Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji.

Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Nexto.pl.

3/325

Bogusaw Wooszaski

Spis treci
Narodziny wojny 1. Wielka pauza 2. Dowiadczenie wodzw. Cz I 3. Wersal 4. Dowiadczenie wodzw. Cz II 5. Upiory Przypisy Karta redakcyjna

Narodziny wojny
To nie jest pokj, to rozejm na dwadziecia lat Marszaek Ferdynand Foch

6/325

1. Wielka pauza
Tamta wojna nie zostaa zakoczona. Przerwano j, gdy walczce strony wyczerpay swe zapasy biologiczne i gospodarcze. Wykrwawiona Europa uzyskaa szans stworzenia warunkw i mechanizmw trwaego pokoju. Ale zaprzepaszczono j krtko po zakoczeniu walk.

Rok 1918, rozejm

Wieczr 6 listopada 1918 roku by wyjtkowo nieprzyjemny. Zimny, lejcy strugami od rana deszcz przesta pada, ale gsta mga zasnua drogi w rejonie francuskiej wsi Haudroy. Moe dlatego w pierwszym z czterech samochodw osobowych jadcych od granicy z Belgi, onierz wygrywa na trbce gony sygna, ktry sy-

7/325

cha byo duo dalej, ni sigao wiato sabych reflektorw. Na ten dwik dwudziestopicioletni kapitan Lhuillier wyszed na jezdni z podniesion rk i tak czeka a zza zakrtu wyoni si samochody, nad ktrymi powieway wielkie biae flagi. By to dodatkowy znak, poza melodi wygrywan przez trbacza, e jad posowie wrogiej armii. Przybywaa niemiecka delegacja: Matthias Erzberger[1], przewodniczcy, Alfred hrabia von Oberndorff, genera-major Hans Detlof von Winterfeld i kapitan marynarki Ernst Vanselow.

Niemiecka delegacja przybywa do Rethondes

8/325

Podrowali od rana. Wyruszyli pocigiem z Berlina do belgijskiego miasta Spa, gdzie miecia si Kwatera Gwna wojsk niemieckich. Stamtd pojechali samochodami na lini frontu. Przez ostatnie 200 kilometrw do Haudroy jechali powoli. Czsto zatrzymujc si, aby przepuci dugie kolumny niemieckich onierzy, zmierzajcych do kraju. Rozmowa z kapitanem Lhuillierem na drodze bya krtka. Francuski trbacz zaj miejsce Niemca i samochody ruszyy w stron francuskich linii. Tam, w zrujnowanym prezbiterium kocioa w Villa Pques et La Capelle niemieck delegacj przyj genera Marie-Eugne Debeney, dowdca 1. armii walczcej w tym rejonie. Pozwoli im odpocz po mczcej podry, ale niezbyt niedugo. Czekaa ich jeszcze jazda pocigiem do oddalonego o 150 kilometrw Compigne. Dojechali tam nad ranem 8 listopada, aby ponownie samochoda-

9/325

mi pokona ostatni, dziesiciokilometrowy odcinek do lenej polany w Rethondes, gdzie sta pocig marszaka Ferdinanda Focha[2].

Pocig marszaka Ferdinanda Focha na polanie Rethondes

Jaki jest cel wizyty panw? Zapyta marszaek, gdy tylko sprawdzono penomocnictwa i zakoczya si prezentacja obydwu delegacji. Mwi twardo, nieprzyjanie. Ju na samym pocztku, ledwo weszli do wagonu, da im do zrozumienia, e nie mog liczy na jego przychylno. Pierwszy gest, jaki wykona wobec generaa von Winterfelda

10/325

by wyranie wrogi. Ten zasalutowa, ale Foch nie odpowiedzia wojskowym powitaniem. Patrzy z wyran dezaprobat na Krzy Oficerski Legii Honorowej na mundurze niemieckiego generaa, jakim ten zosta odznaczony przed wojn, i wreszcie rzek kwano: Monsieur, upowaniam pana do natychmiastowego zdjcia tego krzya z pana piersi. Zaskoczony Niemiec, po chwili wahania, odpi odznaczenie. Erzberger, cho czu wrog atmosfer, stara si nie traci rezonu. Chcemy otrzyma propozycje pastw sprzymierzonych dla zawarcia rozejmu na ldzie, morzu, w powietrzu, na wszystkich frontach i w koloniach odpar. Nie tego oczekiwa Foch. Za duo w tych sowach byo pruskiej buty, za mao pokory pokonanych. A on chcia upokorzy Niemcw. Nienawidzi tego narodu, ktry tyle razy

11/325

zagraa Francji i sprowadzi na ten kraj bezmiar nieszcz. W 1871 roku zabrali Francji Metz, stolic Lotaryngii, jego miasto, w ktrym uczy si w jezuickim kolegium St. Clment. Przyrzek, e odda Francji Metz wraz z Alzacj i Lotaryngi. Dokona tego, gdy jego zasugi w tej wojnie byy tak wielkie, e mg si nazwa jednym z ojcw zwycistwa. Do Metz pojecha ju 26 listopada, aby tam witowa osobisty triumf powrt miasta do Francji.

12/325

Niemiecka delegacja w wagonie marszaka Focha

Ale ba si przyszoci. Wiedzia, e bdzie musia odda bieg spraw w rce politykw. A nie wierzy, e oni potrafi dobrze pokierowa Europ. Nie mam adnych propozycji skwitowa odpowied Niemca. Pan marszaek zechce nam powiedzie, jak sobie yczy, abymy si wyraali wtrci si hrabia Oberndorff. Dobrze wiedzia,

13/325

czego oczekuje Foch, ale nie mia zamiaru si ukorzy. My nie przywizujemy wagi do okrele. Moemy powiedzie, e delegacja niemiecka prosi o warunki rozejmu. Wci za duo buty. Nie mam adnych warunkw do postawienia Foch nie zmieni tonu. Nie mia jednak zamiaru przeciga wymiany zda, ktre nic nie znaczyy. Mwi wic dalej: Zostaem upowaniony do podania panom warunkw rozejmu, jeeli poprosicie o rozejm. Czy panowie prosicie o rozejm? O to chodzio! Foch chcia usysze sowa, ktre niemale rwnoczenie pady z ust Erzbergera i Oberndorffa. Prosimy o rozejm! Prosili o rozejm, a nie o warunki zawarcia rozejmu, aby je rozway, a potem przyj lub odrzuci. Przestawali by rwnymi partnerami, zasiadajcymi do negocjacji.

14/325

Potwierdzili, e przybywaj, jako przedstawiciele pokonanych. Nie mieli innego wyjcia.

Czog K-Wagen

Niemcy wojny ju prowadzi nie mogy. Kraj godowa, poniewa blokada morska dawia gospodark. Import zmniejszy si stukrotnie! Z 4,4 mln ton przywiezionych do kraju z zagranicy w 1913 roku spad do 45,5 tysica ton w 1917 roku. Niedoywienie stao si przyczyn mierci siedmiuset szedziesiciu trzech tysicy Niemcw. Sy-

15/325

tuacja bardzo trudna w 1917 roku gwatownie pogorszya si w roku 1918. Dostawy dla frontu zmniejszay si z tygodnia na tydzie. Przemys, ze wzgldu na brak surowcw i energii, nie by ju w stanie realizowa zamwie armii. Tak byo z czogami, now broni, ktra pojawia si na bitewnych polach niespodziewanie i daa atakujcym ogromn przewag. Niemcy docenili now bro, ale odpowiedzie na to wyzwanie nie mogli, cho ich inynierowie opracowali projekty potnych, wydawaoby si niezniszczalnych, wozw bojowych. K-Wagen[3] by wielki jak stodoa. Ogniem czterech dzia i siedmiu karabinw maszynowych mia niszczy opr wroga, a pancerz o gruboci trzech centymetrw chroni liczn zaog przed pociskami i odamkami. Nie wyjecha na pole bitwy. W listopadzie 1918 roku dwa prototypy stay w hali fabrycznej. Na wicej zabrako stali.

16/325

Czog A7V. Niemiecki przemys wyprodukowa tylko dwadziecia tych wozw pancernych

Nieco lepszy by los A7V[4], kolosa przypominajcego wagon towarowy. Czogi te dostarczono na pole bitwy, jednak skpe zapasy stali pozwoliy na wyprodukowanie jedynie dwudziestu egzemplarzy. To nie znaczyo nic wobec tysicy czogw, jakimi dysponoway armie Ententy. Gospodarka niemiecka wyczerpaa zapasy surowcw, a wojsko niemieckie zuyo rezerwy biologiczne. Najwysze dowdztwo

17/325

zdawao si tego nie dostrzega, gotowe dalej prowadzi wojn. Genera Erich Ludendorff, generalny kwatermistrz, oblicza, e prowadzenie walk wymaga dostarczenia armii dwustu tysicy rezerwistw, ktrych nie byo skd wzi. Proponowa wic, aby wcieli do wojska rocznik 1900, a wic chopcw siedemnasto i osiemnastoletnich, zaostrzy represje wobec uchylajcych si od suby i dezerterw, co byo oczywist oznak desperacji. Rwnie grone byo wyczerpanie psychologiczne.

18/325

Rewolucja, walki na ulicach Monachium

Niemieccy onierze w 1918 roku w niczym nie przypominali wojsk butnych si zwycistw z pocztku wojny. Od tego czasu przez front, z caym jego okruciestwem, wszami, szczurami, chorobami, brudem i botem, przeszo prawie jedenacie milionw Niemcw, czyli jedna szsta caej populacji. Okoo dwa miliony pozostay tam na zawsze. Pi milionw odnioso rany. Cierpienie onierzy stao si elementem powszechnej wiadomoci niemieckiego

19/325

spoeczestwa, na rwni z rozgoryczeniem bezcelowoci wielkiego wysiku i zbliajc si klsk. Spoeczne nastroje osigny tak wysok temperatur, e wybuch, wielki, ogarniajcy cae pastwo, wydawa si nieunikniony. W Kolonii zbuntowali si marynarze z okrtw, ktre w planie dowdztwa miay wyruszy do walnej rozprawy z flot brytyjsk u ujcia Tamizy i na kanale La Manche, cho onierzom powiedziano, e okrty popyn na wiczenia. Zrewoltowani marynarze w nocy z 3 na 4 listopada 1918 roku zaczli organizowa rady onierzy i marynarzy, jak w 1917 roku w Rosji. Fala marynarskich buntw obja Brem, Hamburg, Wilhelmshaven i Cuxhaven. Rewolucyjne wrzenie zaczo si na drugim kracu kraju, w Monachium. Tam 7 listopada odbya si wielka manifestacja antywojenna,

20/325

w ktrej wzio udzia okoo dwustu tysicy ludzi. Gdy tum ruszy na koszary i wizienie, protest szybko przerodzi si w krwawe starcia. Nastpnej nocy proklamowano powstanie Bawarskiej Republiki Rad.

Rewolucja w Berlinie

Rewolucyjna eksplozja obja Berlin, gdzie 9 listopada rozpocz si strajk generalny. Tego dnia Karl Liebknecht[5], jeden z zaoycieli i szefw komunistycznej Grupy Spar-

21/325

takusa (z ktrej wyonia si Komunistyczna Partia Niemiec) proklamowa stojc na balkonie paacu cesarskiego powstanie republiki socjalistycznej. Bunt zagrozi nawet cesarzowi Wilhelmowi II[6] przebywajcemu w belgijskim miecie Spa. Wszczli go onierze z batalionu szturmowego Rohr, powoanego do ochrony monarchy. W takiej sytuacji Wilhelm II podj decyzj, e trzeba ucieka do Holandii. Monarchia niemiecka rozpadaa si, tak jak rozpadaa si caa Europa, ktra cztery lata wczeniej dopucia do wybuchu wyniszczajcej wojny.

22/325

Cesarz Wilhelm II (pierwszy z lewej) przed abdykacj, w gbi stoj genera Paul von Hindenburg i Kronprinz

Narastaa groba militarnej interwencji bolszewickiej. Mwi o niej otwarcie Lew Trocki, ludowy komisarz spraw wojskowych, najbliszy wsppracownik Lenina, 18 listopada 1918 roku na wiecu w Woroneu:
Towarzysze! Musimy rozpocz ofensyw, ktra

23/325

poniesie nasze rewolucyjne hasa na Zachd! Przez Kijw wiedzie prosta droga do poczenia si z rewolucj austriack, wgiersk, podobnie jak przez Pskw i Wilno prowadzi droga do poczenia si z rewolucj niemieck. Ofensywa na wszystkich frontach! Ofensywa na zachodnim froncie! Ofensywa na poudniowym froncie! Na wszystkich rewolucyjnych frontach!.

Politycy niemieccy wiedzieli, e nie s to wiecowe hasa, lecz program wpisany w ideologi bolszewick. Nie trzeba byoby dugo czeka, by Armia Czerwona przetoczya si przez Polsk, ktra jeszcze nie odrodzia si z pastwowego niebytu i stana pod Berlinem, witana przez miejscowych komunistw i zrewoltowane odziay wojska. Naro-

24/325

dziny Niemieckiej Republiki Rad byy realnym niebezpieczestwem.

Marszaek Ferdinand Foch

25/325

W tej sytuacji niemiecki rzd uzna, e za wszelk cen trzeba zakoczy wojn i wycofa oddziay wojska do walki z wewntrznym wrogiem na ulicach niemieckich miast. I wysa delegacj do Compigne. Marszaek Foch, zadowolony z odpowiedzi Niemcw wskazujcej, e zaakceptowali spodziewany bieg rozmw rozejmowych, zwrci si do generaa Maximea Weyganda, aby ten odczyta Niemcom warunki, nad ktrymi nie wolno im byo debatowa. Pozostao im tylko zaakceptowa bezwzgldno zwycizcw. Gdy zaprotestowali przeciwko utrzymaniu morskiej blokady, wiedzc jak jest dotkliwa dla gospodarki i spoeczestwa, Foch powiedzia twardo: Chciabym przypomnie panom, e to jest wojskowy rozejm, e wojna nie zakoczya si i to [warunki rozejmu przyp. aut.] nakierowane jest na zapobieenie kon-

26/325

tynuowania wojny przez wasz nard. Musicie przypomnie sobie odpowied dan nam przez Bismarcka w 1871 roku, gdy my zgosilimy podobn prob [o agodniejsze warunki przyp. aut.]. Bismarck wtedy powiedzia Krieg is Krieg, a ja mwi wam: la guerre est la guerre. Wyznaczy Niemcom czas: 72 godziny na rozwaenie warunkw. Mogli tylko korygowa bdne dania, niemoliwe do spenienia, jak demobilizacja wikszej liczy okrtw podwodnych ni suyy we flocie cesarskiej. Zgodnie z postanowieniami ukadu rozejmowego podpisanego 11 listopada o godzinie 5:18, dokadnie w czasie wyznaczonym przez Focha, dziaania wojenne miay usta tego dnia o godzinie 11:00 czasu paryskiego. Marszaek Foch poszed do telefonu, aby zadzwoni do premiera Clemenceau. Powiedzia:

27/325

Moja praca koczy si, zaczyna si pana praca. By onierzem i uznawa, e nie powinien robi nic wicej ponad to, czego dokona. Oddawa zwycistwo w rce politykw. Nie sdzi, e szybko przyjdzie mu podj walk, tym razem z politykami, aby nie zmarnowali jego zwycistwa. *** Tu po godzinie jedenastej porucznik Wilfred Thomas zszed z pitra zrujnowanego budynku, jaki zajmowaa jego druyna, od kilkunastu dni odpierajca ataki amerykaskiego oddziau. Telefonista, ktry urzdzi swoje stanowisko w piwnicy, meldowa, e jakim cudem aparat zacz dziaa, ale na krtko, jakby tylko po to, aby przekaza wiadomo ze sztabu puku, e wojna si zakoczya. Dalszych rozkazw nie udao si odebra.

28/325

Thomas usiad na schodach, wpatrujc si w kartk, na ktrej telefonista nabazgra owkiem kilka zda. Spoglda to w gr, gdzie nad drewnian barier schodw wychyla si kaemista, to w d, gdzie w drzwiach piwnicy stan telefonista. Po chwili inni onierze zaczli odchodzi od swoich stanowisk. Porucznik trzy lata walczy na froncie. Dwukrotnie by ranny, ale nie na tyle ciko, aby zwolniono go z wojska. W lazarecie czsto myla o dniu, w ktrym nagle zapadnie cisza, a on zapakuje swj plecak i pojedzie do domu. Mia dwoje dzieci, z ktrych jedno urodzio si, gdy by na froncie. Widzia je tylko raz, w czasie krtkiej przepustki do rodzinnego Sonnenfeld. Podnis si z drewnianych stopni i otrzepa mundur, jakby starajc si przybra witeczny wygld.

29/325

Koniec wojny, chopcy! krzykn w gr. Spodziewa si radoci, ale odpowiedziaa cisza. Zbiera graty! Idziemy std! Znowu poprawi mundur i ruszy do drzwi. Amerykaskie okopy biegy pod lasem odlegym o okoo 2 kilometry, a szary kamienny budynek zajmowany przez druyn z jego plutonu, by jednym z nielicznych, jakie ocalay we wsi. Inne byy ju tylko stert wypalonych kamieni, z ktrych sterczay ceglane kominy. Thomas stan na wskiej, brukowanej drodze, poprzegradzanej wywrconymi wazami, beczkami wypenionymi kamieniami, omotanymi zwojami kolczastego drutu, wzi oddech i ruszy w stron amerykaskich linii. Uwaa, e powinien poinformowa wroga, e jego pluton odejdzie ze wsi, zabierajc niezbdny ekwipunek.

30/325

Min barykad przy ruinach kocioa i wyszed na prosty odcinek drogi biegncej w stron lasu. Szed coraz szybciej, a wiadomo zakoczonej wojny i powrotu do domu dopiero w tej chwili zaczynaa do niego dociera. Od pasma zasiekw biegncych przed ostatnimi domami wsi do amerykaskich okopw byo ju niedaleko, wic podnis kartk nad gow, jakby bya bia flag parlamentariusza. I wtedy rozleg si pojedynczy strza. Porucznik Thomas zwali si na bruk. Jeden strza snajpera, prosto w serce pozbawi go ycia. By ostatnim onierzem polegym w Wielkiej Wojnie, w ktrej walczyo ponad szedziesit pi milionw onierzy, w ktrej polego lub odnioso rany bez maa trzydzieci milionw.

31/325

32/325

2. Dowiadczenie wodzw. Cz I
11 listopada. Pasewalk. Hitler
Pacjent szpitala wojskowego w Pasewalk, miasta oddalonego o 40 kilometrw na zachd od Szczecina, na wie o zawarciu rozejmu przey szok, w wyniku ktrego ponownie straci wzrok. Gefreiter[7] Adolf Hitler zosta przyjty do szpitala w poowie padziernika, kilka dni po tym, jak na niemieckie okopy na wzgrzach pod Wervick we Flandrii spady brytyjskie pociski z gazem musztardowym, ktry olepi wielu onierzy. Wrd nich by Adolf Hitler, aczkolwiek jego przypadek by zastanawiajcy dla miejscowego lekarza. Uzna, e to nie gaz by przyczyn utraty wzroku, cho gaki oczne byy mocno zaczerwienione, a powieki opuchnite. Doktor Karl Kroner doszukiwa

33/325

si przyczyny w psychice onierza i wezwa na konsultacje szefa kliniki neurologicznej dr. Edmunda Forstera. Obydwaj uznali, e rdem lepoty jest histeria, jaka zawadna pacjentem na wie o nieuchronnoci klski wojsk niemieckich.

Adolf Hitler w szpitalu Pasewalk (stoi, drugi z prawej)

To, co dziao si w szpitalu w Pasewalk, stao si moliwe tylko dziki zeznaniom,

34/325

jakie po wojnie dr Kroner zoy przed funkcjonariuszami amerykaskiego wywiadu. Inne lady zostay zatarte: dokumentacj lekarsk policja zarekwirowaa w 1933 roku, tu po objciu przez Hitlera urzdu kanclerza, a dr Edmund Forster popeni samobjstwo. mier zagrozia rwnie dr. Kronerowi, ktrego aresztowano i zesano do obozu koncentracyjnego. Tylko dziki interwencji konsula generalnego Islandii, przyjanicego si z on lekarza, wadze zgodziy si go uwolni. Zezna, e Hitler caymi dniami, wodzc rkami po cianach, wdrowa po korytarzach, aby wyczuwajc obecno grupki chorych stawa przy nich i wygasza pomienne przemwienia, w ktrych oskara ydw i marksistw o doprowadzenie Niemiec do klski.

35/325

Wieci o zawieszeniu broni i rewolucji w Niemczech spowodoway gwatowne pogorszenie stanu jego zdrowia. W Mein Kampf[8] napisa pniej:
To byy okropne dni i jeszcze gorsze noce. Wiedziaem, e wszystko zostao stracone. Moja nienawi do organizatorw tych wydarze cigle wzrastaa. Cesarz Wilhelm by pierwszym cesarzem Niemiec, ktry poda przyjazn do marksistowskim przywdcom, mao dbajc o to, e s to otry bez honoru. Z ydami nie ma adnych porozumie jest po prostu to albo to.

Postanowiem zosta politykiem. Rwnie dobrze mg postanowi, e zostanie cesarzem. By bezdomnym

36/325

wczg. Demobilizacja skazywaa go na ycie, jakiego zazna przed wstpieniem do wojska: wczgostwo, sypianie w przytukach dla bezdomnych, prby zarobienia na kawaek chleba. I tak si stao, gdy 19 listopada wypisany ze szpitala wyszed na ulic, zastanawiajc si co ma dalej pocz. Pojecha do Monachium objtego rewolucj. Zamieszka w schronisku dla bezdomnych przy Lothstrasse 29. Towarzyszy mu Ernst Schmidt[9], frontowy kolega. W puku mwiono o nich, e s kochankami, o co otwarcie oskara ich trzeci z wojennych kamratw, Hans Mend. Ju w kocu listopada Hitler zgosi si do swojego puku, nie baczc, e jest to czerwona jednostka rzdzona przez rady onierskie. W Mein Kampf napisa:

37/325

Caa ta sprawa bya dla mnie odpychajca, postanowiem wic go opuci [tzn. puk przyp. aut.] tak szybko, jak to byo moliwe. W towarzystwie mojego wiernego kolegi z wojny, Ernsta Schmidta, przybyem do Traunstein i pozostaem tam do rozwizania obozu.

W istocie zosta oddelegowany do oddziau wartowniczego w obozie dla jecw wojennych w Traunstein, niewielkim miecie pooonym okoo 100 kilometrw na poudniowy wschd od Monachium. Z tym e miejscowa jednostka te bya dowodzona przez rad oniersk, podobnie jak puk w Monachium.

38/325

Rewolucja, Freikorps w walce z Armi Czerwon

Fala bolszewickiej rewolucji zalaa Bawari. Proklamowano Bawarsk Republik Rad, z dwudziestotysiczn Armi Czerwon robotnikw monachijskich fabryk, dowodzon przez dwudziestopicioletniego marynarza Rudolfa Eglhofera (zgin 3 maja 1919 roku). Ich sytuacja bya jednak beznadziejna wobec skonsolidowanych si antyrewolucyjnych, ktrych trzon stanowiy Freikorpsy[10], liczne, zoone z onierzy zaprawionych

39/325

w bojach na froncie, dobrze uzbrojone, dysponujce artyleri i pojazdami opancerzonymi. Na wie o rozstrzelaniu przez rewolucjonistw omiu zakadnikw z arystokratycznego zwizku Thule Gesellschaft w maju 1919 roku wdary si do miasta i po krwawych, zacitych walkach odniosy zwycistwo, przesdzajc o upadku czerwonej rewolucji w Bawarii. Adolf Hitler, ktry po rozwizaniu obozu Traunstein wrci do Monachium, pozostawa na uboczu tych wydarze. Peni stra na dworcu kolejowym albo w magazynie sprawdza filtry starych masek przeciwgazowych. Stara si by potrzebny nowym dowdcom jako reprezentant batalionu. W jego postawie nie byo nic z wrogoci wobec rewolucyjnego reymu. Nie przyczy si do adnej ze stron, co wydaje si sprzeczne z jego natur i decyzj, jak mia podj w szpitalu, e zostanie politykiem. Burzliwe wydarzenia tamtych dni tworzyy

40/325

sposobno dla politycznego awansu. Mg przyczy si do ktrejkolwiek ze stron, cho najblisza bya mu ideologia skrajnie prawicowej, antysemickiej i nacjonalistycznej Thule Gesellschaft[11]. Jego pogldy nie byy jednak tak radykalne, jak pniej to przedstawia. Mona nawet docieka, czy w tym okresie nie wykazywa sympatii socjaldemokratycznych. Jednak pozosta bierny. By moe zawayy na tym lata frontowego ycia, nie sprzyjajce wyrabianiu samodzielnoci albo lk przed przyszoci, w ktrej jedynie koszary daway nadziej na przyzwoite ycie. A moe wiadomo, e nie wybije si ponad rewolucyjn fal, gdy niewiele mia do zaproponowania skoatanym ludziom. Wezwania do rozprawy z marksistami i ydami, wygaszane na ulicach, nie zwrciyby na niego raczej uwagi. Pozosta w wojsku. Przeniesiono go do specjalnego oddziau Bayerische Reich-

41/325

swehr Gruppenkommando, sformowanego w maju 1919 roku, tu po upadku Bawarskiej Republiki Rad. Celem bya inwigilacja i edukacja polityczna jako dwa rodki, ktre miay nie dopuci do ponownej eksplozji komunizmu. Hitler, jako jeden z V-Mnner, czyli informatorw, mia obserwowa dziaania partii politycznych i w takim charakterze 12 wrzenia 1919 roku zosta wysany do piwiarni Sterneckerbru na zebranie Niemieckiej Partii Robotniczej, sformowanej i kierowanej przez stolarza Antona [12] Drexlera . Niebawem wstpi w jej szeregi. Pniej utrzymywa, e by sidmym czonkiem tej partii, czemu zaprzecza sam Drexler, dowodzc, e legitymacja zostaa sfaszowana, a Hitler by piset pidziesitym pitym czonkiem. Nie wiadomo rwnie, czy decyzj o wstpieniu do organizacji DAP podj sam, czy te wykonywa rozkaz swojego przeoonego. Wci pobiera pienidze z wojskowej kasy do 31 marca

42/325

1920 roku, gdy zosta zwolniony z wojska. Tak zdemobilizowany, czonek Niemieckiej Partii Robotniczej, rozpocz karier polityczn.

11 listopada. Moskwa. Stalin

43/325

Gdy kilkanacie minut po godzinie 5:00 rano w wagonie w lesie Compigne przedstawiciele Francji, Wielkiej Brytanii i Niemiec podpisywali rozejm, w Moskwie Jzef Stalin. mina 7:00 Zdjcie z czasu wojny z Polsk i Stalin wyszed ze swojego mieszkania w budynku Senatu, pooonego za murami Kremla. Wbrew nazwie apartament, jaki zajmowa, by nad wyraz skromny. W dodatku dzieli go

44/325

z Allilujewami, rodzicami jego przyszej ony Nadiedy (oeni si w 1919 roku). Spieszy si na zebranie I Zjazdu Muzumaskich Komunistw i temu powici cay dzie. Wydawaoby si, e przeomowe wydarzenia we Francji go nie interesoway. W istocie Stalin wydawa si cakowicie obojtny wobec polityki midzynarodowej. Pochaniaa go praca organizacyjna w partii bolszewickiej i walka o zwycistwo w budowie nowego ustroju w Rosji, jeszcze bardziej kariera. Bez wtpienia go uksztatoway (i jego karier) wczesne wydarzenia. W czerwcu 1918 roku, po raz pierwszy od przechwycenia wadzy przez bolszewikw, wsta od biurka i pojecha na front. Nie mia adnych dowiadcze w dowodzeniu oddziaami wojska. Nie mia pojcia o strategii i taktyce, ale taki by czas, e rewolucjonici musieli stawa wobec nadzwyczajnych wyzwa i, co niezwyke, zwyciali.

45/325

Wodzimierz Lenin i Jzef Stalin w 1920 r.

Stalin 4 czerwca 1918 roku odjecha z moskiewskiego Dworca Kazaskiego w salonce wczonej do skadu jednego z dwch pocigw, nazwanych pancernymi, gdy

46/325

parowozy i niektre wagony byy osonite naprdce przyspawanymi pytami stalowymi. Strzeony przez czterystu czerwonogwardzistw, ktrzy na miejscu mieli utworzy jego oddzia uderzeniowy, w towarzystwie sekretarza Fiodora Allulijewa i jego modziutkiej siostry Nadiedy, zatrudnionej jako maszynistka, wyrusza na front o szczeglnym znaczeniu dla bolszewikw: do Carycyna. To miasto nad Wog (w 1925 roku nazwane Stalingrad, w 1961 roku Wogograd), blokowao drog do Moskwy z kierunku, z ktrego posuway si armie biaych, wystarczajco silne, aby pokona bolszewikw. Carycyn mia te wielkie znaczenie gospodarcze. By to wany wze komunikacyjny, w ktrym krzyoway si linie kolejowe i wodne, prowadzce z pl zboowych Kubania i naftowych Kaukazu. By moe nafta nie miaa jeszcze wielkiego znaczenia, ale brak zboa mg powali now wadz.

47/325

A w Moskwie i Piotrogrodzie szala gd. Prby zdobywania zboa w najbliszym rejonie (na wsie wysyano uzbrojone grupy robotnikw, aby konfiskoway ziarno) okazay si zupenie nieskuteczne. Chopi, z ktrych wielu dopiero co wrcio z frontu, apali za karabiny, aby broni swoich zapasw. A wikszo onierzy ze specjalnych oddziaw zacigna si, aby rabowa, a nie zdobywa zboe dla pastwa. Tym bardziej nie po to, by bi si z chopami. Zbliay si niwa i gdyby po nich bolszewikom nie udao si napeni moskiewskich i piotrogrodzkich spichlerzy, zmiotaby ich rewolucja godnych. Dlatego Lenin wysa Stalina jako specjalnego penomocnika Rady Komisarzy Ludowych (rzdu bolszewickiego) ds. zaopatrzenia w ziarno, aby zadba o zaopatrzenie Moskwy. Wszelkimi rodkami. Po dwudniowej podry dotar do miasta ogarnitego chaosem, w ktrym grasoway bandy rabusiw. Rozplenili si spekulanci,

48/325

faszywi i prawdziwi rewolucjonici, anarchici i monarchici, a na kolejowych bocznicach stay wagony z gnijcym zboem, ktrego tak brakowao w Moskwie. Stalin ju nastpnego dnia po przyjedzie telegrafowa do Lenina:
Komisarze [wyznaczeni przez Stalina zamiast picioosobowych kolegiw partyjnych przyp. aut.] odnajduj lokomotywy w miejscach, ktrych kolegia nawet nie podejrzeway, e takie s. ledztwo wykazao, e osiem lub wicej pocigw moe by wysyanych dziennie. Teraz zbieram pocigi w Carycynie. W cigu tygodnia ogosimy tydzie zboowy i wylemy do Moskwy okoo miliona pudw [tj. 16 380 ton przyp.

49/325

aut.] (...), o czym powiadomi Was odpowiednio.

