzie nie powicali wiele uwagi rozgrywajcym si otwarcie od tygodni konfliktom pomidzy parti i jej najwaniejsz organizacj, SA. Tematu do dyskusji dostarczay emocje innego rodzaju: tydzie wczeniej pikarze klubu Schalke, grajc z FC Nflrnberg zdobyli w dramatycznym finale mistrzostw Niemiec tytu zwycizcy. W ostatnich sekundach meczu Ernst Kuzorra strzeli decydujc bramk, ustalajc wynik na 2:1. Mao kto zdawa sobie spraw z bezwzgldnej walki o wadz, ktra rozgorzaa w onie kierownictwa NSDAP Krwawe ciosy zadaway sobie te same organizacje partyjne, ktre w trakcie kampanii propagandowej wystpoway wsplnie jako jedna potna sia i w obudnej maskaradzie staway za Adolfem Hitlerem, lubujc mu wierno i posuszestwo. Nowe wadze potraktoway ow walk jako pretekst do wyrwnania dawnych rachunkw. Rozprawa karna zostaa zainscenizowana, przedstawiono na niej faszywe dowody, a wyrok zapad ju wczeniej. Pod pozorem koniecznoci stumienia w zarodku planowanego i organizowanego przez SA puczu, szefowie SS Heinrich Himmler i Reinhard Heydrich polecili przygotowa listy mierci. Ten dzie wykaza trwao sojuszu, jaki obaj dygnitarze potajemnie planowali od miesicy z takimi paladynami jak Gring i Bormann. w pakt mia okaza si fundamentem dyktatury narodowych socjalistw, ktrej gorliwymi egzekutorami byy czarne bataliony. W monachijskim wizieniu Stadeiheim oddzia SS Leibstandarte Adolf Hitler rozstrzela grup najwyszych oficerw SA. W koszarach SS w berliskiej dzielnicy Lichterfelde plutony egzekucyjne wywodzce si z gwardii pretorianw Ffihrera dokonyway wyrokw mierci na osobistych wrogach partyjnej elity. Oddziay te wspomina Hans Fischach, byy czonek jednej z Leibstandarte skaday si z modych ludzi, ktrym wydano rozkaz: Oto zdrajcy, ktrzy organizuj pucz przeciw Ffihrerowi. Naley ich zlikwidowa!... A potem: Stan w szeregu! Pierwszy Istniao Rhm uczyni z SA jakby pastwo w pastwie I tym samym stworzy gron sytuacj dla Hitlera i jego towarzyszy. Eberhard Richter, wczesny mieszkaniec Berlina Zajmie si pan spraw Klausenera. Klausenera naley niezwocznie rozstrzela w pomieszczeniach ministerstwa. Potem zadzwoni pan do mnie z jego telefonu subowego. Szef gestapo Reinhardeydrich do funkcjonariusza SS Kurta Gildischa, mordercy polityka Ernsta Klausenera szereg klknij, drugi sta! I w ten sposb wykonywano rozkazy. Poszczeglni esesmani w ogle nie zastanawiali si nad tym, co robi. To by stan wyszej

koniecznoci w pastwie. W wielu przypadkach szefowie SS wysyali do akcji zawodowych mordercw. Tu przed godzin 13 samochd SturmhauptfUhrera Kurta Gildischa zatrzyma si przed gmachem ministerstwa komunikacji Rzeszy przy Wilhelmstrasse. Na portierni Gildisch zapyta o miejsce urzdowania dyrektora ministerialnego, doktora Ericha Klausenera. Klausener kierowa departamentem eglugi, ale wadze partyjne przywizyway wiksz wag do tego, czym zajmowa si poza prac. Jako przeoony Akcji Katolickiej zgromadzi on tydzie wczeniej na terenie berliskich torw wycigw konnych Hoppegarten ponad 60 000 osb, a nastpnie wygosi spontaniczne, poruszajce wszystkich obecnych przemwienie, w ktrym stwierdzi, e nie wolno nikogo pozbawia mioci Boej. Gringowi i Heydrichowi nie podobaa si te jego przeszo: w okresie Republiki Weimarskiej Klausener pracowa w pruskim ministerstwie spraw wewntrznych w departamencie policji. Nikt wic nie zna lepiej od niego rejestru przestpstw popenionych niegdy przez starych nazistw. Na swego zabjc Klausener natkn si w chwil po wyjciu z gabinetu. Gildisch owiadczy mu, e jest aresztowany, a kiedy Klausener siga po marynark, morderca dwukrotnie strzeli mu w gow. Przed biurem ofiary wart zacignli esesmani, a Gildisch opuci to miejsce, jakby nigdy nic. Czekay ju na niego inne zadania. W Monachium wieczorem 30 czerwca 1934 roku po miecie suny czarne limuzyny. Jedna z nich zatrzymaa si w pobliu Bramy Zwycistwa, przed domem na Schackstrasse 3. W przeciwiestwie do Paula Schulza doktor Willi Schmid nie podejrzewa niczego. Jego rodzina bya wprawdzie zaskoczona aroganckim tonem czterech mczyzn w czarnych mundurach, on sam jednak uspokaja on i dzieci, zapewniajc, e szybko wyjani nieporozumienie i niebawem wrci do domu. Bo c SS moe chcie od niego, krytyka muzycznego? Wychodzc z domu Schmid sign po kapelusz. Ten znany dobrze z codziennej obserwacji gest jego crka Renate zachowaa w pamici jako ostatnie wspomnienie ojca. Dzi wie, co si pniej wydarzyo: Limuzyna pojechaa szybko do Dachau, a tam natychmiast go rozstrzelano. Ostatecznie bya to konfrontacja pomidzy SS i SA, w wyniku ktrej SS zlikwidowaa te wielu ludzi nie majcych z puczem nic wsplnego. Albert Speer, na przesuchaniu prowadzonym przez Amerykanw w maju 1945 roku Zaczo si od puczu Rhma 30 czerwca, gdy rozstrzelano generaa Schleichera; wtedy wanie po raz pierwszy sprawy day mi do mylenia. Horst Zank, oficer Wehrmachtu W wyniku bezprzykadnej fali terroru na terenie Rzeszy ycie stracio niemal 100 osb w tym politycy opozycji, jak Kurt von Schieicher lub byy towarzysz Hitlera, Gregor Strasser. Tak zwana noc dugich noy zapocztkowaa awans SS na instytucj budzc najwiksz groz will Rzeszy. Tego dnia jak okrela to monachijski adwokat Otto Gritschneder SS zdaa swj egzamin na krwawego oprawc. W cigu zaledwie paru lat sztafety ochronne rozrosy si znacznie; od przybocznej stray Hitlera do gigantycznego aparatu terroru, ktry przenika cale pastwo i nard. W mitologii SS wydarzenia tamtego lata obrosy legend, jako szlachetna akcja oczyszczania krwi. Bya ona dla tych, ktrzy j przeprowadzili, kamieniem probierczym ich przydatnoci dla reimu. Ju w 1933 roku broszurka Das schwarze Korps nawoywaa esesmanw, aby przede wszystkim kultywowali ...wszystkie cnoty, wszystkie przymioty, ktre SS ceni od pierwszej chwili istnienia i dziki ktrym moga wykaza sw warto, a s to: wierno Fhrerowi, subordynacja i dyscyplina.

W konsekwencji niemieckiej nocy witego Bartomieja formacj SS wykuto na najostrzejsz bro w arsenale hitlerowskiej Rzeszy, jak okreli to biograf Hitlera, lan Kershaw. Uwidoczniy si wtedy narzdzia rozptanego w nastpnych latach terroru esesmaskiego: pozornie wszechmocny aparat policyjno-szpiclowski, system obozw, tworzenie wiernopoddaczych oddziaw elitarnych, ktre skaday przysig na wierno Hitlerowi. Historia SS rozpocza si jedenacie lat wczeniej w urzdzonym na krgielni i zadymionym od papierosw pokoju jednej z monachijskich knajp. Siedzcy w nim mczyni ochoczo zamwili kilka kolejek piw, a kiedy w kocu zostali sami, wznieli toast za czowieka, ktrego portrety zdobiy ciany wielu lokali w tym miecie: Adolfa Hitlera. Powicali mu to, co we wasnym pojciu zachowali po pierwszej wojnie wiatowej: Przysigamy ci wierno a do mierci. Ten majowy wieczr 1923 roku, zakrapiany obficie piwem, sta si momentem narodzin oddziau szturmowego Hitlera (Stos struppe Hitler). Jego czonkowie, wywodzcy si z niedawno otworzonego oddziau ochrony osobistej o nazwie Stabswache, nie przeczuwali nawet, e stanowi zacztek czarnej formacji, wiernej Fiihrerowi na wzr sagi o Nibelungach a do ostatniej kropli krwi. Jeszcze w 1942 roku Hitler wspomina w chwili romantycznego uniesienia ludzi skonnych do rewolucyjnych czynw i wiadomych, e nadejdzie dzie twardej, zacitej walki na mier i ycie. naszym mniemaniu esesmani byli garstk ludzi, ktrzy mieli jedynie dba o bezpieczestwo osobiste najwyszych dostojnikw w pastwie. A do 1938 roku nie zaprztaem sobie w ogle gowy mylami o wpywach Ss. Paul Tolimann, komunista, aresztowany w 1933 roku przez SA Ja te zdawaem sobie wtedy spraw z istnienia SS. Zawsze odnosilimy wraenie, e 55 jest lepiej zorganizowana ni SA, e jest jednolit formacj. Natomiast SA wygldaa raczej na dzik zbieranin. Josef Zander, wczesny mieszkaniec Bad Godesberg Kadra dowdcza wywodzia si z Reichswehry i krgu oficerw wojskowych. Ale poszczeglne druyny formowano z przedstawicieli klasy robotniczej z bezrobotnych, ktrzy otrzymywali w zamian ubranie i buty. Paul Tollmann, komunista, aresztowany w 1933 roku przez SA Pie SS Naroclowi szubrawcy Ze piewnika SS. Pastiszowy wiersz berliskiego dzien pocztek w dostawnym tiumaczeniu nikarza Hardyego Worma (1932). brzmi: Pocztek w dosownym tlumaczeniu: SS maszeruje, droga wolna! Do szeregu marsz! Kolumny szturmowe stoj, w miejscu! Bohatera markowa! Bd poda od tyranii drog ku I proletariuszy masakrowa! wolnoci! Obstawi sal! Krew musi tryska!

Cal t zgraj powybija! Rzeczywisto przybieraa tymczasem groteskowe formy. Handlarz materiaami pimiennymi Josef Berchtold, ktrego niky wzrost niewiele mia wsplnego z ideaem rosego esesmana, oraz zastpca szefa ekonomicznego w NSDAP, Julius Schreck, zdoali przycign do siebie okoo 20 osb wrd nich znajdowali si uhonorowani potem starzy wojacy: zegarmistrz Emil Maurice, karany przedtem za zdefraudowanie pienidzy, handlarz koni Christian Weber oraz rzenik i zapanikamator Urich Graf. Byo to hermetyczne kko weteranw I wojny wiatowej, ktrzy niechtnie pozwalali osobom postronnym wglda w wewntrzne sprawy ochrony osobistej Hitlera. Ju wtedy ich posuszestwo byo bezwarunkowe, a rozkazy otrzymywali bezporednio i wycznie od samego wodza. Ich jedynym zadaniem byo zapewnienie mu bezpieczestwa; gdziekolwiek wystpowa publicznie, towarzyszya mu jego nowa gwardia przyboczna. Podali za swym Ffihrerem niczym cienie, zjawiali si wraz z nim we wszystkich monachijskich piwiarniach, do ktrych przybywa. Niebawem oddzia liczy ju ponad 150 czonkw, a przyjmowano do niego jedynie te osoby, ktre w porewolucyjnym Monachium wykazaly si w knajpianych burdach. Wladza to prawo, brzmiaa ich prosta zasada, a przeciwnikw przekonywali o swojej racji za pomoc gumki i zapalniczkijak okrelali eufemistycznie gumowe paki i pistolety. Ich mundury zdobi osobliwy symbol: Na naszych czarnych czapkach widnieje trupia gwka, jako ostrzeenie dla wrogw i znak dla naszego wodza, e jestemy gotowi odda ycie za jego spraw, wyjania pniejszy organizator 55 Alois Rosenwink. Emblemat trupiej gwki SS zapoyczya od elitarnych jednostek wojska. Od stuleci uznawano go za znak szczeglnie silnie rozwinitego poczucia lojalnoci wobec dowdcy. Trupi gwk na czapce nosili zarwno czarni . huzarzy pruskiego krla onierzy (Fryderyka Wilhelma 1; przyp. tum.), . jak i gwardzici I regimentu rezerwistw podczas pierwszej I wojny wiatowej. Wysunici daleko przed piechot, posugiwali si oni nowoczesn broni, ktrej uycie wymagao sporej dozy odwagi,.. i dzy niszczenia. Miotacz ognia sta si jednym z najstraszliwszych rodzajw broni w tej wojnie. Okrutn mier w okopach, masowe zabijanie wroga weterani opiewali jako oczyszczajc stalow burz, ktra miaaby nadawa ich istnieniu kierunek i sens. 28 czerwca 1916 roku gwnodowodzcy armii niemieckiej i nastpca tronu uroczycie przyzna tej jednostce prawo noszenia na rkawie emblematu w postaci biaej trupiej gwki byo to najwysze odznaczenie dla jego oddziau a onierzom pogratulowa: Uczestniczc stale w najtrudniejszych akcjach, oficerowie i ich podkomendni skutecznie robili wszdzie uytek ze swojej broni, a w krtkim czasie stali si dla Francuzw jednymi z najgroniejszych przeciwnikw w walce wrcz. Jestem przekonany, e ten widoczny dla wszystkich emblemat modego oddziau bdzie stanowi dla niego zawsze zacht do kontynuowania rozwoju w duchu gotowoci do walki i pogardy mierci. Gotowo do walki idca w parze z pogard mierci i to wszystko pod znakiem trupiej gwki z takim nastawieniem wyniesionym z okopw I wojny wiatowej onierze oddziau szturmowego zamierzali obali znienawidzon Republik Weimarsk. To byli proci ludzie. Wgbi duszy i serca kady z nich pozosta onierzem opowiada byy esesman Robert Krtz, ktry zetkn si wtedy w Monachium z czonkami Stoiltruppe. Cz z nich wykazywaa si patologiczn brutalnoci, ale w sposb nie rzucajcy si w oczy, inni byli stosunkowo umiarkowani wspomina monachijski adwokat Otto Gritschneder. Wszyscy natomiast okazywali bezwzgldne posuszestwo Hitlerowi. Podobnie jak wielu innych, rwnie oni uwaali traktat wersalski za haniebny pokj, zawarty

przez listopadowych zbrodniarzy, ktrzy zdradzili swj kraj poprzez pchnicie noem w plecy. Monachium stao si punktem zbornym dla wielu osb, ktrzy z caego serca znienawidzili mod republik. T nienawi prawicowych rewolucjonistw do nowej formy pastwowoci podsyca panujcy w kraju chaos, a obietnice demagoga trafiay na niezwykle podatny grunt. W 1923 roku, okresie szalejcej inflacji, cena jednego kufla piwa w ulubionym lokalu esesmanw, Torbru, wzrosa w pewnym momencie do kilku miliardw marek. Pienidze zarobione rano nie miay ju wieczorem adnej wartoci. Zadanie czuwania nad osobistym bezpieczestwem Hitlera byo dla owych ludzi przesiadujcych w krgielni szans wyrwania si z szarej egzystencji i awansowania do swoistej elity, damy likwidacji wojska zacine- jak bya dla nich zwyka grupa bojowa. Za swj go i utworzenia armii narodowej. awans odwzajemniali si tym, czego nauczya 25-punktowego programu NSDA ich wojna wiatowa: wiernoci, posuszestwem i pogard mierci. pierwsz prb obalenia znienawidzonej republiki Hitler podj po upywie niecaych szeciu miesicy od momentu tamtej przysigi na wierno, zoonej w Torbrau. Cena jednego dolara wzrosa w tym czasie do 420 miliardw marek. Cierpliwo narodu zdya si ju wyczerpa, sytuacja dojrzaa do wybuchu rewolucji narodowej. Na wieczr 8 listopada sprawujcy w Bawarii wadz (triumwirat w skadzie: von Kahr, von Lossow i von Seii3er) zorganizowali mityng w monachijskiej piwiarni Burgerbraukeller. Hitler postanowi wykorzysta ten moment do przeprowadzenia zamachu stanu, rozpdzenia wiecu i na wzr Mussoliniego zmuszenia politykw i onierzy do wsplnego marszu na czerwony Berlin. Gefrajter Hitler mg liczy przy tym na poparcie jednej znaczcej osobistoci z prawej strony sceny politycznej: w konfrontacji z von Kahrem jego najlepszym argumentem mia by autorytet byego generaa kwatermistrza von Ludendorffa. Rankiem 8 listopada nad stolic Bawarii zawisy cikie oowiane chmury, kiedy Hitler zaalarmowa Stra Przedni Niemieckiego Przebudzenia tak nazwa swj oddzia uderzeniowy W Torbru Josef Berchtold zapozna kamratw z planami puczu: Koledzy, nadesza wreszcie chwila upragniona przez nas wszystkich, zarwno przez was, jak i przeze mnie. Hitler i pan von Kahr doszli do wsplnego porozumienia i jeszcze dzisiejszego wieczoru zostanie obalony rzd Rzeszy, powstanie natomiast nowy rzd pod przewodnictwem Hitlera, Ludendorffa i Kahra. Przeprowadzona przez nas akcja bdzie stanowia impuls do nowych wydarze. Ale zanim przejd dalej, wzywam tych, ktrzy z jakichkolwiek powodw maj obiekcje wobec naszej sprawy, do wystpienia. Wygldao jednak na to, e nikt nie zamierza odej. Poszedtem oczywicie do Buirgerbrtukeller i zobaczyem, e gromadz si tam wiznie. Na rkawach mieli opaski ze swastykami, niektrzy trzymali strzelby. Bylt jeszcze w cywilu, ale wikszo z nich. z broni w rku, ustawiano ju grapami. Karl Ftiss, wczesny mieszkaniec Monachium W latach 1921 1 923 w Monachium panowao due napicie polityczne. Karl Fiiss, wczesny mieszkaniec Monachium Nastrj na sali z pewnoci daleki by od entuzjazmu, dawaa si raczej wyczu obawa. Prawdopodobnie zastanawiano si: czego waciwie chc ci ludzie? GUnther Grassmann, naoczny wiadek puczu Owego 1923 roku poznikay swastyki, oddziay szturmowe, a nazwisko Adolf Hitler nieomal popado w zapomnienie. Nikt nie myla ju o nim jak o ewentualnym

czynniku wadzy. Stefan Zweig Die We/t von gestem (Wczorajszy wiat Z konspiracyjnego arsenau przy Balanstraie pobrali bro paln wraz z karabinami maszynowymi i granatami rcznymi, po czym wyruszyli ciarwkami w kierunku Rosenheimer Straie. Kiedy samochody dotary do Burgergebrau, ciko uzbrojeni czonkowie oddziau szturmowego zeskoczyli na ziemi i zablokowali ulic. Berchtold zdj z platformy karabin maszynowy i zacign go przed wejcie piwiarni. Z kabrioletu wysiad szef SA Hermann Gring. W stalowym hemie na gowie, wymachujc szabl, wbieg bocznym wejciem schodkami na gr. Ta scena sprawiaa wraenie groteski, podobnie jak cay zorganizowany w piwiarni pucz, ktry ostatecznie nie wyszed poza teren rdmiecia Monachium. Hitler czeka na rozpoczcie akcji wewntrz piwiarni, przed drzwiami wejciowymi do sali. Kiedy jego zegarek kieszonkowy wskaza godzin dwudziest trzydzieci, zatrzasn kopert, upi ostatni yk piwa, teatralnym gestem cisn kuflem o cian, z kieszeni spodni wycign browninga, pchn wahadowe drzwiczki i wraz ze swoj wit wtargn do rodka. Towarzyszyli mu Gring i przywdca studentw w onie SA Rudolf HeB oraz grupa czonkw oddziau szturmowego. Hitler wskoczy na krzeso, wystrzeli z pistoletu w sufit i po stoach zacz si przepycha na podium. RewolUcja narodowa rozpocza si! krzycza amicym si z emocji gosem. Sala jest otoczona przez szeciuset uzbrojonych po zby ludzi. Nikomu nie wolno std wyj. Rzd Bawarii zosta usunity, na jego miejsce powstaje Tymczasowy Rzd Rzeszy. W tym samym czasie inny narodowy rewolucjonista organizowa wiec w L6wenbr.Ukeller. Weteran pierwszej wojny wiatowej, kapitan Ernst Rhm, powita kamratw ze swojej paramilitarnej organizacji Reichskriegsflagge wielce obiecujcymi sowami: Ten wieczr zacz enigmatycznie przekroczy ramy zwykego wieczoru koleeskiego. W typowej dla siebie manierze kl wanie na listopadowych zbrodniarzy i republik sterowan przez Zydw, kiedy dotar do niego meldunek z Bfirgerbrukefler: Pord udany. Po przeczytaniu tych dwch sw, ktre stanowiy ustalone wczeniej haso, Rhm na czele swoich ludzi wyruszy bezzwocznie w stron siedziby dowdztwa okrgu wojskowego. Jego zadanie polegao teraz na zajciu gmachu i zorganizowaniu tam kwatery gwnej dla generaa Ludendorffa. Rwnie Ernst Rhm widzia swoje przeznaczenie w wojnie. Wasn autobiografi Geschcite enes Hochyerrdters (Historia zdrajcy stanu) rozpocz od sw: W dniu 23 lipca 1906 roku zostaem onierzem. Zycie przed t dat zdawao si nie istnie dla niego w ogle. Na wiat spogldam ze swojego onierskiego punktu widzenia. wiadomie jednostronnie. Dla onierza nie istniej adne kompromisy. Cywilami gardzi, a jako homoseksualista odczuwa nienawi do wiata mieszczaskiego z jego zakazami moralnymi. Msk spoeczno oddziaw szturmowych z okresu pierwszej wojny wiatowej gloryfikowa jako idea wsplnoty ycia. Nieco pniej dopatrzy si w niej zacztku mtnego okopowego socjalizmu. Rhm cieszy si saw wytrawnego zawadiaki. W trakcie potyczek nad Moz jesieni 1914 roku odamki granatu pozostawiy mu na twarzy pamitk na reszt ycia blizn sigajc od nosa po podbrdek. Ponadto w wyniku operacji twarzy nos zosta znieksztacony. To wszystko upodabniao go do wizerunku typowego lancknechta, wojaka sprzed trzech stuleci, z okresu Wojny trzydziestoletniej. Nie budzi wikszego zaufania. powojennej Bawarii Rohm szybko znalaz .

Sprawia wraenie typowego bru dla siebie miejsce jako kwatermistrz do spraw tajnego oprycha, jakby wzitego uzbrojenia we Freikorpsie generaa majora von ywcem z katalogu zbrodniarzy. Eppa, ktry wyrusza wanie w pole przeciw Raban von Canstein, oficer haniebnej republice rad. W pniejszym okresie I Wehrmachtu, na temat Rbmy Si Rhm zajmowa si zaopatrywaniem w bro radykalnych oddziaw wojskowych w caym kraju, w jego rkach zbiegay si wszystkie nici antydemokratycznej prawicy. Nalea do szeregu czarno-biao-czerwonych (spod znaku czarnej swastyki w biaym kole na czerwonym tle; przyp. tum.) zwizkw oficerskich, midzy innymi do narodowosocjalistycznego koa Eiserne Faust (Zelazna Pi), ktrego sam by wsptwrc. Tu wanie jesieni 1919 roku pozna Adolfa Hitlera, z ktrym poczyy go niebawem do skomplikowane stosunki przyjacielskie. Ale i szybko zakiekowao midzy nimi uczucie nieufnoci. W czerwcu 1921 roku, niespena dwa lata przed utworzeniem brygady szturmowej, Hitler, wwczas nowy przewodniczcy NSDAP zada powoania do ycia grupy bojwkarzy. Mieli oni dopilnowa porzdku podczas wiecw. Weterani wojenni Rhma wydawali si idealni do tego celu. Oddzia porzdkowy otrzyma nazw Sturmabteilung, w skrcie: SA. Rhm i jego ludzie stworzyli szybko rosnc formacj, w skad ktrej wchodzili bardzo modzi mczyni, przewanie w wieku od 17 do 24 lat. Podlegali oni bezporednio byym oficerom armii niemieckiej z czasw pierwszej wojny wiatowej, reprezentujcym duch brygady Ehrhardta (kapitan Ehrhardt zosta wypdzony z Berlina po nieudanym puczu Kappa w 1920 roku i schroni si wraz ze swoj brygad w Bawarii, ktra staa si w tym czasie naturalnym orodkiem dla wszystkich zaciekych przeciwnikw ustroju republikaskiego; przyp. tum.). W swojej proklamacji inauguracyjnej z 3 sierpnia 1921 roku SA przyrzekaa suy NSDAP jako elazna organizacja, skwapliwie posuszna woli Fiihrera. Jej czonkowie w krtkim czasie zdobyli ponur saw. Za jedno choby ze sowo na temat Hitlera, wypowiedziane publicznie w piwiarniach lub na ulicy, grozio bezlitosne pobicie przez bojwkarzy. Na zewntrz SA i Hitler zdawali si tworzy jeden wsplny front. A jednak relacje pomidzy SA i jej silnym szefem z jednej strony a Hitlerem i jego parti z drugiej ksztatowa gboki konflikt. Hitler wczenie wyczu u Rhma nadmiernie wybujae ambicje polityczne, ten drugi natomiast traktowa NSDAP wycznie jako rodzaj agencji reklamowej dla swojej SA. Chcia, aby z czasem bojwki SA przeksztaciy si w regularne oddziay wojskowe. Hitler wydawa mu si przede wszystkim skutecznym propagatorem, majcym przysparza jego organizacji nowych zwolennikw. Jeszcze w 1922 roku mwi o nim: Musimy wykorzysta jego niewtpliwie olbrzymi sil uderzeniow. Ale jego baga podrny jest do lekki, a wzrok nie siga poza granice Niemiec. W stosownym momencie odstawimy Hitlera na bocznic. O ile Hitler uwaa si wycznie za polityka, Rhm czy we wasnym mniemaniu cechy polityka i onierza. Domagam si prymatu onierza nad politykiem, napisa potem w autobiografii. Na tym polegao ziarno konfliktu, ktre miao da plony 13 lat pniej. Mimo i Hitler wyznaczy na komendanta SA swojego czowieka, Hermanna Gringa, faktyczn gow tej organizacji pozostawa Rhm. Esamani nie podlegali bezporednio rozkazom Hitlera, co osabiao jego pozycj. To przyczynio si do powstania stray przybocznej Hitlera, podlegej wycznie jemu i lepo mu oddanej. Krwawy wynik listopadowego puczu z 1923 roku mia te ugruntowa legend tego oddziau, z ktrej narodzi si nastpnie mit SS. Opracowany przez Hitlera plan puczu by naiwny. Generalny komisarz pastwowy

von Kahr opuci Bflrgerbraukeller bez adnych przeszkd. Stwierdzi, e nic nie wie o jakichkolwiek umowach z Hitlerem. Take Reichswehra nie zamierzaa si wdawa w ukady z zamachowcami. Wprost przeciwnie: rankiem 9 listopada przed gmach dawnego ministerstwa wojny cigny silne jednostki wojska i policji. Pozostawao jedynie kwesti czasu, jak dugo milicja Rhma zdoa utrzyma obiekt. Jedno z zachowanych zdj ukazuje oblegajcych, ktrzy stali si oblonymi. Na politycznej scenie pojawi si w tym czasie blady mczyzna w niklowych okularach, przed ktrym po raz pierwszy otwieray si nowe moliwoci, a dotychczasowa rola statysty przechodzia do historii. Mody agronom Heinrich Himmler mocno dziery flag wojenn Rzeszy w imieniu Ernsta Rhma, ktrego czci arliwie. Jedenacie lat pniej, ju jako Reichsfuhrer SS, zorganizowa egzekucj dowdztwa SA oraz morderstwo na osobie swego byego idola. Ju rankiem 9 listopada euforia rewolucjonistw w Burgerbrukeller ustpia miejsca zimnemu otrzewieniu. Genera Ludendorff w ostatnim porywie uniesienia wyda rozkaz: Maszerujemy. Przemarsz przez miasto mia wzbudzi powszechn uwag i poparcie, a Rhmowi i jego ludziom przynie wolno. Zbirka w ogrodzie rozkaza swoim ludziom Berchtold, Ponownie zagrza ich do walki, po czym uformowali kolumn. Na Odeonsplatz zaj ju pozycje stuosobowy oddzia policji bawarskiej. Uczestnicy marszu zdoali przerwa kordon, mimo uycia przez policj gumowych paek i broni palnej. Poniewa wezwanie do rozejcia si demonstrantw nie odnioso skutku, do akcji wkroczy drugi oddzia policji. Na rodek placu wybieg narodowy socjalista ze znakiem trupiej gwki, Ulrich Po nieudanym puczu w 1923 roku NSDAP ulega rozpadowi. Upyno pi lat, zanim jako partia ponownie stana na nogi. Emil Catiebach, wczesny czonek KPIJ Hitler by przecie wielokrotnie karany. Gdyby sd nie okaza si taki gupi i nie pozostawi go na wolnoci, siedziaby co najmniej do 1929 lub do 1930 roku. Wtedy i tak byoby ju po wszystkim. Otto Gritschneder, adwokat z Monachium Graf, krzyczc: Nie strzela, jego ekscelencja Ludendorff i Hitler id!. Ale jego gos zgin w oglnej wrzawie. Rozleg si huk wystrzau. Jeden z policjantw, wachmistrz Fink, pad na ziemi. Niemal jednoczenie sypn si grad kul; wymiana ognia trwaa okoo jednej minuty. Pierwsz mierteln ofiar by przyjaciel Hitlera, Max Erwin von Scheubner-Richter. Padajc, przygnit sob Hitlera, ktry w konsekwencji zwichn sobie rami. Jedna z kul trafia te Ulricha Grafa; ranny upad obok Hitlera i z tego faktu zrodzia si legenda, jakoby rzuci si on umylnie na Fuhrera, aby osoni go wasnym ciaem. Z szesnastu zabitych uczestnikw puczu piciu naleao do stray przybocznej. aosne zakoczenie tej rewolucji byo jednoczenie narodzinami nowego mitu. Na Odeonsplatz pozosta splamiony krwi sztandar ze swastyk. Krwawy sztandar, jak nazwali go potem nazici, przelea jaki czas w katakumbach monachijskiej policji. Dyletanck prb przewrotu przedstawiono pniej w romantycznej otoczce jako ofiar zoon przez starych bojownikw. W miejscu tamtych wydarze SS wystawiaa poczwszy od 1933 roku wart honorow. Tam te 30 kwietnia 1945 roku amerykascy onierze wzili do niewoli ostatnich esesmanw. Mimo rozpdzenia manifestantw na Odeonsplatz atmosfera w stolicy Bawarii pozostaa daleka od spokoju. Podczas gdy Hitler odsiadywa w Landsbergu niezbyt uciliw kar, niezmordowany Ernst Rhm zaj si w Monachium tworzeniem nowej silnej organizacji paramilitarnej. Poniewa dziaalno partii NSDAP i SA zostaa zakazana, nada on tej organizacji nazw Frontbann. Z zapaem zabra si do

zespalania rozproszonych si sympatyzujcych z narodowym socjalizmem i natychmiast bra je pod swoje prne, niekwestionowane dowdztwo. Liczebno jego formacji rosa byskawicznie. O ile w listopadzie 1923 roku SA liczya zaledwie 2000 czonkw, to w grudniu 1924 roku, kiedy Hitler opuszcza wizienie w Landsbergu, Rhm mg z dum poinformowa go o sile Frontbannu, do ktrego naleao ju 30 000 nazistw. Rhm zamierza kontynuowa swoj dotychczasow dziaalno przywdcy organizacji paramilitarnej. Hitler mia dalej odgrywa rol wycznie propagatora. Wygldao jednak na to, e stary druh wycign wnioski z otrzymanej nauczki: Hitler postanowi nie ulega wicej dynamice zbrojnego ramienia partii, ktrego koncepcja burzy i naporu wymkna si spod Wszelkiej kontroli. Rhm, pozbawiony wsparcia partyjnego, musia spuci Z tonu 30 kwietnia 1925 roku, tu po uchyleniu delegalizacji NSDAP i SA zdecydowa si wysa do Hitlera list ze sowami: Korzystam z okazji, aby przez pami wspaniaych i trudnych chwil, przeytych razem, podzikowa Ci za Twoje koleestwo i prosi, aby zawsze zachowa dla mnie przyja. Jednoznaczn decyzj Hitlera, nie pozostawiajc adnych wtpliwoci, Rohm ujrza miesic pniej na swoim biurku, Z biura przyjaciela nadesza odpowied: Pan Hitler nie zamierza tworzy nowej organizacji wojskowej. Jeli uczyni tak w przeszoci, to wycznie za namow ludzi, ktrzy go potem opucili. Dzi potrzebna mu jest jedynie stra przyboczna podczas wiecw, tak jak przed rokiem 1923. Trudno o bardziej bezceremonialn odmow. Rhm z umiarkowanym powodzeniem prbowa potem szczcia w yciu cywilnym, a w 1928 roku wyjecha do Boliwii jako doradca wojskowy. Hitler, wyczuwajc z waciw sobie intuicj niebezpieczn konkurencj, po raz pierwszy wymanewrowa swego rzekomego przyjaciela na boczny tor. Bo gdy on odsiadywa kar wizienia w Landsbergu, Frontbann pod przywdztwem Rhma bardzo szybko si rozwija, do tego stopnia, e po wyjciu Hitlera na wolno organizacja ta znacznie growaa pod wzgldem znaczenia nad macierzyst parti. Formacji wojskowej udao si to, do czego partia musiaa dopiero dy: jej wpywy wykraczay poza Bawari. Istniao realne niebezpieczestwo, e NSDAP znowu znajdzie si w cieniu SA. Ale tym razem Hitler pozbawi SA jej charyzmatycznego przywdcy. Formacja istniaa wprawdzie nadal, lecz bez centralnego przywdztwa bya tylko rozproszon na lokalne pododdziay sil, niezdoln do jednolitego dziaania. Przestaa si liczy jako czynnik wadzy. Od tej pory Hitler ju bez przeszkd mg umacnia swoj pozycj w partii i realizowa swoje plany. Zaufaniem obdarza jedynie tych, ktrych sam wybiera. Powiedziaem sobie wtedy, e niezbdna jest stra przyboczna, choby nieliczna, ale za to bezgranicznie mi oddana i gotowa w razie potrzeby wystpi nawet przeciw wasnym braciom. Lepiej mie do dyspozycji 20 osb jednego pokroju zakadajc, e mona na nich w peni polega ni ca gromad ludzi niepewnych. Tak Hitler uzasadni pniej swoj decyzj z kwietnia 1925 roku. Byy czonek oddziau szturmowego Nigdy nie pado sowo elita, ale czonkostwo w Schutzstafreln Adolf Hitler byo dla nas z pewnoci duym zaszczytem. Wyobraaem siebie u boku tych, ktrzy naleeli do czowki. Bruno Hhnel, wczesny czonek SS SA to linia, natomiast SS stanowi gwardi. Gwardia istniaa zawsze: u Persw, u Grekw, za Cezara, Napoleona i Starego Fryca (Fryderyka II; przyp.

tum.) a do wojny wiatowej. A gwardi nowych Niemiec stanie si SS. Heinrich Himmler Nikt z dowdztwa SA nie jest uprawniony do wydawania rozkazw SS. Adolf Hitler, 1930 rok 1932roiem SS nie uczestniczya w manifestacjach ulicznych. Nie miaa nic wsplnego z burdami ulicznymi. SA natomiast bya zawsze widoczna na ulicach, rwnie pniej, podczas nocy krysztaowej (zorganizowany przez hitlerowcw na terenie caych Niemiec pogrom ydw, 9/10 listopada 1938 roku; przyp. tum.), to ona podpalaa synagogi. SS sprytnie trzymaa si na uboczu. Paul Tollmann, komunista, w 1933 roku wizie SA innymi wystpkami nie s brani pod uwag, brzmiaa jedna z dyrektyw SS. W przeciwiestwie do SA, do ktrej kady mg wstpi, kto odczuwa tak potrzeb, kandydaci na czonkw SS podlegali ostrej selekcji. Musieli by w wieku od 23 do 35 lat, dysponowa referencjami wystawionymi przez dwch obywateli, posiada stay picioletni meldunek oraz wykazywa si zdrow i mocn budow ciaa. Formacje SS powstaway nie tylko w Monachium, ale rwnie w innych miastach. Nie miaa to by masowa organizacja, jak w przypadku SA, lecz formacja skadajca si z niewielkich, dziesicioosobowych oddziaw elitarnych, z ktrych kady miaby swojego dowdc. Jedynie w Berlinie byo dwch dowdcw, ktrym podlegao dwadziecia osb. Formalnie przyporzdkowani do SA, a rnicy si od niej jedynie opask ze swastyk i czarnymi obwdkami, nieliczni pocztkowo esesmani sprawiali wraenie niemej eskorty brunatnych kolumn. Obowizujce ich zasady postpowania kojarzyy si raczej ze szkol klasztorn. SS nie uczestniczy nigdy w dyskusjach na zebraniach czonkw Udzia w wieczorach dyskusyjnych, na ktrych esesmani nie mog pali ani opuszcza lokalu, suy politycznemu szkoleniu ludzi, brzmi jeden z rozkazw Reichsfiihrera 55 Erharda Heidena z 1927 roku. Esesman milczy i nigdy nie ingeruje w sprawy wykraczajce poza zakres jego kompetencji (lokalne kierownictwo polityczne i SA). SS rzadko cigaa na siebie uwag opinii publicznej nawet gdy uczestniczya w burdach, takich jak w Drenie, gdzie podczas zebrania partyjnego esesmani odparli atak 50 komunistw, a miejscowy dowdca SS Rosenwink Owiadczy triumfalnie, e nikt z lewicy nie mie im przeszkadza, odkd... Poczone sztafety ochronne z Drezna, Plauen, Zwickau i Chemnitz . Julius Schreck otrzyma od niego zadanie utworzenia nowej stray przybocznej i wywiza si Z niego w znanym ju miejscu. W monachijskiej Torbrau skupi wok siebie starych kamratw. Nazwa, jak oddzia przybra we wrzeniu, wspgraa z aktualnymi potrzebami Fiihrera: Schutzstaffeln w skrcie: SS. Podobnie jak poprzedni oddzia szturmowy, rwnie SS bya elit zobowizan do bezwzgldnego posuszestwa Fuhrerowi. Dobr jej czonkw odbywa si z uwzgldnieniem surowych kryteriw, przypominajcych czasy dawnych stowarzysze gimnastycznych. Naogowi alkoholicy, plotkarze i obarczeni ko sprawiy komunistom straszliwe lanie, ale te wyrzuciy cz z nich przez okno. W 1929 roku policja monachijska chwalia propagowan przez funkcjonariuszy SS dyscyplin. Za najmniejsze nawet wykroczenie przeciw zarzdzeniom wynikajcym z biecych rozkazw esesmanom gro kary pienine, odebranie opaski na okrelony czas lub zawieszenie w penieniu suby. Szczegln wag przywizuje si do zachowania poszczeglnych czonkw SS oraz do wygldu ich ubra. Podczas kontroli zawsze znajdywano u esesmanw legitymacj partyjn, legitymacj SS, a take piewnik. Jeszcze w 1929 roku obrocy demokracji weimarskiej nie znajdywali

nic zdronego w tekstach pieni esesmaskich: Nawet gdy wszyscy inni zdradz, my dochowamy wiernoci, By zawsze na ziemi powiewaa Cho jedna flaga dla was. Hitler wczenie zacz kultywowa mit narosy wok jego sztafety ochronnej. Na zjedzie partii w Weimarze w 1926 roku przekaza w wierne rce odzyskany krwawy sztandar SS. Podczas wynaturzonych uroczystoci obrzdowych mona byo dostrzec, jak nosi go o krok za Hitlerem Jakob Griminger, dowdca druyny SS. SS staa si ju oficjalnie elitarn gwardi brzowego ruchu narodowcw. Natomiast SA po odejciu Rhma przeywaa swj pierwszy wielki kryzys. Lokalne drobne oddziay funkcjonoway czsto na zasadzie autonomii. Dopiero w poowie 1926 roku, kiedy partia uzyskaa pewne wpywy w strukturach wadzy, Hitler uzna, e nadesza pora, aby mocniej zwiza ze sob SA. Wprawdzie zamierza budowa nowe pastwo ze swoj czarn gwardi, ale drog w tym kierunku musia przeby przy pomocy licznych brzowych batalionw. Na tym etapie wielkiej akcji propagandowej okazay si one niezbdne. Prb scentralizowania SA i przejcia nad t organizacj penej kontroli Hitler podj 27 lipca 1926 roku. Do wykonania tego zadania pozyska sawnego weterana Freikorpsw. Goebbels zanotowa w swoim pamitniku: O dwunastej u szefa. Pierwsza narada. Reichs-SA-Flhrerem zostaje Pfeffef. Franz Pfeffer von Salomon zna moliwoci swoich oddziaw. Wprawdzie zrezygnowa z utworzenia jednostki wojskowej w stylu Rhma, ale nie zamierza podporzdkowywa swojej formacji partii NSDAP Oddziay Sturmabteilung uznaway autorytet Hitlera, ale Pfeffer zapewni im okrelony Stopie niezalenoci, co nie mogo by po myli Hitlera. Partia i SA nadal nie tworzyy jednoci. Konflikt by nieunikniony i jedynie wsplny cel, SA miaa budzi jakim bya walka o wadz, nie dopuszcza chwilowo do otwartego wybuchu .musiay stale liczy w tym momencie olbrzymi si. Zbrojne rami Otto Gritschneder, partii organizowao w pogronym w marazmie monachijski adwokat, kraju szereg defilad i imprez. Wszdzie maszena temat SA przed 1933 rokiem . roway brunatne bataliony . Do SA zgaszali si bezrobotni, stawa i staa obecno robiy na ludnoci due gdy otrzymywali tam darmowe wraenie, zwaszcza w tych zaktkach kraju, piwo, mogli te zje i si napi. gdzie rzadko pojawiali si politycy. Polityk W ten sposb SA werbowaa jedynie w duych miastach, gdy nowych czonkw organizowane w nich wiece przysparzay partii Paul Tolimann, komunista, znacznie wicej zwolennikw ni mudne w 1933 roku wizie SA . . . agitacje na wsi. Tam wanie z powodzeniem szukaa poparcia dla siebie SA. Goebbels zanotowa w pamitniku: Zaczto wreszcie mwi o nas. Teraz ju nie mogli pomin nas milczeniem ani ignorowa z lodowat wzgard. Musiano, cho niechtnie, a nawet ze zoci i gniewem, wymienia nasz nazw. Ze zoci i gniewem wymieniali t nazw, zwaszcza w duych miastach, przeciwnicy polityczni. Tu panowa prawdziwy terror. SA kontynuowaa swoje metody dziaania sprzed 1923 roku: rozbijano wiece przeciwnikw, bito komunistw i socjaldemokratw, torowano drog dla NSDAP. Powoywano si przy tym na wzniose cele: SA maszeruje... w imi Goethego i Schillera, w imi Kanta i Bacha, za katedr w Kolonii i za Jedca bamberskiego... Musimy odtd pracowa dla Goethego, uywajc kufli i ng od krzese. A gdy ju zwyciymy, wtedy znowu otworzymy ramiona, aby przycisn do serca nasze dobra duchowe. Tego rodzaju sowa wkada w usta swemu bohaterowi, Horstowi Wesselowi, poeta ruchu Wilfried Bade.

Protokoy policyjne na temat ekscesw czonkw SA mnoyy si z kadym dniem. Za przykad moe posuy zjazd partii w 1929 roku w Norymberdze: Spalimy tam na sianie, o piwie moglimy tylko marzy. Ale to nie umniejszalo wcale naszego uniesienia, wspomina jeszcze dzi z zachwytem esaman Krtz. W rzeczywistoci urzdzano burdy i bijatyki. Jeden z oddziaw SA pomaszerowa w zwartym szeregu w stron miejsca, gdzie odbywa si zjazd, po czym zablokowa tory tramwajowe. Kiedy motorniczy wezwa ich do rozejcia si, esamani wdarli si do wagonu i pobili motorniczego oraz kilku pasaerw. Rwnie w innych czciach miasta bojwki SA dopuciy si brutalnych burd. Zdemolowano na przykad lokal, przed ktrym wisiaa czarno-czerwono-zota flaga znienawidzonej republiki, innych natomiast obrzucono butelkami po piwie, gdy jego klientela skadaa si gwnie z dziaaczy zwizkowych. Policjantowi, ktry chcia udzieli pomocy czowiekowi napastowanemu przez esamanw, wyrwano szabl i trzykrotnie ugodzono go ni w plecy. Zarzut samowoli i brutalnoci Hitler skomentowa jednym zdaniem: SA nie jest szkk niedzieln dla panienek z dobrych domw, lecz organizacj twardych wojownikw. Bjki uliczne pomidzy zwolennikami lewicy i prawicy stay si niebawem zwaszcza w Berlinie zjawiskiem codziennym. Brunatne bojwki celowo zapuszczay si w rewiry zamieszkane przez komunistw, aby sprowokowa bijatyk. Jednym z takich miejsc by czerwony Charlottenburg, peen domw czynszowych i knajp, w ktrych roio si od komunistw. Za inny Punkt zapalny uwaano czerwon wysp w dzielnicy Schoneberg. Zatargi Wybuchay nieprzerwanie, stay si rytuaem, ktry przebiega zawsze jakby Wedug uzgodnionego scenariusza. Przez ulice przejeday ciarwki z esaflianami, ktrzy wykrzykiwali swoje hasa i obrzucali kamieniami obiekty czerwonych. Komunista Paul Toilmann tak opisuje styl obrony, praktykowany przez jego ludzi: Mielimy wyprbowan taktyk. Najpierw wpuci narodowych socjalistw, nastpnie zamkn ulic. A potem stara si nie wypuci ju ich z powrotem. Gdybymy ograniczyli si do samych wyzwisk, wrciliby niebawem. Po dojciu Hitlera do wadzy Tolimann stal si jedn z pierwszych ofiar katw z SA. Nowy proletariat z wielkich miast wstpowa masowo do SA po wiatowym kryzysie gospodarczym w 1929 roku. Wielu decydowao si na brunatny mundur ze wzgldu na brak rodkw do ycia i powane konflikty rodzinne. W ulubionych lokalach SA narodzi si mit o brunatnych batalionach, ktre ludziom wyrwanym z dawnych warunkw yciowych oferoway nowy dom. Pewien 21-letni esaman pisa z wizienia do swojego kamrata: Bagam, nie przysyaj mitu cigle mojej matki. Ona potrafi tylko szlocha, a ja popadam wtedy w zy nastrj. Jeli ci zapyta, powiedz jej, e teraz bd mitu pozwala na widzenia zaledwie raz na cztery tygodnie, albo co w tym stylu. Jeli o mnie chodzi, tskni najbardziej za wami, koledzy. Kluby i lokale dla esamanw stay si orodkami prawdziwej brunatnej subkultury duych miast. W niektrych restauracjach jak w Bornholmer Hutte w centrum Berlina wisiay flagi ze swastyk. Okolic patroloway bojwki na rowerach, nieznajomych uznawano od razu za wrogw, a w przylegych do gwnej sali restauracyjnej pomieszczeniach lub w krgielniach urzdzano schowki, gdzie mona byo gdyby zjawia si znienacka policja byskawicznie ukry swj pistolet. Podstaw koleeskiej atmosfery wrd esamanw stanowi w duej mierze alkohol. Wymowne w tym kontekcie jest roszczenie, z jakim wystpi waciciel pewnej berliskiej restauracji Robert Reit3ig. Kiedy pruskie ministerstwo spraw wewntrznych zdelegalizowao w 1932 roku SA, Reil3ig zada odszkodowania za poniesione straty, poniewa jak twierdzi z powodu owej decyzji politycznej sprzeda

w cigu trzech miesicy o 152,5 ton piwa mniej. Czonkowie SS, rzekomi kamraci esamanw, krytykowali ich zachowanie i mwili wzgardliwie o lumpenproletariacie NSDAP: Ci ludzie nie wiedzieli, co to dyscyplina, uwaa dzi Otto Kumm z Hamburga, ktry w 1931 roku wstpi do SS. Coraz bardziej zacieray si granice pomidzy pwiatkiem i SA zwaszcza w Berlinie. Legitymacje czonkowskie SA otrzymywao wielu drobnych kryminalistw. W Wedding komunistw i obowizujce prawo zwalcza oddzia R.ubersturm (Zbjecki), a Offizielle Geschichte der Berliner SA (Oficjalna Historia Berliskiej SA) wrcz kokietowaa fataln reputacj siepaczy z berliskiej dzielnicy Neuklln: Ponad 3000 czerwonych aktywistw przeciw zaledwie 70 czonkom oddziau Sturm 25, ktry w 80% skada si z robotnikw, twardych i kutych na cztery nogi zabijakw. <Alfonsiaki>, mawiaj o nich Berliczycy. W innej dzielnicy, Charlottenburgu, panoszy si SA -Sturm 33, nazywany potocznie Zabjcami. W noc sylwestrow 1930/1931 czonkowie tego oddziau zabili lub ciko ranili w krtkim czasie wiele osb. 22 listopada 1930 roku czonkowie komunistycznego zwizku turystycznego Falke bawili si wanie na wieczorku tanecznym w Edenpalast, kiedy do lokalu wtargno 20 esesmanw. Z okrzykiem zabi te psy! rzuci- li si na swoje ofiary, strzelajc na olep w tum. Trzech mczyzn pado na podog i znieruchomiao w kauy krwi. Tym razem brunatni bojwkarze stanli przed sdem. Oskarenie zawierao zarzut usiowania zabjstwa, zakcenia porzdku publicznego i uszkodzenia ciaa. Mody prokurator doktor Hans Litten wnis oskarenie posikowe przeciw czterem esesmanom i osign rzecz na miar prawdziwej sensacji. 8 maja 1931 roku powoa na wiadka w rozprawie przed sdem karnym w Berlinie-Moabit samego Adolfa Hitlera. Litten pragn ukaza rzeczywiste oblicze nazistw, zdemaskowa ziarno terroryzmu, z ktrego wyrastaa ideologia narodowego socjalizmu. Usiowa wykaza, e NSDAP nie tylko toleruje akty przemocy, ale wanie na terrorze opiera swoj polityk. Przesuchanie wiadka trwao dwie godziny. Pocztkowo Hitler nie dawa si wyprowadzi z rwnowagi. Ze stoickim spokojem powtarza: W SA obowizuje bezwzgldny zakaz dokonywania aktw gwatu wobec ludzi o innych pogldach. Litten skonfrontowa te sowa z wielokrotnymi zeznaniami berliskiego gauleitera Goebbelsa, wedug ktrych w SA obowizywaa zasada: rozdeptywa przeciwnikw na miazg. W miar upywu czasu narastao zdenerwowanie Hitlera. W kocu straci panowanie nad sob, zerwa si na rwne nogi i czerwony na twarzy wykrzykn: Skd to przekonanie, panie prokuratorze, e nie stoimy na gruncie legalnoci? Jest to cakowicie nieuzasadniona opinia!. Przyjta przez Littena linia oskarenia okazaa si skuteczna: osign cHa esamanw wyrok skazujcy. Nie przeczuwa jednak wtedy, e dla niego ten wystp na sali sdowej oznacza bdzie niebawem wyrok mierci: Litten by bowiem jednym z pierwszych, ktrych w 1933 roku objto aresztem prewencyjnym. Po kilku latach tortur i nieustannej wdrwki po rozmaitych obozach koncentracyjnych dzielny prawnik odebra sobie ycie w Dachau 5 lutego 1938 roku. Ju sama statystyka Kasy Zapomogowej SA, ktr administrowa Martin Bormann, dowodzi, e najwaniejszym rodkiem propagandowym tej organizacji byy akty gwatu. Jak wynika z meldunkw Bormanna, liczba rannych na subie esarnanw wzrosa drastycznie z 110 w 1927 roku do 2506 w 1930 roku. Podobny obraz wylania si z raportw policyjnych: o ile w 1929 roku urzdnicy pruscy odnotowali 580 ekscesw, to w 1930 byo ich ju 2500, a w 1932 a 5300. W pierwszej poowie 1932 roku ofiarami krwawej kampanii wyborczej pado 86 osb, natomiast w cigu szeciu

tygodni bezporednio poprzedzajcych wybory jeszcze 72 osoby. Strategia przemocy odnosia sukces. Liczebno SA wzrastaa nieprzerwanie mimo zabitych i rannych w jej szeregach. Ale czy powicanie si dla partii byo korzystne rwnie dla poszczeglnych esamanw? A przy tym wrg nie znajdowa si ju tylko na lewo. Coraz wiksza liczba esamanw zaczynaa dostrzega go rwnie w samej partii narodowych socjalistw i w onie jej kierownictwa, utyskiwaa na partyjnych bonzw i obrany przez nich kurs legalnoci. W SA istniaa nadzieja na zmian w kierunku socjalistycznym. <<Narodowy socjalizm>>, to pojcie dawao mi co do mylenia. Nurt narodowy musia wtedy istnie, a <<socjalistyczny kojarzyo si jako ze sprawiedliwoci spoeczn wspomina berliczyk Herbert Cruger, ktry w tamtym okresie, jako wyrostek, wstpi do zakamuflowanej Czonek SA zasadniczo nie ma nic wsplnego z polityk, a wic nie powinien nigdy zajmowa si problemami biecej polityki. August Schneidhuber, SA-Obergruppenf ohrer, listopad 1930 roku SS wykazuje postaw konserwatywn, chroni reakcjonistw i drobnomieszczastwo, jej uzalenienie od armii i tradycyjnej biurokracji jest zbyt silne. Rhm do Himmlera, 1934 rok Rewolucja nie jest permanentnym stanem rzeczy i nie mona pozwoli, aby przyja tak posta. Wyzwolony ruch rewolucji musi by skierowany w bezpieczny kana ewolucji. Adolf Hitler do funkcjonariuszy NSDAP lipiec 1933 roku organizacji esamaskiej Frontbann. Czasem konsultowano si nawet z kon-iunistami, zasigano u nich rad odnonie kwestii gospodarki planowej, a przeciw podwykom cen za przejazdy rodkami komunikacji miejskiej w Berlinie strajkoway zgodnie czerwone i brunatne kolumny niezadowolonych. Niektre oddziay SA nazywano befsztykami: pozornie sprawiay wraenie brunatnych, ale wewntrz byy czerwone. Niejasne oczekiwania na temat socjalizmu ujawniay si w onie SA rwnie w odniesieniu do wasnej partii. Ju w 1929 roku w uczszczanych przez esamanw lokalach gone byo haso: Adolf zdradza nas, proletariuszy. Rewolucyjnie nastawieni czonkowie SA pitnowali w ulotkach zdrad popenian przez partyjn klik z Hitlerem na czele. Majc na myli swego gwnego wodza, uoyli nawet do chropowaty czterowiersz: By swym fundatorom wyrazi podzikowanie, zaprzesta <<walki>> z wielkim kapitaem. Nie licz si dla lud i jego ycia trudnoci, Ani te dzisiejsze, ani te w przyszoci. Nic dziwnego, e w tym czasie narodzio si danie: Strzecie dawnych ideaw, nie pozwalajcie samolubnym politykom, dla ktrych partia jest ju tylko celem samym w sobie, zdradza idei socjalizmu!. Pojawiy si liczne urgliwe komentarze, gdy Hitler sprawi sobie nowego luksusowego mercedesa: My, proletariusze, zadawalamy si byle czym. Chtnie nawet godujemy, aby tylko naszym drogim przywdcom z ich miesicznym przychodem od dwch do piciu tysicy marek dziao si jak najlepiej. Wielce nas te uradowaa wie o tym, e nasz Adolf Hitler kupi sobie na berliskiej wystawie samochodw nowego olbrzymiego mercedesa za 40 000 marek. SA zadaa wreszcie zapaty za rozbite gowy i poamane rce i nogi. Szef berliskiej SA Walter Stennes, jeden z zastpcw Pfeffera, wielokrotnie domaga si w Monachium przydziau mandatw w parlamencie. Gdy jednak kierownictwo partii, sporzdzajc list kandydatw przed wyborami do Reichstagu w 1930 roku, znowu pomino jego nazwisko, doszo do skandalu: zbrojne rami partii zastrajkowao przeciw niej samej. W berliskim Paacu Sportu gwny mwca, gauleiter Goebbels,

oniemia z wraenia, kiedy si okazao, e esamani, ktrych zadaniem byo strzec porzdku na sali, opucili budynek, pozostawiajc wiec wasnemu losowi. Demonstracja esamanw, gromadzcych si na Wittenbergplatz, zacza grozi samemu Goebbelsowi. Ten zareagowa byskawicznie. Wezwa na pomoc ludzi, na ktrych mg liczy. Utrzymaniem porzdku w Paacu Sportu zaj si miejscowy oddzia SS Pod dowdztwem Kurta Daluege. Po raz pierwszy partia posuya si swoj samozwacz gwardi w celu ochrony przed kamratami z SA. Ale zemsta nie kazaa czeka na siebie dugo. Dwa dni pniej, 30 sierpnia, grupa esesmanw zaatakowaa wartownikw SS w siedzibie wadz okrgu berliskiego. Bezporednio po tym wydarzeniu Hitler uda si osobicie do Berlina, gdzie odwiedzi lokale esesmanw. Z Monachium przywiz ugodow ofert: dania Stennesa zostan uwzgldnione. 1 wrzenia konflikt wydawa si zaegnany. Jednak w umyle Hitlera odya wiadomo zagroenia ze strony anarchistycznych brunatnych koszul. Postanowi wzmc dyscyplin w szeregach SA, tym bardziej e Pfeffer zoy dymisj. Pod koniec 1930 roku wezwa z Boliwii Ernsta Rhma. Hitler by przekonany, e wykona sprytne taktycznie posunicie. Rhm, ktry nadal cieszy si wrd esesmanw znakomit reputacj, wydawa si daleki od wszelkich konfliktw wewntrzpartyjnych. W rzeczywistoci i o tym Hitler nie mia pojcia nawet w odlegej Ameryce Poudniowej intrygowa on przeciw Fuhrerowi. Dolf to osio, napisa w 1928 roku sztubackim stylem na karcie pocztowej do przyjaciela. Ale i Rhm nie by w stanie zdyscyplinowa SA tak szybko, jak si tego po nim spodziewano. Krnbrni buntownicy nie mieli zamiaru ustpowa tak atwo. Nim upyn rok od pierwszej rewolty Stennesa, ponownie zaczy kursowa ulotki: Narodowi socjalici z Berlina! Gauleiter Berlina, doktor Joseph Goebbels, zostaje usunity z zajmowanego stanowiska z powodu naduycia zaufania. Wzywano do podejmowania wszelkich krokw, aby nie dopuci do zdrady ideaw SA i narodowego socjalizmu przez parti. SA maszeruje ze Stennesem na czele. Walter Stennes, przywdca berliskiej SA, ponownie zada mandatw poselskich dla czonkw swojej formacji, a gdy rwnie tym razem otrzyma ze strony kierownictwa partii odpowied odmown, ostrzeg: Nikt nie jest w stanie rzdzi bezkarnie na dusz met, ignorujc pogldy elity narodu w tym przypadku: nastroje panujce w SA. Przeciwnicy polityczni obserwowali ze zdumieniem groteskowe walki podjazdowe, w jakich zdawaa si pogra NSDAP Stennes zdoa pozyska niemal wszystkich szefw SA na wschodzie i pnocy Niemiec do planowanego puczu przeciw monachijskiej centrali partii, jednak Hitler odwoa go z zajmowanego stanowiska 31 marca 1931 roku. Mimo to brunatny wichrzyciel uderzy. SA przeja szereg funkcji W partii, ktra z kolei wykluczya buntownikw Nasz Fuhrer potrafi si pozna na wartoci SS. Jestemy dla niego najukochasz i najcenniejsz organizacj, gdy nigdymy go nie rozczarowali. Heinrich Himmler, 1931 rok SS to by dla nas wzr do naladowania. Prna, karna organizacja, a nie taka beznadziejna zbieranina jak SA. Friedrich Haberstroh, onierz z Waffen-SS ze swoich szeregw. Gdy jednak w kasie SA, w ktrej wiecznie byo krucho z pienidzmi, pokazao si dno, rewolta zacza przygasa. W rezultacie oczyszczono organizacj z ludzi Stennesa i rozbito jej struktury. Po przejciu wadzy przez Hitlera Stennes zosta ujty przez SS i tylko staraniom Gringa zawdzicza uwolnienie. W pniejszym okresie awansowa na szefa gwardii przybocznej

chiskiego przywdcy Czang Kaj-Szeka. Po nieudanym puczu Stennesa wzroso znaczenie SS, ktra stana za Hitlerem murem. On za podkrela odtd tym dobitniej, jak pisa historiograf 55, Heinz Hhne, e zwycistwo nad Hennesem odnis jedynie dziki czujnoci sztafet ochronnych. Od tej pory SS szczycia si hasem, rozpropagowanym przez Himmlera po dramatycznych wydarzeniach 1932 roku: Esesmanie, twj honor to wierno. Na jednej z narad Reichsfuhrer SS mwi z triumfem: Nie wszdzie nas lubi. Moe si te zdarzy, e po wykonanej pracy bdziemy krytykowani, nie spodziewajmy si wic adnych podzikowa. Ale nasz Fiihrer potrafi si pozna na wartoci SS. Jestemy dla niego najukochasz i najcenniejsz organizacj, gdy nigdymy go nie rozczarowali. Wielu funkcjonariuszy partyjnych nie doceniao tego niskiego, bladego czowieka w do duych binoklach, o ktrym te niewiele wiedziaa opinia publiczna. Kroniki filmowe ukazyway go zazwyczaj w trzecim rzdzie, za Hitlerem i Rhmem. A tymczasem Heinrich Himmlei niegdysiejszy chory Rhma z 9 listopada 1923 roku, zapomina, co to przyja, gdy w gr wchodziy kariera i wadza. Kto mg przypuszcza, e pod postaci tego uprzejmego Bawarczyka o sposobie bycia nauczyciela gimnazjum, ktrego w Zwizku Weteranw Wojny wiatowej wyszydzano epitetem antyonierz (Otto Kumm), kryje si wytrway taktyko wadz? To wanie on przy kadej okazji podawa kierunek marszu: SA to linia, natomiast SS stanowi gwardi. Awans Himmlera stanowi punkt zwrotny w historii SS. Od chwili objcia przez niego urzdu Reichsfiihrera liczebno SS gwatownie wzrastaa. O ile pocztkowo suyo w niej zaledwie okoo 280 czonkw; to do grudnia nastpnego roku liczba ta ulega zdziesiciokrotnieniu. W 1931 roku trupia gwka zdobia ju czapki 14 964 osb. Himmler udoskonali ostre kryteria doboru i po raz pierwszy sporzdzi zbieny z ideologi organizacji regulamin. SS jest wyselekcjonowanym na podstawie szczeglnych punktw widzenia zwizkiem niemieckich mczyzn pochodzenia nordyckiego, czytamy w Pfichten des SS-Mannes be Verobung und Herat (Obowizki esesmana wynikajce z zarczyn i lubu) z 31 grudnia 1931. I dalej: Kady esesman, ktry zamierza si eni, winien wnioskowa o zgod Reichsfiihrera SS na taki krok. Sama selekcja ma by drog do zachowania dobrej krwi. Przyszo do nas naley, brzmiao zakoczenie regulaminu. Czarna formacja fascynowaa nie tylko drobnomieszczaskich weteranw wojny wiatowej, lecz w coraz wikszym stopniu rwnie tych, ktrych mierzia niesprawna demokracja i ktrzy cho za modzi na dowiadczenia z okopw czuli, e pociga ich surowy romantyzm minionej wojny. Dla dogorywajcych Niemiec widziaem tylko jedno wyjcie - wspomina Otto Kumm z Hamburga, a mianowicie: Hitler. Najpierw; w sposb naturalny, wstpiem do SA. Ale szybko uznaem, e to zbyt mazgajowate, zbyt niedoskonale. W SS suyli jedynie specjalnie wybrani mczyni. Formacj SS zachwyci si w miecie Goethego, Weimarze, ucze Horst Mauersberger, ktry zawsze nosi w kieszeni munduru arcydzieo Goethego. Jego syn Volker do dzi zachowa zaczytany i pokryty licznymi uwagami egzemplarz Fausta. Przez cae ycie nurtowao mnie pytanie: Jak to moliwe, e czowiek z tak mieszczaskiego domu, peen humanistycznych ideaw, tsknot i wizji, znalaz dla siebie miejsce W Ettersbergu? (Ettersberg pocztkowa nazwa obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie; przyp. tum.). Mauersberger obarcza mieszczaskie elity Weimaru win za to, e jego ojciec sta si W modoci radykalnym marzycielem, a Ettersberg, gdzie czsto czerpa dawniej

natchnienie Goethe, przeszed do historii pod zowrog nazw: Buchenwald. Ten wanie obz koncentracyjny. Kadego esamana uczono: Musisz spenia swoje obowizki, jeste dobrym Niemcem i nie troszcz si o nic innego. Najwaniejsze to wykonywa rozkazy. Paul Tolimann, komunista, od roku 1933 wizie SA SS jest wyselekcjonowanym na podstawie szczeglnych punktw widzenia zwizkiem niemieckich mczyzn pochodzenia nordyckiego. Regulamin SS, 31 grudnia l93lroku Modzie zawsze pociga co nowego, z prawej strony czy z lewej to obojtne, najwaniejsze, aby byo to co wielkiego. Co si wreszcie dziao; tak by mwiono dzi. Fascynowaa nas te idea rasy. Wczesna SS bya elit ukierunkowan nie tyle na czysto rasy, lecz w ogle na czysto postawy yciowej. Do wielu aspirantw SS mylao podobnie jak mody szwajcarski lekarz Franz Riedweg. Zainteresowa si on nazistowskimi Niemcami, poniewa sdzi, e stanowi one bastion ochronny przed komunizmem. Idea Himmlera, aby uformowa now elit, wykazywaa wiele rozsdku twierdzi jeszcze dzi. Powici si dla wielkiej idei, to nas pocigao. Byo jak w monarchii, gdzie istniej osobistoci jako wzorce do naladowania. W pniejszym okresie, podczas wojny ze Zwizkiem Radzieckim, Riedweg werbowa do Waffen-SS zagranicznych ochotnikw. Himmler ukry si za parawanem ideologii i niezmordowanie przygotowywa si do ostatniej rundy walki o wadz. Dziki jego staraniom SS przeksztacia si ze stray przybocznej Hitlera we wszechobecn policj partyjn. Podczas pewnej podry pocigiem, wiosn 1929 roku, o czym wspomina potem gauleiter z Hamburga, Albert Krebs, pozwoli on sobie na chwil szczeroci. Himmler pouczy wtedy rozmwc, e w polityce licz si rozmaite zagadkowe sprawy; na przykad warto wiedzie, skd u szefa SA Co na to dziwne nazwisko, ktre kojarzy si z ydowsko brzmicym Cohn, albo te, czy gauleiter Lohse w czasach, gdy pracowa jeszcze w banku, nie uzaleni si przypadkiem od kapitau ydowskiego. Wywd Himmlera by osobliw mieszanin wojowniczej fanfaronady, drobnomieszczaskiej paplaniny knajpianej i fanatycznego proroctwa sekciarskiego kaznodziei, a Krebs, wysuchujc tych sw, nie zdawa sobie sprawy, podobnie jak wielu innych, z niezwykej wytrwaoci swego rozmwcy i braku skrupuw w deniu do wytyczonego celu. Latem 1931 roku Himmler zaangaowa w swoim biurze Reinharda Heydricha, ktrego wydalono z marynarki z powodu braku godnoci oficera cznociowego. Od tej pory do dowolne i przypadkowe gromadzenie meldunkw partyjnych, co robiono w SS od pocztku jej istnienia, przybrao charakter wy- rafinowanego systemu szpiclowskiego. W monachijskim Brunatnym Domu zbierano informacje dla nowo utworzonej agencji 1 c Dienst, ktrej zadanie polegao na zdemaskowaniu wrogich szpiegw w partii. Stare znajomoci i kwestie lojalnoci nie znaczyy tu wiele. Zgodnie z wol Hitlera SS zacza wystpowa rwnie przeciw wasnym braciom, ktrzy okazali si nieobliczalni. Take nastpne kroki Ernsta Rhma nie przyczyniay si zbytnio do zaagodzenia sytuacji. W SA nadal kipiay nastroje rewolucyjne, a szef sztabu SA tylko podsyca konflikty. wszystkich by zawsze drogim Ernstem. Rita Stephan, siostrzenica adiutanta Rhma, Schweighardta Rhm nie ukrywa swojej orientacji homoseksualnej, tajemnic poliszynela byy te od dawna skonnoci jego najbliszych wsppracownikw. W listach do berliskiego lekarza doktora Heimsotha Rhm pisa do jednoznacznie:

Pomidzy mn i panem Alfredem Rosenbergiem, tym gamoniowatym bojownikiem o moralno, toczy si nader ostra walka. Jego artykuy s skierowane gwnie przeciw mnie, bo nie ukrywam swoich upodoba. Tak wic musiano si w moim przypadku przyzwyczai do tej przestpczej cechy W krgach nazistowskich. Pewn sensacj wzbudzia gona z powodu procesu sdowego sprawa dotyczca Rhma i berliskiego igolaka Hermanna Siegesmunda, oskaronego przez szefa SA o kradzie jego walizki. W protokole sporzdzonym W sdzie okrgowym Centrum (Mitte) czytamy: Wieczorem 13 stycznia 1925 roku Rhm zaprosi Siegesmunda w berliskim Marienkasino na piwo, a potem na to, co zazwyczaj nastpowao po tego typu spotkaniu. Siegesmund zezna: Kiedymy siedzieli w pokoju hotelowym, jeszcze W ubraniu, pan Rhm wyj z kieszeni paczk papierosw, a poniewa zauwayem, e wypad mu przy tym na podog skrawek papieru, podniosem go. Mniej wicej po p godzinie wyszedem z pokoju, gdy pan Rhm zacz si domaga odraajcego dla mnie stosunku pciowego, na jaki nie mogem si zgodzi. Dopiero na ulicy zorientowaem si, e karteczka, ktr przywaszczyem sobie w pokoju, to kwit bagaowy pana Rhma. Nisi funkcjonariusze SA czsto wymiewali homoseksualne preferencje szefa. W ulotce wydawanej przez kierownictwo partii zalecano wykorzystanie Rhma zim w celu rozgrzania Brunatnego Domu. Anonimowi autorzy proponowali zmian mundurw esesmanw, tak aby spodnie posiaday funkcjonalne zamki byskawiczne i rozmiar 175 w kroku (bya to aluzja do 175 paragrafu kodeksu karnego, odnoszcego si do homoseksualistw). Jednak przyjaciele Rhma nadal zajmowali rozmaite wysze stanowiska w strukturach SA, ktre zostay zwolnione po rewolcie Stennesa. Ludzie ci podzielali nie tylko pogldy swego szefa sztabu, lecz rwnie jego upodobania seksualne. Coraz goniejsze staway si pogoski o rozpucie i usugach erotycznych organizowanych w Monachium i Berlinie. Ale wszelkie skargi na rozwize ycie dowdztwa SA Hitler odrzuca zdecydowanie jako insynuacj. Na razie potrzebowa Rhma. Jednak w kwietniu 1932 roku, duy rozgos zdoby niejasny morderczy spisek zorganizowany przeciw Riihmowi i jego kompanom w szeregach SA przez naczelnego sdziego partii i stranika moralnoci Waltera Bucha. Wysocy dostojnicy SA, bojc si o wasne ycie, zoyli na policji meldunek o zagroeniu ze strony nazistowskich kamratw co dla szefa SS Himmlera, zwolennika nie rozgaszania na zewntrz wszelkich konfliktw wewntrzpartyjnych, oznaczao niewybaczalne pogwacenie lojalnoci. Doszo do procesu inspiratorw spisku, podczas ktrego opinia publiczna poznaa niesmaczne szczegy sprawy. Dla stranikw moralnoci w partii miara si przebraa. Zi Bucha, Martin Bormann, ali si w licie do Rudolfa HeBa: Tego ju naprawd za wiele! Jeden z czoowych przywdcw partii nazywa nie mniej prominentnego przywdc zawzitym wrogiem, a wasnym towarzyszom partyjnym, rwnie z krgu przywdcw, wymyla od plugawych ajdakw!. Jednoczenie z myl o pretorianach z Brunatnego Domu, Bormann radzi: niech pan spojrzy na SS, zna pan przecie Himmlera i jego zdolnoci. Im bardziej rozpasana jawia si dzika banda SA cznie z jej dowdztwem, tym dobitniej ujawniao si zdyscyplinowanie oddziaw Himmlera. Komu i kiedy miaa wybi decydujca chwila w walce o wadz pomidzy SA i SS, okazao si ju niedugo. Euforia z 30 stycznia 1933 roku zatuszowaa gbokie rysy midzy partyjnymi rywalami. Ludzie R6hma po walkach ulicznych w ostatnich latach, podniesieni do rangi symbolu nowej wadzy przemaszerowali butnie z poncymi pochodniami pod oknami Kancelarii Rzeszy. Ale ich wystp na marginesie propagandowych

inscenizacji nie mg zrwnoway taktyki legalnego przejmowania wadzy przez Hitlera, zdanego pocztkowo jedynie na sojusz z siami konserwatywnymi. Dla SA dzie ten stanowi wentyl, na ktrego otwarcie caa formacja czekaa niecierpliwie. Jej czonkowie nie czuli si ju zobowizani do przestrzegania mieszczaskich norm. Pijani esamani zatrzymywali i bili przechodniw wedle wasnego uznania. 24 godziny penej swobody dziaania tego domagali si bandyci w brzowych koszulach, to za oznaczao po prostu moliwo dokonania zemsty na przeciwnikach politycznych. Wykrzykiwano wrogie hasa przed sklepami nalecymi do ydw, zbierano pienidze na potrzeby partii albo te dla siebie. Pene nienawici akty zemsty byy na porzdku dziennym. W cigu pierwszych miesicy nowych rzdw w piwnicach, garaach i innych kryjwkach SA znikno okoo 100 000 osb. Wszdzie organizowano dzikie obozy, miejsca kani urzdzano nawet w pomieszczeniach lokali rozrywkowych, w ktrych esesmani bywali staymi gomi. W marcu 1933 roku w starym browarze w Oranienburgu na pnoc od Berlina powsta obz, w ktrym miano zgromadzi aresztowanych przeciwnikw reimu. Arno Hausmann, jeden z ostatnich, ktrzy przeyli to wczesne pieko, wspomina: Pewnego wczg, ktry znalaz si w obozie, stranicy tak dugo szorowali szczotkami, a zdarli mu skr z ciaa. Nazajutrz zmar. Esesmani nazywali to miejsce aresztem prewencyjnym. Rzdzili si do woli w obozie, ktry mieci si na terenie zamieszkanym i w pobliu lokali rozrywkowych. Berliska dzielnica K5penick staa si miejscem, gdzie terror osign swj punkt kulminacyjny. Osawiony oddzia SA, Szturm 15, urzdzi swoj kwater gwn akurat w siedzibie sdu okrgowego i stamtd organizowa polowania na przeciwnikw politycznych oraz wszystkich tych, ktrzy w jaki sposb podpadli. Do cel o powierzchni zaledwie kilku metrw kwadratowych wpychano nawet po 20 osb. Mody socjaldemokrata Anton Schmaus, kiedy do domu jego rodzicw wdara si grupa zbirw w brunatnych koszulach, w odruchu paniki zastrzeli trzech esesmanw. Szybko zemszczono si na nim i jego rodzinie. Starszy Schmaus zosta natychmiast zlinczowany i powieszony we wasnym domu. Jego syna, ktry pocztkowo zdoa zbiec, zabito niebawem w areszcie strzaami w plecy. W krtkim czasie do lokali w Kpenick oraz do gmachu sdu zawleczono i nastpnie poddano bestialskim torturom piciuset komunistw i socjaldemokratw. Jeden z naocznych wiadkw wspomina: Kiedy nadesza wiadomo o zastrzeleniu tych trzech esesmanw, sprawiono nam, winiom, prawdziw rze. Bito nas krzesami, pejczami i bagnetami, Grupa 35 robotnikw pawia si we wasnej krwi. Esamani tratowali ich buciorami, skakali po ciaach, z ktrych przedtem zdarli ubrania. Z podogi zbierano kawaki ciaa wraz z krwi i wynoszono w wiadrach. Trudno dzi okreli dokadnie liczb miertelnych ofiar, ktre pochon ten krwawy tydzie. Znane s nazwiska 23 osb, ale prawdopodobnie byo ich okoo 100. Hitler zamierza uoy si z konserwatywnymi elitami. Jeli wic kto potrzebowa jeszcze ostatecznego dowodu na to, e dla brunatnych batalionw nie bdzie miejsca w nowym pastwie, to z pewnoci dostarczy go w rozpasany terror SA. Rhm, majc do czynienia z nabrzmiaym konfliktem, postawi spraw na ostrzu noa. Ju latem dy do rozptania narodowosocjalistycznej rewolucji jako kontynuacji tej poprzedniej, narodowej. Marzy o rewolucji z udziaem armat i karabinw, ktra wymusiaby upadek starego adu. Ale taki obrt sprawy pozostawa tylko w sferze jego marze i romantycznych fantazji. Pakt Hitlera ze starymi siami rozczarowa Rhma. Tym bardziej e rodowisko esamanw nadal czekao na zadouczynienie za poniesione ofiary w okresie walki. Cz esamanw pozostawaa bez pracy; ich za sawa okazywaa si czsto czym bardzo dalekim od

podanych referencji. Mimo to szef sztabu SA uwaa, e jego podwadni powinni zajmowa stanowiska w urzdach centralnych. 22 maja 1933 roku Rhm wystosowa pismo do wadz partii: Naley skoczy wreszcie z macoszym traktowaniem nas przez parti. Aby podkreli wag swoich da i zademonstrowa wasn si, SA zorganizowaa olbrzymie wiece na Grze w. Anny (12 000 uczestnikw), pod Legnic (16 000 uczestnikw) i we Wrocawiu (80 000 uczestnikw). Ernst Rhm mia szczeglne marzenia. W SA widzia rdze nowej armii niemieckiej, ktra miaaby po prostu wchon mniej liczn armi zawodow, czyli Reichswehr. Na jej czele stanby oczywicie on sam. Swoj SA Rhm zorganizowa dokadnie na wzr armii. Przepisy subowe przypominay regulamin wojskowy, a sztandary nosiy numery dawnych krlewsko pruskich regimentw. Weteran pierwszej wojny wiatowej, kapitan Rbhm, czu awersj do korpusu oficerskiego Reichswehry, ktrego przedstawiciele nawet nie podawali mu rki podczas oficjalnych uroczystoci. On z kolei obwinia ich o przyczynienie si do klski 1918 roku. Generaowie to stare niedogi. Takim jak oni nie przyjd ju do gowy adne nowe pomysy. Lubi natomiast podkrela wasne zalety. Jestem Scharnhorstem nowej armii (Gerhard von Scharnhorst: genera pruski, ktry po 1809 roku wsplnie z feldmarszakiem Augustem Gneisenau zreorganizowa armi prusk; przyp. tum.). Rohm swoje roszczenia zgasza otwarcie; stawia na si mas, przyszo widzia w armii narodowej. Utrakonserwatywny zwizek weteranW pierwszej wojny wiatowej Stahiheim ju zasili szeregi SA. W pewnym momencie Rhmowi podlegaa armia liczca cztery i p miliona ludzi. Dlatego domaga si on nie tylko udziau w strukturach wadzy centralnej, ale i stanowisk dowdczych w stray granicznej na Wschodzie oraz kontroli nad wschodnioniemieckimi arsenaami. Jednak autonomiczna SA zagraaa samemu Hitlerowi, jego sojuszowi z armi i przemysem. Dlatego 6 lipca 1933 roku owiadczy: Rewolucja nie jest permanentnym stanem rzeczy i nie mona pozwoli, aby przyja tak posta. Wyzwolony ruch rewolucji musi by skierowany w bezpieczny kana ewolucji. Brunatn koszul zamieni na elegancki akiet z cylindrem. Podczas cynicznego wystpu u boku starego feldmarszaka von Hindenburga zademonstrowa w Poczdamie swoj rzekom wierno konstytucji. Musia jeszcze uwzgldnia yczenia doradcw sdziwego prezydenta Rzeszy oraz liczy si z tym, e w kadej chwili moe utraci wszystko, co zyska. Nadal istniaa groba, e w razie zaostrzenia sytuacji wewntrznej w kraju Hindenburg ogosi stan wyjtkowy, przekae wadz wykonawcz w rce Reichswehry i tym samym sparaliuje jego moliwoci dziaania. Mimo e by kanclerzem Rzeszy, dopki y Hindenburg, Hitler musia liczy si z jego zdaniem. Minister spraw wewntrznych Frick wyda oklnik w sprawie brutalnego zagarniania stanowisk administracyjnych i gospodarczych przez SA. Wolne Stanowiska w administracji maj by nadal zajmowane przez funkcjonariuszy NSDA1 ktrzy lepiej si znaj na tych sprawach ni dni ciepych posad esamani. Wprawdzie sam Rhm dosta si do rzdu, ale jako minister bez teki Pozostawa jak i caa SA tylko figurantem. Jedyne stanowisko, jakie go naprawd interesowao ministra obrony, ktremu podlegay wszystkie siy zbrojne pastwa dziery siln rk konserwatywny wojskowy. Relacje midzy Hitlerem i Rhmem wydaway si nadal koleeskie, ale napicie roso. W przyjacielskim licie kanclerz Hitler z prawdziw przyjani i szczerze wdziczny zaoferowa swemu ,drogiemu szefowi sztabu do mdy kompromis: Gdy armia powinna zabezpiecza nard przed wiatem zewntrznym, to SA ma zapewni zwycistwo rewolucji narodowosocjalistycznej i egzystencj narodowosocjalistycznego pastwa oraz jedno naszego narodu wewntrz kraju.

Hitler zapewni te swego kamrata, ktrego p roku pniej kaza zamordowa, o mojej wdzicznoci dla losu, ktry pozwala mi takiego czowieka jak ty [sic] nazwa swoim przyjacielem i towarzyszem walki. W tym samym czasie poleci Rudolfowi Dielsowi, szefowi niemieckiej tajnej policji pastwowej (Geheimes Staatspolizeiamt gestapo), gromadzi materia przeciw Rhmowi i kierownictwu SA (To waniejsze ni wszystko, co robi pan kiedykolwiek). Dwa miesice pniej Hitler poleci swemu szefowi sztabu utrwali rzekome porozumienie z armi. 28 lutego 1934 roku zaprosi dowdztwo SA i Reichswehry do wyoonej marmurami sali traktatowej w ministerstwie obrony, gdzie zaklina obu przeciwnikw, aby wreszcie zawarli pokj. Minister Blomberg i Rhm musieli w obecnoci Hitlera zaakceptowa now formu, wedug ktrej Reichswehra odpowiadaa za sprawy obronnoci kraju, mobilizacj i prowadzenie wojny, natomiast SA za wszechstronne szkolenie wojskowe, ale zgodne z wytycznymi ministerstwa obrony. Podczas uroczystego niadania z szampanem w berliskiej kwaterze gwnej SA obaj przeciwnicy witowali rzekome pojednanie. Zaledwie jednak opucili sal, Rhm da upust wciekoci: Hitler! Ile bym da za uwolnienie si od tego czowieka!... Pocieszny gefrajter! Jego wyjanienia przestay nam wystarcza... Hitler okaza si wiaroomc i przynajmniej powinien si uda na urlop. Rhm, gdy ju pozosta w gronie swoich oficerw i poczu si pewnie, mwi pod wpywem alkoholu: Jeli nie razem z nim, to zaatwimy spraw bez Hitlera. Jego wybuch wciekoci nie pozosta jednak tajemnic. Pewien zdezorientowany SAObergruppenfilhrer, niejaki Viktor Lutze, przekaza tyrady swojego szefa najpierw do ReBa, a potem do Hitlera. Sprawa musi dojrze odpar kanclerz. Zazwyczaj niezdecydowany w dziaaniu co wida byo czsto w momentach zwrotnych jego kariery politycznej nie pieszy si rwnie tym razem. Wola poczeka, a kunsztownie zawizana ptla sama si zacinie na szyi jego dawnego towarzysza walki. Chcia wykorzysta sposobno i napuci na siebie dwie autonomiczne formacje w kraju, Reichswehr i SA. Zamierza pozyska t pierwsz, a powici drug. Rzekoma zdrada Ernsta Rhma staa si pretekstem do przeprowadzenia krwawej czystki. Jej wykonawcy byli ju gotowi do akcji. Heinrich Himmler nada w tym okresie swojej SS pojednawcze oblicze. W Monachium zaprosi na odczyt przemysowcw, oficerw i naukowcw Gocie, przywykli ju do stylu walk ulicznych i epitetw w rodzaju kotuni, dekadenci, czy sugusi ydowscy, spodziewali si najgorszego, jakie wic byo ich zdumienie, kiedy si okazao, e Reichsfuhrer SS, zamiast ich atakowa, apeluje o to, by stali si now elit narodu. Himmler zwraca si do nich z prob o wspprac i o to, by uatwiali zbieganie si rozmaitych tradycyjnych nurtw w dziaaniu SS. Kade pastwo potrzebuje elity, a w pastwie narodowosocjalistycznym tak elit jest SS. To elita zdaniem Himmlera powinna czy tradycje prawdziwego onierza, rzetelny charakter; postaw i dobre wychowanie godne niemieckiej szlachty oraz twrcz inicjatyw sfery przemysu ze spoecznymi wymogami epoki na glebie doboru rasowego. Masaysta Himmlera, Felix Kersten, wspomina potem, e po imprezie niemal wszyscy jej uczestnicy wstpili do SS. Zdaniem pisarza Heinza Hhne wydarzenie to stanowio dowd sprytu i zrcznoci Himmlera przy prezentowaniu zalet swojej formacji. W tak zwanym gronie przyjaci Reichsfuhrera SS znalaza si szeroka paleta rozmaitych osobistoci, od Flicka do Qetkera, od szefw Dresdner Bank do tych od Siemensa- Schuckerta. Ci Wszyscy, ktrzy nie zaaprobowali terroru brunatnego proletariatu, wezwa do rewolucji i wywaszcze, teraz wycignli na wierzch swoje ksieczki czekowe dla SS Himmlera.

Z godn podziwu intuicj szef SS werbowa przedstawicieli dawnych Wpywowych si: na przykad dziki lokalnym klubom jedzieckim stopniowo wprowadzi SS w zamknity dla niej do tej pory wiat posiadaczy ziemskich. W ostojach opozycji Prusach Wschodnich, Holsztynie, Westfalii, Oldenburgu i Hanowerze wiele klubw jedzieckich wstpowao do czarnej formacji. Sojusz z Kyffhuserbund przysporzy Himmlerowi starszych onierzy, ktrzy do tej pory skaniali si raczej ku romantyce okopowej SA. Nawet wierni cesarzowi wojskowi w stanie spoczynku i narodowokonserwatywni dyplomaci nosili teraz mundury z trupi gwk co wywoywao protesty w szeregach SS, gdy wielu tak zwanych honorowych dowdcw nie zrezygnowao ze swoich dawnych przekona. Systematycznie werbowano modych naukowcw i prawnikw - przede wszystkim z myl o nowej Subie Bezpieczestwa SS (SD). Tam wanie rozwija si typ pozornie apolitycznego, zimnego esesmaskiego technokraty mdrego, pozbawionego iluzji, uznajcego wycznie jedn ideologi ideologi wadzy, jak okreli go Hhne. Na takich wanie ludziach oparto si w nastpnych latach. Czy w tym wczesnym okresie orientowano si ju, dokd wiedzie szlak tej nowej czarnej gwardii? wszyscy wiedzieli o Dachau mwi Renate Weillkopf, crka zamordowanego pniej monachijskiego krytyka muzycznego Willi Schmida. O Dachau pisaa prasa. Uwaano to jednak za postpowanie suszne, gdy tam trafiay rzekomo wycznie te osoby, ktre dla SS nie byy ludmi, lecz <<szkodnikami narodu>>. Zdaniem byego esamana Herberta CrLigera, SS wprowadzia do terroru straszliwy ad. To, co czynia SS, byo okrutne, ale od tej pory wszystko odbywao si zgodnie z okrelonym systemem: terror, upokorzenia i morderstwa. Od 22 marca 1933 roku nowym symbolem formacji SS staa si nazwa: Dachau. Tego dnia pierwsze otwarte ciarwki ze szkodnikami narodu przejechay szpalerem licznych gapiw, ktrzy od wielu godzin gromadzili si przed bram wjazdow dawnej prochowni; tak opisano ten moment na amach Miinchner Neueste Nachrichten. Ludno bya wic poinformowana. O otwarciu obozu koncentracyjnego mogcego pomieci 5000 osb Himmler powiadomi dwa dni wczeniej na konferencji prasowej. Kiedy dwanacie lat pniej onierze amerykascy wyzwolili obz, znaleli w barakach 67 000 wyndzniaych winiw. W sumie za czasw Tzeciej Rzeszy wiziono tam 206 206 osb. Jak wynika z dokumentw urzdowych, 31 951 z nich zmaro. Nie dowiemy si ju jednak, ile osb rzeczywicie zgino z rk SS, ilu z nich pado ofiar rozmaitych eksperymentw ilu odbyo swj ostatni tragiczny marsz smierci.13 marca 1933 roku Adolf Wagner, komisarz pastwowy bawarskiego ministerstwa spraw wewntrznych, przetar nowy szlak: W przypadku, gdyby pomieszczenia wizienne, jakimi dysponuje wymiar sprawiedliwoci, okazay si niewystarczajce, polecam zastosowanie tych samych metod, jakie uprzednio stosowano wobec masowo zatrzymywanych czonkw Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP). Jak wiadomo, zamykano ich w dowolnym pustym zabudowaniu, nie troszczc si O ich stan. Koncentracja wrogw wewntrznych w obozie szef SD Reinhard Heydrich wymyli ten termin, ktry trafniej ni inne symbolizowa upiorne panowanie SS: obz koncentracyjny. Jeli wierzy relacji z Miinchner Neueste Nachrichten, obz koncentracyjny Dachau przypomina stanic harcersk o oglnospoecznych ambicjach. Postanowiono podzieli winiw politycznych na grupy robocze... i zatrudni ich przy karczowaniu bagien w Dachau... W wolnych chwilach przewidziane s odczyty na tematy krajoznawcze i wyznaniowe. Celem pobytu w Dachau bdzie przystosowanie

internowanych za pomoc pracy, odpowiedniego wyywienia i sprawiedliwego traktowania jednostki do odzyskania wiary w idee patriotyzmu. Ale aktorzy z drugiego planu mieli inne plany. W oddalonym o 20 kilometrw stamtd Monachium dwaj mczyni robili wszystko co moliwe, aby przej kontrol nad obozem. Heinrich Himmler i Reinhard Heydrich pragnli wyrwa go spod kompetencji lokalnej wadzy i policji, a potem podporzdkowa SS. Dachau miao sta si miejscem zorganizowanej kani. Na temat zamierze SS kryy w pierwszych dniach obozowych wycznie niejasne pogoski ale i one wywoay w Dachau uczucie najwikszej trwogi i zagroenia. Winiowie, do ktrych dotary pogoski o zamierzeniach SS, zwrcili si do jednego z pilnujcych ich policjantw: Czy w charakterze stranikw w obozie przyl tu niebawem esesmanw?. Esesmanw? Oni nie nadaj si do pilnowania winiw. Nie potrafi nawet utrzyma karabinu w rkach, ale za to opowiadaj niestworzone rzeczy o swoich bohaterskich wyczynach odpar policjant i otwarcie doda, co myli o podkomendnych Himmlera: To nie s ludzie, ale dzikie bestie! Nie, nie, nie jest jeszcze tak le, eby mieli was wyda na poarcie takim jak oni!. Ale kojcy efekt tych sw nie mg trwa dugo. Awans Himmlera przypiecztowa los winiw. Jako nowy szef bawarskiej policji politycznej przej 2 kwietnia komend nad obozem, a kompetencje policji przeszy potem na SS. Pewnej nocy ze snu wyrwa winiw ryk SS-OberfQhrera von MalsenPonickau: Koledzy esesmani! Wszyscy Wiecie, w jakim celu powoa nas Ffthrer. Nie przybylimy tu, aby traktowa Zamknite tu winie humanitarnie. Nie s to ludzie podobni do nas, lecz istoty gorszej kategorii. Przez dugie lata pozwalano im na uprawianie przestpczych procederw. Gdyby te winie przejy wadz, od razu kazayby uci nam gowy za tego i my nie bdziemy si nad nimi rozczula. Kto z was, koledzy, nie znosi widoku krwi, nie pasuje do nas. Niech od razu wystpi. Im wicej tych ajdakw zaatwimy, tym mniej gb zostanie do karmienia. Ju wieczorem 12 kwietnia, nazajutrz po wymianie stranikw, esesmani udowodnili, e nie mwili na wiatr. Przez cay dzie zncali si nad czwrk ydowskich winiw Arthurem Kahnem, doktorem Rudolfem Benario, Ernstem Goidmannem i Erwinem Kahnem po czym wieczorem oddzielili ich od reszty. Ruszcie si, idziemy poleci im SS-Scharfiihrer Steinbrenner. Poprowadzono ich w stron strzelnicy, nastpnie caa grupa znikna w lesie. Wkrtce usyszelimy kilka strzaw i krzyki opowiada jeden ze wiadkw. Nazajutrz poinformowano reszt winiw krtko i zwile: Zostali zastrzeleni podczas prby ucieczki. Ale prawda wygldaa inaczej: esesmani kazali swoim ofiarom odej kilka metrw, a potem bez ostrzeenia otworzyli do nich ogie. Winiowie byli przez jaki czas zdani na ask i nieask stranikw. Dopiero czowiek, ktry przej komend nad obozem w Dachau pod koniec czerwca 1933 roku, uj w terror w okrelone przepisy. Papa Eicke, nazywali go stranicy, a winiowie ochrzcili swych oprawcw mianem chopcy Eickea. Wraz z pojawieniem si Theodora Eicke zawita do obozu osawiony Kodeks dyscyplinarny i karny dla obozu jenieckiego, a take zbir Przepisw subowych odnonie stray wiziennej i osb towarzyszcych. W jednym z tych dokumentw mona byo przeczyta, e ten, kto w celach wichrzycielskich politykuje lub wsplnie z innymi osobami zajmuje si szerzeniem wrogiej propagandy itp., zostanie na mocy prawa rewolucyjnego powieszony jako podegacz; ten za, kto dokona czynnej napaci na wartownika, okae mu nieposuszestwo lub dopuci si buntu w jakiejkolwiek formie, bdzie jako buntownik natychmiast rozstrzelany lub powieszony. Eicke przewidywa rwnie agodne kary: Jako kary uboczne w gr wchodz: musztra

karna, chosta, zakaz prowadzenia korespondencji, pozbawienie posikw, karcer, przywizanie do pala, nagana i ostrzeenia z upomnieniem. Jednoczenie Eicke uczy stranikw, e s elit, ktra moe pogardza innymi ludmi. I to miao sta si w przyszoci podstaw funkcjonowania obozw koncentracyjnych. Skrupuy i ludzkie odruchy w odniesieniu do winiw naley wedug Eickea zwalczy, gdy tolerancja oznacza sabo. I dalej: Z tego wzgldu naley reagowa bezwzgldnie wszdzie tam, gdzie jest to niezbdne dla dobra ojczyzny... A politykujcym podszczuwaczom i wichrzycielomintelektualistom, obojtne jakiej maci, trzeba powiedzie: Strzecie si, aby was nie przyapano, gdy wtedy chwycimy was za garda i wedug waszej wasnej recepty uciszymy raz na zawsze. Niespena rok pniej ulego esesmanw z Dachau miaa zosta wystawiona na powan prb. Podwadni Eickea mieli uciszy raz na zawsze swoich kamratw. Wiosna 1934 roku nie przyniosa Ernstowi Rhmowi wielu powodw do radoci. Wprawdzie nadal gosi buczuczne hasa i publicznie wypowiada si, e dziki swojej SA dysponuje si 30 dywizji, ale po takich werbalnych demonstracjach siy, ktrych kulminacj byway kontestacyjne wypowiedzi w obecnoci innych przedstawicieli kierownictwa SA, oraz po kilku manifestacyjnych zakupach broni i coraz to nowych planach szkolenia wojskowego dla esamanw nastpoway okresy gbokiej rezygnacji. W tym czasie Rhm wielokrotnie rozwaa moliwo powrotu do Boliwii. Jego relacje z Hitlerem osigny punkt zerowy, ale nadal nie by gotowy plan puczu. Kiedy 20 kwietnia 1934 roku SA przekazywaa Hitlerowi prezent urodzinowy sze samolotw szef sztabu nawet nie pofatygowa si na t uroczysto. Po raz ostatni obaj pokazali si razem publicznie trzy dni wczeniej, na koncercie wiosennym SS w berliskim Sportpalast. Tymczasem za kulisami wrzao od pogosek na temat przygotowywanego buntu SA. Reinhard Heydrich wyrasta w najwikszej tajemnicy na prowodyra bezprzykadnego krwawego spisku, znanego jako spisek Rhma, cho raczej powinien by utosamiany ze stanowiskiem nowego szefa SD. Nie zachoway si adne dokumenty na ten temat, ale z licznych wypowiedzi, jakie zdoano uzyska po wojnie od osb zorientowanych w caej sprawie, wynika, e Heydrich nie pniej ni pod koniec kwietnia 1934 roku zacz zbiera materia obciajcy Rhma. Powstaa z tego ohydna mieszanina, na ktr skaday si pogoski, manipulowane dowody i sfaszowane poszlaki, majce wiadczy o rzekomym zamiarze przeprowadzenia puczu. Rhm, ktry mg si tylko domyla, kto knuje intryg przeciw niemu, poczu si jak Zwierzyna osaczana przez myliwych z psami. Nagle wszystko zwrcio si Przeciw niemu. Nawet wadze sdowe znowu zainteresoway si czonkami SA, a on nie by w stanie im pomc. Fakt, e by skcony ze wszystkimi, tylko cieszy jego wrogw. Nie by lubiany przez zwykych ludzi, baa si go Reichswehra, z nienawici odnosili si do niego Goebbels, Bormann oraz Gring. Na domiar zego Hitler unika go. To wszystko sprawiao, e szef SA znalaz si na straconej pozycji. Szef SS, Heinrich Himmler, do tworzcej si powoli zwartej opozycji przeciw Rhmowi doczy do pno. Po krtkotrwaym wahaniu byy chory wyczu nowy ukad w strukturach wadzy i postanowi zapomnie o dawnych wizach. Jeszcze 28 listopada 1933 roku, skadajc Rhmowi jako onierz i przyjaciel yczenia z okazji jego urodzin, zapewnia go: Byo i jest nadal nasz najwiksz durn, e naleymy do Tych najwierniejszych przyjaci. Prawdopodobnie w pierwszych dniach marca i ponownie w kwietniu 1934 roku doszo w Rathenow pod Berlinem do dwch tajnych

spotka Rhma z Hirnmlerern, podczas ktrych szef sztabu czyni wymwki milczcemu szefowi SS: SS wykazuje postaw konserwatywn, chroni reakcjonistw i drobnomieszczastwo, jej uzalenienie od armii i tradycyjnej biurokracji jest zbyt silne Wedug relacji adiutanta Himmlera, Karla Wolffa, Himmler mia ostrzec szefa SA przed nowymi ekscesami homoseksualnymi, ktre mogyby wyj na jaw. Rhm przyzna mu racj, ale ju nastpnego ranka Himmler otrzyma raport o kolejnej orgii. W cigu nastpnych tygodni Himmler odwiedza jednostki SS w caym kraju, przygotowujc je ostronie do tego, co miao niebawem nastpi. W tym samym czasie Heydrich uaktywnia nielicznych szpicli i donosicieli, jakimi dysponowa, ale rezultaty byy mizerne. Nadchodziy wprawdzie raporty o tajnych arsenaach SA w Monachium, Berlinie i na lsku, o spotkaniu Rhma z byym kanclerzem Rzeszy generaem Kurtem von Schleicherem, ktry o czym opowiada dzi jego crka Lonny poszukiwa kontaktu z opozycyjnymi wobec Hitlera krgami wewntrz NSDAP a take o kontaktach Rhrna z ambasadorem francuskim Franois-Poncet; te ostat nie jednak zaowocowaly jedynie nudn wieczerz jak wspomina dyplomata. Wszystkie te poszlaki nie wskazyway na jakiekolwiek zagroenie konkretnym puczem. Pucz Rbma nie by niczym innym, jak tylko puczem przeciw Rhmowi. Pewien komunikat w prasie podgrza atmosfer wok caej sprawy rwnie za granic. Agencja prasowa AP poinformowaa o kontrowersjach na wyszych szczeblach aparatu partyjnego. I to wanie Edgar Jung, zaufany czowiek wicekanclerza von Papena, niezmordowanie rozsiewa now pogosk: wedug niej Rhm jakoby sprzymierzy si z eks-kanclerzem von Schleicherem przeciw von Papenowi i wsplnie ustalaj ju skad nowego rzdu. Szef stabu Rhm miaby otrzyma tek ministra obrony, Gregor Strasser obj resort gospodarki, Hitler zachowaby natomiast stanowisko kanclerza. Ale publiczne wypowiedzi Hitlera nie potwierdziy tych rewelacji. W wywiadzie udzielonym amerykaskiemu dziennikarzowi Louisowi P Lochnerowi kanclerz stwierdzi: Z pewnoci nie otaczam si zerami, lecz prawdziwymi mczyznami. Zera maj to do siebie, e umykaj, gdy tylko sytuacja wydaje si im niekorzystna. Ale mczyni z mojego otoczenia s inni. Kady z nich to osobowo sama w sobie, pena ambicji... Ani jeden czowiek z mojego otoczenia nie prbowa nigdy narzuca mi swej woli. Wrcz przeciwnie: dostosowuj si oni cakowicie do moich ycze. Tam, gdzie poszlaki byy zbyt sabe, by mogy posuy za dowody, uciekano si do faszerstw i manipulacji. Wewntrzne rozkazy SA dotyczce uzbrojenia Heydrich zdoa zinterpretowa w dowdztwie armii tak zrcznie, e odebrano je jako przygotowania do puczu; sceptykw natomiast przekonywa o swojej racji, posugujc si faszywymi dokumentami. Itak na przykad dowdca SS-Leibstandarte Adolf Hitler, Sepp Dietrich, przedstawi w ministerstwie obrony rzekom list proskrypcyjn sporzdzon przez kierownictwo SA; wynikao z niej, jakoby Rhm zamierza wyda rozkaz wy- mordowania wyszych oficerw Reichswehry. Wir spisku przybiera na sile. Pomidzy SS i SD, Gringiem, Goebbelsem i Himmlerem, kryy zowieszcze listy z rozmaitymi propozycjami nazwisk. Uciekajc si do cynicznej tajnej dyplomacji, aktorzy tej tragifarsy pertraktowali na temat losu poszczeglnych kandydatw na skazacw, takich jak na przykad jeden z przywdcw SA i naczelnik policji w Monachium August Schneidhuber, umieszczony na licie osobicie przez Heydricha. Byego szefa gestapo Rudolfa Dielsa, ktremu Hitler zleci niegdy poufn misj zebrania materiau dowodowego przeciw Rhmowi, uratowao jedno pocignicie pirem Gringa. Dzie, ktry mia przynie

wyrwnanie licznych zadawnionych rachunkw, zblia si wielkimi krokami. Listy obejmoway coraz wicej nazwisk i wykroczyy poza krg przywdcw SA. Jednemu z autorw owych list mierci, Obersturmfbhrerowi SD Ilgesowi, przypisuje si znamienn wypowied: Wie pan, co to znaczy dziaa w amoku? Mam wraenie, e wolno mi teraz nurza si we krwi. Na pocztku czerwca 1934 roku zabjcza dla SA ptla bya ju gotowa. Theodor Eicke, komendant obozu w Dachau, postanowi przewiczy uderzenie na SA. Jego jednostki z trupi gwk symuloway marsz na Monachium, Lechfeld i Bad Wiessee. Stacjonujce w Monachium oddziay SS otrzymay rozkaz przygotowania si do akcji na dzie X. 1lko jeden czowiek zdawa si nie uczestniczy w tej grze: Rhm. W momencie, gdy listy mierci byy ju zapite na ostatni guzik, a spiskowcy czekali na sygna, Rhm wysa 7 czerwca swoj SA na urlop, sam natomiast uda si na sielankow kuracj nad jeziorem Tegernsee, egnajc si sowami: Uprzedzajc wszelkie ewentualne nieporozumienia, podaje si do wiadomoci, e szef sztabu po odzyskaniu peni zdrowia powrci do penienia Swego urzdu w penym zakresie. Dzie pniej doda: Jeli wrogowie SA udz si nadziej, jakoby SA po zakoczonym urlopie miaa ju duej nie funkcjonowa, a jeli, to tylko w ograniczonym zakresie, niechaj maj t krtk chwil zudnej nadziei. Otrzymaj odpowied, na jak zasuguj, W stosownej chwili i formie. SA jest i pozostanie przeznaczeniem Niemiec. Jednak urlop nie mg uratowa ani Rihma, ani SA. Wyrok ju zapad, a Hitler pozby si ostatnich skrupuw. Jego zastpca, wicekanclerz Franz Von Papen, publicznie potpi SA i jej dz wadzy w pastwie i siach zbrojnych. Coraz groniej jawi si scenariusz nagej utraty wadzy przez Hitlera. Co bdzie, jeli konserwatyci skupieni wok von Papena i wspierani przez Reichswehr wykorzystaj ostatnie chwile, jakie pozostay jeszcze sdziwemu prezydentowi Hindenburgowi, aby obali kanclerza i wprowadzi dyktatur wojskow? Kiedy 21 czerwca Hitler zoy Hindenburgowi wizyt w Neudeck, minister obrony von Blomberg wprost wezwa go do wzicia SA raz na zawsze w karby i przywrcenia w Niemczech adu wewntrznego. 23 czerwca 1934 roku pukownik Fritz Fromm, szef Sztabu Generalnego, poleci swoim oficerom wyda bro esesmanom, gdyby tego zadali, gdy SS stoi po stronie Reichswehry. Hitler uzna, e musi zaatakowa SA, ale zastanawia si jeszcze, jakich uy rodkw. Czyby usiowa si jeszcze rozmwi ze starym przyjacielem? W Bad Wiessee wiadkowie widzieli, jak 25 czerwca, a wic na pi dni przed noc dugich noy, Hitler przypyn motorwk z Sankt Quirin i o godzinie 17.30 przybi do brzegu przed pensjonatem Hanselbauer. Pragn odby rozmow z Rhmern, ale to okazao si niemoliwe; z uwagi na pikn pogod szef sztabu uda si na wycieczk. Hitler zamieni par sw z obsug pensjonatu i kaza sobie pokaza pokoje. Po okoo 20 minutach daremnego oczekiwania opuci pensjonat, bo jeszcze wieczorem musia przyby do Berlina. Trzy dni pniej Hitler by wiadkiem na lubie gauleitera Terboyena w Essen. Zatelefonowa wtedy do niego Himmler z informacj o majcym si odby 30 czerwca spotkaniu Papena z Hindenburgiem, podczas ktrego wicekanclerz zamierza przekona prezydenta o potrzebie przekazania wadzy Reichswehrze oraz zdymisjonowania Hitlera. W hotelu Kaiserhof dotara do Hitlera nastpna wiadomo od Himmlera: nie mona ju wykluczy, e lada moment dojdzie do puczu SA. Hitler, rozwcieczony, nakaza zwoanie narady kierownictwa SA w Bad Wiessee. Spotkanie miao si odby 30 czerwca o godzinie dziewitej. Wyrok mierci jeszcze nie zapad. A wic moe jednak istniao jakie wyjcie z tego pozornie nierozwizalnego konfliktu

z Rhmem? Nazajutrz, 29 czerwca, Hitler uda! si do hotelu Dreesen w Bad Godesberg. Wieczorem otrzyma wiadomoci z Berlina: sytuacja ulega ostremu napiciu, monachijsk SA postawiono w stan pogotowia. Autorem tych faszywych meldunkw by Himmler. Pod ich wpywem kanclerz podejmowa radykalne i szybkie decyzje, ktre jake czsto nastpoway po okresach dugiego wahania. Szef jego gwardii przybocznej odgrywa przy tym decydujc rol. O godzinie 22.00 Hitler przyj! komendanta Leibstandarte, Seppa Dietricha: Poleci pan samolotem do Monachium. Po przybyciu na miejsce zadzwoni pan tu do mnie, do Godesbergu. W tym samym czasie dwie kompanie SS - Leibstandarte wsiady do pocigu specjalnego; celem podry bya Bawaria. Z Berlina zameldowa si Himmler: SA przygotowao si ju tu do akcji, a jutro, 30 czerwca, esamani zamierzaj zaj o godzinie 16.00 siedzib rzdu. Hitler nie wiedzia, e w rzeczywistoci esamani stacjonujcy w Berlinie Przebywaj aktualnie na urlopach. Bawarski gauleiter Adolf Wagner zameldowa w tym czasie, e w Monachium SA wysza na ulice i gono protestuje przeciw Fuhrerowi i Reichswehrze. Informacja stanowia wiadome przekamanie realiw, a przynajmniej wyolbrzymiaa je. wiadek Josef Zander, zamieszkay w pobliu hotelu Dreesen, widzia owej nocy, jak nagle w caym hotelu zapony wiata, a nieco pniej teren opucia duga kolumna aut. O godzinie 1.50 na boskim lotnisku Hangelar Hitler wsiad na pokad Ju 52, ktrym uda si bezporednio do Oberwiesenfeid pod Monachium. W samolocie znajdowa si rwnie Obergruppenfuhrer SA Viktor Lutze, ktry zanotowa w swoim pamitniku: Na lotnisku Hitlera powitali: gauleiter Adolf Wagner, dwaj oficerowie Reichswehry i prawdopodobnie jeszcze kilku kamratw z dawnego monachijskiego okresu Hitlera: Berchtold, Maurice i Weber. Poinformowano kanclerza o uzbrojonym oddziale monachijskiej SA, ktry mia si zjawi przed Feidherrnhalle. Hitler poleci wezwa rzekomo odpowiedzialnego za t sytuacj Gruppenfuhrera SA Wilhelma Schmidta i wasnorcznie zerwa mu dystynkcje: Zdrajco! Zostanie pan rozstrzelany!. Potem z grup esesmanw pojecha do Bad Wiessee, gdzie poowa mieszkacw bya od godziny szstej na nogach. W piekarni Knigslinde ju od paru godzin szykowano wypieki na wielki bankiet. Waciciel pensjonatu Hanselbauer czyci wanie due kufle w ksztacie buta na piwo. Esesmani otoczyli cicho cay budynek pensjonatu. Hitler, odziany w czarny skrzany paszcz, wszed do rodka. Przeprosi gospodyni za kopot, a potem cay oddzia wbieg po schodach na pitro. Jeden z funkcjonariuszy zapuka do pokoju 21. Otworzy mu Rihm, w samym podkoszulku. Esesmani pchnli drzwi i wdarli si do wewntrz, a Hitler zacz wymyla Rhmowi od zdrajcw i grozi mu rozstrzelaniem. Z ssiedniego pokoju wypad Obergruppenfihrer SA Heines, za nim wida byo sylwetk innego mczyzny lecego w ku. cznie aresztowano siedem osb, ktre szybko przetransportowano autobusem do wizienia Monachium-Stadelheim. W Monachium Seppowi Dietrichowi wrczono list, na ktrej Hitler zaznaczy na zielono nazwiska szeciu przywdcw SA. Na dziedzicu wizienia Stadeiheim Dietrich kaza rozstrzela Augusta Schneidhubera, Obergruppenftihrera SA i szefa policji monachijskiej, Wilhelma Schmidta, Gruppenfiihrera monachijskiej SA, Hansa Hayna, Gruppenfiihrera drezdeskiej SA, Hansa Joachima hrabiego von SpretiWeilbacha, Standartenfi-ihrera SA z Monachium, Edmunda Heinesa, ObergruppenfQhrera SA i szefa policji we Wrocawiu oraz Hansa-Petera von Heydebrecka, Gruppenfuhrera SA ze Szczecina. Niektrzy umierali z wyzwiskami na ustach, inni z okrzykiem Heil Hitler. Oddawali wic honory czowiekowi, ktry skaza ich na mier i sta si sdzi i katem w jednej osobie. Schneidhuber zawoa:

Kamracie Sepp, o co chodzi?! Jestemy niewinni!. Ale Dietrich wiedzia jedynie, e ma wykona rozkaz. Na licie mierci brakowao haczyka przy jednym nazwisku: oszczdzono, jak dotd, Rhma. Hitler poinformowa, e uaskawi go ze wzgldu na due. zasugi. Goebbels, ktry sam uczestniczy w wydarzeniach w Wiessee, zatelefonowa do przebywajcego w Berlinie Gringa, przekazujc mu umwione haso: Koliber!. I natychmiast w caych Niemczech rozptao si pieko. Lokalni przywdcy SS i oficerowie policji otwierali zapiecztowane koperty, w Berlinie stosowne rozkazy wszczcia trerroru wydawa osobicie Hey. drich. Godzina mordercw wybia. O godzinie 12.30 przed will generaa von Schleichera w Poczdamie przy Griebnitzstrafle 4 zatrzyma si samochd z dwoma esesmanami. Kucharka niezdecydowanie otworzya drzwi i natychmiast odepchnito j brutalnie na bok. Jeden z mczyzn pozosta przy niej, drugi skierowa si do gabinetu. Czy pan genera von Schleicher? Tak, to ja, genera von Schleicher. Zaledwie wypowiedzia ostatnie sowo, pady strzay. Genera i jego ona padli zabici. Kiedy tego ostatniego dnia przed wakacjami letnimi wrcia ze szkoy 15-letnia adoptowana crka Schieicherw, Lonny, dom by otoczony przez policj, ale miejscowy policjant wpuci dziewczynk do rodka. Jedna z ciotek opowiedziaa jej, co si wydarzyo. By to najokropniejszy dzie w moim yciu opowiada dzi Lonny von Schleicher. Matka i ojciec nie yli, dom przesta istnie. Nie uwierzya wtedy wyjanieniom policji, jakoby jej ojczym doby pistoletu, aby si broni. Mia bro, ale trzyma j w sejfie, Nie mgby po ni sign w tych okolicznociach. Po prostu zamordowano go z zimn krwi. W tym camym czasie u Reinharda Heydricha przy Prinz-Albrecht-Stralle inni esesmani czekali na dalsze rozkazy zwizane z wyrokami mierci. Heydrich wzywa ich do siebie pojedynczo, jednego po drugim. Do Sturmhauptffhrera SS Kurta Gildischa powiedzia: Przejmie pan spraw Klaus enera i rozstrzela go osobicie. W tym celu uda si pan natychmiast do ministerstwa obrony. Gildisch nie zna swojej ofiary, ale nie waha si ani przez chwil. Gdy telefonicznie zameldowa o wykonaniu rozkazu, otrzyma polecenie, aby upozorowa samobjstwo. Jeszcze tego samego dnia Gildisch sprowadzi z Bremy przywdc berliskiej SA Ernsta, nastpnie adiutanta Obergruppenffhrera SA Heinesa oraz Villaina, Standartenffhrera z jednostki sanitarnej. Gildisch przywiz aresztantw do koszar Leibstandarte w Berlin-Lich-terfelde, gdzie niezwocznie ich rozstrzelano. Mimo i w dodatkach nadzwyczajnych gazet poinformowano ju wczeniej o jego mierci, Ernst sdzi, e ma do czynienia z ponurym artem kolegw. Nie wierzc do ostatniej chwili w rzeczywiste niebezpieczestwo, zgin z gonym okrzykiem: Dobrze celujcie, kamraci!. W tym samym czasie Hitler, ktry jeszcze poprzedniego dnia z pian na ustach i tak zapalczywie, jakby chcia przekona siebie samego, kl na to najwiksze wiaroomstwo w historii wiata, pokaza si na garden party zorganizowanej dla prominentw partyjnych i czonkw rzdu. Politycy przybyli tam wraz z onami i dziemi. Podczas gdy w Lichterfelde plutony egzekucyjne zbieray swoje krwawe niwo, a przeraone rodziny zamieszkaych w ssiedztwie oficerw na wszelki wypadek opuszczay t dzielnic, Hitler rozpromieniony brylowa wrd goci. Tu zamieni par sw, tam wypi yk herbaty, a nawet pogaska to lub inne dziecko po gowie. W tej scenie kryje si pokana doza psychologii, bez trudu przychodzi tu na myl fizjonomia jednej z negatywnych postaci Szekspira, ktra nie moga sprosta zu, napisa biograf Hitlera, Joachim Fest. Prawdopodobnie wanie wtedy Hitler wyda rozkaz popenienia tego ostatniego morderstwa do ktrego Himmler i

