Anadolu Arkeolojisi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2633 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1601
ANADOLU ARKEOLOJS
Yazarlar Do.Dr. Ali Umut TRKCAN (nite 1, 2) r.Gr. Yusuf POLAT (nite 3, 4) Yrd.Do.Dr. B. S. Alptekin ORANSAY (nite 5, 6) Do.Dr. A. Tolga TEK (nite 7, 8)
Editr Do.Dr. Hseyin Sabri ALANYALI
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Zeliha enel Dil Yazm Danman Okt. Olcay Saltk Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Anadolu Arkeolojisi
ISBN 978-975-06-1301-2 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 500 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ GR .............................................................................................................. KLM KOULLARI VE ANADOLU CORAFYASI....................................... PALEOLTK DNEM VE ANADOLUDA LK NSAN ZLER..................... MEZOLTK/ EPPALEOLTK A.............................................................. NEOLTK A ............................................................................................ NEOLTK DNEM KRONOLOJS .............................................................. NEOLTK DNEMDE RETM VE EVCLLETRME SREC ................... NEOLTK DNEM MMARS VE LK YERLEM BRMLER ................... NAN DNYASI VE NEOLTK DNEM TASVR SANATI....................... NEOLTK DNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GELM..................... NEOLTK DNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA, NEOLTKLEME SREC ............................................................................ NEOLTK DNEM TEKNOLOJK GELM VE TCARET......................... SONU........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. KYDEN KENTE DORU ANADOLU KLTR: KALKOLTK A ..... DOU ANADOLUDA KALKOLTK DNEM: ERKEN KALKOLTK ADA DOU ANADOLU ...................................... ORTA KALKOLTK DNEMDE DOU ANADOLU ................................ GE KALKOLTK ADA DOU ANADOLU ......................................... VE BATI ANADOLUDA KALKOLTK DNEM..................................... ve Bat Anadoluda Erken Kalkolitik Dnem.......................................... ve Bat Anadoluda Orta Kalkolitik Dnem ........................................... ve Bat Anadoluda Ge Kalkolitik Dnem............................................. ANADOLUDA ESK TUN AI VE GELM KOULLARI ..................... ANADOLUDA ESK TUN AI KRONOLOJS ...................................... ESK TUN AI VE ANADOLU MADENCL ...................................... ESK TUN AI ANADOLU KENTLEME MODEL ................................ BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN AI: ESK TUN AI I DNEM: ANADOLU UYGARLIININ AFAI VE GELEN MADENCLK ........................................................................... BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN II DNEM: KENTLEME VE GELEN TCARET ........................................................... BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN AI III: BATI ANADOLUDA YEREL KRALLIKLAR ........................................................... DOU ANADOLUDA ESK TUN AI .................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. vii
Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem.............2

3 4 4 7 8 9 10 12 16 19
1. NTE
20 21 23 24 26 27 29 30 31
Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar ......................... 32

33 35 35 36 37 37 38 40 40 41 42 43 44 46 48 50 53 55 56 57 57 58
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Anadolu Tun a Krallklar ve Troia Sava .................... 60

GR .............................................................................................................. ORTA TUN AI-ASUR TCARET KOLONLER ...................................... (M 2000/1900-1500/1450) ......................................................................... ESK HTT DEVLET .................................................................................... SON TUN AI VE YEN HTT DEVLET (M 1450-1180)................... Devlet daresi ............................................................................................... Sava ve Savunma ......................................................................................... Din ................................................................................................................. Mimarlk ......................................................................................................... Boazky (Hattua)....................................................................................... Sivil Mimari .................................................................................................... Tapnaklar ...................................................................................................... Yaz ve Edebiyat............................................................................................ TROIA (HSARLIK) IV-VI .............................................................................. Troia Sava.................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 61 61 61 63 64 65 66 67 70 70 72 72 73 74 76 78 80 81 82 83 84 87 88 89 90 91 92 93 94 94 94 95 95 97 97 98 98 100 101 102 104 107 108 108 108 109
4. NTE
Anadoluda Demir a Uygarlklar ..................................... 86

GR .............................................................................................................. GE HTT BEYLKLER DNEM (M 1200-700) ..................................... Ge Hitit Sanat ............................................................................................ vriz Kaya Kabartmas .................................................................................. URARTULAR (M 850-600) ......................................................................... Devlet daresi ............................................................................................... Din ve Tanrlar ............................................................................................. Dil ve Yaz .................................................................................................... l Gmme Gelenekleri ............................................................................. Siyasal ve Kltrel likiler ........................................................................... anak-mlek Sanat ................................................................................... PHRYGLER ................................................................................................... Kltrel Yap ................................................................................................ Yaz ve Dil .................................................................................................... Mimari ........................................................................................................... Sanat ............................................................................................................. Din ................................................................................................................ Phryg Ana Tanras - Matar Kubileya ........................................................ l Gmme Gelenekleri .............................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
indekiler
Hellen Gleri ve Arkaik Dnem ....................... .................. 110

GR .............................................................................................................. EGE GLER DNEMNDE ANADOLU.................................................... LYDALILAR ................................................................................................... KENT DEVLETLER VE KOLONZASYON DNEMLERNDE ANADOLU ..................................................................................................... Kent-Devletlerinin Ortaya k ve Geliimi............................................... Kolonizasyon ................................................................................................. ARKAK DNEMDE ANADOLU.................................................................. Anadolunun Pers Ynetimine Geii .......................................................... HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA KADAR ANADOLU MMARLII................................................................................. Hellen Gleri ve Kolonizasyon Dnemi.................................................... Arkaik Dnem ............................................................................................... Kentlerin Bnyesinde Bulunmas Gereken eler............................... HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA KADAR ANADOLU HEYKELTRALII ..................................................................... Ege Gleri ve Kolonizasyon Dnemi Anadoluda Heykeltralk ............. Arkaik Dnem Heykeltral ....................................................................... HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA KADAR ANADOLU SERAMK SANATI ...................................................................... Protogeometrik ve Geometrik Dnemler .................................................... Orientalizan (Dou Etkisindeki Dnem) ..................................................... Arkaik Dnem ............................................................................................... zet ............................................................................................................. . Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. GR .............................................................................................................. M 5.YY.DA ANADOLUDAK SYAS DURUM ..................................... M 4. YY.DA ANADOLUDA PERS EGEMENLNN DURUMU .......... BYK SKENDERN (III.ALEKSANDROS) ANADOLUYA GEL ........ KLASK DEVR ANADOLU MMARLII .................................................... Kent Planlamas ............................................................................................ Tapnak Mimarisi ......................................................................................... KLASK DEVR ANADOLU HEYKELTRALII ............................................ Lykia Antlar ................................................................................................ Karia Antlar ................................................................................................ Greko-Pers Sanatnda Yaplm Olan Kabartmalar .................................... KLASK DEVR RESM SANATI ................................................................... KLASK DEVR ANADOLU SERAMK SANATI ......................................... KLASK DEVR ANADOLU EDEBYATI .................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 111 112 116 119 119 120 122 123 123 123 125 125 129 129 129 134 135 136 137 139 141 142 142 143
5. NTE
Anadoluda Klasik a ............................................................ 144

145 145 147 148 151 151 153 154 154 156 157 157 158 159 160 162 163 164 164 165
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
Anadoluda Hellenistik Dnem .............................................. 166

GR .............................................................................................................. DADOKHOSLAR YNETMNDE ANADOLU............................................ HELLENSTK KRALLIKLAR YNETMNDE ANADOLU............................ Ptolemaios Krall: ....................................................................................... Seleukos Krall:........................................................................................... Pergamon Krall: ....................................................................................... Galatlar:.......................................................................................................... Bithynia Krall:............................................................................................ Pontos Krall: .............................................................................................. Kappadokia Krall: .................................................................................... Armenia Krall:............................................................................................ Kommagene Krall:..................................................................................... Parthia Krall: .............................................................................................. HELLENSTK DNEM HEYKELTRALII .................................................. HELLENSTK DNEM MMARS ................................................................ Hellenistik a Tapnaklar: ......................................................................... Tiyatrolar:................................................................................................. Stadionlar: ................................................................................................ Stoalar: ..................................................................................................... Agoralar: .................................................................................................. Bouleuterion ve Prytaneionlar: .............................................................. Gymnasionlar: ......................................................................................... Mezarlar: .................................................................................................. Deniz Fenerleri:....................................................................................... Surlar ve Dier Savunma Yaplar:......................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. GR .............................................................................................................. ROMA CUMHURYETNN ANADOLUYU ELE GERMES ..................... ANADOLUDA ROMA MPARATORLUU YNETM .............................. Julius-Claudiuslar Dnemi (M 27-MS 68)................................................. Flaviuslar Dnemi (MS 69-96) ...................................................................... Antoninuslar Dnemi (MS 98-193)............................................................... Severuslar Dnemi (MS 193-235) ................................................................. Asker mparatorlar Dnemi (MS 235-284)................................................... Tetrari Dnemi (MS 284-324) ..................................................................... Constantinuslar Dnemi (MS 324-363) ........................................................ Valentinianus Hanedanl (MS 364-379)..................................................... Thedosius Hanedanl (MS 379-450) .......................................................... ANADOLUDA ROMA DNEMNDE DN ................................................... ANADOLUDA ROMA MMARLII ............................................................. ANADOLUDA ROMA HEYKEL SANATI ..................................................... ANADOLUDA ROMA DNEMNDE EKONOM ........................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
167 168 170 170 171 173 175 176 177 178 179 179 180 180 181 181 183 184 184 184 184 185 185 185 185 186 190 191 192 192 193
8. NTE
Anadoluda Roma Dnemi ..................................................... 194
195 195 197 197 198 199 201 201 203 204 205 205 206 209 212 213 215 219 220 220 222
nsz
vii
nsz
Anadolu Uygarlklar ierisinde Anadolu arkeolojisi olduka uzun bir dnemi kapsamaktadr. nsann dnen ve alet yapabilen ilk canl olarak dnya zerinde yaamaya balamasyla, Uygarlk dediimiz olgunun balam olduunu kabul etmekteyiz. Anadoluya baktmzda Asya ve Avrupa arasnda, kavimlerin hareketlerinde kpr grevi grdnden, kendi znde birok farkl kltrde barndrdn grrz. Bu nedenle ok geni bir tarih yelpazesi ierisnde yer alan bu dnemi anlatmak olduka zor olmaktadr. Anadolu Arkeolojisnin kapsamnda insanln varoluundan balayarak, Roma mparatorluunun yklna kadar olan dnem bu kitapta anlatlmaya allmtr. Kitabmzn ad Anadolu Arkeolojisi olmasna karn, hedeflemi olduumuz renci kitlesi Arkeoloji rencileri olmad iin, konu balklar ele alnrken daha ok genel renci kitlesi dikkate alnmtr. Kitabmz ilk insandan balayarak Anadolu halklarnn oluturmu olduu kltrleri ve evre kltrlerle etkileim ve tepkileimi ele alarak tarihncesi ve tarih devirlerindeki Anadolu Arkeoloji ve Uygarlnn tantm amalanmtr.
Editr Do.Dr. Hseyin Sabri ALANYALI
ANADOLU ARKEOLOJS
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Neolitik dnemin oluum nedenlerini sralayabilecek, Neolitik dnemin ierdii yenilikleri aklayabilecek, Neolitik dnemin insanlk kltrne olan katklarn aklayabilecek, Neolitik dnemin Anadoludaki yaylm ve geliim srelerini tartabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Evcilletirme Homo Erectus Homo neandertal Homo sapiens Evrim, Konut Mimarisinin Geliimi Gordon Childe Teknolojik geliim Obsidyen Ticareti Tasvir sanat lk Tapnaklar Holosen Metalurji
indekiler
GR KLM KOULLARI VE ANADOLU CORAFYASI PALEOLTK DNEM VE ANADOLUDA LK NSAN ZLER MEZOLTK / EPPALEOLTK A NEOLTK A NEOLTK DNEM KRONOLOJS NEOLTK DNEMDE RETM VE EVCLLETRME SREC NEOLTK DNEM MMARS VE LK YERLEM BRMLER NAN DNYASI VE NEOLTK DNEM TASVR SANATI NEOLTK DNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GELM NEOLTK DNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA, NEOLTKLEME SREC NEOLTK DNEM TEKNOLOJK GELM VE TCARET SONU
Anadolu Arkeolojisi
Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem
Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

GR
Anadolu, corafi konumuyla Avrupa ve Asya gibi uygarlk tarihinin iki temel ktas arasnda doal bir kpr konumundadr. Asyadan Avrupaya uzanan bu byk yarmada boyutlarndan beklenmeyecek kadar ok iklim ve bitki rts eitliliine sahiptir. Bu nedenle, iki kta arasnda uzanan Anadolu Yarmadasnn gstermi olduu bu eitlilik tarih boyunca farkl hayat biimleri (geimlik, ticaret, sosyal hareketlilik vb.) ve dolays ile farkl gelien kltrlere sahne olmutur. Anadoluda zengin kltrel eitlilikle sonulanan bu durum, zellikle tarihi ve arkeologlarn almalarnn yzyllar boyunca odak noktas olmu ve dnya tarihi iinde ayrcalkl bir konum edinmitir. Sonu olarak, Anadolu tarihncesi dnyann en eski tarmc yerlemeleri, planl yerlemeleri, dinsel yaplar, maden iilii rnekleri gibi insanln temel unsurlarnn kkenlerine sahiptir (Resim 1.1.).
Resim 1.1 Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem Merkezleri
Anadolu Arkeolojisi
Anadolunun sahip olduu kltrel eitlilik bir anda olumam, tarih boyunca farkl alarda gelien eitli aamalarla bu zenginlie ulamtr. Anadolunun sosyal ve kltrel olarak edindii bu zenginlii tam olarak anlamak iin bir anlamda ayn arkeolojide olduu gibi tarihin derinliklerine doru bir kaz almas yapmak yerinde olacaktr. Bu nedenle, ilk olarak insann zihinsel ve fiziksel geliimini tamamlayarak kltrel oluumun temellerini kurduu paleolitik alar ve bu dnemlerde Anadolunun konumu farkl boyutlaryla irdelenecektir.
KLM KOULLARI VE ANADOLU CORAFYASI

Anadolu, dou-bat ekseninde uzanan byk yarmadadr. Milyonlarca yldan beri Afrika levhas kuzeye doru hareket etmektedir; kuzey kenar Anadolu ktlesinin altna kaym durumdadr ve Anadolu ktlesini srekli iteledii iin burada kvrlmalara ve ok sayda yrtlma fayna neden olmaktadr. Anadolunun Ege kys, da sralar ve kydan iyice ieri giren koylarla sonlanan nehir yataklarnn belirledii girintili kntl bir toprak parasdr. Anadolunun kuzey kys boyunca uzanan sradalar, i blgeyi Karadeniz kysndan ayrr. Gneyde, Akdeniz kys boyunca hareketli grnme sahip Toros Dalar hkimdir. Anadolunun, kuzeyde ve gneyde da silsileleri arasnda kalan ksm, rakm 1000 myi aan geni bir platodan oluur. Bu platonun iklimi kurudur ve rakm nedeniyle yazn bile geceleri souktur. Kn ise, souk gnleri dondurucu geceler takip eder. Orta Anadolu Platosu dz bir plato deildir. Burada arazi tekdzelikten uzak olup byk blm tepelik veya dalktr. Bats, Egede denize dklen akarsu vadileriyle paralara ayrlmtr; bylece plato bu tarafta yava yava alalr. Toroslar hafif bir yay izerek Akdenizin kuzeydou kesini ap douya uzanr ve Anadolu ktlesinin byk bir ksmn, Kuzey Mezopotamya Ovasnn hafif tepelik blmnden ayrr.
PALEOLTK DNEM VE ANADOLUDA LK NSAN ZLER

nsanlk tarihinin balang evresini oluturan Paleolitik a, yaklak 2 milyon yl kapsayan ok uzun bir kltr srecidir (Resim 1.2). Drdnc Jeolojik Zamann Pleistosen denen gelien bu uzun dneminde ilk kez insanolu da ortaya kmtr. nsann biyolojik ve kltrel evriminin nemli bir blmnn gerekletii bu dnem sresince gerek dnya jeomorfolojisi ve gerekse ikilim gnmzdekinden ok farklyd. Bu dnem (Kuvaterner klimsel Dnem) iinde buzul (Glacier) ve buzul aras (Inter-Glacier) dnemler ad verilen uzun iklimsel dnemler sz konusudur. nsann k ve ilk aletleri kullanmasndan yerleik yaama geie kadar olan bu a, insanlk tarihinin aslnda % 99unu oluturur. Paleolitik dnem, gerek deien evre koullar ve gerekse ta teknolojisindeki geliime gre, Alt, Orta, ve st olmak zere ana evreye ayrlmaktadr.Gnmzden yaklak 2 milyon yl ile 10 bin yllar arasnda yaanan bu uzun dnemin ilk balarnda insanolu Pliosen dnemde ortaya kan hominid (insans) ailesinden syrlarak, iki aya zerinde dik durabilen ve ellerini kullanarak alet retebilen bir insan hline gelmitir. Alet yapmasn bilen ve Homo habilis (becerikli insan) olarak adlandrlan ilk insan G.. yaklak 2 milyon yl kadar nce Afrikada oluumunu tamamlamtr. Bu tr takip eden hem zihinsel hem anatomik olarak daha gelikin Homo Erectus yaklak G.. 1.8 milyon yl kadar nce de Afrikadan karak ok hzl bir ekilde Eski Dnyann ve Avrupann buzul altnda kalmayan gney kesimleri, Grcistan zerinden Kafkasya ve Endonezya (Java Adas), Uzakdouda inde ol-
Paleolitik: Yunanca palaios=eski ve lithos=ta (Eski Ta a)
G..: Gnmzden nce
1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem
mak zere birok blmne hzlca yaylmtr. Homo Erectuslar, aal bozkr ortamnda gelitikleri Afrika ktasnda 1.9 milyon yldan itibaren bilinmektedirler. Homo Erectus insan tr, yaklak 850 cm3 zerinde bir beyin kapasitesiyle temelde modern insann anatomisine sahip olup uzun mesafeleri kat etmek ve yrmek iin gerekli gc temsil eden mkemmel bir donanma sahiptir.
Resim 1.2 Paleolitik Dnem nsan Evrimi ve Kltr Kronolojisi Kaynak: Atlas Kartografya Servisinin izni ile
nsanolunun Anadolu Yarmadasndaki en erken yerlemeleri Alt Paleolitik aa (Eski Ta Devri) kadar uzanr. Anadolu yarmadasnda, en azndan G.. 900.000 yl kadar nce Konya Dursunludaki bulgularla balam olduunu anladmz en eski insan trne ait rnekler Afrika kkenli Homo Erectusa aittir. Af-
Anadolu Arkeolojisi
Homo Erectus Homo erectuslar, aal bozkr ortamnda gelitikleri Afrika ktasnda 1.9 milyon yldan itibaren bilinmektedirler. 1 milyon yla doru Asya ktasna ulaan bu insanlar, 850 cmkpn zerinde bir beyin kapasitesiyle donanm olarak, uzun mesafeleri kat etmek ve yrmek iin gerekli gc temsil eden mkemmel bipedlerdir (iki ayann zerinde dik duran).
Resim 1.3 Yarmburgaz Maaras Kazs (stanbul) Kaynak: Karul, 2002, s 44
rika, Asya ve Avrupa arasnda kavak oluturan Trkiye, insann Afrika beiinden kndan itibaren balayan yaylmnn incelenmesinde ayrcalkl bir blgedir. 2.5 milyon yl ncesinde balayan, ilenmi akllar ve ok sayda yonga retimi ile nitelenen Oldowan ve 1.6 milyon yl ncesinden balayan, iki yzeyli aletler (el baltas) ve nacak retimi ile tanmlanan Alyen Yontmata Endstrisi Alt Paleolitik kltr belirleyen en nemli geliim unsurudur. En eski paleolitik yerleimlerin Anadoludaki varl, Oldowan endstrilerinin ele getii Dursunlu (Konya) ve Yarmburgaz (stanbul) gibi (Resim 1.3) sitlerin bulunmasyla kantlanmtr. Her biri Anadolu ve Trakyada yer alan bu sitler, Oldowan kltrnn Avrupa ve Asyaya doru yaylmn gstermektedir. Trkiyede tarih ncesine ait izlerin ok sayda olmasna karn, fosil insan kalntlar enderdir. Dolaysyla, Kocaba Ky yaknndaki Denizli traverten yataklarnda saptanm olan kafatas paras nemli bir buluntudur. G.. 500.000 yl civarna tarihlenmi olan bu travertenin katmanlar arasnda gz ukurlar zerinde kaln bir ka kemeri tayan bu kafatas, anatomik adan Homo Erectusa balanmaktadr. Bu dneme ait ta ktlesinin iki yznn yontulmasyla oluan iki yzl Alyen ad verilen aletler bu atann yaad her yerde grlmektedir. Bu iki yzeyli aletler tabakalanm hlde Karain Maaras (Antalya), ehremuz Srt (Urfa) Yataklar ve Kaletepe Deresi 3 (Kapadokya) gibi sitlerde ele gemitir. Bir dier yandan, Anadolu Paleolitik dnem insannn akmaktan yelemesi rastlantsal olmayp, bu tan yapsal zelliklerinin yontmaya ve ilemeye elverili olmasndan ve ayn zamanda doada akmakta yumrularn bol olarak yzeyde bulabilmesinden kaynaklanmaktadr. Neandertal insan, Orta Paleolitik Dnem iinde gnmz insanyla kyaslanabilecek bir beyin kapasitesiyle ve net olarak ileriye frlak bir yzle nitelenen ancak anatomik olarak gnmz insanndan ve Erectus dan daha gl bir vcut yapsna sahiptir. zellikle Avrupa da Buzul ann (Wrm Buzulu) en g koullarna ok gl vcut yaps ve anatomisi ile uyum salayan Neandertaller, 120 bin yl ncesinden balayarak Avrupa ve Yakndouda gelime gsterirler ve daha sonra G.. 35 bin yldan itibaren gitgide Homo Sapienslere brakarak kaybolurlar. Homo Neandertale ait yontmata endstrisi, bir nceki dnemin iki yzeyli Alyen aletlerinin yerini alan eitli trdeki gelimi kazyc ve ularn oluturduu Lvaluva ve Musteryen alet endstrilerinden oluur. Neandertal insannn, homo sapienslerle devam edecek l gmme adetleri gibi uygulamalardan anlald gibi soyut dnce ve belki de te dnya inancyla ilk dinsel pratiklere sahip olduklar anlalmaktadr. Anadoluda bilinen tek Neandertal fosil kalnts Karain Maarasnda (Antalya) bulunan alt ene kemiidir. Genel olarak dnyada neandertal tr insan Orta Paleolitik an sonu ile birlikte orta-
dan kalkmakta ve yerini Homo Sapiens olarak bilinen gnmz modern insann atalarnn ortaya kt anlalmaktadr. Bu deiimin nerede, ne zaman ve nasl balad tarih ncesi arkeolojisinin ok tartlan konular arasnda olmasna ramen, son yllarda yaplan almalar modern insann ilk olarak st Paleolitik ada deil Orta Paleolitik ada Dou Akdeniz evresinde var olduunu ve uzun bir sre bu blgeyi Neandertallerle paylatn gsteriyor. Bu gre gre, Homo Sapiens Dou Akdeniz blgesinde kltrn ve teknolojisini uzun sre gelitirdikten sonra, Anadolu veya Kafkaslar zerinden Avrupa ve dier blgelere yaylmtr. st Paleolitik a: Gnmzden yaklak 60 bin yl ncesinde balayan st Paleolitik a, modern insann hzla tm dnyaya yayld bir sreci temsil eder. st Paleolitik a insan dnya zerindeki corafi dalmn tamamlayp gnmzdeki rklarn temelini oluturur. Bir anlamda dnyamzdaki bugnk eitliliin st Paleolitik ada ortaya kt sylenebilir. Dneme ait en yaygn bulgu trleri yongalarn yansra artk ekirdekten karlan boyu eninden iki kat uzunluunda dilgiler ortaya kmtr. Bu gelimi dilgi teknolojisi ile daha etkin ular gibi av silahlar elde edilmitir. Yontmata aletlerin yan sra kemik aletlerin bulunuu insann gnlk yaamnda hammadde olarak yalnzca ta kullanmadn, kemik ve ahabn da nemli bir yer tuttuunu gsterir. 40 bin yl ncesinden balayarak gnmz insannn gerek atas olan Homo sapiens, Anadoluda kzini ve Karain B Epi-paleolitik ve st Paleolitik maaralar (Antalya yresi) sayesinde iyi bir biimde tannmaktadr (G. 31 000 - 9 000 yllar aras). Bu maaralarda zellikle ortaya karlan ocak kalntlar, ok sayda ta alet ve hayvan kemii kalntlar blgede on binlerce yl boyunca yerleim olduunu gstermitir. st Paleolitik an souk dnemlerinde Akdeniz ky eridi dnda karasal Anadolunun kuzey enlemlerinin genelinde evre koullarnn olumsuz olduu dnlmektedir. Bu nedenle, bu evreye ait buluntu yerleri olduka az ve belirgin buluntulardan yoksundur. Ancak, ve Gneydou Anadoluda yaplan yzey taramalar Anadolu Yarmadasnn tmyle bo olmadn, seyrek de olsa yaamn buralarda devam ettiini gsterir.
Yongalamak/Yontmak: Bir ta ktlesine, g uygulayarak (kemik, ta veya ahapla vurarak) istenilen yerden istenilen paralar kopararak biim verme. Kopan bu paralara yonga denir. Dilgi: akmaktandan veya obsidyenden , uzunluu geniliniden iki kat uzunluunda olan yontmata alet tipi
MEZOLTK/ EPPALEOLTK A
Drdnc Jeolojik Zamann (Kuvaterner) son buzul devrinde (Wrm) Avrupann kuzeyindeki buzullarn ekilmeye yz tutmasyla eskinin souk iklimi giderek lmanlam, yalar artm ve denizler ykselmitir. Wrm buzul dneminin sonunda iklim scaklklarnn ykselmeye balamas ile Pleistosen dnemi sona ermi ve IV. Zaman (Kuvaterner)n ikinci blm, hlen iinde olduumuz Holosen dnem balamtr. M 11-12 bin yl kadar nce ortaya kmaya balayan bu durum, yeni iklim koullarnn belirmesine ve iklimsel zellikleri nasyada gnmzdekini andran bir bitki rts ile hayvan trlerinin ortaya kmasna neden olmutur. Anadolu ve nasyada bir gei dnemi olarak dnmemiz gereken Mezolitik a kltrleri, Anadoluda ve nasyada ilk yerleik topluluklarn kyla M 10.000 den sonra yerini Neolitik dneme brakr. Ancak, Mezolitik dnem Anadolunun aksine Avrupa, zellikle kuzey kesimlerinde yaklak M 5000e kadar sren uzun bir sretir. Bu dnem zellikle nasyada st Paleolitik Dnemden ok farkl zellikler gstermemesi ve ksa oluu ile Epi-paleolitik olarak adlandrlmaktadr. Mikrolit adn verdiimiz minik aletler yeni ilevleri karlayacak ekilde tahta, kemik ya da boynuz saplarnn zerine yerletirilerek farkl ilevlerde kullanl-
Kompozitt: Birbirlerinden farkl fiziksel zelliklere sahip matris ve takviye malzemesi olarak tek ilev iin bir araya getirilmeleri ile oluan ve her ikisinden farkl zelliklere kavuan alet. tayc grev stlenir, ve etrafnda bulunan matris faz ise onu bir arada tutmaya ve desteklemeye yarar; rn. Ahap sapl ta balta
Anadolu Arkeolojisi
mak zere kompozit aletler (balta, orak, ok) retiminde kullanlmtr. Mezolitik ada izlenen nemli bir yenilik de beslenmenin eitlenmesi olmutur. Daha nceleri protein arlkl beslenme tr hkimken bu dnemde eitli yemi, bitki ve kklerin beslenme alkanlnn bir paras hline geldii grlmektedir. Bu, ileride retim devrimi olarak adlandrlacak olan Neolitik dnemi hazrlayan nemli etkenlerden bir olmutur. Bu sre iinde Dou Akdeniz kylar ve Gneydou Anadoluda farkl bir yerleme yaand grlr. Blgede hzl bir nfus art ile birlikte hafif ukur tabanl yuvarlak kulbeler yapan, yabani tahllar toplayan domuz, karaca gibi hayvanlar avlayan kk topluluklar ortaya kar. Anadoluda bu dnem endstrilerine ait buluntulara Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerinde daha sklkla rastlanr. Bu dnem ierisinde, milimetrik boyutta silah ve aletleri oluturan mikrolitik ad verilen bir yontmata endstri gelitirmilerdir. Mikro-ularn varl, zellikle kzini (Antalya) avc-toplayclarnn ok ve yay kullandklarn gstermektedir. Ayn biimde tme talarnn bulunuu, tlebilen yabani tahl gibi besin kaynaklarnn nemli bir ksmn oluturduunu gstermektedir.Dnemin son avc-toplayclar st paleolitik dnem geleneinin devam eklinde, yine kemik aletler retmiler ve vcutlarn delinmi ta, kabuk gibi eitli ss objeleriyle sslemilerdir. Anadolunun Epipaleolitik Dnemi hakknda her blgede ayrntl bilgi yoktur. Ancak, bu evreye ilikin yerleme yerlerinin ounun Toroslarn gneyi ile Marmara Blgesi ve Bat Karadenizde younlat anlalmaktadr. rnein Antalyada Karain, kzini, Beldibi, Belba ve Kumbuca; Gaziantepte arkl Maara gibi maara ya da kaya snaklar ile Burdurda Baradz, Konyada Derviin Han, anlurfa Bozovadaki St Tarlas ve Biris Mezarl gibi ak hava yerlemeleri; Marmara blgesinde de Aal, Byk ve Kk ekmece yresi bu dnemin bilinen merkezleri arasndadr.
SIRA SZDE
Paleolitik dnemde insanolunun soyut dnme yeteneini kazanmas ne tr gelimelere SIRA SZDE neden olmutur?
DNELM NEOLTK A
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Bereketli Hilal: Yay
eklindeki batda dou AMALARIMIZ
Akdeniz kylarndan balayarak Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu zerinden dalar K T AZagroslar P boyunca Basra Krfezine kadar uzanan
TELEVZYON
Neolitik Dnem ile birlikte karmza kan en nemli olgu hzl ve kkl deiim S nedenle, O R U srecidir. Bu genelde bu kkl deiimler Neolitik Devrim olarak adlandrlr. Bundan nceki dnemlerde milyon yl geen insan yaamnda deiim sreci ok yava gereklemitir. Bu nedenle, Neolitik Dnem yeni araylarn olDKKA T duu, gnmz kltrn oluturan elerin tmnn srekli olarak biim deitirdii ok dinamik bir sre olarak alglanmaldr. nsanln tarihi geliim sSIRA SZDE recinde ilk nemli krlma noktasn oluturan bu yeni yaam ekli, blgedeki avc ve toplayc toplumlar giderek retici konumuna getirmi, gebelii terk etAMALARIMIZ melerine ve dolaysyla yl boyunca iskn edilen ilk srekli yerlemeler kurmalarna zemin hazrlamtr. lk olarak tarihci H.J. Breasted tarafndan Bereketli Hilal olarak adlandrlan yay eklindeki batda dou Akdeniz kylarndan balaK T A P ve Gneydou Anadolu zerinden Zagroslar dalar boyunca yarak Kuzey Suriye Basra Krfezine kadar uzanan bu geni corafyada, yaklak Holosen iklimsel a ile balayan kresel snmaya bal olarak hayvan trlerinin dalmnda etkiTELEVZYON li olmutur. Btn sene boyunca yeterli ya almasnn sonucu olarak da yamalarnda, vadi ve ovalarda yabani tahl trlerinin yetimesi, dalar ve dalar
NTERNET
NTERNET
aras ovalarda yer alan ormanlk kesimlerde zengin yabani hayvan trlerini barndrmas nedeniyle, insan topluluklar yabani tahllar nce bulunduklar doal ortamda bierek bunlardan yararlanmaya, zamanla da ekip bimeye balamtr. Yabani hayvan trlerinden de nce kei ve zamanla da koyun, domuz ve sr ehliletirmitir. Yakn bir zamana kadar Anadolu Yarmadasnn Neolitik yaamn oluum blgesi olan n Asya blgesi dnda kald ngrlmekteydi. Neolitik dnemin uygarlk tarihi asndan tad nemi ilk ve en ak ekilde vurgulayan Gordon Childe olmutur. Dnemin nl kuramclarndan Gordon Childe (1892-1957) tarafndan ortaya atlan tez, bu gr sabitlemi ve bu kuramc arkeolog tarafndan benimsenen Neolitik Devrim kavram uzun yllar kabul edilmitir. Childea gre, Neolitik Devrimin gereklemesi iin gereken koullar iklim ve bitki rtsnn tarma elverililii ile insanolunun kltrel/teknolojik yeterlie ulam olmasyd. Childe bu dnemin nemini vurgulamak iin Neolitik Devrim adlandrmasn ortaya koymu ve o dnemdeki arkeolojik bilgilere gre bu devrimin ancak Frat, Dicle ve Nil gibi byk akarsu boylarnda gerekleip gelitikten sonra, bata Avrupa olmak zere, dnyann dier yerlerine yayldn ekirdek Blgeler Kuram ad altnda ileri srmtr. Ancak Childen ardndan, Robert J. Braidwood nderliinde Yakndouda yeni aratrmalar balatld ve bylece, iklimin lmlat bu dnemde ilk tarma balayan topluluklarn vahalar ya da nehir boylar yerine bol ya alan da eteklerinde yaam olduu eklindeki Doal Yaam Blgesi olarak bilinen kuramsal sonuca varld.
Gordon Childe Kaynak: www.arcl.ed.ac.uk...
Robert J. Braidwood Kaynak: www.nap.edu...xhtm limagesp20013a2bg2 2001
NEOLTK DNEM KRONOLOJS

Neolitik yaam ekli, yukarda sz konusu edilen ekirdek blgeden komu blgelere ihra edilmi ve zamanla Anadolu zerinden Gneydou Avrupaya kadar yaylmtr. Bu sre Anadoluda yaklak 4000 seneyi aan, eitli aamalarn oluturduu bir btndr. Neolitik Dnem Kronolojisi temelde seramik kullanmnn bir belirtge olarak kullanlmas sebebi ile erkenden gee doru anak mleksiz Neolitik ve anak mlekli Neolitik olarak ikiye ayrlmaktadr. Genellikle anak mleksiz Neolitik yine anak mleksiz Neolitik A (NA), anak mleksiz Neolitik B (NB) eklinde temelde iki aamal bir sre olarak ele alnr. Orta ve Bat Anadoluda ise NA dnemi evresine ait bulgularn olmay ve daha ok NB dnemi aamas ile ada bir kltrel sre gsterdii iin bu evreye sadece Akeramik Neolitik ad verilmektedir. Bu dnem, yaklak M 7000den sonra anak mlein kullanm ile anak mlekli veya Seramik Neolitik olarak adlandrlmaktadr. Bununla beraber, anak mlein kltrn deiiminde nemli bir unsur olmayp sadece bir zamansal gsterge olarak kullanldn belirtmek gerekir. Yaklak M 6. binin ikinci yarsna kadar sren bu dnem Erken Neolitik ve Ge Neolitik evre olarak da iki blmde incelenir.
10
Resim 1.4
Anadolu Arkeolojisi
Sberde Mosular atalbyk Han/Dou atalhyk
Anatolian PrePottery Neolithic/Anadolu anak mleksiz Neolitik Early/ErkenMiddle/Orta Lale/Ge
PPNA PPNB PPNB
Hallan emi
8000 8500 9000 9500 10000
C14 dated C14 tarihleri Not C14 dated C14 tarihleri deil Anatolia Coast District
PPNA
6000 Central Mediterranean Lake Northwestern Southeastern/Eastern Temporal

Anatolia Anatolia schemes Orta Anadolu Akdeniz Sahili Gller Blgesi Kuzeybat Anadolu Gneydou/ Dou Anadolu Zaman emas
NEOLTK DNEMDE RETM VE EVCLLETRME SREC

M 10 binden sonra Holosen ile artan hava scaklyla deien iklim koullar hzla nasyada ve Anadoluda etkili olmaya balamtr. Bitki rtsnn eitlenmesi ve hayvan srlerinin nehir boylarndaki ortamlara kaymasyla birlikte nceleri gl kylarnda yaayan gebe avc-toplayc Mezolitik dnem topluluklar nehir boylarna tanmaya balam ve ilk kez yerleik dzene gemeye balamlardr. Genellikle yerleim seiminde hammadde kaynaklarna yakn gl ve bataklk kysndaki yaz-k akan derelerin kylarndaki ykseltiler ilk sray almtr. Neolitik dnemin yerleim seimlerindeki en nemli zellikler, yakn evrede iimi tatl bir su kaynann ya da pnarn var olmas ve doal dengesi kolay bozulmayan yerlerde (zellikle Frat ve Dicle kenarnda ya erisinin 200 mm den dk olmad) toplanmas olmutur. Buna bal olarak, tarmn balangcnda yabanl emmer, einkorn budaylar, avdar, arpa ve byk tohumlu baklagillerin evcilletirmeye uygun zellikleri ve hzl yaylmalar uygun doa koullar iinde avc-toplayc insan topluluklar tarafndan hzlca evcilletirilmelerine olanak salamtr. Deien evre koularna deneme-yanlma yoluyla uyum salayan insanolunun, zellikle tahllar evcilletirmeye balamasyla gerekletirdii yerleiklik srecinin en az 3 bin yl srmesi, insanlk tarihi iinde ksa bir dnemdir. Yakndouda Bereketli Hilal ad verilen dalarla evrili, yan en azndan 200 m. stndeki alanlar oluturan blgede
ECA I
ECA II
PPNB
7500
PPNB
7000
Haclar
PPNC
6500
Monisonde Rorient Dou Evi 4 5 6
kzini
6000
Canhasan1
Pnarba B Akl Byk Kaletepe
PPNC
ECA IIIECA IV
5500
Pnarba B
Kaynak: www.canew. org
5000
ECA V
4500
ayn Gbekle Tepe Nevali ori Grille Cafer Hyk Akaray Tepe Grctepe Hayal Hyk Kumartepe Levantine Prepottery Neolithic/Levent anak mleksiz Neolitik Giirilabaciyan
M Kalibre cal BC
Gvercinkayas Mersin Karain B Haclar Hycek Bademaac Kuruay Hyk Hoca eme Mentee Hpnar
Kaletepe Canhasan1
Kk Hyk
Neolitik Dnem Kronoloj Tablosu
11
Neolitik dnem topluklarnn balatt sre, endstri devrimine kadar olan srecin temeli olan retim ekonomisinin temelini atmtr. Zengin yabani tahl alanlarnn uzand Bereketli Hilal ovalarnda Epi-Paleolitik dnemden itibaren balayan tahl toplaycl, belli bir srete ihtiya fazlas rnn elde edilmesi ve bunun sonucunda depolama ihtiyacn ortaya karmtr. Gndelik ihtiyacn tesine geen art rn bu topluluklarn hayvansal proteinin yan sra bitkisel proteinin de uzun vadede bir gda krizini erteleyebileceini gstermitir. Bu aamadan sonra, depolama, kurutma, yeni mekanlarn dzenlenmesi gibi faaliyetler bu topluluklarn olduu yerde kalmas temelinde Epi-paleolitik mevsimsel yerleme tipi yerine yl boyu kullanlan daha byk yerlemelerin ortaya kmasna neden olmu grnmektedir. Yerleik yaam ve art rn ile daha kolay beslenme yollarnn renilmesi doal olarak nfusun artna yol amtr. Bu noktadan sonra, insanolunun baaklar daha salam tahllar semesi ve artk sulak blgelerde bunun ekilebileceini anlamas, tarmn ve dolays ile insanlk tarihinde ilk defa retime dayanan bir ekonomik girdinin olutuunu gsterir. Yaklak M 9. binde Bereketli Hilalin birok blgesinde, zellikle sulak alanlarda ilk yerleik retimci yerleim birimleri olan kyleri geniletmitir. Bu insanlk tarihinde artk dnlmez bir noktann balangcn oluturup devaml genileyen bir retim iktisadnn temellerini atmtr. Bunun sonucunda artan nfus, kaynaklarn daha youn ve kontroll kullanm zorunluluu olumutur. Bitki trlerine mdahale eden insanolu yapay seicilie yol am ve kuaklar boyu sren bu uygulamalar, tarma alnan bitkilerde baz morfolojik (mutasyon) deiimlerin meydana gelmesine neden olmutur. zellikle Gneydou Anadolu Blgesi, yabani tahl trlerinin doal yaylm alan iinde olmas ve bu trlerin yerleik topluluklar tarafndan tarma alnmasnda birincil rol oynamtr. Gneydou Toroslarla ovann kesitii da eteklerinde kurulu yerlemelerde anak mleksiz Neolitik dnemden balayarak emmer ve einkorn buday, arpa (2 ve 6 sral), yulaf, avdar, mercimek ve eitli baklagillerin tketildii saptanmtr. Anadoluda yaplan kaz almalar, birok yerlemede yaklak M 9. binlerden itibaren retimciliin baladn gsterir. Bu tarih Anadolunun Neolitik dnem iin ilklerin yaand bir blge olduunu kantlar. ayn Tepesi (Diyarbakr) ve Cafer Hyk (Malatya) yerlemelerinde Emmer budaynn en eski kltre alnm formlaryla karlalr. Einkorn buday, koyun ve keinin ise ilk evcil rnekleri Nevali oride grlr. Gneydou Anadolu, tahllarn yabanl atalar asndan Yakndoudaki en zengin alanlardan biridir (Resim 1.5). Bu zenginliini olduka yksek ya oranlarna borludur. Urfa ile Diyarbakr arasnda yer alan bazalt bir da olan Karacadada grlen en eski yabanl tahl (einkorn tipi) trlerinin Gneydoudaki belirgin yerleimlerin besin gereksinimlerinin byk ounluunu karlam gzkmektedir. Bu sre ierisinde daha fazla rn elde edilmesi ve hayvanlarn da yerleim iinde tutulmas hayvan evcilletirmesini (kltr hayvancl) de hzlandrmtr. Neolitik dnem topluluklarnn yaptklar gzlem ve deneyimler sonucu evcilletirmek iin koyun, kei ve sr gibi uysal olan hayvanlar setikleri, remelerini kontrol altna aldklar ve iftlemelerine mdahale ederek yararl trlere ulamalarn
Resim 1.5 Yabani (sol) ve evcillemi (sa) buday rnekleri Kaynak: D.Smith. 1999, s.71
12
Resim 1.6 Srden St Sama Kaynak: Atlas Arivi, Foto. C. Ouztzn)
Anadolu Arkeolojisi
saladklar dnlmektedir. Son veriler Mezolitik dnemde evcilleen kpek dnda ilk evcilleen hayvann domuz olduunu gsterir. Tarm yaplan tarlalarn bulunmad ilk Neolitik yerlemelerde yerleik kylere besin bulmak iin yanaan yabani domuzlarn gnll plk grevini stlenmesi, hazr besin stoku oluturmas gibi avantajlar nedeniyle tevik edildii dnlmektedir. En erken domuz evcilletirmesi ise u anki bilgilerle Hallan emi (Batman) dadr. Bunun dnda, domuzun ardndan ilk evcilletirilen hayvanlarn koyun ve kei olduu, en son olarak da Orta Anadoluda srn evcilletirildii grlmektedir. Son bulgularn nda kedinin de (Akeramik Neolitik Dnem Kbrs; Shilorakambous) evcilletirildii bilinmektedir. Bununla beraber, Gneydou Anadoluda ayn ve zellikle Gbekli Tepe, Anadoluda Pnarba ve Akl Hyk gibi Akeramik Neolitik yerlemelerinde yaam insan topluluklarnn youn avc karakterlerini tarmsal retimin bilinmesine ramen uzun sre srdrm olmas, NB dneminin ge evrelerine kadar (M 8 binin ikinci yars) bu topluluklarn tm ile tarma dayanmayan, evreye uyarlanm yerleik topluluklar olduunu gstermitir.
NEOLTK DNEM MMARS VE LK YERLEM BRMLER