Jzef Stalin i Kliment Woroszyow przyjaciele z Carycyna

Stalin, biurokrata, zrczny partyjny intrygant, po raz pierwszy uy swojej siy, jaka pniej wielokrotnie przynosia mu zwycistwa: brutalnej bezwzgldnoci, ktra ycie i cierpienie innych uznawaa jedynie za narzdzie do zrealizowania celu. Jego odd-

50/325

zia czterystu czerwonogwardzistw, wsparty przez miejscowych mordercw z Czeka, Nadzwyczajnej Komisji do walki z Kontrrewolucj i Sabotaem[13], na ulicy wykonywa wyroki mierci na tych, na ktrych pad cie podejrzenia, e sabotuj transport lub handluj zboem. Stalin nie przyjmowa usprawiedliwie, nie zastanawia si nad win, nie patrzy na prawdziwe przyczyny zastoju, nie zwraca uwagi na przynaleno partyjn: kaza zabija. Po raz pierwszy w Carycynie mg przekona si, jak skutecznym rodkiem rzdw jest terror. Szybko zrozumia, e do peni wadzy na tym rejonie brakowao mu uprawnie wojskowych. Te naleay do dowdcy Pnocnokaukaskiego Okrgu Wojskowego, generaa Andrieja Sniesariewa, dowiadczonego dowdcy, bohatera wojny z Niemcami, ktry po rewolucji zdecydowa si wsppracowa z bolszewikami. Na dowdcze stanowisko

51/325

w maju 1918 roku wyznaczy go komisarz spraw wojskowych Lew Trocki, ktry rozumia, e armia robotnikw i chopw, jak organizowa, nie obejdzie si bez dowiadczonych oficerw. Stalin nie akceptowa takiego podejcia. Nie ufa tym ludziom i nigdy im nie wybaczy, e kiedy suyli innej idei. Walk o przejcie wadzy wojskowej w Carycynie zacz od prby usunicia generaa Sniesariewa. Kaza go aresztowa pod zarzutem kolaboracji z Francuzami. Nie zdoby si jednak na to, aby go rozstrzela. W wyniku interwencji Trockiego, Sniesariew zosta zwolniony. Takiego szczcia nie mieli inni byli carscy oficerowie. Kilkudziesiciu zaadowano na bark i zatopiono w Wodze. Stalin udowodni Trockiemu, e to jego rozkaz liczy si w Carycynie. A gdy nie mg zrealizowa swojej nienawici ,odkada j, ale nigdy nie zapomina. Genera Sniesariew z jego rozkazu zosta rozstrzelany w 1937 roku, gdy Stalin rozpta wielk czystk, lik-

52/325

widujc byych carskich oficerw, nawet jeeli przez lata wiern sub dla Zwizku Radzieckiego zdobyli nawet marszakowskie szlify. Dziaalno na poudniu Rosji daa Stalinowi jeszcze jedno dowiadczenie: wojskowe. Carycyn sta si frontowym miastem, ktre trzeba byo obroni przed ofensyw biaych. Atakoway wojska Antona Denikina. Wielkim zagroeniem byy uderzenia czterdziestotysicznej kozackiej armii atamana Piotra N. Krasnowa. Stalin nie wcza si do bezporedniego dowodzenia wojskami. To pozostawi Klimentowi Woroszyowi[14], ktrego zna od wielu lat. Spotkali si w 1906 roku w Sztokholmie, gdzie brali udzia w IV Kongresie Partii Socjaldemokratycznej. Woroszyow, rewolucjonista i panalfabeta (ukoczy dwie klasy szkoy parafialnej), wykazywa due zdolnoci organizacyjne.

53/325

Zasuy si przy formowaniu ukraiskiej 5. armii i potrafi skutecznie ni dowodzi. Tam Stalin pozna Siemiona Budionnego[15], dowdc kawalerii, ktrego wojska obrosy legend. Tam pozna take Aleksandra Jegorowa dowodzcego 9. armi, a potem 10. armi bronica Carycyna. Ci ludzie, ju wkrtce mieli sta si jego pomocnikami w militarnej karierze, cho Jegorow zapaci za to gow. Gdy Stalin 22 padziernika wraca do Moskwy, sytuacja wok Carycyna bya ju jasna: bolszewikom, kosztem ogromnych strat (zgino czterdzieci tysicy bolszewickich onierzy), udao si obroni miasto przed biaymi. Zawarcie rozejmu w Wielkiej Wojnie nie wywoao wielkiego wraenia w Moskwie. Bolszewiccy dziaacze zdawali si jeszcze nie docenia skali zmian, jakie to wydarzenie mi-

54/325

ao wywoa w Europie, ani czerwonych buntw w Niemczech. Wojn z Niemcami zakoczyli wiele miesicy wczeniej. Pochaniaa ich walka na wewntrznym froncie, gdzie rozstrzygaa si przyszo komunizmu w Rosji. Lew Trocki w przemwieniu, jakie wygosi na VI Nadzwyczajnym Wszechrosyjskim Zjedzie Rad, obradujcym w Moskwie w dniach 6-9 listopada, skoncentrowa si na sytuacji w Armii Czerwonej, jej zwycistwach i zagroeniach. O zakoczeniu dziaa wojennych na zachodzie Europy wspomnia krtko:
Niemcy bez wtpienia otworz drog przed Brytyjczykami i Francuzami, a nawet pomog im w walce przeciwko nam.

55/325

Dopiero kilka dni pniej, 18 listopada przemawiajc na wsplnej sesji rad delegatw robotniczych, chopskich i onierskich w Woroneu, wskaza waciwy cel:
Towarzysze! Obecnie walka traci charakter zmaga midzy nami a Niemcami, gdy wolna otwa, wolna Polska i Litwa oraz wolna Finlandia, podobnie jak wolna Ukraina, nie bd ju klinem, lecz ogniwem czcym radzieck Rosj z przyszymi radzieckimi Niemcami i Austro--Wgrami. Jest to pocztek federacji, pocztek europejskiej komunistycznej federacji, Zwizku Proletariackich Republik Europy!.

To bya zapowied ofensywy na Zachd. Tym waniejsza, e przedstawia j komisarz

56/325

spraw wojskowych, najbliszy wsppracownik Lenina, czowiek uwaany za nastpc wodza rewolucji. I tak jak Lenin, Trocki wiedzia, e pastwo socjalistyczne nie utrzyma si otoczone przez pastwa kapitalistyczne. Rosja Radziecka po zwycistwie nad wrogiem wewntrznym musiaa podj ofensyw, w wyniku ktrej w pastwach ociennych zostayby zainstalowane przyjazne rzdy komunistyczne. Czas rewolucyjnego wrzenia w Niemczech, chaos, jaki powsta w wyniku rozpadu monarchii Austro-Wgierskiej, sprzyja temu. Bolszewicy musieli si spieszy.

57/325

3. Wersal
Wielka, wysoka na 13 i duga na 70 metrw Galerie des Glaces, Sala Lustrzana, zachwycajca malowidami Charlesa Le Bruna i weneckimi lustrami odbijajcymi wiato wielkich okien z przeciwka, powoli wypeniaa si tumem mczyzn w czarnych garniturach i wysokich biaych konierzykach. Tysic osb zajmowao miejsca w trzech czciach tego pomieszczenia. Najdalej od wejcia wyznaczono miejsce dla prasy, zatoczone ju od wczesnego poranka. W drugiej, rodkowej czci sta st w ksztacie podkowy, przykryty czerwonym suknem ze zotym obramowaniem, za ktrym zasiedli czonkowie delegacji. Porodku stou wyznaczono miejsca dla najwaniejszych: premierw Francji, Wielkiej Brytanii i prezydenta Stanw Zjednoczonych. Przewodniczcy, francuski premier Georges Cle-

58/325

menceau nazywany le Tigre (Tygrysem), a take le Pre-la-Victoire (Ojcem zwycistwa), czeka na wejcie dwch najwaniejszych politykw: brytyjskiego premiera Davida Lloyda Georgea i amerykaskiego prezydenta [17] Woodrowa Wilsona .

[16]

St w Sali Lustrzanej, na ktrym podpisano traktat

59/325

Na sali nie byo czowieka, ktry w wikszym stopniu ni premier Clemenceau przyczyni si do zwycistwa Francji w Wielkiej Wojnie marszaka Focha. Nie przyszed, gdy porni si z politykami. Sta si ich zajadym krytykiem. Mwi gono o swym zaniepokojeniu, gdy uzna, e rozwj wydarze kae mu odrzuci elazn zasad la grande Muette[18], zabraniajc francuskim oficerom miesza si do polityki. W jego ocenie prezydent Woodrow Wilson by naiwnym politykiem, ktrego byo sta jedynie na opracowanie wstpnego planu neutralizacji Niemiec. Rwnie nierealnego, jak wiele innych prezydenckich pomysw. Lig Narodw Foch nazywa genewskimi pogaduszkami. Polityk zwyciskich mocarstw w sprawie wschodnich granic Polski okrela jako zaproszenie do niemieckiej inwazji w niedalekiej przyszoci. W jego ocenie Pol-

60/325

ska stawaa si centralnym punktem europejskiej polityki i naleao zrobi wszystko, aby wzmocni to pastwo lece midzy dwoma mocarstwami. Sam robi, co mg. W styczniu 1919 roku autoryzowa odesanie do Polski oddziaw sformowanych we Francji. Bkitna Armia generaa Hallera, siedemdziesit tysicy uzbrojonych i dobrze wyszkolonych onierzy, z samolotami i stu dwudziestoma czogami wrcio do Polski, co byo wane dla armii podejmujcej walk o wschodnie granice.

61/325

Wielka trjka w Wersalu (od prawej): David Lloyd George, Woodrow Wilson, Georges Clemenceau

Politycy suchali jego ocen z widocznym lekcewaeniem. Premier Lloyd George stwierdzi: Podziwiam i kocham marszaka Focha, ale w sprawach politycznych jest jak dziecko. Clemenceau posun si dalej w swojej niechci do onierza, ktry wypowiada si w sprawach polityki. Proponujc skad grupy

62/325

uczestnikw paryskiej konferencji pokojowej, nazwisko marszaka umieci na szstym miejscu, a Francja moga wyznaczy piciu delegatw. W ten sposb Foch sta si doczepionym obserwatorem bez prawa zabierania gosu. Marszaek zrewanowa si, udzielajc wywiadu londyskiemu Daily Mail oraz francuskiemu Le Matin, cho w tej gazecie nie podano, e to on jest autorem mdrych i dalekowzrocznych opinii.
Pamitajcie, e siedemdziesit milionw Niemcw zawsze bdzie zagroeniem dla nas mwi Foch. Co uratowao nas na pocztku wojny? Rosja. Dobrze, ale po ktrej stronie Rosja bdzie w przyszej wojnie? A nastpnym razem, pamitajcie, Niemcy nie zrobi bdu.

63/325

Przedr si przez Pnocn Francj i uchwyc porty nad Kanaem jako baz do operacji przeciwko Anglii. Mwicie, e Niemcy nie bd mieli broni? Ho, ho! Skd wiecie? Gdy si okae, e jednak maj, to bdzie ju za pno.

64/325

Prezydent Woodrow Wilson zadowolony polityk

Clemenceau czytajc te wypowiedzi, wpad we wcieko i zada wyjanie. Rwnie niezadowolony by brytyjski premier, ale stwierdzi tylko dyplomatycznie, e poli-

65/325

tycy musz mie generaw, ktrzy suchaj rzdu. aden z tych politykw decydujcych o kierunku, w jakim miaa pj Europa, nie zastanawia si, czy marszaek mia racj. Nawet wtedy, gdy Foch, odsunity od polityki, pozbawiony prawa gosu obwieci dramatycznie: To nie jest pokj. To zawieszenie broni na dwadziecia lat. Odmwi udziau w ceremonii podpisania traktatu w wersalskiej Sali Lustrzanej. Uwaa, e tam Europa zacznie marsz ku nastpnej wojnie, ktrej przebieg tak trafnie przewidzia. Nie chcia do tego przykada rki. Dochodzia godzina 15:00, gdy Clemenceau da zna wonym, aby uciszyli tum.

66/325

Premier Georges Clemenceau Ojciec zwycistwa

67/325

Na sali zapada cisza. Wtedy francuski premier powiedzia gono: Faites entrer les Allemands. To by czas jego osobistego triumfu, na ktry czeka od listopada 1917 roku, gdy stan na czele rzdu francuskiego. Wtedy trudno byo wierzy w zwycistwo, a bunty, upadek morale w wojsku, wieci o rosyjskiej rewolucji, kapitulanckie nastroje, jakim ulegao wielu francuskich politykw, groziy klsk. Przezwyciy to. Dwaj stranicy w paradnych mundurach ozdobionych srebrnymi acuchami otworzyli drzwi, przez ktre przeszli czterej oficerowie zwyciskich mocarstw. Tu za nimi postpowali dwaj Niemcy: minister spraw zagranicznych, Hermann Mller[19] i mister transportu, Johann Bell. Szli szybko, wpatrzeni gdzie w przestrze, zdajc si nie zauwaa otaczajcych ich ludzi. Clemenceau

68/325

prowadzi ich wzrokiem, a gdy usiedli powiedzia: Messieurs, la seance est ouverte. Obrady s otwarte, ale la seance oznacza take widowisko. Dla Clemenceau to miao by wielkie widowisko. Dlatego chcia, aby podpisanie traktatu odbyo si wanie w wersalskiej Sali Lustrzanej, gdzie Niemcy upokorzyli Francj 18 stycznia 1872 roku, gdy po przegranej przez Francj wojnie z Prusami wanie w tej sali obwoano cesarzem niemieckim krla Wilhelma I. Wanie tego dnia, 18 stycznia 1919 roku, w rocznic niemieckiego triumfu, ktry tak upokorzy Francuzw, konferencja pokojowa rozpocza obrady.

69/325

Podpisywanie traktatu przez delegacj niemieck

Clemenceau dy do cofnicia historycznego zegara i przywrcenia w zachodniej Europie sytuacji sprzed 1870 roku, ktry dla Niemiec by progiem szybkiego rozwoju gospodarczego, wic rwnie militarnego. Traktat pokojowy mia uderzy w postawy niemieckiej potgi: pozbawi to pastwo czci terytorium, co rwnao si utracie wielu milionw obywateli, zabra kolonie,

70/325

osabi flot handlow, zmniejszy armi do rozmiaru wewntrznej siy zdolnej tylko pilnowa porzdku spoecznego, i nakaza zapacenie gigantycznych odszkodowa wojennych, co miao dopeni spustoszenia w niemieckiej gospodarce.

71/325

Francuski rzd uznawa, e to wszystko,

Minister Johann Bell

co wydarzyo si w cigu strasznych lat wojny, daje mu do tego prawo. Wielkie poacie kraju byy spustoszone. Wojna pochona ycie jednego miliona trzystu pidziesiciu

72/325

tysicy francuskich onierzy, rany odnioso ponad cztery miliony, a szeset tysicy z nich zostao kalekami. Minister Hermann Mller Inaczej na powojenne Niemcy patrzy brytyjski premier David Lloyd George[20]. Brytyjskie straty w ludziach byy mniejsze, gdy na wojnie zgino dziewiset tysicy Anglikw i obywateli kolonii brytyjskich, dwa miliony odnioso rany. Jednak pomijajc kilkanacie

73/325

bomb, ktre na Angli zrzuciy Zeppeliny, to zniszczenia wojenne nie dotkny tego pastwa w najmniejszym stopniu. Lloyd George uwaa, e naley zachowa silne Niemcy, aby byy przeciwwag nadmiernie silnej pozycji Francji, do ktrej predestynowao to pastwo wielkie zwycistwo w wojnie. Dlatego gotw by torpedowa projekty, ktre doprowadziyby do zbytniego osabienia Niemiec. Jego zdecydowanie byo tym wiksze, e w dziedzinie polityki midzynarodowej by ignorantem. Mia niewielkie pojcie o skutkach decyzji, jakie miay zapa w Wersalu. Za to poddawa si emocjom, a jedna zdawaa si przekada na polityczne decyzje: nienawi do Polakw. Tylko z tego powodu ani myla dziaa na rzecz wzmocnienia Polski. Powiedzia kiedy: Odda Polakom Grny lsk, to jak da mapie zoty zegarek. Stawao si to szczeglnie grone w poczeniu z sympati,

74/325

z jak odnosi si do Niemcw, ktrej nie zmniejszya miniona wojna. Zaprotestowa przeciwko przyznaniu Polsce Gdaska, co postulowaa Komisja Spraw Polskich. Pozbawia Polsk miasta, z ktrym bya zwizana od wiekw i ktre miao by jedynym portem i organizmem gospodarczym w wskim pasie wybrzea, jakie Polska miaa uzyska. By tak skuteczny w swoich zabiegach, e przecign na swoj stron prezydenta Stanw Zjednoczonych, brytyjska delegacja za opracowaa projekt utworzenia Wolnego Miasta, pozostajcego pod opiek Ligi Narodw. Rwnie bezradny wobec skomplikowanych problemw europejskiej polityki by prezydent Woodrow Wilson, ktry nie mia najmniejszego dowiadczenia w polityce midzynarodowej, a mona byo odnie wraenie, e stara si trzyma od niej jak najdalej. Doktor praw, czuy na problemy

75/325

spoeczne swojego kraju, skomplikowane mechanizmy, ktre miay przesdzi o yciu milionw Europejczykw, traktowa jak zmaganie z prawniczymi problemami. Tym bardziej, e jego pojcie o sytuacji w Europie byo skostniae i doktrynalne. Zdajc sobie spraw z tej saboci, uwaa, e najlepszym rozwizaniem bdzie wspieranie brytyjskiego partnera. W ten sposb przywary mentalne przywdcw Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych spychay europejsk polityk na niebezpieczn drog.

76/325

Premier David Lloyd George zwolennik Niemiec, wrg Polski

77/325

Clemenceau nie mg walczy z dwoma sojusznikami. Musia uzna, e podstaw trwaego pokoju europejskiego moe by tylko wsppraca anglo-francuska i nie zamierza brytyjskiego sojusznika zraa. Tym bardziej nie mia ochoty wchodzi w konflikt z potg gospodarcz zza oceanu, konieczn Francji do podwignicia si z wojennych zniszcze. On te zdawa si ulega emocjom. Denie do upokorzenia Niemcw nie ograniczao si do widowiskowych gestw. Od pierwszej chwili, gdy niemiecka delegacja wesza do wagonu kolejowego w Compigne, a do chwili podpisania traktatu nie dopuszczono ich do gosu, dajc wakie argumenty tym, ktrzy w przyszoci chcieli budowa swoj pozycj w niemieckim spoeczestwie przez goszenie koniecznoci zerwania dyktatu wersalskiego. A narzucono im bardzo cikie warunki. Niemiecka delegacja, ktra przybya do Wersalu dopiero 29 kwietnia 1919 roku,

78/325

a wic po trzech miesicach trwajcych tam rozwaa nad przyszoci Europy, moga tylko zapozna si z traktatowymi ustaleniami. Nie moga ich odrzuci, gdy oznaczaoby to wznowienie dziaa wojennych. Zwycizcy nakazywali uznanie przez rzd niemiecki wycznej odpowiedzialnoci Niemiec za wojn i oddanie cesarza i innych zbrodniarzy wojennych wymiarowi sprawiedliwoci. Niemcy musieli zgodzi si na oddanie wszystkich kolonii, a na kontynencie przekaza Francji, Polsce, Danii, Belgii ziemie o cznej powierzchni 67,3 tys. km2, co stanowio trzynacie procent powierzchni ich pastwa, zamieszkae przez ponad siedem milionw mieszkacw. Na innych terytoriach nalecych do Niemiec (Grny lsk, Warmia i Mazury) miay zosta przeprowadzone plebiscyty na temat przynalenoci pastwowej.

79/325

Traktat stanowi, e niemieckie siy zbrojne zostan ograniczone do stu tysicy zawodowych onierzy i zabrania powszechnej suby wojskowej. Tak ograniczona Reichswehra nie moga mie broni agresywnej: okrtw podwodnych, samolotw myliwskich i bombowych, czogw i pewnych rodzajw artylerii. W rezultacie zostaa pozbawiona siy uderzeniowej.

80/325

Hermann Mller i Dr Bell niemieckie podpisy na wersalskim dokumencie

Na dodatek Niemcy musiay zapaci zwycizcom dwiecie dwadziecia sze miliardw marek w zocie (w 1921 roku zmniejs-

81/325

zono t kwot do stu trzydziestu dwch miliardw). To by ciar tak wielki, e na wieki powaliby Niemcy i uniemoliwi odbudow potencjau militarnego. Czonkowie delegacji, ktra zapoznaa si z postanowieniami traktatu, premier Philipp Schneidemann i minister Urlich Graf von Brockdorff-Rantzau, odmwili podpisania traktatu i podali si do dymisji. Dlatego na ceremoni podpisania aktu do Wersalu przyjechali dwaj nikomu nie znani politycy: Mller i Bell. Kiedy Clemenceau wypowiedzia sowa otwierajce gwn cz widowiska podpisanie traktatu Niemcy zerwali si z miejsc, nieco nerwowo, wiedzc, e to oni pierwsi maj podpisa dwustustronicowy dokument. Z wzrokiem utkwionym gdzie w przestrzeni, tak jak wchodzili do Sali Lustrzanej, podeszli do rokokowego stou, na ktrym rozoono traktat. Obok leay

82/325

pira, ale Mller, ktry podpisywa pierwszy, nie sign po nie. W jaki sposb dowiedzia si, e dostarczy je Zwizek Alzacji i Lotaryngii, patriotyczna organizacja francuska. Podpis Niemca zoony za pomoc tego pira pod dokumentem przywracajcym te krainy Francji miaby wymow symbolu, upokarzajcego Niemcw. Dlatego wyj z kieszeni wasne piro, aby podpisa si: Dr Mller, obok lakowej pieczci. Potem podpisa si Dr Bell, ktry nie mia wasnego pira, ale uprzedzony o zasadzce zabra z hotelu tanie, w drewnianej obsadce. Widowisko dobiego koca. Rodziy si upiory.

Bkart
Sierpniowy wit zapowiada upaln pogod. Na rozjaniajcym si niebie byo wida

83/325

rzadkie pasma chmur, ktre wnet ogrzane promieniami soca miay znikn. Grupa jedcw zdajcych piaszczyst drog od pnocy zbliaa si szybko do chutoru, a w ciszy witu ttent kopyt po wyschnitej glinianej drodze nis si daleko. onierz trzymajcy wart przed bram z bali obrci si i pobieg do niskiej chaty, aby zgodnie z rozkazem obudzi Stalina. Ten podnis si ospale, opuci bose stopy na klepisko i zacz wpycha koszul do spodni, gdy odgosy jezdnych, dobiegajce z podwrza, day zna, e gocie ju s na miejscu. Po chwili drzwi si otworzyy. Pochylajc gow i przekadajc nog nad wysokim progiem wszed Aleksandr Jegorow[21], dowdca Frontu Poudniowo-Zachodniego. Wraca z inspekcji armii konnej Budionnego. Tu za nim w drzwiach pojawi si onierz z dzbankiem mleka. Postawi go na stole i wyprostowa si, czekajc na polecenia. Nie dostrzegajc adnego gestu, odwrci si i szybko wybieg.

84/325

Jegorow, zanim usiad otrzepa mundur z pyu, jaki pokry kurtk w czasie dugiej jazdy. W jakim nastroju Budionny? zapyta Stalin, przechylajc gliniany dzbanek, eby nala mleko do kubkw. Jak zwykle, bojowym Jegorow usiad przy stole i wycign z kieszeni kartk zoon wielokrotnie. Czytaj. Wypi szybko mleko. Czytaj powtrzy. Nowa dyrektywa z 11 sierpnia. Jegorow by dowdc, ale bez Stalina, czonka rady wojennej Frontu jego rozkazy nie byy wane. A nadszed czas rozstrzygnicia najwaniejszego w ich yciu.

85/325

Michai Tuchaczewski (z lewej) i Sergo Ordonikidze, 1919 rok

Stalin powoli, z niechci sign po kartk depeszy z rozkazem Siergieja Kamieniewa, Naczelnego Dowdcy Armii Czerwonej. Zdawa si wiedzie, jak tre zawiera. Dwa dni temu przysali? zapyta. W opnieniu, z jakim depesza dotara do jego rk, dostrzeg szans na rozwizanie problemu. Jegorow wzruszy ramionami.

86/325

czno zawsze szwankowaa u bolszewikw. Stalin zacz czyta. Front Zachodni przystpuje do decydujcego ataku w celu rozbicia przeciwnika i opanowania rejonu warszawskiego czyta na gos. Wobec powyszego, na razie trzeba zrezygnowa z bezzwocznego opanowania rejonu lwowskiego na waszym froncie. Podnis gow. On ju cakowicie zaufa Tuchaczewskiemu. Lenin te. Czytaj dalej mrukn Jegorow. Konieczne jest jak najszybsze przekazanie 12. armii podj Stalin a nastpnie armii konnej pod bezporednie rozkazy dowdcy Frontu Tuchaczewskiego, przy czym Tuchaczewski podaje jako termin przekazania 12. armii 13 sierpnia, a konnej 15 sierpnia.

87/325

Jegorow nie sucha tekstu, ktry dobrze zna. Wsta i zacz kry po izbie. Wreszcie zatrzyma si przy niskim oknie i patrzc na podwrze, powiedzia, z trudem opanowujc zo: Najlepsze zwizki mamy odesa Tuchaczewskiemu. A na odwrocie masz drug dyrektyw, przesan par godzin pniej. Stalin odwrci kartk:
W zwizku z powyszym dajcie rozkaz dowdcy 12. armii, aby nie tracc ani chwili, przeszed zdecydowanie do wykonania nowego zadania.

Pooy kartk na stole i pochyli si.

88/325

Jeeli odelemy 12. armi, to wielki kopot dla nas nie bdzie, ale bez 1. konnej Lwowa nie zdobdziemy! Stalin wiedzia, jak si stanowia konaramia Budionnego: osiemnacie tysicy szabel, pi pocigw pancernych, oddziay samochodw pancernych, trzysta pidziesit karabinw maszynowych na taczankach, eskadra lotnicza. W minionych miesicach odniosa wiele zwycistw nad wojskami Denikina, co dobrze wpyno na morale onierzy. To jej uderzenie na polskie linie pod Kijowem zmienio bieg wojny. Potrzebowa tej siy tak bardzo, e gotw by sabotowa rozkazy dowdztwa. To bya sprawa honoru i ambicji. On Stalin, pozostawa w cieniu Lwa Trockiego, zajmujcego najwysze stanowisko w siach zbrojnych oraz modych dowdcw, takich jak Tuchaczewski[22], ktrzy prowadzili swoje armie do zwycistw

89/325

w wojnie z Polsk. Musia wic odnie wielkie, strategiczne zwycistwo, a zajcie Lwowa byoby takim. Mia to by pocztek wielkiego marszu bolszewizmu na poudnie Europy: do Austrii, Wgier, Rumunii i dalej na poudnie Bakanw. A Stalin uwaa, e jest to kierunek waniejszy ni droga przez Warszaw. To rozkaz odezwa si Jegorow. On, absolwent elitarnej Kazaskiej Szkoy Junkrw, oficer, ktry przyczy si do bolszewikw jako pukownik carskiej armii, nie by skonny do lekcewaenia rozkazw, tak jak Stalin, rewolucjonista, gotw do rokoszy przeciwko kadej wadzy, nawet tej, ktr sam ustanowi. Nie musielimy odebra zanim Budionny nie poszed w bj, a odwoa go trudno powiedzia Stalin. Jegorow, z ociganiem, podnis si ze stoka. Przez chwil rozwaa sowa Stali-

90/325

na, gdy uzna, e to dobre rozwizanie, podszed do drzwi i otworzy je szeroko: Adiutant! Odczeka a w drzwiach stan onierz. Notuj, do towarzysza dowdcy Armii Czerwonej:
Melduj, e wasz depesz, tu podasz numery, dopiero co otrzymalimy i rozszyfrowalimy. Przyczyny opnienia wyjaniamy. Armie naszego Frontu wykonuj gwne zadanie, jakim jest opanowanie rejonu Lwowa i Rawy Ruskiej, i s w to zaangaowane. Uwaam za niemoliwe zmieni zadania postawione armiom.

Podpiszcie: Dowdca Frontu i czonek Rewolucyjnej Rady Wojennej. Wysa jutro.

91/325

I wezwa Budionnego odezwa si Stalin. Jeszcze dzisiaj musi ruszy do natarcia na Lww. Dyrektywy z Moskwy dotary do nich 13 sierpnia. Tego dnia wydali rozkaz Budionnemu, aby jego armia potnym uderzeniem zniszczya nieprzyjaciela na prawym brzegu Bugu, sforsowaa rzek i na karkach pierzchajcych resztek 3. i 6. armii polskiej zaja Lww. Stalin by zadowolony, e Jegorow da si przecign na jego stron, cho zdawa sobie spraw, e to rozwizanie tymczasowe, a Dowdztwo nie zrezygnuje z planu wsparcia Tuchaczewskiego, gdy jego marsz na Warszaw uwaao za waniejszy ni walki o Lww. Armia Czerwona bya u szczytu potgi. Wedug oficjalnych danych radzieckich wojska liczce w czerwcu 1918 roku trzysta siedemdziesit cztery tysice piset

92/325

pidziesit jeden onierzy rok pniej osigny ju liczebno dwa miliony trzysta dwadziecia tysicy piset czterdzieci dwch (w tym szedziesit tysicy w subach tyowych, zaopatrzenia itd.), w czerwcu 1920 roku za cztery miliony czterysta dwadziecia jeden tysicy dwiecie czterdzieci onierzy (w tym dwiecie czterdzieci jeden tysicy dwiecie czterdzieci w subach tyowych). Tak szybki wzrost nastpowa mimo ogromnych strat, jakie Armia Czerwona ponosia w wojnie domowej, wskutek fali dezercji i gigantycznego baaganu, w jakim przebiegaa rekrutacja. Od 1 stycznia 1919 roku w cigu dwch lat do suby z opnieniem sigajcym nawet wielu miesicy stawio si dwa miliony osiemset czterdzieci tysicy onierzy, ktrzy z rnych powodw o czasie nie dotarli do jednostek. Z nich ptora miliona powrcio dobrowolnie, gdy odnaleziono ich zagubionych w zamieszaniu

93/325

w transporcie kolejowym, a reszta zostaa schwytana. Specjalne komisje nie byy skore do zabijania dezerterw, rozumiejc, e w ten sposb powikszono by braki w szeregach czerwonego wojska. Z ptora miliona przywrconych do suby w 1919 roku tylko dziewidziesit pi tysicy zostao uznanych winnymi dezercji: z nich pidziesit pi tysicy wysano do karnych batalionw, sze tysicy zostao skazanych na kar wizienia w zawieszeniu, cztery tysice skazano na kar mierci przez rozstrzelanie, ktrej wykonanie zazwyczaj zawieszano. W rezultacie w tamtym roku przed plutonami egzekucyjnymi postawiono tylko szeciuset dezerterw, z reguy winnych zbrodni popenionych przy okazji dezercji: zabjstw oficerw lub onierzy cigajcych, rabunkw i napadw na ludno cywiln. Tak wic wieci o masowych egzekucjach byy bardzo przesadzone, ale speniay swoje zadanie, szerzc strach w szeregach wojska.

94/325

Armia Czerwona miaa zrealizowa gwny plan bolszewickich wadz: zanie na bagnetach rewolucj do pastw odzyskujcych niepodlego po zakoczonej wojnie. Wszdzie metoda bya taka sama: bolszewickie oddziay posuwajce si za wycofujcymi si na zachd wojskami niemieckimi wkraczay na ziemie, ktre zgodnie z dekretami o samostanowieniu narodw, jakie partia obwiecia w 1917 roku, powinny sta si pastwami niezalenymi. Ich zbrojna obecno pozwalaa powoa tam wadze, w skad ktrych wchodzili miejscowi komunici wspierani, czy raczej kontrolowani, przez bolszewikw przysanych z Moskwy. W grudniu 1918 roku utworzono Litewsk Socjalistyczn Republik Radzieck. W nocy z 1 na 2 stycznia 1919 roku, ju pod oson wojsk bolszewickich, powoano w Misku Biaorusk Socjalistyczn Republik Radzieck, a 27 lutego 1919 roku obydwa

95/325

pastwa poczyy si tworzc Litewsko-Biaorusk Republik Rad (Litbie). Jej terytorium miao take wchon polskie ziemie: Suwalszczyzn i Podlasie.

Jzef Pisudski i Edward Rydz-migy

Armia Czerwona uderzya te na poudnie, na Ukrain, gdzie ksztatoway si dwa niezalene pastwa: Ukraiska Republika Ludowa i Zachodnioukraiska Republika Ludowa.