Gring nakaniali go tej niedzieli niezmordowanie i od ktrego nie mg si ju uchyli, gdy Rhm nie by jakim podrzdnym przeciwnikiem, lecz trybunem, ktrego koniecznie naleao uciszy raz na zawsze. Wykonanie rozkazu przypado w udziale nie zastpcy Fihrera, Rudolfowi Hel3owi, ktry dzie wczeniej zawoa w uniesieniu: Mein Fiihrer, rozstrzelanie Rhma to moje zadanie!, lecz dwm niezawodnym mordercom w czarnym mundurze. O godzinie 18.00 do zajmowanej przez Rhma celi w Stadelheim weszli: komendant obozu w Dachau, Theodor Eicke oraz Sturmbannfuhrer SS Michael Lippert. Trzeci przybysz, naczelnik wizienia Lechler, pooy na stole najnowsze wydanie ylkischer Beobachter z obszern relacj na temat ostatnich wydarze. W gazet owinity by pistolet z jednym nabojem. Potem esesmani opucili cel. Rohm nie zareagowa na to jednoznaczne wezwanie do popenienia samobjstwa. Esesmani daremnie czekali na odgos wystrzau. Ostronie bo nie mogli wykluczy jakiego desperackiego kroku swojej ofiary otworzyli drzwi od celi. Powoli Eicke i Lippert wycelowali w Rhma, ktry stan na baczno. Tylko powoli wyszepta Eicke do swego zastpcy, ktry dygota cay. Pady dwa strzay odbierajce ycie Ernstowi Rohmowi. Przez cay kraj przesza fala mordw kapturowych. Trudno byo o lepsz okazj do pozbycia si rzeczywistych i rzekomych wrogw reimu. Genera brygady Ferdinand von Bredow zosta aresztowany w swoim berliskim mieszkaniu. Oddzia gestapo zabi go w Lichtenbergu. Przyczyn zguby 71-letniego Gustaya von Kahra staa si jego postawa opozycjonisty wobec puczu Hitlera w 1923 roku. W Dachau poddano go torturom, nastpnie rozstrzelano w pomieszczeniach komendantury na polecenie Eickea. Jego zwoki, posiekane na kawaki, odnaleziono potem na moczarach w Dachau. Gregor Strasser, zrczny przeciwnik, ktry pogardliwie nazywa Himmlera anhimmler (gra sw: Anhimmler w jz. niem. oznacza pochlebca; przyp. tum.), zmar w berliskich lochach gestapo. Na lsku miejscowy przywdca SS Udo von Woyrsch utraci kontrol nad fal morderstw, ktr sam zorganizowa i rozpta. Podlegli mu mordercy zapdzili esamana Engelsa do lasu i zastrzelili go tam adunkiem rutu. Jednego ze sztabowcw SS zamordowa czlowiek Woyrscha, po czym sam zosta rozstrzelany. Oberabschnittsfiihrer SS Erich von dem BachZelewski napuci dwch esesmanw na swego rywala, Reiterfuhrera SS barona Antona von Hohberg-Buchwald i kaza zabi go wje- go wasnym gabinecie. Kiedy do pokoju wpad siedemnastoletni syn ofiary, jeden ze sprawcw oznajmi spokojnie: Wanie rozstrzelalimy twego ojca. Pierwszy masowy mord w dziejach Trzeciej Rzeszy zakoczy si z rozkazu Hitlera 2 lipca. W Berlinie i Monachium zniszczono wikszo dokumentw i dopiero po wojnie zdoano w trakcie procesw sdowych przeciw Seppowi Dietrichowi, Michaelowi Lippertowi, Kurtowi Gildischowi i Udo von Woyrschowi zrekonstruowa przebieg wydarze oraz ustali przypuszczaln liczb zabitych. Na podstawie posiadanych dowodw ustalono liczb zamordowanych na 85, ale jest to zaledwie punkt wyjcia do rzeczywistego wymiaru tej masowej zbrodni. I oto zapanowa cmentarny spokj. Prasa zamieszczaa na swych amach wyjanienia Hitlera, ktry w otoczeniu esesmanw w stalowych hemach tumaczy przed Reichstagiem: W tamtej godzinie zostaem najwyszym sdzi narodu niemieckiego. Ustawa, ktra ex post zalegalizowaa popenione morderstwa, brzmiaa krtko: Kroki podjte 30 czerwca oraz li 2 lipca 1934 roku w celu stumienia zdradzieckich dla rzdu i kraju atakw uznaje si za Kilka dni po przypadkowym zamordowaniu krytyka muzycznego Willi Schmida trumn z ciaem przekazano jego rodzinie. Nie wolno jej byo otwiera. adna z rodzin ofiar z 30 czerwca nie moga oglda zwok. Wikszo cia spalono tylko w ten sposb, za pomoc popiou, zdoano ukry stopie okruciestwa, z jakim mordowali esesmani. Rudolf HaB

wyrazi ubolewanie z powodu wzicia Schmida za jednego z przywdcw SA o tym samym nazwisku, ale nie omieszka przy tym podkreli, e Schmid zgin za wielk spraw. Jak doszo do tej tragicznej pomyki? Na kilka dni przed mierci, jakby tknity zym przeczuciem, Schmid napisa pospny list. A ycie umyka, cicho lub hucznie, godzina za godzin, noc w noc... Tak to ju jest. I nic nie mona zrobi, prawo jest twarde jak kamie, nieubagane. A poniewa jest nieubagane, stalimy prawne i niezbdne dla bezpieczestwa publicznego Rzeszy. SS uznano za organizacj autonomiczn, sprawcw morderstw awansowano. Honorowy sztylet stanowi nagrod za ich zbrodnie, albowiem udowodnili w sposb jednoznaczny, co znaczy dla nich wierno si lkliwi. Przynajmniej ja. I niech nikt nie mwi, e to wyraz tchrzostwa lub nadmiernej dzy ycia. Chodzi po prostu o pragnienie zaycia paru godzin szczcia wicej lub mniej. Nikt nie wiedzia o jego lku przed mierci, gdy Schmid stan przed lufami karabinw swoich oprawcw w Dachau. Stanowi dokadne przeciwiestwo tego, co ucieleniali ci mczyni w czarnych mundurach mwi dzi jego crka, Renate Weillkopf. Zycie byo dla niego rzecz wit. Oni natomiast gardzili nim. Byo im wszystko jedno, e moe nie jest to ten, ktrego mieli zabra. To nie miao dla nich adnego znaczenia. Zycie czowieka nie miao dla nich adnej wartoci. SS Heinricha Himmlera ujawnia sw prawdziw natur. Nie tylko okazaa si zwycizc w walce o wadz, ale tego dnia pooya te podwaliny podrzdy czarnego terroru. Na zewntrz, jeszcze przez wiele lat prezentowaa si jako przyzwoite, lepsze oblicze Trzeciej Rzeszy. Dietrich Bonhoeffer uwaa, e maskarada za staa si swoist zasad, decydujc o funkcjonowaniu struktur wadzy narodowych socjalistw. Na pocztku swojego istnienia SS okazaa si mistrzyni kamuflau. Esesmani chodzili do teatru i wzruszali si do ez, suchajc IX Symfonii Beethovena wspomina Wolfgang HeId z Weimaru. Dopiero gdy amerykascy onierze zabrali go wraz z innymi mieszkacami Weimaru, przewanie nazistami, do Buchenwaldu, aby pokaza im wyzwolony obz koncentracyjny, Heid ujrza bardzo pno rzeczywiste oblicze czarnej formacji. Byo to oblicze bez maski. Oni byli jak dzikie bestie. Eleganccy, mili dla oka. Ale w kadej chwili mogli przynie mier. Dla nich nie byo to co niezwykego. C znacz nasze jednostkowe losy wobec tego masowego, wielokrotnego morderstwa, ktre nadeszo potem? zastanawia si Renate Weil3kopf. Odpowied mogaby brzmie: Do perwersyjnego etosu SS, na ktry skadaj si wierno, obowizkowo i bezwzgldne posuszestwo, morderstwa z 1934 roku pasuj tak samo jak ludobjstwo stulecia dokonane kilka lat pniej. Przemawiajc w Poznaniu w 1943 roku, sam Heinrich Himmler dokona nastpujcego porwnania: Wywiza si z naoonego obowizku i postawi pod cian, a potem rozstrzela wasnych kolegw, ktrzy zbdzili.., kady wzdryga si na t myl, a jednak Wszyscy byli wiadomi, e uczyni to rwnie nastpnym razem, jeli padnie taki rozkaz, gdy bdzie tego wymagaa sytuacja. Mam tu na myli ewakuacj ydw i wytpienie narodu ydowskiego. Z tego punktu widzenia los Schmida i innych Ofiar z 30 czerwca 1934 roku by rwnie prologiem do tego, co miao dopiero nastpi. Reichsfilhrer nalea do ludzi naprawd zapracowanych. Wystarczy przejrze jego subowy terminarz i zatrzyma si na przykad na dniu 13 padziernika 1941 roku, aby si przekona, jak bardzo mia wypeniony dzie i jak rnorodne byy sfery jego dziaalnoci. Po przejrzeniu korespondencji i wydaniu polece odnonie spadku po zmarej na pocztku wrzenia matce, Hildzie, Heinrich Himmler poprosi o godzinie 12.30 swoj sekretark w Berlinie, Erik Lorenz, o przesianie kwiatw dla

niejakiego Augusta Meine. Meine by czonkiem osobistego sztabu Reichsfiihrera, rannym na froncie rosyjskim, a od poprzedniego dnia szczliwym ojcem. O godzinie 12.40 Himmler telefonicznie zapyta o stan zdrowia ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa, ktry tej jesieni troch niedomaga. Wrd paladynw Hitlera Ribbentrop nalea do tych nielicznych, ktrzy pozostawali we wzgldnie dobrych stosunkach z Himmlerem. Rok wczeniej zosta mianowany honorowym Obergruppenfuhrerem SS. O godzinie 14.30 sekretarka Himmlera w Berlinie otrzymaa od szefa kolejny telefon z wiadomoci, e tym razem to ona otrzymuje od niego kwiaty wraz z germask figurk osia do swe- go mieszkania. Mniej wicej godzin pniej Himmler odby rozmow telefoniczn z crk, Gudrun, a nastpnie z Reinhardem Heydrichem w Pradze Swoim najpotniejszym i najwaniejszym podwladnym. Dwaj najgroniejsi W Rzeszy mczyni ustalili, e powinni si spotka jak najszybciej. O godzinie 16.00 zapowiedziano rozmow telefoniczn z Wilczym Szacem, kwater gwn Hitlera. Himmler, ktry akurat przebywa w swoim pocigu Specjalnym Heinrich w Angerburgu, w tym momencie by oddalony od Wodza zaledwie o p godziny jazdy samochodem, ale osobicie zjawia si U Filhrera tylko wtedy, gdy ten go wzywa. Dzi po drugiej stronie linii telefonicznej przywita go Karl Wolff, po Heydrichu trzecia osoba w ukadzie hierarchicznym Rzeszy. Wolff, ktry w przeciwiestwie do swego przeoonego do poprawnie reprezentowa idea rasowego nordyckiego esesmana, by porednikiem w kontaktach z Hitlerem i dostarcza szefowi SS najwaniejszych informacji z codziennych narad. Tego dnia wiadomoci brzmiay bardzo optymistycznie. Grupa armii rodek, ktra od tygodnia posuwaa si w kierunku Moskwy, czynia tak znaczne postpy, e Sowieci przypuszczalnie szykowali si ju do ewakuacji caego rzdu. Himmler zdawa si by dobrej myli. Chroniczne dolegliwoci odkowe, z ktrymi miewa do czynienia od modoci, tej jesieni niemal nie daway o sobie zna. O godzinie 18.00 zaprosi na ostatni z planowanych na ten dzie narad dwch swoich podwadnych z okupowanej Polski. Byli to: Obergruppenihrer Friedrich Wilhelm Krilger, byy dyrektor berliskiego przedsibiorstwa wywozu mieci, a obecnie wyszy funkcjonariusz SS i policji w Krakowie, oraz Odilo Globocnik, przydomek Globus, oficer SS wyznaczony na okrg lubelski. Ci dwaj namiestnicy esesmascy pragnli omwi planowane kroki przesiedlecze w swoich okrgach. Pod tym okreleniem kryo si obok przewidzianego zasiedlania olbrzymich poaci ziemi przez niemieckich chopw rwnie stopniowe oczyszczanie Generalnego Gubernatorstwa, jak eufemistycznie, w sposb typowy dla swojego rodowiska, okreli to w przygotowanym przez siebie dokumencie Globocnik. Podczas tej poufnej rozmowy Himmler ju niczego nie owija w bawen i poleci Globusowi zorganizowanie w celu owego oczyszczania GG specjalnego obozu w Becu. Rozkaz ten oznacza wybudowanie pierwszego obozu zagady: tam wanie, w Becu, wymordowano do koca 1942 roku 600 000 osb. W cigu dnia kwiaty, wieczorem rozmowa o fabryce mierci. T rnorodno, zwizan z penionym urzdem, Himmler zdawa si tolerowa obojtnie, bez najmniejszego poruszenia. Potomni mog jedynie pokrci gowami. Jak to moliwe, e czowiek jest zdolny do takiego postpowania? C za monstrualna ideologia opanowaa jego umys? Jak to moliwe, e crka Himmlera, Gudrun, zachowaa go w pamici jako wspaniaego, kochanego ojca, a zarazem ten sam czowiek jest odpowiedzialny za spowodowanie bezprzykadnego ludobjstwa? Ju dla wspczesnych Heinrich Himmler stanowi zagadk, ktrej nie potrafili rozszyfrowa. Szwajcar Carl Jacob Burckhardt wyczuwa w nim co iesam0W1teg0, co, co brao si Z tpej sumiennoci, czego nieludzko

etodycZneg0 i w pewnej mierze mechanicznego. Albert Speer, ktry wraz z nim koordynowa zatrudnianie dziesiciu tysicy winiw przy programie budowy rakiet y2, charakteryzowa go jako na poy belfra, na poy po5 rzeloneg0 durnia, a w sumie osob niepozorn, ktra w trudny do wyjanienia sposb osigna tak wysok pozycj. Wielu z tych, ktrzy zetknli si z nim bezporednio, odczuo rozczarowanie jego osob. Szary urzdniczyna, oceni go szwedzki dyplomata, hrabia Bernadotte, ktry jeszcze na krtko przed kocem wojny W 1945 roku prowadzi z szefem SS pozbawione jakichkolwiek widokw powodzenia rozmowy na temat separatystycznego pokoju. Nawet Feliks Kersten, dugoletni fiski masaysta Himmlera, ktry zapewne lepiej ni inni mg pozna wielkiego inkwizytora Trzeciej Rzeszy, nie ukrywajc zdumienia, napisa po wojnie: Nigdy chyba nie objawia si w nim waciwy czowiek. Nigdy najmniejszej oznaki otwarcia. Kiedy Himmler prowadzi walk, ucieka si do intryg, gdy przekonywa do swoich tak zwanych idei, uywa podstpu i oszustw. Byy to metody godne tchrzliwego, sabego, faszywego i nieskoczenie okrutnego wa. Sposb mylenia Himmlera nie pasowa do XX wieku. By to czowiek o redniowiecznym, feudalistycznym, makiawelskim, zym charakterze. Historia Heinricha Himmlera dziaa odstraszaj co. Do dzi brak obszernej monografii na jego temat, ktra odpowiadaaby standardom naukowym. Niektre sfery tego wiata cieni, ktrym rzdzi, zostay opisane przez badaczy, ale wiele z nich spowija nadal gsty mrok. A przecie dysponujemy odpowiednim stanem dokumentacji. Himmler by pedantem, niemal wszystko notowa, a poza tym prowadzil bogat korespondencj; pozostawi po sobie prawdziwe sterty dokumentw, ktre opowiadaj o jego zbrodniczej dziaalnoci. Zachowaa si rwnie wikszo jego licznych i czsto przydugich przemwie. Jednak zainteresowanie osob Reichsftihrera SS pozostaje zdumiewajco mae. Moe dlatego, e w porwnaniu z innymi, znacznie bardziej imponujcymi dygnitarzami nazistowskiej Rzeszy takimi jak na przykad lubujcy si w przepychu Gring lub prawdziwy krasomwca i kobieciarz Goebbels w blady okularnik rzeczywicie nie wypada ciekawie. A moe dlatego, e tego rodzaju opracowanie byoby dzieem icie mamucim. Bo przecie pod koniec wojny kompetencje Himmlera byy bardzo rozlege. Brak wikszego zainteresowania t postaci mona rwnie wyttumaczy faktem, e zastanawianie si nad dziaalnoci Himmlera mogoby doprowadzi do niewygodnych wnioskw. Jeli bowiem odrzucimy wszelkie prby demonizowania tej postaci, co robili eby pomniejszy wasn win wspsprawcy zbrodni, ukae si nam czowiek chwiejny, ktry przede wszystkim stanowi produkt swojej epoki. Podejmowane zwaszcza w historiografii anglosaskiej prby przedstawienia dziaa Himmlera jako przejawu brzemiennej w skutki choroby umysowej typu schizoidalnego prowadz donikd. Surowe cnoty sekundarne, wyrany pocig do romantyzmu i fatalna dezorientacja te cechy Himmlera s typowe dla caego pokolenia, zczonego zgodnym odczuciem klski poniesionej w pierwszej wojnie wiatowej jako narodowej katastrofy. Jego osobliwo polega natomiast na posiadaniu w niezwykle duym nateniu zadatkw na sprawc nastpnej katastrofy. Na domiar zego dy on do zdobycia wadzy, aby wprowadzi w czyn swoje pokrtne idee, wyrose na gruncie wszechobecnej w owym czasie mikstury z narodowych i pseudonaukowych blag. Analiza szalestwa Himmlera oznacza zatem analiz nieprawidowych kierunkw rozwoju wczesnego spoeczestwa. Jawi si pytanie: Czy mamy do czynienia z przykadem niemieckiej choroby czy niemieckiej kariery? W pokrtnym yciu Himmlera, ktry nada kierunek historii SS, mona si dopatrzy

jednego i drugiego. Pocztkowo widzimy cakiem miego chopca. agodny jak owieczka, trudno sobie wyobrazi kogo spokojniejszego wspomina swego koleg z awy szkolnej, Heinricha Himmlera, historyk George Hallgarten, ktry w 1933 roku wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych. Ich wsplny nauczyciel z monachijskiego gimnazjum im. Wilhelma chwali Himmlera jako ucznia niezwykle utalentowanego, ktry dziki niezmordowanej pilnoci, niepohamowanej ambicji i wyjtkowo ywemu udziaowi w zajciach osign najlepsze wyniki w klasie. Miody Heinrich mia w klasie swoich przyjaci, z pewnoci nie by zamknitym w sobie dziwakiem. Z jego wczesnych pamitnikw wylania si zaskakujcy wizerunek pobonego chopca, ktry regularnie uczszcza do kocioa i nawet by zdolny do okazywania wspczucia. W czasie ferii zimowych czyta na glos pewnemu niewidomemu studentowi; ubogiej staruszce ofiarowa buki i ciasto; wyrazi ubolewanie z powodu brutalnego traktowania francuskich jecw wojennych, z ktrymi zetknl: si na dworcu kolejowym w Landhut w 1914 roku; zorganizowa imprez dobro z myl o wiedeskich sierotach. Do swoich rodzicw odnosi si z mioci. Ojciec, Gebhard Himmler, by wiadomym swej pozycji spoecznej nauczycielem gimnazjalnym o pogldach narodowo-konserwatywnych. Jeszcze przed przyjciem na wiat jego trzech synw, Gebharda, Heinricha 1 Ernsta, zdoby renomowan pozycj spoeczn jako guwerner bawarskiego ksicia Heinricha. Imi jego drugiego syna przypominao o zaszczycie, jakim byo zatrudnienie na dworze ksicym. W zachowanych rdach nie znajdujemy Potwierdzenia tezy stawianej przez cz biografw, zwaszcza tych zorientowanych bardziej na aspekt psychologiczny, jakoby Heinrich Himmler cierpia w dziecistwie z powodu nazbyt surowej postawy ojca. Wprost przeciwnie belferski sposb bycia pniejszego szefa SS, a przede wszystkim jego fascynacja prehistori i wczesnymi dziejami Germanw wiadcz raczej O silnym wpywie, jaki wywar na syna ojciec, z zamiowania archeolog. Z Pewnoci nie s to symptomy wczesnych korzeni za. Dziecistwo Heinrica Himmlera byo bezpieczne i normalne, moe nawet szczliwe .trudno rwnie znale w modoci Himmlera przyczyny zbrodniczego antysemityzmu, ktry stal si monstrualn si napdow caej SS. Ojciec Himmlera by lojalnym rojalist, katolikiem, narodowcem i konserwatyst ale nie antysemit. Tylko z jednego powodu Heinrich Himmler zdawa si mie w modoci powane problemy. Heinrich czsto choruje. 160 opuszczonych godzin lekcyjnych..., czytamy w notatkach ojca z czasw nauki syna w szkole powszechnej. Heinrich, niszy od swoich kolegw, by chorowity, mia saby wzrok i nie nalea do dzieci wysportowanych. Jak opowiada George Hallgarten, lekcje wychowania fizycznego, prowadzone przez niejakiego Haggenmfillera, byy dla Himmlera czyst tortur: pewnego razu, po nieudanym wiczeniu na drku, zawis na oczach caej klasy gow w d, a pan Haggenmiiller, zamiast mu pomc, odczeka biernie par minut, nastpnie podszed bliej, cign Heinrichowi okulary z nosa i pocz koysa nim tak dugo, a chopiec poobija sobie kolana o drki. Takie i inne upokorzenia musiay by dla Heinricha, ktremu tak jak kolegom marzya si kariera wojskowa, prawdziw udrk. Sabo fizyczna miaa sta si dla niego rdem kompleksu niszoci na cae ycie. Nawet wieloletnie treningi nie zdoay poprawi w znaczcym stopniu jego kondycji fizycznej. Za to podlegli mu esesmani musieli odpowiada najwyszym wymogom w tym wzgldzie. Nie koczce si intensywne marsze, ryzykowne testy odwagi i bezustannie wpajany idea bezwzgldnego twardego onierza mog stanowi dalekie echo owych lekcji wychowania fizycznego u pana Haggenmullera. Dopiero wojna przyniosa w yciu modego Heinricha Himmlera podobnie jak w yciu

wielu modych ludzi z jego pokolenia odmian. W chwili wybuchu wojny mia 14 lat. Nauki patriotyzmu, jakie pobiera w krlewskim gimnazjum oraz przy rodzinnym stole, sprawiy, e jego najgortszym pragnieniem byo sta si onierzem najlepiej w marynarce, ale tam, niestety, nie przyjmowano rekrutw w okularach. Wsplnie z koleg, Falkiem Zippererem, spdza wiele godzin na zabawie W wojn. Walka cieszy mnie niepomiernie, gdy jestem wtedy onierzem, zanotowa w pamitniku. Dopiero jednak w styczniu 1918 roku, kiedy zbliza si koniec wojny, miles Heinrich jak z durn podpisa si po acinie w licie do rodzicw zosta skoszarowany. Tam pozosta ju do chwili zawarcia rozejmu nie zobaczywszy ani razu prawdziwego frontu. Podchory Himmler uzna to zreszt nie za osobiste szczcie, lecz za haniebne niepowodzenie. Na wita Boego Narodzenia 1918 roku wrci zawiedziony do domu w Landshut. Do plamy na honorze, jak bya mizerna kondycja fizyczna, doczya teraz przykra wiadomo, e nie naley do grona frontowcw. W powstaym niebawem stowarzyszeniu skupionym wok jednego uczestnikw pierwszej wojny wiatowej, gefrajtra Hitlera, fakt ten mia si okaza bolesnym cierniem, od ktrego Himmler zdoa si uwolni dopiero po pewnym czasie i to dziki osigniciom na rnych szczeblach wadzy. Po raz pierwszy, 22 maja 1936 roku w przemwieniu na temat .kwestii rasowej, ktre wygosi do modocianych czonkw Hitlerjugend, przedstawi mocno ubarwion wersj swego yciorysu. Myjako onierze, jako frontowcy..., zacz, a nieco pniej zaakcentowa to ponownie: ... my, uczestnicy wojny. W pewnym momencie niezwykle wyrazicie pragnienie wzio gr nad rzeczywistoci. Broszura Handbuch fur den Grof3deutschen Reichstag 1943 roku zawieraa ju ewidentn nieprawd, informujc na przykad, e w wieku 17 lat, Reichsfuhrer uczestniczy jako onierz 11. Bawarskiego Puku Piechoty w walkach I wojny wiatowej. Byo to powane kamstwo najpotniejszego w tym czasie po Hitlerze czowieka w Niemczech. Dopiero jako zwierzchnik Waffen-SS, a w latach 19441945 take jako dowdca dwch grup armii nad grnym Renem i nad Wis, rzeczywicie prowadzi dziaania wojenne lecz nawet wwczas nie na linii frontu. W przeciwiestwie do swego pana i idola, Hitlera, Himmler nigdy nie dowiadczy okropiestw zindustrializowanej masakry. Do koca ycia jego romantyczne wizje heroicznych zmaga bojowych pozostay nie zmcone przez krwaw rzeczywisto. Klska 1918 roku znacznie pogorszya perspektywy nauczycielskiego syna. Nikt nie potrzebowa modych oficerw. Bezpieczestwo socjalne, z ktrego Heinrich Himmler korzysta do tej pory dziki swemu dobremu mieszczaskiemu pochodzeniu, nagle si skoczyo. Po zdanej maturze zaskoczy rodzicw, gdy zdecydowa, e zostanie rolnikiem. Jesieni 1919 roku podj studia na wydziale agronomicznym uniwersytetu w Monachium. W tym samym czasie stoczy si w otcha duchow: w cigu paru lat typowy przedstawiciel owieconego mieszczastwa sta si politycznym ekstremist. Przyczyny tej przemiany zdradza nam jego pamitnik. Z jednej strony odzwierciedla on wtpliwoci i potrzeby modego czowieka, ktry nie jest pewien swojej przyszoci oraz poszukuje jakiej orientacji i wyjanie dotyczcych utraty rzekomo wspaniaych perspektyw. 4 stycznia 1919 roku zanotowa: Wieczorem siedzielimy w tylnym pokoju. Byem w bardzo powanym nastroju, ogarno mnie przygnbienie. Czuem, e nadchodz cikie czasy. Z drugiej strony poczynione przez modego studenta notatki wiadcz o coraz wikszym na niego wpywie literatury rasistowskiej. Wykaz lektur, na ktrym Heinrich Himmler pedantycznie zakrela zaliczone pozycje, dokadnie pokazywa, jak w jego duszy rodzi si fanatyzm. Na jego nocnej szafce pojawiy si nagle antysemickie broszury. Inne ksiki znikny. Synn ksik Houstona Stewarta Chamberlaina Rasa i nard Himmler skomentowa sowami: Jest to prawda, co do ktrej ma si

przewiadczenie, e jest obiektywna, a nie nienawistnie antysemicka. Tym bardziej wydaje si przekonywujca. Ach, ci straszni Zydzi!. Himmler wrcz poyka opracowania w rodzaju Grzech przeciw knyi, Podrcznik w sprawie kwestii ydowskiej lub Faszywy Bg najbardziej odraajce i absurdalne produkty narodowego bagna, w jakim grzza w tym czasie caa bawarska metropolia. Wedug dzi obowizujcych kryteriw niemal wszyscy z krgu aktywmych wwczas narodowcw (rwnie ich pisemne wypociny) wykraczali przeciw niejednemu paragrafowi kodeksu karnego. Jednak w Republice Weimarskiej knowania, ktre groziy podmyciem fundamentw demokracji, pozostaway bezkarne. W cigu paru lat ruch narodowy, z ktrym utosamia si Himrnler, sformuowa nowy, zowieszczy obraz wiata. Narodowcy gosili, e Zydzi, bolszewicy, masoni oraz Koci katolicki ponosz odpowiedzialno za rzekomy upadek niemieckiego narodu. Jednoczenie tego samego odkrycia dokona nieznany do tej pory opinii publicznej gefrajter o nazwisku Hitler. Reprezentowa on ten sam rodzaj nienawici bazujcy nie na rozsdku, lecz na bdnych ognikach w tumanach irracjonalnej mgy. Ale podegacz i wykonawca jeszcze si nie znali. Heinricha Himmlera nie zadowolia sama identyfikacja przeciwnika. Ju podczas studiw gorliwie interesowa si wyidealizowanym wiatem, alternatywnym wobec subiektywnie odczuwanej mizerii narodowej. Poszukiwanie zbawienia i owiecenia to stereotypowe hasa w retoryce narodowcw. Himmler znalaz to, czego szuka, w staroytnoci. Germaski bohater, nie skaony jeszcze rzymsk dekadencj ani jarzmem chrzecijastwa oto gdzie zwraca swj saby wzrok student rolnictwa z Monachium. Dla niego najwaniejszym punktem odniesienia bya Germania Tacyta, ktr JU wczeniej zachwyca si jego ojciec, czowiek o wyksztaceniu humanistycznym. Himmler czci ten wspaniay obraz naszych wielkich, czystych moralnie i znamienitych przodkw. Wieczorami oddawa si marzeniom: Tacy wanie powinnimy si sta ponownie. O tym, e germaska rzeczywisto po drugiej stronie rzymskiego wau obronnego charakteryzowaa si raczej beznadziejnoci, brutalnoci i zadziwiajco niskim stopniem rozwoju, nie mg oczywicie wiedzie. Wyidealizowana relacja Tacyta, napisana z myl o przedstawieniu pewnego wzoru do naladowania dla zniewieciaej modziey rzymskiej, uznawana bya wtedy zwaszcza w niemieckiej nauce o staroytnoci za wiarygodne rdo. Ale gdyby nawet Himmler znal prawd historyczn, jego szaleczy, pozbawiony rozsdku obraz wiata nie zostaby skorygowany. W pniejszych latach jeszcze wielokrotnie wykaza sw skonno do naginania historii do wasnych wyobrae. Wnioski, jakie wysnu z lektury zatrutej jadem nienawici, wytyczaj jego drog do udziau w jednej z najwikszych zbrodni XX wieku. Pamflet niemieckiego narodowego zwizku obronno-zaczepnego zatytuowany Niewiadome kazirodztwo, upadek Niemiec. Prawa przyrody dotyczce nauki o rasach, Himmler skomentowa (w 1924 roku) sowami: Wspaniaa broszura. Zwaszcza ostatnia cz, opisujca moliwoci polepszenia rasy, wykazuje doskonay poziom. Hodowla ludzi, eliminowanie istot sabszych lub mniej wartociowych, tworzenie elity prymitywny i nieludzki program SS, ktry w historii ludzkoci zapisa si selekcjami, porywaniem dzieci i ludobjstwem, by omawiany w subkulturze narodowej ju w latach dwudziestych. Wtpliwe tylko, czy autorzy takich pomysw byli wtedy w stanie wy- obrazi sobie powanie urzeczywistnienie wasnych uroje w skali caej Europy. Nawet dla Himmera, ktry nade wszystko pragn zosta rolnikiem, tego typu radykalne plany byy tylko niejasnymi wyobraeniami ideau. Jednak dwadziecia lat pniej, upojony wiadomoci niemal nieograniczonej wadzy, odznacza licznych

narodowych pionierw owej ideologii wysokimi rangami w szeregach SS. W czasie studiw Himmler przeywa rwnie rne trudnoci w yciu osobistym. Wstpi wprawdzie do przynajmniej dziesiciu organizacji i usilnie stara si nawizywa kontakty z kolegami, ale nie zosta przez nich w peni zaakceptowany. Nie by nawet dobrym kompanem do kufla, a stowarzyszenie Apollo, do ktrego nalea, uznao go za niezdolnego do udzielenia satysfakcji, co jego zdaniem byo opini rwn katastrofie, Dopiero gdy przedstawi zawiadczenie lekarskie o przewlekych dolegliwociach odkowych, koledzy zwolnili go z obowizku picia piwa. Mona przyj, e w dziwaczny okularnik ze swymi barbarzyskimi pogldami budzi w gospodzie przy staym stoliku czonkw Apolla raczej rozbawienie ni uznanie. Zainteresowania tym niepozornym studentem nie okazyway rwnie kobiety. Nieliczne kontakty z nimi, odnotowane w pamitniku, nie zasuguj nawet na okrelenie flirt. Wiele przemawia za tym, e swoje pierwsze dowiadczenia seksualne Heinrich Himmler zdoby dopiero w wieku 28 lat ju jako m Margi. No tak, najwyszy czas skomentowa to wwczas funkcjonariusz partyjny Otto Strasser. Jeli wierzy osobistym notatkom Himmlera i wykazom jego lektur, to coraz czciej kry si przed porakami ycia codziennego w osobliwym nierzeczywistym wiecie ksiek. Na przykad w starych hinduskich sagach odkry armi walecznych wojownikw, ktrzy bardzo mu zaimponowali; bya to kasta kszatrijw, czyli elita starohinduska, wywodzca si ze szlachty i posiadaczy ziemskich: Musimy sta si tacy jak oni. To jedyny ratunek, napisa w 1925 roku. W innych miejscach pamitnika odnajdujemy pene zachwytu notatki o japoskich samurajach lub rzymskich pretorianach. Nalee do takiej elity to byoby rozwizanie wszelkich problemw. Heinrich Rimmler pragn zosta czonkiem, a jeszcze bardziej przywdc kasty wyselekcjonowanych dzielnych wojownikw. To marzenie stao si jego mani Przeladowcz, naturalnym lekiem na drczcy go kompleks niszoci. Naiwne, utopijne wyobraenie modego czowieka, borykajcego si z problemami dojrzewania, znalazo swoje odbicie w ideologii i dziaaniu SS. przed opini publiczn. Jego zdaniem w obozach koncentracyjnym wykonywano cik, tworzc nowe wartoci prac", co oznacza sur0-we, lecz sprawiedliwe traktowanie. Wpojenie nawyku rzetelnej pracv i wyuczenie rzemiosa - oto metody wychowawcze. Dewiza przywiecajca takim obozom brzmi: Istnieje droga ku wolnoci. Jej kamienie railowe to: posuszestwo, pilno, uczciwo, porzdek, czysto, trzewo, prawdomwno, ofiarno i mio ojczyzny". Praca i dyscyplina to nieodzowne rodki, dziki ktrym marnotrawne dzieci narodu, crki i synowie, mog wrci na ono narodowosocjalistycznej wsplnoty., tak brzmiao cyniczne stwierdzenie Reichsfuhrera SS. Liczebno zag obozw koncentracyjnych stale wzrastaa. Lista zatrudnionych (z 15 stycznia 1945 roku) w rubryce stranicy esesowscy" zawiera nazwiska 37 674 mczyzn i 3508 kobiet; w odnonych analizach ta sytuacja dugo nie bya doceniana. Suba w obozach koncentracyjnych stanowia - w powszechnym mniemaniu domen mczyzn. Zajmoway si ni jednak rwnie tysice kobiet, ocierajcych si mniej lub bardziej o granic przestpstwa. Zakres wykonywanych przez nie czynnoci by szeroki, gdy byy one straniczkami, lekarkami, laborantkami lub stenotypistkami; i tylko cz z nich naleaa do SS. O ile cywilne pracownice - na przykad sekretarki lub telefonistki - pozostaway w pewnym sensie jedynie obserwatorkami tragedii, to esesowskie straniczki w znacznym stopniu j potgoway. Dotyczyo to rwnie on esesmanw, o czym wiadczy list komendantury obozu koncentracyjnego w Lublinie z 1 marca 1943 roku: Zgodnie z zarzdzeniem szefa

SS-AWHA ony czonkw SS nie posiadajce dzieci powinny by zatrudniane w obozach koncentracyjnych dla kobiet jako straniczki". Nie wiadomo jednak, ile on esesmanw zastosowao si do tego zarzdzenia. Kandydatki podlegay gruntownej selekcji wstpnej, po czym przechodziy szkolenie dla straniczek SS", ktre obejmowao takie przedmioty jak: orientacja wiatopogldowa i narodowociowo-polityczna", wiedza o subie i wykazywanie si w akcji", postawa osobista i dowodzenie". Wedug relacji winiarek, owe mode praktykantki esesowskie w trakcie szkole byy wdraane do bezwzgldnego okruciestwa i stosowania przemocy. W okresie od 1942 do 1945 przyjto do SS ponad 3000 kobiet, ktre wychowano zgodnie z yczeniem ich Reichsfuhrera, tak by tworzyy prawdziwie zdeklarowany kobiecy korpus SS, przepojony wiatopogt dem narodowosocjalistycznym i duchem SS". Rwnie dla nich klU

do awansu bya brutalno wobec winiw. Nanda Herbermann, , j a winiarka z Ravensbriick, opowiada: Te najbardziej dowiad-one spord nich byy zazwyczaj najbrutalniejsze". Za przykad tego +vpu karierowiczek mog posuy Maria Mandel i Else Erich. Pierwsza suya od padziernika 1942 do momentu ewakuacji w styczniu 1945 jako starsza nadzorczyni w obozie koncentracyjnym Owicim-Brzezi-nka, druga penia - od padziernika 1942 - identyczn sub w obozie koncentracyjnym Lublin-Majdanek. Po wojnie obie osdzono i za szczeglne okruciestwo skazano na mier. Hertha Bothe, osawiona straniczka esesowska z obozu w Bergen-Belsen, odpowiadajc ponad 50 lat po wojnie na pytanie, czy uwaa, e popenia bd", odpara: Czy popeniam bd? Ale skd! Bdem byo istnienie obozw koncentracyjnych. Jeli o mnie chodzi, musiaam tam pracowa, w przeciwnym razie sama bym si tam dostaa jako winiarka. Na tym polega mj bd". To oszukiwanie samej siebie przetrwao wic cae dziesiciolecia. W obozach koncentracyjnych funkcjonowa samodzielny system ekonomiczny, oparty na niewolnictwie i grabiey - zwaszcza majtku ydowskiego. W systemie obozw esesowskich obowizywaa zasada samowystarczalnoci. Subwencje z oglnego budetu SS przydzielano jedynie w wyjtkowych sytuacjach. Obozy mogy si rozwija dziki sile roboczej winiw. Podczas wojny utworzono setki obiektw bdcych w istocie filiami obozw koncentracyjnych. Na przykad spka Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH (DESt) bya firm esesowska, ktra w cigu paru lat rozwina si w szeroko rozgazione przedsibiorstwo. Jedn z 14 filii bya Zie-gel-, Kies- und Baustoffwerk (cegielnia, wirownia i wytwrnia materiaw budowlanych) w Berlstedt. Do pracy przymusowej w tej firmie kierowano winiw z obozu w Buchenwaldzie. W samym sierpniu 1943 roku przepracowali oni 46 200 roboczogodzin. Czsto lokalizacja obozu koncentracyjnego miaa uwarunkowania gospodarcze; tak byo na przykad w przypadku obozu Flossenbiirg. Fir-ftia Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH z duym zyskiem sprzedawaa pastwu urobek granitu z tamtejszego kamienioomu. Poczwszy od Przeomu 1942/1943 winiw z Flossenbiirga wykorzystywano w charakterze robotnikw przymusowych do pracy na potrzeby frontu w zakadach lotniczych Messerschmitt, jak rwnie w takich przedsibior-

Catkiem zwykli Niemcy: Przyjcie boonarodzeniowe dla czonkw esesowskiej zaogi (wraz z onami) w obozie koncentracyjnym Neuengamme; 25 grudnia 1943 roku. stwach jak Flick, Siemens, Osram i Junkers. Obozy pomocnicze znajdoway si w Bawarii, Czechach i Saksonii. O ile w 1938 roku tylko nieliczni esesmani pilnowali pierwszych winiw podczas budowy obozu, to w 1945 roku zesp stranikw we Flossenbiirgu liczy ponad 4 000 mczyzn i ponad 500 kobiet. Ponur i przeraajc saw zyskaa wsppraca nawizana przez SS z I.G. Farbenindustrie Aktiengesellschaft, w skrcie: I.G. Farben: nie tylko z powodu produkowania tam trujcego gazu cyklon B", ale take dlatego, e umowa ta przypiecztowaa los wielu tysicy robotnikw przymusowych. Ju w 1941 roku I.G. Farben jako jedno z niewielu wwczas prywatnych przedsibiorstw otrzymao zgod na zatrudnianie u siebie winiw obozw koncentracyjnych. Koncern podj decyzj o budowie jednego ze swoich zakadw w pobliu Monowic na Grnym lsku. W fabryce otwartej nieopodal obozu koncentracyjnego w Owie.cimiu winiowie mieli wytwarza sztuczny kauczuk i paliwo syntetyczne. 218 podstaw ukadu przyjani" pomidzy dyrekcj I.G. Farben a kie-ownictwem SS w Owicimiu bya transakcja zamienna: przedstawicie I.G. Farben zagwarantowali komendantowi obozu koncentracyjnego w Owicimiu, Rudolfowi HBowi, dostaw materiaw budowla-yCh, pilnie potrzebnych do rozbudowy obozu. W zamian za to kierownictwo SS w Owicimiu wyrazio gotowo przekazania do dyspozycji I.G. Farben okrelonej liczby winiw jako siy roboczej do budowy nowej fabryki. Podczas pertraktacji prowadzonych w marcu 1941 roku ustalono, e wydajno pracy winiw odpowiada 75% wydajnoci pracy niemieckich robotnikw. Dzie pracy mia trwa latem dziesi do jedenastu godzin, a zim okoo dziewiciu godzin. Te cyniczne wyliczenia nie sprawdziy si. Dyrekcja I.G. Farben i kierownictwo SS przeliczyy si w swojej kalkulacji. Z powodu nieludzkich warunkw pracy osignito wydajno nie przekraczajc 30 do 40%. Wycieczeni winiowie musieli odbywa drog do pracy - ponad sze kilometrw - pieszo, niezalenie od pogody, popdzani brutalnie przez stranikw. Kiedy w styczniu 1945 roku do Owicimia dotary oddziay Armii Czerwonej, ich oczom ukazaa si niemal gotowa fabryka I.G. Farben, ktrej budowa pochona 25 000 ofiar. Pomijajc kwesti

barbarzyskiego traktowania winiw, naley podkreli, e nawet gdy ju ujawni si ekonomiczny nonsens umowy, ani koncern, ani SS nie uznali za wskazane uniewanienie jej warunkw. W ten sposb niemieckie przedsibiorstwo wspdziaao w programie zagady przez prac". Oddziay wartownicze i kierownictwo obozowe nie byy formacjami w peni odizolowanymi. Himmler ju w 1934 roku uczyni zado yczeniu Eickea, wyczajc obozowe zaogi stranicze z oglnych struktur SS i podporzdkowujc je bezporednio inspektorowi obozw koncentracyjnych. Jednak wojenne plany Hitlera postawiy niebawem przed Oddziaami Trupich Gwek nowe zadania poza kolczastym ogrodzeniem. W padzierniku 1939 roku Fuhrer zezwoli na utworzenie dywizji polowych SS (pniej: Waffen-SS). Tym samym poszerzy si zasig dziaania Oddziaw Trupich Gwek. Wkrtce sformoway one wasn dywizj. Ju podczas napaci na Polsk w 1939 roku Eicke dysponowa trzema esesowskimi jednostkami Trupich Gwek, ktre prowadziy na froncie wasn brutaln wojn, a na tyach wspdziaay z innymi gru-Pami operacyjnymi SS, mordujc ydw i przedstawicieli polskiej inte219 ligencji. Starsi czonkowie SS byli przesuwa ni do obozowych zag Do przeprowadzania wartowniczych. rozstrzeliwa W 1940 roku dziaajce w ramach armii fbr. macje zbrojne SS wyznaczaem poczono w tak zwane Waffen-SS. Integracja obja take dywizj zawsze due liczebnie plutony Totenkopf". Od tej pory, dziki podporzd-kowaniu Gwnemu egzekucyjne, gdy Urzdowi Dowodzenia SS, zaogi obozowe naleay do Waffen-SS Dywizja Eickea miaa wzmocni warto bojow oddziaw frontowych. odrzucaem moliwo udziau Ale chodzio take o to, aby stranicy obozowi przeszli chrzest w egzekucji bojowy na zewntrz", aby poznali specjalistw od tam nowy wymiar przemocy i dopiero pniej - po takim strzau w ty gowy. przeszkoleniu" - powrcili na front wewntrzny". Dochodzio - co Kady pluton podkrela autor Miroslav Karny - do regularnej rotacji pomidzy esesowskimi Oddziaami strzela przez okres Trupich Gwek oraz oddziaami frontowymi; w efekcie ponad 60 000 czonkw Waffen-SS okoo jednej godziny, po czym odbyo sub obozow. zmienia go Od poowy 1944 roku do suby w esesowskich oddziaach wartowni czych kierowano nastpny. starszych lub rannych onierzy Wehrmachtu. Znaczne straty osobowe w Oddziaach Zaprzysione Trupich Gwek, spowodowane szczeglnie bezwzgldnym stylem dowodzenia oraz zeznanie Paula Blobe-la, dowdcy sonderkommando"; Norymberga 1945 dyetantyzmem w czasie vvalk, coraz bardziej komplikoway sytuacj zag w obozach i rok zmusza-jy do zatrudniania starszych czonkw SS, funkcjonariuszy policji i ad ministracji publicznej, take volksdeutschw, ochotnikw cudzoziem skich i kolaborantw. Oprcz obozw koncentracyjnych, w ktrych wikszo winiw gi na z wycieczenia, podczas egzekucji i w wyniku wstrzyk iwania tru cizny, kierownictwo SS zaoyo w okupowanej Polsce obozy zagady, prawdziwe fabryki mierci. Ich jedynym celem by mord na skal prze mysow; tak byo w Becu, Sobiborze, Treblince i Chemnie. Oprawca mi w tych obozach byy osoby uczestniczce uprzednio w zbrodni euta nazji, akcji T4" - nie wszyscy z nich naleeli do SS. Majdanek i Owi cim funkcjonoway zarwno jako obozy koncentracyjne, jak i orodki zagady; pozostaway jednak domen esesowskich Oddziaw Trupich Gwek. Te obie fabryki mierci werboway swoje 300 -osobowe zaogi z komendantur obozowych - byli to sami mordercy. Tworzyli oni grupy hermetycznie zamknite, w przeciwiestwie do esesowskich zespow Pluton egzekucyjny rozstrzeliwuje rzekomych partyzantw; Wiazma, padziernik 1941.

straniczych. Przemysowa" likwidacja milionw ludzi miaa dokony wa si w ukryciu. Obz koncentracyjny Owicim -Brzezinka sta si synonimem holocaustu. Za liniami frontw operacji Barbarossa, gdzie rozpoczy si masowe egzekucje ludnoci cywilnej - tak zwany dziki holocaust" - oprawcami nie byli wycznie esesmani. W grupach operacyjnych, wysyanych w celu zabijania tysicy ludzi, gwnie ydw, formacja Himmlera nie dziaaa sama. Tak wic udzia w ludobjstwie nie wymaga rekrutacji do esesowskiej elity". W skad plutonw egzekucyjnych wchodziy bo wiem bataliony tak zwanej policji porzdkowej (Ordnungspolizei; ORPO). Po napaci na Zwizek Radziecki do 500 policjantw porzdkowych, ktrzy wchodzili w skad grup operacyjnych, doczyo 5500 dodatkowych. Owe jednostki skoszarowanej policji dyspozycyjnej skaday si z mczyzn Zlikwidowano starszych rocznikw, ktrzy nie Nadawali si do suby w przywdcw Wehrmachcie, oraz Czowiek bezwzgldny w postpowaniu, inteligencji a jednoczenie przewiadczony o swojej niewinnoci - ydowskiej tak ocenili Otto (zwaszcza Ohlendorfa oskaryciele podczas procesu grup operacyjnych w Norymberdze w 1945 nauczycieli, roku. adwokatw, urzdnikw). on wprawdzie rang SS, ale wywodzi si z krgw policji. Grup likwidatorw, ktra stana na czele grup operacyjnych, cechowa do osobliwy Raport skad: SS- cz jej czonkw w ogle nie naleaa do SS, cz dostaa si do niej krtymi drogami. Jeli przestudiujemy list Brigadefiihrera dokadnie, znajdziemy na niej nazwiska naukowcw, Arthuranawet takich z podwjnym tytuem naukowym, urzdnikw ministerialnych, a nawet jednego duchownego i jednego piewaka Nebez5lipca 1941 operowego. roku Ju w czasach Republiki Weimarskiej fanatycznego policjanta Nebego przeladowaa natrtna myl o koniecznoci cakowitego wyeliminowania za. Sfrustrowany funkcjonariusz nie przejmowa si zbytnio mieszczaskimi prawami czowieka. Nie by narodowym socjalist, ale w pewnym stopniu zgadza si z hasami partyjnymi. Uzna, e zo mo na likwidowa biologicznie", e kryminalicie nie naley pozwala na wnoszenie do narodu swego zego materiau dziedzicznego i bezkarne podzenie przestpcw". Niszczenie niepodanego ycia" byo dla Nebe czynnoci wrcz podan. Jako szef urzdu policji kryminalnej udziela technicznej" pomocy przy zabijaniu ludzi, przekazujc mordercom zabjcze rodki chemiczne: trucizn i gaz. Z zachowanych dokumentw nie wynika jasno, dlaczego Nebe zgosi si dobrowolnie do objcia dowdztwa grupy operacyjnej B". Czyby mia nadziej, e zaimponuje w ten sposb Heydrichowi? W kadym razie zarzucono mu kierowanie si chorobliw ambicj". W cigu czterech miesicy jego grupa operacyjna wymordowaa ponad 45 000 osb. ze zwerbowanych w 1939 roku ochotnikw, ktrzy w obliczu zbliajcej si wojny wstpili do policji, aby unikn powoania do wojska. Oficerowie i podoficerowie byli dowiadczonymi funkcjonariuszami ORPO. Znaczn ich cz stanowili zupenie normalni ludzie" - jak okreli ich w swoim dziele pod tym samym tytuem amerykaski historyk Christopher Browning. Przygotowanie ich do nowych zada w Zwizku Radzieckim polegao zaledwie na odbyciu specjalnego dwumiesicznego szkolenia. Decydujc si na prac w policji, nie mogli przypuszcza, e pewnego dnia stan si realizatorami przestpczej polityki okupacyjnej. Mimo to dostosowali si do systemu planowej likwidacji wrogw pastwa". Dla lepszej koordynacji dziaa SS i jednostek policji Himmler i Hey-drich utworzyli stanowisko Wyszego Dowdcy SS i Policji (Hherer SS - und Polizeifuhrer - HSSPF), ktremu podlegali dowdcy grup operacyjnych. Jednym z nich by szef niemieckiej Kripo, Arthur Nebe. P' Od sierpnia 1941 roku przekazywano drog radiow do Berlina codzienne raporty o dziaalnoci i pooeniu grup operacyjnych. W tak zwanych meldunkach sytuacyjnych" szczegowo informowano o osigniciach" oddziaw specjalnych i operacyjnych. Oto przykad: w okresie do 15 padziernika 1941 roku grupa operacyjna A" dokonaa eksterminacji 118 430 ydw i 3387 komunistw. Dal-

Skazanym na mier osobom odebrano pienidze, wszelkie przedmioty wartociowe i czciowo ubranie, po czym zaadowano ich do samochodu z gazem. Miecio si w nim okoo 50 do 60 osb. Nastpnie samochd pojecha za miasto, gdzie czonkowie oddziau wykopali ju masowy grb. Sam byem wiadkiem wyadowywania zwok z samochodu, ich twarze nie byy wykrzywione. mier tych ludzi nastpia bez objaww skurczw. Zaprzysione zeznanie Ernsta Emila Heinricha Bibersteina, szefa grupy operacyjnej 6"; Norymberga 1945 223 Wyznaczona do tego zadania jednostka zjawiaa si w wiosce lub w miecie a miejscowa starszyzna ydowska otrzymywaa polecenie zwoania wszystkich ydw w celu przesiedlenia. Wszystkie wartociowe przedmioty naleao przeka. za oficerom jednostki, podobnie zreszt jak - tu przed egzekucj - wierzchnie ubranie. Mczyzn, kobiety i dzieci prowadzono na miejsce egzekucji, ktre przewanie znajdowao si w pobliu pogbionego rowu przeciwczogowego. Potem wszystkich rozstrzeliwano, w pozycji stojcej lub klczcej, a ciaa wrzucano do rowu. Zaprzysione zeznanie Otto Ohlendorfa, szefa grupy operacyjnej D"; berga, 1945 rok szych 5500 ydw pado ofiar pogromw inicjowanych na otwie i Litwie. Rwnie dowdca grupy operacyjnej 3", SS-Standartenfuhrer (= pukownik; przyp. tum.) Karl Jager, przesa bilans swojej dziaalnoci, ktry ze wzgldu na wyjtkowo drobiazgowe dane zapisa si na stae w annaach holocaustu jako raport Jagera". W raporcie z 1 grudnia 1941 roku Jager informowa o zlikwidowaniu 137 346 ydw, najwicej w sierpniu. Wyszczeglniono nawet liczb dzieci zamordowanych podczas rozmaitych egzekucji. W raporcie Jagera z 19 sierpnia 1941 czytamy na przykad: ,W Ukmerge: 298 ydw, 255 ydwek, 88 ydowskich dzieci", a z 2 wrzenia: Janowa: 112 ydw, 1200 ydwek, 244 ydowskich dzieci", z kolei pod dat 9 padziernika zanotowano: Swenciany: 1169 ydw, 1840 ydwek, 717 ydowskich dzieci". Tego typu przykady mona by przytacza bez koca. Swj raport Jager koczy sowami: Mog dzi stwierdzi, e grupa operacyjna 3. osigna ju cel, jakim byo rozwizanie kwestii ydowskiej na Litwie. Na Litwie nie ma ju ydw, prcz tych, ktrych wraz z rodzinami skierowano do pracy. Jeli chodzi o pracujcych ydw i ich rodziny, zamierzaem wszystkich rozstrzela, spotkaem si jednak w tym wzgldzie z ostrym sprzeciwem ze strony administracji cywilnej (komisarza Rzeszy) oraz Wehrmachtu...". Raporty szwadronw mierci napyway rwnie z innych regionw. Grupa operacyjna B" doniosa w okresie do 31 padziernika o 45 467 ofiarach egzekucji. W wyniku akcji przeprowadzonych przez grup operacyjn D w okresie do grudnia 1941 mier ponioso cznie 54 696 osb, z czego 90% stanowili ydzi. Dowdca tego oddziau, Otto Ohlendorf, mg si wykaza do bogat" karier. Zalicza si do bardzo zasuonych czonkw SS. Po wojnie zasiad na awie oskaronych podczas procesu norymberskiego. I to on wzbudzi wrd sdziw najwicej kontrowef 224 i Szczegln zgroz - zdaniem wielu obsertorw - przejmowa fakt, e Ohlendorf wy-iaW a si tak niesamowicie normalny". Obecnych na sali sdowej frapowao to, w jaki sposb ucielenia on w sobie zarwno cechy dobrotliwego czowieka, jak i bezdusznego dowdcy; jak godzi on bezwzgldno w postpowaniu z przewiadczeniem o wasnej niewinnoci" - tak podsumowa powszechne wraenie o Otto Ohlendorfie Jason Weber. Benjamin Ferencz, jeden z oskarycieli, wspomina: Robi wraenie czowieka uczciwego, cichego, inteligentnego, wyksztaconego, ojca piciorga dzieci o miej powierzchownoci. I przy tym wszystkim przyznawa prosto z mostu, e z jego rozkazu wymordowano 90 000, tak, 90 000 niewinnych mczyzn, kobiet i dzieci". W werdykcie sdowym czytamy: Skoro w jednej osobie cz si cechy czowieka

miujcego ludzi i dowdcy grupy operacyjnej, nasuwa si przypuszczenie, i mamy do czynienia z charakterem porwnywalnym z psychik... doktora Jekylla i mister Hydea". Otto Ohlendorf - kim by w rzekomo niesamowicie normalny" czowiek, ktry sta si realizatorem idei ludobjstwa? Jak si okazuje, nie mona go nazwa urodzonym oportunist ani zdecydowanym antysemit, nie nalea te do stronicych od ludzi dziwakw, ktrzy zdobyt nagle wadz wykorzystuj przeciw blinim. Otto Ohlendorf by modym i wyksztaconym naukowcem, ekspertem w dziedzinie ekonomii. Obrona dysponowaa podczas procesu 500 stronicami zaprzysionych wyjanie, ktre miay wiadczy o prawoci Ohlendorfa. W Norymberdze on jeden otwarcie przyzna si do zarzucanych mu czynw. Jego dom rodzinny by protestancki, mieszczaski i konserwatywny. W 1925 roku, jeszcze jako ucze, Ohlendorf wstpi do NSDAP i SA; by *iec nazist od pierwszych chwil ruchu. Ju dwa lata pniej zaliczano go do grona intelektualistw" partyjnych i SA zarekomendowaa go do SS. Ohlendorf by zaangaowany, wyksztacony i inteligentny. Jak na bodego naukowca przystao, po egzaminie w 1931 roku wyjecha na rok za granic - do faszystowskich Woch. Tak jak czynio to wielu jego rwienikw Ohlendorf odrzuca Kobiety krzyczay i demokracj Republik Weimarskiej. Odpowiadaa mu natomiast pakay, podobnie jak mczyni. Co ideologia nazistowska, jej pojmowanie ycia jako walki. Wedug jaki czas zdarzay historyka Ulricha Herberta Ohlendorf nalea do pokolenia rzg. si prby ucieczki. czowoci" (Generation der Sachlichkeit). Ja^ si wydawao, Rwnie gono reprezentowa on propagowa-ny przez Hitlera i Himmlera idea krzyczeli pogania- niezom. nego niemieckiego czowieka rasy panw" ktry mia cze. Kiedy ofiary nie by wzorcem rwnie dla modziey esesowskiej. zachowyway si Natychmiast po objciu na Ukrainie komendy nad grup tak, jak oni tego chcieli, bili je. operacyjn D" w 1941 roku, Ohlendorf udoskonali morderczy Zapamitaem proceder. Oprawca zza biurka przeksztaci si w zwaszcza pewnego bezporedniego realizatora. Nie ograniczajc si ju do prostego rudowosego wykonywania rozkazw, uzna za spraw wasnej ambicji esesmana, ktry przeprowadzenie caej akcji szczeglnie sprawnie. Los ofiar by mu trzyma w rku kabel i bi nim obojtny, lunajzupeniej kierowaa nim za to troska o dobro oprawcw. Postanowi na dzi, gdy akcja nie przykad zredukowa obcienie psychiczne czonkw plutonw egzekucyjnych. przebiegaa po jego Dlatego wyda rozkaz, aby do kadego skazanego strzelao po dwch onierzy. myli. Ohlendorf nie tylko by przekonany o koniecznoci przeprowadzenia swojego Richard Togel, zadania, ale te wykonywa je z poczuciem olbrzymiej satysfakcji wewntrznej. Do policjant pomocniczy, ony pisa, e jego wana dla polityki demograficznej dziaalno" ma dla czonek oddziau operacyjnego 10a" narodowego socjalizmu wiksze znaczenie ni prowadzony przez Rzesz handel. zeznania zoone Uwaa, e ludobjstwo naley przeprowadza tak samo efektywnie, jak niezbdne przed sdem w polityce gospodarczej. posunicia Oczywicie, Ohlendorfa skazano na kar mierci, jednak do koca nie okaza on ani wyrzutw sumienia, ani skruchy. ,Wprost przeciwnie -wspomina oskaryciel z procesu norymberskiego, Ferencz - caa jego argumentacja miaa na celu usprawiedliwienie nawet morderstwa dzieci". Po ogoszeniu wyroku Ferencz odwiedzi oskaronego: Zapytaem go: Panie Ohlendorf, czy mog co dla pana zrobi? Moe przekaza co rodzinie, chce pan co do nich napisa, co powiedzie?*. Spojrza na mnie jak nieprzytomny i odpar: ydzi w Ameryce bd cierpie-Przekona si pan, co uczyni. Nie zdoby si na refleksj nawet po wy suchaniu wyroku". Liczba rosyjskich ydw, zamordowanych przez grupy operacyjne w porcie Dziewitym w Kaunas zamknito 300 do 400 ydw. Wykopano rowy mtn, gdzie byy potrzebne. Potem przewieziono do Fortu Dziewitego nasz gru-. Znajdowali si tam ju Niemcy, oddziay SS. Ustawiono karabiny maszynowe, o mV "mielimy doprowadza do tych roww ydw, po 20 do 30 osb. Po odliczeniu pada rozkaz: Naprzd marsz!". Wprost do rowu. Tam ydzi musieli si Ica, a

esesmani rozstrzeliwali ich w takiej pozycji. petras Zelionka, byy policjant litewski w cigu pierwszych piciu miesicy operacji Barbarossa, przekroczya p miliona. Wstrzsajcym dowodem morderczego obdu z tego okresu s rwnie prywatne zapiski. SS-Hauptscharfuhrer Felbc Landau zanotowa na przykad w swoim pamitniku w lipcu 1941: To dziwne, ale wcale nie jestem tym poruszony. adnego wspczucia, nic. Po prostu jest jak jest, nic poza tym". A w innym miejscu: Przy szalenie zmysowej muzyce pisz swj pierwszy list do Trudy. Ju w trakcie pisania pada rozkaz, aby si szykowa do akcji. Trzeba wzi hem i karabin oraz 30 sztuk amunicji. [...] I ju wracamy z akcji. Do rozstrzelania byo 500 ydw". Morderstwo jako uciliwy obowizek po zmysowej muzyce, po prostu jest, jak jest", nic piknego, ale trudno, nie mona inaczej - tak to brzmi. Notatka nie jest wyrazem postawy koniecznej wobec rozkazu lub nacisku, jest raczej wiadectwem cynicznej rutyny. Czy zbrodni popeniali esesmani, czy policjanci - efekt ich czynnoci by identyczny. Czasem dochodzio do ekscesw. Pipo Schneider, plutonowy trzeciej kompanii 309 batalionu policji, poda 27 czerwca 1941 roku wraz ze swoj zmotoryzowan kolumn w stron Biaegostoku. Kiedy on i kilku kamratw odkryli w miecie sklepy monopolowe, nie wahali si ani przez moment spldrowali zapasy i wyprbowali na miejscu zawarto butelek. Nastpnie postanowili sumiennie zaj si waciwym zadaniem. Komendant batalionu, major Ernst Weis, rozkaza im tego dnia przeczesa cae 80-tysiczne miasto i zebra wszystkich ydw. Reszt pozostawi do uznania swoim oficerom. Pipo Schneider ^edzia dokadnie, co ma robi. Wrd onierzy uchodzi za fanatyka ra sy"; dostawa szau na sam wzmiank o ydach" - tak o nim mwio-no. Pod wpywem alkoholu jego antysemityzm potgowa si do swo-lstej furii. Podczas obawy na ydw zastrzeli ich co najmniej piciu, a jego onierze brali z niego przykad. Pogrom przeksztaci si w systematyczne zabijanie. Masowo mordowano ydw w parku, salwy kara binowe rozbrzmieway na ulicach Biaegostoku do pna w nocy. Tyc^ ktrzy przeyli, policjanci zagnali do synagogi - kolbami karabinw upchnli ich tam tak ciasno, jak tylko si dao. Kiedy przeraeni yd2; zaczli piewa i gono modli si, Pipo Schneider zainicjowa jedn z najbardziej brutalnych zbrodni tamtego okresu: poleci zamkn synagog, w ktrej zgromadzono ponad 700 osb, nastpnie obla j benzyn i podpali. Wrzucane do wntrza granaty rczne miay spotgowa dziaanie pomieni. Nieliczni ydzi, ktrzy usiowali uciec z synagogi zostali powitani ogniem karabinw maszynowych. Akcja w Biaymstoku, podczas ktrej spalono w synagodze przynajmniej 700 osb, a cznie zabito w miecie okoo 2000 ludzi, nie bya rezultatem jednoznacznego rozkazu, lecz efektem wasnej inicjatywy fanatycznego policjanta. Pozostali czonkowie batalionu ulegli presji otoczenia" lub instynktownie" spenili oczekiwania przeoonych. Ich dowdc, majora Weisa, oburzeni onierze Wehrmachtu z 221 dywizjonu zabezpieczenia zastali pijanego. Kiedy zadano od niego wyjanie, owiadczy, e nie wiedzia nic o tych wydarzeniach. Czonkowie 309 batalionu policji, pochodzcy gwnie z grzystych terenw nadreskich, stali si mordercami z powodu swej nadgorliwoci. Nie wszyscy byli fanatycznymi antysemitami jak Pipo Schneider ani krwioerczymi sadystami. Wielu policjantw -jak rwnie esesmanw - dziaao pod presj grupy. Opinia kolegw miaa dla nich wiksze znaczenie ni wspczucie dla ofiar. ydw wykluczali z krgu, w ktrym obowizuj wspczucie i odpowiedzialno. To samo dotyczyo nawet tak bardzo niejednorodnych jednostek, jak hamburski 101 batalion rezerwy

policji. Christopher Browning udowodni, e niewielu onierzy lub policjantw wykorzystywao sposobno, aby nie bra udziau w zabijaniu bezbronnych ofiar. Podczas wojny mona byo przynajmniej prbowa przenie si z grupy operacyjnej. Mnie samemu to si udao. [...] Z powodu przeniesienia nie zostaem zdegradowany, a jedynym nastpstwem byo to, e a do mierci Heydricha bylimy obaj osobicie pornieni. Z pewnoci zdarzay si przypadki, kiedy przeniesienie z grupy operacyjnej pocigao za sob okrelone niekorzystne skutki, ale ja nie potrafi sobie przypomnie niczego konkretnego w tym wzgldzie. W kadym razie, z tego co wiem, nikogo z tego powodu nie rozstrzelano. Istniaa te moliwo zgoszenia si na front lub do dziaania w innej dziedzinie. Franz Six, SS-Oberfuhrer, grupa operacyjna B", zeznanie przed sdem szeregach SS presja przyjcia solidarnej postawy" w oddziale bya z pewnoci jeszcze wiksza. Na przykad SS-Scharfuhrer Schwen-jcer nie zdoby si na zoenie wniosku o wykluczenie go z plutonu egzekucyjnego, obawia si bowiem, e w oczach reszty oddziau stanie si miczakiem". Baem si, e w przyszoci moe mi to zaszkodzi i e inni odnios wraenie, i nie jestem tak twardy, jaki musi by esesman". Dlatego te stara si, aby przy tego typu akcjach trzyma si z tyu. Im duej trway akcje przeciw bezbronnym cywilom, tym wiksze stawao si niebezpieczestwo wystpienia efektu nawykowego. Christopher Browning pisze: Holocaust wydarzy si z prostego powodu. Poszczeglni ludzie zabijali przez dugi okres tysice innych ludzi. Sprawcy tych przestpczych czynw stawali si zawodowymi mordercami". Wielu z nich doprowadzao si przy tym do stanu upojenia alkoholowego. Tylko nieliczni potrafili si oprze presji grupy i bronili si przed osobistym udziaem w egzekucjach. Nawet jeli wywoywao to drwiny ze strony kolegw, to jednak nie zosta udokumentowany aden przypadek, aby tego rodzaju odmowa doprowadzia do powaniejszej sankcji dyscyplinarnej. Niekiedy udzia w egzekucji stawa si kwesti wolnego wyboru. SS-Sturmbannfuhrer Ernst Ehlers w taki oto sposb -wedug wasnego zeznania - zareagowa na zapowied rozkazu mordowania: T wiadomo odebraem jak cios maczug, nie mogem w ogle poj, jak mona wyda taki rozkaz. Zastanawiaem si bardzo intensywnie, w jaki sposb unikn udziau w tej akcji. Wreszcie doszedem do przekonania, e powinienem zwrci si do mego przeoonego Ne-be o zastpienie mnie kim innym na stanowisku dowdcy oddziau operacyjnego 8. Nebe uwzgldni moj prob i przenis mnie do swego sztabu". Argumentu o koniecznoci wykonywania rozkazu nie mona cakowicie odrzuci, ale - co stwierdzi norymberski oskaryciel Fe-rencz - wielu oprawcw popeniao ludobjstwo tak skrupulatnie, a obaw na uciekinierw przeprowadzali z takim zapaem, e ten argument brzmi czsto niewiarygodnie. Jak zapatrywali si na akcje ludobjstwa onierze Wehrmachtu? W wielu miejscach byli oni wiadkami represji przeciw cywilnej ludnoci ydowskiej, widzieli egzekucje w pobliu wiosek, obserwowali morderstwa bezbronnych ludzi popeniane przez umundurowanych Niemcw. Ale nie nosili oni mundurw Wehrmachtu. Morderstw nie pope-

O ile pamitam, po raz pierwszy dowiedziaem si o masowym mordowaniu ydw w grudniu 1941 roku, kiedy pewien oficer przeniesiony z frontu wschodnie. go do administracji wojskowej przekaza nam szczegy na temat masowego za-bijania ydw na pnoc od Kijowa, w osawionym pniej Babim Jarze. Walter Bargatzky, byy rnajor Wehrmachtu i prawnik w komendanturze paryskiej niali onierze Wehrmachtu, lecz czonkowie jednostek specjalnych SS -wspomina byy oficer Peter von der Osten-Sacken swoje pierwsze spotkanie ze szwadronami mierci. - Tu po zajciu miasta przez Wehr-macht spdzono ydw na rynek. Straszny widok. Wielu wojakw obserwujcych t scen nie rozumiao jej. Pytali: O co tu chodzi, co to za metody? My nie mamy z tym nic wsplnego!. Takie nastawienie mona byo zauway u wielu onierzy. Ale oczywicie nie u wszystkich. Wikszo zachowywaa w tym wzgldzie obojtno". Dla Karl-Heinza Drossela, wczesnego bombardiera w 415 puku piechoty, egzekucja esesowska w Dagda na Litwie staa si prawdziwym koszmarem: Ujrzaem chopca, moe 6letniego, ktry stale wyciga rk na prawo. Zapewne by tam jego ojciec. Wtedy onierz stojcy za nim doby pistoletu, strzeli mu w ty gowy, a potem kopn, spychajc chopca do dou. Tego byo ju dla mnie za wiele. Widok tego dziecka przeladuje mnie do dzi". To przeycie odmienio Drossela: pniej ratowa w Berlinie ydw przed apami gestapo. Podczas masowych egzekucji czsto wykorzystywano onierzy Wehrmachtu jako pomocniczy personel logistyczny". Byli oni przede wszystkim wiadkami, ale nieraz stawali si wspwinni zbrodni. Tych ostatnich byo wielu, zbyt wielu - zwaszcza w miastach. Cz onierzy reagowaa ze zgroz, inni z odraz. Tylko nieliczni protestowali. Niemal nikt nie pyta o przyczyny takiego postpowania. Wielu nie miao w ogle pojcia o popenianych zbrodniach, zaprztaa ich raczej troska o wasne przeycie. Byli te tacy, ktrzy w peni aprobowali ludobjstwo, zachcali czonkw grup operacyjnych do zabijania i sami zncali si nad ofiarami przed ich mierci. Niektrzy onierze Wehrmachtu mordowali z wasnej inicjatywy lub na rozkaz. W ich listach do bliskich nie znajdujemy zbyt wiele wzmianek na temat tej pierwszej fazy mordowania ydw. Ale gdy przyjedali do domw na urlop, stawali si bardziej rozmowni; opowiadali o wszystkim, co widzieli - naturalnie po cichu, w gbokiej tajemnicy. W ten sposb wieci o masowych egzekucjach na wschodzie stopniowo przedostaway si do opinii publicznej. Tymczasem dokonywane przez grupy operacyjne akcje mordowania niewinnych ludzi przybray gigantyczne rozmiary. W raporcie sytuacyjnym grupy operacyjnej C" czytamy: w ramach wielkich akcji zastosowano kilka rodkw odwetowych. Najwiksz akcj przeprowadzono po zajciu Kijowa; obja ona wycznie ydw z ich caymi rodzinami". To eufemistyczne okrelenie oznacza po prostu bezprzykadne masowe morderstwo. W dniach 29 i 30 wrzenia 1941 roku oddzia operacyjny 4a" wchodzcy w skad grupy operacyjnej C" rozstrzela w wwozie Babi Jar pod Kijowem 33 771 ydw. 29 wrzenia 1941 roku, tu po zdobyciu Kijowa przez oddziay niemieckie, w stron wwozu wyruszya duga kolumna ludzi. Matki z maymi dziemi, starsi mczyni i kobiety, modzie - ponad 30 000 osb podao w kolumnie, ktra zdawaa si nie mie koca. Wykonywali rozporzdzenie zamieszczone na

obwieszczeniu, ktre Niemcy rozplakatowali poprzedniego dnia w caym miecie. Za nieposuszestwo grozio natychmiastowe rozstrzelanie. Nikt z ydw, ktrzy o wyznaczonej porze przybyli na miejscowy cmentarz, nie spodziewa si tego, co ich czekao. Ewakuacja? Internowanie? Po co maj zdj ubranie? Ludzi ogarny ze przeczucia, zwaszcza gdy okazao si, e maj przej midzy dwoma rzdami policjantw, znoszc przy tym razy wymierzane pakami. Ale to by dopiero pocztek. Kiedy po chocie doszli, podzieleni na mae grupki, nad skraj wwozu, musieli si pooy na ziemi. Potem do akcji wkroczy Zgromadzono tam du grup ydw i wyznaczono miejsce, gdzie musieli skada swoje ubranie i baga. Kilometr dalej ujrzaem duy naturalny wwz. By to piaszczysty teren. Gboko wwozu wynosia ok. 10 metrw, dugo okoo 400 metrw, szeroko w grze okoo 80 metrw, a dno zwao si do okoo dziesiciu metrw. Natychmiast po przybyciu na miejsce egzekucji musielimy, ja i inni koledzy, zej na d. Wkrtce doprowadzono nad wwz pierwszych ydw. Kurt Werner, czonek oddziau specjalnego 4a"; zeznanie zoone przed sdem na temat masakry w Babim Jarze 29 i 30 wrzenia 1941 roku 231 pluton egzekucyjny. Salwa z karabinw m a. szynowych, kilka Kiedy po machni opatami, aby przynajmniej prowizorycznie nakry zwoki zakoczonej ziemi, po czym nad skraj wwozu podprowadzono nastpn grup. egzekucji mijalimy wwz, Okrutna procedura rozpoczynaa si od nowa, bya powtarza na, i tak jego dno falowao godzina po godzinie. Czonkowie plutonw egzekucyjnych, wyczerpani niczym woda w masowym zabijaniem, musieli pracowa w syste mie zmianowym: jeziorze. Przypuszczam, e jedna godzina mordowania, jedna godzina wypoczynku - i tak do zapadnicia zmroku. Akcja zdawaa si nie mie koca. Ci z wi niw, nie wszystkie ofiary byy martwe. ktrych jeszcze nie zabito, spdzili noc stoczeni w oprnionych szopach, cz wierzya Nigdy niee zapomn jeszcze, maj zosta przesiedleni -wierzya w to do rana, kiedy wypoczci czonkowie tego widoku. jednostek specjalnych dokoczyli swj brudny, krwawy proceder. Jedna z nielicznych ocalaych ofiar, Ludmia Szejla Poliszczuk, wspomina: Mam i mnie Walter Gehrke, przewieziono na punkt zborny. Rozpakaam si, ale mama wzia mnie za rce i onierz powiedziaa: Creczko, nie pacz, bo nas zabij. Jeli bdziesz cicho, moe przeyjemy*. Wehrmachtu w Potem ustawi si pluton egzekucyjny. Ale mama, nie czekajc na rozkaz, rzucia si wraz ze Babim Jarze mn na dno wykopu i wsuna mnie pod siebie. W tym czasie zaczy ju nakrywa nas zwoki ludzi zabijanych przez pluton egzekucyjny, ktry po chwili pocz rozstrzeliwa nastpn grup. Mama zorientowaa si, e brak mi tchu, wic podoya mi pici pod szyj, abym nie udawia si krwi. Po jakim czasie usyszaam, e nadchodz onie rze; sprawdzali, kto przey. Na szczcie jeden z onierzy stan na mamie i przesz y bagnetem rannego lecego obok. Kiedy wreszcie odeszli, mama wycigna mnie nieprzytomn spod cia i przeniosa dalej. W Podolu, dzielnicy Kijowa, znajdowaa si cegielnia. Tam mama ukrya mnie w piwnicy i tak spdziymy cztery dni i cztery noce". Masakra trwaa 36 godzin, po czym esesmani zaczli zaciera lady zbrodni: podoyli dynamit i wysadzili wwz. Mordercy prowadzili przy tym skrupulatnie rachunki: 33 771 ofiar, 150 wykonawcw - Babi Jar sta si odtd dla caego Zwizku Radzieckiego symbolem niemieckiego okruciestwa. Wedug szacunkw, w samym tylko obwodzie ki jowskim rozstrzelano lub zagazowano niemal 200 000 osb. Czowiekiem odpowiedzialnym za masakr w Babim Jarze by szef grupy operacyjnej Paul Blobel, ktry organizowa egzekucje rwnie w Biaej Cerkwi. Jego ojciec by drobnym rzemielnikiem, on sam wyuczy si murarstwa i ciesielstwa. Wybujaa ambicja i wytrwao pomogy mu mimo braku matury, zdoby wyksztacenie architektoniczne a take - podczas pierwszej wojny wiatowej, na ktrej walczy jako ochotnik - Krzy elazny I klasy. W 1920 roku udao mu si znale posad w renomowanym biurze architektonicznym, po czym polubi pann z dobrego domu. W 1926 roku, majc 32 lata uzna, e osign wszystko, co chcia. Jako architekt mia wolny zawd, zaoy solidn mieszczask rodzin, posiada nawet wasny dom.

W 1929 roku jego spokojne ycie zburzy wiatowy kryzys gospodarczy. Blobel przesta otrzymywa zlecenia, zamiast tego pobiera zasiek dla bezrobotnych. Otwieraa si przed nim nico. W pogoni za politycznym wsparciem wstpi w padzierniku 1931 roku do SA i - o dziwo -jednoczenie do SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec; przyp. tum.). W pocztkach 1932 roku odnalaz -jak si zdawao - swoje przeznaczenie: sta si jedn ym z pierwszych czonkw Suby Bezpieczestwa SS. Wiza si z tym obowizek ledzenia socjaldemokratw i komunistw. Dla ambitnego Blobela bya to druga szansa. Brak skrupuw, lojalno i bezgraniczna wierno wobec rasistowskiej ideologii nazistowskiej te cechy stanowiy istotne przesanki dla kariery w SD. Ale Paul Blobel wykazywa rwnie inne cechy, ktre predestynoway go do pniejszych morderczych akcji: by inteligentny, ale nie intelektualist. Na pocztku 1941 roku suy ju jako Standartenfuhrer - w randze pukownika. Pniej zosta wyznaczony do przeprowadzania akcji specjalnych na Wschodzie". Uznano go bo wiem za osobowo energiczn", obdarzon doskonaymi cechami przywdczymi". Pod jego dowdztwem oddzia specjalny 4a", wchodzcy w skad grupy operacyjnej C", zamordowa okoo 60 000 osb, w tym mczyzn, kobiety i dzieci. A mordowa z przekonaniem. Jego stae powoywanie si na otrzymywane rozkazy przybrao charakter farsy" - stwierdzi jego pniejszy oskaryciel, Benjamin Ferencz. Na pocztku 1942 roku Blobel zosta wezwany z powrotem do Rzeszy - najprawdopodobniej ze wzgldu na proPodczas lustracji sierpniowej nadzorowaem palenie zwok z masowego grobu pod Kijowem. Dugo grobu wynosia okoo 55 metrw, szeroko 3 metry, a g boko 2,5 metra. Po zdjciu wierzchniej warstwy zwoki oblano benzyn i pod palono. Zawarto grobu palia si mniej wicej dwa dni... Potem wszystko zasy pano i tym samym usunite zostay wszelkie lady. Zaprzysione zeznanie Paula Blobela, dowdcy oddziau specjalnego; Norymberga, 1945 rok bierny alkoholowe, gdy zapewne tylko w taki sposb by w stanie sprosta psychicznie i fizycznie stawianym przed nim zbrodniczym zada niom. Zaledwie pi miesicy pniej Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA) wysa go z now misj": akcja 1005" miaa zatrze wszelkie lady popenionych masakr. Najwidoczniej Ju postawiony na nogi" i tym razem dzielnie wypeni swoje zadanie: kaza otworzy masowe groby, spali ciaa na popi, a resztki koci zmieli w specjalnych mynach. Po wojnie Blobel zosta oskarony o ludobjstwo i stan przed sdziami trybunau w Norymberdze; nie okaza adnej skruchy. W dalszym cigu wierzy w swoje nadczowieczestwo" i - podobnie jak Ohlendorf - nie ubolewa nad losem ofiar, ale nad oprawcami, ktrzy jak mwi - maj bardziej zniszczony ukad nerwowy ni ci, ktrzy musieli zosta rozstrzelani". Ostatnie sowa skazanego zbrodniarza wojennego brzmiay: Dochowywaem wiernoci i przestrzegaem dyscypliny jako onierz. [...] Teraz dyscyplina i wierno doprowadziy mnie na szubienic. Nadal nie wiem, jak mgbym si zachowa inaczej". Trudno sobie wyobrazi bardziej opaczny sposb rozumienia obowiz kw onierza. Blobel nalea do ludzi, ktrzy mordowali z przekonaniem, ale te po nosili konsekwencje natury psychicznej. Wielu z nich cierpiao z powodu popenionych przez siebie zbrodni. W efekcie zdarzay si przypadki zaama nerwowych, uzalenie od alkoholu, owrzodze odka oraz schorze psychosomatycznych. Inni z kolei popadali w rozpasany sadyzm, zncali si nad ofiarami, mordowali bez opamitania. Gustav Fix, czonek oddziau specjalnego 6", zezna podczas procesu grup operacyjnych: Chciabym jeszcze zaznaczy, e podczas takich akcji - ze wzgldu na olbrzymie obcienie psychiczne wielu onierzy nie by w stanie przeprowadzi egzekucji i naleao zastpi ich innymi osobaNiemiecki oficer policji strzela do ydowskich kobiet, ktre po likwidacji" getta w ukraiskim Mizoczu daj jeszcze oznaki ycia.

mi. Byli te jednak tacy, ktrzy nigdy nie mieli do i czsto zgaszali si na ochotnika do wzicia udziau w nastpnej egzekucji". Boris von Drachenfels by w 1941 roku czonkiem policji porzdkowej: Dziennie zgaszao si 30, nieraz nawet 50, 60 osb, ktrzy twierdzili, e s chorzy. Ale za chorych uznawano w zasadzie tylko niektrych. Dostawali wtedy jakie tabletki. Chodziy te suchy o zaamaniach nerwowych, nawet o samobjstwach i skierowaniach do zakadw dla wariatw". Znamienny jest sposb, w jaki oprawcy relacjonowali potem te zjawiska na procesie norymberskim. Ich wspczucie odnosio si zazwyczaj do mordercw, nie za do ich ofiar. Wymowne s w tym kontekcie sowa Kurta Wernera, czonka oddziau specjalnego 4": onierze ustawiali si za ydami i zabijali ich strzaem w ty gowy. [...] Trudno sobie w ogle wyobra-

zi, ile nerww kosztowao wykonywanie na dnie wwozu tej roboty. To bya gehenna. Na dnie wwozu musiaem pozosta do dnia i cay czas strzela...". Sprawcami zbrodni byli esesmani, zatwardziali nazici, fanatycy na zistowscy, oraz czonkowie batalionw policji, ktrzy wydawali si zupenie nie predestynowani do roli mordercw. Dowdcy domagali si od nich strasznych rzeczy, o czym wiedzia rwnie ich gwny szef Reichsfuhrer SS Heinrich Himmler. Himmler troszczy si o swoich podwadnych. Dlatego w rozkazie z 12 grudnia 1941 roku skierowanym do wyszych dowdcw SS i policji wskaza na obowizek opieki przeoonych nad podwadnymi: witym obowizkiem wyszych oficerw i dowdcw jest dopilnowa osobicie, aby aden z naszych onierzy, majcych do spenienia to cikie zadanie, nie uleg zdziczeniu ani nie dozna uszczerbku na umyle lub charakterze. Zadanie to jest wy konywane w warunkach najsurowszej dyscypliny na bazie subowych powinnoci, ale take dziki koleeskim spotkaniom wieczornym. Tego rodzaju spotkanie nie moe oznacza naduywania alkoholu. Ma to by wieczr w miar moliwoci spdzony w najlepszym niemieckim stylu przy posiku i muzyce, dysputach i wprowadzaniu naszych o nierzy w pikne regiony niemieckiego ycia duchowego i umysowego". Upiorne zaoenie normalnoci" i ludobjstwa - tak to miao wyglda. Himmler pragn, aby mordowano przyzwoicie", aby zachowywano przy tym odpowiedni form, aby nie ujawniay si adne nisze in stynkty", jak sadyzm albo przywaszczanie sobie majtku ofiar. Jego barbarzyski wiatopogld odrzuca takie naduycia", dopuszcza natomiast rze setek tysicy ofiar. Tego rodzaju rozrnienia roiy si w gowach nie tylko najwyszych szefw SS. Esesman Ernst Gobel tak opisa jednego z oficerw: Sposb, w jaki zabija dzieci, by bardzo brutalny. Niektre chwyta za wosy, podciga wyej, strzela im w ty gowy, a potem wrzuca do wykopu. Nie mogem na to patrze i powiedziaem w kocu, eby przesta... eby zabija je w sposb bardziej przyzwoity". Himmler ustawicznie stara si zasugerowa swoim ludziom, e s powoani do wielkiego, nawet idealistycznego czynu, ktry wprawdzie jest twardy i okrutny, ale zapewnia narodowi bezpieczny byt. Nie za przecza mu nikt ani w SS, ani w policji . Spaliny 2 silnikw dieslowskich odmawia posuszestwa! Zjawia s si nieswojo, bo to zdarzyo si Ludzie czekaj w komorach gazow pacz, szlochaj... Po 2 godzinac wszystko dokadnie - silnik zaskaku tych czterech komorach, cztery pomieszczeniach po 45 metrw jeszcze. Znowu upywa 25 minut. umarto. Wida to przez mae elektryczne na moment owietla w yj ju tylko nieliczni. No, nares Himmler nie usysza te z pewnoci gosw krytyki po swojej synnej martwi! mowie Kurt Gerstein, higienista niewoli poznaskiej z 6 padziernika 1943 roku: Wikszo z was wie, jak to jest, w kiedy ley obok siebie sto trupw, kiedy ley ich piset i kiedy jest ich tysic. Fakt, e przeszlim y to wszystko i - z wyjtkami wywoanymi ludzk saboci - zachowalimy przyzwoito, doda pani hartu. Jest to karta chway w naszej historii, ktra nigdy przedtem nie bya i ju ni gdy nie bdzie napisana".

Od samego pocztku Himmler troszczy si o moralno mordercw. Wielokrotnie zapoznawa si z ich dziaalnoci na miejscu. Wyszy dowdca SS i policji Erich von dem Bach-Zelewski pragn zademonstrowa Himmle -rowi, co oznacza dla jego ludzi ten morderczy proceder. Prosz popatrze na oczy tych l udzi - mia powiedzie. Ci ludzie ju do koca ycia bd mieli zszargane nerwy. Wychowujemy tu neurotykw i dzikusw!". Himmler wykazywa wprawdzie zrozumienie" dla onierzy, ale te twierdzi, e zadanie, ktre musz speni, s olbrzymie. Powinni pozby si skrupuw moralnych, gdy odpowiedzialno ponosz on i Hitler. Trzeba stacza bitwy, ktrych oszczdzi si ju na stpnym pokoleniom. Mimo wszystko Himmler i jego ludzie poszukiwali sposobw na takie przeprowadzenie morderczych akcji, aby stay si mniej kopotliwe". Simon Wiesenthal, Miejsce egzekucji znajduje si zazwyczaj w odlegoci 10 do 15 kilometrw od sieci drg i przez swoje usytuowanie jest trudno dostpne, a ju zupenie - w czasie niepogody. Kiedy wiezie si lub prowadzi skazacw w takie miejsce, domylaj si natychmiast, co si wici, zaczynaj si niepokoi, czemu w miar moliwoci naley zapobiega. SS-Untersturmfuhrer doktor Becker do SSObersturmbannfiihrera Rauffa na temat uycia samochodw z gazem W niektrych oddziaach sami o-! nierze rozadowuj zwoki po zagazowaniu. Dowdcom poszczeglnych oddziaw specjalnych zwrciem uwag na olbrzymie szkody natury psychicznej i zdrowotnej, jakie moe wyrzdzi onierzom tego rodzaju praca - jeli nie natychmiast, to w przyszoci. SSUntersturmfiihrer doktor Becker do SS-Obersturmbannfiihrera Rauffa na temat uycia samochodw z gazem ktry po wojnie nie tylko zbiera dowody przeciw zbrodniarzom wojen, nym, ale rwnie stara si zgbi genez holocaustu, pisze po prostuNiektrzy mordercy odbierali sobie ycie, gdy nie mogli duej znie mordowania. Jeli kto mia w domu trjk dzieci i sam zabija inne dzieci, przestawa by sob. Poszukiwano wic bardziej bezosobowych metod zabijania. I w ten sposb wpadli na pomys z gazem". W odpowiednio przebudowanych ciarwkach zabijano za pomoc niewidzialnej trucizny - tlenku wgla. SS-Standartenfuhrer Walter Rauff zezna: Trudno mi powiedzie, czy miaem wtedy obiekcje przeciw uyciu aut z gazem. Dla mnie liczya si przede wszystkim wiadomo, e rozstrzeliwania s duym obcieniem dla onierzy, ktrzy maj to wykonywa, i e to obcienie mona zmniejszy dziki uyciu gazu". Taki by pocztek. Wkrtce chodzio ju nie o odcienie psychiczne sprawcw zbrodni, lecz raczej o nadanie nowego wymiaru ludobjstwu, ktre miao by odtd przeprowadzane gruntownie, mechanicznie i dotyczy milionw ofiar. I tu wybia godzina dla uczniw" Eickea, uksztatowanych nie tylko przez nazistowski obd i nienawi do ydw, ale take przez oparty na przemocy system obozw. Rudolf HB zosta komendantem obozu -lt,w Owicimiu, Max Kogel - komendantem na Majdanku, natomiast Hi Adolf Eichmann, ktry suy pod dowdztwem Eickea w Dachau, zaj si w RSHA organizowaniem holocaustu. Kiedy w 1940 roku zacz dziaa obz koncentracyjny w Owicimiu, nawet

najwyej postawieni oprawcy nie mieli pojcia o rozmiarach, jakie niebawem przybior popeniane tu przez nich zbrodnie. SS-Haupt-sturmfuhrer Rudolf Hfi, ktry przyby do Owicimia w kwietniu 1940 roku, by - jak sam potem wspomina - peen energii i dny czynu. Otrzyma zadanie przeksztacenia koszar wojsk artyleryjskich w porzdny obz koncentracyjny". Pamitajc o dawnych dobrych czasach", kaza umieci nad bram obozu cyniczny napis: Praca czyni wolnym". Tak samo wygldao Ju wiosn 1942 roku pojawiy si w getcie warszawskim pogoski, jakoby Niemcy eksperymentowali z gazem, ze spalinami samochodowymi. Opowiadano, e zamyka si ludzi w jakich szopach, do ktrych wpuszcza si gaz i w ten sposb zabija si ydw... Naleaem wtedy do tych, ktrzy w to nie wierzyli. Marcel Reich-Ranicki, w owym czasie w getcie warszawskimJeden ruch rki decyduje o yciu lub mierci: selekcja" na rampie w Owicimiu. wejcie do obozu w Dachau. Od pierwszej chwili byo dla mnie jasne, e z Owicimia da si uczyni co poytecznego jedynie dziki niezmordowanej pracy wszystkich, od komendanta do ostatniego winia. Ale by mc zaprzc do tego zadania wszystkich, musiaem zapomnie o wszelkich dawnych, obrosych ju tradycj zwyczajach panujcych w obozach koncentracyjnych" - wyjania pniej nowy komendant. Eicke widzia w winiach gwnie konkretnych wrogw pastwa i narodu. HB zdefiniowa wroga na nowo, w sposb oznaczajcy eliminacj: Przyszo narodu niemieckiego zaley od tego, czy oczyci si on ze szkodliwych elementw". Bezwzgldny i chorobliwie ambitny HB mia si okaza skutecznym komendantem obozu zagady w Owicimiu. Jego wczesna droga yciowa bya typowa dla Pokolenia tego okresu. Jako dziecko dobrze pozna tward rk ojca, badeskiego kupca. Chcia zosta katolickim ksidzem, ale jeszcze w okresie uczszczania do szkoy jego pewny do tej pory obraz wiata zachwia si w posadach: jeden z duchownych naruszy tajemnic spowiedzi. Pierwsza wojna wiatowa otworzya przed nim nowe perspektywy podobnie jak przed wieloma innymi, ktrzy pniej zdecydowali si robi karier w SS. HB odkry w sobie zamiowanie do armii, munduru i porzdku. Mimo i nie mia jeszcze 16 lat, udao mu si wstpi do wojska. W okopach bezlitosnej wojny pozycyjnej mody rekrut, tak jak jego kamraci, nauczy si pokonywa lk przed zabijaniem. I tak jak wielu innych, rwnie on poczu si zagubiony po przegranej wojnie. Niebawem zacz dziaa jako czonek Freikorpsu (Freikorps - ochotnicze oddziay nacjonalistyczne, tworzone po I wojnie wiatowej; zalek bojwek SA; przyp. tum.), a za udzia w brutalnych ekscesach politycznych zosta skazany na dziesi lat wizienia. Jasne, jednoznaczne reguy ycia wiziennego zaimponoway mu: HB postanowi by wzorowym winiem, dostosowa si ochoczo do nieskomplikowanego, zrozumiaego systemu. I doczeka si nagrody: po niespena szeciu latach wyszed na wolno. Uciekajc przed duchowym chaosem pierwszej niemieckiej republiki, prbowa znale schronienie w romantycznym ideale skromnego ycia na wsi. Ale gdy w 1934 roku Heinrich Himmler pocz werbowa ochotnikw do SS, HB zdecydowa si wstpi do czarnej formacji i w ten sposb dosta si w myny opracowanego przez Eickea programu hartowania ducha. Okaza si pojtnym uczniem: bezwzgldne posuszestwo i najwyszy stopie dyscypliny byy dla niego czym zupenie naturalnym i niezbdnym. A wartoci mieszczaskie? Uwaa, e nie

obowizuj ludzi, ktrych reim uzna za swoich wrogw. Charakterystyczna bya jego gorliwo: kiedy podczas budowy obozu zabrako drutu kolczastego, kaza go ukra. Miar wszystkiego stawa si dla niego cel, a ten wyznaczali za niego inni. H6B nalea do ludzi, ktrzy Globocnik powiedzia: Cala ta sprawa to jedna z najwikszych tajemnic, jakie obecnie istniej, a moe nawet najwiksza. Za wyjawienie jej grozi natychmiastowe rozstrzelanie". Wanie wczoraj rozstrzelano dwch, ktrzy nie potrafili milcze... Paskie zadanie polega na zdezynfekowaniu tych wszystkich ubra-Ale drugie, jeszcze waniejsze, to przerobienie naszych komr gazowych, w ktrych do tej pory wykorzystywano spaliny z diesla, tak by funkcjonoway lepiej i szybciej. Mam tu na myli kwas pruski". Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli nie mog funkcjonowa bez polece zwierzchnikw. I dlatego po wojnie konse-jjwentnie twierdzi, e nie jest odpowiedzialny za swoje czyny: przecie wykonywa tylko rozkazy. Pierwszymi winiami przetransportowanymi do Owicimia byo 30 sprawdzonych ju osb" z obozu koncentracyjnego w Sach-senhausen. Mieli oni nadzorowa innych winiw, penic funkcje kapo, starszyzny obozowej, blokowych i dyurnych. Za to nie musieli pracowa fizycznie, otrzymywali lepsze jedzenie, nosili wysokie skrzane buty i szyte na miar wizienne ubranie. Divide et impera" (dziel i rzd), napisa H6B w swoich notatkach, co mogoby tu posuy za motto. Gradacja i podzia wadzy sprawiay, e kady wizie mia okrelone miejsce w obozowym systemie hierarchii, stawa si jego czstk, a ofiara przeksztacaa si w sprawc zbrodni. Popdzani przez kapo - trzy tygodnie po ich przybyciu kopniakami i gonym krzykiem pierwsi polscy winiowie zostali stoczeni w barakach koszar. Wrd nich znajdowali si bojownicy podziemnego ruchu oporu, politycy, przedstawiciele inteligencji, duchowni i ydzi. Pierwszy Schutzhaftlagerfiihrer, Karl Fritzsch, prawa rka komendanta obozu, powita przybyych sowami, ktre w jednej chwili odebray winiom nadziej, e kiedykolwiek opuszcz to miejsce ywi: Nie przyjechalicie tu do sanatorium, lecz do niemieckiego obozu koncentracyjnego, z ktrego istnieje tylko jedno wyjcie - przez komin. Komu si to nie podoba, moe od razu podej do ogrodzenia. Jeli w transporcie s ydzi, nie maj prawa y tu duej ni dwa tygodnie. Duchowni maj przed sob miesic ycia, wszyscy inni trzy miesice". Po wojennymi. rozporzdzenie napaci Powoujc Niemiec komisaryczne", na si Zwizek na opublikowane Radziecki szef RSHA obz ju Reinhard par zapeni miesicy Heydrich si rosyjskimi wczeniej wyda rozkaz jecami oddzielenia i komisarzy ludowych". i zlikwidowania Nie chcia wszystkich mie wiadkw funkcjonariuszy, swych zbroni. zwaszcza rewolucjonistw

Po raz pierwszy preparat kwasu pruskiego cyklon B, zosta uyty do umiercania przez SS w Owicimiu 5 wrzenia 1941 roku. Test przebieg pomylnie", oprawcy nie ukrywa. li zadowolenia: mier ponioso wtedy niemal 600 onierzy radzieckich i okoo 300 chorych winiw. Nazici mogli odetchn z ulg. Nareszcie odkryto rodek uatwiajcy masowe zabijanie. Zaleta" cyklonu B w porwnaniu ze stosowanymi ju w obozie masowymi egzekucjami wydawaa si oczywista: gaz nie tylko zabija szybciej i taniej, ale umoliwia zabijanie bardziej humanitar ne" - z punktu widzenia oprawcw, nie ofiar. Komendant obozu Rudolf HB wspomina potem: Musz otwarcie przyzna, e odkrycie metody z gazem podziaao na mnie uspokajajco, gdy niebawem miaem rozpocz akcj masowej eksterminacji ydw. Perspektywa rozstrzeliwa na tak skal zawsze budzia mj niepokj. Teraz odzyskaem spokj, gdy oszczdzono nam tego olbrzymiego przelewu krwi". Winiom nie szczdzono rnych form maltretowania. Chosta bya na porzdku dziennym. Stosowano wiele tortur; pod tym wzgldem fantazja oprawcw zdawaa si nie mie granic. Osawion tortur bya tak zwana hutawka", ktra miaa wymusi okrelone zeznania. Wizie splata donie przed podcignitymi kolanami, na rce zakadano mu kajdanki, a nastpnie wsuwano gruby elazny prt Wrzucany do midzy okcie i kolana ofiary. Prt opierano na dwch drewnianych komory cyklon B dziaa jako trucizna klocach, tak e wizie zwisa gow w d, a stranicy bili go pocztkowo na wysokoci podogi, bykowcem po poladkach, genitaliach i stopach. Uderzenia byy tak silne, e ofiara wykonywaa kadorazowo peen obrt na prcie. Kiedy a potem gaz stopniowo rozchodzi jej krzyki staway si zbyt gone, zakadano na twarz mask gazow. si ku grze. W Brzezince winiowie umierali czsto nie z powodu jakiego Dlatego ofiary banalnego przewinienia", lecz po prostu ku uciesze tratuj si wzajemnie, wszyscy chc si znale jak Bezgraniczny sadyzm: w obozie koncentracyjnym w najwyej, bo wtedy Buchenwaldzie winiw wieszano na drzewach (1941 gaz dociera do nich rok). pniej. C za straszliwa walka, zaogi obozu. Oprawcy wyszukiwali sobie czsto przypadkow ofiar, kazali jej lee na aby przeduy brzuchu, sobie yciena o kark dwiekadli jaki kij, po czym skakali na niego z rozpdu, amic w ten sposb minuty! winiowi kark. Dochodzio do apokaliptycznych scen. Kapo z dziko wybau szonymi oczyma przedzierali si przez tum winiw, znaczc sw drog krwi, podczas gdy Miklosz Nyiszli, wgierski lekarz esesmani, niczym kowboje w westernie, strzelali z biodra" wspomina Rudolf Vrba, obozowy ktremu udao si przey ten horror. Winiowie zastrzeleni podczas prby ucieczki byli na placu apelowym, ku przestrodze. Esesmani umieszczali im na szyi tabliczki z Nastawiani podobiestwo napisem: Hura, hura, jestemy tu znowu". Uciekinierw, ktrzy pozostali przy yciu, bazaltowych wieszano na kolumn - w oczach winiw. komorach Aby umili oprawcom ycie, kierownictwo obozu dbao o rozrywki dla nich w czasie gazowych wolnym od pracy". Esesmani w Owicimiu mogli sPdza wolne chwile w saunie, gra w utrzymuj w pik na si stadionie, lub pj do domu publicznego. W Buchenwaldzie istnia dziedziniec pozycji stojcej do ukadania ciasno stoczone sokow, ktrego korzysta tylko Hermann Gring, a take hala do jaz dy konnej dla ony zwoki. Nie z byo komendanta obozu, nawet miejsca na Kocha. to, aby ktre z cia SS mieszkali ze swoimi rodzinami zazwyczaj w domach jedno- lub Wysi oficerowie mogo osun si na dwurodzinnych. Teren obozu okalay domy bliniacze lub szeregowe z nieduymi ziemi lub choby ogrdkami. O duym z naczeniu, jakie Rudolf HB przykada do schludnego otoczenia, przechyli si na wiadczy wydany przez niego rozkaz: Nowo zaoone ogrdki stanowi ozdob obozu. Dla bok. kadego esesmana winno by oczywiste, i obiekty te podlegaj ochronie nie wolno wic Kurt Gerstein, depta i z niszczy grzdek". Ponadto esesmani zostali wezwani przez komendanta do higienista" ramienia SS; raport napisany w niewoli Po zbudowaniu w Owicimiu komory zagady potrzebny sta si cyklon B, kwas pruski w formie krystalicznej, wrzucany do komory mierci przez may otwr. Po krtkim czasie (3 do 15 minut, w zalenoci od warunkw klimatycznych) ludzie przebywajcy w komorze umierali. Rudolf HB, komendant obozu w Owicimiu; zaprzysione zeznanie w Norymberdze, 5 kwietnia 1946 rok

osobistego pielgnowania ogrdkw. onaci oficerowie, podoficerowie i szeregowi czonkowie SS mog ogrodzi wok swego domu tylko tyle ziemi, ile s w stanie sami obro bi. Winiowie nie mog by wykorzystywani do tego typu czynnoci, gdy s pilnie potrzebni do innych prac"; chodzio tu oczywicie o prac niewolnicz w przemyle. Hft nie ustawa w wysikach, aby zintegrowa czonkw swojej zaogi. Wszelkie imprezy towarzyskie i sportowe orga nizowano z myl o pielgnowaniu wsplnoty esesowskiej. Szeroki wachlarz rozkazw komendantury pozwala wejrze w ycie towarzyskie obozu; za przykad moe posuy informacja o wieczorze koleeskim w Owicimiu: 16 sierpnia 1940 roku w ssiadujcym z obozem gmachu teatru odbdzie si dla wszystkich czonkw SS, przebywajcych w Owicimiu, wieczorek koleeski. Pocztek o godzinie 19.00. Miejsca winny by zajte do 18.50. Szef obozu prewencyjnego ma obowizek dopilnowa, aby poszczeglne oddziay wrciy w por, tak aby esesmani zakoczyli sub najpniej o godzinie 18.15. Na wieczorek zaproszone s ony i na rzeczone esesmanw, ktre aktualnie znajduj si w Owicimiu". Rozrywk zapewniay rwnie imprezy sportowe. W dzie poprzedzajcy napa Niemiec na Zwizek Radziecki wydano w Owicimiu nastpujcy rozkaz: Z okazji przesilenia letniego na boisku esesowskie-go zrzeszenia sportowego odbd si 21 czerwca 1941 roku zawody lekkoatletyczne. Tego dnia suba obowizuje jedynie oddziay robocze najwaniejszych zakadw przemysowych, tak aby kompanie miay mono wzicia udziau w imprezie. Urlopy nie bd tego dnia udzielane". A trzy tygodnie pniej, kiedy trwaa ju rozptana przez Hitlera wojna na wschodzie, wydany zosta rozkaz nastpujcej treci: W niedziel 13 lipca 1941 roku odbd si na tutejszym boisku trzy mecze pi ki rcznej i nonej. Zostan rozegrane trzy mecze: od 14.00 do 15.30: druyna piki nonej SS-Totenkpfe przeciw Sportverein Altberun. Od 16.00 do 17.30: druyna piki rcznej SS przeciw Spielvereinigung Birjjental. Od 17.00 do 18.30: druyna piki nonej SS przeciw Spielvereini-ung Birkental. Bilety wstpu mona naby w cenie 10 marek". Do tego momentu nie uczyniono jeszcze ostatniego kroku wieczcego zbrodni stulecia. Zabijanie na skal przemysow rozpoczo si w Owicimiu zaledwie kilka miesicy po pierwszych egzekucjach ga-zOwych. Jednak blok 11, w ktrym zagazowano cyklonem B pierwsz grup ofiar, okaza si miejscem niezbyt do tego celu odpowiednim. Wietrzenie pomieszczenia trwao wiele dni. Jak na efektywny" sposb zabijania a do tego przecie dono pochaniao to zbyt wiele czasu. Dlatego te nastpn egzekucj z uyciem gazu przeniesiono do krematorium, ktrego kostnica bya wyposaona w system wentylacyjny. W suficie wydrono kilka otworw, przez ktre miano wrzuca mier cionone krysztaki cyklonu B. Wczone silniki samochodw ciarowych zaguszay krzyki ofiar. Tak uruchomiono pierwsz komor gazow w Owicimiu ale jeszcze nie dla ydw. Brakowao jednoznacznej decyzji ta za zapada w zwizku z niszczycielsk wojn Hitlera, ktra utkna w martwym punkcie. Jesieni 1941 roku Hitler coraz czciej mwi o kwestii ydowskiej". Niemiecki dyktator w karygodny sposb nie doceni imperium Stalina. Ale za ten bd nie wini siebie. Uwaa, e wojna ta bya efektem midzynaro dowego spisku. A jej rzekomi inspiratorzy zasuyli na stosown kar: za niemieck krew przelan na froncie mieli odpokutowa ydzi. O szaleczej decyzji dyktatora komendant Owicimia Rudolf HB dowiedzia si w Berlinie od samego szefa SS Himmlera. Ju same okolicznoci tego spotkania wiadczyy o jego nadzwyczajnym charakterze, gdy wbrew swoim zwyczajom Reichsfuhrer SS przyj gocia bez adiutanta. Fuhrer podj decyzj o ostatecznym rozwizaniu kwestii ydow skiej" - owiadczy Himmler komendantowi obozu. Jak wspomina HoB, nie mia wtpliwoci, co to znaczy ostateczne rozwizanie": ydzi to wieczni wrogowie niemieckiego narodu i naley ich wytpi. ydw, ktrzy s dla nas osigalni, trzeba zlikwidowa podczas wojny -Wszystkich bez wyjtku. Jeli nie zdoamy zniszczy biologicznych podstaw ydostwa, nadejdzie czas, kiedy ydzi zniszcz nasz nard". Na miejsce ostatecznego rozwizania tego problemu jak wyjania dalej Himmler wybrano Owicim ze wzgldu na dogodne warunki tech fticzno-komunikacyjne oraz odosobnione usytuowanie. HB by wiadomy potwornoci

tego rozkazu, jednak jako fanatyczny nazista nawet nie zawaha si przed jego lepym wykonaniem. Czu si zreszt usatys fakcjonowany, e wanie jemu powierzono rozwizanie tak istotnej kwestii. Chcia udowodni, e jest godzien zaufania. Pozostao mi ju tylko jedno: dy do przodu... aby mc si wywiza z powierzonego mi zadania". Ale na razie trzeba byo odczeka Himmler nie da adnych jasnych wskazwek co do sposobu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej". Jednoznacznie okrelony by jedynie cel - totalna eksterminacja ydw w Europie.

Kierunek wyznaczono podczas narady przy Grosser Wannsee 20 stycznia 1942 roku. W sielankowo usytuowanej willi, z dala od Owicimia i jego pieka, uchwalono logistyk zbrodni stulecia. Ju 26 marca 1942 roku przyby do Owicimia pierwszy zorganizowany przez Eichmanna transport: pocig wyJak wiadomo, peniony po brzegi ydwkami ze Sowacji. Umieszczono je w wszyscy esesowscy barakach zajmowanych wczeniej przez Rosjan. Z czonkowie zaogi przywiezionych tu 10 000 onierzy radzieckich przeyo do tego obozu koncentracyjnego momentu niespena tysic. w Owicimiu Od wrzenia 1941 roku rozpoczto budow nowego obozu. zostali pouczeni, Komendant HB z ca bezwzgldnoci nadzorowa szybkie zobowizani i tempo robt. Rosyjscy i polscy winiowie musieli rozbiera zaprzysieni zabudowania w wiosce Brzezinka ssiadujcej z Owicimiem. Postawiono tam odnonie proste baraki, ktre pierwotnie byy przeznaczone na obz dla jecw wojennych. zachowania w tajemnicy wszelkich zarzdze i wyTu przy malej darze, jakich byli dwutorowej stacyjce mieci si niewielki barak, tak zwana garderoba, z du przechowalni na przedmioty wartociowe... Potem maa wiadkami podczas alejka pod goym niebem pomidzy brzozami, obramowana z prawej i lewej penienia swoich strony podwjnym drutem kolczastym z tabliczkami: Do inhalatorium i ani". obowizkw Przed nami co w stylu ani z pelargoniami, potem niskie schodki, a na prawo subowych i lewo po w 3 pomieszczenia: powierzchnia 5 x 5 metrw, wysoko 1,90 m, z obozie. Naley drzwiami jok w garau. Na tylnej cianie, niezbyt widoczne w ciemnoci, due podkreli jeszcze drewniani drzwi wychodzce na ramp. Na dachu jako drobny wymowny art" raz, e naruszenie gwiazda Dawida! tego pod przysig Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli zoonego 246 zobowizania bdzie uznane za 2 czasem Brzezinka staa si orodkiem ludobjstwa fabryk zdrad stanu. mierci dla europejskich ydw. Rozkaz poza terenem nowego obozu, na skraju zagajnika, stay Komendantury Nr dwie adne, schludne chaty. Okolone drzewami owocowymi i 8/42, Obz pokryte strzech, wydaway si idealne do maskowania tego, koncentracyjny w co rozgrywao si w ich wntrzu. Wyglday dostatecznie Owicimiu normalnie i niewinnie, aby do ostatniej chwili wprowadza ofiary w bd. Mordercy umiecili na drzwiach tabliczki z napisami: Do dezynfekcji" i Do kpieli". Obok bunkra I i bunkra II jak od tej pory nazywano owe chaty ustawiono trzy baraki, ktre miay spenia rol szatni. Pod koniec czerwca 1942 roku oba bunkry byy gotowe na przyjcie ofiar. Podczas wizytacji Owicimia w lipcu 1942 roku Himmler owiadczy: Program Eichmanna trwa i z miesica na miesic bdzie potgowany. Prosz dopilnowa terminu rozbudowy Brzezinki. ydw niezdolnych do pracy naley bezwzgldnie eliminowa". Tego samego dnia wieczorem szef SS spdzi przy

Podczas jazdy ujrzaem olbrzymi budowl. Wygldao to niemal na fabryk, zwaszcza ze wzgldu na gigantyczny komin. I wtedy HoB powiedzia: Oto pojemno! Dziesi tysicy!". Adolf Eichmann w 1956 roku, podczas emigracji w Argentynie

stole mie chwile ze swoimi wsplnikami zbrodni. By jak wspomina HB w wymienitym nastroju. Wypi nawet kieliszek czerwonego wina i chocia nigdy tego nie robi, zapali papierosa". Sugestie Himmlera przerodziy si w makabryczn rzeczywisto: Chemno, Beec, Sobibr, Treblinka, Majdanek i Owicim sze obozw zagady, w ktrych za pomoc gazu systematycznie mordowano ydw. Wszystkie obozy funkcjonoway sprawnie". Z bezlitosn konsekwencj Adolf Eichmann sa zza biurka pocig za pocigiem w paszcz mierci. 8 listopada 1942 roku w monachijskiej piwiarni Lwenbraukel-ler Hitler owiadczy przed wybran publicznoci: Z pewnoci pamitacie jeszcze to posiedzenie Reichstagu, kiedy wyjaniem, e jeli ydostwo wyobraa sobie, i jest w stanie wywoa wojn oglnowiatow w celu wytpienia europejskich ras, to wynikiem jej nie bdzie wytpienie europejskich ras, lecz wytpienie ydostwa w caej Europie". Pocigi deportacyjne do Owicimia stay si tymczasem rutyn. Co-

W 1944 roku, kiedy przybyway due transporty z Wgier i Holandii, egzekucje z uyciem gazu przeprowadzano oczywicie codziennie. Ale przy normalnym ruchu wszystko odkadano na noc i wtedy zagazowania odbyway si tylko noc. Hans Wilhelm Miinch, esesowski lekarz w Owicimiu Z biegiem lat dowiadczenie uczyo mnie, jaki haczyk stosowa na jakie ryby. Eichmann na temat deportacji wgierskich ydw w 1944 roku

dziennie przybyway na tamtejsz ramp ty, sice ludzi z caej Europy. Wygnani ze swych mieszka i okradani z dobytku, byli upychani w wagonach kolejowych i wysyani w podr na wasn zgub. Kobiety, mczyni i dzieci, starcy i chorzy wszyscy odbywali te swoj ostatni podr, ciasno stoczeni w bydlcych wagonach. Wielu z nich umierao jeszcze w pocigu, przed przybyciem do obozu, z pragnienia lub wycieczenia. Reszta czsto nie miaa pojcia, co ich czeka u celu podry. Po podry kolej, bdc istn drog przez mk, na rampie w obozie koncentracyjnym wszystko odbywao si ju w szybkim tempie: byskawicznie rozsuwano drzwi wagonw i wycigano z nich na zewntrz miertelnie wycieczonych winiw, cay czas ponaglajc ich przy akompaniamencie brutalnych okrzykw esesmanw i gwatownego ujadania zych psw. Kto nie porusza si dostatecznie zwinnie, by kopany i bity. Oglny rozgardiasz by rodkiem zamierzonym, stanowi element systemu zastraszania. Winiowie, zdezorientowani i na domiar zego udrczeni trudami podry, posusznie stosowali si do wszystkich polece. Po wycigniciu ich z wagonw, Niemcy rekwirowali baga. Do wykonania pozostao jeszcze usuwanie z pocigu zwok cia ofiar, ktre nie przeyy piekielnej podry do Owicimia. T czynno musieli przej winiowie; oprawcy spod znaku trupiej gwki nie chcieli sobie brudzi rk. Na rampie rozstrzyga si los deportowanych. W cigu sekund rozdzielano si matki i dzieci, mw i ony, cae rodziny. Esesmani nie pozostawiali im czasu nawet na poegnanie. Dla tych, ktrzy przeyli, moment selekcji oznacza ju na zawsze ciki uraz psychiczny. Winiw dzielono na grupy w zalenoci od wieku i pci, po czym ustawiano pitkami W tym czasie do Beca nadeszo cznie 5 do 6 transportw (o ktrych wiem), V 5 do 7 wagonw z 30-40 osobami w kadym. ydw z dwch z owych transportw zagazowano jeszcze w maej komorze, po czym Wirth kaza rozebra ten barak i wznie solidn budowl o znacznie wikszej pojemnoci. W tej nowej komorze gazowej zabijano potem ydw z pozostaych transportw. Josef Oberhauser, SSObersturmfiihrer, zeznanie przed sdem Oprawcy i ich ofiary: esesowscy stranicy przed domem komendanta obozu w Becu (u gry). Grupa ydowskich winiw na krtko przed ich zamordowaniem w samochodzie z gazem; Chemno 1942 (u dou). Nastpnie kierowano ich do lekar za obozowego, a ten bez sowa kierowa ich ruchem rki na prawo lub lewo. Byo to tylko kilta krokw, ale one wanie rozstrzygay w cig,, paru Mae dzieci byty bez wyjtku sekund o yciu lub mierci. Gest na pra. wo oznacza: zdolny do pracy", eliminowane, gdy na lewo za udawali si ludzie starzy, sabi i chorzy. Jeli selekcja ze wzgldu na swj przecigaa si nadmiernie, a oprawcy czuli si znueni, reszt wiek nie nadaway winiw kierowano ju tylko na lewo na mier. si do pracy. Rudolf HB, komendant obozu w Co czuli ci lekarze? Przecie ich nieznaczny ruch doni decydowa o Owicimiu; zaprzysione yciu lub mierci tysicy niewinnych ludz i. Niektrzy pili dla kurau zeznanie zoone w albo zaywali rodki pobudzajce; to uatwiao zabaw w sdziego. Ale Norymberdze 5 kwietnia 1946 roku najbardziej osawiony owicimski lekarz dziaa w peni wiadomie: jak wynika z relacji wiadkw, doktor Josef Mengele zawsze przeprowadza selekcj z cakowitym spokojem, bez emocji. Na prawo, Nawet w tych 5 wrzenia 1942: najgorszych Wieczorem okoo na lewo, na prawo, na lewo... Jak wspominaj ci, ktrzy przeyli, momentach smej znowu Mengele, wydajc wyroki mierci, pogwizdywa sobie rozmaite melodie pozostawa zbirka. Akcja z operetek lub walce. umiechnity, specjalna ze pogwizdywa wzgldu na sobie lub nuci co. transport z Przeprowadzajc Holandii. Ludzie selekcj w grupie bior w niej chtnie 2000 winiw udzia, bo przy przeznaczy do dla okazji okroi si

Rwnie po selekcji postawa esesowskich lekarzy pozostawaa w jawnej sprzecznoci z ich powinnoci zawodow. Chorzy, ktrzy w normalnych warunkach mogliby powrci do zdrowia, byli przez oprawcw w bieli oddzielani". Wobec winiw zainfekowanych tyfusem stosowano pukanie". Termin ten oznacza miertelny zastrzyk fenolu w serce. Lekarka z Wiednia, doktor Ella Lingens, ktra jako winiarka miaa pomaga w baraku sanitarnym, zapytaa pewnego razu esesowskiego lekarza, doktora Kleina, w jaki sposb udaje mu si godzi swoje zbrodnicze czyny z przysig Hipokratesa. Odpowied Kleina brzmiaa nastpujco: Poniewa zoyem przysig Hipokratesa, wycinam choremu wyrostek robaczkowy, a ydzi to wanie ropiejcy wyrostek robaczkowy w ciele ludzkoci wiata i dlatego naley ich usun". Taki nieludzki pogld usprawiedliwia w oczach wielu niemiecIstota sadysty polega na tym, e bl ofiary sprawia mu przyjemno. Jeli chodzi o Mengele, odnosio si wraenie, e nie zdaje on sobie w ogle sprawy z tego blu Nie zwraca adnej uwagi na bl ofiary; winiowie byli dla niego jak krliki dowiadczalne, winki morskie lub szczury, ktrych dusze i cierpienia nie interesuj, w najmniejszym stopniu osoby przeprowadzajcej eksperyment. poktor Ella Lingens, winiarka i lekarka w Owicimiu kich lekarzy nie tylko mordowani e winiw, ale rwnie dokonywane na nich pseudonaukowe eksperymenty. Lekarz obozowy Josef Menge le wyszukiwa swoje przysze ofiary ju na rampie - preferujc przy tym bliniaki. Mj bliniaczy brat i ja szlimy wanie z mam do komr gazowych, kiedy nagle powiedziaa: Dzieci, biegnijcie z powrotem, tam gdzie szukaj bliniakw*" - wspomina Jicchak Traub. On i jego brat Zerah znaleli si potem w oddziale dowiadczalnym doktora Mengele. Moje winki morskie" nazwa swe ofiary ten osawiony doktor mierci, ktry pragn dziki wasnej teorii o bliniakach zapisa si na stae w podrcznikach medycyny. Przeprowadza rne badania": wstrzykiwa dzieciom do oczu rodki chemiczne, aby sprawdzi, czy piwne oczy mona zabarwi na stae na kolor niebieski, i nne dzieci natomiast zabija, wstrzykujc im heksobarbital lub fenol, albo usuwajc im okrelone narzdy. Nazwisko Josef Men gele" stao si synonimem nieludzkich eks perymentw medycznych przeprowadzanych w Owicimiu. Ale ten czowiek z Giinzburga z ca pewnoci nie by jedynym lekarzem, ktrzy bez najmniejszych zastrzee zdecydowa si na wspprac z mordercami. Rwnie esesmanki, ktre byy w Owici miu lekarkami i pielgniarkami, odznaczay si skrajn bezwzgldnoci. Chorym i rannym odmawiay pomocy medycznej, chyba e mogli by jeszcze wykorzystani do niewolniczej pracy. W pierwszym procesie oprawczy z Ravensbruck oskaryciel wyjania, e winiowie czsto umierali na stojco lub Padali martwi podczas apelu, gdy nie chcieli i do izby chorych". Wiedzieli, co ich tam czeka. Chyba najlepiej znan nazistowsk lekark obozow bya doktor Herta Oberheser, ktra jako jedyna kobieta zostaa oskarona na norymberskim procesie lekarzy o zbrodni przeciw ludzkoci, a nastpnie skazana. Od 1935 roku czonkini Zwizku Niemieckich Dziewczt (BDM), a od 1937 roku w partii NSDAP, zgosia si w 1940 roku na ochotnika do suby jako esesowska lekarka w obozie koncentracyjnym w Ravensbru c]j Tam braa czynny udzia w planowaniu eksperymentw na polskiej winiarkach. Ogaszajc wyrok sdziowie podkrelili, e Oberheuser bya wiadoma istoty i celu eksperymentw. Pomagaa wybiera osoby poddawane dowiadczeniom, badaa je i przygotowywaa do operacji podczas ktrych przebywaa na sali operacyjnej, asystujc chirurgom Po kadej operacji posusznie dostosowywaa si do stylu pracy Gebhardta i Fischera, co polegao na umylnym zaniedbywaniu pa cjentw, tak aby rany pooperacyjne mogy spowodowa jak najgorsze infekcje". Zdarzay si jednak rwnie esesmanki, ktre pomagay winiom. Jedn z nielicznych bya

Maria Stromberger, od 1942 roku pielgniarka w izbie chorych w Owicimiu. Jedna z winiarek, ktrej udao si przey, opowiedziaa o jej pracy: Pewnego dnia wydarzyo si co dziwnego. By ju wieczr. Znajdowaymy si w kuchni we dwie: siostra Maria i ja. Zmywaam naczynia. Nagle w obozie rozleg si huk wystrzau, niezbyt daleko od okna kuchni. Wiedziaam, co to oznacza. Winiowie czsto podkradali si wtedy pod ogrodzenie. Jednoczenie usyszaam za plecami, gdzie siostra Maria staa przy oknie, cichy okrzyk. Odwrciam si i ujrzaam j, jak biaa na twarzy osuwa si bezwadnie na krzeso. Nieomal zemdlaa. Przestraszyam si i zawoaam siostr Margarete. Po kilku minutach wszystko wrcio do normy, ale Maria udaa si od razu do domu". Po tym incydencie Maria Stromberger zacza wypytywa o ludzi zabijanych w Owicimiu. Dowiedziaa si o mordowaniu z uyciem gazu, o paleniu zwok w pobliskim krematorium, o innych okrutnych morderstwach i codziennych torturach. Od tej pory zaja si losem winiw. Pomagaa im, jak tylko moga. Zdobywaa dla nich jedzenie i leki, a w kocu przyczya si do obozowego ruchu oporu, penic rol czniczki. Kiedy wie o pomocy udzielanej przez ni winiom rozniosa si w obozie, doktor Eduard Wirth skierowa j ju pod koniec wojny do kliniki odwykowej dla morfinistw. Tu po kapitulacji Trzeciej Rzeszy Maria Stromberger zostaa aresztowana i osadzona w polskim wizieniu. W licie z celi napisaa do byych winiw z Owicimia: Obecnie znajduj si w obozie dla internowanych. Postawiono mi zarzut wstrzykiwania winiom w Owicimiu kiedy jeszcze tam przebywaam, fenolu. Czy moecie to sobie wyobrazi? Jestem tu wrd nazistw, esesmanw, gestapowcw! Ja, ich najwikszy wrg! Musz te wysuchiwa ich skarg na niesprawiedliwo, jakiej rzekomo doznaj teraz od ludzi. A wtedy przed moimi oc zyma staje znowu to wszystko, co si dziao w Owicimiu! Widz odblask pomieni, czuj swd palonych cia, patrz na ao sne szeregi Sonderkommando, cignce za sob zwoki, ponownie dawi mnie tamten lk, jaki ogarnia mnie wtedy kadego ranka na myl o was, dopki nie przekonywaam si, e jestecie cali i zdrowi. Te wspomnienia sprawiaj, e tym, ktry siedz teraz tu ze mn, mogabym wykrzycze to wszystko w twarz, rzuci si na nich". Dziki interwencji byych wi niw obozu koncentracyjnego Maria Stromberger zostaa wypuszczona z polskiego wizienia na wolno. Ale w wiecie esesowskich obozw ludzie tacy jak ona stanowili absolutn rzadko. Ci, ktrych zawd polega na ratowaniu ycia innych, stali si w obozie koncentracyjnym wykonawcami zbrodniczych pla nw; czsto wystarczao jedynie wykona nieznaczny ruch rk. Kandydaci na mier, ktrych gest lekarzy kierowa na lew stron, byli na tychmiast zapdzani do komr gazowych. Kto nie by w stanie chodzi, odbywa t drog na ciarwce. Wszystko musiao si odbywa bardzo szybko, mordercy nie zamierzali traci czasu. Starali si te zachowa do koca pozory, tak aby winiowie nie podejrzewali niczego zego. Na ciarwkach byy umieszczone budzce nadziej znaki Czerwonego Krzya. Zwodnicz taktyk kontynuowano jeszcze w rozbieralni, na krtko przed wprowadzeniem ofiar do komory gazowej. Niewiadomym niczego winiom wmawiano, e czeka ich kpiel i dezynfekcja; ponaglano ich: Popieszcie si, jedzenie i kawa ostygn". Zazwyczaj ta metoda skutkowaa, a jeli mimo to ktry z winiw zaczyna co podejrzewa, wyprowadzano go niepostrzeenie za dom i zabijano strzaem z broni maego kalibru. Inni nie mieli o niczym pojcia. Posusznie notowali sobie w pamici numer haka, na ktrym wieszali ubranie, aby po dezynfekcji odnale je bez problemu", jak wyjaniali im esesmani. Ofiary wchodziy do komory gazowej nagie. Pomieszczenie byo schludne, pomalowane na biao. Na suficie znajdoway si urzdzenia, Podczone do wodocigu, ktre przypominay sitka natryskowe. Nic niezwykego, wszystko jak w normalnej ani. Do wntrza wchodzio coraz wicej winiw, stranicy wp ychali przez drzwi kolejne grupy. W cibie odzyway si wreszcie pierwsze krzyki, groz sytuacji pojmowali ju rwnie ci, ktrzy znajdowali si jeszcze na zewntrz. Ale nie

byo dla nich ratunku. Teraz zaczynaa si praca wyspecjalizowanych dezynfektorw", jak nazywa esesowskich sanitariuszy H6J3. W rzeczy, wistoci byli to kaci. Z samochodw oznaczonych Czerwonym Krzyem wyjmowali blaszane puszki z trujcymi sinozielonymi krysztakami Przez otwory wrzucali cyklon B do wntrza komory. Agoni ofiar mordercy mogli obserwowa przez may wizjer. Shema Israel!" Suchaj, Izraelu!". To wyznanie wiary ydw byo czsto ostatnimi sowami, jakie nieliczni wiadkowie morderstwa, stojcy na zewntrz, syszeli przez ciany. Esesmani drwili z modw umierajcych. Mniej wicej po 20 minutach w komorze nastpowaa grobowa cisza, a lekarz oznajmia: Gotowe"! Winiowie nie yli, praca sanitariuszy i lekarzy bya zakoczona. Mordercy opuszczali miejsce zbrodni ciarwk ze znakiem Czerwonego Krzya. Prac rozpoczynao Sonderkommando, czyli ydowscy winiowie, ktrzy po egzekucji musieli uprztn wntrze komory gazowej. Czasem po wejciu do komory gazowej syszelimy jeszcze jki, zwaszcza gdy zaczynalimy wyciga ciaa na zewntrz, chwytajc je za rce. Kiedy znalelimy ywe niemowl, opatulone w poduszk. Gdy rozwinlimy j, dziecko otworzyo oczy. A wic jeszcze yo. Zanielimy zawinitko do SS -Oberscharfuhrera (= starszy sierant; przyp. tum.) Molla i zameldowalimy, e dziecko yje. Moll pooy je na ziemi, mocno przycisn mu butem szyj, po czym wrzuci do ognia. Widziaem na wasne oczy, jak stratowa dziecko, a ono jeszcze ruszao rczkami". Tak Szlomo Dragon z komanda specjalnego wspomina scen, ktra po prostu nie mieci si w gowie. A tego bestialskiego czynu dokona esesman spod znaku trupiej gwki jeden z tych, ktrzy wieczorem wracali do domu i jakby nigdy nic spdzali miy wieczr w przytulnej atmosferze. Wielu z nich miao ony i dzieci. Kierownictwo SS rwnie w tej sprawie zadbao o wszystko. Esesmani mieli mieszka z rodzinami na terenie obozu koncentracyjnego lub w jego bezporednim ssiedztwie. Zapewniajc oprawcom pozornie normalne ycie rodzinne na miejscu zbrodni, chciano wanie nada ich czynnociom" pozory normalnoci. I dlatego do gwnych obowizkw on esesmanw mieszkajcych na terenie obozu, naleao pielgnowanie ycia towarzyskiego". Po pracy" esesowskie rodziny miay odwiedza si wzajemnie, wsplnie spoywa posiki i spdza wolny czas. Gudrun Schwarz podkrela w swoim studium na temat kobiet w obozach koncentracyjnych: Stabilne ramy ycia domowego ja ko miejsce, gdzie esesman mg si zastanowi nad wasnym ja, oraz zwizanie go z obowizkami natury towarzyskiej miay zapewni funkcjonariuszom SS rwnowag psychiczn i karier w esesowskim aparacie zagady". Szczeglnie w Owicimiu kierownictwo obozu starao si utwierdzi oprawcw w przekonaniu, e to, co robi, odbywa si w majestacie prawa. Podczas penienia suby obowizywa zakaz picia i palenia. Przestrzegano te surowo godziny policyjnej. HB wymaga od swoich podwadnych staej dbaoci o nieskazitelny wygld zewntrzny: Zwracam uwag, e dla wszystkich czonkw SS i policji, a zwaszcza dla osb przebywajcych w ojczynie, golenie si stanowi obowizek subowy. Niechlujny wygld nie moe by tolerowany przez przeoonych". Rwnie surowa dyscyplina miaa stwarza wraenie, jakoby wszystko dziao si w ramach ustalonych prawnie regulacji: Reichsfuhrer SS skaza esesmana, ktry jadc samochodem, zlekceway wydany przez Fiihrera zakaz przekraczania okrelonej prdkoci, na kar czterech tygodni aresztu o zaostrzonym rygorze. Ponadto Rei chsfuhrer SS poleci ukara odpowiedzialnego za t jazd oficera SS trzydniowym aresztem domowym za brak odpowiedniej reakcji w stosunku do kierowcy" za notowa HB. Nawet nieodpowiednio wyposaony rower stanowi powd do wyznaczenia kary: Kady czonek SS, ktry posiada wasny rower, ma obowizek wyposaenia go we wszelkie przepisowe Jake zazdroszcz elementy (dzwonek, hamulec na przednie koo, czerwone wiateko tylne moim kolegom, ktrym byo dane itd.); ich brak bdzie karany bardzo surowo". Jak wida, do rzeczywistoci dnia powszedniego mordercw naleay rwnie umrze uczciw pedantycznie podkrelane bahe sprawy. oniersk mierci! Jeli o mnie chodzi, staem si niewiadomie jednym z trybw machiny zagady w Trzeciej Rzeszy. Ta machina ju nie

Po wojnie komendant HB zwyk uala si nad sob. Od samego pocztku ludobjstwa nie czuem si w Owicimiu szczliwy" pisze w swoich notatkach. Twierdzi, e gdy by ju za bardzo znkany tymi zbrodniami, siada na konia, aby dziki szaleczej jedzie odpdzi od siebie tamte makabryczne sceny" Kiedy system zagady w jego obozie funkcjonowa ju pen par, H6B obarczy codziennymi obowizkami swego zastpc, a sam zaj si planowaniem rozbudowy obozu. Separowa si od caej tej zgrozy w ten sposb uatwiao sobie ycie wielu oficerw SS. Taka postawa te bya elementem s ystemu w Owicimiu: Spora cz oficerw SS nawet palcem nie tkna winiw. Na przykad HB patrzy na nich, jakb y byli powietrzem. Dla niego nie byli to ludzie" twierdzi byy wizie Owicimia Hermann Langbein. Wielu esesmanw wyrczao si swoimi podwadnymi w maltretowaniu winiw. Niektrzy nigdy nie uderzyli adnego winia, ale na gradzali tych esesmanw, ktrzy bili dostatecznie gorliwie. Za naleyte wywizanie si z zadania udzielali im na przykad specjalnego urlopu. Na tym polegaa perfidia tego systemu" opowiada dalej Langbein. Niejeden oprawca radzi sobie w ten sposb, e postrzega morder stwo jako zadanie do wykonania w czasie suby; potem mona ju byo nie zaprzta sobie tym gowy: By tam pewien esesman, najlepszy ze wszystkich. Nigdy nas nie bi. Czasem dawa nam nawet papierosa, nieraz mymy go czstowali. Gawdzilimy razem, mielimy si... To by naprawd najlepszy esesman, jakiego tam znalimy. Naprawd wietny go. Ale gdy przywozili chorych dwustu, nieraz do trzystu ktrych naleao rozstrzela, z prawdziwym zapaem schodzi do piwnicy, aby nacisn spust i pozabija ich wszystkich" opowiada Morris Venezia, yd z Salonik. Wielu winiw, ktrzy usugiwali oficerom SS i dziki temu mieli wgld w ich tryb ycia, odnosili podobne wraenie: wraz z ubraniem esesmani zmieniali sw osobowo. Kiedy zdejmowaem Schwarzhuberowi buty i kurtk, aby je oczyci, a on sta przede mn w podkoszulku, wyglda nieszczeglnie. Bez mundurw oni wszyscy stawali si niczym. Wystarczyo jednak, abym ubra go w mundur, a on zaoy jeszcze buty i czapk i natychmiast przeksztaca si w potwora" opisuje pewnego Untersturmfuhrera byy wizie Helmuth Szprycer. Mundur z trupi gwk wpyn te korzystnie na poczucie wasnej wartoci u modego Hansa Starka z Darmstadt. Pod komend HBa robi karier w Owicimiu, pocztkowo jako komendant bloku, a od 1941 roku jako szef oddziau politycznego. By najmodszym dowdc komanda w obozie. Nad jego biurkiem wisia napis: ,Wspczucie to oznaka saboci". Byy wizie Owicimia, Kazimierz Smole, w pniejszym okresie przez szereg lat dyrektor Muzeum Owicimskiego, Pamita doskonale, e Hans Stark wywizywa si bardzo gorliwie ze swych obowizkw. Robi znacznie wicej ni prosty esesman, choby dlatego, e dziaa w oddziale politycznym, gdzie dziay si ze rzeczy, egzekucje, umiercanie z uyciem gazu, suba na rampie. W kadym razie bi winiw, chocia wcale nie musia tego robi". Jak twierdzi Smole, Stark by typem fanatycznego antysemity: Kiedy w transporcie przywieziono yda, ktry te nazywa si Stark, bez rk, zacz go bi". Stark aktywnie uczestniczy w egzekucjach, zarwno podczas rozstrzeliwa, jak i zabijania z uyciem gazu. Sze miesicy po zdaniu przez niego matury ydzi z jego rodzinnego Darmstadt zostali wysani do Owicimia. Bye gimnazjum suyo odtd jako punkt zborny dla deportowanych. Pewnego razu Stark musia wzi udzia z zagazowaniu winiw: Otrzymaem rozkaz wrzucenia do komory cyklonu B zezna potem przed sdem. Chodzio o kolejny transport 200 do 500 ydw, wrd nich znowu mczyzn, kobiet i dzieci. Poniewa cyklon B... by w ksztacie krysztakw, posypay si one na stojcych tam ludzi. Wtedy zaczli oni przeraliwie krzycze, gdy nie wiedzieli, co si dzieje". Czy Starka gnbiy wyrzuty sumienia? Wyglda na to, e nie by w stanie tak po prostu wymaza popenianych zbrodni ze swojej wiadomoci. Po egzekucji my sobie bardzo starannie rce, a suca ydwka musiaa dokadnie wyczyci jego

buty, do poysku. Nastpnie Stark siada za biurkiem i przez kilka godzin rozmyla nad czym intensywnie. Miewa te jak stwierdzi jego brat koszmarne sny. Dwadziecia jeden lat po tej zbrodni sdzia zapyta Hansa Starka: Jakie mia pan wtedy myli?". Stark: e nigdy wicej". Sdzia: Dlaczego? Uzna pan, e wyrzdzi im krzywd?". Oskarony: Nie, nie o to chodzi. Ale jeli kogo rozstrzeliwano, byo to co zupenie innego. Tymczasem uycie gazu jest wedug mnie postpowaniem tchrzliwym, niegodnym mczyzny". Starka, podobnie jak wielu innych zbrodniarzy, gorszy co najwyej rodzaj morderstwa, a nie sam fakt zabijania. Ponadto nigdy nie przyszoby mu do gowy, e mgby odmwi wykonania rozkazu. Stark przyzna si do zarzucanych mu czynw. Nie zgodzi si jednak z ocen, e byy to zbrodnie. Poniewa w chwili popenienia przestpstwa nie mia jeszcze 21 lat, skazano go (w 1963 roku) - zgodnie z kodeksem karnym dla modocianych na dziesi lat wizienia. Na frankfurckim procesie przestpcw z Owicimia wikszo z oskaronych nie przyznaa si do udziau w morderstwach. Ralph Giordano, niegdy wizie, obserwowa proces jako dziennikarz: Ci, co przeyli, nie zapomnieli niczego. Oprawcy jak masowy morderca Oswald Kaduk, jak Robert Mulka i Karl Hcker, obaj adiutanci straconego w Polsce w 1947 roku komendanta obozu Rudolfa HBa, rwnie U gry: Nawet cienia skruchy - Josef Kramer, komendant obozu A koncentracyjnego w Bergen-Belsen, Po aresztowaniu przez Brytyjczykw w kwietniu 1945 roku. U dou: Nie udao mu si uj sprawiedliwoci - komendant obozu zagady w Owicimiu Rudolf HoB, wydany w maju 1946 roku Polsce, a nastpnie stracony. Pad rozkaz odbycia marszu mierci" w kierunku poudniowym. Esesmani szli do barakw i groc pistoletami kazali wszystkim wyj na zewntrz. Ale nie. mieccy i cudzoziemscy winiowie, wyznaczeni do tego, otoczyli esesmanw a gdy ci zorientowali si, e mog sobie nie da rady z winiami, ktrzy uroli w si, wycofali si. Przez dwa ostatnie dni nie siano ju adnych transportw. Hans Gasparitsch, niemiecki komunista, wizie w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie jak doktor Capesius, ktry na rampie dokonywa selekcji zapomnieli o wszystkim. Nikt z nich nie przyzna si do winy, nikt z nich nie zdoby si na okazanie skruchy. Nadal uwaali si za niewinnych obywateli, za jakich podali si w chwili aresztowania za ojcw rodzin, urzdnikw, nauczycieli, lekarzy, aptekarzy. Papa Kaduk, zwracali si do tego postrachu Owicimia pacjenci kliniki, gdzie pracowa jako pielgniarz". Wikszo czonkw Oddziaw Trupich Gwek, ktrzy przeyli, wtopili si niepostrzeenie w spoeczestwo powojenne spoeczestwo pragnce patrze przed siebie, a nie wstecz. Ale nie by to jedyny powd przeoczenia" wielu oprawcw. Cz z nich potrafia przeobrazi si w niepozornych obywateli, dostosowa si do nowego adu, jakby nigdy nic. Natrtnie daje o sobie zna pytanie o motyw dziaania Nie miaem wtedy oprawcw. Co skonio ich do popenienia tych zbrodni? Czy pojcia o piecach zachowaliby si tak samo w innych, normalnych okoliczgazowych. Wiedziaem jednak, nociach? Dwa lata po holocaucie Eugen Kogon okreli ludzi e w obozach penicych sub w obozach koncentracyjnych jako osoby koncentracyjnych gboko sfrustrowane, niezadowolone, nie odnoszce ydzi goduj i s sukcesw, [...] upoledzone, ograniczone pod rnymi wzgldami zabijani; e s te i czsto spoza marginesu spoecznego". zabijani Polacy. Dzi wiemy, e jest to jedynie cz praw Syszaem o eutanazji, e dy. Albowiem liczba oprawcw pochodzcych zabijano Niemcw - z warstw rednich jest wiksza ni przypusz krtko mwic, e to wszystko miao zbrodniczy charakter. Baron Philipp von Boeselager, uczestnik spisku z 20

czano. Dugo lansowana w spoeczestwie opinia, jakoby w morderczym systemie obo zw zagady oraz w grupach operacyjnych dziaali przede wszystkim sadyci, i lici, radykalni antysemici i inne mty spoeczne opinia bdca podwiadom nadziej, e normalni ludzie" nie byliby w stanie mordowa niewinnych kobiet i dzieci ani nawet tolerowa takich morderstw, okazaa si iluzj. Teolog Richard L. Rubenstein napisa: Kuszca jest teza, okrelajca nazistw jako osoby optane lub perwersyjne, gdy takie przekonanie stanowi potwierdzenie zudnych opinii, jakie lubimy wyrabia wobec siebie samych. Jeli jednak uznamy nazistw za mniej lub bardziej normalnych ludzi, nie oznacza to wcale, e usprawiedliwiamy ich czyny ani e bagatelizujemy zwizane z nimi niebezpieczestwo. Wprost przeciwnie: oznacza to, e rozumiemy, jak kruche s wizy obyczajowoci i przyzwoitoci, powstrzymujce ludzko przed cakowitym upadkiem". Siy Zbrojne SS

Baron Philipp von Boeselager, oficer Wehrmachtu Umierca i odda 6 czerwca 1944 roku alianci lduj w Norma ndii, wywaaj bram ycie to zdanie do twierdzy europejskiej" Niemcw i przygotowuj si do doskonale ostatecznego rozgromienia hitlerowskiej Rzeszy. Brytyjczycy i charakteryzuje si Kanadyjczycy szybko przeamuj niemieck obron, wdzieraj si postaw zbrojnych SS, tzw. w gb ldu. Przedwczesny o kazuje si meldunek o zdobyciu francuskiego miasta Caen Kanadyjczycy natrafiaj na tym terenie, Waf-fen-SS. Zabija, a w gsto poronitym krzewami i ywopotami, na zaciekego ktrym momencie przeciwnika: modziutkich, bo niespena osiemnastoletnich polec taka mentalno bya onierzy, ktrzy walcz z furi o kad pid ziemi, raz po raz zrywajc si do szaleczych dla ich tych ludzi atakw i nawet przeamujc pierwsz lini kanadyjsk. atwo rozpozna po maskujcych czym naturalnym mundurach polowych: to chopcy z esesowskiej dywizji Hitlerjugend. Udaje im isi zrozumiaym. powstrzyma ofensyw aliantw na Caen, utrzymuj miasto przez sze tygodni mimo miadcej przewagi przeciwnika. Dowodzeni przez weteranw frontu wschodniego, oficerw Waffen-SS, oraz indoktrynowani nazistowskimi hasami, stawiaj zacieky, czsto bezlitosny opr. Doug Barrie, ktry jako oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty uczestniczy w ldowaniu w Normandii, wspomina: onierze wzici przez nas do niewoli byli w wikszoci bardzo modzi. Ich oficerowie i podoficerowie byli przewanie dowiadczonymi weteranami walk w Rosji. Modzi nie mieli adnego dowiadczenia bojowego to bya ich pierwsza akcja, zreszt w naszym przypadku bya to rwnie pierwsza dua akcja bojowa. Jednak oni okazali si nie lada Wojownikami. Wielu z nich walczyo a do koca, nie chcieli si podda". Jeli chodzi o modych esesmanw, nie zawsze brali jecw: w kilku przypadkach kanadyjscy onierze, otoczeni przez Niemcw, zostali zabici. Styl walki esesowskiej dywizji Hitlerjugend jest znamienny dla caej Waffen-SS. Czy bya to jednostka elitarna, czy banda przestpcw? Czy

Elita nazistowskich awanturnikw i oprawcw, rozmylnie i pieczoowici jana ze zdziczeniem i brutalnoci, tak aby w kadej chwili zaatakowa

i zmiady wszystko i wszystkich. Ci ludzie nie s zwykymi onierzami, mciwie nie s to w ogle onierze, nawet jeli nieraz walcz na froncie. Jest to uzbrojona po zby jednostka policji, wyszkolona tak, aby chroni reim nazistowski przed buntem ludnoci cywilnej niemieckiej lub innej albo te, gdyby okazao si to niezbdne, przed zbuntowanymi oddziaami Wehrmachtu. Jest to twarde jdro nazizmu, oddzia pretorianw w tym ostatnim imperium obdu. John B. Priestley, brytyjski dramaturg, 1943 rok suyli w niej onierze, czy dobrze wyszkoleni mordercy? Trudno o bardziej kontrowersyjn spraw. Od zakoczenia drugiej wojny wiatowej dyskusja wok tej formacji militarnej nie sabnie, a wydawane opinie s sprzeczne. Czy Waffen-SS to elita nazistowskich awanturnikw i oprawcw? Czy byli to modzi ludzie rozmylnie i pieczoowicie oswajani ze zdziczeniem i brutalnoci, tak aby w kadej chwili zaatakowa wszystko i wszystkich? Jeli tak, to naley ich uzna nie za onierzy, lecz zbrojn jednostk policji, zwalczajc wewntrznych i zewntrznych wrogw Rzeszy. A moe Waffen-SS to kwintesencja onierskiego mstwa i walecznoci? Czybymy mieli do czynienia z kast wojownikw, z jak adna inna nie moe si rwna? Waffen-SS bya niezwykle heterogenicznym tworem ale przede wszystkim produktem schykowego etapu nazistowskiego imperium. Moe std wanie bierze si fascynacja, w jak popada wobec tej formacji wielu publicystw. Pod koniec 1944 roku liczebno Waffen-SS wynosia ponad 900 000 ludzi, natomiast w 1938 dokadnie 7000. Jej charakter najlepiej poznamy, analizujc korzenie, z ktrych wyrosa. Byy to: - Leibstandarte Adolf Hitler, utworzona w 1933 roku jako gwardia pre torianw stra przyboczna Hitlera, ktra jemu wanie skadaa przysi g na wierno; - jednostka dyspozycyjna SS (SS-Verfugungstruppe), powstaa w 1934 roku na bazie esesowskich politycznych oddziaw pogotowia" (politische Bereitschaften); - esesowskie Oddziay Trupich Gwek (SS-Totenkopfverbande) prze znaczone do suby wartowniczej w obozach koncentracyjnych. Wszystkie trzy formacje poczono jesieni 1939 roku w tzw. Waffen-SS, wanie wtedy nazwa ta pojawia si po raz pierwszy w dokumentach. Ja kie byo ich zadanie

w oczach szefa, Heinricha Himmlera? Reichsfuhrer Czarny korpus": gwardia Leibstandarte Adolf Hitler stawia si na zjedzie partii w 1933 roku. SS zamierza rozbudowa swoje SS, tworzc potny korpus ochrony pastwa. Jego czonkowie mieli zwalcza wrogw Rzeszy w kadej sytuacji jako agenci suby bezpieczestwa, jako odpowiedzialni za ludobjstwo w obozach koncentracyjnych lub jako onierze na froncie. W tym celu obowizywao jednolite szkolenie na oficerw" w esesowskich szkoach junkerskich w Bad Tlz i w Brunszwiku (Braunschweig). Tam modzi ludzie przechodzili kursy wojskowe i ideologiczne, po czym otrzymywali przydzia na front, do obozu koncentracyjnego, albo te do Suby Bezpieczestwa lub do aparatu administracyjnego SS. Waffen-SS byy czci SS i stanowiy zbrojne rami" NSDAP. Nie mona redukowa ich dziaania do sfery wycznie politycznej lub jedynie wojskowej. Czonkowie Waffen-SS byli onierzami, ale nie takimi jak inni". Himmler zdecydowanie sprzeciwia si traktowaniu Waffen-SS jako formacji czysto wojskowej, ktra potem staaby si zwyk dywizj armii, tylko przypadkowo odzian w czarne mundury". Mieli to by polityczni onierze narodowego socjalizmu", walczcy pod hasem Mj honor to wierno" ftie przeciw wyranie zdefiniowanemu wrogowi zewntrznemu, jak onierze Wehrmachtu, lecz w obronie ruchu politycznego przeciw wrogom zarwno zewntrznym, jak i wewntrznym; przy czym funkcje militarne dominoway zdecydowanie nad innymi.