Neolitik dnemde srekli yerleme olgusu ile gnmz mimarisinin temelleri atlmtr. n Asyada Jericho (Eriha, Filistin), Mureybet, Jerf el Ahmar (Kuzey Suriye), Nemrik (Kuzey Irak) yerlemeleri ile Anadoluda NA dneminde Hallan emi ve ayn kazlarnda, barnak niteliindeki kulbenin, gelimi bir konuta nasl dnt, yuvarlak planl bir yapnn keleri, temelleri, dz dam, ats ve i donanmlar (destek direkleri, ocaklar, platformlar, depo alanlar) olan bir yap hline geli srecini tm aamalaryla adm adm grebilmekteyiz. lk Neolitik barnak rnekleri tabanlar toprak altna inecek ekilde alan ukurlar, styapy destekleyen ahap direklerle evrili bir yap iskeletine dayanmaktadr. Neolitik dnemin mimarisinin Anadoluda btn gelime aamalarn en iyi ekilde Diyarbakr Ergani yaknlarndaki ayn kazlarnda izlemek mmkndr. M 9. binde en erken yap rnei olarak Hallan emide grlen oval planl, ukur tabanl kulbeler ortaya kar (Resim 1.7). M 8. binde NB dneminde ise bu planlarn hzla terk edilerek artk yerine drtgen plan zerinde ykselen dik duvarl, birbirine kout yerletirilmi ahap kalasl (kiri) dam sistemi ile kapatlm yaplar almtr. Tek meknl veya daha sonrasnda ekirdek ailenin bymesi sonucunda ortaya kan drtgen yaplara depo ve oda eklenmesi ile ok blml konutlar kar (Izgara Planl, Kanall Yaplar, Hcre Planl yaplar). Bunlardan dairesel planl olan yaplarn NA ve Erken NB dneminde kullanld; zellikle ayn yerlemesi rneinde drtgen planl yaplarn sadece NB dnemine zg yaplar olduu grlmektedir. Frat havzasnda ada olan Nevali ori (Ur-
13
Resim 1.7 Hallen emi NA Dnemi Konut rnei Kaynak: zdoan ve Bagelen, 1999, Res.8,s.15
fa) ve Cafer Hyk (Malatya) yerlemelerinde, ayndeki Kanall yaplar ve Hcre planl yaplarda grlen konut yap anlaynn srdrlmesi, mimarideki benzeen ortak deiimlerin geni bir blgede gerekletiini gstermektedir. Bylece, en eski Neolitik yerlemelerin nceden belirlenmi plana gre yaplm olduu, yerleim iinde dalmlar bakmndan kat bir ekilde uygulanan bir yerleim dzeni olduu, ancak bu dzenin dnem iinde ortaya kan gelimelere gre yeniden tasarland anlalmaktadr. Bunun ilk izlerine, Hallan emide Kamu Yaplar olarak adlandrlan yuvarlak, daha zenli bir iilik gsteren binalarda rastlanmtr. (ekil 1.9) aynnde saptanan bu toplumsal yaplama, yerleim alannn byk bir meydan ile biri douda, dieri batda bulunan iki yerleim blgesine ayrlmas ile belirginlemektedir. Nevali oride de, din gelerin gnlk hayatn getii blgeden belirgin olarak ayrlm olduu anlalmaktadr. Dicle ve Frat kysnda yer alan ayn, Nevali ori gibi yerlemelerde konutlarn yan sra tapnak olarak adlandrabileceimiz zel yaplara da sahip olduklar grlmektedir. Bu yaplarn tapnm ilevi grdklerinin en belirgin kantlar, konut yaplarndan byk ve tek meknl olmalarnn yan sra ilerinde ocak gibi evsel bir etkinliin gstergesi olabilecek herhangi bir eye rastlanmamas, i meknlarn epeevre sekilerle evrilmesi, tabanlarn sra d terrazzo tabanlarla denmesi, eitli heykellerle sslenmesi ve yaplarn gmlerek kutsanmas gibi zel ritel ilemlerdir. Bu yaplarn yan sra, 1990larn ortalarndan itibaren kazlan Gbekli Tepede (Urfa) yerlemesi u ana kadar n Asyada ei grlmeyen dnyann en erken tapnak yaplar ortaya kmtr (Resim 1.8). M 9. binin ikinci yarsndan itibaren bu antsal tapnak yaplar, insann tarma ve dolays ile evcilletirme srecinin balangcnda Anadolu Neolitik Toplumlarnn dnlen basit tarmc ky topluluklarnn ok tesinde organize ve gelimi bir toplum yapsn yanstmaktadr. Genilikleri 10 metreyi aan ta duvarl, dairesel planl ortasnda iki T biimli antsal dikme ve etrafnda en az yarm dzine yekpare dikmetan evirdii bu yaplarn tapnm, toplanma amal yapldklar belirgindir. Merkezdeki ift yekpare dikmelerin boylar 2mden 5 mye kadar ular (Resim 1.10).
14
Resim 1.8 Gbekli Tepe NB Dnemi Tapnak Yaps (B) Yaps Kaynak: Peters and Schmidt 2004, Res. 5. s. 187
Anadolu Arkeolojisi
Orta Anadoluda ise Gneydou Anadoludan daha farkl bir mimari ve yerleim anlay geleneinin olduu ve M 6. bin sonuna kadar Erken Kalkolitik an sonuna kadar gelierek devam ettii grlmektedir. Orta Anadolu mimarisi, Gneydoudaki adalarna gre ok daha eitil ve tekdze bir grnm sergiler. En erken rneklerini grdmz Akl Hyk, (Aksaray) Canhasan III (Karaman) yerlemesi ve daha sonraki Neolitik dnem yap planlarna bakldnda, yerlemenin birbirine ok benzeyen yaplardan olutuu grlmektedir. Konutlarn ok byk olmamas meknlarn eitli etkinliklere ayrlm ufak kesimlere blnm olmas, topluluun farkl ekirdek ailelerden olutuunu dndrr. ncelikle Akl Hykle birlikte karmza kan yerleme dzeni Dou Anadoludaki adalarndan tmyle farkldr (Resim 1.9 a ve b). Yakndouda serpitirilmi, birbirinden bamsz yap birimlerinin yerine Orta Anadoluda btn yaplarn bitiik dzende, birbirine eklenmi, dar yollarla ayrlm kalabalk mahalleler grlr. Orta Anadoluda kerpi mimari ile birlikte zenle sval ev tabanlar ve duvarlar da belirgin bir zellik olarak karmza kar. Yer ve duvar svalarnda krmz aboyas yaygn olarak kullanlr. Akl Hykte grlen kerpi mimari ise, daha sonraki dnemlerde gelierek Anadolu ky mimarisini oluturacaktr.
15
Resim 1.9
a) anak mleksiz (Akeramik) Neolitik Dnem Akl Hyk Havadan Grnm Kaynak: Esin, 1998. Tba-Ar I. Res.2
b) anak mleksiz (Akeramik) Neolitik Dnem Akl Hyk Yerleim Plan Kaynak: Esin, 1999. Res.3 s.90
Bu dneme ait bir dier nemli yerleme olan atalhyk Erken Neolitik dnem konutlar, Aklhykteki gibi tek katl ve dz damldr (Resim 1.8.). Ta temelsiz kerpi duvarlar ahap dikmeler ve damda kirilerle desteklenmitir. Evler birbirine bitiiktir ve ounda da bakan yzleri, aralarnda hibir aklk olmakszn oluturulmutur. Mahalleler oluturacak biimde kmelenmi evlerin aralarnda sokak bulunmaz; ancak zaman zaman byk avlulara ve allara yer verilmitir. lerindeki (Resim 1.15) buluntulara ve sslemelerine gre kimileri kutsal olarak nitelenen bu yaplarn i dzenlemeleri ayndr. Blme duvarlar bulunmayan her yap yaklak 25 m2 (6x4 m., 5x5m.) geniliindedir ve drtgen bir ana oda ile dar bir ya da birka depo odasndan oluur. Genellikle kapsz olan bu yaplara damlardaki bir aklktan ahap merdivenlerle girilebiliyor, esas oda ile depolar arasndaki gei ise zeminden yksekte alm deliklerle
Resim 1.10 Neolitik Dnem atalhyk Yerleim rgs ve Konutlar Kaynak: (atalhyk Project Archive)
16
Anadolu Arkeolojisi
salanyordu. Odalarn iinde ocak ve frnlardan baka, duvar diplerinde kerpiten sekiler yer almaktayd. M 7 bin Seramikli Neolitik Dnem Gller Blgesinde ise, Bademaac ve Hoycek gibi rnekler, atalhyk geleneine ortaklklar olsa da konutlarn planlar bazen hafif yamuk, drtgen planldr. Bademaac yerlemesinin evleri ortalama (iten) 7 x 5 m. llerindedir. Tek odal olan evlerde kaplar uzun duvarlarn ortalarna almakta ve kapnn karsna gelen duvarn nnde yar elips planl frnlar yer almaktadr. Baz evlerin iinde, yatmak iin hazrlanm 20-25 cm. ykseklikte platformlar, kilden hazrlanm ate kutular mangal ve el deirmenleri ile tme yaplan ilik yerleri bulunuyordu. Evlerin taban sktrlm topraktand; tabanlar ve duvarlar svaldr. Evlerin iinde tarmc ky topluluklarnn tipik yap ii unsurlarndan olan depolama birimleri, drtgen sandk eklindeki tahl depolama kutular vardr. Dou Marmara Blgesinde, Mentee ve Barn (Bursa, znik) Hyklerinde tespit edilen en erken mimari gelenek, kerpi kalplarla ina edilmi drtgen planl yaplardr. Daha sonraki evrelerde ise mimari gelenek Orta Anadolu mimari geleneinin aksine yerini dal-rg ad verilen blgenin yal iklimi ve ormanlk alana uyarlanan bir yap tipine dnmtr. Bu yapnn iskeleti, dikine yerletirilen paralel direk srasnn arasnn dal-rg veya talarla rlmesi ve kerpile svanmas ile oluturulur. Tabanlarn ahap olduu ve aty tayan ortada direkler olduu anlalr. M 6. binyln ikinci yars iin kullanlan Ge Neolitik Dnemi mimari bulgularn izlerine Bat Anadoluda Burdur ve Haclar yerlemesinde rastlanmaktadr. Haclarn bu dnem konutlar atalhyktekilerden ok daha byktr. Bazlar 10 m.ye yaklaan dikdrtgen planl bu evler, ta temel zerine kerpi bloklarla yaplm 1 m. kalnlnda duvarlara sahiptir ve girilerin karsnda ocaklar bulunmaktadr. Haclarn 8 km. kuzeyinde bulunan Kuruayn 11. yap kat bu zamanda korunmal bir ky durumuna sokulmutur. D yzeyinde yuvarlak kule kntlar bulunan ve ta temel zerine kerpiten yaplm bu savunma duvar drtgen planldr. Bu dneme ait Kapadokya blgesinde bir dier yerleme olan Kk Hykte anak mlekli Neolitik Orta Anadolu mimari geleneinin daha da gelierek konut yaplarnn artk bitiik olmayp, birbirlerinden ayr olduklar gzlenir. Konutlar drtgen veya trapez planl olup, oda saylar artk iki veya drt mekna sahiptir. Evlere bitiik mimarinin tersine dardan odalar da eklendii ve darya alan kaplarn da almas ile uzun sre kullanldklar anlalmaktadr.
NAN DNYASI VE NEOLTK DNEM TASVR SANATI

Neolitik dnemde gelien inan sisteminin en arpc gstergelerinden biri, l gmme ile ilgili uygulamalardr. Neolitik dnem boyunca, Anadoluda ve n Asyada grld gibi btn llerin genellikle ev tabanlarnn altna, (hocker pozisyonda) gmlmekteydi (Resim 1.11). Baz yerlemelerde ise, Kafatas Klt olarak adlandrlan, kimi bireylerin kafataslarnn alnd ve hatta bunlarn al ile svanp etlendirilerek canlandrld bir uygulama sz konusudur. Bu gmlerin genelde, birok yerlemede ta kaplar, kiisel ss eyalar (boncuklar, kemik aletler), yontmata aletler, eitli hayvan kemikleri v.b. birok l hediyesi ile gmld grlmektedir. Bu zengin l armaanlar, dnemin sanatn ve inan sistemini yanstmaktadr. Toplu gmlerin yan sra gvdelerinden ayrlan kafataslarnn bazen bezenerek saklanmas, zerlerine al maskeler yaplmas benzerlerine Filistin ve Kuzey Suriyede de rastlanan kafatasnn odakta olduu bir kafatas tapnm (klt) varln dndrr. Bu-
Hocker (hoker okunur): Tarihncesi alarda baz insan topluluklarnca uygulanan l gmme biimi. llerin,bacaklar karna ekili olarak, bebein anne karnnda duruuna benzer biimde yatrlarak gmlmesidir.
17
Resim 1.11 Aklhyk Hocker Ev ii Gm Kaynak: Atlas Arivi
nun yannda, ayn kazsnda ortaya kan Kafatasl yap, l gmme adetlerinin anlalmasn salayan nemli bulgular verir. Antsal boyuttaki, birok kez yenilenmi yapda toplam 450 kadar bireye ait kemikler, st kapal mahzen gibi hcrelerde kafataslar ile istiflenmi halde bulunmutur. (Resim 1.12). anak mleksiz Neolitik dneme tarihlenen ayn, Nevali ori ve Gbekli Tepedeki bulgular, ilk Neolitik topluluklarn, konutlarn yan sra tapnak olarak adlandrabilecek zel yaplara da sahip olduklarn ortaya koymutur. Bu tapnaklarn yapm ve iinde barndrdklar dikilita, kabartma, heykel, duvar resmi gibi betimlemeler, bunlarn tren gibi eitli ritel etkinlikler iin tasarlandn dndrmektedir. Bu amaca ynelik ritel ierikli tasvirler, yalnzca zel seilmi sanatkrlar deil, ok byk ve organize bir igcn de gerektirdiini ve yontu eserlerle donatlarak her ekilde tapnm ilevine hizmet ettiklerini gstermektedir. anak mleksiz Neolitik dneme (M 9-8 bin) tarihlenen Gbekli Tepe tapnak yaplarnda, zellikle boyu 3 m ila 5 mye ulaan payeler zerindeki kabartmalar ve yap ilerinde ortaya kartlan yontu sanat rnekleri, M 3. binin sonuna doru ne n Asyada ne de Mezopotamyada rneine rastlanmayan tasvir sanatnn rneklerini ortaya koyar. Tasvirlerde dikkat eken rnekler daha ok bu dnem topluluklarnn doa ile olan ilikisini ve bunlarla ilikili mitolojilerinin kark dnyasn yanstmaktadr. Tasvirlerde arlkla ylan, yaban domuzu ve tilki, dev kertenkeleler, yaban sr, ceylan, yaban eei, turna, rdek gibi rneklerin zengin kompozisyonundan olumaktadr. zellikle yabani hayvanlarn temsilinde erilliin dikkat ekici ekilde vurguland anlalmaktadr. Bunlarn en yakn karlatrmal rnekleri yine ayn blgede (Urfa) yer alan Nevali ori tapnandaki etkileyici kabartmalar ve yontularda grlr. T biimli payeler (antsal dikmetalar), insan yontular, heykelleri gibi antropomorfik eserlerde daha ok amanistik bir dnya gr erevesinde atalar, cinler ve ruhlar temsil ettii dnlmektedir.
Klt: Kutsal olarak bilinen varlklar evreinde sayg, tapnma, dua, kurban gerektiren zel yer ve zamanlarda trenleri ieren inan sistemi.
Resim 1.12 ayn Yerlemesi Kafatasl Yap Kaynak: ayn Kaz Arivi
18
Anadolu Arkeolojisi
Resim 1.13 atalhyk Tapnak Yaps Kaynak: Mellaart, 1967, iz 3
Resim 1.14 atalhyk Tapnak Yaps, (Atlas Dergisi, Gkhan Tan n izni ile)
Steatopijik: Tp dilinde hamilelik sresince vcudun yalanmas durumu
Figrin: nsan ve hayvanlarn, kolay tanabilir nitelikte, kk boyutta, ta, kil, kemikten yaplm heykelcikler.
Bu dneme ait saptanan nemli bir rituel uygulama belki binlerce sene sonra M 4. binde Aa Mezopotamyada ortaya kan bir gelenein ncs gibidir. ayn, Nevali ori ve Gbekli Tepe bata olmak zere birok antsal klt yapsnn doldurularak gmld grlmektedir. Yaplarn bilinli bir ekilde, birok yerlemede benzer zelliklerle gmlmesi ileminin benzer bir treyle balantl olduunu dndrmektedir. Bu etkinlikler, yaplarn kurulu aamasnda ritel olarak kutsandn, terk edilme aamasnda ise yaplarn gmld ve baz rneklerde ayrca yaklarak terk edildiini gstermektedir. anak mlekli Neolitik dnemde (M 7 bin) Orta Anadolu yaylasnda inan dnyasn en iyi yanstan rneklerden biri, sra d duvar resimleri, kabartmalar, figrinler ve l gmme adetleri ile atalhyk yerlemesidir (Resim 1.15). atalhyk evlerinde mimari bir birlik ierisinde evsel etkinliklerin yannda klt faaliyetlerinin de uygulandndan sz edilebilir. atalhyk duvar resimlerinde doa-insan ilikisi iinde byk yabani hayvanlarn kzdrlmas ve avlanma ritelini gsterir bu sahnelerde, insan figrleri boa veya geyiklerin stnde ve altnda, kollar havada ve vcutlar hareketli olarak atlarken, koarken betimlenmitir. Baz sahneler insanlar sralar hlinde betimlerken, bazlar daha dzensiz resmeder. Baz zel rneklerde sr, geyik, yaban eei, yaban domuzu, ay, kurt ve aslan figrleri genellikle 20 ila 40 kiilik insan gruplar ile resmedilmitir. Mellaartn tapnak olarak adlandrd yaplarn yerleim yerindeki geni dalm ve duvarlarndaki zengin tasvirler, atalhyk toplumunun ritel etkinliklerle olan youn ilikisini ve klt faaliyetlerini gsteren betimlerdir (Resim 1.16). atalhykte konutlar ve klt meknlar olarak adlandrlan yaplar arasndaki ayrmn bulank olmas ve evsel etkinliklerle, duvar resimleri, boa balarnn youn kullanm, tabanalt gmlerin her konutta yaygnl gibi ritel donanmlarn i ie gemesi, din hayatn hem gndelik hayatla i ie getiini, hem de ritel etkinliklerin toplum iindeki nemine iaret eder. lk rnekleri anak mleksiz Neolitik dnem Nevali ori ve ayn yerlemelerinde grlen kilden veya daha nadir olarak tatan yaplm heykelcikler (figrinler) yerleik tarmc hayatn gelimesi ile deien sosyal ve dinsel inanlarn sonu-
19
cunda ortaya kmtr (Resim 1.15). Ancak, M 7 binde anak mlekli Neolitik dnemde, zellikle atalhyk, Bademaac, Haclar gibi tarmc yerlemelerde kadnlk uzuvlar vurgulanm iman kadn heykelciklerinin yanstt inan sisteminin binlerce yl boyunca gelierek Anadoluda Demir anda Friglere kadar Kubaba/Kibele ana tanra inancnn temelini oluturduu dnlmektedir.
Resim 1.15
skembede oturan leoparl Tanra / Haclar VI
Neolitik Dnem Pimi Toprak Kaynak: (Karul (Ed.), 2002, s.107) Tanra betimli heykelcikler
Haclar VI
Haclar VI
Doum yapan Tanra / Hycek atalhyk VI
Uzanm Tanra / Haclar VI,
NEOLTK DNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GELM

Neolitik dnemde n Asya da ve zellikle Anadoluda yerleik ky yaamna gei, artk yerleik ve byyen topluluklar arasndaki anlamazlklarn zmlenmesi ve topluluun bir btn olarak hareket edebilecei bir ortam salanmas iin yeni toplumsal kurumlarn gelitirilmesini gerektirmekteydi. zellikle Hallan emide en erken rneklerini grdmz ortak kamu yaplarnn, yerleik ky yaamnn balamasyla bu erken dnem sosyo-politik yaplarn fiziksel unsurlar olarak ilev grdkleri dnlebilir. lk yerleik toplum dzeninin temellerinin atld Neolitik dnemin, beklentilerin tesinde antsal yaplar ortaya karmas, insan gruplarnn belirli bir uzmanlk ve i blm anlay ile altklarn gstermektedir. Bu durum, Neolitik dnem topluluklarn yalnzca sabit geim ekonomisine dayal basit yerleimler olarak gren anlayn tesinde, gelimi ve organize bir toplum yapsnn temellerinin atldn gstermektedir. nasyadaki toplumlarn eitli blgelerinde balayan yerleiklik sreci ile tarm ve hayvanlarn evcilletirilmesi srecinin aamal bir geliim gstermedii ve her blge arasnda ortaklklara ramen farkllklarn
20
Anadolu Arkeolojisi
Resim 1.16 Neolitik Dnem Gbeklitepe Kabartmal Ta Paye Kaynak: (Karul, 2002, s.74)
belirgin olduu grlmektedir. Bir ok blgede saptanan eitli merkezlerin geim stratejilerinin birbirinden farkllamas, yerleim tr ve toplumsal rgtlenme asndan farkl olduunu ortaya koymaktadr. Neolitik dnemde Gneydou Anadoluda ortaya kan antsal boyutlarda klt yaplar ve yontularnda gzlemlenen zengin simgeselci dnyas, basit avc-toplayc topluluklardan ok, gelikin din kurumlara sahip ve barnan tesinde yerleim modelleri sunan gelikin ve hiyerarik bir toplum yaps olduunu gstermektedir. Bu tr kamusal yaplar yerleik ky hayat ile ortaya kan ve daha fazla gelenekselleen sosyo-politik yapya hizmet eden gelerdir. Bunlar olaslkla gruplar aras karar meknizmas ve birlii salama ilevi grmektedir. Bu tr yaplar, topluluun ortak mlkiyeti ve inan anlayn (zellemi ibadet uygulamalar ve gelenekler v.b) kontrol etmi olabileceini dndrmektedir (Resim 1.16). Bununla beraber, NB dnemin sonunda bu yerlemelerin ve beraberindeki bu gelimi maddi kltr birikimi ve inanca ait antsal merkezlerinin M 5. binde Gney Mezopotamya blgesinde ortaya kana dein ortadan kalkar. Bu olgunun nedenleri u andaki aratrmalarn nda net olarak bilinmese de eldeki bulgular NB dneminin sonunda iklimsel faktrler, doal evrenin bilinsizce tketimi, evcilletirme srecinin tamamlanma aamasnda yeni ekonomik esaslarn biimlendirdii toplumsal yapnn deiimi gibi birok etkenin rol oynad bir deiim srecine iaret etmektedir. Neolitik dnemde oluan devrimsel nitelikteki gelimelerin gnmz yaamna olan katSIRA SZDE klarn tartnz.
DNELM NEOLTK DNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA, NEOLTKLEME SREC S O R U Orta Anadoluda olgunlaan tarmc yerleik toplumlara ait anak mlek, figrinler, damga mhrler, kemik aletler, yass baltalar, evcillemi tahllar, evcillemi hayvanlar gibi belirgin maddesel elerin, bilginin ve inan unsurlarnn oluturDKKAT duu Neolitik yaam dalgas, Bat Anadolu ve hemen ertesinde M 7. binin ikinci yarsnda Dou Trakya ve Balkanlara hzla yaylr. Bu dalgann kuraklk riskinin SIRA SZDE olmad, ormanlarla kapl Gneydou Avrupaya uyum salad sylenebilir. M 8. binde Orta Anadoluda geliimini tamamlayan Neolitik topluluklarn M 7. binin ikinci yarsnda hzlca Dou Marmara (Ilpnar, Mentee Hyk, Aktopraklk) AMALARIMIZ Dou Trakya (Hocaeme, Aapnar) ve Ege Blgesine alan alvyonlu vadilerden ege ky eridine kadar ulat (Ulucak Hyk, Ege Gbre, Araptepe, ukurii Hyk vb.) Bu balamda, Bat Anadoludan, Balkanlarda Tuna NehK grlr. T A P ri havzasna kadar olan geni alan iinde M 7. binin ikinci yarsndan itibaren bir-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
21
ok ortak bileenler sz konusudur. Bu ortak bileenleri ieren eitli kltrel ve iktisadi ortaklklar, ilk olarak Mehmet zdoan tarafndan Neolitik paket ad altnda ortaya konmutur. Bu ortaklklar Anadolu da oluan ve ncleri Batda saptanmayan anak mlek (genelde krmz astarl anak mlek, tp biimli tutamaklar vb.), insan veya hayvan heykelcikleri (figurinler), kemik kaklar, damga mhrler, yass baltalar, evcilletirilmi tahl ve besi hayvanlardr. Anadoluda ilk ky topluluklarnn ortaya kp gelitii Neolitik dnemin byk bir ksm boyunca Marmara blgesinde geimini hala avclk, balklk ve toplayclkla srdren Mezolitik karakterli insanlar yaamaktayd. Marmara Blgesinin bilinen ilk anak mlekli Neolitik dnem topluluu stanbulun Kadky tarafndaki Fikirtepede saptanmtr. Bir ky yerlemesi olan Fikirtepenin geiminin hem balklk, hem tarma dayaldr. Son yllarda Marmaray kazlar kapsamnda stanbul Yenikapda bulunan Neolitik yerlemenin bu ky yerlemelerinin daha youn olabileceini gstermitir. Arkaik (Eski), Klasik ve Gelikin olarak 3 evrede incelenen Fikirtepe kltrnn, Ktahyann kuzeyine kadar (Demircihyk, Fndk Kayaba vb.) olmak zere Bat Anadoluya kadar yayld anlalmaktadr. Bursa znik Gl civarnda yaplan almalarda blgenin en erken ky olan (M 6500/6400) Mentee Hyk bata olmak zere, yine ayn blgede Bursada Ilpnar ve Aktopraklk yerlemeleri Dou Marmara Blgesinin ilk aamalarndaki Fikirtepe kltrnn etkisinde gelien kendine zg kltrlerini yanstr (Resim 1. 17).
Resim 1.17 Fikirtepe Neolitik Dnem Seramik Kap rnekleri Kaynak: (Karul, 2002, s.102)
Ge Neolitik dnemin sonlarnda Konya Ovas ve Gller Yresindeki yerleme yerleri ykc sonulara yol aan ve nedenleri bilinmeyen bir dizi gelimeden olumsuz ynde etkilenmilerdir. Szgelimi, bu olaylardan sonra Dou atalhyk sszlaarak batdaki yeni yerine tanmtr. Son dnemleri atalhyk ile grnen Haclar VI. yerlemesi byk bir yangn felaketine sahne olmu, Kuruayn 11. yap katndaki kale grnml yerleme de kullanlmaz hle gelmitir.
NEOLTK DNEM TEKNOLOJK GELM VE TCARET