96/325

Zacite, krwawe walki nie przyniosy jednak rozstrzygnicia, jakiego oczekiwaa Moskwa. Postpy Armii Czerwonej i prby odzyskania kontroli nad dawnymi dzielnicami carskiej Rosji stanowiy oczywiste zagroenie dla Polski. We wrzeniu 1919 roku w czasie narady w Belwederze major Ignacy Matuszewski[23] z Oddziau II Naczelnego Dowdztwa WP (od lipca 1920 roku szef Oddziau w stopniu podpukownika) informowa Jzefa Pisudskiego, referujc oceny wywiadowcze: Walna rozprawa wojenna z Rosj Sowieck jest nieunikniona. Przez ni postanowiona i gotowana; jest tylko kwesti czasu. Wobec zbliajcego si koca wojny domowej w Rosji, pochd Armii Czerwonej na Zachd staje si punktem pierwszym w kolejnoci jej planw. W istocie dowdztwo Armii Czerwonej planowao rozpoczcie ofensywy przeciwko

97/325

Polsce na wiosn 1920 roku. Wtedy, po zwyciskim zakoczeniu zmaga na froncie wewntrznym, zarwno z wojskami Denikina i Judenicza, idcymi na Moskw i Piotrogrd, jak i wojskami biaych na Syberii oraz w Archangielsku i Murmasku, bolszewicy mogli ca si skierowa przeciwko Polsce. Jzef Pisudski zdawa sobie spraw z nieuchronnoci tego wielkiego konfliktu zbrojnego. Aby ta rewolucja przez sowieckie bagnety do nas przyniesion nie bya, trzeba naty siy, by daleko od nas obali wszystkie prby narzucenia nam raz jeszcze obcego ycia. (...) Wolno musi odrzuci wszystko to, co wolnoci tej zagraa, jak najdalej od swych granic!. W jego planie zabezpieczeniem dla odradzajcej si Polski mia by pas pastw sfederowanych: Litwy, otwy, Biaorusi

98/325

i Ukrainy, oddzielajcych nasz kraj od Rosji, bez wzgldu na to czy pozostaaby czerwona, czy po klsce bolszewikw powrcia do ustroju sprzed rewolucji. Polska interwencja nakierowaa si na Ukrain, gdzie sytuacja bya niestabilna. Krwawe walki toczyy tam wojska nowych pastw Ukraiskiej Republiki Ludowej i Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej, armie biaych, zdecydowane przywrci imperialny porzdek, i armie bolszewickie. Pisudski mia plan:
Jest prawd, e bolszewikw trzeba pobi i to niedugo. Pki jeszcze nie wzroli w si. Trzeba ich zmusi do tego, eby przyjli rozstrzygajc rozpraw. I spra ich tak, eby ruski miesic popamitali. A eby to osign, trzeba im nadepn na tak bolesne

99/325

miejsce, eby nie mogli si uchyla i ucieka. Moskwa takim miejscem nie jest. Kijw, to jest ich czuy punkt. Z dwch powodw: po pierwsze Moskwa bez Ukrainy bdzie zagroona godem; po drugie, jeli pjdzie dalej nasze porozumienie z Ukraicami, jeli zawiesimy nad nimi [tj. bolszewikami przyp. aut.] grob zorganizowania si niepodlegej Ukrainy, to tej groby oni nie bd mogli zaryzykowa i bd musieli pj na waln rozpraw.

Pisudski docenia jednak si bolszewickiego wroga i liczy na pomoc Ententy. Premier Ignacy Paderewski, reprezentujc Polsk w Wersalu w rozmowie z brytyjskim premierem Lloydem Georgem, owiadczy, e Polska mogaby podj wielk operacj

100/325

przeciwko Rosji Radzieckiej i wystawi na wiosn 1920 roku pmilionow armi, jeli Ententa pomogaby j uzbroi i wyposay. Ten projekt rozpatryway przez wiele tygodni rzdy Francji, Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych. Ostatecznie upad ze wzgldu na stanowisko Waszyngtonu, ktry darzy wyran sympati bolszewickie rzdy i by na jak najlepszej drodze do uznania tej wadzy, udzielenia pomocy gospodarczej i zawarcia z ni traktatw. Wielka Brytania i Francja gotowe byy jedynie udziela pomocy materiaowej wojskom biaych i nie chciay angaowa si w bezporednie walki z bolszewikami. A Polska nie kwapia si do wspierania biaych, gdy wszelkie rokowania z dowdcami tych si koczyy si na deklarowanej przez nich chci odbudowy imperium carw, w ktrym nie byo miejsca dla niepodlegej Polski.

101/325

Pisudski nie spodziewa si jednak, jak bardzo jego wizja biegu wschodnich granic Polski nie spodoba si szefom zachodnich mocarstw i jak dotkliwy cios otrzyma. W pierwszej dekadzie kwietnia 1920 roku, po zwyciskich operacjach wojsk polskich na Litwie i Biaorusi, ktre zaegnay niebezpieczestwo utworzenia tam bolszewickiego pastwa, marszaek Jzef Pisudski przystpi do realizacji swojego wielkiego planu odepchnicia czerwonego niebezpieczestwa i uderzenia na najwaniejszym kierunku: na poudniu. Polska 3. armia dowodzona przez generaa Edwarda Rydza-migego 25 kwietnia 1920 roku ruszya na wschd, rozpoczynajc ofensyw, ktrej celem byo zajcie Kijowa. Miao to zapocztkowa odtworzenie niepodlegego pastwa ukraiskiego, oddzielajcego Polsk od Rosji. Rwnoczenie rozgromienie poudniowego zgrupowania

102/325

armii bolszewickich, uniemoliwioby ich kontrakcj. Pierwsze dni przyniosy wielkie sukcesy. Wojska radzieckie zostay zepchnite za Dniepr i ju 7 maja 1920 roku polscy onierze weszli do Kijowa. Sukces jednak by poowiczny, gdy Armia Czerwona nie zostaa pobita. Uchylaa si od przyjcia decydujcej walki i po cofniciu si za Dniepr szybko uzupeniaa straty, cigajc oddziay z innych czci kraju.

Bolszewicka sia 1. armia konna Budionnego

Uderzyy za wczenie, 14 maja 1920 roku, gdy nie osigny jeszcze penej siy i ich atak

103/325

zosta odparty. Zwycistwo polskich wojsk byo krtkotrwae, gdy znad Morza Czarnego nadcigaa 1. armia konna Budionnego. Pierwszy atak nie przynis Kozakom sukcesu. Polskie oddziay trzymay si mocno. Jednake przewaga bya ju po stronie bolszewikw. 5 czerwca konarmia przeamaa polski front i wdara si na 20 kilometrw w gb naszej obrony. Kolejne dni przyniosy nowe zwycistwa bolszewikom, ktrzy zajli ytomierz i Berdyczw. Byo to szczeglnie grone, gdy przerwali poczenia kolejowe z Kijowem, uniemoliwiajc ruchy polskich wojsk i dostaw zaopatrzenia. W tej sytuacji musia rozpocz si wielki odwrt wojsk polskich, spychanych na zachd przez bolszewickie armie uformowane we Fronty. T organizacj wprowadzono latem 1918 roku, uznajc j za podstaw funkcjonowania Armii Czerwonej. 19 lutego 1919 roku ut-

104/325

worzono Front Zachodni, dowodzony przez komfronta Michaia Tuchaczewskiego. 1 padziernika 1919 roku sformowano Front Poudniowo-Zachodni pod dowdztwem komfronta Aleksandra Jegorowa, przy ktrym by Jzef Stalin jako czonek Rady Wojennej. W szczytowym okresie wojny polsko-bolszewickiej, tj. lipiecsierpie 1920 roku, Front Tuchaczewskiego liczy trzysta osiemdziesit jeden tysicy onierzy, w tym sto trzydzieci sze tysicy szabel i bagnetw, Front Poudniowo-Zachodni za dwiecie osiemdziesit jeden tysicy, w tym sto czterdzieci siedem tysicy szabel i bagnetw. Obydwa, poczone stanowiy si, ktrej Wojsko Polskie nie mogo si przeciwstawi. Francja i Wielka Brytania, ktre z dezaprobat odnosiy si do planw politycznych i wojskowych Pisudskiego, postanowiy zmusi krnbrn Polsk do poddania si ich wizji przebiegu granic w Europie rodkowej.

105/325

Nie byo to moliwe, gdy polskie wojska pary na wschd, ale czas klski i odwrotu sta si najlepsz ku temu okazj. Polski rzd, pozbawiony argumentw, jakie daj zwycistwa, wiedzc, e musi ratowa kraj przed zgub, gotw by do najwikszych ustpstw. Dlatego Wielka Brytania i Francja na midzynarodowej konferencja, jaka zacza si w Spa 5 lipca 1920 roku zaday od polskich wadz podpisania wyjtkowo niekorzystnego ukadu. Gwne punkty sprowadzay si do zawarcia rozejmu z Rosj bolszewick, przyjmujc jako podstaw granic wyznaczon przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, Lorda Curzona. Miaa biec od Grodna przez Brze, na wschd od Hrubieszowa, Przemyla do Karpat. Wilno i cay okrg wileski zostayby oddane Litwie. Polski rzd mia przyj arbitralne decyzje mocarstw zachodnich w sprawie sporu terytorialnego z Litw i Czechosowacj, a take w sprawie past-

106/325

wowej przynalenoci Galicji Wschodniej. Za cen tych ustpstw mocarstwa zachodnie mogyby skoni wadze Rosji Radzieckiej do wstrzymania dziaa wojennych i rozpoczcia rokowa pokojowych. Kady dzie pogarsza sytuacj militarn. Bolszewicy szli na Warszaw. Jej obrona wydawaa si niemoliwa. Polskim onierzom zaczynao brakowa uzbrojenia i amunicji, gdy rzdy Wielkiej Brytanii i Francji nie zamierzay przyj z pomoc wojskow. Bay si wasnej klasy robotniczej, ktra opowiadajc si po stronie bolszewikw, grozia strajkiem generalnym. Londyscy dokerzy odmwili zaadunku materiaw wojennych dla Polski. Dostawy blokowali Niemcy. W Wolnym Miecie Gdasku zastrajkowali niemieccy dokerzy. Czechosowacja ogosia cis neutralno, co oznaczao zamknicie moliwoci przewozu broni i amunicji przez to pastwo.

107/325

Maxime Weygand

Polska delegacja, ktrej przewodzi premier Wadysaw Grabski, nie widzc innej moliwoci ratowania kraju przed bolszewick nawa, zgodzia si na podpisanie

108/325

takiego ukadu, co jedynie rozzuchwalio brytyjskich i francuskich politykw. Uznali, e ich ingerencja w polskie sprawy moe pj znacznie dalej. Tymczasem rzd Rosji Radzieckiej ani myla podporzdkowywa si ustaleniom ze Spa i wstrzymywa pochodu swoich wojsk, ktre miay zamieni Polsk w Republik Rad. Walki trway, co oznaczao, e podstawowy warunek polskich ustpstw, jakim by rozejm, nie zosta zrealizowany. Mimo to Wielka Brytania i Francja day, aby Polska wypenia podpisane zobowizania. I posuny si dalej. Do Warszawy 26 lipca przyjecha genera Maxime Weygand[24], szef Sztabu Naczelnego Dowdcy Wojsk Sprzymierzonych. On mia by nowym Naczelnym Dowdc wojsk polskich! To brytyjski premier David Lloyd George uzna, e Pisudskiego trzeba odsun od dowodzenia wojskiem i pozbawi wadzy pastwowej. W tym zamiarze Brytyjczykw wspiera Ignacy Paderewski, wskazujc

109/325

na Romana Dmowskiego jako premiera oraz prezentujc list oficerw, ktrzy mogliby zastpi Pisudskiego. Lord Edgar Vincent DAbernon, czonek francusko-brytyjskiej misji przysanej przez premiera Lloyda Georgea do Warszawy, 27 lipca w rozmowie z wicepremierem Ignacym Daszyskim zaproponowa oficjalnie, by Weygand obj stanowisko Naczelnego Dowdcy. Zapewne Brytyjczyk zakada, e uda mu si przeama opr Polakw i samego Weyganda. Francuz dobrze wiedzia, jak trudna jest sytuacja i nie umiechao mu si obejmowanie dowodzenia wojskiem, nad ktrym wisiaa klska. Da temu wyraz w licie do marszaka Focha, piszc:
Pisudski jest gwnym sprawc powanej sytuacji, w ktrej znajduje si jego kraj.

110/325

Nawarzy piwa, to niech wypije stary onierz kierowa si t prost zasad. By moe lepiej od kolegw politykw zdawa sobie spraw ze zoonoci caej sytuacji. Zamiana na stanowisku Naczelnego Wodza nie skoniaby bolszewikw do zatrzymania wojsk, skoro one szy po zwycistwo. Bojkotowali wszelkie propozycje rokowa rozejmowych z Polakami, a kiedy wreszcie na to przystali, robili wszystko, aby je odwlec. Przyjli polsk delegacj, ale natychmiast zakwestionowali uprawnienia, ktre obejmoway tylko podpisanie rozejmu, a nie zawarcie traktatu pokojowego. Zadali przeniesienia rozmw z Baranowicz do Miska, gdzie stacjonowa sztab Tuchaczewskiego. A wojska bolszewickie nadchodziy. Miay obj Warszaw od pnocy, gdzie Tuchaczewski skoncentrowa gwne siy i od poudnia, gdzie miay stan dwie armie odesane spod Lwowa. Pki nie nadeszy, pozostawaa tam Grupa Mozyrska. Saba,

111/325

niespena dziesi tysicy onierzy, rozcignita jak struna na przestrzeni 200 kilometrw. Szykowaa si do uderzenia na rejon DblinKozienice, a jej dowdca Tichon Chwiesin zupenie nie zdawa sobie sprawy, jakie siy polskie stoj po drugiej stronie. By moe ten sam bd popenia Tuchaczewski, ktry mimo spniajcych si armii spod Lwowa nie zdecydowa si wstrzyma dziaa pnocnego skrzyda. Bez wtpienia byo to wynikiem presji Lenina, oczekujcego szybkiego pokonania Polski i przeniesienia rewolucji do Niemiec. Na pewno obydwaj nie doceniali moliwoci odbudowy polskich si. Bolszewicki wywiad donosi: wojsko wykrwawione, onierze zdemoralizowani klskami, zmczeni dugotrwaym odwrotem, podatni na propagand komunistyczn.

112/325

Rankiem 14 sierpnia do Miska wyjechaa polska delegacja przeraona bliskoci ostatecznej klski.

113/325

Wojna polsko-bolszewicka,

114/325

ostatnie namaszczenie onierza

Strona radziecka postawia warunki, ktrych cel by jednoznaczny: Polska miaa wyj z tej wojny nie tylko pobita, ale saba, rozbrojona i cakowicie podporzdkowana Moskwie. Zadano, aby nowa granica biega wzdu linii Curzona, domagano si zdemobilizowania wikszoci si zbrojnych, godzc si tylko na pozostawienie pidziesiciotysicznej armii, bez magazynw broni i nowych dostaw, gdy przemys zbrojeniowy zostaby zlikwidowany. Byo oczywiste, e rozbrojona Polska szybko zostaaby wchonita przez Rosj Radzieck. Co gorsza dania te popiera premier Lloyd George. W Izbie Gmin usprawiedliwia bolszewickie warunki: Rzd radziecki mia prawo wzi jako podstaw warunkw fakt, e Polska bya stron zaczepiajc i e zaczepk sw podja mimo ostrzee ze strony Ententy. Z tego

115/325

powodu rzd radziecki ma prawo da takich gwarancji, jakich w podobnym wypadku zadaoby kade pastwo, aby zabezpieczy si przed powtrzeniem zaczepki. Gdy 12 sierpnia 1920 roku wojska Frontu Zachodniego doszy do polskich linii obronnych pod Warszaw, Tuchaczewski krzykn: Jeszcze szesnacie wiorst i Europa! Zwycistwo byo ju w zasigu rki, ale ani Tuchaczewski, ani Kamieniew nie przewidzieli, jak szybko odrodzi si sia bojowa polskich wojsk. Nie mogli te wiedzie, e polskie dowdztwo znao zamiary bolszewickich dowdcw i ledzio ruchy wojsk, co na wielkim froncie cigncym si przez 800 kilometrw wydawao si nieprawdopodobiestwem. Stao si to moliwe w wyniku dziaania polskiego radiowywiadu, ktry przechwytywa i odczytywa bolszewickie radiogramy. To by element wielkiej strategii, ktry mia zaway

116/325

na wynikach decydujcego starcia pod Warszaw. Bolszewicy powtrzyli bd wojsk carskich z 1914 roku, ktry przesdzi o biegu walk na froncie wschodnim. Wtedy oddziay szybko przemieszczajce si na wielkich obszarach, nie mogy korzysta z najbezpieczniejszej formy cznoci, jak byo przekazywania rozkazw i raportw przez cznikw lub za pomoc telefonw i telegrafw poczonych kablami. To wymagao rozwinicia tysicy kilometrw kabla czcego dowdztwa armii, korpusw, dywizji. Sztaby musiay wic korzysta z cznoci radiowej, a wiadomo wychodzc w eter mogli przechwyci wrogowie, z tym e w 1914 roku, gdy czno radiowa bya wci nowoci, niewielu dowdcw zdawao sobie spraw z tego zagroenia. Rwnie niewielu wiedziao, e bezpieczestwo cznoci mog zagwarantowa

117/325

tylko szyfry, uniemoliwiajce wrogowi poznanie komunikowanej treci. Dlatego ju na pocztku dziaa wojennych Rosjanie ponieli klsk, tak wielk, e zadecydowaa o dalszym biegu wojny na wschodnim froncie. W sierpniu 1914 roku dwie carskie armie ruszyy na Prusy Wschodnie, aby tam zada Niemcom nokautujcy cios. Nikt z rosyjskich dowdcw nie zdawa sobie sprawy, jakie znaczenie bdzie mia znikomy zapas kabla telefonicznego, ktry oddziay cznoci ze sob wiozy: niewiele ponad 500 kilometrw, co miao starczy na ca kampani. Dla porwnania w tym samym czasie wojska brytyjskie we Francji mogy rozwija kadego dnia ponad 4000 kilometrw kabla. Ten brak przeszed niezauwaony, gdy przed rozpoczciem marszu rosyjskie armie korzystay z cywilnych central telegraficznych i telefonicznych. Po przekroczeniu granicy Prus Wschodnich musiay ju rozciga linie

118/325

telefoniczne z dowdztwa armii do dowdztw korpusw i dywizji. Na jednostki niszego szczebla ju kabla nie starczyo, a i tak szybko zuyto zapasy. W tej sytuacji wymiana informacji moga nastpowa tylko drog radiow, co nie stwarzao problemu, gdy wojska rosyjskie miay okoo dwiecie radiostacji. Ale nie wszystkie korpusy i dywizje dostay szyfry, wic rozkazy musiay by nadawane otwartym tekstem. Generaowie Hindenburg i Ludendorff czytali depesze dostarczane im z radiostacji nasuchowej w Krlewcu i wiedzieli, co wrg ma zamiar zrobi, w ktr stron skieruje swoje wojska, kiedy i z jak si zaatakuje. Rosjanie musieli przegra wielk bitw, ktra do historii przesza jako bitwa pod Tannenbergiem. Stracili w niej trzydzieci tysicy zabitych, rannych i zaginionych, ponad sto tysicy onierzy poszo do niewoli, jedna z ich armii przestaa istnie. W istocie ta klska, ktra zniszczya morale rosyjskich wojsk,

119/325

miaa wpyw na przebieg caej wojny na froncie wschodnim. Do poowy wrzenia 1914 roku wszystkie rosyjskie oddziay otrzymay szyfry, ale niedugo potem szef podsekcji austro-wgierskiej suby deszyfrowania (Dechiffrierdienst) kapitan Hermann Pokorny wszystkie rosyjskie szyfry zama. Z pomoc przyby Ludwig Deubner, profesor filologii, ktry utworzy grup dekryptau w dowdztwie niemieckim. Niemiec i Austriak wsplnymi siami potrafili poradzi sobie z kadym szyfrogramem przejtym przez austriackie lub niemieckie stacje nasuchowe. Od tego czasu sukcesy tej grupy wyznaczay zwycistwa, a gdy rosyjskie dowdztwo zmieniao szyfry i na pewien okres zamiary Rosjan pozostaway dla PokornegoDeubnera tajemnic, Rosjanie odnosili zwycistwa.

120/325

Major Jan Kowalewski. Zdjcie z lat 30-tych

121/325

Polskie Wojsko docenio znaczenie radiowywiadu, zapewne dlatego, e decyzja spocza w rkach oficerw, ktrzy szlify zdobyli w armii austriackiej. Pukownik Jzef Rybak, szef wywiadu i cignity przez niego pukownik Karol Bodesku, ktry od 1 lutego 1916 roku do 1 sierpnia 1917 roku kierowa radiowywiadem pastw centralnych na froncie wschodnim, wiedzieli, jakie znaczenie dla walk na froncie wschodnim miao rozszyfrowywanie rosyjskich depesz. A dowdztwo dao im woln rk. W Sztabie Generalnym ju od listopada 1918 roku dziaa Wydzia Informacyjny, w ktrego skadzie bya sekcja szyfrw. Materia do pracy dostarcza nasuch radiowy prowadzony przez sze radiostacji pracujcych bez przerwy przez ca dob. Bya to silna grupa, zwaajc, e w caym Wojsku Polskim byo wwczas dwadziecia sze takich aparatw.

122/325

Pukownik Karol Bodesku 1 kwietnia 1919 roku obj stanowisko szefa Oddziau Informacyjnego. Nie tylko by najwyszej klasy fachowcem, ale zna tych, ktrzy mogli poradzi sobie z trudnym zadaniem amania szyfrw. cign do sekcji szyfrw najbardziej dowiadczonych byych oficerw armii austro-wgierskiej: porucznikw Jakuba Plezi, Jzefa Stanslickiego, Franciszka Cepaka, Stanisawa Srok i porucznika Jana Kowalewskiego, wywodzcego si z armii rosyjskiej. A ju pracowa tam kapitan Franciszek Pokorny, krewny austriackiego geniusza dekryptau Hermanna. Nie sposb okreli, czy wykorzystywa on niezwyk wiedz swojego kuzyna, cho wydaje si to naturalne, e zwraca si do niego o pomoc przy rozwizywaniu najwaniejszych problemw amania bolszewickich szyfrw. Najwiksza zasuga przypada jednak Janowi Kowalewskiemu[25], co byo oczy-

123/325

wiste, gdy, majc za sob sub w armii rosyjskiej, najlepiej zna ten jzyk, zwyczaje, skrty, argon wojskowy. Miao to ogromne znaczenie przy rozwizywaniu szyfrowych amigwek. Przesdzi przypadek. Przyj zastpstwo na dyurze od kolegi, Stanisawa Sroki, ktry wyjecha na lub siostry. Ta praca nie wymagaa wytania intelektu i sprowadzaa si do sortowania depesz. Monotonia nocnego zajcia skonia Kowalewskiego do prby odczytania zaszyfrowanej depeszy. Ten czowiek o cisym umyle, mimo e bez adnego przygotowania kryptologicznego, do witu odczyta pierwsz bolszewick depesz. Na wie o tym sukcesie dowdztwo przenioso go do Sekcji Szyfrw, gdzie przystpi do organizowania grupy pracujcej nad szyframi bolszewickimi i wojsk biaych. Wcign do wsppracy matematykw: dr. Stanisawa Leniewskiego, Stefana Mazurkiewicza i Wacawa Sierpiskiego. W sierpniu 1919 roku jego zesp

124/325

ama bolszewickie klucze szyfrowe od kilku godzin do trzech dni.

Wojna polsko-bolszewicka, ochotniczy oddzia kobiet

Na podstawie przechwyconych i odszyfrowanych rozkazw ju w kocu lipca 1920 roku ustalono, e dwa wrogie Fronty: Zachodni pod dowdztwem Tuchaczewskiego i Poudniowo-Zachodni

125/325

pod dowdztwem Jegorowa i Stalina rozchodz si. Pierwszy, Tuchaczewskiego, kierowa si na Warszaw, a drugi poszed na Lww. Midzy nimi pozostaa saba Grupa Mozyrska, ktrej przypado osanianie wojsk Tuchaczewskiego od poudnia. Naczelny Wdz Jzef Pisudski mg szybko zorientowa si, jaki bd popeni wrg, pozostawiajc na poudniu przestrze dla manewru polskich wojsk. Ju w nocy z 5 na 6 sierpnia 1920 roku zdecydowa si wprowadzi w ycie plan, ktrego istota polegaa na zatrzymaniu pod Warszaw gwnych si bolszewickich, przy jednoczesnym wydzieleniu grupy uderzeniowej i przesuniciu jej daleko od stolicy, za rzek Wieprz, skd uderzyaby na poudnie, w najsabsze miejsce wroga. Armia polska bya wyczerpana krwawymi walkami toczonymi podczas odwrotu spod Kijowa. Wojsko potrzebowao ludzi. Nasta

126/325

czas, w ktrym morale, zapa i powicenie liczyy si tak samo, jak wyszkolenie i dowiadczenie bojowe.

Kolumna jecw bolszewickich w okolicach Radzymina

W Warszawie przed punktami werbunkowymi ustawiay si dugie kolejki, ktrych przewaali ludzie modzi pochodzcy ze wszystkich rodowisk spoecznych. Obrona stolicy staa si witym obow-

127/325

izkiem kadego Polaka. Co dziesity onierz wojska polskiego, ktre wyruszyo do boju o Warszaw, by ochotnikiem. Po poudniu 12 sierpnia patrole bolszewickiej 16. armii dotary do pierwszej linii polskiej obrony pod Radzyminem. Drobne utarczki poprzedziy bj, ktry rozpocz si nastpnego dnia o godzinie 13:30, gdy 16. armia i dwie dywizje 3. armii uderzyy na pozycje naszej 11. dywizji piechoty, liczcej tylko ptora tysica bagnetw. Zaskoczone oddziay polskie, le dowodzone, nie zdoay powstrzyma naporu wroga i cofny si, oddajc pierwsz lini okopw. Tego dnia wieczorem, cho walki wci trway, Radzymin znalaz si w rkach onierzy bolszewickich. Wydawao si, e ju nic nie uratuje Warszawy. Ze stolicy popiesznie wyjedali czonkowie korpusu dyplomatycznego. W zdobytym Radzyminie Rosjanie wykrzyki-

128/325

wali, e wieczorem bd pili czekolad w Belwederze. Niespodziewanie, po pierwszym okresie paniki, jaka ogarna wojska polskie, obrona zacza krzepn. Autobusy przywiozy onierzy 10. dywizji piechoty. Do walk wczono czogi. W nocnym natarciu z 15 na 16 sierpnia Radzymin zosta wyzwolony. Do zwycistwa byo daleko. Polskie wojska osigny pewien sukces, przede wszystkim podnoszcy morale onierzy, ale byo oczywiste, e bolszewicy nie zostali pobici. Wci silni, mogli podcign odwody i ponowi uderzenie. Miaa temu zapobiec operacja 5. armii dowodzonej przez generaa Wadysawa Sikorskiego, ktra 14 sierpnia ruszya znad Wkry, aby zwiza walk bolszewickie siy. To by ryzykowny manewr, ktrego genera Sikorski susznie si obawia. Gdyby 1. armia Budionnego nadcigna szybciej, wwczas mogaby uderzy

129/325

na odsonite tyy polskiej armii, co oznaczaoby klsk. Drugie, bardzo realne niebezpieczestwo zagraao ze strony bolszewickiej 4. armii, gotowej do uderzenia w bok polskiej armii. I tak, bez wtpienia, staoby si, gdyby nie nadzwyczaj sprzyjajcy bieg wypadkw, ktre zdarzaj si w kadej wojnie i czstokro decyduj o rozwoju sytuacji. Rano 15 sierpnia polscy uani z 203. puku, dowodzonego przez majora Zygmunta Podhorskiego, zaatakowali Ciechanw, gdzie w cukrowni stacjonowa sztab bolszewickiej 4. armii. Niespodziewane pojawienie si naszych onierzy wywoao panik. Uciekajcy bolszewicy porzucili bro. Pozostawili te radiostacj, ktr nasi uani zniszczyli. Zwycistwo nie byo due: wzili pidziesiciu trzech jecw, zdobyli cztery karabiny maszynowe. Jednak ju wieczorem uani zostali zmuszeni do opuszczenia Ciechanowa. Nie mogli zdawa sobie sprawy,

130/325

jak ten wypad bardzo zaway na dalszym biegu wojny. Sztab 4. armii bolszewickiej pozosta bez cznoci z dowdztwem Frontu. Tuchaczewski, nie wiedzc, e nie mog odebra jego rozkazu, nakaza manewr, ktrego Sikorski tak si obawia: uderzenie z pnocy na skrzydo polskiej armii. Sprawne wykonanie tego rozkazu mogo mie istotny wpyw na dalszy rozwj dziaa wojennych, ale dowdca 4. armii, pozbawiony cznoci i przez to cakowicie niewiadomy zamiarw dowdcy Frontu, posa swoje oddziay do walki o Pock. Nadszed czas wykonania planu Pisudskiego. 16 sierpnia znad Wieprza ruszya armia Sikorskiego. To by celny cios, gdy skierowany w sabe miejsce ugrupowania wroga: w Grup Mozyrsk, ktrej linie

131/325

zostay szybko rozerwane i polskie wojska wyszy na tyy wojsk Tuchaczewskiego.

Przybycie polskiej delegacji na rokowania do Miska

Armie bolszewickie, ktre byy ju tak blisko Warszawy, nagle znalazy si w najwikszym niebezpieczestwie. Grozio im odcicie drg zaopatrzenia. Jedyn szans stao si jak najszybsze wycofanie. Dziesitki

132/325

tysicy onierzy w cakowitym chaosie uchodzio spod Warszawy na wschd, porzucajc bro i tabory. Dopiero wtedy, 20 sierpnia spod Lwowa ruszyy z pomoc 12. armia i 1. armia konna Budionnego. Byo ju za pno, aby mogy zmieni bieg tej wojny. W Misku, gdzie 19 sierpnia 1920 roku odbyo si kolejne posiedzenie delegacji prowadzcych rokowania pokojowe, Polacy, pozbawieni informacji blokowanych przez Rosjan, nie znali skali zwycistwa naszych wojsk. Mimo niepomylnych dla Rosjan wieci z frontu niewiele zmienili oni taktyk. Wci zmierzali do narzucenia Polsce bolszewickiego ustroju. W tym samym czasie alianci zachodni, niezadowoleni z rozwoju sytuacji, starali si powstrzyma polski pocig za uchodzcymi bolszewikami. Obawiali si, e na rozkaz Pisudskiego pjd za daleko na wschd.

133/325

W niewytumaczalny sposb najwiksze polityczne umysy w Wielkiej Brytanii i Francji nie przyjmoway do wiadomoci, e zwycistwo pod Warszaw uratowao te pastwa przed bolszewizacj. Jedynie genera Weygand potrafi zachowa si tak, jak przystao na wielkiego stratega. Odpowiedzia marszakowi Fochowi, ktry nalega na zatrzymanie polskiej ofensywy: Polacy maj prawo i wojskowy obowizek wykorzysta swj sukces, aby usun ostatecznie nieprzyjaciela. W Misku dopiero 23 sierpnia polscy dyplomaci przypadkowo odebrali komunikat Sztabu Generalnego o sytuacji na froncie. Ju nie prosili o rozejm. Teraz oni mogli narzuca warunki, nie baczc jak zostanie to ocenione w Londynie i Paryu. Takie prawo dawaa im krew przelana przez polskich onierzy.