Zamierzam ciga germask krew ze wszystkich zaktkw wiata, zamierzam rabowa j i kra, gdzie tylko to bdzie moliwe. Oddzia Germania zyska sw nazw nie bez powodu... Postawiem sobie cel: najpniej za dwa lata oddzia Germania nie bdzie si skada tylko z niemieckich Germanw. Heinrich Himmler, listopad 1938 roku Awans zbrojnych jednostek SS, ktre urosy do rangi formacji konkurencyjnej WObec armii, w 1933 roku nie by jeszcze do prze widzenia. Utworzona w marcu tego roku na bezporedni rozkaz Hitlera Leibstandarte Adolf Hitler bya zaledwie 100-osobow stra przyboczn. Skadaa si gwnie z byych esesmanw, bya opacana przez prusk policj, a jej szkoleniem wojskowym zajmowa si elitarny IX puk Reichswehry. Ten hybrydowy oddzia, jedyny w swoim rodzaju, ju choby ze wzgldu na skromn liczebno nie by traktowany przez dowdztwo Reichswehry jak rywal. Rwnie jednostka dyspozycyjna SS (SS-Verfiigungstruppe) bya pocztkowo pomylana jako oddzia interwencyjny do zada zwizanych z sytuacj wewntrzn; znaczenie militarne schodzio jeszcze na plan dalszy. Natomiast Oddziay Trupich Gwek (SS-Totenkopfverbande) zgodnie z definicj swego komendanta, Theodora Eicke, w ogle nie stanowiy jednostki wojskowej. Himmler postanowi jednak przeksztaca stopniowo swoje oddziay, tak aby stay si penowartociowymi formacjami wojskowymi. Szuka przy tym wsparcia ze strony ministra obrony Wernera von Blomberga, ktry 24 wrzenia 1934 roku wyrazi zgod na utworzenie esesowskiej jednostki dyspozycyjnej w sile trzech pukw i z oddziaem wywiadowczym. Tym samym przeamany zosta monopol Reichswehry jako jedynej do tej pory siy zbrojnej w kraju, a doszo do tego w czerwcu 1934 roku, niedugo po wyeliminowaniu SA, czyli niewygodnego konkurenta armii. Dowdztwo armii, ktre nie aprobowao decyzji Blomberga, usztywnio niebawem

swoje krytyczne stanowisko wobec dalszej rozbudowy zbrojnych oddziaw SS, a zwaszcza wobec ich dostpu do cikiej broni. Ten opr trwa do 1938 roku, kiedy kompetencje ministra obrony przej sam Hitler, dymisjonujc naczelnego dowdc armii. Swoje stanowisko utraci te szef sztabu generalnego. Owo przejcie wadzy wojskowej" usuno wszelkie przeszkody. Na mocy dekretu Fuhrera z 17 sierpnia 1938 roku oddziay SS miay otrzyma cik bro, a jednostka dyspozycyjna miaa zosta przeksztacona w penowartociow dywizj. Planowany od dawna za zamknitymi drzwiami udzia tych si w ewentualnej wojnie uzyska oficjaln aprobat.

Waffen-SS jest Konsekwencj tego kroku by rozkaz mobilizacyjny z 19 uwaana za sierpnia 1939 roku, skierowany (jest okoo 18 000 czonkw jednostki dyspozycyjnej i 8000 najbardziej czonkw Oddziaw radykaln formacj naczelnemu doTrupich gwek. Podporzdkowani zbrojn, ktra w wdztwu armii, ludzie ci brali od 1 wrzenia udzia w ogle nie bierze agresji na Polsk, ale nie jako samodzielna formacja. jecw, lecz Poszczeglne puki jednostki dyspozycyjnej definitywnie wrd nich rwnie Leibstandarte eliminuje kadego przydzielono do rozmaitych dywizji wojskowych, natomiast Oddziay Trupich Gwek Oberbayern, przeciwnika. Z Thuringen i Brandenburg wysano na tyyraportu frontu,Stuby gdzie miay przeprowadza Bezpieczestwa (SD) akcje pacyfikacyjne i czystki. na temat Oddziay kierowane na front praktycznie giny wopinii mrowiu zwykych onierzy. narodu Genera Blaskowitz wypowiedzia si na niemieckiego; temat zmotoryzowanego regimentu 1942 Leibstandarte Adolf Hitler: Jednostka przecitna, jeszcze niedowiadczona, nie rok wyrnia si niczym szczeglnym". Jeden z generaw armii uskara si, e onierze Leibstandarte strzelaj na olep, a podczas ofensywy jedynie podpalaj w rutynowy sposb" polskie wsie. Oddziaem dowodzi Sepp Dietrich, esesman od pierwszych chwil. By to typ dawnego lancknechta; jako byy sierant z pierwszej wojny wiatowej nigdy nie przeszed szkolenia oficerskiego. Jednak podczas drugiej wojny wiatowej awansowa a do stopnia Generaloberst der Waffen-SS (odpowiednik generaa armii; przyp. tum.). Hitler widzia w nim idealnego oficera SS, ale w rodowiskach wojskowych odnoszono si do niego lekcewaco, a nawet ze wzgard z powodu jego braku wyksztacenia, prostackich manier i brutalnoci. Hubertus von Humboldt, oficer Wehr-machtu w sztabie Mansteina (Erich von Manstein, feldmarszaek, walczy w Polsce, Zwizku Radzieckim i we Francji, oskarony o zbrodnie wojenne Wehrmachtu spdzi w wizieniu kilka lat - do 1953; przyp. tum.), wspomina jedno ze spotka: Manstein odnosi si do niego sceptycznie, wiedzia bowiem, e umiejtnoci dowdcze tych z SS nie mog si rwna z naszymi. Narad z Dietrichem odbylimy w kwaterze gwnej. Manstein by zdumiony postaw Dietricha, ktry zapewni: Moi onierze zrobi to". Sepp Dietrich by natomiast ubstwiany przez swoich onierzy. Nazywalimy go naszym pap opowiada Horst Kruger, w tamtym czasie onierz z Leibstandarte. Sepp Dietrich mgby w peni suy za symbol dwulicowoci reimu nazistowskiego.

Profesjonalny wojskowy, jeden z onierzy politycznych" Himmlera: Paul Hausser (drugi z prawej). To, e jednostka dyspozycyjna bya w stanie uczestniczy aktywnie w dziaaniach wojennych, stanowio gwnie zasug Paula Haussera, ktry w 1932 roku przeszed w stan spoczynku jako Generalleutnant Reichswehry (odpowiednik generaa dywizji; przyp. tum.), jednak w 1934 roku wstpi do SS, aby wykorzysta szans uzupenienia kariery wojskowej. Jako profesjonalny wojskowy mia zaj si szkoleniem ludzi Himmlera i niewtpliwie odnis w tym zakresie pewien sukces. Mimo kd rzuconych mu pod nogi przez dowdztwo armii, szkolenie wojskowe esesmanw osigno w 1939 roku poziom na tyle zaawansowany, e mona ich byo skierowa na front wraz z dywizjami armii. Podczas gdy jednostka dyspozycyjna uczestniczya w Polsce w walkach frontowych, trzy puki trupich gwek realizoway swoje zadanie; zwalczay wroga" na tyach. Nadaway si" do tego doskonale: Theodor Eicke od 1933 roku prowadzi wzorcowy" obz koncentracyjny w Dachau i szybko osign stanowisko szefa wszystkich obozw. Z zag obozowych, tak zwanych Oddziaw Trupich Gwek, sformowa oddan nn1formacj, ktrej czonkowie byli zdolni do wszelkich przejaww okruciestwa i terroru wobec domniemanych wrogw pastwa. Oprawca obozowy Eicke odegra jedn z gwnych rl w tzw. sprawie Rhma: w nocy 1 lipca 1934 roku zastrzeli szefa SA. W Polsce Oddziay Trupich Gwek zajy si wraz z niewojskowymi jednostkami SS zabijaniem wszystkich osb, okrelonych przez Hitlera mianem wrogw pastwa": chodzio przede wszystkim o ydw, ale rwnie o przedstawicieli polskiej inteligencji. Ofiarami wojakw" Eickea pady tysice ludzi. Ekscesy przybray tak bestialski charakter, e genera armii Blaskowitz wystosowa pismo protestacyjne: Nastawienie wojska do esesmanw i policjantw oscyluje midzy odraz i nienawici. Zbrodnie popeniane w Polsce wzbudzaj niech i wstrt u wszystkich onierzy". Kampania w Polsce staa si jakby sygnaem do zwikszenia liczebnoci WaffenSS: zacignito w jej szeregi kilkadziesit tysicy czonkw Allgemeine SS (Oglne SS) i posikw policji. Pod koniec 1939 roku Waffen-SS liczyy ju 56 000 ludzi (nie liczc Oddziaw Trupich Gwek). Gwardi Leibstandarte podniesiono do rangi puku piechoty zmotoryzowanej. Z funkcjonariuszy policji porzdkowej i rezerwy wojska sformowano esesowsk dywizj policji. Z czci Oddziaw Trupich Gwek, ktrych liczebno wzrosa do ponad 18 000, Theodor Eicke utworzy rwnie dywizj piechoty zmotoryzowanej i sam obj jej dowodzenie, mimo i nie posiada adnego wyksztacenia wojskowego. Pozostae Oddziay Trupich Gwek weszy definitywnie do struktur Waffen-SS dopiero w kwietniu 1941, po czym skierowano je na front oraz na tyy w ramach rozmaitych jednostek SS. Jeli kto z SS mwi dzi: Gdybym tego nie uczyni, zostabym rozstrzelany", odpowiadam mu: to nieprawda" chyba e jego przeoony nie mia w sobie nic z czowieczestwa i koleeskoci. Mnie na przykad wyznaczono w padzierniku 1942 do przeprowadzenia w Stralsundzie egzekucji pewnego starszego kaprala z SS. Poszedem do mojego dowdcy i owiadczyem: Zgosiem si na ochotnika, aby walczy na froncie, ale nie chciabym nikogo rozstrzeliwa". Zapyta: :,Czy to znaczy, e odmawiasz wykonania rozkazu?, ale uwzgldni moj prob, dwudziestu innych zgosio si dobrowolnie, bo dostawali za to po butelce wina, i nastpnego dnia otrzymali czas wolny na spacer po Stralsundzie. Wolfgang Filor, onierz dywizji SS Das Reich

Tak wic w chwili rozpoczcia kampanii francuskiej Himmler dyspo nowa pokanymi siami wojskowymi, obejmujcymi trzy i p dywizji oraz kilka jednostek specjalnych, ktre nie byy jeszcze przygotowane do uczestniczenia w walkach na froncie. Siy te z pewnoci nie znaczyy wiele, jeli porwna je ze 157 dywizjami Wehrmachtu, ale z wyjtkiem dywizji policji byy zmotoryzowane. Niedostatek pojazdw samochodowych sprawia, e zwyky onierz w wojsku porusza si wtedy nadal pieszo, a dziaa byy cignite przez konie. W peni zmotoryzowanych byo tylko 16 duych jednostek, gwnie dziesi dywizji pancernych, ktre miay odegra kluczow rol w caej kampanii zachodniej. Najnowsze rodzaje broni - na przykad dziaa samobiene nie otrzymaa w tym czasie adna formacja SS, lecz elitarna jednostka wojskowa, puk Gross-deutschland. Inaczej miay si sprawy w sferze personalnej. Zgodnie z zamysem, aby uczyni z SS spoeczn", a nastpnie germask" elit Europy, Himmler ustanowi surowe kryteria rekrutacji do tej formacji. Dotyczyo to rwnie Waffen-SS. Komisje poborowe zwaay przede wszystkim na Jako rasy". Obowizywaa oglna zasada, wedug ktrej dzia personalny SS akceptowa jedynie wysokich, odpowiadajcych wymogom rasowym i najchtniej modych ochotnikw. Aby przekona komisj, e speniaj te warunki, poborowi musieli si podda szczegowym badaniom lekarskim, przy czym ich rasowo" bya oceniana wedug skali piciostopniowej. Do jednostki

dyspozycyjnej przyjmowano jedynie poborowych w wieku do 23 lat, o wzrocie powyej 1,74 m i nie noszcych okularw. Pochodzenie aryjskie naleao udokumentowa a do 1800 roku. Przeprowadzano ponadto szereg testw na kondycj fizyczn. Wyksztacenie nie odgrywao praktycznie adnej roli. Odbywa si jedynie 20-minutowy test na inteligencj" z trzywierszowym dyktandem, krtkim tekstem na zrozumienie treci" oraz trzema do prostymi zadaniami rachunkowymi. Przede wszystkim wymagano bezgranicznej akceptacji nazistowskiego porzdku w pastwie. Surowe kryteria fizycznego doboru nie mogy jednak obowizywa dugo. Ju pod koniec 1938 roku Himmler wyda rozporzdzenie, w myl ktrego w cigu nastpnych piciu lat naley w przypadku Wielu chciao wad, nie uwarunkowanych obcieniem dziedzicznym zosta onierzami, ani rasowym, zmniejszy wymagania wobec rekrutw wstpujcych do wszystkich ale w wieku 17 lat formacji SS". Mimo tego zalecenia mona byo wstpi Waffen-SS dysponoway tu przed wkroczeniem do Francji bardzo sprawnymi onierzami. Genera armii Weichs mg na przykad po jedynie do SS. Reichswehra wiczeniach dywizji Trupich Gwek wyrazi ze swej strony pene przyjmowaa dopiero od 18 lat. Baron Philipp von Boeselager, oficer Wehrmachtu Niektre jednostki frontowe objy nas swoim patronatem, a kiedy odwiedzali nas oficerowie SS, uznanie dla kondycji oddziaw SS, ktre po trzech godzinach niejedna z nas wytonych wicze nie wykazuj adnych oznak zmczenia". marzya, aby wyj Wanie jednak w dywizji Oddziaw Trupich Gwek rysoway si kiedy za m za takiego dzielnego znaczne problemy z formowaniem gotowej do boju jednostki. Tworzcy j modzi ludzie byli bardzo sabo wyszkoleni pod wzgldem oficera. Hertha von Bergh, w bojowym. Odnosio si to zwaszcza do 6500 czonkw z zag obozowych przydzielonych do dywizji. Sam The-odor Eicke nie mg si tamtym czasie uczennica Napola" pochwalizadnym przygotowaniem wojskowym. Zupenie nie zna si na skomplikowanych manewrach wojskowych, ktrych wymogom spodziewa si sprosta tylko dziki butnej Ja osobicie nie postawie. By wyjtkowo uparty i nie zajmowa si wewntrznymi sprawami dywizji. zetknem si ponadto z Gotowo bojowa przypadkiem, aby podoficerw i druyn SS jest niewystarczajca. Zapacimy za to duym przele wem krwi! Szkoda tak wspaniaego materiau ludzkiego!" - pisa genera armii Bock 19 jaki mody czowiek, kwietnia ktry 1940 roku po inspekcji jednostki. O wicie 10 maja 1940 roku Wehrmacht zgosi si na przypuci atak na kraje Bene-luksu i Francj. Po miaej operacji nazwanej potem przez ochotnika dociciem sierpu" niemieckie dywizje pancerne przekroczyy Ardeny, Churchilla Waffen-SS, nie nieoczekiwanie zosta przyjty. dotary nad kana La Manche i zamay lini obrony aliantw. 25 czerwca dziaa umilky w cigu zaledwie szeciu tygodni Wehrmacht odnis najwiksze zwycistwo Alexander w dziejach prusko-niemie-ckiej armii. Dorneck, Kierownictwo Ze wzgldu na niewielk liczebno jednostki SS nie odgryway w tych wydarzeniach Germaskie SS wikszej roli, nie uczestniczyy zreszt w akcjach decydujcych o wyniku kampanii. Okazao si, e oficerowie Oddziaw Trupich Gwek nie maj wystarczajcego przygotowania bojowego. Na pewien czas w dywizji zapanowa chaos, zwaszcza po odejciu kilku dowiadczonych oficerw. Niekompetentny sposb dowodzenia przez Eickea doprowadzi do ostrego konfliktu midzy nim a generaem Hoepnerem. Kiedy Eicke, prbujc si usprawiedliwi, owiadczy, e straty nie s tu wane", oburzony Hoepner nazwa go rzenikiem". Nie przypuszcza jeszcze, jak celne byo to okrelenie.We Francji dywizje SS poniosy due straty. Znamienne s te popeniane przez nie zbrod nie wojenne. 27 maja 1940 roku okoo 100 onierzy brytyjskich, ktrym skoczya si amunicja poddao si Oddziaom Trupich Gwek. Obersturmfuhrer Fritz Knchlein ustawi jecw pod cian stodoy i rozkaza otworzy do nich ogie z karabinw maszynowych. Po wojnie Knchlein stan przed brytyjskim trybunaem wojskowym, zosta skazany na mier i zgin na szubienicy.

Zaledwie jeden dzie po masakrze jecw brytyjskich czonkowie Leibstandarte popenili w Wormhoudt podobn zbrodni. To by koszmar" wspomina Charlie Daley, jeden z tych, ktrzy przeyli. Stu brytyjskich onierzy, wrd nich wi elu rannych, Niemcy zamknli w stodole. Kiedy oficer brytyjski zaprotestowa przeciw takie mu traktowaniu jecw wojennych, jeden z esesmanw odpar: Tam, dokd pjdziecie, jest do miejsca dla wszystkich". wiadek Ri-chard Parry opowiada: Nagle do stodoy poczy wpada granaty rczne, w sumie byo ich pi. Mnie impet wybuchu wyrzuci przez luk w cianie na zewntrz. A tam esesmani otworzyli ogie. Z zimn krwi zabili ponad 80 jecw brytyjskich". Hitler oczywicie wyrazi uznanie dla wspaniaych osigni" swoich jednostek SS, wychwalajc je w przemwieniu na defiladzie zwycistwa. By przekonany, e liczebno Waffen-SS naley dalej zwiksza. Zdawa sobie jednak spraw z zastrzee armii wobec udziau Waffen-SS w dziaaniach wojennych. Aby wic uspokoi generalicj, wyda 6 sierpnia dekret, w ktrym usiowa zagodzi charakter przyszych zada Waffen-SS, redukujc je do spraw wewntrznych": ,Wielkoniemiecka Rzesza w swojej ostatecznej postaci nie bdzie obejmowaa swymi granicami wycznie tych narodw, ktre z gry oka Ta wojna doprowadzia do tego, e niemiecki korpus pancerny wywalczy sobie trwae miejsce w historii wiata; swj udzia w tym zaszczytnym sukcesie maj onierze Waffen-SS. Przemwienie Hitlera w Reichstagu, 19 lipca 1940 roku Putk nie jest, niestety, w stanie zaproponowa ludzi z tych oddziaw do odznacze, gdy oni polegli. Raport z bitwy sporzdzony przez Felixa Steinera, maj 1940 roku by elita nowe jednostki liczebnego armii. uj jej yczliwo". Dlatego konieczne bdzie tworzenie oddziaw policji pastwowej, ktre w kadym kraju i w kadej sytuacji bd w stanie reprezentowa autorytet Rzeszy. le owa policja pastwowa" tylko wtedy moe liczy na niezbdny presti, jeli wykae si do. wiadczeniem wojskowym zdobytym na froncie. Naley wic stworzy oddzia, ktry nie tylko zapobiegnie wybuchowi drugiej rewolucji listopadowej (listopad 1918 obalenie monarchii i powstanie Republiki Weimarskiej; przyp. tum.), ale rwnie bdzie w stanie stumi rodkami militarnymi bunty nieniemieckich narodw w przyszej Wielkogermaskiej Rzeszy". Ponadto: zawsze powinna to nie mog wic przekracza od 5% do 10% stan. Dekret ten czsto oceniano bezkrytycznie, nie poznajc si na jego prawdziwej wartoci. Gdyby rzeczywicie chodzio tylko o to, by umoliwi policji pastwowej zdobycie dowiadczenia bojowego na froncie, wystarczyoby wysanie tam jednej, najwyej dwch prestiowych dywizji, pozostae oddziay SS mogyby walczy w szeregach Wehrmachtu. Ale Hitlerowi chodzio o co wicej: dy do wzmocnienia i rozszerzenia militarnych kompetencji Waffen-SS, a tym samym do utworzenia doborowej i wychowanej w duchu narodowego socjalizmu formacji, ktra byaby wyran alternatyw armii, ale nie zastpowaaby jej. Rozbudowa formacji Waffen-SS wci trwaa. Gwardia Leibstandarte ulega tak znacznemu wzmocnieniu osobowemu, e moga zosta uznana za dywizj. Utworzono ponadto now dywizj SS, nazwan pocztkowo Germania, a pod koniec 1940 roku przemianowan na Wiking. Ju w 1938 roku Himmler zapowiedzia, e zamierza ciga germask krew ze wszystkich zaktkw wiata, rabowa j i kra, gdzie tylko to bdzie moliwe". Po zajciu przez Niemcw terenw na pnocy i zachodzie Europy zaj si energicznie urzeczywistnianiem tego pom ysu:

kw duskich i norweskich sformowa jednostk Nordland, a z onierzy holenderskich i flamandzkich - Westland. Takie posunicia byy zgodne z jego planami, dotyczcymi przyszego ksztatu Europy: Holandia, Flan dna, Dania i Norwegia miay wej po wojnie w skad Wielkogerrna skiej Rzeszy", a z narodowych oddziaw tych pastw miaa si tworzy przysza policja pastwowa". Jednak oczekiwania Himmlera okazay si zbyt wygrowane, midzy innymi dlatego, e ochotnikw tych czsto uznawano w ich wasnych krajach za zdrajcw ojczyzny. Ojciec nie apro buje moich pogldw politycznych pisa w licie Leo Larsen, norweski ochotnik w SS. Do tego stopnia, e kiedy przyszedem z wizyt w wigili Boego Narodzenia, chcc wykorzysta urlop, bo nie widziaem ojca od siedmiu czy nawet omiu miesicy, on po prostu wyrzuci mnie za drzwi". W pierwszych dniach operacji Barbarossa, pod koniec czerwca 1941 roku, w dywizji Wiking suyo 1143 cudzoziemcw: 631 Holendrw, 294 Norwegw, 216 Duczykw, jeden Szwed i jeden Szwajcar. Tak wic niezalenie od swej nazwy, dywizja Wiking skadaa si w ponad 90% z Niemcw. Po napaci Hitlera na Zwizek Radziecki zacig do suby w Waffen-SS sta si znacznie prostszy. Propagandowe haso o krucjacie antybolszewickiej" trafiao na terenach okupowanych na podatny grunt, przemawiao do umysw czci modych ludzi. Szef sztabu generalnego armii, Franz Halder, napisa z eufori na pocztku lipca 1941 roku: Wszystkie kraje Europy, nawet Francuzi, l na Wschd swoje legiony. Europa jednoczy si w walce przeciw Azji i ta jedno stanowi historyczny sens obecnej wojny". Takie sowa miay oczywicie niewiele wsplnego z rzeczywistoci, jakkolwiek ochotnicy zgaszali si Krucjata antybolszewicka": belgijski oficer SS Leon onierze dywizji Oddziaw Trupich Gwek atakuj pod Degrelle czonkw Ibrygady Bethune odznacza 25 maja 1940 roku. esesowskiej Dwa dni pniej morduj w szturmowej Walonia (Wallonie). Le Paradis brytyjskich jecw - popeniajc tym samym zbrodni wojennstosunkowo licznie. Nie doszo jednak do ich masowego napywu. Pod koniec 1941 roku w szeregach Waffen-SS walczyo 12 000 ochotnikw germaskich narodowoci nieniemieckiej" tak brzmiao oficjalne okrelenie a wrd nich 1180 Finw, ktrych z ca pewnoci nie mona nazwa Germanami". Okoo 24 000 Francuzw, Chorwatw, Hiszpanw i Waloczykw Czutem si wcielono do Wehr-machtu. Nie byli Germanami" i Himmler na razie nie znacznie lepiej chcia ich widzie w szeregach SS. wrd tych modych ludzi ni Wizja utworzenia armii pangermaskiej" napotkaa na opr ze strony w domu. SS to politycznych liderw i ideologw ruchw faszystowskich w krajach rzeczywicie elita. okupowanych. Kierownictwo SS pocztkowo liczyo na pozyskanie IngemarS poszczeglnych narodw" oraz utworzenie legionw jednolitych pod omberg, wzgldem narodowociowym. Do szybko okazao si, e owe jednostki szwedzki staj si ulubiecami ruchw nazistowskich w danych krajach i zaczynaj esesman peni funkcj polityczn. Ich integracja z oddziaami SS okazaa si Dla mnie nie by to bardzo trudnym wyzwaniem, niemale niewykonalnym. Ochotnicy obcy mundur, gdy swojego kraju w przyszej, powojennej Europie zdominowanej przez walczyli o pozycj zawsze Niemcy i zapewne przeciw bolszewizmowi, ale niekoniecznie za Niemcy. Prawie wszystkim odczuwaem siln nie narodow odpowiadaa wi z ideologia SS. Z tego powodu do 1943 roku wrd europejskich ochotnikw istnia zasadniczy podzia: jedni, ktrzy zgosili si do suby w pangermaskich" Waffen-SS, Niemcami. walczyli w dywizji Wiking; pozostali natomiast, o nastawieniu narodowociowym, suyli w Remy Schrijnen, swoich legionach na rodowych. Podzia ten zlikwidowano dopiero w 1943 roku, kiedy legiony flamandzki Flandria", Norwegia" i Dania" przeksztacono w wielonarodowe jednostki Waffen-SS, przy ochotnik w SS czym nie obyo si bez gonych protestw i buntw. W tym czasie Himmler nie mia ju nic przeciw przyjmowaniu do swojej formacji przedstawicieli narodw romaskich, ktrymi przedtem tak bardzo pogardza. W skad Waffen-SS wesza rwnie obok legionu ,jednostka utworzona z Francuzw. Henri-Joseph Fenet, jeden z owych francuskich ochotnikw, wyjania: Klska z 1940 roku bya dla wielu Francuzw straszliwym upokorzeniem, a udzia w walkach na froncie wschodnim w szeregach tak elitarnej jednostki stanowi okazj do wymazania tego upokorzenia z naszych umysw". Mimo i Himmler nigdy nie zdoa wprowadzi w ycie swego planu dotyczcego utworzenia pangermaskiej" armii, to jednak liczba germaskich" ochotnikw w szeregach

Waffen-SS moe imponowa. Szacuje si j na od 123 000 do 166 000 onierzy, przy czym wikszo zwerbowano dopiero w 1944 roku, gdy do cofajcych si oddziaw niemieckich doczyli liczni kolaboranci. Z kolei wielu ochotnikw z pocztkowego okresu wojny rozczarowao si jej przebiegiem i odstpio od Niemcw. Mniej wicej do wrzenia 1942 roku musiano rozpuci 25% Holendrw. Kopotw z werbowaniem germaskich ochotnikw" nie udao si unik W 1941 roku musiaem odby podr z Himmlerem. Na mnie osobicie zrobi okropne wraenie. Ludzie z Waffen-SS, ktrzy znali go lepiej, mieli o nim jeszcze gorsze zdanie. W cisym dowdztwie Waffen-SS by najbardziej znienawidzon osob. Sepp Dietrich nie chcia nawet podawa mu rki. Kiedy Himmler zapowiedzia swoj wizyt w Leibstandarte, Sepp wyjecha. Robert Krtz, esesowski korespondent wojenny

n rwnie w nastpnych miesicach. By to uboczny skutek bitwy pod Stalingradem, po ktrej wojna przybraa dla Hitlera niekorzystny obrt Do 30 czerwca 1943 roku z

dalszej suby wojskowej zrezygnowao 5883 ochotnikw, co stanowio 21,5% wszystkich osb zwerbowanych prze? Niemcw we Flandrii, Holandii, Danii i Norwegii. Brak ju nam konceptu, co robi dalej w tych germaskich krajach", napisa sfrustrowany SS-Brigadefuhrer (genera brygady; przyp. tum.) Gottlob Berger. Niezalenie od szykan ze strony ich niemieckich instruktorw, ktrzy czsto zachowywali si wobec nich z niezwyk but, ochotnicy" uwiadamiali sobie coraz wyraniej sens wypowiedzi Hitlera z poowy lipca 1941 roku. Stawao si jasne, e propagandowej tezy o oglnoeuropejskiej wojnie wyzwoleczej" nie mona interpretowa tak, jakby Niemcy miay prowadzi t wojn dla dobra Europy. Na wojnie mieli skorzysta wycznie Niemcy". Ul przed napaci na Zwizek Radziecki Himmler dysponowa dostatecznie duym zakresem wadzy, aby znacznie rozszerzy WaffenSS. Na mocy zarzdzenia z kwietnia 1941 zaliczy do tej formacji nie tylko oddziay frontowe SS, ale take 179 (!) innych jednostek i urzdw. Wrd nich znajdoway si (od sierpnia 1940 roku) obozy koncentracyjne wraz z zaogami. Nosiy one takie same mundury i miay takie same ksiki uposaenia co oddziay frontowe, mimo e w 1942 roku podporzdkowano je

Gwnemu Urzdowi Gospodarczo Administracyjnemu, a wic formalnie wydzielono z Waffen-SS. Dla Himmlera, ktry mia okrelon koncepcj korpusu bezpieczestwa pastwa, rozszerzenie Waffen-SS poza oddziay czysto frontowe byo krokiem prawidowym. Chocia doprowadzio to do podziau zada z jednej strony jednostki frontowe, z drugiej policyjne nie mona byo mwi o dwch cakowicie oddzielnych formacjach. Zbyt podobne byy orientacje i szkolenia ideologiczne, zbyt cise powizania personalne. Napa Hitlera na Zwizek Radziecki 22 czerwca 1941 roku oznaczaa pocztek wojny, o jakiej Fiihrer marzy od dawna wojny niszczycielskiej na Wschodzie, ktra miaa doprowadzi do zagady komunizmu, wytpienia ydostwa" i zdobycia przestrzeni yciowej". W wojnie tej uczestniczyo pi dywizji SS; byy to jednostki w peni zmotoryzowane, co odrniao je od wikszoci oddziaw armii. Uzbrojenie Waffen-SS nie obejmowao jednak czogw. onierze owych dywizji walczyli na frontach wszystkich trzech grup "Germaskie" miso armatnie przeznaczone na front wschodni: poegnanie kontyngentu flamandzkich ochotnikw w Antwerpii, lipiec 1944 roku. armii: nad jeziorem Ilmen, pod Moskw, w Rostowie. W dalszym cigu mci si tu i wdzie brak dowiadczenia: w Finlandii (we wrzeniu I94J roku) skierowano do walk sformowan z dwch pukw Oddziaw Trupich Gwek, sabo wyszkolon grup bojow Nord", ktra cakowicie zawioda" jak okreli to z poczuciem wyszoci pewien oficer Wehr-machtu i na widok atakujcych Rosjan ucieka z pola walki. Luki w szkoleniu i nieumiejtno dowodzenia ujawniy si rwnie w dywizji Oddziaw Trupich Gwek; w efekcie poniosa ona dotkliwe straty. Integracja Oddziaw Trupich Gwek z Waffen-SS nadal wywoywaa spory, poniewa Eicke uparcie obstawa przy zachowaniu odrbnego charakteru swojej formacji. Oddziay, ktre wyrosy z jednostki dyspozycyjnej Haussera wyrniay si profesjonalizmem, natomiast formacje Trupich Gwek uwaay si za prawdziwych reprezentantw rewolucji narodowosocjalistycznej" i cechowao je nastawienie antymieszczaskie i antymilitarne. Eicke wiadomie przeciwstawia si wymianie personalnej midzy obiema formacjami. W rezultacie dywizja Oddziaw Trupich Gwek musiaa upora si w Rosji z

problemem znacznych strat, ktre prowadziy do stopniowego zaniku specyficznego ducha korpusu" w dywizji Eickea. Jednostka ta przystpowaa do kampanii rosyjskiej pod koniec czerwca 1941 roku w sile okoo 17 000 onierzy. Do marca 1942 roku stracia ponad 12 000 ludzi, otrzymaa natomiast wzmocnienie w liczbie zaledwie 5000 osb. W dziaaniach wojennych, podczas ktrych ulega niemal cakowitemu zniszczeniu, uczestniczya do padziernika 1942 roku. Nowa dywizja Oddziaw Trupich Gwek, utworzona latem 1942 roku we Francji, miaa niewiele wsplnego z jednostk, ktra rok wczeniej wyruszya do Rosji. Wikszo czonkw zag obozw koncentracyjnych polega. Odbywaa si wprawdzie nadal do intensywna wymiana osobowa pomidzy dywizj Oddziaw Trupich Gwek i zaogami obozw koncentracyjnych, te jednak zgodnie z ide ujednolicania struktur SS odkomenderowywano rwnie do innych dywizji. W ten sposb w wikszoci dywizji Waffen-SS suyli ludzie, ktrzy uprzednio duej lub krcej byli czonkami zag obozw koncentracyjnych. Oglnie rzecz biorc, onierze Waffen-SS mieli wiele punktw stycznych z esesowskim wiatem obozw. W 1943 roku Wolfgang Filor, ranny na froncie, zosta wysany na urlop ozdrowieczy do kompanii rekonwalescentw dywizji SS Das Reich w Buchenwaldzie. Pewnego wieczoru odprowadzaem jednego z naszych aresztantw do paki, w pobliu obozu koncentracyjnego. Z obozu wyszli akurat dwaj stranicy, cignc za sob winia; wlekli go tak, e szorowa kolanami po ziemi. Jako onierz firon Pozosta jeszcze jeden bolszewik" tak brzmi cyniczny podpis pod sowskich korespondentw wojennych. Zdjcie ujawnia brutalny cha To prawdziwa towy uznaem takie postpowanie za niewa ciwe, powiedziaem wic: jednostka elitarna; Co robicie?! pod niecie tego czowieka wyej, nie moecie go przecie jestem dumny i tak poniewiera!". Wtedy jeden ze stranikw odpar: Daj spokj, szczliwy, e znajduje si pod kolego. Wida, e jeste tu od niedawna. Tego odstawiamy na izb chorych. Dostanie tam zastrzyk i bdzie z nim spokj". moj komend. Jeli przeanalizujemy militarne sukcesy Waffen-SS na froncie List generaa Eberharda von wschodnim w latach 1941-1942, wyoni si obraz przypominajcy do Mstwo i ofiarno Mackensena do zudzenia osignicia armii: istniay jed nostki mniej i bardziej kolegw z WaffenHeinricha Himmlera, SS spotykay si z skuteczne w dziaaniu. Czasem udawao im si nawet przewysza 26 grudnia 1941 powszechnym dywizje wojskowe nie byo to jednak z pewnoci regu. Prawd jest roku uznaniem. Nie syszaem te nigdy natomiast, e jednostki SS uchodziy za szczeglnie zacieke i agresywne. Na przykad genera Mackensen w licie do Himmlera z o jakiejkolwiek zbrodni popenianej penym uznaniem wypowiada si o wewntrznej dyscyplinie, wieym na ydach lub innej zawadiactwie, wykazywanej inicjatywie i niezomnej odpornoci" ludnoci cywilnej onierzy Leibstandarte. Postrzegany przez wielu autorw fanatyzm z przez onierzy Waf- pewnoci nie cechowa wszystkich jednostek SS, dla niektrych fen-SS bowiem jednak ci by charakterystyczny. Straty poniesione przez SS s w zasadzie porwnywalne z walczyli dzielnie na tymi, jakie wykazyway oddziay wojskowe. Udowodniy to najnowsze badania. pierwszej linii Nie ulega wtpliwoci, e oddziay Waffen-SS odznaczyy si w Rosji wyjtkow frontu. brutalnoci. Istniej liczne dowody na popenione przez nie cikie zbrodnie wojenne: na Hrabia Clemens przykad dywizja Wiking wymordowaa na Ukrainie 600 galicyjskich ydw, dywizja Das von Kageneck, oficer Reich pomagaa" grupie operacyjnej B" w wymordowaniu ydw w okrgu miskim, a Wehrmachtu wedug nie potwierdzonych jeszcze relacji jednostka Leibstandarte Adolf Hitler zabia w kwietniu 1942 roku 400 jecw rosyjskich. Jednak liczba tego typu przypadkw, ktre potem ujawniono, nie jest dua. Znacznie Zapytano ich wyranie, czy chc, aby zasoni im oczy. Miaem wtedy 16 lat i staem w pierwszym szeregu plutonu egzekucyjnego. Odlego wynosia tylko dziesi metrw, ucieszyem si wic, e nie bd ju musia patrze im w oczy. Do obu skazacw podeszli jeszcze raz dwaj plutonowi i rozerwali im koszule na piersiach, eby strzelcy mogli dokadnie widzie cel. Siegfried Schiltze, onierz dywizji kawalerii SS Florian Geyer

U gry: onierze SS byli pocztkowo serdecznie witani przez ludno cywiln Ukrainy i Biaorusi. Niebawem miao si to zmieni. wicej byo zbrodni nieznanych. Jeli chodzi o postpowanie SS, to rozstrzeliwanie jecw wojennych i bezwzgldne traktowanie sowian skiej" ludnoci cywilnej stanowiy raczej regu ni wyjtek. Szczeg, nie zasuya si" w tym wzgldzie brygada kawalerii SS pod

U dou: Zawsze je Gwek pod Smo leskiem; wrzesie

dowdztwem Hermanna Fegeleina. Latem 1941 roku otrzymaa ona zadanie przeczesania niedostpnych trzsawisk Prypeci. Reichsf uhrer SS Hein-rich Himmler zapozna onierzy z Wytycznymi w sprawie przeczesywania trzsawisk": Jeli miejscowa ludno jest wroga z punktu widzenia narodowociowego i poledniego gatunku pod wzgldem rasowym i ludzkim, albo te, co si czsto zdarza na takich bagnistych terenach, skada si z osiadych tam przestpcw, naley rozstrzela wszystkich podejrzanych o udzielanie pomocy partyzantom. Kobiety i dzieci trzeba odtransportowa, zarekwirowa bydo i ywno, a wsie puci z dymem i zrwna z ziemi". 27 lipca SSStandartenfuhrer (pukownik; przyp. tum.) Hermann Fegelein przekaza podlegym sobie oddziaom wany rozkaz Himmlera: ydw naley traktowa zasadniczo jak grabiecw". Bez wahania postawiono ydw na rwni z partyzantami co oznaczao, e mordowanie ich w zdobywanych miejscowociach byo zarazem walk z partyzantami. 30 lipca o sidmej rano oddziay konne obu pukw kawalerii SS wyruszyy do akcji: pierwszej czystki" na moczarach. Dzie pniej Himmler podczas osobistej rozmowy z komendantem wyznaczonym dla tego regionu, wyszym dowdc SS i policji Erichem von dem Bach -Zele-wskim, zaostrzy swj Gdzie partyzant, poprzedni rozkaz. W odezwie radiowej do poszczeglnych tam i yd, a gdzie oddziaw znalaza si informacja: Rozkaz Reichsfuhre-ra yd, tam rwnie SS. Naley rozstrzela wszystkich ydw. Ich ony zapdzi na partyzant. mokrada". Fragment tekstu Kawalerzyci z 1. puku SS postpowali w sposb szczeglnie nieludzki: szkoleniowego z w zajmowanych miejscowociach mordowali ca ludno ydowsk, kursu zwalczania rwnie kobiety i dzieci. Otwierajc ogie z karabinw maszynowych, zabijali szybko i na partyzantw; chybi trafi. koniec wrzenia 1941 2.roku puk ograniczy si do rozstrzeliwania mczyzn w wieku od 18 do 60 lat. Kobiety i dzieci ydowskie zgodnie z rozkazem zapdzano na mokrada. Ludzie Himmlera sali jednak potem raporty, w ktrych donosili rozczarowani: Zapdzanie kobiet i dzieci na trzsawiska nie odnosi spodziewanego efektu, gdy bagna, jak si okazuje, nie s dostatecznie gbokie, by mona w nich by U gry: SS-Standartenfuhrer Hermann Fegelein (z lewej), komendant 1 Brygady Kawalerii SS. oraz SSBrigadefuhrer (= genera brygady; przyp. tum.) Wilhelm Bfttnch. Fegelem aktywn.e uczestniczy w zbrodniach

popenionych przez SS na moczarach Prypeci. U dou: Te Rosjanki, ktre zostay schwytane przez Niemcw, czeka tragiczny los. 7 sierpnia 1941 roku ukazao si rozporzdzenie niemieckiego dowdztwa wojskowego: bezrobotni ydzi mieli zebra si 8 sierpnia w pobliu dworca kolejowego i zabra ze sob ywno na trzy dni. 8 sierpnia zjawio si przed dworcem oko. to 1000 osb. Wyprowadzono ich z miasta w stron Sagolewa, a potem rozstrzel no na kartoflisku. Kilka osb, ktre przeyy, wrcio do domw i opowiedziao o tym, co si wydarzyo. 9 sierpnia ukazao si kolejne rozporzdzenie w sprawie pracy. Nikt nie poszed pod dworzec i w miecie rozpocza si obawa na ydw. Tego dnia rozstrzelano od 8000 do 10 000 ludzi. Niemcy wpadali do mieszka; z ktrego zabrali ze sob szecioletniego chopca. Wdarli si te do naszego mieszkania. Uratowaem si tylko dlatego, e siedziaem akurat w ubikacji na podwrku. Niemcy zabrali jednak moich braci: Dawida i Arona. Rozstrzelali ich tego samego dnia. Piotr Ruwinowiez Rabcewicz ocalay z masakry na moczarach Prypeci o uton. Zazwyczaj na gbokoci jednego metra wystpuje ju twardy grunt...". Mimo to w okresie do 13 sierpnia oba puki kawalerii SS zabiy niemal 14 000 ludzi. Z pewnoci rwnie normalni" onierze piechoty i dywizji pancernych zabijali jecw rosyjskich i mordowali ludno cywiln, a niektre kierowane na tyy frontu jednostki Wehrmachtu nie rniy si w swej brutalnoci od brygad kawalerii SS. Na przykad 707. dywizja piechoty wymordowaa na Biaorusi w cigu jednego miesica ponad 10 000 ofiar. Niszczycielska wojna na Wschodzie przebiegaa niemal wszdzie tak samo, bez wzgldu na rodzaj prowadzcych j oddziaw, jakkolwiek skrupuy odczuwali czciej onierze Wehrmachtu. Win za popeniane zbrodnie ponosili nie wszyscy, ale byo ich zbyt wielu. W1942 roku dywizje Leibstandarte, Das Reich, Totenkopf i Wiking wyposaono w nowoczesny sprzt, ktry uczyni z nich jednostki pancerne. Od tej pory stay si one oddziaami elitarnymi" w onie Waffen-SS i taki te wizerunek tworzyy na zewntrz. Prcz nich dziaay jednostki, ktre kierowano na boczne linie frontu (6. Dywizja Grska SS Nord) lub do walk z partyzantami (4. Dywizja Policji, 7. Dywizja Grska SS, 8. Dywizja Kawalerii SS). Za odpowiedni przykad moe tu posuy 7. Dywizja Grska SS Prinz Eugen. T jednostk, sformowan w 1942 roku w pnocnej Serbii z siedmiogrodzkich Sasw i banackich Szwabw, uwaano dugo za gorsze dziecko Waffen Dywizja dysponowaa przewanie tylko zdobyczn, rozkaz przeniesienia do j traktowano powszechnie jako rodzaj kary. ci z partyzantk ; Wszyscy esesmani jugosowiask odznacza si du brutalnoci i okruciestwem, ale przyczyniali si do tego nie byli do modzi, bardzo wynioli i tylko Niemcy; rwnie lokalne grupy narodowociowe zwalczay s i ponadto dumni ze swoich wzajemnie. W masakrach uczestniczy oczywicie take Wehrmacht. nikczemnych Ju podczas tumienia powstania serbskiego jesieni 1941 roku dochodzio czynw. Erich Mirek, onierz do odraajcych ekscesw ze strony jednostek Wehrmachtu, ktre wymordoway w tym czasie niemal wszystkich serbskich ydw. Naley zaznaczy, e Wehrmachtu i wiadek dywizja SS Prinz Eugen od samego pocztku wykazywaa nieporwnanie wiksz skonno do popeniania zbrodni wojennych ni inne jednostki. W grudniu 1942 roku zostaa ona po raz drugi oficjalnie zganiona; naganie towarzyszy rozkaz powstrzymywania si w przyszoci od zbytecznych okruciestw" wobec nieuzbrojonej ludnoci cywiln ej, takich jak rozstrzeliwanie kobiet i dzieci lub puszczanie z dymem domw i caych wiosek". Dziao si to w okresie, zanim jeszcze dywizja uwikaa si w szczeglnie zacieke walki z partyzantami. Kiedy w lipcu 1943 roku jej dowdca w rozmowie z chorwackim ministrem usiowa przedstawi masakr dokonan przez jego jednostk jako pomyk", SS Oberfuhrer (genera brygady; przyp. tum.) Werner Fromm przerwa mu ostro: Odkd tu jestecie, tego rodzaju wypadki" zdarzaj si, niestety, jeden po drugim". J ak zanotowa SS-Sturmbannfuhrer (major; przyp. tum.) Reinholz, takie wanie wypadki zaczy oddziaywa szkodliwie na niemieckie interesy w tym regionie". Powszechne oburzenie

wywoao przede wszystkim wymordowanie 2000 Chorwatw w okolicy Knina (Dalmacja) 28 marca 1944 roku. Ostry protest w tej sprawie zoy te rzd chorwacki. Podobnie niechlubny rozgos zdobya 4. Dywizja Policji, ktra na przykad 5 kwietnia 1944 roku wymordowaa w greckiej miejscowoci Klissu-ra 223 cywilw, a 10 czerwca w Distomo ponad 300 osb. Jak oceni te zbrodnie? Czy byy to w dziaania reprezentatywne dla Waffe przegrupowania doprowadziy do tak trudno byo potem mwi o specyfi walkach z partyzantk lub w tych, kt

dziay Waffen-SS wykazyway, oglnie rzecz biorc, tendencj do eksce sw, ktre zdecydowanie przewyszay w swej bezwzgldnoci dziaania Wehrmachtu. Stwierdzenie to odnosi si nie tylko do wczesnej sytuacr na Bakanach, ale rwnie do poczyna esesmanw we Francji i Niemczech, gdzie jeden z oddziaw dywizji SS Reichsfuhrer SS" wymordowa w sierpniu i wrzeniu 1944 setki woskich cywilw. Ta fanatyczna krwioerczo potgowaa si, w miar jak po przeomie stalingradzkim wojna przybieraa obrt niekorzystny dla reimu nazistw. W tym samym czasie doborowe dywizje Waffen-SS odpowiednio zbrojono, przeksztacajc je w dywizje pancerne. W najbardziej krytycznym momencie naczelne dowdztwo niemieckich si zbrojnych zyskao tym samym narzdzie potrzebne do ustabilizowania sytuacji na froncie wschodnim. Przypomnijmy: w listopadzie 1942 roku wojska radzieckie pod Stalingradem okryy 6. armi niemieck, a w grudniu przeszy do wielkiej ofensywy na caej dugoci frontu poudniowego. le uzbrojone jednostki woskie, wgierskie i rumuskie nie byy w stanie powstrzyma natarcia, podobnie zreszt jak nieliczne dywizje niemieckie.

Armia Czerwona para niepowstrzymanie na zachd, perspektywa zaamania zawisa nad caym poudniowym skrzydem frontu wschodniego. Z pomoc miay przyj trzy dywizje pancerne SS - Leibstandarte Adolf Hitler, Das Reich i Totenkopf poczone w jeden korpus pod dowdztwem Paula Haussera. Winrich Behr, w tamtym czasie oficer Wehrmachtu, przypomina sobie, jak ocenia pooenie Fuhrer: To, co Hitler mwi na temat odsieczy dla Stalingradu, byo tak mao realne, e zdawaem sobie z tego spraw nawet ja, 25-letni onierz frontowy i oficer wojsk pancernych. Wedug Fuhrera sytuacj pod Stalingradem miaa uratowa armia pancerna SS, ja za wiedziaem od feldmarszaka Mansteina, e armia ta posza ju w rozsypk za spraw rosyjskich czogw T-34. Tymczasem Hitler twierdzi, e wanie ta armia pancerna, nie baczc na wichury i nieyce, pokona 400-kilometrow odlego, aby przyj z pomoc naszym pod Stalingradem! Co za bzdury!". Wprawdzie nie udao si wydosta 6. armii z okrenia pod Stalingradem, ale korpus pancerny SS rzeczywicie uczestniczy w niemieckiej kontrofensywie w lutym i marcu 1943 roku, ktra ustabilizowaa front i umoliwia odbicie Charkowa, czwartego pod wzgldem wielkoci miasta w Zwizku Radzieckim. Przedtem Haus-ser, zniechcony beznadziejnym pooeniem, nie zdecydowa si na obron tej wanej pod wzgldem prestiowym metropolii i wbrew wyranyU gry: Korpus pancerny SS przyczyni si walnie do odbicia Charkowa wiosn 1943 roku. Pancerny obz bojowy z onierzami piechoty. U dou: Pogotowie ratunkowe" frontu wschodniego - Sepp Dietrich odznacza onierza Waffen-SS Po bitwie o Charkw. rozkazom Fuhrera zarzdzi odwrt. Widocznie genera SS nie by jeszcze w tym momencie skonny do okazywania lepego posuszestwa; do ta kiego stanu dojrza" dopiero pniej. W centrum walk pod Kurskiem podczas ostatniej wielkiej ofensyw niemieckiej na froncie wschodnim znalaz si 1. korpus pancerny ss ktry tym razem odegra rol taranu. Mimo e operacja zakoczya sie fiaskiem, to jednak okres od lutego do lipca 1943 ugruntowa propagandow ocen jednostek Waffen-SS jako pogotowia ratunkowego" frontu wschodniego. Cieszyy si one opini doborowej formacji, ktra walczy wszdzie tam, gdzie jest najwiksze zagroenie; zawsze te znajduje si na czele oddziaw uczestniczcych w kontrofensywie. Potwierdza to Horst Kruger, przeniesiony wiosn 1943 roku z Luftwaffe do dywizji SS Leibstandarte: Bylimy latajcym komandem, kierowano nas zawsze tam, gdzie robio si najgorcej. I nikt nie stawia wtedy zbdnych pyta". Ten mit, jak wiele innych, zawiera cz prawdy. Gdyby nie dywizje pancerne SS, ofensywy niemieckie na wiosn 1943 roku nie doszyby do skutku. Ale jednostki te nigdy nie atakoway przeciwnika samodzielnie. Zawsze dziaay wsplnie z oddziaami armii. Wyolbrzymione s te informacje o doskonaym uzbrojeniu dywizji pancernych SS. Najnowoczeniejsze typy czogw, takie jak Pantera i So, przydzielano w pierwszej kolejnoci jednostkom Wehrmachtu. Wszystkie nowe Pantery otrzymywaa na przykad dywizja Grossdeutschland, jeszcze lepiej uzbrojona ni dywizje SS Haussera. Te ostatnie rwnie dostaway nowoczesne uzbrojenie na przykad kada z nich dysponowaa kompani gotowych do walk czogw Tygrys. Podobnym poziomem uzbrojenia mogo si jednak wykaza wiele oddziaw Wehrmachtu. Dywizja Grossdeutschland zostaa nawet wzmocniona w sierpniu 1943 roku caym batalionem czogw Tygrys. Do przeomu 1943/1944 stare" dywizje SS walczyy na froncie wschodnim wszdzie tam, gdzie pojawiaa si krytyczna sytuacja. W lutym 1944 roku wojska radzieckie okryy w Czerkasach dywizj SS Wiking i brygad szturmow SS Walonia. Podczas krwawej operacji wydobycia si z kota" wanie te dwie jednostki stany na czele bronicych si oddziaw niemieckich, a odsieczy dokonaa dywizja Leibstandarte Adolf Hitler. W Kamiecu Podolskim (w kwietniu 1944 roku) Rosjanie otoczyli ca armi pancern. Popiesznie sprowadzony z Francji, nowo sformowany 2. korpus pancerny SS rozbi piercie opasujcy, po czym uwolni z okrenia dywizje Wehrmachtu i Leibstandarte Adolf Hitler. Tak wyglday sukcesy militarne Waffen-SS. W walkach uczestniczyj0 take okoo 20 dywizji pancernych Wehrmachtu, ktre przeprowadziy podobne operacje wojskowe. Odnosiy one

podobne sukcesy, co Waffen-SS, byy te podobnie uzbrojone, a niektre z nich - o czym bya ju mowa wczeniej nawet lepiej. Rzekome bohaterskie czyny" jednostek Waffen-SS okazuj si po dokadniejszej analizie znacznie mniej spektakularne ni jest to zazwyczaj przedstawiane, a w mit to w duej mierze produkt literatury popularnej (rwnie angielskojzycznej), ktra po dzi dzie ulega mistyfikacji dajcej si wyjani jedynie psychotera-peutycznie. Miadca klska Niemcw pod Stalingradem zim 1942/1943 staa si wydarzeniem przeomowym w toczcej si wojnie. Przyczynia si rwnie do zasadniczej zmiany w historii Waffen-SS. W okresie od grudnia 1942 do stycznia 1944 sformowano dwanacie dalszych dywizji SS, co oznaczao 150-procentowy wzrost liczebnoci! Tym samym ostatecznie przeksztacono elitarne" siy SS w armi powszechn. O ile w poowie 1940 roku liczebno Waffen-SS wynosia jeszcze 100 000 onierzy, to pod koniec 1941 roku wzrosa do 220 000, jesieni 1942 do 240 000 (z czego 140 000 to oddziay polowe), pod koniec 1943 do 500 000 (w tym 260 000 oddziay polowe), a pod koniec 1944 a do 910 000. Nie ulega wtpliwoci, e tak znaczny przyrost liczbowy musia w spo sb istotny wpyn na zmian charakteru Waffen-SS. Nie bya to ju for macja elitarna. Oficjalnie nie zniesiono nigdy zasady suby ochotniczej, jednak de facto utrzymaa si ona do krtko. Ju w 1940 roku czonko wie Allgemeine SS byli namawiani do przechodzenia do Waffen-SS. Od 1942 roku presja ta zwikszya si. Do formowanych wanie nowych dy wizji pancernych SS Hohenstaufen i Frundsberg pod przymusem wcie lano czonkw zag obozw pracy. Z ideologi nazistowsk ludzie ci mie li naprawd niewiele wsplnego. Pewna wsppracownica dyplomaty Ulricha von Hassel stwierdzia w 1943 roku: Coraz bardziej wtpliwy sta wa si duch narodowosocjalistyczny w Waffen-SS. Identyfikowano si za to z walczcymi oddziaami Wehrmachtu". Czsto nawet wysi oficerowie Waffen-SS decydowali si zachowa dystans do Himmlera. Z ostrej kry tyki Reichsfiihrera SS znany by zwaszcza Felix Steiner. W oczach Him mlera przebra on miar, kiedy witajc onierzy zacz zastpowa prze pisowy zwrot Heil Hitler" skrcon, niedba form Heil". Himmler po leci sprawdzi lojalno Steinera. Nie zdoa jednak pozbawi go penionej funkcji, gdy natrafi na opr ze strony wysoko postawionych funkcjonariuszy SS. Podano piwo, bya te wyerka: parwki. Czy moglimy chcie czego wicej?Potem wrczono nam formularze zgoszeniowe do Waffen-SS. Nie byo w tym nic zego. Bo tym, ktrzy nie chcieli tam i, przyrzekano solennie: Pjdziesz do marynarki, do kawalerii albo do administracji". W takim przypadku owkiem okrelali ,y/affen-SS" i pisali nazw tej innej formacji. Jestem pewien, e zanim to jeszcze mijao dziesi minut, z powrotem wymazywali to sowo gumk. Lothar Schmitz, w tamtym okresie czonek Hitlerjugend Chciaem zgosi si wtedy do Waffen-SS, ale ojciec bardzo si na mnie zdenerwowa. Powiedzia: Nie masz nawet pojcia, w co si pakujesz". Manfred Rommel, w tamtym okresie czonek Hitlerjugend Istnia jaki nieokrelony opr wewntrzny, ktry kaza odrzuca myl o wstpieniu do Waffen-SS; podwiadomie wiedziano: tam wyczynia si rzeczy, z ktrymi nie chciaby mie nic wsplnego. Nie, nie wiedziano jeszcze nic konkretnego o ujawnionych dopiero potem faktach, ale jednak nie moglimy si uwolni od zych przeczu. Giinther Adrian, w tamtym okresie czonek Hitlerjugend

Miaem 15 lat, kiedy zaangaowaem si w t wojn osobicie. W marcu 1944 roku w szkole zjawi si oficer Waffen-SS i po wygoszeniu pomiennej, entuzjastycznej przemowy zapyta o ochotnikw do Waffen-SS. Pierwszy podniosem rk. Nie mogem inaczej - przecie wychowywaem si w duchu narodowego socjalizmu. Siegfried Schiitze, onierz dywizji kawalerii SS Florian GeyerZ uwagi na potrzeb znajdywania coraz to nowych rezerw osobowych Gwny Urzd Dowdztwa SS oraz Urzd do spraw Modziey doszy w lutym 1943 roku do porozumienia: nastpn dywizj SS postanowiono sformowa z czonkw Hitlerjugend, z rocznikw 1925 i 1926. Jednym z nich by Bernhard Hei-sig. Waciwie zgosi si do jednostki pancernej, ale gdy stan przed komisj poborow, zwrci na niego uwag pewien oficer SS. Mia tylko jedn rk - co chyba wywaro na mnie due wraenie i powiedzia: Nie chce pan by w naszych szeregach? Odparem: Ale ja si ju zgosiem do dywizji pancernej. Och, my mamy wiele czogw... chyba e ma pan co przeciw subie w naszej formacji?. To byo podchwytliwe pytanie. A przecie nie miaem nic przeciw SS. Dlatego powiedziaem: Dobrze, czemu nie?". Ulrich Kriiger, sanitariusz w Hitlerjugend, opowiada o badaniu lekarskim, podczas ktrego sprawdzano te, czy chopcy nie choruj na grulic. Kademu z nich robiono przewietlenie, nastpnie podchodzili do stou, przy ktrym otrzymywali formularz: Niniejszym potwierdzam, e przeszedem badanie rentgenowskie i tak dalej potem miejscowo, data i podpis. Ale u dou kartki byo jeszcze dopisane drobnym drukiem: Niniejszym owiadczam, e zgaszam si na ochotnika do suby w Waffen-SS. Problem werbowania onierzy w takiej liczbie, aby zapewni sta ekspansj Waffen-SS, nie by nowy. Pojawi si ju w roku 1940. Naczelne dowdztwo Wehrmachtu okrelio sta liczb osb przenoszonych do Waffen-SS, ale dla dalekosinych planw Himmlera byo to za mao. Dlatego od pocztku wojny szef SS usiowa werbowa ludzi do swoich oddziaw tam, gdzie nie musia si obawia konkurencji ze strony Wehrmachtu: poza granicami Rzeszy. Prcz ochotnikw z krajw zachodniej Europy o ktrych bya ju mowa od 1940 roku wizano nadzieje rwnie z osobami pochodzenia niemieckiego, tak zwanymi volksdeutschami, z Wgier, Jugosawii i przede wszystkim z Rumunii. Pocztkowo ludzie ci przyjedali do Niemiec nielegalnie, niebawem jednak na mocy umw midzypastwowych z Budapesztem i Bukaresztem uzgodniono, e mog oni odbywa sub wojskow w szeregach Waffen-SS. Pod koniec 1941 roku w dywizji SS Wiking i w dywizji grskiej SS Nord suyo 6200 volksdeutschw. Jednak zim 1943 roku okazao si, e to rdo zaopatrzenia w rekrutw wysycha; po prostu zwerbowano ju wszystkich mczyzn pochodzenia niemieckiego, zdolnych do noszenia broni". Doszo do sytuacji, w ktrej niemal co czwarty onierz Waffen-SS by volksdeutschem z regionu bakaskiego ich liczebno wynosia cznie ponad 200 000 ludzi! Prawie wszystkie nowe oddziay z lat 1943 i 1944 skaday si gwnie z volksdeutschw. We wspomnianych ju wczeniej dywizjach pancernych Hohenstaufen i Frundsberg suy

o okoo 8000 onierzy. Jak na ironi, osobowy dywizji SS Nordland wykazywa wbrew nazwie jednostki wicej Wielu Wgrw, volksdeuts-chw z Rumunii ni onierzy z Danii lub Polakw i Norwegii. Ludzie ci nie paali chci oddania swego ycia za Rumunw Niemcy. Nawet Eicke, chocia nie mg zalicza si do niemieckiego intelektualistw, zauway: Wrd volksdeutschw pochodzenia decydowao si na jest spora liczba osb, ktre mona okreli jako niezbyt sub wojskow w bystre. Wielu z nich nie potrafi pisa ani mwi po niemiecku. Waffen-SS nie Nie rozumiej rozkazw, wykazuj te skonno do dlatego, e nieposuszestwa i uchylania si od obowizkw". aprobowali Rozpoczo si take przyjmowanie onierzy pochodzenia ideologi SS, ale po prostu, aby niegermaskiego". Jeszcze w maju 1942 roku Himmler mia odby sub w due zastrzeenia wobec takiego kierunku rekrutacji: niemieckim Wehrmachcie. Nie Formowanie jednostek Waffen-SS z Estonii, otwy i Litwy to rozumieli, na czym istotnie kuszcy krok, ale kryje on w sobie spore ryzyko". do polega ta rnica. Niemiec batycki Alfred Rosenberg, minister Rzeszy spraw okupowanych terenw nadbatyckich, sformuowa to Baron Philipp von ostrzej: w jego opinii Litwini to ludzie pod wzgldem Boeselager, oficer Wehrmachtu rasowym w wikszoci mao wartociowi", otysze s w znacznym stopniu przemieszani z ludnoci rosyjsk", natomiast Estoczycy to elita narodw Rzyga si chce: batyckich". Odkd w Waffen-SS zaczli suy Finowie, uleg zmianie cigle tylko sysz stosunek do Estoczykw. W padzierniku 1942 roku Hitler wyrazi zgod na o duchu SS". Co sformowanie estoskiego legionu SS, nastpne tego rodzaju jednostki za bzdura! Niczego takiego powstay w 1943 roku, a w styczniu 1944 utworzono estosk dywizj SS. nie ma! Rwnie w przypadku otyszy bzdurne argumenty pseudorasowe ustpiy do Jeden z przed pragmatycznymi. Z otewskich onierzy sformowano nawet szybko dwie informatorw dywizje. Integracja Batw w szeregach SS bya do prosta. Ludzie ci mieli Gwnego Urzdu nadziej, e walczc po stronie Niemiec przyczyni si do odzyskania SS - Wypowied z2 wasnej niepodlegoci. Oczekiwanie to Niemcy wiadomie podsycali, padziernika 1943 zrcznie tuszujc wasne plany okupacyjne. Ponadto na otwie istnia szeroko na temat ideologicznej rozpowszechniony antysemityzm. Stosunkowo spora liczba otyszy -jak orientacji rwnieWaffen-SS Litwinw i Ukraicw uczestniczya w masowych rozstrzeliwaniach ludnoci ydowskiej, bya te zatrudniana w obozach zagady w charakterze stranikw. Warto bojowa oddziaw skadajcych si z mieszkacw Europy Zwalczanie partyzantw" byo wanym zadaniem dla Waffen-SS: muzumaska jednostka SS na Bakanach. wschodniej nie bya jednakowa. Najgorzej oceniano jednostki biaoruskie; zdarzay si w nich nawet przypadki mordowania niemieckich oficerw przez onierzy, ktrzy nastpnie dezerterowali. Ze dowiadczenia wizay si take z dywizj ukraisk, ktra podczas swojej pierwszej akcji frontowej w lipcu 1944 roku zawioda na caej linii". Mnie natomiast bronili swojej ojczyzny Estoczycy i otysze. otewskie jednostki SS, mimo okrenia, walczyy w Kurlandii zaciekle a do mo

Nie oczekujemy od was, abycie stali si Niemcami pod wpywem oportunizmu. Oczekujemy od was, abycie podporzdkowali swj idea narodowy ideaowi waniejszemu z punktu widzenia kwestii ras i historii: Wielkogermaskiej Rzeszy. Przemwienie Himmlera w Charkowie, kwiecie 1943 roku

mentu kapitulacji. Ich czonkowie dziaali potem czciowo w podziemiu, jako party. zanci, jeszcze przez lata stawiajc opr Armii Czerwonej. Poczwszy od 1943 roku, kiedy nastaa fala formowania nowych dywizji, jednostki frontowe Waffen-SS dzieliy si na trzy grupy: dywizje skadajce si z rdzennych Niemcw, tak zwane dywizje ochotnicze, w skad ktrych wchodzili rozmaici onierze germascy" i volksdeutsche, oraz jednostki skupiajce onierzy niegermaskich", tak zwane dywizje grenadierw SS. Jednostki te rniy si midzy sob pod wzgldem wartoci bojowej. Za oddziay elitarne mona byo uzna jedynie cz rdzennie niemieckich dywizji. Ale rwnie one coraz bardziej odczuway brak wyszkolonej kadry oficerskiej i podoficerskiej. Na przeomie 1943/1944 do dywizji SS Das Reich przyjto du grup Alzatczykw. Wielu z nich zdezerterowao na froncie. Najwaniejsz spraw dla Waffen-SS byo profesjonalne szkolenie bojowe oficerw. Due straty ponoszone na frontach i potrzeba ustawicznego formowania nowych jednostek spowodoway, e obie szkoy junkierskie przestay nada z ksztaceniem nowej kadry. W Waffen-SS w ogle nie szkolono czonkw sztabu generalnego. Dlatego dowdcy SS musieli uczszcza na odpowiednie kursy organizowane przez armi. Cz oficerw sztabu generalnego Wehrmachtu musiaa przej do Waffen-SS. Na pocztku Himmler sceptycznie odnosi si do tej decyzji, poniewa obawia si infiltracji w szeregach SS. Z czasem sytuacja zmusia go do tego, e musia odsun swoje obiekcje na dalszy plan. Ale sprawa okazaa si i tak skomplikowana, gdy tego rodzaju przeniesienie wymagao zgody danej osoby a wielu oficerw nie wyraao chci suenia w Waffen-SS. Tak wic niedostatek oficerw sztabowych do koca wojny pozosta dla SS nierozwizanym problemem, aczkowiek udao si obsadzi dobrze wyszkolonymi oficerami szczeglnie wane stanowiska w sztabie generalnym. Brak oficerw jeszcze dotkliwiej dawa si we znaki w nieniemieckich jednostkach. Pobr volksdeutschw mia charakter przymusowy, ludzie ci nie palili si wic do tego, aby zdoby w SS szlify oficerskie. Co gorsza: nie udao si te pozyska odpowiedniej liczby wyszych oficerw z innych armii, czy to w Europie poudniowowschodniej, czy to zachodniej Godnym wzmianki wyjtkiem by SSObergruppenfuhrer ( genera ar

Szczeglne bestialstwo cechowao potudniowo-wschodnioeuropejskie jednostki ochotnicze SS na Bakanach. Tu onierze" ucinaj partyzantowi gow. mii; przyp. tum.) Arthur Phleps, byy oficer c.k. armii, potem genera dy wizji w rumuskich siach zbrojnych. W poszukiwaniu coraz to nowych zasobw materiau ludzkiego" Himmler wykazywa gorliwo, ktra doprowadzia do absurdu esesowsk ideologi o germaskiej rasie panw. W 1944 roku utworzono nawet biaorusk dywizj SS. Strukturom SS podporzdkowano oddziay kozackie oraz jednostk radzieckich muzumanw. Ju wiosn 1943 roku Himmler za zgod Hitlera rozpocz realizacj jednego ze swoich ulubionych projektw: chcia utworzy dywizj SS w oparciu o muzumask ludno Boni. Z militarnego punktu widzenia myl ta nie bya wcale niedorzeczna: w Boni i Hercegowinie panowaa odwieczna wrogo pomidzy chrzecijanami i muzumanami, ktr mona byo atwo wykorzysta do okrelonych celw. Zvonimir Bernwald, onierz dywizji SS Handschar, wyjania: Boniaccy muzumanie wstpowali do Hand-schar z nadziej, e w ten sposb dostan bro i bd mogli walczy Pod koniec 1942 w Boni przeciw serbskim czetnikom. Ideologia nazistowska roku mwiono, e nie interesowaa ich przy tym nic a nic". W poowie 1943 roku do Wehrmachtu rekrutw przetransportowano na szkolenie do Francji. Chocia przyjmuj jedynie dywizja uzyskaa szereg praw specjalnych pena swoboda w rdzennych Niemcw z Rzeszy, praktykowaniu swojej religii, iman w kadym batalionie i mua w kadym puku onierze ci zbuntowali si. z niemieckim Zamordowali niemieckich oficerw, ukradli kas puku i paszportem. ylimy wtedy w zniknli. Gos musia zabra protektor dywizji, Wielki Mufty niepodlegej Chor- Jerozolimy. W kocu jednak udao si sformowa jednostk wacji i mielimy odpowiadajc wymogom wojskowym. Jeden z oficerw SS chorwackie paszoceni j potem sowami: Fantastyczny materia ludzki pod porty. Potem dowiedzielimy si, wzgldem rasy oczywicie nieodpowiedni, ale s tam w kadym razie modzi, silni mczyni". Poczwszy od wiosny e do Waffen-SS przyjmuj ochot1944 roku dywizja SS Handschar, przeniesiona na pnoc nikw. Wtedy Boni, walczya z partyzantk Tity, ale Boniacy nie mieli poszlimy si zgo- ochoty walczy poza granicami ojczyzny. Wikszo z nich si. I cigle powtarzano nam, zdezerterowaa jesieni 1944 roku, kiedy Wehrmacht e jako czonkowie wycofa si z Boni. Tym samym pod znakiem zapytania Waffen-SS jestemy stan sens tworzenia tego rodzaju oddziaw. Jeszcze aoniej wypady prby sformowania albaskiej kim lepszym od dywizji SS Skanderberg. W tym przypadku nawet nie udao si innych. Zvonimir Bernwald, dywizja SS nakoni oddziau do podjcia walki z partyzantami. Handschar Mnogo cudzoziemskich jednostek Waffen-SS podkrelaa zarazem rnorodno tej formacji. Do zabijania Naley jednak zaznaczy, e nie bya ona tylko zbieranin tamtych uywaj tylko rozmaitych noy. Jeden jednostek z frontowych. Istniay te oddziay nich zosta ktre ranny. specjalne, przynajmniej przez jaki czas nie walczyy na Kaza sobie froncie, lecz zajmoway si zwalczaniem stale przypominanego obandaowa rami wewntrznego". Na przykad batalion Waffen-SS i wroga lew rk zaatwi specjalnego przeznaczenia" zyska ponur saw w latach jeszcze 17 1941-1942 przede wszystkim z powodu masakry ydw. przeciwnikw. Zdarza e Pniejsi, onierzy tej jednostki przenoszono do rozmaitych wycinaj wrogom oddziaw frontowych, midzy innymi do dywizji Totenkopf i serca. do estoskiej dywizji SS. Dowdztwo Waffen-SS przekazao te okoo 1500 onierzy do osawionych grup operacyjnych policji Hermann Fegelein,i SD byy to osoby, ktre po wykonaniu bezpieczestwa SS-Brigadefiihrer, morderczych akcji podczas narady u wracay do oddziaw frontowych, by dalej Hitlera 6 kwietnia 1944 roku na temat muzumaskiej dywizji SS Handschar

wypenia tam swoje obowizki. Jednostki pomocnicze nadal wspdziaay w deportacjach ydw na terenie Rzeszy, w egzekucjach ludnoci cywilnej w Boni i na Morawach, a take w brutalnym tumieniu powstania w getcie warszawskim w kwietniu 1943 roku. Stefan Grajek, polski yd, jeden z uczestnikw powstania w getcie warszawskim, wspomina: Kiedy rozpoczlimy powstanie, nikt z nas nie wierzy, e przeyje. Nie chodzio o to, by zosta przy yciu przeylimy tylko przypadkowo, bo Niemcy nie zdoali zabi nas wszystkich. Mielimy inny zamiar. Chcielimy nie tyle ratowa nasze ycie, co raczej zareagowa na postpowanie tych mordercw, odpaci im za wszystko. Bya to ostatnia okazja, aby zemci si na esesmanach za morderstwa, jakich dopucili si w cigu ostatnich lat. Nikt z nas nie sdzi, e przeyje. Jeli o mnie chodzi, chciaem przynajmniej zemci si na tych, ktrzy wymordowali moj rodzin, moich przyjaci, mj nard". ydowscy bojownicy nie byli jednak w stanie broni si dugo przed atakujcymi ich z niezwyk bezwzgldnoci jednostkami SS. SSBrigadefiihrer Stroop mg zameldowa 16 maja 1943 roku: Bya ydowska dzielnica Warszawy przestaa istnie. Wielka akcja zakoczya si o godzinie 20.15 wysadzeniem w powietrze warszawskiej synagogi". Ludzie Stroopa zabili okoo 15 000 ydw. Wrzucili do schronu pojemniki z gazem - nie wiem do dzi, z jakim aby zmusi ludzi do wyjcia na zewntrz. Po likwidacji getta nikt z ydw nie oczekiwa ludzkiego traktowania. Moe byy jeszcze jakie grupki robotnikw, ktrzy wierzyli, e pojad do Lublina pracowa, ale jeli tak, to z pewnoci stanowili zdecydowan mniejszo. Wikszo ydw nie dawaa wiary sowom Niemcw i spodziewaa si po nich najwikszej brutalnoci, najwikszych okruciestw. To smutne, e musz mwi to wszystko, ale tak wanie byo. Profesor Israel Gutman, polski yd, o powstaniu w getcie warszawskim

Jednostk Waffen-SS, ktra odznaczya si bezprzykadnym bestialstwem na tyach fron-tu, bya brygada Dirlewangera. Doktor Oskar Dirlewanger, z zawodu stomatolog, dosta si w 1935 roku do wizienia za uprawianie nierzdu z nieletni. Nastpnie w celu sprawdzenia si" wstpi do legionu Condor, ktry podczas wojny domowej w Hiszpanii walczy po stronie generaa Franco. W 1940 roku Dirlewanger otrzyma zgod na utworzenie kompanii zoonej z kusownikw. W czasie wojny do oddziau przyjmowano kryminalistw, wypuszczanych w tym celu z niemieckich wizie, nie maj cych nic wsplnego z romantycznym mitem szlachetnego kusownika". Oddzia Dirlewangera nie wchodzi pocztkowo w skad Waffen-SS, jednak jesieni 1942 roku zosta wczony do tej formacji mimo gwatownych sprzeciww samych Walki toczyy si o esesmanw, po czym uczestniczy w zwalczaniu partyzantki na kady schron, o kady dom w getcie terenie Biaorusi. Tam zasyn z masowego mordowania ludnoci warszawskim, a cywilnej, ale szczeglnie ponur zyska po pacyfi kacji Warszawy w zakoczyy si sierpniu i wrzeniu 1944. Brygada Dirlewangera poniosa cikie dopiero, kiedy straty w walkach z Armi Krajow. Straty te wyrwnano, przysyajc pod rozkazy zaczto wysadza w Dirlewangera przestpcw i tak zwane mty spoeczne" z esesowskich powietrze domzawodowych po obozw karnych, koncentracyjnych i z wizie Wehrmachtu. W efekcie nastpio cakowite domu. Potem getto zamienio w zdziczeniesi oddziau, ktry jeszcze podj udzony przez rozkaz Himmlera, aby nie bra adnych stert ruin, bez jecw zacz mordowa na olep wszystkich, ktrzy znaleli si na jego drodze. Zbrodnicza najmniejszego ladu ycia. Profesor Israel Gutman, polski yd, w tamtym czasie w getcie warszawskim Nie sdz, aby ktokolwiek potrafi wymaza z pamici to, co si wydarzyo. A skoro nie potrafi zapomnie, to moje nie jestem rwnie dostatecznie dorosy, aby przebaczy. Cwi Nussbaum, domniemany Chopiec Warszawy"

brygada Dirlewangera ustpowaa jedynie esesowskiej brygadzie RONA (Russische Nationale Befreiungsar-mee Rosyjska Narodowa Armia Wyzwolecza), w skad ktrej wchodzili Rosjanie i Ukraicy. Jednostka ta powstaa w 1942 roku w celu zwalczania partyzantki - i niewtpliwie udowodnia sw przydatno". RONA doczya do cofajcych si oddziaw niemieckich i wanie bya przeksztacana w 29. Dywizj Grenadierw SS, kiedy jej cz odkomenderowano (w 1944 roku) do stumienia Powstania Warszawskiego. Tu krwioerczo brygady RONA osigna swoje apogeum. Pocztkowo niemieccy przeoeni tolerowali zwyczajowe ju w rosyjskim stylu prowadzenie wojny", pldrowanie jako konieczne zo", nie przejmowali si te zbytnio przypadkami gwatw dokonywanych na Polkach i masowymi morderstwami. Kiedy jednak w jednym ze szpitali doszo do gwatw na niemieckich pielgniarkach, ktre nastpnie zamordowano, nawet w dowdztwie SS uznano, e miarka zostaa przebrana. SS -Brigadefuhrer Fegelein, cznik Himmlera w kontaktach z Hitlerem, cho sam by odraajcym zbrodniarzem, musia przyzna: Tak jest, mein Fuhrer, to naprawd otry". Pod koniec sierpnia jednostk wycofano z Warszawy Na przeomie 1943/1944 formacja Waffen-SS staa si zbieranin najbardziej dziwacznych jednostek. Ale trzon esesowskich oddziaw frontowych tworzyy silne dywizje pancerne, ktre naleay do najskuteczniejszych jednostek bojowych caego Wehrmachtu. O walkach na froncie wschodnim w latach 1943-1944 bya ju mowa. Ale w roku 1944 Rosja nie stanowia gwnego teatru wojny dla Waffen-SS, a przynajmniej nie dla ich dywizji pancernych. Od 1942 roku Hitlera drczya jedna myl: czy alianci zd wyldowa we Francji, zanim zakoczy si wojna ze Zwizkiem Radzieckim. W listopadzie 1943 roku wyda on instrukcj numer 51 ostatni, w ktrej zaj si sytuacj strategiczn i przesun punkt cikoci dziaa wojennych ze wschodu na zachd. Tam miaa si odby decydujca bi twa. Gdyby bowiem udao si odeprze przeciwnika, prbujcego wyldowa na zachodzie, mona byoby potem przerzuci wszystkie siy na wschd i powstrzyma ofensyw Armii Czerwonej. Poraka na zachodzie oznaczaaby definitywn klsk Niemiec. Konsekwencj takiego rozwizania bya koncentracja elitarnych jednostek Waffen-SS we Francji. Znalazy si tam Leibstandarte Adolf Hitler i Das Reich, jak rwnie nowo utworzona dywizja pancerna Hitlerjugend i pancerna dywizja grenadierw Gtz von Berlichingen. Dywizje Hohenstaufen i Frundsberg musiano (w kwietniu 1944 roku) przenie na krtko na front wschodni. Pod koniec czerwca 1944 roku jednostki te wrciy do Normandii, gdzie w lipcu 1944 walczyo cznie

onierze wzici przez nas do niewoli byli w wikszoci bardzo modzi. Ich oficerowie i podoficerowie byli w duej czci dowiadczonymi weteranami walk w Rosji. Modzi nie mieli adnego dowiadczenia bojowego to bya ich pierwsza akcja, zreszt w naszym przypadku bya to rwnie pierwsza dua akcja bojowa Jednak oni okazali si nie lada To okropne, e taWielu ufna z nich walczyo a do koca nie chcieli si podda. Cz zaamaa si, nie onierzami. modzie ginie w tak ciaru wojny, nawet pakaa ale to byy pojedyncze, rzadkie przypadki. potrafia udwign Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii beznadziejnej sytuacji. Feldmarszaek von dziesi dywizji pancernych i grenadierskich, w tym sze wchodzcych w skad Waffen-SS. Rundstedt o uyciu dywizji Hitlerjugend w Mona wic powiedzie, e na tym rzekomo rozstrzygajcym etapie dziaa wojennych Normandii latem 1944 trzon si niemieckich stanowiy jednostki Waffen-SS. Jednak ta teza w rzeczywistoci roku odpowiada prawdzie dopiero od koca czerwca, gdy bezporednio po wyldowaniu aliantw do walki przystpia jedynie dywizja Hitlerjugend wraz z pancernymi dywizjami armii. Wanie ocena tej dywizji wywouje liczne kontrowersje. Czsto przedstawia si j jako typowy przykad wystpujcego w czwartym roku wojny zaniku profesjonalizmu w obrbie Waffen-SS. Ci 17- i 18-letni onierze nie mieli adnego dowiadczenia bojowego; w jednostce znajdowao si te stanowczo za mao oficerw i podoficerw. A ci, ktrzy dowodzili, nie byli dostatecznie wyszkoleni. Niektrzy oficerowie nie mieli innego wyksztacenia poza ukoczon szko redni. Pod tym wzgldem jednostka rnia si od elitarnych oddziaw armii, na przykad od pancernej Lehrdivision, ktra rwnie walczya w Normandii.

Z nami, na poy dziemi, mona byto tak postpi. Zdalimy ku zagadzie niczym lemingi. Nie oczekiwano od nas mylenia. Wydawao nam si, e jestemy kim niezwykym, jakimi szczeglnymi bohaterami, najlepsz dywizj Wehrmachtu. Bernhard Heisig, onierz dywizji SS Hitlerjugend

Sprawa byo jednoznaczna: Hitlerjugend bya zbyt popiesznie sformowan dywizj, ktrej modzi onierze, czciowo nawet niepenoletni, posuyli w Normandii za miso armatnie". Wofgang Filor, onierz dywizji pancernej Waffen-SS Das Reich, sta wtedy u boku czonkw Hitlerjugend: W pierwszej chwili, gdymy ujrzeli, e i oni walcz, pomylelimy sobie: Mj Boe, a wic teraz wysyaj ju w bj nawet takie dzieciaki!. Na drodze z SaintLo chciaem wzi na cel amerykaski czog i ustrzeli go, a tu nagle patrz: jaki niemiecki onierz unosi pancerfausta, a my mamy nie strzela. Tamten wylecia w powie U gry: Po piciu tygodniach walk esesmani stumili w maju 1943 roku powstanie w getcie warszawskim. Akcj dowodzi SS-Brigadefiihrer Jiirgen Stroop (w rodku). U dou: Getto ponie. Tylko dziki zmasowanym atakom oddziaw niemieckich i podkadaniu ognia udao si Niemcom krwawo stumi powstanie. trze razem z czogiem, odda wasne ycie, rozwali z pancerfausta czog od spodu. Tacy wanie byli ci chopcy". Nie brak relacji wiadczcych 0 tym, e dywizja Hitlerjugend przestaa istnie, co brzmi wiarygodnie

Jednak w rzeczywistoci byo inaczej: latem 1944 roku nie ulega jeszcze cakowitemu zniszczeniu. Do wrzenia 1944 roku na 20 000 onierzy zgi no okoo 8000, a wic mniej wicej tyle samo, co w pancernej Lehrdivi sion. A jednak: W pewnym sensie postrzegalimy te straty jako dowd mstwa, na jakie nas sta - wspomina Bernhard Heisig, ktry walczy

w Normandii w szeregach dywizji SS Hitlerjugend. Taka pokrtna bya ta ideologia". Jednostki niemieckie stawiay opr, ale po szeciu tygodniach zaciekych walk, wyczerpane, ulegy w kocu przewadze aliantw. Czsto powtarzana opinia, jakoby WaffenSS, a zwaszcza dywizja Hitlerjugend, walczyy bardziej fanatycznie ni inne formacje, nie utrzymaa si w konfrontacji z udowodnionymi faktami. Rwnie byy esesman Wolfgang Filor nie widzi tamtych chopcw w aureoli wspaniaych bohaterw", za jakich uwaaj ich jeszcze dzi organizacje weteranw SS, ale i on przyznaje: Byli wikszymi bohaterami ni my przy caej swojej gupocie 1 braku dowiadczenia. Kto walczy na froncie, by ranny i widzia trupy, ten wie, w czym rzecz. Jeli o mnie chodzi, trafiali mnie pi razy; za pi tym razem nie chciaem ju do czogu. Nieraz miaem nawet mokre ga cie, ale lk pozwoli mi pozna si na tym, co niebezpieczne. Takiego ro zeznania brakowao wikszoci tych z dywizji Hitlerjugend. Szli odwa nie w paszcz mierci, bo nie zastanawiali si nawet, co im si moe przydarzy". Liczby to jedno, a wspomnienia wiadkw z obu stron to drugie. One wanie sprawiaj, e czsto zacieraj si rnice midzy poszczeglnymi formacjami niemieckimi. Na gsto poronitych terenach Normandii dochodzio raz po raz do zaciekych walk wrcz, toczonych o kad pid ziemi. W walkach tych bray udzia zwyke dywizje piechoty, jak rwnie jednostki Waffen-SS. Zdarzali si oczywicie esesmani, ktrzy dziki swoim wyczynom zyskali na wojnie wtpliw saw. Za przykad moe posuy Hauptsturmfuhrer (kapitan; przyp. tum.) Michael Wittmann, ktry kierujc czogiem Tygrys sam zniszczy stra przedni 7. brytyjskiej dywizji pancernej. Po tej akcji Wittmanna uznano za najskuteczniejszego z niemieckich dowdcw pancernych"; przypisywano mu nawet zniszczenie 138 czogw i 132 dzia przeciwpancernych przeciwnika. Zapomina si jednak, jak trudno w ogniu walki okreli precyzyjnie, kto waciwie trafi U gry: Po desancie aliantw w Normandii - czogi dywizji SS Hitlerjugend jad na front. U dou: Strach czy zdecydowanie? Mody onierz dywizji SS Hitlerjugend z karabinem maszynowym okolice Caen, 1944 rok. czog i ile mia trafie. Do takich danych naley podchodzi z du rezerw. Suyy one gwnie propagandzie. Przy licznych podobiestwach midzy zwykym wojskiem i Waffen-SS w bezporednich dziaaniach wojennych, z pewnoci obie formacje rniy si pod jednym wzgldem. Chodzi o to, e jakkolwiek udowodniono tylko te zbrodnie wojenne, w ktrych masakr jecw wojennych przeyli jacy wiadkowie albo te znaleziono ciaa z jednoznacznymi ranami, to jednak we wszystkich tych przypadkach dominujc rol speniy Wafen-SS. Istniej dowody, e w pierwszych dniach po desancie aliantw dywizja Hitlerjugend dziaaa zgodnie z rozkazem: adnych jecw". W dziewiciu przypadkach esesmani rozstrzelali 115 bezbronnych jecw wojennych. Doug Barrie, kanadyjski oficer uczestniczcy w tamtych walkach, twierdzi: Cz oficerw obstawaa przy tym, aby rozstrzeliwa kanadyjskich jecw. Zapewne weszo im to w krew podczas walk w Rosji - niektrzy oficerowie i podoficerowie, ktrzy walczyli na froncie wschodnim, nadal zamierzali stosowa t taktyk. Dowodzili 12. dywizj SS Hitlerjugend i przekazali dalej taki spos b mylenia: jecy stanowi kopot, a wic lepiej pozby si ich jak najprdzej". Moe jednak zdumiewa fakt, e najwidoczniej jedynie ta dywizja i jak wynika z poszlak w pniejszym okresie rwnie Leibstandarte Adolf Hitler dokonyway w Normandii zbrodni wojennych, ktrych jednak nie popeniay inne dywizje SS. Dlaczego w ogle wydano rozkaz, aby nie bra jecw i dlaczego zosta on potem uniewaniony? Dlaczego mimo takich zarzdze nieprzyjacielscy onierze dostawali si jed nak do niewoli i nie byli mordowani? Do tej pory nie zdoano udzieli jednoznacznych odpowiedzi na te pytania. Szczegy tamtych wydarze mog wywoywa sprzeczne opinie ale faktem jest, e esesmani zabili 115 kanadyjskich jecw wojennych. Z posiadanych dokumentw nie wyni ka natomiast, aby tego rodzaju zbrodni dopuszczay si dywizje wojskowe. Zdarzay si rwnie przypadki zabicia jecw przez aliantw, ale byy to pojedyncze incydenty.

Nie ulegao wtpliwoci, e podlegali oni intensywnej indoktrynacji od pocztku swej przynalenoci do Hitlerjugend. Uwaalimy wielu z nich za fanatykw, zwaszcza podoficerw i oficerw, ktrych mieli na karku. Zwykli onierze wiedzieli, e nie mog si cofn ani podda - bo zostan rozstrzelani. Nasi jecy opowiadali, e gdyby zdezerterowali, ich rodziny w Niemczech znalazyby si w powanych opaach. Ponadto kady z nich zoy przysig, e bdzie walczy za Hitlera a do koca. Byli to bardzo zdeterminowani modzi ludzie.

Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii adnych jecw!": Jaki los czeka tych Brytyjczykw, eskortowanych przez esesmanw? Jednostki Waffen-SS nie cofay si przed brutalnymi ekscesami rwnie przy zwalczaniu francuskiego ruchu oporu. Ju 2 kwietnia 1944 roku onierze dywizji Hitlerjugend zabili 86 mieszkacw maej wioski pod Lilie, gdy podobno stamtd ostrzelano kolumn transportow dywizji. Ostry protest rzdu w Vichy feldmarszaek Gerd von Rundstedt, na czelny dowdca grupy armii Zachd, odrzuci jako bezzasadny". Po 6 czerwca 1944 roku Francj zalaa naga fala zamachw i wysadze pocigw. Akcje ruchu oporu miay spowolni przerzucanie niemieckich rezerw na front zachodni, a dotkny midzy innymi dywizj SS Das Reich; w drodze na wybrzee dostaa si ona na poudniu Francji w sam rodek dziaa partyzanckich. Naley przyzna, Oburzony haniebn wrcz bezczynnoci" lokalne go dowdztwa e byli dobrze Wehrmachtu, szef dywizji wyszkoleni. zada energicznej interwencji. W odwecie Ponadto byli za 40 zabitych onierzy niemieckich powieszono zdecydowani Wielu naszych kolegw, ktrzy dostali si robi wszystko, do niewoli, zniko potem bez ladu. na co ich sta, a Dopiero na pocztku 1945 roku wyszo na take zada nam jak najwiksze straty. Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii

jaw, e zostali zabici. Jak si dowiedziaem, wzito do niewoli 115 Kanadyjczykw, a potem ich rozstrzelano. Przy takim sposobie traktowania kanadyjskich jecw obstawaa cz oficerw niemieckich. Ten rozkaz nie odpowiada wielu z ich onierzy, nie chcieli tego robi - ale tamci upierali si przy tym. Jednym z takich oficerw by Kurt Meyer. Zapewne weszo im to w krew podczas walk w Rosji niektrzy oficerowie i podoficerowie, ktrzy walczyli na froncie wschodnim, nadal zamierzali stosowa t taktyk. Dowodzili 12. dywizj SS Hitlerjugend i przekazali dalej taki sposb mylenia: jecy stanowi kopot, a wic lepiej pozby si ich jak najprdzej.

Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii 7 czerwca w miejscowoci Tulle 99 mczyzn. 10 czerwca Sturmbannfuhrer (= major; przyp. tum.) Dieckmann uda si na czele kompanii SS na poszukiwanie swojego uprowadzonego kamrata do Oradour--sur-Glane. Jean-Marcel Darthout, w owym czasie 20-letni modzieniec, relacjonuje tamte wydarzenia: Spdzili nas wszystkich na plac w Oradour i oddzielili kobiety i dzieci od mczyzn. Ucaowaem on i matk, widziaem je wtedy po raz ostatni... Kobiety i dzieci zaprowadzono do kocioa. Nas, mczyzn, ustawiono pod murem, twarz do ciany, a potem zaczto wypytywa, gdzie trzymamy ukryt bro. Nie mielimy adnej broni i nie czulimy te strachu. Niemcy zawlekli nas do duej stodoy i rozpoczli szczegow rewizj. W pewnej chwili onierze zaczli zamiata szczotk podog, tak aby mc uoy si na niej z karabinami maszynowymi i nagle wszystko potoczyo si byskawicznie. Otworzyli do nas ogie, potem zapada grobowa cisza, straszliwa cisza. Po chwili zaczli podchodzi bliej, rozmawiajc ze sob, usyszaem te, jak aduj bro: klak, klak. Nigdy nie zapomn tego dwiku. I znowu rozlegy si wystrzay: to byy strzay dobijajce. Poczuem buty na swoim ramieniu i usyszaem kolejny huk wystrzau. Pocisk by przeznaczony dla Josepha, ktry lea na mnie. Joseph uratowa mi ycie". Oddzia Dieckmanna zastrzeli okoo 180 mczyzn i spali w miejscowym kociele ponad 440 kobiet z dziemi. Mimo paru nie wyjanionych jeszcze okolicznoci zbrodniczy charakter akcji przeprowadzonej w Oradour nie budzi adnych wtpliwoci i nawet zwizek weteranw SS przyzna po wojnie w jednej ze swoich publikacji, e dowdca kompanii dopuci si w tym przypadku jawnego wykroczenia. Wkrtce po tamtej masakrze Dieckmann i wikszo jego onierzy zginli podczas walk w Normandii. Jedna z najbardziej odraajcych zbrodni wojennych, popenionych przez Waffen-SS: Oradour-sur-Glane po pacyfikacji. Do rozkazw energicznego dziaania" stosoway si rwnie posusznie oddziay Wehrmachtu, przy czym zwalczanie partyzantw przeradzao si coraz czciej w masakr niewinnej ludnoci cywilnej. I tak genera dowodzcy 56. korpusem rezerwy stwierdzi 30 czerwca 1944 roku: ,W czasie operacji zwalczania bandytw doszo ze strony oddziau w nieodpowiedzialny sposb do grabiey, gwatw i bezmylnego wandalizmu. Takie haniebne zachowanie przynosi ujm tradycyjnej reputacji uczciwie i honorowo walczcego niemieckiego onierza". Masakra w Oradour nie jest wic pojedynczym przypadkiem, z pewnoci jednak bardzo wyrazistym. Powysze stwierdzenie jest reprezentatywne dla zbrodni wojennych popenionych przez Waffen-SS. Formacja ta nie bya w swej brutalnoci odosobniona, a rnica w tym wzgldzie pomidzy ni a Wehrmachtem przed opini publiczn. Jego zdaniem w obozach koncentracyjnym wykonywano cik, tworzc nowe wartoci prac", co oznacza suro we, lecz sprawiedliwe traktowanie. Wpojenie nawyku rzetelnej pracy i wyuczenie rzemiosa oto metody wychowawcze. Dewiza przywiecajca takim obozom brzmi: Istnieje droga ku wolnoci. Jej kamienie railowe to: posuszestwo, pilno, uczciwo, porzdek, czysto, trzewo, prawdomwno, ofiarno i mio ojczyzny". Praca i dyscyplina to nieodzowne rodki, dziki ktrym marnotrawne dzieci narodu, crki i synowie, mog wrci na ono narodowosocjalistycznej wsplnoty., tak brzmiao cyniczne stwierdzenie Reichsfuhrera SS. Liczebno zag obozw koncentracyjnych stale wzrastaa. Lista za trudnionych (z 15 stycznia 1945 roku) w rubryce stranicy esesowscy" zawiera nazwiska 37 674 mczyzn i 3508 kobiet; w odnonych anali zach ta sytuacja dugo nie bya doceniana. Suba w obozach koncentracyjnych stanowia w powszechnym mniemaniu domen mczyzn. Zajmoway si ni jednak rwnie ty sice kobiet, ocierajcych si mniej lub bardziej o granic przestpstwa. Zakres wykonywanych przez nie czynnoci by szeroki,

gdy byy one straniczkami, lekarkami, laborantkami lub stenotypistkami; i tylko cz z nich naleaa do SS. O ile cywilne pracownice na przykad se kretarki lub telefonistki pozostaway w pewnym sensie jedynie obserwatorami tragedii, to esesowskie straniczki w znacznym stopniu j potgoway. Dotyczyo to rwnie on esesmanw, o czym wiadczy list komendantury obozu koncentracyjnego w Lublinie z 1 marca 1943 ro ku: Zgodnie z zarzdzeniem szefa SS-AWHA ony czonkw SS nie po siadajce dzieci powinny by zatrudniane w obozach koncentracyjnych dla kobiet jako straniczki". Nie wiadomo jednak, ile on esesmanw zastosowao si do tego zarzdzenia. Kandydatki podlegay gruntownej selekcji wstpnej, po czym prze chodziy szkolenie dla straniczek SS", ktre obejmowao takie przed mioty jak: orientacja wiatopogldowa i narodowociowo-polityczna", wiedza o subie i wykazywanie si w akcji", postawa osobista i dowo dzenie". Wedug relacji winiarek, owe mode praktyk antki esesow skie w trakcie szkole byy wdraane do bezwzgldnego okruciestwa i stosowania przemocy. W okresie od 1942 do 1945 przyjto do SS ponad 3000 kobiet, ktre wychowano zgodnie z yczeniem ich Reichsfuhrera, tak by tworzyy prawdziwie zdeklarowany kobiecy korpus SS, przepojony wiatopogl dem narodowosocjalistycznym i duchem SS". Rwnie dla nich do awansu bya brutalno wobec winiw. Nanda Herbermann, winiarka z Ravensbriick, opowiada: Te najbardziej dowiad czone spord nich byy zazwyczaj najbrutalniejsze". Za przykad tego typu karierowiczek mog posuy Maria Mandel i Else Erich. Pierwsza suya od padziernika 1942 do momentu ewakuacji w styczniu 1945 jako starsza nadzorczyni w obozie koncentracyjnym Owicim Brzezinka, druga penia od padziernika 1942 identyczn sub w obozie koncentracyjnym Lublin-Majdanek. Po wojnie obie osdzono i za szczeglne okruciestwo skazano na mier. Hertha Bothe, osawiona straniczka esesowska z obozu w Bergen -Belsen, odpowiadajc ponad 50 lat po wojnie na pytanie, czy uwaa, e popenia bd", odpara: Czy popeniam bd? Ale skd! Bdem byo istnienie obozw koncentracyjnych. Jeli o mnie chodzi, musiaam tam pracowa, w przeciwnym razie sama bym si tam dostaa jako winiarka. Na tym polega mj bd". To oszukiwanie samej siebie przetrwao wic cae dziesiciolecia. W obozach koncentracyjnych funkcjonowa samodzielny system eko nomiczny, oparty na niewolnictwie i grabiey zwaszcza majtku ydowskiego. W systemie obozw esesowskich obowizywaa zasada samowystarczalnoci. Subwencje z oglnego budetu SS przydzielano jedynie w wyjtkowych sytuacjach. Obozy mogy si rozwija dziki sile roboczej winiw. Podczas wojny utworzono setki obiektw bdcych w istocie filiami obozw kon centracyjnych. Na przykad spka Deutsche Erd und Steinwerke GmbH (DESt) bya firm esesowska, ktra w cigu paru lat rozwina si w szeroko rozgazione przedsibiorstwo. Jedn z 14 filii bya Zie gel, Kies und Baustoffwerk (cegielnia, wirownia i wytwrnia materiaw budowlanych) w Berlstedt. Do pracy przymusowej w tej firmie kierowano winiw z obozu w Buchenwaldzie. W samym sierpniu 1943 roku przepracowali oni 46 200 roboczogodzin.

Czsto lokalizacja obozu koncentracyjnego miaa uwarunkowania gospodarcze; tak byo na przykad w przypadku obozu Flossenbiirg. Fir -ftia Deutsche Erdund Steinwerke GmbH z duym zyskiem sprzedawaa pastwu urobek granitu z tamtejszego kamienioomu. Poczwszy od Przeomu 1942/1943 winiw z Flossenbiirga wykorzystywano w charakterze robotnikw przymusowych do pracy na potrzeby frontu w za kadach lotniczych Messerschmitt, jak rwnie w takich przedsibior -

stwach jak Flick, Siemens, Osram i Junkers. Obozy pomocnicze znajdo way si w Bawarii, Czechach i Saksonii. O ile w 1938 roku tylko nielicz ni esesmani pilnowali pierwszych winiw podczas budowy obozu, to w 1945 roku zesp stranikw we Flossenbiirgu liczy ponad 4 000 m czyzn i ponad 500 kobiet. Ponur i przeraajc saw zyskaa wsppraca nawizana przez SS z I.G. Farbenindustrie Aktiengesellschaft, w skrcie: I.G. Farben: nie tylko z powodu produkowania tam trujcego gazu cyklon B", ale take dlatego, e umowa ta przypiecztowaa los wielu tysicy robotnikw przymusowych. Ju w 1941 roku I.G. Farben jako jedno z niewielu ww czas prywatnych przedsibiorstw otrzymao zgod na zatrudnianie u siebie winiw obozw koncentracyjnych. Koncern podj decyzj o budowie jednego ze swoich zakadw w pobliu Monowic na Grnym lsku. W fabryce otwartej nieopodal obozu koncentracyjnego w Owie. cimiu winiowie mieli wytwarza sztuczny kauczuk i paliwo synte tyczne. podstaw ukadu przyjani" pomidzy dyrekcj I.G. Farben a kierownictwem SS w Owicimiu bya transakcja zamienna: przedstawi ciele I.G. Farben zagwarantowali komendantowi obozu koncentracyjne go w Owicimiu, Rudolfowi HBowi, dostaw materiaw budowlanych, pilnie potrzebnych do rozbudowy obozu. W zamian za to kierownictwo SS w Owicimiu wyrazio gotowo przekazania do dyspozycji I.G. Farben okrelonej liczby winiw jako siy roboczej do budowy nowej fabryki. Podczas pertraktacji prowadzonych w marcu 1941 roku ustalono, e wydajno pracy winiw odpowiada 75% wydajnoci pracy niemieckich robotnikw. Dzie pracy mia trwa latem dziesi do jedenastu godzin, a zim okoo dziewiciu godzin. Te cyniczne wyliczenia nie sprawdziy si. Dyrekcja I.G. Farben i kierownictwo SS przeliczyy si w swojej kalkulacji. Z powodu nieludzkich warunkw pracy osignito wydajno nie przekraczajc 30 do 40%. Wycieczeni winiowie musieli odbywa drog do pracy ponad sze kilometrw pieszo, niezalenie od pogody, popdzani brutalnie przez stranikw. Kiedy w styczniu 1945 roku do Owicimia dotary oddziay Armii Czerwonej, ich oczom ukazaa si niemal gotowa fabryka I.G. Farben, ktrej budowa pochona 25 000 ofiar. Pomijajc kwesti barbarzyskiego traktowania winiw, naley podkreli, e nawet gdy ju ujawni si ekonomiczny nonsens umowy, ani koncern, ani SS nie uznali za wskazane uniewanienie jej warunkw. W ten sposb niemieckie przedsibiorstwo wspdziaao w programie zagady przez prac". Oddziay wartownicze i kierownictwo obozowe nie byy formacjami w peni odizolowanymi. Himmler ju w 1934 roku uczyni zado yczeniu Eickea, wyczajc

obozowe zaogi stranicz e z oglnych struktur SS i podporzdkowujc je bezporednio inspektorowi obozw koncentracyjnych. Jednak wojenne plany Hitlera postawiy niebawem przed Oddziaami Trupich Gwek nowe zadania poza kolczastym ogrodze niem. W padzierniku 1939 roku Fuhrer zezwoli na utworzenie dywizji polowych SS (pniej: Waffen-SS). Tym samym poszerzy si zasig dziaania Oddziaw Trupich Gwek. Wkrtce sformoway one wasn dywizj. Ju podczas napaci na Polsk w 1939 roku Eicke dysponowa trzema esesowskimi jednostkami Trupich Gwek, ktre prowadziy na froncie wasn brutaln wojn, a na tyach wspdziaay z innymi grup ami operacyjnymi SS, mordujc ydw i przedstawicieli polskiej inte ligencji. Starsi czonkowie SS byli przesuwa ni do obozowych zag Do przeprowadzania wartowniczych. rozstrzeli wa W 1940 roku dziaajce w ramach armii for macje zbrojne SS wyznaczaem poczono w tak zwane Waffen-SS. Integracja obja take dywizj zawsze due liczebnie plutony Totenkopf". Od tej pory, dziki podporzd kowaniu Gwnemu egzekucyjne, gdy Urzdowi Dowodzenia SS, zaogi obozowe naleay do Waffen-SS Dywizja Eickea miaa wzmocni warto bo jow oddziaw frontowych. odrzucaem moliwo udziau Ale chodzio tak e o to, aby stranicy obozowi przeszli chrzest w egzekucji bojowy na zewntrz", aby poznali specjalistw od tam nowy w ymiar przemocy i dopiero pniej - po takim przeszkole strzau w ty gowy. niu" - powrcili na front wewntrzny". Dochodzio - co podkrela au Kady pluton tor Miroslav Karny - do regularnej rotacji pomidzy esesowskimi Od dziaami Trupich strzela przez okres Gwek oraz oddziaami frontowymi; w efekcie ponad 60 000 czonkw Waffen-SS odbyo okoo jednej godziny, po czym sub obozow. zmienia go 1944 roku do suby w esesowskich oddziaach wartowni czych kierowano Od poowy nastpny. starszych lub rannych onierzy Wehrmachtu. Znacz ne straty osobowe w Oddziaach Zaprzysione Trupich Gwek, spowodowane szcze glnie bezwzgldnym stylem dowodzenia oraz zeznanie Paula w czasie walk, coraz bardziej komplikoway sytuacj zag w obozach i dyetantyzmem Blobela, dowdcy zmusza y do zatrudniania starszych czonkw SS, funkcjonariuszy policji i ad ministracji sonderkommando"; publicznej, take Norymberga 1945 volksdeutschw, ochotnikw cu dzoziem skich i kolaborantw. rok Oprcz obozw koncentracyjnych, w ktrych wikszo winiw gi na z wycieczenia, podczas egzekucji i w wyniku wstrzykiwania tru cizny, kierownictwo SS zaoyo w okupowanej Polsce obozy zagady, prawdziwe fabryki mierci. Ich jedynym celem by mord na skal prze mysow; tak byo w Becu, Sobiborze, Treblince i Chemnie. Oprawca mi w tych obozach byy osoby uczestniczce uprzednio w zbrodni euta nazji, akcji T4" nie wszyscy z nich naleeli do SS. Majdanek i Owi cim funkcjonoway zarwno jako obozy koncentracyjne, jak i orodki zagady; pozostaway jednak domen esesowskich Oddziaw Trupich Gwek. Te obie fabryki mierci werboway swoje 300 -osobowe zaogi z komendantur obozowych byli to sami mordercy. Tworzyli oni grupy hermetycznie zamknite, w przeciwiestwie do esesowskich zespow straniczych. Przemysowa" likwidacja milionw ludzi miaa dokony wa si w ukryciu. Obz koncentracyjny Owicim -Brzezinka sta si synonimem holocaustu.

Za liniami frontw operacji Barbarossa, gdzie rozpoczy si masowe egzekucje ludnoci cywilnej tak zwany dziki holocaust" oprawcami nie byli wycznie esesmani. W grupach operacyjnych, wysyanych w celu zabijania tysicy ludzi, gwnie ydw, formacja Himmlera nie dziaaa sama. Tak wic udzia w ludobjstwie nie wymaga rekrutacji do esesowskiej elity". W skad plutonw egzekucyjnych wchodziy bo wiem bataliony tak zwanej policji porzdkowej (Ordnungspolizei; ORPO). Po napaci na Zwizek Radziecki do 500 policjantw porzdkowych, ktrzy wchodzili w skad grup operacyjnych, doczyo 5500 dodatkowych. Owe jednostki Zlikwidowano skoszarowanej policji przywdcw inteligencji ydowskiej (zwaszcza nauczycieli, adwokatw, urzdnikw).

dyspozycyjnej skaday si z mczyzn starszych rocznikw, ktrzy nie Nadawali si do suby w Wehrmachcie, oraz on wprawdzie rang SS, ale wywodzi si z krgw policji. Grup likwidatorw, ktra stana na czele grup operacyjnych, cechowa do osobliwy skad: cz jej czonkw w ogle nie naleaa do SS, cz do staa si do niej krtymi drogami. Jeli przestudiujemy list dokadnie, znajdziemy na niej nazwiska naukowcw, nawet takich z podwjnym tytuem naukowym, urzdnikw ministerialnych, a nawet je dnego du chownego i jednego piewaka operowego. Ju w czasach Republiki Weimarskiej fanatycznego policjanta Nebego przeladowaa natrtna myl o koniecznoci cakowitego wyeliminowa nia za. Sfrustrowany funkcjonariusz nie przejmowa si zbytnio miesz czaskimi prawami czowieka. Nie by narodowym socjalist, ale w pewnym stopniu zgadza si z hasami partyjnymi. Uzna, e zo mo na likwidowa biologicznie", e kryminalicie nie naley pozwala na wnoszenie do narodu swego zego materiau dziedzicznego i bezkarne podzenie przestpcw". Niszczenie niepodanego ycia" byo dla Ne be czynnoci wrcz podan. Jako szef urzdu policji kryminalnej udziela technicznej" pomocy przy zabijaniu ludzi, przekazujc mor dercom zabjcze rodki chemiczne: trucizn i gaz. Z zachowanych dokumentw nie wynika jasno, dlaczego Nebe zgo si si dobrowolnie do objcia dowdztwa grupy operacyjnej B". Czy by mia nadziej, e zaimponuje w ten sposb Heydrichowi? W kadym razie zarzucono mu kierowanie si chorobliw ambicj". W cigu czte rech miesicy jego grupa operacyjna wymordowaa ponad 45 000 osb. ze zwerbowanych w 1939 roku ochotnikw, ktrzy w obliczu zbliajcej si wojny wstpili do policji, aby unikn powoania do wojska. Ofice rowie i podoficerowie byli dowiadczonymi funkcjonariuszami ORPO. Znaczn ich cz stanowili zupenie normalni ludzie" - jak okreli ich w swoim dziele pod tym samym tytuem amerykaski historyk Christopher Browning. Przygotowanie ich do nowych zada w Zwizku Radzieckim polegao zaledwie na odbyciu specjalnego dwumiesiczne go szkolenia. Decydujc si na prac w policji, nie mogli przypuszcza, e pewnego dnia stan si realizatorami przestpczej polityki okupacyj nej. Mimo to dostosowali si do systemu planowej likwidacji wrogw pastwa". Dla lepszej koordynacji dziaa SS i jednostek policji Himmler i Hey drich utworzyli stanowisko Wyszego Dowdcy SS i Policji (Hherer SS - und Polizeifuhrer HSSPF), ktremu podlegali dowdcy grup ope racyjnych. Jednym z nich by szef niemieckiej K ripo, Arthur Neb Od sierpnia 1941 roku przekazywano drog radiow do Berlina codzien ne raporty o dziaalnoci i pooeniu grup operacyjnych. W tak zwanych meldunkach sytuacyjnych" szczegowo informowano o osigni ciach" oddziaw specjalnych i operacyjnych. Oto przykad: w okresie do 15 padziernika 1941 roku grupa opera cyjna A" dokonaa eksterminacji 118 430 ydw i 3387 komunistw. Dal Skazanym na mier osobom odebrano pienidze, wszelkie przedmioty wartocio we i czciowo ubranie, po czym zaadowano ich do samochodu z gazem. Mieci o si w nim okoo 50 do 60 osb. Nastpnie samochd pojecha za miasto, gdzie czonkowie oddziau wykopali ju masowy grb. Sam byem wiadkiem wyado wywania zwok z samochodu, ich twarze nie byy wykrzywione. mier tych lu dzi nastpia bez objaww skurczw. Zaprzysione zeznanie Ernsta Emila Heinricha Bibersteina, szefa grupy opera cyjnej 6"; Norymberga 1945

Wyznaczona do tego zadania jednostka zjawiaa si w wiosce lub w miecie a miejscowa starszyzna ydowska otrzymywaa polecenie zwoania wszystkich ydw w celu przesiedlenia. Wszystkie wartociowe przedmioty naleao przeka za oficerom jednostki, podobnie zreszt jak - tu przed egzekucj - wierzchnie ubranie. Mczyzn, kobiety i dzieci prowadzono na miejsce egzekucji, ktre prze wanie znajdowao si w pobliu pogbionego rowu przeciwczogowego. Potem wszystkich rozstrzeliwano, w pozycji stojcej lub klczcej, a ciaa wrzucano do rowu. Zaprzysione zeznanie Otto Ohlendorfa, szefa grupy operacyjnej D"; berga, 1945 rok szych 5500 ydw pado ofiar pogromw inicjowanych na otwie i Li twie. Rwnie dowdca grupy operacyjnej 3", SS -Standartenfuhrer (pukownik; przyp. tum.) Karl Jager, przesa bilans swojej dziaal noci, ktry ze wzgldu na wyjtkowo drobiazgowe dane zapisa si na stae w annaach holocaustu jako raport Jagera". W raporcie z 1 grudnia 1941 roku Jager informowa o zlikwidowaniu 137 346 ydw, najwicej w sierpniu. Wyszczeglniono nawet liczb dzieci zamordowanych pod czas rozmaitych egzekucji. W raporcie Jagera z 19 sierpnia 1941 czyta my na przykad: ,W Ukmerge: 298 ydw, 255 ydwek, 88 ydowskich dzieci", a z 2 wrzenia: Janowa: 112 ydw, 1200 ydwek, 244 ydow skich dzieci", z kolei pod dat 9 padziernika zanotowano: Swenciany: 1169 ydw, 1840 ydwek, 717 ydowskich dzieci". Tego typu przykady mona by przytacza bez koca. Swj raport Jager koczy sowami: Mog dzi stwierdzi, e grupa operacyjna 3 osigna ju cel, jakim byo rozwizanie kwestii ydowskiej na Litwie. Na Litwie nie ma ju ydw, prcz tych, ktrych wraz z rodzinami skie rowano do pracy. Jeli chodzi o pracujcych ydw i ich rodziny, zamie rzaem wszystkich rozstrzela, spotkaem si jednak w tym wzgldzie z ostrym sprzeciwem ze strony administracji cywilnej (komisarza Rze szy) oraz Wehrmachtu...". Raporty szwadronw mierci napyway rwnie z innych regionw. Grupa operacyjna B" doniosa w okresie do 31 padziernika o 45 467 ofiarach egzekucji. W wyniku akcji przeprowadzonych przez grup operacyjn D w okresie do grudnia 1941 mier ponioso cznie 54 696 osb, z czego 90% stanowili ydzi. Dowdca tego oddziau, Otto Ohlendorf, mg si wykaza do bogat" karier. Zalicza si do bardzo zasuonych czonkw SS. Po wojnie zasiad na awie oskaronych podczas procesu norymberskiego. I to on wzbudzi wrd sdziw najwicej kontrowersji watorw przejmowa fakt, e Ohlendorf wy cofa si tak niesamowicie normalny". Obecnych na sali sdowej frapowao to, w ja ki sposb ucielenia on w sobie zarwno cechy dobrotliwego czowieka, jak i bezdusznego dowdcy; jak godzi on bezwzgldno w postpowaniu z przewiadczeniem o wasnej niewinnoci" tak podsumowa powszechne wraenie o Otto Ohlendorfie Jason Weber. Benjamin Ferencz, jeden z oskarycieli, wspomina: Robi wraenie czowieka uczciwego, cichego, inteligentnego, wyksztacone go, ojca piciorga dzieci o miej powierzchownoci. I przy tym wszystkim przyznawa prosto z mostu, e z jego rozkazu wymordowano 90 000, tak, 90 000 niewinnych mczyzn, kobiet i dzieci". W werdykcie sdo wym czytamy: Skoro w jednej osobie cz si cechy czowieka miujcego ludzi i dowdcy grupy operacyjnej, nasuwa si przypuszczenie, i mamy do czynienia z charakterem porwnywalnym z psychik... doktora Jekylla i mister Hyde'a". Otto Ohlendorf kim by w rzekomo niesamowicie normalny" czo wiek, ktry sta si realizatorem idei ludobjstwa? Jak si okazuje, nie mona go nazwa u rodzonym oportunist ani zdecydowanym antysemit, nie nalea te do stronicych od ludzi dziwakw, ktrzy zdobyt nagle wadz wykorzystuj przeciw blinim. Otto Ohlendorf by modym i wyksztaconym naukowcem, ekspertem w dziedzinie ekonomii. Obrona dysponowaa podczas procesu 500 stronicami zaprzysionych wyjanie, ktre miay wiadczy o prawoci Ohlendorfa. W Norymberdze on jeden otwarcie przyzna si do zarzucanych mu czynw. Jego dom rodzinny by protestancki, mieszczaski i konserwatywny. W 1925 roku, jeszcze jako ucze, Ohlendorf wstpi do NSDAP i SA; by wic nazist od pierwszych chwil ruchu. Ju dwa lata pniej zaliczano go do grona intelektualistw" partyjnych i SA zarekomendowaa go do SS. Ohlendorf by zaangaowany, wyksztacony i intelige ntny. Jak na modego naukowca przystao, po egzaminie w 1931 roku wyjecha na ro k za granic do faszystowskich Woch.