anak mleksiz Neolitik dnemin ilk balarndan itibaren Gneydou Toroslarda yzeyde kolayca bulunabilen doal bakr kleleri ile bir cins bakroksit olan malahitin stlp tavlanarak ilenmesi daha sonra maden alarn yaratacak nemli bir teknolojik gelimenin, pyroteknolojinin (ate teknolojisi) temelini oluturmutur. M 9. binde balayan ayn, Nevali ri, Akl Hykte (toplam 49 para) bulunan eitli bakr boncuklar ve kakmalarn bazlarnn scakken ekilendii (tavland), bazlarnn da soukken ekilenerek ilendii anlalmtr.
22
Anadolu Arkeolojisi
Resim 1.18 atalhyk Ay Formunda Damga Mhr Kaynak: atalhyk Kaz Arivi
Atein kontroll kullanm (Pyroteknoloji) konusunda bir dier nemli gelime de kirecin yaklarak ilenmi hle getirilmesidir. anak mleksiz Neolitik dnem gibi ok eski bir zamanda gnmzdeki imento sertliindeki bu teknolojiye ait rnekler, zellikle Gneydou Anadoluda ayn ve Orta Anadoluda Aklhyk de rastlanan tapnak yaplarna ait taban demelerinde saptanmtr. En eski dnemlerden beri, insanlar arasnda belli eya ya da rn gibi metlarn dei toku olduunu bilinmektedir. Bu eylem, balangta baz deniz kabuklar, akmakta, obsidyen gibi rnlerle balam, Neolitik dnemde dei tokuun konusunu oluturan mallarn eitliliinde byk art olmutur. Saz, ahap, deri, tahl, et, yn dokuma gibi organik; kil, tuz, anak mlek gibi rnler ve mallar, takas yntemiyle ticaretin olduunu dndrmektedir. Volkanik bir kaya olan obsidyenin n Asya blgesindeki en zengin kaynaklar Anadoludadr. Genel olarak Kapadokya ve Dou Anadolu olmak zere iki blgede younlaan bu kaynaklarn Neolitik dnemin bandan itibaren kullanld ve 900 km. mesafedeki Eriha (Jericho) yerlemesinde dahi (Filistin) uzak mesafelere kadar tand bilinmektedir. lendiinde ok keskin ular elde edilebilen ve akmaktana gre daha stn olan bu kaynan, Neolitik dnemin sonuna kadar nemli bir kaynak olduu bilinmektedir. Kapadokya blgesindeki nemli bir obsidyen merkezi olan Hasanda civarnda Kaletepede ortaya karlan obsidyen ilikleri, Neolitik dnem ticaret ann Kuzey Suriye, Kbrsa kadar yaygn olarak kullanldn ve Paleolitik dnemden itibaren obsidyenin ilenmi olduunu gstermitir. Neolitik dnemde ilk kez tahllarn ezilerek un hline getirilmesi iini yapan ve gnmzdeki deirmenlerin ncs saylabilecek geler, zellikle ilemesi kolay olan pskrk bir kaya olan bazalttan tme talar, havanlar ve dibeklerdir. zellikle ilk rnekleri Gusir Hyk (Siirt), Krtik Tepe ve Hallan emide (Batman) grlen, kaliteli ancak ilenmesi olduka g olan bu talarn (gabro, serpentin, mermer, granit vb.) ncelikle anaklar ve havanellerinde, daha sonraki aamada bilezikler ve boncuklarn ilenmesinde kullanld grlmektedir. atalhykte saptanan dnyann bilinen en eski keten dokuma rnekleri Orta Anadoluda anak mlekli Neolitik dnemden itibaren dokumalarn retildiini gstermitir. Tam ilevi anlalamayan bu dokumalara paralel olarak yine ilk rneklerini Anadoluda grdmz pimi topraktan eitli soyut kompozisyonlar ieren damga mhrlerin (Resim 1.18) de bu tr dokumalarn boyamasnda kullanld dnlmektedir. Neolitik dnemde ortaya kan bu damga mhr gelenein gnmze kadar Anadoluda hla sren ahap boyama damgalar olarak kullanld dnlmektedir.
SIRA SZDE Neolitikleme sreci iinde Gordon Childe ve Braidwoodun kuramlarn tartnz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
23
SONU
Neolitik dnem, gnmz yaamnn temellerinin atld birok devrimsel nitelikteki geliimlerin yaand bir dnem olmutur. nsanlk kltrnn maddi ve manevi boyutlarn oluturan bu gelimeler tarmdan mimariye, sosyal ve sanatsal yaamdan tinsel dnceye kadar birok alanda grlmektedir. lk yerleik hayata gei, hem mimari atlmlar beraberinde getirmi hem de topran ilenip, hayvancla balanmas, besin retimine geilmesine ve dolays ile art deerin olumasna neden olmutur. Tm bu etkenler bir araya geldiinde oluan sosyal dzen ise demografik ve sosyal yaamn eitlenerek yeni bir sosyal yapnn kurulmasyla sonulanmtr. Grld gibi, Neolitik dnem insan yaamnn tm gelerini etkileyen maddi ve simgesel bir olaylar btn olarak karmza kar. Neolitik dnemde yaanan tm bu gelimelerin nemli bir oluum blgesi de Anadoludur. Yakn bir zamana kadar Anadolu Yarmadasnn Neolitik yaamn oluum blgesi olan n Asya blgesi dnda kald ngrlmekteydi. Son 10 yl iinde bu durum tersine dnm ve Anadolu Neolitik oluum blgesinin iinde olduu anlalmtr. zellikle Halan emi, ayn, atalhyk, Akl Hyk ve Gbekli Tepe gibi yerlemeler, Anadoludaki Neolitik yaam blgelerinin anahtar yerleimleri niteliindedir. Anadoluda oluum gsteren bu Neolitik yaam biiminin Kalkolitik dneme uzanan srete anlalmas, gnmz yaamna k tutacak birok olgunun da aa kavumasnda nemli bir rol oynayacaktr.
24
Anadolu Arkeolojisi
zet
nsanlk tarihinin balang evresini oluturan Paleolitik dnem, insann biyolojik ve kltrel evriminin nemli bir blmnn gerekletii bir sreci kapsar. nsann k ve ilk aletleri kullanmasndan yerleik yaama geie kadar olan bu a, gerek deien evre koullar ve gerekse ta teknolojisindeki geliime gre, alt, orta, ve st olmak zere ana evreye ayrlmaktadr. Gnmzden yaklak 2 milyon yl ile 10 bin yllar arasnda yaanan bu uzun dnemin ilk balarnda insanolu, hominid (insanms) ailesinden syrlarak, iki aya zerinde dik durabilen ve ellerini kullanarak alet retebilen bir varlk hline gelmitir. Bu balamda, alt paleolitik dnem insann ilk kltrel oluumlar balatt dnem olarak kabul edilebilir. Orta Paleolitik dnemde, gnmz insanyla kyaslanabilecek bir beyin kapasitesiyle Neandertaller, 120 bin yl ncesinden balayarak Avrupa ve Yakndouda ortaya kar ve daha sonra G.. 35 bin yldan itibaren gitgide homo sapienslere brakarak kaybolurlar. Bu dnemde balayan l gmme adetleri gibi uygulamalardan anlald gibi soyut dnce ve belki de te dnya inancyla ilk dinsel pratiklere baland anlalmaktadr. st Paleolitik dnemde ise, insann dnya zerindeki corafi dalmn tamamlayp, gnmzdeki rklarn temelini oluturduu grlmektedir. Soyut dnmenin tesinde sanatsal ifadenin de ortaya kt bu dnemin Anadoludaki nemli rnekleri olarak, Antalyadaki Karain ve Belba Maaralarndaki duvar resimleri ve kk yontu nesneler gsterilebilir. Neolitik dnemin oluum nedenlerinin banda, deien iklim koullar gelir. Paleolitik dnemin sonunda bilinen en son buzul ann sona ermesiyle holosen adn verilen kresel snma dnemi balamtr. Bu iklimsel snmayla beraber, Bereketli Hilal ve dolaysyla Anadoluda deien bitki rts, insanolunun avclk ve toplayclktaki yaam stratejilerini deien iklim koullarna uyarlamasn gerektirmitir. Bu nedenle, blgede zengin bulunan yabani tahl devirmecilii bu topluluklarda art rn toplamasna neden olmu, art rn ise nfusun art ve yerleiklik srecini hzlandrmtr. Bu sre iinde, insanlar artan protein gereksinimleri iin belli bal hayvanlar evcilletirmilerdir. Sonu olarak, neolitikleme sreci doa, insan kltr ve teknoloji gibi birok genin ortak etkileimiyle gereklemitir. Bu srecin en nemli sonucu, insanolunun ilk defa retimcilie geii olmutur. Neolitik dnem insan yaamnn tm gelerini etkileyen maddi ve simgesel bir olaylar btn olarak karmza karak, gnmz yaamnn temellerinin atld birok devrimsel atlmlara sahne olmutur. lk yerleik hayata gei, hem mimari atlmlar beraberinde getirmi hem de topran ilenip, kltr hayvanclna balanmas besin retimine geilmesine ve dolays ile art deerin olumasna neden olmutur. Neolitik Dnem ilk defa insanlk tarihinde retimci yerleik toplumlarn oluturduu kylerin ortaya kna sahne olmutur. Bu deneme yanlma sreci iinde insanolu Gneydou Anadolunun da iinde olduu kuak iinde ilk defa yabani tahllar tarma alm, domuz, koyun, kei, sr gibi bugn iin bile insann temel protein kaynaklar olan hayvanlar evcilletirmitir. Bu ekilde insanolunun kontrol edebildii art rn ile daha fazla gda kaynaklarna sahip olmas nfusun artmasna ve bylece yerleimlerin daha da bymesine neden olmutur. Neolitik dnemde yaanan tm bu yeniliklerin bir araya gelmesi, demografik ve sosyal yaamn eitlenerek M III. binin bana kadar yeni bir sosyal yapnn kurulmasyla sonulanmtr. Neolitik dnemde yaanan gelimelerin nemli bir oluum blgesi de Anadoludur. Yakn bir zamana kadar Anadolu Yarmadasnn Neolitik yaamn oluum blgesi olan n Asya blgesi dnda kald ngrlmekteydi. Son 10 yl iinde bu durum tersine dnm ve Anadolu Neolitik oluum blgesinin iinde olduu anlalmtr. zellikle Hallan emi, ayn, atalhyk, Akl Hyk ve Gbekli Tepe gibi yerlemeler, Anadoludaki Neolitik yaam blgelerinin nemli rnekleridir. Gneydou Anadoluda elde edilen bulgular, Anadolunun Bereketli Hilal blgesinde ki en es-
25
ki evcilletirilen buday trlerine sahip olduunu gstermitir. Hallan emi ve ayn yerlemelerin, Anadolunun en eski sabit yerlemelerine sahip olduunu kantlamtr. zellikle NB dneminde Anadoludaki bu yerlemeler, basit ky birimlerinin tesinde, yerleim planlar geni bir blgede paylalan gelimi konut gelenekleri, antsal tapnak rnekleri, uzman igc (piroteknoloji, ta yontuculuu, ticaret v.b) rnekleri ile ok gelikin, organize bir toplum yapsn yanstmaktadr.
26
Anadolu Arkeolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Paleolitik dnemin zelliklerinden biri deildir? a. lk ta aletlerin yapmna balad dnemdir. b. lk dinsel uygulamalarn baland dnemdir. c. lk tarmsal retimin balad dnemdir. d. nsann soyut dnmeye balad dnemdir. e. lk maara resimlerinin yapld dnemdir. 2. Aadaki seeneklerden hangisi Neolitik dnemi hazrlayan etmenlerden biridir? a. nsanolunun ilk tarm retimine balamas b. nsanolunun alet kullanmna balanmas c. Buzul alarnn balamas d. Bereketli Hilal blgesinde ormanlk alanlarn azalmas e. nsanolunun yaam stratejilerini deien iklim koullarna uyarlamas 3. Aadaki seeneklerden hangisi Anadoluda Paleolitik dnem sanatnn grld yerlerden biridir? a. Karain Maaras b. Akl Hyk c. Halan emi d. Yarmburgaz Maaras e. Pnarba 4. Aadaki seeneklerden hangisinde Alt, Orta ve st Paleolitik dnemin zellikleri srasyla doru bir biimde sralanmaktadr? a. lk yerleime geilir / maara resimleri yaplr / lk retim gerekleir b. lk alet retilir / soyut dnme balar / sanatsal ifade ortaya kar c. lk maara resmi yaplr / sanat rnleri ortaya kar / ilk yerleime geilir d. lk kltrel oluumlar balar / ilk alet retilir / ilk dinsel pratikler yaplr e. Soyut dnme balar / ilk alet retilir / ilk dinsel pratikler yaplr 5. Aadakilerden hangisi Neolitik dnemin getirdii yeniliklerden biri deildir? a. lk yerleik dzene geilip mimari rneklerin oluumu b. Topran ilenmesi ve tarma balanmas c. lk maara resimlerinin yaplmas d. Kltr hayvanclna balanmas e. lk tapnak yaplarnn ortaya kmas 6. Aadaki seeneklerden hangisi atalhyk yerlemesinin mimari zelliklerini aklar? a. Yuvarlak planl bir yapnn evresi ahap direklerle evrilidir. b. Tek katl ve dz daml kerpi tulal evler birbirine bitiiktir. c. Oval planl ve ukur tabanl kulbeler biimindedir. d. Tatan duvarl ve ortasnda antsal boyutta dikmeler mevcuttur. e. Birbirinden bamsz yap birimlerinden olumaktadr. 7. Aadaki yerleimlerden hangisi Neolitik dnem yerleimlerinden biri deildir? a. Halan emi b. Akl Hyk c. atalhyk d. kzini e. ayn 8. Kk ta aletler anlamna gelen mikrolit aadaki dnemlerden hangisinde ortaya kmtr? a. Alt paleolitik dnem b. Orta paleolitik dnem c. st paleolitik dnem d. Neolitik dnem e. Mezolitik / Epipaleolitik dnem 9. Aadakilerden hangisi Anadoluda geliim gsteren Neolitik dnemin zelliklerinden biri deildir? a. Erken kent yerlemelerinin ortaya k b. Yerleim planlar geni bir blgede yaylm gstermitir. c. Antsal tapnak rneklerine sahiptir. d. Ta yontuculuu ve ticaret gibi uzman igcne sahiptir. e. Organize bir toplum yapsna sahiptir. 10. Drtgen planl ve ok mekanl konutlarn ortaya k hangi dnemde ortaya kmtr? a. Epipaleolitik/ Mezolitik Dnem b. Seramikli Neolitik Dnem c. anak mleksiz Neolitik A Dnemi d. anak mleksiz Neolitik B Dnemi e. Ge Neolitik Dnem
27
Okuma Paras
UYGARLIIN TEMEL DN LE M ATILDI? Nilgn zbaaran Dede Arkeoloji kitaplarndaki klasik retiye gre insanolu, buz devrinden sonra deien iklim koullaryla birlikte hayvanclk ve tarmcla balayarak yerleik yaam biimine gemiti. Ancak son yllarda Anadoluda gerekletirilen kazlarla farkl sonular ortaya kmaya balad.. Gnmzden 11.500 yl kadar nce, buz devrinin bitimiyle dnyamzda lman bir iklim hkm srmeye balad. Bu tarihe kadar kabaca yontulmu ta ve kemik aletlerle avlanarak ve maaralarda barnarak yaamn srdren insanolu, yeni iklim koullaryla birlikte yaam biimini de deitirdi. Pulitzer dll Amerikal evrim biyologu Jared Diamonda gre, insanlk son buz devrinin bitimiyle tarm ekonomisine geerek modern uygarln temelini atmt. Nitekim avclk ve toplayclkla geinen gebe insan, Neolitik ada yabani bitkileri tarma almaya, gen yabani hayvanlar evcilletirmeye balad. Ekonomide yaanan bu deiim elbette ki kullanlan aletleri de deitirecekti. Aklanm yontma ta aletler, orak ve saban ilk olarak bu devirde kullanlmaya baland. Besinlerin piirilmesi ve depolanmas iin anak mlek retildi. Ve tm bu gelimelerle birlikte insanolu nce yuvarlak kulbeler daha sonra drtgen veya dikdrtgen evler ina ederek yerleik yaam biimine geti. Bylece Yakndouda yaklak olarak 10.000 yl nce Erihada (Jericho), Anadoluda rnein atalhyk ve Akl Hykte, randa Jarmo ve Ali Koshda ilk ky yerlemeleri kuruldu. SANAT VE DNN KEF Tarm ve hayvanclk te yandan kltrel yaam da etkileyerek insanolunun sanat ve dini kefetmesine, dourganlk ve mevsimler zerinde dnmesine yol at. Neolitik devir yerlemelerinde bulunan, dourganl simgeleyen iman kadn heykelcikleri, arkeologlar tarafndan ana tanra olarak yorumlanr. Neolitik a insan llerini evlerin tabanna gmerken, anne karnndaki bebein duru biimine gre yerletirmeye zen gsterdi. Evlerinin duvarlarna kutsal sayd hayvanlarn resimlerini yapt, heykellerini ast. Yakn douda arkeolojik ve etnolojik kaynaklardan yararlanarak aratrmalar yapan Avustralyal kltr tarihisi V.Gordon Childe, zellikle ekonomik gelimeleri gz nnde bulundurarak 1936 ylnda Neolitik Devrim terimini ortaya att. Childe, insanolunun, iklim deiimi nedeniyle Arap Yarmadasnda Bereketli hilal olarak isimlendirilen yarm ay biimindeki verimli topraklarla yetinmek zorunda kalarak yaamlarn kkl bir biimde deitirdiklerine inanyordu. Ona gre blgede yaayan otul hayvanlar dzenli bir tarm tevik etmiti. Childen devrim tanmlamas arkeologlar arasnda tartmalar yaratt. Birok arkeolog Neolitik ada yaanann devrim deil, ancak evrim olabileceini savundu. Oysa Childe devrim terimiyle daha ok insanolunun yaad kkl deiimi vurgulamak istemiti. Peki insanolunu yerleik yaama gemeyi tevik eden gelimeler gerekte neydi? Neolitik toplumlar gerekten de hayvanlar evcilletirip, bitkileri kltre aldklar iin mi kylerde yaamaya balamlard? ATALHYK YENDEN ngiliz Arkeolog James Mellaart 1960l yllarn banda atal Hyk kefedince, buluntu yeri arkeolojik bir sansasyon ve bilinen en eski kent yerlemesi olarak kabul edilmiti. Aradan ok uzun yllar gemesine ve Yakndouda ortaya karlan yeni buluntu yerlerine ramen atalhyk nemini yitirmedi. Cambridge niversitesinden Ian Hodder bakanlnda 1990l yllarn bandan itibaren devam eden kazlarda en az on iki yerleme tabakas gn na karld. Mikromorfoloji gibi henz yeni saylan aratrma yntemiyle arkeologlar yerlemeyi ok daha ayrntl olarak inceliyorlar. Buluntulardan anlald zere atalhykte pek de gelikin bir tarm yoktu ve Neolitik ada hayvancln merkezi saylacak bir yerleme deildi. atalhykller bir akarsuyun kenarna dzenli bir ekilde yerlemilerdi. Sulak blgelerde eitli otlar ve buday, arpa gibi tahllar yetiiyordu. Ancak tahln ekmek veya benzeri rnler olarak ilendiini gsteren kantlara rastlanmad. Yabani hayvan kemiklerinin, daha sonra evcilletirilen sr kemikleriyle karlatrlmas da atalhykn srcln gelitii bir merkez olmadn gsteriyor. Youn nfusuna ramen atalhyk kentten ok kalabalk bir kyd. Son aratrmalara gre gerek iblmn gsteren kantlar bulunmuyor yerlemede. Geri kerpi yaplar aa yukar ayn planda ina edilmi ama mikroskobik analiz-
28
Anadolu Arkeolojisi
ler, kullanlm olan kerpilerin ve dier yap malzemelerinin birbirinden farkl olduunu gstermekte. DNSEL A VE SOSYAL YAAM Anlald kadaryla aileler yeni sosyal snflar oluturmadan ya da tapnak gibi ortak kullanm alanlar kurmadan bir arada yaamlard. Bununla birlikte tahminlere gre en az iki bin kadar ailenin niin verimli evreye yaylmak yerine dar bir alanda toplandklar ilgintir. Yerlemedeki dinsel yaam ve sosyal a zdmz zaman atalhyk daha iyi anlayacaz diyen Hodder, Neolitik devriminin aslnda kltrel evrim eklinde, insann zihinsel geliimine bal olarak yaandna inanyor. nsanlar yerleik yaama geiren tarm ve hayvanclk deil, daha ok dini uygulamalarla ortaya kan ve atalhykn duvar resimlerindeki sanatsal betimlemelerle yansyan yeni bir kltrd. atalhykten biraz daha eski bir yerleme olan Akl Hyk yerlemesi de klasik Neolitik a tanmlamasyla bire bir rtmemekte. Belli bir dzen iinde yerletirilmi yaplar o dnem iin gelikin saylacak bir mimari geleneini yanstsa da Akl Hykteki dier buluntularla tarm ve hayvancln ok fazla gelimedii anlald. Yerlemede bulunan bitki kalntlar baz tahllarn tarmla alndn kantlasa da Akl insan daha ok toplayclkla geinmitir. Akl Hykte bulunan kemiklerin tm yabani hayvanlara ait. Koyun ve keinin n evcilletirme aamasnda olduunu gsteren baz kantlar varsa da morfolojik adan evcil saylabilecek hayvan kemiklerine rastlanmamtr. GBEKL TEPE BR KANIT MI?
Hodderin dine bal kentleme tezini Alman arkeolog Klaus Schmidt, Gbekli Tepede kantlamaya alyor. anlurfann 15 km kuzeydousunda yer alan 300 m apnda ve 15 m yksekliindeki Gbekli Tepe bir da srasnn en yksek tepesine kurulduu iin ok uzak bir mesafeden bile gze arpyor. Bugne kadar gerekletirilen kaz almalar sonucunda Gbekli Tepede tabaka bulundu. Yzey dolgusunun (I.tabaka) hemen altndaki anak mleksiz Neolitik B evresi (IIA tabakas) dikme tal drtgen yaplar, Nevali orideki tapnak yapsyla benzerlik gstermekte. Birbirine 25 km uzaklktaki iki hykte de T biimli dikme talar var ve zerleri kabartmalarla ssl. Ve kabartmalarn zerindeki ku ve insan betimleri de birbirine benziyor. Klt alanlarnn tabanlar iki hykte de ayn yntemle (terazzo) kaplanm. anak mleksiz Neolitik A ve B arasnda bir gei evresi zelliini gsteren IIB tabakasnda yuvarlak ve oval planl yaplar bulundu. Son olarak kazlan III.tabaka en eskisi ve en nemlisidir. 1995 ylndan bu yana anlurfa Mzesi ve Alman Arkeoloji Enstitsyle birlikte kazlara devam eden Schmidt, Gbekli Tepenin bu tabakasnda insanlk tarihindeki en nemli deiimin k noktasn bulduuna inanyor. Arkeoloa gre Gbekli Tepe, tarma geiin ekirdek blgesiydi. Schmidt burada ev veya savunma duvar olabilecek yaplar yerine dairesel olarak dzenlenmi T biimli dikili talar buldu. Bugne kadar gn na karlan dikilitalar ite ve dta dairesel alanlar oluturan duvarlarla birbirine balanm, dairenin ortasna ise dierlerinden daha yksek iki dikme yerletirilmi. Dikme talarn zerine aslan ve boalarn, yabandomuzlarnn, tilki ve ylanlarn byk kabartmalar yontulmu. NASIL KURDULAR? Antsal mimari niteliindeki bu ilgin yaplarn gemii yaklak olarak G. 12.000 yl ncesine kadar uzanmakta. Fakat o tarihte insanlar yerleik yaama gememilerdi henz. O halde avc ve toplayclar nasl bu kadar dev alanlar kurabilmilerdi? nsanlarn tonlarca arlktaki kaya paralarn yk hayvan olmadan tayarak nasl bir araya getirdikleri de ayr bir soru. Yedi metre yksekliinde ve st ksm metre geniliinde olan dikme belki de en ilgin olan. Dikme elli ton arlnda. Schmidt bu talarn yzlerce kiinin yardmyla tandn tahmin ediyor. Bu nedenle o zamanki topluluun bu muazzam almay koordine edecek ve tamamlayacak yetiye sahip olmas gerekiyordu.
Gbekli Tepe 2002 genel grnm (Kaynak: Ali Trkcan arivi)
29
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Peki tepedeki bu gizemli yapnn anlam ne olabilir? Dikmelerin birinde ay veya aslan gibi gl bir hayvan, dierinde insan ba betimlenmi. Dier dikmelerde ise kular veya insan bal dier hayvanlar da var. nsan kafataslar ta devrinde bedenden karlarak saklanmtr. Schmidt, Gbekli Tepedeki yaplarn da bir tr l klt olabileceini tahmin ediyor. Kabartmalardan birinde bir turna grlyor. Ku sanki dans ediyormu gibi tasvir edilmi ama bacaklar daha ok insannkine benziyor. Belki de ku klna girmi bir insand. Kim bilir belki de insanlar zel giysiler iinde dans ederek, baka dnyalardan aldklar glerle hastalklar iyiletirmeye alyorlard. Schmidt tepede tam olarak neye veya nelere tapnldn ya da bir tanr kavramnn geliip gelimediini sylemiyor ama tepenin bir tr tapnak olduundan emin. Schmidt Gbekli Tepe ile yeni tezin savunucularndan biri oldu. Yaznn banda ele aldmz teoriye gre yaklak G. 11.500 yl nce meydana gelen iklim deiimi Neolitik devrimi tetiklemiti. Besin kaynaklar ktlanca insanlk tarm ve hayvancla balam ve kyler kurmutu. Bu gelimelerin neticesinde ise din dncesi ortaya km ve dini yaplar ina edilmiti. Oysa Gbekli Tepedeki tapnak alanlar, avclar ve toplayclar tarafndan kurulmu. O halde gelimeler ters ynde mi yaanmt? Trelerin, kltlerin ve dinin nemi daha m bykt? Son bilgilere gre avclar ve toplayclar o tarihlerde yerleik yaamaya balamlard ki bu yaam biimi onlara daha etkili avclk yntemleri gelitirmelerine imkn vermiti. Hatta antsal yap inas tarm ve hayvancl tetiklemi olabilir diyor Schmidt. Sonuta yzlerce insan talar tayp dzenlerken beslenmek zorundayd. Arkeolog tezini bu yzden nce tapnak sonra kentleme eklinde aklyor. Kaynak: Cumhuriyet Gazetesi, Bilim Teknoloji Dergisi, Say 1156 (Yl 23), 15 Mays 2009. 1. c Yantnz yaln ise, Paleolitik Dnem ve Anadoluda lk nsan zleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Neolitik a konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yaln ise, Paleolitik Dnem ve Anadoluda lk nsan zleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Paleolitik Dnem ve Anadoluda lk nsan zleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yaln ise, Neolitik a konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Neoilitik a bal altndaki Neolitik Dnem Mimari ve lk Yerleim Birimleri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yaln ise, Neolitik a konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Paleolitik Dnem ve Anadoluda lk nsan zleri bal altndaki Mezolitik / Epipaleolitik- konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yaln ise, Neolitik a bal altndaki Neolitik Dnem Bat Anadolu ve Trakya, Neolitikleme Sreci konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yaln ise, Neoilitik a bal altndaki Neolitik Dnem Mimari ve lk Yerleim Birimleri konusunu yeniden okuyunuz.
2. e 3. a
4. b
5. c 6. b
7. d 8. e
9. a
10. d
30
Anadolu Arkeolojisi
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Paleolitik dnemde insanolunun soyut dnme yeteneini kazanmas bir ok gelimeyi getirmitir. Orta Paleolitik dnemde Neandertal insannn llerini fetus eklinde gmmesi bu insan trnn ilk defa te dnya ve belki de yeniden hayata dn inancna ve dolaysyla insanolundaki ilk inan geleneini temellerini atmtr. l gme adetlerini srdren modern insann atas olan homo sapiens daha gelikin soyutlayc zihin yapsyla doada alglad ve teki dnya inancn yaad maaralarda esiz resimlerle ve yontu eserlerle ifade etmitir. Bylece, insanolunun ilk sanatsal ifade biimi ekillenmitir. Sra Sizde 2 Neolitik dnem, insanolunun maddi kltrn (teknoloji) oluturmas, retim biimlerini gelitirerek ilk tarmsal faaliyetlere balamas ile nemli deiimlerin hzl biimde yaand devrimsel bir dnem olmutur. Besin retimiyle birlikte art rn deerinin olumas iktisadi bir balang olarak kabul edilebilir. Neolitik dnemde ilk yerleik dzene geilmesiyle birlikte mimari plan anlaynn olumas da gnmz mimarisinin temelleri niteliindedir. Tm bu maddi kltrn yan sra, manevi ve simgesel olgularn geliimi gnmz inan sistemine etkileri olan temel zellikleri iermektedir. Sonu olarak, topraa yerleme, mimari, mekn kullanm, teknikler, demografi, sosyal yap, sanatsal ve tinsel boyutlarda ele alnabilecek tm Neolitik gelimeler, gnmz insanlk kltrnn temellerinin atld bir sretir. Sra Sizde 3 20. Yzyln ilk eyreinde Neolitik dnem ile ilgili arkeolojik bulgularn olmad bir dnemde Gordon Childe o zaman kadar olan verilerin nda ilk tarmc kyleri ve dolaysyla Neolitik Devrim adlandrmasn ortaya koymutur. Bu devrimsel nitelikteki gelimenin birinci koulunun iklim ve evre rtsndeki dramatik deiikliklerin insanlar yalnzca sulak blgelerde toplanp buralarda bitkileri ve hayvanlar evcilletirdiini ne srmtr. Bununla beraber, II. Dnya savandan sonra Ortadouda Neolitik dnem zerine ilk saha almalarna balayan Robert J. Braidwood nderliinde iklimin lmlat bu dnemde ilk tarma balayan topluluklarn vahalar ya da nehir boylarnda deil, bol ya alan da eteklerinde yaam olduu eklindeki Doal Yaam Blgesi olarak bilinen kuramsal sonuca vard.
31
Yararlanlan Kaynaklar
Aktre, S. (1997). Anadoluda Bronz a Kentleri. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. AYDIN, S. ve Kudret, E. (2003 ) Antropoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar,. D.Smith, Bruce, (1998) The Emergence of Ayriculture (Scientific American Library) New York. W. H Freeman & Co. Esin, U. (1999). Akl Neolithic in Turkey (Ed.M. zdoan ve N. Bagelen) stanbul. Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Esin, U. (2007). Anadoluda Metalurjinin Balangc, 12000 Yl nce; Uygarln Anadoludan Avrupaya Yolculuunun Balangc: Neolitik Dnem (Ed. Nezih Bagelen). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Lichter, C. (Ed.) (2007). Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ltesten Monumente der Menschheit. 12.000 Yl nce Anadolu: nsanln En Eski Antlar. Badisches Landesmuseum, Karlsruhe. Maisels, C. K. (1999). Uygarln Douu: Yakndouda Avclk ve Toplayclktan Tarma Kentlere ve Devlete Gei (ev. Alaeddin enel). Ankara: mge Kitabevi. Mellaart, J. (1988). Yakndounun En Eski Uygarlklar, (ev. Bilgi Altnok), stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. zbaaran, M. ve Cutting, M. (2007). Orta Anadoluda Neolitiin Ortaya k ve Geliimi. 12000 Yl nce; Uygarln Anadoludan Avrupaya Yolculuunun Balangc: Neolitik Dnem (Ed. Nezih Bagelen). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. zdoan, M. (2007). Neolitik Yaam Biiminin Orta Anadoludan Avrupaya Aktarm. 12000 Yl nce; Uygarln Anadoludan Avrupaya Yolculuunun Balangc: Neolitik Dnem (Ed. Nezih Bagelen). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. zdoan, M. (2003).Gneydou Anadolunun Kltr Tarihindeki Yerine Farkl Bir Bak. Ankara: Trkiye Bilimler Akademisi Forumu, Sra No: 14, zdoan, M. (2002). anak mlekli Neolitik a, ArkeoAtlas, Say I (Ed. N. Karul), stanbul. Doan & Burda Yaynclk. ztan, A. (2007). Kk Hyk: Nide-Bor Ovasnda Bir Neolitik Yerleim. Trkiyede Neolitik Dnem. Anadoluda Uygarln Douu ve Avrupaya Yaylm. Yeni Kazlar, Yeni Bulgular. (Ed. M. zdoan, ve N. Bagelen.), stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya. Ankara. letiim Yaynlar. Umurtak, G. (2007). Gller Blgesi Neolitik a Yerlemeleri. Vor 12.000 Jahren n Anatolien: Die ltesten Monumente Der Menschheit = 12.000 Yl nce Anadolu: nsanln En Eski Antlar (Ed. Clemens Lichter). Badisches Landesmuseum, Karlsruhe. Yakar, J. (2007). Anadolunun Etnoarkeolojisi (ev. Selen Hrn Riegel). stanbul. Homer Kitapevi.
2
Amalarmz
Metalrji Kentleme Mezopotamya Kral mezarlar Megaron
ANADOLU ARKEOLOJS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kalkolitik Dnemdeki Anadolunun geliim koullarn tanmlayabilecek, Eski Tun anda Anadolunun kltrel geliimini eitli boyutlar ile aklayabilecek, Eski Tun ann Anadolu ve nasya tarihi asndan nemini deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Anadolu yerleim plan Gler Ticaret lk Anadolu Beylikleri
indekiler
KYDEN KENTE DORU ANADOLU KLTR: KALKOLTK A DOU ANADOLU KALKOLTK DNEM: ERKEN KALKOLTK ADA DOU ANADOLU ORTA KALKOLTK DNEMDE DOU ANADOLU GE KALKOLTK ADA DOU ANADOLU VE BATI ANADOLUDA KALKOLTK DNEM ORTA VE BATI ANADOLUDA GE KALKOLTK DNEM ANADOLUDA ESK TUN AI VE GELM KOULLARI ANADOLUDA ESK TUN AI KRONOLOJS ESK TUN AI VE ANADOLU MADENCL ESK TUN AI ANADOLU KENTLEME MODEL BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN AI: ESK TUN AI 1 DNEM: ANADOLU UYGARLIININ AFAI VE GELEN MADENCLK BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN II DNEM: KENTLEME VE GELEN TCARET BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN AI III: BATI ANADOLUDA YEREL KRALLIKLAR DOU ANADOLUDA ESK TUN AI
Anadolu Arkeolojisi
Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar
Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar

Resim 2.1 Kalkolitik - E.T. Yerlemeleri Gsterir Anadolu Haritas
KYDEN KENTE DORU ANADOLU KLTR: KALKOLTK A

anak mlekli Neolitik an sonunda, toplumsal sarsntlardan etkilenen Gneydou Anadoluda yeniden bir kltrel btnlk olumaya balar. Bu dnemde tarmn yaamda belirleyici bir ge olarak girmesi ve giderek buday ve arpann doal olarak bulunabildii ekolojik ortamn dna kp yar kurak veya kurak blgelere uyum salamas bu blgede Kalkolitik an temel altyapsn oluturur.
(kalkolitik) Bakr-Ta a Yunanca khalkos (bakr) ve lithos (tafl) szcklerinden. Gnmzden 7 bin 500-5 bin yl nce. Aletlerin, bakrn ergitilerek kalplara dklmesiyle yapld, ancak ta aletlerin de kullanlmaya devam edildii dnem.
34
Anadolu Arkeolojisi
Kalkolitik Dnem (M 5500-3000) Mezopotamya uygarlnn temelleri gerek anlamda Bakr-Ta Devri anlamna gelen Kalkolitik Dnemde atlr. nce Halaf ve Obeyd kltrleri ile balayan ve kentsel gelimenin ortaya kt Urukla devam eden srete Mezopotamyada nce gelikin kyler ve sonra da ilk ehirler ortaya kar. Ta aletler eski nemini giderek kaybeder; bunun yerine, madencilik ve zellikle buna bal olarak blgeler aras ticaret giderek daha da nem kazanr; bakrn yannda altn ve gm gibi deerli madenler de ilk defa ilenmeye balanr. ehircilie doru giden bu geliimin gerisinde yatan en nemli nedenin, o zamanki kylerde birikmeye balayan art rn olduu, artk tm bilim adamlarnca kabul edilmektedir. Art rn, tarmla uramas gerekmeyen tccarlk, zanaatkrlk, askerlik gibi eitli i kollarnn domasna, bu ekilde toplumlarda i blmnn giderek daha da yaygnlamasna ve daha da nemlisi, bunlarn tmn denetleyecek bir ynetici snfnn ortaya kmasn salamtr.Tm bu gelimeler aniden olmam, zaman iinde ihtiyalar dorultusunda ekillenmi ve karmak toplum dzeninin, dier bir deyile, ehirlerin ortaya kmasna yol amtr. Dnemin sonlarnda (Ge Uruk Dnemi) halen okunamam olan ilk resim yazs ve ticaretin nemini vurgulayan ve siyasal gc simgeleyen silindir mhrler ortaya kar. Kalkolitik a kronolojik olarak Anadoluda lk, Orta ve Son Kalkolitik olarak aamada ele alabiliriz. Bunlar Yukar Mezopotamya kronolojisi ile kout olan Dou Anadolu iin geerli olarak Halaf, Obeyd, Uruk Dnemleri olarak da adlandrlabilir.
Resim 2.2 Anadolu ve Yakndou lk Kalkolitik a Kltr Blgeleri Kaynak:Atlas Katografya Arivi
SIRA SZDE
Kalkolitik dnemde balayan ehirleme olgusunun art rnle olan balantsn SIRA SZDE tartnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
2. nite - Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar
35
DOU ANADOLUDA KALKOLTK DNEM: ERKEN KALKOLTK ADA DOU ANADOLU

Kalkolitik an balang aamasn temsil eden Halaf kltr, (adn Tell Halaf, Suriye kaz yerinden alr) Sakagz, Amik Ovas, Mersin Yumuktepe, Gaziantep yaknlarnda Turlu ile Diyarbakrn kuzeyinde Giriki Haciyan kazlaryla tannr. Ancak, son yllarda Malatya yaknlarnda Deirmentepe, Elaz Tlintepe, Birecik Fstkl Hyk, Kazane, Cavi tarlas (Urfa) Mara yaknlarnda zellikle byk bir merkez olduu anlalan Domuztepe, Adyaman Samsat bata olmak zere zellikle Gneydou Anadoluda ok sayda kaz yerinde bu kltrn yaylm anlalmtr. Kalkolitik an ilk balarnda, Halaf kltr olarak tanmlanan evrede ekirdek blge, Gneydou Anadolu ile bugnk politik snrlarmzn hemen gneyindeki Kuzey Suriyedir. Halaf kltrn de kendi iinde lk, Orta ve Son Halaf olarak geliim evresi iinde ele alabiliriz. Bunlardan lk Halaf, anak mlekli Neolitikin sonunda grmeye baladmz boya bezemeli anak mlein daha gelikin trleriyle tannr. Bu dnemde blgeler arasnda halen yerel farkllkla olduka belirgindir. Orta Halaf Dnemi ise blgenin tmnde bir kltrel btnln saland, ayn zevklerin paylald, birbirinin ayn denecek kadar benzer ekilde bezeli kap kaan yaygn olarak kullanld bir dnemdir. Bu kltrel btnlk blgenin tmn kaplayan politik bir oluum olmaktan ok geleneklerin kuvvetli olduu ticaretinde youn olduu bir iktisadi temele dayanr. Orta Halaf Dnemiyle birlikte yerleim yerlerinin arasndaki farklar belirginlemeye balar. Mara Domuztepe, Adyaman Samsat gibi byk ve ekim merkezi olan yerleimlerin yannda uydu yerleim olarak adlandrabileceimiz daha basit, kk olan yerleim yerleri de ortaya kmaya balar. Halaf yerlemelerinde karmza kan ilgin bir olgu da tholos olarak adlandrlan ana mekan daire, giri ksm drtgen koridor planl yaplarn varldr. Olaslkla bu yuvarlak yaplarn st yaplarnn, gnmzde (urfa) Harran evlerinde olduu gibi kubbeyle rtld dnlr. Bu yaplar Kuzey Suriyeden Toroslara kadar her Halaf yerlemesinde rastlanmtr. Olduka ksa sren bu kltrn doruk noktasn temsil eden Son Halaf Dnemi, ayn zamanda giderek Gney Mezopotamya etkilerinin blgeye girmeye balad sreci yanstr. Bu nedenle, bu sre bazen Halaf-Obeyd gei dnemi olarak da dnlr.
ORTA KALKOLTK DNEMDE DOU ANADOLU

Bu dnemde Irakn gneyinde Basra ile Badat arasnda Gney Mezopotamya olarak tanmlanan Frat ve Dicle Deltasnda Hac Muhammed kltr grlr. Dnemine gre basit olarak adlandrlabilecek olan bu kltr hzla gelierek bundan sonraki birka bin yl blge egemenliini elinde tutacak Gney Mezopotamya kltrlerinin altyapsn oluturacaktr.
Resim 2.3a Resim 2.3b
Obeyd Dnemi (sa) Deirmentepe konut yaplar kubak grnm (Karul, S.118) ve Obeyd Dnemi Tell Madhur (Irak) (sol) tripartite blmeli konut yaps (Karul, 2002 S.133).
36
Anadolu Arkeolojisi
Obeyd etkilerinin girmesiyle birlikte elde biimlendirilen, Halaf anak mlei ortadan kalkarak, yerini artk seri olarak retilen, yzeyi yaln, genellikle bezemesiz standart formlar alr. Kalkolitik an ortalarnda Obeyd (Ubaid) ad verilen dnemde Gney Mezopotamya, tam anlamyla dnemin etki alann belirleyen ekirdek blge durumuna gelir. Obeyd dneminde sosyal rgtlenme ve retim teknolojisinde nemli atlmlar sz konusudur. lk olarak 6. binin sonunda Orta Mezopotamya blgesinde Samarra dnemi (Ge Neolitik Dnem) Tell Es Sawwan da kefedilen ilk sulama kanallarnn, yamur grmeyen Gney Mezopotamyann da Obeyd dneminde sulu tarm sayesinde ilk defa yerleime almasna sebep olmutur. Anadolunun dnda gelien bu kltrel ve iktisadi gelimeler hzlca kuzeye yaylarak Anadolunun dousu ve Mezopotamyann tmn etki altna alacaktr. Sulama kanallar ile elde edilen art rne dayanan yeni ekonomik modelle tarmsal nfusun art, yerleim birimlerinde yeni ynetim biiminin tetikledii ruhban, ynetici, brokrat, zanaatkr, tccar nfusun oalmas bu kurak blgelerde giderek sorun hline gelen bir nfus artn da beraberinde getirir. Ayrca, bu gelimi sistemin gerei ve nfus art sonucunda yeni hammadde kaynaklar da nemli bir sorun olarak ortaya kar. zellikle Gneyde hzlca gelien Mezopotamya kltrleri bata bakr ve yar deerli talar olmak zere teknoloji iin gerek duyduu hammaddeleri, dokuma iin gereken yn; rnleri gibi tm gereksinimleri dardan, baka blgelerden karlamak durumundayd. Obeyd dneminin esas geliim sreci, Gney Mezopotamyada izlenir. Obeyd I-IV olarak drt aamay ieren kltrn Gneydou Anadoluya yansmas Obeyd III dnemiyle balar. Bu sre, Gneydou Anadoluda zengin boya bezemeli kaplaryla Halaf kltrnn ortadan kalkt, yer yer Obeyd etkisinde ya da yerel taklitlerinin, yer yer de blgesel oluumlarn grld bir sretir. Elaz yaknndaki Altnovada ortaya karlan Tlintepe yerlemesi rneinde olduu gibi Halaf dneminin kk yerleme birimlerinin bu dnemde giderek geniledii, kentlemeye balad anlalr. Malatya yaknndaki Deirmentepe, giderek mimari plan anlay gerekse ticareti gsteren buluntular ile Obeyd dneminin bir ticaret kolonisi izlenimini verir. Malatya Aslantepe, Hac Nebi ve Zeytinlibahe (Urfa) kazlar Gneydou Anadolunun kendi i dinamiinin de Obeyd etkileri ile bu srete nemli bir etken olduunu gsterir. Olaslkla ticaretle zenginleen, g kazanan yerel yneticiler, bu dnemde bamsz, snrlar tam tanmlanmam siyasi birer g olarak ortaya kar. Bu nedenle, Kalkolitik a Obeyd kltr Gneydou Anadoluda Mezopotamya kadar belirgin, kesin izgilerle tanml deildir. Dnemin mimarisini en geni olarak Tlintepe ve Deimentepe kazlaryla tanmaktayz. Her iki yerlemede de Gney Mezopotamya mimarisinin zellii olan l blmleme (tripartite) ve geni avlularn etrafnda yer alan dikdrtgen odal geni uzun konut yaplar sz konusudur.
GE KALKOLTK ADA DOU ANADOLU

Halaf kltrnn sona ermesiyle birlikte avclk ve toplayclkla geinen kk insan topluluklarnn ksa sreli mevsimsel gebeliine dayal gezgin yaam tarz ve buna bal olarak gelimi toplumsal-ekonomik dzen de son bulur. Mezopotamya olarak adlandrlan oluumu meydana getiren, farkl zamanlarda da olsa her yerde beliren maddesel kltrdeki trdelikler ve gneye ait Obeyd kkenli yapsal dzen, 4. binyl boyunca Dou Anadoluda gerekleecek geni ll de-
37
iikliklerin de temellerini oluturur Bu durumu ailelerin ve ev birimlerinin artk farkl bir ekonomik rol oynamaya balad ve ayn zamanda da toplumda ekonomik eitsizlikler olumaya balamtr. Obeyd kltrnn son dnemlerini kapsayan 5. binyln bitimine doru, imknlar daha nceki binyllarda fark edilen madencilik ve buna bal olarak metal ilemecilii gerek anlamda gelime gstermeye balar. 4. binylda, Gney Mezopotamyada beliren ve en ok ne kan olgu, iinde dinsel ve politik merkezlerin yer ald, uzmanlam faaliyetlerin gerekletii en byk yerleim birimi olan kentin ortaya kdr. Son Kalkolitik ada zellikle Aa Frat Vadisinde (Adyaman, Urfa ve Gaziantep illerinde) ok sk bir yerleim olgusunun olduunu gsterse de bu yerlemelerden hi biri kent tanmlamasna uyacak llerde deildir. Ge Kalkolitik a Dou Anadolu da 4. binyln sonunda merkezilemi politik toplumlarn geliimi, en youn Malatya-Elaz (Altnova) yresinde gzlemlenir. Elaz Altnovada Noruntepe, Korucutepenin yan sra Malatyada Arslantepe (tabaka VII) bu dnemin belli bal yerlemeleridir. Noruntepede aa karlan mimari kalntlar, eitli nesneler ve gelimi metal ilemeciine dayal el sanatlarnn gstergesi buluntular, buradaki gelimi kasaba yaantsn en iyi ekilde yanstr. Ge Uruk Dneminin Gneydou Anadoludaki en iyi incelenmi ticari istasyonu Siverek (Urfa) yaknlarndaki Hassekhyktr. Etraf 2 km. kalnlnda bir surla evrili sitadel (kale) ve eteklerindeki aa kentten oluan Hassekhyk 5. tabaka yerlemesi, yaklak M 3400e tarihlenen tipik bir snr istasyonu grnmndeydi. Korunmal bir kapyla girilen etraf surla evrili yerlemenin orta yerinde ortadaki merkezi salonu ve onu evreleyen gney Mezopotamya da gelien ve yaylan Ge Uruk geleneinde paral plan (Tripartite) antsal bir yap dikkati eker) zellii tar. Hassek Hyk, Suriyede Frat Havzasna kurulmu teki kolonilerin aksine 3. binyln balarna kadar varln srdrr.
VE BATI ANADOLUDA KALKOLTK DNEM ve Bat Anadoluda Erken Kalkolitik Dnem

zellikle Orta Anadolu ve Gller Blgesindeki youn aratrmalardan dolay daha fazla bilinen Erken Kalkolitik Dnem yerlemeleri seramikli Neolitik dnemde artk tamam ile tarma dayanan ve hayvan evcilletirmesini bitirmi yerleme biimlerinin byyerek gelitii gzlemlenmektedir. Erken Kalkolitik Dnemde Anadolunun en iyi iskn edilmi ve kendine zgn tipik kltr olan blgelerden biri Gller Yresidir. Bu yrenin Kalkolitik a hakknda Haclar, Kuruay ve Hycek kazlar sayesinde bilgiler edinilmitir Dnemin en iyi tannan yerlemesi, hemen hemen tmyle kazlm olan Haclar yerlemesidir. Bu evrede (M 5200) Haclar, evresi ta temelli kerpi basit savunma duvar ile evrilmi, ok iyi organize olmu bir ky grnmndedir. Kalnl 2 m.yi bulan sur grnml bu savunma duvar yaklak 70x35 m.lik bir alan evirir. ksmnda evler, tahl ambar, mleki atlyesi ve bir kutsal alan bulunmaktadr (Bkz. Res 2.4a). Bu Dnemin Gller Yresindeki bir baka temsilcisi, Kuruay hynn 10.-7. yap katlarnda saptanm ve Haclardaki bitiik nizama karlk Kuruaydaki evlerin bamsz birimler hlinde dzenlenmi oluudur.
38
Resim 2.4a Hacilar IIa Yerleim Rekonstrksiyou Kaynak: Mellart, 1970.
Anadolu Arkeolojisi
Resim 2.4b Halaf Dnemi Tholos Yap rnekleri. Kaynak: Roaf, 1996.S.49.
Neolitik Dnem atalhyk yaplarnda ve daha ncesinde ayn Hcre Planl Yaplar evresinde grlen iki katl yaplar bu dnem iinde standart hle gelmeye balamtr. Orta Anadolu Platosunda Bat atalhyk, Can Hasan I gibi byk Erken Kalkolitik yerlemelerinde bitiik dzende sralanm ancak duvarlarn i ksmlarna gmlm yapnn ikinci katn da destekleyen payanda ad verilen karlkl duvar kntlar drtgen yaplarn tipik zellikleri olarak dikkati eker. Bu yap tipi, Dou Marmaradaki kerpi mimariyi kullanan yerlemelerde de benimsenmitir Aktopraklk (Bursa) gibi
Resim 2.5a ve Bat Anadolu Erken Kalkolitik Dnem Seramikleri; Can Hasan, Haclar II. Kaynak: Mellaart, 1970. S.50. Resim 2.5b Haclar II Bezemeli Seramik rnekleri Kaynak: Karul. 2002. S.120.
Anadoluda anak mlekli Neolitik a ile birlikte ortaya kan kltr, lk Kalkolitik an sonlarna kadar (M yaklak 5. bin bana kadar) gelierek devam ettikten sonra kesintiye urar. Bir anlamda Neolitik adan bu yana sren kltrel birikimin Orta Kalkolitik an bayla birlikte ortadan kalktn, yeni bir balangcn olduunu syleyebiliriz. Buna karlk bu yeni evrenin belirgin zellikleri ta aletlerin giderek azalmas, gerek metalrjinin artarak geliimi ve ge evresinde yerleimlerin byyerek ky birimlerinden kentlemeye doru gitmesidir.
ve Bat Anadoluda Orta Kalkolitik Dnem

Neolitik Dneminden itibaren iskan gren alvyonlu ovalardaki yerleimlerin birou terk edilir ya da yer deitirir. Buna karlk daha nceki dnemlerde iskn edilmeyen vadi yamalar, yksek srtlar, yayla kesimlerinde yeni yerlemeler g-
39
rlr. Yine ayn ekilde, yerlemelerin ksa sreli olduu, sk sk yer deitirdii anlalr. Bu durum, hyklerin olumasn engelledii iin zellikle Orta Kalkolitik a, Anadoluda zor tanmlanan ve hlen tam olarak anlalmam bir sretir. Bu dneme ait aratrlm merkezler Kapadokyada Gvercinkayas, Gelveri (Nide); Eskiehirde Orman Fidanl, Kanlta Hyk gibi kaya zemin zerine kurulmu yama yerlemeleridir. Kltrdeki deiim buluntu topluluklarnda da kendini gsterir. akmakta ya da obsidyen ok ve mzrak ular ortadan kalkar, bunun yerini kilden yaplan sapan taneleri alr, kap formlar deiir (zellikle st rnlerinin ilendiini dndren delikli kaplar ortaya kar). Daha doalc anlay sergileyen Neolitik Dnem figrn geleneinin yerini daha ematik, cinsel organlar vurgulanm heykelcikler alr ve benzer ematik figrin gelenei Eski Tun anda da fazla deimeden srer. Yalnzca Orta ve Bat Anadoluda deil, Gneydou Avrupann byk bir ksmnda da etkili olan bu deiime yol aan olaylar hlen tam olarak bilinmemektedir. Baz aratrmaclar, blgeye bu dnemde Trakya yolu ile yeni bir g dalgasnn geldiini ve bu hareketliliin kltrde nemli bir deiiklik yaptn ne srer. Sonu olarak, tarmsal retim srmeke beraber birlikte hayvancln daha n plana kt sylenebilir. Olaslkla tarmsal retim Konya Ovas gibi byk merkezlerde varln etkin olarak srdrr. Buna karlk, zellikle Bat Anadoluda ve Kapadokyada kk ova birimlerinin olduu yerlerde yerleimler hemen hemen tmyle savunmal yksek yerlere kayar.
Resim 2.6 Orta Anadolu Kalkolitik Dnem Yerleim rgs rnekleri Kaynak: (Sa) Canhasan I,French 1998: 28. Res.11. (Sol) Gvercinkayas 2004: 148.Res.1.
Bu dnemde Anadoludaki yerlemeler, genel olarak sreklilik gstermez ve sk sk yer deitirirler. an balarnda bir nceki dnemde var olan yerlemeleri nerdeyse tm devam eder ve bunlara yenileri de eklenir. Orta Kalkolitik a, yaklak bin yl gibi uzun bir sreci kapsar. Bu dnem iinde eitli yerel kltrlere ait birbirinden farkl anak mlek yapm ve bezeme yntemlerinin, beenilerinin gelitii grlr. Orta Kalkolitik a boyunca Orta ve Anadolunun Gneydou Anadolu-Suriye Mezopotamya ile ilikisi yok denecek kadar azdr. Buna karlk, Orta Kalkolitik a kltrlerinin dolayl olarak Trakya ve dolays ile Gneydou Avrupa ile daha yakn bir benzerlik gsterir.
40
Anadolu Arkeolojisi
ve Bat Anadoluda Ge Kalkolitik Dnem

Erken Kalkolitikte Neolitik gelenek kesintisiz, gelierek devam eder. Ancak, Orta Kalkolitik ise Neolitikten Son Kalkolitik dneme geii simgeler. Dou Anadoluda zellikle Frat ve Dicle boyunca uzanan havzalarda grlen ivmesi artan gelimeler, Anadolu Yarmadasnn batsnda ise daha uzun bir sre sz konusu olmayacaktr. Doudan yksek da sralar ve taraftan denizlerle evrili Orta ve Bat Anadolunun bu konumu, dardan blgeye insan topluluklarnn ve kltrel etkilerin girmesini zorlatrmtr ve giderek bu blgede Anadolu Uygarl tanmna uygun bir kltrel birliin domasna zemin hazrlamtr. Ancak bu kltrel birlik, nceki dnemlerin itici gcyle varlklarn srdren birtakm yerel kltr gruplarnn oluturduu bir btndr. M 4 binden itibaren, Ge Kalkolitik Dnem olarak adlandrlan dnem boyunca Anadolunun zellikle bat kesiminde hissedilen yeni nfus hareketleri etkilerini Orta ve Kuzey Anadoluda da gstermi; nfusla kout olarak yerlemelerin saysnda da art olmutur. Orta Anadoluda, Eskiehir Sivrihisar Yazrhyk, Seyitgazide Klloba, Krehir yresindeki Hashyk, Aksarayda Gelveri, orum yaknndaki Alacahyk ve Byk Gllcek, Tokat yaknndaki Kayapnar, Yozgat Aliar, Orta Karadeniz Blgesinde Samsun, Bafra yaknlarnda kiztepe, Akdeniz Blgesinde Baba,Tarsus (Mersin) dikkati eken yerlemelerdendir. Bir dier yandan, Troia yerlemesinden isimlendirilen Troas blgesinde Beiktepe, Kumtepe zellikle Troia kltrnn ncs olabilecek yerlemelerdir. Bat Anadoluda en dikkat ekici ve en iyi aratrlm yerleme ise Denizli ivrilde bulunan Beycesultan ve Gller Blgesinde Kuruay (VIA Tabakas) yerlemeleridir. Beycesultanda Kerpiten ince-uzun dikdrtgen planl, tek odal konutlar nnde sundurmalar ile tipiktir. Kuruayda benzer olarak uzun drtgen, tek meknl, yan yana dizili ancak ayrk dzende konutlar da Beycesultan rnekleri ile dnemin tipik konut mimarisini yanstmaktadr.
ANADOLUDA ESK TUN AI VE GELM KOULLARI

Yaklak M 3000 civarnda balayan ve tm M 3. bin boyunca blgelere gre deien 1.200-1.300 yl sren eski Tun a, genelde romen rakkamlar ile yazlan alt evreye ayrlmtr. I-II-III eklinde gerekletirilen bu blmlenme de gerekte yapaydr. Bu dnemde pek ok blgede kltrlerin srama yapmadan dzenli gelitii izlenmekte hatta baz blgelerde ise daha duraan bir kltr geliimi grlmektedir. Tarih ncesinde yer alan her a sosyal, kltrel ve teknolojik yaplarn oluturulduu yeni bir gelimeye sahne olmutur. M 3 binde balayan Eski Tun a ise, Anadoluda metalrjinin gelimesini tamamlad, kentleme olgusunun ortaya kt ve beraberinde etraf surla evrili ilk kent yerleimlerinin doudan batya ticaret yollarnn gelitii bir dnemdir. Bu gelimeler, bir yerde Anadolunun Neolitik dnemden beri sregelen zgn geliiminin uygarlk noktasnda bulumasdr. Bu dnemde, Batda Troia, Limantepe, Klloba, Beycesultan; Orta Anadoluda Alacahyk; Gneyde Karata-Semayk, Douda daha ge olmak zere Titri ve Kazane Hyk gibi gelikin kentsel yerleimlerin ortaya kt grlmektedir. Bu gelimelerin en nemli nedenleri, tun madenciliinin beraberinde getirdii ticaret ve zenginleme, dolays ile belli sekinlerin elinde sermaye birikimi, gneyde Mezopotamyada M 4. binin sonunda ortaya kan (Uruk) yazy kullanan erken
41
devlet sistemlerinin olutuu ilk uygarlklarn geliiminin getirdii etkilerdir. Bu dnemde Anadolunun zenginleen kent kltrleri zellikle ticaret yoluyla Ege kltrleri, Mezopotamya kltrleri ve Kafkasya kltrleri ile derin bir iliki iine girmitir. Bu nedenle, Erken Tun anda bu kltrlerin ortaya kma koullar, Anadoludaki yaam koullarn nasl etkiledii, yeni teknolojilerin ve yeni kentleme biimlerinin, sosyo-ekonomik ve kltrel yaama nasl yansd gibi konular ayrntl biimde irdelenecektir. Byk yerlemelerin genelde hepsi sur duvar ile korunmaktadr. Deniz ticaretinin artmas doal liman olan krfezlerde, yeni yerlemelerin kurulmasna, kk kylerin kasabalamasna yol amtr. Kervan yollar zerinde ve dalar arasndaki doal geitleri tutan yerlemeler de nem kazanmtr. Dou ile bat arasndaki kervan yollar, mevsimlere ve sosyal olaylara gre de yer deitirmektedir. Ticareti organize eden kiiler, belki kendi toplumlarnda nemli kii haline gelerek, o toplumu idare eden sekin snfna dahil olmulardr. Anadolu Yarmadasnn batsnda ise daha uzun bir sre bu gelimeler sz konusu olmayacaktr. Doudan yksek da sralar ve taraftan denizlerle evrili Orta ve Bat Anadolunun bu konumu, dardan blgeye insan topluluklarnn ve kltrel etkilerin girmesini zorlatrmtr ve giderek bu blgede daha zerk, Anadolu Uygarl tanmna uygun bir kltrel birliin domasna zemin hazrlamtr. Ancak bu kltrel birlik, nceki dnemlerin itici gcyle varlklarn srdren birtakm yerel kltr gruplarnn oluturduu bir btndr. Ge Kalkolitik dnem sonunda Anadolu Yarmadasnda Bat ve Anadoluda (M 3200-3000) lk Tun ana Gei Evresi olarak adlandrabileceimiz; Dou Anadoluda ise Mezopotamyada Uruk Dneminin sonlarna denk gelen ve lk Tun a kltr zelliklerinin ekillenmesinde belirleyici olan bir kltrel deiimle zaman zaman paralel bir sre balar. zellikle, 3. binde 4. bin den itibaren byk bir ivmeyle devam eden kentleme olgusu yaznn da ortaya kmasyla kltrel gelime Mezopotamyada, lk Tun a I ve IIye denk gelen Er-Hanedanlar dneminde, gneyde Smer, orta kesimde Akkad etnik/politik blgeleri oluur. Bu dnemde kent devletlerinden oluan siyasal bir yaplanma sz konusudur. Antsal saraylar ve tapnaklar ina edilir; zellikle dnemin sonlarna ait yazl belgeler bize bu konuda nemli bilgiler vermektedir. Obeyd dneminde kltrel birlie kavuan Mezopotamyada, lk Tun a III banda ortaya kan Akkad Krall ile ilk defa siyasal birlik de salanm olur. Byk bir siyasal gc elinde tutan Akkad Krallnn, yazl kaynaklarda, Anadolu ilerine kadar askeri seferler dzenlediinden sz edilmektedir. Ancak, lk Tun anda, Mezopotamyada bu gelimeler olurken, Dou Anadoluya, gney Kafkaslardan yayld tahmin edilen Karaz Kltr egemen olur. Bu kltrn M III. bin boyunca gneyde Gneydou Toroslara kadar Mezopotamya kltr blgesi ile ve batda ise Kahramanmara ve Sivas arasndaki dalk blge ile Orta Anadolunun dousunu etkileyerek srmtr.
ANADOLUDA ESK TUN AI KRONOLOJS