134/325

Polska stracia w tej wojnie ponad sto siedemdziesit sze tysicy onierzy, w tym trzydzieci pi tysicy zabitych i zmarych z ran, oraz ponad dziewidziesit cztery tysice rannych. Wojska Frontu Tuchaczewskiego w caym 1920 roku straciy siedemdziesit dwa tysice piciuset szedziesiciu piciu onierzy. Byy to tzw. straty bezpowrotne obejmujce zabitych, zaginionych i wzitych do niewoli. Ponadto trzydzieci dziewi tysicy omiuset trzynastu odnioso rany. Drugie tyle pado ofiarami chorb. W padzierniku 1920 roku popisano zawieszenie broni koczce walki. Pokj zawarto w Rydze, gdzie podpisano traktat z Rosj bolszewick i Ukrain, ktry koczy wojn i regulowa przebieg granic. Bolszewicy, podobnie jak wobec traktatu brzeskiego zawartego w marcu 1918 roku z Niemcami, uznali pokj ryski za wymuszony sytuacj mil-

135/325

itarn i polityczn. By wic dla nich ukadem, od ktrego postanowili odej przy najbliszej okazji.

136/325

4. Dowiadczenie wodzw. Cz II
Czowiek jak stal
Stalin wrci do Moskwy ju 17 sierpnia, a wic zanim bitwa warszawska zostaa rozstrzygnita. Natychmiast wystpi o zwolnienie go z pracy wojskowej, co bez wtpienia byo wybiegiem, aby unikn odpowiedzialnoci za sabotowanie rozkazw Naczelnego Dowdztwa i zatrzymanie dwch armii, ktrych obecno we Froncie Tuchaczewskiego moga wypyn na wyniki caej kampanii. Wkrtce wieci nadchodzce z Polski, paniczna ucieczka wojsk spod Warszawy i wielkie straty odsuny spraw odpowiedzialnoci na dalszy plan. By moe wpyn na to gwatownie pogarszajcy si stan zdrowia Stalina, co bardzo martwio Lenina, ktry w tej sytuacji nie chcia swo-

137/325

jemu pupilowi uprzykrza ycia. Przyszy wdz partii, wyczerpany miesicami wojennej suby w Carycynie i pod Lwowem, straci siy i ostatecznie musia pj na operacj do szpitala, gdy wykryto u niego ropne zapalenie wyrostka robaczkowego. Jego stan by tak zy, e lekarze zdecydowali si przeprowadzi operacj jedynie przy znieczuleniu miejscowym, gdy uznali, e pacjent moe nie znie narkozy. Dopiero podczas zabiegu uyli chloroformu, gdy bl sta si nie do zniesienia. Tuchaczewski ani myla dochodzi sprawiedliwoci, gdy by wiadom, e takie danie rozpta dyskusj nad jego bdami, ktrych popeni wiele i gdy Stalin z Jegorowem zastan ukarani, kara spadnie rwnie na niego. Ponadto ju wtedy obawia si Stalina. Dopiero rok pniej napisa:

138/325

Nasze siy okazay si rozproszone i nastawione na rne kierunki. Wysiki podjte przez naczelne dowdztwo w celu przegrupowania zasadniczej masy wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego [tj. Stalina i Jegorowa przyp. aut.] w kierunku Lublina [czyli na poudniowe skrzydo wojsk Tuchaczewskiego przyp. aut.], niestety wskutek wielu nieprzewidzianych przyczyn nie zostao uwieczone powodzeniem i przegrupowanie zawiso w powietrzu.

Naczelny Dowdca Siergiej Kamieniew mia opini czowieka strachliwego i te nie w smak mu byy partyjne rozliczenia. Dwa lata po klsce warszawskiej zacz wypowiada si na temat przyczyn, ale powody zatrzyma-

139/325

nia dwch armii okreli jako spowodowane wieloma bardzo rnorodnymi przyczynami. Wkrtce bunty chopskie, jakie wybuchy w Rosji, kazay bolszewickim wadzom zapomnie o rozrachunkach wojny z Polsk. Tuchaczewski uzyska moliwo odbudowy swojej pozycji, gdy na rozkaz Lenina w maju 1921 roku wyruszy do Guberni Tambowskiej, aby zdusi tamtejsze powstanie. Jego armia liczca czterdzieci pi tysicy onierzy okrutnie rozprawia si z buntownikami. Wielu ukrywao si w lasach, gdzie wytropienie ich byo trudne, dlatego Tuchaczewski zada przysania gazw bojowych i wkrtce otrzyma dwiecie pidziesit pojemnikw z chlorem. Odzyska saw wielkiego dowdcy bolszewickiego.

140/325

Wodzimierz Lenin z Nadied Krupsk ostatnie dni wodza

Stalin rok po klsce wci dochodzi do siebie. Wyjecha do Nalczika na Kaukazie. Gdy wrci do Moskwy, przeprowadzi si

141/325

do nowego mieszkania, a Biuro Polityczne nakazao mu spdza trzy dni w tygodniu na daczy. Nadchodzi czas, w ktrym mia sign po wadz po gasncym Leninie. Mia dobr pozycj wyjciow. Mao kto pamita o jego niesubordynacji pod Lwowem. W 1922 roku obj stanowisko sekretarza generalnego partii bolszewickiej, cho ono wwczas niewiele znaczyo. Obok dwch innych sekretarzy mia koordynowa i organizowa prac najwyszych wadz partyjnych, w ktrych wci utrzymywaa si socjalistyczna demokracja. Jednake to stanowisko, w poczeniu z szefowaniem Biuru Organizacyjnemu Komitetu Centralnego oddawao w jego rce sprawy personalne, co w rozgrywce o wadz miao pierwszorzdne znaczenie. Lenin sab w oczach. Po przyjedzie w 1917 roku do Petersburga, odpoczywa

142/325

tylko raz i to przymusowo, gdy w sierpniu 1918 roku postrzelia go Fanni Kapan. Kula, jedna z trzech wystrzelonych do niego, przeszya puco. Okazao si, e bya to cika rana, ktra dodatkowo osabia jego organizm. Co prawda ju we wrzeniu 1918 roku kronika filmowa pokazywaa go, jak spaceruje po kremlowskim dziedzicu, ale nigdy nie doszed do siebie. Od pocztku grudnia 1921 roku stan zdrowia Lenina zacz gwatownie si pogarsza. Pierwszy wylew krwi do mzgu nastpi 25 maja 1922 roku, po ktrym przez cztery miesice przebywa poza Moskw. Traci ju kontakt z rzeczywistoci. Kolejne wylewy czyniy ze bezwoln kuk cakowicie zalen od otoczenia. Zmar 21 stycznia 1924 roku, a trzy dni pniej trumn z jego ciaem przewieziono z Gorek do Moskwy, gdzie odbyy si uroczystoci pogrzebowe.

143/325

Stalin rozpocz trudn i mozoln walk o wadz w partii, w ktrej inni, np. Lew Trocki, byli bardziej zasueni i predestynowani do objcia najwyszego stanowiska. To pochaniao jego siy i uwag. Wojna domowa i wojna z Polsk day mu bezcenne dowiadczenia, ktre wykorzysta przy przebudowie Armii Czerwonej i przygotowaniu kraju do wielkiej wojny, ktra mia zmieni Europ. Daleko mu byo do wojennych fachowcw, takich jak Aleksander Jegorow, Michai Tuchaczewski czy August Kork ksztaconych w carskich wyszych uczelniach wojennych, ktrzy przeszli przez okopy I wojny wiatowej, majcych dowiadczenie z dowodzenia wielkimi zwizkami. Dlatego unika ich, ale nie lekceway. Docenia ich wiedz i to, e byli poza polityk, zatem nie stanowili dla niego zagroenia w walce o wadz. Nienawi, jak ich darzy ze wzgldu na ich pochodzenie, klasow obco czy osobiste ale, potrafi stumi

144/325

do czasu, gdy jego pozycja bya na tyle silna, e mg j okaza. Niespodziewanie zagroenie wojn stao si wanym tematem partyjnych dyskusji. 30 marca 1925 roku Michai Frunze, przewodniczcy Rewwojensowietu i ludowy komisarz spraw wojskowych i morskich przedstawi Politbiuru raport na temat stanu radzieckich si zbrojnych. Stwierdza, e Armia Czerwona jest tak saba, i nie odstraszy potencjalnego wroga od agresji przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Po demobilizacji liczya szeset tysicy onierzy dysponujcych szedziesicioma czogami i dziewidziesicioma dziewicioma samochodami pancernymi oraz niespena siedmiuset samolotami. Gdyby musiaa stan do obrony kraju, wwczas klska bya oczywista.

145/325

Michai Tuchaczewski, ktry obj stanowisko szefa Sztabu Generalnego ocenia:

Ani Armia Czerwona, ani kraj nie s przygotowane do wojny. Nasze skromne zapasy materiaw wojennych ledwo wystarcz na pierwszy okres dziaa wojennych. Pniej nasza sytuacja bdzie si pogarszaa, zwaszcza w warunkach blokady.

Tuchaczewski doczy analizy wojskowych ekspertw, ktrzy wskazywali, e wynik przyszych zmaga zbrojnych zalee bdzie w rwnym stopniu od morale onierzy, co od moliwoci przemysowych pastwa. Uznali, e nie wystarcz rezerwy broni i amunicji zgromadzone do czasu wybuchu konfliktu zbrojnego, ale naleao

146/325

utrzyma wysoki poziom produkcji zbrojeniowej w czasie dziaa wojennych, aby uzupenia straty i zaopatrywa formowane oddziay. Ocena wydajnoci radzieckiego przemysu wypadaa bardzo negatywnie. Szacowano, e w dziaaniach w pierwszym roku wojny radzieckie wojska zuyj trzydzieci cztery miliony pociskw armatnich i trzy miliardy dwiecie pidziesit tysicy pociskw karabinowych i to przy zaoeniu, e walki nie bd trway duej ni sze miesicy w roku, a zuycie amunicji pozostanie na poziomie notowanym w ostatnim roku wojny domowej. Tymczasem radzieckie zakady mogy dosa na front 29% potrzebnych pociskw karabinowych i tylko 8,2% pociskw artyleryjskich. Tuchaczewski konkludowa w raporcie:
Tylko po kilku latach industrializacji zakoczonej sukcesem

147/325

nasza zdolno prowadzenia wojny poprawi si.

Posun si o krok dalej. Z dwoma ekonomistami, Stanisawem Gustawowiczem Strumilinem i Lwem Kritsmanem, opracowa studium Przysza wojna. Ostro wystpowa przeciwko tym, ktrzy opierajc si na dowiadczeniach wojny domowej i wojny z Polsk, uwaali, e wojn bdzie mona wygra dziki szybkim manewrom kawalerii i rewolucyjnemu duchowi. Zwycistwo moe by tylko osignite przez szybkie uderzenia na skrzyda nieprzyjaciela prowadzone przez due oddziay czogw oraz kawaleryjskie, ale wsparte przez czogi i samochody pancerne. To bya odwana teza. Tuchaczewski musia czu si pewnie, skoro tak otwarcie wystpi przeciwko tym, ktrzy gosili, e podstaw armii musi by kawaleria. A nalea

148/325

do nich Kliment Woroszyow, bliski wsppracownik Stalina i komisarz spraw wojskowych od listopada 1925 roku. Ten jeszcze w 1934 roku twierdzi: Ko po dawnemu ma wielkie znaczenie dla wojska. Trzeba raz na zawsze skoczy z wrogimi teoriami o zastpieniu konia przez samochd, o demobilizacji koni. Stalin sucha Tuchaczewskiego, ktry ju w czasie wojny z Polsk wyprowadza kleszczowe uderzenia silnych oddziaw kawaleryjskich na skrzydach, korzystajcych z wsparcia artylerii, czsto mobilnej, ostrzeliwujcej nieprzyjaciela z pocigw pancernych. W tamtych czasach czogi, powolne, wymylone na froncie zachodnim dla wspierania piechoty wdzierajcej si w linie obronne wroga, nie nadaway si do takich operacji, ktre wietnie realizowaa kawaleria.

149/325

W 1929 roku Politbiuro zaakceptowao picioletni plan rozbudowy si zbrojnych i potwierdzio zasad, jaka temu dzieu powinna przywieca: mie nie mniej onierzy ni potencjalni wrogowie na gwnym teatrze dziaa wojennych, przewysza nieprzyjaciela pod wzgldem liczebnoci artylerii, samolotw i czogw. W efekcie zaoono, e w peni zmobilizowana armia powinna liczy trzy miliony onierzy, trzy tysice samolotw bojowych, trzy tysice czogw oraz okoo sto osiemdziesit tysicy pojazdw motorowych. W latach dwudziestych by to plan nierealny, gdy jego wykonanie wymagao powstanie wielkiego przemysu zbrojeniowego, co nie wydawao si moliwe w biednej, zacofanej, wyniszczonej wojn Rosji.

150/325

Pierwszy radziecki czog KS ze stoczni Krasnoje Sormowo

Pierwszy krok zrobia stocznia Krasnoje Sormowo w Ninym Nowgorodzie, gdzie uruchomiono produkcj czogw KS-1. Za wzr posuyy francuskie FT-17, ktrych uywaa Armia Czerwona po zdobyciu ich w walkach z wojskami biaych. Francuzi pozostawili je, wycofujc si z Rosji po nieudanej interwencji. I na nic wicej radziecki

151/325

przemys nie mg si zdoby. Przeszkod rwnie wielk, jak brak fabryk, by brak specjalistw, ktrzy potrafiliby zaprojektowa i wykona mechanizm tak skomplikowany, jakim by czog. Pierwsze prby wypady fatalnie. FT-17 byy konstrukcj zamknit, nie poddajca si modyfikacjom ani rozwojowi. Trzeba byo wybudowania wielu prototypw i wielu nieudanych prb, aby radzieccy konstruktorzy o tym si przekonali. Kolejne wersje ich czogw z serii T okazay si lepym zaukiem. aden nie przeszed prb poligonowych. Zawodzi ukad jezdny, przeniesienia napdu, psuy si silniki, ktre nie radziy sobie z poruszaniem gry stali. Partyjny system zarzdzania gospodark sprawi, e przez lata Krasnoje Sormowo produkowao setki nieudanych czogw. Plan budowy wielkiego przemysu zaamywa si na pierwszym etapie: skd wzi pienidze na zakup maszyn do budowy i wyposaenia fabryk?

152/325

W czasach carskich Rosja eksportowaa niemale wycznie surowce: rop naftow, wgiel, drewno, futra i zboe. Dewizami uzyskanymi z eksportu tych towarw moga finansowa zakupy zagraniczne konieczne do rozwoju gospodarki, ktra przed wybuchem I wojny wiatowej zacza nabiera rozmachu. Szczeglnym towarem eksportowym carskiej Rosji byo zboe. W 1913 roku wysano za granic 13 milionw ton. Bolszewicy takiego wyniku nie mogli osign. W 1925 roku sprzedali za granic tylko dwa miliony ton, a wic ponad szeciokrotnie mniej! Rewolucja zniszczya obszarnikw, ktrych gospodarstwa byy gwnymi producentami zboa, zniszczya te szeset tysicy bogatych chopw, a ich gospodarstwa w carskiej Rosji dostarczay jedn trzeci iloci zboa. Spustoszenia dopenia wojna domowa, w ktrej zgino co najmniej dwa miliony ludzi, tysice wsi zostao doszcztnie zniszc-

153/325

zonych, a miliony hektarw pl zamieniy si w ugory. Stalin na plenum Komitetu Centralnego 9 lipca 1928 roku mwi: Absolutnie musimy mie rezerwy zboa na eksport! Musimy importowa sprzt dla naszych fabryk. Musimy importowa maszyny rolnicze, traktory i czci zamienne. Lecz nie dokonamy tego bez eksportu zboa. W czasach przedwojennych rocznie eksportowalimy od piciuset do szeciuset milionw pudw zb[26]. Jest prawd, e tak duy eksport by moliwy, gdy ludzie jedli za mao. Ale trzeba zrozumie, e wtedy na rynku byo dwukrotnie wicej zboa ni teraz. Produkcj roln mona byo szybko rozwin wzorem niemieckich gospodarstw obszarniczych i amerykaskich farm. Podstaw nowoczesnego rolnictwa byy maszyny, a jak w Rosji ciemnej i zacofanej

154/325

da nowoczesny sprzt chopom, analfabetom, uprawiajcym swoje poletka za pomoc drewnianej sochy, zazwyczaj cignitej przez jedyn krow lub on i dzieci?! Za co biedne chopstwo miaoby kupi maszyny rolnicze? Jak nauczyliby si nimi posugiwa? Skd braliby benzyn i czci zamienne? Zacofanie rosyjskiej wsi wydawao si barier nie do przekroczenia, tym bardziej, e chopi nie chcieli traktorw. Stalin znalaz jednak sposb na usunicie przeszkd: utworzenie wielkich orodkw maszynowych i wielkich gospodarstw rolnych, w ktrych chopi pracowaliby wsplnie, kolektywnie korzystajc z nowoczesnego sprztu, obsugiwanego przez wykwalifikowanych kierowcw i mechanikw. Ale ludzie na wsiach zhardzieli. Dla chopa komunizm, wsplna wasno ziemi, wsplna produkcja i dystrybucja byy niezrozumiae. W 1928 roku ledwie 0,7% radzieckich chopw naleaa do partii bolszewickiej,

155/325

a tylko 1,7% rodzin zdecydowaa si przystpi do kochozw. Stalin nie mia zamiaru czeka, a chopstwo dojrzeje. Byli mu wrodzy. Konserwatywni, nieufni, pilnujcy swojego ndznego poletka jak najwikszego skarbu. Musieli umrze! Wiele lat pniej mwi o tym premierowi Winstonowi Churchillowi, gdy po kolacji w jego kremlowskim apartamencie rozpoczli rozmow na temat kolektywizacji. A moe czu potrzeb wytumaczenia si z najwikszej zbrodni ludobjstwa, jak popeni, skazujc miliony na straszn godow mier. To Churchill wywoa temat. Niech pan mi powie zacz czy obcienie t wojn mwi o II wojnie wiatowej jest dla pana rwnie wielkie, jak to, ktre pan znosi podczas kolektywizacji? Pytanie w widoczny sposb poruszyo Stalina.

156/325

O, nie odpowiedzia bez namysu kolektywizacja bya straszn walk. Tak sdziem, e oceni pan to jako zo powiedzia Churchill. Mia pan do czynienia nie z kilkoma tysicami arystokratw czy wacicieli ziemskich, ale z milionami zwykych ludzi. Dziesicioma milionami uzupeni Stalin, zaplatajc rce. To byo zastraszajce. Trwao cztery lata. To byo absolutnie konieczne dla Rosji, jeeli mielimy unikn godu i ora ziemi traktorami. Musimy zmechanizowa rolnictwo. Gdy dawalimy traktory chopom, oni psuli je w cigu kilku miesicy. Tylko kolektywne gospodarstwa z warsztatami mogy wykorzystywa traktory. Podjlimy wielki trud wyjanienia tego chopom. Ale nie byo sensu z nimi dyskutowa. Po wszystkich tumaczeniach chop odpowiada, e musi pj do domu i naradzi si z on, a jeszcze ze wspziomkami

157/325

(...). Po tym, jak to wszystko przegada, zawsze odpowied brzmiaa, e nie chce kolektywnego gospodarstwa i raczej bdzie uprawia ziemi bez traktora. To tych nazywalicie kuakami? Tak odpowiedzia Stalin. Po chwili doda: To byo bardzo ze i trudne, ale konieczne.

158/325

Jak zmechanizowa chopstwo?

27 grudnia 1929 roku Stalin wypowiedzia wojn chopstwu pod hasem Zlikwidowa kuakw jako klas!. To by oczywicie chwyt propagandowy. Bogaci chopi mieli by pierwsz ofiar kolektywizacji. Oddziay tajnej policji politycznej OGPU i wojska

159/325

wyruszyy na wie, niszczc kady przejaw oporu przed oddaniem ziemi i dobytku. Specjalne sdy dorane wydaway wyroki mierci lub wizienia pod byle pretekstem. To bya tylko cz terroru. Najbardziej skutecznym rodkiem zmieniajcym wol hardych chopw mia by gd. onierze zabierali ywno, nie pozostawiajc racji, ktre mogyby chopskim rodzinom umoliwi przetrwanie zimy. Posterunki wystawione na wszystkich drogach rewidoway wszystkie wozy i udaremniay dowz ywnoci do wsi. Gd jak fala powodzi rozla si na wielkich poaciach Ukrainy, ktr w czasach carskich nazywano spichlerzem Europy. W czasie kolektywizacji prawdopodobnie pi milionw ludzi zgino z godu, zostao zastrzelonych, powieszonych lub zagrzebanych ywcem. Nikt ju nie moe ustali dokadnej liczby tych, ktrych Stalin powici, aby nie przeszkadzali jego rewolucji.

160/325

Co najmniej dziesi milionw chopw wywieziono na Syberi i do Azji rodkowej. Z nich trzy, cztery miliony zmaro w drodze lub zostao zamordowanych, okoo trzy miliony trafiy do obozw koncentracyjnych, ktrych wikszo nie przeya. W tym samym czasie pastwo rozpoczo rabunek, ktry mia da dodatkowe dewizy na zakup maszyn. Tajna policja polityczna GPU wybieraa ludzi, ktrzy mogli mie zoto, rodzinn biuteri lub krewnych za granic. Natychmiast byli poddawani torturze nazywanej parik. W rosyjskich wizieniach cele byy ogrzewane piecami, ktrych paleniska obsugiwano z korytarza. W parice w piecach palono tak, aby w celach temperatura staa si nie do zniesienia. I trzymano ludzi zamknitych za to, e mogli mie dobra potrzebne pastwu. Kady po kilkunastu godzinach w zatoczonej celi, przy parzcym piecu,

161/325

w nieznonym smrodzie odchodw gotw by odda wszystko. Jeeli si wzbrania, poddawano go konwejerowi. Przechodzi z pokoju do pokoju, gdzie przesuchujcy bili go i poniali, dopki nie przyzna si, gdzie zakopa soik ze zotymi carskimi rublami albo nie zgodzi si napisa listu do krewnych, aby przysali dolary. Radzieccy szpiedzy zatrudniani jako dyplomaci w zachodnich pastwach otrzymywali polecenie tajnego sprzedawania carskich arcydzie malarstwa, biuterii, zota. To te zasilao skarb pastwa zbierajcy fundusze na wielki skok przemysowy. Gdy trwaa rze na rosyjskich, biaoruskich i ukraiskich wsiach, w listopadzie 1928 roku Komitet Centralny zaakceptowa picioletni plan gospodarczy. Ruszyy wielkie budowy, ktre miay zmieni Zwizek Radziecki. W cigu kilku lat powstao ptora tysica zakadw przemysowych. Wyrosy giganty:

162/325

Magnitogorsk, Nowokuznieck, Stalingrad, Charkw, Czelabisk. W ostatnim roku pierwszej piciolatki produkcja przemysowa przekroczya przedwojenny poziom ponad dwu i pkrotnie. Zwizek Radziecki zacz stawa si potg przemysow. I militarn, gdy w latach 1928-1932 powsta wielki przemys zbrojeniowy. Przed pierwsz piciolatk zakady radzieckie produkoway dziewidziesit dwa czogi. W 1932 roku produkcja wyniosa tysic pidziesit trzy egzemplarze. Liczba produkowanych samolotw wzrosa w czasie piciolatki z tysica trzystu dziewidziesiciu czterech do trzech tysicy dwustu osiemdziesiciu piciu. A by to dopiero pocztek.

163/325

Marszaek ZSRR Michai Tuchaczewski

164/325

Tuchaczewski, ktrego Stalin wysa do Leningradu, sprawdza na tamtejszych poligonach swoje pomysy organizowa jednostki powietrznodesantowe i wyprbowywa je w dziaaniach na wielk skal. Eksperymentowa wprowadzanie na pole bitwy duych jednostek pancernych, dokonujcych samodzielnych operacji oraz analizowa nowe rozwizania w dziedzinie obrony przeciwlotniczej miast i obiektw przemysowych. I czeka na sprzyjajcy moment dla przedstawienia swoich propozycji restrukturyzacji si zbrojnych. Uzna, e czas taki nadszed w kocu 1929 roku, gdy Komitet Centralny WKP(b) podj uchwa O stanie obrony ZSRR, w ktrym stwierdzono, e w cigu dwch lat naley nasyci wojsko nowoczesnym sprztem. W kwietniu 1930 roku przesa do Stalina raport na temat koniecznoci dokonania zmian w wojsku. Sekretarz Generalny nie potrzebowa rad ani zacht do dokonywania zmian, ale jeszcze nie

165/325

nasta czas na zajcie si modernizacj Armii Czerwonej. Raport wywoa skutek cakowicie odmienny od zamierze autora. Stalin oskary Tuchaczewskiego o denie do militaryzacji kraju. To by zarzut rwnie powany, jak zdrada i szpiegostwo. Militaryzacja w rozumieniu wadz komunistycznych oznaczaa intensywn produkcj broni. W warunkach Zwizku Radzieckiego rwnaoby si ograniczeniu produkcji np. ubra, a wic dziaaoby przeciwko spoeczestwu. To mg by zarzut o miertelnych konsekwencjach. Zwaszcza, e nastpowa w czasie, gdy Stalin rozpocz pierwsz wielk rozpraw z wyszymi dowdcami Armii Czerwonej wywodzcymi si z carskiego korpusu. ledztwo w sprawie tzw. Partii Przemysowej wskazao na kilku oficerw, ktrzy jakoby mieli wspdziaa z oskaronymi o szkodnictwo gospodarcze. By to wystarczajcy powd, aby machina cigania zostaa skierowana przeciwko wo-

166/325

jsku i w wizieniu znaleli si najwysi oficerowie: Aleksandr Batijskij, Wadimir Jegoriew, Aleksandr Lignau, Siergiej ukirskij, teoretycy wojskowoci: Andriej Sniesariew, Aleksandr Swieczin i wielu innych. Zostali zesani do agrw, aczkolwiek wikszo z nich po dwch latach zwolniono. Czy w tej grupie mia rwnie znale si Tuchaczewski?

167/325

osrzucajc e Stalin, Wydawaoby si, osi militaryzm, zdecydowa karenie wi ktrego unicestwi czowieka, wobec n Jednake nownie zadawnione urazy. ed odaniem ecznych si w, obie e Zapewne dlatego, zda kw. ystarczajco za aby jest silny, e nie By omowej. wojny bohatera na mier budow mii zybk planujc moe na,piciolatki, po zakoczeniu ny. eszcze e Tuchaczewski bdzie wic gru nia su ast Tak si wspina szybciej Tuchaczewski zacz wcu ariery. wojskowej po drabinie oku od- 1931 Rady em niczcym ze-wojskowych do i oraz morskich spraw mii. ach brojenia fem i ksztatowa Czerwon jako Armi mg rokadego zmiady uderzeniow zdoln y ego, ze arwno by ga, granice zieckiego, jak izku si

168/325

Radzieckie oddziay powietrznodesantowe sia nieznana wiatu w latach 30-stych

i tego, przeciwko ktremu partia komunistyczna zdecydowaaby skierowa swoje zbrojne rami. Trzonem tej armii miay by jednostki pancerne. W sierpniu 1931 roku Rada ds. Pracy i Obrony uchwalia na wniosek Tuchaczewskiego program budowy czogw. Jednoczenie udao si rozwiza problem konstruowania czogw. Nadzieje na wspprac i uzyskanie pomocy od konstruktorw niemieckich si nie sprawdziy. Czogi, ktre w tajemnicy skonstruowano w Niemczech w latach dwudziestych okazay si cakowicie nieudane i szybko skoczyy jako cele dla dzia przeciwpancernych na garnizonowych poligonach. Obydwa pastwa, Zwizek Radziecki i Niemcy, znalazy pierwowzory swoich wozw pancernych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Delegacje radzieckie, ktre przeby-

169/325

way tam w 1930 roku zakupiy kilka czogw oraz licencje na ich produkcj. W lutym 1931 roku na podstawie brytyjskiego Vickersa 6ton powsta udany radziecki czog T-26, pierwszy masowo produkowany wz pancerny, ktry suy jeszcze na pocztku wojny z Niemcami. Tankietka Carden-Loyd umoliwia skonstruowanie czogu T-27. Na podstawie amerykaskiego czogu Christie powsta BT-1. Rosjanie przekazali Niemcom brytyjsk tankietk, co umoliwio im skonstruowanie czogu Panzer I, ktry sta si trzonem niemieckich si pancernych. Zakady przemysu czogowego zbudowane w czasie I piciolatki 1929-1934 z roku na rok zwikszay produkcj. W 1930 roku wyprodukoway sto siedemdziesit czogw, rok pniej siedemset czterdzieci, w 1932 roku trzy tysice trzydzieci osiem, aby osign maksymaln wydajno

170/325

cztery tysice osiemset trzy czogi w 1936 roku. Do 1937 roku radzieckie zakady wyprodukoway dwadziecia tysicy dwiecie trzydzieci dziewi samolotw, dwadziecia jeden tysicy dziesi czogw, trzydzieci tysicy dwiecie szesnacie dzia artyleryjskich, blisko dwa i p miliona karabinw. Takimi wynikami nie mg poszczyci si przemys najpotniejszych pastw wczesnego wiata.

Czogi T-26 na poligonie pod Kijowem

171/325

Tuchaczewski rozumia te, jak ogromne znaczenie dla dziaa wojennych ma lotnictwo. W jego planach miaa to by samodzielna sia. Na pocztku 1936 roku przystpiono do formowania armii lotniczych liczcych od dwustu pidziesiciu do dwustu szedziesiciu samolotw myliwskich i bombowych, ktre miay dziaa na kierunkach strategicznych. Jakby z boku tych wielkich dziaa organizacyjnych Tuchaczewski realizowa swoje pasje i zamiowanie do nowinek technicznych, ktre nie zawsze przynosiy oczekiwane skutki. Prby z kutrami wybuchowymi zakoczyy si fiaskiem, podobnie jak eksperymenty z samolotem-matk wynoszcym w powietrze na swoich skrzydach cztery myliwce. Wiara w moc techniki owocowaa jednak w badaniach Naukowo-Dowiadczalnego Instytutu Rakietowego, ktrego pracownicy znaleli si pod bezporedni opiek Tuchaczewskiego, badaniach nad silnikami

172/325

odrzutowymi i radiolokacyjnymi metodami wykrywania samolotw. Ju w poowie lat trzydziestych Stalin, wykorzystujc dowiadczenia z wojny z Polsk, zamieni Armi Czerwon w wielk si przygotowan do zwyciskiego pochodu przez Europ. Po drugiej stronie nie staa jeszcze inna sia Wehrmacht, ktrej potg Hitler tworzy, idc zupenie inn drog.

Herr Hitler
W niskiej, dusznej sali piwiarni Hofbruhaus kilkudziesiciu modych ludzi w cywilnych ubraniach stao w rwnym rzdzie pod cian. Z tumu wyrniay ich czerwone opaski ze swastykami, jakie nasunli na rkawy. Czekali, wypreni i uroczyci, przez kilkanacie minut, a z bocznych drzwi, prowadzcych do kuchni, wyszed niski mczyzna z kosmykiem wosw opada-

173/325

jcych na oko i niewielkim wsikiem, Adolf Hitler. Stan na niewielkim podium wydawao si dziwne, e co takiego stoi w piwiarnianej salce zwrci si w stron mczyzn pod cian. Mwi coraz goniej, z rzadka wykonujc gest, ktry mia podkreli wag sw. Nadchodzi dzie, w ktrym Niemcy upomn si o sprawiedliwo. Udzia w tej walce jest obowizkiem kadego! Ludzie siedzcy przy stoach przerwali rozmowy, jakby zafascynowani gosem mwcy. Musicie udowodni wasz lojalno. Do koca nie bdzie wolno wam opuci pola walki, chyba e wynios was martwych! Ja sam bd z wami do koca i nie wierz, aby ktrykolwiek opuci mnie. Jeeli jednak zobacz tchrza, to osobicie zedr mu znaczek i opask! Przerwa.