Tak jak czynio to wielu jego rwienikw Ohlendorf odrzuca Kobiety krzyczay i demokracj Republik Weimarskiej. Odpowiadaa mu natomiast pakay, po dobnie ideologia nazistowska, jej pojmowanie ycia jako walki. Wedug jak mczyni. Co historyka Ulricha Her berta Ohlendorf nalea do pokolenia rzg. jaki czas zdarzay si prby ucieczki. czowoci" (Generation der Sachlichkeit). Jak si wydawao, reprezentowa on propagowa ny przez Hitlera i Himmlera idea Rwnie gono krzyczeli pogania niezom nego niemieckiego czowieka rasy panw" ktry mia by cze. Kiedy ofiary nie wzorcem rwnie dla modzie y esesowskiej. zachowyway si Natychmiast po objciu na Ukrainie ko mendy nad grup tak, jak oni tego operacyjn D" w 1941 roku, Ohlendorf udoskonali morderczy chcieli, bili je. proceder. Oprawca zza biurka przeksztaci si w bezporedniego Zapamitaem zwaszcza pewne realizatora. Nie ograniczajc si ju do prostego wykonywania go rudowosego rozkazw, uzna za spraw wasnej ambicji przeprowadzenie caej akcji esesmana, ktry szczeglnie sprawnie. Los ofiar by mu najzupeniej obojtny, kierowaa trzyma w rku nim za to troska o dobro oprawcw. Postanowi na przykad zredukowa obcienie kabel i bi nim psychiczne czonkw pluto nw egzekucyjnych. Dlatego wyda rozkaz, aby do kadego ludzi, gdy akcja nie przebiegaa po jego skazanego strzelao po dwch onierzy. Ohlendorf nie tylko by przekonany o koniecznoci myli. przeprowadzenia swojego zadania, ale te wykonywa je z poczuciem olbrzymiej Richard Togel, satysfakcji wewntrznej. Do ony pisa, e jego wana dla polityki demograficznej policjant pomocniczy, dziaalno" ma dla narodowego socjalizmu wiksze znaczenie ni prowadzony przez Rzesz czonek oddziau handel. Uwaa, e-ludobjstwo naley przeprowadza tak samo efektywnie, jak nie zbdne operacyjnego 10a" posunicia w polityce gospodarczej. zeznania zoone Oczywicie, Ohlendorfa skazano na kar mierci, jednak do koca nie okaza on ani przed sdem wyrzutw sumienia, ani skruchy. ,Wprost przeciwnie wspomina oskaryciel z procesu norymberskiego, Ferencz caa jego argumentacja miaa na celu usprawiedliwienie nawet morderstwa dzie ci". Po ogoszeniu wyroku Ferencz odwiedzi oskaronego: Zapytaem go: Panie Ohlendorf, czy mog co dla pana zrobi? Moe przekaza co rodzinie, chce pan co do nich napisa, co powiedzie?. Spojrza na mnie jak nieprzytomny i odpar: ydzi w Ameryce bd cierpie Przekona si pan, co uczyni. Nie zdoby si na refleksj nawet po wy suchaniu wyroku". Liczba rosyjskich ydw, zamordowanych przez grupy operacyjne w porcie Dziewitym w Kaunas zamknito 300 do 400 ydw. Wykopano rowy gdzie byy potrzebne. Potem przewieziono do Fortu Dziewitego nasz grup. Znajdowali si tam ju Niemcy, oddziay SS. Ustawiono karabiny maszynowe, mielimy doprowadza do tych roww ydw, po 20 do 30 osb. Po od liczeniu pada rozkaz: Naprzd marsz!". Wprost do rowu. Tam ydzi musieli si ka, a esesmani rozstrzeliwali ich w takiej pozycji. petras Zelionka, byy policjant litewski w cigu pierwszych piciu miesicy operacji Barbarossa, przekroczya p miliona. Wstrzsajcym dowodem morderczego obdu z tego okre su s rwnie prywatne zapiski. SS-Hauptscharfuhrer Felbc Landau za notowa na przykad w swoim pamitniku w lipcu 1941: To dziwne, ale wcale nie jestem tym poruszony. adnego wspczucia, nic. Po prostu jest jak jest, nic poza tym". A w innym miejscu: Przy szalenie zmysowej muzyce pisz swj pierwszy list do Trudy. Ju w trakcie pisania pa da rozkaz, aby si szykowa do akcji. Trzeba wzi hem i karabin oraz 30 sztuk amunicji. [...] I ju wracamy z akcji. Do rozstrzelania byo 500 ydw". Morderstwo jako uciliwy obowizek po zmysowej muzyce, po pro stu jest, jak jest", nic piknego, ale trudno, nie mona inaczej tak to brzmi. Notatka nie jest wyrazem postawy koniecznej wobec rozkazu lub nacisku, jest raczej wiadectwem cynicznej rutyny. Czy zbrodni popeniali esesmani, czy policjanci efekt ich czynnoci by identyczny. Czasem dochodzio do ekscesw. Pipo Schneider, pluto nowy trzeciej kompanii 309 batalionu policji, poda 27 czerwca 1941 roku wraz ze swoj zmotoryzowan kolumn w stron Bia egostoku. Kiedy on i kilku kamratw odkryli w miecie sklepy monopolowe, nie wahali si ani przez moment spldrowali zapasy i wyprbowali na miejscu zawarto butelek. Nastpnie postanowili sumiennie zaj si waciwym

zadaniem. Komendant batalionu, major Ernst Weis, rozkaza im tego dnia przeczesa cae 80-tysiczne miasto i zebra wszystkich ydw. Reszt pozostawi do uznania swoim oficerom. Pipo Schneider wiedzia dokadnie, co ma robi. Wrd onierzy uchodzi za fanatyka rasy"; dostawa szau na sam wzmiank o ydach" tak o nim mwiono. Pod wpywem alkoholu jego antysemityzm potgowa si do swoistej furii. Podczas obawy na ydw zastrzeli ich co najmniej piciu, a jego onierze brali z niego przykad. Pogrom przeksztaci si w systematyczne zabijanie. Masowo mordowano ydw w parku, salwy kara binowe rozbrzmieway na ulicach Biaegostoku do pna w nocy. Tych ktrzy przeyli, policjanci zagnali do synagogi kolbami karabinw upchnli ich tam tak ciasno, jak tylko si dao. Kiedy przeraeni ydzi zaczli piewa i gono modli si, Pipo Schneider zainicjowa jedn z najbardziej brutalnych zbrodni tamtego okresu: poleci zamkn sy nagog, w ktrej zgromadzono ponad 700 osb, nastpnie obla j ben zyn i podpali. Wrzucane do wntrza granaty rczne miay spotgowa dziaanie pomieni. Nieliczni ydzi, ktrzy usiowali uciec z synagogi zostali powitani ogniem karabinw maszynowych. Akcja w Biaymstoku, podczas ktrej spalono w synagodze przynaj mniej 700 osb, a cznie zabito w miecie okoo 2000 ludzi, nie bya re zultatem jednoznacznego rozkazu, lecz efektem wasnej inicjatywy fa natycznego policjanta. Pozostali czonkowie batalionu ulegli presji oto czenia" lub instynktownie" spenili oczekiwania przeoonych. Ich dowdc, majora Weisa, oburzeni onierze Wehrmachtu z 221 dywizjo nu zabezpieczenia zastali pijanego. Kiedy zadano od niego wyjanie, owiadczy, e nie wiedzia nic o tych wydarzeniach. Czonkowie 309 batalionu policji, pochodzcy gwnie z grzystych terenw nadreskich, stali si mordercami z powodu swej nadgorliwo ci. Nie wszyscy byli fanatycznymi antysemitami jak Pipo Schneider ani krwioerczymi sadystami. Wielu policjantw -jak rwnie esesma nw - dziaao pod presj grupy. Opinia kolegw miaa dla nich wiksze znaczenie ni wspczucie dla ofiar. ydw wykluczali z krgu, w kt rym obowizuj wspczucie i odpowiedzialno. To samo dotyczyo na wet tak bardzo niejednorodnych jednostek, jak hamburski 101 batalion rezerwy policji. Christopher Browning udowodni, e niewielu onierzy lub policjantw wykorzystywao sposobno, aby nie bra udziau w za bijaniu bezbronnych ofiar. Podczas wojny mona byo przynajmniej prbowa przenie si z grupy opera cyjnej. Mnie samemu to si udao. [...] Z powodu przeniesienia nie zostaem zde gradowany, a jedynym nastpstwem byo to, e a do mierci Heydricha bylimy obaj osobicie pornieni. Z pewnoci zdarzay si przypadki, kiedy przeniesie nie z grupy operacyjnej pocigao za sob okrelone niekorzystne skutki, ale ja nie potrafi sobie przypomnie niczego konkretnego w tym wzgldzie. W kadym razie, z tego co wiem, nikogo z tego powodu nie rozstrzelano. Istniaa te moli wo zgoszenia si na front lub do dziaania w innej dziedzinie. Franz Six, SS-Oberfuhrer, grupa operacyjna B", zeznanie przed sdem szeregach SS presja przyjcia solidarnej postawy" w oddziale by a z pewnoci jeszcze wiksza. Na przykad SS -Scharfuhrer Schwen jcer nie zdoby si na zoenie wniosku o wykluczenie go z plutonu eg zekucyjnego, obawia si bowiem, e w oczach reszty oddziau stanie si miczakiem". Baem si, e w przyszoci moe mi to zaszkodzi i e inni odnios wraenie, i nie jestem tak twardy, jaki musi by esesman". Dlatego te stara si, aby przy tego typu akcjach trzyma si z tyu. Im duej trway akcje przeciw bezbronnym cywilom, tym wiksze stawao si niebezpieczestwo wystpienia efektu nawykowego. Chri stopher Browning pisze: Holocaust wydarzy si z prostego powodu. Poszczeglni ludzie zabijali przez dugi okres tysice innych ludzi. Sprawcy tych przestpczych czynw stawali si zawodowymi morder cami". Wielu z nich doprowadzao si przy tym do stanu upojenia alko holowego. Tylko nieliczni potrafili si oprze presji grupy i bronili si przed osobistym udziaem w egzekucjach. Nawet jeli wywoywao to drwiny ze strony kolegw, to jednak nie zosta udokumentowany aden przypadek, aby tego rodzaju odmowa doprowadzia do powaniejszej sankcji dyscyplinarnej. Niekiedy udzia w egzekucji stawa si kwesti

wolnego wyboru. SS-Sturmbannfuhrer Ernst Ehlers w taki oto sposb wedug wasnego zeznania zareagowa na zapowied rozkazu mordo wania: T wiadomo odebraem jak cios maczug, nie mogem w og le poj, jak mona wyda taki rozkaz. Zastanawiaem si bardzo inten sywnie, w jaki sposb unikn udziau w tej akcji. Wreszcie doszedem do przekonania, e powinienem zwrci si do mego przeoonego Ne be o zastpienie mnie kim innym na stanowisku dowdcy oddziau operacyjnego 8. Nebe uwzgldni moj prob i przenis mnie do swe go sztabu". Argumentu o koniecznoci wykonywania rozkazu nie mo na cakowicie odrzuci, ale co stwierdzi norymberski oskaryciel Fe rencz wielu oprawcw popeniao ludobjstwo tak skrupulatnie, a ob aw na uciekinierw przeprowadzali z takim zapaem, e ten argument brzmi czsto niewiarygodnie. Jak zapatrywali si na akcje ludobjstwa onierze Wehrmachtu? W wielu miejscach byli oni wiadkami represji przeciw cywilnej ludno ci ydowskiej, widzieli egzekucje w pobliu wiosek, obserwowali mor derstwa bezbronnych ludzi popeniane przez umundurowanych Niem cw. Ale nie nosili oni mundurw Wehrmachtu. Morderstw nie pope O ile pamitam, po raz pierwszy dowiedziaem si o masowym mordowaniu y dw w grudniu 1941 roku, kiedy pewien oficer przeniesiony z frontu wschodnie. go do administracji wojskowej przekaza nam szczegy na temat masowego zabijania ydw na pnoc od Kijowa, w osawionym pniej Babim Jarze. Walter Bargatzky, byy rnajor Wehrmachtu i prawnik w komendanturze paryskiej niali onierze Wehrmachtu, lecz czonkowie jednostek specjalnych SS wspomina byy oficer Peter von der Osten-Sacken swoje pierwsze spotkanie ze szwadronami mierci. Tu po zajciu miasta przez Wehr macht spdzono ydw na rynek. Straszny widok. Wielu wojakw obserwujcych t scen nie rozumiao jej. Pytali: O co tu chodzi, co to za metody? My nie mamy z tym nic wsplnego!. Takie nastawienie mona byo zauway u wielu onierzy. Ale oczywicie nie u wszystkich. Wikszo zachowywaa w tym wzgldzie obojtno". Dla Karl-Heinza Drossela, wczesnego bombardiera w 415 puku piechoty, egzekucja esesowska w Dagda na Litwie staa si prawdziwym koszmarem: Ujrzaem chopca, moe 6-letniego, ktry stale wyciga rk na prawo. Zapewne by tam jego ojciec. Wtedy onierz stojcy za nim doby pistoletu, strzeli mu w ty gowy, a potem kopn, spychajc chopca do dou. Tego byo ju dla mnie za wiele. Widok tego dziecka przeladuje mnie do dzi". To przeycie odmienio Drossela: pniej ratowa w Ber linie ydw przed apami gestapo. Podczas masowych egzekucji czsto wykorzystywano onierzy Wehrmachtu jako pomocniczy personel logistyczny". Byli oni przede wszystkim wiadkami, ale nieraz stawali si wspwinni zbrodni. Tych ostatnich byo wielu, zbyt wielu - zwaszcza w miastach. Cz onie rzy reagowaa ze zgroz, inni z odraz. Tylko nieliczni protestowali. Niemal nikt nie pyta o przyczyny takiego postpowania. Wielu nie miao w ogle pojcia o popenianych zbrodniach, zaprztaa ich raczej troska o wasne przeycie. Byli te tacy, ktrzy w peni aprobowali ludobjstwo, zachcali czonkw grup operacyjnych do zabijania i sami zncali si nad ofiarami przed ich mierci. Niektrzy onierze Wehrmachtu mordowali z wasnej inicjatywy lub na rozkaz. W ich listach do bliskich nie znajdujemy zbyt wiele wzmianek na temat tej pierwszej fazy mordowania ydw. Ale gdy przyjedali do domw na urlop, sta wali si bardziej rozmowni; opowiadali o wszystkim, co widzieli naturalnie po cichu, w gbokiej tajemnicy. W ten sposb wieci o maso wych egzekucjach na wschodzie stopniowo przedostaway si do opinii publicznej. Tymczasem dokonywane przez grupy operacyjne akcje mordowania niewinnych ludzi przybray gigantyczne rozmiary. W raporcie sytuacyjnym

grupy operacyjnej C" czytamy: W ramach wielkich akcji zastosowano kilka rodkw odwetowych. Najwiksz akcj przeprowadzono po zajciu Kijowa; obja ona wycznie ydw z ich caymi rodzina mi". To eufemistyczne okrelenie oznacza po prostu bezprzykadne masowe morderstwo. W dniach 29 i 30 wrzenia 1941 roku oddzia operacyjny 4a" wchodzcy w skad grupy operacyjnej C" rozstrzela w wwozie Babi Jar pod Kijowem 33 771 ydw. 29 wrzenia 1941 roku, tu po zdobyciu Kijowa przez oddziay niemieckie, w stron wwozu wyruszya duga kolumna ludzi. Matki z maymi dziemi, starsi mczyni i kobiety, modzie ponad 30 000 osb podao w kolumnie, ktra zdawaa si nie mie koca. Wykonywali rozporzdzenie zamieszczone na obwieszczeniu, ktre Niemcy rozplakatowali poprzedniego dnia w caym miecie. Za nieposuszestwo grozio natychmiastowe rozstrzela nie. Nikt z ydw, ktrzy o wyznaczonej porze przybyli na miejscowy cmentarz, nie spodziewa si tego, co i ch czekao. Ewakuacja? Internowanie? Po co maj zdj ubranie? Ludzi ogarny ze przeczucia, zwaszcza gdy okazao si, e maj przej midzy dwoma rzdami policjantw, znoszc przy tym razy wymierzane pakami. Ale to by dopiero pocztek. Kiedy po cho cie doszli, podzieleni na mae grupki, nad skraj wwozu, musieli si pooy na ziemi. Potem do akcji wkroczy Zgromadzono tam du grup ydw i wyznaczono miejsce, gdzie musieli skada swoje ubranie i baga. Kilometr dalej ujrzaem duy naturalny wwz. By to piaszczysty teren. Gboko wwozu wynosia ok. 10 metrw, dugo okoo 400 metrw, szeroko w grze okoo 80 metrw, a dno zwao si do okoo dziesiciu metrw. Natychmiast po przybyciu na miejsce egzekucji musielimy, ja i inni koledzy, zej na d. Wkrtce doprowadzono nad wwz pierwszych ydw. Kurt Werner, czonek oddziau specjalnego 4a"; zeznanie zoone przed sdem na temat masakry w Babim Jarze 29 i 30 wrzenia 1941 roku pluton egzekucyjny. Salwa z karabinw ma szynowych, kilka Kiedy po machni opatami, aby przynajmniej prowizorycznie nakry zwoki zakoczonej ziemi, po czym nad skraj wwozu podprowadzono nastpn grup. egzekucji mijalimy wwz, Okrutna procedu ra rozpoczynaa si od nowa, bya powtarza na, i tak jego dno falowao godzina po godzinie. Czonkowie plutonw egzekucyjnych, wyczerpani niczym woda w masowym zabijaniem, musieli pracowa w syste mie zmianowym: jeziorze. Przypuszczam, e jedna godzina mordowania, jedna godzina wypoczynku - i tak do zapadnicia zmroku. Akcja zdawaa si nie mie koca. Ci z winiw, nie wszystkie ofiary byy martwe. ktrych jeszcze nie zabito, spdzili noc stoczeni w oprnionych szopach, cz wierzya Nigdy niee zapomn jeszcze, maj zosta przesiedleni wierzya w to do rana, kiedy wypoczci czonkowie tego widoku. jednostek specjalnych dokoczyli swj brudny, krwawy proceder. Jedna z nielicznych ocalaych ofiar, Ludmia Szejla Poliszczuk, wspomina: Mam i mnie Walter Gehrke, przewieziono na punkt zborny. Rozpakaam si, ale mama wzia mnie za rce i onierz powiedziaa: Creczko, nie pacz, bo nas zabij. Jeli bdziesz cicho, moe przeyjemy*. Wehrmachtu w Potem ustawi si pluton egzekucyjny. Ale mama, nie czekajc na rozkaz, rzucia si wraz ze Babim Jarze mn na dno wykopu i wsuna mnie pod siebie. W tym czasie zaczy ju nakrywa nas zwoki ludzi zabijanych przez pluton egzekucyjny, ktry po chwili pocz rozstrzeliwa nastpn grup. Mama zorientowaa si, e brak mi tchu, wic podoya mi pici pod szyj, abym nie udawia si krwi. Po jakim czasie usyszaam, e nadchodz onie rze; sprawdzali, kto przey. Na szczcie jeden z onierzy stan na mamie i przeszy bagnetem rannego lecego obok. Kiedy wreszcie odeszli, mama wycigna mnie nieprzytomn spod cia i przeniosa da lej. W Podolu, dzielnicy Kijowa, znajdowaa si cegielnia. Tam mama ukrya mnie w piwnicy i tak spdziymy cztery dni i czt ery noce". Masakra trwaa 36 godzin, po czym esesmani zaczli zaciera lady zbrodni: podoyli dynamit i wysadzili wwz. Mordercy prowadzili przy tym skrupulatnie rachunki: 33 771 ofiar, 150 wykonawcw - Babi Jar sta si odtd dla caego Zwizku Radziec kiego

symbolem niemieckiego okruciestwa. Wedug szacunkw, w samym tylko obwodzie kijowskim rozstrzelano lub zagazowano niemal 200 000 osb. Czowiekiem odpowiedzialnym za masakr w Babim Jarze by szef grupy operacyjnej Paul Blobel, ktry organizowa egzekucje rwnie w Biaej Cerkwi. Jego ojciec by drobnym rzemielnikiem, on sam wyuczy si murarstwa i ciesielstwa. Wybujaa ambicja i wytrwao pomogy mimo braku matury, zdoby wyksztacenie architektoniczne a take podczas pierwszej wojny wiatowej, na ktrej walczy jako ochotnik Krzy elazny I klasy. W 1920 roku udao mu si znale po sad w renomowanym biurze architektonicznym, po czym polubi pann z dobrego domu. W 1926 roku, majc 32 lata uzna, e osign wszystko, co chcia. Jako architekt mia wolny zawd, zaoy solidn mieszczask rodzin, posiada nawet wasny dom. W 1929 roku jego spokojne ycie zburzy wiatowy kryzys gospodarczy. Blobel przesta otrzymywa zlecenia, zamiast tego pobiera zasiek dla bezrobotnych. Otwieraa si przed nim nico. W pogoni za politycznym wsparciem wstpi w padzierniku 1931 roku do SA i - o dziwo jednoczenie do SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec; przyp. tum.). W pocztkach 1932 roku odnalaz -jak si zdawao - swoje prze znaczenie: sta si jednym z pierwszych czonkw Suby Bezpieczestwa SS. Wiza si z tym obowizek ledzenia socjaldemokratw i komunistw. Dla ambitnego Blobela bya to druga szansa. Brak skrupuw, lojalno i bezgraniczna wierno wobec rasistowskiej ideologii nazistowskiej te cechy stanowiy istotne przesanki dla kariery w SD. Ale Paul Blobel wykazywa rwnie inne cechy, ktre predestynoway go do pniejszych morderczych akcji: by inteligentny, ale nie intelektualist. Na pocztku 1941 roku suy ju jako Stan dartenfuhrer w randze pukownika. Pniej zosta wyznaczony do przeprowadzania akcji specjalnych na Wschodzie". Uznano go bo wiem za osobowo energiczn", obdarzon doskonaymi cechami przywdczymi". Pod jego dowdztwem oddzia specjalny 4a", wchodzcy w skad grupy operacyjnej C", zamordowa okoo 60 000 osb, w tym mczyzn, kobiety i dzieci. A mordowa z przekonaniem. Jego stae powoywanie si na otrzymywane rozkazy przybrao charakter farsy" - stwierdzi jego pniejszy oskary ciel, Benjamin Ferencz. Na pocztku 1942 roku Blobel zosta wezwany z powrotem do Rzeszy najprawdopodobniej ze wzgldu na pro

Catkiem zwykli Niemcy: Przyjcie boonarodzeniowe dla czonkw esesowskiej zaogi (wraz z onami) w obozie koncentracyjnym Neuengamme; 25 grudnia 1943 roku.

stwach jak Flick, Siemens, Osram i Junkers. Obozy pomocnicze znajdoway si w Bawarii, Czechach i Saksonii. O ile w 1938 roku tylko nieliczni esesmani pilnowali pierwszych winiw podczas budowy obozu, to w 1945 roku zesp stranikw we Flossenbiirgu liczy ponad 4 000 mczyzn i ponad 500 kobiet. Ponur i przeraajc saw zyskaa wsppraca nawizana przez SS z I.G. Farbenindustrie Aktiengesellschaft, w skrcie: I.G. Farben: nie tylko z powodu produkowania tam trujcego gazu cyklon B", ale take dlatego, e umowa ta przypiecztowaa los wielu tysicy robotnikw przymusowych. Ju w 1941 roku I.G. Farben jako jedno z niewielu wwczas prywatnych przedsibiorstw otrzymao zgod na zatrudnianie u siebie winiw obozw koncentracyjnych. Koncern podj decyzj o budowie jednego ze swoich zakadw w pobliu Monowic na Grnym lsku. W fabryce otwartej nieopodal obozu koncentracyjnego w Owie.cimiu winiowie mieli wytwarza sztuczny kauczuk i paliwo syntetyczne. 218 podstaw ukadu przyjani" pomidzy dyrekcj I.G. Farben a kie-ownictwem SS w Owicimiu bya transakcja zamienna: przedstawicie I.G. Farben zagwarantowali komendantowi obozu koncentracyjnego w Owicimiu, Rudolfowi HBowi, dostaw materiaw budowla-yCh, pilnie potrzebnych do rozbudowy obozu. W zamian za to kierownictwo SS w Owicimiu wyrazio gotowo przekazania do dyspozycji I.G. Farben okrelonej liczby winiw jako siy roboczej do budowy nowej fabryki. Podczas pertraktacji prowadzonych w marcu 1941 roku ustalono, e wydajno pracy winiw odpowiada 75% wydajnoci pracy niemieckich robotnikw. Dzie pracy mia trwa latem dziesi do jedenastu godzin, a zim okoo dziewiciu godzin. Te cyniczne wyliczenia nie sprawdziy si. Dyrekcja I.G. Farben i kierownictwo SS przeliczyy si w swojej kalkulacji. Z powodu nieludzkich warunkw pracy osignito wydajno nie przekraczajc 30 do 40%. Wycieczeni winiowie musieli odbywa drog do pracy - ponad sze kilometrw - pieszo, niezalenie od pogody, popdzani brutalnie przez stranikw. Kiedy w styczniu 1945 roku do Owicimia dotary oddziay Armii Czerwonej, ich oczom ukazaa si niemal gotowa fabryka I.G. Farben, ktrej budowa pochona 25 000 ofiar. Pomijajc kwesti barbarzyskiego traktowania winiw, naley podkreli, e nawet gdy ju ujawni si ekonomiczny nonsens umowy, ani koncern, ani SS nie uznali za wskazane uniewanienie jej warunkw. W ten sposb niemieckie przedsibiorstwo wspdziaao w programie zagady przez prac". Oddziay wartownicze i kierownictwo obozowe nie byy formacjami w peni odizolowanymi. Himmler ju w 1934 roku uczyni zado yczeniu Eickea, wyczajc obozowe zaogi stranicze z oglnych struktur SS i podporzdkowujc je bezporednio inspektorowi obozw koncentracyjnych. Jednak wojenne plany Hitlera postawiy niebawem przed Oddziaami Trupich Gwek nowe zadania poza kolczastym ogrodzeniem. W padzierniku 1939 roku Fuhrer zezwoli na utworzenie dywizji polowych SS (pniej: Waffen-SS). Tym samym poszerzy si zasig dziaania Oddziaw Trupich Gwek. Wkrtce sformoway one wasn dywizj. Ju podczas napaci na Polsk w 1939 roku Eicke dysponowa trzema esesowskimi jednostkami Trupich Gwek, ktre prowadziy na froncie wasn brutaln wojn, a na tyach wspdziaay z innymi gru-Pami operacyjnymi SS, mordujc ydw i przedstawicieli polskiej inte219

ligencji. Starsi czonkowie SS byli przesuwa ni do obozowych zag Do przeprowadzania wartowniczych. W 1940 roku dziaajce w ramach armii fbr. macje zbrojne SS rozstrzeliwa poczono w tak zwane Waffen-SS. Integracja obja take dywizj wyznaczaem zawsze due Totenkopf". Od tej pory, dziki podporzd-kowaniu Gwnemu liczebnie plutony Urzdowi Dowodzenia SS, zaogi obozowe naleay do Waffen-SS egzekucyjne, gdy Dywizja Eickea miaa wzmocni warto bojow oddziaw frontowych. odrzucaem moliwo udziau Ale chodzio take o to, aby stranicy obozowi przeszli chrzest bojowy na zewntrz", aby poznali w egzekucji specjalistw od tam nowy wymiar przemocy i d opiero pniej - po takim przeszkolestrzau w ty gowy. niu" - powrcili na front wewntrzny". Dochodzio - co podkrela auKady pluton tor Miroslav Karny - do regularnej rotacji pomidzy esesowskimi Od strzela przez okres dziaami Trupich Gwek oraz oddziaami frontowymi; w efekcie ponad 60 000 czonkw okoo jednej WaffenSS odbyo sub obozow. godziny, po czym Od poowy zmienia go 1944 roku do suby w esesowskich oddziaach wartowni czych kierowano nastpny. starszych lub rannych onierzy Wehrmachtu. Znaczne straty osobowe w Oddziaach Zaprzysione Trupich Gwek, spowodowane szczeglnie bezwzgldnym stylem dowodzenia oraz zeznanie Paula w czasie vvalk, coraz bardziej komplikoway sytuacj zag w obozach i dyetantyzmem Blobe-la, zmusza-dowdcy jy do zatrudniania starszych czonkw SS, funkcjonariuszy policji i ad ministracji sonderkommando"; publicznej, Norymberga take 1945 volksdeutschw, ochotnikw cudzoziem skich i kolaborantw. Oprcz obozw koncentracyjnych, w ktrych wikszo winiw gi rok na z wycieczenia, podczas egzekucji i w wyniku wstrzykiwania tru cizny, kierownictwo SS zaoyo w okupowanej Polsce obozy zagady, prawdziwe fabryki mierci. Ich jedynym celem by mord na skal prze mysow; tak byo w Becu, Sobiborze, Treblince i Chemnie. Oprawca mi w tych obozach byy osoby uczestniczce uprzednio w zbrodni euta nazji, akcji T4" - nie wszyscy z nich naleeli do SS. Majdanek i Owi cim funkcjonoway zarwno jako obozy koncentracyjne, jak i orodki zagady; pozostaway jednak domen esesowskich Oddziaw Trupich Gwek. Te obie fabryki mierci werboway swoje 300 -osobowe zaogi z komendantur obozowych - byli to sami mordercy. Tworzyli oni grupy hermetycznie zamknite, w przeciwiestwie do esesowskich zespow straniczych. Przemysowa" likwidacja milionw ludzi miaa dokony wa si w ukryciu. Obz koncentracyjny Owicim -Brzezinka sta si synonimem holocaustu. Pluton egzekucyjny rozstrzeliwuje rzekomych partyzantw; Wiazma, padziernik 1941. Za liniami frontw operacji Barbarossa, gdzie rozpoczy si masowe egzekucje ludnoci cywilnej - tak zwany dziki holocaust" - oprawcami nie byli wycznie esesmani. W grupach operacyjnych, wysyanych w celu zabijania tysicy ludzi, gwnie ydw, formacja Himmlera nie dziaaa sama. Tak wic udzia w ludobjstwie nie wymaga rekrutacji do esesowskiej elity". W skad plutonw egzekucyjnych wchodziy bowiem bataliony tak zwanej policji porzdkowej (Ordnungspolizei; ORPO). Po napaci na Zwizek Radziecki do 500 policjantw porzdkowych, ktrzy wchodzili w skad grup operacyjnych, doczyo 5500 dodatkowych. Zlikwidowano Owe jednostki skoszaroz wanej policji dyspozycyjnej skaday si przywdcw mczyzn starszych rocznikw, ktrzy nie Nadawali si do inteligencji suby w Wehrmachcie, ydowskiej oraz (zwaszcza nauczycieli, adwokatw, urzdnikw). Raport SSBrigadefiihrera Arthura Nebez5lipca 1941 roku

Czowiek bezwzgldny w postpowaniu, a jednoczenie przewiadczony o swojej niewinnoci -tak ocenili Otto Ohlendorfa oskaryciele podczas procesu grup operacyjnych w Norymberdze w 1945 roku. on wprawdzie rang SS, ale wywodzi si z krgw policji. Grup likwidatorw, ktra stana na czele grup operacyjnych, cechowa do osobliwy skad: cz jej czonkw w ogle nie naleaa do SS, cz dostaa si do niej krtymi drogami. Jeli przestudiujemy list dokadnie, znajdziemy na niej nazwiska naukowcw, nawet takich z podwjnym tytuem naukowym, urzdnikw ministerialnych, a nawet jednego duchownego i jednego piewaka operowego. Ju w czasach Republiki Weimarskiej fanatycznego policjanta Nebego przeladowaa natrtna myl o koniecznoci cakowitego wyeliminowania za. Sfrustrowany funkcjonariusz nie przejmowa si zbytnio mieszczaskimi prawami czowieka. Nie by narodowym socjalist, ale w pewnym stopniu zgadza si z hasami partyjnymi. Uzna, e zo mo na likwidowa biologicznie", e kryminalicie nie naley pozwala na wnoszenie do narodu swego zego materiau dziedzicznego i bezkarne podzenie przestpcw". Niszczenie niepodanego ycia" byo dla Nebe czynnoci wrcz podan. Jako szef urzdu policji kryminalnej udziela technicznej" pomocy przy zabijaniu ludzi, przekazujc mor dercom zabjcze rodki chemiczne: trucizn i gaz. Z zachowanych dokumentw nie wynika jasno, dlaczego Ne be zgosi si dobrowolnie do objcia dowdztwa grupy operacyjnej B". Czyby mia nadziej, e zaimponuje w ten sposb Heydrichowi? W kadym razie zarzucono mu kierowanie si chorobliw ambicj". W cigu czterech miesicy jego grupa operacyjna wymordowaa ponad 45 000 osb. ze zwerbowanych w 1939 roku ochotnikw, ktrzy w obliczu zbliajcej si wojny wstpili do policji, aby unikn powoania do wojska. Ofice rowie i podoficerowie byli dowiadczonymi funkcjonariuszami ORPO. Znaczn ich cz stanowili zupenie normalni ludzie" - jak okreli ich w swoim dziele pod tym samym tytuem amerykaski historyk Christopher Browning. Przygotowanie ich do nowych zada w Zwizku Radzieckim polegao zaledwie na odbyciu specjalnego dwumiesicznego szkolenia. Decydujc si na prac w policji, nie mogli przypuszcza, e pewnego dnia stan si realizatorami przestpczej polityki okupacyjnej. Mimo to dostosowali si do systemu planowej likwidacji wrogw pastwa". Dla lepszej koordynacji dziaa SS i jednostek policji Himmler i Hey-drich utworzyli stanowisko Wyszego Dowdcy SS i Policji (Hherer SS - und Polizeifuhrer - HSSPF), ktremu podlegali dowdcy grup operacyjnych. Jednym z nich by szef niemieckiej Kripo, Arthur Nebe. Od sierpnia 1941 roku przekazywano drog radiow do Berlina codzienne raporty o dziaalnoci i pooeniu grup operacyjnych. W tak zwanych meldunkach sytuacyjnych" szczegowo informowano o osigniciach" oddziaw specjalnych i operacyjnych. Oto przykad: w okresie do 15 padziernika 1941 roku grupa operacyjna A" dokonaa eksterminacji 118 430 ydw i 3387 komunistw. DalSkazanym na mier osobom odebrano pienidze, wszelkie przedmioty wartociowe i czciowo ubranie, po czym zaadowano ich do samochodu z gazem. Miecio si w nim okoo 50 do 60 osb. Nastpnie samochd pojecha za miasto, gdzie czonkowie oddziau wykopali ju masowy grb. Sam byem wiadkiem wyadowywania zwok z samochodu, ich twarze nie byy wykrzywione. mier tych ludzi nastpia bez objaww skurczw. Zaprzysione zeznanie Ernsta Emila Heinricha Bibersteina, szefa grupy operacyjnej 6"; Norymberga 1945

Wyznaczona do tego zadania jednostka zjawiaa si w wiosce lub w miecie a miejscowa starszyzna ydowska otrzymywaa polecenie zwoania wszystkich ydw w celu przesiedlenia. Wszystkie wartociowe przedmioty naleao przeka. za oficerom jednostki, podobnie zreszt jak - tu przed egzekucj - wierzchnie ubranie. Mczyzn, kobiety i dzieci prowadzono na miejsce egzekucji, ktre przewanie znajdowao si w pobliu pogbionego rowu przeciwczogowego. Potem wszystkich rozstrzeliwano, w pozycji stojcej lub klczcej, a ciaa wrzucano do rowu. Zaprzysione zeznanie Otto Ohlendorfa, szefa grupy operacyjnej D"; berga, 1945 rok szych 5500 ydw pado ofiar pogromw inicjowanych na otwie i Litwie. Rwnie dowdca grupy operacyjnej 3", SS-Standartenfuhrer (= pukownik; przyp. tum.) Karl Jager, przesa bilans swojej dziaalnoci, ktry ze wzgldu na wyjtkowo drobiazgowe dane zapisa si na stae w annaach holocaustu jako raport Jagera". W raporcie z 1 grudnia 1941 roku Jager informowa o zlikwidowaniu 137 346 ydw, najwicej w sierpniu. Wyszczeglniono nawet liczb dzieci zamordowanych podczas rozmaitych egzekucji. W raporcie Jagera z 19 sierpnia 1941 czytamy na przykad: ,W Ukmerge: 298 ydw, 255 ydwek, 88 ydowskich dzieci", a z 2 wrzenia: Janowa: 112 ydw, 1200 ydwek, 244 ydowskich dzieci", z kolei pod dat 9 padziernika zanotowano: Swenciany: 1169 ydw, 1840 ydwek, 717 ydowskich dzieci". Tego typu przykady mona by przytacza bez koca. Swj raport Jager koczy sowami: Mog dzi stwierdzi, e grupa operacyjna 3. osigna ju cel, jakim byo rozwizanie kwestii ydowskiej na Litwie. Na Litwie nie ma ju ydw, prcz tych, ktrych wraz z rodzinami skierowano do pracy. Jeli chodzi o pracujcych ydw i ich rodziny, zamierzaem wszystkich rozstrzela, spotkaem si jednak w tym wzgldzie z ostrym sprzeciwem ze strony administracji cywilnej (komisarza Rzeszy) oraz Wehrmachtu...". Raporty szwadronw mierci napyway rwnie z innych regionw. Grupa operacyjna B" doniosa w okresie do 31 padziernika o 45 467 ofiarach egzekucji. W wyniku akcji przeprowadzonych przez grup operacyjn D w okresie do grudnia 1941 mier ponioso cznie 54 696 osb, z czego 90% stanowili ydzi. Dowdca tego oddziau, Otto Ohlendorf, mg si wykaza do bogat" karier. Zalicza si do bardzo zasuonych czonkw SS. Po wojnie zasiad na awie oskaronych podczas procesu norymberskiego. I to on wzbudzi wrd sdziw najwicej kontrowef 224 Szczegln zgroz - zdaniem wielu obserwatorw przejmowa fakt, e Ohlendorf wydawa si tak niesamowicie normalny". Obecnych na sali sdowej frapowao to, w jaki sposb ucielenia on w sobie zarwno cechy dobrotliwego czowieka, jak i bezdusznego dowdcy; jak godzi on bezwzgldno w postpowaniu z przewiadczeniem o wasnej niewinnoci" - tak podsumowa powszechne wraenie o Otto Ohlendorfie Jason Weber. Benjamin Ferencz, jeden z oskarycieli, wspomina: Robi wraenie czowieka uczciwego, cichego, inteligentnego, wyksztaconego, ojca piciorga dzieci o miej powierzchownoci. I przy tym wszystkim przyznawa prosto z mostu, e z jego rozkazu wymordowano 90 000, tak, 90 000 niewinnych mczyzn, kobiet i dzieci". W werdykcie sdowym czytamy: Skoro w jednej osobie cz si cechy czowieka miujcego ludzi i dowdcy grupy operacyjnej, nasuwa si przypuszczenie, i mamy do czynienia z charakterem porwnywalnym z psychik... doktora Jekylla i mister Hydea". Otto Ohlendorf - kim by w rzekomo niesamowicie normalny" czowiek, ktry sta si realizatorem idei ludobjstwa? Jak si okazuje, nie mona go nazwa urodzonym oportunist ani zdecydowanym antysemit, nie nalea te do stronicych od ludzi dziwakw, ktrzy zdobyt nagle wadz wykorzystuj przeciw blinim. Otto Ohlendorf by modym i wyksztaconym naukowcem, ekspertem w dziedzinie ekonomii. Obrona dysponowaa podczas procesu 500 stronicami zaprzysionych wyjanie, ktre miay wiadczy o prawoci Ohlendorfa. W Norymberdze on jeden otwarcie przyzna si do zarzucanych mu czynw.

Jego dom rodzinny by protestancki, mieszczaski i konserwatywny. W 1925 roku, jeszcze jako ucze, Ohlendorf wstpi do NSDAP i SA; by *iec nazist od pierwszych chwil ruchu. Ju dwa lata pniej zaliczano go do grona intelektualistw" partyjnych i SA zarekomendowaa go do SS. Ohlendorf by zaangaowany, wyksztacony i inteligentny. Jak na bodego naukowca przystao, po egzaminie w 1931 roku wyjecha na rk za granic - do faszystowskich Woch. 225 Tak jak czynio to wielu jego rwienikw Ohlendorf odrzuca Kobiety krzyczay i demokracj Republik Weimarskiej. Odpowiadaa mu natomiast pakay, podobnie jak mczyni. Co ideologia nazistowska, jej pojmowanie ycia jako walki. Wedug jaki czas zdarzay historyka Ulricha Herberta Ohlendorf nalea do pokolenia rzg. si prby ucieczki. czowoci" (Generation der Sachlichkeit). Ja^ si wydawao, Rwnie gono reprezentowa on propagowa-ny przez Hitlera i Himmlera idea krzyczeli pogania- niezom. nego niemieckiego czowieka rasy panw" ktry mia cze. Kiedy ofiary nie by wzorcem rwnie dla modziey esesowskiej. zachowyway si Natychmiast po objciu na Ukrainie komendy nad grup tak, jak oni tego chcieli, bili je. operacyjn D" w 1941 roku, Ohlendorf udoskonali morderczy Zapamitaem proceder. Oprawca zza biurka przeksztaci si w zwaszcza pewnego bezporedniego realizatora. Nie ograniczajc si ju do prostego rudowosego wykonywania rozkazw, uzna za spraw wasnej ambicji esesmana, ktry przeprowadzenie caej akcji szczeglnie sprawnie. Los ofiar by mu trzyma w rku kabel i bi nim obojtny, lunajzupeniej kierowaa nim za to troska o dobro oprawcw. Postanowi na dzi, gdy akcja nie przykad zredukowa obcienie psychiczne czonkw plutonw egzekucyjnych. przebiegaa po jego Dlatego wyda rozkaz, aby do kadego skazanego strzelao po dwch onierzy. myli. Ohlendorf nie tylko by przekonany o koniecznoci przeprowadzenia swojego Richard Togel, zadania, ale te wykonywa je z poczuciem olbrzymiej satysfakcji wewntrznej. Do policjant pomocniczy, ony pisa, e jego wana dla polityki demograficznej dziaalno" ma dla czonek oddziau operacyjnego narodowego 10a" socjalizmu wiksze znaczenie ni prowadzony przez Rzesz handel. zeznania zoone Uwaa, e ludobjstwo naley przeprowadza tak samo efektywnie, jak niezbdne przed sdem posunicia w polityce gospodarczej. Oczywicie, Ohlendorfa skazano na kar mierci, jednak do koca nie okaza on ani wyrzutw sumienia, ani skruchy. ,Wprost przeciwnie -wspomina oskaryciel z procesu norymberskiego, Ferencz - caa jego argumentacja miaa na celu usprawiedliwienie nawet morderstwa dzieci". Po ogoszeniu wyroku Ferencz odwiedzi oskaronego: Zapytaem go: Panie Ohlendorf, czy mog co dla pana zrobi? Moe przekaza co rodzinie, chce pan co do nich napisa, co powiedzie?*. Spojrza na mnie jak nieprzytomny i odpar: ydzi w Ameryce bd cierpie-Przekona si pan, co uczyni. Nie zdoby si na refleksj nawet po wy suchaniu wyroku". Liczba rosyjskich ydw, zamordowanych przez grupy operacyjne w porcie Dziewitym w Kaunas zamknito 300 do 400 ydw. Wykopano rowy mtn, gdzie byy potrzebne. Potem przewieziono do Fortu Dziewitego nasz gru-. Znajdowali si tam ju Niemcy, oddziay SS. Ustawiono karabiny maszynowe, o mV "mielimy doprowadza do tych roww ydw, po 20 do 30 osb. Po odliczeniu pada rozkaz: Naprzd marsz!". Wprost do rowu. Tam ydzi musieli si Ica, a esesmani rozstrzeliwali ich w takiej pozycji. petras Zelionka, byy policjant litewski w cigu pierwszych piciu miesicy operacji Barbarossa, przekroczya p miliona. Wstrzsajcym dowodem morderczego obdu z tego okresu s rwnie prywatne zapiski. SS-Hauptscharfuhrer Felbc Landau zanotowa na przykad w swoim pamitniku w lipcu 1941: To dziwne, ale wcale nie jestem tym poruszony. adnego wspczucia, nic. Po prostu jest jak jest, nic poza tym". A w innym miejscu: Przy szalenie zmysowej muzyce pisz swj pierwszy list do Trudy. Ju w trakcie pisania pada rozkaz, aby si szykowa do akcji. Trzeba wzi hem i karabin oraz 30 sztuk amunicji. [...] I ju wracamy z akcji. Do rozstrzelania byo 500

ydw". Morderstwo jako uciliwy obowizek po zmysowej muzyce, po prostu jest, jak jest", nic piknego, ale trudno, nie mona inaczej - tak to brzmi. Notatka nie jest wyrazem postawy koniecznej wobec rozkazu lub nacisku, jest raczej wiadectwem cynicznej rutyny. Czy zbrodni popeniali esesmani, czy policjanci - efekt ich czynnoci by identyczny. Czasem dochodzio do ekscesw. Pipo Schneider, plutonowy trzeciej kompanii 309 batalionu policji, poda 27 czerwca 1941 roku wraz ze swoj zmotoryzowan kolumn w stron Biaegostoku. Kiedy on i kilku kamratw odkryli w miecie sklepy monopolowe, nie wahali si ani przez moment spldrowali zapasy i wyprbowali na miejscu zawarto butelek. Nastpnie postanowili sumiennie zaj si waciwym zadaniem. Komendant batalionu, major Ernst Weis, rozkaza im tego dnia przeczesa cae 80-tysiczne miasto i zebra wszystkich ydw. Reszt pozostawi do uznania swoim oficerom. Pipo Schneider ^edzia dokadnie, co ma robi. Wrd onierzy uchodzi za fanatyka ra sy"; dostawa szau na sam wzmiank o ydach" - tak o nim mwio-no. Pod wpywem alkoholu jego antysemityzm potgowa si do swo-lstej furii. Podczas obawy na ydw zastrzeli ich co najmniej piciu, a jego onierze brali z niego przykad. Pogrom przeksztaci si w systematyczne zabijanie. Masowo mordowano ydw w parku, salwy kara binowe rozbrzmieway na ulicach Biaegostoku do pna w nocy. Tyc^ ktrzy przeyli, policjanci zagnali do synagogi - kolbami karabinw upchnli ich tam tak ciasno, jak tylko si dao. Kiedy przeraeni yd2; zaczli piewa i gono modli si, Pipo Schneider zainicjowa jedn z najbardziej brutalnych zbrodni tamtego okresu: poleci zamkn synagog, w ktrej zgromadzono ponad 700 osb, nastpnie obla j benzyn i podpali. Wrzucane do wntrza granaty rczne miay spotgowa dziaanie pomieni. Nieliczni ydzi, ktrzy usiowali uciec z synagogi zostali powitani ogniem karabinw maszynowych. Akcja w Biaymstoku, podczas ktrej spalono w synagodze przynajmniej 700 osb, a cznie zabito w miecie okoo 2000 ludzi, nie bya rezultatem jednoznacznego rozkazu, lecz efektem wasnej inicjatywy fanatycznego policjanta. Pozostali czonkowie batalionu ulegli presji otoczenia" lub instynktownie" spenili oczekiwania przeoonych. Ich dowdc, majora Weisa, oburzeni onierze Wehrmachtu z 221 dywizjonu zabezpieczenia zastali pijanego. Kiedy zadano od niego wyjanie, owiadczy, e nie wiedzia nic o tych wydarzeniach. Czonkowie 309 batalionu policji, pochodzcy gwnie z grzystych terenw nadreskich, stali si mordercami z powodu swej nadgorliwoci. Nie wszyscy byli fanatycznymi antysemitami jak Pipo Schneider ani krwioerczymi sadystami. Wielu policjantw -jak rwnie esesmanw - dziaao pod presj grupy. Opinia kolegw miaa dla nich wiksze znaczenie ni wspczucie dla ofiar. ydw wykluczali z krgu, w ktrym obowizuj wspczucie i odpowiedzialno. To samo dotyczyo nawet tak bardzo niejednorodnych jednostek, jak hamburski 101 batalion rezerwy policji. Christopher Browning udowodni, e niewielu onierzy lub policjantw wykorzystywao sposobno, aby nie bra udziau w zabijaniu bezbronnych ofiar. Podczas wojny mona byo przynajmniej prbowa przenie si z grupy operacyjnej. Mnie samemu to si udao. [...] Z powodu przeniesienia nie zostaem zdegradowany, a jedynym nastpstwem byo to, e a do mierci Heydricha bylimy obaj osobicie pornieni. Z pewnoci zdarzay si przypadki, kiedy przeniesienie z grupy operacyjnej pocigao za sob okrelone niekorzystne skutki, ale ja nie potrafi sobie

przypomnie niczego konkretnego w tym wzgldzie. W kadym razie, z tego co wiem, nikogo z tego powodu nie rozstrzelano. Istniaa te moliwo zgoszenia si na front lub do dziaania w innej dziedzinie. Franz Six, SS-Oberfuhrer, grupa operacyjna B", zeznanie przed sdem szeregach SS presja przyjcia solidarnej postawy" w oddziale bya z pewnoci jeszcze wiksza. Na przykad SS-Scharfuhrer Schwen-jcer nie zdoby si na zoenie wniosku o wykluczenie go z plutonu egzekucyjnego, obawia si bowiem, e w oczach reszty oddziau stanie si miczakiem". Baem si, e w przyszoci moe mi to zaszkodzi i e inni odnios wraenie, i nie jestem tak twardy, jaki musi by esesman". Dlatego te stara si, aby przy tego typu akcjach trzyma si z tyu. Im duej trway akcje przeciw bezbronnym cywilom, tym wiksze stawao si niebezpieczestwo wystpienia efektu nawykowego. Christopher Browning pisze: Holocaust wydarzy si z prostego powodu. Poszczeglni ludzie zabijali przez dugi okres tysice innych ludzi. Sprawcy tych przestpczych czynw stawali si zawodowymi mordercami". Wielu z nich doprowadzao si przy tym do stanu upojenia alkoholowego. Tylko nieliczni potrafili si oprze presji grupy i bronili si przed osobistym udziaem w egzekucjach. Nawet jeli wywoywao to drwiny ze strony kolegw, to jednak nie zosta udokumentowany aden przypadek, aby tego rodzaju odmowa doprowadzia do powaniejszej sankcji dyscyplinarnej. Niekiedy udzia w egzekucji stawa si kwesti wolnego wyboru. SS-Sturmbannfuhrer Ernst Ehlers w taki oto sposb -wedug wasnego zeznania - zareagowa na zapowied rozkazu mordowania: T wiadomo odebraem jak cios maczug, nie mogem w ogle poj, jak mona wyda taki rozkaz. Zastanawiaem si bardzo intensywnie, w jaki sposb unikn udziau w tej akcji. Wreszcie doszedem do przekonania, e powinienem zwrci si do mego przeoonego Ne-be o zastpienie mnie kim innym na stanowisku dowdcy oddziau operacyjnego 8. Nebe uwzgldni moj prob i przenis mnie do swego sztabu". Argumentu o koniecznoci wykonywania rozkazu nie mona cakowicie odrzuci, ale - co stwierdzi norymberski oskaryciel Fe-rencz - wielu oprawcw popeniao ludobjstwo tak skrupulatnie, a obaw na uciekinierw przeprowadzali z takim zapaem, e ten argument brzmi czsto niewiarygodnie. Jak zapatrywali si na akcje ludobjstwa onierze Wehrmachtu? W wielu miejscach byli oni wiadkami represji przeciw cywilnej ludnoci ydowskiej, widzieli egzekucje w pobliu wiosek, obserwowali morderstwa bezbronnych ludzi popeniane przez umundurowanych Niemcw. Ale nie nosili oni mundurw Wehrmachtu. Morderstw nie pope-

O ile pamitam, po raz pierwszy dowiedziaem si o masowym mordowaniu ydw w grudniu 1941 roku, kiedy pewien oficer przeniesiony z frontu wschodnie. go do administracji wojskowej przekaza nam szczegy na temat masowego za-bijania ydw na pnoc od Kijowa, w osawionym pniej Babim Jarze. Walter Bargatzky, byy rnajor Wehrmachtu i prawnik w komendanturze paryskiej niali onierze Wehrmachtu, lecz czonkowie jednostek specjalnych SS -wspomina byy oficer Peter von der Osten-Sacken swoje pierwsze spotkanie ze szwadronami mierci. - Tu po zajciu miasta przez Wehr-macht spdzono ydw na rynek. Straszny widok. Wielu wojakw obserwujcych t scen nie rozumiao jej. Pytali: O co tu chodzi, co to za metody? My nie mamy z tym nic wsplnego!. Takie nastawienie mona byo zauway u wielu onierzy. Ale oczywicie nie u wszystkich. Wikszo zachowywaa w tym wzgldzie obojtno". Dla Karl-Heinza Drossela, wczesnego bombardiera w 415 puku piechoty, egzekucja esesowska w Dagda na Litwie staa si prawdziwym koszmarem: Ujrzaem chopca, moe 6letniego, ktry stale wyciga rk na prawo. Zapewne by tam jego ojciec. Wtedy onierz stojcy za nim doby pistoletu, strzeli mu w ty gowy, a potem kopn, spychajc chopca do dou. Tego byo ju dla mnie za wiele. Widok tego dziecka przeladuje mnie do dzi". To przeycie odmienio Drossela: pniej ratowa w Berlinie ydw przed apami gestapo. Podczas masowych egzekucji czsto wykorzystywano onierzy Wehrmachtu jako pomocniczy personel logistyczny". Byli oni przede wszystkim wiadkami, ale nieraz stawali si wspwinni zbrodni. Tych ostatnich byo wielu, zbyt wielu - zwaszcza w miastach. Cz onierzy reagowaa ze zgroz, inni z odraz. Tylko nieliczni protestowali. Niemal nikt nie pyta o przyczyny takiego postpowania. Wielu nie miao w ogle pojcia o popenianych zbrodniach, zaprztaa ich raczej troska o wasne przeycie. Byli te tacy, ktrzy w peni aprobowali ludobjstwo, zachcali czonkw grup operacyjnych do zabijania i sami zncali si nad ofiarami przed ich mierci. Niektrzy onierze Wehrmachtu mordowali z wasnej inicjatywy lub na rozkaz. W ich listach do bliskich nie znajdujemy zbyt wiele wzmianek na temat tej pierwszej fazy mordowania ydw. Ale gdy przyjedali do domw na urlop, stawali si bardziej rozmowni; opowiadali o wszystkim, co widzieli - naturalnie po cichu, w gbokiej tajemnicy. W ten sposb wieci o masowych egzekucjach na wschodzie stopniowo przedostaway si do opinii publicznej. Tymczasem dokonywane przez grupy operacyjne akcje mordowania niewinnych ludzi przybray gigantyczne rozmiary. W raporcie sytuacyjnym grupy operacyjnej C" czytamy: w ramach wielkich akcji zastosowano kilka rodkw odwetowych. Najwiksz akcj przeprowadzono po zajciu Kijowa; obja ona wycznie ydw z ich caymi rodzinami". To eufemistyczne okrelenie oznacza po prostu bezprzykadne masowe morderstwo. W dniach 29 i 30 wrzenia 1941 roku oddzia operacyjny 4a" wchodzcy w skad grupy operacyjnej C" rozstrzela w wwozie Babi Jar pod Kijowem 33 771 ydw. 29 wrzenia 1941 roku, tu po zdobyciu Kijowa przez oddziay niemieckie, w stron wwozu wyruszya duga kolumna ludzi. Matki z maymi dziemi, starsi mczyni i kobiety, modzie - ponad 30 000 osb podao w kolumnie, ktra zdawaa si nie mie koca. Wykonywali rozporzdzenie zamieszczone na

obwieszczeniu, ktre Niemcy rozplakatowali poprzedniego dnia w caym miecie. Za nieposuszestwo grozio natychmiastowe rozstrzelanie. Nikt z ydw, ktrzy o wyznaczonej porze przybyli na miejscowy cmentarz, nie spodziewa si tego, co ich czekao. Ewakuacja? Internowanie? Po co maj zdj ubranie? Ludzi ogarny ze przeczucia, zwaszcza gdy okazao si, e maj przej midzy dwoma rzdami policjantw, znoszc przy tym razy wymierzane pakami. Ale to by dopiero pocztek. Kiedy po chocie doszli, podzieleni na mae grupki, nad skraj wwozu, musieli si pooy na ziemi. Potem do akcji wkroczy Zgromadzono tam du grup ydw i wyznaczono miejsce, gdzie musieli skada swoje ubranie i baga. Kilometr dalej ujrzaem duy naturalny wwz. By to piaszczysty teren. Gboko wwozu wynosia ok. 10 metrw, dugo okoo 400 metrw, szeroko w grze okoo 80 metrw, a dno zwao si do okoo dziesiciu metrw. Natychmiast po przybyciu na miejsce egzekucji musielimy, ja i inni koledzy, zej na d. Wkrtce doprowadzono nad wwz pierwszych ydw. Kurt Werner, czonek oddziau specjalnego 4a"; zeznanie zoone przed sdem na temat masakry w Babim Jarze 29 i 30 wrzenia 1941 roku pluton egzekucyjny. Salwa z karabinw m a. szynowych, kilka Kiedy po machni opatami, aby przynajmniej prowizorycznie nakry zwoki zakoczonej ziemi, po czym nad skraj wwozu podprowadzono nastpn grup. egzekucji mijalimy wwz, Okrutna procedura rozpoczynaa si od nowa, bya powtarza na, i tak jego dno falowao godzina po godzinie. Czonkowie plutonw egzekucyjnych, wyczerpani niczym woda w masowym zabijaniem, musieli pracowa w syste mie zmianowym: jeziorze. Przypuszczam, e jedna godzina mordowania, jedna godzina wypoczynku - i tak do zapadnicia zmroku. Akcja zdawaa si nie mie koca. Ci z winiw, nie wszystkie ofiary byy martwe. ktrych jeszcze nie zabito, spdzili noc stoczeni w oprnionych szopach, cz wierzya Nigdy niee zapomn jeszcze, maj zosta przesiedleni -wierzya w to do rana, kiedy wypoczci czonkowie tego widoku. jednostek specjalnych dokoczyli swj brudny, krwawy proceder. Jedna z nielicznych ocalaych ofiar, Ludmia Szejla Poliszczuk, wspomina: Mam i mnie Walter Gehrke, przewieziono na punkt zborny. Rozpakaam si, ale mama wzia mnie za rce i onierz powiedziaa: Creczko, nie pacz, bo nas zabij. Jeli bdziesz cicho, moe przeyjemy*. Wehrmachtu w Potem ustawi si pluton egzekucyjny. Ale mama, nie czekajc na rozkaz, rzucia si wraz ze Babim Jarze mn na dno wykopu i wsuna mnie pod siebie. W tym czasie zaczy ju nakrywa nas zwoki ludzi zabijanych przez pluton egzekucyjny, ktry po chwili pocz rozstrzeliwa nastpn grup. Mama zorientowaa si, e brak mi tchu, wic podoya mi pici pod szyj, abym nie udawia si krwi. Po jakim czasie usyszaam, e nadchodz onie rze; sprawdzali, kto przey. Na szczcie jeden z onierzy stan na mamie i przeszy bagnetem rannego lecego obok. Kiedy wreszcie odeszli, mama wycigna mnie nieprzytomn spod cia i przeniosa dalej. W Podolu, dzielnicy Kijowa, znajdowaa si cegielnia. Tam mama ukrya mnie w piwnicy i tak spdziymy cztery dni i cztery noce". Masakra trwaa 36 godzin, po czym esesmani zaczli zaciera lady zbrodni: podoyli dynamit i wysadzili wwz. Mordercy prowadzil i przy tym skrupulatnie rachunki: 33 771 ofiar, 150 wykonawcw - Babi Jar sta si odtd dla caego Zwizku Radzieckiego symbolem niemieckiego okruciestwa. Wedug szacunkw, w samym tylko obwodzie ki jowskim rozstrzelano lub zagazowano niemal 200 000 osb. Czowiekiem odpowiedzialnym za masakr w Babim Jarze by szef grupy operacyjnej Paul Blobel, ktry organizowa egzekucje rwnie w Biaej Cerkwi. Jego ojciec by drobnym rzemielnikiem, on sam wyuczy si murarstwa i ciesielstwa. Wybujaa ambicja i wytrwao pomogy mu mimo braku matury, zdoby wyksztacenie architektoniczne a take - podczas pierwszej wojny wiatowej, na ktrej walczy jako ochotnik - Krzy elazny I klasy. W 1920 roku udao mu si znale posad w renomowanym biurze architektonicznym, po czym polubi pann z dobrego domu. W 1926 roku, majc 32 lata uzna, e osign wszystko, co chcia. Jako architekt mia wolny zawd, zaoy solidn mieszczask rodzin, posiada nawet wasny dom. W 1929 roku jego spokojne ycie zburzy wiatowy kryzys gospodarczy. Blobel przesta otrzymywa zlecenia, zamiast tego pobiera zasiek dla bezrobotnych. Otwieraa si przed nim nico. W pogoni za politycznym wsparciem wstpi w padzierniku 1931 roku do SA i - o

dziwo -jednoczenie do SPD (Socjaldemo kratyczna Partia Niemiec; przyp. tum.). W pocztkach 1932 roku odnalaz -jak si zdawao - swoje przeznaczenie: sta si jednym z pierwszych czonkw Suby Bezpieczestwa SS. Wiza si z tym obowizek ledzenia socjaldemokratw i komunistw. Dla ambitnego Blobela bya to druga szansa. Brak skrupuw, lojalno i bezgraniczna wierno wobec rasistowskiej ideologii nazistowskiej te cechy stanowiy istotne przesanki dla kariery w SD. Ale Paul Blobel wykazywa rwnie inne cechy, ktre predestynoway go do pniejszych morderczych akcji: by inteligentny, ale nie intelektualist. Na pocztku 1941 roku suy ju jako Standartenfuhrer - w randze pukownika. Pniej zosta wyznaczony do przeprowadzania akcji specjalnych na Wschodzie". Uznano go bowiem za osobowo energiczn", obdarzon doskonaymi cechami przywdczymi". Pod jego dowdztwem oddzia specjalny 4a", wchodzcy w skad grupy operacyjnej C", zamordowa okoo 60 000 osb, w tym mczyzn, kobiety i dzieci. A mordowa z przekonaniem. Jego stae powoywanie si na otrzymywane rozkazy przybrao charakter farsy" - stwierdzi jego pniejszy oskaryciel, Benjamin Ferencz. Na pocztku 1942 roku Blobel zosta wezwany z powrotem do Rzeszy - najprawdopodobniej ze wzgldu na proPodczas lustracji sierpniowej nadzorowaem palenie zwok z masowego grobu pod Kijowem. Dugo grobu wynosia okoo 55 metrw, szeroko 3 metry, a g boko 2,5 metra. Po zdjciu wierzchniej warstwy zwoki oblano benzyn i pod palono. Zawarto grobu palia si mniej wicej dwa dni... Potem wszystko zasy pano i tym samym usunite zostay wszelkie lady. Zaprzysione zeznanie Paula Blobela, dowdcy oddziau specjalnego; Norymberga, 1945 rok bierny alkoholowe, gdy zapewne tylko w taki sposb by w stanie sprosta psychicznie i fizycznie stawianym przed nim zbrodniczym zada niom. Zaledwie pi miesicy pniej Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA) wysa go z now misj": akcja 1005" miaa zatrze wszelkie lady popenionych masakr. Najwidoczniej Ju postawiony na nogi" i tym razem dzielnie wypeni swoje zadanie: kaza otworzy masowe groby, spali ciaa na popi, a resztki koci zmieli w specjalnych mynach. Po wojnie Blobel zosta oskarony o ludobjstwo i stan przed sdziami trybunau w Norymberdze; nie okaza adnej skruchy. W dalszym cigu wierzy w swoje nadczowieczestwo" i - podobnie jak Ohlendorf - nie ubolewa nad losem ofiar , ale nad oprawcami, ktrzy jak mwi - maj bardziej zniszczony ukad nerwowy ni ci, ktrzy musieli zosta rozstrzelani". Ostatnie sowa skazanego zbrodniarza wojennego brzmiay: Dochowywaem wiernoci i przestrzegaem dyscypliny jako onierz. [...] Teraz dyscyplina i wierno doprowadziy mnie na szubienic. Nadal nie wiem, jak mgbym si zachowa inaczej". Trudno sobie wyobrazi bardziej opaczny sposb rozumienia obowiz kw onierza. Blobel nalea do ludzi, ktrzy mordowali z przekonaniem, ale te ponosili konsekwencje natury psychicznej. Wielu z nich cierpiao z powodu popenionych przez siebie zbrodni. W efekcie zdarzay si przypadki zaama nerwowych, uzalenie od alkoholu, owrzodze odka oraz schorze psychosomatycznych. Inni z kolei popadali w rozpasany sadyzm, zncali si nad ofiarami, mordowali bez opamitania. Gustav Fix, czonek oddziau specjalnego 6", zezna podczas procesu grup operacyjnych: Chciabym jeszcze zaznaczy, e podczas takich akcji - ze wzgldu na olbrzymie obcienie psychiczne wielu onierzy nie by w stanie przeprowadzi egzekucji i naleao zastpi ich innymi osobaNiemiecki oficer policji strzela do ydowskich kobiet, ktre po likwidacji" getta w ukraiskim Mizoczu daj jeszcze oznaki ycia. mi. Byli te jednak tacy, ktrzy nigdy nie mieli do i czsto zgaszali si na ochotnika do wzicia udziau w nastpnej egzekucji". Boris von Drachenfels by w 1941 roku czonkiem policji porzdkowej: Dziennie zgaszao si 30, nieraz nawet 50, 60 osb, ktrzy twierdzili, e

s chorzy. Ale za chorych uznawano w zasadzie tylko niektrych. Dostawali wtedy jakie tabletki. Chodziy te suchy o zaamaniach nerwo wych, nawet o samobjstwach i skierowaniach do zakadw dla wariatw". Znamienny jest sposb, w jaki oprawcy relacjonowali potem te zjawiska na procesie norymberskim. Ich wspczucie odnosio si zazwyczaj do mordercw, nie za do ich ofiar. Wymowne s w tym kontekcie sowa Kurta Wernera, czonka oddziau specjalnego 4": onierze ustawiali si za ydami i z abijali ich strzaem w ty gowy. [...] Trudno sobie w ogle wyobra-

zi, ile nerww kosztowao wykonywanie na dnie wwozu tej roboty. To bya gehenna. Na dnie wwozu musiaem pozosta do dnia i cay czas strzela...". Sprawcami zbrodni byli esesmani, zatwardziali nazici, fanatycy na zistowscy, oraz czonkowie batalionw policji, ktrzy wydawali si zupenie nie predestynowani do roli mordercw. Dowdcy domagali si od nich strasznych rzeczy, o czym wiedzia rwnie ich gwny szef Reichsfuhrer SS Heinrich Himmler. Himmler troszczy si o swoich podwadnych. Dlatego w rozkazie z 12 grudnia 1941 roku skierowanym do wyszych dowdcw SS i policji wskaza na obowizek opieki przeoonych nad podwadnymi: witym obowizkiem wyszych oficerw i dowdcw jest dopilnowa osobicie, aby aden z naszych onierzy, majcych do spenienia to cikie zadanie, nie uleg zdziczeniu ani nie dozna uszczerbku na umyle lub charakterze. Zadanie to j est wykonywane w warunkach najsurowszej dyscypliny na bazie subowych powinnoci, ale take dziki koleeskim spotkaniom wieczornym. Tego rodzaju spotkanie nie moe oznacza naduywania alkoholu. Ma to by wieczr w miar moliwoci spdzony w najlepsz ym niemieckim stylu przy posiku i muzyce, dysputach i wprowadzaniu naszych o nierzy w pikne regiony niemieckiego ycia duchowego i umysowego". Upiorne zaoenie normalnoci" i ludobjstwa - tak to miao wyglda. Himmler pragn, aby mordowano prz yzwoicie", aby zachowywano przy tym odpowiedni form, aby nie ujawniay si adne nisze in stynkty", jak sadyzm albo przywaszczanie sobie majtku ofiar. Jego barbarzyski wiatopogld odrzuca takie naduycia", dopuszcza natomiast rze setek tysicy ofiar. Tego rodzaju rozrnienia roiy si w gowach nie tylko najwyszych szefw SS. Esesman Ernst Gobel tak opisa jednego z oficerw: Sposb, w jaki zabija dzieci, by bardzo brutalny. Niektre chwyta za wosy, podciga wyej, strzela im w ty gowy, a potem wrzuca do wykopu. Nie mogem na to patrze i powiedziaem w kocu, eby przesta... eby zabija je w sposb bardziej przyzwoity". Himmler ustawicznie stara si zasugerowa swoim ludziom, e s powoani do wielkiego, nawet idealistycznego czynu, ktry wprawdzie jest twardy i okrutny, ale zapewnia narodowi bezpieczny byt. Nie za przecza mu nikt ani w SS, ani w policji. Spaliny 2 silnikw dieslowskich odmawia posuszestwa! Zjawia s si nieswojo, bo to zdarzyo si Ludzie czekaj w komorach gazow pacz, szlochaj... Po 2 godzinac wszystko dokadnie - silnik zaskaku tych czterech komorach, cztery pomieszczeniach po 45 metrw jeszcze. Znowu upywa 25 minut. umarto. Wida to przez mae elektryczne na moment owietla w yj ju tylko nieliczni. No, nares Himmler nie usysza te z pewnoci gosw krytyki po swojej martwi! synnejKurt mowie Gerstein, higienista w niewoli poznaskiej z 6 padziernika 1943 roku: Wikszo z was wie, jak to jest, kiedy ley obok siebie sto trupw, kiedy ley ich piset i kiedy jest ich tysic. Fakt, e przeszlimy to wszystko i - z wyjtkami wywoanymi ludzk saboci - zachowalimy przyzwoito, doda pani hartu. Jest to karta chway w n aszej historii, ktra nigdy przedtem nie bya i ju nigdy nie bdzie napisana". Od samego pocztku Himmler troszczy si o moralno mordercw. Wielokrotnie zapoznawa si z ich dziaalnoci na miejscu. Wyszy dowdca SS i policji Erich von dem Bach-Zelewski pragn zademonstrowa Himmle -rowi, co oznacza dla jego ludzi ten morderczy

proceder. Prosz popatrze na oczy tych lu dzi - mia powiedzie. Ci ludzie ju do koca ycia bd mieli zszargane nerwy. Wychowujemy tu neurotykw i dzikusw!". Himmler wykazywa wprawdzie zrozumienie" dla onierzy, ale te twierdzi, e zadanie, ktre musz speni, s olbrzymie. Powinni pozby si skrupuw moralnych, gdy odpowiedzialno ponosz on i Hitler. Trzeba stacza bitwy, ktrych oszczdzi si ju na stpnym pokoleniom. Mimo wszystko Himmler i jego ludzie poszukiwali sposobw na takie przeprowadzenie morderczych akcji, aby stay si mniej kopotliwe". Simon Wiesenthal, Miejsce egzekucji znajduje si zazwyczaj w odlegoci 10 do 15 kilometrw od sieci drg i przez swoje usytuowanie jest trudno dostpne, a ju zupenie - w czasie niepogody. Kiedy wiezie si lub prowadzi skazacw w takie miejsce, domylaj si natychmiast, co si wici, zaczynaj si niepokoi, czemu w miar moliwoci naley zapobiega. SS-Untersturmfuhrer doktor Becker do SSObersturmbannfiihrera Rauffa na temat uycia samochodw z gazem W niektrych oddziaach sami o-! nierze rozadowuj zwoki po zagazowaniu. Dowdcom poszczeglnych oddziaw specjalnych zwrciem uwag na olbrzymie szkody natury psychicznej i zdrowotnej, jakie moe wyrzdzi onierzom tego rodzaju praca - jeli nie natychmiast, to w przyszoci. SSUntersturmfiihrer doktor Becker do SS-Obersturmbannfiihrera Rauffa na temat uycia samochodw z gazem ktry po wojnie nie tylko zbiera dowody przeciw zbrodniarzom wojen, nym, ale rwnie stara si zgbi genez holocaustu, pisze po prostuNiektrzy mordercy odbierali sobie ycie, gdy nie mogli duej znie mordowania. Jeli kto mia w domu trjk dzieci i sam zabija inne dzieci, przestawa by sob. Poszukiwano wic bardziej bezosobowych metod zabijania. I w ten sposb wpadli na pomys z gazem". W odpowiednio przebudowanych ciarwkach zabijano za pomoc niewidzialnej trucizny - tlenku wgla. SS-Standartenfuhrer Walter Rauff zezna: Trudno mi powiedzie, czy miaem wtedy obiekcje przeciw uyciu aut z gazem. Dla mnie liczya si przede wszystkim wiadomo, e rozstrzeliwania s duym obcieniem dla onierzy, ktrzy maj to wykonywa, i e to obcienie mona zmniejszy dziki uyciu gazu". Taki by pocztek. Wkrtce chodzio ju nie o odcienie psychiczne sprawcw zbrodni, lecz raczej o nadanie nowego wymiaru ludobjstwu, ktre miao by odtd przeprowadzane gruntownie, mechanicznie i dotyczy milionw ofiar. I tu wybia godzina dla uczniw" Eickea, uksztatowanych nie tylko przez nazistowski obd i nienawi do ydw, ale take przez oparty na przemocy system obozw. Rudolf HB zosta komendantem obozu -lt,w Owicimiu, Max Kogel - komendantem na Majdanku, natomiast Hi Adolf Eichmann, ktry suy pod dowdztwem Eickea w Dachau, zaj si w RSHA organizowaniem holocaustu. Kiedy w 1940 roku zacz dziaa obz koncentracyjny w Owicimiu, nawet najwyej postawieni oprawcy nie mieli pojcia o rozmiarach, jakie niebawem przybior popeniane tu przez nich zbrodnie. SS-Haupt-sturmfuhrer Rudolf Hfi,

ktry przyby do Owicimia w kwietniu 1940 roku, by - jak sam potem wspomina - peen energii i dny czynu. Otrzyma zadanie przeksztacenia koszar wojsk artyleryjskich w porzdny obz koncentracyjny". Pamitajc o dawnych dobrych czasach", kaza umieci nad bram obozu cyniczny napis: Praca czyni wolnym". Tak samo wygldao Ju wiosn 1942 roku pojawiy si w getcie warszawskim pogoski, jakoby Niemcy eksperymentowali z gazem, ze spalinami samochodowymi. Opowiadano, e zamyka si ludzi w jakich szopach, do ktrych wpuszcza si gaz i w ten sposb zabija si ydw... Naleaem wtedy do tych, ktrzy w to nie wierzyli. Marcel ReichRanicki, w owym czasie w getcie warszawskim Jeden ruch rki decyduje o yciu lub mierci: selekcja" na rampie w Owicimiu. wejcie do obozu w Dachau. Od pierwszej chwili byo dla mnie jasne, e z Owicimia da si uczyni co poytecznego jedynie dziki niezmordowanej pracy wszystkich, od komendanta do ostatniego winia. Ale by mc zaprzc do tego zadania wszystkich, musiaem zapomnie o wszelkich dawnych, obrosych ju tradycj zwyczajach panujcych w obozach koncentracyjnych" - wyjania pniej nowy komendant. Eicke widzia w winiach gwnie konkretnych wrogw pastwa i narodu. HB zdefiniowa wroga na nowo, w sposb oznaczajcy eliminacj: Przyszo narodu niemieckiego zaley od tego, czy oczyci si on ze szkodliwych elementw". Bezwzgldny i chorobliwie ambitny HB mia si okaza skutecznym komendantem obozu zagady w Owicimiu. Jego wczesna droga yciowa bya typowa dla Pokolenia tego okresu. Jako dziecko dobrze pozna tward rk ojca, badeskiego kupca. Chcia zosta katolickim ksidzem, ale jeszcze w okresie uczszczania do szkoy jego pewny do tej pory obraz wiata zachwia si w posadach: jeden z duchownych naruszy tajemnic spowiedzi. Pierwsza wojna wiatowa otworzya przed nim nowe perspektywy podobnie jak przed wieloma innymi, ktrzy pniej zdecydowali si robi karier w SS. HB odkry w sobie zamiowanie do armii, munduru i porzdku. Mimo i nie mia jeszcze 16 lat, udao mu si wstpi do wojska. W okopach bezlitosnej wojny pozycyjnej mody rekrut, tak jak jego kamraci, nauczy si pokonywa lk przed zabijaniem. I tak jak wielu innych, rwnie on poczu si zagubiony po przegranej wojnie. Niebawem zacz dziaa jako czonek Freikorpsu (Freikorps - ochotnicze oddziay nacjonalistyczne, tworzone po I wojnie wiatowej; zalek bojwek SA; przyp. tum.), a za udzia w brutalnych ekscesach politycznych zosta skazany na dziesi lat wizienia. Jasne, jednoznaczne reguy ycia wiziennego zaimponoway mu: HB postanowi by wzorowym winiem, dostosowa si ochoczo do nieskomplikowanego, zrozumiaego systemu. I doczeka si nagrody: po niespena szeciu latach wyszed na wolno. Uciekajc przed duchowym chaosem pierwszej niemieckiej republiki, prbowa znale schronienie w romantycznym ideale skromnego ycia na wsi. Ale gdy w 1934 roku Heinrich Himmler pocz werbowa ochotnikw do SS, HB zdecydowa si wstpi do czarnej formacji i w ten sposb dosta si w myny opracowanego przez Eickea programu hartowania ducha. Okaza si pojtnym uczniem: bezwzgldne posuszestwo i najwyszy stopie dyscypliny byy dla niego czym zupenie naturalnym i niezbdnym. A wartoci mieszczaskie? Uwaa, e nie obowizuj ludzi, ktrych reim uzna za swoich wrogw. Charakterystyczna bya

jego gorliwo: kiedy podczas budowy obozu zabrako drutu kolczastego, kaza go ukra. Miar wszystkiego stawa si dla niego cel, a ten wyznaczali za niego inni. H6B nalea do ludzi, ktrzy Globocnik powiedzia: Cala ta sprawa to jedna z najwikszych tajemnic, jakie obecnie istniej, a moe nawet najwiksza. Za wyjawienie jej grozi natychmiastowe rozstrzelanie". Wanie wczoraj rozstrzelano dwch, ktrzy nie potrafili milcze... Paskie zadanie polega na zdezynfekowaniu tych wszystkich ubra-Ale drugie, jeszcze waniejsze, to przerobienie naszych komr gazowych, w ktrych do tej pory wykorzystywano spaliny z diesla, tak by funkcjonoway lepiej i szybciej. Mam tu na myli kwas pruski". Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli nie mog funkcjonowa bez polece zwierzchnikw. I dlatego po wojnie konse-jjwentnie twierdzi, e nie jest odpowiedzialny za swoje czyny: przecie wykonywa tylko rozkazy. Pierwszymi winiami przetransportowanymi do Owicimia byo 30 sprawdzonych ju osb" z obozu koncentracyjnego w Sach-senhausen. Mieli oni nadzorowa innych winiw, penic funkcje kapo, starszyzny obozowej, blokowych i dyurnych. Za to nie musieli pracowa fizycznie, otrzymywali lepsze jedzenie, nosili wysokie skrzane buty i szyte na miar wizienne ubranie. Divide et impera" (dziel i rzd), napisa H6B w swoich notatkach, co mogoby tu posuy za motto. Gradacja i podzia wadzy sprawiay, e kady wizie mia okrelone miejsce w obozowym systemie hierarchii, stawa si jego czstk, a ofiara przeksztacaa si w sprawc zbrodni. Popdzani przez kapo - trzy tygodnie po ich przybyciu kopniakami i gonym krzykiem pierwsi polscy winiowie zostali stoczeni w barakach koszar. Wrd nich znajdowali si bojownicy podziemnego ruchu oporu, politycy, przedstawiciele inteligencji, duchowni i ydzi. Pierwszy Schutzhaftlagerfiihrer, Karl Fritzsch, prawa rka komendanta obozu, powita przybyych sowami, ktre w jednej chwili odebray winiom nadziej, e kiedykolwiek opuszcz to miejsce ywi: Nie przyjechalicie tu do sanatorium, lecz do niemieckiego obozu koncentracyjnego, z ktrego istnieje tylko jedno wyjcie - przez komin. Komu si to nie podoba, moe od razu podej do ogrodzenia. Jeli w transporcie s ydzi, nie maj prawa y tu duej ni dwa tygodnie. Duchowni maj przed sob miesic ycia, wszyscy inni trzy miesice". Po napaci Niemiec na Zwizek Radziecki obz zapeni si rosyjskimi jecami wojennymi. Powoujc si na opublikowane ju par miesicy wczeniej rozporzdzenie komisaryczne", szef RSHA Reinhard Heydrich wyda rozkaz oddzielenia i zlikwidowania wszystkich funkcjonariuszy, zwaszcza rewolucjonistw i komisarzy ludowych". Nie chcia mie wiadkw swych zbroni.

Po raz pierwszy preparat kwasu pruskiego cyklon B, zosta uyty do umiercania przez SS w Owicimiu 5 wrzenia 1941 roku. Test przebieg pomylnie", oprawcy nie ukrywa. li zadowolenia: mier ponioso wtedy nie mal 600 onierzy radzieckich i okoo 300 chorych winiw. Nazici mogli odetchn z ulg. Nareszcie odkryto rodek uatwiajcy masowe zabijanie. Zaleta" cyklonu B w porwnaniu ze stosowanymi ju w obozie masowymi egzekucjami wydawaa si oczywista: gaz nie tylko zabija szybciej i taniej, ale umoliwia zabijanie bardziej humanitar ne" - z punktu widzenia oprawcw, nie ofiar. Komendant obozu Rudolf HB wspomina potem: Musz otwarcie przyzna, e odkrycie metody z gazem podziaao na mnie uspokajajco, gdy niebawem miaem rozpocz akcj masowej eksterminacji ydw. Perspektywa rozstrzeliwa na tak skal zawsze budzia mj niepokj. Teraz odzyskaem spokj, gdy oszczdzono nam tego olbrzymiego przelewu krwi". Winiom nie szczdzono rnych form maltretowania. Chosta bya na porzdku dziennym. Stosowano wiele tortur; pod tym wzgldem fantazja oprawcw zdawaa si nie mie granic. Osawion tortur bya tak zwana hutawka", ktra miaa wymusi okrelone zeznania. Wizie splata donie przed podcignitymi kolanami, na rce zakadano mu kajdanki, a nastpnie wsuwano gruby elazny prt Wrzucany do midzy okcie i kolana ofiary. Prt opierano na dwch drewnianych komory cyklon B klocach, tak e wizie zwisa gow w d, a stranicy bili go dziaa jako trucizna bykowcem po poladkach, genitaliach i stopach. Uderzenia byy tak pocztkowo na wysokoci podogi, silne, e ofiara wykonywaa kadorazowo peen obrt na prcie. Kiedy jej krzyki staway si zbyt gone, zakadano na twarz mask gazow. a potem gaz stopniowo rozchodzi W Brzezince winiowie umierali czsto nie z powodu jakiego si ku grze. banalnego przewinienia", lecz po prostu ku uciesze Dlatego ofiary tratuj si Bezgraniczny sadyzm: w obozie koncentracyjnym w wzajemnie, wszyscy Buchenwaldzie winiw wieszano na drzewach (1941 chc si znale jak rok). najwyej, bo wtedy gaz dociera do nich pniej. C za zaogi obozu. Oprawcy wyszukiwali sobie czsto przypadkow ofiar, straszliwa kazali jejwalka, lee na brzuchu, na kark kadli jaki kij, po czym skakali na niego z rozpdu, aby przeduy amic w ten sposb winiowi kark. Dochodzio do apokaliptycznych scen. Kapo z dziko sobie ycie o dwie wybauszonymi oczyma przedzierali si przez tum winiw, znaczc sw drog krwi, minuty! podczas gdy esesmani, niczym kowboje w westernie, strzelali z biodra" wspomina Rudolf Miklosz Nyiszli, Vrba, ktremu wgierski lekarz udao si przey ten horror. Winiowie zastrzeleni podczas prby ucieczki byli stawiani na placu apelowym, ku przestrodze. Esesmani umieszczali im na szyi obozowy tabliczki z napisem: Hura, hura, jestemy tu znowu". Uciekinierw, ktrzy pozostali przy Nayciu, podobiestwo wieszano na oczach winiw. bazaltowych Aby umili kolumn - w oprawcom ycie, kierownictwo obozu dbao o rozrywki dla nich w czasie wolnym od pracy". Esesmani w Owicimiu mogli spdza wolne chwile w saunie, gra w komorach gazowych pik na stadionie, lub pj do domu publicznego. W Buchenwaldzie istnia dziedziniec do utrzymuj ukadaniasi w pozycji stojcej sokow, z ktrego korzysta tylko Hermann Gring, a take hala do jaz dy konnej dla ony ciasno stoczone komendanta obozu, Kocha. zwoki. Nie byo nawet miejsca na Wysi oficerowie SS mieszkali ze swoimi rodzinami zazwyczaj w domach jedno- lub to,dwurodzinnych. aby ktre z cia Teren obozu okalay domy bliniacze lub szeregowe z nieduymi mogo osun si na znaczeniu, jakie Rudolf HB przykada do schludnego otoczenia, ogrdkami. O duym ziemi lub choby wiadczy si wydany przechyli na przez niego rozkaz: Nowo zaoone ogrdki stanowi ozdob obozu. Dla kadego esesmana winno by oczywiste, i obiekty te podlegaj ochronie nie wolno wic bok. depta i niszczy grzdek". Ponadto esesmani zostali wezwani przez komendanta do Kurt Gerstein, osobistego higienista" z pielgnowania ogrdkw. onaci oficerowie, podoficerowie i szeregowi ramienia SS; raport napisany w niewoli Po zbudowaniu w Owicimiu komory zagady potrzebny sta si cyklon B, kwas pruski w formie krystalicznej, wrzucany do komory mierci przez may otwr. Po krtkim czasie (3 do 15 minut, w zalenoci od warunkw klimatycznych) ludzie przebywajcy w komorze umierali. Rudolf HB, komendant obozu w Owicimiu; zaprzysione zeznanie w Norymberdze, 5 kwietnia 1946 rok

czonkowie SS mog ogrodzi wok swego domu tylko tyle ziemi, ile s w stanie sami obro bi. Winiowie nie mog by wykorzystywani do tego typu czynnoci, gdy s pilnie potrzebni do innych prac"; chodzio tu oczywicie o prac niewolnicz w przemyle. Hft nie ustawa w wysikach, aby zintegrowa czonkw swojej zaogi. Wszelkie imprezy towarzyskie i sportowe organizowano z myl o pielgnowaniu wsplnoty esesowskiej. Szeroki wachlarz rozkazw komendantury pozwala wejrze w ycie towarzysk ie obozu; za przykad moe posuy informacja o wieczorze koleeskim w Owicimiu: 16 sierpnia 1940 roku w ssiadujcym z obozem gmachu teatru odbdzie si dla wszystkich czonkw SS, przebywajcych w Owicimiu, wieczorek koleeski. Pocztek o godzinie 19.00. Miejsca winny by zajte do 18.50. Szef obozu prewencyjnego ma obowizek dopilnowa, aby poszczeglne oddziay wrciy w por, tak aby esesmani zakoczyli sub najpniej o godzinie 18.15. Na wieczorek zaproszone s ony i na rzeczone esesmanw, ktre aktualnie znajduj si w Owicimiu". Rozrywk zapewniay rwnie imprezy sportowe. W dzie poprzedzajcy napa Niemiec na Zwizek Radziecki wydano w Owicimiu nastpujcy rozkaz: Z okazji przesilenia letniego na boisku esesowskie-go zrzeszenia sportowego odbd si 21 czerwca 1941 roku zawody lekkoatletyczne. Tego dnia suba obowizuje jedynie oddziay robocze najwaniejszych zakadw przemysowych, tak aby kompanie miay mono wzicia udziau w imprezie. Urlopy nie bd tego dnia udzie lane". A trzy tygodnie pniej, kiedy trwaa ju rozptana przez Hitlera wojna na wschodzie, wydany zosta rozkaz nastpujcej treci: W niedziel 13 lipca 1941 roku odbd si na tutejszym boisku trzy mecze pi ki rcznej i nonej. Zostan rozegrane trz y mecze: od 14.00 do 15.30: druyna piki nonej SS-Totenkpfe przeciw Sportverein Altberun. Od 16.00 do 17.30: druyna piki rcznej SS przeciw Spielvereinigung Birjjental. Od 17.00 do 18.30: druyna piki nonej SS przeciw Spielvereini-ung Birkental. Bilety wstpu mona naby w cenie 10 marek". Do tego momentu nie uczyniono jeszcze ostatniego kroku wieczcego zbrodni stulecia. Zabijanie na skal przemysow rozpoczo si w Owicimiu zaledwie kilka miesicy po pierwszych egzekucjach gazowych. Jednak blok 11, w ktrym zagazowano cyklonem B pierwsz grup ofiar, okaza si miejscem niezbyt do tego celu odpowiednim. Wietrzenie pomieszczenia trwao wiele dni. Jak na efektywny" sposb zabijania a do tego przecie dono pochaniao to zbyt wiele czasu. Dlatego te nastpn egzekucj z uyciem gazu przeniesiono do krematorium, ktrego kostnica bya wyposaona w system wentylacyjny. W suficie wydrono kilka otworw, przez ktre miano wrzuca mier cionone krysztaki cyklonu B. Wczone silniki samochodw ciarowych zaguszay krzyki ofiar. Tak uruchomiono pierwsz komor gazow w Owicimiu ale jeszcze nie dla ydw. Brakowao jednoznacznej decyzji ta za zapada w zwizku z niszczycielsk wojn Hitlera, ktra utkna w martwym punkcie. Jesieni 1941 roku Hitler coraz czciej mwi o kwestii ydowskiej". Niemiecki dyktator w karygodny sposb nie doceni imperium Stalina. Ale za ten bd nie wini siebie. Uwaa, e wojna ta bya efektem midzynaro dowego spisku. A jej rzekomi inspiratorzy zasuyli na stosown kar: za niemieck krew przelan na froncie mieli odpokutowa ydzi. O szaleczej decyzji dyktatora komendant Owicimia Rudolf HB dowiedzia si w Berlinie od samego szefa SS Himmlera. Ju same okolicznoci tego spotkania wiadczyy o jego nadzwyczajnym charakterze, gdy wbrew swoim zwyczajom Reichsfuhrer SS przyj gocia bez adiutanta. Fuhrer podj decyzj o ostatecznym rozwizaniu kwestii ydow skiej" - owiadczy Himmler komendantowi obozu. Jak wspomina HoB, nie mia wtpliwoci, co to znaczy ostateczne rozwizanie": ydzi to wieczni wrogowie niemieckiego narodu i naley ich wytpi. ydw, ktrzy s dla nas osigalni, trzeba zlikwidowa podczas wojny -Wszystkich bez wyjtku. Jeli nie zdoamy zniszczy biologicznych podstaw ydostwa, nadejdzie czas, kiedy ydzi zniszcz nasz nard". Na miejsce ostatecznego rozwizania tego problemu - jak wyjania dalej Himmler wybrano Owicim ze wzgldu na dogodne warunki tech -fticzno-komunikacyjne oraz odosobnione usytuowanie. HB by wia domy potwornoci tego rozkazu, jednak jako fanatyczny nazista nawet nie zawaha si przed jego lepym wykonaniem. Czu si zreszt usatys

Kierunek wyznaczono podczas narady przy Grosser Wannsee 20 stycznia 1942 roku. W sielankowo usytuowanej willi, z dala od Owicimia i jego pieka, uchwalono logistyk zbrodni stulecia. Ju 26 marca 1942 roku przyby do Owicimia pierwszy zorganizowany przez Eichmanna transport: pocig wyJak wiadomo, peniony po brzegi ydwkami ze Sowacji. Umieszczono je w wszyscy esesowscy barakach zajmowanych wczeniej przez Rosjan. Z czonkowie zaogi przywiezionych tu 10 000 onierzy radzieckich przeyo do tego obozu koncentracyjnego momentu niespena tysic. Od wrzenia 1941 roku rozpoczto budow nowego obozu. w Owicimiu zostali pouczeni, Komendant HB z ca bezwzgldnoci nadzorowa szybkie zobowizani i tempo robt. Rosyjscy i polscy winiowie musieli rozbiera zaprzysieni zabudowania w wiosce Brzezinka ssiadujcej z Owicimiem. Postawiono tam odnonie proste baraki, ktre pierwotnie byy przeznaczone na obz dla jecw wojennych. zachowania w tajemnicy wszelkich zarzdze i wyTu przy malej dwutorowej stacyjce mieci si niewielki barak, tak zwana darze, jakich byli garderoba, z du przechowalni na przedmioty wartociowe... Potem maa wiadkami podczas alejka pod goym niebem pomidzy brzozami, obramowana z prawej i lewej penienia swoich strony podwjnym drutem kolczastym z tabliczkami: Do inhalatorium i ani". obowizkw Przed nami co w stylu ani z pelargoniami, potem niskie schodki, a na prawo subowych i lewo po w 3 pomieszczenia: powierzchnia 5 x 5 metrw, wysoko 1,90 m, z obozie. Naley drzwiami jok w garau. Na tylnej cianie, niezbyt widoczne w ciemnoci, due podkreli jeszcze drewniani drzwi wychodzce na ramp. Na dachu jako drobny wymowny art" raz, e naruszenie gwiazda Dawida! tego pod przysig Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli zoonego 246 zobowizania bdzie uznane za 2 czasem Brzezinka staa si orodkiem ludobjstwa fabryk zdrad stanu. mierci dla europejskich ydw. Rozkaz poza terenem nowego obozu, na skraju zagajnika, stay Komendantury Nr dwie adne, schludne chaty. Okolone drzewami owocowymi i 8/42, Obz pokryte strzech, wydaway si idealne do maskowania tego, koncentracyjny w co rozgrywao si w ich wntrzu. Wyglday dostatecznie Owicimiu normalnie i niewinnie, aby do ostatniej chwili wprowadza ofiary w bd. Mordercy umiecili na drzwiach tabliczki z napisami: Do dezynfekcji" i Do kpieli". Obok bunkra I i bunkra II jak od tej pory nazywano owe chaty ustawiono trzy baraki, ktre miay spenia rol szatni. Pod koniec czerwca 1942 roku oba bunkry byy gotowe na przyjcie ofiar. Podczas wizytacji Owicimia w lipcu 1942 roku Himmler owiadczy: Program Eichmanna trwa i z miesica na miesic bdzie potgowany. Prosz dopilnowa terminu rozbudowy Brzezinki. ydw niezdolnych do pracy naley bezwzgldnie eliminowa". Tego samego dnia wieczorem szef SS spdzi przy stole mie chwile ze swoimi wsplnikami zbrodni. By jak wspomina HB w wymienitym nastroju. Wypi nawet kieliszek czerwonego wina i chocia nigdy tego nie robi, zapali papierosa". Sugestie Himmlera przerodziy si w makabryczn rzeczywisto: Chemno,

Podczas jazdy ujrzaem olbrzymi budowl. Wygldao to niemal na fabryk, zwaszcza ze wzgldu na gigantyczny komin. I wtedy HoB powiedzia: Oto pojemno! Dziesi tysicy!". Adolf Eichmann w 1956 roku, podczas emigracji w Argentynie

fakcjonowany, e wanie jemu powierzono rozwizanie tak istotnej kwestii. Chcia udowodni, e jest godzien zaufania. Pozostao mi ju tylko jedno: dy do przodu... aby mc si wywiza z powierzonego mi zadania". Ale na razie trzeba byo odczeka Himmler nie da adnych jasnych wskazwek co do sposobu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej". Jednoznacznie okrelony by jedynie cel - totalna eksterminacja ydw w Europie.

Beec, Sobibr, Treblinka, Majdanek i Owicim sze obozw zagady, w ktrych za pomoc gazu systematycznie mordowano ydw. Wszystkie obozy funkcjonoway sprawnie". Z bezlitosn konsekwencj Adolf Eichmann sa zza biurka pocig za pocigiem w paszcz mierci. 8 listopada 1942 roku w monachijskiej piwiarni Lwenbraukel-ler Hitler owiadczy przed wybran publicznoci: Z pewnoci pamitacie jeszcze to posiedzenie Reichstagu, kiedy wyjaniem, e jeli ydostwo wyobraa sobie, i jest w stanie wywoa wojn oglnowiatow w celu wytpienia europejskich ras, to wynikiem jej nie bdzie wytpienie europejskich ras, lecz wytpienie ydostwa w caej Europie". Pocigi deportacyjne do Owicimia stay si tymczasem rutyn. CoW 1944 roku, kiedy przybyway due transporty z Wgier i Holandii, egzekucje z uyciem gazu przeprowadzano oczywicie codziennie. Ale przy normalnym ruchu wszystko odkadano na noc i wtedy zagazowania odbyway si tylko noc. Hans Wilhelm Miinch, esesowski lekarz w Owicimiu Z biegiem lat dowiadczenie uczyo mnie, jaki haczyk stosowa na jakie ryby. Eichmann na temat deportacji wgierskich ydw w 1944 roku

dziennie przybyway na tamtejsz ramp ty, sice ludzi z caej Europy. Wygnani ze swych mieszka i okradani z dobytku, byli upychani w wagonach kolejowych i wysyani w podr na wasn zgub. Kobiety, mczyni i dzieci, starcy i chorzy wszyscy odbywali te swoj ostatni podr, ciasno stoczeni w bydlcych wagonach. Wielu z nich umierao jeszcze w pocigu, przed przybyciem do obozu, z pragnienia lub

wycieczenia. Reszta czsto nie miaa pojcia, co ich czeka u celu podry. Po podry kolej, bdc istn drog przez mk, na rampie w obozie koncentracyjnym wszystko odbywao si ju w szybkim tempie: byskawicznie rozsuwano drzwi wagonw i wycigano z nich na zewntrz miertelnie wycieczonych winiw, cay czas ponaglajc ich przy akompaniamencie brutalnych okrzykw esesmanw i gwatownego ujadania zych psw. Kto nie porusza si dostatecznie zwinnie, by kopany i bity. Oglny rozgardiasz by rodkiem zamierzonym, stanowi element systemu zastraszania. Winiowie, zdezorientowani i na domiar zego udrczeni trudami podry, posusznie stosowali si do wszystkich polece. Po wycigniciu ich z wagonw, Niemcy rekwirowali baga. Do wykonania pozostao jeszcze usuwanie z pocigu zwok cia ofiar, ktre nie przeyy piekielnej podry do Owicimia. T czynno musieli przej winiowie; oprawcy spod znaku trupiej gwki nie chcieli sobie brudzi rk. Na rampie rozstrzyga si los deportowanych. W cigu sekund rozdzielano si matki i dzieci, mw i ony, cae rodziny. Esesmani nie pozostawiali im czasu nawet na poegnanie. Dla tych, ktrzy przeyli, moment selekcji oznacza ju na zawsze ciki uraz psychiczny. Winiw dzielono na grupy w zalenoci od wieku i pci, po czym ustawiano pitkami W tym czasie do Beca nadeszo cznie 5 do 6 transportw (o ktrych wiem), V 5 do 7 wagonw z 30-40 osobami w kadym. ydw z dwch z owych transportw zagazowano jeszcze w maej komorze, po czym Wirth kaza rozebra ten barak i wznie solidn budowl o znacznie wikszej pojemnoci. W tej nowej komorze gazowej zabijano potem ydw z pozostaych transportw. Josef Oberhauser, SSObersturmfiihrer, zeznanie przed sdem Oprawcy i ich ofiary: esesowscy stranicy przed domem komendanta obozu w Becu (u gry). Grupa ydowskich winiw na krtko przed ich zamordowaniem w samochodzie z gazem; Chemno 1942 (u dou). Nastpnie kierowano ich do lekarza obozowego, a ten bez sowa kierowa ich ruchem rki na prawo lub lewo. Byo to tylko kilta krokw, ale one wanie rozstrzygay w cig,, paru Mae dzieci byty bez wyjtku sekund o yciu lub mierci. Gest na pra. wo oznacza: zdolny do pracy", eliminowane, gdy na lewo za udawali si ludzie starzy, sabi i chorzy. Jeli selekcja ze wzgldu na swj przecigaa si nadmiernie, a oprawcy czuli si znueni, reszt wiek nie nadaway winiw kierowano ju tylko na lewo na mier. si do pracy. Rudolf HB, komendant obozu w Co czuli ci lekarze? Przecie ich nieznaczny ruch doni decydowa o Owicimiu; zaprzysione yciu lub mierci tysicy niewinnych ludzi. Niektrzy pili dla kurau zeznanie zoone w albo zaywali rodki pobudzajce; to uatwiao zabaw w sdziego. Ale Norymberdze 5 kwietnia 1946 roku najbardziej osawiony owicimski lekarz dziaa w peni wiadomie: jak wynika z relacji wiadkw, doktor Josef Mengele zawsze przeprowadza selekcj z cakowitym spokojem, bez emocji. Na prawo, Nawet w tych najgorszych na lewo, na prawo, na lewo... Jak wspominaj ci, ktrzy przeyli, momentach Mengele, wydajc wyroki mierci, pogwizdywa sobie rozmaite melodie pozostawa z operetek lub walce. umiechnity, pogwizdywa sobie Rwnie po selekcji postawa esesowskich lekarzy pozostawaa w lub nuci co. jawnej sprzecznoci z ich powinnoci zawodow. Chorzy, ktrzy w 5 wrzenia 1942: Przeprowadzajc Wieczorem okoo normalnych warunkach mogliby powrci do zdrowia, byli przez selekcj w grupie smej znowu oprawcw w bieli oddzielani". Wobec winiw zainfekowanych 2000 winiw zbirka. Akcja tyfusem stosowano pukanie". Termin ten oznacza miertelny zastrzyk przeznaczy specjalna zedo tymczasowego fenolu w serce. Lekarka z Wiednia, doktor Ella Lingens, ktra jako wzgldu na przeycia zaledwie transport z stu. Holandii. Ludzie Camille bya bior w Bentata, niej chtnie winiarka z udzia, bo przy Owicimia, okazji okroi na si dla temat selekcji nich dodatkowy przeprowadzonej przydzia: 200 g

winiarka miaa pomaga w baraku sanitarnym, zapytaa pewneg o razu esesowskiego lekarza, doktora Kleina, w jaki sposb udaje mu si godzi swoje zbrodnicze czyny z przysig Hipokratesa. Odpowied Kleina brzmiaa nastpujco: Poniewa zoyem przysig Hipokratesa, wycinam choremu wyrostek robaczkowy, a ydzi to wanie ropiejcy wyrostek robaczkowy w ciele ludzkoci wiata i dlatego naley ich usun". Taki nieludzki pogld usprawiedliwia w oczach wielu niemiec Istota sadysty polega na tym, e bl ofiary sprawia mu przyjemno. Jeli chodzi o Mengele, odnosio si wraenie, e nie zdaje on sobie w ogle sprawy z tego blu Nie zwraca adnej uwagi na bl ofiary; winiowie byli dla niego jak krliki dowiadczalne, winki morskie lub szczury, ktrych dusze i cierpienia nie interesuj, w najmniejszym stopniu osoby przeprowadzajcej eksperyment. poktor Ella Lingens, winiarka i lekarka w Owicimiu kich lekarzy nie tylko mordowanie winiw, ale rwnie dokonywane na nich pseudonaukowe eksperymenty. Lekarz obozowy Josef Menge le wyszukiwa swoje przysze ofiary ju na rampie - preferujc przy tym bliniaki. Mj bliniaczy brat i ja szlimy wanie z mam do komr gazowych, kiedy nagle powiedziaa: Dzieci, biegnijcie z powrotem, tam gdzie szukaj bliniakw*" - wspomina Jicchak Traub. On i jego brat Zerah znaleli si potem w oddziale dowiadczalnym doktora Mengele. Moje winki morskie" nazwa swe ofiary ten osawiony doktor mierci, ktry pragn dziki wasnej teorii o bliniakach zapisa si na stae w podrcznikach medycyny. Przeprowadza rne badania" : wstrzykiwa dzieciom do oczu rodki chemiczne, aby sprawdzi, czy piwne oczy mona zabarwi na stae na kolor niebieski, inne dzieci natomiast zabija, wstrzykujc im heksobarbital lub fenol, albo usuwajc im okrelone narzdy. Nazwisko Josef Men gele" stao si synonimem nieludzkich eks perymentw medycznych przeprowadzanych w Owicimiu. Ale ten czowiek z Giinzburga z ca pewnoci nie by jedynym lekarzem, ktrzy bez najmniejszych zastrzee zdecydowa si na wspprac z mordercami. Rwnie esesmanki, ktre byy w Owicimiu lekarkami i pielgniarkami, odznaczay si skrajn bezwzgldnoci. Chorym i rannym odmawiay pomocy medycznej, chyba e mogli by jeszcze wykorzystani do niewolniczej pracy. W pierwszym procesie oprawc zy z Ravensbruck oska ryciel wyjania, e winiowie czsto umierali na stojco lub Padali martwi podczas apelu, gdy nie chcieli i do izby chorych". Wiedzieli, co ich tam czeka. Chyba najlepiej znan nazistowsk lekark obozow bya doktor Herta Oberheu ser, ktra jako jedyna kobieta zostaa oskarona na norymberskim procesie lekarzy o zbrodni przeciw ludzkoci, a nastpnie skazana. Od 1935 roku czonkini Zwizku Niemieckich Dziewczt (BDM), a od 1937 roku w partii NSDAP, zgosia si w 1940 roku na ochotnika do suby jako esesowska lekarka w obozie koncentracyjnym w Ravensbru c]j Tam braa czynny udzia w planowaniu eksperymentw na polskiej winiarkach. Ogaszajc wyrok sdziowie podkrelili, e Oberheuser bya wiadoma istoty i celu eksperymentw. Pomagaa wybiera osoby poddawane dowiadczeniom, badaa je i przygotowywaa do operacji podczas ktrych przebywaa na sali operacyjnej, asystujc chirurgom Po kadej operacji posusznie dostosowywaa si do stylu pracy Gebhardta i Fischera, co polegao na umylnym zaniedb ywaniu pacjentw, tak aby rany pooperacyjne mogy spowodowa jak najgorsze infekcje". Zdarzay si jednak rwnie esesmanki, ktre pomagay winiom. Jedn z nielicznych bya Maria Stromberger, od 1942 roku pielgniarka w izbie chorych w Owicimiu. Jedna z winiarek, ktrej udao si przey, opowiedziaa o jej pracy: Pewnego dnia wydarzyo si co dziwnego. By ju wieczr. Znajdowaymy si w kuchni we dwie: sio stra Maria i ja. Zmywaam naczynia. Nagle w obozie rozleg si huk wystrzau, niezbyt daleko od okna kuchni. Wiedziaam, co to oznacza. Winiowie czsto podkradali si wtedy pod ogrodzenie. Jednoczenie usyszaam za plecami, gdzie siostra Maria staa przy oknie, cichy okrzyk. Odwrciam si i ujrzaam j, jak biaa na twarzy osuwa si bezwadnie na krzeso. Nieomal zemdlaa. Przestraszyam si i zawoaam siostr Margarete. Po kilku minutach wszystko wrcio do normy, ale Maria udaa si od razu do domu". Po tym incydencie Maria Stromberger zacza wypytywa o ludzi zabijanych w Owicimiu. Dowiedziaa si o

mordowaniu z uyciem gazu, o paleniu zwok w pobliskim krematorium, o innych okrutnych morderstwach i codziennych torturach. Od tej pory zaja si losem winiw. Pomagaa im, jak tylko moga. Zdobywaa dla nich jedzenie i leki, a w kocu przyczya si do obozowego ruchu oporu, penic rol czniczki. Kiedy wie o pomocy udzielanej przez ni winiom rozniosa si w obozie, doktor Eduard Wirth skierowa j ju pod koniec wojny do kliniki odwykowej dla morfinistw. Tu po kapitulacji Trzeciej Rzeszy Maria Stromberger zostaa aresztowana i osadzona w polskim wizieniu. W licie z celi napisaa do byych winiw z Owicimia: Obecnie znajduj si w obozie dla internowa nych. Postawiono mi zarzut wstrzykiwania winiom w Owicimiu kiedy jeszcze tam przebywaam, fenolu. Czy moecie to sobie wyobrazi? Jestem tu wrd nazistw, esesmanw, gestapowcw! Ja, ich naj wikszy wrg! Musz te wysuchiwa ich skarg na niesprawiedliwo, jakiej rzekomo doznaj teraz od ludzi. A wtedy przed moim i oczyma staje znowu to wszystko, co si dziao w Owicimiu! Widz odblask pomieni, czuj swd palonych cia, patrz na aosne szeregi Sonderkommando, cignce za sob zwoki, ponownie dawi mnie tamten lk, jaki ogarnia mnie wtedy kadego ranka na myl o was, dopki nie przekonywaam si, e jestecie cali i zdrowi. Te wspomnienia sprawiaj, e tym, ktry siedz teraz tu ze mn, mogabym wykrzycze to wszystko w twarz, rzuci si na nich". Dziki interwencji byych wi niw obozu koncentracyjnego Maria Stromberger zostaa wypuszczona z polskiego wizienia na wolno. Ale w wiecie esesowskich obozw ludzie tacy jak ona stanowili absolutn rzadko. Ci, ktrych zawd polega na ratowaniu ycia innych, stali si w obozie koncentracyjnym wykonawcami zbrodniczych planw; czsto wystarczao jedynie wykona nieznaczny ruch rk. Kandydaci na mier, ktrych gest lekarzy kierowa na lew stron, byli na tychmiast zapdzani do komr gazowych. Kto nie by w stanie chodzi, odbywa t drog na ciarwce. Wszystko musiao si odbywa bardzo szybko, mordercy nie zamierzali traci czasu. Starali si te zachowa do koca pozory, tak aby winiowie nie podejrzewali niczego zego. Na ciarwkach byy umieszczone budzce nadziej znaki Czerwonego Krzya. Zwodnicz taktyk kontynuowano jeszcze w rozbieralni, na krtko przed wprowadzeniem ofiar do komory gazowej. Niewiadomym niczego winiom wmawiano, e czeka ich kpiel i dezynfekcja; ponaglano ich: Popieszcie si, jedzenie i kawa ostygn". Zazwyczaj ta metoda skutkowaa, a jeli mimo to ktry z winiw zaczyna co podejrzewa, wyprowadzano go niepostrzeenie za dom i zabijano strzaem z broni maego kalibru. Inni nie mieli o niczym pojcia. Posusznie notowali sobie w pamici numer haka, na ktrym wieszali ubranie, aby po dezynfekcji odnale je bez problemu", jak wyjaniali im esesmani. Ofiary wchodziy do komory gazowej nagie. Pomieszczenie byo schludne, pomalowane na biao. Na suficie znajdoway si urzdzenia, Podczone do wodocigu, ktre przypominay sitka natryskowe. Nic niezwykego, wszystko jak w normalnej ani. Do wntrza wchodzio coraz wicej winiw, stranicy wpychali przez drzwi kolejne grupy. W cibie odzyway si wreszcie pierwsze krzyki, groz sytuacji pojmowali ju rwnie ci, ktrzy znajdowali si jeszcze na zewntrz. Ale nie byo dla nich ratunku. Teraz zaczynaa si praca wyspecjalizowanych dezynfektorw", jak nazywa esesowskich sanitariuszy H6J3. W rzeczy, wistoci byli to kaci. Z samochodw oznaczonych Czerwonym Krzyem wyjmowali blaszane puszki z trujcymi sinozielonymi krysztakami Przez otwory wrzucali cyklon B do wntrza komory. Agoni ofiar mordercy mogli obserwowa przez may wizjer. Shema Israel!" Suchaj, Izraelu!". To wyznanie wiary ydw byo czsto ostatnimi sowami, jakie nieliczni wiadkowie morderstwa, stojcy na zewntrz, syszeli przez ciany. Esesmani drwili z modw umierajcych. Mniej wicej po 20 minutach w komorze nastpowaa grobowa cisza, a lekarz oznajmia: Gotowe"! Winiowie nie yli, praca sanitariuszy i lekarzy bya zakoczona. Mordercy opuszczali miejsce zbrodni ciarwk ze znakiem Czerwonego Krzya. Prac rozpoczynao Sonderkommando, czyli ydowscy winiowie, ktrzy po egzekucji musieli uprztn wntrze komory gazowej. Czasem po wejciu do komory gazowej syszelimy jeszcze jki, zwaszcza gdy zaczynalimy wyciga ciaa na zewntrz, chwytajc je za rce. Kiedy

znalelimy ywe niemowl, opatulone w poduszk. Gdy rozwinlimy j, dziecko otworzyo oczy. A wic jeszcze yo. Zanielimy zawinitko do SS-Ober-scharfuhrera (= starszy sierant; przyp. tum.) Molla i zameldowalimy, e dziecko yje. Moll pooy je na ziemi, mocno przycisn mu butem szyj, po czym wrzuci do ognia. Widziaem na wasne oczy, jak stratowa dziecko, a ono jeszcze ruszao rczkami". Tak Szlomo Dragon z komanda specjalnego wspomina scen, ktra po prostu nie mieci si w gowie. A tego bestialskiego czynu dokona esesman spod znaku trupiej gwki jeden z tych, ktrzy wieczorem wracali do domu i jakby nigdy nic spdzali miy wieczr w przytulnej atmosferze. Wielu z nich miao ony i dzieci. Kierownictwo SS rwnie w tej sprawie zadbao o wszystko. Esesmani mieli mieszka z rodzinami na terenie obozu koncentracyjnego lub w jego bezporednim ssiedztwie. Zapewniajc oprawcom pozornie normalne ycie rodzinne na miejscu zbrodni, chciano wanie nada ich czynnociom" pozory normalnoci. I dlatego do gwnych obowizkw on esesmanw mieszkajcych na terenie obozu, naleao pielgnowanie ycia towarzyskiego". Po pracy" esesowskie rodziny miay odwiedza si wzajemnie, wsplnie spoywa posiki i spdza wolny czas. Gudrun Schwarz podkrela w swoim studium na temat kobiet w obozach koncentracyjnych: Stabilne ramy ycia domowego ja ko miejsce, gdzie esesman mg si zastanowi nad wasnym ja, oraz zwizanie go z obowizkami natury towarzyskiej miay zapewni funkcjonariuszom SS rwnowag psychiczn i karier w esesowskim aparacie zagady". Szczeglnie w Owicimiu kierownictwo obozu starao si utwierdzi oprawcw w przekonaniu, e to, co robi, odbywa si w majestacie prawa. Podczas penienia suby obowizywa zakaz picia i palenia. Przestrzegano te surowo godziny policyjnej. HB wymaga od swoich podwadnych staej dbaoci o nieskazitelny wygld zewntrzny: Zwracam uwag, e dla wszystkich czonkw SS i policji, a zwaszcza dla osb przebywajcych w ojczynie, golenie si stanowi obowizek subow y. Niechlujny wygld nie moe by tolerowany przez przeoonych". Rwnie surowa dyscyplina miaa stwarza wraenie, jakoby wszystko dziao si w ramach ustalonych prawnie regulacji: Reichsfuhrer SS skaza esesmana, ktry jadc samochodem, zlekceway wydany przez Fiihrera zakaz przekraczania okrelonej prdkoci, na kar czterech tygodni aresztu o zaostrzonym rygorze. Ponadto Reichsfuhrer SS poleci ukara odpowiedzialnego za t jazd oficera SS trzydniowym aresztem domowym za brak odpowiedniej reakcji w stosunku do kierowcy" zanotowa HB. Nawet nieodpowiednio wyposaony rower stanowi powd do wyznaczenia kary: Kady czonek SS, ktry posiada wasny rower, ma obowizek wyposaenia go we wszelkie przepisowe elementy (dzwonek, hamulec na przednie koo, czerwone wiateko tylne itd.); ich brak bdzie karany bardzo surowo". Jak wida, do rzeczywistoci dnia powszedniego mordercw naleay rwnie pedantycznie podkrelane bahe sprawy. Po wojnie komendant HB zwyk uala si nad sob. Od samego pocztku ludobjstwa nie czuem si w Owicimiu szczliwy" pisze w swoich notatkach. Twierdzi, e gdy by ju za bardzo znkany tymi zbrodniami, siada na konia, aby dziki szaleczej jedzie odpdzi od siebie tamte makabryczne sceny" Kiedy system zagady w jego obozie funkcjonowa ju pen par, H6B obarczy codziennymi obowizkami swego zastpc, a sam zaj si planowaniem rozbudowy obozu. Separowa si od caej tej zgrozy w ten sposb uatwiao sobie ycie wielu oficerw SS. Taka postawa te bya eleme ntem s ystemu w Owicimiu: Spora cz oficerw SS nawet palcem nie tkna winiw. Na przykad HB patrzy na nich, jakb y byli Jake zazdroszcz powietrzem. Dla niego nie byli to ludzie" twierdzi byy wizie moim kolegom, ktrym byo dane Owicimia Hermann Langbein. Wielu esesmanw wyrczao si swoimi podwadnymi w umrze uczciw oniersk maltretowaniu winiw. Niektrzy nigdy nie uderzyli adnego mierci! Jeli o winia, ale nagradzali tych esesmanw, ktrzy bili dostatecznie mnie chodzi, staem gorliwie. Za naleyte wywizanie si z zadania udzielali im na przykad si niewiadomie specjalnego urlopu. Na tym polegaa p erfidia tego systemu" jednym z trybw machiny zagady w Trzeciej Rzeszy. Ta machina ju nie dziaa, tonie wraz z silnikiem i ja te musz i na dno. Domaga si tego

opowiada dalej Langbein. Niejeden oprawca radzi sobie w ten sposb, e postrzega morder stwo jako zadanie do wykonania w czasie suby; potem mona ju byo nie zaprzta sobie tym gowy: By tam pewien esesman, najlepszy ze wszystkich. Nigdy nas nie bi. Czasem dawa nam nawet papierosa, nieraz mymy go czstowali. Gawdzilimy razem, mielimy si... To by naprawd najlepszy esesman, jakiego tam znalimy. Naprawd wietny go. Ale gdy przywozili chorych dwustu, nieraz do trzystu ktrych naleao rozstrzela, z prawdziwym zapaem schodzi do piwnicy, aby nacisn spust i pozabija ich wszystkich" opowiada Morris Venezia, yd z Salonik. Wielu winiw, ktrzy usugiwali oficerom SS i dziki temu mieli wgld w ich tryb ycia, odnosili podobne wraenie: wraz z ubraniem esesmani zmieniali sw osobowo. Kiedy zdejmowaem Schwarzhuberowi buty i kurtk, aby je oczyci, a on sta przede mn w podkoszulku, wyglda nieszczeglnie. Bez mundurw oni wszyscy stawali si niczym. Wystarczyo jednak, abym ubra go w mundur, a on zaoy jeszcze buty i czapk i natychmiast przeksztaca si w potwora" opisuje pewnego Untersturmfuhrera byy wizie Helmuth Szprycer. Mundur z trupi gwk wpyn te korzystnie na poczucie wasnej wartoci u modego Hansa Starka z Darmstadt. Pod komend HBa robi karier w Owicimiu, pocztkowo jako komendant bloku, a od 1941 roku jako szef oddziau politycznego. By najmodszym dowdc komanda w obozie. Nad jego biurkiem wisia napis: ,Wspczucie to oznaka saboci". Byy wizie Owicimia, Kazimierz Smole, w pniejszym okresie przez szereg lat dyrektor Muzeum Owicimskiego, Pamita doskonale, e Hans Stark wywizywa si bardzo gorliwie ze swych obowizkw. Robi znacznie wicej ni prosty esesman, choby dlatego, e dziaa w oddziale politycznym, gdzie dziay si ze rzeczy, egzekucje, umiercanie z uyciem gazu, suba na rampie. W kadym razie bi winiw, chocia wcale nie musia tego robi". Jak twierdzi Smole, Stark by typem fanatycznego antysemity: Kiedy w transporcie przywieziono yda, ktry te nazywa si Stark, bez rk, zacz go bi". Stark aktywnie uczestniczy w egzekucjach, zarwno podczas rozstrzeliwa, jak i zabijania z uyciem gazu. Sze miesicy po zdaniu przez niego matury ydzi z jego rodzinnego Darmstadt zostali wysani do Owicimia. Bye gimnazjum suyo odtd jako punkt zborny dla deportowanych. Pewnego razu Stark musia wzi udzia z zagazowaniu winiw: Otrzymaem rozkaz wrzucenia do komory cyklonu B zezna potem przed sdem. Chodzio o kolejny transport 200 do 500 ydw, wrd nich znowu mczyzn, kobiet i dzieci. Poniewa cyklon B... by w ksztacie krysztakw, posypay si one na stojcych tam ludzi. Wtedy zaczli oni przeraliwie krzycze, gdy nie wiedzieli, co si dzieje". Czy Starka gnbiy wyrzuty sumienia? Wyglda na to, e nie by w stanie tak po prostu wymaza popenianych zbrodni ze swojej wiadomoci. Po egzekucji my sobie bardzo starannie rce, a suca ydwka musiaa dokadnie wyczyci jego buty, do poysku. Nastpnie Stark siada za biurkiem i przez kilka godzin rozmyla nad czym intensywnie. Miewa te jak stwierdzi jego brat koszmarne sny. Dwadziecia jeden lat po tej zbrodni sdzia zapyta Hansa Starka: Jakie mia pan wtedy myli?". Stark: e nigdy wicej". Sdzia: Dlaczego? Uzna pan, e wyrzdzi im krzywd?". Oskarony: Nie, nie o to chodzi. Ale jeli kogo rozstrzeliwano, byo to co zupenie innego. Tymczasem uycie gazu jest wedug mnie postpowaniem tchrzliwym, niegodnym mczyzny". Starka, podobnie jak wielu innych zbrodniarzy, gorszy co najwyej rodzaj morderstwa, a nie sam fakt zabijania. Ponadto nigdy nie przyszoby mu do gowy, e mgby odmwi wykonania rozkazu. Stark przyzna si do zarzucanych mu czynw. Nie zgodzi si jednak z ocen, e byy to zbrodnie. Poniewa w chwili popenienia przestpstwa nie mia jeszcze 21 lat, skazano go (w 1963 roku) - zgodnie z kodeksem karnym dla modocianych na dziesi lat wizienia. Na frankfurckim procesie przestpcw z Owicimia wikszo z

oskaronych nie przyznaa si do udziau w morderstwach. Ralph Giordano, niegdy wizie, obserwowa proces jako dziennikarz: Ci, co przeyli, nie zapomnieli niczego. Oprawcy jak masowy morderca Oswald Kaduk, jak Robert Mulka i Karl Hcker, obaj adiutanci straconego w Polsce w 1947 roku komendanta obozu Rudolfa HBa, rwnie U gry: Nawet cienia skruchy - Josef Kramer, komendant obozu A koncentracyjnego w Bergen-Belsen, Po aresztowaniu przez Brytyjczykw w kwietniu 1945 roku. U dou: Nie udao mu si uj sprawiedliwoci - komendant obozu zagady w Owicimiu Rudolf HoB, wydany w maju 1946 roku Polsce, a nastpnie stracony. Pad rozkaz odbycia marszu mierci" w kierunku poudniowym. Esesmani szli do barakw i groc pistoletami kazali wszystkim wyj na zewntrz. Ale nie. mieccy i cudzoziemscy winiowie, wyznaczeni do tego, otoczyli esesmanw a gdy ci zorientowali si, e mog sobie nie da rady z winiami, ktrzy uroli w si, wycofali si. Przez dwa ostatnie dni nie siano ju adnych transportw. Hans Gasparitsch, niemiecki komunista, wizie w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie jak doktor Capesius, ktry na rampie dokonywa selekcji zapomnieli o wszystkim. Nikt z nich nie przyzna si do winy, nikt z nich nie zdoby si na okazanie skruchy. Nadal uwaali si za niewinnych obywateli, za jakich podali si w chwili aresztowania za ojcw rodzin, urzdnikw, nauczycieli, lekarzy, aptekarzy. Papa Kaduk, zwracali si do tego postrachu Owicimia pacjenci kliniki, gdzie pracowa jako pielgniarz". Wikszo czonkw Oddziaw Trupich Gwek, ktrzy przeyli, wtopili si niepostrzeenie w spoeczestwo powojenne spoeczestwo pragnce patrze przed siebie, a nie wstecz. Ale nie by to jedyny powd przeoczenia" wielu oprawcw. Cz z nich potrafia przeobrazi si w niepozornych obywateli, dostosowa si do nowego adu, jakby nigdy nic. Natrtnie daje o sobie zna pytanie o motyw dziaania oprawcw. Co skonio ich do popenienia tych zbrodni? Czy zachowaliby si tak samo w innych, normalnych okolicznociach? Dwa lata po holocaucie Eugen Kogon okreli ludzi penicych sub w obozach koncentracyjnych jako osoby gboko sfrustrowane, niezadowolone, nie odnoszce sukcesw, [...] upoledzone, ograniczone pod rnymi wzgldami Nie miaem wtedy i czsto spoza marginesu spoecznego". pojcia o piecach gazowych. Dzi wiemy, e jest to jedynie cz praw Wiedziaem jednak, dy. Albowiem liczba oprawcw pochodzcych e w obozach z warstw rednich jest wiksza ni przypusz koncentracyjnych czano. Dugo lansowana w spoeczestwie ydzi goduj i s jakoby w morderczym systemie obo zabijani; e s te opinia, zw zagady oraz w grupach operacyjnych zabijani Polacy. Syszaem o dziaali przede wszystkim sadyci, i eutanazji, e lici, radykalni antysemici i inne mty spoeczne opinia bdca zabijano Niemcw - podwiadom nadziej, e normalni ludzie" nie byliby w stanie krtko mwic, e to wszystko miao mordowa niewinnych kobiet i dzieci ani nawet tolerowa takich zbrodniczy morderstw, okazaa si iluzj. charakter. Teolog Richard L. Rubenstein napisa: Kuszca jest teza, Baron Philipp von okrelajca nazistw jako osoby optane lub perwersyjne, gdy Boeselager, uczestnik spisku z 20 takie przekonanie stanowi potwierdzenie zudnych opinii, jakie lubimy wyrabia wobec siebie samych. Jeli jednak uznamy lipca 1944 roku nazistw za mniej lub bardziej normalnych ludzi, nie oznacza to wcale, e Tego samego usprawiedliwiamy ich czyny ani e bagatelizujemy zwizane z nimi popoudnia zostali straceni oficerowie SS. Ten sam los czeka w nocy onierzy. Arthur Haulot, belgijski wizie

niebezpieczestwo. Wprost przeciwnie: oznacza to, e rozumiemy, jak kruche s wizy obyczajowoci i przyzwoitoci, powstrzymujce ludzko przed cakowitym upadkiem" Umierca i odda ycie to zdanie doskonale charakteryzuje postaw si zbrojnych SS, tzw. Waf-fen-SS. Zabija, a w ktrym momencie polec taka mentalno bya dla tych ludzi czym naturalnym i zrozumiaym. Baron Philipp von Boeselager, ofice Elita nazistowskich awanturnikw i oprawcw, rozmylnie i pieczoowici jana ze zdziczeniem i brutalnoci, tak aby w kadej chwili zaatakowa

i zmiady wszystko i wszystkich. Ci ludzie nie s zwykymi onierzami, mciwie nie s to w ogle onierze, nawet jeli nieraz walcz na froncie. Jest to uzbrojona po zby jednostka policji, wyszkolona tak, aby chroni reim nazistowski przed buntem ludnoci cywilnej niemieckiej lub innej albo te, gdyby okazao si to niezbdne, przed zbuntowanymi oddziaami Wehrmachtu. Jest to twarde jdro nazizmu, oddzia pretorianw w tym ostatnim imperium obdu. John B. Priestley, brytyjski dramaturg, 1943 rok suyli w niej onierze, czy dobrze wyszkoleni mordercy? Trudno o bardziej kontrowersyjn spraw. Od zakoczenia drugiej wojny wiatowej dyskusja wok tej formacji militarnej nie sabnie, a wydawane opinie s sprzeczne. Czy Waffen-SS to elita nazistowskich awanturnikw i oprawcw? Czy byli to modzi ludzie rozmylnie i pieczoowicie oswajani ze zdziczeniem i brutalnoci, tak aby w kadej chwili zaatakowa wszystko i wszystkich? Jeli tak, to naley ich uzna nie za onierzy, lecz zbrojn jednostk policji, zwalczajc wewntrznych i zewntrznych wrogw Rzeszy. A moe Waffen-SS to kwintesencja onierskiego mstwa i walecznoci? Czybymy mieli do czynienia z kast wojownikw, z jak adna inna nie moe si rwna? Waffen-SS bya niezwykle heterogenicznym tworem ale przede wszystkim produktem schykowego etapu nazistowskiego imperium. Moe std wanie bierze si fascynacja, w jak popada wobec tej formacji wielu publicystw. Pod koniec 1944 roku liczebno Waffen-SS wynosia ponad 900 000 ludzi, natomiast w 1938 dokadnie 7000. Jej charakter najlepiej poznamy, analizujc korzenie, z ktrych wyrosa. Byy to: - Leibstandarte Adolf Hitler, utworzona w 1933 roku jako gwardia pre torianw stra przyboczna Hitlera, ktra jemu wanie skadaa przysi g na wierno; - jednostka dyspozycyjna SS (SS-Verfugungstruppe), powstaa w 1934 roku na bazie esesowskich politycznych oddziaw pogotowia" (politische Bereitschaften);

- esesowskie Oddziay Trupich Gwek (SS-Totenkopfverbande) prze znaczone do suby wartowniczej w obozach koncentracyjnych. Wszystkie trzy formacje poczono jesieni 1939 roku w tzw. Waffen-SS, wanie wtedy nazwa ta pojawia si po raz pierwszy w dokumentach. Ja kie byo ich zadanie w oczach szefa, Heinricha Himmlera? Reichsfuhrer 264 Czarny korpus": gwardia Leibstandarte Adolf Hitler stawia si na zjedzie partii w 1933 roku. SS zamierza rozbudowa swoje SS, tworzc potny korpus ochrony pastwa. Jego czonkowie mieli zwalcza wrogw Rzeszy w kadej sytuacji jako agenci suby bezpieczestwa, jako odpowiedzialni za ludobjstwo w obozach koncentracyjnych lub jako onierze na froncie. W tym celu obowizywao jednolite szkolenie na oficerw" w esesowskich szkoach junkerskich w Bad Tlz i w Brunszwiku (Braunschweig). Tam modzi ludzie przechodzili kursy wojskowe i ideologiczne, po czym otrzymywali przydzia na front, do obozu koncentracyjnego, albo te do Suby Bezpieczestwa lub do aparatu administracyjnego SS. Waffen-SS byy czci SS i stanowiy zbrojne rami" NSDAP. Nie mona redukowa ich dziaania do sfery wycznie politycznej lub jedynie wojskowej. Czonkowie Waffen-SS byli onierzami, ale nie takimi jak inni". Himmler zdecydowanie sprzeciwia si traktowaniu Waffen-SS jako formacji czysto wojskowej, ktra potem staaby si zwyk dywizj armii, tylko przypadkowo odzian w czarne mundury". Mieli to by polityczni onierze narodowego socjalizmu", walczcy pod hasem Mj honor to wierno" ftie przeciw wyranie zdefiniowanemu wrogowi zewntrznemu, jak onierze Wehrmachtu, lecz w obronie ruchu politycznego przeciw wrogom zarwno zewntrznym, jak i wewntrznym; przy czym funkcje militarne dominoway zdecydowanie nad innymi.