Dou Anadolu Blgesinin lk Tun a balangc iin M 3.000 tarihi verilmektedir. Biti tarihi iin de M 2.000-1.900 yllar kabul edilmektedir. Eski Tun a Dou Anadoluda alt evrede incelenir: Eski Tun a I (M 3000-2700), Erken Tun a II (M 2700-2400), Eski Tun a III (M 2400-2000/1900).
42
Anadolu Arkeolojisi
Bat Anadoluda ise Eski Tun I (yaklak M 3200/3000-2700/2650), Eski Tun II (yaklak M 2700/2650-2500/2400) ve Eski Tun III (yaklak M 2400-1800) olmak zere ana evreye ayrlan bu dnemin balangcnda Anadolunun hemen hemen hibir blgesinde ani bir kltrel kesintiden sz edilemez. Bir dier deyile, M 4. binyl sonlar ve 3. binyl balarnda ekillenen Anadolu Eski Tun a (ET) kltrleri Son Kalkolitik an kltr elerinin, yerel geleneklere bal olarak ve zellikle ilerleyen safhalarda komu blgelerin etkisi ile gelimesine devam etmitir. M 3. bin yln son ksmnda yaklak olarak M 2200 den itibaren Anadoludaki baz olaylar komu Akad Devletinin yazl belgelerinden renilmektedir. Bu dnem o gne dein ve yazl kaytlara rastlamadmz Anadolunun komu yazl kltrlerin kaytlarnda gemeye balad Protohistorik Dnemidir. M 18. yzylda yaznn Anadoluya Asurlu tccarlar tarafndan getirilmesiyle ortaya kan yazl belgeler yardmyla ve daha sonra Anadolunun ilk merkezi devletini oluturan Hitit Devletinin kaytlar ve ilikileri sayesinde Anadolu kronolojisini daha gereki bir ekilde karlatrmak mmkn olmutur.
ESK TUN AI VE ANADOLU MADENCL

Metalujrinin Dnyadaki en erken kkenleri ile Anadolu madenciliin beiiydi. Anadolunun nasya iinde blgesinde en zengin bakr yataklarna sahip olmas ile ilk bakr rnlerin Anadolu da bulunmas rastlant deildir. M 9. binde anak mleksiz Neolitik Dnem de ayn Tepesi, (Diyarbakr, Ergani) Akl Hyk (Aksaray) topluluklar daha anak mlek retimine gemeden doal olarak bulunan nabit bakr stp tavlayarak ilk metal rnleri vermilerdir.
Resim 2.7a Troia II Priamosun hazinesi Hazine A, Toplu Grnm 1885 yl. Resim 2.7b Alacahyk altn goblet. Kaynak: Toker 1992. S.41. Res.10.
lk metal rnlerin hammaddesi olan bakr yumuak bir metal olduu iin, souk olarak eki benzeri aletlerle vurarak ilenip ekil verilebilmekteydi. Bakra, eritme srasnda az miktarda, 1/6 ya da 1/7 orannda kalay katlrsa tun elde edilir. Kalay odun kmr ile 232 Ca kadar stlrsa erimekte ve bakra karmaktadr. Kalay, bakrn oksitlenmesine engel olduu iin bronz, bakra gre daha dayankl bir metaldir. Bakr ve demir doada genellikle ayn jeolojik birikim iinde bulunduklarndan, bakrn eritilmesi srasnda ocan dibinde demir paracklar, bir yan rn hlinde ortaya kar. Bu nedenle de, Tun ann balarndan beri, bakr ve tun ileyen zanaatkrlar bu metali tanyor ve bilinli olmamakla birlikte, ara-gere yapmnda seyrek olarak kullanyorlard. Orta Anadoludaki Alacah-
43
ykte bulunan ve M 2300 ylna tarihlenen demir kamann yapmnn bir rastlant sonucu olmad ve bu parann demirden yaplm en eski alet olduu kabul edilmektedir. Anadolu insan ilk defa Eski Tun ann sonuna doru hematit, magnetit gibi demir cevherlerini eritmeyi ve demir elde etmeyi baard. Bylece, Anadoluda demir kullanmnn M 3. binylda balad, ancak yaygnlamas iin M 1200 yllarna kadar srmtr. Kalkolitik ve Eski Tun anda kullanlan metal alamnn Orta Tun ann bana kadar Bakr-arsenik kalay alam olduu anlalmaktadr. Gerek Tun alam olan bakr-kalay karmnn ise ok seyrek olduu anlalmaktadr. Eski Tun anda Bakrn yan sra gmn de youn olarak kullanld ve M 2. binin banda Orta Tun anda bunlarn yan sra altn ve kurun madenlerini youn olarak kullanlmtr. Troiann zenginliini ortaya koyan en nemli gstergelerden biri, 1870te yerlemenin ilk kazcs olan Schliemann tarafndan bulunup Priamosun Hazinesi olarak adlandrlm altn, gm, tun iiliinin en rafine rneklerini veren toplu buluntudur. Troia IIg tabakasna ait olan ou maden eserlerden oluan buluntular (irili ufakl toplam 8833), maden dkm ve dvme tekniklerinin ulat yksek dzeyin temsilcisidirler. Bu dneme ait ortaya karlan grkemli mezar buluntular (Alacahyk, Mahmatlar v.b) ve hazineler (Troia, Eskiyapar ) Anadoluda bu dnem sekin ynetici snfn elinde zengin bir sermaye birikimi olduunu gstermektedir. Doudan batya doru gelien youn Ticaret a zellikle ET II dneminin sonlarna doru, zellikle Orta Anadolunun gneyi ve Bat Anadolunun i kesimleri ile Mezopotamya balantl ticaret ile gelimeye balar. zellikle ana ulam yollar zerinde siyasal erki barndran merkezler, ticaret sayesinde giderek zenginleir. Buna paralel olarak da ortaya kmaya balayan elit tabakann lks ihtiyalarn karlamak iin, zellikle deerli veya yar deerli talarla, altn, gm gibi deerli madenlerin ticaretinde art olmutur. zelikle E.T.. Dnemi ikinci yarsndan itibaren ark ii Seramik Kullanm ile artan kitlesel seramik retimi beraberinde metale yknen seramik formlarn da ortaya karmtr.
ESK TUN AI ANADOLU KENTLEME MODEL

Kent ynetimi kent snrlarn aan ve etki alannn da kapsayan iktisadi ve idari bir olgudur. Toplumun balangcnda kent ynetimi doal biimde ailelere ve klanlara blnmln stnde ykselen bir kurumdu. Bu kurum, artk sadece akrabalk gibi kan ba ile deil, sahip olduu sermaye ve snf tarafndan belirlenmekteydi. Bunun nedenleri bir yerde, kentin iinde bulundurduu birok uzmanlam i kollar ve bunlarn sekinlerle olan ilikisine dayand dnlmektedir. Anadoludaki kentleme modelinin Mezopotamya rneine gre krsal grnml olmasnn yan sra kendine zg dinamikleri sahiptir. Bunun balca nedenleri, zellikle Holosen sonras (M 10.000 sonras) byk bir ksmnn ormanlarla ve dalar ve dalar aras ovalarla kapl olmasdr. zellikle anak mleksiz Neolitik Dnem Dou Anadolu ve hatta Orta Anadolu topluluklarnn geimlik sistemlerinin avclk ve hayvancla dayanmas, tarmn belli bir sre ikinci planda kalmasdr. Bir dier yandan bu topluluklarn Anadoludaki bakr ve obsidyen gibi zengin kaynaklara dayanan uzmanlk ve nasya ile takaslarnn nemli lde gelimi olmasdr. Bir dier etken, Anadolunun zellikle iklim koullarna duyarl kuru tarma dayanmasdr. Mezopotamyada en erken Ge Neolitik dnem Samarra (M 6.bin ikinci yars) dneminde ncleri grlen sulu tarm kanal rnekleri
44
Anadolu Arkeolojisi
(sonradan gney Mezopotamya ve Msrda ortaya kan sulama kanallar ile temel retim biimi) kuru tarma gre daha emek gerektiren youn bir itir. Kuru tarma dayanan Anadoluda Seramikli Neolitik dnemden itibaren artarak, Dou Anadoluda Halaf dneminde temel geimlik halini aldn bilmekteyiz.
Resim 2.8 E.T. Troia II c Yerleim Plan. Kaynak: Sazc, 2002. S.56.
Bu da M 5. binden sonra Mezopotamyada iktisadi gelimenin itici gc olan sulu tarmdaki artan tarmsal rn kapasitesi ve buna bal gelien toplumsal yap, nfus artnn tersine Anadoluda yerleimler ve nfus dzenli ekilde byyememitir. Bu da doal olarak M 3. binde Anadoluda daha farkl bir yerleme modeli erevesinde, Mezopotamya ve zellikle gneyindeki devlet rgtnn aksine yaznn, antsalln ve her trl iktisadi, dini, idari rgtlenmenin daha farkl olduu bir sosyal yap gstermektedir.
SIRA SZDE
M 3. bin Anadolu tipi Kentlemeyi Mezopotamya tipi kentlemesi ile karlatrnz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN AI: DNELM ESK TUN AI I DNEM: ANADOLU UYGARLIININ AFAI VE GELEN MADENCLK
S O de R UAnadolu Yarmadasnda en az aratrlm dnemlerden biridir. ET I dnemi zellikle Orta Anadolunun bu dnemle ilgili kltr gruplar ve kronolojisi ise fazla bilinmemektedir. Bat Anadoluda bir nceki dnemde ekillenmeye balayan DKKAT kltr blgelerinin snrlar daha belirgin bir hle gelir. Bunlardan Beycesultan E.T. I Kltr Blgesi, kabaca Denizli, Uak, Afyon Ktahya ve Akehir blgeleSIRA SZDE rini iine alan geni bir alanda, Kuzeybat Anadoluda ise Dou Marmarada znik; Eskiehir blgesinde de Frigya Kltr Blgesi ortaya kar. Frigya Kltr Blgesi iinde bandan itibaren Eskiehir de Demircihyk ve Frigya Vadisinden AMALARIMIZ Klloba yerlemesi sz konusudur. Kuzeybat Anadolunun Ege ile birletii Troas Blgesinde Son Kalkolitik adan E.T..na geii gsteren Kumtepe ve Troiadan bilinen K Troia T A Pkltr olarak adlandrlr. Kuzey Ege de Anadolunun hemen karsnda yer alan Midilli Adasnda Thermide, Limni Adasndaki Poliochni, Gk-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
45
eada Yeni Bademli Hykde, Troya I ve II evresine ait Denizsel Troia kltrn paylaan byk surlu ve megaronlu yerleimler de sz konusudur. Hem bat Anadolu hem Ege blgesi iin kritik bir neme sahip olan Troia yerlemesinden detayl bahsetmek gerekmektedir. lk olarak 1870te ismi arkeoloji dnyasnda hep polemik konusu olan Heinrich Schliemann tarafndan kazlmaya balayan Troia (Hisarlk Tepe) bir yerde tabakalanmasnn sistematik ekilde belgelenmesinden dolay Arkeoloji Biliminin ilk sistematik kazs saylr. Troia Yerlemesi bir asr aan detayl aratrma tarihesi, Bat medeniyetinin temelini oluturan Helen Ozan Homerosun Iliada destanna konu oluturmas ve Kuzaybat Anadolu, Ege Dnyas arasnda boaz tutan stratejik konumu ve bu konumun avantajyla Bat Anadolunun zengin buluntularyla ilk kent rnei olmas gibi eitli nedenlerden dolay Anadolu Arkeolojisinde ok nemli bir yeri vardr. anakkale Hisarlk Tepe/Troia kentinin ilk yap katlar olan a-f katlar, E.T. I. evreye tarihlenmektedir. lk kale yerleiminin ve megaron planl yaplarn grld Troia I. Tabakas ile balar (M 2920). Yaklak 2 yzyl aan Troia I kenti yangnla son bulur. Troia I. Yap katlarndaki kap biimlerinin tm blgede kullanlmtr. Troia I yap katlarnda yaklak 90 m sur ile evrili kk bir yerleim bulunmutur. Gl kesme tatan yaplan eimli surlarla evrili kente antsal saylabilecek kaplar ile girilmektedir. Bu kap yaplar Anadoludaki ilk kap yaplarndandr. Sur iinde, Ege dnyasnda ok sevilen bir yap tipi olan megaron tipi yaplarn ilk rnekleri bulunmutur. Gerekte E.T. I. ve E.T. II boyunca devam eden Troia I-III tabakalar birbirinin devam olup, bu 3 tabaka boyunca gelien bu kltre Denizsel Troia Kltr ad verilmitir (M 2920-2200). Troia II ile beraber kalede yaayan bey, ailesi ve ynetici snfn zenginletii grkemli buluntulardan anlalmaktadr. Troas Blgesinde yer alan bir baka yerleme yeri olan Beik Yasstepede Troya I evresi ile ada, 14 m uzunluunda 5 m geniliinde, bir dizisinin kayaya yasland megaron plannda karlkl iki sra yaplar topluluundan oluur. Daha gneyde Balkesirin gneyi ve Manisann i kesimlerinde sadece mezarlklarndan bilebildiimiz Yortan-Babaky kltr sz konusudur. Ge Kalkolitik Dnemden itibaren kesintisiz bir geliim gsteren Beycesultann ve Burdur Blgesinde Bademaac, Kuruay Anadolunun gneybatdaki i kesimine ait kltrn temsil ederler. Bu evredeki l gmme adetlerine gz attmzda basit toprak mezar, kp mezar (pithos) ve sanduka mezar tipinde l gmme grlmektedir. Mezarlk yerlemenin dnda ama yaknnda bir yerde yer almaktadr. ller mezarlara hocker durumunda yatrlmtr. Troiada yerleme iinde I tabakada dah ok ocuk llerinin gmld, fakat bu evrede yeleme ierisine ok az sayda ocuk mezarnn bulunmasndan mezarlklarn kent dnda olduu anlamaktayz. zmirin gneyindeki Bakla Tepe kazlarnda ise T I evresinde, 20 m uzunluunda 17 m geniliinde evlerin arasnda ta demeli dar sokaklar bulunmutur. Bu evlerin tepenin oluumuna uygun radyal planda olduunu belirtmektedir. Yerleme yine bir sur duvar ile evrilidir. Bu tip benzer mimariye yine Anadolunun hemen karsnda yer alan, Troia ve Anadolu kltrnn etkisinde olan Midilli Adasnda Thermi, Limni Adasndaki Poliokhni yerlemelerinde rastlanmtr. Eskiehir, Demircihykn (D-K katlar) radyal planda, bir avlu etrafnda yuvarlak oluturacak ekilde yan yana yaplm basit ky yerleimi bu evrede balamtr.
TROIA Bugne kadar popler literatrde yaygn olarak Franszcasndan kopya edilerek kullanlm Truva szc, son almalar neticesinde terk edilmitir.
MEGARON, genel plan ile ince uzun dikdrtgen biimde bir yapdr. Bu yapnn uzun duvarlar biraz daha uzatlarak kapnn olduu giri ksmnda kk bir sundurma meydana getirir. Yaplarn ortasnda, gnlk kullanmdan ok baka bir ilevi olduu anlalan byk ocaklar, bu yaplarn bazlarnn hem idari hem de dinsel ilevi olduunu bize anlatmaktadr.
46
Anadolu Arkeolojisi
BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN II DNEM: KENTLEME VE GELEN TCARET

Eski Tun II dneminin sonlarna doru, zellikle Orta Anadolunun gneyi ve Bat Anadolunun i kesimleri ile Mezopotamya balantl ticaret gelimeye balar. zellikle ana ulam yollar zerinde yerel Anadolulu beylerin ynettii merkezler, ticaret sayesinde giderek zenginleir ve bu gelime Bat Anadoluda ynetici kadronun giderek glendii, i blmnn giderek organize olduu gerek anlamda ilk ehir merkezlerinin ortaya kmasna yol aar. Bu ekilde, yneticilerin oturduu ve yerlemenin daha yksek bir yerinde bulunan ve barndrd zenginlii koruma kaygsyla da surlarla evrili, korunakl yukar ehirler (kaleler) ile halkn oturduu sekin ynetici ortaya km olur. Buna paralel olarak da ortaya kmaya balayan elit tabakann lks ihtiyalarn karlamak iin, zellikle deerli veya yar deerli talarla, altn, gm gibi deerli madenlerin ticaretinde art byk bir gzlenir. M 2600 yllarnda Troia II tabakasnda ise yerleimdeki antsal savunma, yap rnekleri ve metal iiliinin kalitesi gerek bir atlma iaret etmekte ve yerleimin Ege ve Bat Anadoluda bilinen gerek kentsel karakterini yanstmaktadr. Yerleimin kale ile evrili bir yukar ehir ve ovaya yaylan bir aa ehir oluumu ile dnemi iin olduka byktr. Eskisinin zerine kurulan 110 m. apndaki kaleye iki grkemli kapdan giriliyor; korunakl kap yaplarna koridor biimli ta demeli rampalar ile ulalyordu. Eimli ina edilmi sur gvdesini yine sur bedenindeki kulelerin olduu savunmal bir yerleme sz konusudur. Kalenin iinde zellikle yan yana dizilmi byk megaron yaplarn (IIc evresi) ynetici snfn ikametleri olduu anlalmaktadr. En son evrede (IIg) ise ok mekanl drtgen yap bloklarn dikine kesen sokaklarla ada parseller (Insula) iinde dzenlenmitir. Bu tr ada parseller iinde dzenlenen bu yap topluluklar Ege adalarndaki ada Dou Ege Adalarndaki (Poliokhni, Limni adas; Thermi; Midilli adas) yerlemelerde de ortak zellikler gstermektedir. Troia II nin tabakasnn en son evresi olan IIg byk bir yangnla son bulmu ve bu nedele Anadolu Arkeolojisinde Yank Kent olarak da adlandrlr.
Resim 2.9a Resim 2.9b
Troya II Depas Kaplar rnekleri Kaynak: In, Ekrem 2002: 67.
Troya II Tankard Kap rnekleri Kaynak: In, Ekrem 2002:156.
47
Bir dier yandan, Troia II tabakasndan itibaren Mezopotamyadan gelen bir gelenek olan mlekci ark ile yaplm kaplar da artk grlmeye balamaktadr. mleki ark M 4. Binyln sonlarndan Gney Mezopotamyadan Suriye ve Kilikya ya yayld bilinmektedir. Kilikyadan (Tarsus) nce Orta Anadoluya ( Kltepe E.T. II) ve Ktahya (Seyitmer Hyk) -Eskiehir Ovas (Klloba) zerinden Bat Anadoluya (Troia) ulat dnlmektedir. mleki ark ile yaplm kaplar ilk defa Troia II tabakasnda Depas ad verilen uzun geni ift kulplu ve tankard adl kulplu zel iki kaplardr. ark ii seramik ve ticaretle artan beeni anlay ok daha kaliteli bir seramik endstrisini ortaya karmtr. Bu formlar bir dier yandan daha baka rafine formlar ile ral ve mayal ieceklerden oluan bir iki kltrnn de ortaya ktn gstermektedir. Urla yaknlarnda, zmir Krfezinin gney kysndaki Limantepe (Urla /zmir), M 3. bin yl yerleimidir. Olaslkla bu ky yerlemelerinde Ege adalarnn etkileri de zellikle mimari planlamalarda grlmektedir. Bir sur duvar ile evrili bir kale yerlemesinin ancak bir ksm gn na karlmtr. Antsal kap olaslkla iki taraftan ok geni kulelerle kuvvetlendirilmi ve dolaysyla kapnn grn Hisarlk/Troia kaplar gibi antsal karakterdedir. Surun denize kadar ulat ve liman tesislerini kontrol eden bir konumda olduu bu yerleimin Troia gibi blgenin nemli bir merkezi olduu anlalmaktadr. Blgesinde kazs yaplan en nemli yerleme yeri (Antalya) Karata Semaykdr. Karata Semaykn I. tabakas da bu evreyi temsil etmektedir. Bu yap katlarnda tepenin ortasnda tahkimli bir yap kompleksi ortaya karlmtr. Yapnn etraf dal rg tipinde ina edilmi bir halka ile kapatlmtr. Gller Blgesindeki (Burdur) Bademaac ile Kurucay yresel zellikler tayan kltrlerin bu dnemde var olduunu ortaya koymutur. Bademaac kazlarnda da T II. Evre tabakalarnda megaron planl yaplan mevcuttur. Bunlarn ortadaki byk avluyu evrelecek ekilde nsal (radial) eklinde yerletirildii kabul edilmektedir.
Resim 2.10a Demircihyk Yerleimi Rekonstrksiyonu. Kaynak: Korfmann 1983: 343) Resim 2.10b Klloba ET Dnem Yerleme Plan. Kaynak: Efe. T. - Efe. . M. 2001.58.
48
Anadolu Arkeolojisi
Dou Akdenizde yer alan verimli ukurovann en iyi tabakalanma veren yerleme Tarsus Gzlkule yerlemesidir. zellikle lk Tun a iinde Akdenize ok yakn konumda olaslkla bir liman kenti de olan Gzlkule verimli ukurovann, Toros Dalar madenlerinin Akdeniz ve Ege dnyasna k noktas olarak gzkmektedir. zellikle T I-III tabaka bulgular, Anadolu tipi malzeme ile Suriye ve Yakndou arasndaki ilikileri somut biimde belgelemitir. Bat Anadoluda Eskiehirin kuzeybat ucundaki Demircihyk zellikle bu yre ile Balkanlar ve Karadeniz blgesi arasndaki ilikileri anlamak iin nemlidir. Burada dikdrtgen ve trapez biimli kerpi yaplarn birbirine bitiik yerletirilmeleri Demircihykde Anadolu Yerleim Plan adyla tantlan yerleim plan yani dikdrtgen ya da trapez biimli yaplarn yan yana nsal (radial) eklinde yerletirildii bir plan Eskiehir, Kllobaya da uygulanm grnr. lk olarak Alman arkeolog Manfred Korfmann tarafndan Anadolu Yerleim Plan olarak adlandrlan E.T. Bat Anadoluya zg yerleim plan, Kllobann bat yamacnda kk bu plann nc zelliklerini tar. lk olarak Demircykten ok iyi bildiimiz gibi klasik zelliklerini bu dnemin banda kazanr. Burada dta zikzaklar yapan bir sur ve bu sura arkadan birleen radyal alml, birbirlerine bitiik, yan yana planl, ounlukla iki odal trapez eklindeki uzun evler yer alr. Evlerde odalarn kelerinde frnlar, ortalarnda ise ocaklar vardr. Yerlemenin ortasnda ise bu evlerin ald bir avlu bulunmaktadr. Hkim bir noktada yer alan Klloba .T. II yerleimi, kale ve aa ehirden oluan ve kalede kamuya ait ortak olabilecek bamsz yap topluluklar ile dikkati eker. Bat Anadoluda gerek anlamda ehircilie geiin balang aamalar ile ilgili baz nemli ipular vermektedir. Kent bu evrede bym iki kapdan girilen suru ile bir kale yerleimdir. Kllobada ortadaki avluda ise bey ya da bakann oturduu ve idari iler idare ettii ok meknl bir yap kompleksi bulunmaktadr. Klloba, sur ile yaplar arasnda dzenlenen sokaklar, antsal kap girileri, zelleen yap kompleksleri, antsal boyutlarda megaron yaps gibi kentsel zelliklerin varl Bat Anadoluda Troia ile en eski kentleme olgusunu ortaya koymaktadr. Beycesultanda (Denizli) ET II dneminin (XVI-XIII) en karakteristik zellii ev sunaklarndan gelitiine inanlan ikiz tapnaklardr. Yan yana iki megarondan oluan bu yaplarda kutsal meknlarn, biri dii biri erkek olmak zere bir tanr iftine adand dnlr. ki kil dikme ve boynuzlu bir sunakla evrelenen kutsal ocak, kutsal mekndaki merkezi eyi tekil eder. Kan suna, silolar ve rahiplere ayrlan arka odalar gibi tabakalar boyunca deimeden sren yap elerine sahip tapnaklarn tabanlar hasrla kapldr.
BATI VE ORTA ANADOLUDA ESK TUN AI III: BATI ANADOLUDA YEREL KRALLIKLAR
Balang tarihi, geleneksel olarak M 2200i gsterdii dnlse de son aratrmalar daha ok M 2400 olarak kabul edilmektedir. Bat ve Orta Anadoluda dikkati eken, geliimin net olarak grld belli bal yerlemeler unlardr: Troya III-V. Limantepe, Beycesultan (XII-VI.), Karata Semayk, Tarsus-Gzlkule, Alacahyk, Eskiyapar, Karahyk, Kltepe yerleimini, Aliar 11, Eskiehir Kllobadr. Daha ok Ege kltrleri ile olan ilikisinden dolay Troia I, II, III tabakalarnn oluturduu Denizsel Troia Kltr olarak adlandrlan kltrn yerini Troia IV den itibaren farkl ve daha ok Karasal Anadolu kltr ile olan ilikisinden dola-
49
y Anadolu Troia Kltr (M 2200-1700) olarak adlandrlan kltrn aldn bilmekteyiz Bu nedenle Troia IV-V evrelerinde grdmz bu kltr evresinde zellikle Troia II de karlalan antsal karakterdeki mimari ve buluntulardaki zenginlik ortadan kalkar. Yerleim rgs ok iyi anlalamayan bu yap tabakalarnda drtgen ev gruplarnn yan yana ortak duvar ve ortak at sistemi ile Anadolu Yerleim Plan zellikleri gstermektedir. Ayrca bu konutlarn avlularnda kubbeli frnlar ada i Anadolu yerleimleri ile ortak bir zelliktir. zellikle Troia IV buluntular arasnda ithal hibir eser rastlanmamas yerlemenin bu dnemde Ege ve nasya ile olan ilikilerinin zayfladn gstermektedir. Yerlemelerin saysnda azalma gzlenirken, bunlarn birou imdi normalden byk kent yerlemeleridir. Bu durum, baz insanlarn topraktan koparak, i olanaklarnn artt ehirlerde toplandnn delilidir ve dolaysyla gnmze kadar devam eden kyden kente g srecinin balangcdr. Tm Bat ve Orta Anadolu sathnda yerel krallklardan oluan bir siyasal yaplanmann ortaya ktn varsayabiliriz. zellikle bu dneme ait Troia hazine buluntular ve Eskiyapar (orum), Kltepe 13. Tabaka mezar eserleri, Alacahyk (orum) Kral Mezarlarnda ele geirilen zengin eserler, bu yerel Anadolu krallklarnn sahip olduklar sermaye birikimini ve gcn aka ortaya koymaktadr. Burada bir parantez ap, Anadolunun bilinen en nemli yerel karalklarna ait ve Anadolu Arkeolojisinin en nemli almalarndan olan Alacahyk Kral Mezarlarndan bahsetmek gerekir. Soylu snfa mensup bireyler, erkek, kadn ayrm yaplmadan ayn plan ile ina edilmi drtgen oda mezarlara dinsel ve gnlk hayatta kullandklar zellikle yksek standartlarda metal eserler birlikte gmlyordu. Bu eserler stilize geyik, boa biimli heykelcikleri de olan bakr/tun gne kurslar, delikli diskler, tanr ve tanrca heykelcikleri olan klt nesneleridir. Mezar iinin bir yatak odas gibi hazrlanmasna dikkat edilmitir. Oda biiminde olan mezar boyutlar lnn, toplum iindeki sosyal durumu ile ilikili olarak deimektedir. Mezar boylar 3 ile 8 m ve genilikleri de 2 ile 5 m arasndadr. Mezarn st nce ahap sonra da toprak ile kaplanmtr. Defin ileminin sonunda byk ba hayvanlarn dier aile bireyleri ve akrabalar tarafndan yendii bir trenin yapld da anlalmaktadr. Anadoludaki bu buluntularn yakn benzerleri Kafkasyada da bulunmutur. Bu adan Alacahyk mezar buluntularnn benzerleri Anadolunun Kuzeyinde, Horoztepe, Gller Oymaaa Mezarlklar, Kayapnar, Mahmatlar yerlemelerinde saptanmtr. Mezopotamyadan Egeye kadar geni bir corafyada artan ticaret sayesinde daha nce Orta Anadolunun dousunda, Konya Ovas ve bat Anadoluda hissedilen Mezopotamya etkileri, Troiaya, kadar ulamtr. Yaklak M 2200 yllarndan itibaren genileyen Akad mparatorluu ve kaytlarnda Anadolunun corafi bir blge olarak yazl belgelerde isminin zikredilmesi ile bu evredeki beylik ya da kent devletlerinin Anadoludaki sosyo-politik rollerini bir nebze de olsa ortaya karmakta ve Anadoluyu yazl tarih erevesinin iine alr. Anadoluda olgunlaan bu kent devletlerinin birletirilip byk bir krallk haline dnmesi ise bu evreden sonra gelen Orta Tun anda kkeni (Hitit dnemi) Neal/Kanili (Kayseri Kltepe) ve gnmzde Hitit ad verilen devlet tarafndan gerekletirilecek ve Anadolunun ilk merkezi devleti ortaya kacaktr.
50
Resim 2.11 Kanlgeit E.T. IIIKrklareli) Antsal Megaron rnekleri Kaynak: Kanlgeit Kaz Arivi
Anadolu Arkeolojisi
Trakya da Kanlgeit (Krklareli) yerlemesinde E.T.. II ve III dnemine ait yerlemenin ortasnda yan yana dizili antsal megaronlar tipik bir Bat Anadolu tipi yerleme modelinin kk bir rneini gsterir. Kanlgeitin olaslkla E.T. dneminde byyen Anadolu merkezlerinin genileyen maden ihtiyac iin Istranca dalarnn kenarnda kurulmu bir yerleme olduudur.
DOU ANADOLUDA ESK TUN AI

Mezopotamyada M 4. binyl boyunca yaanan Uruk dnemi kltrel birliktelik, M 3. binyln balarna gelindiinde kntye urar. Bu knt birok yerde farkl toplumsal, politik ve kltrel gelimelere sahip blgesel birimlerin domasna neden olur. Bu blgelerde, Dou Anadolu ve Transkafkasya kkenli, zellikle Frat Havzasnda deiimlere yol aacak yeni kltrel elerin etkisi kendini hissettirmeye balar. Aa ve Yukar Mezopotamyann dz ovalk alanlarnda bulunan yerlemeler kentsel geliimlerini artrarak srdrrken, kuzeyin daha dalk ve snr blgelerinde ise kendilerini gneyle binlerce yldr btnletiren bu sre kesintiye urar. Blgenin gneyinde, Toros Dalarnn kuzeyinde kalan blge, Gneydou Anadolu Blgesi-Suriye-Mezopotamya kltrnden tamamen ayrlm, tmyle Kuzeydou Anadolu, Transkafkasya kkenli, daha ok ger karakterli kltrn etkisi altna girmitir. T I evresinde Malatya Elaz ovalarnda, Pulur Sakyol, Tepecik, Noruntepe, Korucutepe, Tlintepe (Elaz), Arslantepe, Pirot Hyk (Malatya) gibi yerleme yerlerinde ky ve kentlerin kurulduu saptanmaktadr. lerinde yerleimi zellikle en iyi aratrlm olanlardan biri Pulur/Sakyol (Elaz) dikkat ekicidir. Burada ortadaki avlunun evresine nsal olarak dizilmi ve ember bir d set meydana getiren drtgen trapez biimli meknlar, Bat Anadolu da Demircihyk ve Klloba da (Eskiehir) rastlanan Anadolu Tipi Yerleme dzeninin Dou Anadoluya kadar uzandn gstermektedir. zellikle igcnn ve mallarn denetimine dayanan merkezi ekonominin knn en erken ve ak kant, M 4. binyln sonlarna doru Arslantepede karmza kar. Buradaki btn antsal yaplar bir daha ina edilmemek zere ykntya urar. M 4. Bin uruk Dneminde antsal yaplar ile nemli bir merkez olan
51
Arslantepe bu evrede kk bir kasaba niteliindedir. Farkl bir evresel ve kltrel blgeden gelen, ekonomileri gebelie dayanan bu farkl kltr kendini zellikle yerel kerpi, dz daml konut mimarisi geleneine tmyle aykr olan ahap dikmeli-dal rgs yaplarda ve Karaz olarak adlandrdmz bir kltre ait elde biimlendirilmi, krmz-siyah boyal anak mleklerde gsterir. Bunun yan sra, baz yerlemelerde mimari zelliklerin pek deimedii ta temel zerine kerpi duvarl dz daml yaplarn gnmz Dou Anadolu Blgesi yaplarnn bir benzeri olduu iddia edilebilir. Erzurum-Pasinler Ovasnda ise olaslkla hayvanclk ekonomi ile yaayan kk ky yerlemelerinden biri olan Sos Hykde Karaz kltr geleri devam etmektedir. Transkafkasya kkenli topluluklarn 3. binyln ilk yars boyunca farkl yerlerde ve farkl zamanlarda belirmesi, Dou Anadoluda bir dizi karmak etnik ve kltrel oluumlarn, birbirleriyle ve Frat Havzasnda bulunan topluluklarla deien ilikiler iersinde olduunu gsterir. III. bin yln ikinci yarsnda (Eski Tun III), Aslantepe olmak zere kentlerin surlarla evrildiini grmekteyiz. Bununla beraber, blgedeki bu byk yerlemelerinin merkezi ilevlere hizmet eden kamu yaplar bulunamamaktadr. Noruntepe (Elaz) de saray olarak adlandrlan yap kompleksinde, ada Mezopotamya ve Suriye yerlemelerinde rneklerinde grlen saray yaplar ile karlatrlamaz. Bu nedenle, gerek anlamda bir iktisadi kontrol ve gl bir siyasi hkimiyetten ok yneticilerin gerektiinde halkn gvenliini salamasna dayal krlgan bir sisteme iaret etmektedir. Dini uygulamalara ait belirgin antsallk ve kalc uygulamalara ait bulgularn azl Mezopotamya da toplumu balayan standartlam yaygn ve antsallam yaplarda somutlaan gl dini uygulamalara zttr.
Resim 2.12 Noruntepe (Elaz/Altnova). Kaynak: Hauptmann 1999: S.66.res.1
Bir dier yandan, M 2200 yllarnda Mezopotamyadaki Akad Devletinin nce tccarlar sonra askeri gc ile Anadolu topraklarna girdii yine yazl belgelerden renilmektedir. Akad imparatoru Naramsinin ordusuna, Anadoludaki 17 kent devletinin salad Hatti Kral Pampa bakanlnda, yerel askerlerinden oluan bir ordunun kar geldii yine yazl belgelerden renilmektedir. Bu dneme ilikin Diyarbakr, Pir Hseyin de Naram-Sin in yazt ile tasvir edildii antsal kabartma Akad Devletinin Anadoluda Yukar Dicle Havzasna kadar ErganiSilvan yresinde bakr yataklarna sahip olmak iin giritikleri seferlerle ilgili olduu dnlr.
52
Anadolu Arkeolojisi
Gneydou Anadoluda yaklak M 2 bin 500 yllarnda toplam yerleme alanlar, kentlerin gelimesi ile baz baskn merkezler, kyler ve kasabalar ile evrilmi bylece kentlere bal bir yerleme hiyerarisi kt anlalmaktadr. Kargam, Titri, Samsat, Lidar gibi yerlemelerin nemli kentler olduu anlalmaktadr. Gerekten Lidar (Adyaman) T III. evre yerlemesi kent zellikler tamaktadr. Kentin hemen yanndaki mlekiler mahallesi buna en iyi rnektir. At nal biimli frnlardan iki katl gelimi frnlara kadar ok sayda rnek bulunmutur. Frata yakn konumda olmasna karn byk olaslkla ticaret yolu zerinde yeralan Titri (Urfa) yerleimi de bir kent grnmndedir. Kentte yukar kent, aa kent hatta sur d yerlemeleri yer almaktadr. Kent cadde ve sokaklarla ayrlm mahaller eklindedir. Yaklak 100 hektarlk bir alan kaplayan Kazane yerlemesi ok geni bir savunma suru ile evrilmi ve hyn civarnda bir de aa ehrin varl saptanmtr. Bu aa ehirde evlerle birlikte, idari ilevli olan antsal mimari ve atlyeler yerlemenin kentsel karakterini gstermektedir. Bu merkezlerde ynetici ve tccar snfn geni lekte kaliteli zanaat mallarnn retimi ve hammadde zerinden Mezopotamya ve Suriye (zelikle Ebla gibi) kent devletleri ile ticaretine dayanmaktayd. Bu yerlemelerde saptanan kentsel dokuya ramen Mezopotamya tipinde snflaan ve zelleen herhangi bir ynetim sisteminin varlna rastlanmamtr. Bu evrede l gmme adetleri asndan farkl uygulamalar izlenmektedir. Mezarlar kentin dnda, kentin yaknndaki bir yerde bulunmaktadr. Titri yerlemesi de ayn zellikleri tamaktadr. Burada da yerleim d mezarlk vardr. Bu dnemde zellikle etraf ta bloklarla evrili sanduka mezar gelenei yaygndr. Bu mezarlarn ierisine ok sayda anak mlek ve metal eserler gibi l hediyeleri braklmtr. Mezarlk olarak yine son yllarda kazlan Birecik Mezarl (Urfa, Birecik) ve zellikle Gre Virike (Urfa, Birecik) gibi bir merkezde ayrca zengin oda mezarlarn adak yerleri ve zel dzenlemelerle Mezopotamya l kltne bal bir klt yerleimi olmas dikkat ekmektedir. Dnemin sonunda zellikle M 3. bin son eyreinde ve II binin banda zellikle Korucutepe, Kkerbaba, Lidar Hyk, Kurban Hyk, Tilmen Hyk (Gaziantep) IIId yap katn, Gedikli (Gaziantep) kremasyon mezarln, Karkam, Harran ve Dou Anadoluda ise Noruntepe VIII-VI. ve Arslantepe (VI D) dikkati eken yerleimlerdir. Bunlarn artk Mezopotamya ile youn ilikide olduu yerel beylikler olduu dnlr.
53
zet
(M 5500-3000) Mezopotamya uygarlnn temelleri gerek anlamda Bakr-Ta Devri anlamna gelen Kalkolitik dnemde atlr. nce Halaf ve Obeyd kltrleri ile balayan ve kentsel gelimenin ortaya kt Urukla devam eden srete Mezopotamyada nce gelikin kyler ve sonra da ilk ehirler ortaya kar. Dou Anadoluda buna paralel olarak madencilik ve zellikle buna bal olarak blgeler aras ticaret giderek daha da nem kazanr; bakrn yannda altn ve gm gibi deerli madenler de ilk defa ilenmeye balanr. ehircilie doru giden bu geliimin gerisinde yatan en nemli nedenin, o zamanki kylerde birikmeye balayan art rn ve ticaret ilikilerinin olduu anlalmaktadr. Art rn, tarmla uramas gerekmeyen tccarlk, zanaatkrlk, askerlik gibi eitli i kollarnn domasna, bu ekilde toplumlarda i blmnn giderek daha da yaygnlamasna ve daha da nemlisi, Orta Kalkolitik Dnemden itibaren (Obeyd Dnemi) bunlarn tmn denetleyecek bir ynetici snfn ortaya kmasn salamtr. ve Bat Anadoluda anak mlekli Neolitik a ile birlikte ortaya kan kltr, lk Kalkolitik an sonlarna kadar (M yaklak 5.bin bana kadar) gelierek devam ettikten sonra kesintiye urar. Bir anlamda Neolitik adan bu yana sren kltrel birikimin Orta kalkolitik an bayla birlikte ortadan kalktn, yeni bir balangcn olduunu syleyebiliriz. Blgeye bu dnemde Trakya yolu ile yeni bir g dalgasnn geldiini ve bu hareketliliin kltrde nemli bir deiiklik yaptn ne srer., tarmsal retim tam olarak durmamakla birlikte hayvancln daha n plana kt sylenebilir. Buna karlk, zellikle bat Anadoluda ve Kapadokya da kk ova birimlerinin olduu yerlerde yerleimler hemen hemen tmyle savunmal yksek yerlere kayar. M 4. binden itibaren, Ge Kalkolitik Dnem olarak adlandrlan dnem boyunca Anadolunun zellikle bat kesiminde hissedilen yeni nfus hareketleri etkilerini Orta ve Kuzey Anadoluda da gstermi; nfusla kout olarak yerlemelerin saysnda da art olmu ve giderek bu blgede Anadolu Uygarl tanmna uygun bir kltrel birliin domasna zemin hazrlamtr. Ancak bu kltrel birlik, nceki dnemlerin itici gcyle varlklarn srdren birtakm yerel kltr gruplarnn oluturduu bir btndr. Sonu olarak, ve Bat Anadoluda Erken Kalkolitikte Neolitik gelenek kesintisiz, gelierek devam eder. Ancak, Orta Kalkolitik ise bir yerde Neolitikten Son Kalkolitik dneme geii simgeler. Eski Tun a, Anadoluda metalrjinin gelimesini tamamlad, kentleme olgusunun ortaya kt ve beraberinde etraf surla evrili ilk kent yerleimlerinin doudan batya ticaret yollarnn gelitii bir dnemdir. Kent ynetimi kent snrlarn aan ve etki alann da kapsayan iktisadi ve idari bir olguya dnmtr. Toplumun balangcnda kent ynetimi doal biimde ailelere ve klanlara blnmln stnde ykselen bir kurumken, artk akrabalk gibi kan ba ile deil, sahip olduu sermaye ve yasad yer tarafndan belirlenmeye balamtr. Bu dnemde farkl yerleim modelleri; yaznn, antsalln ve her trl iktisadi, dini, idari rgtlenmenin daha farkl olduu bir sosyal yapnn olumasn salamtr. Metalrjinin balad Eski Tun anda bakrn yan sra gmn de youn olarak kullanld ve M II Binin ba ve Orta Tun anda bunlarn yan sra altn ve kurun madenlerinin youn da kullanlmtr. M 3 binde balayan Eski Tun a Anadoluda metalrjinin gelimesini tamamlad, kentleme olgusunun ortaya kt ve beraberinde etraf surla evrili ilk kent yerleimlerinin doudan batya ticaret yollarnn gelitii bir dnemdir. Bu gelimeler, bir yerde Anadolunun Neolitik dnemden beri sregelen zgn geliiminin uygarlk noktasnda bulumasdr. Bu dnemde, Batda Troia, Limantepe, Klloba Orta Anadoluda Alacahyk, Gneyde Karata-Semayk, Douda Titri ve Kazane Hyk gibi gelikin kentsel yerleimlerin ortaya kt grlmektedir. Bu gelimelerin en nemli nedenleri, tun madenciliinin beraberinde getirdii ticaret ve zenginleme, gneyde yazy kullanan erken devlet sistemlerinin geliiminin getirdii etkilerdir. Bu dnemde Anadolunun zenginleen kent kltrleri zellikle ticaret yoluyla Ege kltrleri, Mezopotamya kltrleri ve Kafkasya kltrleri ile derin bir iliki iine girmitir. Eski Tun a, M. 3. bin yllar civarnda Anadoluda birok yenilik ve gelimelerin ortaya kt bir dnemdir. Bu a, madencilik olgusunun ortaya kt, Neolitik dnemde ortaya kan yerleim birimlerinin byyerek korunakl kent birimlerine dnt ve ticaretin gelitii bir dnemi temsil eder. zellikle, madenciliin
54
Anadolu Arkeolojisi
balamas ve ticaretin gelimesi, bu an sosyo-ekonomik ve kltrel balamlarda da deiim gstermesine neden olmutur. Doudan yksek da sralar ve taraftan denizlerle evrili Orta ve Bat Anadolunun bu konumu, dardan blgeye insan topluluklarnn ve kltrel etkilerin girmesini zorlatrmtr ve giderek bu blgede Anadolu Uygarl tanmna uygun bir kltrel birliin domasna zemin hazrlamtr. Ancak bu kltrel birlik, nceki dnemlerin itici gcyle varlklarn srdren birtakm yerel kltr gruplarnn oluturduu bir btndr. M 5. binden sonra Mezopotamyada iktisadi gelimenin itici gc olan sulu tarmdaki artan tarmsal rn kapasitesi ve buna bal gelien toplumsal yap, nfus artnn tersine Anadoluda yerleimler ve nfus dzenli ekilde byyememitir. Bu da doal olarak M.. 3. binde Anadoluda daha farkl bir yerleme modeli erevesinde, Mezopotamya modelindekinin aksine yaznn, antsalln ve her trl iktisadi, dini, idari rgtlenmenin daha farkl olduu bir sosyal yap gstermektedir.
55
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Bat Anadoluda yaanan Orta Kalkolitik dnemin zelliklerinden biridir? a. Yerleimlerin etrafnn savunma surlar ile evrili olmas b. Tarmsal retimin byk nem kazanmas c. Yerleimlerin kayalk veya yamata korunakl yerlerde kurulmu daha kk yerleimlerdir d. lk kasabalarn kt dnemdir e. Mezopotamya etkisinde bir kltrdr 2. Aadakilerden hangisi E.T. dnemi Dou Anadolusunda kentlemenin grld yerlemelerden biridir? a. Sos Hyk b. Alacahyk c. Uruk d. Deirmentepe e. Kazane Hyk 3. Aadakilerden hangisi E.T. dnemi Anadoluda Kral mezarlarnn grld yerlerden biridir? a. Alacahyk b. Norun Tepe c. Pir Hseyin d. Troia e. Klloba 4. Anadoluda ilk Megaron yap hangi yerlemede grlr? a. Troia b. Lidar Hyk c. Limantepe d. Aliar e. Kumtepe 5. Aadakilerden hangisi Kalkolitik dnemin getirdii yeniliklerden biridir? a. lk yerleik dzene geilip mimari rneklerin olumas b. Topran ilenmesi ve tarma balanmas c. lk savunma duvar ile evrili yerlemelerin ortaya kmas d. Kltr hayvanclna balanmas e. lk tapnak yaplarnn ortaya kmas 6. Aadaki Megaron yerlemesinin zellikleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Yuvarlak planl bir yapnn evresinin ahap direklerle evrilmesi. b. Uzun drtgen bin yapnn uzun duvarlarnn biraz daha uzatlarak kap nne surdurmal bir giri yaplmas c. Oval planl ve ukur tabanl kulbeler biiminde olmas d. Tatan duvarl ve ortasnda antsal boyutta dikmelerin olmas e. Birbirinden bamsz yap birimlerinden olumas 7. Aadaki yerleimlerden hangisi E.T. dnem yerleimlerinden biri deildir? a. Can Hasan b. Haclar c. Gvercinkayas d. Troia e. Orman Fidanl 8. Anadoluda demir madeninin kullanmnn ilk olarak grld yerleme ve dnem aadakilerden hangisinde srayla birlikte verilmitir? a. Orta Kalkolitik Dnem/Orman Fidanl b. Ge Kalkolitik Dnem/ Beycesultan c. E.T. /Troia d. Erken Kalkolitik Dnem / Klloba e. E.T. dnem/ Alacahyk 9. Aadakilerden hangisi Anadoluda geliim gsteren Erken Tun a Dneminin zelliklerinden biri deildir? a. Erken kent yerlemelerinin ortaya kmas b. lk Tun alamdan eserler yaplmas c. Antsal yap rneklerinin grlmesi d. Daha ok hayvancla dayanan ger gruplarn yaygnlamas e. Mezopotamya Uygarlklarnn etkisi altnda zgn bir kltrn ortaya kamamas 10. Daire planl, n koridorlu Tholos yaplarnn grldg dnem aadakilerden hangisidir? a. Halaf Dnemi b. Obeyd Dnemi c. E.T. II d. Ge Kalkolitik Dnem e. Uruk Dnemi
56
Anadolu Arkeolojisi
Okuma Paras
Bat Anadolu Tun a Uygarlnn Douu ArkeoAtlas II.S.92 Prof. Dr. Turan Efe Anadolu topraklarnn bugnk sahibi Trk Ulusunun dikey tarihi, insanolunun bu topraklara ilk ayak bast yaklak 1 milyon yl ncesinden S 2. binyl balarna kadar geen uzun bir gemii, yatay tarihimiz ise Trk boylarnn Anadoluya gleri ile balayan ve Osmanl mparatorluuyla devam eden son 1000 yllk yakn gemii iine alr. Trkler ve dikey tarihin miraslar olan Anadolunun yerel halklar arasnda zamanla bir kaynama gerekleir. Dolaysyla bugnk Anadolu kimlii, bu iki tarihin oluturduu etnik ve kltrel deerlerin bilekesidir. Bu sebeple her iki tarihe de sahip kmamz gerekir kald ki, her ne ekilde ve nerede olursa olsun, insanolunun gemiine ait belge ve kalntlar,dnya kltrnn ortak mirasdr. Uluslara den grev ise snrlar iindeki tarihi miras zenle korumaktr. Anadolunun arkeolojik zenginlii, bnyesinde barndrd zgn kltrler ve bunlara ait gz kamatrc kalnt ve buluntular sebebiyle arkeoloji lkemizi uluslar aras dzeyde ayrcalkl ve saygn klacak bilim dallarndan birisidir. Mezopotamyama aksine, Anadolunun Hitit ncesi dnemlerinden geriye kalanlar, yerlemelerin Kalkolitik adan itibaren tahkim edilmeye balanmas ve dmanca saldrya kant oluturabilecek yangn geirmi yerlemeler haricinde, insanolunun birbiriyle mcadelesinden fazla bir ey yanstmaz; saldr silahlan da henz tam anlamyla gelimemitir. Dolaysyla Anadolu insannn bu 2 bin 200 yllk zaman diliminde, birbiriyle deil, doayla yapt yaam mcadelesi ve onun etrafnda oluturduu barl dnya salt maddi kalntlar nda incelenmekte ve yorumlanmaktadr. Arkeolojik anlamda Anadolu olarak tanmladm: kara paras, antik kaynaklarda Asia minr (KkAsya) olarak geen ve Ortadoudan Balkanlara doru uzanan yarmadann tmdr. Dou Akdeniz ky hattnn devam olarak Tahtal Dalar ve Sivas zerinden kuzeye doru, Karadeniz kysna kadar ekilen bir hat, kabaca yarmada ile anakara arasndaki corafi snr oluturur. Gneyde bu snr belirleyici rol oynayan Anti-Toroslar, yarmada ile Mezopotamya arasnda ulam asndan nemli bir corafi engeldir. Bu durum, zellikle kara tamaclnn fazla gelimedii erken dnemlerde, Mezopotamya ve evresinden gelen kltrel etkilerin yarmada ilerine doru girmesini zorlatrmtr. Daha kuzeyde ise Kar az Kltrnn bat snr ile uyuan bu hat, inceleyeceimiz dnemler itbariyle, yarmaday corafi olduu kadar etnik, kltrel, siyasal olarak da anakaradan ayrr. Ancak bu hattn batsnda olmasna ramen, Kilikia Blgesi (ukurova) bu balamda bir istisna oluturur. Esas itibariyle corafi nedenlere bal olarak, Neolitik an sonlarndan itibaren bu blge srekli, fakat younluunun dnemlere gre deiildik gsterdii Mezopotamya etkileri almtr. Deniz ulamnn snrl olduu tarihncesi dnemlerde, taraf denizlerle evrili Anadolu Yarmadas, sk sk vurgulandnn aksine, Ortadou ile Balkanlar arasnda bir kpr ilevinden daha ok, dardan insan topluluklarnn blgeye girmesini zorlatrc ve caydrc bir rol oynamtr. Ancak olaslkla aksi ynde, Anadolu Yarmadasndan Yunanistan Karas ve Balkanlarn yarmadaya yakn blgelerine, deiik dnemlerde gler gereklemitir. Bu balamda, belki siyasal ve kltrel yapy kkten deitirebilecek nitelikte olmayan snrl glerden ve ticari amala blgeye gelen insan gruplarndan sz edilebilir. Doal kaynaklarn zenginlii de blge insanlarnn yarmada iinde, evre blgelere fazla bal olmadan yaamlarn srdrebilmelerini salamtr. Btn bunlar, yarmadada etnik, kltrel ve siyasal oluumlarn devamllnda etkin birer rol oynamtr. Nitekim Orta Kalkolitik ile balayan ve Son Kalkolitik ada devam eden srete hemen hemen tm yarmadadaki yerel kltr gruplar arasnda ilk defa ortak baz zellikler ortaya kar. Dnemin sonlarna doru ise bu kltrel geliim srecinde, ilk Tun ana geii simgeleyen nemli bir krlma noktas oluur. Bu ekilde nceki dnemlerin itici gcyle; Mezopotamya, Ege ve Balkanlar arasnda, Anadolu Tun a Uygarl olarak adlandrdmz yerel bir uygarln ilk temelleri atlr. lk balarda kltrler mozaiinden oluan bu uygarlk, zellikle 3. binyl m ikinci yarsnda, giderek daha bir btnlk kazanr ve komu blgelerde de etkilerini daha youn bir ekilde hissettirir.
57