174/325

Ich okrzyk potwierdzi, e nie opuszcz swojego przywdcy. Adolf Hitler rozpoczyna walk o wadz, w ktrej fizyczna sia bojwkarzy miaa odegra ogromn, jeli nie decydujc rol. On nie zamierza przypochlebia si tumom, zabiega o uznanie i poparcie. Psychika szerokich mas poddaje si tylko temu, co jest silne i bezkompromisowe pisa w swoim manifecie programowym Mein Kampf. Masy maj bardzo niewielkie pojcie, jak dokona wyboru (...). Dostrzegaj tylko bezlitosn si i brutalno wypowiedzi, ktrym zawsze ulegaj. Uzna, e musi zademonstrowa masom brutaln si swojej partii. Dlatego ju w 1920 roku u boku Hitlera pojawili si ludzie z organizacji nazwanej Ordnertruppe, ktra przeksztacia si w Saalschutz (stra sal, chodzio oczywicie o sale zgromadze partyjnych). Oprcz osikw z tej organizacji, ktre byy

175/325

potrzebne do ochraniania partyjnych towarzyszy, zbierajcych si gwnie w piwiarnianych salach i naraonych na ataki zwolennikw innych ugrupowa politycznych, Hitler chcia mie jeszcze oddzia uderzeniowy, ktry mgby wyprowadzi na ulice, aby masy widziay jego si, zwarto i dyscyplin. Tak funkcj miay spenia Sturmabteilungen, oddziay szturmowe, nazywane w skrcie SA, ktre powstay, jak wskazywa Hitler, 3 sierpnia 1921 roku. I szybko pokazay, do czego s zdolne. Byo to 4 listopada tego roku, gdy Hitler i jego partyjni towarzysze przyszli do sali monachijskiej piwiarni Hofbruhaus. Przy dugich stoach siedziao wielu czonkw wrogiej Socjalistycznej Partii Wikszociowej (MSP), Niezalenych Socjalistw oraz komunistw. Przed nimi stay dziesitki kufli, ktre nie byy dowodem pijatyki, lecz arsenaem, gronym w piwiarnianych bjkach. Jednolitrowe gliniane kufle z cynowymi

176/325

pokrywami staway si zabjczymi pociskami miotanymi z oddali lub roztrzaskiwanymi na gowach politycznych oponentw w bezporednim starciu. Naleao zakada, e kufle nie bd jedyn broni. W takich bjkach czsto dochodzio do uycia kastetw, rur lub noy sprynowych. Wydawao si, e Hitler by na straconej pozycji. Przy jego boku wkroczyo na sal tylko pidziesiciu esamanw, gdy siy przeciwnikw liczyy co najmniej trzysta osb. Mimo to nie zawaha si, eby wej na podium i rozpocz przemow w sprawie zamachu na Erharda Auera, deputowanego do Landtagu. Wystarczy obraliwy okrzyk pod adresem Hitlera, a esamani, jak wcieke psy, ruszyli do bjki. Trwaa kilkadziesit minut, a zanim policja zdoaa cign wystarczajco liczne oddziay przyboczna stra Hitlera zdya pobi jego przeciwnikw i wypchna ich z piwiarnianej sali.

177/325

Roztrzaskano sto pidziesit kufli, dziesitki krzese oraz stow. W latach 1921 i 1922 wielokrotnie dochodzio do bjek w knajpach i na ulicach Monachium. Sia oddziaw Hitlera okrzepa na tyle, e zdecydowa si na wielki pokaz swych oddziaw i to ju nie w piwiarnianej sali, lecz na wielkim wiecu w Coburgu, miecie uwaanym za bastion niemieckiej lewicy. By moe Hitler traktowa to jako prb generaln przed zamachem stanu, do jakiego si szykowa. 22 padziernika 1922 roku ponad omiuset esamanw wyruszyo pocigiem na wiec z okazji Niemieckiego Dnia. Miejscowa policja wydawaa si dobrze przygotowana na spotkanie nazistowskich bojwkarzy. Od razu zapowiedziano im, e nie mog rozwija flag i transparentw ani maszerowa ulicami w zwartej formacji. Nie doceniono jednak siy esamanw ani ich determinacji.

178/325

Nie zwaajc na policyjne zakazy, setki bojwkarzy uformoway pochd. Tej demonstracji nie zdoay rozpdzi oddziay porzdkowe ani grupy socjaldemokratw i komunistw, cho wydawao si, e do nich bdzie nalee ostatnie sowo. Nastpnego dnia kolejarze odmwili odprawienia pocigu, do ktrego wsiedli esamani. Hitler si nie cofn. Zagrozi, e wemie jako zakadnikw dziaaczy zwizkowych i socjalistw. To podziaao, kolejarze zrezygnowali z dalszego oporu. Parada w Coburgu przekonaa Hitlera, e dysponuje ju oddziaami, ktre mog narzuci swoj wol caemu miastu. A z Rzymu nadchodziy wieci, ktre podsuny mu pomys, jak t si wykorzysta. Sze dni po zamieszkach w Coburgu, we Woszech po wadz sign Benito Mussolini, przywdca partii faszystowskiej, ktry 28 padziernika 1922 roku zorganizowa marsz faszystw na Rzym. Jego zwolennicy

179/325

w czarnych koszulach przybyli do stolicy, a ich sukces by jedynie nastpstwem zaskoczenia i niezdecydowania wadz, ktre, wyprowadzajc z koszar wojsko i policj, z atwoci mogy przepdzi intruzw. Mimo to krl Wiktor Emanuel III szybko powierzy Mussoliniemu misj utworzenia rzdu. Kolejne wydarzenia zdaway si potwierdza, e uczyni susznie, gdy sytuacja spoeczna i gospodarcza we Woszech pod rzdami silnej rki zacza si poprawia. Hitler uzna, e tak samo moe postpi w Niemczech, gdzie sytuacja gospodarcza i spoeczna bya gorsza ni we Woszech. Po jego stronie by kapitan Ernst Rhm[27]. Dzielny oficer i wietny organizator. Po wojnie sformowa 21. brygad strzeleck, ktra staa si zalkiem Reichswehry w Bawarii. Ju w styczniu 1920 roku wstpi do DAP jako tysic dwiecie trzydziesty czwarty czonek tej organizacji. Doradza i pomaga

180/325

Hitlerowi, jak sformowa oddziay szturmowe SA, a potem zasila ich finanse z tajnych funduszy Reichswehry. On wprowadzi Hitlera do grona najwybitniejszych osobistoci Bawarii, pomagajc zyska ich poparcie polityczne i finansowe. Co wane dla Hitlera, jego planom zdawaa si sprzyja niech wadz Bawarii wobec centralnego rzdu w Berlinie. W tym czasie jego partia liczya ju okoo pidziesit pi tysicy czonkw, skupionych niemale wycznie w Bawarii. Nie byo to mao w powojennych Niemczech, a w dodatku parti wspieray oddziay SA. Uzna wic, e naley przechwyci wadz w Monachium, co miao by pierwszym etapem w marszu na Berlin. Sytuacja mu sprzyjaa. Kryzys pastwowy si nasila. Nowy premier i jednoczenie minister spraw zagranicznych, Gustav Stresemann[28] przyszo Niemiec widzia w naw-

181/325

izaniu dobrych stosunkw z mocarstwami demokratycznymi i Rosj Radzieck. Zakoczy on bierny opr wobec wojsk okupujcych Zagbie Ruhry, co spowodowao piorunujcy efekt. Partie i rodowiska nacjonalistyczne oskaryy go o zdrad. W Norymberdze 2 wrzenia 1923 roku odbya si antyrzdowa demonstracja, w ktrej udzia wzio dwiecie tysicy ludzi. Sytuacja stawaa si szczeglnie zapalna w Bawarii. Hitler dostrzega w tym szans dla siebie. Wobec zagroenia destabilizacj sytuacji rzd 26 wrzenia 1923 roku wprowadzi stan wyjtkowy i wyznaczy prawicowego polityka, Gustava von Kahra[29] komisarzem generalnym. Ten zakaza wszelkich demonstracji, w tym czternastu wielkich wiecw, jakie zamierza zorganizowa Hitler. W polityce von Kahra bya jednak luka, ktr Hitler potrafi wykorzysta. Komisarz by bowiem przeciwnikiem wadz centralnych, zmierza do oderwania Bawarii od Rzeszy i przy-

182/325

wrcenia monarchii. Doczy do niego miejscowy dowdca Reichswehry, genera Otto von Lossow, ktry mia za nic nadchodzce z dowdztwa Reichswehry rozkazy aresztowania bawarskich nacjonalistw. W dodatku obydwu buntownikw wspiera komendant bawarskiej policji, pukownik Hans von Seisser. Po drugiej stronie tego antyberliskiego przymierza sta Hitler, ktry chcia przechwyci wadz w Monachium i ruszy do stolicy jak Mussolini do Rzymu. Czy to przyjmujc, e trzej czoowi bawarscy politycy go popr, czy te obawiajc si, e ubiegn jego zamiary, postanowi dziaa przy pierwszej nadarzajcej si okazji. Za tak uzna wiec, ktry czonkowie rzdu zwoali 8 listopada w sali piwiarni Brgerbrukeller. Mia za sob poparcie Ernsta Rhma oraz generaa Ludendorffa, ktry stan na czele nacjonalistycznej organizacji Kampfbund.

183/325

Wymarsz bojwkarzy Hitlera na Odeonsplatz w Monachium

Wieczorem 8 listopada 1923 roku Hitler w czarnym paszczu z Krzyem elaznym na piersi stan przed wejciem do piwiarni Brgerbrukeller na Rosenheimer Strasse w otoczeniu pidziesiciu bojwkarzy z oddziau Stosstrupp Hitler (grupa uderzeniowa Hitler). Czeka na odpowiedni moment. P godziny pniej do piwiarnianej sali wszed Joseph Berchtold, dowdca odd-

184/325

ziau, i ustawi karabin maszynowy przy drzwiach. Potem wkroczyli esamani torujcy Hitlerowi drog. Ten, z rewolwerem w doni, gdy doszed do miejsca, gdzie stali Kahr, Lossow i Seisser, wypchn ich za drzwi, wypali w powietrze z rewolweru i wskoczy na st. Narodowa rewolucja rozpocza si! krzykn. Sala jest otoczona przez szeciuset wietnie uzbrojonych ludzi i nikt nie moe wyj. Rzd bawarski i rzd Rzeszy zostay rozwizane i zostanie utworzony tymczasowy rzd Rzeszy. Potem przyprowadzono trzech politykw, ktrym Hitler ucisn rk. Nieco zmieszani von Kahr, von Lossow oraz von Seisser wyszli z piwnicy i powdrowali do domw. Wszystko piknie si ukadao a do chwili, gdy Hitler dowiedzia si, e jego nowi sojusznicy z piwiarni nie maj zamiaru go

185/325

popiera, symboliczny ucisk doni za nie by gestem pojednania, lecz poegnania. Hitler, zamiast zwoa wiec, zyska poparcie mieszkacw Monachium, pozosta w piwiarni. Czeka na dobre wiadomoci. Nadesza tylko jedna: Rhm na czele ludzi ze swojej tajnej organizacji Reichskriegsflagge opanowa gmach bawarskiego Ministerstwa Wojny i oczekiwa na posiki.

Odeonsplatz w Monachium cel marszu bojwkarzy Hitlera. W gbi widoczne gmachy Ministerstwa Wojny (zdjcie autora)

186/325

Nastpnego dnia w poudnie Hitler na czele tumu swoich zwolennikw ruszy do Ministerstwa Wojny, aby wesprze Rhma. Nie spodziewali si oporu ze strony wojska i policji. Popenili bd, ktry pozbawia ich jakichkolwiek szans w ewentualnym starciu. Na czele pochodu szli przywdcy: Hitler i Ludendorff. Pierwsi padliby w przypadku strzelaniny, a tum pozbawiony przywdcw musia si rozpierzchn. Flagi i transparenty zasaniay widok idcym dalej, nie mogli wic oceni, co dziao si na przedzie. Uformowali trzy rzdy: po lewej stronie szli bojwkarze ze Stosstrupp Hitler, na czele ze swoim Fhrerem, porodku porucznik Brckner prowadzi szereg esamanw, a po prawej stronie maszerowali ludzie z Freikorpsu Oberland. Szli wsk ulic Residenzstrasse prowadzc do Odeonsplatz. W gbi wida byo rzdowe budynki, cel ich pochodu.

187/325

Nagle, zza Feldherrnhalle, majestatycznej budowli z XIX wieku, wyoniy si kolumny policjantw, ktrzy sprawnie zajli miejsca, blokujc drog na Odeonsplatz. Nie strzelajcie! krzykn idcy obok Hitlera jego ochroniarz, Ulrich Graf. To jego ekscelencja Ludendorff i Hitler! Nikt go nie sucha. Pierwsze kule trafiy dr. Maxa Erwina von Scheubnera-Richtera idcego tu za Hitlerem, ranic go miertelnie. Graf rzuci si do przodu, zasaniajc Wodza przed pociskami, ktre trafiy go w pier, powodujc grone, acz nie miertelne rany. Hitler, prawdopodobnie popchnity przez Scheubner-Richtera lub Grafa, upad, ale nie odnis rany, jedynie skrci sobie rk. Podnis si i umkn z pola walki, w jakie zamienia si wska, monachijska uliczka. Zdoa dotrze do mieszkania swojego wielkiego poplecznika Ernsta Hanfstaengla,

188/325

ktrego nie byo w domu. Zaja si nim ona Hanfstaengla, ktra odwioda zrozpaczonego przywdc NSDAP od samobjstwa. Ukrya go. Jednak nie na dugo. Policja wycigna stamtd Hitlera w piamie, do ktrej przypi swoje dwa krzye elazne. Pucz si zakoczy. Hitler i Ludendorff stanli przed sdem 26 lutego 1924 roku. Wyroki byy do agodne, jak na oskarenie o zdrad stanu. Jeden z gwnych organizatorw nieudanego zamachu stanu, genera Ludendorff zosta uznany za niewinnego, Hitlera za skazano na pi lat wizienia w starej twierdzy w miasteczku Landsberg, w warunkach do agodnych. Partia nazistowska i SA zostay zdelegalizowane. Na wolnoci oczekiwa Ernst Rhm, zwolniony z wizienia po krtkim pobycie. W miejsce zakazanego SA utworzy Notbann, ktrej liczebno wzrastaa z miesica

189/325

na miesic. W grudniu 1924 roku liczya trzydzieci tysicy czonkw. Sia, ktr Hitler uwaa za niezbdn, aby zastraszy i pocign za sob masy, wci istniaa. Musia tylko odbudowa parti. Pucz przekona go, e nie moe jednak liczy na przechwycenie wadzy w drodze zamachu stanu. Postanowi doj do tego legaln drog. Jego miay wyczyn w Monachium, ktry zwrci na niego uwag jako przywdc politycznego zdolnego do energicznego i bezkompromisowego dziaania, uatwi zorganizowanie podstaw egzystowania partii finansw. Stanu finansw partii do momentu wybuchu puczu nie mona oceni, poniewa po klsce na Residenzstrasse ktry z bliskich wsppracownikw Hitlera spali wszystkie papiery, aby nie dostay si w rce policji. Pewne poszlaki wskazuj, e w dniu puczu zwolennicy Hitlera rabowali pienidze

190/325

i przynieli je do Brgerukeller. Jeden z najbliszych przyjaci z tamtego czasu, Ernst Hanfstaengl wspomina:
W holu [piwiarni przyp. aut.] by may podest dla orkiestry, a na tym sterta wysoka na okoo ptora metra milionw i miliardw marek w rwno uoonych plikach, ktre brunatne koszule zarekwiroway gdzie tej nocy.

W czasie hiperinflacji miliardy marek niewiele znaczyy. Za gazet w kiosku trzeba byo zapaci osiem miliardw. Na rozkaz Hitlera grupa esamanw z jednego wydawnictwa wyniosa czternacie bilionw marek, za co jeden z rabusiw zosta na krtko osadzony w wizieniu. Ta gigantyczna wydawaoby si kwota odpowiadaa trzem i p tysica dolarw. Jest wic oczy-

191/325

wiste, e kasa NSDAP i przed, i po puczu nie bya wiele warta. Gdy 20 grudnia 1924 roku Hitler wyszed z wizienia w Landsbergu, pozostawi swoim towarzyszom odbywajcym dusze wyroki dwiecie osiemdziesit dwie marki, cay swj majtek. By bankrutem, finansowym i politycznym. Partia nazistowska miaa zakaz dziaalnoci. Jej jedyne dochodowe przedsiwzicie gazeta Vlkischer Beobachter bya zawieszona. Jednake niespodziewanie szybko, w cigu jednego dnia ta sytuacja si odmienia. Byo to 4 stycznia 1925 roku, gdy Hitler spotka si z premierem rzdu bawarskiego Heinrichem Heldem. Wystarczyo, e obieca, i nigdy nie bdzie usiowa zdoby wadzy si, a wszystkie dolegliwoci znikny: jego towarzysze zwolnieni z wizienia, zakaz publikowania Vlkischer Beobachter cofnity, partia nazistowska znw legalna. Nie zmieniao to jednak fatal-

192/325

nej sytuacji finansowej, w ktrej plany zyskania wadzy w legalny sposb byy mrzonk. Hitler, gdy przyszed do Hanfstaengla, by wyranie zaamany brakiem funduszy. Powiedzia: Musimy mie milion marek. Z takimi pienidzmi bdziemy mogli wszystko odbudowa. Byo to ju po reformie Schachta, gdy marka odzyskaa sw warto. Milion marek, o ktrych mwi Hitler, rwna si dwustu pidziesiciu tysicom dolarw (na dzie dzisiejszy okoo dwa i p miliona dolarw). W tym czasie mg liczy tylko na dochody ze sprzeday Mein Kampf i datki od bogatych kobiet. Zastanawiajce, e wrd jego poplecznikw starsze i bardzo bogate mieszkanki Monachium stanowiy szczeglnie wan, z punktu widzenia finansw, grup. Pani Helene Bechstein wrczya

193/325

mu biuteri, ktr mg zastawi jako zabezpieczenie poyczki na szedziesit tysicy frankw szwajcarskich. Gdy wyszed z wizienia, dziki porczeniu jej ma otrzyma kredyt na czterdzieci pi tysicy marek. Inna wielbicielka miego Austriaka, pani von Siedlitz, daa pienidze na zakup maszyny rotacyjnej do drukowania Vlkischer Beobachter. W sprawozdaniu finansowym, ktre zoy na danie monachijskiego urzdu skarbowego w maju 1925 roku, Hitler napisa:
Nie miaem dochodu w 1924 roku i w pierwszym kwartale 1925 roku. Wydatki na ycie pokryem z poyczki bankowej.

194/325

Nie napisa prawdy. W lutym 1925 roku kupi mercedesa za dwadziecia tysicy marek. Urzd skarbowy nie ustpowa:
W moliwie najkrtszym czasie prosz poinformowa urzd o pochodzeniu funduszy uytych do zakupienia samochodu.

Miesic pniej Hitler odpisa:

Zacignem poyczk bankow.

Przez nastpne lata kupowa samochody, zatrudnia szofera, kamerdynera, kilku sucych, kupi w Monachium mieszkanie dla swojej kochanki, Geli Rabaul. Na pytanie o rdo dochodw wskazywa tantiemy

195/325

ze sprzeday ksiki Mein Kampf i honoraria za wygaszane przemwienia. W tym czasie niewielu przemysowcw i bankierw decydowao si sponsorowa NSDAP i jej wodza, a ci, ktrzy to zrobili, nie wpacali nadmiernie wielkich sum. Istniay tajne kanay, ktrymi ludzie, starannie ukrywajcy to przed opini publiczn, zasilali parti Hitlera. Wiele wskazuje na to, e jednym z najpowaniejszych by amerykaski potentat samochodowy, Henry Ford. Dlaczego wielki przemysowiec z Ameryki miaby wspomaga mao znanego polityka, szefa niewielkiej partii? Obydwu czy zacieky antysemityzm. Ford w 1918 roku, przekonany, e wojn wywoali ydowscy bankierzy, naby prowincjonalne pismo The Deaborn Independent, ktre stao si antysemick trybun. Sprzeda w Stanach sza le, ale artykuy zebrano i w 1920 roku

196/325

wydano w czterotomowej ksice The International Jew, the Worlds Foremost Problem (Midzynarodowy yd, najwaniejszy problem wiata), przetumaczonej na szesnacie jzykw, w tym na niemiecki. Hitler musia j przeczyta, gdy w Mein Kampf s cae fragmenty przeniesione z amerykaskiego wydawnictwa. Ten ideowy zwizek wystarczy, aby Ford zacz wspiera arliwego niemieckiego antysemit. Dowody s sabe, ale liczne. W 1924 roku Erhard Auer, wiceprzewodniczcy bawarskiego parlamentu, pisa do prezydenta Friedricha Eberta:
Bawarski parlament od dawna otrzymuje informacje, e ruch hitlerowski jest czciowo finansowany przez amerykaskiego antysemickiego przywdc Henryego Forda. Zainteresowanie Mr Forda bawarskim ruchem anty-

197/325

semickim rozpoczo si rok temu [tj. w 1923 roku przyp. aut.], gdy przedstawiciele Mr Forda przybywajcy w sprawie sprzeday cignikw skontaktowali si z Dietrichem Eckartem, cieszcym si z saw, dziaaczem pangermaskim. W tym czasie pan Eckart poprosi wysannikw Mr Forda o wsparcie finansowe. Wysannicy wrcili do Ameryki i natychmiast pienidze Mr Forda zaczy przybywa do Monachium. Pan Hitler otwarcie chwali si wsparciem Mr Forda i gosi, e Mr Ford jest wielk indywidualnoci i wielkim antysemit.

W spraw zdobywania funduszy i ich transferu wczya si rodzina synnego kom-

198/325

pozytora Richarda Wagnera, znana z prohitlerowskich sympatii. Poznali Hitlera w 1920 lub 1921 roku w domu Bechsteinw i od tego czasu by czstym gociem w ich rezydencji Haus Wahnfried w Bayreuth. W styczniu 1924 roku Siegfried i Winfried Wagner, syn i synowa kompozytora, przybyli do Nowego Jorku, aby zebra dwiecie tysicy dolarw na zorganizowanie festiwalu wagnerowskiego w Bayreuth. Wedug Kurta Ldecke[30], jednego z najbliszych ludzi Hitlera z tamtych lat, Wagnerowie zastanawiali si, jak w ich misji poczy zbieranie pienidzy dla Hitlera. Rozwizanie przyszo szybko. Gdy 30 stycznia weszli do pokoju w Hotelu Statler w Detroit, znaleli na stoliku zaproszenie do domu Henryego Forda. Nastpnego dnia pojechali do jego rezydencji pod Detroit, cho nie zabrali ze sob Kurta Ldecke, ktry, jako osoba nie znana gospodarzowi, nie zosta zaproszony. Pani Wagner niespodziewanie zacza mwi o potrzebie

199/325

wspierania Hitlera i jego ruchu, na co Ford mia odpowiedzie, e ju finansuje Hitlera. Pan Hitler potrzebuje wikszego wsparcia wtrci si Siegfried. Czy w tej sprawie mgby pan przyj jego przedstawiciela, pana Ldecke? Gdyby Ford nie by zainteresowany finansowaniem Hitlera i jego partii, nie traciby czasu na rozmow z czowiekiem, ktrego nie zna. A jednak nastpnego dnia przyj Kurta Ldecke. Efekt tego spotkania nie jest znany, gdy sam Ldecke, cho wiele mwi o wyprawie Wagnerw do USA, nie zdradzi, czy i jakiej wielkoci wsparcie uzyska od amerykaskiego przemysowca. Hojne datki, ktre umoliwiay funkcjonowanie partii, pyny z rnych stron. Niemiecki przemysowiec Fritz Thyssen przyzna si, e od 1923 roku ofiarowa partii Hitlera sto tysicy marek. Podobnie postpowa szef IG Farben.

200/325

Poparcia, cho nie bezporedniego, udziela Montagu Norman, potny prezes Bank of England. Z Hitlerem czy go, tak jak Forda, antysemityzm, a take wrogo wobec Francji. By przyjacielem Hjalmara Schachta i czsto si spotykali. Pomoc Normana dla partii nazistowskiej moga mie form swego rodzaju gwarancji, jak wspiera partyjne podania do bankw o kredyty. Jego zapewnienie, czy nawet yczliwe poparcie, wystarczao, eby Hitler kredyt otrzyma. Prawdziwy zoty deszcz mia dopiero spa tu potem, kiedy Hitler zosta kanclerzem. Przemysowcy wspierajcy, z dobrego serca, polityka, ktry mg by przydatny w ekspansji ich firm, signli gboko do kieszeni i hojnie sypnli groszem, gdy w styczniu 1933 roku NSDAP staa si parti rzdzc.

201/325

202/325

5. Upiory
Pomysowy pan Schacht

203/325

Sekretarz stanu Robert Lansing

W skadzie amerykaskiej delegacji w Wersalu w 1919 roku by John Foster Dulles[31],

204/325

dyplomata, na ktrego nikt nie zwraca wikszej uwagi, a to ze wzgldu na mody (jak na dyplomat) wiek trzydziestu jeden lat i nisk rang: by radc, a waciwie doradc prawnym, czyli peni funkcj, ktra w dyplomacji nic nie znaczya. Nie mia te adnego dowiadczenia w wielkiej polityce. W minionych latach jedzi w rnych misjach do pastw Ameryki rodkowej, aby wybada, czy ich rzdy nie maj zamiaru poprze Niemcw i przyczy si do wojny po ich stronie. Wiksze znaczenie miaa jego kariera prawnicza, gdy po ukoczeniu studiw rozpocz prac w wielkiej i wpywowej nowojorskiej kancelarii Sullivan & Cromwell, zaoonej w 1879 roku przez dwch nowojorskich prawnikw. Szybko wybili si, prowadzc prawne sprawy utworzenia koncernw Edison General Electric w 1882 roku i United States Steel Corporation w 1901 roku, ktre po przyjciu do firmy modego Johna Fostera Dullesa przeksztaciy

205/325

si w najpotniejsze koncerny wiata, wci obsugiwane przez Sullivan & Cromwell. Do wojska go nie wzito ze wzgldu na saby wzrok, w co oczywicie nikt nie wierzy. Zasiad na bezpiecznej posadzie w War Industries Board. Ludzie, ktrzy go znali, wiedzieli, e szybka kariera jest efektem rodzinnych powiza i tradycji. Jego dziad, John W. Foster, by sekretarzem stanu w latach 1892-1893, co nie miao tak wielkiego znaczenia, jak sprawowanie tego urzdu przez jego wuja Roberta Lansinga[32], ktry zajmowa to stanowisko od 1915 roku. John Foster Dulles zacz swoj wielk karier polityczn wanie w Wersalu. Kilkadziesit lat pniej przej kierowanie amerykask polityk zagraniczn jako trzeci sekretarz stanu w rodzinie Dullesw. Nie wiadomo, w jakich okolicznociach na wiosn 1920 roku pozna Hjalmara Schachta[33], czonka zarzdu Dresdner

206/325

Banku. Ten zdolny ekonomista pracowa tam od 1903 roku, awansujc do stanowiska zastpcy dyrektora. Gdy wybucha wojna, powoano go do suby wojskowej. Uwzgldniajc jego fachowe przygotowanie, wysano do sztabu generaa Ludwiga von Lumma, niemieckiego komisarza ds. bankowoci w okupowanej Belgii, co skrywao waciwe zadanie generaa, jakim byo rabowanie tamtejszych bankw. Von Lumm szybko wykry, e jego podwadny Schacht dziaa na rzecz swojego byego pracodawcy Dresdner Banku, do ktrego przela p miliarda frankw. Wyrzuci go za to z Belgii. By moe to przypadek zetkn Schachta i Dullesa, ale raczej naleaoby zakada, e Niemiec szuka kontaktu z Amerykaninem, ktry za namow wuja podj prac w Komitecie Reparacji Wojennych (War Reparations Committee). Niewykluczone, e porednikiem, ktry doprowadzi do tego spotkania, mg by Allen modszy brat

207/325

Johna Fostera, umieszczony przez wujka w ambasadzie amerykaskiej w Bernie, a po wojnie w amerykaskim poselstwie w Genewie, gdzie obj stanowisko szefa komrki wywiadowczej.