Awans zbrojnych jednostek SS, ktre urosy do rangi formacji konkurencyjnej WObec armii, w 1933 roku nie by jeszcze do prze widzenia. Utworzona w marcu tego roku na Zamierzam ciga bezporedni rozkaz Hitlera Leibstandarte Adolf Hitler bya germask krew ze wszystkich zaledwie 100-osobow stra przyboczn. Skadaa si gwnie zaktkw wiata, z byych esesmanw, bya opacana przez prusk policj, a jej zamierzam rabowa szkoleniem wojskowym zajmowa si elitarny IX puk j i kra, gdzie Reichswehry. Ten hybrydowy tylko to bdzie oddzia, jedyny w swoim rodzaju, ju moliwe. Oddzia Germania zyska choby ze wzgldu na skromn liczebno nie by traktowany sw nazw nie bez przez dowdztwo Reichswehry jak rywal. powodu... Rwnie jednostka dyspozycyjna SS (SS-Verfiigungstruppe) Postawiem sobie bya pocztkowo cel: najpniej za pomylana jako oddzia interwencyjny do zada zwizanych z dwa lata oddzia sytuacj wewntrzn; znaczenie militarne schodzio jeszcze na plan dalszy. Germania nie Natomiast Oddziay Trupich Gwek (SS-Totenkopfverbande) zgodnie z definicj bdzie si skada swego komendanta, Theodora Eicke, w ogle nie stanowiy jednostki wojskowej. tylko z niemieckich Himmler postanowi jednak przeksztaca stopniowo swoje oddziay, tak aby Germanw. Heinrich stay si penowartociowymi formacjami wojskowymi. Szuka przy tym wsparcia Himmler, listopad zeroku strony ministra obrony Wernera von Blomberga, ktry 24 wrzenia 1934 roku 1938 wyrazi zgod na utworzenie esesowskiej jednostki dyspozycyjnej w sile trzech pukw i z oddziaem wywiadowczym. Tym samym przeamany zosta monopol Reichswehry jako jedynej do tej pory siy zbrojnej w kraju, a doszo do tego w czerwcu 1934 roku, niedugo po wyeliminowaniu SA, czyli niewygodnego konkurenta armii.

Dowdztwo armii, ktre nie aprobowao decyzji Blomberga, usztywnio niebawem swoje krytyczne stanowisko wobec dalszej rozbudowy zbrojnych oddziaw SS, a zwaszcza wobec ich dostpu do cikiej broni. Ten opr trwa do 1938 roku, kiedy kompetencje ministra obrony przej sam Hitler, dymisjonujc naczelnego dowdc armii. Swoje stanowisko utraci te szef sztabu generalnego. Owo przejcie wadzy wojskowej" usuno wszelkie przeszkody. Na mocy dekretu Fuhrera z 17 sierpnia 1938 roku oddziay SS miay otrzyma cik bro, a jednostka dyspozycyjna miaa zosta przeksztacona w penowartociow dywizj. Planowany od dawna za zamknitymi drzwiami udzia tych si w ewentualnej wojnie uzyska oficjaln aprobat.

Waffen-SS jest Konsekwencj tego kroku by rozkaz mobilizacyjny z 19 uwaana za sierpnia 1939 roku, skierowany (jest okoo 18 000 czonkw jednostki dyspozycyjnej i 8000 najbardziej czonkw Oddziaw radykaln formacj naczelnemu doTrupich gwek. Podporzdkowani zbrojn, ktra w wdztwu armii, ludzie ci brali od 1 wrzenia udzia w ogle nie bierze agresji na Polsk, ale nie jako samodzielna formacja. jecw, lecz Poszczeglne puki jednostki dyspozycyjnej definitywnie wrd nich rwnie Leibstandarte eliminuje kadego przydzielono do rozmaitych dywizji wojskowych, natomiast Oddziay Trupich Gwek Oberbayern, przeciwnika. Z Thuringen i Brandenburg wysano na tyyraportu frontu,Stuby gdzie miay przeprowadza Bezpieczestwa (SD) akcje pacyfikacyjne i czystki. na temat Oddziay kierowane na front praktycznie giny wopinii mrowiu zwykych onierzy. narodu Genera Blaskowitz wypowiedzia si na niemieckiego; temat zmotoryzowanego regimentu 1942 Leibstandarte Adolf Hitler: Jednostka przecitna, jeszcze niedowiadczona, nie rok wyrnia si niczym szczeglnym". Jeden z generaw armii uskara si, e onierze Leibstandarte strzelaj na olep, a podczas ofensywy jedynie podpalaj w rutynowy sposb" polskie wsie. Oddziaem dowodzi Sepp Dietrich, esesman od pierwszych chwil. By to typ dawnego lancknechta; jako byy sierant z pierwszej wojny wiatowej nigdy nie przeszed szkolenia oficerskiego. Jednak podczas drugiej wojny wiatowej awansowa a do stopnia Generaloberst der Waffen-SS (odpowiednik generaa armii; przyp. tum.). Hitler widzia w nim idealnego oficera SS, ale w rodowiskach wojskowych odnoszono si do niego lekcewaco, a nawet ze wzgard z powodu jego braku wyksztacenia, prostackich manier i brutalnoci. Hubertus von Humboldt, oficer Wehr-machtu w sztabie Mansteina (Erich von Manstein, feldmarszaek, walczy w Polsce, Zwizku Radzieckim i we Francji, oskarony o zbrodnie wojenne Wehrmachtu spdzi w wizieniu kilka lat - do 1953; przyp. tum.), wspomina jedno ze spotka: Manstein odnosi si do niego sceptycznie, wiedzia bowiem, e umiejtnoci dowdcze tych z SS nie mog si rwna z naszymi. Narad z Dietrichem odbylimy w kwaterze gwnej. Manstein by zdumiony postaw Dietricha, ktry zapewni: Moi onierze zrobi to". Sepp Dietrich by natomiast ubstwiany przez swoich onierzy. Nazywalimy go naszym pap opowiada Horst Kruger, w tamtym czasie onierz z Leibstandarte. Sepp Dietrich mgby w peni suy za symbol dwulicowoci reimu nazistowskiego.

Profesjonalny wojskowy, jeden z onierzy politycznych" Himmlera: Paul Hausser (drugi z prawej).

To, e jednostka dyspozycyjna bya w stanie uczestniczy aktywnie w dziaaniach wojennych, stanowio gwnie zasug Paula Haussera, ktry w 1932 roku przeszed w stan spoczynku jako Generalleutnant Reichswehry (odpowiednik generaa dywizji; przyp. tum.), jednak w 1934 roku wstpi do SS, aby wykorzysta szans uzupenienia kariery wojskowej. Jako profesjonalny wojskowy mia zaj si szkoleniem ludzi Himmlera i niewtpliwie odnis w tym zakresie pewien sukces. Mimo kd rzuconych mu pod nogi przez dowdztwo armii, szkolenie wojskowe esesmanw osigno w 1939 roku poziom na tyle zaawansowany, e mona ich byo skierowa na front wraz z dywizjami armii. Podczas gdy jednostka dyspozycyjna uczestniczya w Polsce w walkach frontowych, trzy puki trupich gwek realizoway swoje zadanie; zwalczay wroga" na tyach. Nadaway si" do tego doskonale: Theodor Eicke od 1933 roku prowadzi wzorcowy" obz koncentracyjny w Dachau i szybko osign stanowisko szefa wszystkich obozw. Z zag obozowych, tak zwanych Oddziaw Trupich Gwek, sformowa oddan mu formacj, ktrej czonkowie byli zdolni do wszelkich przejaww okruciestwa i terroru wobec domniemanych wrogw pastwa. Oprawca obozowy Eicke odegra jedn z gwnych rl w tzw. sprawie Rhma: w nocy 1 lipca 1934 roku zastrzeli szefa SA. W Polsce Oddziay Trupich Gwek zajy si wraz z niewojskowymi jednostkami SS zabijaniem wszystkich osb, okrelonych przez Hitlera mianem wrogw pastwa": chodzio przede wszystkim o ydw, ale rwnie o przedstawicieli polskiej inteligencji. Ofiarami wojakw" Eickea pady tysice ludzi. Ekscesy przybray tak bestialski charakter, e genera armii Blaskowitz wystosowa pismo protestacyjne: Nastawienie wojska do esesmanw i policjantw oscyluje midzy odraz i nienawici. Zbrodnie popeniane w Polsce wzbudzaj niech i wstrt u wszystkich onierzy". Kampania w Polsce staa si jakby sygnaem do zwikszenia liczebnoci WaffenSS: zacignito w jej szeregi kilkadziesit tysicy czonkw Allgemeine SS (Oglne SS) i posikw policji. Pod koniec 1939 roku Waffen-SS liczyy ju 56 000 ludzi (nie liczc Oddziaw Trupich Gwek). Gwardi Leibstandarte podniesiono do rangi puku piechoty zmotoryzowanej. Z funkcjonariuszy policji porzdkowej i rezerwy wojska sformowano esesowsk dywizj policji. Z czci Oddziaw Trupich Gwek, ktrych liczebno wzrosa do ponad 18 000, Theodor Eicke utworzy rwnie dywizj piechoty zmotoryzowanej i sam obj jej dowodzenie, mimo i nie posiada adnego wyksztacenia wojskowego. Pozostae Oddziay Trupich Gwek weszy definitywnie do struktur Waffen-SS dopiero w kwietniu 1941, po czym skierowano je na front oraz na tyy w ramach rozmaitych jednostek SS. Jeli kto z SS mwi dzi: Gdybym tego nie uczyni, zostabym rozstrzelany", odpowiadam mu: to nieprawda" chyba e jego przeoony nie mia w sobie nic z czowieczestwa i koleeskoci. Mnie na przykad wyznaczono w padzierniku 1942 do przeprowadzenia w Stralsundzie egzekucji pewnego starszego kaprala z SS. Poszedem do mojego dowdcy i owiadczyem: Zgosiem si na ochotnika, aby walczy na froncie, ale nie chciabym nikogo rozstrzeliwa". Zapyta: :,Czy to znaczy, e odmawiasz wykonania rozkazu?, ale uwzgldni moj prob, dwudziestu innych zgosio si dobrowolnie, bo dostawali za to po butelce wina, i nastpnego dnia otrzymali czas wolny na spacer po Stralsundzie. Wolfgang Filor, onierz dywizji SS aDas Reich

Tak wic w chwili rozpoczcia kampanii francuskiej Himmler dyspo nowa pokanymi siami wojskowymi, obejmujcymi trzy i p dywizji oraz kilka jednostek specjalnych, ktre nie byy jeszcze przygotowane do uczestniczenia w walkach na froncie. Siy te z pewnoci nie znaczyy wiele, jeli porwna je ze 157 dywizjami Wehrmachtu, ale z wyjtkiem dywizji policji byy zmotoryzowane. Niedostatek pojazdw samochodowych sprawia, e zwyky onierz w wojsku porusza si wtedy nadal pieszo, a dziaa byy cignite przez konie. W peni zmotoryzowanych byo tylko 16 duych jednostek, gwnie dziesi dywizji pancernych, ktre miay odegra kluczow rol w caej kampanii zachodniej. Najnowsze rodzaje broni - na przykad dziaa samobiene nie otrzymaa w tym czasie adna formacja SS, lecz elitarna jednostka wojskowa, puk Gross-deutschland. Inaczej miay si sprawy w sferze personalnej. Zgodnie z zamysem, aby uczyni z SS spoeczn", a nastpnie germask" elit Europy, Himmler ustanowi surowe kryteria rekrutacji do tej formacji. Dotyczyo to rwnie Waffen-SS. Komisje poborowe zwaay przede wszystkim na Jako rasy". Obowizywaa oglna zasada, wedug ktrej dzia personalny SS akceptowa jedynie wysokich, odpowiadajcych wymogom rasowym i najchtniej modych ochotnikw. Aby przekona komisj, e speniaj te warunki, poborowi musieli si podda szczegowym badaniom lekarskim, przy czym ich rasowo" bya oceniana wedug skali piciostopniowej. Do jednostki

dyspozycyjnej przyjmowano jedynie poborowych w wieku do 23 lat, o wzrocie powyej 1,74 m i nie noszcych okularw. Pochodzenie aryjskie naleao udokumentowa a do 1800 roku. Przeprowadzano ponadto szereg testw na kondycj fizyczn. Wyksztacenie nie odgrywao praktycznie adnej roli. Odbywa si jedynie 20-minutowy test na inteligencj" z trzywierszowym dyktandem, krtkim tekstem na zrozumienie treci" oraz trzema do prostymi zadaniami rachunkowymi. Przede wszystkim wymagano bezgranicznej akceptacji nazistowskiego porzdku w pastwie. Surowe kryteria fizycznego doboru nie mogy jednak obowizywa dugo. Ju pod koniec 1938 roku Himmler wyda rozporzdzenie, w myl ktrego w cigu nastpnych piciu lat naley w przypadku wad, nie uwarunkowanych obcieniem dziedzicznym ani rasowym, zmniejszy wymagania wobec rekrutw wstpujcych do wszystkich formacji SS". Mimo tego zalecenia Waffen-SS dysponoway tu przed wkroczeniem do Francji bardzo sprawnymi onierzami. Genera armii Weichs mg na przykad po wiczeniach dywizji Trupich Gwek wyrazi ze swej strony pene uznanie dla kondycji oddziaw SS, ktre po trzech godzinach Wielu chciao zosta onierzami, wytonych wicze nie wykazuj adnych oznak zmczenia". ale w wieku 17 lat Wanie jednak w dywizji Oddziaw Trupich Gwek rysoway si mona byo wstpi znaczne problemy z formowaniem gotowej do boju jednostki. jedynie do SS. Tworzcy j modzi ludzie byli bardzo sabo wyszkoleni pod wzgldem Reichswehra bojowym. Odnosio si to zwaszcza do 6500 czonkw z zag oboprzyjmowaa dopiero od 18 lat. zowych przydzielonych do dywizji. Sam The-odor Eicke nie mg si pochwali adnym przygotowaniem wojskowym. Zupenie nie zna si Baron Philipp von Boeselager, oficer na skomplikowanych manewrach wojskowych, ktrych wymogom Wehrmachtu spodziewa si sprosta tylko dziki butnej postawie. By ponadto wyjtkowo uparty i nie zajmowa si wewntrznymi sprawami dywizji. Niektre jednostki frontowe objy nas Gotowo bojowa podoficerw i druyn SS jest niewystarczajca. swoim patronatem, Zapacimy za to duym przelewem krwi! Szkoda tak wspaniaego a kiedy odwiedzali materiau ludzkiego!" - pisa genera armii Bock 19 kwietnia 1940 roku nas oficerowie SS, po inspekcji jednostki. O wicie 10 maja 1940 roku Wehrmacht niejedna z nas przypuci atak na kraje Bene-luksu i Francj. Po miaej operacji marzya, aby wyj nazwanej potem przez Churchilla ciciem sierpu" niemieckie dywizje kiedy za m za takiego dzielnego pancerne przekroczyy Ardeny, nieoczekiwanie dotary nad kana La Manche i zamay lini obrony aliantw. 25 czerwca dziaa umilky w oficera. Hertha von Bergh, w cigu zaledwie szeciu tygodni Wehrmacht odnis najwiksze zwycistwo w dziejach prusko-niemie-ckiej armii. tamtym czasie uczennica z Napola" Ze wzgldu na niewielk liczebno jednostki SS nie odgryway w tych wydarzeniach wikszej roli, nie nie uczestniczyy zreszt w akcjach decydujcych o wyniku kampanii. Okazao Ja osobicie si, e oficerowie Oddziaw Trupich Gwek nie maj wystarczajcego przygotowania zetknem si z bojowego. Na pewien czas w dywizji zapanowa chaos, zwaszcza po odejciu kilku przypadkiem, aby jaki mody dowiadczonych oficerw. Niekompetentny sposb dowodzenia przez Eickea doprowadzi czowiek, ktry do ostrego konfliktu midzy nim a generaem Hoepnerem. Kiedy Eicke, prbujc si zgosi si na owiadczy, e straty nie s tu wane", oburzony Hoepner nazwa go usprawiedliwi, ochotnika do rzenikiem". Nie przypuszcza jeszcze, jak celne byo to okrelenie. Waffen-SS, nie zosta przyjty. Alexander Dorneck, We Francji dywizje SS poniosy due straty. Znamienne s te Kierownictwo popeniane przez nie zbrodnie wojenne. 27 maja 1940 roku okoo 100 oGermaskie SS nierzy brytyjskich, ktrym skoczya si amunicja poddao si Oddziaom Trupich Gwek. Obersturmfuhrer Fritz Knchlein ustawi je cw pod cian stodoy i rozkaza otworzy do nich ogie z karabinw maszynowych. Po wojnie Knchlein stan przed brytyjskim trybunaem

wojskowym, zosta skazany na mier i zgin na szubienicy. Zaledwie jeden dzie po masakrze jecw brytyjskich czonkowie Leibstandarte popenili w Wormhoudt podobn zbrodni. To by koszmar" wspomina Charlie Daley, jeden z tych, ktrzy przeyli. Stu brytyjskich onierzy, wrd nich wielu rannych, Niemcy zamknli w stodole. Kiedy oficer brytyjski zaprotestowa przeciw takie mu traktowaniu jecw wojennych, jeden z esesmanw odpar: Tam, dokd pjdziecie, jest do miejsca dla wszystkich". wiadek Ri-chard Parry opowiada: Nagle do stodoy poczy wpada granaty rczne, w sumie byo ich pi. Mnie impet wybuchu wyrzuci przez luk w cianie na zewntrz. A tam esesmani otworzyli ogie. Z zimn krwi zabili ponad 80 jecw brytyjskich". Hitler oczywicie wyrazi uznanie dla wspaniaych osigni" swoich jednostek SS, wychwalajc je w przemwieniu na defiladzie zwycistwa. By przekonany, e liczebno Waffen-SS naley dalej zwiksza. Zdawa sobie jednak spraw z zastrzee armii wobec udziau Waffen-SS w dziaaniach wojennych. Aby wic uspokoi generalicj, wyda 6 sierpnia dekret, w ktrym usiowa zagodzi charakter przyszych zada Waffen-SS, redukujc je do spraw wewntrznych": ,Wielkoniemiecka Rzesza w swojej ostatecznej postaci nie bdzie obejmowaa swymi granicami wycznie tych narodw, ktre z gry oka Ta wojna doprowadzia do tego, e niemiecki korpus pancerny wywalczy sobie trwae miejsce w historii wiata; swj udzia w tym zaszczytnym sukcesie maj onierze Waffen-SS. Przemwienie Hitlera w Reichstagu, 19 lipca 1940 roku Putk nie jest, niestety, w stanie zaproponowa ludzi z tych oddziaw do odznacze, gdy oni polegli. Raport z bitwy sporzdzony przez Felixa Steinera, maj 1940 roku by elita nowe jednostki liczebnego armii. uj jej yczliwo". Dlatego konieczne bdzie tworzenie oddziaw policji pastwowej, ktre w kadym kraju i w kadej sytuacji bd w stanie reprezentowa autorytet Rzeszy. le owa policja pastwowa" tylko wtedy moe liczy na niezbdny presti, jeli wykae si do. wiadczeniem wojskowym zdobytym na froncie. Naley wic stworzy oddzia, ktry nie tylko zapobiegnie wybuchowi drugiej rewolucji listopadowej (listopad 1918 obalenie monarchii i powstanie Republiki Weimarskiej; przyp. tum.), ale rwnie bdzie w stanie stumi rodkami militarnymi bunty nieniemieckich narodw w przyszej Wielkogermaskiej Rzeszy". Ponadto: zawsze powinna to nie mog wic przekracza od 5% do 10% stanu Dekret ten czsto oceniano bezkrytycznie, nie poznajc si na jego prawdziwej wartoci. Gdyby rzeczywicie chodzio tylko o to, by umoliwi policji pastwowej zdobycie dowiadczenia bojowego na froncie, wystarczyoby wysanie tam jednej, najwyej dwch prestiowych dywizji, pozostae oddziay SS mogyby walczy w szeregach Wehrmachtu. Ale Hitlerowi chodzio o co wicej: dy do wzmocnienia i rozszerzenia militarnych kompetencji WaffenSS, a tym samym do utworzenia doborowej i wychowanej w duchu narodowego socjalizmu formacji, ktra byaby wyran alternatyw armii, ale nie zastpowaaby jej. Rozbudowa formacji Waffen-SS wci trwaa. Gwardia Leibstandarte ulega tak znacznemu wzmocnieniu osobowemu, e moga zosta uznana za dywizj. Utworzono ponadto now dywizj SS, nazwan pocztkowo Germania, a pod koniec 1940 roku przemianowan na Wiking. Ju w 1938 roku Himmler zapowiedzia, e zamierza ciga germask krew ze wszystkich zaktkw wiata, rabowa j i kra, gdzie tylko to bdzie moliwe". Po zajciu przez Niemcw terenw na pnocy i zachodzie Europy zaj si energicznie urzeczywistnianiem tego pomysu: z ochotni

kw duskich i norweskich sformowa jednostk Nordland, a z onierzy holenderskich i flamandzkich - Westland. Takie posunicia byy zgodne z jego planami, dotyczcymi przyszego ksztatu Europy: Holandia, Flan dna, Dania i Norwegia miay wej po wojnie w skad Wielkogerrna skiej Rzeszy", a z narodowych oddziaw tych pastw miaa si tworzy przysza policja pastwowa". Jednak oczekiwania Himmlera okazay si zbyt wygrowane, midzy innymi dlatego, e ochotnikw tych czsto uznawano w ich wasnych krajach za zdrajcw ojczyzny. Ojciec nie apro buje moich pogldw politycznych pisa w licie Leo Larsen, norweski ochotnik w SS. Do tego stopnia, e kiedy przyszedem z wizyt w wigili Boego Narodzenia, chcc wykorzysta urlop, bo nie widziaem ojca od siedmiu czy nawet omiu miesicy, on po prostu wyrzuci mnie za drzwi". W pierwszych dniach operacji Barbarossa, pod koniec czerwca 1941 roku, w dywizji Wiking suyo 1143 cudzoziemcw: 631 Holendrw, 294 Norwegw, 216 Duczykw, jeden Szwed i jeden Szwajcar. Tak wic niezalenie od swej nazwy, dywizja Wiking skadaa si w ponad 90% z Niemcw. Po napaci Hitlera na Zwizek Radziecki zacig do suby w Waffen-SS sta si znacznie prostszy. Propagandowe haso o krucjacie antybolszewickiej" trafiao na terenach okupowanych na podatny grunt, przemawiao do umysw czci modych ludzi. Szef sztabu generalnego armii, Franz Halder, napisa z eufori na pocztku lipca 1941 roku: Wszystkie kraje Europy, nawet Francuzi, l na Wschd swoje legiony. Europa jednoczy si w walce przeciw Azji i ta jedno stanowi historyczny sens obecnej wojny". Takie sowa miay oczywicie niewiele wsplnego z rzeczywistoci, jakkolwiek ochotnicy zgaszali si Krucjata antybolszewicka": belgijski oficer SS Leon onierze dywizji Oddziaw Trupich Gwek atakuj pod Degrelle czonkw Ibrygady Bethune odznacza 25 maja 1940 roku. esesowskiej Dwa dni pniej morduj w szturmowej Walonia (Wallonie). Le Paradis brytyjskich jecw - popeniajc tym samym zbrodni wojennstosunkowo licznie. Nie doszo jednak do ich masowego napywu. Pod koniec 1941 roku w szeregach Waffen-SS walczyo 12 000 ochotnikw germaskich narodowoci nieniemieckiej" tak brzmiao oficjalne okrelenie a wrd nich 1180 Finw, ktrych z ca pewnoci nie mona nazwa Germanami". Okoo 24 000 Francuzw, Chorwatw, Hiszpanw i Waloczykw Czutem si wcielono do Wehr-machtu. Nie byli Germanami" i Himmler na razie nie znacznie lepiej chcia ich widzie w szeregach SS. wrd tych modych ludzi ni Wizja utworzenia armii pangermaskiej" napotkaa na opr ze strony w domu. SS to politycznych liderw i ideologw ruchw faszystowskich w krajach rzeczywicie elita. okupowanych. Kierownictwo SS pocztkowoliczyo na pozyskanie IngemarS poszczeglnych narodw" oraz utworzenie legionw jednolitych pod omberg, wzgldem narodowociowym. Do szybko okazao si, e owe jednostki szwedzki staj si ulubiecami ruchw nazistowskich w danych krajach i zaczynaj esesman peni funkcj polityczn. Ich integracja z oddziaami SS okazaa si Dla mnie nie by to bardzo trudnym wyzwaniem, niemale niewykonalnym. Ochotnicy obcy mundur, gdy swojego kraju w przyszej, powojennej Europie zdominowanej przez walczyli o pozycj zawsze Niemcy i zapewne przeciw bolszewizmowi, ale niekoniecznie za Niemcy. Prawie wszystkim odczuwaem siln nie narodow odpowiadaa wi z ideologia SS. Z tego powodu do 1943 roku wrd europejskich ochotnikw istnia zasadniczy podzia: jedni, ktrzy zgosili si do suby w pangermaskich" Waffen-SS, Niemcami. walczyli w dywizji Wiking; pozostali natomiast, o nastawieniu narodowociowym, suyli w Remy Schrijnen, swoich legionach na rodowych. Podzia ten zlikwidowano dopiero w 1943 roku, kiedy legiony flamandzki Flandria", Norwegia" i Dania" przeksztacono w wielonarodowe jednostki Waffen-SS, przy ochotnik w SS czym nie obyo si bez gonych protestw i buntw. W tym czasie Himmler nie mia ju nic przeciw przyjmowaniu do swojej formacji przedstawicieli narodw romaskich, ktrymi przedtem tak bardzo pogardza. W skad Waffen-SS wesza rwnie obok legionu ,jednostka utworzona z Francuzw. Henri-Joseph Fenet, jeden z owych francuskich ochotnikw, wyjania: Klska z 1940 roku bya dla wielu Francuzw straszliwym upokorzeniem, a udzia w walkach na froncie wschodnim w szeregach tak elitarnej jednostki stanowi okazj do wymazania tego upokorzenia z naszych umysw". Mimo i Himmler nigdy nie zdoa wprowadzi w ycie swego planu dotyczcego utworzenia pangermaskiej" armii, to jednak liczba germaskich" ochotnikw w szeregach

Waffen-SS moe imponowa. Szacuje si j na od 123 000 do 166 000 onierzy, przy czym wikszo zwerbowano dopiero w 1944 roku, gdy do cofajcych si oddziaw niemieckich doczyli liczni kolaboranci. Z kolei wielu ochotnikw z pocztkowego okresu wojny rozczarowao si jej przebiegiem i odstpio od Niemcw. Mniej wicej do wrzenia 1942 roku musiano rozpuci 25% Holendrw. Kopotw z werbowaniem germaskich ochotnikw" nie udao si unik W 1941 roku musiaem odby podr z Himmlerem. Na mnie osobicie zrobi okropne wraenie. Ludzie z Waffen-SS, ktrzy znali go lepiej, mieli o nim jeszcze gorsze zdanie. W cisym dowdztwie Waffen-SS by najbardziej znienawidzon osob. Sepp Dietrich nie chcia nawet podawa mu rki. Kiedy Himmler zapowiedzia swoj wizyt w Leibstandarte, Sepp wyjecha. Robert Krtz, esesowski korespondent wojenny n rwnie w nastpnych miesicach. By to uboczny skutek bitwy pod Stalingradem, po ktrej wojna przybraa dla Hitlera niekorzystny obrt Do 30 czerwca 1943 roku z

dalszej suby wojskowej zrezygnowao 5883 ochotnikw, co stanowio 21,5% wszystkich osb zwerbowanych prze? Niemcw we Flandrii, Holandii, Danii i Norwegii. Brak ju nam konceptu, co robi dalej w tych germaskich krajach", napisa sfrustrowany SS-Brigadefuhrer (genera brygady; przyp. tum.) Gottlob Berger. Niezalenie od szykan ze strony ich niemieckich instruktorw, ktrzy czsto zachowywali si wobec nich z niezwyk but, ochotnicy" uwiadamiali sobie coraz wyraniej sens

wypowiedzi Hitlera z poowy lipca 1941 roku. Stawao si jasne, e propagandowej tezy o oglnoeuropejskiej wojnie wyzwoleczej" nie mona interpretowa tak, jakby Niemcy miay prowadzi t wojn dla dobra Europy. Na wojnie mieli skorzysta wycznie Niemcy". Ul przed napaci na Zwizek Radziecki Himmler dysponowa dostatecznie duym zakresem wadzy, aby znacznie rozszerzy WaffenSS. Na mocy zarzdzenia z kwietnia 1941 zaliczy do tej formacji nie tylko oddziay frontowe SS, ale take 179 (!) innych jednostek i urzdw. Wrd nich znajdoway si (od sierpnia 1940 roku) obozy koncentracyjne wraz z zaogami. Nosiy one takie same mundury i miay takie same ksiki uposaenia co oddziay frontowe, mimo e w 1942 roku podporzdkowano je Gwnemu Urzdowi Gospodarczo Administracyjnemu, a wic formalnie wydzielono z Waffen-SS. Dla Himmlera, ktry mia okrelon koncepcj korpusu bezpieczestwa pastwa, rozszerzenie Waffen-SS poza oddziay czysto frontowe byo krokiem prawidowym. Chocia doprowadzio to do podziau zada z jednej strony jednostki frontowe, z drugiej policyjne nie mona byo mwi o dwch cakowicie oddzielnych formacjach. Zbyt podobne byy orientacje i szkolenia ideologiczne, zbyt cise powizania personalne. Napa Hitlera na Zwizek Radziecki 22 czerwca 1941 roku oznaczaa pocztek wojny, o jakiej Fiihrer marzy od dawna wojny niszczycielskiej na Wschodzie, ktra miaa doprowadzi do zagady komunizmu, wytpienia ydostwa" i zdobycia przestrzeni yciowej". W wojnie tej uczestniczyo pi dywizji SS; byy to jednostki w peni zmotoryzowane, co odrniao je od wikszoci oddziaw armii. Uzbrojenie Waffen-SS nie obejmowao jednak czogw. onierze owych dywizji walczyli na frontach wszystkich trzech grup "Germaskie" miso armatnie przeznaczone na front wschodni: poegnanie kontyngentu flamandzkich ochotnikw w Antwerpii, lipiec 1944 roku. armii: nad jeziorem Ilmen, pod Moskw, w Rostowie. W dalszym cigu mci si tu i wdzie brak dowiadczenia: w Finlandii (we wrzeniu I94J roku) skierowano do walk sformowan z dwch pukw Oddziaw Trupich Gwek, sabo wyszkolon grup bojow Nord", ktra cakowicie zawioda" jak okreli to z poczuciem wyszoci pewien oficer Wehr-machtu i na widok atakujcych Rosjan ucieka z pola walki. Luki w szkoleniu i nieumiejtno dowodzenia ujawniy si rwnie w dywizji Oddziaw Trupich Gwek; w efekcie poniosa ona dotkliwe straty. Integracja Oddziaw Trupich Gwek z Waffen-SS nadal

wywoywaa spory, poniewa Eicke uparcie obstawa przy zachowaniu odrbnego charakteru swojej formacji. Oddziay, ktre wyrosy z jednostki dyspozycyjnej Haussera wyrniay si profesjonalizmem, natomiast formacje Trupich Gwek uwaay si za prawdziwych reprezentantw rewolucji narodowosocjalistycznej" i cechowao je nastawienie antymieszczaskie i antymilitarne. Eicke wiadomie przeciwstawia si wymianie personalnej midzy obiema formacjami. W rezultacie dywizja Oddziaw Trupich Gwek musiaa upora si w Rosji z problemem znacznych strat, ktre prowadziy do stopniowego zaniku specyficznego ducha korpusu" w dywizji Eickea. Jednostka ta przystpowaa do kampanii rosyjskiej pod koniec czerwca 1941 roku w sile okoo 17 000 onierzy. Do marca 1942 roku stracia ponad 12 000 ludzi, otrzymaa natomiast wzmocnienie w liczbie zaledwie 5000 osb. W dziaaniach wojennych, podczas ktrych ulega niemal cakowitemu zniszczeniu, uczestniczya do padziernika 1942 roku. Nowa dywizja Oddziaw Trupich Gwek, utworzona latem 1942 roku we Francji, miaa niewiele wsplnego z jednostk, ktra rok wczeniej wyruszya do Rosji. Wikszo czonkw zag obozw koncentracyjnych polega. Odbywaa si wprawdzie nadal do intensywna wymiana osobowa pomidzy dywizj Oddziaw Trupich Gwek i zaogami obozw koncentracyjnych, te jednak zgodnie z ide ujednolicania struktur SS od-komenderowywano rwnie do innych dywizji. W ten sposb w wikszoci dywizji Waffen-SS suyli ludzie, ktrzy uprzednio duej lub krcej byli czonkami zag obozw koncentracyjnych. Oglnie rzecz biorc, onierze Waffen-SS mieli wiele punktw stycznych z esesowskim wiatem obozw. W 1943 roku Wolfgang Filor, ranny na froncie, zosta wysany na urlop ozdrowieczy do kompanii rekonwalescentw dywizji SS Das Reich w Buchenwaldzie. Pewnego wieczoru odprowadzaem jednego z naszych aresztantw do paki, w pobliu obozu koncentracyjnego. Z obozu wyszli akurat dwaj stranicy, cignc za sob winia; wlekli go tak, e szorowa kolanami po ziemi. Jako onierz firon Pozosta jeszcze jeden bolszewik" tak brzmi cyniczny podpis pod sowskich korespondentw wojennych. Zdjcie ujawnia brutalnych To prawdziwa towy uznaem takie postpowanie za niewa ciwe, powiedziaem wic: jednostka elitarna; Co robicie?! pod niecie tego czowieka wyej, nie moecie go przecie jestem dumny i tak poniewiera!". Wtedy jeden ze stranikw odpar: Daj spokj, szczliwy, e znajduje si pod kolego. Wida, e jeste tu od niedawna. Tego odstawiamy na izb chorych. Dostanie tam zastrzyk i bdzie z nim spokj". moj komend. Jeli przeanalizujemy militarne sukcesy Waffen-SS na froncie List generaa Eberharda von wschodnim w latach 1941-1942, wyoni si obraz przypominajcy do Mstwo i ofiarno Mackensena do zudzenia osignicia armii: istniay jed nostki mniej i bardziej kolegw z WaffenHeinricha Himmlera, SS spotykay si z skuteczne w dziaaniu. Czasem udawao im si nawet przewysza 26 grudnia 1941 powszechnym dywizje wojskowe nie byo to jednak z pewnoci regu. Prawd jest roku uznaniem. Nie syszaem te nigdy natomiast, e jednostki SS uchodziy za szczeglnie zacieke i agresywne. Na przykad genera Mackensen w licie do Himmlera z o jakiejkolwiek zbrodni popenianej penym uznaniem wypowiada si o wewntrznej dyscyplinie, wieym na ydach lub innej zawadiactwie, wykazywanej inicjatywie i niezomnej odpornoci" ludnoci cywilnej onierzy Leibstandarte. Postrzegany przez wielu autorw fanatyzm z przez onierzy Waf- pewnoci nie cechowa wszystkich jednostek SS, dla niektrych fen-SS bowiem jednak ci by charakterystyczny. Straty poniesione przez SS s w zasadzie porwnywalne z walczyli dzielnie na tymi, jakie wykazyway oddziay wojskowe. Udowodniy to najnowsze badania. pierwszej linii Nie ulega wtpliwoci, e oddziay Waffen-SS odznaczyy si w Rosji wyjtkow frontu. brutalnoci. Istniej liczne dowody na popenione przez nie cikie zbrodnie wojenne: na Hrabia Clemens przykad dywizja Wiking wymordowaa na Ukrainie 600 galicyjskich ydw, dywizja Das von Kageneck, oficer Reich pomagaa" grupie operacyjnej B" w wymordowaniu ydw w okrgu miskim, a Wehrmachtu wedug nie potwierdzonych jeszcze relacji jednostka Leibstandarte Adolf Hitler zabia w kwietniu 1942 roku 400 jecw rosyjskich. Jednak liczba tego typu przypadkw, ktre potem ujawniono, nie jest dua. Znacznie Zapytano ich wyranie, czy chc, aby zasoni im oczy. Miaem wtedy 16 lat i staem w

pierwszym szeregu plutonu egzekucyjnego. Odlego wynosia tylko dziesi metrw, ucieszyem si wic, e nie bd ju musia patrze im w oczy. Do obu skazacw podeszli jeszcze raz dwaj plutonowi i rozerwali im koszule na piersiach, eby strzelcy mogli dokadnie widzie cel. Siegfried Schiltze, onierz dywizji kawalerii SS Florian Geyer wicej byo zbrodni nieznanych. Jeli chodzi o postpowanie SS, to rozstrzeliwanie jecw wojennych i bezwzgldne traktowanie sowian skiej" ludnoci cywilnej stanowiy raczej regu ni wyjtek. Szczeg, nie zasuya si" w tym wzgldzie brygada kawalerii SS pod dowdztwem Hermanna Fegeleina. Latem 1 941 roku otrzymaa ona zadanie przeczesania niedostpnych trzsawisk Prypeci. Reichsfuhrer SS Hein -rich Himmler zapozna onierzy z Wytycznymi w sprawie przeczesywania trzsawisk": Jeli miejscowa ludno jest wroga z punktu widzenia narodowociowego i poledniego gatunku pod wzgldem rasowym i ludzkim, albo te, co si czsto zdarza na takich bagnistych terenach, skada si z osiadych tam przestpcw, naley rozstrzela wszystkich podejrzanych o udzielanie pomocy partyzantom. Kobiety i dzieci trzeba odtransportowa, zarekwirowa bydo i ywno, a wsie puci z dymem i zrwna z ziemi". 27 lipca SS-Standartenfuhrer (pukownik; przyp. tum.)

Hermann Fegelein przekaza podlegym sobie oddziaom wany rozkaz Himmlera: ydw naley traktowa zasadniczo jak grabiecw". Bez wahania postawiono ydw na rwni z partyzantami co oznaczao, e mordowanie ich w zdobywanych miejscowociach byo zarazem walk z partyzantami. 30 lipca o sidmej rano oddziay konne obu pukw kawalerii SS wyruszyy do akcji: pierwszej czystki" na moczarach. Dzie pniej Himmler podczas osobistej rozmowy z komendantem wyznaczonym dla tego regionu, wyszym dowdc SS i policji Erichem von dem Bach-Zele-wskim, zaostrzy swj poprzedni rozkaz. W odezwie radiowej do poszczeglnych oddziaw znalaza si informacja: Rozkaz Reichsfuhre-ra SS. Naley rozstrzela wszystkich ydw. Ich ony zapdzi na mokrada". Kawalerzyci z 1. puku SS postpowali w sposb szczeglnie nieludzki: w zajmowanych miejscowociach mordowali ca ludno ydowsk, rwnie kobiety i dzieci. Otwierajc ogie z karabinw maszynowych, zabijali szybko i na chybi trafi. 2. puk ograniczy si do rozstrzeliwania mczyzn w wieku od 18 do 60 lat. Kobiety i dzieci ydowskie zgodnie z rozkazem zapdzano na mokrada. Ludzie Himmlera sali jednak potem raporty, w ktrych donosili rozczarowani: Zapdzanie kobiet i dzieci na trzsawiska nie odnosi Gdzie partyzant, spodziewanego efektu, gdy bagna, jak si okazuje, nie s tam i yd, a gdzie dostatecznie gbokie, by mona w nich by yd, tam rwnie partyzant. Fragment tekstu szkoleniowego z kursu zwalczania U gry: SS-Standartenfuhrer Hermann Fegelein (z lewej), komendant 1 Brygady Kawalerii SS. oraz SS-Brigadefuhrer (= genera brygady; partyzantw; przyp. tum.) Wilhelm Bfttnch. Fegelem aktywn.e uczestniczy w zbrodniach koniec wrzenia popenionych przez SS na moczarach Prypeci. U dou: Te Rosjanki, ktre zostay 1941 roku schwytane przez Niemcw, czeka tragiczny los. 7 sierpnia 1941 roku ukazao si rozporzdzenie niemieckiego dowdztwa wojskowego: bezrobotni ydzi mieli zebra si 8 sierpnia w pobliu dworca kolejowego i zabra ze sob ywno na trzy dni. 8 sierpnia zjawio si przed dworcem oko. to 1000 osb. Wyprowadzono ich z miasta w stron Sagolewa, a potem rozstrzel no na kartoflisku. Kilka osb, ktre przeyy, wrcio do domw i opowiedziao o tym, co si wydarzyo. 9 sierpnia ukazao si kolejne rozporzdzenie w sprawie pracy. Nikt nie poszed pod dworzec i w miecie rozpocza si obawa na ydw. Tego dnia rozstrzelano od 8000 do 10 000 ludzi. Niemcy wpadali do mieszka; z ktrego zabrali ze sob szecioletniego chopca. Wdarli si te do naszego mieszkania. Uratowaem si tylko dlatego, e siedziaem akurat w ubikacji na podwrku. Niemcy zabrali jednak moich braci: Dawida i Arona. Rozstrzelali ich tego Wszyscy esesmani byli do modzi, bardzo wynioli i ponadto dumni ze swoich nikczemnych czynw.

samego dnia. Piotr Ruwinowiez Rabcewicz ocalay z masakry na moczarach Prypeci o uton. Zazwyczaj na gbokoci jednego metra wystpuje ju twardy grunt...". Mimo to w okresie do 13 sierpnia oba puki kawalerii SS zabiy niemal 14 000 ludzi. Z pewnoci rwnie normalni" onierze piechoty i dywizji pancernych zabijali jecw rosyjskich i mordowali ludno cywiln, a niektre kierowane na tyy frontu jednostki Wehrmachtu nie rniy si w swej brutalnoci od brygad kawalerii SS. Na przykad 707. dywizja piechoty wymordowaa na Biaorusi w cigu jednego miesica ponad 10 000 ofiar. Niszczycielska wojna na Wschodzie przebiegaa niemal wszdzie tak samo, bez wzgldu na rodzaj prowadzcych j oddziaw, jakkolwiek skrupuy odczuwali czciej onierze Wehrmachtu. Win za popeniane zbrodnie ponosili nie wszyscy, ale byo ich zbyt wielu. W1942 roku dywizje Leibstandarte, Das Reich, Totenkopf i Wiking wyposaono w nowoczesny sprzt, ktry uczyni z nich jednostki pancerne. Od tej pory stay si one oddziaami elitarnymi" w onie Waffen-SS i taki te wizerunek tworzyy na zewntrz. Prcz nich dziaay jednostki, ktre kierowano na boczne linie frontu (6. Dywizja Grska SS Nord) lub do walk z partyzantami (4. Dywizja Policji, 7. Dywizja Grska SS, 8. Dywizja Kawalerii SS). Za odpowiedni przykad moe tu posuy 7. Dywizja Grska SS Prinz Eugen. T jednostk, sformowan w 1942 roku w pnocnej Serbii z siedmiogrodzkich Sasw i banackich Szwabw, uwaano dugo za gorsze dziecko Waffen Dywizja dysponowaa przewanie tylko zdobyczn, rozka z przeniesienia do j traktowano powszechnie jako rodzaj kary. ci z partyzantk ; jugosowiask odznacza si du brutalnoci i okruciestwem, ale przyczyniali si do tego nie tylko Niemcy; rwnie lokalne grupy narodowociowe zwalczay s i wzajemnie. W masakrach uczestniczy oczywicie take Wehrmacht. Ju podczas tumienia powstania serbskiego jesieni 1941 roku dochodzio do odraajcych ekscesw ze strony jednostek Wehrmachtu, ktre wymordoway w tym czasie niemal wszystkich serbskich ydw. Naley zaznaczy, e dywizja SS Prinz Eugen od samego pocztku wykazywaa nieporwnanie wiksz skonno do popeniania zbrodni wojennych ni inne jednostki. W grudniu 1942 roku zostaa ona po raz drugi oficjalnie zganiona; naganie towarzyszy rozkaz powstrzymywania si w przyszoci od zbytecznych okruciestw" wobec nieuzbrojonej ludnoci cywilnej, takich jak rozstrzeliwanie kobiet i dzieci lub puszczanie z dymem domw i caych wiosek". Dziao si to w okresie, zanim jeszcze dywizja uwikaa si w szczeglnie zacieke walki z partyzantami. Kiedy w lipcu 1943 roku jej dowdca w rozmowie z chorwackim ministrem usiowa przedstawi masakr dokonan przez jego jednostk jako pomyk", SS Oberfuhrer (genera brygady; przyp. tum.) Werner Fromm przerwa mu ostro: Odkd tu jestecie, tego rodzaju wypadki" zdarzaj si, niestety, jeden po drugim". Jak zanotowa SS-Sturmbannfuhrer (major; przyp. tum.) Reinholz, takie wanie wypadki zaczy oddziaywa szkodliwie na niemieckie interesy w tym regionie". Powszechne oburzenie wywoao przede wszystkim wymordowanie 2000 Chorwatw w okolicy Knina (Dalmacja) 28 marca 1944 roku. Ostry protest w tej sprawie zoy te rzd chorwacki. Podobnie niechlubny rozgos zdobya 4. Dywizja Policji, ktra na przykad 5 kwietnia 1944 roku wymordowaa w greckiej miejscowoci Klissu-ra 223 cywilw, a 10 czerwca w Distomo ponad 300 osb. Jak oceni te zbrodnie? Czy byy to wycznie ekscesy poszczeglnych oddziaw, czy te dziaania reprezentatywne dla Waffen-SS? Stae powikszanie liczebnoci oraz czste przegrupowania doprowadziy do tak znacznego przemieszania stanu osobowego dywizji, e trudno byo potem mwi o specyficznym charakterze" poszczeglnych jednostek. W walkach z partyzantk lub w tych, ktre za takie przedstawiano od

dziay Waffen-SS wykazyway, oglnie rzecz biorc, tendencj do eksce sw, ktre zdecydowanie przewyszay w swej bezwzgldnoci dziaania Wehrmachtu. Stwierdzenie to odnosi si nie tylko do wczesnej sytuacr na Bakanach, ale rwnie do poczyna esesmanw we Francji i Niemczech, gdzie jeden z oddziaw dywizji SS Reichsfuhrer SS" wymordowa w sierpniu i wrzeniu 1944 setki woskich cywilw. Ta fanatyczna krwioerczo potgowaa si, w miar jak po przeomie stalingradzkim wojna przybieraa obrt niekorzystny dla reimu nazistw. W tym samym czasie doborowe dywizje Waffen-SS odpowiednio zbrojono, przeksztacajc je w dywizje pancerne. W najbardziej krytycznym momencie naczelne dowdztwo niemieckich si zbrojnych zyskao tym samym narzdzie potrzebne do ustabilizowania sytuacji na froncie wschodnim. Przypomnijmy: w listopadzie 1942 roku wojska radzieckie pod Stalingradem okryy 6. armi niemieck, a w grudniu przeszy do wielkiej ofensywy na caej dugoci frontu poudniowego. le uzbrojone jednostki woskie, wgierskie i rumuskie nie byy w stanie powstrzyma natarcia, podobnie zreszt jak nieliczne dywizje niemieckie. Armia Czerwona para niepowstrzymanie na zachd, perspektywa zaamania zawisa

nad caym poudniowym skrzydem frontu wschodniego. Z pomoc miay przyj trzy dywizje pancerne SS - Leibstandarte Adolf Hitler, Das Reich i Totenkopf poczone w jeden korpus pod dowdztwem Paula Haussera. Winrich Behr, w tamtym czasie oficer Wehrmachtu, przypomina sobie, jak ocenia pooenie Fuhrer: To, co Hitler mwi na temat odsieczy dla Stalingradu, byo tak mao realne, e zdawaem sobie z tego spraw nawet ja, 25-letni onierz frontowy i oficer wojsk pancernych. Wedug Fuhrera sytuacj pod Stalingradem miaa uratowa armia pancerna SS, ja za wiedziaem od feldmarszaka Mansteina, e armia ta posza ju w rozsypk za spraw rosyjskich czogw T-34. Tymczasem Hitler twierdzi, e wanie ta armia pancerna, nie baczc na wichury i nieyce, pokona 400-kilometrow odlego, aby przyj z pomoc naszym pod Stalingradem! Co za bzdury!". Wprawdzie nie udao si wydosta 6. armii z okrenia pod Stalingradem, ale korpus pancerny SS rzeczywicie uczestniczy w niemieckiej kontrofensywie w lutym i marcu 1943 roku, ktra ustabilizowaa front i umoliwia odbicie Charkowa, czwartego pod wzgldem wielkoci miasta w Zwizku Radzieckim. Przedtem Haus-ser, zniechcony beznadziejnym pooeniem, nie zdecydowa si na obron tej wanej pod wzgldem prestiowym metropolii i wbrew wyrany U gry: Korpus pancerny SS przyczyni si walnie do odbicia Charkowa wiosn 1943 roku. Pancerny obz bojowy z onierzami piechoty. U dou: Pogotowie ratunkowe" frontu wschodniego - Sepp Dietrich odznacza onierza Waffen-SS Po bitwie o Charkw. rozkazom Fuhrera zarzdzi odwrt. Widocznie genera SS nie by jeszcze w tym momencie skonny do okazywania lepego posuszestwa; do ta kiego stanu dojrza" dopiero pniej. W centrum walk pod Kurskiem podczas ostatniej wielkiej ofensyw niemieckiej na froncie wschodnim znalaz si 1. korpus pancerny ss ktry tym razem odegra rol taranu. Mimo e operacja zakoczya sie fiaskiem, to jednak okres od lutego do lipca 1943 ugruntowa propagandow ocen jednostek Waffen-SS jako pogotowia ratunkowego" frontu wschodniego. Cieszyy si one opini doborowej formacji, ktra walczy wszdzie tam, gdzie jest najwiksze zagroenie; zawsze te znajduje si na czele oddziaw uczestniczcych w kontrofensywie. Potwierdza to Horst Kruger, przeniesiony wiosn 1943 roku z Luftwaffe do dywizji SS Leibstandarte: Bylimy latajcym komandem, kierowano nas zawsze tam, gdzie robio si najgorcej. I nikt nie stawia wtedy zbdnych pyta". Ten mit, jak wiele innych, zawiera cz prawdy. Gdyby nie dywizje pancerne SS, ofensywy niemieckie na wiosn 1943 roku nie doszyby do skutku. Ale jednostki te nigdy nie atakoway przeciwnika samodzielnie. Zawsze dziaay wsplnie z oddziaami armii. Wyolbrzymione s te informacje o doskonaym uzbrojeniu dywizji pancernych SS. Najnowoczeniejsze typy czogw, takie jak Pantera i So, przydzielano w pierwszej kolejnoci jednostkom Wehrmachtu. Wszystkie nowe Pantery otrzymywaa na przykad dywizja Grossdeutschland, jeszcze lepiej uzbrojona ni dywizje SS Haussera. Te ostatnie rwnie dostaway nowoczesne uzbrojenie na przykad kada z nich dysponowaa kompani gotowych do walk czogw Tygrys. Podobnym poziomem uzbrojenia mogo si jednak wykaza wiele oddziaw Wehrmachtu. Dywizja Grossdeutschland zostaa nawet wzmocniona w sierpniu 1943 roku caym batalionem czogw Tygrys. Do przeomu 1943/1944 stare" dywizje SS walczyy na froncie wschodnim wszdzie tam, gdzie pojawiaa si krytyczna sytuacja. W lutym 1944 roku wojska radzieckie okryy w Czerkasach dywizj SS Wiking i brygad szturmow SS Walonia. Podczas krwawej operacji wydobycia si z kota" wanie te dwie jednostki stany na czele bronicych si oddziaw niemieckich, a odsieczy dokonaa dywizja Leibstandarte Adolf Hitler. W Kamiecu Podolskim (w kwietniu 1944 roku) Rosjanie otoczyli ca armi pancern. Popiesznie sprowadzony z Francji, nowo sformowany 2. korpus pancerny SS rozbi piercie opasujcy, po czym uwolni z okrenia dywizje Wehrmachtu i Leibstandarte Adolf Hitler. Tak wyglday sukcesy militarne

Waffen-SS. W walkach uczestniczyj0 take okoo 20 dywizji pancernych Wehrmachtu, ktre przeprowadziy podobne operacje wojskowe. Odnosiy one podobne sukcesy, co Waffen-SS, byy te podobnie uzbrojone, a niektre z nich - o czym bya ju mowa wczeniej nawet lepiej. Rzekome bohaterskie czyny" jednostek Waffen-SS okazuj si po dokadniejszej analizie znacznie mniej spektakularne ni jest to zazwyczaj przedstawiane, a w mit to w duej mierze produkt literatury popularnej (rwnie angielskojzycznej), ktra po dzi dzie ulega mistyfikacji dajcej si wyjani jedynie psychotera-peutycznie. Miadca klska Niemcw pod Stalingradem zim 1942/1943 staa si wydarzeniem przeomowym w toczcej si wojnie. Przyczynia si rwnie do zasadniczej zmiany w historii Waffen-SS. W okresie od grudnia 1942 do stycznia 1944 sformowano dwanacie dalszych dywizji SS, co oznaczao 150-procentowy wzrost liczebnoci! Tym samym ostatecznie przeksztacono elitarne" siy SS w armi powszechn. O ile w poowie 1940 roku liczebno Waffen-SS wynosia jeszcze 100 000 onierzy, to pod koniec 1941 roku wzrosa do 220 000, jesieni 1942 do 240 000 (z czego 140 000 to oddziay polowe), pod koniec 1943 do 500 000 (w tym 260 000 oddziay polowe), a pod koniec 1944 a do 910 000. Nie ulega wtpliwoci, e tak znaczny przyrost liczbowy musia w spo sb istotny wpyn na zmian charakteru Waffen-SS. Nie bya to ju for macja elitarna. Oficjalnie nie zniesiono nigdy zasady suby ochotniczej, jednak de facto utrzymaa si ona do krtko. Ju w 1940 roku czonko wie Allgemeine SS byli namawiani do przechodzenia do Waffen-SS. Od 1942 roku presja ta zwikszya si. Do formowanych wanie nowych dy wizji pancernych SS Hohenstaufen i Frundsberg pod przymusem wcie lano czonkw zag obozw pracy. Z ideologi nazistowsk ludzie ci mie li naprawd niewiele wsplnego. Pewna wsppracownica dyplomaty Ulricha von Hassel stwierdzia w 1943 roku: Coraz bardziej wtpliwy sta wa si duch narodowosocjalistyczny w Waffen-SS. Identyfikowano si za to z walczcymi oddziaami Wehrmachtu". Czsto nawet wysi oficerowie Waffen-SS decydowali si zachowa dystans do Himmlera. Z ostrej kry tyki Reichsfiihrera SS znany by zwaszcza Felix Steiner. W oczach Him mlera przebra on miar, kiedy witajc onierzy zacz zastpowa prze pisowy zwrot Heil Hitler" skrcon, niedba form Heil". Himmler po leci sprawdzi lojalno Steinera. Nie zdoa jednak pozbawi go penionej funkcji, gdy natrafi na opr ze strony wysoko postawionych funkcjonariuszy SS. Podano piwo, bya te wyerka: parwki. Czy moglimy chcie czego wicej?Potem wrczono nam formularze zgoszeniowe do Waffen-SS. Nie byo w tym nic zego. Bo tym, ktrzy nie chcieli tam i, przyrzekano solennie: Pjdziesz do marynarki, do kawalerii albo do administracji". W takim przypadku owkiem okrelali ,y/affen-SS" i pisali nazw tej innej formacji. Jestem pewien, e zanim to jeszcze mijao dziesi minut, z powrotem wymazywali to sowo gumk. Lothar Schmitz, w tamtym okresie czonek Hitlerjugend Chciaem zgosi si wtedy do Waffen-SS, ale ojciec bardzo si na mnie zdenerwowa. Powiedzia: Nie masz nawet pojcia, w co si pakujesz". Manfred Rommel, w tamtym okresie czonek Hitlerjugend Istnia jaki nieokrelony opr wewntrzny, ktry kaza odrzuca myl o wstpieniu do Waffen-SS; podwiadomie wiedziano: tam wyczynia si rzeczy, z ktrymi nie chciaby mie nic wsplnego. Nie, nie wiedziano jeszcze nic konkretnego o ujawnionych dopiero potem faktach, ale jednak nie moglimy si uwolni od zych przeczu. Giinther Adrian, w tamtym okresie czonek Hitlerjugend

Miaem 15 lat, kiedy zaangaowaem si w t wojn osobicie. W marcu 1944 roku w szkole zjawi si oficer Waffen-SS i po wygoszeniu pomiennej, entuzjastycznej przemowy zapyta o ochotnikw do Waffen-SS. Pierwszy podniosem rk. Nie mogem inaczej - przecie wychowywaem si w duchu narodowego socjalizmu. Siegfried Schiitze, onierz dywizji kawalerii SS Florian Geyer Z uwagi na potrzeb znajdywania coraz to nowych rezerw osobowych Gwny Urzd Dowdztwa SS oraz Urzd do spraw Modziey doszy w lutym 1943 roku do porozumienia: nastpn dywizj SS postanowiono sformowa z czonkw Hitlerjugend, z rocznikw 1925 i 1926. Jednym z nich by Bernhard Hei-sig. Waciwie zgosi si do jednostki pancernej, ale gdy stan przed komisj poborow, zwrci na niego uwag pewien oficer SS. Mia tylko jedn rk - co chyba wywaro na mnie due wraenie i powiedzia: Nie chce pan by w naszych szeregach? Odparem: Ale ja si ju zgosiem do dywizji pancernej. Och, my mamy wiele czogw... chyba e ma pan co przeciw subie w naszej formacji?. To byo podchwytliwe pytanie. A przecie nie miaem nic przeciw SS. Dlatego powiedziaem: Dobrze, czemu nie?". Ulrich Kriiger, sanitariusz w Hitlerjugend, opowiada o badaniu lekarskim, podczas ktrego sprawdzano te, czy chopcy nie choruj na grulic. Kademu z nich robiono przewietlenie, nastpnie podchodzili do stou, przy ktrym otrzymywali formularz: Niniejszym potwierdzam, e przeszedem badanie rentgenowskie i tak dalej potem miejscowo, data i podpis. Ale u dou kartki byo jeszcze dopisane drobnym drukiem: Niniejszym owiadczam, e zgaszam si na ochotnika do suby w Waffen-SS. Problem werbowania onierzy w takiej liczbie, aby zapewni sta ekspansj Waffen-SS, nie by nowy. Pojawi si ju w roku 1940. Naczelne dowdztwo Wehrmachtu okrelio sta liczb osb przenoszonych do Waffen-SS, ale dla dalekosinych planw Himmlera byo to za mao. Dlatego od pocztku wojny szef SS usiowa werbowa ludzi do swoich oddziaw tam, gdzie nie musia si obawia konkurencji ze strony Wehrmachtu: poza granicami Rzeszy. Prcz ochotnikw z krajw zachodniej Europy o ktrych bya ju mowa od 1940 roku wizano nadzieje rwnie z osobami pochodzenia niemieckiego, tak zwanymi volksdeutschami, z Wgier, Jugosawii i przede wszystkim z Rumunii. Pocztkowo ludzie ci przyjedali do Niemiec nielegalnie, niebawem jednak na mocy umw midzypastwowych z Budapesztem i Bukaresztem uzgodniono, e mog oni odbywa sub wojskow w szeregach Waffen-SS. Pod koniec 1941 roku w dywizji SS Wiking i w dywizji grskiej SS Nord suyo 6200 volksdeutschw. Jednak zim 1943 roku okazao si, e to rdo zaopatrzenia w rekrutw wysycha; po prostu zwerbowano ju wszystkich mczyzn pochodzenia niemieckiego, zdolnych do noszenia broni". Doszo do sytuacji, w ktrej niemal co czwarty onierz Waffen-SS by volksdeutschem z regionu bakaskiego ich liczebno wynosia cznie ponad 200 000 ludzi! Prawie wszystkie nowe oddziay z lat 1943 i 1944 skaday si gwnie z volksdeutschw. We wspomnianych ju wczeniej dywizjach pancernych Hohenstaufen i Frundsberg suy

o okoo 8000 onierzy. Jak na ironi, osobowy dywizji SS Nordland wykazywa wbrew nazwie jednostki wicej Wielu Wgrw, volksdeuts-chw z Rumunii ni onierzy z Danii lub Polakw i Norwegii. Ludzie ci nie paali chci oddania swego ycia za Rumunw Niemcy. Nawet Eicke, chocia nie mg zalicza si do niemieckiego intelektualistw, zauway: Wrd volksdeutschw pochodzenia decydowao si na jest spora liczba osb, ktre mona okreli jako niezbyt sub wojskow w bystre. Wielu z nich nie potrafi pisa ani mwi po niemiecku. Waffen-SS nie Nie rozumiej rozkazw, wykazuj te skonno do dlatego, e nieposuszestwa i uchylania si od obowizkw". aprobowali Rozpoczo si take przyjmowanie onierzy pochodzenia ideologi SS, ale po prostu, aby niegermaskiego". Jeszcze w maju 1942 roku Himmler mia odby sub w due zastrzeenia wobec takiego kierunku rekrutacji: niemieckim Wehrmachcie. Nie Formowanie jednostek Waffen-SS z Estonii, otwy i Litwy to rozumieli, na czym istotnie kuszcy krok, ale kryje on w sobie spore ryzyko". do polega ta rnica. Niemiec batycki Alfred Rosenberg, minister Rzeszy spraw okupowanych terenw nadbatyckich, sformuowa to Baron Philipp von ostrzej: w jego opinii Litwini to ludzie pod wzgldem Boeselager, oficer Wehrmachtu rasowym w wikszoci mao wartociowi", otysze s w znacznym stopniu przemieszani z ludnoci rosyjsk", natomiast Estoczycy to elita narodw Rzyga si chce: batyckich". Odkd w Waffen-SS zaczli suy Finowie, uleg zmianie cigle tylko sysz stosunek do Estoczykw. W padzierniku 1942 roku Hitler wyrazi zgod na o duchu SS". Co sformowanie estoskiego legionu SS, nastpne tego rodzaju jednostki za bzdura! Niczego takiego powstay w 1943 roku, a w styczniu 1944 utworzono estosk dywizj SS. nie ma! Rwnie w przypadku otyszy bzdurne argumenty pseudorasowe ustpiy do Jeden z przed pragmatycznymi. Z otewskich onierzy sformowano nawet szybko dwie informatorw dywizje. Integracja Batw w szeregach SS bya do prosta. Ludzie ci mieli Gwnego Urzdu nadziej, e walczc po stronie Niemiec przyczyni si do odzyskania SS - Wypowied z2 wasnej niepodlegoci. Oczekiwanie to Niemcy wiadomie podsycali, padziernika 1943 zrcznie tuszujc wasne plany okupacyjne. Ponadto na otwie istnia szeroko na temat ideologicznej rozpowszechniony antysemityzm. Stosunkowo spora liczba otyszy -jak orientacji rwnieWaffen-SS Litwinw i Ukraicw uczestniczya w masowych rozstrzeliwaniach ludnoci ydowskiej, bya te zatrudniana w obozach zagady w charakterze stranikw. Warto bojowa oddziaw skadajcych si z mieszkacw Europy Zwalczanie partyzantw" byo wanym zadaniem dla Waffen-SS: muzumaska jednostka SS na Bakanach. wschodniej nie bya jednakowa. Najgorzej oceniano jednostki biaoruskie; zdarzay si w nich nawet przypadki mordowania niemieckich oficerw przez onierzy, ktrzy nastpnie dezerterowali. Ze dowiadczenia wizay si take z dywizj ukraisk, ktra podczas swojej pierwszej akcji frontowej w lipcu 1944 roku zawioda na caej linii". Mnie natomiast bronili swojej ojczyzny Estoczycy i otysze. otewskie jednostki SS, mimo okrenia, walczyy w Kurlandii zaciekle a do mo

Nie oczekujemy od was, abycie stali si Niemcami pod wpywem oportunizmu. Oczekujemy od was, abycie podporzdkowali swj idea narodowy ideaowi waniejszemu z punktu widzenia kwestii ras i historii: Wielkogermaskiej Rzeszy. Przemwienie Himmlera w Charkowie, kwiecie 1943 roku

mentu kapitulacji. Ich czonkowie dziaali potem czciowo w podziemiu, jako party. zanci, jeszcze przez lata stawiajc opr Armii Czerwonej. Poczwszy od 1943 roku, kiedy nastaa fala formowania nowych dywizji, jednostki frontowe Waffen-SS dzieliy si na trzy grupy: dywizje skadajce si z rdzennych Niemcw, tak zwane dywizje ochotnicze, w skad ktrych wchodzili rozmaici onierze germascy" i volksdeutsche, oraz jednostki skupiajce onierzy niegermaskich", tak zwane dywizje grenadierw SS. Jednostki te rniy si midzy sob pod wzgldem wartoci bojowej. Za oddziay elitarne mona byo uzna jedynie cz rdzennie niemieckich dywizji. Ale rwnie one coraz bardziej odczuway brak wyszkolonej kadry oficerskiej i podoficerskiej. Na przeomie 1943/1944 do dywizji SS Das Reich przyjto du grup Alzatczykw. Wielu z nich zdezerterowao na froncie. Najwaniejsz spraw dla Waffen-SS byo profesjonalne szkolenie bojowe oficerw. Due straty ponoszone na frontach i potrzeba ustawicznego formowania nowych jednostek spowodoway, e obie szkoy junkierskie przestay nada z ksztaceniem nowej kadry. W Waffen-SS w ogle nie szkolono czonkw sztabu generalnego. Dlatego dowdcy SS musieli uczszcza na odpowiednie kursy organizowane przez armi. Cz oficerw sztabu generalnego Wehrmachtu musiaa przej do Waffen-SS. Na pocztku Himmler sceptycznie odnosi si do tej decyzji, poniewa obawia si infiltracji w szeregach SS. Z czasem sytuacja zmusia go do tego, e musia odsun swoje obiekcje na dalszy plan. Ale sprawa okazaa si i tak skomplikowana, gdy tego rodzaju przeniesienie wymagao zgody danej osoby a wielu oficerw nie wyraao chci suenia w Waffen-SS. Tak wic niedostatek oficerw sztabowych do koca wojny pozosta dla SS nierozwizanym problemem, aczkowiek udao si obsadzi dobrze wyszkolonymi oficerami szczeglnie wane stanowiska w sztabie generalnym. Brak oficerw jeszcze dotkliwiej dawa si we znaki w nieniemieckich jednostkach. Pobr volksdeutschw mia charakter przymusowy, ludzie ci nie palili si wic do tego, aby zdoby w SS szlify oficerskie. Co gorsza: nie udao si te pozyska odpowiedniej liczby wyszych oficerw z innych armii, czy to w Europie poudniowowschodniej, czy to zachodniej Godnym wzmianki wyjtkiem by SSObergruppenfuhrer ( genera ar

Szczeglne bestialstwo cechowao potudniowo-wschodnioeuropejskie jednostki ochotnicze SS na Bakanach. Tu onierze" ucinaj partyzantowi gow. mii; przyp. tum.) Arthur Phleps, byy oficer c.k. armii, potem genera dy wizji w rumuskich siach zbrojnych. W poszukiwaniu coraz to nowych zasobw materiau ludzkiego" Himmler wykazywa gorliwo, ktra doprowadzia do absurdu esesowsk ideologi o germaskiej rasie panw. W 1944 roku utworzono nawet biaorusk dywizj SS. Strukturom SS podporzdkowano oddziay kozackie oraz jednostk radzieckich muzumanw. Ju wiosn 1943 roku Himmler za zgod Hitlera rozpocz realizacj jednego ze swoich ulubionych projektw: chcia utworzy dywizj SS w oparciu o muzumask ludno Boni. Z militarnego punktu widzenia myl ta nie bya wcale niedorzeczna: w Boni i Hercegowinie panowaa odwieczna wrogo pomidzy chrzecijanami i muzumanami, ktr mona byo atwo wykorzysta do okrelonych celw. Zvonimir Bernwald, onierz dywizji SS Handschar, wyjania: Boniaccy muzumanie wstpowali do Hand-schar z nadziej, e w ten sposb dostan bro i bd mogli walczy Pod koniec 1942 w Boni przeciw serbskim czetnikom. Ideologia nazistowska roku mwiono, e nie interesowaa ich przy tym nic a nic". W poowie 1943 roku do Wehrmachtu rekrutw przetransportowano na szkolenie do Francji. Chocia przyjmuj jedynie dywizja uzyskaa szereg praw specjalnych pena swoboda w rdzennych Niemcw z Rzeszy, praktykowaniu swojej religii, iman w kadym batalionie i mua w kadym puku onierze ci zbuntowali si. z niemieckim Zamordowali niemieckich oficerw, ukradli kas puku i paszportem. ylimy wtedy w zniknli. Gos musia zabra protektor dywizji, Wielki Mufty niepodlegej Chor- Jerozolimy. W kocu jednak udao si sformowa jednostk wacji i mielimy odpowiadajc wymogom wojskowym. Jeden z oficerw SS chorwackie paszoceni j potem sowami: Fantastyczny materia ludzki pod porty. Potem dowiedzielimy si, wzgldem rasy oczywicie nieodpowiedni, ale s tam w kadym razie modzi, silni mczyni". Poczwszy od wiosny e do Waffen-SS przyjmuj ochot1944 roku dywizja SS Handschar, przeniesiona na pnoc nikw. Wtedy Boni, walczya z partyzantk Tity, ale Boniacy nie mieli poszlimy si zgo- ochoty walczy poza granicami ojczyzny. Wikszo z nich si. I cigle powtarzano nam, zdezerterowaa jesieni 1944 roku, kiedy Wehrmacht e jako czonkowie wycofa si z Boni. Tym samym pod znakiem zapytania Waffen-SS jestemy stan sens tworzenia tego rodzaju oddziaw. Jeszcze aoniej wypady prby sformowania albaskiej kim lepszym od dywizji SS Skanderberg. W tym przypadku nawet nie udao si innych. Zvonimir Bernwald, dywizja SS nakoni oddziau do podjcia walki z partyzantami. Handschar Mnogo cudzoziemskich jednostek Waffen-SS podkrelaa zarazem rnorodno tej formacji. Naley jednak zaznaczy, e nie bya ona tylko Do zabijania zbieranin rozmaitych jednostek frontowych. Istniay te oddziay specjalne, ktre tamtych uywaj przynajmniej przez tylko noy. Jeden z jaki czas nie walczyy na froncie, lecz zajmoway si zwalczaniem stale przypominanego wroga wewntrznego". Na przykad batalion nich zosta ranny. Kaza sobie specjalnego przeznaczenia" zyska ponur saw w latach 1941-1942 Waffen-SS obandaowa ramiz powodu masakry ydw. Pniej onierzy tej jednostki przede wszystkim i przenoszono lew rk zaatwi do rozmaitych oddziaw frontowych, midzy innymi do dywizji jeszcze 17 Totenkopf i do przeciwnikw. estoskiej dywizji SS. Dowdztwo Waffen-SS przekazao te okoo 1500 onierzy Zdarza si, e do osawionych grup operacyjnych policji bezpieczestwa i SD byy wycinaj to osoby,wrogom ktre po wykonaniu morderczych akcji wracay do oddziaw frontowych, serca. by dalej wypenia tam swoje obowizki. Jednostki pomocnicze nadal wspdziaay w deportacjach ydw na terenie Rzeszy, w egzekucjach ludnoci cywilnej w Boni Hermann Fegelein, i na Morawach, a take w brutalnym tumieniu powstania w getcie SS-Brigadefiihrer, warszawskim w kwietniu 1943 roku. podczas narady u Stefan Grajek, polski yd, jeden z uczestnikw powstania w Hitlera 6 kwietnia 1944 roku na temat muzumaskiej dywizji SS Handschar

getcie warszawskim, wspomina: Kiedy rozpoczlimy powstanie, nikt z nas nie wierzy, e przeyje. Nie chodzio o to, by zosta przy yciu przeylimy tylko przypadkowo, bo Niemcy nie zdoali zabi nas wszystkich. Mielimy inny zamiar. Chcielimy nie tyle ratowa nasze ycie, co raczej zareagowa na postpowanie tych mordercw, odpaci im za wszystko. Bya to ostatnia okazja, aby zemci si na esesmanach za morderstwa, jakich dopucili si w cigu ostatnich lat. Nikt z nas nie sdzi, e przeyje. Jeli o mnie chodzi, chciaem przynajmniej zemci si na tych, ktrzy wymordowali moj rodzin, moich przyjaci, mj nard". ydowscy bojownicy nie byli jednak w stanie broni si dugo przed atakujcymi ich z niezwyk bezwzgldnoci jednostkami SS. SSBrigadefiihrer Stroop mg zameldowa 16 maja 1943 roku: Bya ydowska dzielnica Warszawy przestaa istnie. Wielka akcja zakoczya si o godzinie 20.15 wysadzeniem w powietrze warszawskiej synagogi". Ludzie Stroopa zabili okoo 15 000 ydw. Wrzucili do schronu pojemniki z gazem - nie wiem do dzi, z jakim aby zmusi ludzi do wyjcia na zewntrz. Po likwidacji getta nikt z ydw nie oczekiwa ludzkiego traktowania. Moe byy jeszcze jakie grupki robotnikw, ktrzy wierzyli, e pojad do Lublina pracowa, ale jeli tak, to z pewnoci stanowili zdecydowan mniejszo. Wikszo ydw nie dawaa wiary sowom Niemcw i spodziewaa si po nich najwikszej brutalnoci, najwikszych okruciestw. To smutne, e musz mwi to wszystko, ale tak wanie byo. Profesor Israel Gutman, polski yd, o powstaniu w getcie warszawskim

Jednostk Waffen-SS, ktra odznaczya si bezprzykadnym bestialstwem na tyach fron-tu, bya brygada Dirlewangera. Doktor Oskar Dirlewanger, z zawodu stomatolog, dosta si w 1935 roku do wizienia za uprawianie nierzdu z nieletni. Nastpnie w celu sprawdzenia si" wstpi do legionu Condor, ktry podczas wojny domowej w Hiszpanii walczy po stronie generaa Franco. W 1940 roku Dirlewanger otrzyma zgod na utworzenie kompanii zoonej z kusownikw. W czasie wojny do oddziau przyjmowano kryminalistw, wypuszczanych w tym celu z niemieckich wizie, nie majcych nic wsplnego z roman tycznym mitem szlachetnego kusownika". Oddzia Dirlewangera nie wchodzi pocztkowo w skad Waffen-SS, jednak jesieni 1942 rok u zosta wczony do tej formacji mimo gwatownych sprzeciww samych Walki toczyy si o esesmanw, po czym uczestniczy w zwalczaniu partyzantki na kady schron, o kady dom w getcie terenie Biaorusi. Tam zasyn z masowego mordowania ludnoci warszawskim, a cywilnej, ale szczeglnie ponur zyska po pacyfi kacji Warszawy w zakoczyy si sierpniu i wrzeniu 1944. Brygada Dirlewangera poniosa cikie dopiero, kiedy straty w walkach z Armi Krajow. Straty te wyrwnano, przysyajc pod rozkazy zaczto wysadza w Dirlewangera przestpcw i tak zwane mty spoeczne" z esesowskich powietrze domzawodowych po obozw karnych, koncentracyjnych i z wizie Wehrmachtu. W efekcie nastpio cakowite domu. Potem getto zamienio w zdziczeniesi oddziau, ktry jeszcze podjudzony przez rozkaz Himmlera, aby nie bra adnych stert ruin, bez jecw zacz mordowa na olep wszystkich, ktrzy znaleli si na jego drodze. Zbrodnicza najmniejszego ladu brygada Dirlewangera ycia. Profesor Israel ustpowaa jedynie esesowskiej brygadzie RONA (Russische Nationale BefreiungsarGutman, polski yd, w mee Rosyjska Narodowa Armia Wyzwolecza), w skad ktrej wchodzi li Rosjanie i Ukraicy. Jednostka ta powstaa w 1942 roku w celu zwalczania tamtym czasie w getcie warszawskim Nie sdz, aby ktokolwiek potrafi wymaza z pamici to, co si wydarzyo. A skoro nie potrafi zapomnie, to moje nie jestem rwnie dostatecznie dorosy, aby przebaczy. Cwi Nussbaum, domniemany Chopiec Warszawy"

partyzantki - i niewtpliwie udowodnia sw przydatno". RONA doczya do cofajcych si oddziaw niemieckich i wanie bya przeksztacana w 29. Dywizj Grenadierw SS, kiedy jej cz odkomenderowano (w 1944 roku) do stumienia Powstania Warszawskiego. Tu krwioerczo brygady RONA osigna swoje apogeum. Pocztkowo niemieccy przeoeni tolerowali zwyczajowe ju w rosyjskim stylu pro wadzenie wojny", pldrowanie jako konieczne zo", nie przejmowali si te zbytnio przypadkami gwatw dokonywanych na Polkach i masowymi morderstwami. Kiedy jednak w jednym ze szpitali doszo do gwatw na niemieckich pielgniarkach, ktre nastpnie zamordowano, nawet w dowdztwie SS uznano, e miarka zostaa przebrana. SS -Brigadefuhrer Fegelein, cznik Himmlera w kontaktach z Hitlerem, cho sam by odraajcym zbrodniarzem, musia przyzna: Tak jest, mein Fuhrer, to naprawd otry". Pod koniec sierpnia jednostk wycofano z Warszawy Na przeomie 1943/1944 formacja Waffen-SS staa si zbieranin najbardziej dziwacznych jednostek. Ale trzon esesowskich oddziaw frontowych tworzyy silne dywizje pancerne, ktre naleay do najskuteczniejszych jednostek bojowych caego Wehrmachtu. O walkach na froncie wschodnim w latach 1943-1944 bya ju mowa. Ale w roku 1944 Rosja nie stanowia gwnego teatru wojny dla Waffen-SS, a przynajmniej nie dla ich dywizji pancernych. Od 1942 roku Hitlera drczya jedna myl: czy alianci zd wyldowa we Francji, zanim zakoczy si wojna ze Zwizkiem Radzieckim. W listopadzie 1943 roku wyda on instrukcj numer 51 ostatni, w ktrej zaj si sytuacj strategiczn i przesun punkt cikoci dziaa wojennych ze wschodu na zachd. Tam miaa si odby decydujca bi twa. Gdyby bowiem udao si odeprze przeciwnika, prbujcego wyldowa na zachodzie, mona byoby potem przerzuci wszystkie siy na wschd i powstrzyma ofensyw Armii Czerwonej. Poraka na zachodzie oznaczaaby definitywn klsk Niemiec. Konsekwencj takiego rozwizania bya koncentracja elitarnych jednostek Waffen-SS we Francji. Znalazy si tam Leibstandarte Adolf Hitler i Das Reich, jak rwnie nowo utworzona dywizja pancerna Hitlerjugend i pancerna dywizja grenadierw Gtz von Berlichingen. Dywizje Hohenstaufen i Frundsberg musiano (w kwietniu 1944 roku) przenie na krtko na front wschodni. Pod koniec czerwca 1944 roku jednostki te wrciy do Normandii, gdzie w lipcu 1944 walczyo cznie

onierze wzici przez nas do niewoli byli w wikszoci bardzo modzi. Ich oficerowie i podoficerowie byli w duej czci dowiadczonymi weteranami walk w Rosji. Modzi nie mieli adnego dowiadczenia bojowego to bya ich pierwsza akcja, zreszt w naszym przypadku bya to rwnie pierwsza dua akcja bojowa Jednak oni okazali si nie lada To okropne, e taWielu ufna z nich walczyo a do koca nie chcieli si podda. Cz zaamaa si, nie onierzami. modzie ginie w tak ciaru wojny, nawet pakaa ale to byy pojedyncze, rzadkie przypadki. potrafia udwign Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii beznadziejnej sytuacji. Feldmarszaek von dziesi dywizji pancernych i grenadierskich, w tym sze wchodzcych w skad Waffen-SS. Rundstedt o uyciu dywizji Hitlerjugend w Mona wic powiedzie, e na tym rzekomo rozstrzygajc ym etapie dziaa wojennych Normandii latem 1944 trzon si niemieckich stanowiy jednostki Waffen-SS. Jednak ta teza w rzeczywistoci roku odpowiada prawdzie dopiero od koca czerwca, gdy bezporednio po wyldowaniu aliantw do walki przystpia jedynie dywizja Hitlerjugend wraz z pancernymi dywizjami armii. Wanie ocena tej dywizji wywouje liczne kontrowersje. Czsto przedstawia si j jako typowy przykad wystpujcego w czwartym roku wojny zaniku profesjonalizmu w obrbie Waffen-SS. Ci 17- i 18-letni onierze nie mieli adnego dowiadczenia bojowego; w jednostce znajdowao si te stanowczo za mao oficerw i podoficerw. A ci, ktrzy dowodzili, nie byli dostatecznie wyszkoleni. Niektrzy oficerowie nie mieli innego wyksztacenia poza ukoczon szko redni. Pod tym wzgl dem jednostka rnia si od elitarnych oddziaw armii, na przykad od pancernej Lehrdivision, ktra rwnie walczya w Normandii.

Z nami, na poy dziemi, mona byto tak postpi. Zdalimy ku zagadzie niczym lemingi. Nie oczekiwano od nas mylenia. Wydawao nam si, e jestemy kim niezwykym, jakimi szczeglnymi bohaterami, najlepsz dywizj Wehrmachtu. Bernhard Heisig, onierz dywizji SS Hitlerjugend

Sprawa byo jednoznaczna: Hitlerjugend bya zbyt popiesznie sformowan dywizj, ktrej modzi onierze, czciowo nawet niepenoletni, posuyli w Normandii za miso armatnie". Wofgang Filor, onierz dywizji pancernej Waffen-SS Das Reich, sta wtedy u boku czonkw Hitlerjugend: W pierwszej chwili, gdymy ujrzeli, e i oni walcz, pomylelimy sobie: Mj Boe, a wic teraz wysyaj ju w bj nawet takie dzieciaki!. Na drodze z SaintLo chciaem wzi na cel amerykaski czog i ustrzeli go, a tu nagle patrz: jaki niemiecki onierz unosi pancerfausta, a my mamy nie strzela. Tamten wylecia w powie U gry: Po piciu tygodniach walk esesmani stumili w maju 1943 roku powstanie w getcie warszawskim. Akcj dowodzi SS-Brigadefiihrer Jiirgen Stroop (w rodku). U dou: Getto ponie. Tylko dziki zmasowanym atakom oddziaw niemieckich i podkadaniu ognia udao si Niemcom krwawo stumi powstanie. trze razem z czogiem, odda wasne ycie, rozwali z pancerfausta czog od spodu. Tacy wanie byli ci chopcy". Nie brak relacji wiadczcych 0 tym, e dywizja Hitlerjugend przestaa istnie, co brzmi wiarygodnie

Jednak w rzeczywistoci byo inaczej: latem 1944 roku nie ulega jeszcze cakowitemu zniszczeniu. Do wrzenia 1944 roku na 20 000 onierzy zgi no okoo 8000, a wic mniej wicej tyle samo, co w pancernej Lehrdivi sion. A jednak: W pewnym sensie postrzegalimy te straty jako dowd

mstwa, na jakie nas sta - wspomina Bernhard Heisig, ktry walczy w Normandii w szeregach dywizji SS Hitlerjugend. Taka pokrtna bya ta ideologia". Jednostki niemieckie stawiay opr, ale po szeciu tygodniach zaciekych walk, wyczerpane, ulegy w kocu przewadze aliantw. Czsto powtarzana opinia, jakoby WaffenSS, a zwaszcza dywizja Hitlerjugend, walczyy bardziej fanatycznie ni inne formacje, nie utrzymaa si w konfrontacji z udowodnionymi faktami. Rwnie byy esesman Wolfgang Filor nie widzi tamtych chopcw w aureoli wspaniaych bohaterw", za jakich uwaaj ich jeszcze dzi organizacje weteranw SS, ale i on przyznaje: Byli wikszymi bohaterami ni my przy caej swojej gupocie 1 braku dowiadczenia. Kto walczy na froncie, by ranny i widzia trupy, ten wie, w czym rzecz. Jeli o mnie chodzi, trafiali mnie pi razy; za pi tym razem nie chciaem ju do czogu. Nieraz miaem nawet mokre ga cie, ale lk pozwoli mi pozna si na tym, co niebezpieczne. Takiego ro zeznania brakowao wikszoci tych z dywizji Hitlerjugend. Szli odwa nie w paszcz mierci, bo nie zastanawiali si nawet, co im si moe przydarzy". Liczby to jedno, a wspomnienia wiadkw z obu stron to drugie. One wanie sprawiaj, e czsto zacieraj si rnice midzy poszczeglnymi formacjami niemieckimi. Na gsto poronitych terenach Normandii dochodzio raz po raz do zaciekych walk wrcz, toczonych o kad pid ziemi. W walkach tych bray udzia zwyke dywizje piechoty, jak rwnie jednostki Waffen-SS. Zdarzali si oczywicie esesmani, ktrzy dziki swoim wyczynom zyskali na wojnie wtpliw saw. Za przykad moe posuy Hauptsturmfuhrer (kapitan; przyp. tum.) Michael Wittmann, ktry kierujc czogiem Tygrys sam zniszczy stra przedni 7. brytyjskiej dywizji pancernej. Po tej akcji Wittmanna uznano za najskuteczniejszego z niemieckich dowdcw pancernych"; przypisywano mu nawet zniszczenie 138 czogw i 132 dzia przeciwpancernych przeciwnika. Zapomina si jednak, jak trudno w ogniu walki okreli precyzyjnie, kto waciwie trafi U gry: Po desancie aliantw w Normandii - czogi dywizji SS Hitlerjugend jad na front. U dou: Strach czy zdecydowanie? Mody onierz dywizji SS Hitlerjugend z karabinem maszynowym okolice Caen, 1944 rok. czog i ile mia trafie. Do takich danych naley podchodzi z du rezerw. Suyy one gwnie propagandzie. Przy licznych podobiestwach midzy zwykym wojskiem i Waffen-SS w bezporednich dziaaniach wojennych, z pewnoci obie formacje rniy si pod jednym wzgldem. Chodzi o to, e jakkolwiek udowodniono tylko te zbrodnie wojenne, w ktrych masakr jecw wojennych przeyli jacy wiadkowie albo te znaleziono ciaa z jednoznacznymi ranami, to jednak we wszystkich tych przypadkach dominujc rol speniy Wafen-SS. Istniej dowody, e w pierwszych dniach po desancie aliantw dywizja Hitlerjugend dziaaa zgodnie z rozkazem: adnych jecw". W dziewiciu przypadkach esesmani rozstrzelali 115 bezbronnych jecw wojennych. Doug Barrie, kanadyjski oficer uczestniczcy w tamtych walkach, twierdzi: Cz oficerw obstawaa przy tym, aby rozstrzeliwa kanadyjskich jecw. Zapewne weszo im to w krew podczas walk w Rosji - niektrzy oficerowie i podoficerowie, ktrzy walczyli na froncie wschodnim, nadal zamierzali stosowa t taktyk. Dowodzili 12. dywizj SS Hitlerjugend i przekazali dalej taki sposb mylenia: jecy stanowi kopot, a wic lepiej pozby si ich jak najprdzej". Moe jednak zdumiewa fakt, e najwidoczniej jedynie ta dywizja i jak wynika z poszlak w pniejszym okresie rwnie Leibstandarte Adolf Hitler dokonyway w Normandii zbrodni wojennych, ktrych jednak nie popeniay inne dywizje SS. Dlaczego w ogle wydano rozkaz, aby nie bra jecw i dlaczego zosta on potem uniewaniony? Dlaczego mimo takich zarzdze nieprzyjacielscy onierze dostawali si jed nak do niewoli i nie byli mordowani? Do tej pory nie zdoano udzieli jednoznacznych odpowiedzi na te pytania. Szczegy tamtych wydarze mog wywoywa sprzeczne opinie ale faktem jest, e esesmani zabili 115 kanadyjskich jecw wojennych. Z posiadanych dokumentw nie wyni ka natomiast, aby tego rodzaju zbrodni dopuszczay si dywizje wojskowe. Zdarzay si rwnie przypadki zabicia jecw przez aliantw, ale byy to pojedyncze incydenty.

Nie ulegao wtpliwoci, e podlegali oni intensywnej indoktrynacji od pocztku swej przynalenoci do Hitlerjugend. Uwaalimy wielu z nich za fanatykw, zwaszcza podoficerw i oficerw, ktrych mieli na karku. Zwykli onierze wiedzieli, e nie mog si cofn ani podda - bo zostan rozstrzelani. Nasi jecy opowiadali, e gdyby zdezerterowali, ich rodziny w Niemczech znalazyby si w powanych opaach. Ponadto kady z nich zoy przysig, e bdzie walczy za Hitlera a do koca. Byli to bardzo zdeterminowani modzi ludzie. Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii

adnych jecw!": Jaki los czeka tych Brytyjczykw, eskortowanych przez esesmanw? Jednostki Waffen-SS nie cofay si przed brutalnymi ekscesami rw nie przy zwalczaniu francuskiego ruchu oporu. Ju 2 kwietnia 1944 roku onierze dywizji Hitlerjugend zabili 86 mieszkacw maej wioski pod Lilie, gdy podobno stamtd ostrzelano kolumn transportow dywizji. Ostry protest rzdu w Vichy feldmarszaek Gerd von Rundstedt, naczelny dowdca grupy armii Zachd, odrzuci jako bezzasadny". Po 6 czerwca 1944 roku Francj zalaa naga fala zamachw i wysadze pocigw. Akcje ruchu oporu miay spowolni przerzucanie niemieckich rezerw na front zachodni, a dotkny midzy innymi dywizj SS Das Reich; w drodze na wybrzee dostaa si ona na poudniu Francji w sam rodek dziaa partyzanckich. Oburzony haniebn wrcz bezczynnoci" lokalne go dowdztwa Naley przyzna, Wehrmachtu, szef dywizji byli dobrze zada energicznej interwencji. W odwecie e za 40 zabitych onierzy wyszkoleni. niemieckich powieszono Ponadto byli Wielu naszych kolegw, ktrzy dostali si zdecydowani do niewoli, zniko potem bez ladu. robi wszystko, Dopiero na pocztku 1945 roku wyszo na na co ich sta, a jaw, e zostali zabici. Jak si dowiedzia- take zada nam jak najwiksze straty. Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii

em, wzito do niewoli 115 Kanadyjczykw, a potem ich rozstrzelano. Przy takim sposobie traktowania kanadyjskich jecw obstawaa cz oficerw niemieckich. Ten rozkaz nie odpowiada wielu z ich onierzy, nie chcieli tego robi - ale tamci upierali si przy tym. Jednym z takich oficerw by Kurt Meyer. Zapewne weszo im to w krew podczas walk w Rosji - niektrzy oficerowie i podoficerowie, ktrzy walczyli na froncie wschodnim, nadal zamierzali stosowa t taktyk. Dowodzili 12. dywizj SS Hitlerjugend i przekazali dalej taki sposb mylenia: jecy stanowi kopot, a wic lepiej pozby si ich jak najprdzej.

Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii 7 czerwca w miejscowoci Tulle 99 mczyzn. 10 czerwca Sturmbannfuhrer (= major; przyp. tum.) Dieckmann uda si na czele kompanii SS na poszukiwanie swojego uprowadzonego kamrata do Oradour--sur-Glane. Jean-Marcel Darthout, w owym czasie 20-letni modzieniec, relacjonuje tamte wydarzenia: Spdzili nas wszystkich na plac w Oradour i oddzielili kobiety i dzieci od mczyzn. Ucaowaem on i matk, widziaem je wtedy po raz ostatni... Kobiety i dzieci zaprowadzono do kocioa. Nas, mczyzn, ustawiono pod murem, twarz do ciany, a potem zaczto wypytywa, gdzie trzymamy ukryt bro. Nie mielimy adnej broni i nie czulimy te strachu. Niemcy zawlekli nas do duej stodoy i rozpoczli szczegow rewizj. W pewnej chwili onierze zaczli zamiata szczotk podog, tak aby mc uoy si na niej z karabinami maszynowymi i nagle wszystko potoczyo si byskawicznie. Otworzyli do nas ogie, potem zapada grobowa cisza, straszliwa cisza. Po chwili zaczli podchodzi bliej, rozmawiajc ze sob, usyszaem te, jak aduj bro: klak, klak. Nigdy nie zapomn tego dwiku. I znowu rozlegy si wystrzay: to byy strzay dobijajce. Poczuem buty na swoim ramieniu i usyszaem kolejny huk wystrzau. Pocisk by przeznaczony dla Josepha, ktry lea na mnie. Joseph uratowa mi ycie". Oddzia Dieckmanna zastrzeli okoo 180 mczyzn i spali w miejscowym kociele ponad 440 kobiet z dziemi. Mimo paru nie wyjanionych jeszcze okolicznoci zbrodniczy charakter akcji przeprowadzonej w Oradour nie budzi adnych wtpliwoci i nawet zwizek weteranw SS przyzna po wojnie w jednej ze swoich publikacji, e dowdca kompanii dopuci si w tym przypadku jawnego wykroczenia. Wkrtce po tamtej masakrze Dieckmann i wikszo jego onierzy zginli podczas walk w Normandii. Jedna z najbardziej odraajcych zbrodni wojennych, popenionych przez Waffen-SS: Oradour-sur-Glane po pacyfikacji. Do rozkazw energicznego dziaania" stosoway si rwnie posusznie oddziay Wehrmachtu, przy czym zwalczanie partyzantw przeradzao si coraz czciej w masakr niewinnej ludnoci cywilnej. I tak genera dowodzcy 56. korpusem rezerwy stwierdzi 30 czerwca 1944 roku: ,W czasie operacji zwalczania bandytw doszo ze strony oddziau w nieodpowiedzialny sposb do grabiey, gwatw i bezmylnego wandalizmu. Takie haniebne zachowanie przynosi ujm tradycyjnej reputacji uczciwie i honorowo walczcego niemieckiego onierza". Masakra w Oradour nie jest wic pojedynczym przypadkiem, z pewnoci jednak bardzo wyrazistym. Powysze stwierdzenie jest reprezentatywne dla zbrodni wojennych popenionych przez Waffen-SS. Formacja ta nie bya w swej brutalnoci odosobniona, a rnica w tym wzgldzie pomidzy ni a Wehrmachtem przed opini publiczn. Jego zdaniem w obozach koncentracyjnym wykonywano cik, tworzc nowe wartoci prac", co oznacza suro we, lecz sprawiedliwe traktowanie. Wpojenie nawyku rzetelnej pracy i wyuczenie rzemiosa oto metody wychowawcze. Dewiza przywiecajca takim obozom brzmi: Istnieje droga ku wolnoci. Jej kamienie railowe to: posuszestwo, pilno, uczciwo, porzdek, czysto, trzewo, prawdomwno, ofiarno i mio ojczyzny". Praca i dyscyplina to nieodzowne rodki, dziki ktrym marnotrawne dzieci narodu, crki i synowie, mog wrci na ono narodowosocjalistycznej wsplnoty., tak brzmiao cyniczne stwierdzenie Reichsfuhrera SS. Liczebno zag obozw koncentracyjnych stale wzrastaa. Lista za trudnionych (z 15 stycznia 1945 roku) w rubryce stranicy esesowscy" zawiera nazwiska 37 674 mczyzn i 3508 kobiet; w odnonych anali zach ta sytuacja dugo nie bya doceniana. Suba w obozach koncentracyjnych stanowia w powszechnym mniemaniu domen mczyzn. Zajmoway si ni jednak rwnie ty sice kobiet, ocierajcych si mniej lub bardziej o granic przestpstwa. Zakres wykonywanych przez nie czynnoci by szeroki,

gdy byy one straniczkami, lekarkami, laborantkami lub stenotypistkami; i tylko cz z nich naleaa do SS. O ile cywilne pracownice na przykad se kretarki lub telefonistki pozostaway w pewnym sensie jedynie obserwatorami tragedii, to esesowskie straniczki w znacznym stopniu j potgoway. Dotyczyo to rwnie on esesmanw, o czym wiadczy list komendantury obozu koncentracyjnego w Lublinie z 1 marca 1943 ro ku: Zgodnie z zarzdzeniem szefa SS-AWHA ony czonkw SS nie po siadajce dzieci powinny by zatrudniane w obozach koncentracyjnych dla kobiet jako straniczki". Nie wiadomo jednak, ile on esesmanw zastosowao si do tego zarzdzenia. Kandydatki podlegay gruntownej selekcji wstpnej, po czym prze chodziy szkolenie dla straniczek SS", ktre obejmowao takie przed mioty jak: orientacja wiatopogldowa i narodowociowo-polityczna", wiedza o subie i wykazywanie si w akcji", postawa osobista i dowo dzenie". Wedug relacji winiarek, owe mode praktykantki esesow skie w trakcie szkole byy wdraane do bezwzgldnego okruciestwa i stosowania przemocy. W okresie od 1942 do 1945 przyjto do SS ponad 3000 kobiet, ktre wychowano zgodnie z yczeniem ich Reichsfuhrera, tak by tworzyy prawdziwie zdeklarowany kobiecy korpus SS, przepojony wiatopogl dem narodowosocjalistycznym i duchem SS". Rwnie dla nich do awansu bya brutalno wobec winiw. Nanda H erbermann, winiarka z Ravensbriick, opowiada: Te najbardziej dowiad czone spord nich byy zazwyczaj najbrutalniejsze". Za przykad tego typu karierowiczek mog posuy Maria Mandel i Else Erich. Pierwsza suya od padziernika 1942 do momentu ewakuacji w styczniu 1945 jako starsza nadzorczyni w obozie koncentracyjnym Owicim Brzezinka, druga penia od padziernika 1942 identyczn sub w obozie koncentracyjnym Lublin-Majdanek. Po wojnie obie osdzono i za szczeglne okruciestwo skazano na mier. Hertha Bothe, osawiona straniczka esesowska z obozu w Bergen -Belsen, odpowiadajc ponad 50 lat po wojnie na pytanie, czy uwaa, e popenia bd", odpara: Czy popeniam bd? Ale skd! Bdem byo istnienie obozw koncentracyjnych. Jeli o mnie chodzi, musiaam tam pracowa, w przeciwnym razie sama bym si tam dostaa jako winiarka. Na tym polega mj bd". To oszukiwanie samej siebie przetrwao wic cae dziesiciolecia. W obozach koncentracyjnych funkcjonowa samodzielny system eko nomiczny, oparty na niewolnictwie i grabiey zwaszcza majtku ydowskiego. W systemie obozw esesowskich obowizywaa zasada samowystarczalnoci. Subwencje z oglnego budetu SS przydzielano jedynie w wyjtkowych sytuacjach. Obozy mogy si rozwija dziki sile roboczej winiw. Podczas wojny utworzono setki obiektw bdcych w istocie filiami obozw koncentracyjnych. Na przykad spka Deutsche Erd und Steinwerke GmbH (DESt) bya firm esesowska, ktra w cigu paru lat rozwina si w szeroko rozgazione przedsibiorstwo. Jedn z 14 filii bya Zie gel, Kies und Baustoffwerk (cegielnia, wirownia i wytwrnia materiaw budowlanych) w Berlstedt. Do pracy przymusowej w tej firmie kierowano winiw z obozu w Buchenwaldzie. W samym sierpniu 1943 roku przepracowali oni 46 200 roboczogodzin. Czsto lokalizacja obozu koncentracyjnego miaa uwarunkowania gospodarcze; tak byo na przykad w przypadku obozu Flossenbiirg. Fir -ftia Deutsche Erdund Steinwerke GmbH z duym zyskiem sprzedawaa pastwu urobek granitu z tamtejszego kamienioomu. Poczwszy od Przeomu 1942/1943 winiw z Flossenbiirga wykorzystywano w charakterze robotnikw przymusowych do pracy na potrzeby frontu w za kadach lotniczych Messerschmitt, jak rwnie w takich przedsibior

Catkiem zwykli Niemcy: Przyjcie boonarodzeniowe dla czonkw esesowskiej zaogi (wraz z onami) w obozie koncentracyjnym Neuengamme; 25 grudnia 1943 roku. stwach jak Flick, Siemens, Osram i Junkers. Obozy pomocnicze znajdo way si w Bawarii, Czechach i Saksonii. O ile w 1938 roku tylko nielicz ni esesmani pilnowali pierwszych winiw podczas budowy obozu, to w 1945 roku zesp stranikw we Flossenbiirgu liczy ponad 4 000 m czyzn i ponad 500 kobiet. Ponur i przeraajc saw zyskaa wsppraca nawizana przez SS z I.G. Farbenindustrie Aktiengesellschaft, w skrcie: I.G. Farben: nie tylko z powodu produkowania tam trujcego gazu cyklon B", ale take dlatego, e umowa ta przypiecztowaa los wielu tysicy robotnikw przymusowych. Ju w 1941 roku I.G. Farben jako jedno z niewielu ww czas prywatnych przedsibiorstw otrzymao zgod na zatrudnianie u siebie winiw obozw koncentracyjnych. Koncern podj decyzj o budowie jednego ze swoich zakadw w pobliu Monowic na Grnym lsku. W fabryce otwartej nieopodal obozu koncentracyjnego w Owie. cimiu winiowie mieli wytwarza sztuczny kauczuk i paliwo synte tyczne. podstaw ukadu przyjani" pomidzy dyrekcj I.G. Farben a kierownictwem SS w Owicimiu bya transakcja zamienna: przedstawi ciele I.G. Farben zagwarantowali komendantowi obozu koncentracyjne go w Owicimiu, Rudolfowi HBowi, dostaw materiaw budowlanych, pilnie potrzebnych do rozbudowy obozu. W zamian za to kierownictwo SS w Owicimiu wyrazio gotowo przekazania do dyspozycji I.G. Farben okrelonej liczby winiw jako siy roboczej do budowy nowej fabryki. Podczas pertraktacji prowadzonych w marcu 1941 roku ustalono, e wydajno pracy winiw odpowiada 75% wydajnoci pracy niemieckich robotnikw. Dzie pracy mia trwa latem dziesi do jedenastu godzin, a zim okoo dziewiciu godzin. Te cyniczne wyliczenia nie sprawdziy si. Dyrekcja I.G. Farben i kierownictwo SS przeliczyy si w swojej kalkulacji. Z powodu nieludzkich warunkw pracy osignito wydajno nie przekraczajc 30 do 40%. Wycieczeni winiowie musieli odbywa drog do pracy ponad sze kilometrw pieszo, niezalenie od pogody, popdzani brutalnie przez stranikw. Kiedy w styczniu 1945 roku do Owicimia dotary oddziay Armii Czerwonej, ich oczom ukazaa si niemal gotowa fabryka I.G. Farben, ktrej budowa pochona 25 000 ofiar. Pomijajc kwesti barbarzyskiego traktowania winiw, naley podkreli, e nawet gdy ju ujawni si ekonomiczny nonsens umowy, ani koncern, ani SS nie uznali za wskazane uniewanienie jej warunkw. W ten sposb niemieckie przedsibiorstwo wspdziaao w programie zagady przez prac".

ligencji. Starsi czonkowie SS byli przesuwa ni do obozowych zag Do przeprowadzania wartowniczych. W 1940 roku dziaajce w ramach armii for macje zbrojne SS rozstrzeli wa poczono w tak zwane Waffen-SS. Integracja obja take dywizj wyznaczaem zawsze due Totenkopf". Od tej pory, dziki podporzd kowaniu Gwnemu liczebnie plutony Urzdowi Dowodzenia SS, zaogi obozowe naleay do Waffen-SS egzekucyjne, gdy Dywizja Eickea miaa wzmocni warto bo jow oddziaw frontowych. odrzucaem moliwo udziau Ale chodzio tak e o to, aby stranicy obozowi przeszli chrzest bojowy na zewntrz", aby poznali w egzekucji specjalistw od tam nowy wymiar przemocy i dopiero pniej - po takim przeszkole strzau w ty gowy. niu" - powrcili na front wewntrzny". Dochodzio - co podkrela au Kady pluton tor Miroslav Karny - do regularnej rotacji pomidzy esesowskimi Od strzela przez okres dziaami Trupich Gwek oraz oddziaami frontowymi; w efekcie ponad 60 000 czonkw okoo jednej WaffenSS odbyo sub obozow. Od poowy 1944 roku do suby w esesowskich godziny, po czym oddziaach zmienia go wartowni czych kierowano starszych lub rannych onierzy Wehrmachtu. Znacz nastpny. ne straty osobowe w Oddziaach Trupich Gwek, spowodowane szcze glnie bezwzgldnym Zaprzysione stylem dowodzenia oraz dyetantyzmem w czasie walk, coraz bardziej komplikoway zeznanie sytuacjPaula zag w obozach i zmusza y do zatrudniania starszych czonkw SS, Blobela, dowdcy Oddziay wartownicze sonderkommando"; i kierownictwo obozowe nie byy formacjami w peni odizolowanymi. Himmler ju w 1934 roku uczyni zado yczeniu Eickea, wyczajc Norymberga 1945 rok obozowe zaogi stranicze z oglnych struktur SS i podporzdkowujc je bezporednio inspektorowi obozw koncentracyjnych. Jednak wojenne plany Hitlera postawiy niebawem przed Oddziaami Trupich Gwek nowe zadania poza kolczastym ogrodze niem. W padzierniku 1939 roku Fuhrer zezwoli na utworzenie dywizji polowych SS (pniej: Waffen-SS). Tym samym poszerzy si zasig dziaania Oddziaw Trupich Gwek. Wkrtce sformoway one wasn dywizj. Ju podczas napaci na Polsk w 1939 roku Eicke dysponowa trzema esesowskimi jednostkami Trupich Gwek, ktre prowadziy na froncie wasn brutaln wojn, a na tyach wspdziaay z innymi grup ami operacyjnymi SS, mordujc ydw i przedstawicieli polskiej inte funkcjonariuszy policji i ad ministracji publicznej, take volksdeutschw, ochotni kw cudzoziem skich i kolaborantw. Oprcz obozw koncentracyjnych, w ktrych wikszo winiw gi na z wycieczenia, podczas egzekucji i w wyniku wstrzykiwania tru cizny, kierownictwo SS zaoyo w okupowanej Polsce obozy zagady, prawdziwe fabryki mierci. Ich jedynym celem by mord na skal prze mysow; tak byo w Becu, Sobiborze, Treblince i Chemnie. Oprawca mi w tych obozach byy osoby uczestniczce uprzednio w zbrodni euta nazji, akcji T4" nie wszyscy z nich naleeli do SS. Majdanek i Owi cim funkcjonoway zarwno jako obozy koncentracyjne, jak i orodki zagady; pozostaway jednak domen esesowskich Oddziaw Trupich Gwek. Te obie fabryki mierci werboway swoje 300 -osobowe zaogi z komendantur obozowych byli to sami mordercy. Tworzyli oni grupy hermetycznie zamknite, w przeciwiestwie do esesowskich zespow straniczych. Przemysowa" likwidacja milionw ludzi miaa dokony wa si w ukryciu. Obz koncentracyjny Owicim -Brzezinka sta si synonimem holocaustu. Za liniami frontw operacji Barbarossa, gdzie rozpoczy si masowe egzekucje ludnoci cywilnej tak zwany dziki holocaust" oprawcami nie byli wycznie esesmani. W grupach operacyjnych, wysyanych w celu zabijania tysicy ludzi, gwnie ydw, formacja Himmlera nie dziaaa sama. Tak wic udzia w ludobjstwie nie wymaga rekrutacji do esesowskiej elity". W skad plutonw egzekucyjnych wchodziy bo wiem bataliony tak zwanej policji porzdkowej (Ordnungspolizei; ORPO). Po napaci na Zwizek Radziecki Zlikwidowano przywdcw inteligencji ydowskiej (zwaszcza nauczycieli,

do 500 policjantw porzdkowych, ktrzy wchodzili w skad grup operacyjnych, doczyo 5500 dodatkowych. Owe jednostki skoszarowanej po licji dyspozycyjnej skaday si z mczyzn starszych rocznikw, ktrzy nie Nadawali si do suby w Wehrmachcie, oraz on wprawdzie rang SS, ale wywodzi si z krgw policji. Grup likwidatorw, ktra stana na czele grup operacyjnych, cechowa do osobliwy skad: cz jej czonkw w ogle nie naleaa do SS, cz do staa si do niej krtymi drogami. Jeli przestudiujemy list dokadnie, znajdziemy na niej nazwiska naukowcw, nawet takich z podwjnym tytuem naukowym, urzdnikw ministerialnych, a na wet jednego du chownego i jednego piewaka operowego. Ju w czasach Republiki Weimarskiej fanatycznego policjanta Nebego przeladowaa natrtna myl o koniecznoci cakowitego wyeliminowa nia za. Sfrustrowany funkcjonariusz nie przejmowa si zbytnio miesz czaskimi prawami czowieka. Nie by narodowym socjalist, ale w pewnym stopniu zgadza si z hasami partyjnymi. Uzna, e zo mo na likwidowa biologicznie", e kryminalicie nie naley pozwala na wnoszenie do narodu swego zego materiau dziedzicznego i bezkarne podzenie przestpcw". Niszczenie niepodanego ycia" byo dla Ne be czynnoci wrcz podan. Jako szef urzdu policji kryminalnej udziela technicznej" pomocy przy zabijaniu ludzi, przekazujc mor dercom zabjcze rodki chemiczne: trucizn i gaz. Z zachowanych dokumentw nie wynika jasno, dlaczego Nebe zgo si si dobrowolnie do objcia dowdztwa grupy operacyjnej B". Czy by mia nadziej, e zaimponuje w ten sposb Heydrichowi? W kadym razie zarzucono mu kierowanie si chorobliw ambicj". W cigu czte rech miesicy jego grupa operacyjna wymordowaa ponad 45 000 osb. ze zwerbowanych w 1939 roku ochotnikw, ktrzy w obliczu zbliajcej si wojny wstpili do policji, aby unikn powoania do wojska. Ofice rowie i podoficerowie byli dowiadczonymi funkcjonariuszami ORPO. Znaczn ich cz stanowili zupenie normalni ludzie" - jak okreli ich w swoim dziele pod tym samym tytuem amerykaski historyk Christopher Browning. Przygotowanie ich do nowych zada w Zwizku Radzieckim polegao zaledwie na odbyciu specjalnego dwumiesiczne go szkolenia. Decydujc si na prac w policji, nie mogli przypuszcza, e pewnego dnia stan si realizatorami przestpczej polityki okupacyj nej. Mimo to dostosowali si do systemu planowej likwidacji wrogw pastwa". Dla lepszej koordynacji dziaa SS i jednostek policji Himmler i Hey drich utworzyli stanowisko Wyszego Dowdcy SS i Policji (Hherer SS - und Polizeifuhrer HSSPF), ktremu podlegali dowdcy grup ope racyjnych. Jednym z nich by szef niemiec kiej Kripo, Arthur Nebe Od sierpnia 1941 roku przekazywano drog radiow do Berlina codzien ne raporty o dziaalnoci i pooeniu grup operacyjnych. W tak zwanych meldunkach sytuacyjnych" szczegowo informowano o osigni ciach" oddziaw specjalnych i operacyjnych. Oto przykad: w okresie do 15 padziernika 1941 roku grupa opera cyjna A" dokonaa eksterminacji 118 430 ydw i 3387 komunistw. Dal Skazanym na mier osobom odebrano pienidze, wszelkie przedmioty wartocio we i czciowo ubranie, po czym zaadowano ich do samochodu z gazem. Mieci o si w nim okoo 50 do 60 osb. Nastpnie samochd pojecha za miasto, gdzie czonkowie oddziau wykopali ju masowy grb. Sam byem wiadkiem wyado wywania zwok z samochodu, ich twarze nie byy wykrzywione. mier tych lu dzi nastpia bez objaww skurczw. Zaprzysione zeznanie Ernsta Emila Heinricha Bibersteina, szefa grupy opera cyjnej 6"; Norymberga 1945