1. c Yantnz yanl ise ve Bat Anadoluda Orta Kalkolitik Dnem konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Erken Tun anda Dou Anadolu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Bat ve Orta Anadoluda lk Tun a III: Bat Anadoluda Yerel Krallklar Dnemi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Bat ve Orta Anadoluda lk Tun a I: Anadolu Uygarlnn afa ve Gelien Madencilik konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Kyden Kente Doru Anadolu Kltr: Kalkolitik a konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Bat ve Orta Anadoluda lk Tun a I: Anadolu Uygarlnn afa ve Gelien Madencilik a bal altndaki Neolitik Dnem Mimari ve lk Yerleim Birimleri alt konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Bat ve Orta Anadoluda lk Tun a I: Anadolu Uygarlnn afa ve Gelien Madencilik konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Bat ve Orta Anadoluda lk Tun a III: Bat Anadoluda Yerel Krallklar Dnemi bal altndaki Mezolitik / Epipaleolitik konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Et Dnemi Orta ve Bat Anadolu bal altndaki Bat ve Orta Anadoluda lk Tun a I: Anadolu Uygarlnn afa ve Gelien Madencilik ve Tun a II: Kentsel Patlama ve Ticaret A konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Erken Kalkolitik ada Dou Anadolu konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 Kalkolitik dnemde kk yerleim birimlerinin geniledii ve ehircilie doru giden bu geliim gsterdii grlr. Bunun gerisinde yatan en nemli neden, o zamanki kasaba birimlerinde birikmeye balayan art rndr. Art rn, tarmla uramas gerekmeyen tccarlk, zanaatkrlk, askerlik gibi eitli i kollarnn domasna, bu ekilde toplumlarda i blmnn giderek daha da yaygnlamasna ve daha da nemlisi, bunlarn tmn denetleyecek bir ynetici snfnn ortaya kmasn salamtr. Toplumda olumaya balayan bu snflar byyerek artan nfus orannda yerleimlerin de genilemesine neden olmutur. Bu nedenle art urun, yeni sosyal snflar ve daha geni bir yerleim blgelerini beraberinde getirdii iin kentleme olgusuna da katkda bulunmutur. Sra Sizde 2 Art rn ve uzmanlama, nfus bymesi gibi parametrelere bal olarak eitli iktisadi ve politik birimlerin oluturduu Kent, sadece tarmsal retime dayanan ky ve kasaba birimlerinin aksine artk akrabalk gibi kan ba ile deil, sahip olduu sermaye ve yasad yer tarafndan belirlenmekteydi. Bunun nedenleri bir yerde, kentin iinde bulundurduu birok uzmanlam i kollar ve bunlarn sekinlerle olan ilikisine dayand dnlmektedir. Anadoludaki kentleme modelinin Mezopotamya rneine gre krsal grnml olmas yan sra kendine zg dinamikleri sahiptir. Bunun balca nedenleri zellikle Neolitik Dnem boyunca (M. 10.000 sonras) byk bir ksmnn ormanlarla ve dalar ve dalar aras ovalarla kapl olmasdr. zellikle anak mleksiz Neolitik Dnem Dou Anadolu ve hatta Orta Anadolu topluluklarnn geimlik sistemlerinin avclk ve hayvancla dayanmas, tarmn belli bir sre ikinci planda kalmasdr. Bir dier etken, Anadolunun zellikle iklim koullarna duyarl kuru tarma dayanmasdr. ncleri ilk defa grlen sulu tarm veya irrigasyonlu tarma kuru tarma gre daha emek youn bir i olup daha gelimi kalabalk bir organizasyona ihtiya duyar. Kuru tarmn Anadolu, da Seramikli Neolitik dnemden itibaren artarak, zellikle dou Anadolu da Halaf dneminde temel geim sistemi halini aldn bilmekteyiz. Bu da M. 5. Binden sonra Mezopotamyada iktisadi gelimenin itici gc olan sulu tarmdaki artan yksek tarmsal rn kapasitesi ve buna bal gelien toplumsal yap, nfus artnn tersine Ana-
2. e 3. a
4. a
5. c
6. b
7. d
8. e
9. b
10. a
58
Anadolu Arkeolojisi
doluda yerleimlerin ve nfusun dzenli ekilde byyememitir. Bu da doal olarak 3.binde Anadoluda daha farkl bir yerleme modeli erevesinde, Mezopotamya modelindekinin aksine yaznn, antsalln ve her trl iktisadi, dini, idari rgtlenmenin daha farkl olduu bir sosyal yap gstermektedir.
Aktre, S. (1997). Anadoluda Bronz a Kentleri. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Avilova, L. (2008). Regional models of Metal production in Western Asia in the Chalcolithic, Early and Middle Bronze Ages. Trabajos de Prehistoria, 65/1,S. 73-91. Blum, S.W.E. (2002). Troia biten erken ve balayan Orta Tun a: Troia IV ve V. Anadolu Troia Kltr. (Ed. Ekrem, In) Troya, Efsane le Gerek Aras Bir Kente Yolculuk. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Efe, T. ve Efe, D. . M. (2001). Klloba: kuzeybat Anadoluda Bir lk Tun a Kenti 1996-2000 Yllar arasnda yaplan Kaz almalarnn genel Deerlendirilmesi, TBA-AR IV s. 43-78. Efe, T. (2003). Bat Anadolu: Son Kalkolitik ve lk Tun a. ArkeoAtlas II. S.94-129. Ekrem, I. (2002) . Troya, Efsane le Gerek Aras Bir Kente Yolculuk. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Frangipane, M. (2003). Merkezi Ekonominin Douu: Son Kalkolitik a. Arkeoatlas II. Frangipane, M. (2003). Dou Anadolu: lk Tun a I-II. ArkeoAtlas II. S.58-69. French, D. H. (1998). Canhasan sites 1. Canhasan I: Stratigraphy and structures. (Hertford 1998). Glur, S. (2004). Gvercinkayas: The black/dark burnishedpottery. A general overview. TBAAR 7, ss. 141-164. Hauptmann, H. (1999) : Frat Blgesi kazlar. (Ed. Harald Hauptmann) Kayp Zamanlarn Peinde. Yap Kredi yaynlar. stanbul. Korfmann, M. (1983). Demircihyk: Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978. Architecture und Befunde 1. Philip Von Zabern. Mainz am Rhein. Lloyd, S. ve Mellaart, J. (1962). Beycesultan Vol.I. Mellaart, J.(1970). Excavations at Haclar. Edinburgh: University Press. zdoan, M. (2002). Kyden Kente: Kalkolitik a, Arkeo Atlas (Ed. Necmi Karul), Say 1, stanbul: s. 110-129.
Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou. (ev:Zlal Kl). stanbul: letiim Yaynlar. Sazc, D. . (2002). Denizsel Troia Kltr .(Ed. Ekrem In) Troya,, Efsane le Gerek Aras Bir Kente Yolculuk. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya. Ankara: letiim Yaynlar. Toker, (1992). Museum of Anatolian Civilizations, Metal Vessels. Turkish Rebuclic Ministry of Culture, General Directorate of Monuments and Museums. Ankara. Wattenmaker, P. (2003). Kentleme. lk Tun a. ArkeoAtlas II. ss.70-71.
3
Amalarmz

ANADOLU ARKEOLOJS
Bu niteyi altktan sonra; Orta Tun a ile ilgili temel kavramlar aklayabilecek, Orta Tun anda Anadolunun genel yapsn tanmlayabilecek, Son Tun a ve Yeni Hitit Devletinin temel zelliklerini aklayabilecek, Troia Sava ile ilgili bilgileri aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Orta Tun a ivi Yazs Tun (Bronz) Yapm Eski Hititler Yeni Hitit Asur Ticaret Kolonileri Ticaret Hattiler Troia Son Tun a
indekiler
GR ORTA TUN AI-ASUR TCARET KOLONLER (M 2000/19001500/1450) ESK HTT DEVLET SON TUN AI VE YEN HTT DEVLET (M 1450-1180) TROIA (HSARLIK) IV-VI
Anadolu Arkeolojisi
Anadolu Tun a Krallklar ve Troia Sava
Anadolu Tun a Krallklar ve Troia Sava

GR
Hem Anadolu, hem de n Asyann dier lkelerinde, Kalkolitik dnemin sonlarnda insanolu, % 70 orannda bakr ile % 30 orannda kalay kartrm ve tuncu kefetmi, bu keif ile maden yataklar asndan zengin olan Anadoluda madencilik gelimitir. Bylece Anadolunun eitli blgeleri arasnda ve komularla yaplan maden ticareti younluk kazanmtr. Madenciliin hzla gelimesi, uzmanlk gerektiren meslek gruplarnn ortaya kmasna ve bunun sonucu olarak da i blmne dayal kentlemenin balamasna neden olmutur. Bylece ilk kent devletleri kurulmu ve siyasal rgtlenme balamtr. Asur devletinin Anadolu da yaayan toplumlarla yaplan ticaret ilikileri neticesinde, ilk Hitit devletinin temelleri atlmtr.
Orta Tun a M 2000 yllarnda Tun ann orta dnemine girilir. Orta Tun ann en belirgin zellii Mezopotamya ile balayan ok sk ve iyi rgtl ticaret ilikileri ve bunun sonucunda yaznn Anadoluya giriidir. Mezopotamya: Gneydou Anadoludan balayarak, Basra Krfezine kadar uzanan, Dicle-Frat Nehirleri arasndaki blgeye denilmektedir. Mezopotamya verimli topraklara sahip olmas, iklim artlarnn uygun olmas nedenlerinden dolay, srekli istila ve glere sahne olmutur. nsan etkileimi fazla olmas nedeniyle medeniyetin bu blgeden gelierek yayld kabul grmektedir. Obsidyen: Doal yollarla oluan volkanik kkenli bir cam trdr. Lavn havayla temas edip hzlca soumas ve kristallemeye yetecek kadar zaman gemeden donmasyla oluur. Genellikle felsik lav akntlarnn, soumann hzl olduu kenar blmlerinde bulunur. Kristal yapda olmadndan, keskin incelie ulaabilir. Bu zelliinden tr eski dnemlerde ok ucu olarak kullanlm ve ticareti yaplmtr.
ORTA TUN AI-ASUR TCARET KOLONLER (M 2000/1900-1500/1450)

M 2000 yllarna doru Anadolunun hemen hemen tamam iskn edilmeye balanm ve nfus younluu isknn artmasna paralel olarak artmtr. Bunun yan sra toplumlarn rgtlenmesi neticesinde hiyerarik dzen dediimiz (st tabakaalt tabaka) sosyal stat farkllklar bu dnemde ortaya kmtr. Yaanan bu toplumsal deiimler neticesinde Anadoluda irili ufakl birok beylik ortaya km, saraylarda oturan ynetici snf grkemli bir yaam srmeye balamtr. Anadolu yarm adasnda yaayan halklar bu dnemde Mezopotamya ile gl ticari ilikiler kurmulardr. Mezopotamya haklarndan olan Asurlular ile yaplan ticari ilikiler ve bunun sonucu olarak yaplan anlamalar kil tabletler zerine ilenerek yaznn Anadoluya gemesine olanak salamtr. Anadolu ile Mezopotamya ve Kuzey Suriye arasnda Neolitik Dnemden beri var olan ve obsidyen ticaretine dayanan sistem maden ticaretinin artmasyla ters ynde ilemeye balamtr. Tun yapmnda ihtiya duyulan kalay Anadoluda az bulunduu iin Mezopotamya kalayna ihtiya duyulmu ve bu kalay Anadolu pazarna getirme iini de Asurlu tccarlar stlenmiti. Byk kervanlarla Anadoluya gelen tccarlar, kalayn yan sra parfm, kuma gibi mallar da getiriyor, yerine altn, gm ve deerli talar gtryorlard. Bu ticaret karlnda yerli beylere vergi de dyorlard. Asurlular ile Anadolu arasndaki ticari ilikilerde hangi tr eyalarn ticareti SIRA SZDEyaplyordu? Tartnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
62
Karum: Asur dilinde liman ve rhtm anlamna gelmekte, asl anlam ise; Asurlu tccarlarn iinde serbeste al-veri yapabildikleri ehrin yanna kurulan ticaret merkezine verilen isimdir. Vabartum: Asurlu tccarlarn ana merkezler arasnda konakladklar tesislerdir.
Anadolu Arkeolojisi
Asurlular ticaret an salamlatrmak amac ile Anadolunun eitli yerlerinde karum ad verilen ticaret merkezleri kurmulard. Karumlarn merkezi ve en by Kltepedeki Kane Karumudur. Kani Krallnn merkezi ve Anadoludaki Asur Ticaret Kolonileri sisteminin baehri olan Kltepenin eski ad Kani veya Neadr. Antik dnemlerde ad Akaipa veya Argeus olan Erciyes Dann eteinde, bereketli bir ovann ortasnda, Sivastan gelen dou-bat, Malatyadan geen gneydou-bat ve gneyden kuzeye ulaan tarihi ve doal anayollarn birletii noktada yer almaktadr. Kltepeden baka Hattua, Aliar, Acemhyk, Karahyk gibi yerleimlerin de aralarnda olduu dokuz yerde daha karumlar kurulmutur. Asurdan Orta Anadoluya uzanan yol zerinde ise karum veya vabartum ad verilen kk konaklama birimleri oluturulmutu.
Resim 3.1 Kletepe-Kani Kaynak: Arkeo Atlas, say: 3, stanbul, Anonim (2005), s. 12.
Bu dnemde ticaret kolonileriyle birlikte yaz, anlamalardan ticarete, evlenme belgelerinden evlat edinmeye kadar her alanda kullanlmaya balanmtr. Kane, Hattua, Aliar ve Karahyk gibi yerlemelerde yaplan kazlarda binlerce tabletten oluan arivlere rastlanmtr. Asur ivi yazsyla yazlm bu tabletler pimi kilden yaplmlardr. zellikle dnemin kltrel, siyasi ve ticari yapsn rendiimiz ivi yazl kil tabletlerin byk bir ounluu, Kayserinin 20 km dousundaki Kltepe Hynn aa ehrinde yer alan Karumda yaplan kazlarda ele gemitir. KltepeKarumdan ele geen tabletlerden anlaldna gre, Asurlu tccarlar, Anadoludan kereste, gm, bakr gibi ilenmemi hammadde alyor, karlnda kendi rettikleri kumalar ve kalay veriyorlard. Al-veri, eya deiimi yoluyla yaplyor, deiimde altn ve gm esas kabul ediliyordu. Perakende hesaplar gm, toptan ticaret ise altn esas tutularak yaplyordu. Ayn zamanda altn, gmten sekiz kat daha deerli idi. Amutum adyla geen bir maden ise, gmten krk kat daha deerli tutuluyordu ve bir kilo amutum almak iin krk kilo gme edeer-
3. nite - Anadolu Tun a Krallklar ve Troia Sava
63
de olan bir mal vermek gerekiyordu. Muhtemelen bu maden, o dnemlerde yeni kefedilen demir olmalyd. Dnemin ikinci byk gelimesi mleki arknn tm Anadoluda yaylmasdr. arkn kullanmyla birlikte ok deiik formlarda kaplar yaplmaya balanmtr. Kalkolitik dnemde grlmeye balanan insan ve hayvan eklindeki kaplar en ok kullanlan kap formlarn oluturmaktadr. Her ne kadar Anadolunun eski gelenekleri srdrlse bile ticaretle birlikte Mezopotamya etkisi kap formlarna da yansmtr. Mezopotamyadan gelen dier bir etki de mhrlerde grlmektedir. Artk Anadolunun geleneksel damga mhrlerinin yan sra Mezopotamyadan gelen silindir mhrler de yaygn ekilde kullanlmaya balanmtr. Koloni ann sonlarnda Kltepe Karumu Orta Anadolunun birok yerleiminde olduu gibi M 1725 yllarnda bir yangnla son bulmutur. Olaslkla yerli beyler arasndaki ekimelerden kaynaklanan bu olaylardan sonra Hitit Devleti yava yava belirmeye balamtr. mleki ark Anadoluda hangi dnemle birlikte yaylmaya balamtr? Aklaynz. SIRA SZDE
NELM Anadoluda, Eski Hitit Devletinin bir g olarak sahne almaya D hazrland dnemlerde, kk beylikler halinde yaayan ve farkl dilleri konuan birok halk yaaS O R Huriler U maktayd. Bu beyliklerden en nemlileri; Hattiler, Luviler, Palalar ve olarak sralanabilir. Kani Kral Anittadan yaklak yz yl sonra, ayn soydan gelen Kuaral LaDKKAT barna Orta Anadoluda, Kzlrmak yay ierisinde yaayan pek ok kraldan biri olan Piyutiyi bir gece basknyla yenilgiye uratp Hattuu (Boazky) ele geSIRA SZDE irerek egemenlik alann geniletmeye balad. Hattuu Hattua adyla yeni bir bakent durumuna getirdi. Labarna da Hattual anlamna gelen Hattuili adn ald. Bylelikle Hitit Devleti resmen kuruldu.
ESK HTT DEVLET
SIRA SZDE
DNELM O R U Hattu- HattuaS(Boazky) nerededir? Hititlerin bakenti olan Hattua (Boazky), orum iline DK KAT bal Boazkale ilesinde, bir teras ve byk bir kayalk zerinde yer almaktadr. SZDE Bakentin ad,SIRA Hattiler tarafndan verilen hattutan tretilmitir.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Resim 3.2
K T A P
Hattua- Bykkale K T A P Kaynak: Arkeo Atlas, say: 3, stanbul, Anonim (2005), TELEVZYON s. 63.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
64
Anadolu Arkeolojisi
Hattuay bakent yapan I. Hattuili (M 1650ler) ile birlikte Eski Hitit Devleti hzl bir biimde gelimeye balad. lk hedefi Kuzey Suriyedir ve bu hedefine ulatktan sonra, Bat Anadoludaki Arzava lkesini ele geirir. Kuzey Suriyeye dzenledii seferler esnasnda Hititler, eski Babil yazsn renirler ve bu yaz biimini kendi dillerine uyarlarlar. Hattuiliyi izleyen I. Murili dneminde (M 16201590) Halep Hitit Devletine dhil edilmi ve Babil zapt edilmitir (M 1594). Bylelikle Hititler ksa bir sre ierisinde blgenin nemli bir siyasal gc olarak adlarn duyururlar. Eski Hitit Devletinin genilemesi, I. Murilinin bir suikast sonucu ldrlmesi ile son bulur. Suikasttan sonra tahta, I. Hantili (M 1590-1560) ktysa da bu olay Hitit kral ailesi arasnda ekimelere ve kan davalarna yol aarak lkenin zayflamasna yol aar. Bir sre devam eden taht kavgalarndan sonra, kimlerin ve nasl tahta kaca konularna yeni bir dzenleme getiren Telepinu (M 1525-1500) bu olaylara son vermeye alr.
SON TUN AI VE YEN HTT DEVLET (M 1450-1180)