208/325

Hjalmar Schacht

Schacht, gdy spotka si z Johnem Fosterem Dullesem, nie by anonimowym

209/325

urzdnikiem bankowym. Znano go w Ameryce, gdy w 1905 roku w skadzie delegacji Dresdner Banku spotka si z amerykaskim bankierem i finansist, J.P. Morganem[34]. Przyj go rwnie prezydent Theodore Roosevelt. Z pierwszego spotkania Schachta i Dullesa nie wyniko nic wanego. Dopiero 20 marca 1922 roku Schacht wysa list do Dullesa, przedstawiajc sposb na spacenie przez Niemcy odszkodowa wojennych naoonych w Wersalu, ktre byy nadmiernym ciarem dla gospodarki tego kraju. Wiedzia, e kieruje list do waciwego adresata, gdy Dulles gono wyraa swj sprzeciw wobec wysokiej kontrybucji, jak zwycizcy obciyli Niemcy. Mj pomys polega na tym, eby wykorzysta nie pastwow poyczk, lecz poyczk prywatnych korporacji. Chciabym utworzy, powiedzmy, cztery prywatne

210/325

niemieckie korporacje: kadej z nich rzd niemiecki daby monopol na eksport masowych towarw, jak na przykad wgiel, potas, cukier i cement. Kada z korporacji kontrolowaaby eksport jednego z tych towarw. Monopol byby przyznany na dwadziecia lat (...). Korporacje udzieliyby rzdowi poyczki w wysokoci piciu miliardw marek w zocie. Zwaajc, e warto rocznego eksportu czterech korporacji mona szacowa na piset milionw marek w zocie, poyczka zostaaby spacona w cigu dziesiciu lat. John Foster Dulles od razu zorientowa si, jak wane i zyskowne posunicie proponuje Schacht. Przesa jego list do Thomasa W. Lamonta[35], ktry bra udzia w konferencji wersalskiej jako przedstawiciel amerykaskiego Departamentu Skarbu i z tego wzgldu doskonale orientowa si w europejskich, a zwaszcza niemieckich,

211/325

problemach gospodarczych. Co najwaniejsze by partnerem J.P. Morgana. A ten czowiek, apczywie korzystajcy z kadej okazji budowy wielkich gospodarczych organizmw, by geniuszem amerykaskiej gospodarki. To on doprowadzi do utworzenia w 1892 roku przemysowego giganta General Electric[36]. Kilka lat pniej utworzy United States Steel Corporation, kolejny przemysowy gigant, ktrego huty produkoway trzy czwarte amerykaskiej stali. J.P. Morgan by czuy na punkcie wiatowej ekspansji jego firm. A zdawa sobie spraw, e Europa przystpujca do budowy i odbudowy wielu pastw jest terenem szczeglnie sprzyjajcym jego planom. I tak moliwo dostrzeg w propozycji Schachta. Przemys niemiecki, cho po wojnie w fatalnym stanie spowodowanym brakiem surowcw, zachowa sw przedwojenn si. aden z zakadw nie zosta zniszczony,

212/325

aden tor kolejowy ani trakcja elektryczna do prowadzca nie doznay uszczerbku, a konieczno sprostania rzdowym zamwieniom spowodowaa rozwj najnowoczeniejszych gazi zamwienia zbrojeniowe zawsze sprzyjay unowoczenianiu gospodarki. W czasie wojny powsta lub niebywale rozwin si przemys lotniczy i chemiczny. Rozkwity stare firmy, takie jak Rheinische Metallwaaren-und Maschinenfabrik (z ktrego wyoni si Rheinmetal-Borsig, jeden z gwnych producentw broni i pojazdw opancerzonych dla Wehrmachtu). Gdy zaczynaa si wojna, zatrudniay one osiem tysicy robotnikw, gdy koczya czterdzieci osiem tysicy. Co wane byo dla amerykaskich inwestorw, przemys niemiecki dysponowa dobrami, ktre mogy mie znaczenie strategiczne. Szczeglnie interesujcy wydawa si patent niemieckiego uczonego Friedricha Bergiusa[37], ktry we wasnym laboratorium w Hanowerze

213/325

w 1912 roku opracowa metod otrzymywania benzyny syntetycznej z wgla. By to bezcenny wynalazek na czas wojny, gdyby blokada morska zatrzymaa dostawy ropy naftowej. Nadzwyczaj wany dla Niemiec, ktre kad baryk ropy musiay sprowadza z zagranicy. W pniejszych latach wiadomo, e strumie napdzajcy gospodark moe wyschn, przesdzia o instalowaniu w czogach i wojskowych samochodach tylko silnikw benzynowych, nie wysokoprnych, chocia ich zalety byy nie do przecenienia: czogi z bakami i silnikami benzynowymi trafione pociskiem przeciwpancernym wybuchay, z silnikami dieslowskimi paliy si, dajc zaodze czas na uratowanie ycia. Z propozycj Schachta wiza si jeszcze jeden element, ktry by moe przesdzi o jej sukcesie: 1 listopada 1923 roku zosta prezesem Reichsbanku, instytucji centralnej dla niemieckiej gospodarki. Nominacja nie przebiega atwo, gdy pamitano mu szwin-

214/325

dle z Belgii, kiedy to przelewa pienidze pastwowe do kasy swojego pracodawcy, jednak nieznane siy sprawiy, e ta przeszkoda zostaa usunita. Ju w poowie listopada ogosi wprowadzenie waluty, ktra okazaa si ratunkiem dla toncej gospodarki Niemiec. Bezwartociowe Papiermarki zostay zastpione przez Rentenmarki; w przeliczeniu miliard papierowych marek za jedn now, nazwan Reichsmark. Wkrtce gospodarka niemiecka miaa otrzyma pomoc, ktra nadaa jej niezwykego impetu. Stao si tak dziki staraniom Stanw Zjednoczonych, co byo o tyle dziwne, e wydawao si, i pastwo to cakowicie stracio zainteresowanie Starym Kontynentem. Prby zachowania wizi podejmowane przez prezydenta Woodrowa Wilsona spaliy na panewce i to w sposb wyjtkowo dla niego dotkliwy. Parlament

215/325

amerykaski nie ratyfikowa traktatu wersalskiego, a Stany Zjednoczone nie przystpiy do Ligi Narodw. Wilson, zaciekle walczcy o utrzymanie swojej idei, przypaci to wylewem, co zmusio go do wycofania si z polityki na wiele miesicy, a waciwie przesdzio o zakoczeniu jego kariery politycznej i przedwczesnej mierci. Idea planu pomocy dla Niemiec wysza od Komitetu Reparacji Wojennych, jej wykonanie za polecono jednemu z czonkw tej organizacji, Charlesowi G. Dawesowi[38]. Pracowa w Komitecie od 1923 roku. Nie mia duego dowiadczenia politycznego. Przeszed przez nisze stanowiska w Departamencie Skarbu i Biurze Budetowym. Najbardziej by znany jako kompozytor i pianista. Na tym polu odnosi najwiksze sukcesy. W 1911 roku skomponowa utwr Melodia a-dur, ktry spodoba si Amerykanom, cho wiatowym przebojem

216/325

sta si kilka miesicy po jego mierci w 1958 roku, wykonywany przez amerykaskiego ciemnoskrego piosenkarza, Tommy Edwarda jako Its All in the Game. Trudno wic zrozumie, dlaczego kierowanie zespoem pracujcym nad tak wanym gospodarczym projektem powierzono wanie jemu. By moe staa za tym przynaleno do Bractwa Delta Upsilon, zaoonego w 1843 roku na uczelni, gdzie studiowa Dawes, a ktrego celem bya walka o sprawiedliwo i wzajemne wspieranie si czonkw. Moe przyja z generaem Johnem J. Pershingiem, dowdc wojsk amerykaskich w Europie. Najpewniej jednak przesdzio o tym powizanie z amerykaskimi finansistami. To oni, nie politycy, chcieli utrzyma bliskie stosunki z Europ. W skad zespou weszli przedstawiciele Francji, Wielkiej Brytanii, Woch i Belgii.

217/325

Ze strony amerykaskiej obok Dawesa by Owen Young, prezydent General Electric Company, koncernu J.P. Morgana, czonek Bractwa Delta Kappa Epsilon dziaajcego na Yale University. Kilka lat pniej Young mia sta si autorem kolejnego planu pomocy dla Niemiec. Realizujc plan Dawesa, wielkie syndykaty bankierskie z USA przekazay do Niemiec do 1926 roku to jest w cigu dwch lat 975 milionw dolarw. Najwikszy udzia mia Villon, Reed & Co, ktry wpaci ponad 240 milionw. W 1925 i 1926 roku nie byo tygodnia, aby przedstawiciele grup amerykaskich bankw nie przychodzili zobaczy si ze mn w sprawie udzielenia poyczek zanotowa niemiecki minister finansw. Niemieckie wadze byy zarzucone propozycjami zagranicznych poyczek.

218/325

Wane byo na co przeznaczono kredyty. Z 975 milionw dolarw 826 milionw popyno do wielkiego przemysu. One umoliwiy zrealizowanie pomysu Schachta, z ktrym dwa lata wczeniej zwrci si do Dullesa: zaoenie wielkich karteli. W 1925 roku z poczenia szeciu najwikszych niemieckich firm chemicznych powsta Interessen-Gemeinschaft Farbenindustrie AG (Wsplnota Interesw Przemysu Farbiarskiego), w skrcie IG Farben. Kapita zakadowy wynosi 646 mln marek, ale rok pniej dziki pienidzom z Ameryki wzrs do ponad miliarda marek. Dwa lata pniej do gry wczy si amerykaski Standard Oil[39], zainteresowany wynalazkiem Friedricha Bergiusa, ktry sta si wasnoci IG Farben, i niezwykymi moliwociami, jakie dawaa wsppraca z nowym, wielkim koncernem. Zawarto wwczas porozumienie o wsplnych

219/325

badaniach i produkcji benzyny z wgla, dzielc si zyskami po poowie. Ponadto obydwie strony ustaliy, e nie bd ze sob konkurowa w przemyle chemicznym i naftowym i zastrzegy, e jeeli w przyszoci amerykaski koncern bdzie rozszerza produkcj chemikaliw przemysowych i lekarstw, to uczyni to wsplnie z IG Farben. To by zacztek formowania midzynarodowego kartelu, do ktrego wkrtce weszy, obok IG Farben i Standard Oil, brytyjskie: Imperial Chemical Industries (ICI) i Shell Oil of Britain oraz DuPont of Amerika. IG Farben, bez ktrego Niemcy nie mogyby rozpocz nowej wojny wiatowej, sta si czwart korporacj wiata, za amerykaskimi gigantami: General Motors, United States Steel i Standard Oil. Podobne procesy nastpiy w innych dziedzinach niemieckiej gospodarki, gdzie na pyncych zza Oceanu dolarach powstay przemysowe giganty. Vereinigte Stahlwerke,

220/325

grupujcy czterech najwikszych niemieckich producentw stali, wnis sto milionw dolarw, jakie otrzyma od amerykaskich inwestorw do wsplnego przedsiwzicia International Steel Cartel, utworzonego w 1926 roku przez Niemcy Francj, Belgi i Luksemburg. Dziesi lat pniej ISC kontrolowa 90% europejskiej produkcji stali. Niemiecki przemys, korzystajc z poparcia najwikszej potgi ekonomicznej wiata, zmienia sw struktur i gwatownie zwiksza obroty. Koncerny nie tylko zyskiway na dominacji rynkowej, ale mogy obnia koszty i zwiksza efektywno produkcji. Powszechna staa si fordyzacja, jak nazywano wprowadzanie automatyzacji i mechanizacji produkcji wedug wzoru linii produkcyjnych Ford Motor Company, jako nowe oblicze tayloryzmu, naukowej teorii Fryderyka Taylora, ktry traktowa robotnika jak maszyn, posusznie i najefektywniej wykonujc wyuczone czynnoci.

221/325

Efekty przechodziy wszelkie oczekiwania. W niemieckich kopalniach przed wojn 98% wgla kamiennego wydobywano rcznie, w kocu lat dwudziestych ju tylko 13%. Jednoczenie wzrosa wydajno z 255 ton na grnika w 1925 roku do 386 ton w 1932 roku. Te zmiany powodoway, e zwizki z gospodarczym mocarstwem zza oceanu si zacieniay. Zakady Kruppa poyczay w amerykaskich bankach ogromne kwoty. Amerykaskie firmy zakaday przedsibiorstwa w Niemczech. Ford Motor Company wybudowa fabryki w Berlinie i Kolonii, General Motors wykupi zakady samochodowe Opla w Rsselsheim. Banki niemieckie bray zagraniczne kredyty, aby inwestowa w niemieck gospodark. W tym czasie bracia Dullesowie zajli strategiczne pozycje na styku midzy wielkim biznesem i wielk polityk.

222/325

John Foster w 1924 roku powrci do firmy prawniczej Sullivan & Cromwell prowadzcej prawne sprawy inwestycji wielkich amerykaskich bankw. Zmartwieniem dla niego bya saba pozycja modszego brata, Allena. Po pracy w ambasadzie w Berlinie wyjecha do ambasady w Istambule. W 1922 roku powrci do Waszyngtonu, aby stan na czele maego Wydziau Bliskowschodniego Departamentu Stanu. Bra udzia w midzynarodowych konferencjach, poznawa mechanizmy nimi rzdzce, ale to wszystko za osiem tysicy dolarw rocznej pensji. Gdy w 1926 roku sekretarz stanu zaproponowa mu stanowisko w Chinach, Allen za rad brata przesa rezygnacj, w ktrej nie odmwi sobie zawarcia gorzkiej refleksji zwizanej z uposaeniem, piszc, e powodem jest ciar finansowy zwizany z zaakceptowaniem wyszej pozycji. Podj prac w firmie Sullivan & Cromwell. Wnosi ze sob baga rzdowych powiza i dyplo-

223/325

matycznych dowiadcze. Klienci zwracali si do niego w najtrudniejszych sprawach. Koncern Du Pont poprosi o znalezienie prawnego rozwizania problemu, jaki stwarza rzdowy zakaz eksportu do Niemiec materiaw wybuchowych. Wynagrodzeniem za jego prac bya sprzeda akcji po specjalnych cenach. Miejsce w najpotniejszej kancelarii prawnej wiata, jakie zajli Dullesowie, nie rezygnujc z udziau w rzdowych przedsiwziciach, jak udzia w midzynarodowych konferencjach, pozwalao im wpywa na bieg wiatowej polityki. Z jednej strony doradzali prezydentom i czonkom rzdu, a z drugiej szefom najwikszych koncernw, rwnoczenie prowadzc ich sprawy. Cay czas bacznie obserwowali rozwj sytuacji w Niemczech, przewidujc, e Hitler signie po wadz i przyjmowali to z sympati. W maju 1932 roku Allen pisa do Fostera:

224/325

W sprawie wyborw w Prusach wydaje mi si, e sprawa udziau hitlerowskiego elementu w pruskim rzdzie, a potem rzdzie Rzeszy pojawi si ponownie. Osobicie mam nadziej, e ich udzia [tj. hitlerowcw przyp. aut.] zostanie uzgodniony.

Uznawa, e bdzie to miao due znaczenie dla dalszego rozwoju sytuacji w polityce, gdy tylko rzd z ministrami z NSDAP bdzie powaany przez inne pastwa. By tak zadowolony ze swej obserwacji, e kopi listu wysa do ony, zamieszczajc dobr rad, aby nie zgubia jej. Dullesowie dostrzegali, e niemieccy przemysowcy i bankierzy z sympati patrzyli na Hitlera jako polityka, ktry mg zosta

225/325

przywdc pastwa, cho jego radykalizm budzi pewne obawy, a nawet zaniepokojenie przed socjalistycznymi zmianami w gospodarce, jakie mgby wprowadzi jego rzd. Hitler zdawa sobie spraw z rezerwy, z jak podchodzili do niego ludzie, ktrych potrzebowa, tak jak najwyszych dowdcw wojskowych, do zrealizowania jego planu nowych Niemiec w nowej Europie. Dlatego tu po objciu urzdu kanclerskiego (30 stycznia 1933 roku) co stao si moliwe w wyniku politycznych rozgrywek wieczorem 3 lutego spotka si z dowdcami wojskowymi w domu dowdcy wojsk ldowych, generaa Kurta von Hammersteina-Equorda. To zebranie miao jeden cel: przekonanie wojskowych, e bd zadowoleni z nowego rzdu. Mwi to, co chcieli usysze, gdy znajdowali w tym zapowied wzrostu ich znaczenia i wpyww.

226/325

Przyszo Niemiec zaley cakowicie od odbudowy si zbrojnych. Wszelkie wydatki pastwa musz zosta temu podporzdkowane gosi Hitler, przedstawiajc si generaom jako ich przedstawiciel i dobroczyca. W kadej kolizji potrzeb armii z potrzebami innych rodowisk interes armii bdzie mia pierwszestwo! W tym przemwieniu pobrzmiewaa polityka prowadzca do wojny, ale to nie mogo zrazi generaw, ludzi wojny. Hitler otwarcie mwi o koniecznoci kamuflowania dziaa zmierzajcych do zwikszenia si zbrojnych Niemiec do czasu przyznania im prawa do militarnego rwnouprawnienia. Wspomina o sojuszu z innym mocarstwem przeciwko Francji. To chcieli usysze generaowie od nowego kanclerza! Dwa tygodnie pniej, 20 lutego w domu Hermanna Gringa Hitler wystpi z ptoragodzinnym przemwieniem do na-

227/325

jwaniejszych niemieckich przemysowcw. Nie mia im nic do powiedzenia, gdy nie zna si na ekonomii. Otwarcie stwierdzi, e ekonomia ma dla niego znaczenie drugorzdne i uznaje j za podrzdn wobec polityki. Zapowiada walk o przetrwanie, co oznaczao, e gospodarka niemiecka powinna zosta podporzdkowana przygotowaniom do tej walki. O ksztacie gospodarczym miao decydowa pastwo, a nie rynek. Jeeli przemysowcy mieli wtpliwoci co do gospodarczej polityki nowego rzdu, to wystpienie Hitlera mogo je tylko pogbi. Rozterki, jakie narosy po wysuchaniu przemwienia, byy tak due, e najpowaniejszy z przemysowcw, Gustav Krupp, ktry, jako przewodniczcy Niemieckiego Zwizku Przemysowego, mia wygosi przemwienie, zmieszany, powiedzia tylko kilka sw podzikowania. Postanowili czeka, jak rozwinie si sytuacja, ale nie zwlekali z poparciem finansowym.

228/325

Na tym spotkaniu zawizali Adolf Hitler Spende der Deutschen Wirtschft (Fundusz Adolfa Hitlera Niemieckiej Gospodarki). W kwietniu zarzdzanie funduszem przej Gustav Krupp i natychmiast zwrci si do kolegw przemysowcw o hojne datki. Ich wysoko nie jest znana, ale wedug najbardziej wiarygodnych ocen do 1944 roku do kasy funduszu wpyno od trzystu milionw do miliarda marek. Przy boku Hitlera pojawi si jego gorcy zwolennik, Hjalmar Schacht. W 1930 roku opuci gabinet prezesa Reichsbanku. W 1933 roku powrci tam, obejmujc take stanowisko ministra gospodarki. To on umoliwi sfinansowanie wielkiego programu zbroje, ktry w normalnych warunkach byby zabjczy dla niemieckiej gospodarki. W normalnych warunkach pastwo musiaoby poycza pienidze w bankach, zwikszajc deficyt budetowy ze wszystkimi fatalnymi konsekwencjami dla gospodarki. Schacht

229/325

wymyli, jak obej ten problem, a waciwie jak odsun katastrof gospodarcz, jaka musia spa na pastwo inwestujce miliardy w bezproduktywne zbrojenia. Postanowi wprowadzi weksle MeFo (skrt od fikcyjnej firmy: Metallurgische Forschungsgesellschaft), zaoonej przez znane niemieckie koncerny, m.in. Siemens, Krupp, Rheinmetall z symbolicznym kapitaem. Firma ta wypucia na rynek weksle gwarantowane przez Reichsbank. Na tej podstawie pastwo zaczo drukowa pienidze, za ktre pokrywano zbrojenia. Do wybuchu wojny z weksli pokryto jedn trzeci wydatkw na ten cel. Ale zaduenie wewntrzne zaczo gwatownie rosn z 12 miliardw do ponad 43 miliardw marek w 1938 roku. Cud finansowy wymylony przez Schachta doprowadziby do bankructwa niemieckiej gospodarki i potnego kryzysu, ktry zapewne objby ca Europ, ale zagarnicie Austrii, a tu potem Czech

230/325

przywrcio niemieckiej gospodarce stabilno. Hitler mia wszystkie rodki, ktrych mg uy do rozptania wojny. Warunkiem podstawowym, waniejszym ni liczba, zdyscyplinowanie, wyszkolenie i morale onierzy, bya potga przemysu, tworzona przez koncerny majce za sob midzynarodowe powizania.

Cel
Od rana byo wiadomo, e stanie si co szczeglnego, gdy poprzedniego dnia do wioski Hochwalde przyjechay ciarwki wypenione esesmanami w czarnych mundurach, onierzom z miejscowego garnizonu wstrzymano przepustki, a w nocy zapdzono ich do sprztania wskiej drogi prowadzcej z Hochwalde do pobliskiej wsi

231/325

Kalau . Przy wietle reflektorw, zabranych z pobliskiej budowy, zasypywali koleiny wyobione przez koa ciarwek i ciki sprzt. Niektrzy przewidywali, e moe przyjecha sam Hitler, ale gono tego nikt nie mwi. Wskazywaa na to obecno esesmanw, ktrzy przetrzsali wiejskie podwrka, sprawdzali, czy psy s na uwizi i rozgrzebywali sterty zboa zwiezionego po ostatnich niwach.

[40]

232/325

Budowa Midzyrzeckiego Rejonu Umocnionego

Pogoda 30 padziernika 1935 roku bya pikna. Soce wiecio mocno, z rzadka przysaniane przez chmury, co okolicy penej liciastych drzew, jakie ju przybray kolory jesieni, nadawao szczegln urod. Rano na jezioro Packlitz wypyny dwie odzie, przywiezione na ciarwkach z berlisk rejestracj. onierze na nich bacznie przygldali si brzegom, kuli dugimi drgami

233/325

nabrzene szuwary, jakby sprawdzali, czy nie ukryli si tam zamachowcy. Stao si jasne, e gociem bdzie Adolf Hitler. Tu przed poudniem duga kolumna samochodw zatrzymaa si na brukowanej drodze biegncej do Hochwalde. Dwa pierwsze samochody, odkryte kady z trzema esesmanami zjechay na pobocze po obydwu stronach drogi, a z czarnego mercedesa, ktry zatrzyma si tu za nimi, wyskoczy adiutant. Podbieg do tylnych drzwi, otworzy je i zamar wycignity, czekajc, a wysidzie Hitler. Z drugiej strony samochodu wysiad genera Otto Fischer, Inspektor Saperw i Fortyfikacji. Znano go dobrze w okolicy, gdy bywa tu czsto, nadzorujc budow pasa umocnie, o ktrym okoliczni mieszkacy wiedzieli niewiele, gdy wojsko zabraniao zbliania si do placu tajnych budw.

234/325

Fischer by jednym z gwnych autorw planu fortyfikacji, zatwierdzonego pi miesicy wczeniej. By zadowolony, e niespodziewanie 29 padziernika powiadomiono go o wyjedzie, nakazujc, aby bezzwocznie wskaza miejsce, do ktrego mia si uda z Fhrerem. Liczy, e ta wizyta usunie wiele przeszkd, jakie napotyka przy organizacji robt, ktrych rozmach mia przekroczy rozmiary podobnych inwestycji we Francji i Belgii. Rozoy na masce map linii fortyfikacyjnej i odczeka, a Hitler stanie obok, wyranie zainteresowany tym, co mia mu pokaza genera. Mein Fhrer, znajdujemy si w tym miejscu wskazywa na punkt na drodze biegncej od zachodu w stron jeziora w centralnym miejscu Frontu Ufortyfikowanego, w uku WartyOdry tak brzmiaa oficjalna nazwa pasa bunkrw

235/325

i tuneli grodzcych Bram Lubusk. Proponuj zwiedzenie obiektu numer 516. Jego palec powdrowa w stron czarnego punktu na mapie i natychmiast unis go, aby wskaza pnocny skraj wioski, gdzie na wzniesieniu wida byo pancern kopu wieczc szary masyw betonu. Wybra ju schron ukoczony i wielki, dwukondygnacyjny, susznie przyjmujc, e zwiedzanie tego obiektu zrobi wraenie na Hitlerze. Ten milczco wpatrywa si w map. By wielkim zwolennikiem fortyfikacji, cho wiedzia, e w czasie minionej wojny zupenie si nie sprawdziy. Niemale wszystkie podday si lub zostay zdobyte po kilkunastu godzinach lub kilku dniach oblenia. Byy to w wikszoci twierdze dziewitnastowieczne, ceglane, ktrych ciany i ukowe stropy nie wytrzymyway ostrzau artyleryjskiego. Dlatego zapyta: Jak odporno przewidzielicie?

236/325

Zgodnie z wytycznymi do budowy fortyfikacji wznosimy siedem typw obiektw pod wzgldem odpornoci na ostrza odpowiedzia Fischer, rozwijajc kolejny rulon, ktry podsun mu oficer stojcy obok. Te klasy A maj wytrzyma kilkukrotne trafienie pociskami kalibru 420 milimetrw.... Zdaje si, e Polacy nie maj takich armat wtrci Hitler, co uznano za dowcip i najbliej stojcy oficerowie si rozemiali. Dlatego podstawowym obiektem s schrony o odpornoci B doda szybko Fischer, obawiajc si, e jego wrogowie mog wykorzysta uwag Hitlera do zarzucenia mu, i nadmiernie szafowa betonem i stal przy projektowaniu umocnie. To oznacza, e wytrzymaj kilkukrotne trafienie pociskami kalibru 220 milimetrw. Ich grubo to ptora metra elbetu i dwadziecia pi centymetrw pancerzy stalowych.

237/325

Fischer ani na moment nie spuszcza oka z twarzy Fhrera. Widzia zadowolenie, co byo dla niego najwiksz satysfakcj. Uzbrojenie? Karabiny maszynowe, granatniki automatyczne, miotacze po-mieni... Miotacze s najlepsze w obronie! przerwa mu Hitler. To straszna bro! Straszna bro. Widziaem to na froncie. Widz to. onierz podchodzi z karabinem. Nie wie, e obroca ma miotacz pomieni. Obroca jest w bunkrze. onierz podchodzi na dwadziecia metrw. I nagle si zaczyna. Musi to by dla niego bardzo nieprzyjemne. Znowu otaczajcy ich oficerowie si rozemiali. Armaty przeciwpancerne kalibru 100 mm w schronach milczcych... podj Fischer. Hitler spojrza na niego, zaintrygowany nazw.

238/325

Ukrytych, nieujawniajcych swojego istnienia dopki czogi nieprzyjaciela nie znajd si w zasigu ich pociskw wyjani Fischer. Ponadto dugolufowe armaty kalibru 105 mm w kopuach pancernych, a take haubice kalibru 150 mm. Chodmy Hitler odwrci si, wic Fischer natychmiast pody za nim, pozostawiajc adiutantom zoenie planw, ktre leay na masce mercedesa. Komunikacja midzy schronami odbywa si bdzie pod ziemi mwi dalej Fischer, idc obok Hitlera. Tunele biegn na gbokoci 1240 metrw, czc obiekty bojowe, magazyny, koszary. Droga wysypana wirem specjalnie na okazj wizyty Fhrera prowadzia na szczyt niewielkiego wzniesienia, z ktrego rozciga si widok na okolice. Fischer wskaza pancerne drzwi prowadzce do wntrza, ale Hitler wspi si po stromym

239/325

zboczu, jakie utworzya ziemia pokrywajca cian schronu i stan obok pancernej kopuy. Dwaj oficerowie z aparatami pospiesznie wbiegli, aby zrobi zdjcia. Fhrer rozglda si po okolicy, starajc si wypatrze inne obiekty. Ten pas umocnie, ktry miao utworzy trzysta bunkrw odgrywa wielk rol w jego planach. Przegradza teren nazwany Bram Lubusk, midzy Wart na pnocy i Odr na poudniu, przez ktry prowadzia najdogodniejsza i najkrtsza droga ze wschodu do Berlina. Nie byo wtpliwoci, e polska armia, realizujc sojusznicze zobowizania wobec Francji, w tym miejscu skoncentruje gwn si swojego uderzenia. A Hitler ju przewidzia wojn z Francj, ktra miaa zatrzyma wersalski bieg historii. To obieca Niemcom i wiedzia, e tego od niego oczekuj.

240/325

Gdy tylko przej wadz w styczniu 1933 roku, zacz ama ograniczenia, ktre Niemcom narzuci traktat wersalski, ale na pocztku 1935 roku Reichswehra liczya niewiele ponad dwiecie pidziesit tysicy onierzy. Co prawda w marcu 1935 roku Hitler ogosi powstanie wojska z poboru Wehrmachtu, co zapowiadao szybki wzrost liczebny, jednak do jesieni tego roku liczebno nowych si zbrojnych wynosia tylko czterysta tysicy onierzy. Stworzenie armii tak silnej, e mogaby wyruszy na wojn przeciwko Europie, musiao wic potrwa jeszcze kilka lat. Przemys mg t armi uzbroi, ale Hitler zdawa sobie spraw, e warunkiem niezbdnym do stworzenia wojska, ktre mogoby rozpocz zwycisk wojn z Zachodem, jest zgoda Zachodu na rozwinicie zbroje. Aby wykorzysta imponujc si niemieckiego przemysu, musia mie odpowiednie warunki polityczne. Te pojawiy si niespodziewanie, gdy z dnia

241/325

na dzie mocarstwa zachodnie zdecydoway si zapomnie o Wersalu i pozwoli Niemcom si zbroi. *** Rozmach radzieckiego planu picioletniego zaskoczy zachodnie rzdy. Wywiad brytyjski i francuski niewiele wiedziay i czsto wpaday w zasadzki radzieckiego kontrwywiadu. Nawet Abwehra, ktrej wydzia kierujcy operacjami szpiegowskimi przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu od 1927 roku znajdowa si w Knigsbergu (Krlewcu), nie odniosa wikszych sukcesw, a jedna z operacji zakoczya si skandalem. Pewnego dnia z Gdaska zadzwoni mczyzna, ktry przedstawi si jako czonek organizacji Zielony Db, majcej liczne kontakty wrd wyszych oficerw Armii Czerwonej. ledztwo, ktre przeprowadzia Abwehra, wykazao, e organizacj t utworzyli byli carscy oficerowie

242/325

przebywajcy na emigracji. Wydawao si prawdopodobne, e zachowali kontakty z kolegami wywodzcymi si z carskiej armii, ktrzy w Armii Czerwonej doszli do najwyszych stanowisk. Szef tajnej organizacji rezydowa w Bukareszcie i stamtd, za son opat, nadsya raporty na temat radzieckich wojsk. Podejrzenia pojawiy si wwczas, gdy odmwi podania bliszych szczegw na temat sposobw, przy pomocy ktrych zdobywa informacje. Analiza informacji wykazaa, e prawdziwe dane pochodziy z prasy radzieckiej, pozostae za byy wymylone.

243/325

Genera Ernst Kstring

244/325

Podobnie niepowodzeniem zakoczyy si prby wykorzystania ukraiskich nacjonalistw. W policyjnym pastwie Stalina szpiegowska dziaalno bya prawie niemoliwa. Udawao si jedynie zbiera informacje na temat obszarw nadgranicznych. Tam Abwehra wysyaa setki agentw, ktrzy przechodzili przez zielon granic. Ogromna wikszo z nich, le wyszkolona i fatalnie przygotowana do swoich zada, wpadaa w rce radzieckich sub granicznych tu po przejciu granicy. Niektrzy docierali gbiej, ale nie mogli znale dla siebie bezpiecznego miejsca w ksenofobicznym spoeczestwie biaoruskim i ukraiskim, bacznie obserwowanym przez tajne suby NKWD. atwiej Arabowi w powiewajcym burnusie przej niezauwaonym przez Berlin, ni obcemu agentowi przedosta si do Rosji powiedzia genera Ernst Kstring, attache wojskowy, pracujcy w niemieckiej am-

245/325

basadzie w Moskwie od 1 padziernika 1935 roku. On dobrze wiedzia, co mwi, gdy wobec znikomych efektw dziaa Abwehry, jemu przypada obowizek zdobywania informacji o radzieckich siach zbrojnych. Tu po objciu posady w ambasadzie pisa do szefa wywiadu Sztabu Generalnego:
Dowiadczenie z pracy tutaj z ostatnich kilku miesicy wykazuje, e jest poza wszelk kwesti zdobycie wojskowych informacji, nawet luno zwizanych z przemysem zbrojeniowym, i to w najbardziej bahych sprawach.

Na pocztku swojej pracy mg jednak dowiedzie si co nieco, dziki pomocy konsulatw, ktrych pracownicy dostali od niego dokadne wytyczne czemu maj si przyglda na defiladach i wiczeniach wojskowych.

246/325

Sam dociera do odlegych rejonw Zwizku Radzieckiego, podrujc swoim wielkim samochodem, w ktrym zamontowa dwustuczterdziestolitrowy zbiornik paliwa. Skpe informacje wywiadowcze, brak rzetelnego obrazu radzieckich si zbrojnych w poczeniu z pompatycznymi gazetowymi informacjami o tempie budowy zakadw przemysowych i wielkich parad wojskowych na Placu Czerwonym, organizowanych przy okazji wita 1 maja i rocznicy rewolucji, rozdmuchiway wyobrani brytyjskich i francuskim politykw. Zadawali sobie spraw, e Stalin przeksztaci Armi Czerwon w wielk si, cho nie potrafili oceni jej rozmiarw, a to nakazywao myle o obronie przed bolszewick agresj. Przeomowy okaza si udzia zachodnich obserwatorw w wielkich manewrach zorganizowanych w czerwcu 1935 roku na poligonie pod Kijowem.

247/325

Zaskoczeni patrzyli, jak tysic czterdzieci czogw, ktre przebyy 650 kilometrw, z marszu rozwijao bojowe formacje i przechodzio do natarcia. Nowoczesne T-26 budowane na brytyjskiej licencji Vickersa 6ton (oznaczonego te jako Vickers Mark E), robiy wraenie szybkoci i zwrotnoci oraz dobrym uzbrojeniem artyleryjskim. Brytyjskiego generaa Archibalda Wavella zaszokowa obraz awy tych czogw, pdzcych po poligonie jeden obok drugiego. Naliczy ich kilkadziesit w jednym szeregu, a wiedzia, e caa British Army dysponuje niewiele ponad trzystoma czogami. Sia pancernej pici zademonstrowana na wstpie wicze bya przygrywk do pokazw, ktre olniy zagranicznych obserwatorw. Na dwik samolotowych silnikw unieli wysoko gowy, wpatrujc si w czarne punkciki na niebie, ktre rosy w oczach. Nadlatyway wielkie czterosilnikowe bom-

248/325

bowce TB-3 . W pewnym momencie na ich skrzydach pojawili si onierze, ktrzy wychodzili z kabin i zelizgiwali si po szerokich patach. Wnet niebo zajaniao setkami biaych spadochronw.