Wyznaczona do tego zadania jednostka zjawiaa si w wiosce lub w miecie a miejscowa starszyzna ydowska otrzymywaa polecenie zwoania wszystkich ydw w celu przesiedlenia. Wszystkie wartociowe przedmioty naleao przeka za oficerom jednostki, podobnie zreszt jak - tu przed egzekucj - wierzchnie ubranie. Mczyzn, kobiety i dzieci prowadzono na miejsce egzekucji, ktre prze wanie znajdowao si w pobliu pogbionego rowu przeciwczogowego. Potem wszystkich rozstrzeliwano, w pozycji stojcej lub klczcej, a ciaa wrzucano do rowu. Zaprzysione zeznanie Otto Ohlendorfa, szefa grupy operacyjnej D"; berga, 1945 rok szych 5500 ydw pado ofiar pogromw inicjowanych na otwie i Li twie. Rwnie dowdca grupy operacyjnej 3", SS -Standartenfuhrer (pukownik; przyp. tum.) Karl Jager, przesa bilans swojej dziaal noci, ktry ze wzgldu na wyjtkowo drobiazgowe dane zapisa si na stae w annaach holocaustu jako raport Jagera". W raporcie z 1 grudnia 1941 roku Jager informowa o zlikwidowaniu 137 346 ydw, najwicej w sierpniu. Wyszczeglniono nawet liczb dzieci zamordowanych pod czas rozmaitych egzekucji. W raporcie Jagera z 19 sierpnia 1941 czyta my na przykad: ,W Ukmerge: 298 ydw, 255 ydwek, 88 ydowskich dzieci", a z 2 wrzenia: Janowa: 112 ydw, 1200 ydwek, 244 ydow skich dzieci", z kolei pod dat 9 padziernika zanotowano: Swenciany: 1169 ydw, 1840 ydwek, 717 ydowskich dzieci". Tego typu przykady mona by przytacza bez koca. Swj raport Jager koczy sowami: Mog dzi stwierdzi, e grupa operacyjna 3 osigna ju cel, jakim byo rozwizanie kwestii ydowskiej na Litwie. Na Litwie nie ma ju ydw, prcz tych, ktrych wraz z rodzinami skie rowano do pracy. Jeli chodzi o pracujcych ydw i ich rodziny, zamie rzaem wszystkich rozstrzela, spotkaem si jednak w tym wzgldzie z ostrym sprzeciwem ze strony administracji cywilnej (komisarza Rze szy) oraz Wehrmachtu...". Raporty szwadronw mierci napyway rwnie z innych regionw. Grupa operacyjna B" doniosa w okresie do 31 padziernika o 45 467 ofiarach egzekucji. W wyniku akcji przeprowadzonych przez grup operacyjn D w okresie do grudnia 1941 mier ponioso cznie 54 696 osb, z czego 90% stanowili ydzi. Dowdca tego oddziau, Otto Ohlendorf, mg si wykaza do bogat" karier. Zalicza si do bardzo zasuonych czonkw SS. Po wojnie zasiad na awie oskaronych podczas procesu norymberskiego. I to on wzbudzi wrd sdziw najwicej kontrowersi Szczegln zgroz - zdaniem wielu obser watorw przejmowa fakt, e Ohlendorf wy cofa si tak niesamowicie normalny". Obecnych na sali sdowej frapowao to, w ja ki sposb ucielenia on w sobie zarwno cechy dobrotliwego czowieka, jak i bezdusznego dowdcy; jak godzi on bezwzgldno w postpowaniu z przewiadczeniem o wasnej niewinnoci" tak podsumowa powszechne wraenie o Otto Ohlendorfie Jason Weber. Benjamin Ferencz, jeden z oskarycieli, wspomina: Robi wraenie czowieka uczciwego, cichego, inteligentnego, wyksztacone go, ojca piciorga dzieci o miej powierzchownoci. I przy tym wszystkim przyznawa prosto z mostu, e z jego rozkazu wymordowano 90 000, tak, 90 000 niewinnych mczyzn, kobiet i dzieci". W werdykcie sdo wym czytamy: Skoro w jednej osobie cz si cechy czowieka miujcego ludzi i dowdcy grupy operacyjnej, nasuwa si przypuszczenie, i mamy do czynienia z charakterem porwnywalnym z psychik... doktora Jekylla i mister Hyde'a". Otto Ohlendorf kim by w rzekomo niesamowicie normalny" czo wiek, ktry sta si realizatorem idei ludob jstwa? Jak si okazuje, nie mona go nazwa urodzonym oportunist ani zdecydowanym antysemit, nie nalea te do stronicych od ludzi dziwakw, ktrzy zdobyt nagle wadz wykorzystuj przeciw blinim. Otto Ohlendorf by modym i wyksztaconym naukowcem, ekspertem w dziedzinie ekonomii. Obrona dysponowaa podczas procesu 500 stronicami zaprzysionych wyjanie, ktre miay wiadczy o prawoci Ohlendorfa. W Norymberdze on jeden otwarcie przyzna si do zarzucanych mu czynw. Jego dom rodzinny by protestancki, mieszczaski i konserwatywny. W 1925 roku, jeszcze jako ucze, Ohlendorf wstpi do NSDAP i SA; by wic nazist od pierwszych chwil ruchu. Ju dwa lata pniej zaliczano go do grona intelektualistw" partyjnych i SA zarekomendowaa go do SS. Ohlendorf by zaangaowany, wyksztacony i inteligentny. Jak na modego naukowca przystao, po egzaminie w 1931 roku wyjecha na ro k za

granic do faszystowskich Woch Tak jak czynio to wielu jego rwienikw Ohlendorf odrzuca Kobiety krzyczay i demokracj Republik Weimarskiej. Odpowiadaa mu natomiast pakay, po dobnie jak mczyni. Co ideologia nazistowska, jej pojmowanie ycia jako walki. Wedug jaki czas zdarzay historyka Ulricha Her berta Ohlendorf nalea do pokolenia rzg. si prby ucieczki. czowoci" (Generation der Sachlichkeit). Jak si wydawao, Rwnie gono reprezentowa on propagowa ny przez Hitlera i Himmlera idea krzyczeli pogania niezom nego niemieckiego czowieka rasy panw" ktry mia by cze. Kiedy ofiary nie wzorcem rwnie dla modzie y esesowskiej. zachowyway si Natychmiast po objciu na Ukrainie ko mendy nad grup tak, jak oni tego chcieli, bili je. operacyjn D" w 1941 roku, Ohlendorf udoskonali morderczy Zapamitaem proceder. Oprawca zza biurka przeksztaci si w bezporedniego zwaszcza pewne realizatora. Nie ograniczajc si ju do prostego wykonywania go rudowosego rozkazw, uzna za spraw wasnej ambicji przeprowadzenie caej akcji esesmana, ktry szczeglnie sprawnie. Los ofiar by mu najzupeniej obojtny, kierowaa trzyma w rku kabel bi nim iza tonim troska o dobro oprawcw. Postanowi na przykad zredukowa obcienie ludzi, gdy akcja nie pluto nw egzekucyjnych. Dlatego wyda rozkaz, aby do kadego psychiczne czonkw przebiegaa po jego skazanego strzelao po dwch onierzy. Ohlendorf nie tylko by przekonany o koniecznoci myli. przeprowadzenia swojego zadania, ale te wykonywa je z poczuciem olbrzymiej Richard Togel, satysfakcji wewntrznej. Do ony pisa, e jego wana dla polityki demograficznej policjant pomocniczy, dziaalno" ma dla narodowego socjalizmu wiksze znaczenie ni prowadzony przez Rzesz czonek oddziau operacyjnego handel. Uwaa, 10a" e-ludobjstwo naley przeprowadza tak samo efektywnie, jak nie zbdne zeznania zoone posunicia w polityce gospodarczej. przed sdem Oczywicie, Ohlendorfa skazano na kar mierci, jednak do koca nie okaza on ani wyrzutw sumienia, ani skruchy. ,Wprost przeciwnie wspomina oskaryciel z procesu norymberskiego, Ferencz caa jego argumentacja miaa na celu usprawiedliwienie nawet morderstwa dzie ci". Po ogoszeniu wyroku Ferencz odwiedzi oskaronego: Zapytaem go: Panie Ohlendorf, czy mog co dla pana zrobi? Moe przekaza co rodzinie, chce pan co do nich napisa, co powiedzie?. Spojrza na mnie jak nieprzytomny i odpar: ydzi w Ameryce bd cierpie Przekona si pan, co uczyni. Nie zdoby si na refleksj nawet po wy suchaniu wyroku". Liczba rosyjskich ydw, zamordowanych przez grupy operacyjne yf porcie Dziewitym w Kaunas zamknito 300 do 400 ydw. Wykopano rowy gdzie byy potrzebne. Potem przewieziono do Fortu Dziewitego nasz gru-p. Znajdowali si tam ju Niemcy, oddziay SS. Ustawiono karabiny maszyno we, o mV "mielimy doprowadza do tych roww ydw, po 20 do 30 osb. Po od liczeniu pada rozkaz: Naprzd marsz!". Wprost do rowu. Tam ydzi musieli si ka, a esesmani rozstrzeliwali ich w takiej pozycji. petras Zelionka, byy policjant litewski w cigu pierwszych piciu miesicy operacji Barbarossa, przekroczya p miliona. Wstrzsajcym dowodem morderczego obdu z tego okre su s rwnie prywatne zapiski. SS-Hauptscharfuhrer Felbc Landau za notowa na przykad w swoim pamitniku w lipcu 1941: To dziwne, ale wcale nie jestem tym poruszony. adnego wspczucia, nic. Po prostu jest jak jest, nic poza tym". A w innym miejscu: Przy szalenie zmysowej muzyce pisz swj pierwszy list do Trudy. Ju w trakcie pisania pa da rozkaz, aby si szykowa do akcji. Trzeba wzi hem i karabin oraz 30 sztuk amunicji. [...] I ju wraca my z akcji. Do rozstrzelania byo 500 ydw". Morderstwo jako uciliwy obowizek po zmysowej muzyce, po pro stu jest, jak jest", nic piknego, ale trudno, nie mona inaczej tak to brzmi. Notatka nie jest wyrazem postawy koniecznej wobec rozkazu lub nacisku, jest raczej wiadectwem cynicznej rutyny. Czy zbrodni popeniali esesmani, czy policjanci efekt ich czynnoci by identyczny. Czasem dochodzio do ekscesw. Pipo Schneider, pluto nowy trzeciej kompanii 309 batalionu policji, poda 27 czerwca 1941 roku wraz ze swoj zmotoryzowan kolumn

w stron Biaegostoku. Kiedy on i kilku kamratw odkryli w miecie sklepy monopolowe, nie wahali si ani przez moment spldrowali zapasy i wyprbowali na miejscu zawarto butelek. Nastpnie postanowili sumiennie zaj si waciwym zadaniem. Komendant batalionu, major Ernst Weis, rozka za im tego dnia przeczesa cae 80-tysiczne miasto i zebra wszystkich ydw. Reszt pozostawi do uznania swoim oficerom. Pipo Schneider wiedzia dokadnie, co ma robi. Wrd onierzy uchodzi za fanatyka rasy"; dostawa szau na sam wzmiank o ydach" tak o nim mwiono. Pod wpywem alkoholu jego antysemityzm potgowa si do swoistej furii. Podczas obawy na ydw zastrzeli ich co najmniej piciu, a jego onierze brali z niego przykad. Pogrom przeksztaci si w systematyczne zabijanie. Masowo mordowano ydw w parku, salwy kara binowe rozbrzmieway na ulicach Biaegostoku do pna w nocy. Tych ktrzy przeyli, policjanci zagnali do synagogi kolbami karabinw upchnli ich tam tak ciasno, jak tylko si dao. Kiedy przeraeni ydzi zaczli piewa i gono modli si, Pipo Schneider zainicjowa jedn z najbardziej brutalnych zbrodni tamtego okresu: poleci zamkn sy nagog, w ktrej zgromadzono ponad 700 osb, nastpnie obla j ben zyn i podpali. Wrzucane do wntrza granaty rczne miay spotgowa dziaanie pomieni. Nieliczni ydzi, ktrzy usiowali uciec z synagogi zostali powitani ogniem karabinw maszynowych. Akcja w Biaymstoku, podczas ktrej spalono w synagodze przyn aj mniej 700 osb, a cznie zabito w miecie okoo 2000 ludzi, nie bya re zultatem jednoznacznego rozkazu, lecz efektem wasnej inicjatywy fa natycznego policjanta. Pozostali czonkowie batalionu ulegli presji oto czenia" lub instynktownie" spenili oczekiwania przeoonych. Ich dowdc, majora Weisa, oburzeni onierze Wehrmachtu z 221 dywizjo nu zabezpieczenia zastali pijanego. Kiedy zadano od niego wyjanie, owiadczy, e nie wiedzia nic o tych wydarzeniach. Czonkowie 309 batalionu policji, pochodzcy gwnie z grzystych terenw nadreskich, stali si mordercami z powodu swej nadgorliwo ci. Nie wszyscy byli fanatycznymi antysemitami jak Pipo Schneider ani krwioerczymi sadystami. Wielu policjantw -jak rwnie esesma nw - dziaao pod presj grupy. Opinia kolegw miaa dla nich wiksze znaczenie ni wspczucie dla ofiar. ydw wykluczali z krgu, w kt rym obowizuj wspczucie i odpowiedzialno. To samo dotyczyo na wet tak bardzo niejednorodnych jednostek, jak hamburski 101 batalion rezerwy policji. Christopher Browning udowodni, e niewielu onierzy lub policjantw wykorzystywao sposobno, aby nie bra udziau w za bijaniu bezbronnych ofiar. Podczas wojny mona byo przynajmniej prbowa przenie si z grupy opera cyjnej. Mnie samemu to si udao. [...] Z powodu przeniesienia nie zostaem zde gradowany, a jedynym nastpstwem byo to, e a do mierci Heydricha bylimy obaj osobicie pornieni. Z pewnoci zdarzay si przypadki, kiedy przeniesie nie z grupy operacyjnej pocigao za sob okrelone niekorzystne skutki, ale ja nie potrafi sobie przypomnie niczego konkretnego w tym wzgldzie. W kadym razie, z tego co wiem, nikogo z tego powodu nie rozstrzelano. Istniaa te moli wo zgoszenia si na front lub do dziaania w innej dziedzinie. Franz Six, SS-Oberfuhrer, grupa operacyjna B", zeznanie przed sdem szeregach SS presja przyjcia solidarnej postawy" w oddziale by a z pewnoci jeszcze wiksza. Na przykad SS -Scharfuhrer Schwen jcer nie zdoby si na zoenie wniosku o wykluczenie go z plutonu eg zekucyjnego, obawia si bowiem, e w oczach reszty oddziau stanie si miczakiem". Baem si, e w przyszoci moe mi to zaszkodzi i e inni odnios wraenie, i nie jestem tak twardy, jaki musi by esesman". Dlatego te stara si, aby przy tego typu akcjach trzyma si z tyu. Im duej trway akcje przeciw bezbronnym cywilom, tym wiksze stawao si niebezpieczestwo wystpienia efektu nawykowego. Chri stopher Browning pisze: Holocaust wydarzy si z prostego powodu. Poszczeglni ludzie zabijali przez dugi okres tysice innych ludzi. Sprawcy tych przestpczych czynw stawali si zawodowymi morder cami". Wielu z nich doprowadzao si przy tym do stanu upojenia alko holowego. Tylko nieliczni potrafili si oprze presji grupy i bronili si przed osobistym udziaem w

egzekucjach. Nawet jeli wywoywao to drwiny ze strony kolegw, to jednak nie zosta udokumentowany aden przypadek, aby tego rodzaju odmowa doprowadzia do powaniejszej sankcji dyscyplinarnej. Niekiedy udzia w egzekucji stawa si kwesti wolnego wyboru. SS-Sturmbannfuhrer Ernst Ehlers w taki oto sposb wedug wasnego zeznania zareagowa na zapowied rozkazu mordo wania: T wiadomo odebraem jak cios maczug, nie mogem w og le poj, jak mona wyda taki rozkaz. Zastanawiaem si bardzo inten sywnie, w jaki sposb unikn udziau w tej akcji. Wreszcie doszedem do przekonania, e powinienem zwrci si do mego przeoonego Ne be o zastpienie mnie kim innym na stanowisku dowdcy oddziau operacyjnego 8. Nebe uwzgldni moj prob i przenis mnie do swe go sztabu". Argumentu o koniecznoci wykonywania rozkazu nie mo na cakowicie odrzuci, ale co stwierdzi norymberski oskaryciel Fe rencz wielu oprawcw popeniao ludobjstwo tak skrupulatnie, a ob aw na uciekinierw przeprowadzali z takim zapaem, e ten argument brzmi czsto niewiarygodnie. Jak zapatrywali si na akcje ludobjstwa onierze Wehrmachtu? W wielu miejscach byli oni wiadkami represji przeciw cywilnej ludno ci ydowskiej, widzieli egzek ucje w pobliu wiosek, obserwowali mor derstwa bezbronnych ludzi popeniane przez umundurowanych Niem cw. Ale nie nosili oni mundurw Wehrmachtu. Morderstw nie pope O ile pamitam, po raz pierwszy dowiedziaem si o masowym mordowaniu y dw w grudniu 1941 roku, kiedy pewien oficer przeniesiony z frontu wschodnie. go do administracji wojskowej przekaza nam szczegy na temat masowego zabijania ydw na pnoc od Kijowa, w osawionym pniej Babim Jarze. Walter Bargatzky, byy rnajor Wehrmachtu i prawnik w komendanturze paryskiej niali onierze Wehrmachtu, lecz czonkowie jednostek specjalnych SS wspomina byy oficer Peter von der Osten-Sacken swoje pierwsze spotkanie ze szwadronami mierci. Tu po zajciu miasta przez Wehr macht spdzono ydw na rynek. Straszny widok. Wielu wojakw obserwujcych t scen nie rozumiao jej. Pytali: O co tu chodzi, co to za metody? My nie mamy z tym nic wsplnego! . Takie nastawienie mona byo zauway u wielu onierzy. Ale oczywicie nie u wszystkich. Wikszo zachowywaa w tym wzgldzie obojtno". Dla Karl-Heinza Drossela, wczesnego bombardiera w 415 puku piechoty, egzekucja esesowska w Dagda na Litwie sta a si prawdziwym koszmarem: Ujrzaem chopca, moe 6-letniego, ktry stale wyciga rk na prawo. Zapewne by tam jego ojciec. Wtedy onierz stojcy za nim doby pistoletu, strzeli mu w ty gowy, a potem kopn, spychajc chopca do dou. Tego byo ju dla mnie za wiele. Widok tego dziecka przeladuje mnie do dzi". To przeycie odmienio Drossela: pniej ratowa w Ber linie ydw przed apami gestapo. Podczas masowych egzekucji czsto wykorzystywano onierzy Wehrmachtu jako pomocniczy personel log istyczny". Byli oni przede wszystkim wiadkami, ale nieraz stawali si wspwinni zbrodni. Tych ostatnich byo wielu, zbyt wielu - zwaszcza w miastach. Cz onie rzy reagowaa ze zgroz, inni z odraz. Tylko nieliczni protestowali. Niemal nikt nie pyta o przyczyny takiego postpowania. Wielu nie miao w ogle pojcia o popenianych zbrodniach, zaprztaa ich raczej troska o wasne przeycie. Byli te tacy, ktrzy w peni aprobowali ludobjstwo, zachcali czonkw grup operacyjnych do zabijania i sami zncali si nad ofiarami przed ich mierci. Niektrzy onierze Wehrmachtu mordowali z wasnej inicjatywy lub na rozkaz. W ich listach do bliskich nie znajdujemy zbyt wiele wzmianek na temat tej pierwszej fazy mordowania ydw. Ale gdy przyjedali do domw na urlop, sta wali si bardziej rozmowni; opowiadali o wszystkim, co widzieli naturalnie po cichu, w gbokiej tajemnicy. W ten sposb wieci o maso wych egzekucjach na wschodzie

stopniowo przedostaway si do opinii publicznej. Tymczasem dokonywane przez grupy operacyjne akcje mordowania niewinnych ludzi przybray gigantyczne rozmiary. W raporcie sytuacyjnym grupy operacyjnej C" czytamy: W ramach wielkich akcji zastosowano kilka rodkw odwetowych. Najwiksz akcj przeprowadzono po zajciu Kijowa; obj a ona wycznie ydw z ich caymi rodzina mi". To eufemistyczne okrelenie oznacza po prostu bezprzykadne masowe morderstwo. W dniach 29 i 30 wrzenia 1941 roku oddzia operacyjny 4a" wchodzcy w skad grupy operacyjnej C" rozstrzela w wwozie Babi Jar pod Kijowem 33 771 ydw. 29 wrzenia 1941 roku, tu po zdobyciu Kijowa przez oddziay niemieckie, w stron wwozu wyruszya duga kolumna ludzi. Matki z maymi dziemi, starsi mczyni i kobiety, modzie ponad 30 000 osb podao w kolumnie, ktra zdawaa si nie mie koca. Wykonywali rozporzdzenie zamieszczone na obwieszczeniu, ktre Niemcy rozplakatowali poprzedniego dnia w caym miecie. Za nieposuszestwo grozio natychmiastowe rozstrzela nie. Nikt z ydw, ktrzy o wyznaczonej porze przybyli na miejscowy cmentarz, nie spodziewa si tego, co ich czekao. Ewakuacja? Internowanie? Po co maj zdj ubranie? Ludzi ogarny ze przeczucia, zwaszcza gdy okazao si, e maj przej midzy dwoma rzdami policjantw, znoszc przy tym razy wymierzane pakami. Ale to by dopiero pocztek. Kiedy po chocie doszli, podzieleni na mae grupki, nad skraj wwozu, musieli si pooy na ziemi. Potem do akcji wkroczy Zgromadzono tam du grup ydw i wyznaczono miejsce, gdzie musieli skada swoje ubranie i baga. Kilometr dalej ujrzaem duy naturalny wwz. By to piaszczysty teren. Gboko wwozu wynosia ok. 10 metrw, dugo okoo 400 metrw, szeroko w grze okoo 80 metrw, a dno zwao si do okoo dziesiciu metrw. Natychmiast po przybyciu na miejsce egzekucji musielimy, ja i inni koledzy, zej na d. Wkrtce doprowadzono nad wwz pierwszych ydw. Kurt Werner, czonek oddziau specjalnego 4a"; zeznanie zoone przed sdem na temat masakry w Babim Jarze 29 i 30 wrzenia 1941 roku pluton egzekucyjny. Salwa z karabinw ma szynowych, kilka Kiedy po machni opatami, aby przynajmniej prowizorycznie nakry zwoki zakoczonej ziemi, po czym nad skraj wwozu podprowadzono nastpn grup. egzekucji mijalimy wwz, Okrutna procedu ra rozpoczynaa si od nowa, bya powtarza na, i tak jego dno falowao godzina po godzinie. Czonkowie plutonw egzekucyjnych, wyczerpani niczym woda w masowym zabijaniem, musieli pracowa w syste mie zmianowym: jeziorze. Przypuszczam, e jedna godzina mordowania, jedna godzina wypoczynku - i tak do zapadnicia zmroku. Akcja zdawaa si nie mie koca. Ci z winiw, nie wszystkie ofiary byy martwe. ktrych jeszcze nie zabito, spdzili noc stoczeni w oprnionych szopach, cz wierzya Nigdy niee zapomn jeszcze, maj zosta przesiedleni wierzya w to do rana, kiedy wypoczci czonkowie tego widoku. jednostek specjalnych dokoczyli swj brudny, krwawy proceder. Jedna z nielicznych ocalaych ofiar, Ludmia Szejla Poliszczuk, wspomina: Mam i mnie Walter Gehrke, przewieziono na punkt zborny. Rozpakaam si, ale mama wzia mnie za rce i onierz powiedziaa: Creczko, nie pacz, bo nas zabij. Jeli bdziesz cicho, moe przeyjemy*. Wehrmachtu w Potem ustawi si pluton egzekucyjny. Ale mama, nie czekajc na rozkaz, rzucia si wraz ze Babim Jarze mn na dno wykopu i wsuna mnie pod siebie. W tym czasie zaczy ju nakrywa nas zwoki ludzi zabijanych przez pluton egzekucyjny, ktry po chwili pocz rozstrzeliwa nastpn grup. Mama zorientowaa si, e brak mi tchu, wic podoya mi pici pod szyj, abym nie udawia si krwi. Po jakim czasie usyszaam, e nadchodz onie rze; sprawdzali, kto przey. Na szczcie jeden z onierzy stan na mamie i przeszy bagnetem rannego lecego obok. Kiedy wreszcie odeszli, mama wycigna mnie nieprzytomn spod cia i przeniosa da lej. W Podolu, dzielnicy Kijowa, znajdowaa si cegielnia. Tam mama ukrya mnie w piwnicy i tak spdziymy cztery dni i cztery noce". Masakra trwaa 36 godzin, po czym esesmani zaczli zaciera lady zbrodni: podoyli

dynamit i wysadzili wwz. Mordercy prowadzili przy tym skrupulatnie rachunki: 33 771 ofiar, 150 wykonawcw - Babi Jar sta si odtd dla caego Zwizku Radzieckiego symbolem niemieckiego okruciestwa. Wedug szacunkw, w samym tylko obwodzie kijowskim rozstrzelano lub zagazowano niemal 200 000 osb. Czowiekiem odpowiedzialnym za masakr w Babim Jarze by sze f grupy operacyjnej Paul Blobel, ktry organizowa egzekucje rwnie w Biaej Cerkwi. Jego ojciec by drobnym rzemielnikiem, on sam wyuczy si murarstwa i ciesielstwa. Wybujaa ambicja i wytrwao pomogy mimo braku matury, zdoby wyksztacenie architek toniczne a take podczas pierwszej wojny wiatowej, na ktrej walczy jako ochotnik Krzy elazny I klasy. W 1920 roku udao mu si znale po sad w renomowanym biurze architektonicznym, po czym polubi pann z dobrego domu. W 1926 roku, majc 32 lata uzna, e osign wszystko, co chcia. Jako architekt mia wolny zawd, zaoy solidn mieszczask rodzin, posiada nawet wasny dom. W 1929 roku jego spokojne ycie zburzy wiatowy kryzys gospodarczy. Blobel przesta otrzymywa zlecenia, zamiast tego pobiera zasiek dla bezrobotnych. Otwieraa si przed nim nico. W pogoni za politycznym wsparciem wstpi w padzierniku 1931 roku do SA i - o dziwo jednoczenie do SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec; przyp. tum.). W pocztkach 1932 roku odnalaz -jak si zdawao - swoje prze znaczenie: sta si jednym z pierwszych czonkw Suby Bezpieczestwa SS. Wiza si z tym obowizek ledzenia socjaldemokratw i komunistw. Dla ambitnego Blobela bya to druga szansa. Brak skrupuw, lojalno i bezgraniczna wierno wobec rasistowskiej ideologii nazistowskiej te cechy stanowiy istotne przesanki dla kariery w SD. Ale Paul Blobel wykazywa rwnie inne cechy, ktre predestynoway go do pniejszych morderczych akcji: by inteligentny, ale nie intelektualis t. Na pocztku 1941 roku suy ju jako Stan dartenfuhrer w randze pukownika. Pniej zosta wyznaczony do przeprowadzania akcji specjalnych na Wschodzie". Uznano go bo wiem za osobowo energiczn", obdarzon doskonaymi cechami przywdczymi". Pod jego dowdztwem oddzia specjalny 4a", wchodzcy w skad grupy operacyjnej C", zamordowa okoo 60 000 osb, w tym mczyzn, kobiety i dzieci. A mordowa z przekonaniem. Jego stae powoywanie si na otrzymywane rozkazy przybrao charakter farsy" - stwierdzi jego pniejszy oskary ciel, Benjamin Ferencz. Podczas lustracji sierpniowej nadzorowaem palenie zwok z masowego grobu pod Kijowem. Dugo grobu wynosia okoo 55 metrw, szeroko 3 metry, a g boko 2,5 metra. Po zdjciu wierzchniej warstwy zwoki oblano benzyn i pod palono. Zawarto grobu palia si mniej wicej dwa dni... Potem wszystko zasy pano i tym samym usunite zostay wszelkie lady. Zaprzysione zeznanie Paula Blobela, dowdcy oddziau specjalnego; Norym berga, 1945 rok blemy alkoholowe, gdy zapewne tylko w taki sposb by w stanie sprosta psychicznie i fizycznie stawianym przed nim zbrodniczym zadaniom. Zaledwie pi miesicy pniej Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA) wysa go z now misj": akcja 1005" miaa zatrze wszelkie lady popenionych masakr. Najwidoczniej Ju postawiony na nogi" i tym razem dzielnie wypeni swoje zadanie: kaza otworzy masowe groby, spali ciaa na popi, a resztki koci zmieli w specjalnych mynach. Po wojnie Blobel zosta oskarony o ludobjstwo i stan przed sdziami trybunau w Norymberdze; nie okaza adnej skruchy. W dalszym cigu wierzy w swoje nadczowieczestwo" i - podobnie jak Ohlendorf - nie ubolewa nad losem ofiar, ale nad oprawcami, ktrzy -jak mwi - maj bardziej zniszczony ukad nerwowy ni ci, ktrzy musieli zosta rozstrzelani". Ostatnie sowa skazanego zbrodniarza wojennego brzmiay: Dochowywaem wiernoci i przestrzegaem dyscypliny jako onierz. [...] Teraz dyscyplina i wierno doprowadziy mnie na szubienic. Nadal nie wiem, jak mgbym si zachowa inaczej". Trudno sobie wyobrazi bardziej opaczny

sposb rozumienia obowizkw onierza. Blobel nalea do ludzi, ktrzy mordowali z przekonaniem, ale te ponosili konsekwencje natury psychicznej. Wielu z nich cierpiao z powodu popenionych przez siebie zbrodni. W efekcie zdarzay si przypadki zaama nerwowych, uzalenie od alkoholu, owrzodze odka oraz schorze psychosomatycznych. Inni z kolei popadali w rozpasany sadyzm, zncali si nad ofiarami, mordowali bez opamitania. Gustav Fix, czonek oddziau specjalnego 6", zezna podczas procesu grup operacyjnych: Chciabym jeszcze zaznaczy, e podczas takich akcji - ze wzgldu na olbrzymie obcienie psychiczne - wielu onierzy nie byo w stanie przeprowadzi egzekucji i naleao zastpi ich innymi osobaNiemiecki oficer policji strzela do ydowskich kobiet, ktre po likwidacji" getta w ukraiskim Mizoczu daj jeszcze oznaki ycia. mi. Byli te jednak tacy, ktrzy nigdy nie mieli do i czsto zgaszali si na ochotnika do wzicia udziau w nastpnej egzekucji". Boris von Drachenfels by w 1941 roku czonkiem policji porzdkowej: Dziennie zgaszao si 30, nieraz nawet 50, 60 osb, ktrzy twierdzili, e s chorzy. Ale za chorych uznawano w zasadzie tylko niektrych. Dostawali wtedy jakie tabletki. Chodziy te suchy o zaamaniach nerwowych, nawet o samobjstwach i skierowaniach do zakadw dla wariatw". Znamienny jest sposb, w jaki oprawcy relacjonowali potem te zjawiska na procesie norymberskim. Ich wspczucie odnosio si zazwyczaj do mordercw, nie za do ich ofiar. Wymowne s w tym kontekcie sowa Kurta Wernera, czonka oddziau specjalnego 4": onierze ustawiali si za ydami i zabijali ich strzaem w ty gowy. [...] Trudno sobie w ogle wyobraZgodnie ze szczegowymi naradami z SS-Brigadefiihrerem Zenne-rem i niesychanie efektywnym szefem SD, SS-Obersturmbann-fiihrerem, doktorem prawa Strau-chem, zlikwidowalimy na Biaorusi w cigu ostatnich dziesiciu tygodni okoo 55 000 ydw. W obwodzie miskim wytpilimy ydostwo cakowicie... Wilhelm Kub, generalny komisarz na teren Biaorusi, raport z 31 lipca 1942 roku 234 235 zi, ile nerww kosztowao wykonywanie na dnie wwozu tej brudnej roboty. To bya gehenna. Na dnie wwozu musiaem pozosta do poudnia i cay czas strzela...". Sprawcami zbrodni byli esesmani, zatwardziali nazici, fanatycy nazistowscy, oraz czonkowie batalionw policji, ktrzy wydawali si zupenie nie predestynowani do roli mordercw. Dowdcy domagali si od nich strasznych rzeczy, o czym wiedzia rwnie ich gwny szef Reichsfuhrer SS Heinrich Himmler. Himmler troszczy si o swoich podwadnych. Dlatego w rozkazie z 12 grudnia 1941 roku skierowanym do wyszych dowdcw SS i policji wskaza na obowizek opieki przeoonych nad podwadnymi: witym obowizkiem wyszych oficerw i dowdcw jest dopilnowa osobicie, aby aden z naszych onierzy, majcych do spenienia to cikie zadanie, nie uleg zdziczeniu ani nie dozna uszczerbku na umyle lub charakterze. Zadanie to jest wykonywane w warunkach najsurowszej dyscypliny na bazie subowych powinnoci, ale take dziki koleeskim spotkaniom wieczornym. Tego rodzaju spotkanie nie moe oznacza naduywania alkoholu. Ma to by wieczr w miar moliwoci spdzony w najlepszym niemieckim stylu przy posiku i muzyce, dysputach i wprowadzaniu naszych onierzy w pikne regiony niemieckiego ycia duchowego i umysowego". Upiorne zaoenie normalnoci" i ludobjstwa - tak to miao wyglda. Himmler pragn, aby mordowano przyzwoicie", aby zachowywano przy tym odpowiedni form, aby nie ujawniay si adne nisze instynkty", jak sadyzm albo

przywaszczanie sobie majtku ofiar. Jego barbarzyski wiatopogld odrzuca takie naduycia", dopuszcza natomiast rze setek tysicy ofiar. Tego rodzaju rozrnienia roiy si w gowach nie tylko najwyszych szefw SS. Esesman Ernst Gbel tak opisa jednego z oficerw: Sposb, w jaki zabija dzieci, by bardzo brutalny. Niektre chwyta za wosy, podciga wyej, strzela im w ty gowy, a potem wrzuca do wykopu. Nie mogem na to patrze i powiedziaem w kocu, eby przesta... eby zabija je w sposb bardziej przyzwoity". Himmler ustawicznie stara si zasugerowa swoim ludziom, e s powoani do wielkiego, nawet idealistycznego czynu, ktry wprawdzie jest twardy i okrutny, ale zapewnia narodowi bezpieczny byt. Nie zaprzecza mu nikt ani w SS, ani w policji. Himmler nie usysza te z pewnoci gosw krytyki po swojej synnej mowie poznaskiej" z 6 padziernika 1943 roku: 236 Wikszo z was wie, jak to jest, kiedy ley obok siebie sto trupw, kiedy ley ich piset i kiedy jest ich tysic. Fakt, e przeszlimy to wszystko i - z wyjtkami wywoanymi ludzk saboci - zachowalimy przyzwoito, doda nam hartu. Jest to karta chway w naszej historii, ktra nigdy przedtem nie bya i ju nigdy nie bdzie napisana". Od samego pocztku Himmler troszczy si o moralno mordercw. Wielokrotnie zapoznawa si z ich dziaalnoci na miejscu. Wyszy dowdca SS i policji Erich von dem Bach--Zelewski pragn zademonstrowa Himmle-rowi, co oznacza dla jego ludzi ten morderczy proceder. Prosz popatrze na oczy tych ludzi - mia powiedzie. - Ci ludzie ju do koca ycia bd mieli zszargane nerwy. Wychowujemy tu neurotykw i dzikusw!". Himmler wykazywa wprawdzie zrozumienie" dla onierzy, ale te twierdzi, e zadanie, ktre musz speni, s olbrzymie. Powinni pozby si skrupuw moralnych, gdy odpowiedzialno ponosz on i Hitler. Trzeba stacza bitwy, ktrych oszczdzi si ju nastpnym pokoleniom. Mimo wszystko Himmler i jego ludzie poszukiwali sposobw na takie przeprowadzenie morderczych akcji, aby stay si mniej kopotliwe". Simon Wiesenthal, Miejsce egzekucji znajduje si zazwyczaj w odlegoci 10 do 15 kilometrw od sieci drg i przez swoje usytuowanie jest trudno dostpne, a ju zupenie - w czasie niepogody. Kiedy wiezie si lub prowadzi skazacw w takie miejsce, domylaj si natychmiast, co si wici, zaczynaj si niepokoi, czemu w miar moliwoci naley zapobiega. SS-Untersturmfiihrer doktor Becker do SSObersturmbannfuhrera Rauffa na temat uycia samochodw z gazem W niektrych oddziaach sami onierze rozadowuj zwoki po zagazowaniu. Dowdcom poszczeglnych oddziaw specjalnych zwrciem uwag na olbrzymie szkody natury psychicznej i zdrowotnej, jakie moe wyrzdzi onierzom tego rodzaju praca - jeli nie natychmiast, to w przyszoci. SS-Untersturmfuhrer doktor Becker do SS-Obersturmbannfuhrera Rauffa na temat uycia samochodw z gazem Spaliny z silnikw dieslowskich miay zabija ludzi. Ale silnik odmawia posuszestwa! Zjawia si kapitan Wirth. Wida, e czuje si nieswojo, bo to zdarzyo si akurat dzi, kiedy tu jestem... Ludzie czekaj w komorach gazowych. Daremnie. Sycha ju, jak pacz, szlochaj... Po 2 godzinach i 49 minutach - stoper rejestruje wszystko dokadnie - silnik zaskakuje. A do tego momentu ludzie w tych czterech komorach, cztery razy po 750 osb w czterech pomieszczeniach po 45 metrw szeciennych pojemnoci, yli jeszcze. Znowu upywa 25 minut. No tak, teraz wielu z nich ju umarto. Wida to przez mae okienko, przez ktre wiato elektryczne na moment owietla wntrze komory. Po 28 minutach yj ju tylko nieliczni. No,

nareszcie, po 32 minutach wszyscy s martwi! Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli 237 ktry po wojnie nie tylko zbiera dowody przeciw zbrodniarzom wojen nym, ale rwnie stara si zgbi genez holocaustu, pisze po prostu Niektrzy mordercy odbierali sobie ycie, gdy nie mogli duej znie mordowania. Jeli kto mia w domu trjk dzieci i sam zabija inne dzieci, przestawa by sob. Poszukiwano wic bardziej bezosobowych metod zabijania. I w ten sposb wpadli na pomys z gazem". W odpowiednio przebudowanych ciarwkach zabijano za pomoc niewidzialnej trucizny - tlenku wgla. SS-Standartenfuhrer Walter Rauff zezna: Trudno mi powiedzie, czy miaem wtedy obiekcje przeciw uyciu aut z gazem. Dla mnie liczya si przede wszystkim wiadomo, e rozstrzeliwania s duym obcieniem dla onierzy, ktrzy maj to wykonywa, i e to obcienie mona zmniejszy dziki uyciu gazu". Taki by pocztek. Wkrtce chodzio ju nie o odcienie psychiczne sprawcw zbrodni, lecz raczej o nadanie nowego wymiaru ludobjstwu, ktre miao by odtd przeprowadzane gruntownie, mechanicznie i dotyczy milionw ofiar. I tu wybia godzina dla uczniw" Eickea, uksztatowanych nie tylko przez nazistowski obd i nienawi do ydw, ale take przez oparty na przemocy system obozw. Rudolf H6B zosta komendantem obozu w Owicimiu, Max Kogel komendantem na Majdanku, natomiast Adolf Eichmann, ktry suy pod dowdztwem Eickea w Dachau, zaj si w RSHA organizowaniem holocaustu. Kiedy w 1940 roku zacz dziaa obz koncentracyjny w Owicimiu, nawet najwyej postawieni oprawcy nie mieli pojcia o rozmiarach, jakie niebawem przybior popeniane tu przez nich zbrodnie. SS-Haupt-sturmfuhrer Rudolf H6J3, ktry przyby do Owicimia w kwietniu 1940 roku, by - jak sam potem wspomina peen energii i dny czynu. Otrzyma zadanie przeksztacenia koszar wojsk artyleryjskich w porzdny obz koncentracyjny". Pamitajc o dawnych dobrych czasach", kaza umieci nad bram obozu cyniczny napis: Praca czyni wolnym". Tak samo wygldao Ju wiosn 1942 roku pojawiy si w getcie warszawskim pogoski, jakoby Niemcy eksperymentowali z gazem, ze spalinami samochodowymi. Opowiadano, e zamyka si ludzi w jakich szopach, do ktrych wpuszcza si gaz i w ten sposb zabija si ydw... Naleaem wtedy do tych, ktrzy w to nie wierzyli. Marcel Reich-Ranicki, w owym czasie w getcie warszawskim Jeden ruch rki decyduje o yciu lub mierci: selekcja" na rampie w Owicimiu. wejcie do obozu w Dachau. Od pierwszej chwili byo dla mnie jasne, e z Owicimia da si uczyni co poytecznego jedynie dziki niezmordowanej pracy wszystkich, od komendanta do ostatniego winia. Ale by mc zaprzc do tego zadania wszystkich, musiaem zapomnie o wszelkich dawnych, obrosych ju tradycj zwyczajach panujcych w obozach koncentracyjnych" - wyjania pniej nowy komendant. Eicke widzia w winiach gwnie konkretnych wrogw pastwa i narodu. HB zdefiniowa wroga na nowo, w sposb oznaczajcy eliminacj: Przyszo narodu niemieckiego zaley od tego, czy oczyci si on ze szkodliwych elementw". Bezwzgldny i chorobliwie ambitny HB mia si okaza skutecznym komendantem obozu zagady w Owicimiu. 238 wczesna droga yciowa bya typowa dla pokolenia tego okresu. Jako dziecko dobrze HB wid przykadne ycie rodzinne, by uosobieniem skromnoci, punktualnoci i precyzji. Adolf Eichmann

239 pozna tward rk ojca, badeskiego kupca. Chcia zosta katolickim ksidzem, ale jeszcze w okresie uczszczania do szkoy jego pewny do tej pory obraz wiata zachwia si w posadach: jeden z duchownych naruszy tajemnic spowiedzi. | Pierwsza wojna wiatowa otworzya przed nim nowe perspektywy _ podobnie jak przed wieloma innymi, ktrzy pniej zdecydowali si robi karier w SS. H6J3 odkry w sobie zamiowanie do armii, munduru i porzdku. Mimo i nie mia jeszcze 16 lat, udao mu si wstpi do wojska. W okopach bezlitosnej wojny pozycyjnej mody rekrut, tak jak jego kamraci, nauczy si pokonywa lk przed zabijaniem. I tak jak wielu innych, rwnie on poczu si zagubiony po przegranej wojnie. Niebawem zacz dziaa jako, czonek Freikorpsu (Freikorps - ochotnicze oddziay nacjonalistyczne, tworzone po I wojnie wiatowej; zalek bojwek SA; przyp. tum.), a za udzia w brutalnych ekscesach politycznych zosta skazany na dziesi lat wizienia. Jasne, jednoznaczne reguy ycia wiziennego zaimponoway mu: HB postanowi by wzorowym winiem, dostosowa si ochoczo do nieskomplikowanego, zrozumiaego systemu. I doczeka si nagrody: po niespena szeciu latach wyszed na wolno. Uciekajc przed duchowym chaosem pierwszej niemieckiej republiki, prbowa znale schronienie w romantycznym ideale skromnego ycia na wsi. Ale gdy w 1934 roku Heinrich Himmler pocz werbowa ochotnikw do SS, HB zdecydowa si wstpi do czarnej formacji i w ten sposb dosta si w myny opracowanego przez Eickea programu hartowania ducha. Okaza si pojtnym uczniem: bezwzgldne posuszestwo i najwyszy stopie dyscypliny byy dla niego czym zupenie naturalnym i niezbdnym. A wartoci mieszczaskie? Uwaa, e nie obowizuj ludzi, ktrych reim uzna za swoich wrogw. Charakterystyczna bya jego gorliwo: kiedy podczas budowy obozu zabrako drutu kolczastego, kaza go ukra. Miar wszystkiego stawa si dla niego cel, a ten wyznaczali za niego inni. HB nalea do ludzi, ktrzy Globocnik powiedzia: Caa ta sprawa to jedna z najwikszych tajemnic, jakie obecnie istniej, a moe nawet najwiksza. Za wyjawienie jej grozi natychmiastowe rozstrzelanie". Wanie wczoraj rozstrzelano dwch, ktrzy nie potrafili milcze... Paskie zadanie polega na zdezynfekowaniu tych wszystkich ubra Ale drugie, jeszcze waniejsze, to przerobienie naszych komr gazowych, w kt rych do tej pory wykorzystywano spaliny z diesla, tak by funkcjonoway lepiej i szybciej. Mam tu na myli kwas pruski". Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli Otworzyli drzwi i powitali nas razami. Bili po to, abymy wysiedli szybciej. W wagonach pozostali ludzie starsi i dzieci, ktrzy udusili si w tym cisku albo umarli z innego powodu. Szlomo Dragon, polski yd W kcie stoi rosy esesman, ktry spokojnym gosem mwi do tych biedakw: Nie bjcie si, nie stanie si wam nic zego. Musicie tylko po wejciu do komory zaczerpn gboko tchu, to rozszerza puca. Taka inhalacja jest konieczna z powodu chorb i zarazkw". Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli nie mog funkcjonowa bez polece zwierzchnikw. I dlatego po wojnie konsekwentnie twierdzi, e nie jest odpowiedzialny za swoje czyny: przecie wykonywa tylko rozkazy.

Pierwszymi winiami przetransportowanymi do Owicimia byo 30 sprawdzonych ju osb" z obozu koncentracyjnego w Sach-senhausen. Mieli oni nadzorowa innych winiw, penic funkcje kapo, starszyzny obozowej, blokowych i dyurnych. Za to nie musieli pracowa fizycznie, otrzymywali lepsze jedzenie, nosili wysokie skrzane buty i szyte na miar wizienne ubranie. Divide et impera" (dziel i rzd), napisa Hfi w swoich notatkach, co mogoby tu posuy za motto. Gradacja i podzia wadzy sprawiay, e kady wizie mia okrelone miejsce w obozowym systemie hierarchii, stawa si jego czstk, a ofiara prze-ksztacaa si w sprawc zbrodni. Popdzani przez kapo - trzy tygodnie po ich przybyciu - kopniakami i gonym krzykiem pierwsi polscy winiowie zostali stoczeni w barakach koszar. Wrd nich znajdowali si bojownicy podziemnego ruchu oporu, politycy, przedstawiciele inteligencji, duchowni i ydzi. Pierwszy Schutzhaftlagerfuhrer, Karl Fritzsch, prawa rka komendanta obozu, powita przybyych sowami, ktre w jednej chwili odebray winiom nadziej, e kiedykolwiek opuszcz to miejsce ywi: Nie przyjechalicie tu do sanatorium, lecz do niemieckiego obozu koncentracyjnego, z ktrego istnieje tylko jedno wyjcie - przez komin. Komu si to nie podoba, moe od razu podej do ogrodzenia. Jeli w transporcie s ydzi, nie maj prawa y tu duej ni dwa tygodnie. Duchowni maj przed sob miesic ycia, wszyscy inni trzy miesice". Po napaci Niemiec na Zwizek Radziecki obz zapeni si rosyjskimi jecami wojennymi. Powoujc si na opublikowane ju par miesicy wczeniej rozporzdzenie komisaryczne", szef RSHA Reinhard Heydrich wyda rozkaz oddzielenia i zlikwidowania wszystkich funkcjonariuszy, zwaszcza rewolucjonistw i komisarzy ludowych". Nie chcia mie wiadkw swych zbroni. 240 241 Po raz pierwszy preparat kwasu pruskiego cyklon B, zosta uyty do umiercania przez SS w Owicimiu 5 wrzenia 1941 roku. Test przebieg pomylnie", oprawcy nie ukrywali zadowolenia: mier ponioso wtedy niemal 600 onierzy radzieckich i okoo 300 chorych winiw. Nazici mogli odetchn z ulg. Nareszcie odkryto rodek uatwiajcy masowe zabijanie. Zaleta" cyklonu B w porwnaniu ze stosowanymi ju w obozie masowymi egzekucjami wydawaa si oczywista: gaz nie tylko zabija szybciej i taniej, ale umoliwia zabijanie bardziej humanitarne" - z punktu widzenia oprawcw, nie ofiar. Komendant obozu Rudolf Hfi wspomina potem: Musz otwarcie przyzna, e odkrycie metody z gazem podziaao na mnie uspokajajco, gdy niebawem miaem rozpocz akcj masowej eksterminacji ydw. Perspektywa rozstrzeliwa na tak skal zawsze budzia mj niepokj. Teraz odzyskaem spokj, gdy oszczdzono nam tego olbrzymiego przelewu krwi". Winiom nie szczdzono rnych form maltretowania. Chosta bya na porzdku dziennym. Stosowano wiele tortur; pod tym wzgldem fantazja oprawcw zdawaa si nie mie granic. Osawion tortur bya tak zwana hutawka", ktra miaa wymusi okrelone zeznania. Wizie splata donie przed podcignitymi kolanami, na rce zakadano mu kajdanki, a nastpnie wsuwano gruby elazny prt midzy okcie i kolana ofiary. Prt opierano na dwch drewnianych klocach, tak e wizie zwisa gow w d, a stranicy bili go bykowcem po poladkach, genitaliach i stopach. Uderzenia byy tak silne, e ofiara wykonywaa kadorazowo peen obrt na prcie. Kiedy jej krzyki staway si zbyt gone, zakadano na twarz mask gazow. W Brzezince winiowie umierali czsto nie z powodu jakiego banalnego przewinienia", lecz po prostu ku uciesze

242 Po zbudowaniu w Owicimiu komory zagady potrzebny sta si cyklon B, kwas pruski w formie krystalicznej, wrzucany do komory mierci przez may otwr. Po krtkim czasie (3 do 15 minut, w zalenoci od warunkw klimatycznych) ludzie przebywajcy w komorze umierali. Rudolf Hfi, komendant obozu w Owicimiu; zaprzysione zeznanie w Norymberdze, 5 kwietnia 1946 rok Wrzucany do komory cyklon B dziaa jako trucizna pocztkowo na wysokoci podogi, a potem gaz stopniowo rozchodzi si ku grze. Dlatego ofiary tratuj si wzajemnie, wszyscy chc si znale jak najwyej, bo wtedy gaz dociera do nich pniej. C za straszliwa walka, aby przeduy sobie ycie o dwie minuty! Miklosz Nyiszli, wgierski lekarz obozowy Na podobiestwo bazaltowych kolumn - w komorach gazowych utrzymuj si w pozycji stojcej ciasno stoczone zwoki. Nie byo nawet miejsca na to, aby ktre z cia mogo osun si na ziemi lub choby przechyli si na bok. Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli Bezgraniczny sadyzm: w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie winiw wieszano na drzewach (1941 rok). zaogi obozu. Oprawcy wyszukiwali sobie czsto przypadkow ofiar, kazali jej lee na brzuchu, na kark kadli jaki kij, po czym skakali na niego z rozpdu, amic w ten sposb winiowi kark. Dochodzio do apokaliptycznych scen. Kapo z dziko wybauszonymi oczyma przedzierali si przez tum winiw, znaczc sw drog krwi, podczas gdy esesmani, niczym kowboje w westernie, strzelali z biodra" wspomina Rudolf Vrba, ktremu udao si przey ten horror. Winiowie zastrzeleni podczas prby ucieczki byli stawiani na placu apelowym, ku przestrodze. Esesmani umieszczali im na szyi tabliczki z napisem: Hura, hura, jestemy tu znowu". Uciekinierw, ktrzy pozostali przy yciu, wieszano na oczach winiw. Aby umili oprawcom ycie, kierownictwo obozu dbao o rozrywki dla nich w czasie wolnym od pracy". Esesmani w Owicimiu mogli spdza wolne chwile w saunie, gra w pik na stadionie, lub pj do domu publicznego. W Buchenwaldzie istnia dziedziniec do ukadania 243 sokow, z ktrego korzysta tylko Hermann Gring, a take hala do jazdy konnej dla ony komendanta obozu, Kocha. Wysi oficerowie SS mieszkali ze swoimi rodzinami zazwyczaj w domach jedno- lub dwurodzinnych. Teren obozu okalay domy bliniacze lub szeregowe z nieduymi ogrdkami. O duym znaczeniu, jakie Rudolf HB przykada do schludnego otoczenia, wiadczy wydany przez niego rozkaz: ,,Nowo zaoone ogrdki stanowi ozdob obozu. Dla kadego esesmana winno by oczywiste, i obiekty te podlegaj ochronie, nie wolno wic depta i niszczy grzdek". Ponadto esesmani zostali wezwani przez komendanta do osobistego pielgnowania ogrdkw. onaci oficerowie, podoficerowie i szeregowi czonkowie SS mog ogrodzi wok swego domu tylko tyle ziemi, ile s w stanie sami obrobi. Winiowie nie mog by wykorzystywani do tego typu czynnoci, gdy s pilnie potrzebni do innych prac"; chodzio tu oczywicie o prac niewolnicz w przemyle. HJ3 nie ustawa w wysikach, aby zintegrowa czonkw swojej zaogi. Wszelkie imprezy towarzyskie i sportowe organizowano z myl o pielgnowaniu wsplnoty esesowskiej. Szeroki wachlarz rozkazw komendantury pozwala wejrze w ycie towarzyskie obozu; za przykad moe posuy informacja o wieczorze koleeskim

w Owicimiu: 16 sierpnia 1940 roku w ssiadujcym z obozem gmachu teatru odbdzie si dla wszystkich czonkw SS, przebywajcych w Owicimiu, wieczorek koleeski. Pocztek o godzinie 19.00. Miejsca winny by zajte do 18.50. Szef obozu prewencyjnego ma obowizek dopilnowa, aby poszczeglne oddziay wrciy w por, tak aby esesmani zakoczyli sub najpniej o godzinie 18.15. Na wieczorek zaproszone s ony i narzeczone esesmanw, ktre aktualnie znajduj si w Owicimiu". Rozrywk zapewniay rwnie imprezy sportowe. W dzie poprzedzajcy napa Niemiec na Zwizek Radziecki wydano w Owicimiu nastpujcy rozkaz: Z okazji przesilenia letniego na boisku esesowskie-go zrzeszenia sportowego odbd si 21 czerwca 1941 roku zawody lekkoatletyczne. Tego dnia suba obowizuje jedynie oddziay robocze najwaniejszych zakadw przemysowych, tak aby kompanie miay mono wzicia udziau w imprezie. Urlopy nie bd tego dnia udzielane". A trzy tygodnie pniej, kiedy trwaa ju rozptana przez Hitlera wojna na wschodzie, wydany zosta rozkaz nastpujcej treci: W niedziel 13 lipca 1941 roku odbd si na tutejszym boisku trzy mecze pi ki rcznej i nonej. Zostan rozegrane trzy mecze: od 14.00 do 15.30: druyna piki nonej SS-Totenkpfe przeciw Sportverein Altberun. Od 16.00 do 17.30: druyna piki rcznej SS przeciw Spielvereinigung Bir-kental. Od 17.00 do 18.30: druyna piki nonej SS przeciw Spielvereini-gung Birkental. Bilety wstpu mona naby w cenie 10 marek". Do tego momentu nie uczyniono jeszcze ostatniego kroku wieczcego zbrodni stulecia. Zabijanie na skal przemysow rozpoczo si w Owicimiu zaledwie kilka miesicy po pierwszych egzekucjach gazowych. Jednak blok 11, w ktrym zagazowano cyklonem B pierwsz grup ofiar, okaza si miejscem niezbyt do tego celu odpowiednim. Wietrzenie pomieszczenia trwao wiele dni. Jak na efektywny" sposb zabijania - a do tego przecie dono - pochaniao to zbyt wiele czasu. Dlatego te nastpn egzekucj z uyciem gazu przeniesiono do krematorium, ktrego kostnica bya wyposaona w system wentylacyjny. W suficie wydrono kilka otworw, przez ktre miano wrzuca miercionone krysztaki cyklonu B. Wczone silniki samochodw ciarowych zaguszay krzyki ofiar. Tak uruchomiono pierwsz komor gazow w Owicimiu - ale jeszcze nie dla ydw. Brakowao jednoznacznej decyzji - ta za zapada w zwizku z niszczycielsk wojn Hitlera, ktra utkna w martwym punkcie. Jesieni 1941 roku Hitler coraz czciej mwi o kwestii ydowskiej". Niemiecki dyktator w karygodny sposb nie doceni imperium Stalina. Ale za ten bd nie wini siebie. Uwaa, e wojna ta bya efektem midzynarodowego spisku. A jej rzekomi inspiratorzy zasuyli na stosown kar: za niemieck krew przelan na froncie mieli odpokutowa ydzi. O szaleczej decyzji dyktatora komendant Owicimia Rudolf HB dowiedzia si w Berlinie od samego szefa SS Himmlera. Ju same okolicznoci tego spotkania wiadczyy o jego nadzwyczajnym charakterze, gdy wbrew swoim zwyczajom Reichsfuhrer SS przyj gocia bez adiutanta. Fiihrer podj decyzj o ostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej" - owiadczy Himmler komendantowi obozu. Jak wspomina HB, nie mia wtpliwoci, co to znaczy ostateczne rozwizanie": ydzi to wieczni wrogowie niemieckiego narodu i naley ich wytpi. ydw, ktrzy s dla nas osigalni, trzeba zlikwidowa podczas wojny -wszystkich bez wyjtku. Jeli nie zdoamy zniszczy biologicznych podstaw ydostwa, nadejdzie czas, kiedy ydzi zniszcz nasz nard". Na miejsce ostatecznego rozwizania tego problemu - jak wyjania dalej Himmler wybrano Owicim ze wzgldu na dogodne warunki tech-niczno-komunikacyjne oraz odosobnione usytuowanie. HB by wiadomy potwornoci tego rozkazu, jednak jako

fanatyczny nazista nawet nie zawaha si przed jego lepym wykonaniem. Czu si zreszt usatys244 245 Podczas jazdy ujrzaem olbrzymi budowl. Wygldao to niemal na fabryk, zwaszcza ze wzgldu na gigantyczny komin. I wtedy H6G powiedzia: Oto pojemno! Dziesi tysicy!". Adolf Eichmann w 1956 roku, podczas emigracji w Argentynie Jak wiadomo, wszyscy esesowscy czonkowie zaogi obozu koncentracyjnego w Owicimiu zostali pouczeni, zobowizani i zaprzysieni odnonie zachowania w tajemnicy wszelkich zarzdze i wydarze, jakich byli wiadkami podczas penienia swoich obowizkw subowych w obozie. Naley podkreli jeszcze raz, e naruszenie tego pod przysig zoonego zobowizania bdzie uznane za zdrad stanu. Rozkaz Komendantury Nr 8/42, Obz koncentracyjny w Owicimiu fakcjonowany, e wanie jemu powierzono rozwizanie tak istotnej kwestii. Chcia udowodni, e jest godzien zaufania. Pozostao mi ju tylko jedno: dy do przodu... aby mc si wywiza z powierzonego mi zadania". Ale na razie trzeba byo odczeka Himmler nie da adnych jasnych wskazwek co do sposobu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej". Jednoznacznie okrelony by jedynie cel - totalna eksterminacja ydw w Europie. Kierunek wyznaczono podczas narady przy Grosser Wannsee 20 stycznia 1942 roku. W sielankowo usytuowanej willi, z dala od Owicimia i jego pieka, uchwalono logistyk zbrodni stulecia. Ju 26 marca 1942 roku przyby do Owicimia pierwszy zorganizowany przez Eichmanna transport: pocig wypeniony po brzegi ydwkami ze Sowacji. Umieszczono je w barakach zajmowanych wczeniej przez Rosjan. Z przywiezionych tu 10 000 onierzy radzieckich przeyo do tego momentu niespena tysic. Od wrzenia 1941 roku rozpoczto budow nowego obozu. Komendant HB z ca bezwzgldnoci nadzorowa szybkie tempo robt. Rosyjscy i polscy winiowie musieli rozbiera zabudowania w wiosce Brzezinka ssiadujcej z Owicimiem. Postawiono tam proste baraki, ktre pierwotnie byy przeznaczone na obz dla jecw wojennych. Tu przy malej dwutorowej stacyjce mieci si niewielki barak, tak zwana garderoba, z du przechowalni na przedmioty wartociowe... Potem maa alejka pod goym niebem pomidzy brzozami, obramowana z prawej i lewej strony podwjnym drutem kolczastym z tabliczkami: Do inhalatorium i ani". Przed nami co w stylu ani z pelargoniami, potem niskie schodki, a na prawo i lewo po 3 pomieszczenia: powierzchnia 5x5 metrw, wysoko 1,90 m, z drzwiami jak w garau. Na tylnej cianie, niezbyt widoczne w ciemnoci, due drewniane drzwi wychodzce na ramp. Na dachu jako drobny wymowny art" gwiazda Dawida! Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli 1 czasem Brzezinka staa si orodkiem ludobjstwa - fabryk mierci dla europejskich ydw. Poza terenem nowego obozu, na skraju zagajnika, stay dwie adne, schludne chaty. Okolone drzewami owocowymi i pokryte strzech, wydaway si idealne do maskowania tego, co rozgrywao si w ich wntrzu. Wyglday dostatecznie normalnie i niewinnie, aby do ostatniej chwili wprowadza ofiary w bd. Mordercy umiecili na drzwiach tabliczki z napisami: Do dezynfekcji" i Do kpieli". Obok bunkra I i bunkra II - jak od tej pory nazywano owe chaty - ustawiono trzy baraki,

ktre miay spenia rol szatni. Pod koniec czerwca 1942 roku oba bunkry byy gotowe na przyjcie ofiar. Podczas wizytacji Owicimia w lipcu 1942 roku Himmler owiadczy: Program Eichmanna trwa i z miesica na miesic bdzie potgowany. Prosz dopilnowa terminu rozbudowy Brzezinki. ydw niezdolnych do pracy naley bezwzgldnie eliminowa". Tego samego dnia wieczorem szef SS spdzi przy stole mie chwile ze swoimi wsplnikami zbrodni. By - jak wspomina HB - w wymienitym nastroju. Wypi nawet kieliszek czerwonego wina i chocia nigdy tego nie robi, zapali papierosa". Sugestie Himmlera przerodziy si w makabryczn rzeczywisto: Chemno, Beec, Sobibr, Treblinka, Majdanek i Owicim - sze obozw zagady, w ktrych za pomoc gazu systematycznie mordowano ydw. Wszystkie obozy funkcjonoway sprawnie". Z bezlitosn konsekwencj Adolf Eichmann sa zza biurka pocig za pocigiem w paszcz mierci. 8 listopada 1942 roku w monachijskiej piwiarni Lwenbraukel-ler Hitler owiadczy przed wybran publicznoci: Z pewnoci pamitacie jeszcze to posiedzenie Reichstagu, kiedy wyjaniem, e jeli ydostwo wyobraa sobie, i jest w stanie wywoa wojn oglnowiatow w celu wytpienia europejskich ras, to wynikiem jej nie bdzie wytpienie europejskich ras, lecz wytpienie ydostwa w caej Europie". Pocigi deportacyjne do Owicimia stay si tymczasem rutyn. CoKiedy zastanawiam si nad tym wszystkim, czuj si winny, gdy wtedy postpowalimy niewaciwie. Ta caa historia z ydami bya zbrodni. Ubolewam nad tym i auj, e bratem w tym udzia. Karl Frenzel, SS-Oberscharfiihrer w Sobiborze, w 1966 roku skazany w Hagen na doywotnie wizienie za wspudzia w zamordowaniu 150 000 osb By sadyst i brutalnym morderc, pozbawionym sumienia. Jego dziaalno w Sobiborze nie ogranicza si do udziau w zagazowaniu wielu ludzi; popeni te liczne morderstwa i przestpstwa, mimo i nie otrzymywa odnonych rozkazw. Herschel Cukierman, byy polski wizie w Sobiborze, na temat Karla Frenzla 246 247 W 1944 roku, kiedy przybyway due transporty z Wgier i Holandii, egzekucje z uyciem gazu przeprowadzano oczywicie codziennie. Ale przy normalnym ruchu wszystko odkadano na noc i wtedy zagazowania odbyway si tylko noc. Hans Wilhelm Miinch, esesowski lekarz w Owicimiu Z biegiem lat dowiadczenie uczyo mnie, jaki haczyk stosowa na jakie ryby. Eichmann na temat deportacji wgierskich ydw w 1944 roku dziennie przybyway na tamtejsz ramp tysice ludzi z caej Europy. Wygnani ze swych mieszka i okradani z dobytku, byli upychani w wagonach kolejowych i wysyani w podr na wasn zgub. Kobiety, mczyni i dzieci, starcy i chorzy wszyscy odbywali t swoj ostatni podr, ciasno stoczeni w bydlcych wagonach. Wielu z nich umierao jeszcze w pocigu, przed przybyciem do obozu, z pragnienia lub wycieczenia. Reszta czsto nie miaa pojcia, co ich czeka u celu podry. Po podry kolej, bdc istn drog przez mk, na rampie w obozie koncentracyjnym wszystko odbywao si ju w szybkim tempie: byskawicznie rozsuwano drzwi wagonw i wycigano z nich na zewntrz miertelnie wycieczonych winiw, cay czas ponaglajc ich przy akompaniamencie brutalnych okrzykw esesmanw i gwatownego ujadania zych psw. Kto nie porusza si dostatecznie zwinnie, by kopany i bity. Oglny rozgardiasz by rodkiem zamierzonym, stanowi element systemu zastraszania. Winiowie, zdezorientowani i na domiar zego udrczeni

trudami podry, posusznie stosowali si do wszystkich polece. Po wycigniciu ich z wagonw, Niemcy rekwirowali baga. Do wykonania pozostao jeszcze usuwanie z pocigu zwok - cia ofiar, ktre nie przeyy piekielnej podry do Owicimia. T czynno musieli przej winiowie; oprawcy spod znaku trupiej gwki nie chcieli sobie brudzi rk. Na rampie rozstrzyga si los deportowanych. W cigu sekund rozdzielano si matki i dzieci, mw i ony, cae rodziny. Esesmani nie pozostawiali im czasu nawet na poegnanie. Dla tych, ktrzy przeyli, moment selekcji oznacza ju na zawsze ciki uraz psychiczny. Winiw dzielono na grupy w zalenoci od wieku i pci, po czym ustawiano pitkamiW tym czasie do Beca nadeszo cznie 5 do 6 transportw (o ktrych wiem), po 5 do 7 wagonw z 30-40 osobami w kadym. ydw z dwch z owych transportw zagazowano jeszcze w maej komorze, po czym Wirth kaza rozebra ten barak i wznie solidn budowl o znacznie wikszej pojemnoci. W tej nowej komorze gazowej zabijano potem ydw z pozostaych transportw. Josef Oberhauser, SS-Obersturmfuhrer, zeznanie przed sdem 248 Oprawcy i ich ofiary: esesowscy stranicy przed domem komendanta obozu w Becu (u gry). Grupa ydowskich winiw na krtko przed ich zamordowaniem w samochodzie z gazem; Chemno 1942 (u dou). 249 Mae dzieci byy bez wyjtku eliminowane, gdy ze wzgldu na swj wiek nie nadaway si do pracy. Rudolf HoB, komendant obozu w Owicimiu; zaprzysione zeznanie zoone w Norymberdze 5 kwietnia 1946 roku Nawet w tych najgorszych momentach pozostawa umiechnity, pogwizdywa sobie lub nuci co. Przeprowadzajc selekcj w grupie 2000 winiw przeznaczy do tymczasowego przeycia zaledwie stu. Camille Bentata, bya winiarka z Owicimia, na temat selekcji przeprowadzonej przez Josefa Mengele 5 wrzenia 1942: Wieczorem okoo smej znowu zbirka. Akcja specjalna ze wzgldu na transport z Holandii. Ludzie bior w niej chtnie udzia, bo przy okazji okroi si dla nich dodatkowy przydzia: 200 g wdki, 5 papierosw, 100 g kiebasy i chleb. Z pamitnika esesowskiego lekarza, profesora doktora Johanna Paula Kremera; Owicim Nastpnie kierowano ich do lekarza obozowego, a ten bez sowa kierowa ich ruchem rki na prawo lub lewo. Byo to tylko kilka krokw, ale one wanie rozstrzygay w cigu paru sekund o yciu lub mierci. Gest na prawo oznacza: zdolny do pracy", na lewo za udawali si ludzie starzy, sabi i chorzy. Jeli selekcja przecigaa si nadmiernie, a oprawcy czuli si znueni, reszt winiw kierowano ju tylko na lewo - na mier. Co czuli ci lekarze? Przecie ich nieznaczny ruch doni decydowa o yciu lub mierci tysicy niewinnych ludzi. Niektrzy pili dla kurau albo zaywali rodki pobudzajce; to uatwiao zabaw w sdziego. Ale najbardziej osawiony owicimski lekarz dziaa w peni wiadomie: jak wynika z relacji wiadkw, doktor Josef Mengele zawsze przeprowadza selekcj z cakowitym spokojem, bez emocji. Na prawo, na lewo, na prawo, na lewo... Jak wspominaj ci, ktrzy przeyli, Mengele, wydajc wyroki mierci, pogwizdywa sobie rozmaite melodie z operetek lub walce. Rwnie po selekcji postawa esesowskich lekarzy pozostawaa w jawnej sprzecznoci z ich powinnoci zawodow. Chorzy, ktrzy w normalnych warunkach mogliby powrci do zdrowia, byli przez oprawcw w bieli oddzielani". Wobec

winiw zainfekowanych tyfusem stosowano pukanie". Termin ten oznacza miertelny zastrzyk fenolu w serce. Lekarka z Wiednia, doktor EUa Lingens, ktra jako winiarka miaa pomaga w baraku sanitarnym, zapytaa pewnego razu esesowskiego lekarza, doktora Kleina, w jaki sposb udaje mu si go dzi swoje zbrodnicze czyny z przysig Hipokratesa. Odpowied Kleina brzmiaa nastpujco: Poniewa zoyem przysig Hipokratesa, wycinam choremu wyrostek robaczkowy, a ydzi to wanie ropiejcy wyrostek robaczkowy w ciele ludzkoci wiata i dlatego naley ich usun". Taki nieludzki pogld usprawiedliwia w oczach wielu niemiecIstota sadysty polega na tym, e bl ofiary sprawia mu przyjemno. Jeli chodzi o Mengele, odnosio si wraenie, e nie zdaje on sobie w ogle sprawy z tego blu. Nie zwraca adnej uwagi na bl ofiary; winiowie byli dla niego jak krliki dowiadczalne, winki morskie lub szczury, ktrych dusze i cierpienia nie interesuj w najmniejszym stopniu osoby przeprowadzajcej eksperyment. Doktor Ella Lingens, winiarka i lekarka w Owicimiu kich lekarzy nie tylko mordowanie winiw, ale rwnie dokonywane na nich pseudonaukowe eksperymenty. Lekarz obozowy Josef Mengele wyszukiwa swoje przysze ofiary ju na rampie - preferujc przy tym bliniaki. Mj bliniaczy brat i ja szlimy wanie z mam do komr gazowych, kiedy nagle powiedziaa: Dzieci, biegnijcie z powrotem, tam gdzie szukaj bliniakw*" - wspomina Jicchak Traub. On i jego brat Zerah znaleli si potem w oddziale dowiadczalnym doktora Mengele. Moje winki morskie" - nazwa swe ofiary ten osawiony doktor mierci, ktry pragn - dziki wasnej teorii o bliniakach - zapisa si na stae w podrcznikach medycyny. Przeprowadza rne badania": wstrzykiwa dzieciom do oczu rodki chemiczne, aby sprawdzi, czy piwne oczy mona zabarwi na stae na kolor niebieski, inne dzieci natomiast zabija, wstrzykujc im heksobarbital lub fenol, albo usuwajc im okrelone narzdy. Nazwisko Josef Mengele" stao si synonimem nieludzkich eksperymentw medycznych przeprowadzanych w Owicimiu. Ale ten czowiek z Giinzburga z ca pewnoci nie by jedynym lekarzem, ktrzy bez najmniejszych zastrzee zdecydowa si na wspprac z mordercami. Rwnie esesmanki, ktre byy w Owicimiu lekarkami i pielgniarkami, odznaczay si skrajn bezwzgldnoci. Chorym i rannym odmawiay pomocy medycznej, chyba e mogli by jeszcze wykorzystani do niewolniczej pracy. W pierwszym procesie opraw-czy z Ravensbriick oskaryciel wyjania, e winiowie czsto umierali na stojco lub padali martwi podczas apelu, gdy nie chcieli i do izby chorych". Wiedzieli, co ich tam czeka. Chyba najlepiej znan nazistowsk lekark obozow bya doktor Herta OberheuKiedy leelimy na stole do dowiadcze, przytwierdzeni do niego pasami, nigdy nie wiedzielimy, co Mengele zamierza z nami zrobi. Czulimy zimn do na plecach, dotyk stetoskopu, a potem bardzo bolesne ukucie ig strzykawki, i ogarnia nas straszliwy lk. Kalman Braun, bliniak z Owicimia, ofiara doktora" Mengele Owego (pierwszego) dnia nie widziaem adnych zwok, za to w caej okolicy roznosi si odr, ktry w upalnym sierpniu kojarzy si z morowym powietrzem; wszdzie roio si te od much. Kurt Gerstein, higienista" z ramienia SS; raport napisany w niewoli 250 251 ser, ktra jako jedyna kobieta zostaa oskarona na norymberskim procesie lekarzy o zbrodni przeciw ludzkoci, a nastpnie skazana. Od 1935 roku czonkini Zwizku Niemieckich Dziewczt (BDM), a od 1937 roku w partii NSDAP, zgosia si w 1940

roku na ochotnika do suby jako esesowska lekarka w obozie koncentracyjnym w Ravensbruck. Tam braa czynny udzia w planowaniu eksperymentw na polskich winiarkach. Ogaszajc wyrok sdziowie podkrelili, e Oberheuser bya wiadoma istoty i celu eksperymentw. Pomagaa wybiera osoby poddawane dowiadczeniom, badaa je i przygotowywaa do operacji, podczas ktrych przebywaa na sali operacyjnej, asystujc chirurgom. Po kadej operacji posusznie dostosowywaa si do stylu pracy Gebhardta i Fischera, co polegao na umylnym zaniedbywaniu pacjentw, tak aby rany pooperacyjne mogy spowodowa jak najgorsze infekcje". Zdarzay si jednak rwnie esesmanki, ktre pomagay winiom. Jedn z nielicznych bya Maria Stromberger, od 1942 roku pielgniarka w izbie chorych w Owicimiu. Jedna z winiarek, ktrej udao si # przey, opowiedziaa o jej pracy: Pewnego dnia wydarzyo si co dziwnego. By ju wieczr. Znajdowaymy si w kuchni we dwie: siostra Maria i ja. Zmywaam naczynia. Nagle w obozie rozleg si huk wystrzau, niezbyt daleko od okna kuchni. Wiedziaam, co to oznacza. Winiowie czsto podkradali si wtedy pod ogrodzenie. Jednoczenie usyszaam za plecami, gdzie siostra Maria staa przy oknie, cichy okrzyk. Odwrciam si i ujrzaam j, jak biaa na twarzy osuwa si bezwadnie na krzeso. Nieomal zemdlaa. Przestraszyam si i zawoaam siostr Margarete. Po kilku minutach wszystko wrcio do normy, ale Maria udaa si od razu do domu". Po tym incydencie Maria Stromberger zacza wypytywa o ludzi zabijanych w Owicimiu. Dowiedziaa si o mordowaniu z uyciem gazu, o paleniu zwok w pobliskim krematorium, o innych okrutnych morderstwach i codziennych torturach. Od tej pory zaja si losem winiw. Pomagaa im, jak tylko moga. Zdobywaa dla nich jedzenie i leki, a w kocu przyczya si do obozowego ruchu oporu, penic rol czniczki. Kiedy wie o pomocy udzielanej przez ni winiom rozniosa si w obozie, doktor Eduard Wirth skierowa j - ju pod koniec wojny - do kliniki odwykowej dla morfinistw Tu po kapitulacji Trzeciej Rzeszy Maria Stromberger zostaa aresztowana i osadzona w polskim wizieniu. W licie z celi napisaa do byych , winiw z Owicimia: Obecnie znajduj si w obozie dla internowanych. Postawiono mi zarzut wstrzykiwania winiom w Owicimiu, kiedy jeszcze tam przebywaam, fenolu. Czy moecie to sobie wyobrazi? Jestem tu wrd nazistw, esesmanw, gestapowcw! Ja, ich najwikszy wrg! Musz te wysuchiwa ich skarg na niesprawiedli-wo, jakiej rzekomo doznaj teraz od ludzi. A wtedy przed moimi oczyma staje znowu to wszystko, co si dziao w Owicimiu! Widz odblask pomieni, czuj swd palonych cia, patrz na aosne szeregi Sonderkommando, cignce za sob zwoki, ponownie dawi mnie tamten lk, jaki ogarnia mnie wtedy kadego ranka na myl o was, dopki nie przekonywaam si, e jestecie cali i zdrowi. Te wspomnienia sprawiaj, e tym, ktry siedz teraz tu ze mn, mogabym wykrzycze to wszystko w twarz, rzuci si na nich". Dziki interwencji byych winiw obozu koncentracyjnego Maria Stromberger zostaa wypuszczona z polskiego wizienia na wolno. Ale w wiecie esesowskich obozw ludzie tacy jak ona stanowili absolutn rzadko. Ci, ktrych zawd polega na ratowaniu ycia innych, stali si w obozie koncentracyjnym wykonawcami zbrodniczych planw; czsto wystarczao jedynie wykona nieznaczny ruch rk. Kandydaci na mier, ktrych gest lekarzy kierowa na lew stron, byli natychmiast zapdzani do komr gazowych. Kto nie by w stanie chodzi, odbywa t drog na ciarwce. Wszystko musiao si odbywa bardzo szybko, mordercy nie zamierzali traci czasu. Starali si te zachowa do koca

pozory, tak aby winiowie nie podejrzewali niczego zego. Na ciarwkach byy umieszczone budzce nadziej znaki Czerwonego Krzya. Zwodnicz taktyk kontynuowano jeszcze w rozbieralni, na krtko przed wprowadzeniem ofiar do komory gazowej. Niewiadomym niczego winiom wmawiano, e czeka ich kpiel i dezynfekcja; ponaglano ich: Popieszcie si, jedzenie i kawa ostygn". Zazwyczaj ta metoda skutkowaa, a jeli mimo to ktry z winiw zaczyna co podejrzewa, wyprowadzano go niepostrzeenie za dom i zabijano strzaem z broni maego kalibru. Inni nie mieli o niczym pojcia. Posusznie notowali sobie w pamici numer haka, na ktrym wieszali ubranie, aby po dezynfekcji odnale je bez problemu", jak wyjaniali im esesmani. Ofiary wchodziy do komory gazowej nagie. Pomieszczenie byo schludne, pomalowane na biao. Na suficie znajdoway si urzdzenia, podczone do wodocigu, ktre przypominay sitka natryskowe. Nic niezwykego, wszystko jak w normalnej ani. Do wntrza wchodzio coraz wicej winiw, stranicy wpychali przez drzwi kolejne grupy. W cibie odzyway si wreszcie pierwsze krzyki, groz sytuacji pojmowali ju rwnie ci, ktrzy znajdowali si jeszcze na zewntrz. Ale nie 252 253 byo dla nich ratunku. Teraz zaczynaa si praca wyspecjalizowanych dezynfektorw", jak nazywa esesowskich sanitariuszy HB. W rzeczywistoci byli to kaci. Z samochodw oznaczonych Czerwonym Krzyem wyjmowali blaszane puszki z trujcymi sinozielonymi krysztakami. Przez otwory wrzucali cyklon B do wntrza komory. Agoni ofiar mordercy mogli obserwowa przez may wizjer. Shema Israel!" - Suchaj, Izraelu!". To wyznanie wiary ydw byo czsto ostatnimi sowami, jakie nieliczni wiadkowie morderstwa, stojcy na zewntrz, syszeli przez ciany. Esesmani drwili z modw umierajcych. Mniej wicej po 20 minutach w komorze nastpowaa grobowa cisza, a lekarz oznajmia: Gotowe"! Winiowie nie yli, praca sanitariuszy i lekarzy bya zakoczona. Mordercy opuszczali miejsce zbrodni ciarwk ze znakiem Czerwonego Krzya. Prac rozpoczynao Sonderkommando, czyli ydowscy winiowie, ktrzy po egzekucji musieli uprztn wntrze komory gazowej. Czasem po wejciu do komory gazowej syszelimy jeszcze jki, zwaszcza gdy zaczynalimy wyciga ciaa na zewntrz, chwytajc je za rce. Kiedy znalelimy ywe niemowl, opatulone w poduszk. Gdy rozwinlimy j, dziecko otworzyo oczy. A wic jeszcze yo. Zanielimy zawinitko do SS-Ober-scharfiihrera (= starszy sierant; przyp. tum.) Molla i zameldowalimy, e dziecko yje. Moll pooy je na ziemi, mocno przycisn mu butem szyj, po czym wrzuci do ognia. Widziaem na wasne oczy, jak stratowa dziecko, a ono jeszcze ruszao rczkami". Tak Szlomo Dragon z komanda specjalnego wspomina scen, ktra po prostu nie mieci si w gowie. A tego bestialskiego czynu dokona esesman spod znaku trupiej gwki -jeden z tych, ktrzy wieczorem wracali do domu i jakby nigdy nic spdzali miy wieczr w przytulnej atmosferze. Wielu z nich miao ony i dzieci. Kierownictwo SS rwnie w tej sprawie zadbao o wszystko. Esesmani mieli mieszka z rodzinami na terenie obozu koncentracyjnego lub w jego bezporednim ssiedztwie. Zapewniajc oprawcom pozornie normalne ycie rodzinne na miejscu zbrodni, chciano wanie nada ich czynnociom" pozory normalnoci. I dlatego do gwnych obowizkw on esesmanw mieszkajcych na terenie obozu, naleao pielgnowanie ycia towarzyskiego". Po pracy" esesowskie rodziny miay odwiedza si wzajemnie, wsplnie spoywa posiki i spdza wolny czas. Gudrun Schwarz podkrela w swoim studium na temat kobiet w obozach koncentracyjnych:

Stabilne ramy ycia domowego jako miejsce, gdzie esesman mg si zastanowi nad wasnym ja, oraz 254 f U gry: O jego zbrodniach przypomnia film Lista Schindlera: Amon Goeth, komendant obozu koncentracyjnego w Paszowie. U dou: Nieludzka rutyna - esesowscy stranicy otrzymuj rozkazy na oczach ustawionych karnie winiw. 255 zwizanie go z obowizkami natury towarzyskiej miay zapewni funkcjonariuszom SS rwnowag psychiczn i karier w esesowskim aparacie zagady". Szczeglnie w Owicimiu kierownictwo obozu starao si utwierdzi oprawcw w przekonaniu, e to, co robi, odbywa si w majestacie prawa. Podczas penienia suby obowizywa zakaz picia i palenia. Przestrzegano te surowo godziny policyjnej. HB wymaga od swoich podwadnych staej dbaoci o nieskazitelny wygld zewntrzny: Zwracam uwag, e dla wszystkich czonkw SS i policji, a zwaszcza dla osb przebywajcych w ojczynie, golenie si stanowi obowizek subowy. Niechlujny wygld nie moe by tolerowany przez przeoonych". Rwnie surowa dyscyplina miaa stwarza wraenie, jakoby wszystko dziao si w ramach ustalonych prawnie regulacji: Reichsfuhrer SS skaza esesmana, ktry jadc samochodem, zlekceway wydany przez Fuhrera zakaz przekraczania okrelonej prdkoci, na kar czterech tygodni aresztu o zaostrzonym rygorze. Ponadto Reichsfuhrer SS poleci ukara odpowiedzialnego za t jazd oficera SS trzydniowym aresztem domowym za brak odpowiedniej reakcji w stosunku do kierowcy" - zanotowa HB. Nawet nieodpowiednio wyposaony rower stanowi powd do wyznaczenia kary: Kady czonek SS, ktry posiada wasny rower, ma obowizek wyposaenia go we wszelkie przepisowe elementy (dzwonek, hamulec na przednie koo, czerwone wiateko tylne itd.); ich brak bdzie karany bardzo surowo". Jak wida, do rzeczywistoci dnia powszedniego mordercw naleay rwnie pedantycznie podkrelane bahe sprawy. Po wojnie komendant H6B zwyk uala si nad sob. Od samego pocztku ludobjstwa nie czuem si w Owicimiu szczliwy" - pisze w swoich notatkach. Twierdzi, e gdy by ju za bardzo znkany tymi zbrodniami, siada na konia, aby dziki szaleczej jedzie odpdzi od siebie tamte makabryczne sceny". Kiedy system zagady w jego obozie funkcjonowa ju pen par, Hfi obarczy codziennymi obowizkami swego zastpc, a sam zaj si planowaniem rozbudowy obozu. Separowa si od caej tej zgrozy - w ten sposb uatwiao sobie ycie wielu oficerw SS. Taka postawa te bya elementem systemu w Owicimiu: Spora cz oficerw SS naJake zazdroszcz moim kolegom, ktrym byo dane umrze uczciw oniersk mierci! Jeli o mnie chodzi, staem si niewiadomie jednym z trybw machiny zagady w Trzeciej Rzeszy. Ta machina ju nie dziaa, tonie wraz z silnikiem i ja te musz i na dno. Domaga si tego wiat. Rudolf HB, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu wiatach 1940 - 1943; zapiski wet palcem nie tkna winiw. Na przykad HB patrzy na nich, jakby byli powietrzem. Dla niego nie byli to ludzie" - twierdzi byy wizie Owicimia Hermann Langbein.

Wielu esesmanw wyrczao si swoimi podwadnymi w maltretowaniu winiw. Niektrzy nigdy nie uderzyli adnego winia, ale nagradzali tych esesmanw, ktrzy bili dostatecznie gorliwie. Za naley-te wywizanie si z zadania udzielali im na przykad specjalnego urlopu. Na tym polegaa perfidia tego systemu" - opowiada dalej Langbein. Niejeden oprawca radzi sobie w ten sposb, e postrzega morderstwo jako zadanie do wykonania w czasie suby; potem mona ju byo nie zaprzta sobie tym gowy: By tam pewien esesman, najlepszy ze wszystkich. Nigdy nas nie bi. Czasem dawa nam nawet papierosa, nieraz mymy go czstowali. Gawdzilimy razem, mielimy si... To by naprawd najlepszy esesman, jakiego tam znalimy. Naprawd wietny go. Ale gdy przywozili chorych - dwustu, nieraz do trzystu -ktrych naleao rozstrzela, z prawdziwym zapaem schodzi do piwnicy, aby nacisn spust i pozabija ich wszystkich" - opowiada Morris Ve-nezia, yd z Salonik. Wielu winiw, ktrzy usugiwali oficerom SS i dziki temu mieli wgld w ich tryb ycia, odnosili podobne wraenie: wraz z ubraniem esesmani zmieniali sw osobowo. Kiedy zdejmowaem Schwarzhuberowi buty i kurtk, aby je oczyci, a on sta przede mn w podkoszulku, wyglda nieszczeglnie. Bez mundurw oni wszyscy stawali si niczym. Wystarczyo jednak, abym ubra go w mundur, a on zaoy jeszcze buty i czapk - i natychmiast przeksztaca si w potwora" - opisuje pewnego Untersturmfuhrera byy wizie Helmuth Szprycer. Mundur z trupi gwk wpyn te korzystnie na poczucie wasnej wartoci u modego Hansa Starka z Darmstadt. Pod komend HBa robi karier w Owicimiu, pocztkowo jako komendant bloku, a od 1941 roku jako szef oddziau politycznego. By najmodszym dowdc komanda w obozie. Nad jego biurkiem wisia napis: .Wspczucie to oznaka saboci". Byy wizie Owicimia, Kazimierz Smole, w pniejszym okresie przez szereg lat dyrektor Muzeum Owicimskiego, pamita doskonale, e Hans Stark wywizywa si bardzo gorliwie ze swych obowizkw. Robi znacznie wicej ni prosty esesman, choby dlatego, e dziaa w oddziale politycznym, gdzie dziay si ze rzeczy, egzekucje, umiercanie z uyciem gazu, suba na rampie. W kadym razie bi winiw, chocia wcale nie musia tego robi". Jak twierdzi 256 257 zwizanie go z obowizkami natury towarzyskiej miay zapewni funkcjonariuszom SS rwnowag psychiczn i karier w esesowskim aparacie zagady". Szczeglnie w Owicimiu kierownictwo obozu starao si utwierdzi oprawcw w przekonaniu, e to, co robi, odbywa si w majestacie prawa. Podczas penienia suby obowizywa zakaz picia i palenia. Przestrzegano te surowo godziny policyjnej. HB wymaga od swoich podwadnych staej dbaoci o nieskazitelny wygld zewntrzny: Zwracam uwag, e dla wszystkich czonkw SS i policji, a zwaszcza dla osb przebywajcych w ojczynie, golenie si stanowi obowizek subowy. Niechlujny wygld nie moe by tolerowany przez przeoonych". Rwnie surowa dyscyplina miaa stwarza wraenie, jakoby wszystko dziao si w ramach ustalonych prawnie regulacji: Reichsfuhrer SS skaza esesmana, ktry jadc samochodem, zlekceway wydany przez Fiihrera zakaz przekraczania okrelonej prdkoci, na kar czterech tygodni aresztu o zaostrzonym rygorze. Ponadto Reichsfuhrer SS poleci ukara odpowiedzialnego za t jazd oficera SS trzydniowym aresztem domowym za brak odpowiedniej reakcji w stosunku do kierowcy" - zanotowa HB. Nawet nieodpowiednio wyposaony rower stanowi powd do wyznaczenia kary: Kady czonek SS, ktry posiada wasny rower, ma obowizek

wyposaenia go we wszelkie przepisowe elementy (dzwonek, hamulec na przednie koo, czerwone wiateko tylne itd.); ich brak bdzie karany bardzo surowo". Jak wida, do rzeczywistoci dnia powszedniego mordercw naleay rwnie pedantycznie podkrelane bahe sprawy. Po wojnie komendant HB zwyk uala si nad sob. Od samego pocztku ludobjstwa nie czuem si w Owicimiu szczliwy" - pisze w swoich notatkach. Twierdzi, e gdy by ju za bardzo znkany tymi zbrodniami, siada na konia, aby dziki szaleczej jedzie odpdzi od siebie tamte makabryczne sceny". Kiedy system zagady w jego obozie funkcjonowa ju pen par, HB obarczy codziennymi obowizkami swego zastpc, a sam zaj si planowaniem rozbudowy obozu. Separowa si od caej tej zgrozy - w ten sposb uatwiao sobie ycie wielu oficerw SS. Taka postawa te bya elementem systemu w Owicimiu: Spora cz oficerw SS naJake zazdroszcz moim kolegom, ktrym byo dane umrze uczciw oniersk mierci! Jeli o mnie chodzi, staem si niewiadomie jednym z trybw machiny zagady w Trzeciej Rzeszy. Ta machina ju nie dziaa, tonie wraz z silnikiem i ja te musz i na dno. Domaga si tego wiat. Rudolf HoB, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu w latach 1940-1943; zapiski 256 wet palcem nie tkna winiw. Na przykad HB patrzy na nich, jakby byli powietrzem. Dla niego nie byli to ludzie" - twierdzi byy wizie Owicimia Hermann Langbein. Wielu esesmanw wyrczao si swoimi podwadnymi w maltretowaniu winiw. Niektrzy nigdy nie uderzyli adnego winia, ale nagradzali tych esesmanw, ktrzy bili dostatecznie gorliwie. Za naley-te wywizanie si z zadania udzielali im na przykad specjalnego urlopu. Na tym polegaa perfidia tego systemu" - opowiada dalej Langbein. Niejeden oprawca radzi sobie w ten sposb, e postrzega morderstwo jako zadanie do wykonania w czasie suby; potem mona ju byo nie zaprzta sobie tym gowy: By tam pewien esesman, najlepszy ze wszystkich. Nigdy nas nie bi. Czasem dawa nam nawet papierosa, nieraz mymy go czstowali. Gawdzilimy razem, mielimy si... To by naprawd najlepszy esesman, jakiego tam znalimy. Naprawd wietny go. Ale gdy przywozili chorych - dwustu, nieraz do trzystu -ktrych naleao rozstrzela, z prawdziwym zapaem schodzi do piwnicy, aby nacisn spust i pozabija ich wszystkich" - opowiada Morris Ve-nezia, yd z Salonik. Wielu winiw, ktrzy usugiwali oficerom SS i dziki temu mieli wgld w ich tryb ycia, odnosili podobne wraenie: wraz z ubraniem esesmani zmieniali sw osobowo. Kiedy zdejmowaem Schwarzhuberowi buty i kurtk, aby je oczyci, a on sta przede mn w podkoszulku, wyglda nieszczeglnie. Bez mundurw oni wszyscy stawali si niczym. Wystarczyo jednak, abym ubra go w mundur, a on zaoy jeszcze buty i czapk - i natychmiast przeksztaca si w potwora" - opisuje pewnego Untersturmfuhrera byy wizie Helmuth Szprycer. Mundur z trupi gwk wpyn te korzystnie na poczucie wasnej wartoci u modego Hansa Starka z Darmstadt. Pod komend HBa robi karier w Owicimiu, pocztkowo jako komendant bloku, a od 1941 roku jako szef oddziau politycznego. By najmodszym dowdc komanda w obozie. Nad jego biurkiem wisia napis: ,Wspczucie to oznaka saboci". Byy wizie Owicimia, Kazimierz Smole, w pniejszym okresie przez szereg lat dyrektor Muzeum Owicimskiego, pamita doskonale, e Hans Stark wywizywa si bardzo gorliwie ze swych obowizkw.

Robi znacznie wicej ni prosty esesman, choby dlatego, e dziaa w oddziale politycznym, gdzie dziay si ze rzeczy, egzekucje, umiercanie z uyciem gazu, suba na rampie. W kadym razie bi winiw, chocia wcale nie musia tego robi". Jak twierdzi 257 Smole, Stark by typem fanatycznego antysemity: Kiedy w transporcie przywieziono yda, ktry te nazywa si Stark, bez ck, zacz go bi". Stark aktywnie uczestniczy w egzekucjach, zarwno podczas rozstrzeliwa, jak i zabijania z uyciem gazu. Sze miesicy po zdaniu przez niego matury ydzi z jego rodzinnego Darmstadt zostali wysani do Owicimia. Bye gimnazjum suyo odtd jako punkt zborny dla deportowanych. Pewnego razu Stark musia wzi udzia z zagazowaniu winiw: Otrzymaem rozkaz wrzucenia do komory cyklonu B - zezna potem przed sdem. - Chodzio o kolejny transport 200 do 500 ydw, wrd nich znowu mczyzn, kobiet i dzieci. Poniewa cyklon B... by w ksztacie krysztakw, posypay si one na stojcych tam ludzi. Wtedy zaczli oni przeraliwie krzycze, gdy nie wiedzieli, co si dzieje". Czy Starka gnbiy wyrzuty sumienia? Wyglda na to, e nie by w stanie tak po prostu wymaza popenianych zbrodni ze swojej wiadomoci. Po egzekucji my sobie bardzo starannie rce, a suca - ydwka - musiaa dokadnie wyczyci jego buty, do poysku. Nastpnie Stark siada za biurkiem i przez kilka godzin rozmyla nad czym intensywnie. Miewa te - jak stwierdzi jego brat - koszmarne sny. Dwadziecia jeden lat po tej zbrodni sdzia zapyta Hansa Starka: -Jakie mia pan wtedy myli?". Stark: e nigdy wicej". Sdzia: Dlaczego? Uzna pan, e wyrzdzi im krzywd?". Oskarony: Nie, nie o to chodzi. Ale jeli kogo rozstrzeliwano, byo to co zupenie innego. Tymczasem uycie gazu jest wedug mnie postpowaniem tchrzliwym, niegodnym mczyzny". Starka, podobnie jak wielu innych zbrodniarzy, gorszy co najwyej rodzaj morderstwa, a nie sam fakt zabijania. Ponadto nigdy nie przyszoby mu do gowy, e mgby odmwi wykonania rozkazu. Stark przyzna si do zarzucanych mu czynw. Nie zgodzi si jednak z ocen, e byy to zbrodnie. Poniewa w chwili popenienia przestpstwa nie mia jeszcze 21 lat, skazano go (w 1963 roku) - zgodnie z kodeksem karnym dla modocianych - na dziesi lat wizienia. Na frankfurckim procesie przestpcw z Owicimia wikszo z oskaronych nie przyznaa si do udziau w morderstwach. Ralph Giordano, niegdy wizie, obserwowa proces jako dziennikarz: Ci, co przeyli, nie zapomnieli niczego. Oprawcy - jak masowy morderca Oswald Kaduk, jak Robert Mulka i Karl Hcker, obaj adiutanci straconego w Polsce w 1947 roku komendanta obozu Rudolfa H6J3a, rwnie 258 U gry: Nawet cienia skruchy - Josef Kramer, komendant obozu koncentracyjnego w Bergen-Belsen, po aresztowaniu przez Brytyjczykw w kwietniu 1945 roku. U dou: Nie udao mu si uj sprawiedliwoci - komendant obozu zagady w Owicimiu Rudolf H6B, wydany w maju 1946 roku Polsce, a nastpnie stracony. 259 Pad rozkaz odbycia marszu mierci" w kierunku poudniowym. Esesmani weszli do barakw i groc pistoletami kazali wszystkim wyj na zewntrz. Ale niemieccy i cudzoziemscy winiowie, wyznaczeni do tego, otoczyli esesmanw a gdy ci zorientowali si, e mog sobie nie da rady z winiami, ktrzy uroli w sil, wycofali si. Przez dwa ostatnie dni nie siano ju adnych transportw. Hans Gasparitsch, niemiecki komunista, wizie w obozie koncentracyjnym w

Buchenwaldzie jak doktor Capesius, ktry na rampie dokonywa selekcji - zapomnieli o wszystkim. Nikt z nich nie przyzna si do winy, nikt z nich nie zdoby si na okazanie skruchy. Nadal uwaali si za niewinnych obywateli, za jakich podali si w chwili aresztowania - za ojcw rodzin, urzdnikw, nauczycieli, lekarzy, aptekarzy. Papa Kaduk!, zwracali si do tego postrachu Owicimia pacjenci kliniki, gdzie pracowa jako pielgniarz". Wikszo czonkw Oddziaw Trupich Gwek, ktrzy przeyli, wtopili si niepostrzeenie w spoeczestwo powojenne - spoeczestwo pragnce patrze przed siebie, a nie wstecz. Ale nie by to jedyny powd przeoczenia" wielu oprawcw. Cz z nich potrafia przeobrazi si w niepozornych obywateli, dostosowa si do nowego adu, jakby nigdy nic. __ Natrtnie daje o sobie zna pytanie o motyw dziaania oprawcw. Co skonio ich do popenienia tych zbrodni? Czy zachowaliby si tak samo w innych, normalnych okolicznociach? Dwa lata po holocaucie Eugen Kogon okreli ludzi penicych sub w obozach koncentracyjnych jako osoby gboko sfrustrowane, niezadowolone, nie odnoszce sukcesw, [...] upoledzone, ograniczone pod rnymi wzgldami i czsto spoza marginesu spoecznego". Dzi wiemy, e jest to jedynie cz prawdy. Albowiem liczba oprawcw pochodzcych z warstw rednich jest wiksza ni przypuszczano. Dugo lansowana w spoeczestwie opinia, jakoby w morderczym systemie obozw zagady oraz w grupach operacyjnych dziaali przede wszystkim sadyci, kryminaNie miaem wtedy pojcia o piecach gazowych. Wiedziaem jednak, e w obozach koncentracyjnych ydzi goduj i s zabijani; e s te zabijani Polacy. Syszaem o eutanazji, e zabijano Niemcw - krtko mwic, e to wszystko miao zbrodniczy charakter. Baron Philipp von Boeselager, uczestnik spisku z 20 lipca 1944 roku Tego samego popoudnia zostali straceni oficerowie SS. Ten sam los czeka w nocy onierzy. Arthur Haulot, belgijski wizie obozu koncentracyjnego na temat wyzwolenia Dachau przez onierzy amerykaskich 260 lici, radykalni antysemici i inne mty spoeczne - opinia bdca podwiadom nadziej, e normalni ludzie" nie byliby w stanie mordowa niewinnych kobiet i dzieci ani nawet tolerowa takich morderstw, okazaa si iluzj. Teolog Richard L. Rubenstein napisa: Kuszca jest teza, okrelajca nazistw jako osoby optane lub perwersyjne, gdy takie przekonanie stanowi potwierdzenie zudnych opinii, jakie lubimy wyrabia wobec siebie samych. Jeli jednak uznamy nazistw za mniej lub bardziej normalnych ludzi, nie oznacza to wcale, e usprawiedliwiamy ich czyny ani e bagatelizujemy zwizane z nimi niebezpieczestwo. Wprost przeciwnie: oznacza to, e rozumiemy, jak kruche s wizy obyczajowoci i przyzwoitoci, powstrzymujce ludzko przed cakowitym upadkiem". Siy Zbrojne SS Umierca i odda ycie - to zdanie doskonale charakteryzuje postaw si zbrojnych SS, tzw. Waf-fen-SS. Zabija, a w ktrym momencie polec - taka mentalno bya dla tych ludzi czym naturalnym i zrozumiaym. Baron Philipp von Boeselager, oficer Wehrmachtu 6 czerwca 1944 roku - alianci lduj w Normandii, wywaaj bram do twierdzy

europejskiej" Niemcw i przygotowuj si do ostatecznego rozgromienia hitlerowskiej Rzeszy. Brytyjczycy i Kanadyjczycy szybko przeamuj niemieck obron, wdzieraj si w gb ldu. Przedwczesny okazuje si meldunek o zdobyciu francuskiego miasta Caen - Kanadyjczycy natrafiaj na tym terenie, gsto poronitym krzewami i ywopotami, na zaciekego przeciwnika: modziutkich, bo niespena osiemnastoletnich onierzy, ktrzy walcz z furi o kad pid ziemi, raz po raz zrywajc si do szaleczych atakw i nawet przeamujc pierwsz lini kanadyjsk. atwo rozpozna ich po maskujcych mundurach polowych: to chopcy z esesowskiej dywizji Hitlerjugend. Udaje im si powstrzyma ofensyw aliantw na Caen, utrzymuj miasto przez sze tygodni mimo miadcej przewagi przeciwnika. Dowodzeni przez weteranw frontu wschodniego, oficerw Waffen-SS, oraz indoktrynowani nazistowskimi hasami, stawiaj zacieky, czsto bezlitosny opr. Doug Barrie, ktry jako oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty uczestniczy w ldowaniu w Normandii, wspomina: onierze wzici przez nas do niewoli byli w wikszoci bardzo modzi. Ich oficerowie i podoficerowie byli przewanie dowiadczonymi weteranami walk w Rosji. Modzi nie mieli adnego dowiadczenia bojowego - to bya ich pierwsza akcja, zreszt w naszym przypadku bya to rwnie pierwsza dua akcja bojowa. Jednak oni okazali si nie lada wojownikami. Wielu z nich walczyo a do koca, nie chcieli si podda". Jeli chodzi o modych esesmanw, nie zawsze brali jecw: w kilku przypadkach kanadyjscy onierze, otoczeni przez Niemcw, zostali zabici. Styl walki esesowskiej dywizji Hitlerjugend jest znamienny dla caej Waffen-SS. Czy bya to jednostka elitarna, czy banda przestpcw? Czy 263 Elita nazistowskich awanturnikw i oprawcw, rozmylnie i pieczoowicie oswajana ze zdziczeniem i brutalnoci, tak aby w kadej chwili zaatakowa i zmiady wszystko i wszystkich. Ci ludzie nie s zwykymi onierzami, waciwie nie s to w ogle onierze, nawet jeli nieraz walcz na froncie. Jest to uzbrojona po zby jednostka policji, wyszkolona tak, aby chroni reim nazistowski przed buntem ludnoci cywilnej - niemieckiej lub innej - albo te, gdyby okazao si to niezbdne, przed zbuntowanymi oddziaami Wehrmachtu. Jest to twarde jdro nazizmu, oddzia pretorianw w tym, ostatnim imperium obdu. John B. Priestley, brytyjski dramaturg, 1943 rok suyli w niej onierze, czy dobrze wyszkoleni mordercy? Trudno o bardziej kontrowersyjn spraw. Od zakoczenia drugiej wojny wiatowej dyskusja wok tej formacji militarnej nie sabnie, a wydawane opinie s sprzeczne. Czy Waffen-SS to elita nazistowskich awanturnikw i oprawcw? Czy byli to modzi ludzie rozmylnie i pieczoowicie oswajani ze zdziczeniem i brutalnoci, tak aby w kadej chwili zaatakowa wszystko i wszystkich? Jeli tak, to naley ich uzna nie za onierzy, lecz zbrojn jednostk policji, zwalczajc wewntrznych i zewntrznych wrogw Rzeszy. A moe Waffen-SS to kwintesencja onierskiego mstwa i walecznoci? Czybymy mieli do czynienia z kast wojownikw, z jak adna inna nie moe si rwna? Waffen-SS bya niezwykle heterogenicznym tworem - ale przede wszystkim produktem schykowego etapu nazistowskiego imperium. Moe std wanie bierze si fascynacja, w jak popada wobec tej formacji wielu publicystw. Pod koniec 1944 roku liczebno Waffen-SS wynosia ponad 900 000 ludzi, natomiast w 1938 dokadnie 7000. Jej charakter najlepiej poznamy, analizujc korzenie, z ktrych wyrosa. Byy to: - Leibstandarte Adolf Hitler, utworzona w 1933 roku jako gwardia pretorianw stra

przyboczna Hitlera, ktra jemu wanie skadaa przysig na wierno; - jednostka dyspozycyjna SS (SS-Verfugungstruppe), powstaa w 1934 roku na bazie esesowskich politycznych oddziaw pogotowia" (politi-sche Bereitschaften); - esesowskie Oddziay Trupich Gwek (SS-Totenkopfverbande) przeznaczone do suby wartowniczej w obozach koncentracyjnych. Wszystkie trzy formacje poczono jesieni 1939 roku w tzw. Waffen-SS; wanie wtedy nazwa ta pojawia si po raz pierwszy w dokumentach. Jakie byo ich zadanie w oczach szefa, Heinricha Himmlera? Reichsfuhrer 264 Czarny korpus": gwardia Leibstandarte Adolf Hitler stawia si na zjedzie partii w 1933 roku. SS zamierza rozbudowa swoje SS, tworzc potny korpus ochrony pastwa. Jego czonkowie mieli zwalcza wrogw Rzeszy w kadej sytuacji - jako agenci suby bezpieczestwa, jako odpowiedzialni za ludobjstwo w obozach koncentracyjnych lub jako onierze na froncie. W tym celu obowizywao jednolite szkolenie na oficerw" w esesowskich szkoach junkerskich w Bad Tlz i w Brunszwiku (Braunschweig). Tam modzi ludzie przechodzili kursy wojskowe i ideologiczne, po czym otrzymywali przydzia na front, do obozu koncentracyjnego, albo te do Suby Bezpieczestwa lub do aparatu administracyjnego SS. Waffen-SS byy czci SS i stanowiy zbrojne rami" NSDAP. Nie mona redukowa ich dziaania do sfery wycznie politycznej lub jedynie wojskowej. Czonkowie Waffen-SS byli onierzami, ale nie takimi jak inni". Himmler zdecydowanie sprzeciwia si traktowaniu WaffenSS jako formacji czysto wojskowej, ktra potem staaby si zwyk dywizj armii, tylko przypadkowo odzian w czarne mundury". Mieli to by polityczni onierze narodowego socjalizmu", walczcy pod hasem Mj honor to wierno" -nie przeciw wyranie zdefiniowanemu wrogowi zewntrznemu, jak onierze Wehrmachtu, lecz w obronie ruchu politycznego - przeciw wrogom zarwno zewntrznym, jak i wewntrznym; przy czym funkcje militarne dominoway zdecydowanie nad innymi. 265 Zamierzam ciga germask krew ze wszystkich zaktkw wiata, zamierzam rabowa j i kra, gdzie tylko to bdzie moliwe. Oddzia Germania zyska sw nazw nie bez powodu... Postawiem sobie cel: najpniej za dwa lata oddzia Germania nie bdzie si skada tylko z niemieckich Germanw. Heinrich Himmler, listopad 1938 roku Awans zbrojnych jednostek SS, ktre szybko urosy do rangi formacji konkurencyjnej wobec armii, w 1933 roku nie by jeszcze do przewidzenia. Utworzona w marcu tego roku na bezporedni rozkaz Hitlera Leibstandarte Adolf Hitler bya zaledwie 100osobow stra przyboczn. Skadaa si gwnie z byych esamanw, bya opacana przez prusk policj, a jej szkoleniem wojskowym zajmowa si elitarny IX puk Reichswehry. Ten hybrydowy oddzia, jedyny w swoim rodzaju, ju choby ze wzgldu na skromn liczebno nie by traktowany przez dowdztwo Reichswehry jak rywal. Rwnie jednostka dyspozycyjna SS (SS-Verfugungstruppe) bya pocztkowo pomylana jako oddzia interwencyjny do zada zwizanych z sytuacj wewntrzn; znaczenie militarne schodzio jeszcze na plan dalszy. Natomiast Oddziay Trupich Gwek (SS-Totenkopfverbande) zgodnie z definicj swego komendanta, Theodora Eicke, w ogle nie stanowiy jednostki wojskowej. Himmler postanowi jednak przeksztaca stopniowo swoje oddziay, tak aby stay si penowartociowymi formacjami wojskowymi. Szuka przy tym wsparcia ze strony ministra obrony Wernera von Blomberga, ktry 24 wrzenia 1934 roku wyrazi zgod

na utworzenie esesowskiej jednostki dyspozycyjnej w sile trzech pukw i z oddziaem wywiadowczym. Tym samym przeamany zosta monopol Reichswehry jako jedynej do tej pory siy zbrojnej w kraju, a doszo do tego w czerwcu 1934 roku, niedugo po wyeliminowaniu SA, czyli niewygodnego konkurenta armii. Dowdztwo armii, ktre nie aprobowao decyzji Blomberga, usztywnio niebawem swoje krytyczne stanowisko wobec dalszej rozbudowy zbrojnych oddziaw SS, a zwaszcza wobec ich dostpu do cikiej broni. Ten opr trwa do 1938 roku, kiedy kompetencje ministra obrony przej sam Hitler, dymisjonujc naczelnego dowdc armii. Swoje stanowisko utraci te szef sztabu generalnego. Owo przejcie wadzy wojskowej" usuno wszelkie przeszkody. Na mocy dekretu Fiihrera z 17 sierpnia 1938 roku oddziay SS miay otrzyma cik bro, a jednostka dyspozycyjna miaa zosta przeksztacona w penowartociow dywizj. Planowany od dawna za zamknitymi drzwiami udzia tych si w ewentualnej wojnie uzyska oficjaln aprobat. 266 T Waffen-SS jest uwaana za najbardziej radykaln formacj zbrojn, ktra w ogle nie bierze jecw, lecz definitywnie eliminuje kadego przeciwnika. Z raportu Suby Bezpieczestwa (SD) na temat opinii narodu niemieckiego; 1942 rok Konsekwencj tego kroku by rozkaz mobilizacyjny z 19 sierpnia 1939 roku, skierowany do okoo 18 000 czonkw jednostki dyspozycyjnej i 8000 czonkw Oddziaw Trupich Gwek. Podporzdkowani naczelnemu dowdztwu armii, ludzie ci brali od 1 wrzenia udzia w agresji na Polsk, ale nie jako samodzielna formacja. Poszczeglne puki jednostki dyspozycyjnej - wrd nich rwnie Leibstandarte przydzielono do rozmaitych dywizji wojskowych, natomiast Oddziay Trupich Gwek Oberbayern, Thuringen i Brandenburg wysano na tyy frontu, gdzie miay przeprowadza akcje pacyfikacyjne i czystki. Oddziay kierowane na front praktycznie giny w mrowiu zwykych onierzy. Genera Blaskowitz wypowiedzia si na temat zmotoryzowanego regimentu Leibstandarte Adolf Hitler: Jednostka przecitna, jesz-niedowiadczona, nie wyrnia si niczym szczeglnym". Jeden z gecze neraw armii uskara si, e onierze Leibstandarte strzelaj na olep, a podczas ofensywy jedynie podpalaj w rutynowy sposb" polskie wsie. Oddziaem dowodzi Sepp Dietrich, esesman od pierwszych chwil. By to typ dawnego lancknechta; jako byy sierant z pierwszej wojny wiatowej nigdy nie przeszed szkolenia oficerskiego. Jednak podczas drugiej wojny wiatowej awansowa a do stopnia Generaloberst der Waffen-SS (odpowiednik generaa armii; przyp. tum.). Hitler widzia w nim idealnego oficera SS, ale w rodowiskach wojskowych odnoszono si do niego lekcewaco, a nawet ze wzgard - z powodu jego braku wyksztacenia, prostackich manier i brutalnoci. Hubertus von Humboldt, oficer Wehr-machtu w sztabie Mansteina (Erich von Manstein, feldmarszaek, walczy w Polsce, Zwizku Radzieckim i we Francji, oskarony o zbrodnie wojenne Wehrmachtu spdzi w wizieniu kilka lat - do 1953; przyp. tum.), wspomina jedno ze spotka: Manstein odnosi si do niego sceptycznie, wiedzia bowiem, e umiejtnoci dowdcze tych z SS nie mog si rwna z naszymi. Narad z Dietrichem odbylimy w kwaterze gwnej. Manstein by zdumiony postaw Dietricha, ktry zapewni: Moi onierze zrobi to". Sepp Dietrich by natomiast ubstwiany przez swoich onierzy. Nazywalimy go naszym pap - opowiada Horst Kriiger, w tamtym czasie onierz z Leibstandarte. Sepp Dietrich mgby w peni suy za symbol dwulicowoci reimu nazistowskiego.

267 Profesjonalny wojskowy, jeden z onierzy politycznych" Himmlera: Paul Hausser (drugi z prawej). To, e jednostka dyspozycyjna bya w stanie uczestniczy aktywnie w dziaaniach wojennych, stanowio gwnie zasug Paula Haussera, ktry w 1932 roku przeszed w stan spoczynku jako Generalleutnant Reichswehry (odpowiednik generaa dywizji; przyp. tum.), jednak w 1934 roku wstpi do SS, aby wykorzysta szans uzupenienia kariery wojskowej. Jako profesjonalny wojskowy mia zaj si szkoleniem ludzi Himmlera i niewtpliwie odnis w tym zakresie pewien sukces. Mimo kd rzuconych mu pod nogi przez dowdztwo armii, szkolenie wojskowe esesmanw osigno w 1939 roku poziom na tyle zaawansowany, e mona ich byo skierowa na front wraz z dywizjami armii. Podczas gdy jednostka dyspozycyjna uczestniczya w Polsce w walkach frontowych, trzy puki trupich gwek realizoway swoje zadanie; zwalczay wroga" na tyach. Nadaway si" do tego doskonale: Theodor Eicke od 1933 roku prowadzi wzorcowy" obz koncentracyjny w Dachau i szybko osign stanowisko szefa wszystkich obozw. Z zag obozowych, tak zwanych Oddziaw Trupich Gwek, sformowa oddan mu 268 Nosimy bro nie po to, aby upodobni si do wojska, lecz aby zrobi z niej uytek, gdy Fiihrer i nasz ruch znajd si w niebezpieczestwie. Theodor Eicke, dowdca Oddziaw Trupich Gwek, 1936 rok formacj, ktrej czonkowie byli zdolni do wszelkich przejaww okruciestwa i terroru wobec domniemanych wrogw pastwa. Oprawca obozowy Eicke odegra jedn z gwnych rl w tzw. sprawie Rhma: w nocy 1 lipca 1934 roku zastrzeli szefa SA. W Polsce Oddziay Trupich Gwek zajy si wraz z niewojskowymi jednostkami SS zabijaniem wszystkich osb, okrelonych przez Hitlera mianem wrogw pastwa": chodzio przede wszystkim o ydw, ale rwnie o przedstawicieli polskiej inteligencji. Ofiarami wojakw" Eickea pady tysice ludzi. Ekscesy przybray tak bestialski charakter, e genera armii Bla-skowitz wystosowa pismo protestacyjne: Nastawienie wojska do esesmanw i policjantw oscyluje midzy odraz i nienawici. Zbrodnie popeniane w Polsce wzbudzaj niech i wstrt u wszystkich onierzy". Kampania w Polsce staa si jakby sygnaem do zwikszenia liczebnoci Waffen-SS: zacignito w jej szeregi kilkadziesit tysicy czonkw Allgemeine SS (Oglne SS) i posikw policji. Pod koniec 1939 roku Waffen-SS liczyy ju 56 000 ludzi (nie liczc Oddziaw Trupich Gwek). Gwardi Leibstandarte podniesiono do rangi puku piechoty zmotoryzowanej. Z funkcjonariuszy policji porzdkowej i rezerwy wojska sformowano esesowsk dywizj policji. Z czci Oddziaw Trupich Gwek, ktrych liczebno wzrosa do ponad 18 000, Theodor Eicke utworzy rwnie dywizj piechoty zmotoryzowanej i sam obj jej dowodzenie, mimo i nie posiada adnego wyksztacenia wojskowego. Pozostae Oddziay Trupich Gwek weszy definitywnie do struktur Waffen-SS dopiero w kwietniu 1941, po czym skierowano je na front oraz na tyy w ramach rozmaitych jednostek SS. Jeli kto z SS mwi dzi: Gdybym tego nie uczyni, zostabym rozstrzelany", od-

powiadam mu: to nieprawda" - chyba e jego przeoony nie mia w sobie nic z czowieczestwa i koleeskoci. Mnie na przykad wyznaczono w padzierniku 1942 do przeprowadzenia w Stralsundzie egzekucji pewnego starszego kaprala z SS. Poszedem do mojego dowdcy i owiadczyem: Zgosiem si na ochotnika, aby walczy na froncie, ale nie chciabym nikogo rozstrzeliwa". Zapyta: Czy to znaczy, e odmawiasz wykonania rozkazu?, ale uwzgldni moj prob. Dwudziestu innych zgosio si dobrowolnie, bo dostawali za to po butelce wina, a nastpnego dnia otrzymali czas wolny na spacer po Stralsundzie. Wolfgang Filor, onierz dywizji SS Das Reich Tak wic w chwili rozpoczcia kampanii francuskiej Himmler dysponowa pokanymi siami wojskowymi, obejmujcymi trzy i p dywizji oraz kilka jednostek specjalnych, ktre nie byy jeszcze przygotowane do uczestniczenia w walkach na froncie. Siy te z pewnoci nie znaczyy wiele, jeli porwna je ze 157 dywizjami Wehrmachtu, ale - z wyjtkiem dywizji policji- byy zmotoryzowane. Niedostatek pojazdw samochodowych sprawia, e zwyky onierz w wojsku porusza si wtedy nadal pieszo, a dziaa byy cignite przez konie. W peni zmotoryzowanych byo tylko 16 duych jednostek, gwnie dziesi dywizji pancernych, ktre miay odegra kluczow rol w caej kampanii zachodniej. Najnowsze rodzaje broni - na przykad dziaa samobiene - nie otrzymaa w tym czasie adna formacja SS, lecz elitarna jednostka wojskowa, puk Gross-deutschland. Inaczej miay si sprawy w sferze personalnej. Zgodnie z zamysem, aby uczyni z SS spoeczn", a nastpnie germask" elit Europy, Himmler ustanowi surowe kryteria rekrutacji do tej formacji. Dotyczyo to rwnie Waffen-SS. Komisje poborowe zwaay przede wszystkim na Jako rasy". Obowizywaa oglna zasada, wedug ktrej dzia personalny SS akceptowa jedynie wysokich, odpowiadajcych wymogom rasowym i najchtniej modych ochotnikw. Aby przekona komisj, e speniaj te warunki, poborowi musieli si podda szczegowym badaniom lekarskim, przy czym ich rasowo" bya oceniana wedug skali piciostopniowej. Do jednostki dyspozycyjnej przyjmowano jedynie poborowych w wieku do 23 lat, o wzrocie powyej 1,74 m i nie noszcych okularw. Pochodzenie aryjskie naleao udokumentowa a do 1800 roku. Przeprowadzano ponadto szereg testw na kondycj fizyczn. Wyksztacenie nie odgrywao praktycznie adnej roli. Odbywa si jedynie 20-minutowy test na inteligencj" z trzywierszowym dyktandem, krtkim tekstem na zrozumienie treci" oraz trzema do prostymi zadaniami rachunkowymi. Przede wszystkim wymagano bezgranicznej akceptacji nazistowskiego porzdku w pastwie. Surowe kryteria fizycznego doboru nie mogy jednak obowizywa dugo. Ju pod koniec 1938 roku Himmler wyda rozporzdzenie, w myl ktrego w cigu nastpnych piciu lat naley w przypadku wad, nie uwarunkowanych obcieniem dziedzicznym ani rasowym, zmniejszy wymagania wobec rekrutw wstpujcych do wszystkich formacji SS". Mimo tego zalecenia Waffen-SS dysponoway - tu przed wkroczeniem do Francji -bardzo sprawnymi onierzami. Genera armii Weichs mg na przykad po wiczeniach dywizji Trupich Gwek wyrazi ze swej strony pene U gry: Pobr pierwszych rekrutw do esesowskiej jednostki dyspozycyjnej po wczeniu Austrii do Niemiec (tzw. Anschluss); marzec 1938 roku w Wiedniu. ni onierze - w szkoleniu czonkw Waffen-SS sport odgrywa du rol. U dou: Wysportowani; 270 271

uznanie dla kondycji oddziaw SS, ktre po trzech godzinach wytonych wicze nie wykazuj adnych oznak zmczenia". Wanie jednak w dywizji Oddziaw Trupich Gwek rysoway si znaczne problemy z formowaniem gotowej do boju jednostki. Tworzcy j modzi ludzie byli bardzo sabo wyszkoleni pod wzgldem bojowym. Odnosio si to zwaszcza do 6500 czonkw z zag obozowych przydzielonych do dywizji. Sam The-odor Eicke nie mg si pochwali adnym przygotowaniem wojskowym. Zupenie nie zna si na skomplikowanych manewrach wojskowych, ktrych wymogom spodziewa si sprosta tylko dziki butnej postawie. By ponadto wyjtkowo uparty i nie zajmowa si wewntrznymi sprawami dywizji. Gotowo bojowa podoficerw i druyn SS jest niewystarczajca. Zapacimy za to duym przelewem krwi! Szkoda tak wspaniaego materiau ludzkiego!" - pisa genera armii Bock 19 kwietnia 1940 roku po inspekcji jednostki. O wicie 10 maja 1940 roku Wehrmacht przypuci atak na kraje Bene-luksu i Francj. Po miaej operacji - nazwanej potem przez Churchilla ciciem sierpu" niemieckie dywizje pancerne przekroczyy Ardeny, nieoczekiwanie dotary nad kana La Manche i zamay lini obrony aliantw. 25 czerwca dziaa umilky - w cigu zaledwie szeciu tygodni Wehrmacht odnis najwiksze zwycistwo w dziejach prusko-niemie-ckiej armii. Ze wzgldu na niewielk liczebno jednostki SS nie odgryway w tych wydarzeniach wikszej roli, nie uczestniczyy zreszt w akcjach decydujcych o wyniku kampanii. Okazao si, e oficerowie Oddziaw Trupich Gwek nie maj wystarczajcego przygotowania bojowego. Na pewien czas w dywizji zapanowa chaos, zwaszcza po odejciu kilku dowiadczonych oficerw. Niekompetentny sposb dowodzenia przez Eickea doprowadzi do ostrego konfliktu midzy nim a generaem Hoepnerem. Kiedy Eicke, prbujc si usprawiedliwi, owiadczy, e straty nie s tu wane", oburzony Hoepner nazwa go rzenikiem". Nie przypuszcza jeszcze, jak celne byo to okrelenie. Wielu chciao zosta onierzami, ale w wieku 17 lat mona byo wstpi jedynie do SS. Reichswehra przyjmowaa dopiero od 18 lat. Baron Philipp von Boeselager, oficer Wehrmachtu Niektre jednostki frontowe objy nas swoim patronatem, a kiedy odwiedzali nas oficerowie SS, niejedna z nas marzya, aby wyj kiedy za m za takiego dzielnego oficera. Hertha von Bergh, w tamtym czasie uczennica z Napola" Ja osobicie nie zetknem si z przypadkiem, aby jaki mody czowiek, ktry zgosi si na ochotnika do Waffen-SS, nie zosta przyjty. Alexander Dorneck, Kierownictwo Germaskie SS We Francji dywizje SS poniosy due straty. Znamienne s te popeniane przez nie zbrodnie wojenne. 27 maja 1940 roku okoo 100 onierzy brytyjskich, ktrym skoczya si amunicja, poddao si Oddziaom Trupich Gwek. Obersturmfuhrer Fritz Knchlein ustawi jecw pod cian stodoy i rozkaza otworzy do nich ogie z karabinw maszynowych. Po wojnie Knchlein stan przed brytyjskim trybunaem wojskowym, zosta skazany na mier i zgin na szubienicy. Zaledwie jeden dzie po masakrze jecw brytyjskich czonkowie Leibstandarte popenili w Wormhoudt podobn zbrodni. To by koszmar" - wspomina Charlie Daley, jeden z tych, ktrzy przeyli. Stu brytyjskich onierzy, wrd nich wielu rannych, Niemcy zamknli w stodole. Kiedy oficer brytyjski zaprotestowa przeciw takiemu traktowaniu jecw wojennych, jeden z esesmanw odpar: Tam, dokd pjdziecie, jest do miejsca dla wszystkich". wiadek Ri-chard Parry opowiada: Nagle do stodoy poczy

wpada granaty rczne, w sumie byo ich pi. Mnie impet wybuchu wyrzuci przez luk w cianie na zewntrz. A tam esesmani otworzyli ogie. Z zimn krwi zabili ponad 80 jecw brytyjskich". Hitler oczywicie wyrazi uznanie dla wspaniaych osigni" swoich jednostek SS, wychwalajc je w przemwieniu na defiladzie zwycistwa. By przekonany, e liczebno Waffen-SS naley dalej zwiksza. Zdawa sobie jednak spraw z zastrzee armii wobec udziau Waffen-SS w dziaaniach wojennych. Aby wic uspokoi generalicj, wyda 6 sierpnia dekret, w ktrym usiowa zagodzi charakter przyszych zada Waffen-SS, redukujc je do spraw wewntrznych": ,Wielkoniemiecka Rzesza w swojej ostatecznej postaci nie bdzie obejmowaa swymi granicami wycznie tych narodw, ktre z gry okaJeli chodzi o dyscyplin i oniersk postaw, dywizja Oddziaw Trupich Gwek robia niewtpliwie pozytywne wraenie. Atakowaa zawsze bardzo dzielnie i rwnie w defensywie wykazywaa du nieustpliwo. Jednostka miaa jednak nadzwyczaj due straty, gdy onierze i oficerowie musieli uczy si w walce tego, co wojsko opanowao ju dawno temu. Feldmarszaek Erich von Manstein Oddziay takie jak SS musz paci wysz danin krwi ni wszystkie inne. Adolf Hitler Mnoce si zwaszcza w ostatnim czasie akty przemocy wiadcz o zupenie niezrozumiaym braku ludzkich uczu i norm obyczajowych, tak e moemy tu mwi wrcz o zezwierzceniu. Genera Wilhelm Ulex - 2 lutego 1940 roku - o zbrodniach popenianych przez esesowskie jednostki Oddziaw Trupich Gwek w Polsce Zamknli nas w stodole. Potem wywoali piciu z nas i zastrzelili ich. Wywoali nastpnych piciu i rwnie tych zabili. Ogarn nas lk i wtedy ujrzaem, jak jeden z Niemcw pochyli si, wycign zza cholewy granat rczny i wrzuci go midzy nas. Alfred Tombs, brytyjski onierz, ktry przey masakr w Wormhoudt 272 273 Ta wojna doprowadzia do tego, e niemiecki korpus pancerny wywalczy sobie trwae miejsce w historii wiata; swj udzia w tym zaszczytnym sukcesie maj onierze Waffen-SS. Przemwienie Hitlera w Reichstagu, 19 lipca 1940 roku Puk nie jest, niestety, w stanie zaproponowa ludzi z tych oddziaw do odznacze, gdy oni polegli. Raport z bitwy sporzdzony przez Felixa Steinera, maj 1940 roku by elita - owe jednostki liczebnego armii. uj jej yczliwo". Dlatego konieczne bdzie tworzenie oddziaw policji pastwowej, ktre w kadym kraju i w kadej sytuacji bd w stanie reprezentowa autorytet Rzeszy. Ale owa policja pastwowa" tylko wtedy moe liczy na niezbdny presti, jeli wykae si dowiadczeniem wojskowym zdobytym na froncie. Naley wic stworzy oddzia, ktry nie tylko zapobiegnie wybuchowi drugiej rewolucji listopadowej (listopad 1918 - obalenie monarchii i powstanie Republiki Weimarskiej; przyp. tum.), ale rwnie bdzie w stanie stumi rodkami militarnymi bunty nieniemie-ckich narodw w przyszej Wielkogerma-skiej Rzeszy". Ponadto: zawsze powinna to nie mog wic przekracza od 5% do 10% stanu Dekret ten czsto oceniano bezkrytycznie, nie poznajc si na jego prawdziwej wartoci. Gdyby rzeczywicie chodzio tylko o to, by umoliwi policji pastwowej zdobycie dowiadczenia bojowego na froncie, wystarczyoby wysanie tam jednej, najwyej dwch prestiowych dywizji. Pozostae oddziay SS mogyby walczy w

szeregach Wehrmachtu. Ale Hitlerowi chodzio o co wicej: dy do wzmocnienia i rozszerzenia militarnych kompetencji Waffen-SS, a tym samym do utworzenia doborowej i wychowanej w duchu narodowego socjalizmu formacji, ktra byaby wyran alternatyw armii, ale nie zastpowaaby jej. Rozbudowa formacji Waffen-SS wci trwaa. Gwardia Leibstandarte ulega tak znacznemu wzmocnieniu osobowemu, e moga zosta uznana za dywizj. Utworzono ponadto now dywizj SS, nazwan pocztkowo Germania, a pod koniec 1940 roku przemianowan na Wiking. Ju w 1938 roku Himmler zapowiedzia, e zamierza ciga germask krew ze wszystkich zaktkw wiata, rabowa j i kra, gdzie tylko to bdzie moliwe". Po zajciu przez Niemcw terenw na pnocy i zachodzie Europy zaj si energicznie urzeczywistnianiem tego pomysu: z ochotni\ onierze dywizji Oddziaw Trupich Gwek atakuj pod Bethune 25 maja 1940 roku. Dwa dni pniej morduj w Le Paradis brytyjskich jecw - popeniajc tym samym zbrodni wojenn. ..Krucjata antybolszewicka": belgijski oficer SS Leon Degrelle odznacza czonkw esesowskiej brygady szturmowej Walonia (Wallonie). 274 275 kw duskich i norweskich sformowa jednostk Nordland, a z onierzy holenderskich i flamandzkich - Westland. Takie posunicia byy zgodne z jego planami, dotyczcymi przyszego ksztatu Europy: Holandia, Flandria, Dania i Norwegia miay wej po wojnie w skad Wielkogerma-skiej Rzeszy", a z narodowych oddziaw tych pastw miaa si tworzy przysza policja pastwowa". Jednak oczekiwania Himmlera okazay si zbyt wygrowane, midzy innymi dlatego, e ochotnikw tych czsto uznawano w ich wasnych krajach za zdrajcw ojczyzny. Ojciec nie aprobuje moich pogldw politycznych - pisa w licie Leo Larsen, norweski ochotnik w SS. - Do tego stopnia, e kiedy przyszedem z wizyt w wigili Boego Narodzenia, chcc wykorzysta urlop, bo nie widziaem ojca od siedmiu czy nawet omiu miesicy, on po prostu wyrzuci mnie za drzwi". W pierwszych dniach operacji Barbarossa, pod koniec czerwca 1941 roku, w dywizji Wiking suyo 1143 cudzoziemcw: 631 Holendrw, 294 Norwegw, 216 Duczykw, jeden Szwed i jeden Szwajcar. Tak wic, niezalenie od swej nazwy, dywizja Wiking skadaa si w ponad 90% z Niemcw. Po napaci Hitlera na Zwizek Radziecki zacig do suby w Waffen--SS sta si znacznie prostszy. Propagandowe haso o krucjacie antybol-szewickiej" trafiao na terenach okupowanych na podatny grunt, przemawiao do umysw czci modych ludzi. Szef sztabu generalnego armii, Franz Halder, napisa z eufori na pocztku lipca 1941 roku: Wszystkie kraje Europy, nawet Francuzi, l na Wschd swoje legiony. Europa jednoczy si w walce przeciw Azji i ta jedno stanowi historyczny sens obecnej wojny". Takie sowa miay oczywicie niewiele wsplnego z rzeczywistoci, jakkolwiek ochotnicy zgaszali si stosunkowo licznie. Nie doszo jednak do ich masowego napywu. Pod koniec 1941 roku w szeregach Waffen-SS walczyo 12 000 ochotnikw germaskich narodowoci nieniemieckiej" - tak brzmiao oficjalne okrelenie - a wrd nich 1180 Finw, ktrych z ca pewnoci nie mona nazwa Germanami". Okoo 24 000 Francuzw, Chorwatw, Hiszpanw i Waloczykw wcielono do Wehr-machtu. Nie byli Germanami" i Himmler na razie nie chcia ich widzie w szeregach SS. Wizja utworzenia armii pangermaskiej" napotkaa na opr ze strony politycznych liderw i ideologw ruchw faszystowskich w krajach okupowanych. Kierownictwo

SS pocztCzuem si znacznie lepiej wrd tych modych ludzi ni w domu. SS to rzeczywicie elita. Ingemar Somberg, szwedzki esesman Dla mnie nie byt to obcy mundur, gdy zawsze odczuwaem siln wi narodow z Niemcami. Remy Schrijnen, flamandzki ochotnik w SS 276 liczyo na pozyskanie poszczeglnych narodw" oraz utworzenie legionw jednolitych pod wzgldem narodowociowym. Do szybko okazao si, e owe jednostki staj si ulubiecami ruchw nazistowskich w danych krajach i zaczynaj peni funkcj polityczn. Ich integracja z oddziaami SS okazaa si bardzo trudnym wyzwaniem, niemale niewykonalnym. Ochotnicy walczyli o pozycj swojego kraju w przyszej, powojennej Europie zdominowanej przez Niemcy i zapewne przeciw bolszewizmowi, ale niekoniecznie za Niemcy. Prawie wszystkim nie odpowiadaa ideologia SS. Z tego powodu do 1943 roku wrd europejskich ochotnikw istnia zasadniczy podzia: jedni, ktrzy zgosili si do suby w pangermaskich" WaffenSS, walczyli w dywizji Wiking; pozostali natomiast, o nastawieniu narodowociowym, suyli w swoich legionach narodowych. Podzia ten zlikwidowano dopiero w 1943 roku, kiedy legiony Flandria", Norwegia" i Dania" przeksztacono w wielonarodowe jednostki Waffen-SS, przy czym nie obyo si bez gonych protestw i buntw. W tym czasie Himmler nie mia ju nic przeciw przyjmowaniu do swojej formacji przedstawicieli narodw romaskich, ktrymi przedtem tak bardzo pogardza. W skad Waffen-SS wesza rwnie - obok legionu ,Walonia" -jednostka utworzona z Francuzw. Henri-Joseph Fenet, jeden z owych francuskich ochotnikw, wyjania: Klska z 1940 roku bya dla wielu Francuzw straszliwym upokorzeniem, a udzia w walkach na froncie wschodnim w szeregach tak elitarnej jednostki stanowi okazj do wymazania tego upokorzenia z naszych umysw". Mimo i Himmler nigdy nie zdoa wprowadzi w ycie swego planu dotyczcego utworzenia pangermaskiej" armii, to jednak liczba germaskich" ochotnikw w szeregach Waffen-SS moe imponowa. Szacuje si j na od 123 000 do 166 000 onierzy, przy czym wikszo zwerbowano dopiero w 1944 roku, gdy do cofajcych si oddziaw niemieckich doczyli liczni kolaboranci. Z kolei wielu ochotnikw z pocztkowego okresu wojny rozczarowao si jej przebiegiem i odstpio od Niemcw. Mniej wicej do wrzenia 1942 roku musiano rozpuci 25% Holendrw. Kopotw z werbowaniem germaskich ochotnikw" nie udao si unikW 1941 roku musiaem odby podr z Himmlerem. Na mnie osobicie zrobi okropne wraenie. Ludzie z Waffen-SS, ktrzy znali go lepiej, mieli o nim jeszcze gorsze zdanie. W cisym dowdztwie Waffen-SS by najbardziej znienawidzon osob. Sepp Dietrich nie cftcia nawet podawa mu rki. Kiedy Himmler zapowiedzia swoj wizyt w Leibstandarte, Sepp wyjecha. Robert Krtz, esesowski korespondent wojenny 277 n rwnie w nastpnych miesicach. By to uboczny skutek bitwy pod Stalingradem, po ktrej wojna przybraa dla Hitlera niekorzystny obrt. Do 30 czerwca 1943 roku z dalszej suby wojskowej zrezygnowao 5883 ochotnikw, co stanowio 21,5% wszystkich osb zwerbowanych przez Niemcw we Flandrii, Holandii, Danii i Norwegii. Brak ju nam konceptu, co robi dalej w tych germaskich krajach", napisa sfrustrowany SS--Brigadefuhrer (= genera brygady; przyp. tum.) Gottlob Berger. Niezalenie od szykan ze strony ich niemieckich instruktorw, ktrzy

czsto zachowywali si wobec nich z niezwyk but, ochotnicy" uwiadamiali sobie coraz wyraniej sens wypowiedzi Hitlera z poowy lipca 1941 roku. Stawao si jasne, e propagandowej tezy o oglnoeuropejskiej wojnie wyzwoleczej" nie mona interpretowa tak, jakby Niemcy miay prowadzi t wojn dla dobra Europy. Na wojnie mieli skorzysta wycznie Niemcy". Tu przed napaci na Zwizek Radziecki Himmler dysponowa dostatecznie duym zakresem wadzy, aby znacznie rozszerzy Waffen-SS. Na mocy zarzdzenia z kwietnia 1941 zaliczy do tej formacji nie tylko oddziay frontowe SS, ale take 179 (!) innych jednostek i urzdw. Wrd nich znajdoway si (od sierpnia 1940 roku) obozy koncentracyjne wraz z zaogami. Nosiy one takie same mundury i miay takie same ksiki uposaenia co oddziay frontowe, mimo e w 1942 roku podporzdkowano je Gwnemu Urzdowi Gospodarczo-Administracyjnemu, a wic formalnie wydzielono z Waffen-SS. Dla Himmlera, ktry mia okrelon koncepcj korpusu bezpieczestwa pastwa, rozszerzenie Waffen-SS poza oddziay czysto frontowe byo krokiem prawidowym. Chocia doprowadzio to do podziau zada - z jednej strony jednostki frontowe, z drugiej policyjne - nie mona byo mwi o dwch cakowicie oddzielnych formacjach. Zbyt podobne byy orientacje i szkolenia ideologiczne, zbyt cise powizania personalne. Napa Hitlera na Zwizek Radziecki 22 czerwca 1941 roku oznaczaa pocztek wojny, o jakiej Fuhrer marzy od dawna -wojny niszczycielskiej na Wschodzie, ktra miaa doprowadzi do zagady komunizmu, wytpienia ydostwa" i zdobycia przestrzeni yciowej". W wojnie tej uczestniczyo pi dywizji SS; byy to jednostki w peni zmotoryzowane, co odrniao je od wikszoci oddziaw armii. Uzbrojenie Waffen-SS nie obejmowao jednak czogw. onierze owych dywizji walczyli na frontach wszystkich trzech grup 278 i Germaskie" miso armatnie przeznaczone na front wschodni: poegnanie kontyngentu flamandzkich ochotnikw w Antwerpii, lipiec 1944 roku. 279 armii: nad jeziorem Ilmen, pod Moskw, w Rostowie. W dalszym cigu mci si tu i wdzie brak dowiadczenia: w Finlandii (we wrzeniu 1941 roku) skierowano do walk sformowan z dwch pukw Oddziaw Trupich Gwek, sabo wyszkolon grup bojow Nord", ktra cakowicie zawioda" - jak okreli to z poczuciem wyszoci pewien oficer Wehr-machtu - i na widok atakujcych Rosjan ucieka z pola walki. Luki w szkoleniu i nieumiejtno dowodzenia ujawniy si rwnie w dywizji Oddziaw Trupich Gwek; w efekcie poniosa ona dotkliwe straty. Integracja Oddziaw Trupich Gwek z Waffen-SS nadal wywoywaa spory, poniewa Eicke uparcie obstawa przy zachowaniu odrbnego charakteru swojej formacji. Oddziay, ktre wyrosy z jednostki dyspozycyjnej Haussera wyrniay si profesjonalizmem, natomiast formacje Trupich Gwek uwaay si za prawdziwych reprezentantw rewolucji narodowosocjalistycznej" i cechowao je nastawienie antymieszczaskie i antymilitarne. Eicke wiadomie przeciwstawia si wymianie personalnej midzy obiema formacjami. W rezultacie dywizja Oddziaw Trupich Gwek musiaa upora si w Rosji z problemem znacznych strat, ktre prowadziy do stopniowego zaniku specyficznego ducha korpusu" w dywizji Eickea. Jednostka ta przystpowaa do kampanii rosyjskiej pod koniec czerwca 1941 roku w sile okoo 17 000 onierzy. Do marca 1942 roku stracia ponad 12 000 ludzi, otrzymaa natomiast wzmocnienie w liczbie zaledwie 5000 osb. W dziaaniach wojennych, podczas ktrych ulega niemal cakowitemu zniszczeniu, uczestniczya do padziernika 1942 roku. Nowa dywizja