Eski Hitit krall olarak anlan ve Telepinuyla sona eren dnemin kazanmlar geici olmutur. Ancak krallarnn politikalar, daha sonraki byk Hitit mparatorluu hkmdarlarnn ana hatlaryla izleyecei bir model oluturmutur. mparatorluk dnemi, M 1450-1180 arasn kapsamaktadr. Yeni Hitit Devleti olarak anlan bu dnemle birlikte, Tun alar sona ermitir.
Harita 3.1 Hitit Devletinin Snrlar ve Belli Bal Merkezleri
SIRA SZDE
Tun alar ne zaman SIRA SZDE sona ermitir? Aklaynz. Yeniden kurulan Hitit Devleti, II. Tuthalia (M 1450-1420) ve I. uppiluliuma D N Edneminde LM (M 1380-1340) blgesel bir g olarak tekrar tarih sahnesinde yerini almtr. I. uppiluliuma veba salgnndan lnce yerine olu II. Arnuvanda gemi (M 1340-1339), onu da II. Murili (M 1339-1306) izlemitir. II. Muriliden sonra S O R U yerine geen olu II. Muvattali Dneminde (M 1306-1282) Msr Devleti ile aralarnda, Suriye topraklar zerinde hak iddia etme nedeniyle byk anlamazlklar KKAT yaanmtr. D Suriye egemenlii iin Hitit ve Msr devletleri arasnda Kade kenti yaknlarnda byk bir sava yaplmtr. Bu savata Msr tahtnn banda II. Ramses bulunmaktayd. Sava kimin kazand tartmaldr; Ebu Simbel tapnanda buluSIRA SZDE
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
65
nan yaztta sava II. Ramsesin kazand, Hitit yaztlarnda ise II. Muvattalinin sava kazand iddia edilmektedir. Bu savatan uzun bir sre sonra, Hitit ve Msr devletleri arasnda, tarihin bilinen ilk bar antlamas olan Kade Bar Antlamas imzalanmtr (M 1270). Bu antlama Msr Kral II. Ramses ve dnemin Hitit kral III. Hattuili (M 1275-1250) arasnda yaplmtr. Bar antlamas metnine gre ki lke birbirlerine kar asla savamayacak, hatta baka devletlerin saldrlarna kar birbirlerine asker ve sava arabalarn gnderecek gibi maddeler iermektedir. Hitiler ve Msrllar arasnda yaplan sava nasl sonulanmtr? Tartnz. SIRA SZDE Yaplan bu sava sonucunda Asur Devletinin g kazanmasna yol amtr. DNELM Asur kral I. almanezerin, Malatya yaknlarndaki Frata ulamasyla, uva bakr madenlerinin denetimi Hititlerin elinden alnd. IV. Tuthalia (M 1250-1220) imparatorluk dnemine, Hititler en zengin maden yatan kaybetmi olarak S O R U girdi. Hitit dneminin askeri anlamda en deerli madeni olan bakr yatann kayb, yeni bakr yataklarna ihtiya dourdu. Bu nedenle Suriye muhtemelen donanmasnn yarDKKAT dmyla Kbrs ele geirdi. Bylece Hititler gneydou ticaret yolu zerinde bir sre daha elverili konumda kalabilmilerdir. Kuzeybatda da benzer basklar oluSIRA SZDE maktayd. Burada yaayan halklar blgede karkla yol ayordu ve her ne kadar Tuthalia bu halklar zerinde zafer kazandysa da artk Hitit mparatorluunun yava yava sona yaklat hissediliyordu. AMALARIMIZ Tuthaliann ardndan gelen krallar durumu dzeltmek iin pek bir ey yapamadlar. Hasat ktyd ve ktl nlemek iin Msrdan tahl ithal gerekmiti. Ayn zamanda Asur basks sryor, Suriyede yaayanlar ykmllklerini yerine getirK T A P miyordu. Bu olumsuzluklara karn II. uppiluliuma (M 1200-1280) nderliinde geici bir canlanma yaand. uva bakr madenlerinin denetimi tekrar ele geirildi fakat canlanma iin yeterli olmad. Hititlere son darbe Asurlulardan bekleniyordu T E L E durdurulacak VZYON ama yle olmad. Uzaklarda, kuzeybatda ancak Msr nlerinde bir g dalgas gibi byyordu. Deniz Kavimleri olarak adlandrlan istila gleri Anadolu zerine byk basklar oluturdular (M 1200). ncelikle kuzeybat yolu kesildi, Kilikya ardndan da Kbrs yenik dt ve byk bakr kaynaklar elden NTERNET gitti. Sonunda istilaclar Kuzey Suriyeye ulap oray da yamaladlar. Bylece Hititlerin yaam ba kopmu oldu. Bundan sonra bakent Hattuaya neler olduu tam bilinmiyor ama ticaret yollarnn kayb yznden mparatorluun merkezi zayflad. Her zaman Hititler zerine aknlar yapan Kakalarla kuzey ve dou komularn her zamanki basklarna daha fazla kar koyamadlar. Sonunda Hatti lkesi yaklp ykld ve Hitit imparatorluu ortadan kalkt. Fakat tarih sahnesinden tamamyla ortadan kalkmam, kral ailesi, yneticiler gneye ekilerek bir sre daha varlklarn srdrmlerdir. Hitit Devleti kimler tarafndan ve nasl ortadan kaldrlmtr? Aklaynz. SIRA SZDE
DNELM Hitit merkezi devlet idaresi, byk lde sekin yelerden olumaktayd. En ste, balangta tabarna/labarna, daha sonra gneim sfatn kullanan kral bulunuyordu. Erkek gne tanrsyla zdeletirmesine ramen kral,S sadece O R U lmnde sonra kutsallayor ve o zaman gne tanrsnn kyafetini giymi bir biimde resmediliyordu. Hitit krallar, kendilerini Msrda dhil olmak zere, Yakn Dounun KKAT nemli glerinin hkmdarlaryla bir tutmulardr. Bu nedenleDkendilerini byk krallar olarak grm ve kendilerine bal devletlerin krallarna nemsiz hkmdarlar iin kullanlan diplomatik dille hitap etmilerdir. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Devlet daresi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
66
Anadolu Arkeolojisi
Hitit devlet sisteminde kral btn Hatti topraklarnn gerek sahibiydi ve bu anlay bin yldan daha uzun bir sre devam etmitir. Herhangi bir blge ve bu blge halknn kaderi hakknda karar vermeye kanunen yetkiliydi. Ayn zamanda kral, bakomutanlk, ba yarglk ve barahiplik grevlerini yapyordu. Eyaletteki prensler ise, devletin temsilcisi sfatyla hem askeri hem de mlki ilere bakyor, vergileri topluyor ve din trenlere bakanlk ediyordu.
Sava ve Savunma
Hititlerin varlklarn koruma konusunda karlatklar askeri ve diplomatik sorunlar, temelde corafi konum ve ekonomik gereksinimlerden kaynaklanyordu. Sava ve savunma konusunda en ok bilgiyi Hattua (Boazky) kentini incelediimizde anlamaktayz. Kentin kuzeyde verimli bir ovaya bakan kayalk bir yama zerindeki konumu, yer seimleri konusunda bizlere ipucu vermektedir. Zengin tarm alanlar bakent tahlnn byk bir blmn salamaktayd. Ayn zamanda Hitit devleti iin srekli sorun yaratan Kakalara kar ehrin savunulmas gerekiyordu. Hitit devletinin ordusu, savat ordunun durumuna gre 30.000 askere kadar ulaabiliyordu. Ordu iki ana koldan oluuyordu: Piyadeler ve sava arabalar. Piyadeler, kraln zel muhafzlar durumda kk bir ekirdek kadroya sahipti; snr kaleleri arasnda devriye gezmek ve ayaklanmalar bastrmakla sorumlu daimi askerlerden oluuyordu. Bakomutan kraln kendisiydi. Hitit ordularnn askeri donanmn daha iyi anlayabilmek iin; ordunun harekt yeteneini, saldr gcn ve savunma sistemini irdelememiz gerekmektedir. Harekt yeteneinin temeli, zamann dier devletlerinde olduu gibi atlarn ektii hafif sava arabalaryd. deal sava arabas, ykte hafif, fakat stn manevra kabiliyatine sahip olmalyd ve yapm ustalk gerektiriyordu. Gvde, deri kapl ahap bir kasa ve bu kasa zerinde ubuklu ahap tekerleklerin dnd geni bir mil zerine oturtulmutu. Gvdenin alt orta ksmndan geen bir srn her iki yannda birer at kouluyordu. Sava arabalarnda bir src, bir sava ve hcum srasnda dier ikisini korumak iin kalkan tayan bir asker bulunmaktayd.
Resim 3.3 Hitit Arabal Savaclar Kaynak: Akurgal, E. (1997), Anadolunun Kltr Tarihi, Ankara, s.164
Mzrak, Hitit piyadesinin ana saldr silah olmasna karn, kama veya haner, kl, balta, ok ve yayda tamaktaydlar. Hitit askerleri kiisel koruma iin mifer giyer ve bazende kalkan tard. Ayn zamanda Msrllarn Kade Sava resimlerinde gsterilen Hitit piyadelerinin ayak bileklerine kadar uzanan bir stlk giydii anlalmaktadr.
67
Hitit savunma sisteminin en iyi rnei kukusuz bakent (Hattuada grlmektedir). Burada kent, arazinin salad tm olanaklardan da yararlanlmak suretiyle, surlarla evrilmitir. Dou ve bat kesimlerinde surlar Yazr ve Bykkaya derelerinin yataklar boyunca uzanarak kuzeydeki kayalk kitlenin yaknnda sivri bir ke yapar, gneyde ise arazinin de zorlad biimde bir yarm daire oluturur. Surlar genel grnm olarak dik duran bir yumurtaya benzetmek olasdr. Surlar sreklidir ve ancak engebelerin savunma iin ok nemli ve alamayacak engeller yaratt yerlerde kesintiye urar. Byle yerlerde ykseltiler, kayalklar savunma sistemi iine sokulurlar. zellikle gneyde, arazi eiminin daha az olduu kesimlerde ise surlar, dier ynlerdeki gibi dorudan kayalk ya da topran zerine yaplmam, nce arazi yapay olarak dolgu bir toprak ymas ile ykseltilerek, savunma duvar bunun zerine ina edilmitir. Bu yapay yma en geni yerinde 75 myi bulmaktadr; ykseklii ise 15 m kadardr ve zerinden bakldnda, saldrlarn gelebilecei en uygun kesim olan gneydeki araziyi ierlere kadar denetim altnda tutmak olasdr. Ayrca ymada kullanlan topran karld alanda oluturlan hendek ile savunma sistemi ikili sistemle zel olarak glendirilmitir. Yma toprak kesimdeki oluan trmanyaya uygun eimli alan talarla rlerek, buradan dmann kente ulamas zorlatrlmtr. Dier yandan, toprak ymasnn altndan, birbiri stne bindirilerek sivri bir kemer biimine sahip, potern ad verilen, 80 m uzunluundaki bir tnel aracl ile dmana anszn basknlar dzenlenilmesi de salanmtr. Surun i ve d duvarlarnda bulunan kuleler ile de savunma kolaylatrlmtr. Bunlarn hepsi, Hitit savunma sisteminin iyi dnlm ve yetenekli mimarlar elinden km olduunu gsteren eserlerdir.
Potern: Boazkyde sfenksli kapnn altnda yer alan 80 m uzunluunda dmana kar baskn, kartma yapmak iin kullanlan bir tneldir. ok iri talardan, bindirme yntemi ile ina edilmi ve Hititlerden nceki dnemlerde Anadoluda bu tr mimariye rastlanlmamtr.
Resim 3.4 Potern, Hititler ve Hitit mparatorluu, (2002), Anonim, Duetschland, s.162.
Din
Anadolunun en eski dini, ayn dnyann baka yerlerinde olduu gibi, temelde insanoluyla doann byk gleri arasndaki etkileime dayanmaktayd. Doal glerin en nemlisi hi kuskusuz yaam veren, her eyin anas olan toprakt. Toprak anay gebe brakacak olan, suyun bereketi ile ilikili olan ikincil nemde bir tanryd. Bu gler ve biroklar, toplumun esenlii ve sreklilii iin temel neme
68
Anadolu Arkeolojisi
Panteon: Tanrlar topluluuna verilen addr.
Atrib: Antik heykel ve kabartmalarda, tanr, tanra ve kahramanlarn anlalmasna kolaylk salayan ayrnt, giysi veya aksesuara verilen addr.
sahipti. Her kyn, kendine ait koruyucu tanrlar, klt merkezleri, mitolojisi ve temelde tarm evreleriyle balantl enlikleri olumutu. Ayrca her kyde, belirli afetleri etkisizletirmek ve belirli amalara ulamak iin eitli ayinler yapan bycler ve ifaclar da bulunmaktayd. Hititlerin dinsel metinlerinde kesin olarak saptanabilen en erken unsurlar Hatti etkisi altndadr. Yer alt tanras da olan Arinnann Gne Tanras, daha ok su tanrs olan hava tanrs Taru, yine gne tanrs Estan, sava tanrs Wurunkatte, taht tanras Halmasuit, hattua dhisi nara, kaybolan tanr Telepinu ve birok tanr ve tanra Hatti kkenlidir. Bu tanrlar Hitit ncesi yerel panteondan varlklarn srdrenlerdir. Hitit dininde, farkl etnik kkenlere ait birok enin bir araya gelmesi ile bir kltr karm ile karlalr. Hititler kendi kltr elerinin yan sra, evresinde yer alan kltrlerden, kendi dinlerine uygun grdkleri pek ok unsuru kabul etmilerdir. Kendilerini bin tanrl toplum olarak tanmlayan Hititlerin tanrlarn etnik kkenlerine gre gruplandnda, inan sistemlerinin temelini oluturan bu eitliliin daha iyi anlamamz salayacaktr: Hint-Avrupal tanrlar (Hitit-Luvi-Pala), Asianitik tanrlar (Hatti-Hurri-Smer), ndo-Ari tanrlar (Eski Hint), Semitik tanrlar (Asur-Babil) gibi. Hitit mparatorluu geni bir corafyada, farkl etnik kkenlere mensup byk bir toplulua hkmediyordu. Politik bir tercih olarak grlen bu giriim ile farkl tanrlar resmi bir pantheonda birletiriyor ve bylece Hitit egemenlii altna giren bu toplumlarn, merkez bir g altnda bir arada yaamas salanyordu. Birok din unsuru bir arada grebildiimiz iin Hitit dininde ok dinlilik varlndan bahsedilebilir. Devletin resmi tanrlar, Hattua (Boazky) yaknlarndaki Yazlkaya Ak Hava Tapnandaki kaya kabartmalarnda betimlenmilerdir. Hitit panteonundan dzenlenen tanrlar Hurri tren dzenine gre sralanm ve Hurrice adlar almlardr. Hitit panteonunun ba tanrs olan Gkyz-Frtna tanrs Teup ve onun ei Hepatdr. Bunlarn yan sra Gne tanras, kraln koruyucu tanrs gibi tanrlarla temsil edilmekteydi. Hitit inancna gre, tanrlar ayn insanlar gibi yayor, yiyip iiyor, birbirleri ile evlenip ocuk sahibi oluyorlard. Hititlerin tanrlar kendileri gibi grmelerine en gzel rnek Yazlkaya Ak Hava Tapnanda karmza kmaktadr. Bu kutsal alann kaya yzeylerine yaplm olan sahnelerde yer alan tanrlardan; erkek tanrlarn ou ucu sivri, konik biimde ve boynuzlarla donatlm bir klah giydii grlr. Klahlarda yer alan boynuz saysnn okluu tanrnn rtbesinin yksekliini gsterir. zerlerinde beli kemerli ksa etek ve ayaklarnda ular yukar doru kvrk ayakkablar vardr. Tanralar ise, balarnda ehir surunu andran silindirik balk ve zerlerinde yerlere kadar uzanan kemerli ve pilili etek, bluz ve pelerin ile betimlenmilerdir. Tanrlar, beraberlerindeki kutsal hayvanlar, atribleri ve hiyeroglif yaztlar araclyla tanyabilmekteyiz. Anadoluda Hattua dnda, Hitit kral tarafndan yaptrlan kaya kabartmalar bulunmaktadr; Adanada Sirkeli Ant, Kayseride Fraktin Ant ve Konyada Hatip Ant gibi sralanabilir. Hitit kltrnde dua ve dinsel trenlerin yan sra, falclk yaamn nemli bir blmn etkiliyordu. Bunlar arasnda en ok danlan fallar arasnda, Karacier fal, Talih fal, Ku uuu fal ve d yorumlar saylabilir. Karacier fal; bu uygulama esnasnda karacierin yan sra akcier, yrek, kaln barsak, gs kemii ve omurga otopsi yoluyla incelenirdi. Bu oran karacierin bir blm olarak kabul edilirdi. Karacier kurtuklarnn atklar delikler ve farkllklar fal asndan nem tard. Detayl gzlemler sonucunda elde edilen olumlu ya da olumsuz sonular kurban ileminden nce yneltilen fal sorunlarna evet ya da hayr biimde yant saylrd. Soru genellikle, gne tanrs amaa ve Hava Tanrs Adada yneltilirdi. Karacier fallar iin tutulan saysz Hitit yazl kaytlar bulunmaktadr.
69
Resim 3.5 Yazlkaya Ak Hava Tapna Kaynak: E. (1997), Anadolunun Kltr Tarihi, Ankara, s.162.
Resim 3.6 Kutsal Boalar, Hurri ve Serri Kaynak: Arkeo Atlas, say: 3, stanbul, Anonim (2005), s. 55.
70
Anadolu Arkeolojisi
SIRA SZDE
Hititler neden bin tanrl toplum olarak adlandrlmtr? Tartnz. SIRA SZDE
Mimarlk
D N E Len M belirgin zellii kartsz yani asimetrik oluudur; dinsel ve siHitit mimarlnn vil binalarda olduu gibi kent planclnda da bu davran egemendir. Baka bir deyimle yaplar bir geometrik ilkeye, szgelimi sralanmaya, hizalanmaS O Rherhangi U ya bal olmayp Hellen yap sanat ile ngiliz ve Trk bahelerinde grdmz trde, doal bir oluum iindedir. D K K A T avludaki ana yapsnn karlkl (simetrik) dzenli giri kapByk Tapnan s ve Bykkalenin E Yaps birer Bit Hilani olup bu tip uygulamalar Hurri kkenlidir. Bununla birlikte Hitit mimarisinin en belirgin zellii duvarlarn karlkSIRA SZDE sz (asimetrik) oluudur. Hitit yaplarnn birounda olduu zere, Bykkale A ve H yaplar ile Byk AMALARIMIZ Tapnaktaki avluyu drt bir yandan eviren depo odalarnn ok dar olmalar bir zellik olmayp teknik bir uygulama trdr. Hitit mimarlnn asimetrik yani kartsz dzen biimi Giritte olduu gibi Troia VI kentinde, Atina ve Bergama akK de T grlr. A P ropollerinde Hatta Hippodamosun geometrik dzenli kentlerinde bile, szgelimi Miletos, Priene gibi kentlerde, caddeler ve sokaklar birbirlerini 90 dereceli alarla kestikleri hlde, tapnaklar, gymnasion, tiyatro gibi binalar hibir zaTEL E V Z kartl YON man simetri yani dzen gstermezler. Anadoluda alt blmleri kyklop (dev) denilen iri biimli talardan oluan antsal mimarlk eserleri, nc olarak Hititlilerin Eski Krallk Dneminde balamtr. Sur duvarlarnn baskn, saldr merdivenleri ve yeralt tnelleri ile donatlm olmaNTERNET s ilgintir. Bylece bir savunma yaps olan surlar ayn zamanda hcum ve baskn tuza niteliini kazanmtr. Hattua kent duvar bu olanaklar ve salam kyklop biimi rgs ile eski dnyada esizdir.
DNELM S O R U
KKA T yznde bir ya Bit D Hilani: n da iki ayakl geidi; bunu arkasnda ise evresinde SIRAoda SZDE kk topluluklar bulunan, enine yerletirilmi, ocakl bir ana odas bulunan yap tipi. n AMALARIMIZ geidin bir tarafnda ayrca, her zaman olmamakla birlikte, genellikle bir merdiven boluu yer alr. K T A n P yz duvarlar ounlukla ve kap sveleri, ortostod ve hayvan yontular ile sslenmitir; ayaklar ise yontularla T E L E V Z sslenmi YON altlklar stne dikilmilerdir. Zincirli, Karatepe bu yap tipinin grld yerlerdir.
NTERNET
Boazky (Hattua)
Boazkyde Bykkale, Hitit devlet yaplarnn, devlet arivinin (binlerce tabletin yer ald kitaplk), kabul salonlarnn bulunduu ok iyi korunmu bir tepe idi. Boazky kentine ve btn ovaya egemen olan bu kalenin, btn ada ark Dnyasnda bir benzeri yoktu. ki yan dik meyilli, uzun ve geni bir yama zerinde kurulmu olan Hattua Kenti, yedi byk tapna, iki dzineye yakn kk tapnaklar ve yukarda szn ettiimiz ilgin kent duvar ile o zamanki btn dnyann en grkemli bakentlerinden biri idi. Bykkale, ada Troia VI ve Hellenistik Dnemdeki Bergama gibi konsantrik yarm dairelerden oluan bir kent plan gstermektedir. Byk tapnaklar asimetrik bir dzen sergilemektedirler. Hitit mimarlnda stunun yerine drt ke direkler kullanlyordu. 1 numaral Byk Tapnakn d yznde btn duvar boyunca ykselen byk pencereler bulunmakta ve d yzde yer almaktadr. Darya kapal olan pencerelerin kullanm Dou Dnyasnda bilinmeyen bir zelliktir. Byk Tapnakta gk tanrs ile einin heykellerinin yer ald odalarn bir yan bu yksek pencerelerden k alyordu. Bylece bu kapal odalar bile Yazlkaya Akhava Tapnanda olduu gibi aydnlkt. Kraln ve yaknlarnn oturduklar saray, Boazky (Hattua)deki, kente gre daha yksekte bulunan ve imdi Bykkale olarak anlan yerde idi. ok fazla ykma uram olduu iin sarayn o zamanki d grn ve i blmleri ile ilgili ne yazk ki, ok ey bilmiyoruz. Bykkalede tek bir btn hlinde bir saray yoktur. Buna karlk, byk avlular aracl ile birbirine balanan eitli byklk ve
71
nemde birok yaplardan bir saray kompleksi oluturulmutur. Bunlardan bir blmnn ynetim ilerinin merkezi olan resmi binalar olduu dnlmektedir.
Resim 3.7 Byk Tapnak Hattua Kaynak: Arkeo Atlas, say: 3, stanbul, Anonim (2005), s. 64.
Bunu, bazlarnn iinde kan ve saylar 3000e yaklaan tabletlerden ve tablet paralarndan anlyoruz. Yaplardan birinin, hacim ve yap biimi bakmndan, elilerin, huzura kacak memurlarn ve yasal krallarn kabul edildii bir taht salonu olduu sanlmaktadr. Dier yandan, yaplardan bir bakasnn da dinsel amalarla kullanlm olduu dnlmektedir. Bykkaledeki, iinde bulunan eyalara gre, yine dinsel trenlerde kullanlan bir havuz ile yamur sularnn topland sarnlarn varl da ok ilgi ekicidir. Etraf surlarla evrili ve kentten bylece ayrlm olan bu saray ve resmi binalar alan, arivi, kitapl, dinsel blmleri, taht odas ve kral ve ailesinin iinde yaad blmlerden olumu, su gereksinmesi salanm, kente egemen bir yerde olmasna karn kendi iine kapal, bir ynetim merkezi durumundayd. Fakat bu ie dnklk, Mezopotamya saraylarndan farklyd. Oradaki merkezi avlular etrafna sralanm meknlar yerine, burada bamsz ve genellikle birden ok kat olan binalar yer almaktayd. Kentin kuzeydousuna den yerde, birbirinden derin bir boazla ayrlm iki kaya kitlesi zerinde kurulmu olduu kalan izlerden anlalan bir kpr de bu zgn mimarlk eserlerdendir. Kentin savunmas sadece epeevre uzanan bu surlara braklmamtr. Kentin i alan da bir kent suru ile kuzeyde aa kent, gneyde ise yukar kent olarak ikiye ayrlmtr. Daha nce szn ettiimiz kral saray ve dier ynetim binalarnn zerinde bulunduu Bykkaleden kuzeybatya doru, Kzlarkayasnn eteinden geerek uzanan ve yine bir toprak ymas zerine ina edilmi bu sur da potern ad verilen 5 adet tnel aracl ile aa ve yukar kentleri birbirine balamaktadr. Ayrca gney kesimde, yani yukar kentlerdeki doal engebeler olan kayalklar da (Yenicekale, Sarkale gibi) bamsz birer kale hline sokularak, surlarn dman kuvvetleri tarafndan almas hlinde, bunlardan da gl bir savunma noktas olarak yararlanlmas dnlmtr.
72
Anadolu Arkeolojisi
Hattua surlar zerinde alt kap grlebilmektedir. Bunlardan baka kentin en kuzeyinde 2 kap yeri daha tahmin edilebilmektedir. Kaplarn savunma sistemi iinde nemli bir yeri vard. Kaplar, sadece kente giri k salayan duvar kesintileri olarak kabul edilmemelidir; buralar, ayn zamanda sur sistemi iindeki en zayf noktalardr. Boazkydeki kaplardan tanesi, kap erevelerine ilenmi olan betimlere gre Sfenksli Kap, Aslanl Kap ad verilen ve genellikle Kral Kaps olarak adlandrlrlar. Kaplarn genel zellii, giriin ekseni zerindeki dikdrtgen planl ve kule tarznda surlardan daha yksek yaplm bir oda ile bir yapnn i ve da bakan yzlerinde, ereveleri byk ve tek para talardan yaplm, kemerli girilerden olumalardr. Da bakan kemerli geit biraz ieri ekilerek buraya giren dmanlara, iki yandan saldrabilmek amalanmtr. Ayrca, kapya yaklaan rampa sur duvarna paralel yaplmtr ki dman kapya doru yneldiinde yandan savunma glerine hedef olabilsin. Kap odasnn iki yannda birden geit bulunmas ise yine dmann bu aralkta yenilgiye uratlmasn salamak iindir. Kap kanatlarnn oturduu mil talar ve bunlar arkadan kapatan srglerin yan duvarlarda girdii deliklerin durumundan, kaplarn her iki yandan da kap odasnn iine doru ald anlalmaktadr. Bunun savunma asndan nemi vardr; nk d kapy amay baaran dman, iteki kapy aabilmek iin geri ekilmek zorunda kalyordu ki bu da odann iinde ve nnde bu kargaann olumasna ve Hitit kuvvetlerinin onlar yandan ve yukardan avlamasna neden oluyordu. Bylece, kule tarznda ykselen kap yaps, iindeki oda ve her iki yanndaki kap kanatlar bir btn oluturuyor ve sur kaps gerektiinde kendini iddetle savunabilecek bir bur hlini alyordu. Hattua, mparatorluk dneminde bu tr birinci snf bir savunma sistemine sahip bakentti. Bunun dnda Hatti lkesinde benzer birok korunakl kent bulunduunu yaplan kazlar ve eldeki metinler gstermektedir.
Sivil Mimari
Halkn oturduu evler, arkeolojik kazlarda ortaya kan verilere gre, Hitit sivil mimarl deimez ve kat planlara sahip deildi. Evler genellikle bamszd ve yer darlndan skk bir dzende yaplmalar gerektiinde bile evlerin d duvarlar ayr yaplmaktayd. Evlerde bir avlu bulunmas isteniyorsa bu genellikle evlerin dnda bulunuyordu. Evlerin i blmlerinde de kesin bir plana bal kalnmamt. Evlerin bykl gibi, i meknlarn da says ve boyutlar gereksinmeye gre deiiyordu. Evin odalar dar gelmeye baladnda ve yeterli arsa da varsa ek yaplarla binalarn kullanm kapasitesi artrlabiliyordu. Evlerin ounluu tek katlyd. Ancak arazinin eiminden yararlanlarak iki katl evlerin de var olabilecei kabul edilmelidir. Evlerdeki yap malzemesi temelde ta, duvarlarda ise kerpiti. Damlar dz ve toprakla kaplyd. Eer evlerin st katlar varsa alt katn samanlk, ahr ve ilik olarak kullanldn, st katn ise asl yaanan yer iin ayrlm olduunu dnmek yanl olmaz. Ayrca, ahap dikmelerle tanan, yine ahap kmalarn st katlarda bulunabilecei de dnlmektedir.
Tapnaklar
Hattuada imdiye kadar yaplan arkeolojik almalarda 5 byk tapnak ortaya karlmtr. Bunlardan en by 1 no.lu tapnak olarak adlandrlan Frtna Tan-
73
rs tapnadr. Tapnan etraf 80den fazla dar ve uzun odadan oluan depo ve atlye binalaryla evrilidir. Tapnaklarn, gerek sahip olduu byk tarm arazisi, gerekse eitli ilerde kullanlan ii ve sanatkrlar ve tanrlara sunulan armaan ve kurbanlar yznden byk bir ekonomik gce sahiptir. Etrafndaki ok saydaki mekn ile ekonomik faaliyetlere ayrlm olan 1 no.lu tapnak, buna en iyi rnektir. Asl tapnaa, depo yaplarn getikten sonra varlr. lerinde kan buluntular gz nne alnrsa bunlar iin depo terimi yeterli olmaz. Bazlarnda ok sayda tablet bulunmu olmas, meknlardan bir blmnn ynetim ilerinde kullanlan bro ya da ariv olduu izlenimini de vermektedir. Bunlarn temellerinin ok kaln ve salam bir yapda olmas, depo odalarnn ok katl olduuna da iaret etmektedir. Baz odalar arasnda geiler yaplarak birlikte kullanlm olanlar da bulunmaktayd. Depolarda tapnaa ait deerli eyann da sakland kukusuzdur. Depo kapsndan yaklak 10 m geniliindeki bir koridorla, asl tapnan kurulduu i avluya geilir. Hattuada kazlar sonucu ortaya karlm dier drt tapnakta hangi tanrlarn kutsand bilinmemektedir. Fakat genel hatlaryla bunlarn hepsinin ortak noktalar olan ortada avlu, yan odalar bulunan antsal bir giri, tanr yontularnn sakland hcrenin hemen ulalamayan ve yan odalara balanan bir konumda bulunmas, pencerelerin varl gibi yapsal zellikler, tapnaklarn kullanm amalarna uygun ana geleri standartlam bir plana gre ina edildiini gstermektedir.
Yaz ve Edebiyat
Hititler, ivi yazs ve resim yazs (Hiyeroglif) olmak zere iki tr yaz kullanlmtr. Arkeolojik aratrmalarda Hitit yerleimlerinde bulunan yazl belgeler, Anadoluda ayn dnemde (M 1800l yllarda) Hint-Avrupa dillerinin en eskisi Hititeden baka, yine ayn dil grubuna ait Luvi ve Pala dillerinin ayrca Hurrice, Hattice ve Akadcann yaz dili olarak kullanldn gstermektedir. ivi yazs ile yazlan bu dillerde her iaret bir heceyi simgeler. Hititlerin kulland bir baka yaz tr de Luvi dilinde yazlan ve hiyeroglif denen resim yazsdr. Hititlerin kulland ve Msr hiyeroglifinden tamamen farkl olan bu hiyeroglifte, heceler hatta kelimeler tek bir iaretle temsil edilebiliyordu. Hiyeroglif daha ok mhrlerde ve kaya antlar gibi byk yaztlarda tercih edilmekteydi. Hititlerde okur-yazarlk yalnzca ok kk bir gruba ait bir beceri olarak kabul edilirdi. ivi yazsn krallarn da (LUGAL.GAL) okuyamadklar, aldklar mektuplarn sonunda yer alan ve yazcya hitap ettii anlalan sesli oku ibaresinden anlalr. ivi yazsyla yazlm metinler arasnda yllklar, trensel metinler, tarihi olaylara ilikin belgeler, antlamalar, ba belgeleri ve mektuplar vardr. Bu yaz kil tablet zerine, kalem yerine kullanlan sivri ulu bir arala, kil henz slakken kazlarak yazlyordu. Kil tabletlerin, zellikle yangn geirip sertlemi olanlar, gnmze kadar iyi durumda ulamalrn salamtr. Ahap ve maden tabletlerin varl yine metinlerden bilinmektedir. Hattuada 1986 ylnda bulunan ilk madeni tabletin zerinde Hitit Kral ile Tarhuntaa Kral arasndaki bir antlamann metni vardr. Hititlerin kulland yaz tipleri nelerdir? Tartnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
74
Resim 3.8 Hiyeroglif ve ivi Yazs Kaynak: (Alp, S. (2001), Hitit anda Anadolu, stanbul, s. 77,161.
Anadolu Arkeolojisi
TROIA (HSARLIK) IV-VI

Troia: anakkale il snrlar iinde, 30 km uzaklktaki Hisarlkda, da Dann (Kaz Da) eteklerinde bulunmaktadr. Troas blgesinin bakenti, ilk kurucusu Dardanos bu blgeye Dardania adn vermi, daha sonra Troas tarafndan Troia ve son olarak Kral liosun adna izafeten lion olarak adlandrlmtr. Hitite: Vilusa ya da Truvisa, Yunanca: T , Troia veya T , lion, Latince: Troia veya lium adlaryla kullanlmtr.
Troia IV evresi dnemi yap katlarnda, 2 m kalnlnda yanm yedi evre bulunmutur. Bu dnemde mimari yap incelendiinde; ie dnk dar sokaklar ve yollar tarafndan sistematik olarak blnm yaplardan olutuu anlalmaktadr. Troia IVteki en bariz yeniliklerden biri kubbeli frn kullanmnn yaygnlamasdr. Bu frnlar yapnn iinde veya dnda, ou zaman giriin sanda veya solunda bulunmaktayd. Ak ate yerine kapal kubbeli frna gei, yeni gda piirme adetleri ile balantlyd. imdiye kadar kullanlmakta olan ayakl piirme kaplarnn yerine, dz dipli mutfak kaplarnn kullanma girmesi ve dierlerini kullanm d brakmas, insann gda deiiklii yapt grn kantlamaktadr. Birdenbire yap katlar arasnda ok sayda av hayvan kemii, ayrca evcilletirilmesi kolay olan bir domuz tr, koyun, kei, sr ve deniz mahsullerinden midye, balk, deniz kaplumbaas ve stakoz bulunan kemik trleri bulunmutur. Troia V. yap kat geni apta yeni yaplama ve yerleim plannn yeniden yenilenmesi ile balam ise de Troia IVte balatlan geleneksel ev yapmna devam edilmitir. Evlerin geniliinin artmas, bir nceki dneme gre refah seviyesinin arttn gstermektedir. Beslenme alkanlklar ise bir nceki dnemle ayndr. Yksek Troia kltr olarak adlandrlan Troia VI/VIIa evresi Orta Tun anda M 1700lerde balamtr. Btn Ge Tun an kapsamakta ve M 1200lerde Troia ile bitmektedir. Bu iki evre Troia VI evrenin sonunda M 1300lerde olan bir depremle birbirinden ayrlmaktadr. VIIa evresinde kent bir kez daha ina edilmi ancak dnemin sonunda istilaclarn saldrlaryla yerle bir olmutur.
75
Aratrmaclar tarafndan zaman bakmndan tartma yaratmasna karn, VIIb1 veya VIIb2 katmanlarnda artk Tun alarnn sona erdii ve Demir alarnn balad dnlmektedir. Ayn zamanda VIIb1 evresi ile birlikte Karanlk Dnem olarak adlandrlan zaman dilimi balamtr.
Resim 3.9 Troia VI-VII Dnemi Kaynak: Arkeo Atlas, say: 3, stanbul, Anonim (2005), s. 72.
Troiada ilk kazlar, Henrich Schliemann tarafndan Homerosun liada Destanndan yola karak 1870 ylnda Troiay bulmak iin kazlara balad. Amac arkeolojik olmaktan ok definecilie ynelikti ve Priamosun efsanevi hazinesi aryordu. Troia II evresinden kap ve rampann yannda yaplan kazlarda bir ukurda gerekten de bir hazine buldu. Sonradan uzmanlarn Priamosun hazinesi olmad grne vardklar hazineyi kard. Hazine uzun sren bilinmezlik dneminden sonra Rusyada Pukin Mzesinde ortaya kt. Hazinenin bir blm ise stanbul Arkeoloji mzesinde sergilenmektedir. 1870-1890 yllar arasnda on yl sren bilimsellikten uzak olan bu almalardan sonra Wilhelm Drpfeld tarafndan ilk bilimsel almalar yaplmaya balanmtr. Homerosun nl lyada Destannn da getii kabul edilen Troia anakkale Boaznn Asya kysnda 150x200 m byklkte ve 20-25 m ykseklikteki Hisarlk Tepesinin zerinde kurulmutur. Kent M. 3000li yllarda denizin kysndaym, Karamenderes Nehrinin getirdii alvyonlar zaman iinde kenti kydan 6 km kadar uzaklatrmtr. Troia, M. 2000li yllarda Mezopotamya, Msr ve Anadolu arasndaki ticaretin kavak noktasyd. Bu nedenle zenginlemi ve dman oalmt. Kendilerini savunmak iin, o dnemde pek kullanlmayan demiri, ina ettikleri kulelerde ve surlarnda kullanmlardr. Grkemli surlarn gz nne aldmzda, bu lde bir yerleimin Avrupada olmad bilinmektedir. Troia, yalnzca madencilik alannda deil, gelimi anak mlekilik yapmnn ilk grld merkezlerden biri olarak ne kmt. Antik dnemde Troiannda bulunduu Biga yarmadasnn bat kesimi Troia olarak adlandrlyordu. Troiaya lion da deni-
76
Anadolu Arkeolojisi
Homeros: Gnmz aratrmaclar tarafndan M 8. veya 9. yzyllarda yaad ifade edilen Homeros, Bat Anadoluda byk ihtimalle Smyrnada (zmir) domutur. Bat Edebiyatnn ilk byk eserleri saylan lyada ve Odysseia Destanlarnn derleyicisidir. Hayatyla ilgili bir rivayet ise kr olduudur. Fakat destanlarndaki betimlemelerin canllndan, destanlarn yazdnda kr bile olsa bir zamanlar gzlerinin grd anlalmaktadr.
liyordu. Kent iin kullanlm iki isminde Homerostan ok daha eskiye dayand bilinmektedir. 1995 ylnda ele geen Luwice bir mhr ise Troiann Hitit belgelerinde sz edilen ancak yeri bulunamayan Wilusa kenti olduunu ortaya koydu. Bu gelime kentin kurucularnn dardan gelmediinin (Anadolulu olduklarnn) yani Troiann Luwi kltrnn bir paras olduunu ortaya koymutur. Troiada yaayan insanlarn l gmme gelenekleri incelendiinde, zellikle Troia VI dnemi insannn ounlukla llerini yakp mleklere koyduklarn arkeolojik kazlar neticesinde syleyebiliriz. Bunun yan sra lnn yaklmadan gmld mezarlarda bulunmaktadr. Troia halknn mezarlarnda ele geen eserler, buluntular bakmndan yoksul bir nitelie sahipti. Buluntular arasnda az sayda altn tak, akik boncuk ve bir adet fildii tarak bulunmaktayd. Aa ehirde yer alan mezarlk alan byk bir ihtimalle burada yaayan alt tabaka insanlarna ait mezarlklard. Yukar ehirde yaayan st tabaka insanlarn nereye gmldkleri ise henz bulunamamtr.
Troia Sava
Homerosun lyada adn tayan destanna konu olan mekn Troiadr. lyada destannda anlatlan konu Troia sava olmakla beraber, dokuz yllk savan 51 gn ve bununda ayrntl olarak bir haftas ilenmitir. Troia sava, Troiallar ve Akhalar arasnda, daha ak anlatmyla Troiallar ve taraftarlar ile Akhallar arasnda geen bir savatr. lyada ve Odysseia Destanlarnn derleyicisi kimdir? Aklaynz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
D N E L M 3.10 Resim
Roma Capitol S O R U Mzesinde Sergilenen Levha zerinde Troia Savan D K K A T Anlatan Sahneler K.-Jung, F. (1989), Die Sagen von den AMALARIMIZ Argonauten, von Theben und Troia in der Klassischen Kund T A P Hellenistischen Kunst, Mnchen, s. 176-176.
TELEVZYON
DKKAT
Kaynak: Schefold, SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
77
lyada destannda anlatlan konunun aslnda Akhilleusun destan demek daha dorudur. Fakat bu savata 50.000 kiiyi akn, o gn iin byk saylabilecek bir katlm olduu ve sava esnasnda her iki taraftan nemli kayplar verildii anlalmaktadr. Birok yanklar olan bu sava, ncesi ve sonras ile birlikte eitli destanlara konu olmu gerek antik ada gerekse daha sonrasnda grsel sanatlara da zengin bir kaynak oluturmutur. Troia savann hikyesi ise ksaca yle ortaya kmtr: Tanr Zeus ile Ledann kz Helena evlenecek yaa gelince Akhalarn nde gelenleri Tyndareosun sarayna giderler. Burada Tyndareos ya da Helenann seimiyle Menelaos Helenann kocas olur. Daha sonra Tyndareos lnce Sparta Krall Menelaosa kalmtr. Efsaneye gre, savan nedeni ise Iolkos Kral Pelans ile Thetisin dnlerine davet edilmeyen kavga tanras Erisin, sinirlenip bir oyun dzenlemesi ve Hera, Aphrodite ve Athenann oturduu ziyafet sofrasna, zerinde en gzele yazl bir elma atmasyla balar. Elmann kime ait olduu zerine gzel tartmaya balarlar ve tanr Zeustan bu sorunu zmesini isterler. Zeus iin iinden kamaynca, areyi Troia Kral Priamosun olu Parisi hakem ilan etmekte bulur. Gzellerden her biri kendisini semesi iin Parise bir ey vaat ederler. Athena ona savata yenilmezlik gc vereceini, Hera Parisi Asyann hkimi yapacan syler. Paris, Aphroditenin dnyann en gzel kadnn elde etme vaadini kabul ederek onu yarmann birincisi seer. Bu gzel kadn Sparta Kral Menelaosun kars Helendi. Paris, Aphroditenin yardmyla Spartaya gider, Heleni karr, prensi olduu Troia ehrine geri dner. Bunun zerine hakarete uram Menelaos, Akha ordularn toplayarak Troiaya sava aar ve bylece Troia sava balam olur. Homerosun lyada Destannn konusu nedir? Aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
78
Anadolu Arkeolojisi
zet
Orta Tun a-Asur Ticaret Kolonileri (M 2000/1900 1500/1450) M 2000 yllarna doru Anadolunun hemen hemen tamam iskn edilmeye balanm ve nfus younluu isknn artmasna paralel olarak artmtr. Bunun yan sra toplumlarn rgtlenmesi neticesinde hiyerarik dzen dediimiz (st tabaka-alt tabaka) sosyal stat farkllklar bu dnemde ortaya kmtr. Yaanan bu toplumsal deiimler neticesinde Anadoluda irili ufakl birok beylik ortaya km, saraylarda oturan ynetici snf grkemli bir yaam srmeye balamtr. Anadolu yarm adasnda yaayan halklar bu dnemde Mezopotamya ile gl ticari ilikiler kurmulardr. Mezopotamya haklarndan olan Asurlular ile yaplan ticari ilikiler ve bunun sonucu olarak yaplan anlamalar kil tabletler zerine ilenerek yaznn Anadoluya gemesine olanak salamtr. Bu dnemde mleki arknn tm Anadolu'da yaylmas byk bir gelimedir. arkn kullanmyla birlikte ok deiik formlarda kaplar yaplmaya balanmtr. Kalkolitik dnemde grlmeye balanan insan ve hayvan eklindeki kaplar en ok kullanlan kap formlarn oluturmaktadr. Her ne kadar Anadolu'nun eski gelenekleri srdrlse bile ticaretle birlikte Mezopotamya etkisi kap formlarna da yansmtr. Mezopotamya'dan gelen dier bir etki de mhrlerde grlmektedir. Artk Anadolu'nun geleneksel damga mhrlerinin yan sra Mezopotamya'dan gelen silindir mhrler de yaygn ekilde kullanlmaya balanmtr. Koloni a'nn sonlarnda Kltepe Karum'u Orta Anadolu'nun birok yerleiminde olduu gibi M 1725 yllarnda bir yangnla son bulmutur. Olaslkla yerli beyler arasndaki ekimelerden kaynaklanan bu olaylardan sonra Hitit Devleti yava yava belirmeye balamtr. Anadoluda, Eski Hitit Devletinin bir g olarak sahne almaya hazrland dnemlerde, kk beylikler halinde yaayan ve farkl dilleri konuan birok halk yaamaktayd. Bu beyliklerden en nemlileri, Hattiler, Luviler, Palalar ve Huriler olarak sralanabilir. Kani Kral Anittadan yaklak yz yl sonra, ayn soydan gelen Kuaral Labarna Orta Anadoluda, Kzlrmak yay ierisinde yaayan pek ok kraldan biri olan Piyutiyi bir gece basknyla yenilgiye uratp Hattuu (Boazky) ele geirerek egemenlik alann geniletmeye balad. Hattuu, Hattua adyla yeni bir bakent durumuna getirdi, Labarna da Hattual anlamna gelen Hattuili adn ald. Bylelikle Hitit Devleti resmen kuruldu. Hattuay bakent yapan I. Hattuili (M 1650ler) ile birlikte Eski Hitit Devleti hzl bir biimde gelimeye balamtr. Son Tun a ve Yeni Hitit Devleti (M 14501180) Eski Hitit krall olarak anlan ve Telepinuyla sona eren dnemin kazanmlar geici olmutur. Ancak krallarnn politikalar, daha sonraki byk Hitit mparatorluu hkmdarlarnn ana hatlaryla izleyecei bir model oluturmutur. mparatorluk dnemi, M 1450-1180 arasn kapsamaktadr. Yeni Hitit Devleti olarak anlan bu dnemle birlikte, Tun alar sona ermitir. Yeniden kurulan Hitit Devleti, II. Tuthalia (M 14501420) ve I. uppiluliuma (M 1380-1340) dneminde blgesel bir g olarak tekrar tarih sahnesinde yerini almtr. I. uppiluliuma veba salgnndan lnce yerine olu II. Arnuvanda gemi (M 1340-1339), onu da II. Murili (M 1339-1306) izlemitir. II. Muriliden sonra yerine geen olu II. Muvattali Dneminde (M 13061282) Msr Devleti ile aralarnda, Suriye topraklar zerinde hak iddia etme yznden byk anlamazlklar yaanmtr. Suriye egemenlii iin Hitit ve Msr devletleri arasnda Kade kenti yaknlarnda byk bir sava yaplmtr. Bu savata Msr tahtnn banda II. Ramses bulunmaktayd. Sava kimin kazand tartmaldr; Ebu Simbel tapnanda bulunan yaztta sava II. Ramsesin kazand, Hitit yaztlarnda ise II. Muvattalinin sava kazand iddia edilmektedir. Bu savatan uzun bir sre sonra, Hitit ve Msr devletleri arasnda, tarihin bilinen ilk bar antlamas olan Kade Bar Antlamas imzalanmtr (M 1270). Bu antlama Msr Kral II. Ramses ve dnemin Hitit kral III. Hattuili (M 12751250) arasnda yaplmtr. Yksek Troia kltr olarak adlandrlan Troia VI/VIIa evresi Orta Tun anda M 1700lerde balamtr. Btn Ge Tun an kapsamakta ve M 1200lerde Troia ile bitmektedir. Bu iki evre Troia VI evrenin sonunda M 1300lerde olan bir depremle birbirinden ayrlmaktadr. VIIa evresinde kent bir kez daha ina edilmi ancak dnemin sonunda istilaclarn saldrlaryla yerle bir olmutur. Aratrmaclar tarafndan zaman bakmndan tartma yaratmasna karn, VIIb1 veya VIIb2 katmanlarnda artk Tun alarnn sona erdii ve Demir alarnn balad dnlmektedir.
79
Troia Sava lyada adn tayan destanna konu olan mekn Troiadr. lyada Destannda anlatlan konu Troia sava olmakla beraber, dokuz yllk savan 51 gn ve bununda ayrntl olarak bir haftas ilenmitir. Troia Sava, Troiallar ve Akhalar arasnda, daha ak anlatmyla Troiallar ve taraftarlar ile Akhallar arasnda geen bir savatr. lyada Destanna, aslnda Akhilleusun Destan demek daha dorudur. Fakat bu savata 50.000 kiiyi akn, o gn iin byk saylabilecek bir katlm olduu ve sava esnasnda her iki taraftan nemli kayplar verildii anlalmaktadr. Birok yanklar olan bu sava, ncesi ve sonras ile birlikte eitli destanlara konu olmu gerek antik ada gerekse daha sonrasnda grsel sanatlara da zengin bir kaynak oluturmutur. Troia Savann hikyesi ise ksaca yle ortaya kmtr; Tanr Zeus ile Leda'nn kz Helena evlenecek yaa gelince Akhalarn nde gelenleri Tyndareos'un sarayna giderler. Burada Tyndareos ya da Helena'nn seimiyle, Menelaos Helena'nn kocas olur. Daha sonra Tyndareos lnce Sparta Krall Menelaos'a kalmtr. Efsaneye gre, savan nedeni ise Iolkos Kral Pelans ile Thetis'in dnlerine davet edilmeyen kavga tanras Eris'in, sinirlenip bir oyun dzenlemesi ve Hera, Aphrodite ve Athena'nn oturduu ziyafet sofrasna, zerinde 'en gzele' yazl bir elma atmasyla balar. Elmann kime ait olduu zerine gzel tartmaya balarlar ve tanr Zeus'tan bu sorunu zmesini isterler. Zeus iin iinden kamaynca, areyi Troia Kral Priamos'un olu Paris'i hakem ilan etmekte bulur. Gzellerden her biri kendisini semesi iin Paris'e bir ey vaat ederler. Athena ona savata yenilmezlik gc vereceini, Hera Paris'i Asya'nn hkimi yapacan syler. Paris, Aphroditenin dnyann en gzel kadnn elde etme vaadini kabul ederek onu yarmann birincisi seer. Bu gzel kadn Sparta Kral Menelaos'un kars Helen'di. Paris, Aphrodite'nin yardmyla Sparta'ya gider, Helen'i karr, prensi olduu Troia ehrine geri dner. Bunun zerine hakarete uram Menelaos, Akha ordularn toplayarak Troia'ya sava aar ve bylece Troia Sava balam olur.
80
Anadolu Arkeolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Toplumlarn rgtlenmesi neticesinde hiyerarik dzen dediimiz (st tabaka-alt tabaka) sosyal stat farkllklar hangi dnemde ortaya kmtr? a. Neolitik Dnem b. Kalkolitik Dnem c. Frig Dnemi d. Orta Tun a e. Ge Hititler 2. Mezopotamya olarak adlandrlan yer aadaki blgelerin hangisinde yer alr? a. Dicle ve Frat nehirleri arasnda kalan blge b. Dou Anadolu Blgesi c. Karadeniz Blgesi d. Akdeniz Blgesi e. Van Gl ve evresi 3. Asur koloni anda yaplan ticaret ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Asurlu tccarlar Anadolu'ya hububat, bakr, demir ticareti yapmlardr. b. Asurlu tccarlar Anadoluya kalay bata olmak zere, parfm, kuma gibi mallar da getirmilerdir. c. Asurlu tccarla getirdikleri mallarn yerine Anadoludan sava malzemeleri almlardr. d. Asurlu tccarlar Anadoluyu bir gei gzergah olarak kullanmlardr. e. Asurlu tccarlar yaptklar ticaret karlnda yerli beylere vergi vermilerdir. 4. mleki ark tm Anadoluya hangi dnemde yaylmaya balamtr? a. Kalkolitik Dnem b. Erken Tun a c. Neolitik Dnem d. Orta Tun a e. Ge Hitiler 5. Eski Hitit Devletinin Bakenti aadakilerden hangisidir? a. Van (Tupa) b. Gordion (Yasshyk) c. Hattua (Boazky) d. Karum e. atalhyk 6. Tarihin bilinen ilk bar antlamas olarak kabul edilen Kade Bar Antlamas hangi devletler arasnda imzalanmtr? a. Msr-Suriye b. Hitit- Asur c. Asur- ran d. Msr-Frig e. Hitit-Msr 7. Hitit dininin en belirgin zellii aadakilerden hangisidir? a. Hititler kendi kltr elerinin yan sra, evresinde yer alan kltrlerden, kendi dinlerine uygun grdkleri pek ok unsuru kabul etmilerdir. b. Tek tanrya inanmlardr. c. Sadece kendi kltrlerine ait olan tanr ve tanralara tapnlmtr. d. Kendi dinlerini dier toplumlarn dinlerinden soyutlamlardr. e. nan sistemlerinin temelini Asur dini oluturmutur. 8. Hitit mimarlnn en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. Mimari yaplar bir dzen iinde ve bir sralamaya gre yaplmak zorundayd. b. Dzenli bir sralama sadece devlet yaplarnda grlrd. c. Sivil mimarinin belli bir dzen iinde yaplmas gerekliydi. d. Btn mimari, sralanmaya, hizalanmaya bal olmayp doal oluum iinde yaplrd. e. Dini mimarinin yapm devlet idaresi gzetimindeydi. 9. Troia V yap kat ile ilgili aadakilerden hangisi sylebilir? a. Beslenme alkanlklar Troia IVe gre daha ok gelimitir. b. Troia Vde evlerin geniliinin artmas, bir nceki dnem olan Troia IVe gre refah seviyesinin arttn gstermektedir. c. Troia Vde, Troia IVe gre daha ok Hitiler ile ticaret yaplmtr. d. Kubbeli frn kullanm yaygnlamaya bu yap katnda balanmtr. 10. Bat Edebiyat'nn ilk byk eserleri saylan lyada ve Odysseia Destanlar'nn derleyicisi kimdir? a. Aristo b. Ksenephon c. Strabon d. Spartianus e. Homeros
81
Okuma Paras
Kade Bar Antlamas Metni: Msr Memleketi Kral, Byk Kral, Kahraman Ramae-a mai Amanann Hatti memleketlerinin byk Kral Hattuili ile iyi dostluklarnn, kardeliklerinin ve byk krallklarnn devam iin yaptklar antlamadr. Bunlar, Msr memleketi Byk Kral, btn memleketlerin kahraman, Msr memleketi Kral, Byk Kral, kahraman Minmua-reann olu, Msr memleketi Kral, Byk Kral, kahraman Min-pahiritareann torunu, Rea-Maeta-Mai Amanann, Hatti memleketi Kral, Byk Kral, Murilinin olu, Byk Kral, Hatti memleketi Kral, kahraman uppiluliumann torunu, Byk Kral, Hatti memleketi Kral, kahraman Hattuiliye syledii szlerdir. Aramzda daima olarak iyi kardelik ve iyi sulh kurdum. Msr memleketi ile Hatti memleketi arasndaki mnasebetlerde iyi kardeliin ve iyi sulhun tesisi iin unlar sylyorum: te, Msr memleketi ile Hatti memleketi arasndaki mnasebete gelince, ezelden beri tanr onlar arasnda dmanla msaade etmediinden antlama ebedidir. Byk Kral, Msr memleketi Kral, Rea-Maea Mai Amana, gne ve frtna tanrlarnn mnasebeti gibi yle edebi bir mnasebet tesis etti ki, o aralarnda daima dmanlk yapmaa mani olur. Msr memleketi Kral, byk Kral Rea-Maea Mai Amana gm bir tablet zerine kardelik Hatti memleketi Kral, byk Kral Hattuili ile bugnden itibaren aramzda iyi bar ve iyi bir kardelik tesisi iin bir muahede yapt. O benim kardeimdir, ben de onun kardeiyim ve onunla daima bar halindeyiz. Bize gelince: Bizim kardeliimiz ve barmz bundan nceki Msr memleketi arasndaki bar ve kardelikten daha iyi olacaktr. Bak, Msr memleketi Kral, Byk Kral Rea-Maea Mai Amana Hatti memleketi Kral, Byk Kral Hattuili ile bar ve kardelik halindedir. Bak, Msr memleketi Kral Rea-Maea Mai Amanann oullar Hatti memleketi Kral, Byk Kral Hattuilinin oullar ile ve kardeleri ile bar ve dostluk kalcdr. Onlar da bizim gibi karde ve bar halindedir. Msr memleketiyle Hatti memleketi arasndaki mnasebete gelince: Onlarda bizim gibi daima kardelik ve bar halindedirler. Msr memleketi Kral, byk Kral Rea-Maea Mai Amana istikbalde her hangi bir ey almak iin Hatti memleketine girmeyecektir. Hatti memleketi Kral, Byk Kral Hattuili de istikbalde herhangi bir ey almak iin Msr memleketine girmeyecektir. Bak Gne ve Frtna tanrlarnn Msr memleketi ile Hatti memleketi iin getirmi olduklar ilahi dzen, onlar arasndaki bar ve kardeliktir, dmanlk deildir. Bak Msr memleketi Kral; Byk Kral Rea-Maea Mai Amana bugnden itibaren iyi durumu muhafazada sebat edecektir. te Msr memleketi Hatti memleketi ile kalc bar ve kardelik halindedir. Eer yabanc bir memlekette bir dman Hatti memleketine gelirse ve Hatti memleketi Kral, Byk Kral Hattuili bana Ona kar koymak iin bana yardma gel diye bir haber gnderirse Msr memleketi Kral, Byk Kral Rea-Maea Mai Amana piyadesini svarisini gnderecek onu ldrecek, Hatti memleketi iin ondan intikam alacak. Eer Hatti memleketi Kral, Byk Kral Hattuili tbi beylerine kzarsa, onlar ona kar bir kusurda bulunursa Msr memleketi Kral Byk Kral ReaMaea Mai Amanaya haber gnderirse Msr memleketi Kral piyadesini ve svarisini ona gnderir. O kimlere kzmsa onlar imha eder. Eer d memleketlerden yabanc bir dman Msr Kral kardein Rea-Maea Mai Amanaya ve Msr memleketine kar gelirse ve onun kardei Hatti memleketi Kral Hattuiliye Ona kar koymak iin bana yardma gel diye bir haber gnderirse Hatti memleketi Kral Hattuili piyadesini, svarisini gnderecek ve benim dmanm ldrecek. Eer Msr Kral Rea-Maea Mai Amana tbi beylerden birine kzarsa, onlar ona kar birleirlerse ve ben Hatti Kral kardeim Hattuiliye Haydi dersem Hatti memleketi Byk Kral Hattuili piyadelerini ve sava arabalarn gnderecek, o kimlere kzmsa onlarn hepsini mahvedecek.
82
Anadolu Arkeolojisi