[41]

Pancerny taran na poligonie pod Kijowem

aden z zagranicznych obserwatorw nie widzia tak masowego wykorzystania wojsk powietrznodesantowych. We Francji, Wielkiej Brytanii i we Woszech nikt nie myla o wykorzystaniu takich wojsk. Je-

249/325

dynie Niemcy przeprowadzali eksperymenty z kilkudziesicioosobowymi oddziaami policyjnych spadochroniarzy, aby uy ich do niespodziewanych atakw na placwki partii komunistycznej. onierze, ktrzy wyldowali, po rozpakowaniu pojemnikw i wydobyciu broni, skierowali si w stron rozlegej ki. Wprawa, z jak formowali ugrupowanie bojowe, szybko manewrw i pewno caej operacji wskazyway, e oddziay byy dobrze wywiczone i zgrane. Zanim dotarli do ki, zaczy ldowa tam due samoloty transportowe. Byy to te same czterosilnikowe TB-3, z tym e pozbawione uzbrojenia obronnego, a ich komory bombowe przystosowano do przewozu onierzy i sprztu. To si nie nio adnemu z zachodnich obserwatorw. adna armia Zachodu nie wiczya przerzutu drog powietrzn pojazdw bojowych. A z radzieckich transportowcw, gdy tylko odkooway na bok prowizorycznie za-

250/325

znaczonego pasa startowego, wyjeday tankietki, samochody opancerzone i dziaa. Na oczach obserwatorw formowa si silny oddzia uderzeniowy, dysponujcy artyleri i broni pancern.

Desant z samolotw TB-3

Obserwacja tych manewrw musiaa prowadzi do jednego wniosku: Armia Czerwona jest gotowa do agresywnej wojny. Jeeli na jednym poligonie zgromadzono ponad tysic czogw, to oznaczao, e w jed-

251/325

nostkach pancernych jest ich dziesi razy wicej. To pobiene podliczenie odpowiadao prawdzie. A czogi, samoloty bombowe i oddziay powietrznodesantowe, podobnie jak na morzu okrty podwodne, byy broni agresywn, przysposobion do ataku, nie obrony. Armia Czerwona, otrzymujc nowe uzbrojenie, reformowaa si, przygotowujc si do spenienia najwaniejszego etapu rewolucji Stalina marszu na Zachd. Do koca 1932 roku sformowano dwa pierwsze korpusy pancerne samodzielne taktyczne zwizki operacyjne, z ktrych kady liczy dziesi tysicy onierzy i oficerw, wyposaonych w czterysta szedziesit dziewi czogw i dwiecie samochodw ciarowych. Do 1936 roku utworzono cztery korpusy zmechanizowane, sze samodzielnych pukw czogw, pitnacie zmechanizowanych pukw dywizji kawalerii oraz

252/325

osiemdziesit trzy bataliony czogw w dywizjach piechoty.

i kompanie

TB-3 na ldowisku pod Kijowem

Na drodze z Moskwy do kanau La Manche wielkie i rozlege rwniny tworzyy wymarzony teren dla czogw. Jedynie szeroko rozlane rzeki mogy utrudnia i hamowa marsz. Dlatego Armii Czerwonej potrzebne byy wojska powietrznodesantowe, nieznane w armiach, ktre nie mylay o wielkich ofensywach pancernych. Gdy

253/325

czogi zatrzymayby si przed rzekami, do walki ruszyyby oddziay spadochroniarzy, ktrzy wsparci przez lekkie czogi i artyleri zajmowaliby mosty i zdobywali przyczki. A stamtd czogi mogyby prowadzi dalej swj marsz ku kanaowi La Manche. Bombowce TB-3, pierwsze cikie bombowce wiata, te zrobiy wraenie na obserwatorach swoimi ogromny skrzydami o rozpitoci ponad 40 metrw i czterema silnikami. Na tej podstawie mona byo szacowa, e maj zasig wystarczajco daleki, aby uderzy na zakady przemysowe i miasta daleko poza lini frontu. A na takie zagroenie Brytyjczycy byli szczeglnie czuli. Nawet bardziej ni na grob, jak stanowiy czogi, bo te kanau La Manche nie przebyyby tak atwo. Raport, jaki genera Wavell przedstawi po powrocie do Londynu, zabrzmia jak alarm. Premier Stanley Baldwin, ktry w czerwcu 1935 roku po raz trzeci stan na czele

254/325

rzdu Jego Krlewskiej Moci, wydawa si nie lekceway informacji o zagroeniu. Podj kroki zmierzajce do podniesienia obronnoci Wielkiej Brytanii, ale w zakresie, na jaki byo sta demokratyczne pastwo. Pienidze poszy na wzmocnienie obrony przeciwlotniczej kraju, w ktrej zwikszono liczb eskadr myliwskich, take na Royal Navy. Wojska ldowe byy na trzecim miejscu i dostay najmniej: dwa miliony funtw szterlingw. Za t sum mona byo wybudowa sto dwadziecia pi czogw rednich, ale ju nie starczyoby pienidzy na paliwo i amunicj. A w 1936 roku British Army miaa trzysta siedemdziesit pi czogw, z ktrych trzysta siedem uznawano za przestarzae. Dogonienie Zwizku Radzieckiego wydawao si nieosigalne dla pastwa, ktre musiao liczy si z potrzebami obywateli i ich poziomem ycia. Nawet wiatowego mocarstwa.

255/325

Nikt z zachodnich strategw nie mia wtpliwoci, e Armia Czerwona ruszy na szerokim froncie, cigncym si przez tysice kilometrw od Batyku do Morza Czarnego, gwny ciar uderzenia za skieruje na Polsk i Czechosowacj. W istocie w planie uderzenia na Zachd opracowanym w kocu lat trzydziestych radziecki Sztab Generalny przewidzia, e do walki ruszy dziewi milionw onierzy wspieranych przez trzydzieci siedem tysicy czogw i dwadziecia tysicy samolotw, posuwajcych si od Olsztyna do Lublina i dalej na poudnie. Saba Polska i Czechosowacja nie mogyby zatrzyma tej potgi. Tylko Niemcy mogy powstrzyma czerwony ywio, ale pod warunkiem, e dysponowayby odpowiednio wielk i siln armi oraz polem manewru. Adolf Hitler otrzyma pozwolenie na odrzucenie wersalskich ogranicze, odbudow niemieckich si zbrojnych. Uzyska

256/325

rwnie zgod na zajcie Austrii i czci Czechosowacji, gdzie Wehrmacht mgby zatrzyma bolszewicki walec, gdyby ten potoczy si na Zachd.

Goliat i bkart
Wielki szeciokoowy mercedes zjeda powoli z pagrka, na ktrym wida byo pask, jakby przyklejon do zbocza sylwetk bunkra. Adolf Hitler unis si z siedzenia obok kierowcy i trzymajc si rk za ram szyby, rozglda si z ciekawoci po okolicy. Oficerowie Wehrmachtu, ktrzy jechali w samochodach, te przygldali si z zainteresowaniem i uznaniem pasom przeciwczogowych szyn osadzonych pionowo w betonowych fundamentach oraz ledwo wystajcym ponad ziemi bunkrom, ktrych strzelnice robiy grone wraenie.

257/325

Tego dnia, 10 padziernika 1938 roku, kawalkada kilkunastu pojazdw, ktr otwiera mercedes Hitlera, wyruszya rano z Linzu i skierowaa si do miasteczka eske Velenice, na czesko-austriackiej granicy, ktra przestaa istnie w wyniku monachijskiej ukadu. Hitler i jego oficerowie przyjechali, aby przyjrze si potnym umocnieniom, ktre prawie bez wystrzau zdobyli dla nich politycy. To byo ju drugie zwycistwo Hitlera. Pierwsze odnis kilka miesicy wczeniej, gdy 12 marca wojska niemieckie liczce okoo dwustu tysicy onierzy wkroczyy do Austrii, przesdzajc o wczeniu tego pastwa w granice Rzeszy. Wchonicie Austrii przynioso Niemcom ogromne korzyci. Terytorium Rzeszy powikszyo si o obszar 83 849 km2 zamieszkay przez sze milionw siedemset szedziesit tysicy ludzi. Gospodarka niemiecka otrzymaa due zaso-

258/325

by surowcw wanych dla przemysu zbrojeniowego: magnetytu, rudy oowiu, cynku i inne, dobrze rozwinite zakady motoryzacyjne oraz hutnicze produkujce rocznie 650 tys. ton wysokogatunkowej stali. W bankach zagarnito znaczne iloci zota i rezerw dewizowych. Niemieckie wojska uzyskay dogodne pozycje wyjciowe do agresji na Czechosowacj. To byo atwe zwycistwo, gdy maleka Austria nie miaa adnych szans obrony przed potnym ssiadem, cho takie plany opracowano. Austriacy mogli wystawi do obrony osiemdziesit tysicy onierzy i dwadziecia tysicy milicjantw, dysponujcych niewielk liczb tankietek i starych dzia artyleryjskich dostarczonych przez Wochw. W istocie Austriacy mogli liczy tylko na pomoc Wochw, gdy jakakolwiek samodzielna walka z dwukrotnie liczniejszym wrogiem, wietnie uzbrojonym i wyposaonym byaby samobjstwem.

259/325

Czechosowacja nie byaby ju tak atwym upem. Granice tego pastwa osaniay pasy umocnie budowane od 1936 roku. Do wrzenia 1938 roku powstao dwiecie pidziesit siedem fortw cikich oraz bez maa dziesi tysicy fortw rednich i lekkich. Generaowie francuscy wizytujcy te umocnienia w 1936 roku ocenili je bardzo wysoko, chwalc tempo budowy, jakiego nie udao im si osign przy wznoszeniu fortyfikacji Linii Maginota.

260/325

Adolf Hitler nad now map Europy w czasie konferencji w Monachium

261/325

Czechosowackie umocnienia oddane Niemcom na mocy traktatu monachijskiego

Bunkry, pasy zasiekw przeciwpiechotnych i zapr przeciwczogowych przeszy w niemieckie rce bez wystrzau, gdy tak postanowiy cztery mocarstwa na konferencji w Monachium 29 wrzenia 1938 roku. Gdy brytyjski dyplomata rozoy przed czeskim ministrem spraw zagranicznych map Cze-

262/325

chosowacji z naniesion now granic, Vojtech Mastny krzykn: To jest szokujce! To jest okrutne i kryminalnie gupie! Nie tylko oddalicie nasz ziemi, ale powicilicie nasz obron! Niech pan spojrzy! To jest nasza linia obrony i tutaj, i tutaj wskazywa palcem na rejony, ktre zaznaczono jako ziemie majce przypa Niemcom. Wszystko to oddalicie nazistom! By to jedyny odruch oporu. Czechosowacja kapitulowaa przed hitlerowskimi Niemcami bez walki, cho jej armia pod wzgldem liczby zmobilizowanych wielkich jednostek zajmowaa szste miejsce w Europie i sme w wiecie. Planowano powoanie do obrony pastwa milion dwiecie pidziesit tysicy onierzy, dla ktrych przygotowano odpowiednie zapasy broni: milion dwiecie tysicy karabinw

263/325

i szedziesit dwa tysice karabinw maszynowych. Wojsko miao nowoczesny sprzt i uzbrojenie produkowane przez wietnie rozwinity i nowoczesny przemys zbrojeniowy. Dostarczy on armii czterysta dwadziecia cztery czogi LT 35[42], ktre byy niezbyt udane. Szybko przygotowano produkcj znacznie lepszych LT 38, a take rednich V-8-H, dobrze opancerzonych i uzbrojonych. W 1938 roku zbudowano ju prototyp bardzo udanego redniego czogu ST-39, silnie uzbrojonego (dziao kalibru 47 mm) i opancerzonego (do 50 mm). W 1938 roku Czesi mogli wysa do boju szeset czogw i samochodw pancernych w czterech wielkich jednostkach przygotowanych do szybkich dziaa ofensywnych. Czeskie czogi okazay si na tyle dobre, e przejte przez Niemcw byy uywane w walkach w Polsce i na Zachodzie Europy. Genera Heinz Guderian

264/325

pisa o czeskim sprzcie pancernym: W czasie kampanii polskiej i francuskiej odda on nam due usugi i dopiero podczas kampanii w Rosji zosta zastpiony sprztem produkcji niemieckiej. A do koca wojny Niemcy korzystali z czeskiej produkcji. Praskie zakady Bhmisch-Mhrische-Maschinenfabrik (BMM) wyprodukoway do 1942 roku tysic dwiecie siedemdziesit sze czogw LT 38[43], a potem cztery tysice sto siedemdziesit trzy dziaa samobiene na podwoziu tego czogu (w tym synne Hetzer) oraz setki opancerzonych dzia przeciwlotniczych, pojazdw amunicyjnych, ratunkowych itp.

265/325

Czeskie czogi w pierwszej linii niemieckiej dywizji pancernej we Francji w 1940 roku

Czeskie lotnictwo miao w pierwszej linii piset szedziesit osiem samolotw bojowych, ktre oddano w rce wietnie wyszkolonych pilotw. Nie byy to siy, ktre mogyby zwyciy w walce z Wehrmachtem, ale niemieckie wojska musiayby najpierw przeama potne umocnienia i zderzy si w polu z oddziaami czechosowackiej armii. Traciyby czas, ktry

266/325

mogli wykorzysta sojusznicy z Francji i Wielkiej Brytanii, rozpoczynajc ofensyw na Zachodzie, oraz Polska, atakujc niemieckie granice. Takiej wojny Hitler by nie wygra.

Czechosowackie myliwce Avia B-534 pod niemieck stra

Samochody wjechay do wsi i zatrzymay si przed niewielk gospod, udekorowan girlandami kwiatw i transparentami z napisami na cze Hitlera. Wszyscy zasiedli

267/325

za stoami ustawionymi w podkow, na ktrych przygotowano ju poczstunek. Tu obok Fhrera usiad genera Wilhelm von Leeb, dalej genera Eugen von Schobert, z drugiej strony Konrad Henlein i inni oficerowie Wehrmachtu i SS. Major Hans Grosscurth, siedzcy na kocu stou, pooy na kolanach notatnik, w ktrym opisywa przebieg wizyty Hitlera. Przed miejscem przeznaczonym dla Fhrera sta dzbanek soku, gotowane warzywa, a po chwili, gdy wszyscy zajli miejsca, adiutant, pukownik Rudolf Schmundt, przynis pater z wiedeskimi ciasteczkami. Inni uczestnicy tej biesiady nie stronili bynajmniej od misa i przed ich talerzami ustawiono pmiski z plastrami szynki, cienkimi frankfurckimi kiebaskami, pieczonymi ziemniakami i wysokie kufle z piwem.

268/325

Powitanie niemieckich oddziaw wkraczajcych do Sudetenlandu

Ledwo posiek rozpocz si, a Hitler wsta, co sprawio, e wnet ucich gwar rozmw toczonych przy stole. Zacz mwi. Zrazu spokojnie. Szybko jednak sowa, ktre wypowiada, wprowadzay go w podniecenie. Anglicy, to Anglicy, s zawsze tymi, ktrzy mnie krytykuj. Sabi, dekadenccy, prowadzeni przez zdegenerowan arystokracj bez podbrdkw i przez starych

269/325

gupcw, jak Chamberlain. Jeszcze do tego omielaj si stawa na mojej drodze. Nie pozwol na to! Krzycza. W drzwiach i otwartych oknach pojawi si tumek ludzi, ktrzy chcieli posucha Fhrera. Stali z otwartymi ustami, zafascynowani sowami, ktre syszeli. Ich obecno dodawaa mu animuszu. Nie mwi ju do grupy swoich oficerw, lecz do tumu. Zaatakuj ich i zniszcz ich! Francuzw take! aciskie kundle i wazeliniarze! Moecie kupi kadego polityka we Francji, bez wzgldu na jego pogldy polityczne. Przearte ydostwem szumowiny! Zostan naznaczeni i starci, jeeli omiel si stan na mojej drodze! atwe zwycistwo rozzuchwalio go. Wiedzia, e Francja i Wielka Brytania przegray najwaniejsz cz batalii. Gdyby wspary Czechosowacj, ta moga wysa do boju czterdzieci dwie dywizje. Polska

270/325

wystawiaby czterdzieci dywizji, co oznaczaoby, e Wehrmacht zderzyby si na wschodzie z si, ktrej pokonanie nie byoby atwe. Tym bardziej, e musiaby podj walk z wojskami francuskimi na zachodzie, a te zostayby wsparte przez wojska brytyjskie.

Ambasador Jzef Lipski (pierwszy z prawej na schodach) w czasie wizyty ministra sprawiedliwoci Witolda Grabowskiego (trzeci z prawej na schodach) w Berlinie

271/325

Nagle zacz mwi o Wgrach, z pen niechci, jak ten nard mg wywoywa u Austriaka. Polacy powiedzia nagle s Sowianami, ale bardzo rnymi ludmi. Podziwiam Polakw. Oni s jak Jugosowianie, s wielkimi ludmi! Nie daj si zastraszy. Mog by przyjacielem Polakw i powiadomi mojego dobrego przyjaciela Lipskiego (mwi o polskim ambasadorze w Berlinie), e moe na mnie liczy! Major Grosscurth pochyli si do siedzcego obok majora Gnthera Blumentritta: To oznacza, e nie bdzie wojny z Polsk tego roku szepn. W planach Hitlera Polska nie miaa by kolejnym celem. Liczy, e uda mu si dogada z polskim rzdem, na ktrym zajcie czci Czechosowacji na podstawie ustale ukadu monachijskiego musiao zrobi due

272/325

wraenie. Przede wszystkim powinno wskaza Polakom, e Anglicy i Francuzi mog rwnie atwo i szybko, jak zrobili to wobec Czechosowacji, wycofa swoje gwarancje pomocy i zgodzi si, aby wojska niemieckie zajy Gdask i korytarz, czc Prusy Zachodnie ze Wschodnimi. A nie wykluczone, e rwnie chtnie zgodziliby si na przekazanie Niemcom innych ziem, wobec ktrych rocili pretensje: czci Wielkopolski i Grnego lska. Jeeli bowiem Wehrmacht miaby broni Zachodu przed bolszewick nawa, to ziemie te byy konieczne dla zorganizowania tam punktw oporu.

273/325

Berghof alpejska rezydencja Adolfa Hitlera

Dwa tygodnie pniej, 24 padziernika 1938 roku, z pocigu z Monachium, ktry zatrzyma si na stacji w Berchtesgaden, wysiad polski ambasador Jzef Lipski. Przybywa do miejscowoci w Alpach Bawarskich, ktr Hitler wybra na swoj siedzib. Cztery kilometry od miasta na Obersalzbergu kupi will, ktr przebudowa tak, e staa si jego nieoficjaln rezydencj. W niej przyjmowa

274/325

austriackiego kanclerza Kurta Schuschigga, aby zmusi go do kapitulacji i oddania Austrii w niemieckie rce. Tam przyjeda brytyjski premier Neville Chamberlain i woski dyktator Benito Mussolini. Lipskiego zawieziono do hotelu Grand pooonego na niewielkim wzniesieniu na poboczu drogi. Jednopitrowy budynek, w typowym bawarskim stylu, o do paskim dachu, z biaymi cianami i drewnianymi balkonami zrobi sympatyczne wraenie. Wewntrz drewniane ciemne schody, kasetonowy sufit, mikkie dywany wycieajce podogi oraz meble, dobrane z gustem i znawstwem stwarzay sympatyczn atmosfer i daway pewno dobrego odpoczynku przybywajcym tu kuracjuszom. Pnym popoudniem, gdy po odpoczynku ambasador zszed na d, zobaczy Ribbentropa, oczekujcego na polskiego gocia

275/325

w sali restauracyjnej za drzwiami z krysztaowymi szybami. Zasiedli przy wielkim, okrgym stole. Inne stoliki, ustawione za drewnianymi przegrodami byy puste, a wic najwidoczniej na czas spotkania dyplomatw restauracja zostaa zamknita dla innych goci. Atmosfera, jaka tam panowaa, a ktr tworzy pikny kredens w rogu sali, drewniane rzeby ze zoceniami i mosine yrandole z kremowymi abaurami, rzucajcymi ciepe wiato, stanowia doskona opraw do swobodnej wymiany zda, aczkolwiek obydwaj politycy zdawali si by nieco napici i speszeni. Ribbentrop mwi wiele o urokach tego zaktka Alp i kilka razy wspomnia, e jest to miejsce szczeglne dla Niemcw, gdy Fhrer ju dawno wybra je na swoj siedzib. Dania byy znakomite i przygotowane ze smakiem i lekkoci, o ktr trudno byo

276/325

podejrzewa Bawarczykw (dla przygotowania tego obiadu zatrudniono francuskiego kucharza). Po obiedzie, gdy kelnerzy podali kaw, Ribbentrop przeszed do gwnej sprawy, z powodu ktrej zaprosi Lipskiego. Od razu zastrzeg, e to, co powie, nie powinno zosta przeniesione na papier i liczy, e ambasador poinformuje o tym polskiego ministra spraw zagranicznych jedynie ustnie. Prosz pana o przekazanie ministrowi Beckowi mojego zaproszenia do odwiedzenia Niemiec powiedzia. Nasi polscy przyjaciele maj stae zaproszenie do skadania wizyt w Niemczech. Nadszed czas osignicia porozumienia we wszystkich moliwych sprawach, ktre powoduj rozdwiki midzy Niemcami i Polsk. Zacz je wymienia, a na jego licie spornych spraw gwne miejsce zajmowa Gdask.

277/325

Gdask jest niemiecki, by zawsze niemiecki i pozostanie niemiecki stwierdzi. Jednake szybko zacz wycofywa si z tego nazbyt kategorycznego stwierdzenia. Hitler zdecydowa si wycofa pretensje wobec Poudniowego Tyrolu [ktre Niemcy rociy sobie wobec Woch przyp. aut.], poniewa dy do cakowitego porozumienia z Wochami. Aczkolwiek jest z pochodzenia Austriakiem i Poudniowy Tyrol ma dla niego wiksze znaczenie emocjonalne ni Gdask i korytarz. Podobnie sprawa ma si z AlzacjLotaryngi. Fhrer pracuje nad penym porozumieniem z Francj.

278/325

Minister Jzef Beck

Lipski doskonale rozumia, do czego zmierza jego rozmwca. Czeka jednak, a padnie oferta. Ribbentrop szybko przeszed do rzeczy, przekazujc warunki

279/325

proponowanej ugody: Polska odda Gdask oraz wyrazi zgod na wybudowanie eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej, ktre poczyyby Prusy Zachodnie ze Wschodnimi. W zamian Niemcy udostpniliby Polsce podobn tras drogow i kolejow biegnce przez Gdask, wolny port w tym miecie i rynek zbytu na polskie produkty oraz zgodziyby si na przeduenie na dwadziecia pi lat paktu o nieagresji zawartego w 1934 roku. Gdyby zatrzyma si na tym etapie propozycji Ribbentropa, mona byoby odnie wraenie, e bya to szczera i hojna oferta. Jednake Ribbentrop posun si dalej, wskazujc, e Polska powinna doczy do paktu antykominternowskiego, ktry w 1936 roku podpisay w Berlinie Niemcy i Japonia, a do ktrego rok pniej przystpiy Wochy. Ribbentrop wspomnia, e w zamian za to Polska otrzymaaby Rutheni wschodni region Czechosowacji! To byo do szokujce. Gdy pada ta

280/325

propozycja, ziemie te do Niemiec nie naleay. Ribbentrop zdradza, e w zamiarach Hitlera jest podbj caej Czechosowacji! Lipski nie uzna za stosowne wyjania tej kwestii. Przesanie Ribbentropa byo a nadto wyrane: proponowa Polsce sojusz z Niemcami, Wochami i Japoni przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Ta rozmowa miaa oczywicie charakter sondaowy i ambasador Lipski, oprcz stwierdzenia, e przekae (ustnie) polskiemu ministrowi spostrzeenia jego niemieckiego kolegi, nie musia wypowiada si na temat tego, co usysza, ani te Ribbentrop nie spodziewa si tego. Kolejny ruch nalea do polskiego ministra spraw zagranicznych, Jzefa Becka. Znalaz si on w bardzo kopotliwej sytuacji. Przyjcie niemieckiej propozycji nie wchodzio w gr, gdy naruszaoby podstaw jego polityki zagranicznej, jak byo utrzymanie rwnowagi w stosunkach z dwoma

281/325

potnymi ssiadami. W istocie robi to z sukcesem od 1934 roku, gdy 27 stycznia podpisa ukad o nieagresji z Niemcami, zyskujc przy tym sympati Hitlera, gdy ten, cho zmuszony do tego kroku przez Pisudskiego, mg by zadowolony. Nie zamierza honorowa przyjtych zobowiza, a pakt stanowi potwierdzenie midzynarodowej pozycji nowego rzdu nazistowskiego. Wkrtce Beck doprowadzi do przeduenia wczeniej zawartego ukadu o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim o dziesi lat. Bya to wic polityka penej rwnowagi. Bez wtpienia by to sukces w pierwszej poowie lat trzydziestych, ale Beck nie zauway, e sytuacja midzynarodowa szybko si zmieniaa i kontynuowanie tej polityki w kocu dekady mogo by ogromnie niebezpieczne dla Polski. Nie mg odrzuci oferty, ktr Ribbentrop przedstawi Lipskiemu, gdy w istocie staw-

282/325

iaa Polsk wrd wiatowych potg sygnatariuszy paktu antykominternowskiego. Odmowa mogaby dotkn Hitlera. Dlatego Beck postanowi gra na zwok, starajc si utrzyma dobre stosunki z Niemcami i jednoczenie robi wszystko, aby poprawi stosunki ze Zwizkiem Radzieckim, ktre bardzo ucierpiay po wkroczeniu wojsk polskich na lsk Cieszyski. Ju wczeniej Stalin grozi, e w takim przypadku zerwie ukad o nieagresji z Polsk, jednake nie zdecydowa si na to. Zdawa sobie spraw, e jakakolwiek akcja nieprzyjazna wobec Polski, doprowadziaby do zblienia polskoniemieckiego i uzna, e skoro zajmowanie Zaolzia odbyo si bez walk, tym samym nie zaistniay warunki uzasadniajce realizacje jego groby. Obiad w hotelu Grand dobieg koca i Ribbentrop zaprosi Lipskiego na lampk koniaku i cygara do saloniku, widocznego za szeroko otwartymi, przeszklonymi drzwia-

283/325

mi sali restauracyjnej. Zasiedli w gbokich fotelach przy wielkim kominku, nad ktrym wisia obraz przedstawiajcy rozstanie kochankw wrd onieonych pl. Ribbentrop nie powrci ju do tematu, ktry tak zajmowa go podczas obiadu. Teraz ruch nalea do Polakw.

Adolf Hitler podejmuje w Berghofie ministra Jzefa Becka i polskich dyplomatw z onami

Jzef Beck wykona go 5 stycznia 1939 roku, gdy uda si do Hitlera. Zadba o to, aby

284/325

spotkanie nie miao formalnego charakteru i dlatego w poowie grudnia 1938 roku powiadomi niemieckiego ministra, e planuje spdzi wita Boego Narodzenia i Nowy Rok w Monte Carlo, a w drodze powrotnej mgby zatrzyma si na pogawdk w Berlinie. Bardzo by zadowolony z tego pomysu, ktry pasowa wrcz idealnie do polityki, jak mia zamiar prowadzi wobec Niemiec: utrzymywa dobr atmosfer i nade wszystko unika jakichkolwiek rozstrzygni. Tymczasem odpowied, jaka nadesza z Berlina, zaskoczya go: Hitler zaprasza do Obersalzbergu. Przyby wraz z on oraz szefem gabinetu ksiciem Michaem ubieskim i ambasadorem Jzefem Lipskim, ktrym towarzyszyy ony w drodze na dworzec do Berchtesgaden, skd wyruszyli do Obersalzbergu.

285/325

Hitler, obok ktrego stali minister Ribbentrop i ambasador Hans Adolf von Moltke, ktry specjalnie przyby z Warszawy, sta na schodach prowadzcych do willi Berghof na Obersalzbergu. Byo zwyczajem tego domu, e Hitler tak wita goci, co miao podkrela serdeczno i pewn nieoficjalno rozmw.

Salon w willi Hitlera Berghof na Obersalzbergu

Ucaowawszy donie Polek i potrzsnwszy domi polskich dyplomatw

286/325

poprowadzi ich przez cikie dbowe drzwi do wielkiego salonu, zasanego ciemnoczerwonym dywanem. Polacy usiedli przy okrgym stole tak, aby mogli podziwia widok gr za wielkim oknem. Przy Hitlerze usiad tumacz Paul Schmidt, do Becka za przysun si ambasador Lipski. Beck, najwyraniej stremowany, przeszed natychmiast do sedna, mwic o potrzebie zachowania dobrych stosunkw. Wspomnia o Czechosowacji, ale Hitler nie mia zamiaru traci czasu na rozmowy o niczym. Od razu nawiza do tematu rozmowy, ktr Ribbentrop odby z Lipskim w padzierniku 1938 roku, wyjaniajc, e najwaniejszym celem jest sojusz Polski z Niemcami przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Bez wzgldu na to, czy Rosja jest bolszewicka, czy carska mwi Hitler niemieckie podejcie wobec niej musi by nacechowane najwiksz ostronoci.