Oddziaw Trupich Gwek, utworzona latem 1942 roku we Francji, miaa niewiele wsplnego z jednostk, ktra rok wczeniej wyruszya do Rosji. Wikszo czonkw zag obozw koncentracyjnych polega. Odbywaa si wprawdzie nadal do intensywna wymiana osobowa pomidzy dywizj Oddziaw Trupich Gwek i zaogami obozw koncentracyjnych, te jednak - zgodnie z ide ujednolicania struktur SS - od-komenderowywano rwnie do innych dywizji. W ten sposb w wikszoci dywizji Waffen-SS suyli ludzie, ktrzy uprzednio duej lub krcej byli czonkami zag obozw koncentracyjnych. Oglnie rzecz biorc, onierze Waffen-SS mieli wiele punktw stycznych z esesowskim wiatem obozw. W 1943 roku Wolfgang Filor, ranny na froncie, zosta wysany na urlop ozdrowieczy do kompanii rekonwalescentw dywizji SS Das Reich w Buchenwaldzie. Pewnego wieczoru odprowadzaem jednego z naszych aresztantw do paki, w pobliu obozu koncentracyjnego. Z obozu wyszli akurat dwaj stranicy, cignc za sob winia; wlekli go tak, e szorowa kolanami po ziemi. Jako onierz fron280 Pozosta jeszcze jeden bolszewik" - tak brzmi cyniczny podpis pod tym zdjciem jednego z ese-owskich korespondentw wojennych. Zdjcie ujawnia brutalny charakter dziaa SS. 281 To prawdziwa jednostka elitarna; jestem dumny i szczliwy, e znajduje si pod moj komend. List generaa Eberharda von Mackensena do Heinricha Himmlera, 26 grudnia 1941 roku Mstwo i ofiarno kolegw z Waf-fen-SS spotykay si z powszechnym uznaniem. Nie syszaem te nigdy o jakiejkolwiek zbrodni popenianej na ydach lub innej ludnoci cywilnej przez onierzy Waf-fen-SS - ci bowiem walczyli dzielnie na pierwszej linii frontu. Hrabia Clemens von Kageneck, oficer Wehrmachtu towy uznaem takie postpowanie za niewaciwe, powiedziaem wic: Co robicie?! Podniecie tego czowieka wyej, nie moecie go przecie tak poniewiera!". Wtedy jeden ze stranikw odpar: Daj spokj, kolego. Wida, e jeste tu od niedawna. Tego odstawiamy na izb chorych. Dostanie tam zastrzyk i bdzie z nim spokj". Jeli przeanalizujemy militarne sukcesy Waffen-SS na froncie wschodnim w latach 1941-1942, wyoni si obraz przypominajcy do zudzenia osignicia armii: istniay jednostki mniej i bardziej skuteczne w dziaaniu. Czasem udawao im si nawet przewysza dywizje wojskowe - nie byo to jednak z pewnoci regu. Prawd jest natomiast, e jednostki SS uchodziy za szczeglnie zacieke i agresywne. Na przykad genera Mackensen w licie do Himmlera z penym uznaniem wypowiada si o wewntrznej dyscyplinie, wieym zawadiactwie, wykazywanej inicjatywie i niezomnej odpornoci" onierzy Leibstandarte. Postrzegany przez wielu autorw fanatyzm z pewnoci nie cechowa wszystkich jednostek SS, dla niektrych jednak by charakterystyczny. Straty poniesione przez SS s w zasadzie porwnywalne z tymi, jakie wykazyway oddziay wojskowe. Udowodniy to najnowsze badania. Nie ulega wtpliwoci, e oddziay Waffen-SS odznaczyy si w Rosji wyjtkow brutalnoci. Istniej liczne dowody na popenione przez nie cikie zbrodnie wojenne: na przykad dywizja Wiking wymordowaa na Ukrainie 600 galicyjskich ydw, dywizja Das Reich pomagaa" grupie operacyjnej B" w wymordowaniu ydw w okrgu miskim, a wedug nie potwierdzonych jeszcze relacji jednostka Leibstandarte Adolf Hitler zabia w kwietniu 1942 roku 400 jecw rosyjskich. Jednak

liczba tego typu przypadkw, ktre potem ujawniono, nie jest dua. Znacznie Zapytano ich wyranie, czy chc, aby zasoni im oczy. Miaem wtedy 16 lat i staem w pierwszym szeregu plutonu egzekucyjnego. Odlego wynosia tylko dziesi metrw, ucieszyem si wic, e nie bd ju musia patrze im w oczy. Do obu skazacw podeszli jeszcze raz dwaj plutonowi i rozerwali im koszule na piersiach, eby strzelcy mogli dokadnie widzie cel. Siegfried Schiitze, onierz dywizji kawalerii SS Florian Geyer 1

leskiem; wrzesie 1941 roku. 282 283 wicej byo zbrodni nieznanych. Jeli chodzi o postpowanie SS, to rozstrzeliwanie jecw wojennych i bezwzgldne traktowanie sowiaskiej" ludnoci cywilnej stanowiy raczej regu ni wyjtek. Szczeglnie zasuya si" w tym wzgldzie brygada kawalerii SS pod dowdztwem Hermanna Fegeleina. Latem 1941 roku otrzymaa ona zadanie przeczesania niedostpnych trzsawisk Prypeci. Reichsfuhrer SS Hein-rich Himmler zapozna onierzy z Wytycznymi w sprawie przeczesywania trzsawisk": Jeli miejscowa ludno jest wroga z punktu widzenia narodowociowego i poledniego gatunku pod wzgldem rasowym i ludzkim, albo te, co si czsto zdarza na takich bagnistych terenach, skada si z osiadych tam przestpcw, naley rozstrzela wszystkich podejrzanych o udzielanie pomocy partyzantom. Kobiety i dzieci trzeba odtransportowa, zarekwirowa bydo i ywno, a wsie puci z dymem i zrwna z ziemi". 27 lipca SS-Standartenfuhrer (= pukownik; przyp. tum.) Hermann Fegelein przekaza podlegym sobie oddziaom wany rozkaz Himmlera: ydw naley traktowa zasadniczo jak grabiecw". Bez wahania postawiono ydw na rwni z partyzantami - co oznaczao, e mordowanie ich w zdobywanych miejscowociach byo zarazem walk z partyzantami. 30 lipca o sidmej rano oddziay konne obu pukw kawalerii SS wyruszyy do akcji: pierwszej czystki" na moczarach. Dzie pniej Himmler podczas osobistej rozmowy z komendantem wyznaczonym dla tego regionu, wyszym dowdc SS i policji Erichem von dem Bach-Zele-wskim, zaostrzy swj poprzedni rozkaz. W odezwie radiowej do poszczeglnych oddziaw znalaza si informacja: Rozkaz Reichsfuhrera SS. Naley rozstrzela wszystkich ydw. Ich ony zapdzi na mokrada". Kawalerzyci z 1. puku SS postpowali w sposb szczeglnie nieludzki: w zajmowanych miejscowociach mordowali ca ludno ydowsk, rwnie kobiety i dzieci. Otwierajc ogie z karabinw maszynowych, zabijali szybko i na chybi trafi. 2. puk ograniczy si do rozstrzeliwania mczyzn w wieku od 18 do 60 lat. Kobiety i dzieci ydowskie zgodnie z rozkazem zapdzano na mokrada. Ludzie Himmlera sali jednak potem raporty, w ktrych donosili rozczarowani: Zapdzanie kobiet i dzieci na trzsawiska nie odnosi spodziewanego efektu, gdy bagna, jak si okazuje, nie s dostatecznie gbokie, by mona w nich byGdzie partyzant, tam i yd, a gdzie yd, tam rwnie partyzant. Fragment tekstu szkoleniowego z kursu zwalczania partyzantw; koniec wrzenia 1941 roku 284 285

7 sierpnia. 1941 roku ukazao si rozporzdzenie niemieckiego dowdztwa wojskowego: bezrobotni ydzi mieli zebra si 8 sierpnia w pobliu dworca kolejowego i zabra ze sob ywno na trzy dni. 8 sierpnia zjawio si przed dworcem okoo 1000 osb. Wyprowadzono ich z miasta w stron Sagolewa, a potem rozstrzelano na kartoflisku. Kilka osb, ktre przeyy, wrcio do domw i opowiedziao o tym, co si wydarzyo. 9 sierpnia ukazao si kolejne rozporzdzenie w sprawie pracy. Nikt nie poszed pod dworzec i w miecie rozpocza si obawa na ydw. Tego dnia rozstrzelano od 8000 do 10 000 ludzi. Niemcy wpadali do mieszka; z ktrego zabrali ze sob szecioletniego chopca. Wdarli si te do naszego mieszkania. Uratowaem si tylko dlatego, e siedziaem akurat w ubikacji na podwrku. Niemcy zabrali jednak moich braci: Dawida i Arona. Rozstrzelali ich tego samego dnia. Piotr Ruwinowicz Rabcewicz - ocalay z masakry na moczarach Prypeci o uton. Zazwyczaj na gbokoci jednego metra wystpuje ju twardy grunt...". Mimo to w okresie do 13 sierpnia oba puki kawalerii SS zabiy niemal 14 000 ludzi. Z pewnoci rwnie normalni" onierze piechoty i dywizji pancernych zabijali jecw rosyjskich i mordowali ludno cywiln, a niektre kierowane na tyy frontu jednostki Wehrmachtu nie rniy si w swej brutalnoci od brygad kawalerii SS. Na przykad 707. dywizja piechoty wymordowaa na Biaorusi w cigu jednego miesica ponad 10 000 ofiar. Niszczycielska wojna na Wschodzie przebiegaa niemal wszdzie tak samo, bez wzgldu na rodzaj prowadzcych j oddziaw, jakkolwiek skrupuy odczuwali czciej onierze Wehrmachtu. Win za popeniane zbrodnie ponosili nie wszyscy, ale byo ich zbyt wielu. W 1942 roku dywizje Leibstandarte, Das Reich, Totenkopf i Wiking wyposaono w nowoczesny sprzt, ktry uczyni z nich jednostki pancerne. Od tej pory stay si one oddziaami elitarnymi" w onie Waffen-SS i taki te wizerunek tworzyy na zewntrz. Prcz nich dziaay jednostki, ktre kierowano na boczne linie frontu (6. Dywizja Grska SS Nord) lub do walk z partyzantami (4. Dywizja Policji, 7. Dywizja Grska SS, 8. Dywizja Kawalerii SS). Za odpowiedni przykad moe tu posuy 7. Dywizja Grska SS Prinz Eugen. T jednostk, sformowan w 1942 roku w pnocnej Serbii z siedmiogrodzkich Sasw i banackich Szwabw, uwaano dugo za gorsze dziecko WaffenWszyscy esesmani byli do modzi, bardzo wynioli i ponadto dumni ze swoich nikczemnych czynw. Erich Mirek, onierz Wehrmachtu i wiadek W gruncie rzeczy wszystko jest kwesti dowodzenia. A sposb dowodzenia uwaam za nieodpowiedni. Erich von Manstein - na temat dowdztwa korpusu pancernego SS; 8 lutego 1943 roku 286 -SS. Dywizja dysponowaa przewanie tylko broni zdobyczn, rozkaz przeniesienia do niej traktowano powszechnie jako rodzaj kary. Walki z partyzantk jugosowiask odznaczay si du brutalnoci i okruciestwem, ale przyczyniali si do tego nie tylko Niemcy; rwnie lokalne grupy narodowociowe zwalczay si wzajemnie. W masakrach uczestniczy oczywicie take Wehrmacht. Ju podczas tumienia powstania serbskiego jesieni 1941 roku dochodzio do odraajcych ekscesw ze strony jednostek Wehrmachtu, ktre wymordoway w tym czasie niemal wszystkich serbskich ydw. Naley zaznaczy, e dywizja SS Prinz Eugen od samego pocztku wykazywaa nieporwnanie wiksz skonno do popeniania zbrodni wojennych ni inne jednostki. W grudniu 1942 roku zostaa ona po raz drugi oficjalnie

zganiona; naganie towarzyszy rozkaz powstrzymywania si w przyszoci od zbytecznych okruciestw" wobec nieuzbrojonej ludnoci cywilnej, takich jak rozstrzeliwanie kobiet i dzieci lub puszczanie z dymem domw i caych wiosek". Dziao si to w okresie, zanim jeszcze dywizja uwikaa si w szczeglnie zacieke walki z partyzantami. Kiedy w lipcu 1943 roku jej dowdca w rozmowie z chorwackim ministrem usiowa przedstawi masakr dokonan przez jego jednostk jako pomyk", SS-Oberfuhrer (= genera brygady; przyp. tum.) Werner Fromm przerwa mu ostro: Odkd tu jestecie, tego rodzaju wypadki" zdarzaj si, niestety, jeden po drugim". Jak zanotowa SS-Sturmbannfuhrer (= major; przyp. tum.) Reinholz, takie wanie wypadki zaczy oddziaywa szkodliwie na niemieckie interesy w tym regionie". Powszechne oburzenie wywoao przede wszystkim wymordowanie 2000 Chorwatw w okolicy Knina (Dalmacja) 28 marca 1944 roku. Ostry protest w tej sprawie zoy te rzd chorwacki. Podobnie niechlubny rozgos zdobya 4. Dywizja Policji, ktra na przykad 5 kwietnia 1944 roku wymordowaa w greckiej miejscowoci Klissu-ra 223 cywilw, a 10 czerwca w Distomo ponad 300 osb. Jak oceni te zbrodnie? Czy byy to wycznie ekscesy poszczeglnych oddziaw, czy te dziaania reprezentatywne dla Waffen-SS? Stae powikszanie liczebnoci oraz czste przegrupowania doprowadziy do tak znacznego przemieszania stanu osobowego dywizji, e trudno byo potem mwi o specyficznym charakterze" poszczeglnych jednostek. W walkach z partyzantk - lub w tych, ktre za takie przedstawiano - od287 dziay Waffen-SS wykazyway, oglnie rzecz biorc, tendencj do ekscesw, ktre zdecydowanie przewyszay w swej bezwzgldnoci dziaania Wehrmachtu. Stwierdzenie to odnosi si nie tylko do wczesnej sytuacji na Bakanach, ale rwnie do poczyna esesmanw we Francji i Woszech, gdzie jeden z oddziaw dywizji SS Reichsfuhrer SS" wymordowa w sierpniu i wrzeniu 1944 setki woskich cywilw. Ta fanatyczna krwioerczo potgowaa si, w miar jak po przeomie stalingradzkim wojna przybieraa obrt niekorzystny dla reimu nazistw. W tym samym czasie doborowe dywizje Waffen-SS odpowiednio zbrojono, przeksztacajc je w dywizje pancerne. W najbardziej krytycznym momencie naczelne dowdztwo niemieckich si zbrojnych zyskao tym samym narzdzie potrzebne do ustabilizowania sytuacji na froncie wschodnim. Przypomnijmy: w listopadzie 1942 roku wojska radzieckie pod Stalingradem okryy 6. armi niemieck, a w grudniu przeszy do wielkiej ofensywy na caej dugoci frontu poudniowego. le uzbrojone jednostki woskie, wgierskie i rumuskie nie byy w stanie powstrzyma natarcia, podobnie zreszt jak nieliczne dywizje niemieckie. Armia Czerwona para niepowstrzymanie na zachd, perspektywa zaamania zawisa nad caym poudniowym skrzydem frontu wschodniego. Z pomoc miay przyj trzy dywizje pancerne SS - Leibstandarte Adolf Hitler, Das Reich i Totenkopf - poczone w jeden korpus pod dowdztwem Paula Haussera. Winrich Behr, w tamtym czasie oficer Wehrmachtu, przypomina sobie, jak ocenia pooenie Fiihrer: To, co Hitler mwi na temat odsieczy dla Stalingradu, byo tak mao realne, e zdawaem sobie z tego spraw nawet ja, 25-letni onierz frontowy i oficer wojsk pancernych. Wedug Fuhrera sytuacj pod Stalingradem miaa uratowa armia pancerna SS, ja za wiedziaem od feldmarszaka Mansteina, e armia ta posza ju w rozsypk za spraw rosyjskich czogw T-34. Tymczasem Hitler twierdzi, e wanie ta armia pancerna, nie baczc na wichury i nieyce, pokona 400-kilometrow odlego, aby

przyj z pomoc naszym pod Stalingradem! Co za bzdury!". Wprawdzie nie udao si wydosta 6. armii z okrenia pod Stalingradem, ale korpus pancerny SS rzeczywicie uczestniczy w niemieckiej kontrofensywie w lutym i marcu 1943 roku, ktra ustabilizowaa front i umoliwia odbicie Charkowa, czwartego pod wzgldem wielkoci miasta w Zwizku Radzieckim. Przedtem Haus-ser, zniechcony beznadziejnym pooeniem, nie zdecydowa si na obron tej wanej pod wzgldem prestiowym metropolii i wbrew wyranym 288 U gry: Korpus pancerny SS przyczyni si walnie do odbicia Charkowa wiosn 1943 roku. Pancerny wz bojowy z onierzami piechoty. U dou: Pogotowie ratunkowe" frontu wschodniego - Sepp Dietrich odznacza onierza Waffen-SS po bitwie o Charkw. 289 rozkazom Fuhrera zarzdzi odwrt. Widocznie genera SS nie by jeszcze w tym momencie skonny do okazywania lepego posuszestwa; do takiego stanu dojrza" dopiero pniej. W centrum walk pod Kurskiem - podczas ostatniej wielkiej ofensywy niemieckiej na froncie wschodnim - znalaz si 1. korpus pancerny SS ktry tym razem odegra rol taranu. Mimo e operacja zakoczya si fiaskiem, to jednak okres od lutego do lipca 1943 ugruntowa propagandow ocen jednostek Waffen-SS jako pogotowia ratunkowego" frontu wschodniego. Cieszyy si one opini doborowej formacji, ktra walczy wszdzie tam, gdzie jest najwiksze zagroenie; zawsze te znajduje si na czele oddziaw uczestniczcych w kontrofensywie. Potwierdza to Horst Kruger, przeniesiony wiosn 1943 roku z Luftwaffe do dywizji SS Leibstandarte: Bylimy latajcym komandem, kierowano nas zawsze tam, gdzie robio si najgorcej. I nikt nie stawia wtedy zbdnych pyta". Ten mit, jak wiele innych, zawiera cz prawdy. Gdyby nie dywizje pancerne SS, ofensywy niemieckie na wiosn 1943 roku nie doszyby do skutku. Ale jednostki te nigdy nie atakoway przeciwnika samodzielnie. Zawsze dziaay wsplnie z oddziaami armii. Wyolbrzymione s te informacje o doskonaym uzbrojeniu dywizji pancernych SS. Najnowoczeniejsze typy czogw, takie jak Pantera i So, przydzielano w pierwszej kolejnoci jednostkom Wehrmachtu. Wszystkie nowe Pantery otrzymywaa na przykad dywizja Grossdeutschland, jeszcze lepiej uzbrojona ni dywizje SS Haussera. Te ostatnie rwnie dostaway nowoczesne uzbrojenie - na przykad kada z nich dysponowaa kompani gotowych do walk czogw Tygrys. Podobnym poziomem uzbrojenia mogo si jednak wykaza wiele oddziaw Wehrmachtu. Dywizja Grossdeutschland zostaa nawet wzmocniona w sierpniu 1943 roku caym batalionem czogw Tygrys. Do przeomu 1943/1944 stare" dywizje SS walczyy na froncie wschodnim wszdzie tam, gdzie pojawiaa si krytyczna sytuacja. W lutym 1944 roku wojska radzieckie okryy w Czerkasach dywizj SS Wiking i brygad szturmow SS Walonia. Podczas krwawej operacji wydobycia si z kota" wanie te dwie jednostki stany na czele bronicych si oddziaw niemieckich, a odsieczy dokonaa dywizja Leibstandarte Adolf Hitler. W Kamiecu Podolskim (w kwietniu 1944 roku) Rosjanie otoczyli ca armi pancern. Popiesznie sprowadzony z Francji, nowo sformowany 2. korpus pancerny SS rozbi piercie opasujcy, po czym uwolni z okrenia dywizje Wehrmachtu i Leibstandarte Adolf Hitler. 290

Tak wyglday sukcesy militarne Waffen-SS. W walkach uczestniczyo take okoo 20 dywizji pancernych Wehrmachtu, ktre przeprowadziy podobne operacje wojskowe. Odnosiy one podobne sukcesy, co Waffen-SS, byy te podobnie uzbrojone, a niektre z nich - o czym bya ju mowa wczeniej - nawet lepiej. Rzekome bohaterskie czyny" jednostek Waffen-SS okazuj si po dokadniejszej analizie znacznie mniej spektakularne ni jest to zazwyczaj przedstawiane, a w mit to w duej mierze produkt literatury popularnej (rwnie angielskojzycznej), ktra po dzi dzie ulega mistyfikacji dajcej si wyjani jedynie psychotera-peutycznie. Miadca klska Niemcw pod Stalingradem zim 1942/1943 staa si wydarzeniem przeomowym w toczcej si wojnie. Przyczynia si rwnie do zasadniczej zmiany w historii Waffen-SS. W okresie od grudnia 1942 do stycznia 1944 sformowano dwanacie dalszych dywizji SS, co oznaczao 150-procentowy wzrost liczebnoci! Tym samym ostatecznie przeksztacono elitarne" siy SS w armi powszechn. O ile w poowie 1940 roku liczebno Waffen-SS wynosia jeszcze 100 000 onierzy, to pod koniec 1941 roku wzrosa do 220 000, jesieni 1942 - do 240 000 (z czego 140 000 to oddziay polowe), pod koniec 1943 - do 500 000 (w tym 260 000 oddziay polowe), a pod koniec 1944 - a do 910 000. Nie ulega wtpliwoci, e tak znaczny przyrost liczbowy musia w sposb istotny wpyn na zmian charakteru Waffen-SS. Nie bya to ju formacja elitarna. Oficjalnie nie zniesiono nigdy zasady suby ochotniczej, jednak de facto utrzymaa si ona do krtko. Ju w 1940 roku czonkowie Allgemeine SS byli namawiani do przechodzenia do Waffen-SS. Od 1942 roku presja ta zwikszya si. Do formowanych wanie nowych dywizji pancernych SS Hohenstaufen i Frundsberg pod przymusem wcie-lano czonkw zag obozw pracy. Z ideologi nazistowsk ludzie ci mieli naprawd niewiele wsplnego. Pewna wsppracownica dyplomaty Ulricha von Hassel stwierdzia w 1943 roku: Coraz bardziej wtpliwy stawa si duch narodowosocjalistyczny w Waffen-SS. Identyfikowano si za to z walczcymi oddziaami Wehrmachtu". Czsto nawet wysi oficerowie Waffen-SS decydowali si zachowa dystans do Himmlera. Z ostrej krytyki Reichsfuhrera SS znany by zwaszcza Felix Steiner. W oczach Himmlera przebra on miar, kiedy witajc onierzy zacz zastpowa przepisowy zwrot Heil Hitler" skrcon, niedba form Heil". Himmler poleci sprawdzi lojalno Steinera. Nie zdoa jednak pozbawi go penionej funkcji, gdy natrafi na opr ze strony wysoko postawionych funkcjonariuszy SS., 291 Podano piwo, bya te wyerka: parwki. Czy moglimy chcie czego wicej? Potem wrczono nam formularze zgoszeniowe do Waffen-SS. Nie byo w tym nic zego. Bo tym, ktrzy nie chcieli tam i, przyrzekano solennie: Pjdziesz do marynarki, do kawalerii albo do administracji". W takim przypadku owkiem przekrelali ,fflaffenSS" i pisali nazw tej innej formacji. Jestem pewien, e zanim jeszcze mijao dziesi minut, z powrotem wymazywali to sowo gumk. Lothar Schmitz, w tamtym okresie czonek Hitlerjugend Chciaem zgosi si wtedy do Waffen-SS, ale ojciec bardzo si na mnie zdenerwowa. Powiedzia: Nie masz nawet pojcia, w co si pakujesz". Manfred Rommel, w tamtym okresie cztonek Hitlerjugend Istnia jaki nieokrelony opr wewntrzny, ktry kaza odrzuca myl o wstpieniu do Waffen-SS; podwiadomie wiedziano: tam wyczynia si rzeczy, z ktrymi nie chciaby mie nic wsplnego. Nie, nie wiedziano jeszcze nic konkretnego o ujawnionych dopiero potem faktach, ale jednak nie moglimy si uwolni od zych przeczu.

Giinther Adrian, w tamtym okresie cztonek Hitlerjugend Miaem 15 lat, kiedy zaangaowaem si w t wojn osobicie. W marcu 1944 roku w szkole zjawi si oficer Waffen-SS i po wygoszeniu pomiennej, entuzjastycznej przemowy zapyta o ochotnikw do Waffen-SS. Pierwszy podniosem rk. Nie mogem inaczej - przecie wychowywaem si w duchu narodowego socjalizmu. Siegfried Schutze, onierz dywizji kawalerii SS Florian Geyer Z uwagi na potrzeb znajdywania coraz to nowych rezerw osobowych Gwny Urzd Dowdztwa SS oraz Urzd do spraw Modziey doszy w lutym 1943 roku do porozumienia: nastpn dywizj SS postanowiono sformowa z czonkw Hitlerjugend, z rocznikw 1925 i 1926. Jednym z nich by Bernhard Hei-sig. Waciwie zgosi si do jednostki pancernej, ale gdy stan przed komisj poborow, zwrci na niego uwag pewien oficer SS. Mia tylko jedn rk - co chyba wywaro na mnie due wraenie - i powiedzia: Nie chce pan by w naszych szeregach?*. Odparem: Ale ja si ju zgosiem do dywizji pancernej*. Och, my mamy wiele czogw... chyba e ma pan co przeciw subie w naszej formacji?*. To byo podchwytliwe pytanie. A przecie nie miaem nic przeciw SS. Dlatego powiedziaem: Dobrze, czemu nie?". Ulrich Kruger, sanitariusz w Hitlerjugend, opowiada o badaniu lekarskim, podczas ktrego sprawdzano te, czy chopcy nie choruj na grulic. Kademu z nich robiono przewietlenie, nastpnie podchodzili do stou, przy ktrym otrzymywali formularz: Niniej-szym potwierdzam, e przeszedem badanie rentgenowskie* - i tak dalej - potem miejscowo, data i podpis. Ale u dou kartki byo jeszcze dopisane drobnym drukiem: Niniej-szym owiadczam, e zgaszam si na ochotnika do suby w Waffen-SS. Pomylaem soNie wolno klasyfikowa jednakowo czonka partii i czonka Waffen-SS. Jeli kto z Waffen-SS jest szczeglnie dobrym onierzem, to w okrelonych okolicznociach mona nawet nie bra mu za ze, e nie jest tak biegy wiatopogldowo. Adolf Hitler Mamy przed sob tylko jedno zadanie; musimy by niezomni i kontynuowa bezlitonie walk ras. Przemwienie Himmlera w Charkowie, kwiecie 1943 roku bie, e tak nie mona - e tu po prostu wprowadza si ludzi w bd, gdy chcc nie chcc, podpisuj zgod na co, o czym w ogle nie zostali poinformowani". Najwikszym problemem okaza si niebawem niedostatek dobrze wyszkolonych oficerw i podoficerw. Usiowano zaradzi temu brakowi doranymi posuniciami. Dlatego do dywizji przeniesiono z armii 50 oficerw, gwnie byych przywdcw w Hitlerjugend. Cay personel ramowy pochodzi z jednostki Leib-standarte Adolf Hitler, ktra po tym odpywie kadry oficerskiej ulega znacznemu osabieniu. Kiedy w czerwcu 1944 roku dywizja Hitlerjugend braa udzia w operacji w Normandii, nadal brakowao jej 2000 podoficerw - co stanowio poow wymaganego stanu. Problem werbowania onierzy w takiej liczbie, aby zapewni sta ekspansj WaffenSS, nie by nowy. Pojawi si ju w roku 1940. Naczelne dowdztwo Wehrmachtu okrelio sta liczb osb przenoszonych do Waffen-SS, ale dla dalekosinych planw Himmlera byo to za mao. Dlatego od pocztku wojny szef SS usiowa werbowa ludzi do swoich oddziaw tam, gdzie nie musia si obawia konkurencji ze strony Wehrmachtu: poza granicami Rzeszy. Prcz ochotnikw z krajw zachodniej Europy - o ktrych bya ju mowa - od 1940 roku wizano nadzieje rwnie z osobami pochodzenia niemieckiego, tak zwanymi volksdeu-tschami, z Wgier, Jugosawii i przede wszystkim z Rumunii. Pocztkowo ludzie ci przyjedali do Niemiec nielegalnie, niebawem jednak na mocy umw midzypastwowych z

Budapesztem i Bukaresztem uzgodniono, e mog oni odbywa sub wojskow w szeregach Waffen-SS. Pod koniec 1941 roku w dywizji SS Wiking i w dywizji grskiej SS Nord suyo 6200 volksdeutschw. Jednak zim 1943 roku okazao si, e to rdo zaopatrzenia w rekrutw wysycha; po prostu zwerbowano ju wszystkich mczyzn pochodzenia niemieckiego, zdolnych do noszenia broni". Doszo do sytuacji, w ktrej niemal co czwarty onierz Waffen-SS by volksdeutschem z regionu bakaskiego - ich liczebno wynosia cznie ponad 200 000 ludzi! Prawie wszystkie nowe oddziay z lat 1943 i 1944 skaday si gwnie z volksdeutschw. We wspomnianych ju wczeniej dywizjach pancernych Hohenstaufen i Frundsberg suy292 293 Wielu Wgrw, Polakw i Rumunw niemieckiego pochodzenia decydowao si na sub wojskow w Waffen-SS nie dlatego, e aprobowali ideologi SS, ale po prostu, aby odby sub w niemieckim Wehrmachcie. Nie rozumieli, na czym polega ta rnica. Baron Philipp von Boeselager, oficer Wehrmachtu Rzyga si chce: cigle tylko sysz o duchu SS". Co za bzdura! Niczego takiego nie ma! Jeden z informatorw Gwnego Urzdu SS - Wypowied z 2 padziernika 1943 na temat ideologicznej orientacji Waffen-SS o okoo 8000 onierzy. Jak na ironi, stan osobowy dywizji SS Nordland wykazywa -wbrew nazwie jednostki - wicej volksdeuts-chw z Rumunii ni onierzy z Danii lub Norwegii. Ludzie ci nie paali chci oddania swego ycia za Niemcy. Nawet Eicke, chocia nie mg zalicza si do intelektualistw, zauway: Wrd volksdeutschw jest spora liczba osb, ktre mona okreli jako niezbyt bystre. Wielu z nich nie potrafi pisa ani mwi po niemiecku. Nie rozumiej rozkazw, wykazuj te skonno do nieposuszestwa i uchylania si od obowizkw". Rozpoczo si take przyjmowanie onierzy pochodzenia niegermaskiego". Jeszcze w maju 1942 roku Himmler mia due zastrzeenia wobec takiego kierunku rekrutacji: Formowanie jednostek Waffen-SS z Estonii, otwy i Litwy to istotnie kuszcy krok, ale kryje on w sobie spore ryzyko". Niemiec batycki Alfred Rosenberg, minister Rzeszy do spraw okupowanych terenw nadbatyckich, sformuowa to ostrzej: w jego opinii Litwini to ludzie pod wzgldem rasowym w wikszoci mao wartociowi", otysze s w znacznym stopniu przemieszani z ludnoci rosyjsk", natomiast Esto-czycy to elita narodw batyckich". Odkd w Waffen-SS zaczli suy Finowie, uleg zmianie stosunek do Estoczykw. W padzierniku 1942 roku Hitler wyrazi zgod na sformowanie estoskiego legionu SS, nastpne tego rodzaju jednostki powstay w 1943 roku, a w styczniu 1944 utworzono estosk dywizj SS. Rwnie w przypadku otyszy bzdurne argumenty pseudorasowe ustpiy do szybko przed pragmatycznymi. Z otewskich onierzy sformowano nawet dwie dywizje. Integracja Ba-tw w szeregach SS bya do prosta. Ludzie ci mieli nadziej, e walczc po stronie Niemiec przyczyni si do odzyskania wasnej niepodlegoci. Oczekiwanie to Niemcy wiadomie podsycali, zrcznie tuszujc wasne plany okupacyjne. Ponadto na otwie istnia szeroko rozpowszechniony antysemityzm. Stosunkowo spora liczba otyszy -jak rwnie Litwinw i Ukraicw uczestniczya w masowych rozstrzeliwaniach ludnoci ydowskiej, bya te zatrudniana w obozach zagady w charakterze stranikw. Warto bojowa oddziaw skadajcych si z mieszkacw Europy 294

Zwalczanie partyzantw" byo wanym zadaniem dla Waffen-SS: muzumaska jednostka SS na Bakanach. wschodniej nie bya jednakowa. Najgorzej oceniano jednostki biaoruskie; zdarzay si w nich nawet przypadki mordowania niemieckich oficerw przez onierzy, ktrzy nastpnie dezerterowali. Ze dowiadczenia wizay si take z dywizj ukraisk, ktra podczas swojej pierwszej akcji frontowej w lipcu 1944 roku zawioda na caej linii". Mnie natomiast bronili swojej ojczyzny Estoczycy i otysze. otewskie jednostki SS, mimo okrenia, walczyy w Kurlandii zaciekle a do mo295 Nie oczekujemy od was, abycie stali si Niemcami pod wpywem oportunizmu. Oczekujemy od was, abycie podporzdkowali swj idea narodowy ideaowi waniejszemu z punktu widzenia kwestii ras i historii: Wielkogermaskiej Rzeszy. Przemwienie Himmlera w Charkowie, kwiecie 1943 roku mentu kapitulacji. Ich czonkowie dziaali potem czciowo w podziemiu, jako partyzanci, jeszcze przez lata stawiajc opr Armii Czerwonej. Poczwszy od 1943 roku, kiedy nastaa fala formowania nowych dywizji, jednostki frontowe Waffen-SS dzieliy si na trzy grupy: dywizje skadajce si z rdzennych Niemcw, tak zwane dywizje ochotnicze, w skad ktrych wchodzili rozmaici onierze germascy" i volksdeutsche, oraz jednostki skupiajce onierzy niegermaskich", tak zwane dywizje grenadierw SS. Jednostki te rniy si midzy sob pod wzgldem wartoci bojowej. Za oddziay elitarne mona byo uzna jedynie cz rdzennie niemieckich dywizji. Ale rwnie one coraz bardziej odczuway brak wyszkolonej kadry oficerskiej i podoficerskiej. Na przeomie 1943/1944 do dywizji SS Das Reich przyjto du grup Alzatczykw. Wielu z nich zdezerterowao na froncie. Najwaniejsz spraw dla Waffen-SS byo profesjonalne szkolenie bojowe oficerw. Due straty ponoszone na frontach i potrzeba ustawicznego formowania nowych jednostek spowodoway, e obie szkoy junkierskie przestay nada z ksztaceniem nowej kadry. W Waffen-SS w ogle nie szkolono czonkw sztabu generalnego. Dlatego dowdcy SS musieli uczszcza na odpowiednie kursy organizowane przez armi. Cz oficerw sztabu generalnego Wehrmachtu musiaa przej do WaffenSS. Na pocztku Himmler sceptycznie odnosi si do tej decyzji, poniewa obawia si infiltracji w szeregach SS. Z czasem sytuacja zmusia go do tego, e musia odsun swoje obiekcje na dalszy plan. Ale sprawa okazaa si i tak skomplikowana, gdy tego rodzaju przeniesienie wymagao zgody danej osoby - a wielu oficerw nie wyraao chci suenia w Waffen-SS. Tak wic niedostatek oficerw sztabowych do koca wojny pozosta dla SS nierozwizanym problemem, aczkowiek udao si obsadzi dobrze wyszkolonymi oficerami szczeglnie wane stanowiska w sztabie generalnym. Brak oficerw jeszcze dotkliwiej dawa si we znaki w nieniemieckich jednostkach. Pobr volksdeutschw mia charakter przymusowy, ludzie ci nie palili si wic do tego, aby zdoby w SS szlify oficerskie. Co gorsza: nie udao si te pozyska odpowiedniej liczby wyszych oficerw z innych armii, czy to w Europie poudniowowschodniej, czy to zachodniej. Godnym wzmianki wyjtkiem by SSObergruppenfiihrer (= genera ar296 Szczeglne bestialstwo cechowao poudniowo-wschodnioeuropejskie jednostki ochotnicze SS na Bakanach. Tu onierze" ucinaj partyzantowi gow. mii; przyp. tum.) Arthur Phleps, byy oficer c.k. armii, potem genera dywizji w rumuskich siach zbrojnych.

W poszukiwaniu coraz to nowych zasobw materiau ludzkiego" Himmler wykazywa gorliwo, ktra doprowadzia do absurdu esesow-sk ideologi o germaskiej rasie panw. W 1944 roku utworzono nawet biaorusk dywizj SS. Strukturom SS podporzdkowano oddziay kozackie oraz jednostk radzieckich muzumanw. Ju wiosn 1943 roku Himmler za zgod Hitlera rozpocz realizacj jednego ze swoich ulubionych projektw: chcia utworzy dywizj SS w oparciu o muzumask ludno Boni. Z militarnego punktu widzenia myl ta nie bya wcale niedorzeczna: w Boni i Hercegowinie panowaa odwieczna wrogo pomidzy chrzecijanami i muzumanami, ktr mona byo atwo wykorzysta do okrelonych celw. Zvonimir Bernwald, onierz dywizji SS Handschar, wyjania: Boniaccy muzumanie wstpowali do Hand-schar z nadziej, e w ten sposb dostan bro i bd mogli walczy 297 w Boni przeciw serbskim czetnikom. Ideologia nazistowska nie interesowaa ich przy tym nic a nic". W poowie 1943 roku rekrutw przetransportowano na szkolenie do Francji. Chocia dywizja uzyskaa szereg praw specjalnych - pena swoboda w praktykowaniu swojej religii, iman w kadym batalionie i mua w kadym puku onierze ci zbuntowali si. Zamordowali niemieckich oficerw, ukradli kas puku i zniknli. Gos musia zabra protektor dywizji, Wielki Mufty Jerozolimy. W kocu jednak udao si sformowa jednostk odpowiadajc wymogom wojskowym. Jeden z oficerw SS oceni j potem sowami: Fantastyczny materia ludzki -pod wzgldem rasy oczywicie nieodpowiedni, ale s tam w kadym razie modzi, silni mczyni". Poczwszy od wiosny 1944 roku dywizja SS Handschar, przeniesiona na pnoc Boni, walczya z partyzantk Tity, ale Boniacy nie mieli ochoty walczy poza granicami ojczyzny. Wikszo z nich zdezerterowaa jesieni 1944 roku, kiedy Wehrmacht wycofa si z Boni. Tym samym pod znakiem zapytania stan sens tworzenia tego rodzaju oddziaw. Jeszcze aoniej wypady prby sformowania albaskiej dywizji SS Skanderberg. W tym przypadku nawet nie udao si nakoni oddziau do podjcia walki z partyzantami. Mnogo cudzoziemskich jednostek Waffen-SS podkrelaa zarazem rnorodno tej formacji. Naley jednak zaznaczy, e nie bya ona tylko zbieranin rozmaitych jednostek frontowych. Istniay te oddziay specjalne, ktre przynajmniej przez jaki czas nie walczyy na froncie, lecz zajmoway si zwalczaniem stale przypominanego wroga wewntrznego". Na przykad batalion Waffen-SS specjalnego przeznaczenia" zyska ponur saw w latach 1941-1942 - przede wszystkim z powodu masakry ydw. Pniej onierzy tej jednostki przenoszono do rozmaitych oddziaw frontowych, midzy innymi do dywizji Totenkopf i do estoskiej dywizji SS. Dowdztwo Waffen-SS przekazao te okoo 1500 onierzy do osawionych grup operacyjnych policji bezpieczestwa i SD - byPod koniec 1942 roku mwiono, e do Wehrmachtu przyjmuj jedynie rdzennych Niemcw z Rzeszy, z niemieckim paszportem. ylimy wtedy w niepodlegej Chorwacji i mielimy chorwackie paszporty. Potem dowiedzielimy si, e do Waffen-SS przyjmuj ochotnikw. Wtedy poszlimy si zgosi. I cigle powtarzano nam, e jako czonkowie Waffen-SS jestemy kim lepszym od innych. Zvonimir Bernwald, dywizja SS Handschar Do zabijania tamtych uywaj tylko noy. Jeden z nich zosta ranny. Kaza sobie obandaowa rami i lew rk zaatwi jeszcze 17 przeciwnikw. Zdarza si, e wycinaj wrogom serca. Hermann Fegelein, SS-Brigadefuhrer, podczas narady u Hitlera 6 kwietnia 1944 roku

na temat muzumaskiej dywizji SS Handschar y to osoby, ktre po wykonaniu morderczych akcji wracay do oddziaw frontowych, by dalej wypenia tam swoje obowizki. Jednostki pomocnicze nadal wspdziaay w deportacjach ydw na terenie Rzeszy, w egzekucjach ludnoci cywilnej w Boni i na Morawach, a take w brutalnym tumieniu powstania w getcie warszawskim w kwietniu 1943 roku. Stefan Grajek, polski yd, jeden z uczestnikw powstania w getcie warszawskim, wspomina: Kiedy rozpoczlimy powstanie, nikt z nas nie wierzy, e przeyje. Nie chodzio o to, by zosta przy yciu - przeylimy tylko przypadkowo, bo Niemcy nie zdoali zabi nas wszystkich. Mielimy inny zamiar. Chcielimy nie tyle ratowa nasze ycie, co raczej zareagowa na postpowanie tych mordercw, odpaci im za wszystko. Bya to ostatnia okazja, aby zemci si na esesmanach za morderstwa, jakich dopucili si w cigu ostatnich lat. Nikt z nas nie sdzi, e przeyje. Jeli o mnie chodzi, chciaem przynajmniej zemci si na tych, ktrzy wymordowali moj rodzin, moich przyjaci, mj nard". ydowscy bojownicy nie byli jednak w stanie broni si dugo przed atakujcymi ich z niezwyk bezwzgldnoci jednostkami SS. SS-Brigadefuhrer Stroop mg zameldowa 16 maja 1943 roku: Bya ydowska dzielnica Warszawy przestaa istnie. Wielka akcja zakoczya si o godzinie 20.15 wysadzeniem w powietrze warszawskiej synagogi". Ludzie Stroopa zabili okoo 15 000 ydw. Ju po kilku pierwszych dniach stao si jasne, e ydzi w adnym razie nie myl o dobrowolnym przesiedleniu, lecz zamierzaj stawi opr z uyciem wszelkich moliwych rodkw i posiadanej broni. Genera SS Jiirgen Stroop na temat wybuchu powstania w getcie warszawskim Naley mie okrelone nastawienie do oporu, a nienawi do Niemcw bya olbrzymia. Nienawi braa si std, e Niemcy traktowali ludzi w sposb tak bardzo nieludzki. Marek Edelman, byty uczestnik powstania w getcie warszawskim Stao si co, co przekroczyo nasze najmielsze nadzieje. Niemcy dwukrotnie uciekli z getta. Jeden z naszych oddziaw utrzyma si przez 40 minut, drugi przez ponad sze godzin. Mordechaj Anielewicz, ydowski , bojownik z getta; list z 23 kwietnia 1943 roku Wrzucili do schronu pojemniki z gazem, - nie wiem do dzi, z jakim - aby zmusi ludzi do wyjcia na zewntrz. Po likwidacji getta nikt z ydw nie oczekiwa ludzkiego traktowania. Moe byy jeszcze jakie grupki robotnikw, ktrzy wierzyli, e pojad do Lublina pracowa, ale jeli tak, to z pewnoci stanowili zdecydowan mniejszo. Wikszo ydw nie dawaa wiary sowom Niemcw i spodziewaa si po nich najwikszej brutalnoci, najwikszych okruciestw. To smutne, e musz mwi to wszystko, ale tak wanie byo. Profesor Israel Gutman, polski yd, o powstaniu w getcie warszawskim 298 299 Nie sdz, aby ktokolwiek potrafi wymaza z pamici to, co si wydarzyo. A skoro nie potrafi zapomnie, to moe nie jestem rwnie dostatecznie dorosy, aby przebaczy. Cwi Nussbaum, domniemany Chopiec Warszawy" Walki toczyy si o kady schron, o kady dom w getcie warszawskim, a zakoczyy si dopiero, kiedy zaczto wysadza w powietrze dom po domu. Potem getto zamienio si w stert ruin, bez najmniejszego ladu ycia. Profesor Israel Gutman, polski yd, w tamtym czasie w getcie warszawskim Jednostk Waffen-SS, ktra odznaczya si bezprzykadnym bestialstwem na tyach

frontu, bya brygada Dirlewangera. Doktor Oskar Dirlewanger, z zawodu stomatolog, dosta si w 1935 roku do wizienia za uprawianie nierzdu z nieletni. Nastpnie w celu sprawdzenia si" wstpi do legionu Condor, ktry podczas wojny domowej w Hiszpanii walczy po stronie generaa Franco. W 1940 roku Dirlewanger otrzyma zgod na utworzenie kompanii zoonej z kusownikw. W czasie wojny do oddziau przyjmowano kryminalistw, wypuszczanych w tym celu z niemieckich wizie, nie majcych nic wsplnego z romantycznym mitem szlachetnego kusownika". Oddzia Dirlewangera nie wchodzi pocztkowo w skad Waffen-SS, jednak jesieni 1942 roku zosta wczony do tej formacji mimo gwatownych sprzeciww samych esesmanw, po czym uczestniczy w zwalczaniu partyzantki na terenie Biaorusi. Tam zasyn z masowego mordowania ludnoci cywilnej, ale szczeglnie ponur zyska po pacyfikacji Warszawy w sierpniu i wrzeniu 1944. Brygada Dirlewangera poniosa cikie straty w walkach z Armi Krajow. Straty te wyrwnano, przysyajc pod rozkazy Dirlewangera zawodowych przestpcw i tak zwane mty spoeczne" z esesowskich obozw karnych, koncentracyjnych i z wizie Wehrmachtu. W efekcie nastpio cakowite zdziczenie oddziau, ktry -jeszcze podjudzony przez rozkaz Himmlera, aby nie bra adnych jecw - zacz mordowa na olep wszystkich, ktrzy znaleli si na jego drodze. Zbrodnicza brygada Dirlewangera ustpowaa jedynie esesowskiej brygadzie RONA (Russische Nationale Befreiungsar-mee = Rosyjska Narodowa Armia Wyzwolecza), w skad ktrej wchodzili Rosjanie i Ukraicy. Jednostka ta powstaa w 1942 roku w celu zwalczania partyzantki - i niewtpliwie udowodnia sw przydatno". RONA doczya do cofajcych si oddziaw niemieckich i wanie bya przeksztacana w 29. Dywizj Grenadierw SS, kiedy jej cz odkomenderowano (w 1944 roku) do stumienia Powstania Warszawskiego. Tu krwioerczo brygady RONA osigna swoje apogeum. Pocztkowo niemieccy przeoeni tolerowali zwyczajowe ju w rosyjskim stylu prowadzenie wojny", pldrowanie jako konieczne zo", nie przejmowali si te zbytnio przypadkami gwatw dokonywanych na Polkach i masowymi morderstwami. Kiedy jednak w jednym ze szpitali doszo do gwatw na niemieckich pielgniarkach, ktre nastpnie zamordowano, nawet w dowdztwie SS uznano, e miarka zostaa przebrana. SS-Brig-adefuhrer Fegelein, cznik Himmlera w kontaktach z Hitlerem, cho sam by odraajcym zbrodniarzem, musia przyzna: Tak jest, mein Fuhrer, to naprawd otry". Pod koniec sierpnia jednostk wycofano z Warszawy. Na przeomie 1943/1944 formacja Waffen-SS staa si zbieranin najbardziej dziwacznych jednostek. Ale trzon esesowskich oddziaw frontowych tworzyy silne dywizje pancerne, ktre naleay do najskuteczniejszych jednostek bojowych caego Wehrmachtu. O walkach na froncie wschodnim w latach 1943-1944 bya ju mowa. Ale w roku 1944 Rosja nie stanowia gwnego teatru wojny dla Waffen-SS, a przynajmniej nie dla ich dywizji pancernych. Od 1942 roku Hitlera drczya jedna myl: czy alianci zd wyldowa we Francji, zanim zakoczy si wojna ze Zwizkiem Radzieckim. W listopadzie 1943 roku wyda on instrukcj numer 51 - ostatni, w ktrej zaj si sytuacj strategiczn - i przesun punkt cikoci dziaa wojennych ze wschodu na zachd. Tam miaa si odby decydujca bitwa. Gdyby bowiem udao si odeprze przeciwnika, prbujcego wyldowa na zachodzie, mona byoby potem przerzuci wszystkie siy na wschd i powstrzyma ofensyw Armii Czerwonej. Poraka na zachodzie oznaczaaby definitywn klsk Niemiec. Konsekwencj takiego rozwizania bya koncentracja elitarnych jednostek Waffen-SS we Francji. Znalazy si tam Leibstandarte Adolf Hitler i Das Reich, jak rwnie nowo

utworzona dywizja pancerna Hitlerjugend i pancerna dywizja grenadierw Gtz von Ber-lichingen. Dywizje Hohenstaufen i Frunds-berg musiano (w kwietniu 1944 roku) przenie na krtko na front wschodni. Pod koniec czerwca 1944 roku jednostki te wrciy do Normandii, gdzie w lipcu 1944 walczyo cznie Do kwietnia 1943 roku jeszcze wierzyem we wszystko. Ale gdy ujrzaem Buchenwald i usyszaem o ludobjstwie w Lidicach, straciem t wiar. Mimo to nie mogem si odwrci tyem do ojczyzny. Ojczyzna to rzecz wita, bez wzgldu na wszelkie obiekcje. Wolfgang Filor, onierz dywizji SS Das Reich Mody chopiec, ktry umar mi na rkach, powiedzia do mnie: Obersturmfiihrer, niech pan powie szefowi mojej kompanii, aby napisa do mojej matki, e zginem mierci dzielnego onierza, wierzc w Fuhrera i ojczyzn". Herbert Walther, onierz dywizji pancernej SS Hitlerjugend 300 301 onierze wzici przez nas do niewoli byli w wikszoci bardzo modzi. Ich oficerowie i podoficerowie byli w duej czci dowiadczonymi weteranami walk w Rosji. Modzi nie mieli adnego dowiadczenia bojowego - to bya ich pierwsza akcja, zreszt w naszym przypadku bya to rwnie pierwsza dua akcja bojowa Jednak oni okazali si nie lada onierzami. Wielu z nich walczyo a do koca nie chcieli si podda. Cz zaamaa si, nie potrafia udwign ciaru wojny, nawet pakaa - ale to byy pojedyncze, rzadkie przypadki. Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii dziesi dywizji pancernych i grenadierskich, w tym sze wchodzcych w skad Waffen-SS. Mona wic powiedzie, e na tym rzekomo rozstrzygajcym etapie dziaa wojennych trzon si niemieckich stanowiy jednostki Waffen-SS. Jednak ta teza w rzeczywistoci odpowiada prawdzie dopiero od koca czerwca, gdy bezporednio po wyldowaniu aliantw do walki przystpia jedynie dywizja Hitlerjugend - wraz z pancernymi dywizjami armii. Wanie ocena tej dywizji wywouje liczne kontrowersje. Czsto przedstawia si j jako typowy przykad wystpujcego w czwartym roku wojny zaniku profesjonalizmu w obrbie Waffen-SS. Ci 17- i 18-letni onierze nie mieli adnego dowiadczenia bojowego; w jednostce znajdowao si te stanowczo za mao oficerw i podoficerw. A ci, ktrzy dowodzili, nie byli dostatecznie wyszkoleni. Niektrzy oficerowie nie mieli innego wyksztacenia poza ukoczon szko redni. Pod tym wzgldem jednostka rnia si od elitarnych oddziaw armii, na przykad od pancernej Lehrdivision, ktra rwnie walczya w Normandii. Sprawa byo jednoznaczna: Hitlerjugend bya zbyt popiesznie sformowan dywizj, ktrej modzi onierze, czciowo nawet niepenoletni, posuyli w Normandii za miso armatnie". Wofgang Filor, onierz dywizji pancernej Waffen-SS Das Reich, sta wtedy u boku czonkw Hitlerjugend: W pierwszej chwili, gdymy ujrzeli, e i oni walcz, pomylelimy sobie: Mj Boe, a wic teraz wysyaj ju w bj nawet takie dzieciaki!. Na drodze z Sa-int-Lo chciaem wzi na cel amerykaski czog i ustrzeli go, a tu nagle patrz: jaki niemiecki onierz unosi pancerfausta, a my mamy nie strzela. Tamten wylecia w powieZ nami, na poy dziemi, mona byo tak postpi. Zdalimy ku zagadzie niczym lemingi. Nie oczekiwano od nas mylenia. Wydawao nam si, e jestemy kim niezwykym, jakimi szczeglnymi bohaterami, najlepsz dywizj Wehrmachtu. Bernhard Heisig, onierz dywizji SS Hitlerjugend To okropne, e ta ufna modzie ginie w tak beznadziejnej sytuacji. Feldmarszaek von Rundstedt o uyciu dywizji Hitlerjugend w Normandii latem 1944

roku U gry: Po piciu tygodniach walk esesmani stumili w maju 1943 roku powstanie w getcie warszawskim. Akcj dowodzi SS-Brigadefuhrer Jiirgen Stroop (w rodku). U dou: Getto ponie. Tylko dziki zmasowanym atakom oddziaw niemieckich i podkadaniu ognia udao si Niemcom krwawo stumi powstanie. 303 302 trze razem z czogiem, odda wasne ycie, rozwali z pancerfausta czog od spodu. Tacy wanie byli ci chopcy". Nie brak relacji wiadczcych 0 tym, e dywizja Hitlerjugend przestaa istnie, co brzmi wiarygodnie. Jednak w rzeczywistoci byo inaczej: latem 1944 roku nie ulega jeszcze cakowitemu zniszczeniu. Do wrzenia 1944 roku na 20 000 onierzy zgino okoo 8000, a wic mniej wicej tyle samo, co w pancernej Lehrdivi-sion. A jednak: W pewnym sensie postrzegalimy te straty jako dowd mstwa, na jakie nas sta - wspomina Bernhard Heisig, ktry walczy w Normandii w szeregach dywizji SS Hitlerjugend. - Taka pokrtna bya ta ideologia". Jednostki niemieckie stawiay opr, ale po szeciu tygodniach zaciekych walk, wyczerpane, ulegy w kocu przewadze aliantw. Czsto powtarzana opinia, jakoby Waffen-SS, a zwaszcza dywizja Hitlerjugend, walczyy bardziej fanatycznie ni inne formacje, nie utrzymaa si w konfrontacji z udowodnionymi faktami. Rwnie byy esesman Wolfgang Fi-lor nie widzi tamtych chopcw w aureoli wspaniaych bohaterw", za jakich uwaaj ich jeszcze dzi organizacje weteranw SS, ale i on przyznaje: Byli wikszymi bohaterami ni my - przy caej swojej gupocie i braku dowiadczenia. Kto walczy na froncie, by ranny i widzia trupy, ten wie, w czym rzecz. Jeli o mnie chodzi, trafiali mnie pi razy; za pitym razem nie chciaem ju do czogu. Nieraz miaem nawet mokre gacie, ale lk pozwoli mi pozna si na tym, co niebezpieczne. Takiego rozeznania brakowao wikszoci tych z dywizji Hitlerjugend. Szli odwanie w paszcz mierci, bo nie zastanawiali si nawet, co im si moe przydarzy". Liczby to jedno, a wspomnienia wiadkw z obu stron to drugie. One wanie sprawiaj, e czsto zacieraj si rnice midzy poszczeglnymi formacjami niemieckimi. Na gsto poronitych terenach Normandii dochodzio raz po raz do zaciekych walk wrcz, toczonych o kad pid ziemi. W walkach tych bray udzia zwyke dywizje piechoty, jak rwnie jednostki Waffen-SS. Zdarzali si oczywicie esesmani, ktrzy dziki swoim wyczynom zyskali na wojnie wtpliw saw. Za przykad moe posuy Haupt-sturmfuhrer (= kapitan; przyp. tum.) Michael Wittmann, ktry kierujc czogiem Tygrys sam zniszczy stra przedni 7. brytyjskiej dywizji pancernej. Po tej akcji Wittmanna uznano za najskuteczniejszego z niemieckich dowdcw pancernych"; przypisywano mu nawet zniszczenie 138 czogw i 132 dzia przeciwpancernych przeciwnika. Zapomina si jednak, jak trudno w ogniu walki okreli precyzyjnie, kto waciwie trafi U gry: Po desancie aliantw w Normandii - czogi dywizji SS Hitlerjugend jad na front. U dou: Strach czy zdecydowanie? Mody onierz dywizji SS Hitlerjugend z karabinem maszynowym - okolice Caen, 1944 rok. 304 305 czog i ile mia trafie. Do takich danych naley podchodzi z du rezerw. Suyy one gwnie propagandzie.

Przy licznych podobiestwach midzy zwykym wojskiem i Waffen-SS w bezporednich dziaaniach wojennych, z pewnoci obie formacje rniy si pod jednym wzgldem. Chodzi o to, e jakkolwiek udowodniono tylko te zbrodnie wojenne, w ktrych masakr jecw wojennych przeyli jacy wiadkowie albo te znaleziono ciaa z jednoznacznymi ranami, to jednak we wszystkich tych przypadkach dominujc rol speniy Wafen-SS. Istniej dowody, e w pierwszych dniach po desancie aliantw dywizja Hitlerjugend dziaaa zgodnie z rozkazem: adnych jecw". W dziewiciu przypadkach esesmani rozstrzelali 115 bezbronnych jecw wojennych. Doug Barrie, kanadyjski oficer uczestniczcy w tamtych walkach, twierdzi: Cz oficerw obstawaa przy tym, aby rozstrzeliwa kanadyjskich jecw. Zapewne weszo im to w krew podczas walk w Rosji - niektrzy oficerowie i podoficerowie, ktrzy walczyli na froncie wschodnim, nadal zamierzali stosowa t taktyk. Dowodzili 12. dywizj SS Hitlerjugend i przekazali dalej taki sposb mylenia: jecy stanowi kopot, a wic lepiej pozby si ich jak najprdzej". Moe jednak zdumiewa fakt, e najwidoczniej jedynie ta dywizja i -jak wynika z poszlak - w pniejszym okresie rwnie Leibstandarte Adolf Hitler dokonyway w Normandii zbrodni wojennych, ktrych jednak nie popeniay inne dywizje SS. Dlaczego w ogle wydano rozkaz, aby nie bra jecw - i dlaczego zosta on potem uniewaniony? Dlaczego mimo takich zarzdze nieprzyjacielscy onierze dostawali si jednak do niewoli i nie byli mordowani? Do tej pory nie zdoano udzieli jednoznacznych odpowiedzi na te pytania. Szczegy tamtych wydarze mog wywoywa sprzeczne opinie - ale faktem jest, e esesmani zabili 115 kanadyjskich jecw wojennych. Z posiadanych dokumentw nie wynika natomiast, aby tego rodzaju zbrodni dopuszczay si dywizje wojskowe. Zdarzay si rwnie przypadki zabicia jecw przez aliantw, ale byy to pojedyncze incydenty. Me ulegao wtpliwoci, e podlegali oni intensywnej indoktrynacji od pocztku swej przynalenoci do Hitlerjugend. Uwaalimy wielu z nich za fanatykw, zwaszcza podoficerw i oficerw, ktrych mieli na karku. Zwykli onierze wiedzieli, e nie mog si cofn ani podda - bo zostan rozstrzelani. Nasi jecy opowiadali, e gdyby zdezerterowali, ich rodziny w Niemczech znalazyby si w powanych opaach. Ponadto kady z nich zoy przysig, e bdzie walczy za Hitlera a do koca. Byli to bardzo zdeterminowani modzi ludzie. Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii adnych jecw!": Jaki los czeka tych Brytyjczykw, eskortowanych przez esesmanw? Jednostki Waffen-SS nie cofay si przed brutalnymi ekscesami rwnie przy zwalczaniu francuskiego ruchu oporu. Ju 2 kwietnia 1944 roku onierze dywizji Hitlerjugend zabili 86 mieszkacw maej wioski pod Lilie, gdy podobno stamtd ostrzelano kolumn transportow dywizji. Ostry protest rzdu w Vichy feldmarszaek Gerd von Rundstedt, naczelny dowdca grupy armii Zachd, odrzuci jako bezzasadny". Po 6 czerwca 1944 roku Francj zalaa naga fala zamachw i wysadze pocigw. Akcje ruchu oporu miay spowolni przerzucanie niemieckich rezerw na front zachodni, a dotkny midzy innymi dywizj SS Das Reich; w drodze na wybrzee dostaa si ona na poudniu Francji w sam rodek dziaa partyzanckich. Oburzony haniebn wrcz bezczynnoci" lokalnego dowdztwa Wehrmachtu, szef dywizji zada energicznej interwencji. W odwecie za 40 zabitych onierzy niemieckich powieszono Naley przyzna, e byli dobrze wyszkoleni. Ponadto byli zdecydowani robi

wszystko, na co ich sta, a take zada nam jak najwiksze straty. Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii 306 307 Wielu naszych kolegw, ktrzy dostali si do niewoli, zniko potem bez ladu. Dopiero na pocztku 1945 roku wyszo na jaw, e zostali zabici. Jak si dowiedziaem, wzito do niewoli 115 Kanadyjczykw, a potem ich rozstrzelano. Przy takim sposobie traktowania kanadyjskich jecw obstawaa cz oficerw niemieckich. Ten rozkaz nie odpowiada wielu z ich onierzy, nie chcieli tego robi - ale tamci upierali si przy tym. Jednym z takich oficerw by Kurt Meyer. Zapewne weszo im to w krew podczas walk w Rosji - niektrzy oficerowie i podoficerowie, ktrzy walczyli na froncie wschodnim, nadal zamierzali stosowa t taktyk. Dowodzili 12. dywizj SS Hitlerjugend i przekazali dalej taki sposb mylenia: jecy stanowi kopot, a wic lepiej pozby si ich jak najprdzej. Doug Barrie, oficer 3. kanadyjskiej dywizji piechoty w Normandii 7 czerwca w miejscowoci Tulle 99 mczyzn. 10 czerwca Sturm-bannfuhrer (= major; przyp. tum.) Dieckmann uda si na czele kompanii SS na poszukiwanie swojego uprowadzonego kamrata do Oradour--sur-Glane. Jean-Marcel Darthout, w owym czasie 20-letni modzieniec, relacjonuje tamte wydarzenia: Spdzili nas wszystkich na plac w Oradour i oddzielili kobiety i dzieci od mczyzn. Ucaowaem on i matk, widziaem je wtedy po raz ostatni... Kobiety i dzieci zaprowadzono do kocioa. Nas, mczyzn, ustawiono pod murem, twarz do ciany, a potem zaczto wypytywa, gdzie trzymamy ukryt bro. Nie mielimy adnej broni i nie czulimy te strachu. Niemcy zawlekli nas do duej stodoy i rozpoczli szczegow rewizj. W pewnej chwili onierze zaczli zamiata szczotk podog, tak aby mc uoy si na niej z karabinami maszynowymi - i nagle wszystko potoczyo si byskawicznie. Otworzyli do nas ogie, potem zapada grobowa cisza, straszliwa cisza. Po chwili zaczli podchodzi bliej, rozmawiajc ze sob, usyszaem te, jak aduj bro: klak, klak. Nigdy nie zapomn tego dwiku. I znowu rozlegy si wystrzay: to byy strzay dobijajce. Poczuem buty na swoim ramieniu i usyszaem kolejny huk wystrzau. Pocisk by przeznaczony dla Jose-pha, ktry lea na mnie. Joseph uratowa mi ycie". Oddzia Dieckmanna zastrzeli okoo 180 mczyzn i spali w miejscowym kociele ponad 440 kobiet z dziemi. Mimo paru nie wyjanionych jeszcze okolicznoci zbrodniczy charakter akcji przeprowadzonej w Oradour nie budzi adnych wtpliwoci i nawet zwizek weteranw SS przyzna po wojnie w jednej ze swoich publikacji, e dowdca kompanii dopuci si w tym przypadku jawnego wykroczenia. Wkrtce po tamtej masakrze Dieckmann i wikszo jego onierzy zginli podczas walk w Normandii. 308 Jedna z najbardziej odraajcych zbrodni wojennych, popenionych przez WaffenSS: Oradour-sur--Glane po pacyfikacji. Do rozkazw energicznego dziaania" stosoway si rwnie posusznie oddziay Wehrmachtu, przy czym zwalczanie partyzantw przeradzao si coraz czciej w masakr niewinnej ludnoci cywilnej. I tak genera dowodzcy 56. korpusem rezerwy stwierdzi 30 czerwca 1944 roku: ,W czasie operacji zwalczania bandytw doszo ze strony oddziau w nieodpowiedzialny sposb do grabiey, gwatw i bezmylnego wandalizmu. Takie haniebne zachowanie przynosi ujm tradycyjnej reputacji uczciwie i honorowo walczcego niemieckiego onierza". Masakra w Oradour nie jest

wic pojedynczym przypadkiem, z pewnoci jednak bardzo wyrazistym. Powysze stwierdzenie jest reprezentatywne dla zbrodni wojennych popenionych przez Waffen-SS. Formacja ta nie bya w swej brutalnoci odosobniona, a rnica w tym wzgldzie pomidzy ni a Wehrmachtem 309 nie tak dua, jak si to czsto przedstawia. Przewanie jednak jednostki SS ze swymi bestialskimi ekscesami pozostawiay oddziay Wehrmachtu daleko w tyle. Dotyczy to zarwno walk z partyzantami, jak i mordowania jecw wojennych. Desant sprawi, e 20 lipca nierwna walka z dysponujcymi wyran przewag aliantami zacza dobiega koca. Ostatkiem si dywizje SS Leibstandarte Adolf Hitler i Hitlerjugend odpary kilka dni wczeniej brytyjsk ofensyw pod Caen. Nie mogy si ju jednak zdoby na nic wicej. Dowdcy znali doskonale sytuacj. Wiedzieli, e olbrzymia przewaga aliantw w sprzcie sparaliuje niebawem wszelki opr. Gwnodowodzcy grupy armii B wystosowa do Hitlera pismo, w ktrym stwierdza zrezygnowany: Bronimy si, a jeli nic nie poprawi w znaczcym stopniu naszej sytuacji, oddamy ycie jak na onierzy przystao". Niedorzeczno tego rodzaju rozkazw dostrzegali nie tylko dowdcy pokroju Rommla. Rwnie generaowie Waffen-SS wiedzieli, e taka sytuacja nie moe duej trwa. W nocy z 15 na 16 lipca 1944 Rom-mel odby spotkanie z gwnodowodzcym 2. korpusu pancernego SS, Wilhelmem Bittrichem. Ten ostatni z powodu otwartej krytyki pod adresem Himmlera od dawna by sol w oku szefa SS, cieszy si jednak opini niezastpionego dowdcy. W rozmowie z Rommlem stwierdzi: Znam nie tylko nasz sytuacj w Normandii, panie feldmarszaku. Wiem te o trudnym pooeniu na froncie wschodnim. Nie mona ju tam mwi o wiadomym i celowym dowodzeniu. To, co dzieje si teraz na froncie wschodnim, to najbardziej prowizoryczna atanina". I doda: Ci na grze nie dostrzegaj niebezpieczestwa. Nie maj wgldu, wic nie potrafi oceni naleycie sytuacji. Jeli o mnie chodzi, patrz codziennie na bezsensown mier tych modych ludzi, ktrzy po prostu s le dowodzeni. Dlatego nie bd ju sucha niedorzecznych rozkazw i zaczn dziaa tak, jak tego bdzie wymagaa sytuacja". Szef sztabu Rommla, Speidl, uwaa, e Paul Hausser, a nawet Sepp Dietrich byli skonni obali Hitlera. Czyby wic dowdztwo Waffen-SS miao zamiar wesprze Miaem szczcie, e padem na ziemi jako jeden z pierwszych. Inni nakryi mnie sob. Leaem tak pod nimi w cakowitej ciemnoci. Zarzucili nas som i chrustem. Po jakim czasie usyszaem czyj gos: Ju odeszli!". A jednak wrcili i podoyli ogie, ktry rozprzestrzeni si byskawicznie. Wosy zajy mi si od pomieni, dlatego wyczogaem si czym prdzej spod sterty cia. Byem pewien, e teraz mnie rozstrzelaj. Ale ich ju nie byo. Dla nich bylimy tylko kup trupw. Piciu z nas uszo z yciem. Jean-Marcel Darthout - ocalay z masakry w Oradour krg spiskowcw z 20 lipca? Nie, z pewnoci nie. Rommel i jemu podobni mieli inne plany. Chcieli tylko przeciwstawi si niedorzecznym rozkazom Hitlera i -jeli to bdzie moliwe - pozbawi go wadzy rozkazodawczej. Nie myleli jednak o zamachu stanu ani tym bardziej o zabiciu Fuhrera. Hausser nie zdradzi swojego szefa sztabu Gero von Gersdorffa, zaliczanego do krgu spiskowcw, da mu jednak do zrozumienia, e jako wysoki rang oficer SS pozostaje nadal wierny Hitlerowi. Mimo coraz goniejszego szemrania, dowdztwo Waffen-SS nie przeciwstawio si nawet najbardziej niedorzecznym rozkazom Hitlera. Na przykad Paul Hausser, mianowany gwnodowodzcym 7. armii, zarzdzi 7 sierpnia bezsensown

kontrofensyw, ktra bardzo Straty dywizji s znaczne. W tej sytuacji nie mona wykluczy jej cakowitej zagady. Kurt Meyer, zwany Pancernym Meye-rem", dowdca dywizji SS Hitlerjugend; 16 czerwca 1944 roku W pewnym sensie postrzegalimy te straty jako dowd mstwa, na jakie nas sta. Taka pokrtna bya to ideologia. Bernhard Heisig, onierz z dywizji SS Hitlerjugend 310 Oddamy ycie jak na onierzy przystao". onierze z Waffen-SS walczyli do samego koca wojny. 311 Oczywicie zachowalimy pene posuszestwo. Jeli ju raz zoyo si zobowizanie, naley pozosta lojalnym. Nie mona postpi inaczej. Wierno wobec SS i wasnego honoru. Lk przed wrogiem - nie znalimy czego takiego. Odczuwa lk to tyle, co utraci honor. Erich Leffler, SS-Oberscharfuhrer Na temat otrzymanych rozkazw nie byo u nich adnych dyskusji. Wobec nas zachowywali si zawsze poprawnie, ale gdyby otrzymali rozkaz zabicia nas, uczyniliby to bez wahania. Bo rozkaz to rozkaz. Monique Corblet de Fallerans, Francuzka, o swoim spotkaniu z onierzami dywizji pancernej SS Hitlerjugend szybko utkna pod ostrzaem lotnictwa aliantw i przyczynia si do sytuacji, w ktrej alianci okryli pod Ealaise wojska niemieckie. Jeli wierzy sowom generaa Eberba-cha, w tym czasie Hausser wiadomie zdecydowa si na lepe posuszestwo - wszystko inne przestao si dla niego liczy. Niemal w ostatniej chwili Bittrich na czele dywizji SS Hohenstaufen dokona wyomu w gronym dla Niemcw kotle i tylko dziki temu uratowao si okoo 40 000 onierzy. Awans generaa SS Paula Haussera na gwnodowodzcego armii stanowi niejako dowd na wzrost znaczenia Waffen-SS. Hausser mia nawet zosta nastpc Rommla jako gwnodowodzcy grupy armii B, sprzeciwi si jednak temu feldmarszaek Kluge. Wreszcie 1 sierpnia Hitler wyznaczy na stanowisko SS-Oberstgruppenfuhrera, czyli Generalobersta (= genera armii; przyp. tum.) swojego dawnego towarzysza broni Seppa Dietricha, a kilka tygodni pniej powierzy mu dowdztwo nad formowan wanie 6. armi pancern. Im bardziej wojna zbliaa si ku kocowi, tym mniej Hitler - zwaszcza po prbie zamachu w dniu 20 lipca - ufa armii i tym wiksze nadzieje pokada w oddziaach SS. Kiedy po nieudanym zamachu na Hitlera szefem rezerwy wojska zosta mianowany Himm-ler, problemy z poborem do Waffen-SS zakoczyy si definitywnie. Kilka tysicy ludzi po prostu przeniesiono z lotnictwa i marynarki do Waffen-SS; w ten sposb wypeniono luki w tych dywizjach, ktre we wrzeniu 1944 roku, znacznie przerzedzone, musiay wycofa si do granicy Rzeszy. Z rocznika 1928, powoanego do wojska w 1945, przydzielono do Waffen-SS a 17,3% - wicej ni kiedykolwiek przedtem. We wrzeniu 1944 roku feldmarszaek Montgomery usiowa wedrze si do Rzeszy miaym wypadem przez Holandi. Trzy dywizje spadochronowe aliantw miay zabezpieczy mosty na Mozie, Waali i Renie. Drugi korpus pancerny SS pod dowdztwem Gruppenfuhrera Bittricha po312 Czarn owc w SS by Sepp Die-trich, ktry jako jedyny sta w opozycji do Himmlera, ale ze wzgldu na dawne ukady z Adol-fem Hitlerem by dla Himmlera osob

nietykaln. Albert Speer, przesuchiwany przez Amerykanw; maj 1945 roku Wydawa si nie mie pojcia o operacjach, jakie jego armia pancerna przeprowadzaa w Arde-nach, nie potrafi te przedstawi spjnego obrazu wydarze, nawet w najoglniejszym zarysie. Robert E. Merriam, amerykaski oficer dochodzeniowy, po przesuchaniu Seppa Dietricha w sierpniu 1945 roku wstrzyma napr przeciwnika i pod Arnheim zniszczy du cz 1. brytyjskiej dywizji spadochronowej. Doszo przy tym do rzadkiego w tej brutalnej wojnie gestu: brytyjski lekarz wojskowy jeszcze przed zakoczeniem walk zwrci si do Bittricha z prob o umoliwienie udzielenia pomocy medycznej 2200 rannym Brytyjczykom. Bittrich wyrazi na to zgod. W cigu dwugodzinnego rozejmu rannych przekazano personelowi sanitarnemu dywizji SS Hohenstaufen. Mimo zaciekego oporu, stawianego przez Niemcw, alianci dotarli do granic Rzeszy na caej ich dugoci. Sam Hitler uzna sukces desantu aliantw za rozstrzygajcy dla wyniku wojny. Teraz, po przegranej bitwie, klska Niemiec stawaa si jeszcze bardziej realna, mimo e ostatnim zrywem udao si jeszcze raz powstrzyma aliantw na granicy. Nawet tak fanatyczny weteran SS jak Kurt Meyer przyzna we wrzeniu 1944 roku, po dostaniu si do niewoli, e ju czas uczyni koniec". Hitler oczywicie nie rozwaa takiej moliwoci - wrcz przeciwnie. Od czasu odwrotu z Francji zastanawia si nad przeprowadzeniem potnego kontrataku na zachodzie. Kiedy front zatrzyma si na dobre, on zaj si przygotowaniami do nowej ofensywy, biorc t spraw w swoje rce. Dowdcy wojskowi, znajcy sytuacj z autopsji, nie wierzyli w sukces takiej akcji -choby ze wzgldu na przewag aliantw w powietrzu i brak paliwa. Ale najwikszy wdz wszech czasw" nie pozwala si poucza; pragn powtrzy sukces ofensywy zachodniej z 1940 roku, kiedy to niemieckie dywizje pancerne dokonay nieoczekiwanego wypadu przez Ardeny, pod Sedanem przekroczyy Moz i doprowadziy do zaamania cay front aliantw. Podobna operacja miaa si powie rwnie tym razem: 22 dywizje, w tym osiem pancernych, miay uderzy z zaskoczenia, dotrze przez Ardeny na zachd a do Antwerpii, po czym zamkn w kleszczach wojska alianckie w poudniowej Holandii. Hitler mia nadziej, e fatalna zimowa pogoda powstrzyma lotnictwo alianckie przed wziciem udziau w bitwie, a posuwajce si naprzd oddziay niemieckie zdobd zapasy paliwa aliantw i w ten sposb uporaj si z wasnym brakiem benzyny. 313 Funkcj taranu miay speni cztery dywizje 6. armii pancernej SS ktrej polecono przebi si do Antwerpii. Hitler kaza zebra i uy w tej operacji wszelkich zasobw broni i ludzi, jakimi jeszcze dysponowaa Rzesza. Wyczerpane bojami jednostki otrzymay nowy sprzt i nowych onierzy, sformowano nowe dywizje grenadierw. Po raz pierwszy olbrzymim Tygrysom przypada rola torowania drogi innym oddziaom Dywizja Leibstandarte Adolf Hitler utworzya liczne grupy bojowe, ktre miay przebi si przez ciasne drogi w Ardenach. Najsilniejsz jednostk dowodzi Obersturmbannfuhrer Joachim Peiper, jeden z typowych modych oficerw SS. Na froncie wschodnim da si pozna jako odwany, twardy i bezwzgldny dowdca zaogi czogu, by te kilkakrotnie odznaczany. Ofensywa oznaczona kryptonimem Wacht am Rhein" (Stra nad Renem) rozpocza si rankiem 16 grudnia 1944 roku i cakowicie zaskoczya Amerykanw. Niemcy, przekonani o rychym zwycistwie, do szybko przeamali pierwsz lini przeciwnika. Pod Bullingen grupa bojowa Peipera zdoaa zdoby amerykaski skad paliwa. Pojazdy niemieckie zatankoway do pena i ruszyy do przodu, jednak

Amerykanie otrzsnli si z zaskoczenia i popiesznie cignli odwody. Ju 19 grudnia Peiper natrafi na zdecydowany opr, koczyo si take paliwo, co sparaliowao kolumn pancern. Szybki marsz nad Moz zosta przerwany. Grupa bojowa Peipera, okrona w maej miejscowoci La Gleize w Ardenach, uwikaa si w cikie walki wrcz z amerykaskim desantem spadochronowym i zostaa oboona intensywnym ostrzaem artyleryjskim. Samoloty niemieckie kilkakrotnie zrzucay zaopatrzenie, ale niemal wszystkie, zawieszone na spadochronach pojemniki ldoway u Amerykanw. Pooenie esesmanw Peipera pogarszao si z kad chwil. W kocu Peiper postanowi przebi si wraz z 800 ocalaymi onierzami do wasnych linii, pozostawiajc ca bro cik i rannych. Wyruszyli o wicie 24 grudnia. Ich haso brzmiao: Wesoych wit". Po omiu godzinach, cakowicie wyczerpani, dotarli na swoje terytorium. Los grupy bojowej Peipera, w ktrej pokadano tak wielkie nadzieje, jest symptomatyczny dla caej ofensywy w Ardenach. Amerykaskie odwody w krtkim czasie zdoay powstrzyma natarcie Niemcw i zniszczy oddziay, ktre zdyy wysforowa si do przodu. 5. armia pancerna posuwaa si wprawdzie szybciej ni jednostki SS, ale i ona nie dotara nad Moz - nie mwic ju w ogle o Antwerpii. 26 grudnia alianci przeszli do kontrofensywy i - dziki lepszej pogodzie wspierani przez lotnictwo - odrzucili Niemcw z powrotem na pozycje wyjciowe. Jake si 314 Ostatni wysiek: onierze Waffen-SS podczas ofensywy w Ardenach, grudzie 1944 roku. zmieni obraz wojny w porwnaniu z 1940 rokiem: tym razem alianci nie popeniali jednego bdu po drugim, nie ustpowali Niemcom pod wzgldem taktyki i strategii walk. Caa ofensywa bya gr va banue, na ktr mg zdecydowa si tylko Hitler. Czym rniy si w tej operacji dywizje armii regularnej od jednostek SS? Jeli przyjrzymy si im dokadniej, stanie nam przed oczyma podobny obraz jak w Normandii: w trakcie samych walk rnice midzy nimi byy nieznaczne, natomiast jedynych (udokumentowanych potem) zbrodni wojennych dopuszczay si znowu oddziay SS. Na przykad dywizja Leibstandarte Adolf Hitler w wielu przypadkach mordowaa amerykaskich jecw wojennych i belgijskich cywilw. Najwikszego rozgosu nabrao wydarzenie z 17 grudnia 1944 roku, ktre rozegrao si na skrzyowaniu drg w Baugnes w pobliu Malmedy. Kilku oskaronych po wojnie esesmanw twierdzio, e strzelali Jedynie" do tych jecw amerykaskich, ktrzy prbowali zbiec. William Merri315 ken, obserwator z 285. batalionu artyleryjskiego armii amerykaskiej i zarazem jeden z 43 onierzy ocalaych z masakry, przedstawia odmienn wersj tej tragedii: Stalimy w maych grupkach, czekajc na jaki samochd, ktry mgby nas podwie do obozu jenieckiego -opowiada. - Na drodze stay dwa czogi i pojazd pgsienicowy; wygldao na to, e nas pilnuj. Nagle jaki Niemiec w pojedzie wsta i wycelowa z pistoletu. Zabi jednego Amerykanina, potem drugiego i trzeciego. Kiedy oba czogi zaczy ostrzeliwa nas z karabinw maszynowych, ja, cho nie trafiony, padem na ziemi. Tamci strzelali jeszcze przez chwil, syszaem jak pociski trafiaj ciaa lecych obok mnie i w ziemi. Potem miny nas dwie kolumny pojazdw, z ktrych te zaczto nas ostrzeliwa. Wreszcie nastaa cisza, ale wkrtce usyszaem kroki dwch zbliajcych si Niemcw. Stanli tu nade mn. Czyje ciao przygniatao mi nogi, leao w poprzek. Kiedy si poruszyo, jeden z tych dwch strzeli do niego z pistoletu. Pocisk zabi rannego i utkwi w moim kolanie, ale udao mi si pozosta w bezruchu". Merriken postanowi uciec w stron lasu. Podniosem

si i poszedem na przeaj przez pole. Ujrzaem jaki dom. Kiedy zbliaem si do ogrodzenia, na drodze pojawi si oficer SS. Wycelowa do mnie z pistoletu, ale bro nie wypalia. Oficer puci si pdem, chcia zatrzyma kilku innych jecw, ktrzy uciekali jak ja. Mnie udao si przele przez parkan i ukry w jakiej szopie". Z 72 zabitych 40 jecw zamordowano z bliska strzaem w ty gowy. Wie o masakrze rozesza si lotem byskawicy po innych oddziaach amerykaskich, ktre w cigu nastpnych dni rwnie zaprzestay brania jecw. Po wojnie przed sdem w Dachau stano 73 czonkw Leib-standarte Adolf Hitler; 43 z nich skazano na kar mierci, 23 na doywotnie wizienie. Po zakwestionowaniu przez obrocw materiau dowodowego wszystkie kary zagodzono. Nie wykonano ani jednej kary mierci, a ostatnim z wypuszczonych na wolno by Joachim Peiper; wizienn cel opuci w 1956 roku. Pojawio si wiele spekulacji na temat przyczyn masakry pod Malme-dy. Niektrzy autorzy utrzymuj, e po nalocie alianckim na Duren czonkowie Leibstandarte pomagali wydobywa spod gruzw zabitych cywilw i to rozbudzio w nich dz zemsty. Ale wydaje si bardziej prawdopodobne, e by to po prostu okrutny postpek kilku pojedynczych onierzy, ktrzy po przeyciach na froncie wschodnim nie widzieli nic zego w zabijaniu rannych i bezbronnych Amerykanw. Warto te zaznaczy, e zbrodni dopucili si znowu onierze doborowej jednost316 ki Waffen-SS - co pozwala wysnu wniosek, e fanatyczna postawa tych wanie oddziaw bya efektem ideologicznego prania mzgw. podczas operacji w Ardenach Wehrmacht zuy resztki swych si i jedynie powstrzyma przesunicie wielkiej ofensywy Amerykanw i Brytyjczykw na sze tygodni. Brak onierzy dawa si dotkliwie we znaki na froncie wschodnim, gdzie w styczniu 1945 roku Armia Czerwona przeamaa osabione linie niemieckie i po sforsowaniu Wisy para niepowstrzymanie na zachd. 31 stycznia 1945 roku pierwsze czogi radzieckie Zwoki jecw amerykaskich zamordowanych pod Malmedy 17 grudnia 1944 roku; widok, jaki ujrzeli onierze armii amerykaskiej po odbiciu terenu. 317 przekroczyy skut lodem Odr. Do Berlina pozostao zaledwie 80 kilometrw. Jednak Hitler skierowa ciko przetrzebione jednostki 6. armii pancernej nie na lini Odry, by broniy dostpu do Berlina, lecz na Wgry, Podczas gdy w Ardenach Niemcy podejmowali jeszcze prby odepchnicia Amerykanw, Rosjanie 26 grudnia 1944 zamknli w szczelnych kleszczach Budapeszt. SS-Obergruppenfuhrer Karl Pfeffer von Wildenbruch przez siedem tygodni broni miasta na czele zbieraniny rozmaitych oddziaw, w tym dwch dywizji kawalerii SS. W styczniu 1945 co najmniej trzykrotnie prbowano przyj im z odsiecz - prb tych dokonyway midzy innymi dywizje SS Totenkopf i Wiking. Jednostki te nie zdoay jednak ani razu podej do stolicy Wgier bliej ni na odlego 20 kilometrw. Na pocztku lutego 1945 roku opr obrocw miasta osab. Zreszt wgierscy volksdeutsche, ktrzy suyli w dywizjach SS, wykazywali znacznie mniejszy zapa do boju ni ich niemieccy kamraci, walczcy dosownie w panicznym strachu o wasne ycie. W latach 1941 i 1942, jako onierze brygady kawalerii SS, dopuszczali si za lini frontu bestialskich czynw, mordujc tysice rosyjskich cywilw. Teraz obawiali si -i susznie - zemsty ze strony Rosjan. 10 lutego 1945 roku stao si jasne, e koniec skoordynowanej obrony Budapesztu to ju tylko kwestia czasu - krtkiego czasu. Pfeffer von Wildenbruch zarzdzi dla 24 000 sprawnych jeszcze onierzy wycofanie si z miasta. Byo to karkoomne

przedsiwzicie, zwaszcza z uwagi na miadc przewag Rosjan. Bardzo szybko skadny odwrt przeksztaci si w chaotyczn ucieczk; onierze usiowali wydosta si z okrenia w niewielkich grupkach, byli jednak do atwym upem dla onierzy radzieckich. Wielu esesmanw decydowao si popeni samobjstwo, aby tylko nie dosta si do niewoli rosyjskiej. Przeprowadzone niedawno badania wykazay, e z okoo 22 000 Niemcw, ktrzy prbowali szuka ratunku na zachodzie, w Budapeszcie polego 19 000. Tylko 700 wycieczonych onierzy niemieckich dotaro w cigu kilku nastpnych dni do wasnych linii. Pfeffer von Wildenbruch nie znalaz w sobie do odwagi, by skapitulowa wraz ze swymi pobitymi oddziaami i pj do niewoli. Zamiast tego, poprowadzi swoich ludzi w otcha mierci - niczym lemingi. Podczas tego caego zamtu rozegray si w Budapeszcie sceny trudne do opisania. Czerwonoarmici pldrowali i gwacili. Paajc dz zemsty wyywali si gwnie na Rosjanach, ktrzy walczyli po stronie niemiec318 Tramwajem na front": Za pomoc pancerfaustw usiowano powstrzyma Armi Czerwon przed wkroczeniem do Budapesztu; listopad 1944 roku. 319 kiej, ale rwnie na wzitych do niewoli esesmanach. Wielu z nich Rosjanie stracili natychmiast, ale w tym przypadku te nie mona mwi o jednakowym przebiegu wydarze; humanitarno nie zanika cakowicie. I tak na przykad SSHauptsturmfuhrer Kurt Portugall opowiada o swoim aresztowaniu: Po przeprowadzonym przesuchaniu podano mi chleb i wdk, mwic: Z pewnoci jest pan godny jak wilk, nie mielicie chyba od wielu dni nic do jedzenia i picia. Wypiem i zjadem; i chyba z powodu ciepa w tym pomieszczeniu, do czego nie byem przyzwyczajony, zaczem si poci. Rosyjski major powiedzia, ebym rozpi sobie mundur. Posuchaem go, a on z zainteresowaniem obejrza moje dystynkcje subowe, esesowskie runy i odznaczenia. Potem powiedzia: Moim zdaniem onierze Waffen-SS zasuguj na due uznanie. Zostanie pan teraz przewieziony za lini frontu. U nas na tyach dziej si takie same wistwa jak na waszych tyach. Radzibym zdj te esesowskie runy i odznaczenia, tak bdzie dla pana lepiej". Takie zachowanie byo jednak przypadkiem do egzotycznym i odosobnionym. Zaledwie miesic po upadku Budapesztu Hitler rozpocz swoj ostatni wielk ofensyw" pod szumnym kryptonimem Fruhlingserwachen" (Przebudzenie wiosenne). Celem operacji byo zniszczenie radzieckich oddziaw na wschd od Balatonu. Trzon oddziaw atakujcych stanowiy ponownie jednostki Waffen-SS w sile omiu dywizji. Jednak i ta ofensywa zakoczya si fiaskiem. Niemcy zdoali posun si naprzd zaledwie o 20 kilometrw. Zreszt ich dywizje byy ju tylko cieniem samych siebie, a wobec kontratakw Rosjan okazay si bezsilne. Hitler nie posiada si z wciekoci: oto jego rozkazy, by wytrwa do koca, ignoruj ju nawet onierze Waffen-SS i samowolnie decyduj si na odwrt! PrzekoPod koniec nawet Sepp Dietrich nie by ju przekonany co do susznoci sprawy. Zetknem si z nim na Wgrzech podczas ostatniej wielkiej ofensywy niemieckiej. 6. armia pancerna atakowaa na poudniowy zachd od Budapesztu przy uyciu najnowoczeniejszego sprztu, jaki istnia, podczas gdy Rosjanie stali ju niemal pod Berlinem. Teren nie nadawa si zupenie do takich akcji, byo to gbokie trzsawisko, w ktrym cz czogw ugrzza. Rosjanie przypucili atak na flank szstej armii pancernej SS, ktra natychmiast wycofaa si w popochu. W odpowiedzi Hitler kaza zdj opaski z rkaww, zaszczytn odznak SS. I w ten sposb formacja SS zostaa pod koniec wojny zdegradowana przez Hitlera. Baron Philipp von Boeselager, oficer Wehrmachtu

Ju pierwszego dnia stracilimy 25 kolegw. To oczywicie dawao nam do mylenia. Friedhelm Busse, onierz dywizji SS Hitlerjugend, o walkach na Wgrzech w 1945 roku Fiihrer jest przekonany, e onierze nie walczyli tak, jak wymagaa tego sytuacja, rozkazuje wic, aby dywizje SS Adolf Hitler, Das Reich, Totenkopf i Hohenstaufen zdjy swoje opaski z rkaww. Rozkaz Hitlera z koca marca 1945 roku 320 nany o zdradzie swojej gwardii" wyda 27 marca 1945 rozkaz, aby onierze tych oddziaw zdjli z rkaww opaski z nazwami dywizji. Dietrich zignorowa to zarzdzenie dyktatora. Po cikich walkach w tych ostatnich tygodniach nawet w szeregach SS zanika gotowo do bezsensownego egnania si z yciem. Odziay niemieckie, pozbawione siy bojowej oraz woli walki, cofay si coraz szybciej, a niebawem Armia Czerwona stana pod Wiedniem, ktry po krtkotrwaych bojach zdobya 14 kwietnia. W tym czasie Hitler przebywa w pospnym i nierzeczywistym wiecie swojego bunkra pod Kancelari Rzeszy i czeka na drugi cud rodu Brandenburgw". 12 kwietnia 1945 roku zmar prezydent Stanw zjednoczonych Roosevelt. Ale tym razem - inaczej ni podczas wojny siedmioletniej w 1762 roku - koalicja nieprzyjacielska nie rozpada si. 16 kwietnia Armia Czerwona przypucia generalny szturm na Berlin. Po krwawych i zaciekych walkach osabione linie obrony Niemcw pky. Zamknicie Berlina w kotle byo teraz nieuniknione. Ca swoj nadziej Hitler pokada ju tylko w odsieczy, z jak mia przyby genera SS Fe-lix Steiner. Wyranie zirytowany, pyta 22 kwietnia raz po raz: Gdzie si podziewa Steiner?". Ale ten ani myla dawa swoim umczonym oddziaom rozkaz do ataku. Hitler, widzc, jak beznadziejna jest sytuacja, po raz pierwszy zaama si psychicznie. Krzycza, e wszyscy go zdradzili - najpierw Wehrmacht, potem SS; e idea narodowego socjalizmu jest stracona, nie ma wic sensu y dalej na takim wiecie. On nie opuci Berlina, lecz umrze w swojej stolicy. Na przemian to paka, to krzycza, to znw kl. Wreszcie, wyczerpany, oklap w fotelu. Tyran mia ju do wszystkiego. Wszelkie wysiki jego paladynw, ktrzy starali si nakoni Stei-nera do ataku, spezy na niczym, rozbijajc si o poczucie rzeczywistoci generaa. Nie, nie zrobi tego - powtarza. - Atak w tych warunkach to niedorzeczno. To morderstwo". Berlin zosta ostatecznie okrony 25 kwietnia. Armia Czerwona przystpia do finalnego ataku na stolic Rzeszy. Pospiesznie sklecona zbieranina resztek dywizji, czonkw Volkssturmu (Volkssturm - hitlerowskie oddziay tworzone w ostatnich miesicach wojny w ramach powszechnej mobilizacji; przyp. tum.) i Hitlerjugend uwikaa onierzy 321 Tu przed zakoczeniem wojny stacjonowalimy w pewnej wiosce w Austrii Grnej. Kiedy nadeszli Amerykanie, niektrzy ludzie wywiesili bia flag. Natychmiast zebra si sd dorany, ktry skaza siedem osb na mier. Musielimy uformowa czworobok, nastpnie wzniesiono prowizoryczne szubienice i przeprowadzono egzekucj. Miaem wtedy wraenie, e ludzi tych powieszono susznie, w przeciwnym razie napadliby na nas, onierzy, od tyu. Friedhelm Busse, onierz dywizji SS Hitlerjugend radzieckich w krwawe i zacieke walki uliczne. SS-Gruppenfuhrer Mohnke, weteran z Leibstandarte, wyda rozkaz obrony rdmiecia. Niedobitki z dywizji SS Nordland walczyy w okolicach ogrodu zoologicznego, batalion francuskich esesmanw broni Belle-Alliance-Platz, Berlina bronili rwnie otewscy esesmani. Do ostatniej chwili

esesmani nie znali litoci. Franz Neuhiittler, czonek puku wywiadowczego SS, opowiada: Wrcilimy wanie z jakiej akcji i wtedy ujrzaem przed Kancelari Rzeszy, okoo dziesi metrw od wejcia, dwch Rosjan, jecw. Siedzieli tam... Od strony Bramy widziaem, jak ka im wsta. Sturmmann (= kapral; przyp. tum.) wycign pistolet i strzeli kademu z nich w ty gowy. Zastanawiaem si: Dlaczego?". 30 kwietnia 1945 roku Hitler popeni samobjstwo, a dwa dni pniej mordercza bitwa o stolic Rzeszy dobiega koca. W ruinach Rzeszy nastpowaa te zagada Waffen-SS. 30 wrzenia 1946 roku SS zostay uznane za organizacj przestpcz. Ju przedtem rozpocza si dyskusja na temat charakteru tej formacji. Wkrtce powstaa organizacja weteranw Hilfsgemeinschaft auf Gegenseitig-keit (Wsplnota Wzajemnej Pomocy - HIAG), ktra podja si obrony SS przed powszechnym potpieniem. Paul Hausser usiowa udowodni co, co nie byo moliwe do udowodnienia: e onierze Waffen-SS byli onierzami podobnymi do innych" i nie mieli nic wsplnego ze zbrodniami wojennymi i obozami koncentracyjnymi. Teza ta, by moe zgodna z odczuciami poszczeglnych esesmanw, bya daleka od rzeczywistoci. Formacja Waffen-SS stanowia integraln cz Na latarniach ulicznych wisz ludzie w niemieckich mundurach, ktrzy zostali powieszeni jako tchrze" w ostatnich chwilach wojny przez fanatycznych przywdcw Hitlerjugend i modych esesmanw. Giinter Dunsbach, wtedy w Hitlerjugend Do koca wierzyem, e wygramy t wojn. Herbert Walther, onierz dywizji SS Hitlerjugend 322 korpusu ochrony pastwa, ktry mia zabezpiecza nazistowsk Rzesz przed wrogami zewntrznymi i wewntrznymi, rzeczywistymi i urojonymi. Wi Waffen-SS z pozostaymi formacjami SS jest ewidentna, zwaszcza e istniay tu powizania personalne. Szkolenia byy wsplne dla wszystkich oficerw - niezalenie od miejsca, gdzie nastpnie kierowano tych ludzi: do obozu koncentracyjnego, administracji lub na front. W swojej krtkiej historii Waffen-SS przeszy burzliwy proces rozwoju. Pocztkowo - z uwagi na ostre kryteria doboru, szkolenie ideologiczne i wiadomo przynalenoci do elity" - rniy si wyranie od wojska. Rnice te zanikay jednak w miar trwania dziaa wojennych. Z jednej Wiosn 1945 roku w Berlinie walczyy ju tylko resztki oddziaw SS. Tu: wrak opancerzonego wozu bojowego SS na jednej z berliskich ulic. 323 Jecy wojenni - los milionw onierzy niemieckich. Take ci dwaj chopcy dostali si do niewoli amerykaskiej. strony wojsko przybierao coraz brunatniejsz" barw, z drugiej natomiast WaffenSS staway si formacj profesjonaln pod wzgldem militarnym, przynajmniej jeli chodzi o doborowe jednostki. Przesadne byoby okrelanie wszystkich onierzy Waffen-SS mianem bandy modercw. Eaktem jest jednak, e wanie jednostki tej formacji dopuciy si najbardziej odraajcych zbrodni wojennych. Praktykowana czasem w Niemczech i poza ich granicami mistyfikacja polegajca na przedstawianiu Waffen-SS jako elity bojowej niemieckich onierzy" - czsto spotykany stereotyp - miaa z rzeczywistoci niewiele wsplnego. cznie istniao 38 dywizji Waffen-SS. Ale spadek ich wartoci bojowej by znaczny. Nawet jeli dywizje pancerne odznaczay si du si, wiele innych jednostek naleao

zaklasyfikowa jako przecitne. Nie mona te zapomina, e doborowymi jednostkami dysponoway wojska ldowe i lotnictwo. Elit Wehrmachtu nie byy wcale Waffen-SS. Zreszt Waffen-SS nie poniosy wikszych strat ni wojsko. To moe by jeszcze jednym dowodem, e tak czsto podkrelana, a przecie jake fatalna, ofiarno" istniaa rwnie w szeregach wojska. 324 Sepp Dietrich w lipcu 1946 roku w Dachau, oskarony o wymordowanie amerykaskich jecw wojennych pod Malmedy. Mit o ogromnych stratach i lepszym uzbrojeniu Waffen-SS powsta jeszcze podczas wojny. Powody s jasne: po prostu jednostki SS uwaay si za elit" - i czsto tak wanie prezentoway si opinii publicznej. Ju sam kolor mundurw odrnia esesmanw od onierzy Wehrmachtu, podobnie jak wytatuowana pod lew pach grupa krwi. Z pewnoci eli325 tarna dywizja Waffen-SS bya lepiej uzbrojona ni przecitna dywizja Wehrmachtu. Dywizje w rodzaju Das Reich mogy si wydawa nie tylko onierzom, ale i ich oficerom wdrownymi magazynami nowoczesnej broni. To wszystko rodzio zawi i ch rywalizacji. Kiedy w sierpniu 1944 czonkowie Leibstandarte zwrcili si do dowdcy 2. dywizji pancernej z prob o jaki pojazd, aby wywie z okrenia pod Ealaise ich rannego dowdc dywizji, Brigadefuhrera Wischa, usyszeli w odpowiedzi: Dla Leibstandarte? Wy macie dosy pojazdw. Ode mnie niczego nie dostaniecie!". Na froncie wschodnim owa rywalizacja doprowadzia kiedy nawet do tego, e w 1942 roku sztab 2. korpusu armii wiadomie odwlk w czasie zluzowanie dywizji Totenkopf przez zwyke oddziay, kierujc si niewypowiadan zasad: Lepiej oni ni my". Ta rywalizacja osaba w kocowej fazie wojny. Genera Guderian owiadczy nawet, e jednostki SS w coraz wikszym stopniu staj si nasze". Patrzc z perspektywy czasu, naley stwierdzi, e takie sowa nie przynosz zaszczytu Wehrmachtowi, cho nie zmieniaj w niczym szczeglnego charakteru ideologicznego Waffen-SS ani istotnych rnic istniejcych pomidzy t formacj a armi. Po prostu nie byli to zwykli onierze jak inni". Mit ODESSY Nie zapominajmy niczego! W ten sposb nie dopucimy do powtrzenia zbrodni przeciw ludzkoci. Simon Wiesenthal, owca" nazistw Sdzia Santos i funkcjonariusze Guardia Civil ostronie podkradali si pod dom Friedricha Schwenda w stolicy Peru, Limie. Wedug poufnej informacji otrzymanej przez sdziego w Schwend, Niemiec, nalea do siatki narodowo-socjalistycznej, by te zamieszany w afer z faszywymi pienidzmi, a nawet w morderstwa. Dlatego 12 kwietnia 1972 roku Santos podpisa nakaz przeprowadzenia rewizji w domu podejrzanego. Ten jednak najwidoczniej zosta przez kogo ostrzeony. Przez okno sdzia dojrza Niemca; by w piamie i nerwowo pali w swoim gabinecie na parterze jakie dokumenty. Zarekwirowalimy je, niektre z nich byy czciowo zwglone", wspomina sdzia. Pod dywanem w kuchni odkryli klap, pod ktr schodki wiody do piwnicy. By tam olbrzymi zbir akt, uoonych na drewnianych pkach - cae archiwum Schwenda". Pod tymi papierami lea niezwyky dokument, protok z pewnego posiedzenia: akta ODESSY". Chodzio w tym przypadku o tajne spotkanie w Marbelli (Hiszpania), ktre odbyo si w dyskretnym miejscu w gorcy lipcowy dzie na pocztku lat 60-tych. Zjechao si na nie okoo stu mczyzn z wielu krajw wiata: z Iraku i Iranu, Ameryki aciskiej, ze Stanw Zjednoczonych i Kanady, z licz-

nych pastw zachodniej Europy, ze Zwizku Radzieckiego i naturalnie z Niemiec. Jak wynikao z protokou, wszyscy przybyli na zaproszenie wystosowane przez pewn osawion ju i okryt tajemnic organizacj: ODESSA (Organisation der ehemaligen [oder entlassenen] SS-Angehrigen - Organizacja byych [lub zwolnionych] czonkw SS). Wedug zarekwirowanego w Limie protokou ODESSA reprezentowaa na tym spotkaniu wszystkich byych czonkw SS bez wzgldu na ich narodowo". Widocznie cz zasuonych" dziaaczy przestpczych organizacji hitlerowskich przetrwaa upadek Trzeciej Rzeszy. Obecni byli te przedstawiciele Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy oraz Suby Bezpieczestwa". Tosamo niektrych osb okazaa si do tego stopnia tajna, e nie ujawniono jej nawet 327 uczestnikom spotkania. Protok wspomina o obecnoci szeciu byych oficerw SS, obecnie obywateli Izraela, z ktrych dwaj zdoali przenikn do sub specjalnych tego kraju. Zidentyfikowani wycznie przez piciu dyrektorw kontynentalnych organizacji ODESSA, uczestniczyli w debatach zamaskowani i bez prawa zabierania gosu". Powodem spotkania bya sprawa uprowadzenia w 1960 roku Adolfa Eich-manna przez agentw izraelskich sub specjalnych Mossad - wydarzenie, ktre wstrzsno caym brunatnym" wiatem. Widocznie uznano za niezbdne podzieli si kilkoma cennymi" nazistowskimi konstatacjami. W protokole stwierdzono, e sygnatariusze Karty Atlantyckiej to nieodpowiedzialni hipokryci i pospolici zbrodniarze", a samo pastwo Izrael jako sztuczny i niezwykle kontrowersyjny twr, powstay po drugiej wojnie wiatowej, nigdy nie posiada adnych uprawnie". Podczas dyskusji na temat kwestii poszukiwa przestpcw wojennych i osdzania ich, przedmiotem krytyki uczestnikw zebrania sta si Fritz Bauer, prokurator generalny HeOskareni w procesie owicimskim, ktry odby si we Frankfurcie nad Menem w 1963 roku. Na zdjciu Oswald Kaduk (stoi), byy esesowski stranik obozowy w Owicimiu. 328 sji. Bauer wyznaczy sobie jedno zadanie yciowe: zdemaskowa nazistowskich przestpcw Trzeciej Rzeszy - i od 1956 roku, kiedy obj swj urzd, rozpocz istn krucjat skierowan przeciw hitlerowskim mordercom. Z jego inicjatywy odby si w 1963 roku we Frankfurcie nad Menem proces owicimski", jeden z najwikszych tego rodzaju w historii Republiki Federalnej Niemiec. Na awie oskaronych zasiado 20 nazistw. Niesychane zbrodnie, ktre ujawniono podczas tej rozprawy, wstrzsny wiatow opini publiczn, a Fritz Bauer sta si dla starych zaciekych nazistw jednym z najbardziej znienawidzonych, ale i gronych osb. W Hiszpanii zapada decyzja: Bauera naley zgadzi". Dziaacze organizacji ODESSA, bdc pod wraeniem uprowadzenia Eichmanna i bardzo aktywnych w owym czasie izraelskich komand mierci", postanowili utworzy wasne suby specjalne i specjalne komando w celu pooenia kresu terrorystycznym akcjom" Izraelczykw, a take fizycznej likwidacji wszelkich agentw izraelskich, gdziekolwiek bdzie to moliwe". Uczestnicy tajnego spotkania debatowali przez trzy dni, po czym powzili uchwa: ODESSA wypowiada wojn pastwu Izrael". Na koniec odpiewano Horst-Wessel-Lied" oraz trzykrotnie wzniesiono okrzyk Sieg Heil" ku czci Fiihrera, ktry z pewnoci sycha byo a na brytyjskiej skale Gibraltaru", jak relacjonowa potem z emfaz jeden z uczestnikw. Protok z tajnego zebrania organizacji ODESSA, odbytego w Hiszpanii, pochodzi z prywatnego archiwum Friedricha Schwenda, byego esesmana i biznesmena

prowadzcego podejrzane interesy, ktry po wojnie znalaz schronienie w Peru. Mimo jego gorczkowych prb spalenia niewygodnych dokumentw, protok ocala, a zaczone do niego pismo przewodnie wyjania, e zosta wysany Schwendowi na jego wyrane yczenie przez jednego z uczestnikw zebrania. Nie istniej inne dowody wiadczce o odbyciu tego spotkania, a zachowany dokument nie zawiera adnych nazwisk, natomiast ewentualni wiadkowie milcz. Nie mona jednak wykluczy, e naprawd doszo do tego spotkania i e ODESSA istnieje organizacja, ktrej nazwa symbolizuje prawicow ekstrem oraz skryto i jest uywana przez krgi neonazistowskie w celu zmylenia ich tropicieli. Wok organizacji ODESSA powstao wiele mitw i legend. Trudno orzec z ca pewnoci, czy istniaa ona naprawd lub istnieje nadal. Z dokumentw amerykaskich sub specjalnych wynika, e jej istnienie zostao udowodnione ju w 1946 roku i e powstaa ona pod koniec wojny jako organizacja majca pomaga czonkom SS w ucieczce z Niemiec. Dziki tej pomocy esesmani mieli wyjeda do Ameryki aciskiej lub na Bliski Wschd. Dziaalno organizacji ODESSA miaa te obejmowa akty sabotau w ra329 dzieckiej strefie okupacyjnej, ktrych celem byo niedopuszczenie do wywozu zdemontowanych obiektw przemysowych. Ale czy ODESSA to jedna organizacja, czy te moe nazwa zbiorcza kilku organizacji? Dla owcy" na-zistw, Simona Wiesenthala, jej istnienie nie ulega kwestii. Po raz pierwszy dowiedziaem si o ODESSIE w 1946 roku od byego agenta Abwehry - opowiada. - Bya to tajna, konspiracyjna organizacja esesowska, ktrej celem byo wydostanie z Niemiec zbrodniarzy wojennych i przetransportowanie ich do Ameryki Poudniowej". Wiesenthal, ktry dostarczy brytyjskiemu powiesciopisarzowi Frederickowi Forsythowi materiau do jego poczytnego thrillera politycznego Akta ODESSY, nie jest zdziwiony faktem, e caa ta konspiracyjna dziaalno pozostaa tajemnic: Ze strony nazistw wszystkim zajli si przecie profesjonalici - dawni funkcjonariusze Suby Bezpieczestwa, agenci, ludzie, ktrzy zasuyli si w subie dla Hitlera, w administracji Trzeciej Rzeszy. Podobnie jak przed laty zorganizowali perfekcyjnie ludobjstwo, tak teraz zajli si perfekcyjn organizacj ucieczki mordercw". O ile jednak Wiesenthal uwaa, e po umoliwieniu zbrodniarzom wojennym ucieczki z Niemiec w latach 50-tych ODESSA zakoczya swoje dziaania, o tyle amerykaskie suby specjalne s przekonane, e istnieje ona nadal. Wedug posiadanych przez nich informacji w 1960 roku odbyo si w Bejrucie zebranie ODESSY. W Peru podobno pucia ona w obieg faszywe banknoty dolarowe. Jej kwatera gwna ma si znajdowa w Kairze, a szefowie dziaaj z terenu Ameryki Poudniowej, Hiszpanii i krajw arabskich. Do dzi uwaa si, e przed zakoczeniem wojny esesmani zgromadzili gigantyczne kwoty pienine, zoto i kamienie szlachetne w celu sfinansowania swojej ucieczki za granic. Zabezpieczyli rwnie sobie dostatni byt, otwierajc tajne konta i lokujc pienidze w udziaach firm. Byli esesmani pod oson ekstremistycznej organizacji pozostali wierni swoim ideaom. Wyglda na to, e pomagali oni w rozbudowie organizacji terrorystycznych i tajnych sub, dbajc przy tym stale o wasn siatk. W nawizaniu do haPo zakoczeniu wojny wielu ludzi mwio podobnie jak ja: Trzeba co zrobi. Ale kiedy miny trzy, cztery lata, zrozumiaem, e pozostaem tylko ja, ja jeden. I tej wiadomoci nie potrafiem znie. Po jednej stronie miliony zabitych - przy czym nigdy nie patrzyem: ydzi lub nie, gdy to nie ma dla mnie znaczenia -a po drugiej okoo 150 000 do 180 000 oprawcw, ktrzy zaszyli si w rozmaitych zaktkach na caym wiecie. I to tak po prostu przyjto do wiadomoci. Wtedy dokonaem wyboru:

postanowiem zrobi co, by pomc sprawiedliwoci. Simon Wiesentha], owca" nazistw 330 sa Himmlera Nasz honor to wierno" ODE-SSA - ze wzgldu na brak Fuhrera dochowaa wiernoci sobie oraz swoim kamratom" i ni-czym omiornica oplota mackami cay niemiec-ki wymiar sprawiedliwoci, skrajnie prawicow scen neonazistowsk, wizienia, midzynaro-dowe tajne suby i krgi finansowe - w ogle ca., . ... . . Najpopularniejsze organizacje przemycajce nazistw to ODESSA \ Die Spinne (Pajk), jakkolwiek co pewien czas wymienia si w tym kontekcie take inne tajemnicze grupy. John Loftus amerykaski urzdnik resortu sprawiedliwoci i owca" nazistw Niemcy, ktrzy uczestniczyli w ma- sowych egzekucjach woskich ofice- rw lub mordowaniu francuskich, holenderskich, belgijskich lub nor- weskich zakadnikw i kretenskich chopw, albo tez brali udzia w masakrach polskiej ludnoci i na terenach Zwizku Radzieckiego, gdzie wrg jest obecnie likwidowany, musz zdawa sobie spraw, e bd sprowadzani na miejsca swoich zbrodni, a narody, traktowane przez nich tak haniebnie, wymierz im potem sprawiedliwo. Deklaracja moskiewska" opubliko- wana przez aliantw w listopadzie 1943 roku y wiat To, co brzmi jak najbardziej fantastyczna historia, zawiera jdro prawdy. Rzeczywicie wielu esesowskich zbrodniarzy zdoao w zagadkowy sposb zbiec za granic. Rzeczywicie tacy nazi-sci jak Otto Skorzeny, Johann von Leers, Alois Brunner, Friedrich Schwend, Klaus Barbie i Jo-sef Mengele wyemigrowali po wojnie, osiedlili si w Madrycie, Kairze, Damaszku, Limie, La Paz i Buenos Aires i stamtd - dziki starym ukadom - prowadz bardziej lub mniej legalne interesy. Rzeczywicie istniay w RFN esesow-skie organizacje, ktre przez pewien czas mogy si poszczyci bardzo rozlegymi wpywami. Jed-nak istnienie organizacji ODESSA o niezwykle sprawnych strukturach obejmujcych swym zasigiem cay wiat wydaje si mao prawdopo-dobne. Jest to raczej termin zbiorowy dla rozmaitych esesowskich sieci i organizacji pomagajcych w ucieczce - przy czym granice midzy pogosk a rzeczywistoci zacieraj si raz po raz. ODESSA to materia gwnie do powieci sensacyjnych. Co jest mitem w Aktach, Odessy, a co rzeczywistoci? Cicha i spokojna to jeziora Tplitz w urzekajcej romantycznej scenerii styryjskiego Salzkammergut. Jezioro okalaj strome ciany skalne, a doj do niego mona jedynie wskim duktem lenym. Cisz panujc nad ciemn wod przerywa nagle odgos pracy wyposaonego w kamer robota nurkowego. Za pomoc wiata i ultradwikw przeczesuje on metr po metrze cae jezioro w poszukiwaniu skarbu legendarnego skarbu nazistw w jeziorze Tplitz". Akcja podwodna, przeprowadzona przez teksask firm Oce-aneering Advanced Technologies w 2000 roku i wspierana finansowo przez amerykask stacj telewizyjn CBS oraz Simon Wiesenthal Center, bya bodaj trzeci i najkosztowniejsz z dotychczasowych

operacji tego rodzaju. 331 Pierwsza akcja w jeziorze Toplitz: dwaj austriaccy policjanci wycigaj z wody faszywe banknoty brytyjskie. Pochona podobno milion dolarw. Nie znaleziono jednak nic -jeli nie liczy skrzy wypenionych korkami z napisem Niestety, nic". Jaka rozochocona alkoholem grupa artownisiw zatopia je kiedy w jeziorze, aby zakpi z poszukiwaczy skarbw. Z jeziorem Toplitz zwizane s najbardziej szalone pogoski. Podobno w obliczu zwyciskiej ofensywy aliantw dygnitarze nazistowscy zatopili wiele skrzy ze zotem i brylantami. Jak si przypuszcza, w pojemnikach prcz wanych akt Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy umieszczono rwnie dokumenty dotyczce zakadania firm, przepywu kapitau SS wraz z numerami kont w bankach szwajcarskich. Dokumenty miay zawiera dowody na to, e nazici przewieli zoto i pienidze pocztkowo do twierdzy alpejskiej", a nastpnie do Szwajcarii i do innych miejsc na caym wiecie. Zdaniem owcy" nazistw, Simona Wiesenthala, kapita ten mia by wykorzystany do utworzenia Czwartej Rzeszy". Czyby te wanie pienidze posuyy do finansowania organizacji ODESSA, udzielajcej pomocy poszukiwanym przez prawo nazistowskim zbrodniarzom? Od czasu zakoczenia wojny jezioro niczym magnes stale przycigao poszukiwaczy skarbw. Gdy jednak Po przegranej przez Niemcw bitwie w Normandii w czerwcu 1944 roku Bormann poczyni pierwsze kroki, aby wprowadzi w ycie plany wielkiej ucieczki nazistw. Przede wszystkim naleao wywie z Europy ich skarby i ulokowa je gdzie bezpiecznie. Carl Oglesby, amerykaski publicysta w 1963 roku utopi si w nim pewien mody nurek, miejscowe wadze wyday zakaz nurkowania: 100-metrowej gbokoci jezioro grskie z grub na metr warstw muu na dnie i dryfujcymi pniami drzew, ktrych gazie niczym macki sigay po miakw, kryo w sobie zbyt wiele niebezpieczestw. Ale ju przedtem zdoano wydoby z wody jakie rzeczy bdce spucizn po Trzeciej Rzeszy, przede wszystkim bro, sprzt laboratoryjny, skorodowane dziaa i adunki napdowe rakiety - pozostaoci po stacji dowiadczalnej marynarki wojennej, ktra od 1943 roku testowaa tu amunicj i bro podwodn. Wadze wojskowe wyday wtedy dla ludnoci cywilnej zakaz wstpu na ten teren, co oczywicie zrodzio rozmaite pogoski i mity. Znaleziono te kilkadziesit skrzy z faszywymi banknotami brytyjskimi wraz z odpowiednimi pytami drukarskimi. Co si waciwie wydarzyo w tym zacisznym zaktku w sercu Alp? W 1944 roku alianci niepowstrzymanie parli przez teren okrelany przez Hitlera mianem twierdzy europejskiej", a kurczcy si coraz bardziej do wymiarw twierdzy niemieckiej". Cz paladynw dyktatora nadal miaa nadziej, e zdoa uj z yciem. Podczas gdy nad Trzeci Rzesz zapada brunatny zmierzch bogw, nazistowscy dygnitarze opuszczali swoje siedziby rozrzucone po caych Niemczech i udawali si w drog do legendarnej twierdzy alpejskiej" - ich ostatniej kryjwki. Miejsce to opieway mity, zanim jeszcze naprawd zaczo peni sw rol. 12 listopada 1944 roku na amach New York Timesa" ukaza si przesycony fantazj artyku zatytuowany Hitlers Hide" (Kryjwka Hitlera). Jak pisa autor, cay teren o szerokoci 15 mil i dugoci 21 mil jest zaminowany i moe by w jednej chwili wysadzony w powietrze za przyciniciem guzika. Podobno w newralgiczny guzik znajduje si przy biurku w podziemnym gabinecie Himmlera, usytuowanym w sztolni

pod bunkrem Hitlera". Wrd aliantw krya mroca krew w yach wiadomo, jakoby Hitler i garstka jego wiernych paladynw byli w stanie dugo jeszcze stawia zacieky opr, a nawet dokona nowego krwawego przeomu w wojnie. Mwiono, e na poudniu miay si okopa jednostki Werwolfu, fanatycznych nazistowskich partyzantw". 332 333 Dugo uwaano ten ostatni bastion Hitlera za mrzonk. A jednak szef SS, Himmler, ju pod koniec maja 1944 rzeczywicie rozwaa moliwo budowy w grach twierdzy SS. W obliczu nadchodzcej klski rwnie Hitler uchwyci si tej ostatniej deski ratunku: jeszcze na pocztku 1945 roku dopuszcza opcj zajcia pozycji w Alpach, gdzie mgby poczeka na nieunikniony konflikt midzy zachodnimi aliantami a oddziaami Stalina, ktry ostatecznie rozbiby t nienaturaln" koalicj. Hitler mia nadziej, e bdzie mg wytrwa w Alpach dostatecznie dugo, aby wymusi potem separatystyczny pokj. W rozkazie z 24 kwietnia 1945 roku nazwa twierdz alpejsk" ostatnim bastionem fanatycznej obrony", ktry dziki uksztatowaniu terenu i fortyfikacjom na poudniu" miaby powstrzyma ataki przeciwnika. Ale w kocu dyktator zmieni zdanie. Pozosta w swoim berliskim bunkrze, gdzie 30 kwietnia popeni samobjstwo wraz z Ew Braun. Meldunek o mierci Adolfa Hitlera wyda si nam pocztkowo niepojty. Zbyt mocno wierzylimy w jego przeprowadzk do fikcyjnej twierdzy alpejskiej*" - wspomina w swoich pamitnikach SS-Standartenfiihrer Otto Sko-rzeny. Dowdca esesowskich jednostek myliwskich i domniemany oswobo-dziciel Mussoliniego otrzyma zadanie sformowania z resztek swoich oddziaw korpusu ochrony Alpenland. W tym samym czasie, kiedy toczyy si zacieke zmagania w finaowej bitwie o Berlin, wikszo sztabw, biur i sekcji zaopatrzeniowych Wehrmachtu oraz Waffen-SS znajdowaa si ju w gwnej twierdzy alpejskiej". Uciekinierzy z grona najwyszych dostojnikw narodowosocjalistycznych kierowali si gwnie do Ausseerland, krainy gr i jezior w styryjskim Salzkammergut. Tam, w rozlegej kotlinie pooonej midzy Totes Gebirge i masywem Dachstein i dostpnej jedynie przez przecz Ptschen na wysokoci 982 metrw, cz najbardziej osawionych ludobjcw Trzeciej Rzeszy czua si najbezpieczniej. Rwnie Ernst Kal-tenbrunner, od stycznia 1943 roku nastpca Reinharda Heydricha na stanowisku szefa Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA), przenis swoje biuro (wiosn 1945 roku) do Bad Aussee. Zamierza zorganizowa tam walk obronn". W obszernych jaskiniach i sztolniach grniczych miano zainstalowa cz urzdze fabryki amunicji Steyr, tak aby produkcja moga by kontynuowana pod powierzchni ziemi. Dygnitarze nazistowscy, na przykad sekretarz Hitlera Martin Bormann, deponowali w grotach i szybach twierdzy alpejskiej" wane dokumenty, natomiast cenne dziea sztuki, tysice obrazw, grafik, akwarel i rzeb z caej Europy, ktre miay im posuy za kart przetargow w rokowaniach pokojowych, przechowywali w obawie przed nalotami bombowcw alianckich w miejscowej kopalni soli. Wszystkie dziea sztuki zabezpieczyli pniej Amerykanie. Szef RSHA Ernst Kaltenbrunner zamierza kontynuowa walk w twierdzy alpejskiej". Do Salzkammergut postanowi si przenie take SS-Obersturm-bannfuhrer Adolf Eichmann, szef referatu do spraw ydowskich w Gwnym Urzdzie Bezpieczestwa Rzeszy. Biurokratyczny szafarz mierci, ktrego podpis oznacza dla milionw ludzi wysanie do obozu zagady, ukry si wraz z on i trjk synw w Altaussee. Z polecenia swego szefa, Ernsta Kaltenbrunnera, mia zorganizowa w Hllen-gebirge

walk obronn". W opinii byego oficera SD, Wilhelma Httla, Eichmann by Jednym z nielicznych, ktrzy naprawd wierzyli w sens twierdzy alpejskiej" i zdesperowany czeka na rozkazy szefa. Natomiast Simon Wiesenthal w jednym z wywiadw wyrazi przekonanie, e realizator ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej" wybra na miejsce swego pobytu tak odlege gry tylko po to, aby wraz ze wsplnikami ukry w halach w Totes Gebirge zgromadzone zoto. Eichmann wozi podobno ze sob 22 skrzynie wypenione zrabowanym majtkiem poydowskim, jak rwnie zote zby i obrczki z obozw koncentracyjnych. Warto zota Eichmanna", ktre nigdy nie zostao znalezione, ytem wtedy w stanie pewnego rodzaju szoku. Adolf Eichmann Mia zupenie rozstrojone nerwy i chodzi o lasce. ali si, e Kaltenbrunner nie chcia go przyj i ograniczy si do przekazania mu za porednictwem adiutanta rulonu zotych monet. Nie kry z tego powodu wciekoci: Mam to gdzie, nie potrzebuj pienidzy, tego mi nie brakuje. Chc rozkazw! Chc wiedzie, co dalej!". Wilhelm Hottl o zachowaniu Eichmanna pod koniec wojny 334 335 Worki ze sztabami zota, monety i banknoty z Deutsche Reichsbank w kopalni soli w Turyngii; kwiecie 1945 roku. Takie magazyny istniay te w twierdzy alpejskiej". prokuratura wiedeska wyceniaa w 1955 roku na osiem milionw dolarw. W Ausseerland ukry te podobno swj skarb Kaltenbrunner: pi skrzy z kamieniami szlachetnymi i biuteri, 50 kilogramw sztab zota z rezerw Deutsche Reichsbank, 50 skrzy zotych monet, dwa miliony dolarw ame-. rykaskich, jak rwnie franki szwajcarskie w duej iloci i kolekcj znaczkw pocztowych o wartoci piciu milionw marek w zocie. Jak gosia wie, take Otto Skorzeny przewiz do twierdzy alpejskiej" 22 skrzynie ze sztabami zota, ktre nastpnie umieci bezpiecznie w jakim neutralnym kraju. To wszystko bajeczki, same brednie!" komentuje te sensacyjne informacje Wilhelm Httl. Udowodniono ju, e w obliczu nadchodzcej wielkimi krokami klski wysocy rang nazici przewozili zagrabiony majtek w bezpieczne miejsca za granic. Nie ustalono jednak, kto zajmowa si planowaniem tego typu akcji. 7 listopada 1944 roku pewien francuski informator powiadomi tajne suby 336 W adnym razie nie mielimy zamiaru naraa swojej duchowej i moralnej niezalenoci dla jakiej taniej nagonki przeciw caej niemieckiej przeszoci i dla jeszcze mniej wartej pochway z ust zwycizcw. Juan Maler alias Reinhard Kops -udziela pomocy uciekinierom Borman uzna, e jedyn nadziej na przetrwanie klski militarnej nazici mog wiza z wasnymi organizacjami, a zwaszcza z dziesitkami tysicy esesmanw, na ktrych w razie kapitulacji czeka stryczek. Carl Oglesby, amerykaski publicysta amerykaskie o konspiracyjnym spotkaniu czoowych przemysowcw, ktre miao si odby 10 sierpnia 1944 roku w hotelu Maison Rouge w Strasburgu. Wedug sw Francuza w spotkaniu obok rekinw" przemysu cikiego i zbrojeniowego, jak Krupp, Bosch, Thyssen, VW, Rhe-inmetall, Messerschmitt, Daimler-Benz, AEG i Flick AG, brali udzia dygnitarze nazistowscy. Zebraniu mia przewodniczy przedstawiciel koncernu Thyssen, ktry zaleci niemieckim przemysowcom podjcie odpowiednich krokw w celu przygotowania si do powojennej kampanii gospodarczej" i nawizania kontaktu z firmami zagranicznymi". Kierownictwo NSDAP jest wiadome, e po klsce Niemiec niektrzy z przywdcw mog by sdzeni jako

zbrodniarze wojenni. Naley wic przedsiwzi rodki umoliwiajce mniej prominentnym przywdcom partyjnym zatrudnienie w poszczeglnych firmach niemieckich w charakterze ekspertw". Inny mwca owiadczy podobno: Partia jest skonna wypaci przemysowcom w formie zaliczki spore sumy na utworzenie za granic tajnych organizacji po wojnie, oczekuje jednak w rewanu oddania do dyspozycji swoich rezerw finansowych za granic, tak aby umoliwi odrodzenie si Rzeszy Niemieckiej po klsce". Prezes Reichsbank Hjalmar Schacht mia przej ca gospodarcz stron operacji, a Otto Skorzeny z SS -stron organizacyjn. Pienidze przeznaczone na finansowanie dziaalnoci ODESSY wpyway do jego biura w Madrycie. Nie zdoano ustali, czy rzeczywicie w Maison Rouge odbyo si to spotkanie. Oprcz informacji opublikowanej przez Amerykanw badacze nie dysponuj innymi dowodami. Godne uwagi jest jednak wycofywanie si niemieckiego przemysu za granic, co mona przeledzi na podstawie istniejcych dokumentw. Niezalena szwajcarska komisja ekspertw odkrya w 2001 roku, e od pocztku wojny w samej tylko Szwajcarii powstao kilkaset zakamuflowanych firm, a pod koniec wojny rynek szwajcarski zalay olbrzymie iloci kamieni szlachetnych, papierw wartociowych zrabowanych w krajach okupowanych oraz zagranicznych banknotw - w tym rwnie faszywych funtw brytyjskich. Jak szacuj eksperci, warto niemieckiego majtku zdeponowanego w Szwajcarii wynosia w 1946 roku ponad dwa miliardy frankw. Transfer niemieckiego majtku do Szwajcarii podczas woj337 Eksperci szacuj warto majtku ukrytego przez nazistw w rnych zaktkach wiata na trzy, moe nawet cztery miliardy marek. Lista osb, ktre byy wtedy i nadal s uprawnione do dysponowania tymi pienidzmi, stanowi jedn z najwaniejszych nierozwizanych tajemnic Trzeciej Rzeszy. Simon Wiesenthal, owca" nazistw Przywita nas oficer SS, Kriiger. W policji kryminalnej zajmowa si waciwie zwalczaniem faszerzy pienidzy, a teraz kierowa wytwrni faszywych pienidzy, zatrudniajc 142 fachowcw, ktrzy faszowali miliony funtw szterlingw. Kriiger powiedzia nam, e jeli bdziemy dobrze pracowa, zostaniemy wynagrodzeni za to po ostatecznym zwycistwie". Adolf Burger, wizie obozu koncentracyjnego Bank Narodowy musia te przyzna, e od 1943 roku oferowano w Szwajcarii do sprzeday wiksze i mniejsze iloci doskonale podrobionych banknotw brytyjskich 5- i 10-funtowych". Z raportu komisji ekspertw Szwajcaria podczas drugiej wojny wiatowej", 2001 rok ny musia by znaczny", stwierdzia komisja. Czonkowie elit gospodarczych i politycznych musieli odpowiedzie na pytanie, w jaki sposb mona ocali po wojnie byt materialny, a w okrelonych warunkach nawet wasn osob. Nietrudno zauway, e owa aktywno wzrosa w ostatniej fazie wojny, przybierajc formy przenoszenia si przemysu niemieckiego za granic". Niestety, transferu zrabowanych dbr kapitau, ktry umoliwi wysokim dostojnikom nazistowskim ucieczk z kraju, nie da si ju dzi udowodni. W 1945 roku, w obliczu nadchodzcej klski czyniono w grach gorczkowe i stosowne przygotowania. Kaltenbrunner przenis do twierdzy alpejskiej" kompletn wytwrni faszywych pienidzy. W przedsibiorstwie Bernhar-da", nazwanym tak od imienia szefa caej akcji, Sturmbannfuhrera SS Bernharda Krugera, ydowscy winiowie z obozu koncentracyjnego Sachsenhausen zajmowali si od 1942 roku

produkcj faszywych funtw brytyjskich, dolarw amerykaskich, znaczkw pocztowych i dokumentw dla Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy. Pomysodawca, Reinhard Heydrich, zamierza zarzuci faszywymi funtami rynek brytyjski i w ten sposb zrujnowa tamtejsz gospodark. Teraz jednak wysocy rang funkcjonariusze SS postanowili zdoby za pomoc wydrukowanych u siebie faszywek tward walut. Jeszcze w kwietniu 1945 roku Kaltenbrunner udzi si niedorzeczn nadziej, e faszywe banknoty pomog utrzyma przez dugi czas bastion alpejski. Tu przed zakoczeniem wojny uwaga SS skierowaa si te na faszywe dokumenty, od lat umiejtnie wytwarzane. Pewnego razu w naszej wytwrni pojawi si esesowski Sturmbannfuhrer SD. Mia przy sobie dokumenty osobiste pewnego Argen-tyczyka, aresztowanego pod jakim pretekstem. Dokumenty naleao sfotografowa i sporzdzi ich dokadne, wierne kopie w cigu 24 godzin. Oficer SD powiedzia: Z tymi faszywymi papierami nasz agent pojedzie do Ameryki Poudniowej, gdzie jako obywatel argentyski bdzie mile widziany*" - wspomina drukarz Adolf Burger, ktry pracowa wtedy w tajnym hitlerowskim warsztacie. Burgera wraz z on wiziono w Owicimiu, potem jego ona zostaa zamordowana w Brzezince, w obozie koncentracyjnym zginli te rodzice Burgera. Jego samego uratoway przed gazem zrczne rce, ktre czyniy go przydatnym dla nazistw. Faszywe dokumenty miay ju niebawem nie tylko uatwia dziaanie agentom, ale take umoliwia poszukiwanym zbrodniarzom wojennym ucieczk z kraju. Drukowalimy brazylijskie paszporty, tunezyjskie karty identyfikacyjne, angielskie i amerykaskie dowody oraz patenty kapita-skie" - opowiada o swojej pracy Burger. Sporzdzalimy te stemple do to-czenia. Raz chodzio przy tym o holenderskie metryki chrztu, kiedy indziej o dokumenty z francuskich miast, albo te o nagwki papieru firmowego urzdu palestyskiego w Genewie z hebrajskim tekstem, o angielskie wia-dectwa lubu i o ksiki uposaenia amerykaskich onierzy". Dziki ta-kim wanie dokumentom mona byo atwo zmieni tosamo. W poowie kwietnia 1945 roku 141 winiw z przedsibiorstwa Bernharda" przeniesiono do filii obozu koncentracyjnego Mauthausen, do Schlier w Austrii Grnej, gdzie w piwnicy browaru miano wznowi dziaalno drukarni faszywek. W nowe miejsce zabrano te skrzynie z wydrukowanymi ju banknotami. Stamtd to wszystko miao zosta przetransportowane do twierdzy alpejskiej". Nadejcie Amerykanw udaremnio realizacj tego planu, a winiowie komanda faszerzy" odzyskali wolno. Ale owoce ich pracy znikny. Zaczy si za to mnoy pogoski o skarbie w jeziorze Toplitz". Wedug wypowiedzi miejscowej ludnoci, szybkie tempo, w jakim posuwali si do przodu Amerykanie, skonio nazistw do zatopienia w jeziorze duych iloci metalowych pojemnikw. Nazici byli bardzo nerwowi, nie tracili czasu" - wspomina Ida WeiBenbacher. Esesmani zmusili 21-letni wwczas kobiet, aby wsk wyboist drk przewioza na swojej furmance nad jezioro 60 skrzy. Tam widziaa, jak onierze zaadowali skrzynie na odzie, wypynli nimi na rodek jeziora i wyrzucili wszystko za burty. W kwietniu 1945 roku przez 14 nocy miano na wozach zaprzonych w konie i woy wozi cikie pojemniki, ktre nastpnie zatapiano. W lipcu 1959 roku grupa nurkw odkrya w wodzie drewniane skrzynie. Kiedy za pomoc haka otwarto wieko jednej z nich, na powierzchni wypyn powoli banknot piciofuntowy. cznie wydobyto wtedy 19 skrzy z dokumentami i faszywymi banknota338 339

Wszystko robiono bardzo szybko, nazici byli naprawd zdenerwowani. Ida WeitSenbacher, ostatnia z naocznych wiadkw akcji zatapiania skrzy w jeziorze Toplitz Tym, co na pewno znajduje si na dnie [jeziora Toplitz], o ile nie zostao skradzione przez Lhde, jest zoto. Nie moe ono ulec zniszczeniu, jak na przykad listy czy inne zapiski... Jak wiadomo, lepiej nieraz mie dziewk suebn w ku, ni wielk dam na dachu. Musimy jeszcze uzbroi si w cierpliwo. Friedrich Schwend; list do Heinza Riegla mi. Najwidoczniej jezioro Toplitz stao si mietnikiem Trzeciej Rzeszy. Poszukiwacze skarbw do dzi udz si nadziej, e okae si ono jeszcze prawdziwym skarbcem. Po legendarnych bogactwach", ukrytych podobno w twierdzy alpejskiej" przez takich esesmanw jak Kalten-brunner i Eichmann, nie ma do dzi adnego ladu. Daremne okazay si rwnie poszukiwania tajnych dokumentw. Jednak pewien zaangaowany w tamte wydarzenia agent esesowski potwierdzi, e jezioro Toplitz moe ujawni prawdziw sensacj. Znajc numery tajnych kont mona si zorientowa, kto z przywdcw Trzeciej Rzeszy jeszcze yje. Wystarczy si dowiedzie, e kto podj pienidze dla Martina Bormanna; to stanowioby wskazwk, e on yje i gdzie przebywa", napisa Friedrich Schwend w peruwiaskim Correo" w listopadzie 1963 roku. Jest wielu dawnych nazistw, ktrzy dzi piastuj wysokie stanowiska we wadzach Niemiec i Austrii; oni sprzeciwiali si szukaniu skrzy w jeziorze Toplitz. Nietrudno to wyjani. Skrzynie kryj w sobie tajemnice, ktre mogyby pogrzeba na zawsze niejedn wielk karier polityczn z okresu powojennego". Bormann od dawna nie y, fantazje nie miay granic, a owoce" dziaalnoci przedsibiorstwa Bernharda" zostay ju czciowo wydobyte. Istniej jednak pewne poszlaki, ktre mog podpowiedzie, co si stao z pozostaymi faszywymi funtami, a historia ta byaby godna doskonaej powieci sensacyjnej. lady wiod ponownie do Friedri-cha Schwenda w Limie. Friedrich Schwend, pseudonim Fritz Wendig, o powierzchownoci czowieka wyksztaconego i dystyngowanego, mg ze swoim rzymskim nosem i lnic ysin uchodzi za antykwariusza. W rzeczywistoci by jedn z najbardziej ciemnych i przebiegych postaci w siatce nazistw. Kupiec, handlarz broni i przemytnik, ktry przez jaki czas wystpowa jako major SS, nadzorowa podczas wojny dystrybucj faszywych banknotw drukowanych w przedsibiorstwie Bernharda". Pacc nimi, kupowa w rnych krajach - na zlecenie Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy - zoto, kamienie szlachetne, biuteri i waluty, ponadto nieruchomoci Friedrich Schwend by czowiekiem wyznaczonym przez SS do zajcia si wymian czci faszywych pienidzy na prawdziw obc walut. Wydaje si jednak, e nie rozliczy si z powierzonych mu kwot rzetelnie co do grosza, gdy po wojnie okazao si, e naley do grona prawdziwych bogaczy. Simon Wiesenthal, owca" nazistw i podobno take obrazy Rembrandta i Picassa. Na swoj kwater gwn wybra paacyk Labers pod Meran, okolony winnicami i sadami owocowymi. Pod koniec wojny Schwend podj gorczkowe prby umieszczenia wszystkich przedmiotw wartociowych w jakim bezpiecznym miejscu. W maju 1945 roku zosta ujty w Austrii przez Amerykanw, niebawem jednak wyszed na wolno i wedug wasnej relacji nawiza wspprac z tajnymi subami amerykaskimi CIC (Counter Intelligence Corps) jako agent. Za aprobat CIC wyjecha w 1946 roku wraz z on do Ameryki aciskiej i legitymujc si jugosowiaskim paszportem wystawionym na nazwisko Wenczeslaw Turi osiedli si w stolicy Peru, Limie.