Bak, Hatti memleketi Kral Hattuilinin olu babas Hattuilinin birok senelerinden sonra Hattuilinin yerine Hatti memleketi Kral olacak. Eer Hatti memleketinin asilzadeleri ona kar birleirlerse Msr memleketi Kral, Byk Kral Rea-Maea Mai Amana piyadelerini ve sava arabalarn Hatti memleketinin hatr iin onlardan intikam almak zere gnderecek. Hatti memleketinin Kralnn lkesinde asayii temin ettikten sonra memleketleri Msra dnecekler. Eer bir asilzade Hatti memleketinden kaarsa byle bir adam Msr memleketi Kral, Byk Kral Rea Maea Mai Amanaya iltica ederse vazifesini yerine getirmek iin, ister Hatti memleketi Kral Hattuiliye ait olsun, ister ayr bir ehre ait olsun, onu yakalayacak ve onu Hatti Kral, Byk Kral Hattuiliye iade edecektir. Eer bir asilzade Msr memleketi Byk Kral ReaMaea Mai Amanadan kaarsa ve byle birisi Hatti memleketine, Hatti memleketi Kral Byk Kral Hattuiliye gelirse onu yakalayacak, kardei Msr memleketi Kral Byk Kral Rea-Maea Mai Amanaya iade edecektir. Eer bir adam veya iki adam Hatti memleketinden kaarsa, Msr memleketi Kral, Byk Kral Rea-Maea Mai Amanaya gelirse Msr memleketi Kral Byk Kral onlar yakalayacak ve kardei Hattuiliye iade edecek. Msr Kral ve Hatti Kral kardetirler, bu sebepten onlar bu kabahatleri iin iddetle cezalandrmasnlar, onlarn gzlerinden ya akmasn, bu ahslardan karlar ve ocuklarndan intikam alnmasn. 1. d 2. a 3. b 4. d 5. c 6. e 7. a 8. d 9. b 10. e Yantnz yanl ise Orta Tun a ve Asur Ticaret Kolonileri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Orta Tun a ve Asur Ticaret Kolonileri konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Asur Ticaret Kolonileri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Orta Tun a konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Eski Hitit Devleti konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Son Tun a ve Yeni Hitit Devleti konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Yeni Hitit Devletinde Din konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Yeni Hitit Devletinde Mimarlk konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Troia konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Troia Sava konusunu yeniden okuyunuz.
83

Sra Sizde 1 Anadolu ile Mezopotamya ve Kuzey Suriye arasnda Neolitik Dnemden beri var olan ve obsidyen ticaretine dayanan sistem maden ticaretinin artmasyla ters ynde ilemeye balamtr. Tun yapmnda ihtiya duyulan kalay Anadoluda az bulunduu iin Mezopotamya kalayna ihtiya duyulmu ve bu kalay Anadolu pazarna getirme iini de Asurlu tccarlar stlenmiti. Byk kervanlarla Anadoluya gelen tccarlar, kalayn yan sra parfm, kuma gibi mallar da getiriyor, yerine altn, gm ve deerli talar gtryorlard. Sra Sizde 2 Asur ticaret kolonileri dnemiyle birlikte mleki ark tm Anadoluya yaylmtr. arkn kullanmyla birlikte ok deiik formlarda kaplar yaplmaya balanmtr. Kalkolitik dnemde grlmeye balanan insan ve hayvan eklindeki kaplar en favori kap formlarn oluturmaktadr. Her ne kadar Anadolunun eski gelenekleri srdrlse bile ticaretle birlikte Mezopotamya etkisi kap formlarna da yansmtr. Sra Sizde 3 Genellikle Eski Hitit krall olarak anlan ve Telepinuyla sona eren dnemin kazanmlar geici olmutur. Ancak krallarnn politikalar, daha sonraki byk Hitit mparatorluu hkmdarlarnn ana hatlaryla izleyecei bir model oluturmutur. mparatorluk dnemi, M 1450-1180 arasn kapsamaktadr. Yeni Hitit Devleti olarak anlan bu dnemle birlikte, Tun alar sona ermitir. Sra Sizde 4 II. Muriliden sonra yerine geen olu II. Muvattali Dneminde (M 1306-1282), Msr Devleti ile aralarnda, Suriye topraklar zerinde hak iddia etme nedeniyle byk anlamazlklar yaanmtr. Suriye egemenlii iin Hitit ve Msr devletleri arasnda Kade kenti yaknlarnda byk bir sava yaplmtr. Bu savata Msr tahtnn banda II. Ramses bulunmaktayd. Sava kimin kazand tartmaldr; Ebu Simbel tapnanda bulunan yaztta sava II. Ramsesin kazand, Hitit yaztlarnda ise II. Muvattalinin sava kazand iddia edilmektedir. Bu savatan uzun bir sre sonra, Hitit ve Msr devletleri arasnda, tarihin bilinen ilk bar antlamas olan Kade Bar Antlamas imzalanmtr (M 1270). Bu antlama Msr Kral II. Ramses ve dnemin Hitit kral III. Hattuili (M 1275-1250) arasnda yaplmtr. Bar antlamas metnine gre ki lke birbirlerine kar asla savamayacak, hatta baka devletlerin saldrlarna kar birbirlerine asker ve sava arabalarn gnderecek gibi maddeler iermektedir. Sra Sizde 5 Uzaklarda, kuzeybatda, ancak Msr nlerinde durdurulacak bir g dalgas, gibi bymtr. stila gleri Anadolu zerine byk basklar oluturdular. ncelikle kuzeybat yolu kesildi, Kilikya ardndan da Kbrs yenik dt ve byk bakr kaynaklar elden gitti. Sonunda istilaclar kuzey Suriyeye ulap oray da yamaladlar. Bylece Hititlerin yaam ba kopmu oldu. Bundan sonra bakent Hattuaya neler olduu tam bilinmiyor ama ticaret yollarnn kayb yznden mparatorluun merkezi zayflad. Her zaman Hititler zerine aknlar yapan Kakalarla kuzey ve dou komularn her zamanki basklarna daha fazla kar koyamadlar. Sonunda Hatti lkesi yaklp ykld ve Hitit imparatorluu ortadan kalkt. Sra Sizde 6 Hitit dininde, farkl etnik kkenlere ait birok enin bir araya gelmesi ile bir kltr karm ile karlalmtr. Hititler kendi kltr elerinin yan sra, evresinde yer alan kltrlerden, kendi dinlerine uygun grdkleri pek ok unsuru kabul etmilerdir. Bu nedenle de kendilerini bin tanrl toplum olarak tanmlamlardr. Sra Sizde 7 Hititler, ivi yazs ve resim yazs (Hiyeroglif) olmak zere iki tr yaz kullanlmtr. Arkeolojik aratrmalarda Hitit yerleimlerinde bulunan yazl belgeler, Anadoluda ayn dnemde (M 1800l yllarda) Hint-Avrupa dillerinin en eskisi Hititeden baka, yine ayn dil grubuna ait Luvi ve Pala dillerinin, ayrca Hurrice, Hattice ve Akadca yaz dili olarak kullanldn gstermektedir.
84
Anadolu Arkeolojisi
Sra Sizde 8 Homeros, Gnmz aratrmaclarnca M 8. veya 9. yzyllarda, Bat Anadoluda byk ihtimalle Smyrnada (zmir) yaad ifade edilir. Bat Edebiyatnn ilk byk eserleri saylan lyada ve Odysseia Destanlarnn derleyicisidir. Sra Sizde 9 lyada destannda anlatlan konunun aslnda Akhilleusun destan demek daha dorudur. Fakat bu savata 50.000 kiiyi akn, o gn iin byk saylabilecek bir katlm olduu ve sava esnasnda her iki taraftan nemli kayplar verildii anlalmaktadr. Birok yanklar olan bu sava, ncesi ve sonras ile birlikte eitli destanlara konu olmu gerek antik ada gerekse daha sonrasnda grsel sanatlara da zengin bir kaynak oluturmutur. Aktre S. (2004). Anadoluda Bronz a Kentleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Akurgal E. (1998). Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak, Ankara. Alp S. (2001). Hitit anda Anadolu, Tbitak, Ankara. Anonim (2004). Anadoluda lk mparatorluk. Hititler, Arkeo Atlas, say:3, stanbul. Boysal Y. (2004) Grsel lyada Troia Sava, Matsa Basmevi, Ankara. Desti M. (2005). Anadolu Uygarlklar, Dost Yaynlar, (ev. M. Cedden), Ankara. Gurney O.R. (2001). Hititler, Dost Yaynlar, (ev. P. Arpaay), Ankara. Homeros (1993). lyada, Can Yaynlar, (ev. A. ErhatA. Kadir), stanbul. Homeros (1994). Odysseia, Can Yaynlar, (ev. A. ErhatA. Kadir), stanbul. Jaqo C. (1998) Ramses Kade Sava, Remzi Kitabevi, (ev. A.Rza Yalt), stanbul. Lloyd S. (2000). Trkiyenin Tarihi Bir Gezginin Gzyle Anadolu, Tbitak, Ankara. Macqueen J.G. (2001). Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar, (ev. E. Davutolu), Ankara. Sava S.. (2006). ivi Yazl Belgeler Inda Anadoluda .. 2. Bin Ylnda Madencilik ve Maden Kullanm, Trk Tarih Kurumu, Ankara Sevin V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, letiim Yaynlar, stanbul. Tekcam T. (2007). Arkeoloji Szl, Alfa Yaynevi, stanbul. nal A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Yakar J. (2007). Anadolunun Etnoarkeolojisi, Homer Kitabevi, (ev. S. Hrn Riegel), stanbul.
4
Amalarmz
Demir a Tmls Fibula Megaron Phrygler
ANADOLU ARKEOLOJS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ge Hitit Beylikler Dnemini tanmlayabilecek, Urartu Devletini ve yaylm alanlarn aklayabilecek, Phryg Devletini ve yaylm alanlarn tanmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Tupa Gordion Demir Kargam Haldi
indekiler
GR GE HTT BEYLKLER DNEM (M 1200-700) URARTULAR (M 850-600) PHRYGLER
Anadolu Arkeolojisi
Anadoluda Demir a Uygarlklar
Anadoluda Demir a Uygarlklar

GR
Tun an izleyen Demir anda, deien teknolojilerin salad yeni olanaklar, Anadoluda, zelliklede d etkenlerle, retim ve ticaret hzl bir dnm sreci iine girmitir. M 1200-1000 yllar arasnda demirden yaplan silah ve aragere retimi Anadoluda, zelliklede krsal alanda hzla yayld ve nfusun byk ounluunu oluturan gebe toplumlarn gndelik yaamlarnda, zellikle sava, tarm ve inaat alanlarnda nemli deiimlere yol at. Bu sre temel olarak iki evrede ortaya kt. lk evrede, demirden silah ve ara gere yapmay renen gebe topluluklar kyler ve kaleler kurarak yerleik dzene getiler. kinci evrede ise bu dank topluluklar gl bir nderin ynetiminde birleerek orta byklkte krallklar kurdular. M 9. ve 8. yzyllarda ortaya kan bu yeni g dengesinin temel eleri Dou Anadoluda Urartu Krall, Gney ve Gneydou Anadoluda Ge Hitit Beylikleri, Orta Anadoluda Sakarya havzasnda Phryg Krall ve bu kralln bat komusu olan Lidya Kralldr. Demir anda (M 1200-750/700) Anadolu yarmadas eitli topluluklara ait bykl kkl beyliklerin ynetiminde idi. Gney Anadoluda ve ksmen Suriyede olmak zere Ge Hititler, Dou Anadoluda Hurrilerin devam olan Urartular, Orta Anadoluda Phrygler, Bat Anadoluda Lidyallar, Gneybat Anadoluda Lyikyallar ve Egede onlar stn deerde uygarlklar kurmulardr. Bu topluluklar Msrllar, Fenikeliler ve Babillilerle birlikte Hellen uygarl zerinde byk lde etki yaparak, bugnk dnya kltrnn olumasnda nemli katklarda bulunmulardr. M 1200lerin balarnda grlen Deniz ve Kuzey kavimlerinin gleri ile Balkan kavimlerinin gleri Anadolunun kltrel ve sosyo-ekonomik yapsnda yeni oluumlara yol amtr. M 3000den beri Mezopotamya etkisinde bulunan Anadolu bu glerle yzn batya evirmitir. M 1200-1050 tarihleri arasnda Dou Akdeniz blgesine yaplan eitli gler Deniz Kavimleri Gleriolarak adlandrlmaktadr. Byk Hitit Krallnn M 1200lerde zor durumda bulunmalar ve Myken Krallnn da gcn yitirmi olmas Kuzey Avrupadan Balkanlara kadar deien eitli blgelerden gelen kavimlerin Anadoluya byk dalgalar hlinde saldrmalarna neden olmutur. Bu saldrlara maruz kalan kentlerden biri de Troia VII adr. Gneydou Avrupadan gelen kavimler tarafndan tahrip edilen Troia VII a kenti yerine kurulan Troia VII b kentinde bu kavime ait seramik kap paralar bulunmutur. Bu kavimler daha sonra
88
Anadolu Arkeolojisi
(M 1200-1180) Anadolunun dier nemli kenti Hattua (Boazky)y ykarak M 1170-1160 tarihlerinde Asur snrlarna kadar uzanmlardr. Bu kavimlerden bazlar ise uzun bir sre Kuzeybat Anadoluda kalarak yerlemilerdir (Bryg ve Mysi kavimleri gibi). Bu kavimler daha sonra buraya gelen Aiollerin basks altnda Anadolu ilerine gitmek zorunda kalmlardr. M 1200lerden balayarak Anadoluya gelen bu Avrupal kavimler uzun yllar boyunca gebe olarak bir yerden dierine gittiklerinden youn bir kalnt brakamamlardr. Szkonusu kavimler iinde yerleik dzene geerek ilk devleti kuranlar Phrygler olmutur.
GE HTT BEYLKLER DNEM (M 1200-700)

M 1200lerde batdan gelen Ege Glerinin saldrlar eski gcn kaybeden Hitit mparatorluuna son vermi, bata Boazky olmak zere, btn Hitit ehirleri yaklp yklmtr. Bu saldrlardan kurtulabilen Hititler Gney ve Gneydou Toroslarn dalk blgelerine ekilerek tarihte son Hitit Beylikleri an yaamlardr. Bundan sonra bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamam, Hitit gelenei, bu Ge Hitit Beylikleri tarafndan Asurlularn srekli saldrlar ile tarih sahnesinden silindikleri devir olan M 700 yllarna kadar devam ettirilmitir. Kargam, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakagz, Karatepe ve Tell Tayinatda yaplan kazlarda bu dnemin nemli merkezleri aa karlmtr. Ayrca ayn aa ait dank eserler de birok yerlerde bulunmutur. Bu kk krallklar M I. binin ilk eyreinde, Anadolunun kuzey ve batsnda Phryg, Dou Anadoluda Urartu, Kuzey Mezopotamyadaki Asur politik gleri arasnda yaamlarn srdrmlerdir.
Harita 4.1 Demir a Krallklar ve Belli Bal Merkezleri
SIRA SZDE
SIRA SZDE Ge Hitit Beylikler Dnemi nemli merkezleri nerelerdir ve bu dnemdeki komular kimlerdir? Aklaynz.
DNELM S O R U
Ge Hitit ehirlerinin etraf sularla evrili olup bu ehirlerde idari ve dinsel ilevli antsal yaplar, yerlemenin tepesinde ek bir savunma sistemiyle citadel ile S blm O R U korunan ana oluturmaktadr. Kentler, saraylar, caddeleri, antsal merdiDKKAT
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
4. nite - Anadoluda Demir a Uygarlklar
89
Citadel: Ulalmas zor, dik ve sarp kayalkara konulandrlm, savunmas kolay kaya yerleimleri Ortostad: Kerpi yap tekniimde su basman seviyesi zerine yerletirilen byk ta bloklar. Kerpi duvarlarn temelinin salam olmasn saladklar gibi, ayn zamanda zerine kabartma resimler yaplarak ssleme unsuru olarak da kullanlmlardr.
venleri ve meydanlar ile birlikte bir btn olarak planlanmtr. Saraylar, ounlukla bir avlu evresine yerletirilmi birbirlerini btnleyen yaplardan olumutur. Hilani ad verilen, girii stunlu, dikdrtgen planl bu yaplar dnemin zgn bir mimarlk rneidir. Ge Hitit sanatnn nemli zelliklerinden biri mimari ile yontuculuun birlikte uygulanmasdr. Sur duvarlarndaki kaplar, saray cepheleri kabartmal ta bloklarla (ortostad) kaplanmtr. Malatya yaknndaki Aslantepe ehrinin kapsn ssleyen kabartmalar ve iki aslan heykeli, geleneksel Hititli eleri yanstan bir grup olup zerinde Malatya Beylii Kral Sulumelinin tanr ve tanralara iki sunuu betimlenmitir. Aslantepe saraynn giri ksmndaki byk kral heykeli ise Asur etkileri gsterip kabartmalardan daha ge bir tarihe ait olduu anlalmaktadr. Gney Anadoludaki en nemli Ge Hitit ehir krallklarndan biri olan Kargamn nemi Mezopotamya ile Anadolu ve Msr birbirine balayan yollarn kavak noktasnda bulunmasndandr. Ge Hitit ehir krallklar kltrnn ortak bir karakteri de Hitit hiyeroglif yazsdr. Artk Hitit ivi yazsnn kullanlmad bu dnem kabartmalarnda Hitit hiyerogliflerinin yer ald grlmektedir. Kargam kabartmalarnn yan sra Andaval kabartmasnda, Sultanhan -Kayseri ve Kyltolu stellerinde bunu grmek mmkndr. Ge Hitit ann Anadolu arkeolojisi ve sanatndaki nemi, Hitit sanatn M 700 yllarna kadar yaatm olmasndandr.
Ge Hitit Sanat
Ge Hitit Krallklar sanatnda heykeltralk mimari ile kaynam, giderek onun hizmetine girmitir. Antsal yaplarda cephelerin alt ksmlar Ortostatdiye adlandrlan kabartmal ta blok ve levhalarla kaplanmtr. Bu yntemle hem doa artlarndan korunma, hem de ssleme amalanmtr. Hitit imparatorluk dneminin eserleri olan Alacahyk kabartmal kap ortostatlar, bu tr yaptlarn gzel bir rneidir. Ge Hitit sanatnn bu alandaki en eski rnekleri ise Malatya Kap Ortostatlardr. Dinsel konularn Hitit mparatorluk gelenei ile ilendii bu yaptlarda, frtna tanrs Teup ile ilgili ykler bulunmaktadr. Zincirlideki kent ve kale kaps kabartmalarnda ise Asur etkisi grlr. Ama bu yaptlarda herhangi bir konu birliinden sz edilemez. Heykeltraln mimaride kullanlan bir baka gesi de stun altlklardr. Ustaca desenlenmi ta stun altlklar bamsz bir e olarak, 8.yzyldan itibaren Gneydou Anadolu ve Suriyede yaygn bir biimde kullanlmtr. Zincirlideki kemerli ve yaprak bezemeli rnekler bunlar arasnda ilk akla gelenlerdendir. Hayvan biimli altlklar, Ge Hitit sanatnn getirdii yeniliklerden biridir. Boazkyde kaplarn iki yanndaki duvar tayan yekpare bloklarn n ksmlarnda heykel, gvde ksmlarnda ise kabartma olarak ilenmi aslan ve sfenks tasvirleri bulunmaktadr. stanbul Eski ark Eserleri Mzesinde sergilenen Mara Aslan ise kk olmasna karn baarl bir rneidir. Bu form zaman iinde gelimi, ortaya hayvan heykeli biimli stun altlklar kmtr. Zincirlideki M 8. yzyln son eyreine ait olan ifte sfenksli stun kaidesi bu alanda ilgin bir rnektir. Heykel biimli bu tr tayclar ve stunlar, heykelciliin mimarinin hizmetine girdiini gsteriyor. Ge Hitit heykelciliinde mimariye bal olmayan antsal rnekler de bulunmaktadr. Oransz vcut lleri ile dikkati eken bu heykellerden Malatya ve Zincirli Kral Heykelleri en tannm olanlardr.
90
Resim 4.1 Kargam Tanra Kubaba. Akurgal, E. (1993).
Anadolu Uygarlklar,
Anadolu Arkeolojisi
stanbul, res, 31.
Ge Hitit heykelciliinin nemli bir kolu da mezar talardr (stel). Trensel cenaze yemeklerini ve aile yaamndan sahneleri yanstan bu talarda, lnn kiiliini yanstan zellikler de zel eyalar ile belirtilmitir. Bu blgedeki atlyeler 8. yzyl boyunca sren serbest ticaret ve sanat alanndaki canllk nedeniyle heykel sanatna yeni bir anlay getirmilerdir. Figrlere zgn, fkeli, kederli, neeli ifadeler verilmi, bu yolla lirik bir gerekilie varlmtr. Yerleimin dna dikilen bu mezar talarnn nnde dini trenler yaplmaktayd. Hititlerde Arinnann gne tanras, ge Hititlerde Kubaba olarak da gemitir. Kybele de byk olaslkla ayn inancn devamdr. Bu tanra isimleri tabletlerde farkl isimlerde geseler de ayn zelliklere sahiplerdir. zellikle Hurri etkisiyle, Teup un panteona girmesiyle beraber Teup un kars tanra Hepat da nemli bir yer tutmaya balam, Hatta Arinna nn gne tanras ile e bir konuma gelmitir.
vriz Kaya Kabartmas

Su kaynaklar yaknnda ant yapma gelenei, Ge Hititlerde de srmtr. Konyann Ereli ilesine 12 km uzaklkta, bir su kaynann kayalk yzeyine oyulmu olan 4.20 m boyundaki byk kabartma, Aramlam Hitit sanatnn antsal bir rnei ve Ge Hitit dneminin en nemli sanat yaptlarndan biridir. Tanr figrnn yz nndeki hiyerogliflerden, M 742-727 yllar arasnda, Kral Varpalavas tarafndan yaptrld tahmin edilmektedir. Antta, blgenin kral Varpalavas ile, Frtna Tanrs Tarhundas tasvir edilmi. Tarhundas; krala gre daha byk lde, ellerinde zm salkm ve buday baaklarn tutuyor. Bylece, Tarhundas, ayn zamanda bolluk ve bereket tanrs olarak da deerlendirilmekteydi. Tanrnn karsndaki kral ise, daha kk ve dua eder durumda tasvir edilmi. Tasvirdeki objelerin giysileri; Ge Hitit sanatnn zelliklerini yanstan, tanr figrnn kol ve bacak adaleleri vurgulanarak, kuvvetli bir insan gibi vurgulanmtr. zerinde: dizlerini akta brakan, ksa kollu, vcuduna yapk giysi var. Dnemin karakteristik zellikleri; madeni kemeri, ular sivri ayakkablar, sra boynuzla bezeli bal, sa ve sakallar detayl bir ekilde verilmitir. Kral Varsapalas, geometrik motifli ve pskll etei olan uzun bir giysi ile, ucu saakl manto giymi, bal, boncuk dizileri ile sslenmitir. Kraln, iri boncuklu kolyesi, kpesi, bilezikleri de, Arami taklarna benzemekle birlikte, ant zerinde Asur ve Phryg etkileri de grlmektedir. Her iki figrn arasnda bulunan, hiyeroglif yazda: Ben hakim ve kahraman Tuvana Kral Varpalavas; sarayda bir prens iken, bu asmalar diktim, Tarhundas onlara bereket ve bolluk versinyazldr.
91
Resim 4.2 vriz Kaya Kabartmas, Konya ilinin Ereli ilesine 12 km uzaklkta bulunmaktadr.
URARTULAR (M 850-600)
M 2. binyl balarndan itibaren Dou Anadolu Blgesinde Hurri kkenli kk beylikler yaamaktayd. Bu beylikler genellikle yar gebe bir yaam srmekteydiler ve feodal bir yapya sahip deillerdi. lk kez Asur Kral Salmannassar (M 1274-1245) dalk blgedeki bu lkeden Uruatri olarak sz etmekte ve 8 kabileden olutuunu bildirmektedir. Daha sonra Asur Kral I. Tikulti Ninurta (M 12441208) ise Dou Anadolu Blgesinde Nairi olarak adlandrd lkenin 60 kralnn olduunu bildirmitir. Urartularn, bakenti Tupa (Van) idi. Urartu Devleti en gl dneminde (M 8-7.yzyl), gnmzdeki Dou Anadolu, Kuzeybat ran, Irakn kk bir blm ile kuzeyde Aras Vadisine kadar blge egemenlik snrlar iinde idi. Devletin bakenti Dou Anadoluda Van Glnn dou kysnda yer almaktayd; daha ge dnemlerdeki adyla Tosp, Urartucadaki Tupaya dayanmaktadr. Asurlarn corafi metinlerinde Van Glnden Nairinin Yukar Denizi, Urmiye Glndense Nairinin Aa Denizi olarak sz edilir. Bugn dahi Urumiye Glnn Farsas Deryea yani Kk Deniz anlamndadr. Urartu yerleim blgesinin snrlarn, batda Karasu-Frat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dalar, douda ran Azerbaycanndaki Savalan Dalar, gneyde ise Zagros Dalaryla birleen Dou Toroslar oluturur. Efsanevi Ar Da bu dalk blgenin orta noktasndadr. ncildeki masoretik nlletirmeden tr bu Da, Urartu adnn r r tnszleriyle yazlmas sonucu Araratadn almtr. 5165 mlik ykseklii ile Byk Ar Da, Kafkasyann gneyindeki en yksek dadr. Kk Ar Da, Tendrek, Alada, Sphan Da ve Nemrut Da gibi genelde 3000 myi geen dier dalarn ou Van Gl yaknlarnda yer almaktadr. M 730larda Asurun glenmesiyle Urartu Devleti toprak kaybetmeye balamtr. Bu dnemi Asurla olan savalar takip etmitir. Ancak bu arada g dengesi de deimektedir. Byyen Med tehlikesi, Med-skit ittifak ile sonulanm ve
92
Anadolu Arkeolojisi
bunun sonucunda da Ninova dm, M 605 ylnda da Asur mparatorluu tarihe karmtr. Bu durum Urartu Devletini de etkilemi ve Med ve skit tehlikesi Urartu zerine odaklanmtr. Urartu mparatorluu de bu saldrlara dayanamam ve M 7. yzyln sonunda tarih sahnesinden ekilmitir. Eski Urartu kaleleri avutepe ve Toprakkalede bulunan skit tip ok ular Urartu lkesini skitlerin ele geirdikleri ynndeki Babil tarihlerini desteklemektedir.
Resim 4.3 Hoap Kalesi. Van'a yaklak 5060 km aras uzaklkta VanBakale yolu zerinde bulunmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Urartu Krall nasl ortadan kalkmtr? Aklaynz.
DNELM S O R U
Devlet daresi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Krallk, banda Tanr Haldinin bulunduu teokratik ve milliyeti bir sistemle ynetilmekteydi. Kral snrsz yetkilerle donatlmt. Ayn zamanda kral ba rahip ve S O R U tanrnn yeryzndeki temsilcisiydi. Krallk tac babadan, nceden veliaht olarak belirlenen oula geiyordu. Devlet ynetiminde gezici bakentleri olan bir sistem benimsense D de kralln bakenti Tupa (Van) idi. Bakentteki saray ve geni kapKKAT saml brokrasi her eye egemendi. II.Rusa zamannda sarayda hizmet veren grevlilerin says olduka fazlayd. alan bu grevliler arasnda harem aalar, saSIRA SZDE kiler, ibriki balar, kadn dokumaclar, katipler, muhafzlar, kpek bakclar gibi grevliler bulunmaktayd. avutepe, Karmir-Blur gibi kalelerde ortaya kartlan byk boyutlu resmi devlet depolar ok sayda insann beslenme sorununa cevap AMALARIMIZ verecek kapasitede ina edilmiti. Toplum, soylular, savalar, iftiler, hizmetliler ve kleler olmak zere piramidal bir dzende snflara ayrlmaktayd. Piramidin en tepesinde krali ve saraya yakn grevli ve askerlerden oluan iki snfl bir arisK Taile A P tokrasi yer alyordu. Halkn byk bir blm, aileleri ile birlikte baka lkelerden getirtilip eitli ilerde altrlan gruplardan olumaktayd. Genellikle bu gruplar, kale, baraj, kanal, T Esu LEV Z Y O N yol yapm vb. gibi ar ilerde kullanlyorlard. Urartu krallnn topraklar eyaletlere blnmt ve bakentten atanan valiler tarafndan ynetiliyordu. Bazen ele geirilen yerel ynetici beyler vali olarak grevlendirilebiliyordu.
NTERNET
DNELM
93
Urartu Krallnn topraklar nasl ynetiliyordu? Aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Eyalet merkezleri, tarma elveri ve stratejik noktalar gz nnde bulundurulaDNELM rak seiliyordu ve buralardaki kalelerde merkezi hkmetin resmi temsilcisi valinin oturduu bir saray ve Tanr Haldiye adanm tapnak bulunmaktayd. Valiler, S O R trenlerin U yasa ve dzenin korunmas, vergi toplanmas ve eyaletteki dinsel dzenli yrtlmesinden sorumluydu. Asker toplamak ve eitmek, yollar, kanallar, dinlenme tesisleri, kamusal yaplar gibi devlet mallarnn bakmn yapmak da gDKKAT revleri arasndayd. Krallk iyi eitilmi ve eitli snflara ayrlm bir orduya sahipti. Ordunun sava grevinin yan sra, hara, ganimet ve tutsak elde etmek gibi gSIRA SZDE revleri vard. Her eyaletin bir ordu besleme ykml vard ve ordunun banda bazen kral sefere kabildii gibi bazen de ynetimi bakomutana brakabiliyordu.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Din ve Tanrlar
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Van, Meher Kap antndaki yazta gre, Urartularn inand, kutsad ve adlarna belirli dnemlerde kurban kestii 79 tanr, tanra ve tanrsal Kzellik bulunmakta T A P dr. Bunlardan ilk sray Haldi, Teieba ve ivini paylar. Haldi - (Ei Bagbartu / Bagmatu / Arubani) Urartularn batanrs idi. sim olarak kkeni XIII. yzyl Asur yaztlarna kadar inmektedir. En byk tapna Muairde idi. Teieba (FrTELEV ZYO N tna tanrs) Hurri kkenlidir ve Hititlerde Teup ile ayn tanr olmaldr. ivini de (Gne tanrs) Hurri kkenlidir. Hititlerdeki imeginin karldr. Urartular byk merkezlerde tanrlar iin kule tipi tapnaklar ve ak alanlardaNTERNET ki kayalara kap grnml kutsal niler yapmlard. M 9-6 yzyllar arasnda Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybat ran blgelerinde egemenliini srdren Urartu Krallnn resmi devlet dini hakknda en iyi bilgiyi, Van Ovasnn dousunda bulunan Meher Kaps Yazt vermektedir. Kayalara oyulmu dikdrtgen biimli bir tapnak kapsn temsil eden bu antta Urartu Devletinin resmi tanr ve tanralar ile bu tanr ve tanralara bakentte kurban edilecek adak hayvanlarnn cins ve saylar sralanmaktadr. Bu tr kaya nilerinin gnn birinde alaca ve iinden tanrlarn kacana inanlmaktadr. Tanrlarn drtte n erkek asll tanrlar, 16 tanesini tanralar, bir ksmn lke, da geitleri, gl gibi eski totem inanlarn yanstan tanrlar, bir ksmn da ba Tanr Haldinin soyut ve somut nitelikleri oluturmaktadr. Ulusal Tanr Haldinin ei ve tm tanralarn ba olan Arubaninin ayn zamanda Ana Tanrann tm kutsal niteliklerini tayp tamadn, yazl belgelerin bilgi vermemesi nedeniyle bu konu ile ilgili olarak tam bir bilgi edinemesek de, arkeolojik belgeler bu konuda snrl da olsa yardmc olabilmektedir. Altn, gm ve tuntan yaplm madalyon ve pektoraller (gerdanlk) zerindeki ilgin resim sahnelerinde, Tanra Arubani, aslan zerinde ayakta duran Tanr Haldiye olak sunarken gsterilmitir. Benzer sahnelerde de, elinde baak demeti tutarken betimlenmitir. Yani burada Ana Tanra olduu anlalan Arubani, gerek hayvanlarn, gerekse bitki ve tarm rnlerinin verimliliini arttrmak iin elinde veya yannda bu tr sembol ve hayvanlarla birlikte betimlenmitir. zellikle Urartu Krallnn M 7. yzyln sonlarnda doudan gelen skitler tarafndan yerle bir edilmesinden sonra, bu ykmdan kurtulabilen halk, Van Glnn gneydousundaki Giyimli (Hrkanis) blgesine snmtr. Giyimli kynde yaplan kazlar sonucunda, binlerce paradan oluan tun adak levhalar ele geirilmitir. Adak levhalar zerinde betimlenen konular, halk sanatnn en gzel r-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
94
Anadolu Arkeolojisi
neklerini oluturmaktadr. Bu levhalar zerinde, toplumun ortak gereksinmesi olan ekonomik ve beslenme sorunlarn yanstan sahneler betimlenmitir. zellikle alk ve ktlklara kar verimliliin simgesi olan Ana Tanralara eitli tarm rnleri veya olaklarn sunulduunu gsteren resimler bulunmaktadr. Bu ilgin ve gizemli sahneler, hem tarm rnlerinin, hem de hayvanlarn oalp artrlmasna ynelik dnceyi gzler nne sermektedir.
Dil ve Yaz
Urartu devletinin resmi dili Urartuca idi. Bu dil sabit kklere ek ilavesiyle oluan bitiken diller grubundandr. Bu haliyle ne Asur, Babil gibi Sami dillerine ne de Hitit dili gibi Hint Avrupa dillerine benzemektedir. Tek benzerlii, n Asyann farkl bir dil ailesine mensup olan Hurricedir. Dil bilimciler her iki dilin ortak bir atadan kp ayr ayr gelitiinin ortaya koymutur. Urartular n Asyada yaayan dier halklar gibi ivi yazs kullanmaktaydlar. Bu yaz Asur ivi yazsndan alnmt. lk balarda tmyle Asur ivi yazsn benimseyen Urartular bu yazy ksa srede basitletirerek kendi dillerine uydurmulardr. Urartuca yaztlar daha ok ta eserler zerine kazlm ve propagandaya yneliktir. Bu yaz ayn zamanda pratik amalar iin, kil tabletler, byk depo kpleri, tun eserler ve mhrler zerine de yazlmtr. Urartular ayn zamanda Hitiler gibi, ivi yazsnn yannda hiyeroglif (resim yazs) de kullanyorlard. Bu tip yaz az gelimiti ve daha ok gndelik ilerde kullanlyordu.
l Gmme Gelenekleri
Urartu halklarnda teki dnyada yaayacaklarna inanlmaktayd. len bireylerin yol olmayp br dnyada bir ekilde yaadklarna inanyorlard. Bunun iin llerini yaadklar ehirlerin yakn evresine gmmlerdir. Urartu mezarlar ok eitlidir. Urartuda yakarak veya yakmadan gm yaplmaktayd. Ynetici kesim ve olaslkla aileleri, byk kale ve merkezlerin yaknndaki ok odal kaya mezarlarna birlikte, dierleri ise sosyal statlerine gre toprak altna ina edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yaklarak urne ad verilen kplere gmlmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batda Palu, Malazgirt ve Altntepede, kuzeyde Aras Nehrinin gney blgesinde, douda angar (randa Bastamn kuzeyi) gibi nemli ynetim merkezlerinin yaknnda ok odal kaya mezarlar bulunmaktadr. Dilkaya, Karagndz ve Yoncatepede ise soyulmadan gnmze ulam, iinde birden ok gm bulunan yeralt oda mezarlar incelenmitir. lmden sonraki yaama inandklar iin llerin mezarlarna gnlk yaamda kulland eyalar konulurdu yastk, anak, mlek v.s.
SIRA SZDE
Urartularn l SIRAgmme SZDE gelenekleri nasld? Tartnz.