287/325

Z czysto militarnego punktu widzenia istnienie silnej polskiej armii oznacza istotne uatwienie niemieckiej pozycji. Dywizje, ktre Polska rozmiecia na swojej wschodniej granicy, zaoszczdzaj Niemcom wielu wydatkw wojskowych. Nagle zmieni temat, jakby wyczuwajc, co moe niepokoi Becka. Niemcw nie interesuje Ukraina powiedzia stanowczo mimo caego haasu, jaki czyni wiatowa prasa, utrzymujc, e Niemcy zmierzaj w t stron. W tym regionie nikt nie ma podstaw do jakichkolwiek obaw. Nie interesuje mnie, jakie pastwa s zainteresowane tym [tj. Ukrain przyp. aut.]. Kama. Wychodzi z zaoenia, e przy takim zastrzeeniu jego oferta sojuszu wyda si bardziej interesujca dla Polski. Bez wzgldu na to jak wielkie miao by to kamstwo, nie stwarzaoby pozorw wiarygodnoci, gdyby Hitler nie wspomnia

288/325

o warunkach. W polityce niczego si nie daje. Hitler musia wic przedstawi swj warunek: powrt Gdaska do Rzeszy. Ale i w tej dziedzinie wydawa si nastawiony na ugod. Mwi, e cho Gdask zostaby oddany niemieckiej spoecznoci, to pozostaby w sferze ekonomicznego wpywu Polski, co w praktyce mogoby oznacza ustanowienie kondominium. Sprawa korytarza jest trudnym problemem psychologicznym dla Niemcw mwi dalej Fhrer ale kompletnym absurdem byoby pozbawianie Polski dostpu do morza. Gdyby bowiem Polska zostaa zakorkowana w ten sposb, to przy wzrocie napicia z tego powodu staoby si to naadowanym rewolwerem, ktrego spust moe by pocignity w kadej chwili. Sprawia wraenie, e musi uzyska od Polski ustpstwa w kwestii Gdaska i korytarza, gdy tego oczekiwa od niego nard

289/325

niemiecki, ale gotw by szuka kompromisowych rozwiza. Powoli przechodzi do gwnego tematu, cho zacz bardzo okrnie. Mwi o problemie ydowskim, ktry w jego ocenie narasta rwnie niebezpiecznie w Polsce, jak i Niemczech. Proponowa wysanie ydw niemieckich i polskich gdzie do kolonii afrykaskiej. Ale alianci nie rozumiej, e Niemcy bardzo potrzebuj kolonii, aby wyywi szybko wzrastajc populacj zakoczy dugi wywd. To byo wyrane wskazanie: Niemcy musz mie Lebensraum przestrze yciow! yzne ziemie, zasobne w naturalne bogactwa. A takie byy na wschodzie! Beck zdawa si doskonale rozumie, do czego zmierza Hitler, ale nie mia zamiaru podejmowa tematu zdobywania przestrzeni yciowej dla narodu niemieckiego. Nie chcia mwi o Ukrainie, cho ze sw Hitlera,

290/325

sposobu, w jaki przedstawia te plany, wyranie wynikao, e to interesuje go najbardziej. Zacz rozwaa problem Ruthenii, czci Czechosowacji, ktrej oddanie Polsce proponowa minister Ribbentrop. Beck by zdania, e ten region, biedny i zacofany, powinien przypa Wgrom, aby uzyskay wspln granic z Polsk. Tak, Beck zmierza do stworzenia warunkw do poczenia sojuszem Litwy, Wgier, Rumunii, Bugarii i Jugosawii. Oczywicie w tym sojuszu dominujca rola przypadaby Polsce, dajc jej si wystarczajc do odparcia jakichkolwiek agresywnych zamiarw ze strony zarwno Niemiec, jak i Zwizku Radzieckiego. Propozycje w sprawie Gdaska Beck obieca przemyle. Rozmowa przy herbacie dobiega koca. Hitler odprowadzi goci do schodw, pomacha im, kiedy wsiedli do samochodw. Sta jeszcze przez chwil, patrzc, jak samochody znikaj za zakrtem. Wreszcie odwr-

291/325

ci si na picie, nie mwic nic do Ribbentropa, ktry rozumia, e Fhrerowi nie udao si osign tego, co zaoy przed spotkaniem z Jzefem Beckiem. Nie mia jednak zamiaru atwo zrezygnowa. Nastpnego dnia do hotelu Vier Jahreszeiten przy Maximilianstrasse w centrum Monachium, gdzie zatrzymali si polscy gocie, przyby minister Ribbentrop. Wiele wskazywao na to, e Hitler nakaza mu przeprowadzenie otwartej rozmowy z Beckiem i skonienie Polaka do zaakceptowania propozycji, ktre tak otwarcie przedstawi przy herbacie w Berghofie. Przez ptorej godziny w rokokowym wntrzu hotelowego apartamentu Niemiec powtarza propozycje zoone poprzedniego dnia przez Hitlera, czynic ich sens jeszcze bardziej jawnym. Beck nie mg mie ju adnych wtpliwoci. To ju nie bya gra o utrzymanie przyjaznej atmosfery. Hitler

292/325

stawia warunek: sojusz przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu, due korzyci polityczne i ekonomiczne dla Polski, w zamian za Gdask i korytarz. Dzisiaj, po raz pierwszy, jestem pesymist odpowiedzia Beck. Czu, e moliwoci jego manewru ju si wyczerpay. Zwaszcza w sprawie problemu Gdaska, jak podj to kanclerz, nie widz moliwoci jakiegokolwiek porozumienia. Wiedzia, e nard polski nie zgodziby si na takie ustpstwa wobec Niemcw. Ribbentrop przekn t odpowied i podj spraw przystpienia Polski do paktu antykominternowskiego. Czyby oznaczao to, e Hitler gotw by zrezygnowa z da wobec Gdaska? Nie mona byo wykluczy takiej ewentualnoci. Jemu zaleao przede wszystkim na przecigniciu Polski na swoj stron. Co zyskiwa, nawizujc taki sojusz? Obecno Polski przy

293/325

boku Niemiec dawaa temu pastwu poczucie bezpieczestwa. Gdyby zdecydowa si uderzy na Zachd, a taki by jego zamiar, miaby pewno, e czterdzieci polskich dywizji, moe sabo uzbrojonych, ale bitnych, nie uderzy od wschodu. Gdyby za ruszy na Zwizek Radziecki, dywizje Wehrmachtu przejechayby w spokoju przez Polsk, korzystajc z pomocy materiaowej i baz wzdu granic. Beck znalaz si w trudnej sytuacji. Nie chcia odrzuca askawej propozycji, jak byo uczestniczenie w sojuszu mocarstw, ale nie mia te zamiaru przyjmowa jej. Polska polityka moe rozwija si w stron niemieckich poszukiwa, w przyszoci powiedzia zdecydowanie, acz mglicie. I natychmiast, jakby chcc zatrze ze wraenie, jakie na Niemcu zrobiy jego sowa, zaprosi go do zoenia wizyty w Warszawie. Tworzy wic szans uzyskania

294/325

porozumienia. Ustalono, e wizyta nastpi szybko, jeszcze tego samego miesica. Ribbentrop tego samego dnia pojecha do Berchtesgaden. Beck nie ma zamiaru zaakceptowa niemieckiego zaproszenia do przyczenia si do niemieckiej wyprawy na Wschd zrelacjonowa sw rozmow z polskim ministrem. Polska staa si pierwszym pastwem, ktre twardo powiedziao Hitlerowi nie! Przy mikkich i cofajcych si trwonie rzdach Francji i Wielkiej Brytanii, kapitulujcych rzdach Austrii i Czechosowacji Polska stana na drodze wielkiej ofensywy hitleryzmu.

295/325

Zapraszamy do zakupu penej wersji ksiki

Przypisy
Narodziny wojny
[1] Matthias Erzberger (20.09.187526.08.1921), niemiecki polityk, 11 listopada 1918 roku przewodniczy niemieckiej delegacji, ktra podpisaa zawieszenie broni. Jako czonek pierwszego rzdu republikaskiego opowiada si za zaakceptowaniem traktatu wersalskiego. W latach 19191920 by wicekanclerzem i ministrem finansw. Zgin zastrzelony przez czonkw nacjonalistycznej organizacji. [2] Ferdinand Foch (2.10.185120.03.1929), marszaek. W lipcu 1870 roku, po wybuchu wojny francuskopruskiej, zacign si do wojska, ale nie bra udziau w walkach. Od 1911 roku dowodzi

297/325

dywizj, a nastpnie armi. 28 sierpnia 1914 roku przej dowodzenie 9. armi, ktra przyczynia si do zwycistwa nad Marn. W latach 19151916 dowodzi Pnocn Grup Armii. W maju 1917 roku zosta szefem Sztabu Generalnego. W marcu 1918 roku obj stanowisko dowdcy wojsk sprzymierzonych na froncie zachodnim i woskim. 6 sierpnia otrzyma stopie marszaka Francji. 11 listopada 1918 roku przewodzi francuskiej delegacji, ktra podpisaa rozejm. Otrzyma stopie marszaka Wielkiej Brytanii i Polski. [3] K-Wagen (Kolossal-Wagen/ Grosskampfwagen), ciki czog niemiecki skonstruowany w 1917 roku przez Josepha Vollmera i Wegnera (Wegera?). Do listopada 1918 roku zbudowano dwa prototypy. Dane taktyczno-techniczne: zaoga 27 osb, waga 120 t., wymiary: (d./szer./wys.) 12,7 m/6,1/3,1 m, uzbrojenie: 4 dziaa kal.

298/325

77 mm, 7 karabinw maszynowych kal. 7,92 mm, pancerz 10-30 mm, napd dwa silniki lotnicze o mocy 650 KM kady, prdko 7,5 km/h. [4] A7V, niemiecki ciki czog skonstruowany przez in. Josepha Vollmera w 1916 roku. Prototyp zbudowano w zakadach Daimler-Benz w kwietniu 1917 roku. Z zamwionych stu egzemplarzy zbudowano tylko dwadziecia. Wziy udzia w walce 21 marca 1918 roku. Dane taktyczno-techniczne: zaoga 18 osb, waga 30 t., wymiary: (d./szer./wys.) 7,34 m/ 3,1/3,3 m, uzbrojenie: 1 dziao kal. 57 mm, 7 karabinw maszynowych kal. 7,92 mm, pancerz 20-50 mm, napd dwa silniki lotnicze o mocy 200 KM kady, prdko 9 km/h, zasig do 80 km. [5] Karl Liebknecht (13.08.1871-15.07.1919), polityk, z wyksz-

299/325

tacenia prawnik, odegra gwn rol w utworzeniu w 1907 roku Socjalistycznej Midzynarodwki Modziey w Stuttgarcie. W 1912 roku zosta posem do Reichstagu. W 1915 roku zmobilizowany do suby pomocniczej, zosta wysany na front wschodni. W latach 1916-1918 by wiziony za udzia w demonstracji antywojennej. Po wyjciu z wizienia na mocy amnestii zacz planowa rewolucj. Odgrywa gwn rol w utworzeniu partii komunistycznej. 15 stycznia 1919 roku zosta zamordowany przez bojwk oficersk. [6] Wilhelm II (27.01.1859-4.06.1941), cesarz Niemiec i krl Prus, najstarsze dziecko cesarza Fryderyka III i Victorii, najstarszej crki brytyjskiej krlowej Victorii. Na tron wstpi w 1888 roku. Prowadzi antybrytyjsk polityk. W krytycznym czasie 1914 roku wspiera Austro-Wgry i zachca do prowadzenia twardej polityki, co stao si

300/325

bezporedni przyczyn wybuchu wojny. Zmuszony do abdykacji 9 listopada 1918 roku znalaz azyl w Holandii, gdzie pozosta do mierci. [7] Gefreiter, najniszy stopie podoficerski w armii niemieckiej, odpowiadajcy stopniowi kaprala w wojsku polskim. [8] Mein Kampf, Wyd. Scripta Manet, Krosno 1992, tum. Irena Puchalska i Piotr Marszaek. [9] Schmidt pozosta druhem Hitlera do koca wojny. Przyja nie przyniosa mu wikszych zaszczytw, poza stanowiskiem burmistrza Garching. Po wojnie, przesuchiwany przez Amerykanw, nie powiedzia niczego, co mona byoby uzna za ujm dla honoru Hitlera.

301/325

[10] Freikorps Freiwillige Korps, organizacje paramilitarne formowane przez zdemobilizowanych onierzy dziki poparciu ministra obrony Gustava Noskego oraz dowdztwa Reichswehry. Pierwszy powsta w grudniu 1918 roku. Ogem powstao 200 Freikorpsw, liczcych od kilkuset do kilku tysicy onierzy. Uywane byy do pacyfikowania strajkw i rozbijania organizacji komunistycznych i zrewoltowanych oddziaw armii. W 1920 roku, w wyniku naciskw pastw alianckich, zostay oficjalnie rozwizane. Jednak wikszo przesza do konspiracji jako zwizki sportowe, organizacje samoobrony itp. Zaktywizoway swoj dziaalno w czasie powsta lskich, uywane do walk z Polakami. Ostatecznie rozwizane w 1923 roku. [11] Thule Gesellschaft (Towarzystwo Thule), tajna organizacja utworzona na przeomie lat 1917 i 1918 w Monachium

302/325

przez Rudolfa von Sebottendorfa tytuujcego si baronem, skupiajca gwnie arystokracj. Nazwa nawizywaa do mitycznej wyspy Thule na pnocy Oceanu Atlantyckiego. Rasistowskie pogldy miay wpyw na ideologi ksztatujcej si partii narodowosocjalistycznej NSDAP. Powizania z innymi organizacjami oraz wewntrzna struktura pozostaj niejasne. Zostaa rozwizana w 1937 roku na mocy prawa zakazujcego dziaalnoci tego typu organizacji w III Rzeszy. [12] Anton Drexler (13.06.188424.02.1942), polityk, zaoyciel (wsplnie z dziennikarzem Karlem Harrerem) Niemieckiej Partii Robotniczej (Deutsche Arbeiterpartei), w ktrej karier polityczn rozpocz Adolf Hitler. Za jego namow Drexler zmieni nazw DAP na Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnikw (Nationalsozialistische Deutsche

303/325

Arbeiterpartei, NSDAP). Zepchnity do poledniej roli w 1923 roku wystpi z partii. Powrci do niej w 1933 roku, ale nie odegra ju adnej roli. [13] Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem (Wsierossijskaja czriezwyczajnaja komissija po borbie s kontrriewolucyjej i sabotaem, w skrcie WCzK lub Czeka), policja polityczna powoana 20 grudnia 1917 roku przez Rad Komisarzy Ludowych, kierowana przez Feliksa Dzieryskiego. Jej gwnym celem byo zwalczanie przeciwnikw rzdw bolszewickich. W 1922 roku przeksztacona w GPU (Gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije) Pastwowy Zarzd Polityczny, w 1923 roku, wraz z utworzeniem ZSRR, w OGPU (Objedinionnoje gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije) Zjednoczony Pastwowy Zarzd Polityczny.

304/325

[14] Kliment Woroszyow (4.02.1881-2.12.969), marszaek ZSRR, dziaacz bolszewicki od 1903 roku. Wyrni si obron Carycyna (Wogogradu) w 1918 roku, gdzie dowodzi Frontem, a nastpnie 10. armi. W 1925 roku obj stanowisko komisarza spraw wojskowych, rok pniej czonka Biura Politycznego partii bolszewickiej. W 1935 roku by jednym z pierwszych piciu oficerw awansowanych do stopnia marszaka Zwizku Radzieckiego. Bra aktywny udzia w czystkach w Armii Czerwonej. W czasie wojny zajmowa najwysze stanowiska dowdcze. W latach 1945-1947, jako szef Sojuszniczej Komisji Kontroli na Wgrzech, organizowa wprowadzenie w tym kraju reymu komunistycznego. Po powrocie do Moskwy obj stanowisko zastpcy przewodniczcego Rady Ministrw ZSRR. W latach 1953-1960 by przewodniczcym Rady Najwyszej ZSRR.

305/325

[15] Siemion Budionny (25.04.1883-26.10.1973) marszaek ZSRR, podoficer armii carskiej, w 1917 roku przyczy si do bolszewikw. W lutym 1919 roku zorganizowa oddzia konny Armii Czerwonej, 19 listopada 1919 roku przemianowany na 1. Armi Konn; dowodzi ni do 1923 roku w wojnie domowej i wojnie polsko-bolszewickiej. W 1935 roku mianowany marszakiem ZSRR. We wrzeniu 1941 roku wobec nieudolnoci w dowodzeniu dwoma frantami zosta odwoany, jednake nie zakoczy kariery wojskowej; do koca wojny dowodzi Kierunkiem, a pniej Frontem Pnocno-Kaukaskim. W 1943 roku obj utworzone specjalnie dla niego (w pewnym stopniu honorowe) stanowisko dowdcy kawalerii. Po wojnie by inspektorem kawalerii i gwnym inspektorem Ministerstwa Obrony.

306/325

[16] Georges Clemenceau (28.09.184124.11.1929), polityk, z wyksztacenia lekarz. Od 1876 roku pose do parlamentu. W 1906 roku zosta ministrem spraw wewntrznych, nastpnie premierem. Jego rzd upad w 1909 roku. Ponownie obj ten urzd w listopadzie 1917 roku, gdy rwnoczenie zosta ministrem wojny. Zwycistwo w wojnie byo rwnie efektem jego polityki. Po porace w wyborach prezydenckich (zarzucano mu, e by zbyt pobaliwy w stosunku do Niemiec) w 1920 roku wycofa si z polityki. [17] Thomas Woodrow Wilson (28.12.18563.02.1924), prezydent Stanw Zjednoczonych, drog do polityki rozpocz od kariery naukowej: doktorat na Johns Hopkins University, od 1902 roku rektor Uniwersytetu Princeton. W 1913 roku obj urzd (dwudziestego smego) prezydenta USA. Po wybuchu wojny zdecydowany by utrzy-

307/325

ma neutralno, dopiero 2 kwietnia 1917 roku zwrci si do Kongresu o wypowiedzenie wojny. 8 stycznia 1918 roku przedstawi Kongresowi 14 punktw, plan dziaa, ktre miay zapewni pokj. Najwikszym niepowodzeniem byo odrzucenie przez Kongres ratyfikacji traktatu wersalskiego. W czasie kampanii o zaakceptowanie przez Kongres Ligi Narodw, przemawiajc 25 wrzenia 1919 roku w Pueblo w stanie Colorado, dosta wylewu, z ktrego ju nie wydobrza. Za utworzenie Ligi Narodw otrzyma Nagrod Nobla. [18] La grande Muette (wielki niemowa) tak okrelano rol wojska wobec polityki. [19] Hermann Mller (18761931), polityk niemiecki. Minister spraw zagranicznych w latach 1919-1920, dwukrotnie obejmowa urzd kanclerza w 1920 i 1928 roku. By jed-

308/325

nym z dwch sygnatariuszy traktatu wersalskiego. [20] David Lloyd George (1863-1945) polityk, premier rzdu w latach 1916-1922. Przed I wojn i w okresie midzywojennym wielokrotnie akcentowa swoje uznanie dla Niemcw (o Hitlerze w 1936 roku powiedzia, e to najwikszy z yjcych Niemcw). By zdecydowanym przeciwnikiem Polakw. [21] Aleksandr Jegorow (22.10.1883-23.02.1939), marszaek ZSRR, byy oficer armii carskiej. W 1918 roku wstpi do partii bolszewickiej. W czasie wojny domowej dowodzi 9. i 10. armi, a nastpnie Frontem Poudniowym i Poudniowo-Zachodnim. W latach 1931-1937 by szefem Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. W 1935 roku zosta awansowany, jako jeden z pierwszych piciu, do stopnia marszaka Zwizku Radzieckiego.

309/325

Od 1937 roku by zastpc ludowego komisarza obrony. Aresztowany w 1938 roku pod zarzutem zdrady i szpiegostwa, zosta skazany na mier i stracony. [22] Michai Tuchaczewski (16.02.1893-11.06.1937), marszaek ZSRR, oficer armii carskiej, wcielony w 1918 roku do Armii Czerwonej, wstpi do partii bolszewickiej. W wojnie domowej dowodzi armiami. W wojnie polsko-bolszewickiej dowodzi Frontem Zachodnim. Szef Sztabu Generalnego (1925-1928), a nastpnie zastpca komisarza obrony (od 1931 roku), kierowa rozbudow i reform wojsk radzieckich. W 1935 roku, jako jeden z pierwszych piciu, otrzyma stopie marszaka ZSRR. Podejrzany o prb zorganizowania spisku przeciw Stalinowi w czerwcu 1937 roku zosta aresztowany i skazany na mier.

310/325

[23] Ignacy Matuszewski (10.09.1891-3.08.1946), publicysta, absolwent Wydziau Filozofii UJ. W I wojnie wiatowej suy w wojsku rosyjskim. W czasie rewolucji bolszewickiej dziaa w Zwizku Wojskowych Polakw. W 1918 roku wstpi do Wojska Polskiego, skierowany do II Oddziau (wywiadu), w lipcu 1920 roku stan na jego czele. W latach dwudziestych zajmowa wysokie stanowiska w Naczelnym Dowdztwie, Ministerstwie Spraw Wojskowych i Sztabie Generalnym. By attache wojskowym w Rzymie. Od 1928 roku pose RP w Budapeszcie. Od 1931 roku zaj si dziaalnoci publicystyczn. We wrzeniu 1939 roku organizowa ewakuacj 79 ton zota Banku Polskiego do Francji. Przeciwny polityce generaa Wadysawa Sikorskiego wyjecha do USA.

311/325

[24] Maxime Weygand (21.01.186728.01.1965), francuski genera, w czasie I wojny wiatowej by szefem sztabu armii. W 1918 roku zosta szefem Sztabu Generalnego. W latach 1920-1922 przebywa w Polsce jako przedstawiciel francuskiego Ministerstwa Wojny. W latach 1930-1935 szef Sztabu Generalnego, wiceprezydent Wyszej Rady Wojskowej Republiki i Inspektor Armii. W 1935 roku przeszed w stan spoczynku. W 1939 roku powoano go do suby jako dowdc armii Levantu (Syria, Liban). W maju 1940 roku pospiesznie cignity do Francji, zosta naczelnym wodzem francuskich si zbrojnych. Od czerwca do wrzenia 1940 roku by ministrem obrony w rzdzie Vichy. We wrzeniu tego roku zosta wysany do francuskiej Afryki jako generalny delegat rzdu. Odwoano go w listopadzie 1941 roku w wyniku presji niemieckiej. Rok pniej, po zajciu przez Niemcw strefy nieokupowanej, zosta aresz-

312/325

towany przez Gestapo i wywieziony do Niemiec, gdzie by wiziony do koca wojny. Po zakoczeniu wojny zosta oskarony o zdrad i uwiziony, ale do procesu nie doszo. 9 maja 1946 roku wyszed na wolno. W 1948 zosta zrehabilitowany. [25] Jan Kowalewski (23.10.1892-31.10.1965), podpukownik dyplomowany. W I wojnie wiatowej suy w wojskach inynieryjnych armii rosyjskiej. W 1917 roku przeszed do sztabu II Korpusu Polskiego na Ukrainie. W latach 1919-1924 organizowa i kierowa Wydziaem II Radiowywiadu Biura Szyfrw Oddziau II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowdztwa. W sierpniu 1919 roku zama pierwszy szyfr Armii Czerwonej. W 1921 roku zosta szefem wywiadu sztabu wojsk powstaczych w III powstaniu lskim. W latach 1928-1933 by attach wojskowym w Moskwie, a po wydaleniu stamtd, w Bukareszcie.

313/325

Po wybuchu wojny dotar przez Rumuni do Lizbony, gdzie od 1941 roku by kierownikiem Placwki cznoci z Kontynentem, przedstawicielstwie Akcji Kontynentalnej, organizujcej walk podziemn z Niemcami. Odwoany z tego stanowiska na danie Stalina. Po wojnie pozosta na emigracji w Londynie. [26] 1 pud = 16,38 kg. [27] Ernst Rhm (28.11.1887-2.07.1934), przywdca SA, onierz od 1906 roku, walczy na froncie zachodnim w czasie I wojny wiatowej. Po zawieszeniu broni suy we Freikorpsie. Pomg Hitlerowi zyska wsparcie bawarskich k wojskowych i zorganizowa SA. Po puczu listopadowym 1923 roku zosta na krtko uwiziony. W 1925 roku wyjecha do Boliwii, skd powrci w 1930 roku. Na polecenie Hitlera zreorganizowa SA. W 1933 roku na krtko wszed

314/325

do rzdu Hitlera. Wobec odmiennych pogldw Rhma na rol SA, Hitler zdecydowa si go pozby. Aresztowany przez Hitlera w hotelu pod Monachium w czasie tzw. nocy dugich noy, w czerwcu 1934 roku zosta zastrzelony w wizieniu. [28] Gustaw Stresemann (1878-1929), niemiecki polityk, w 1907 roku zosta posem do Reichstagu, w ktrym zasiada do 1912 roku. By ju znanym ekonomist, cenionym za zmys organizacyjny. W sierpniu 1923 roku zosta kanclerzem i ministrem spraw zagranicznych. Podj decyzj o zaprzestaniu biernego oporu wobec okupujcych Zagbie Ruhry oddziaw francuskich. W listopadzie musia zrezygnowa ze stanowiska kanclerza wobec wotum nieufnoci, pozosta jednak ministrem spraw zagranicznych w nowym rzdzie. Urzd ministra peni do koca ycia nagle przerwanego drugim wylewem krwi do mzgu.

315/325

[29] Gustav Ritter von Kahr (1862-1934), prawicowy polityk, w 1917 roku wyznaczony gubernatorem Bawarii, w marcu 1920 roku zosta premierem rzdu tego kraju. Zrezygnowa z urzdu premiera we wrzeniu 1921 roku. Dwa lata pniej zosta przez rzd bawarski mianowany komisarzem politycznym (General-Staatskommissar) z uprawnieniami dyktatorskimi. Zmierza do secesji Bawarii i odrodzenia monarchii. W lutym 1924 roku zrezygnowa z urzdu. Zgin w czasie nocy dugich noy 30 czerwca 1934 roku. [30] Kurt Ldecke (5.02.1890-1960), niemiecki nacjonalista, czonek NSDAP od pocztkw istnienia tej organizacji, wykorzystywa swoje powizania towarzyskie do zbierania pienidzy dla partii. [31] John Foster Dulles (25.02.188824.05.1959), amerykaski poli-

316/325

tyk, absolwent studiw prawniczych i politologicznych, zacz prac w firmie prawniczej Sullivan & Cromwell w Waszyngtonie. W 1918 roku wszed w skad delegacji amerykaskiej na konferencj w Wersalu. Pozosta w Europie, pracujc w War Reparations Committee. W latach trzydziestych, jako partner firmy prawniczej Sullivan & Cromwell, otwarcie popiera Hitlera. W 1945 roku bra udzia w konferencji zaoycielskiej ONZ w Nowym Jorku. W 1951 roku obj urzd sekretarza stanu, podejmujc zdecydowane dziaania przeciwko rzdom komunistycznym. Za jego zgod CIA obalio premiera Iranu Mohammeda Mossadegha, prezydenta Gwatemali Jacobo Arbenza Guzmana. W 1956 roku sprzeciwi si sprzeday broni Egiptowi, co uatwio ZSRR rozcignicie swoich wpyww na to pastwo. [32] Robert Lansing (17.10.186430.10.1928), amerykaski poli-

317/325

tyk, z wyksztacenia prawnik, od 1914 roku radca prawny przy Departamencie Stanu. W 1915 roku obj urzd sekretarza stanu. Rok pniej utworzy Biuro Wywiadu (Bureau of Secret Intelligence). W czasie konferencji pokojowej w Paryu w 1919 roku przewodniczy amerykaskiej delegacji. W wyniku sporu z prezydentem straci stanowisko sekretarza stanu w 1920 roku; powrci do zawodu prawnika. [33] Hjalmar Schacht (22.01.18773.06.1970), niemiecki ekonomista, w 1903 roku rozpocz prac w Dresdner Banku. W czasie I wojny wiatowej by w sztabie komisarza ds. bankowoci w okupowanej Belgii. W listopadzie 1923 roku obj stanowisko komisarza walutowego i prezesa Reichsbanku; odnis wwczas wielki sukces, powstrzymujc hiperinflacj. W 1930 roku musia zrezygnowa ze stanowiska szefa Reichsbanku. Wspiera

318/325

ju otwarcie Adolfa Hitlera. Po przejciu wadzy przez nazistw wrci na stanowisko prezesa Reichsbanku i obj urzd ministra gospodarki Rzeszy. Jego zasug byo wprowadzenie systemu weksli Mefo, co umoliwio finansowanie rozbudowy przemysu zbrojeniowego. Zaniepokojony tempem zbroje, w 1938 roku zosta usunity ze stanowiska. Po zamachu na Hitlera w lipcu 1944 roku internowany w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Oskarony w procesie norymberskim, zosta uniewinniony. [34] John Pierpont Morgan (17.04.183731.03.1913), amerykaski finansista, w 1892 roku doprowadzi do poczenia Edison General Electric and Thompson-Houston Electric Company w General Electric. W 1901 roku, czc kilka firm przemysu hutniczego, utworzy United States Steel Corporation. Swoj wielk

319/325

kolekcj dzie sztuki podarowa Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. [35] Thomas William Lamont, Jr. (30.09.18702.02.1948), amerykaski bankier, od 1910 roku wsplnik J.P. Morgan & Co. W 1919 roku w amerykaskiej delegacji w Wersalu by przedstawicielem Departamentu Skarbu. W latach 20 i 30 by doradc finansowym prezydenta ds. zagranicznych. W 1926 roku, nazywajc si misjonarzem woskiego faszyzmu, uzyska poyczk dla Mussoliniego w wysokoci 100 mln USD. Od 1943 roku by prezesem zarzdu J.P. Morgan & Co. [36] W 2008 roku ta firma zatrudniaa 323 tysice pracownikw, a zysk netto wynis 17,4 miliarda USD. [37] Friedrich Bergius (11.10.188430.03.1949), niemiecki chemik,

320/325

profesor uniwersytetw w Hanowerze, Essen i Heidelbergu. W 1912 roku we wasnym laboratorium w Hanowerze opracowa metod produkcji benzyny syntetycznej. Opracowa rwnie metod otrzymywania substancji podobnej do cukru z celulozy. W 1931 roku dosta Nagrod Nobla z dziedziny chemii. [38] Charles Gates Dawes (27.08.186523.04.1951), polityk amerykaski, z wyksztacenia prawnik, w 1896 roku prowadzi kampani wyborcz prezydenta Williama McKinleya, co otworzyo mu drog do polityki. W czasie I wojny suy w wojskach amerykaskich w Europie jako szef zaopatrzenia. W 1923 roku przewodniczy zespoowi, ktry opracowa plan pomocy finansowej dla Niemiec, za co dwa lata pniej otrzyma Nagrod Nobla. Od 1925 roku by wiceprezydentem przy Calvinie Coolidgeu. W latach 1929-1932 by ambasadorem w Wielkiej Bry-

321/325

tanii. W 1932 roku powrci do bankowoci, zajmujc stanowisko prezesa banku City National. [39] Standard Oil (Esso), amerykaski koncern zaoony w 1870 roku jako Standard Oil Company przez Johna D. Rockefellera. Do 1905 roku kontrolowa 91% wydobycia i przerbki ropy naftowej w USA. By najwiksz tego typu organizacj na wiecie. Potga koncernu skonia Departament Sprawiedliwoci do wystpienia do sdu w 1911 roku o podzia na trzydzieci cztery firmy. Od 1927 roku cile wsppracowa z IG Farben przy produkcji benzyny syntetycznej i syntetycznego kauczuku, ktrej fabryki niemiecka firma zaoya w Auschwitz. Oskarany by o potajemne dostawy ropy naftowej (przez Hiszpani) do hitlerowskich Niemiec.

322/325

[40] Hochwalde, obecnie Wysoka, Kalau, obecnie Kaawa, wsie w wojewdztwie lubuskim, w gminie Midzyrzecz. [41] TB-3, radziecki samolot bombowy. Prototyp oblatano w grudniu 1930 roku, a do jednostek wprowadzono je dwa lata pniej. W nastpnych latach byy stale modernizowane. Od 1931 do 1938 roku wybudowano 818 egzemplarzy. Do 1941 roku uywane byy jako samoloty bombowe (m.in. w wojnie z Finlandi), pniej za jako transportowe przewoce 30 onierzy lub spadochroniarzy. Dane techniczno-taktyczne: 4 silniki o mocy 830 KM, dugo 25,2 m, rozpito 41,8 m, maks. masa startowa 18 800-18 875 kg, maks. prdko 288 km/h, zasig 960 km, uzbrojenie 8 karabinw maszynowych kal. 7,62 mm oraz 3000 kg bomb.

323/325

[42] LT 35, czeski czog produkowany w latach 1935-1939; 219 z nich przej Wehrmacht i wykorzysta m.in. w ataku na Polsk. Dane taktyczno-techniczne: zaoga 4 osoby, silnik o mocy 100 KM, ciar 10,5 t, pancerz 8-25 mm, uzbrojenie 1 dziao kal. 37 mm, 2 karabiny maszynowe kal. 7,92 mm, prdko 35 km/h, zasig 190 km. [43] LT 38, czechosowacki lekki czog opracowany w 1938 roku jako wersja rozwojowa LT 35. W 1938 roku armia zoya zamwienie na 150 tych pojazdw, ale aden nie zosta dostarczony. W styczniu 1940 roku pierwsze czogi tego typu przej Wehrmacht jako Pzkpfw 38(t) Ausf B, C i D . Dane taktyczno-techniczne (Ausf B, C, D): zaoga 4 osoby, silnik o mocy 125 KM, ciar 9,5 t, pancerz 10-25 mm, uzbrojenie 1 dziao kal. 37 mm, 2 karabiny maszynowe kal. 7,92 mm, prdko 42 km/h, zasig 250 km.

Opracowanie redakcyjne: Editio Korekta: EWA ANTONIAK, Editio Projekt okadki i stron tytuowych: JACEK BOCIG, Editio Skad: Skad Studio Editio, www.editio.eu Zdjcia: archiwum autora, Cyfrowe, Bundesarchiv Narodowe Archiwum

Copyright by Bogusaw Wooszaski Wydanie I elektroniczne Warszawa 2012 ISBN 978-83-61232-23-0 Wydawnictwo Sensacje XX Wieku Bogusaw Wooszaski ul. Kolejowa 15/17, 01-217 Warszawa tel. (0-22) 862 53 71, 632 54 43

325/325

e-mail: wydawnictwo@woloszanski.pl Sklep internetowy: www.woloszanski.pl Konwersja: eLitera s.c. wersja 1

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji. Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na ktrym mona naby niniejszy tytu w penej wersji. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej od-sprzeday, zgodnie z regulaminem serwisu. Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Nexto.pl.