Za parawan dla jego przestpczej dziaalnoci posuya mu tam hodowla drobiu. W rzeczywistoci trudni si handlem broni, szantaem, lichwiar-stwem, praniem brudnych pienidzy, a ponadto dostarczaniem rozmaitych informacji peruwiaskim subom specjalnym. Jego korespondencj, ktra zostaa zabezpieczona, czyta si jak powie sensacyjn. Do Rudla, Klitscha i Hansa pisze na przykad: Bybym zainteresowany rwnie kilkoma nowymi lub nowoczesnymi pistoletami maszynowymi, o ile to moliwe: z amunicj". W pimie do fabryki maszyn Orlikon czytamy: Zwracam si z uprzejm prob o poinformowanie nas, czy s Pastwo w stanie dostarczy nam rakiety redniego zasigu". Czsto tematem listu s podejrzane transakcje finansowe: Od Spitza zadaem za Rembrandta 40 000 DM, patnych w Szwajcarii, jako odszkodowanie za oszustwo w sprawie 600 000 R.M.". Podobno Schwend stara si usilnie zamieni w Limie pozostae faszywe funty, nieruchomoci i przedmioty wartociowe na yw gotwk -jako kapita zakadowy ODESSY, umoliwiajcy jej dziaalno. Wspomniane w listach interesy" mogy by czci tych operacji. Sam Schwend twierdzi oczywicie, e jego cay majtek wymienia przy tym midzy innymi 80 kilogramw zota, autentycznego Rembrandta, walizk pen pienidzy i artystycznie tkany dywan - zrabowano mu po wojnie. Swj udzia w operacji Bern-hard" Schwend uzna jednak za tak pasjonujcy, e najchtniej zleciby nakrcenie filmu w oparciu o te motywy; tak wynika z jego listw. Jedno nie ulega wtpliwoci: w ramach swojej przestpczej dziaalnoci Schwend utrzymywa intensywne kontakty ze zbrodniarzami wojennymi wywodzcymi si z SS, sam za stanowi cel podry dla wielu zbiegych z kraju nazistw. Przy sprzeday czci brylantw pomaga mu prawdopo340 341 Caa ta wiadomo bycia pod staym nadzorem, a take czajcego si niebezpieczestwa zwizanego z przeprowadzanym procesem denazyfikacji i demilitaryza-cji, jest niezwykle uciliwa i na dusz met nie pozwala zaj si jakkolwiek pozytywn prac. Hans-UIrich Rudel, byty pukownik Luftwaffe dobnie Otto Skorzeny, ktry w tym czasie przenis si do Hiszpanii. Byemu SSStandar-tenfuhrerowi Walterowi Rauffowi Schwend przekaza paszporty dla zbiegych kamratw". Rauff by wynalazc samochodw z gazem", w ktrych podczas wojny za lini frontu wschodniego zgino w mczarniach 100 000 ydw, Rosjan i partyzantw. Schwend kontaktowa si rwnie z hitlerowskim asem lotnictwa Hansem-Ulrichem Rudlem. W jednym z jego listw czytamy: Rudel nawiza stosunki zwaszcza w Ameryce rodkowej". Najwaniejszym partnerem handlowym Schwenda w Ameryce aciskiej by jeden z najbrutalniejszych oprawcw esesowskich: Klaus Barbie alias Klaus Altmann. Byy szef lyoskiego Gestapo rzetelnie zapracowa" na swj przydomek kat Lyonu" mordowaniem czonkw ruchu oporu oraz deportacjami ydowskich dzieci. Po wojnie uciek do Boliwii, posiada te jednak drugie miejsce pobytu: w Limie. Jego korespondencja dostarcza wiele materiau do refleksji. Niejaki Hieber oferuje wielce szanownym panom

Rzenik z Lyonu": lokalny szef gestapo Klaus Barbie w 1944 roku. 342 Schwendowi i Altmannowi" pienidze jako zadouczynienie za uzyskanie obywatelstwa boliwijskiego i paszportu dyplomatycznego". W licie Bar-biego do Schwenda mowa jest o szantau. Autor listu pisze o ydzie, ktrego chce zaatwi". Niech twj adwokat sporzdzi doniesienie i wyle do tutejszej policji kryminalnej. Do

boju, ten yd nas obrazi!". Schwend czai si niczym pajk w samym rodku nazistowskiej sieci. W kwietniu 1965 roku pewien informator amerykaskich tajnych sub powiza go z tajemnicz ODESS: Tajna organizacja ODESSA zostaa zaoona w Buenos Aires w 1947 roku przez sekretarza Hitlera, Martina Bormanna". Wedug sw owego informatora siatka ma swoj gwn siedzib w Kairze, liczy 3087 czonkw-nazistw i jest finansowana przez rzd Nassera. Organizacja posiada pyty drukarskie do produkcji banknotw dolarowych, pochodzce z przedsibiorstwa Bernharda". I jeszcze jedna wiadomo: Gow ODESSY w Ameryce Poudniowej jest Federico Schwend". Prominentni czonkowie SS mieli niejeden powd do przygotowania wasnej ucieczki. W regularnych odstpach czasu radiostacja BBC emitowaa ostrzeenia aliantw: Ktokolwiek jest winien wspuczestnictwa w zbrodniach wojennych, ludobjstwie i egzekucjach lub podega do tych czynw -bez wzgldu na to czy oficer, onierz, czy czonek NSDAP - bdzie cigany przez mocarstwa alianckie na caej kuli ziemskiej i doprowadzony przed oskaryciela, tak aby sprawiedliwoci stao si zado". Ukaranie przestpcw wojennych i gwnych odpowiedzialnych za rozptanie drugiej wojny wiatowej stanowio zdeklarowany cel koalicji antyhitlerowskiej. Ju 20 listopada 1945 roku rozpocz si w Norymberdze pierwszy proces wytoczony 24 gwnym zbrodniarzom wojennym" przez cztery zwyciskie mocarstwa. SS zostay uznane za organizacj przestpcz. Uzasadnienie: SS uyto do celw majcych przestpczy charakter. Naleay do nich przeladowania i eksterminacja ydw, zncanie si i morderstwa w obozach koncentracyjnych, naduycia podczas administrowania na terenach okupowanych, a take nieodpowiednie traktowanie i mordowanie jecw wojennych". Elitarna formacja Himmlera przeksztacia si ostatecznie w armi banitw", jak skonstatowa (ualajc si nad jej losem) genera SS Felbc Steiner. Kiedy w miar wyzwalania obozw koncentracyjnych oddziay alianckie Uzyskay wgld w rozmiar okropnoci i zbrodni, poszukiwania winnych na-siliy si. Obaw na przestpcw wojennych prowadziy odtd specjalne jed-nostki, ktre miay przy sobie listy osb przewidzianych do natychmiastowego aresztowania" w celu identyfikacji podejrzanych czonkw gestapo, 343 SS, SD, jak rwnie burmistrzw, gauleiterw i innych wysokich rang funkcjonariuszy. W zachodnich strefach okupacyjnych szczeglnie energicznie prowadzili owe poszukiwania Amerykanie, korzystajc przy tym z dugich list, opracowanych przez Komisj Narodw Zjednoczonych do spraw Przestpcw Wojennych (UNWCC) oraz przez Central Registry of War Crimes and Security Suspects - paryskie Centralne Archiwum do spraw Przestpcw Wojennych, znane jako CROWCASS. Organizacja ta sporzdzaa listy domniemanych przestpcw wojennych i porwnywaa je z wykazami ponad omiu milionw osb przebywajcych od ostatnich dni wojny w obozach jenieckich i wysiedleczych. Dziki temu ustalono tosamo tysicy podejrzanych i postawiono ich przed sdem. Na ironi losu zakrawa fakt, e wanie te listy gocze sporzdzone przez CROWCASS posuyy potem za baz danych, z ktrej czerpaa amerykaska agencja wywiadowcza, werbujc jako swoich informatorw i agentw byych nazistw. Polowanie na wykonawcw obdnych idei Hitlera trwao. Swym przeladowcom usiowa uj midzy innymi szef SS i gwny kat Rzeszy, Heinrich Himmler. Mimo zmieniajcej jego wygld przepaski na oku i faszywego paszportu zosta ujty, a nastpnie odebra sobie ycie, zaywajc cyjanek potasu. Tylko nieliczni poszli za

jego przykadem: esesowski lekarz Ernst Grawitz wysadzi w powietrze siebie i ca rodzin za pomoc dwch granatw rcznych. SS-Gruppenfiihrer Leonardo Conti popeni samobjstwo w wizieniu w Norymberdze. W grskiej kryjwce esesowskim nazistom ziemia zacza pali si pod stopami. Kiedy 3 maja 1945 roku skapitulowaa we Woszech Grupa Armii Poudniowy Zachd, stao si jasne, e obrona fikcyjnej twierdzy alpejskiej" nie jest moliwa. Po kapitulacji Wehrmachtu 8 maja 1945 roku tylko pojedyncze jednostki SS usioway jeszcze stawia opr. SS-Gruppenfiihrer i Generalleutnant policji (= genera dywizji; przyp. tum.) Odilo Globocnik, odpowiedzialny za ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej" na terenie Generalnej Guberni, zosta wytropiony w pobliu Weissensee na hali alpejskiej MBlacher Alm; po aresztowaniu przegryz kapsuk z cyjankiem potasu. Julius Streicher, wydawca antysemickiej ga-dzinwki Der Sturmer", uciek w kwietniu do twierdzy alpejskiej" i podajc si za artyst malarza ukry si z on w posiadoci grskiej pod Wai-dring w Tyrolu. Tam wpad w rce Amerykanw. 1 padziernika 1946 roku zosta skazany w Norymberdze na kar mierci. Na wie o zblianiu si aliantw rwnie Kaltenbrunner zrezygnowa z planw dalszej obrony i uciek w okolice Totes Gebirge. W chacie na wysokoci 1523 metrw zosta aresztowany przez oddzia Amerykanw. Sd skaza go na kar mierci, po czym wyrok wykonano. 344 U gry: Esesman na szubienicy-wykonanie wyroku mierci wydanego na procesie norymberskim Na dole: Rwnie oswobodziciel Mussoliniego, Otto Skorzeny (z prawej), dosta si w rce alian tw. Tu: w Dachau w sierpniu 1947 roku. 345 Ale esesowscy protagonici musieli odpowiada nie tylko przed Trybunaem Norymberskim czterech mocarstw. W samej tylko amerykaskiej strefie okupacyjnej odbyo si dwanacie procesw uzupeniajcych" wytoczonych przez amerykaskie wadze wojskowe, midzy innymi przeciw morderczym batalionom esesowskich grup operacyjnych i gestapo. Nastpne procesy dotyczyy stranikw w obozach koncentracyjnych, oprawcw i mordercw z zag obozowych. W zachodnich strefach okupacyjnych osdzono cznie 5025 osb; z 806 skazanych na mier stracono 486. Tylko w wizieniu dla przestpcw wojennych w Landsbergu Amerykanie powiesili 255 skazanych. W radzieckiej strefie okupacyjnej liczb procesw ocenia si na 45 000. W innych krajach osdzono za zbrodnie wojenne do 60 000 na-zistw. W samej Polsce stracono 1214 Niemcw, w tym komendanta obozu koncentracyjnego w Owicimiu Rudolfa Hfia. cznie wedug danych ministerstwa sprawiedliwoci RFN osdzono za zbrodnie nazistowskie 80 000 Niemcw, z czego 12 000 w NRD. Wysokiej rangi esesmani dziki posiadanym ukadom zaczli tworzy faszywy obraz wasnej przeszoci ju w kwietniu 1945 roku, kiedy Armia Czerwona zamkna Berlin w swoich kleszczach. Pewien oficer przynis setki stron papieru z najprzerniejszymi nagwkami - opowiada potem Eichmann; oficerowie otrzymali faszywe dokumenty, ktre wiadczyy o ich niewinnoci podczas wojny. - Byem jedyn osob, ktra do takich fikcyjnych wiadectw nie przywizywaa wagi". Po upadku Trzeciej Rzeszy zdecydowana wikszo oficerw SS dostaa si do niewoli. Wprawdzie cz siepaczy Hitlera zdoaa si wtopi w milionowe szeregi jecw wojennych, jednak dawny znak przynalenoci do elitarnej formacji sta si ich zgub. Tatua z grup krwi pod lew pach mia w czasie wojny zapewni rannym esesmanom specjaln opiek medyczn w szpitalach. Teraz sta si on dla tropicieli zbrodniarzy wojennych znakiem rozpoznawczym. Pod koniec 1945 roku w samej

amerykaskiej strefie okupacyjnej przebywao okoo 100 000 internowanych, ktrych zaklasyfikowano jako osoby niebezpieczne". W zamcie obozw dla internowanych realne ksztaty przybiera mit ODESSY. W obozach jenieckich przebywao zawsze dwch do trzech esesmanw, ktrzy naleeli do tej organizacji" - twierdzi Simon Wiesenthal. -ODESSA bya ich hasem. Gdyby kto zapyta: O czym rozmawiacie?*, mogli zawsze odpowiedzie: O naszym znajomym, ktry pochodzi z Odessy*"-Zdaniem Wiesenthala ODESSA pomagaa esesowskim zbrodniarzom wojennym wydosta si z Niemiec i dotrze do Ameryki Poudniowej. Amery346 kaski agent opatrzony pseudonimem Opera-tion Brandy", ktry mia infiltrowa to rodowisko, utrzymywa w 1947 roku, e oprcz organizacji Bruderschaft (Braterstwo) i Spinne (Pajk) istnieje te tajna siatka ODESSY. Jej nazwa to skrt od Organisation der ehemaligen (lub en-tlassenen) SS-Angehrigen (Organizacja byych [lub zwolnionych] czonkw SS), a przywdc grupy jest Otto Skorzeny. Tu nazwisko tego legendarnego zawadiaki z okresu Trzeciej Rzeszy jest po raz pierwszy kojarzone z ODESS. Doskona poywk dla mitu o tajnej organizacji ODESSA stanowi fakt udanej ucieczki za granic niektrych, szczeglnie poszukiwanych oprawcw nazistowskich. Takie przypadki przez lata nie daway spokoju tropicielom nazistw, historykom i dziennikarzom. Esesowski lekarz Josef Mengele jakby rozpyn si w powietrzu bez ladu. W rzeczywistoci lad owicimskiego anioa mierci", ktry dokonywa okrutnych eksperyWszystkich esesmanw, nawet jeli mieli na sobie mundur innej formacji, rozpoznawalimy po blinie pod lewym ramieniem; blizna ta powstawaa przy prbie usunicia tatuau z grup krwi. Wysyalimy ich do 7. armii do Augsburga - tam, gdzie wysyano wszystkich zbrodniarzy wojennych. Wolfgang Robinow, amerykaski oficer dochodzeniowy rodek profilaktyczny na wypadek przegranej wojny. Genera SS Wilhelm Koppe o dokonanej w kwietniu 1945 roku zmianie swego nazwiska na Wilhelm Lohmann Nie nagabywany do koca: fotografia Josefa Mengele przebywajcego w Brazylii. 347 Dwa lata spdziem na poszukiwaniach potwora Mengele w Ameryce Poudniowej. Wiem, co si kryje za tym nazwiskiem. Zwi Aharoni - przez wiele lat tropi Josefa Mengele, lekarza z obozu koncentracyjnego Mengele czu si tak pewnie, e nawet zoy wniosek o ponowne przywrcenie mu uprawnie lekarskich. Beatriz Gurevich, szefowa projektu badawczego Proyecto Testimonio argentyskoizraelskiego stowarzyszenia Oaia mentw na winiach obozu, zwaszcza na dzieciach bliniaczych, istnieje: wid mianowicie przez Argentyn i Paragwaj do Brazylii. Mengele nigdy nie zosta schwytany. Utopi si w 1979 roku, kpic si w pobliu Sao Paulo. Uciec zdoa rwnie szef gestapo i SS-Gruppenfuhrer Heinrich Miiller. Technokrata terroru posa do obozw zagady setki tysicy ydw, ofiar holocaustu. Po raz ostatni Mullera widziano dzie po mierci Hitlera w bunkrze pod Kancelari Rzeszy. Podobno ukry si w maju 1945 roku w Al-taussee jako podporucznik Schmidt. Dalej lad po nim ginie. Adolf Eichmann te rozpyn si w powietrzu - tak si przynajmniej zdawao.

Dopiero w 1960 roku uprowadzili go z Argentyny agenci izraelskiego Mossadu. Na procesie, ktry odby si w Izraelu, Eichmann zosta skazany na kar mierci. Wyrok wykonano. Klaus Barbie, wytropiony w Boliwii dopiero w 1983 roku, zosta wydany Francji. Aloisa Brunnera, spord ludzi Eichmanna najlepszego specjalisty od deportacji, poszukuje si do dzi. Ostatnio mieszka w Damaszku. Drogi ucieczki tych osb s, mwic delikatnie, owiane tajemnic. Nie planowaa ich jednak pojedyncza i ogarniajca cay wiat organizacja ODESSA. Rzeczywisto bya bardziej skomplikowana. Po upadku hitlerowskiej Rzeszy i wybuchu zimnej wojny" okazao si nagle, e istniej rzdy i instytucje, ktrym zaley na udzieleniu pomocy esesowskim zbrodniarzom. Wida wic, e wiele drg prowadzi do ODESSY. Jedna z tych drg wioda przez Rzym, popularny cel pielgrzymek uciekajcych nazistw. 15 maja 1947 roku urzdnik amerykaskich sub bezpieczestwa Vincent La Vista w cile tajnym raporcie poinformowa Waszyngton, e Watykan jest najwiksz pojedyncz organizacj uwikan w nielegaln emigracj", pomaga bowiem ludziom bez wzgldu na ich przekonania polityczne, o ile tylko s oni antykomunistami i wyznania katolickiego". La Vista wymienia szereg organizacji katolickich, ktre pomagay nielegalnym wychodcom, w tym austriacki i chorwacki komitet pomocy, ale rwnie organizacje otewskie, polskie, rumuskie i inne. W jakim stopniu Koci katolicki lub wrcz Watykan by zamieszany w akcj pomocy dla nazistw, trudno oceni, dopki Watykan nie ujawni swego archiwum z tamtego okresu. Eakterri jest jednak, e zbrodniarze tacy jak Adolf Eichmann uciekli do Ameryki Poudniowej via Rzym. Ale mordercy nie byli sami - po zakocze348 349 niu wojny cae rzesze ludzi wyrwanych z dawnych warunkw decydoway si na opuszczenie straszliwie okaleczonej Europy: byli to uwolnieni lub zbiegli jecy wojenni, robotnicy przymusowi, ludzie wygnani ze swojej ojczyzny, ydzi, ktrzy zdoali przey holocaust - oraz ich ucie-kajcy oprawcy. Rzym niczym magnes przyci-ga ludzi potrzebujcych pomocy. Wszyscy mieli nadziej, e w Watykanie dostan jedzenie i odzie, pienidze i dach nad gow, a przede wszystkim dokumenty, ktre pozwol im za-okrtowa si w zamorskich portach, Genui lub Neapolu, aby kontynuowa podr do Ameryki. Instytucje katolickie wielkodusznie zajy si nimi, moe nawet nie rozpoznajc nazistow-skich zbrodniarzy w tym tumie emigrantw. Niektrzy hierarchowie kocielni pomagali jednak nazistom w peni wiadomie, we wsppracy z misternie utkan sieci. Jakiekolwiek sukcesy w szmuglowaniu nazistw moe odnotowa na swym koncie ODESSA -jej mit nie moe si rwna z dokonaniami Kocioa katolickiego w tym wzgldzie. Si napdow w tej sieci by austriacki biskup doktor Alois Hudal, rektor seminarium duchownego Collegio Teutonico przy Santa Maria delFAnima, kociele narodowym dla wiernych mwicych jzykiem niemieckim. Uciekem 30 maja 1948 roku z aresztu ledczego w Linzu - opowiada komendant obozu koncentracyjnego Franz Stangl przeprowadzajcej z nim wywiad Git-cie Sereny. - Potem dowiedziaem si, e biskup Hudal w Watykanie pomaga katolickim oficerom SS, pojechaem wic do Rzymu". Stangl by komendantem w obozach zagady w Sobiborze i Treblince, gdzie zamordowano 900 000 ludzi. Po upadku Trzeciej Rzeszy schroni si jako cywil w maej austriackiej wiosce i tam - rozpoznany jako esesman - zosta ujty przez Amerykanw. Nie mwiono jeszcze wtedy o ludobjstwie w Treblince i chyba Amerykanie nie zorientowali si, kto wpad im w rce. Nie wiadomo, w jaki sposb Stangl zdoa zbiec z wizienia i przedosta si do Woch. Simon Wiesenthal jest

przekonany, e dokumenty otrzyma od ODESSY. W Rzymie Stangl nawiJak wykazay pogbione badania, w przypadku krajw Ameryki aciskiej, gdzie Koci stanowi czynnik kontrolny lub dominujcy, Watykan wywiera presj na ich przedstawicielstwa dyplomatyczne w Rzymie o zajcie przychylnego stanowiska wobec wnioskw o wiz wjazdow dla byych nazistw, o ile s oni antykomunistami. Tajny raport Departamentu Stanu USA; 1947 rok (LaA/ista-Report) Watykan twierdzi zawsze, e nie zna tosamoci ludzi wymagajcych humanitarnej pomocy. Ale niejeden wpywowy hierarcha kocielny nie tylko wiedzia, kto by nazist, lecz nawet wyszukiwa ich wiadomie i zajmowa si nimi ! szczeglnie troskliwie. John Loftus, urzdnik resortu sprawiedliwoci USA i tropiciel nazistw Z uczuciem gbokiej wdzicznoci wspominam duchownych katolickich, ktrzy pomogli mi uciec z Europy. Postanowiem uhonorowa wiar katolick, stajc si jej honorowym wyznawc. Adolf Eichmann, 1959 rok 350 za kontakt z biskupem Hudalem. Biskup wszed do pokoju, w ktrym czekaem, poda mi obie rce i powiedzia: Zapewne Franz Stangl? Poznaem pana!". Biskup Hudal zaoferowa mu mieszkanie w Rzymie, a take paszport Czerwonego Krzya i wiz wjazdow do Syrii, jak rwnie prac w Damaszku i bilet na statek. Dziki temu Stangl wyemigrowa do Syrii, a w kocu osiedli si z rodzin w Brazylii. Dopiero w 1967 roku zosta wydany wadzom RFN, ktre skazay go na doywotnie wizienie. Hudal by niskiego wzrostu i dlatego usiowa zawsze sprawia wraenie kogo wanego" jak okreli go uszczypliwie jeden z jego byych kolegw. Jako zdeklarowany sympatyk nazistw, biskup Hudal uroi sobie co w rodzaju chrzecijaskiego narodowego socjalizmu", a opublikowan w 1936 ksik Die GrundJestem kapanem, a nie policjantem. [...] Jako chrzecijanin miaem obowizek udziela pomocy kademu, kto ucieka przed komunizmem. Nie mog potwierdzi ani zaprzeczy, e wrd uciekinierw znajdowa si rwnie Eichmann. Nikt nie spowiada si przede mn ze swojej przeszoci w Trzeciej Rzeszy, a zdjcia Eichmanna nie byy wtedy znane. Biskup Alois Hudal, 1961 To on pomg wielu nazistowskim zbrodniarzom uciec przed sprawiedliwoci: biskup Alois Hudal. 351 lagen des Nationalsozialismus (Podstawy narodowego socjalizmu) zadedykowa Siegfriedowi niemieckiej wielkoci", czyli samemu Hitlerowi. W obliczu ogromnej fali emigrantw papie Pius XII zleci kwesti pomocy dla jecw i wychodcw Papieskiej Komisji Niesienia Pomocy (Pontifica Commissione Assistenza; PCA), ktra powoaa do ycia swoje sekcje narodowe. Sekcj austriack (Assistenza Austriaca) kierowa Hudal, ktry pomaga wszystkim osobom mwicym po niemiecku, a zwaszcza wstawia si za nazistami wizionymi na terenie Woch. Brunatny biskup" postawi sobie za cel wspieranie Niemcw bdcych w rkach aliantw. W swoich pamitnikach chwali si, e udzieli pomocy byemu gubernatorowi okrgu Galicja", ktry podczas wojny by postrachem okupowanego Lwowa: W rzymskim szpitalu Santo Spirito zmar na moich rkach, pocieszany przeze mnie do ostatniej chwili, wicegubernator Polski, Generalleutnant i Sturmbannfuhrer SS, baron von Wachter, poszukiwany wszdzie przez aliantw i

ydw. Podczas gdy jego szef, gubernator generalny Hans Frank, zosta powieszony w Norymberdze, Wachter -midzy innymi dziki wzruszajcej i bezinteresownej pomocy ze strony woskich duchownych - ukrywa si przez kilka miesicy pod zmienionym nazwiskiem w Rzymie, dopki nie zosta otruty". Podobno Hudal zawar tajny ukad z wosk policj, ktra nie zatrzymywaa poszukiwanych nazistw, lecz doprowadzaa ich do wskazanych przez niego kociow i klasztorw. Ale ukry si, to jeszcze nie wszystko. Zbiegli esesmani potrzebowali przede wszystkim pienidzy i dokumentw. Bo tylko dziki tym rodkom mogli opuci Europ. Tu otwierao si pole dziaania dla organizacji, ktra postawia sobie za zadanie udzielanie pomocy wszystkim potrzebujcym opieki, niezalenie od ich pogldw politycznych. T organizacj by Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya (IKRK). wiadomie lub niewiadomie Czerwony Krzy sta si punktem przerzutowym dla emigrantw, ktrzy nielegalnie udawali si do Woch, a stamtd za ocean. To wanie takich poUciekem 30 maja 1948 roku z aresztu ledczego w Linzu. [...] Potem dowiedziaem si, e biskup Hudal w Watykanie pomaga katolickim oficerom SS, pojechaem wic do Rzymu. Franz Stangl, byty komendant obozu koncentracyjnego w Treblince Albo pomaga wielu ludziom, w tym wysokim rang nazistom, nie wiedzc, kim s, albo te pomaga rnym osobom - a wiemy, e tak byo - lecz koncentrowa si na nazistach w peni wiadom tego, kim i czym byli. Biskup Jacob Weinbacher, nastpca Hudala w Rzymie Gdyby Stangl pozosta w Syrii, zapewne do dzi yby tam bezpiecznie, podobnie jak jego kolega Alois Brunner. Simon Wiesenthal, owca" nazistw Jeden z podopiecznych" Hudala: byy komendant obozu koncentracyjnego Franz Stangl (z prawej) podczas swojego aresztowania w Sao Paulo; 1967 rok. drnych Czerwony Krzy zaopatrywa w gorco kumenty, wystawiane wszystkim osobom, ktre wojna zmusia w ten lub inny sposb do opuszczenia ich staego miejsca pobytu, pod warunkiem wystpienia okrelonych warunkw: utraty wanego paszportu, braku moliwoci uzyskania nowego, zgody kraju dotychczasowego pobytu na wyjazd, a kraju przeznaczenia na wjazd". Dokumenty opieway na dowolnie podane nazwisko. Tosamo potwierdzaa Papieska Komisja Niesienia Pomocy, a czsto wystarczao nawet pojedyncze porczenie ktrego z duchownych, na przykad biskupa Hudala. Dla poszukiwanych przez prawo zbrodniarzy, ktrzy potrzebowali zmiany swego nazwiska - i znali yczliwych hierarchw kocielnych - bya to wyprzez nich upragnione doIstniej due grupy nazistw niemieckich, ktre przybywaj do Woch wycznie w celu uzyskania faszywych dokumentw, paszportw i wiz, a potem dziki nim kontynuuj podr via Genua i Barcelona do Ameryki aciskiej. Tajny raport Departamentu Stanu USA; 1947 rok (La-Vista-Report) Liczne drogi prowadz do Rzymu. Tytu rozdziau z ksiki Hansa-UIri-cha Rudla Zwischen Deutschland und Argentinien (Midzy Niemcami a Argentyn) 352 353 Najwaniejsza obecnie sprawa to zdobycie dokumentw. Wedug informacji uzyskanych przez kilku przyjaci, najatwiej to zaatwi na podstawie brytyjskiego wiadectwa uwolnienia. Taki papierek to aden problem, mona go dosta z po-

rzdn piecztk i podpisem, nawet in blanco. Wpisaem tam, e jestem z jednostki Wehrmachtu z Norwegii i e zostaem wypuszczony do domu, do Hamburga. Mogem te wpisa dowolne nazwisko. Dla odmiany zdecydowaem si na: Hans Behrens. Juan Maler alias Reinhard Kops, pomaga uciekinierom marzona sytuacja. Codziennie ludzie ustawiali si do nas w tasiemcowych kolejkach - wspominaa tamten czas chaosu Gertrud Dupuis-Marstaller, przedstawicielka Czerwonego Krzya w Rzymie. - Niekiedy musielimy wzywa policj, aby zaprowadzia porzdek. Ludzi polecali nam, e tak powiem, Bg i wiat, ale w pewnym sensie ufalimy opiniom Papieskiej Komisji Niesienia Pomocy. Bo jak bymy mogli kwestionowa zdanie duchownego?". Jak relacjonowa w swoim raporcie amerykaski agent La Vista, sytuacja doprowadzia do rozkwitu czarnego rynku" tych dokumentw: Nigdy si nie dowiemy, ilu handlarzy, ktrzy pod wymylonymi nazwiskami wyrabiaj sobie coraz to nowe paszporty Czerwonego Krzya, dziaa teraz w Rzymie". Ale pod koniec lat 40-tych Amerykanie troszczyli si ju nie tyle o uciekajcych nazistw, co raczej o to, e sytuacj t mog wykorzystywa komunici, wysyajc za ocean swoich agentw". Pienidze na opaty wizowe i kupno biletw okrtowych Hudal otrzymywa - jak na ironi - od Amerykanw: National Catholic Welfare Conference wspieraa po wojnie europejskie organizacje katolickie i przekazywaa subsydia bezporednio narodowym sekcjom Papieskiej Komisji Niesienia Po-" mocy - a wic rwnie Hudalowi. Pozostawaa jeszcze sprawa zaatwienia . wiz wjazdowych do poszczeglnych krajw. Hudal upodoba sobie Argentyn, ktrej dyktator Juan Peron od dawna darzy nazistowskie Niemcy spor sympati. Biskupowi pomaga oficer Abwehry Reinhard Kops, ktry take znalaz si w Rzymie: Dla biskupa Hudala przeprowadzaem selekcj kan-i dydatw, gdy elementy przestpcze miay by trzymane moliwie jak najdalej od innych. Koordynowaem te sprawy zwizane z dalszym transportem pisa w swoim pamitniku Kops. - Szczliwym zbiegiem okolicznoci rzd argentyski generaa Perna wysa wwczas do Genui jako sekretarza (w ramach umowy imigracyjnej zawartej z Wochami) pewnego czowieka, ktry pochodzi z poudniowego Tyrolu, a podczas wojny by niemieckim oficerem. Nazywa si Franz Ruffinengo. Do wycignit przez Franza z Genui ujem w Rzymie". Franz Ruffinengo, byy oficer nie w armii Hitlera, 354 Watykan to najwiksza organizacja, uczestniczca w nielegalnym pilotowaniu emigrantw. Tajny raport Departamentu Stanu USA; 1947 rok (La-Vista-Report) Niewiele osb w tym burzliwym okresie powojennym kroczyo wytrwale i uczciwie swoj drog. Nie byo chyba jednak drugiej osoby, ktra by wobec modych emigrantw w tym czasie wykazaa tak wielkoduszno, klarown powag i nieustraszon gotowo niesienia pomocy, jak Jego Ekscelencja biskup Alois Hudal. Der Weg", czasopismo emigrantw; 1949 rok Niech Bg bogosawi ponowny rozkwit Niemiec. Alois Hudal, grudzie 1948 roku lecz Mussoliniego, piastowa w Genui stanowisko sekretarza argentyskiej komisji imigracyjnej w Europie (DAIE), ktra w rodowisku uciekajcych nazistw miaa opini tajnej instytucji wspomagajcej ich starania. Rwnie arcybiskup Genui, Giuseppe Siri, anio str" uciekinierw, utworzy komitet do spraw wyjazdu do Argentyny". Wedug raportu amerykaskiego agenta, arcybiskup szczeglnie interesowa si emigracj do Ameryki Poudniowej Europejczykw o nastawieniu

antykomunistycznym. Zaklasyfikowanie emigranta jako antykomunisty odnosio si naturalnie do faszystw, ustaszw i im podobnych". Ustasze to faszystowska organizacja przywdcy Chorwatw Ante Pavelia, wadcy powstaego w 1941 roku - z aski Hitlera i Mussoliniego -Niezalenego Pastwa Chorwackiego. W oparciu 0 bataliony ustaszw, obozy koncentracyjne 1 brutalne represje, reim spowodowa cierpienia i mier tysicy Serbw, ydw i muzumanw. Uciekajc w popochu przed partyzantami Tity ustasze opucili kraj w 1945 roku, zdajc si na pomoc Papieskiej Komisji Niesienia Pomocy w Rzymie. Zaopiekowa si nimi monsignore Krunoslav Stjepan Dragano-vi, teolog w Iliryjskim Kolegium San Girolamo. Draganovi mia imponujc powierzchowno: wysoki, o ciemnych wosach, zawsze w dugiej sutan nie, rozwianym paszczu i w kapeluszu z szerokim rondem, sprawia wraenie czowieka chmurnego i niesamowitego. Byo w nim co liskiego i nieuchwytnego i to mnie odpychao - wspomina jeden ze wiadkw, ktry wtedy zetkn si z Draganoviem w Rzymie. - Mia oczy jak w i niespokojny wzrok. Nie podoba mi si nic a nic". Podczas wojny Draganovi by pukownikiem ustaszw i zajmowa si deportacj ydw i Serbw. W 1944 roku przenis si do Watykanu. Ten wilk wpuszczony do owczarni" sta si kluczow postaci w akcji niesienia pomocy nazistom. Dobre kontakty Draganovia z biskupem Siri oraz z fili Midzynarodowego Czerwonego Krzya w Genui byy na wag zota. Jego najsynniejszym podopiecznym by Ante Paveli, ktremu pomg uciec do Argentyny. Starania Draganovia odniosy skutek: argentyski urzd imigracyjny zgodzi si na wjazd do kraju kilkuset Chorwatw, nie poddawanych szczeglnej 355 Nastpnego dnia naradzalimy si wsplnie z genueskimi przyjacimi moich protektorw z poudniowego Tyrolu, w jaki sposb dosta si na statek na czarno", jako pasaer na gap. Bardzo szybko okazao si, e dla kupcw z Genui nie jest to wcale takie proste, jak si mogo wydawa. Problemu nie rozwizao nawet pozyskanie dwch kapitanw, gdy portem w Genui interesowaa si ostatnio bardzo gorliwie miejscowa policja. Juan Maler alias Reinhard Kops - pomaga uciekinierom kontroli. W grupie tej znaleli si - nie bez aprobaty Draganovia - rwnie niemieccy nazici. Przy zaatwianiu dowodw Czerwonego Krzya, a take przy nawizywaniu kontaktw z konsulatami i wadzami portowymi Hudal i Draganovi cile ze sob wsppracowali. Kiedy wyoniy si trudnoci, gorliwy biskup zwrci si osobicie do Perna, o czym wiadczy na przykad list z 31 sierpnia 1948 roku, w ktrym Hudal prosi o 5000 wiz dla niemieckich i austriackich onierzy". Nie s to - zdaniem biskupa - uciekinierzy, lecz bojownicy antykomunistyczni, ktrych ofiarno" podczas wojny ocalia Europ przed sowieck hegemoni. Mwic bez ogrdek: Hudal prosi o wizy dla niemieckich i austriackich nazistw. W ten sposb, korzystajc z pomocy sieci klasztorw", ucieky do Ameryki aciskiej setki esesmanw, wrd nich kilku najciszych zbrodniarzy wojennych. Poszukiwany na caym wiecie Adold Eichmann uciek w 1950 roku dziki pomocnej doni -jak potem zezna - pewnego ojca franciszkanina w Genui, ktry zaatwi mi paszport uchodcy na nazwisko Riccardo Kle-menta oraz wiz wjazdow do Argentyny". Prawdopodobnie by to wgierski zakonnik Edoardo Dmter z parafii San Antonio w Genui, w tych sprawach bliski wsppracownik Hudala. Esesman Walter Kutschmann, winien zamordowania tysicy ydw w Polsce i licznych deportacji z Francji, zdoa zbiec w 1948 roku, w czym pomg mu hiszpaski zakon

karmelitw. Przebrany za mnicha Kutschmann uciek przez Hiszpani do Argentyny. Walter Rauff zbieg -prawdopodobnie przy pomocy metropolity genueskiego Siri - do Syrii. Take Haupt-sturmfuhrer Erich Priebke otrzyma od Papieskiej Komisji Niesienia Pomocy swoje nowe dokumenty osobiste na nazwisko Otto Pap, ktre umoliwiy mu otrzymanie paszportu CzerwoDuchowni rzymskokatoliccy, przede wszystkim franciszkanie, pomagali ODESSIE szmuglowa uciekinierw od jednego klasztoru do drugiego, dopki nie zaj si nimi rzymski Caritas. Simon Wiesenthal, towca" nazistw U gry: Adolf Eichmann (porodku) na pokadzie statku dla uchodcw w drodze do Ameryki Poudniowej. Obok ci, ktrzy pomagali mu w ucieczce. U dou: Paszport uchodcy . Dziki takim dokumentom liczni zbrodniarze wojenni zdoali wyjecha do Ameryki Poudniowej. 356 357 Nie ulega natomiast wtpliwoci, e uciekinierzy tacy jak Stangl... korzystali ze znaczcego wsparcia dwch organizacji, ktre, niestety, daty si wcign w akcj udzielania pomocy w ucieczce osb dopuszczajcych si podczas wojny okrutnych czynw: byy to Midzynarodowy Czerwony Krzy i Watykan. Gitta Sereny, po wywiadzie przeprowadzonym z komendantem obozu koncentracyjnego Stanglem Koci, kierujc si wasnym rozeznaniem, umoliwi wielu osobom wyjazd za ocean. Dyskretnie, w ramach istniejcych moliwoci, udaremniono oszalaym zwycizcom zaspokojenie ich dzy zemsty i odwetu. Hans-UIrich Rudel, byy pukownik Luftwaffe nego Krzya. Ze swoim paszportem nie mogem przecie podrowa - wyzna potem - dlatego te biskup Hudal pomg mi w Watykanie, dajc paszport Czerwonego Krzya in blanco". Priebke, najbliszy wsppracownik szefa gestapo w Rzymie, uczestniczy 24 marca 1944 roku w masakrze w Jaskiniach Ardeatyskich pod Rzymem. Ofiarami tej najwikszej zbrodni nazistowskiej na woskiej ziemi byo 335 cywilw, ktrzy zostali zabici przez esesmanw strzaami w ty gowy w odwecie za partyzancki zamach na onierzy puku policji z poudniowego Tyrolu. Nie wyklucza si, e pomoc ze strony Kocioa umoliwia te ucieczk Josefowi Mengele oraz Aloisowi Brunnerowi, najlepszemu ze specjalistw" Eichmanna do spraw deportacji ydw. W swoich pamitnikach Hudal napisa z dum, e po 1945 roku powici ca swoj dziaalno charytatywn gwnie byym funkcjonariuszom narodowosocjalistycznym i faszystowskim, zwaszcza tak zwanym zbrodniarzom wojennym... i dziki faszywym papierom uchroni ich przed ciemiyciela-mi, pomagajc uciec do szczliwszych krajw". Nie wiadomo, czy sam papie Pius XII pomg kiedy uciec ktremu z poszukiwanych esesmanw, korzystajc przy tym z linii watykaskiej" lub sieci klasztorw" - ani czy by szczegowo informowany o tego rodzaju akcjach. Na razie pomoc udzielana uciekinierom to sprawa, ktra obcia Po wojnie mieszkaem nielegalnie we Woszech. Pod koniec 1947 roku przebywaem ukryty w klasztorze. Pewnego dnia zjawi si amerykaski oficer, ktry dowiedzia si o mojej kryjwce. Powiedzia mi: Mamy waniejsze sprawy na gowie ni tropienie

pana. Obecnie zagraa nam wsplny wrg. Czy chce pan razem z nami zwalcza midzynarodowy komunizm?". Dla mnie byo to oczywicie korzystne rozwizanie. Oficer zawiz mnie do Austrii, gdzie podjem prac w komandzie CIC. Przesuchiwaem wojskowych, uciekajcych z Europy Wschodniej. Niektrych z nich zawracano, aby zdoby wiadomoci na temat sytuacji militarnej i politycznej w krajach okupowanych przez Rosjan. Karl-Heinz Hass, byy esesman Biskup Hudal by z papieem Piusem XII w zayych stosunkach -nie ma co do tego wtpliwoci: byli przyjacimi. Biskup Jakob Weinbacher, nastpca Hudala w Rzymie Biskup Hudal nie by zbyt cile zwizany z Watykanem. Dziaa na peryferiach. Z pewnoci te nie by na poufaej stopie z Ojcem witym... Nie traktowano go powanie. Ojciec Burkhart Schneider, historyk katolicki przede wszystkim biskupa Hudala, a uczestniczyy w tym procederze rozmaite osoby i organizacje we Woszech, utrzymujce kontakt z dostojnikami kocielnymi oraz instytucjami watykaskimi. Pisarz Uki Goni dochodzi w swoich najnowszych badaniach do wniosku, e niektrzy kardynaowie oraz Giovanni Battista Monti-ni, pniejszy papie Pawe VI, wykorzystywali swoje wpywy, aby pomc uciekinierom, przy czym moralnym usprawiedliwieniem" takich krokw miaaby by ich czciowo chorobliwie antykomunistyczna postawa. Biskupi i arcybiskupi jak Hudal i Siri dbali o ostateczne zaatwienie wszystkiego jak naley. Wnioski paszportowe podpisywali duchowni: Draganovi, Heinemann i Dmter. W obliczu tak jednoznacznych dowodw pytanie o to, czy papie Pius XII by w peni informowany o caej akcji, jest nie tylko zbdne, ale te cakowicie naiwne". Kady paszport podpisywany przez duchownego mia ponadto wpisan adnotacj: ,Wyznanie: katolickie". Hitlerowski as lotnictwa Hans-UIrich Rudel pisa z Argentyny peen wdzicznoci: Byli tacy, ktrzy w przebraniu zakonnym wdrowali przez Alpy od klasztoru do klasztoru. Ludzie maj rny stosunek do katolicyzmu. Ale to, co w tych latach uczyni Koci, a zwaszcza co uczyniy pewne wybitne jednostki spord hierarchw kocielnych, ratujc przed pewn mierci wartociow cz naszego narodu, nie moe pj w zapomnienie!". Zaradno dostojnikw kocielnych w organizowaniu przerzutu uciekinierw za granic wywoaa uznanie z jeszcze jednej, nieoczekiwanej strony: mimo i wywiad amerykaski CIC uzna Draganovia za faszyst i zbrodniarza wojennego, nawiza z nim wspprac. CIC potrzebowa dokumentw podry i wizy dla swoich agentw, ktry mieli znikn z Europy. Dragano-vi by gotw pomc. Cena wynosia od 1000 do 1400 dolarw za kad oso-b. W zamian CIC przymykaa oczy, kiedy Chorwat szmuglowa ze swojego kraju faszystowskich ustaszw. Ju w 1947 roku CIC zorganizowa tras ucieczki dla swoich agentw: szczurz drog" (rat lin), jak nazwano j w tajnym argonie subowym. Kiedy Europ przedzielia elazna kurtyna", szczurza droga" suya do przerzutu zagroonych agentw z okupowa-nej przez Rosjan czci Austrii i z Europy Wschodniej. W Salzburgu wybitny organizator szczurzej drogi", Jim Milano, umieszcza owych agentw w bezpiecznym miejscu, tzw. rat house", w miar moliwoci zaopatrywa 358 359 ich w faszywe dokumenty, po czym przewozi przez granic do woskich portw w Genui i Neapolu, gdzie wsiadali na pokad statku. Zaatwianie paszportw, uywanych lub nalecych do ludzi zmarych, nie stanowio waciwie problemu.

Mona je byo kupi niemal na kadym kroku - opowiada Jim Milano w programie telewizyjnym. - Kluczem do sprawy bya wiza". Poniewa funkcjonowanie szczurzej drogi" zaczli coraz skuteczniej utrudnia nieufni Rosjanie, Amerykanie postanowili skorzysta z profesjonalnej pomocy Draganovia. Mj wsppracownik powiedzia mi: Wiesz, jest taki ksidz, ktry ma dostp do paszportw Czerwonego Krzya*. Taki wanie by nam potrzebny. Nazwalimy go The Good Father". Bomba wybucha dopiero w 1983 roku, kiedy okazao si, e na licie pac CIC znajdowa si Klaus Barbie, szef gestapo w Lyonie, ktry w 1951 roku wyjecha do Boliwii, korzystajc ze szczurzej drogi". Rzenik z Lyonu" by znany ze stosowania barbarzyskich metod przesucha, za pomoc ktrych wymusza na swych ofiarach okrelone zeznania. Metody te to na przykad zanurzanie przesuchiwanego w wannie z lodowat wod, bicie pejczem lub pak, drczenie zastrzykami, przypalanie stp rozarzonymi prtami, ustawianie pod cian w celu przeprowadzenia symulowanej egzekucji, wtykanie igie pod paznokcie, a take specjalno" Barbiego: tortury elektryczne, podczas ktrych elektrody przytwierdzano do sutkw i jder, po czym wczano prd. Barbie by potworem. Nigdy nie rozstawa si z pejczem. Bi nim bez wahania i zachca innych, by robili to samo. Przesuchania prowadzi osobicie. Cierpienia innych sprawiay mu prawdziw przyjemno" -stwierdzi jeden z torturowanych, czonek ruchu oporu. Hauptsturmfuhrer SS Barbie by poszukiwany zarwno przez Francuzw, jak i przez Amerykanw, kiedy wiosn 1947 roku wpad na pomys, aby pj na ugod z Amerykanami. Okolicznoci wydaway si sprzyjajce. Trwaa __ zimna wojna" midzy Wschodem i Zachodem, a obawa przed komunistyczn infiltracj spowodowaa wzrost zainteresowania wywiadu amerykaskiego specjalistami Himmlera od spraw wywiadu i policji. Wiedzielimy po prostu za mao o Rosjanach, o ich armii, taktyce, planach operacyjnych, a jednoczenie znajdowalimy si pod siln presj, aby nadrobi te braki -wspomina wczesn krytyczn sytuacj Jim Milano. - Oglne nastawienie wygldao tak: robi wszystko co moliwe, eby zdoby informacje". Barbie skontaktowa si z Counter Intelligence Zacny czowiek, zarwno pod wzgldem intelektualnym, jak i osobistym, pozbawiony nerww i lku. Fragment opinii wewntrznej CIC na temat Barbiego Pan Barbie ma dla Stanw Zjednoczonych bardzo due znaczenie. Zaatwia niebezpieczne sprawy. Funkcjonariusz CIC, Dick Uvoie; 1948 rok Klaus Barbie wyprowadzany z sali sdowej po ogoszeniu wyroku doywotniego wizienia; Lyon, lipiec 1987 roku. Corps (CIC), kontrwywiadem armii amerykaskiej, ktry natychmiast zatrudni go jako swego informatora. Zadanie Barbiego polegao pocztkowo na infiltrowaniu Komunistycznej Partii Bawarii. W ten sposb doszo do makabrycznej gry na dwa fronty: agenci amerykascy z jednej strony urzdzali obaw na zbrodniarzy wojennych, majcych zasi na awie oskaronych, w procesie norymberskim, za kulisami jednak w milczeniu aprobowali sytuacj, w ktrej wartociowi" dla nich ludzie wymykali si z rk sprawiedliwoci. Wkrtce Barbie mia ju opini doskonaego szpiega i geniusza dochodzeniowego. Z uwagi na olbrzymie zasugi Barbiego dla naszej organizacji nie mielimy adnych wyrzutw sumienia" wspomina jeden z byych funkcjonariuszy CIC. Poniewa jednak Francja coraz natarczywiej domagaa si wydania Barbiego, a francuscy agenci zaczli depta mu po pitach,

360 361 Pene ujawnienie akt Barbiego... nie zdemaskowaoby wprawdzie obecnej dziaalnoci tajnych sub, ale zdradzioby Francuzom, e prowadzilimy takie akcje przeciw nim. Notatka z biura Wysokiego Komisarza USA na teren Niemiec; czerwiec 1950 Amerykanie zdecydowali si na eleganckie rozwizanie tej niezrcznej sytuacji: kazali Bar-biemu znikn, ten za szybko nawiza kontakty z dawnymi kamratami, esesmanami przebywajcymi w Ameryce aciskiej. W efekcie rozpocz cis wspprac z Friedrichem Schwendem i zosta doradc tajnych sub boliwijskich. Z czasem wyszo na jaw, e Barbie nie by wcale jedynym oficerem SS na licie pac CIC. Od 1998 roku CIA, nastpczyni CIC, udostpnia swoje akta na temat przestpcw wojennych. Dziewiciu z 14 brunatnych oprawcw, ktrych imienne dossier niedawno ujawniono, utrzymywao kontakt z wywiadem amerykaskim - w tym szef gestapo Heinrich Muller. Z tych akt wynika, e po zakoczeniu wojny Muller przebywa w dwch rnych amerykaskich obozach dla internowanych i tygodniami by przesuchiwany. Potem lad po nim zagin. Jednak podwjn moralno wobec uytecznych" nazistw stosoway nie tylko tajne suby Stanw Zjednoczonych. Ju latem 1945 roku naczelne dowdztwo armii amerykaskiej postanowio wykorzysta wybrane, szczeglnie bystre osoby, ktrych zdolnoci umysowe warto byoby spoytkowa". Miano tu na myli przede wszystkim specjalistw od budowy odzi podwodnych, medycyny wojskowej, broni chemicznej i techniki rakietowej. Zamierzano zrobi uytek z niemieckiego know-how", zanim uczyniliby to Rosjanie. I w ten sposb setki naukowcw o nazistowskiej przeszoci, zamiast zasi na awie oskaronych, rozpoczo w Ameryce karier - wystarczy wymieni tu cay zesp Wernhera von Brauna, konstruktorw hitlerowskiej Wunderwaffe V2. Przesta jako liczy si fakt, e von Braun, szef rakietowe-, go poligonu dowiadczalnego Peenemunde, by oficerem SS i przez niego zginy tysice robotnikw przymusowych i winiw obozu koncentracyj-nego, wykonujc nieludzk prac w podziemnym orodku zbrojeniowym ; Dora-Mittelbau, Ale antykomunici" czsto nie potrzebowali nawet oficjal-nego wsparcia, aby bez problemu wjecha do Stanw Zjednoczonych lub Kanady. Jak opowiedzia byy czonek Waffen-SS, w 1950 roku otrzyma , z rk generalnego konsula kanadyjskiego w Salzburgu wiz, poniewa by chrzecijaninem i antybolszewikiem". W 1953 roku Friedrich Schwend otrzyma od przyjaciela zaproszenie do odwiedzenia go w Los Angeles: Nie istniej ju obiekcje natury politycznej. Wprost przeciwnie, my Niemcy 362 niewane: nazici czy nie - jestemy tam w cenie". Dopiero gdy utworzone w 1979 roku przez amerykaski Departament Sprawiedliwoci biuro ledcze Office of Special Investigation (OSI) rozpoczo polowanie na ukrywajcych si nazistw, w Stanach Zjednoczonych powia dla byych zbrodniarzy wojennych nieprzyjazny wiatr. 56 z nich deportowano, 68 odebrano obywatelstwo amerykaskie. Przeciw 17 obywatelom USA toczy si obecnie dochodzenie, w 170 przypadkach trwaj czynnoci ledcze, a dziesitki tysicy osb otrzymay zakaz wjazdu na teren USA - na przykad byy prezydent Austrii Kurt Waldheim. Tym samym Stany Zjednoczone niemal szedziesit lat po wojnie zajy si demaskowaniem akcji pomocy dla esesowskich uciekinierw - akcji, ktrej rozmiary usuwaj w cie kad tajn organizacj typu ODESSA. Szczeglnie Amerykanie wykazywali si niezwykym talentem do nabierania si na rosych Niemcach o blond wosach i niebieskich oczach, tylko dlatego, e wygldali

oni dokadnie tak samo, jak przedstawiano w filmach oficerw amerykaskich. Simon Wiesenthal, owca" nazistw Wiedzielimy dobrze, co robimy. Zaistniaa konieczno wykorzystania kadego z tych sukinsynw. Liczyo si tylko jedno: eby by antykomunist. Harry Rositzke, ekspert CIA do spraw rosyjskich Nie tylko Stany Zjednoczone s do dzi konfrontowane ze swoj ciemn" przeszoci; rwnie Argentyna dziki bogosawiestwu z gry" staa si kryjwk dla nazistowskich zbrodniarzy. Rol penion w akcji udzielania im pomocy przez Argentyn, a zwaszcza przez jej prezydenta, Juana Domingo Perna, argentyski pisarz Uki Goni okreli mianem the real Odessa" (prawdziwa Odessa). Podczas pierwszej i drugiej wojny wiatowej Argentyna popieraa Niemcy, a Juan Peron, od 1946 prezydent kraju, odnosi si wyjtkowo yczliwie do Hitlera i Niemcw. Rozpoczcie dziaalnoci Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze obserwowa z nieskrywan irytacj. Sam proces zbrodniarzy hitlerowskich nazwa infami" i najwiksz okropnoci, ktrej historia nigdy jej sprawcom nie wybaczy". Dyktator postanowi uratowa przed wyrokiem tak wielu nazistw, ilu si da. Kluczow rol odgrywa tu szef tajnych sub Perna, ktrego biuro informacyjne" miecio si w Casa Rosada, paacu prezydenckim w Buenos Aires: Rodolfo Freude, mody jasnowosy Argentyczyk pochodzenia niemieckiego. Jego ojciec, niemiecki biznesmen Ludwig Freude, utrzymywa podczas wojny cise kontakty z nazistami, zwaszcza z wywiadem niemieckim. By przyjacielem Perna. Tu po przejciu przez niego wadzy powsta Narodowy Instytut Etniczny o jednoznacznie antysemickim charakterze. 363 Peron interesowa si przede wszystkim technikami i naukowcami Trzeciej Rzeszy. Beatriz Gurevich, szefowa projektu badawczego Proyecto Testimonio argentyskoizraelskiego stowarzyszenia Daia Najbardziej cywilizowanym krajem Ameryki aciskiej bya Argentyna. Ponadto zawsze istniay cise wizi pomidzy Argentyn i Niemcami - istniaa tam dua niemiecka kolonia. Dlatego miejsce to przycigao Niemcw. Fabian Philipp, niemiecki publicysta w Buenos Aires Jego urzdnicy mieli rozwiza wany problem: w jaki sposb zapobiec imigracji komunistw i ydw do Argentyny. We wsppracy z tym instytutem Rodolfo Freude i jego tajne suby zajli si organizowaniem ucieczki nazistw z Europy. Najwaniejszym inspiratorem tej dziaalnoci byl dawny Hauptsturmfuhrer SS (= kapitan; przyp, tum.), niemiecki Argentyczyk Horst Carlos Fuldner. W marcu 1945 roku jako wsppracownik wydziau zagranicznego SD pojecha do Madrytu w celu wyszukania szlakw ucieczki dla czonkw SS. Kiedy alianci zadali jego ekstradycji, Fuldner uciek w 1947 roku do Argentyny, gdzie w biurze informacyjnym" Freuda zosta specjalist do spraw niemieckiej imigracji". Midzy innymi werbowa nazistowskich technikw" dla potrzeb argentyskiego lotnictwa wojskowego. I tak do Rio de la Plta cignito asw Evita Peron podczas, mszy w Watykanie w lipcu 1947 roku. Obecnie zarzuca si jej wspieranie ucieczki esesowskich zbrodniarzy wojennych do Argentyny. 364 Pytam niemiao, czy mona by to przeprowadzi z moim prawdziwym nazwiskiem. Nie, oczywicie nie. Proponuj wic p artem, e odtd mog si nazywa Hans Meier albo Paul czy Saul, wszystko mi jedno, jak. Najwaniejsze, ebym dosta

odpowiedni dokument, ktry umoliwi mi wyjazd do Ameryki Poudniowej. Ju nastpnego ranka przynosz mi paszport, wystawiony na dobrze brzmice nazwisko Emilio Meier! No tak, przecie powiedziaem, e wszystko mi jedno, niech wic bdzie Meier. Odtd nazywam si Emil Meier i pod tyra nazwiskiem wyjad do Argentyny. Hans-Ulrich Rudel, byy pukownik Luftwaffe hitlerowskiej Luftwaffe: dowdcy eskadry myliwcw Adolfa Gallanda lub pukownika Hansa-Ulricha Rudela, najczciej odznaczanego onierza We-hrmachtu. Zadanie Fuldnera polegao jednak przede wszystkim na ratowaniu nazistw, w tym niemieckich esesmanw. Belg Pierre Daye, ktremu za kolaboracj z nazistami w Brukseli grozia kara mierci, napisa: Ci cudzoziemcy zostali w swoich krajach skazani na mier. Prezydent wiedzia o tym. Czuj podziw dla jego niezalenego osdu sprawy oraz odwagi, z jak przyj nas w swoim paacu". Po zakoczonej akcji Fuldner mg si poszczyci odniesionymi sukcesami" - udan ucieczk esesowskich zbrodniarzy takich jak: Adolf Eichmann, Josef Mengele, Erich Priebke, Josef Schwammberger i Gerhard Bohne. Jak ju wiadomo, drog tej akcji ratunkowej" torowaa Evita, pikna i kontrowersyjna ona Perna. Mioniczka eleganckich sukien i wytwornej biuterii kierowaa si zgoa egoistyczn motywacj przy wpuszczaniu do kraju nazistw dysponujcych du gotwk. Podczas swojej podry po Europie w 1947 roku wioda intensywne rozmowy z generaem Franco w Hiszpanii, ale rwnie w Szwajcarii i z papieem Piusem XII, wszdzie starajc si stworzy przychylny klimat dla sprawy. W grudniu 1947 zjawi si w Europie udzielajcy nazistom pomocy Horst Fuldner; aktywn dziaalno rozwin w argentyskim biurze imigracyjnym (DAIE) w Genui, skd odpyway statki do Argentyny. Ale kwatera gwna zespou ratunkowego" Perna znajdowaa si w Bernie przy Marktgasse 19. Oficjalne zadanie biura polegao na werbowaniu niemieckich technikw" do pracy nad argentyskimi projektami wojskowymi. Po wojnie niemiecki poziom wiedzy w dziedzinie techniki wojennej, kontaktw wywiadowczych i prac podziemnych by wysoko ceniony rwnie nad Rio de la Plta. W Argentynie noszono si z zamiarem budowy fabryk broni, samolotw bojowych, a nawet broni nuklearnej. Ambicje Perna kazay mu marzy o przeksztaceniu kraju w potg militarn i przemysow. Niemcy zostay pokonane, wiedzielimy o tym - mwi jeszcze w 1970 roku. - A zwycizcy chcieli czerpa korzyci z niezwykych 365 Wielu zbrodniarzy wojennych znajdowao schronienie w Ameryce Poudniowej, w kwietniu 1983 roku Simon Wiesenthal, owca" nazistw, prezentuje zdjcia i dokumenty dotyczce sprawy Waltera Rauffa. osigni technologicznych, dokonanych przez ten kraj w cigu minionych dziesiciu lat. Kompleksw maszynowych nie mona ju byo wykorzysta, zostay bowiem zniszczone. Jedyne, co miao jeszcze konkretn warto, to ludzie". Poniewa przyjmowanie do swego kraju byych wysokich funkcjonariuszy z pastw Osi wymagao zgody aliantw, naleao przemyca ich potajemnie. Nie chodzio jednak wycznie o technikw, naukowcw i ekspertw od spraw zbrojenia. W rzeczywistoci kierownictwo Argentyskiego Orodka Emigracji notorycznie ulegao nostalgii faszystowskiej, czego przejawem byo udzielanie pomocy wielu esesmanom, uciekajcym z Europy. Akcje te finansowali niemieccy i austriaccy przemysowcy. W tumie emigrantw niewielu byo normalnych wychodcw powojennych. Wadze szwajcarskie - przede wszystkim minister sprawiedliwoci i szef policji -przymykay oczy na ten proceder. Szwajcarom nie przeszkadza nawet

fakt, e owych technikw" musiano - przed podr do Ameryki Poudniowej przemyca nielegalnie z Niemiec lub Austrii do Szwajcarii. Wizy tranzytowe wystawiano niemal od rki. Zanim biuro ostatecznie zamknito w 1949 roku, Fuldner dopomg w ucieczce okoo 300 nazistom, w tym zaledwie 40 rzeczywistym technikom. Stworzony przez Perna szlak Odessa" by zupenie prosty: najpierw urzd imigracyjny w Buenos Aires musia wyda wiz wjazdow, o ktr uciekinier wystpowa w konsulacie argentyskim w Europie. W przypadku nazistowskich zbrodniarzy wojennych wystarczay referencje jednego ze wsppracownikw biura informacyjnego" Rodolfa Freuda. Dziki tej pomocy mogli oni uzyska wiz wjazdow dla osoby o dowolnym nazwisku, prawdziwym lub faszywym. Z pewnoci nie byo przypadkiem, e Erich Priebke alias Otto Pap wystpi o przyznanie mu wizy wjazdowej wanie w 1948 roku, kiedy w argentyskim biurze imigracyjnym w Genui tymi sprawami zajmowa si Carlos Fuldner. Tego samego dnia do biura imigra-cyjnego w Buenos Aires wpyn wniosek o wiz wjazdow dla owicimskiego anioa mierci" Josefa Mengele alias Helmuta Gregora. Poniewa w tym okresie Argentyna otrzymywaa okoo 500 wnioskw o wiz wjazdow dziennie, naley przypuszcza, e Fuldner przesa telegraficznie do biura Freuda w Casa Rosada oba nazwiska jednoczenie. Ale dokadna trasa podry tych zbrodniarzy pozostanie na zawsze tajemnic: rzd argentyski zniszczy wszystkie stosowne dokumenty w 1996 roku. W wikszym stopniu ni cokolwiek innego wanie fakt jednoczesnego uzyskania potrzebnych Port Buenos Aires w poowie lat 40-tych. Tu zbiegli zbrodniarze wojenni czuli si bezpiecznie. 366 367 dokumentw przez dwch zbrodniarzy wojennych upodabnia peronowsk organizacj pomocy nazistom do fikcyjnej ODESSY znanej z powieci i filmw", uwaa Uki Goni, ktry pierwszy zwrci na to uwag. Zaledwie par tygodni pniej wniosek o przyznanie wizy wjazdowej zoyli take Adolf Eichmann i Josef Schwamm-berger. Urzd imigracyjny w Buenos Aires telegraficznie przesya zgod na udzielenie wizy do odpowiedniego konsulatu, skd wnioskodawca odbiera ju zatwierdzone dokumenty. Dla uciekajcych zbrodniarzy wojennych zaatwiali to w zasadzie przedstawiciele rzdu Perna na Europ lub pomocnicy, jak na przykad Dragano-vi i Hudal. Wiza wjazdowa umoliwiaa zoenie wniosku o przyznanie dokumentu podry Czerwonego Krzya, na ktrym konsulat powtrnie wstemplowywa wiz. Ostatni biurokratyczn przeszkod, ktr naleao pokona, byo argentyskie biuro imigracyjne we Woszech - DAIE. Ale i tu wnioskodawca nie musia si obawia adnych trudnoci. Od 1946 roku szefem biura imigracyjnego DAIE w Rzymie by salezjanin Jose Clemente Silva, ktry otrzyma wyrany rozkaz zorganizowania imigracji czterech milionw Europejczykw w celu urzeczywistnienia marzenia Perna o rewolucji przemysowej i spoecznej. W Genui, gdzie biuro DAIE poddawao chtnych do osiedlenia si w Argentynie ostatnim badaniom lekarskim, wspomniany ju wczeniej Franz Ruffinengo z poudniowego Tyrolu odgrywa rol Robin Hooda" rzekomo wyjtych spod prawa". Na tym koczyy si formalnoci, otwieraa si natomiast droga do Argentyny - ju z now tosamoci. Za prezydentury Perna przybyo tara ponad dwa miliony imigrantw, przy czym doskonale funkcjonowaa akcja pomocy dla

esesowskich oprawcw. 23 padziernika 1948 roku z portu w Genui wypyn parowiec San Giorgio", wiozc na pokadzie Ericha Priebke z rodzin. 18 lipca 1949 uda si w podr do Argentyny Josef Mengele, z kolekcj odznacze owicimskich w maej walizce; 368 cznie wystawiono okoo 2000 paszportw i 8000 dowodw osobistych. Pedro Bianchi, za prezydentury Perna pracownik sub dyplomatycznych, dzi obroca byego esesmana Ericha Priebke Znakomici piloci wojskowi, niestety, bywaj czsto wrzucani przez antyniemieck propagand do jednego worka z Eichmannem, Mengele, Schwammbergerem i innymi czonkami zag obozowych, ktrych jako odpady wojna wyrzucia na brzeg Rio de la Plta. Tam musieli jako zwiza koniec z kocem, na przykad Eichmann zatrudni si w charakterze prostego robotnika w fabryce samochodw gdzie poza Buenos Aires. Nikt z nich nie przyby do Argentyny dziki kontaktom z Peronem lub z tajnymi organizacjami w rodzaju Die Spinne" albo Odessa". Ja te nie. Wilfred von Oven, dugoletni wsppracownik Goebbelsa Prawa czowieka i moralno nie odgryway wtedy adnej roli. Fabian Philipp, niemiecki publicysta w Buenos Aires 14 lipca 1950 roku Adolf Eichmann alias Riccardo Klement wysiad na ld Buenos Aires, stolicy kraju bdcego dla niego wrotami nadziei" na no-ve ycie. Jak gosi legenda, owi esesowscy uciekinierzy zaoyli nad Rio de la Pla-l fili ODESSY. Naley tu podkreli, e starzy kamraci" utrzymywali wzajemne kontakty rwnie w Nowym wiecie - co oczywicie musiao raz po raz rodzi fal nowych pogosek. W maju 1948 roku przyby do Argentyny Franz Ruffinengo. Szybko doszed do przekonania, e z posiadanych kontaktw moe uczyni dochodowy interes. Otworzy w Buenos Aires biuro podry, ktre w krgach niemiecko-argentyskich zyskao niebawem spor popularno. Ten sukces przedstawiono oczywicie natychmiast po obu stronach Atlantyku jako konspiracyjn wspprac nazistw w Argentynie, wywodzc si z jakiej wyimaginowanej organizacji ODESSA, ktra miaaby pomaga zbrodniarzom wojennym ucieka do Ameryki Poudniowej" -napisa Reinhard Kops, ktry zmieni nazwisko na Juan Maler. Kops, jeden z bliskich wsppracownikw Hudala w akcji udzielania pomocy nazistom, rwnie zdoa zbiec we wrzeniu 1948 roku do bezpiecznej Argentyny. Tam znalaz zatrudnienie w redakcji nazistowskiego czasopisma Der Weg", ulubionej lektury nazistowskich uciekinierw o wyranie antysemickiej wymowie. Zamieszczane w pimie artykuy przede wszystkim gloryfikoway SS. Czasopismo Der Weg" byo publikowane przez wydawnictwo Durer, ktrego siedziba staa si ulubionym miejscem spotka przebywajcych na emigracji esesmanw. Redakcja utrzymywaa kontakt z prominentnymi zbrodniarzami wojennymi, jak Josef Mengele i Adolf Eichmann; bya te tub propagandow rasistw, do ktrych zaliczano byego redaktora nazistowskiego czasopisma Wille und Weg" i antysemickiego podegacza Johanna von Leers. Zwaszcza emigranci z krgu Waffen-SS uznali t gazet za swj organ ideologiczny. W Hotelu Pocztowym w Buenos Aires zbierali si regularnie weterani z krgu SS: 200 byych esesmanw, ktrzy wspierali si wzajemnie rad i czynem, ostrzegali przed midzynarodowymi akcjami poszu-kiwania przestpcw i propagowali idee narodowosocjalistyczne. Uderzajc w radykalne tony, usiowali na amach Der Weg" rehabilitowa formacj Waffen-SS: Nas, czonkw Waffen-SS, nie interesuj nic a nic takie sprawy jak prawo wyborcze, pastwo prawa, cztery wolnoci i demokracja, dopki w tych rozsawionych pastwach prawa wizi si tysice

Wtedy nie zdawalimy sobie jeszcze sprawy z tego, e ostatecznym celem podry bdzie Argentyna. Juan Maler alias Reinhard Kops; pomaga uciekinierom 369 naszych kamratw. Dla nas pastwo prawa oznacza kraty". W krtkim czasie nakad Der Weg" osign wysoko 20 000 egzemplarzy, gazeta bya rozpowszechniana w Niemczech i Austrii, zyskaa te miano organu Czwartej Rzeszy". Ze wzgldu na cise powizania z nazistowskimi zbrodniarzami wojennymi rwnie zaoona przez Hansa-Ulricha Rudla Kameradenwerk bya uznawana czsto za zakamuflowan organizacj nazistowsk w Argentynie. Simon Wiesen-thal stawia j nawet na rwni z ODESS. Celem dziaalnoci tej organizacji byo udzielanie pomocy zbrodniarzom wojennym, odsiadujcym kary w wizieniach oraz ich rodzinom. Od ofiarodawcw, ktrym na sercu ley los potpionych i odrzuconych przez wszystkich, ale czsto najwierniejszych synw tej ojczyzny, ofiar poczucia sprawiedliwoci zwycizcw", Rudel zbiera w Argentynie Po tego typu rozwaaniach dochodz ostatecznie do przekonania, e w obecnej sytuacji dalsze trwanie w Niemczech z pewnoci nie przyniesie nam nic dobrego. Hans-UIrich Rudel, byty pukownik Luftwaffe Waciwie oni wszyscy to sama bieda. Wyjtek stanowi Mengele. Jego rodzice byli wacicielami fabryki maszyn rolniczych, a wic naleeli do zamonych. Ojciec wspiera go finansowo. Fabian Philipp, niemiecki publicysta w Buenos Aires Nie esesman, ale zaprzysigy nazista: byty pukownik Luftwaffe Hans-UIrich Rudel (porodku) pomaga w Argentynie starym kamratom". 370 i Chile fundusze na koszty procesw, sa te paczki z ywnoci i odzie. Szybko ujawnio si dobre serce Niemcw na obczynie - pisa Rudel - gdy ju na Boe Narodzenie 1951 mona byo wysa 1500 paczek". Takie przesyki charytatywne otrzymay te z Argentyny rodziny zastpcy Hitlera, Rudolfa HBa oraz admiraa Karla Dnitza. Kameradenwerk, organizacja niewtpliwie przeniknita ideologi narodowosocjalistyczn, opowiedziaa si za uchwaleniem w Niemczech amnestii generalnej dla winiw politycznych. Rudel by bliskim przyjacielem Perna i odnosi sukcesy jako biznesmen. Do grona jego cisych wsplnikw nalea skazany w Belgii na kar mierci byy esesman Willem Sassen. Obaj jako eksperci wojskowi zajmujcy si przemytem broni, utrzymywali doskonae kontakty z dyktatorami krajw Ameryki aciskiej, na przykad z Alfredo Stroessnerem w Paragwaju i Augusto Pinochetem w Chile. Wraz z Josefem Mengele Rudel bada w Ameryce aciskiej moliwoci zbytu produktw bawarskiej fabryki maszyn rolniczych nalecej do rodziny Mengele. Elita nazistw osiadych w Argentynie pozostaa sobie wierna, spotykaa si przy kawie, a podczas brunatnych" wieczorkw pia za dawne dobre czasy". Nie istniej jednak adne konkretne dowody, ktre wiadczyyby o tym, e Kameradenwerk to co wicej ni tylko organizacja wiadczca pomoc socjaln w postaci paczek. Rwnie grupa CAPRI bya zakamuflowan organizacj skupiajc nazistowskich uchodcw. Dziki pomocy Perna i przemysowcw pochodzenia niemieckiego obrotny opiekun uciekinierw, Horst Carlos Fuldner, utworzy pod dachem pastwowego koncernu wodno-energetycznego spk do spraw projektw przemysowych, Compaia Argentina para Proyectos y Realiza-ciones Industriales, w skrcie: CAPRI. W przedsibiorstwie tym niemieccy fachowcy i inynierowie pracowali nad projektami z dziedziny energetyki i nawadniania, zlecanymi przez pa-

stwo. Niemal wszystkie stanowiska kierownicze w CAPRI zajmowali niemieccy imigranci z okresu powojennego, a spka okazaa si take idealnym parawanem dla oficerw SS oraz imigrantw politycznych poszukiwanych przez spoeczno midzynarodow. Nie musieli wykazywa Czonkowie CAPRI, ktrzy wywodzili si z SS - po nich wida byo od razu, e nosili kiedy czarne mundury. Chodziy nawet suchy, e mj szef dziau personalnego, ktry sam by niegdy oficerem SS, znowu chce mie pod sob taki oddzia SS. Heinz Luhr, szef Eichmanna w zakadzie wodocigowym w Buenos Aires Wikszo ludzi, ktrzy si zjawiali, miaa faszywe nazwiska. Wszyscy legitymowali si paszportami Czerwonego Krzya na nazwiska takie jak Meier, Kunz lub Schmidt, ale w rzeczywistoci nazywali si inaczej. Fabian Philipp, niemiecki publicysta w Buenos Aires 371 By ksigowym mierci, Simon Wiesenthal, owca" nazistw Moja wina polegata na posuszestwie. Adolf Eichmann Widziaem t wini, Eichmanna, ktry komenderowa ydami. Teraz mieszka pod Buenos Aires i pracuje w zakadach wodocigowych. Anonimowy donos w sprawie miejsca pobytu Eichmanna, 1952 rok si specyficznymi kwalifikacjami zawodowymi. W CAPRI zatrudniony by rwnie przez pewien czas Adolf Eichmann pod przybranym nazwiskiem Riccardo Klement. Jednak skrupulatny organizator deportacji milionw ydw do obozw zagady okaza si mao przydatnym pracownikiem; z obowizkw, ktre zdaway si go przerasta, nie wywizywa si naleycie. Pod wzgldem technicznym by kompletnym zerem", ocenia go jego byy kolega Heinz Luhr. Kiedy pewnego dnia zapyta szefow, dlaczego Klement jest zawsze taki zamknity w sobie i nigdy nie opowiada o swojej przeszoci, usysza w odpowiedzi: Prosz zostawi jego przeszo w spokoju, byo mu ciko, bardzo ciko". Eichmannowi ani przez moment nie udao si usadowi w Ameryce Poudniowej na dobre. Jego sytuacj finansow ratoway prace dorywcze; do 11 maja 1960 roku, kiedy zosta uprowadzony przez agentw Mossadu, ima si rnych zaj: bywa mechanikiem samochodowym, nadzorc, a take hodowc krlikw na pampie. Nigdy nie okaza skruchy. W 1956 roku zwierzy si Willemowi Sasseno-wi, czowiekowi o takich samych jak on pogldach: Zaczynam ju mie do tego ycia jako anonimowy wczga pomidzy jednym a drugim wiatem. Nie miabym nic przeciw temu, eby odda si w rce wadz niemieckich, gdyby nie wiadomo, e zainteresowanie polityczn stron caej sprawy jest zbyt due, aby mc liczy na klarown, rzeczow ocen... Byem po prostu lojalnym, wiernym, solidnym, pilnym - i przepojonym jedynie idealistycznymi uczuciami wobec ojczyzny, ktrej miaem zaszczyt by obywatelem - czonkiem SS i Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy. Nigdy za to nie byem wewntrzn wini ani zdrajc. Dokonaem sumiennej auto-analizy i musz stwierdzi, e nie byem te morderc ani ludobjc". EichJu w 1953 roku wiedziaem, e Eichmann yje w Argentynie. Brakowao mi tylko dowodu zoonego przez wiadka. Wreszcie w 1954 roku znalazem kogo, kto by gotw zidentyfikowa Eichmanna. Potrzebowaem do tego 1800 dolarw. 1300 miaem. Brakowao mi tylko 500 dolarw. Napisaem do wczesnego prezesa wiatowego Kongresu ydw Nahuma Goldmanna, proszc o t kwot. Ale Goldmann i jego wsppracownik rabbi Abraham Kalmanowitz byli przekonani, e Eichmann ukrywa si w Syrii. Poyczenie mi piciuset dolarw uznali za zbyt due

ryzyko. I odmwili. Simon Wiesenthal, owca nazistw" Rozkaz to rozkaz, rozumie pan?": Erich Priebke z on w swoim domu w Bariloche (Argentyna); sierpie 1995 roku. mann szuka wytumaczenia dla siebie w takich pojciach jak przysiga na sztandar" lub spenienie obowizku". Mimo i nazistowscy zbrodniarze cay czas utrzymywali midzy sob ywe kontakty, wspierali si wzajemnie i osaniali - nie tworzyli precyzyjnie zorganizowanej siatki. Nie byo to zreszt konieczne, dopki korzystali z opiekuczego parasola Perna. W lipcu 1949 roku dyktator ogosi nawet amnesti generaln dla cudzoziemcw, ktrzy przybyli do Argentyny nielegalnie. Nie zadawano im adnych pyta na temat przeszoci. W tym czasie w biurze imigracyjnym pojawi si Otto Pap, twierdzc, e do koca wojny ukrywa si w ambasadzie niemieckiej w Rzymie. Otto Pap przemieni si znowu w Ericha Priebke - tym razem legalnie. Osiedli si potem w jednej z licznych kolonii niemieckich emigrantw w Argentynie, ktre stay si siedliskiem zbiegych nazistw: Priebke wybra na to miejsce San Carlos de Bariloche, sielankow miejscowo narciarsk w Andach, gdzie zamieszka 372 373 W cigu ostatnich 20 lat porusza si zupetnie swobodnie. Wszyscy wiedzieli, kim byf, dokd si uda i skd przyby. Andreas Schulz, berliski adwokat Priebkego; 1996 rok take Reinhard Kops, a z wizyt przebywa czsto Josef Mengele. Tu wid spokojny ywot, otworzy sklep delikatesowy i zosta nawet przewodniczcym niemieckoargentyskiego stowarzyszenia kulturalnego. Duo podrowa po wiecie, bywa te w Niemczech, regularnie przedua wano swego paszportu w ambasadzie niemieckiej w Buenos Aires. Trwao to do 1994 roku, kiedy w wywiadzie dla telewizji amerykaskiej, ktr waciwie interesowao miejsce pobytu Reinharda Kopsa, Priebke niefrasobliwie opowiedzia o swoim udziale w masakrze w Jaskiniach Ardeatyskich pod Rzymem i o wasnorcznym zastrzeleniu dwch Wochw: Takie rzeczy zdarzay si wtedy - owiadczy. -Nie mona byo inaczej, rozkaz to rozkaz, rozumie pan?". Wywiad z Priebke wywoa oburzenie na caym wiecie. Wadze woskie wystpiy natychmiast z daniem ekstradycji, ktremu w listopadzie 1995 uczyniono zado. 7 marca 1998 roku sd woski w Rzymie skaza Priebkego na doywotni areszt domowy. Od tamtej pory esesmani yjcy w Argentynie zachowywali si bardziej ostronie. Jedn z najbardziej wietlanych" postaci pasma legend narosych wok organizacji ODESSA jest Otto Skorzeny, cudowna bro Hitlera". Do dzi chodz suchy, e kierowa hiszpask fili ODESSY. Skorzeny, z pochodzenia Austriak, nalea w swojej ojczynie do nazistw od pierwszej chwili". W 1939 roku wstpi do esesowskiej Leibstandarte Adolf Hitler, a potem walczy w szeregach dywizji Das Reich we Francji, w Jugosawii i na froncie wschodnim. Decyzj Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy zosta agentem specjalnym do spraw sabotau za liniami frontu. Do rutynowych metod dziaania esesowskich jednostek Skorzenyego, nazywanych przez aliantw komandami Hitlera", naleay zamachy, uprowadzenia i morderstwa. Niemal mityczn saw bohaterskiego miaka" w rosy, o wzrocie 1,90 m, Standartenfuhrer ze zdobic lewy policzek szram od ucha do podbrdka zyska 12 wrzenia 1943 roku. Tego dnia, jak gosi propaganda, Skorzeny na czele grupy niemieckich spadochroniarzy uwolni w wyniku spektakularnej akcji Benito Mussoliniego, wizionego w hotelu grskim w trudno dostpnym masywie Gra

Sasso. Przysya mnie Fuhrer", owiadczy podobno zaskoczonemu Duce. Za t akcj Hitler osobicie odznaczy go krzyem rycerskim". Uczestniczcy w niej spadochroniarze opowiedzieli jednak pniej, nie tajc irytacji, e Skorzeny jedynie im towarzyszy; do374 Nierychliwa sprawiedliwo: Erich Priebke po ekstradycji do Woch, wprowadzany na sal sdow; lipiec 1996 roku. 375 piero gdy Mussolini by ju wolny, przypisa sobie ca zasug i zebra wszystkie laury. Bohater z Gra Sasso" sta si symbolem dla wszystkich, ktrzy w karkoomnych akcjach komandosw upatrywali nadziej na przeom w wojnie. By te tub propagandow dla zwolennikw przetrwania do koca. Po nie mniej spektakularnym porwaniu syna Horthyego (Mikls Horthy - prawicowy polityk wgierski, w latach 1920-1944 regent i dyktator na Wgrzech, podczas drugiej wojny wiatowej stronnik Hitlera; przyp, tum.), ktre umoliwio Hitlerowi wymuszenie na wiaroomnym regencie dotrzymanie warunkw sojuszu, a take po operacji Gryf" podczas ofensywy w Ardenach, dziki ktrej Skorzeny przeprowadzi za lini frontu przeciwnika grup niemieckich sabotaystw w mundurach amerykaskich, jego sawa w szeregach SS osigna wymiar niemal legendarny. W maju 1945 roku Skorzeny, ktry w ostatnim etapie wojny przenis si wraz z wieloma innymi oficerami do twierdzy alpejskiej", wpad w rce Amerykanw. Oskarono go o zamordowanie grupy amerykaskich jecw wojennych podczas ofensywy w Ardenach. Jednak w sierpniu 1947 roku na mocy werdyktu amerykaskiego sdu wojskowego wyszed na wolno. W wizieniu poddawano go wielogodzinnym przesuchaniom; jego zeznania zapeniy wiele tomw akt. Poniewa musia jeszcze przej proces de-nazyfikacji", spdzi jaki czas w obozie dla internowanych w Darmstadt. Jak wyzna w pniejszym okresie, nieoczekiwanie wspprac zaproponoway mu dwa wywiady: amerykaski i radziecki. W tym czasie z wnioskiem o jego ekstradycj wystpia Czechosowacja, gdzie zamierzano wytoczy mu proces za zbrodnie wojenne. W jaki sposb zdoa wtedy uciec z wizienia, Skorzeny nie chcia tego ujawni przez wiele lat. To okropne, e musz stale opowiada o mojej ucieczce. 27 lipca 1948 roku wyruszyem w drog; bez noyc do drutu i drabinki sznurowej, bez przekupstwa i pomocy innych dopiem celu. Zdecydowanie wkroczyem w nowe ycie, odzyskaem wolno" - zanotowa w pamitniku. Jednak tu przed mierci w 1975 roku Skorzeny przedstawi swemu biografowi, Glennowi Infieldowi, inn wersj wydarze: wedug niej przed gmach wizienia w Darmstadt podjechao samochodem na amerykaskich numerach rejestracyjnych trzech oficerw SS w mundurach andarmerii amerykaskiej; wczeniej Skorzeny nawiza z nimi kontakt. Przyjechalimy po winia o nazwisku Skorzeny, mamy odwie go na przesuchanie w Norymberdze" - owiadczyli zdezorientowanemu stranikowi, po czym, nie tracc czasu zabrali Skorzenyego ze sob. Takie to byo proste. Uwolniony wizie zostawi w swojej celi list poegnalny ze wzniosymi sowami: Jestem przekonany, e sd nie zdobdzie si na sprawiedliwy werdykt, bdzie si bowiem muJeden z modelowych onierzy Trzeciej Rzeszy: Otto Skorzeny otrzymuje z rk Hitlera krzy rycerski"; wrzesie 1943 roku. sia ugi przed silniejsz presj z zewntrz. Mam tylko jedno yczenie: y godnie w ojczynie". Podobno Otto Skorzeny jeszcze w wizieniu zaj si tworzeniem podziemnej organizacji esesowskiej, ktr nazywano pocztkowo Ruchem Sko-rzenyego, a

nastpnie Braterstwem (Bruderschaft). W kocu w aktach wywiadu amerykaskiego pojawia si ODESSA. W tajnym pimie andarmerii amerykaskiej do centrali wywiadu w Europie czytamy: Grupa byych esesmanw i spadochroniarzy zaoya nielegaln organizacj pod dowdztwem Otto Skorzenyego. Wedug wiarygodnych rde ich kwatera gwna znajduje si w Tyrolu, w Austrii. Organizacja ma dwa cele: pierwszy to aktywny opr przeciw bolszewizmowi, drugi - doprowadzenie do ewakuacji zachodnich si okupacyjnych". 20 stycznia 1947 roku tajny agent poinformowa w swoim raporcie o istnieniu ODESSY: Przywdc tej grupy jest Otto Skorzeny, ktry kieruje jej dziaalnoci z obozu w Dachau, gdzie zosta internowany. Polscy stranicy pomagaj wyj na zewntrz osobom, ktrym Skorzeny wydaje rozkazy". W celu umoliwienia ucieczki z Niemiec do 376 377 Woch Skorzeny zaoy podobno organizacj Die Spinne (Pajk), ktrej czonkowie opracowali wyrafinowany system bezpiecznych domw", obejmujcy cay teren Niemiec. Uciekinierw rozwoono po obszarze Niemiec i Austrii -jak twierdzi Simon Wiesenthal - ciarwkami armii amerykaskiej, ktrymi niemieccy pracownicy rozwozili gazet wojskow Stars and Stripes". Tylko co jaki czas ktry z andarmw zaglda do samochodu i widzia wtedy sterty gazet. Nie dostrzega natomiast przycupnitych za tymi stertami mczyzn, ktrzy wstrzymywali oddech, aby nie zdradzi swej obecnoci; nie mia te pojcia, e kierowca tej ciarwki jest czonkiem ODESSY". Szlak uciekinierw mia przebiega pocztkowo przez poudniowe Niemcy do Austrii lub Szwajcarii, a w pniejszym czasie z Bremy bezporednio do Rzymu lub Genui. Mimo wyroku uniewinniajcego, wydanego przez sd amerykaski, Sko-rzeny nadal znajdowa si na licie poszukiwanych przez ONZ. To, co biograf Glenn Infield po rozmowie ze Skorzenym napisa o jego ucieczce, brzmi jak powie przygodowa o szczeglnie wartkiej akcji: wedug niego w 1949 roku Skorzeny uda si do Argentyny, gdzie przedstawi swoje roszczenia do tajemnego skarbu Trzeciej Rzeszy - pienidzy, zota i klejnotw zrabowanych ydom w obozach koncentracyjnych, ktre nastpnie sekretarz Hitlera, Bormann, mia przekaza Juanowi Peronowi. Wedug Infielda, chwackiemu esesmanowi udao si nawet uwie pikn Evit, a ponadto zabezpieczy cz rzekomego skarbu nazistw" dla siebie i ODESSY. Infield nie wymienia rde swoich informacji. Prawdopodobnie Skorzeny opowiedzia mu jakie koszaki-opaki. Pod presj opinii publicznej prezydent Argentyny Caros Menem powoa w 1997 roku komisj ledcz do wyjanienia dziaalnoci grup nazistowskich w Argentynie (CEANA). Do jej zada naleao te odszukanie legendarnego zota nazistw". Jednak po dwch latach bada komisja zdoaa jedynie stwierdzi, e Argentyna staa si miejscem schronienia dla przynajmniej 180 przestpcw wojennych - mimo i rzeczywista, nieoficjalna liczba tych osb bya znacznie wysza. Nie natrafiono te na aden lad zota nazistw". Nie znaczy to jednak wiele, gdy wikszo dokumentw w Argentynie zniszczono, a niezawiso komisji dziaajcej za rzdw peronistw bya wtpliwa. W kadym razie Skorzeny przyby w 1950 roku do Madrytu, gdzie jako Rolf Steinbauer dziaa jako przedstawiciel niemieckich i austriackich przedsibiorstw przemysowych, a take jako handlarz broni. Wiele podrowa i utrzymywa kontakty ze starymi kamratami" z SS. Prcz faktu, e Austriak lubi pi whisky z odrobin wody", wywiad amerykaski odkry te, e Skorzeny moe zna miejsce pobytu wielu poszukiwanych Niemcw, ktrzy nielegalnie opucili swj kraj w celu ukrycia wasnej

tosamoci". Niestrudzony Otto Skorzeny nie pomin okazji, by wycign pomocn do do jednego z najbrutalniejszych ludobjcw Trzeciej Rzeszy. W 1953 roku ambitny prezydent Egiptu pukownik Gamal Abd el-Nasser poprosi Amerykanw o pomoc w utworzeniu wywiadu wojskowego i wewntrznego korpusu bezpieczestwa. CIA ju dawno temu pozbya si skrupuw w korzystaniu z usug zbrodniarzy nazistowskich. Barbie nie stanowi wyjtku. Nie zawsze jednak opacao si ujawnia zaangaowanie Amerykanw - dotyczyo to zwaszcza tak zapalnego regionu jak Bliski Wschd. Dlatego te w sprawach szczeglnie draliwych Amerykanie woleli korzysta z porednictwa byego generaa Wehrmachtu Reinharda Gehlena, ktrego organizacj (Bundesnachrichtendienst) - poprzedniczk wywiadu RFN - wspierali, poczwszy od 1946 roku. Szef wywiadu wojskowego Trzeciej Rzeszy, ktry na froncie wschodnim zebra wiele cennych materiaw dotyczcych Armii Czerwonej, po wojnie zaoferowa swoje usugi - wraz z dokumentami - Amerykanom. Jego siatka szpiegowska w Zwizku Radzieckim oraz kontakty z byymi esesmanami byy dla wywiadu amerykaskiego na wag zota. Now misj Gehlen obarczy Skorzenyego, a ten w cigu nastpnych 18 miesicy uaktywni swoje kontakty z sieci uciekinierw SS i stowarzysze nazistw, po czym zwerbowa okoo 100 niemieckich doradcw dla wywiadu egipskiego; wikszo z nich suya dawniej w SS lub w gestapo. Wedug informacji zebranych przez amerykaskiego eksperta do spraw nazistw, Christophera Simpsona, doczy do nich take Alois Brunner, obok Adolfa Eichmanna najbardziej osawiony realizator ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej" w czasach Trzeciej Rzeszy i jeden z najbardziej poszukiwanych zbrodniarzy wojennych. Dziaalno Brunnera pozostawia po sobie krwawe lady w caej Europie. W 1938 roku sta si on najbliszym wsppracownikiem Eichmanna w wiedeskim Centralnym Biurze do spraw Emigracji ydw. Z polecenia Eichmanna Brunner organizowa deportacje austriackich ydw do obozw zagady i szybko sta si specjalist od rozwizywania trudnych spraw". Wysyano go wszdzie tam, gdzie deportacje zaczynay wykazywa tendencj zastojow: do Salonik, Parya, Nicei czy Bratysawy. I po kadej swojej interwencji mg z dum zameldowa Eichmannowi, e miasto zostao oczyszczone z ydw". W sumie Brunner posa na mier ponad 120 000 ofiar. Dokadna trasa jego ucieczki do dzi pozostaje nieznana. Pocztkowo zaszy si gdzie w Niemczech jako Alois Schmaldienst. Nawet gdy przebywa w obozach jenieckich, ani Amerykanie, ani Anglicy nie odkryli jego prawdziwej 378 379 Nie zdoali uj przed karzc rk sprawiedliwoci: esesowscy czonkowie grupy operacyjnej A" zostali skazani za zbiorowy wspudzia w zamordowaniu ponad 5500 ofiar na Litwie. tosamoci. Przez pewien czas pracowa dla amerykaskich wadz okupacyjnych jako kierowca. Na pocztku 1954 roku sd francuski skaza go zaocznie na mier. Brunner, czujc, e ziemia pali mu si pod stopami, zdecydowa si opuci Niemcy. Jego przyjaciel, Hauptsturmfuhrer SS doktor Georg Fi-scher, zostawi mu swj paszport. Brunner podda si kilku operacjom plastycznym, ktre upodobniy go do zdjcia w paszporcie, nastpnie ju jako Georg Fischer uda si pocigiem do Amsterdamu, a stamtd polecia do Rzymu. Kto udzieli mu pomocy w Wiecznym Miecie? Odpowied na to pytanie pozostaje w sferze domysw, naley jednak zaoy, e rwnie Brun-nera spotka zaszczyt bycia obiektem mioci bliniego" w wykonaniu Hu-dala. W kadym razie po uzyskaniu w Rzymie wizy turystycznej uda

si wprost do Kairu. Spord yjcych jeszcze siepaczy Trzeciej Rzeszy najwikszym zbrodniarzem jest niewtpliwie Alois Brunner. Egipt podobnie jak cay Bliski Wschd, by dla nazistowskich zbrodniarzy idealnym miejscem schronienia. Wrg ydw jest naszym przyjacielem", brzmiao tamtejsze motto, Simon Wiesenthal, owca" nazistw zwaszcza i utworzenie pastwa Izrael uznano za afront. Tym chtniej witano niemieckich specjalistw od spraw tajnych sub, wojska i propagandy. Gdy jednak po upywie trzech miesicy wiza utracia wano, Brunner przenis si do Syrii - jeszcze jednego siedliska nazistw. Tam osiedli si w Damaszku i zaj si interesami, w tym handlem broni. W 1960 roku zosta zwerbowany do tajnych sub syryjskich i od tej pory nie musia si ju obawia jakichkolwiek wnioskw o ekstradycj. Brunner zdoa uj przed prawem; do dzi - o ile jeszcze yje - nie spotkaa go adna kara. W powojennych Niemczech jurysdykcja funkcjonowaa do opieszale, sprawiedliwo niejednokrotnie zawodzia. Wprawdzie na pocztku lat 60-tych Austria wystawia nakaz aresztowania Brunnera i wystpia do Syrii z wnioskiem o ekstradycj, ale wysiki odnalezienia zbrodniarza byy zbyt niemrawe, by mogy si skoczy powodzeniem. Rwnie prowadzone w Niemczech dochodzenie cigno si bez koca. Nakaz aresztowania, wystawiony w kocu w 1984 roku przez prokuratur w Kolonii i poparty wnioskiem o ekstradycj, nie odnis skutku. Najwidoczniej jednak byli ludzie, ktrzy potrafili ustali miejsce pobytu Brunnera: w czerwcu 1961 roku eksplodowaa bomba ukryta w zaadresowanej do niego paczce, ktr otworzy na poczcie gwnej w Damaszku. Brunner, ciko ranny, przey ten zamach, straci jednak lewe oko. Niemal dwadziecia lat pniej, w lipcu 1980 roku, nastpna paczka z bomb okaleczya mu rce. Kiedy w 1985 roku nadal poszukiwany zbrodniarz wojenny udzieli w Damaszku, jakby nigdy nic, wywiadu dziennikarzom niemieckiego czasopisma Bunte", wrd jego byych ofiar podnis si krzyk oburzenia. Niemiecki resort sprawiedliwoci pozosta bezczynny, nie zdoby si nawet na opublikowanie listu goczego. Brunnera ju kilkakrotnie uznano za zmarego - i nadal jest poszukiwany. Mona by przytoczy jeszcze wiele podobnych przypadkw. One wszystkie wynikaj z fatalnej polityki prowadzonej w przeszoci: praktycznie bya to pomoc udzielana zbiegym przestpcom w formie zaniechania. Od samego pocztku odzyway si niemieckie gosy protestu przeciw sprawiedliwoci zwycizcw" i zarzdzonej przez aliantw denazyfi-kacji. Wraz z zaostrzeniem zimnej wojny" i wybuchem wojny w Korei rwnie zwyciskie mocarstwa przestay traktowa polityk czystek" priorytetowo. Wzroso za to zainteresowanie pla0 ile Eichmann opracowa plan generalny fizycznej eksterminacji ydw, to Brunner wprowadzi go w ycie. Obaj tworzyli dobrze zgrany zaprzg mierci. Simon Wiesenthal, owca" nazistw Jestem gotw stawi si przed midzynarodowym trybunaem i odpowiada przed nim. Ale Izrael nie dostanie mnie w swe rce. Nie bd drugim Eichmannem. Alois Brunner, 1985 rok 380 381 W 1985 roku reporterzy niemieckiego czasopisma ilustrowanego Bunte1 wytropili miejsce pobytu Brunnera. Mimo to mieszka nadal w Syrii, nie niepokojony przez prawo.

nami ponownego uzbrojenia Republiki Federalnej Niemiec i zintegrowania jej z Zachodem. O los nazistowskich zbrodniarzy wojennych dba przede wszystkim zwizek weteranw SS Stille Hilfe (Cicha pomoc). Po wieloletnich nieoficjalnych staraniach zwizek zalegalizowano 15 listopada 1951 roku. Jego zarzd tworzyli byli wysokiej rangi oficerowie SS oraz hierarchowie Kociow ewangelickiego i katolickiego. Pierwsz przewodniczc zwizku zostaa ksina Helen Elisabeth von Isenburg, obdarzona sentymentalnym mianem matki landsberczykw" (Mutter der Landsberger). Surowa katoliczka, zakwalifikowana niegdy przez swoje lokalne wadze NSDAP jako politycznie godna zaufania", kierowaa ciepe uczucia ku pensjonariuszom wizienia (dla osdzonych przez aliantw zbrodniarzy wojennych) w Landsbergu nad rzek Lech (w grnej Bawarii; przyp. tum.). Przebywao tam cznie okoo 1600 winiw: byy to osoby skazane w dodatkowych procesach norymberskich, w tym czonkowie esesowskich grup operacyjnych, gestapo i niemieckiego sztabu generalnego oraz czoowi przemysowcy. Ksina niestrudzenie wstawiaa si za ofiarami sprawiedliwoci zwycizcw" nawet u samego papiea - przy silnym wsparciu ze strony or382 ganizacji Kameradenwerk kierowane] przez Hansa-Ulricha Rudla. Wanie ta wsppraca cigna na ni podejrzenie, e pomaga ucieki- nierom z ramienia ODESSY. Kontakty ksinej von Isenburg z midzynarodowymi krgami byych esesmanw, na przykad w Skandynawii, jeszcze podsycay te przypuszczenia. W kadym razie matka landsberczykw" moga si poszczyci sukcesami: pod usiln presj rzdu federalnego Niemiec oraz lobbystw ze Stille Hilfe wypuszczono z czasem na wolno niemal wszystkich zbrodniarzy wojennych wizionych w Spandau. Na mocy amnestii ogoszonej przez wysokiego komisarza wadz okupacyjnych, Amerykanina Johna McCloy, w lutym 1951 roku wolno odzyskao 142 landsberczykw". Par miesicy pniej, 7 czerwca, powszechne oburzenie w Niemczech wywoaa egzekucja siedmiu ostatnich zbrodniarzy wojennych, ktrych powieszono w Landsbergu. Starzy kamraci z SS nie zrezygnowali jednak z dalszej dziaalnoci. Z ich inicjatywy powstaa siatka byych onierzy Waffen-SS - Hilfsgemein-schaft auf Gegenseitigkeit, Bundesverband der Soldaten der ehemaligen Waffen-SS, w skrcie HIAG. Czonkowie tego zwizku mogli do woli sawi pastwo nazistowskie, gloryfikowa przeycia wojenne i gosi hasa w rodzaju: ycie to walka, walka wszelkiego rodzaju - a wiat jest na tyle bezwzgldny, e odrzuci na bok tych, ktrzy nie s gotowi ani skonni stosowa si do tej zasady". W 1956 roku siatka HIAG doczekaa si rejestracji jako stowarzyszenie i w krtkim czasie utworzya sie setek grup lokalnych i regionalnych. Funkcj przewodniczcego stowarzyszenia peni przez wiele lat genera Waffen-SS, Kurt Meyer, nazywany z uznaniem Meyerem od czogw". A do mierci w 1961 roku Meyer walczy o rehabilitacj Waffen-SS. Stowarzyszenie HIAG reprezentowao pogld, wedug ktrego czonkowie Waffen-SS byli onierzami jak wielu innych, a ze zbrodniami popenionymi przez Allgemeine SS nie mieli nic wsplnego. O tamtych potwornych czynach nie mielimy pojcia - stwierdzi jeden z rzecznikw HIAG - i jestemy wdziczni wczesnemu pastwu za utrzymanie owych praktyk w tajemnicy". Stowarzyszenie byych esesmanw miao - do lat 70-tych znaczny wpyw na niemieckie ugrupowania onierskie i ich tradycje, a take na partie polityczne. Z ramienia CDU latami zasiada w Bundestagu byy czonek Leibstandarte Adolf Hitler, Hans Wissebach, rzecznik stowarzyszenia HIAG.

Wprawdzie w 1992 roku rozwizano HIAG, nadal jednak ukazuje si jego organ, gazeta Der Freiwillige". W 1952 roku obok stowarzyszenia HIAG powsta zwizek modziey Wiking383 Trzeba wreszcie skoczy z tym wszeniem nazizmu. Konrad Adenauer, 1952 rok jugend, wzorowany na Hitlerjugend, ktry gromadzi brunatny narybek". Zdelegalizowano go dopiero w 1994 roku. Powstanie Republiki Federalnej Niemiec wydawao si jej obywatelom doskona okazj do zakoczenia caego problemu za pomoc grubej kreski". Dla kanclerza Konrada Adenauera integracja licznych sympatykw dawnego reimu nazistowskiego bya warunkiem odbudowy kraju: Nie wylewa si brudnej wody, dopki nie ma si czystej", postulowa kanclerz. I tak oto dawne elity nazistowskie doszy ponownie do wysokich stanowisk i godnoci take w modej Republice Federalnej. Ju w 1952 roku tak zwana ustawa 131" umoliwia byym urzdnikom nazistowskim, a nawet funkcjonariuszom gestapo, powrt do czynnej suby w urzdach pastwowych. Punkt kulminacyjny stanowia tzw. Straffreiheitsgesetz" z 1954 roku, ustawa rehabilitacyjna, ktra - zdaniem historyka Norberta Freia oznaczaa, i od poowy lat 50-tych nikt ju prawie nie musia si obawia perturbacji ze strony wymiaru sprawiedliwoci i pastwa ze wzgldu na swoj nazistowsk przeszo. Niemal wszyscy zostali zwolnieni z odpowiedzialnoci za tamte czyny, a wic uniewinnieni". Konsekwencj ustawy rehabilitacyjnej byo uchwalenie amnestii. Wprawdzie Bundestag znis w 1965 roku okres 20-le-tni jako termin przedawnienia zbrodni morderstwa, jednak w 1950 roku przywrci przedawnienie zbrodni zabjstwa, a w 1968 - nawet przedawnienie w przypadku wspudziau w morderstwie. W efekcie musiano umorzy dochodzenia prowadzone przeciw 300 byym czonkom Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, mimo i w wydziale Eichmanna organizowano holocaust. Gdyby Eichmann stan przed sdem w Niemczech, a nie w Izraelu, prawdopodobnie nie zostaby skazany. Najwiksz aktywno wykazaa Centrala Krajowych Zarzdw Sprawiedliwoci do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Ludwigsburgu (Zentrale Stelle der Landesjuztizverwaltungen zur Aufklarung von NS-Verbrechen), ktra koordynuje w Niemczech badanie zbrodni popenionych przez nazistow. Po wojnie wdroono wprawdzie ponad 100 000 postpowa karnych, skazano jednak tylko 6500 osb, w tym 12 na kar mierci, a 163 na kar doywotniego wizienia. Wielu zbrodniarzy wyszo z tego obronn rk. Wielu z nich yje nadal na wolnoci. Ta sytuacja, nie do zniesienia z punktu widzenia sprawiedliwoci, uaktywnia na caym wiecie ludzi tropicych nazistow i dcych do wymierzenia im kary za dokonane zbrodnie. W 1960 roku rozgos zdoby Mossad, wywiad izraelski, ktrego agenci porwali w Argentynie Adolfa Eichmanna. Na386 Taka organizacja jak ODESSA, pomagajca uciekinierom, nie bya waciwie wcale potrzebna - bo przecie nazistowscy zbrodniarze wojenni mogli w zasadzie y w Niemczech bez przeszkd. Beat Klarsfeld, tropicielka nazistow Nie istnieje przyszo, dopki nie wyjaniono spraw przeszoci. Efraim Zuroff, tropiciel nazistow. zista kierujcy zza biurka akcj ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej" zosta skazany na mier i stracony w Izraelu. Take maestwo Serge i Beat Klarsfeld postawio sobie za cel ycia tropienie zbrodniarzy nazistowskich. Ich niestrudzone poszukiwania doprowadziy w 1983 roku do ujcia Klausa Barbie. W latach 70-tych

przeprowadzono na Serge Klarsfelda zamach bombowy, do ktrego zreszt przyznaa si na pimie ODESSA. Prywatny detektyw Steven Rambam z Nowego Jorku sam siebie okrela mianem owcy nazistow". Jego wysiki doprowadziy w 2001 roku do skazania oficera SS Juliusa Viela za wymordowanie winiw gestapo w Czechach. Najwiksz saw wrd tropicieli nazistow cieszy si byy wizie obozu koncentracyjnego Simon Wiesenthal. w oparciu o wasny materia dowodowy jego orodki dokumentacyjne postawiy ju przed sdem cznie ponad 1200 zbrodniarzy wojennych. Tropienie zbrodniarzy nazistowskich przypomina wycig z czasem", jak okreli to nastpca Wiesenthala, Efraim Zuroff, szef Instytutu Simona Wie-senthala w Jerozolimie: oprawcy wymieraj. Zuroff nie wyglda na tropiciela przestpcw, a raczej na urzdnika: przyzwoity garnitur, krawat, nieskazitelny przedziaek na gowie, lekko przyciemnione okulary. Sam siebie nazywa tropicielem zza biurka, ktry przestpstwa z przeszoci bada precyzyjnie, nieubaganie i -jeli to konieczne caymi latami. Nierzadko za jego spraw esesowscy zbrodniarze dostawali si na amy prasy: to on na przykad wykry, e owicimski lekarz Josef Mengele zmar wbrew rozmaitym pogoskom - w Brazylii. Aktualnie Zuroff dziaa w krajach Europy wschodniej: Holocaust by zjawiskiem europejskim". Nie zamierza jeszcze zaprzesta swej dziaalnoci. Nadal yj zbrodniarze nazistowscy, ktrzy prawdopodobnie zabili sze razy wicej ludzi ni Osama bin Laden; oni te Moje zadanie do spenienia w marcu 1960 roku byo cakiem proste: podano mi nazw ulicy i numer domu w Buenos Aires, a ja miaem go obejrze i sprawdzi, czy w tym domu mieszka rodzina Eichmannw, to wszystko. Pojechaem tam i od razu stwierdziem, e dom stoi pusty, a Eichmanna - o ile tam w ogle mieszka -nie ma w nim. Potem dowiedziaem si, e Eichmannowie mieszkali przez kilka lat w Chacabuco i przeprowadzili si dokadnie dwa tygodnie przed moim przyjazdem. Z vi Aharoni, tropiciel nazistow 387 Wizi rodzinne: crka Himmlera, Gudrun Burwitz, aktywnie wspiera Stille Hilfe. powinni stan przed sdem". W ostatnich latach doszo do intensyfikacji poszukiwa ostatnich zbrodniarzy hitlerowskich. Nawet niemieckie suby dochodzeniowe wykazyway przy tym wiksze zdecydowanie ni uprzednio. W 1987 roku aresztowano w Argentynie byego Obersturmfuhrera SS Josefa Schwammbergera, niegdysiejszego komendanta jednego z obozw koncentracyjnych w Polsce, a w 1992 roku skazano go w Niemczech za wielokrotne morderstwo na kar doywotniego wizienia. Priedrich Engel, dawniej szef policji bezpieczestwa w Genui, za bestialskie zamordowanie woskich jecw w maju 1944 zosta skazany w 2002 roku na siedem lat wizienia. Simon Wiesenthal zawar kiedy swoj motywacj do tak nieubaganego cigania zbrodniarzy w alegorii: Na tamtym wiecie my, ydzi, spotkamy si w przyszoci z ofiarami holocaustu. Tamci bd pyta: Czym zajmowalicie si za ycia?. Jeden odpowie: Ja byem adwokatem*. Drugi: Ja byem nauczycielem*. A ja powiem: Zachowaem was w pamici". Nie rozpoczyna si nowego ycia od kamstwa. Pozostan sob: Gudrun Himmler. Gudrun Burwitz w latach 50-tych 388 Dla przybyych spotkanie na Wzgrzu Ulryka (Ulrichsberg) w Karyntii to okazja do uczczenia pamici polegych czonkw Waffen-SS. O to, by sprawcy nie popadli w zapomnienie, dba do dzi brunatna solidarno". Gudrun Burwitz symbolizuje dusz organizacji Stille Hilfe. Crka Himmlera uwietnia" sw obecnoci imprezy odbywane przy wspudziale weteranw SS i

neonazistw, na przykad doroczn uroczysto ku czci kamratw z Freikorps und Bund Oberland na Grze Anny nad Schliersee lub zlot weteranw SS na Grze Ulryka w Karyntii (Austria). Co roku w padzierniku dawni i nowi nazici z caej Europy zbieraj si na odwiecznym celtyckim miejscu kultu, aby zoy hod ideaom brunatnej" ideologii. Dla Piippi" - jak pieszczotliwie nazywa sw crk Himmler - jej ojciec jest nadal bohaterem. Zgodnie z esesowskim hasem Nasz honor to wierno" Stille Hilfe - ktrej w 1999 roku odebrano wreszcie status organizacji uytecznoci publicznej -jeszcze dzi wspiera zbrodniarzy Udziela cichej, aktywnej pomocy wszystkim tym, ktrzy wskutek uwarunkowa czasw wojny i okresu powojennego utracili wolno przez uwizienie, internowanie lub inne niezalene od nich okolicznoci. Statut organizacji Stille Hilfe 389 To w peni oczywiste, e bdc czonkiem SS naley si do wielkiej rodziny. W Grecji, Niemczech, w Holandii czy w Danii - to nie ma znaczenia. Przekroczylimy ju wszyscy osiemdziesitk i dochodz do nas modzi, ale twardy trzon trzyma nas razem, jak niegdy Kozakw. Florentine Rost van Tonningen, wdowa po holenderskim oficerze nazistowskim Republika Federalna jest mi winna mnstwo pienidzy za emerytur. Alois Brunner, 1985 rok, w Damaszku wojennych odsiadujcych kar w wizieniach, a ich rodzinom przekazuje pomoc finansow. Z pomocy tej organizacji skorzysta midzy innymi byy Oberscharfuhrer SS Anton Malloth. Zaocznie skazany w Czechosowacji na mier ju w 1948 roku za mordowanie winiw obozu koncentracyjnego, byy stranik z gestapowskiego wizienia Maa Warownia" w Terezinie by od tamtej pory poszukiwany w caej Europie. Jak si okazao, od 1988 roku mieszka spokojnie, nie niepokojony przez niemiecki resort sprawiedliwoci, a za to przy wsparciu ze strony Stille Hilfe, w monachijskim domu starcw. Dopiero w 2001 roku skazano go na kar doywotniego wizienia. Stille Hilfe troszczy si o niego do dzi. Organizacja ta nie zapomina o adnych ofiarach powojennej rzeczywistoci", takich jak Josef Schwammberger i Erich Priebke, ktry od czasu ogoszenia wyroku sdowego przebywa we Woszech w areszcie domowym: Priebke, zachowujc postaw onierza, pokazuje wiatu, co znaczy by prawdziwym Niemcem". Poszukiwanie nazistowskich uciekinierw przybiera obecnie charakter polowania na duchy: Alois Brunner miaby dzi 90 lat, Miiller z gestapo a 102. Ale mier ostatnich oprawcw nie musi wcale oznacza rozerwania siatki SS. Zwizki weteranw w por zadbay o brunatny" narybek. Wzorujc si na Stille Hilfe rwnie Hilfsorganisation fur nationale politische Ge-fangene (HNG), zaoona w 1979 roku, troszczy si o uwizionych neonazistw. Jej sympatie kieruj si - zdaniem urzdu ochrony konstytucji -w stron winiw, ktrzy z przekona politycznych dokonywali podpale pomieszcze dla azylantw, uszkodze ciaa i innych czynw karalnych". Betreuung (Opieka) to idealna przykrywka dla rekrutacji nowych wojownikw. Rwnie ten zwizek popiera dawne ideay i ich realizatorw, takich jak Zwaszcza SS reprezentoway polityk, ktrej celem bya ewakuacja ydw. Skutkom wojny - nie wywoanej przez Niemcy - naley przypisa, e owa ewakuacja przybraa skromniejsze rozmiary. Podczas wojny podjto decyzj o ewakuacji ydw do osad robotniczych na wschodzie. W tym kontekcie naley przypomnie, e wiatowe ydostwo wypowiedziao Niemcom wojn ju w marcu 1933 roku. Cytat z ultraprawicowej strony intemetowej esesmani Erich Priebke i Josef Schwammberger. Stille Hilfe zawsze braa sobie za

wzr prawic", potwierdzi kiedy Christian Worch, kilkakrotnie karany neofaszysta. Wraz z przybranym synem, ultraprawicowym adwokatem i przywdc neonazistw Jiirgenem Riegerem, opiekuje si narybkiem" rwnie bya grupowa Zwizku Niemieckich Dziewczt (BDM) Gertrud Herr. Wsplnie zaoyli liczne podejrzane stowarzyszenia i zorganizowali orodki, ktre urzd ochrony konstytucji sklasyfikowa jako najbardziej znaczce niemieckie orodki szkoleniowe dla dawnych i nowych nazistw z kraju i zagranicy". Gertrud Herr przekazywaa swym uczniom rewelacje w rodzaju: W Owicimiu nie zagazowano adnego yda, w ogle nie byo adnych obozw, w ktrych zabijano za pomoc gazu". Zdelegalizowan organizacj Wikingjugend miaa zastpi Freundeskreis Ulrich von Hutten, powoana do ycia przez przywdczyni Zwizku Niemieckich Dziewczt (BDM) Lisbeth Grolitsch i Otto Ernsta Remera, niegdy dowdc batalionu wartowniczego Grossdeutschland. Freundeskreis Ulrich von Hutten do dzi czci ideay SS i dba o nowych czonkw. Czsto kolportuje te militarystyczne materiay propagandowe, organizuje spotkania ultraprawicowcw, zakada zakamuflowan sie obejmujc cay teren Przekazywanie paeczki": byy esesman Walter Matthaei z modymi neofaszystami podczas spotkania w 1988 roku. Drugi od lewej: Michael Kuhnen, trzeci z prawej: Christian Worch. 390 391 Kady yd to ywa reklama na stpnego holocaustu. Cytat z ultraprawicowej strony internetowej. niemieckojzyczny i prowadzi szkolenia ideologiczne, ktrymi wspiera wschodzce gwiazdy" swojego ruchu. Na amach wasnego organu prasowego Huttenbriefe" otwarcie propaguje antysemityzm, negujc istnienie holocaustu, rasizm i militaryzm oraz gloryfikuje Trzeci Rzesz. Wielkie problemy ludzkoci rozbrzmiewaj gonym krzykiem. Adolf Hitler wskaza drogi do ich rozwizania" - podjudza gazeta; albo te: Celem Niemcw pozostaje Czwarta Rzesza". W spoeczestwie pluralistycznym tego rodzaju wystpienia mog uchodzi za nieistotne, wiadcz jednak niewtpliwie o tym, e trujca ideologia SS nadal oddziaywuje i znajduje zwolennikw wrd modych ludzi. Istnieje mnstwo stron internetowych, na ktrych gloryfikuje si SS. Nadal mona dojrze modzie maszerujc w butach z wysokimi cholewami, na wzr SS. Nadal ludzie bywaj atakowani na ulicach w biay dzie, a ich domy s podpalane jak na przykad w Rostocku-Lichten-hagen, gdzie tum w trakcie trzydniowych chuligaskich ekscesw podpali dom zamieszkay przez cudzoziemcw, przy cakowicie biernej postawie okolicznych mieszkacw, a nawet policji. Nadal stosuje si wyzwiska w rodzaju yd", a pojcie koleesko" moe oznacza - jak za czasw SS -wsplnie dokonywane akty przemocy. Dopki pewne okrgi Niemiec bd puapk dla obcych", dopki w kraju eutanazji szydzi si z ludzi niepenosprawnych, a gry komputerowe w rodzaju Polowanie w obozie koncentracyjnym" doprowadzaj do znieczulicy - dopty fatalny duch SS bdzie dokonywa odraajcego dziea. I z tego wzgldu dzieje SS stanowi sta przestrog historii.