DNELM Urartu tarihinin nemli bir blm gneydeki byk dman Asur ile mcadeleye odaklanmtr. Ayrca Menua dneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi KralS O R U l (Erzurum evresinde) ve mahalli beylikler zerine, gneybatda Hate (Malatya evresi), gneydouda ise Kuzeybat rana; I. Argiti dneminde Hate - Tabal (Tuatenin lkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adyaman blgesinde) ve kral DKKAT Kutapili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muki zerine sefer yapmlardr.
DNELM S O R U
Siyasal ve Kltrel likiler
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
95
Urartu Krallnda ivi yazs, yllk sefer yapma, l sistemi, krali unvanlar, stel dikme, sava taktikleri, nfus nakilleri, resim, ssleme ve kabartma sanat gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelimitir. Mimari, sorgulu miferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazs, yakarak gmme, fildii sanat gibi dallar ise Kuzey Suriyeden etkiler almtr. Bronz levhalar zerindeki bezemelerde Asur etkisi yannda Ge Hitit izleri de grlmektedir. Btn bu etkiler Urartu insan ve zorlu corafyasyla btnleerek yeni biimler alm ve Urartu sanatn oluturmutur.
anak-mlek Sanat
Devletin kuruluu ile birlikte ortaya km gzken parlak krmz astarl anak-mlek grubu ynetim merkezi ve nemli Urartu kalelerinde bulunmaktadr. Halkn rettii yresel ve geleneksel mallar da kullanlmaya devam etmitir. Urartular hakkndaki deerlendirmeler, birka kaynaktan gelen verilerle yaplmaktadr. Asur yaztlar zellikle erken dnemleri iin nemli kaynak grubunu oluturur. M 13-9. yy arasndaki krallk ncesi dnem genellikle bu kaynaklardan anlalmaya allr. M 9. yy ortalar ile 6. yy arasndaki krallk dnemi ise kayalara kazdrlan Urartu krali yaztlar, az sayda ivi yazl kil tablet ile Asur yaztlar ve Arkeolojik bulgular birletirilerek ortaya konabilir. Byk kent ve kalelerdeki grkemli mimarlk kalntlar, maden eserler ve zengin dier buluntular bu uygarl gnmze tamaktadr.
Resim 4.4 Urartu Kazan, Akurgal, E. (1993). Anadolu Uygarlklar, stanbul, res, 52.
PHRYGLER
Phrygler, M 1200lerden itibaren Makedonya ve Trakyadan dalgalar halinde Anadoluya g ettii dnlen Thrak kkenli bir topluluktur. Orta Anadoluda M 9. yzyldan itibaren siyasi bir g olarak ok renkli byk bir uygarlk kurmulardr. Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phryglerin Klasik Phrygia Blgesinden ok daha geni bir alana yayldklarn gstermektedir. Bu alann snrlar kesin olarak saptanamamakla birlikte Phryglerin Halysin ( Kzlrmak ) dousunda orum, Tokat ve Krehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda Burdur ve Elmal Ovas; batda Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda Bandrma yrelerine kadar etki alanlarn genilettikleri anlalmaktadr. Ancak en etkili olduklar blge, gnmzde Yukar Sakarya Vadisinde Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri arasnda kalan ve klasik dnemde Kk Phrygia (Phrygia Epiktetos) olarak adlandrlan blgedir. Corafyaclar tarafndan Bat Anadolu eii olarak adlandrlan blge, bir yandan Anadolu Blgesinin kuzeybat kesimini evirirken, dier yandan da denize dikey olarak uzanan dalar arasndaki vadiler ile Ege ve Marmara Denizi kylarna doru alr. Konumu itibariyle Anadolu Blgesinin batya alan kaps, dou ile baty birletiren yollarn dm noktasdr. Hem stratejik savunmaya ynelik uygun arazi yaps hem de tarma elverili geni ovalarn bulunmas Phryglerin bu blgede gl konuma ulamalarn salamtr.
96
Anadolu Arkeolojisi
SIRA SZDE
Phryg Uygarlnn bilinen ilk kral kimdir? Aklaynz SIRA SZDE Phryg devletinin bilinen ilk kral, Gordiostur. Ancak Kral Gordios hakknda DNELM pek fazla bilgi yoktur. Assur kaynaklarnda Mukili Mitaolarak ad geen ve II. Sargonun ada olan, Gordiosun olu Midas, efsaneleri ile antik bat kaynaklaS O R nl U rna konu olmu Phryg kraldr. Kral Midas ilk olarak douda Kargam, Urartu ve Tabal krallklaryla birlikte Asura kar bir siyaset izlerken M 709 ylnda ise doudan gelen Kimmer tehditine kar Asurdan yardm istemitir. Bu dostluk anDKKAT lamasnn ardndan Kral Midas bat dnyas ile ilikiler kurmaya balamtr. Orta Yunanistanda Delphoi kehanet merkezine armaanlar gndermi, Anadolunun SIRA SZDE bat kylarndaki Aiolia blgesi kentlerinden olan Kyme kenti kral Agememnonun kz Demodice veya Hermodice ile evlenmitir. Samos, Lindos, Paros, Olympia ve Perakhoradaki kutsal alanlara sunulan, Phryg fibulalar (neleri), omphaloslu AMALARIMIZ bronz kaseler (gbekli bronz kaseler) ve kemerler Phryglerin bat dnyas ile ilikilerinin dzeyini gsteren en nemli kantlar oluturmaktadr. Kral Midas dneminde, yani 8. P yzyl sonlarnda Phryg devletinin etki alan, batda Ege denizi K M T A kylarndan douda Halys (Kzlrmak)in dier yakasna kadar yaylmt. Ancak bu dnemde Kimmer etkisi de kendini gsteriyordu. Assur kral II. Sargonun bu gebe halklarla yapt sava srasnda yaamn yitirmesi ile Phryg kral Midas TELEVZY ON Asur desteini de kaybetmi oldu. Bylece Kimmer istilalar ile kar karya kalan Phrygler Kimmerlerin karsnda yenilgiye uradlar. Antik kaynaklar bu yenilgi karsnda Kral Midasn boa kan ierek intihar ettiini belirtirken, istilann tarihi T E R N yazarlardan ET konusunda N antik Eusobios, M 696/695, Africanus ise, M 676 tarihini vermektedir. Yenilgi ile sonulanan savan ve istilalarn sonucunda Phryg kralnn lmnn ardndan Phryg krall siyasi anlamda gcn yitirse de tarih sahnesinden silinmemitir. Gordionda istilann ve ykmlarn ardndan ksa bir sre sonra yeniden yerlemeler kurulmutur. Kral ailesinden geriye kalan soylu kesim ise Yukar Sakarya vadisine ve Kzlrmakn dousundaki Hattua (Boazky) ve Pazarl gibi merkezlere yerlemitir. Bu merkezlerde M 547/546 yllarnda Pers istilasna kadar bamsz bir ekilde yaamlarn srdrmlerdir. Lydia Krallnn yklnn ardndan Phrygia, Akhamenid Krallnn satraplk sistemi iine alnmt. Kapadokya, Paflagonya ve Hellaspontos ile birlikte Byk Phrygia Satraplna balanmt. M 333te blge Byk skenderin hkimiyeti altna girer. Blge, skenderin lmnn ardndan generalleri arasnda ekime konusu hline gelir. Blge ilk olarak Antigonos, M 301 ylnda Gney Phrygia blgesindeki Sultan Dalarnn kuzey eteklerinde kurulmu olan psosta yaplan Savatan sonra Lysimakhosun, M 281 ylnda Kurupedion Savann ardndan da Seleukoslarn eline gemitir. M 277 ylnda ise bir Kelt boyu olan ve Anadoluya Balkanlar zerinden gelen Galatlarn istilalarna sahne olan blgenin, Yukar Sakarya ve Orta Kzlrmak blm Galatia olarak adlandrlmtr. M 228 tarihinden sonra Bergama Kral I. Attalosun denetimine giren blgenin bat kesimi, M 190 ylnda Roma ve Seleukos Kral III. Antiochos arasnda Manisa yaknlarnda gerekleen ve Romallarn galibiyetiyle sonulanan Magnesya Savann ardndan, M 188de yaplan Apameia Bar ile, Romallar tarafndan Bergama Krallna verilmitir. Bergama Kral III. Attalosun M 133 ylnda lmnden sonra blge, Pontos Kral V. Mithridates ile Bitinya Kral II. Nikomedes arasnda paylalmtr. M 116 ylnda ise Romann Asia Eyaleti snrlar iine alnmtr. M 88de
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
97
Pontos Kral VI. Mithridates tarafndan blge birka kez ele geirilmitir. Mithridates tarafndan ele geirilen topraklar Romal komutan Sullann yapt seferler sonucunda M 85 ylnda imzalanm olan Dardanos Bar ile tekrar geri alnmtr. Mithridatese en son darbe ise Romal komutan Pompeius tarafndan olmutur. Pompeius Kk Asyada ele geirmi olduu topraklar zerinde yeni dzenlemeler yapmtr. Bu dzenlemeye gre M 74 ylnda eyalet olan Bitinya, Pontos eyaleti ile birletirilmi, Kk Asyada Kilikya ve Bitinya-Pontos Eyaletlerinin dnda kalan topraklar Romann yerel olan krallklara braklmtr. M 25 ylnda Augustus Galatia kral Amyntasn lmyle sahip olduu topraklar zerinde Galatia Eyaletini kurmutur. Bu eyalete dahil olan blgeler arasnda Pisidya ve Lykonia ile birlikte, Phrygia blgesinin dou kesimi de yer almtr. mparator Vespasianus zamannda, M 74 ylnda, Kapadokya ve Galatia eyaletlerinin birletirilmesi sonucunda geni bir alana yaylan Galatia eyaletinde bir takm idari glklerle karlalmas sonucunda, MS 107-113 yllar arasnda Traianus, Kapadokya-Galatia Eyaletlerini birbirinden ayrmtr. Yaplan yeni dzenleme ile Galatia Eyaleti tekrar Augustus dnemindeki snrlarna ulamtr. mparator Diocletianus dneminde (MS 284-305), mparatorluk on iki diocese blnm ve eyaletler tekrar dzenlenmitir. Bu dnemde Pisidia Eyaleti kurulmu ve Galatiann gneyi ile birlikte Phrygia Paroreios olarak adlandrlan, gller yresinin kuzey ve kuzeybatsndaki blm, Lykia-Pamphylia Eyaletinin kuzey ksmlar da yeni eyalete dahil edilmitir. Diocletianus dneminde alt blme ayrlan Asia Eyaletinin bir blm olan Phrygia Blgesi, Constantinus dneminde Primave Secundaolarak ya da Pacatianave Salutarisolarak ikiye ayrlmtr. Prima ya da Pacatiana olarak adlandrlan blgeler Laodiceiadan, Secunda ya da Salutaris olarak adlandrlan blmler ise Synnada (Afyonkarahisar)dan idare edilmitir.
Kltrel Yap
Antik kaynaklarda Phryg toplumu hakknda ok az bilgi mevcuttur. Homeros ve Herodotos Phrygleri sava bir ulus olarak tanmlamtr. Ancak daha sonralar onlar, mzik ve dansta nl, cesaret ve enerjiden yoksun kle ruhlu bir ulus olarak nitelendirilmilerdi. Yaadklar lke, ormanlar, otlaklar, hayvan srleri ve toprak rnleri bakmndan zengindi. Halkn byk bir blmn tarm ve hayvanclkla geinen kyl snf oluturmaktayd. Ayrca, Gordion, Yazlkaya-Midas ehri ve Boazkydeki Phryg kenti gibi idari merkezlerde yaayan soylu snfn yan sra rahip, tccar ve zanaatkr snflar da olmalyd. Phryglerin kltrel yaplar nasld? Tartnz.
SIRA SZDE
Yaz ve Dil
SIRA SZDE
Hint-Avrupa kkenli bir dil konuan Phrygler, Arkaik Yunan alfabesine benzeyen bir harf yazsna sahipti. Gordion kazlar Phryglerin M 8. yzyln ikinci yarsnS O esas R U olarak sadan itibaren alfabetik yazy kullandklarn gstermitir. Bu yaz dan sola doru yazlr. Bununla birlikte Phrygler soldan saa yaz ekillerini de kullanmlardr. Okunabilmekle birlikte henz anlalamayan Phryg yazlD K K A dilinde T m yaztlarn byk bir blm adak yazt karakterinde olup kaya fasadlar, niler, altarlar, ta bloklar ve kk adak eyalar zerinde yer almaktadr. Ayrca vaSIRA SZDE zo zerine yazlm gnlk yaamla ilgili olduu dnlen ok sayda graffiti de mevcuttur. Phryg dili MS 2. ve 3. yzylda Ge Phryg yaztlar eklinde tekrar ortaAMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT Grafiti: Duvar yazlar ve resimler yoluyla kendini ifade eden bir grsel SIRA szc SZDE uygulamadr. Grafik kkeninden tretilmitir.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
98
Anadolu Arkeolojisi
ya kmtr. Bu durum kkl Phryg kltrnn Roma dnemine yansyan etkileri eklinde yorumlanmaktadr.
Mimari
Phrygler, yaadklar alanlarn topografyasna gre mimarilerini iki farkl ekilde oluturmulardr. Birincisi, Gordion gibi alak ve yass tepeler zerine kurulmu olan Phryg sitadellerinin evresi bir sur ile evrelenmitir. Sitadeli i ksmnda koruma duvarlar ile blmlere ayrlm alanlarda ve teraslar zerinde, birbirine paralele olarak ina edilmi, megaron planl yaplar yer almaktadr. nlerinde geni, ak avlulara sahip, tek bana duran yaplardan oluan bu tip yerleim ekli, kark bir plan gsteren doulu saray anlaylndan tamamen farkldr. Megaron planl yaplarn Bat Anadoluda M 3. bin yln balarndan beri kullanld gz nnde tutulursa Phryglerin mimari adan batya zg kkl bir gelenein varisleri olduu kabul edilebilir. nde bir giri hol ve arkada ocakl byk bir salondan oluan Phryg megaronlar, tepesinde bir akroteri olan semerdam at ile rtldr. Baz megaronlarn taban Phryg buluu olan renkli akl talaryla ya da boyal kil ivilerle yaplm mozaiklerle ssldr. M 6. yzyln ortalarna doru batdan gelen etkilerle yaplarn d yzleri pimi toprak kabartma bezekli kaplama levhalar ile duvarlarn i yzeyleri ise Yunan slubunda fresklerle sslenmeye balamtr. Ayrca, ele geen Ge Hitit tekniinde ve etkisinde yaplm ortostat paralar, baz nemli Phryg yaplarnn d cephelerinin dou etkisinin bir sonucu olarak ortostatlarla kaplandn gstermektedir.
Resim 4.5 Gordion citadelindeki Byk Megaronun Rekonstrksiyonu: Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, stanbul, s. 260.
Phryglerin ikinci yerleim tipini sarp kayalklar zerine kurulmu kaleler ve eteklerinde halkn oturduu yerlemeler oluturmaktadr. Bu tip yerlemelerin rnekleri, Eskiehir- Afyonkarahisar- Ktahya arasndaki dalk arazide grlmektedir. Kayalarn dzeltilmesi ve takviye edilmesiyle doal bir savunma sisteminin oluturulduu kalelerde, Phryg dnemine ait yaplar hakknda fazla bir bilgi yoktur. Ancak kayalara oyulmu merdivenli gizli geitler, byk su sarnlar, kaya mezarlar, bir Phryg Kalesinin karakteristik zelliklerini yanstmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE nasl oluturmulardr? Aklaynz. Phrygler mimarilerini
DNELM S O R U
Sanat
Phryg yerlemelerinden ve tmlslerden ele geirilen arkeolojik eserler Phryglerin marangozluk, madencilik, seramik ve dokumaclk endstrisinde stn bir
S O R U
DNELM
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
99
dzeye erimi olduklarn gstermektedir. lkenin kereste bakmndan zenginlii, Phryglerde ahap mimari, doramaclk ve marangozluun gelimesinde etkili olmutur. Gordion tmlslerinin altndaki tamamen ahaptan ina edilmi mezar odalar, ivi kullanlmadan, birbirine gemelerle tutturulmu, geometrik bezekli oyma ve kakmalarla bezenmi mobilyalar ve panolar, gelimi Phryg marangozluunun en gzel rneklerini oluturmaktadr. Phrygler, balca endstri kollarndan olan tun endstrisinde Bat Anadolulu nclerine, Dou Anadolu Blgesindeki adalar Urartu ve Mezopotamyadaki metalurji atlyelerine ok ey borludurlar. Phryg atlyelerinde, Yakn Dou saraylarndan tandmz kazanlar, omphaloslu phialeler, testiler ve kepeler gibi dou atlyelerinden ithal edilen tun eyalarn yerli retimlerinin yan sra bir Phryg buluu olan makara kulplu kseler, geometrik bezemeli, tun kemerler ve fibulalar da retilmekteydi. M 8. ve 7. yzyllarda Eskia dnyasnn byk bir blmne ihra edilen Phryg tun eyalar arasnda az kenarnda kanatl kadn ve sakall erkek biiminde tutamaklar bulunan kazanlar, fibulalar ve gnmz hamam taslarnn atas olan omphaloslu phialeler en ok aranan ihra mallarn oluturuyordu.
Resim 4.6 Seramik, Fibula, Hamam Tas ve Ahap Eserler, Akurgal, E. (1993). Anadolu Uygarlklar, stanbul, res, 61, 63, 64, 65.; Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, stanbul, s. 275.
Gelimi Phryg seramikleri endstrisinde, Kzlrmakn dou ve batsndaki farkl etnik gelere bal olarak farkl teknikte kaplar retilmitir. Batda daha ok metalik parlaklkta, gri ve siyah renkli kaplar; douda ise ak renk zemin zerine koyu renk boya ile yaplm bezemelere sahip ok renkli bir seramik retilmekteydi. Batya da giren bu tip renkli kaplarda en belirgin motif tek merkezli dairelerdir. Ayrca stilize geyik, geometrik desenli ereveler iine alnm aslan ve boa motifleri sevilerek kullanlan motifleri oluturmaktadr. Gnmzde hala deerli olan Orta Anadolu Blgesi kei ve koyunlarnn kaliteli ynleri, Phrygiada dokumacln nemli bir sanayi kolu olarak gelimesinde etkili olmutur. Trk kilimlerinin atas olan geometrik motiflerle dokunmu Phryg kilimleri antik dnyann en ok sevilen mallar arasnda yer almaktayd. Phryglerin kilim iin kullandklar tapatesadnn bugn birok Avrupa dilinde duvar hals ve duvar kd iin kullanlyor olmas Gordionda bulunan binlerce dokuma tezgh arl, ele geen geometrik bezemeli tekstil rnekleri Phrygiada gelimi bir tekstil sanayinin varln aka gstermektedir. Ayrca bir Phryg buluu olduu sylenen altn sim ile kuma zerine nak ilemenin latincede Phrygio=nak ileyeneklinde karmza kmas da bu durumu destekleyen dier bir kanttr.
100
Anadolu Arkeolojisi
Antik kaynaklardan anlaldn gre mzik ve dans Phryglerin yaamnda nemli bir yer tutuyordu. Bata flt olmak zere simbal, gen ve bir eit basit flt olan syrinks gibi, birok mzik aletinin bulucusu olarak tannan bu halk zellikle Kybele klt trenlerinde zil, alpara ve davul eliinde grltl ve cokulu danslar icra ediyordu. Phryg mzik kltr Antik a ve Bizans aracl ile Osmanl dnemine kadar gelerek Klasik Trk mziindeki Phryg Makamile yaamaya devam etmektedir.
Din
Phryg dini ve ritel trenlerinin ayrntlar gnmzde hl byk lde gizemini korumaktadr. Bunun balca nedeni, Phryg dnemine ait dini ierikli yazl belgelerin azl, mevcut yaztlarn ksa olmakla birlikte birka kelime dnda anlamnn zlememi olmasdr. Ancak, Antik Yunan ve Roma kaynaklarnda verilen bilgiler, Phryg yerleim sahas iinde bulunan dini antlar, Phryg dininin ilkel Anadolulu ve Hint Avrupal olmak zere iki blmden olutuunu gstermektedir. Dinin ilkel Anadolulu blmn, M 7. binyldan itibaren Anadoluda gl bir inan olarak sayg gren Ana Tanra inanc oluturur. Hind-Avrupal blmnde ise Thrak kkenli Gne Tanrs Sabazios ve sonralar Men olarak adlandrlan Manes yer almaktadr. Antik kaynaklarn analizi ve otantik Phryg dini ve tapnmlarnn bugn iin somut tanklarn oluturan klt antlar, Anadolu kkenli Ana Tanrann Matarismi ile Phryg dininde tartmasz en byk tanra olarak tapnm grdn gstermektedir. Byk lde tarm toplumu olan Phryglerin usuz bucaksz doa ile zdeletirdikleri Ana Tanra Matar bir doa tanras dier bir deyile doann kendisidir ve Phryg dininde adeta tek tanr olarak tapnm grmtr. Bu durum Phryg dinine tek tanrl bir din grnts vermektedir. Demirden yaplan ldrc silahlarn kullanlmas ve savalarn sreklilik kazanmas, Sava Tanrlar ile birlikte Frtna, Gne ve dier tanrlarn n plana gemesine neden olmutur. Ancak doann en byk yaratc gc olan Ana Tanrann hibir zaman nemini yitirmeden varln srdrd bilinmektedir. Ana Tanra Demir anda Ge Hitit dneminde Kargam kentinin ba tanras Kubabaadyla anlmaktadr. Tanra bir ift aslan ve elinde ayna ile betimlenmektedir. Phryg dininde Matar usuz bucaksz doada canll ve verimlilii simgeleyen evrensel bir nitelie sahiptir. Eskiehir, Afyonkarahisar, Ktahya il snrlar iindeki vadilerde ok sayda antsal ve kk lekli kaya antnn Ana Tanrann karakteriyle rten ve tanraya tapnmn odan oluturan klt yaplar bulunmaktadr. Phryglerin Ana Tanraya duyduklar derin sayg ve balln en gzel kantlar olan bu antlar; kaya fasadlar, altarlar ve niler olmak zere gruba ayrlmaktadr. Kaya Fasadlar, gen alnlkl, beik atl Phryg megaronlarnn kayalarn dik yzlerine oyulmu n cephesini yanstmaktadr. Antsal fasadlarn en grkemli ve en nlsn Yazlkaya - Midas ehrinde, Midas Ant ya da Yazlkaya olarak isimlendirilen 17 m yksekliinde ve 16.50 m geniliindeki fasad oluturmaktadr. Yazlkaya - Midas Antnn yan sra; Midas - Yazlkaya Vadisinde, Bitmemi Ant, Areyastis Ant, Kmbet Vadisinde Bahayi Ant, Khn Vadisinde Malta Ant ve Aslankaya Ant, Afyonkarahisar ili, hsaniye ilesi, Der beldesi yaknlarndaki Byk Kapkaya ve Kk Kap Kaya Ant,
101
Ktahyan Tavanl ilesi yaknlarnda Delikli Ta Ant en etkileyici ve en gzel antsal cephelerdir.
Resim 4.7 Yazlkaya- Midas Ant. Eskiehir li Han lesi, Yazlkaya Ky.
Resim 4.8 Aslanta Kaya Mezar. Afyonkarahisar li, Kayhan Beldesi Snrlar iinde yer almaktadr.
Phryg Ana Tanras - Matar Kubileya

M 1200lerden itibaren Balkanlardan boazlar yolu ile Anadoluya g eden Thrak kkenli Phrygler, binlerce yldr bu topraklarda kkleen gl Ana Tanra inancn benimseyerek, yeni yurtlarnda bu tanraya adeta tek tanr olarak ibadet etmilerdir. Matar, Phryglerin gznde doann ve hayvanlarn egemeniydi. Bereketin, bolluun ve dourganln simgesi olan tanra, doay tm canll ve verimliliiyle simgeleyen evrensel bir nitelik tamaktayd. zellikle yrtc ku ve aslanlar tanrann kutsal hayvanlarn oluturmaktayd. Bu zelliklerinin yan sra tanra, gen kzlarn ve kentlerin de korucusuydu. Doann hakimi olan Matar yksek dalarda ve yaln kayalarda yaadna inanlmaktayd ve bu inan dorultusunda tanrann ritel trenleri de vahi doada, ormanlk ve kayalk alanlardaki ak hava tapnaklarnda gerekletirilmekteydi. Phryglerin ana tanralarn zellikleri nelerdir? Aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
102
Anadolu Arkeolojisi
Phryglerin Ana Tanra klt, Yunan ve Roma dnyasnda da benimsenmi ve kendi tapnmlar ile btnlemitir. Antik kaynaklarda Agdistis ya da Agdistis Meter Thea olarak geen tanraya, Yunanllar Meter Megale ve daha ok da Kybele, Romallar ise Magna Matar diyorlard.
Resim 4.9 Ankara Fidanlk Kybele Kabartmas, Gordion Kybele Kabartmas Akurgal, E. (1993).
Anadolu Uygarlklar,
stanbul, res, 71, 72.
Tanra Matarn, Antik Yunan ve Roma kaynaklarna konu olan tek bir efsanesi bulunmaktadr. Bu efsane znde konu olarak ayn olsa da farkl yazarlar tarafndan deiik ekillerde aktarlmtr. Mitolojiye gre, Tanra, Attis ya da Atas-Attes adnda yakkl bir gence aktr. Ancak Attis bu aka karlk vermez ve ondan kamaya balar. Tanra onu her yerde amanszca takip eder ve bu takipten kurtulamayan Attis, Pessinus kentinde erkekliini kendi elleriyle ortadan kaldrr. Kybele- Attis kltnn znde de Attisin erkekliini kesmesi ve adeta kendini tanraya kurban edii, Ana Tanra rahiplerinin kanl trenle erkekliklerini kendi elleriyle gidermesi yatmaktadr. Akan kan ve yitirilen erkeklik gcnn, evrensel bir nitelik kazanarak bereket ve canlln tm doaya getiine inanlmaktayd. Phrygler bu tanray ylesine benimsemiler ki tm devleti ve lkelerini, Ana Tanra Matarn mlk saymlardr. Aslnda Neolitik adan beri kkl bir Anadolu Tanras olduu halde Kybele tarihe Phryg tanras olarak gemitir.
l Gmme Gelenekleri
Tmls: ller, dz ya
da semerdam atl, kapsz, ev biimindeki ahap mezar odalar iindeki ahap sedirler zerine yatrlm ve yanlarna deerli armaanlar braklarak zerleri bir tepe oluuncaya kadar toprakla rtlen mezar tipidir.
Phryg l gmme gelenekleri, onlarn ldkten sonra dier dnyada yaamn devam ettiine inandklarn gsterir. Bu inanla balantl olarak Phryg soylular, ya Tmlsler altndaki ahap odalara ya da kayalk alanlara oyulan oda mezarlara gmlmlerdir. Kaya mezarlar, soyulmu olmalar nedeniyle mimari zellikler dnda l gmme gelenekleri hakknda pek fazla bilgi vermezler. Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya arasndaki blgede kaya mezarlarna ait birok rnek bulunmaktadr. Anadoluya ilk kez Phrygler tarafndan Trakya ve Makedoniadan getirilmi olan tmls mezar geleneini youn olarak kullanmlardr. En erken rnei M 9. yzyln sonlar 8. yzyln balarna tarihlenen Tmlsler, Batda Afyonkarahisar, Gneybatda Antalya yaknlarndaki Elmal, gneydouda Nide yresine kadar geni bir alana Tmls gelenei yaylmtr. Phryg Tmlslerinin en youn kmelendikleri yreler Ankara, Gordion (Yasshyk) ve orum Alacahyk
103
Dendrokronoloji: Dendron=aa, Kronos= zaman, Logos=bilimszcklerinin birletirilmesi ile oluturulan Dendrokronoloji, aalarn yllk oluturduklar halkalarnn yardmyla, eitli amalar iin, ya saptama bilimidir. Bir aacn yaam boyunca, her yl aacn gvdesine eklenen yllk halkalar o yln iklim koullarna bal olarak geni, dar veya normal genilikte olurlar. Belirli bir blgeden alnacak ayn veya deiik aa trlerinin gvdelerinden enine kesit alnarak normalden daha byk veya daha dar olan halklarn ayn yllara ait olduu grlr. Bylelikle ahaplar zerindeki halkalardan ya saptamas ve gemi yllara ait iklim hakknda bilgi sahibi olunmaktadr. Kremasyon: Cesetlerin yaklarak kllerinin bir kap iinde saklanmas veya gmlmesidir.
evresidir. Ankarada Antkabir Tepesi, Atatrk Orman iftlii, Stz ve Orta Dou Teknik niversitesinde 20 kadar Phryg Tmls mezar ortaya kartlmtr. Tmls tipi mezar antlarnn en youn bulunduu yer Bakent Gordion (Yasshyk)dur. Burada 100 kadar Tmls mezarn varl saptanmtr. Bunlardan en grkemlisi Midasn Mezar olduu sylenen fakat son yllarda yaplan dendrokronoloji sonularna gre babasna veya dedesine ait olduu arlk kazanan Byk Tmlstr. Ant mezar 300 m apnda ve 53 m yksekliinde yapay bir tepedir. Bu tepenin altnda ahap bir mezar odas bulunmakta, tavan ise semerdam denilen, iki yana doru eimli bir ekle sahiptir. Mezar odasnda, yaklak 60 yalarnda lm bir erkein iskeleti durmaktayd. Cesetle birlikte, oyma ve kakmalarla ssl ahap mobilyalar ile 200 kadar tun kap demirden ayaklar zerinde duran byk kazan bulunmaktayd. Duvarlar kuma kaplyd. M 7. yzyln sonlarndan itibaren byk bir olaslkla Yunanistan zerinden gelen etkilerle tmlslerde dzensiz s ukurlara yaplm, kremasyon gmler de grlmeye balamtr. Gsterili soylu mezarlarnn aksine halk mezarlar olduka basit ve sadedir. Yerleim merkezi iine veya dna yaplan gmler, ya basit toprak mezar ya da kpler iine yaplm kremasyon mezar eklindedir. Gordion, Boazky, Pazarl ve Ankarada bu tip mezarlar yaplan arkeolojik kazlarla kartlmtr.
Resim 4.10 Gordion Byk Tmls, Gordion Byk Tmls (MM) i: Simpson, E.- Spirydowicz, K. (1999). Gordion Ahap Eserler, Ankara, fig, 34,35.
Phryg l gmme gelenekleri nasldr? Tartnz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
104
Anadolu Arkeolojisi
zet
M 1200lerde batdan gelen Ege Glerinin saldrlar eski gcn kaybeden Hitit mparatorluuna son vermi, bata Boazky olmak zere, btn Hitit ehirleri yaklp yklmtr. Bu saldrlardan kurtulabilen Hititler gney ve gneydou Toroslarn dalk blgelerine ekilerek tarihte son Hitit Beylikleri an yaamlardr. Bundan sonra bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamam, Hitit gelenei, bu Hitit Beylikleri tarafndan Asurlularn srekli saldrlar ile tarih sahnesinden silindikleri devir olan M 700 yllarna kadar devam ettirilmitir. Kargam, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakagz, Karatepe ve Tell Tayinatda yaplan kazlarda bu dnemin nemli merkezleri aa karlmtr. Ayrca ayn aa ait dank eserler de birok yerlerde bulunmutur. Bu kk krallklar M I. binin ilk eyreinde, Anadolunun kuzey ve batsnda Phryg, Dou Anadoluda Urartu, Kuzey Mezopotamyadaki Asur politik gleri arasnda yaamlarn srdrmlerdir. Ge Hitit ehirlerinin etraf sularla evrili olup bu ehirlerde idari ve dinsel ilevli antsal yaplar, yerlemenin tepesinde ek bir savunma sistemiyle citadel korunan ana blm oluturmaktadr. Kentler, saraylar, caddeleri, antsal merdivenleri ve meydanlar ile birlikte bir btn olarak planlanmtr. Saraylar, ounlukla bir avlu evresine yerletirilmi birbirlerini btnleyen yaplardan olumutur. Hilani ad verilen, girii stunlu, dikdrtgen planl bu yaplar dnemin zgn bir mimarlk rneidir. Ge Hitit sanatnn nemli zelliklerinden biri mimari ile yontuculuun birlikte uygulanmasdr. Sur duvarlarndaki kaplar, saray cepheleri kabartmal ta bloklarla (ortostad) kaplanmtr. Malatya yaknndaki Aslantepe ehrinin kapsn ssleyen kabartmalar ve iki aslan heykeli, geleneksel Hititli eleri yanstan bir grup olup zerinde Malatya Beylii Kral Sulumelinin tanr ve tanralara iki sunuu betimlenmitir. Aslantepe saraynn giri ksmndaki byk kral heykeli ise Asur etkileri gsterip, kabartmalardan daha ge bir tarihe ait olduu anlalmaktadr. Gney Anadoludaki en nemli Ge Hitit ehir krallklarndan biri olan Kargamn nemi Mezopotamya ile Anadolu ve Msr birbirine balayan yollarn kavak noktasnda bulunmasndandr. Ge Hitit ehir krallklar kltrnn ortak bir karakteri de Hitit hiyeroglif yazsdr. Artk Hitit ivi yazsnn kullanlmad bu dnem kabartmalarnda Hitit hiyerogliflerinin yer ald grlmektedir. Kargam kabartmalarnn yan sra Andaval kabartmasnda, Sultanhan -Kayseri ve Kyltolu stellerinde bunu grmek mmkndr. Ge Hitit ann Anadolu arkeolojisi ve sanatndaki nemi, Hitit sanatn M 700 yllarna kadar yaatm olmasndandr M 2. binyl balarndan itibaren Dou Anadolu Blgesinde Hurri kkenli kk beylikler yaamaktayd. Bu beylikler genellikle yar gebe bir yaam srmekteydiler ve feodal bir yapya sahip deillerdi. lk kez Asur Kral Salmannassar (M 1274-1245) dalk blgedeki bu lkeden Uruatri olarak sz etmekte ve 8 kabileden olutuunu bildirmektedir. Daha sonra Asur Kral I. Tikulti Ninurta (M 1244-1208) ise Dou Anadolu Blgesinde Nairi olarak adlandrd lkenin 60 kralnn olduunu bildirmitir. Urartularn, bakenti Tupa (Van) idi. Urartu Devleti en gl dneminde (M 8-7.yzyl), gnmzdeki Dou Anadolu, Kuzeybat ran, Irakn kk bir blm ile kuzeyde Aras Vadisine egemendi. Devletin bakenti Dou Anadoluda Van Glnn dou kysnda yer almaktayd; daha ge dnemlerdeki adyla Tosp, Urartucadaki Tupaya dayanmaktadr. Asurlarn corafi metinlerinde Van Glnden Nairinin Yukar Denizi, Urmiye Glndense Nairinin Aa Denizi olarak sz edilir. Bugn dahi Urumiye Glnn Farsas Deryea yani Kk Deniz anlamndadr. Urartu yerleim blgesinin snrlarn, batda Karasu-Frat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dalar, douda ran Azerbaycanndaki Savalan Dalar, gneyde ise Zagros Dalaryla birleen Dou Toroslar oluturur. Efsanevi Ar Da bu dalk blgenin orta noktasndadr. ncildeki masoretik nlletirmeden tr bu da, Urartu adnn r r tnszleriyle yazlmas sonucu Araratadn almtr. 5165 mlik ykseklii ile Byk Ar Da, Kafkasyann gneyindeki en yksek dadr. Kk Ar Da, Tendrek, Alada, Sphan Da ve Nemrut Da gibi genelde 3000 myi geen dier dalarn ou Van Gl yaknlarnda yer almaktadr. M 730larda Asurun glenmesiyle Urartu Devleti toprak kaybetmeye balamtr. Bu dnemi Asurla olan savalar takip etmitir. Ancak bu arada g dengsi de deimektedir. Byyen Med tehlikesi, Med-skit ittifak ile sonulanm ve bunun sonucunda da Ninivi dm, M 605 ylnda da Asur mparatorluu tarihe karmtr. Bu durum Urartu Devletini de etkilemi ve Med ve skit tehlikesi Urartu zerine odaklanmtr.
105
Urartu mparatorluu de bu saldrlara dayanamam ve M 7. yzyln sonunda tarih sahnesinden ekilmitir. Eski Urartu kaleleri avutepe ve Toprakkalede bulunan skit tip ok ular Urartu lkesini skitlerin ele geirdikleri ynndeki Babil tarihlerini desteklemektedir. Phrygler, M 1200lerden itibaren Makedonya ve Trakyadan dalgalar hlinde Anadoluya g ettii dnlen Thrak kkenli bir topluluktur. Orta Anadoluda M 9. yzyldan itibaren siyasi bir g olarak ok renkli byk bir uygarlk kurmulardr. Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phryglerin Klasik Phrygia Blgesinden ok daha geni bir alana yayldklarn gstermektedir. Bu alann snrlar kesin olarak saptanamamakla birlikte Phryglerin Halysin ( Kzlrmak ) dousunda orum, Tokat ve Krehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda Burdur ve Elmal Ovas; batda Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda Bandrma yrelerine kadar etki alanlarn genilettikleri anlalmaktadr. Ancak en etkili olduklar blge, gnmzde Yukar Sakarya Vadisinde Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri arasnda kalan ve klasik dnemde Kk Phrygia (Phrygia Epiktetos) olarak adlandrlan blgedir. Corafyaclar tarafndan Bat Anadolu eii olarak adlandrlan blge, bir yandan Anadolu Blgesinin kuzeybat kesimini evirirken, dier yandan da denize dikey olarak uzanan dalar arasndaki vadiler ile Ege ve Marmara Denizi kylarna doru alr. Konumu itibariyle Anadolu Blgesinin batya alan kaps, dou ile baty birletiren yollarn dm noktasdr. Hem stratejik savunmaya ynelik uygun arazi yaps hem de tarma elverili geni ovalarn bulunmas Phryglerin bu blgede gl konuma ulamalarn salamtr. Phryg devletinin bilinen ilk kral, Gordiostur. Ancak Kral Gordios hakknda pek fazla bilgi yoktur. Assur kaynaklarnda Mukili Mitaolarak ad geen ve II. Sargonun ada olan, Gordiosun olu Midas, efsaneleri ile antik bat kaynaklarna konu olmu nl Phryg kraldr. Kral Midas ilk olarak douda Kargam, Urartu ve Tabal krallklaryla birlikte Assura kar bir siyaset izlerken, M 709 ylnda ise doudan gelen Kimmer tehditine kar Assurdan yardm istemitir. Bu dostluk anlamasnn ardndan Kral Midas bat dnyas ile ilikiler kurmaya balamtr. Orta Yunanistanda Delphoi kehanet merkezine armaanlar gndermi, Anadolunun bat kylarndaki Aiolia blgesi kentlerinden olan Kyme kenti kral Agememnonun kz Demodice veya Hermodice ile evlenmitir. Samos, Lindos, Paros, Olympia ve Perakhoradaki kutsal alanlara sunulan, Phryg fibulalar,
omphaloslu bronz kaseler ve kemerler Phryglerin bat dnyas ile ilikilerinin dzeyini gsteren en nemli kantlar oluturmaktadr. Kral Midas dneminde, yani M 8. yzyl sonlarnda Phryg devletinin etki alan, batda Ege denizi kylarndan douda Halys (Kzlrmak)in dier yakasna kadar yaylmt. Ancak bu dnemde Kimmer etkisi de kendini gsteriyordu. Assur kral II. Sargonun bu gebe halklarla yapt sava srasnda yaamn yitirmesi ile Phryg kral Midas Asur desteini de kaybetmi oldu. Bylece Kimmer istilalar ile kar karya kalan Phrygler Kimmerlerin karsnda yenilgiye uradlar. Antik kaynaklar bu yenilgi karsnda Kral Midasn boa kan ierek intihar ettiini belirtirken, istilann tarihi konusunda Eusobios, M 696/695, Africanus ise, M 676 tarihini vermektedir. Yenilgi ile sonulanan savan ve istilalarn sonucunda Phryg kralnn lmnn ardndan Phryg krall siyasi anlamda gcn yitirse de tarih sahnesinden silinmemitir. Gordionda istilann ve ykmlarn ardndan ksa bir sre sonra yeniden yerlemeler kurulmutur. Kral ailesinden geriye kalan soylu kesim ise Yukar Sakarya vadisine ve Kzlrmakn dousundaki Hattua (Boazky) ve Pazarl gibi merkezlere yerlemitir. Bu merkezlerde M 547/546 yllarnda Pers istilasna kadar bamsz bir ekilde yaamlarn srdrmlerdir. Lydia Krallnn yklnn ardndan Phrygia, Akhamenid Krallnn satraplk sistemi iine alnmt. Kappadokia, Paphlagonia ve Hellaspontos ile birlikte Byk Phrygia Satraplna balanmt. M 333te blge Byk skenderin hakimiyeti altna girer. Blge, skenderin lmnn ardndan generalleri arasnda ekime konusu haline gelir. Blge ilk olarak Antigonos, M 301 ylnda Gney Phrygia blgesindeki Sultan Dalarnn kuzey eteklerinde kurulmu olan psosta yaplan Savatan sonra Lysimakhosun, M 281 ylnda Kurupedion Savann ardndan da Seleukoslarn eline gemitir. M 277 ylnda ise bir Kelt boyu olan ve Anadoluya Balkanlar zerinden gelen Galatlarn istilalarna sahne olan blgenin, Yukar Sakarya ve Orta Kzlrmak blm Galatia olarak adlandrlmtr. M 228 tarihinden sonra Bergama Kral I. Attalosun denetimine giren blgenin bat kesimi, M 190 ylnda Roma ve Seleukos Kral III. Antiochos arasnda Manisa yaknlarnda gerekleen ve Romallarn galibiyetiyle sonulanan Magnesia Savann ardndan, M 188de yaplan Apameia Bar ile, Romallar tarafndan Bergama Krallna verilmitir. Bergama Kral III. Attalosun M 133 ylnda lmnden sonra blge, Pontos Kral V. Mithridates ile Bithynia Kral II. Nikomedes arasnda paylal-
106
Anadolu Arkeolojisi
mtr. M 116 ylnda ise Romann Asia Eyaleti snrlar iine alnmtr. M 88de Pontos Kral VI. Mithridates tarafndan blge birka kez ele geirilmitir. Mithridates tarafndan ele geirilen topraklar Romal komutan Sullann yapt seferler sonucunda M 85 ylnda imzalanm olan Dardanos Bar ile tekrar geri alnmtr. Mithridatese en son darbe ise Romal komutan Pompeius tarafndan olmutur. Pompeius Kk Asiada ele geirmi olduu topraklar zerinde yeni dzenlemeler yapmtr. Bu dzenlemeye gre M 74 ylnda eyalet olan Bithynia, Pontos eyaleti ile birletirilmi, Kk Asiada Asia, Kilikia ve Bithynia-Pontos Eyaletlerinin dnda kalan topraklar Romann vasal olan krallklara braklmtr. M 25 ylnda Augustus Galatia kral Amyntasn lmyle sahip olduu topraklar zerinde Galatia Eyaletini kurmutur. Bu eyalete dahil olan blgeler arasnda Pisidia ve Lykonia ile birlikte, Phrygia blgesinin dou kesimi de yer almtr. mparator Vespasianus zamannda, M 74 ylnda, Kappadokia ve Galatia eyaletlerinin birletirilmesi sonucunda geni bir alana yaylan Galatia eyaletinde bir takm idari glklerle karlalmas sonucunda, MS 107113 yllar arasnda Traianus, Kappadokia-Galatia Eyaletlerini birbirinden ayrmtr. Yaplan yeni dzenleme ile Galatia Eyaleti tekrar Augustus dnemindeki snrlarna ulamtr. mparator Diocletianus dneminde (MS 284-305), mparatorluk on iki diocese blnm ve eyaletler tekrar dzenlenmitir. Bu dnemde Pisidia Eyaleti kurulmu ve Galatiann gneyi ile birlikte Phrygia Paroreios olarak adlandrlan, gller yresinin kuzey ve kuzeybatsndaki blm, Lykia-Pamphylia Eyaletinin kuzey ksmlar da yeni eyalete dahil edilmitir. Diocletianus dneminde alt blme ayrlan Asia Eyaletinin bir blm olan Phrygia Blgesi, Constantinus dneminde Primave Secundaolarak ya da Pacatianave Salutarisolarak ikiye ayrlmtr. Prima ya da Pacatiana olarak adlandrlan blgeler Laodiceiadan, Secunda ya da Salutaris olarak adlandrlan blmler ise Synnada (Afyonkarahisar)dan idare edilmitir.
107
Kendimizi Snayalm
1. Ge Hitit Beylikleri kimler tarafndan ortadan kaldrlmtr? a. Phrygler b. Lidyallar c. Asurlular d. Kimmerler e. skitler 2. vriz Kaya Kabartmas srasyla hangi il snrmzda ve hangi uygarlk tarafndan yaptrlmtr? a. Konya- Ge Hitit b. Eskiehir- Phrygler c. Elaz-Urartular d. Ankara-Galatlar e. Uak-Lidya 3. Urartularn bakentinin antik ve gnmzdeki ismi srasyla aadakilerden hangisidir? a. Gordion- Yasshyk b. Aizonai-Ktahya c. Milidya-Malatya d. Tupa-Van e. Kapadokya-Nevehir 4. Urartu devletinde kraln yetkileri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kral sadece devlet ile ilgili konularda yetkiliydi. b. Kral sava esnasnda orduyu komuta ediyordu. c. Kral snrsz yetkilerle donatlmt ve ayn zamanda kral, ba rahip ve tanrnn yeryzndeki temsilcisiydi. d. Kral sadece tanrnn yeryzndeki temsilcisiydi. e. Halk, sorunlarnn zmnde kral yerine yardmclarna bavuruyorlard. 5. Urartu krallnn topraklarnn ynetimiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Tm topraklar bakentten ynetiliyordu. b. Topraklar blgelere ayrlarak krala bal komutanlar tarafndan ynetiliyordu. c. Herhangi bir toprak btnl olmad iin sadece bakent ve evresi lke olarak alglanyordu. d. Topraklar eyaletlere blnerek yerel yneticilere braklyordu. e. Urartu krallnn topraklar eyaletlere blnmt ve bakentten atanan valiler tarafndan ynetiliyordu. 6. Urartularn ba tanrs aadakilerden hangisidir? a. Teup b. Haldi c. Kibele d. Tarhuntasa e. Zeus 7. Phryglerin bilinen ilk kral kimdir? a. Gyges b. Ramses c. Gordios d. Sarduri e. Alyattes 8. Phryglerin bakentinin antik ve gnmzdeki ismi srasyla aadakilerden hangisidir? a. Gordion-Yasshyk b. Didim-Yeniky c. Alinda-Karpuzlu d. Pesinus-Ballhisar e. Ankyra-Ankara 9. Phryglerin dinsel merkezi ve antlarnn youn olduu kent aadakilerden hangisidir? a. Pessinus b. Midaion c. Tupa d. Yazlkaya-Midas kenti e. Sardes 10. Phryglerin Ana Tanras aadakilerden hangisidir? a. Aphrodite b. Helena c. Teieba d. ivini e. Matar Kubileya
108
Anadolu Arkeolojisi
Okuma Paras
Krak Midas Hakkndaki Efsaneler; Kral Midas hakkndaki efsanelerden en tannm kulaklar ile ilgili olandr. Latin ozan Ovidiusun Deiimlerde anlatt efsaneye gre; Silenos Tanr Dionyssosun alaynda ihtiyar, sarho bir satyrdir. Bir gn tanr Phrygia ve Lydia da ve korulukalrnda dolat srada Silenos uyuyakalr ve Bakhalarla Satyrler onu szd yere brakarak uzaklarlar. Kyller onu bulur ve boynunda tad iek elenkleriyle balayarak kral Midasa gtrrler. Bakha srlarna ermi olan Midas Silenosu hemen tanr ve onu on gn on gece saraynda konuklayp yedirir, iirir sonra da tanrya gtrr. Dionysios buna ok sevinir ve Midasa dileini sorar. Midas dokunduu her eyin olmasn diler. Midas sarayna giderken yolda kopard bir dal altn olur, bu ok houna gider, dokunduu her ey altn olmaya balamtr. Taki sofraya oturup, ekmei azna gtrd srada altn klesine dnnce bu dileinden vazgeer. Bir baka efsanede Kraln kulaklaryla ilgili olandr. Kral Midas bir gn Tmolos (Bozda) dann yamalarnda dolarken Apollonla Marsyasn yartklarn ve bu yarmaya yarg olarak da tanrs Tmolosu setiklerini grr. Midas Marsyasn kavalnn sesini ok beenir. Tmolos Apollona dl vermitir. Midas dncesini syledii iin de Apollon Marsyas cezalandrm ama Midastan da cn alm, Midasn kulaklarn eek kulaklarna evirmi. Midas Phryg bal altnda gizledii kulaklarn berberi grm. Bu srdan kurtulmak iin berber topraa bir delik kazm, buraya fsldam, Midasn kulaklar eek kulakldr diye. Ama kazma vurduu yerde otlar kamlar bitmi ve bunlar rzgr estike dile gelerek yanklanm, Kral Midasn kulaklar eek kulaklardr diye.

1. c 2. a 3. d 4. c 5. e 6. b 7. c 8. a 9. d 10. e Yantnz yanl ise Ge Hitit Beylikler Dnemi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Ge Hitit Beylikler Dnemi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Urartular konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Urartular konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Urartular konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Urartular konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Phrygler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Phrygler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Phrygler konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Phrygler konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 Ge Hitit Beylikler Dnemine tarihlenen, Kargam, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakagz, Karatepe ve Tell Tayinatda yaplan kazlarda bu dnemin nemli merkezleri aa karlmtr. Ayrca ayn aa ait dank eserler de birok yerlerde bulunmutur. Bu kk beylikler M I. binin ilk eyreinde, Anadolunun kuzey ve batsnda Phryg, Dou Anadoluda Urartu, Kuzey Mezopotamyadaki Asur politik gleri arasnda yaamlarn srdrmlerdir. Sra Sizde 2 M 730larda Asurun glenmesiyle Urartu Devleti toprak kaybetmeye balamtr. Bu dnemi Asurla olan savalar takip etmitir. Ancak bu arada g dengesi de deimektedir. Byyen Med tehlikesi, Med-skit ittifak ile sonulanm ve bunun sonucunda da Ninova dm, M 605 ylnda da Asur mparatorluu tarihe karmtr. Bu durum Urartu Devletini de etkilemi ve Med ve skit tehlikesi Urartu zerine odaklanmtr. Urartu mparatorluu de bu saldrlara dayanamam ve M 7. yzyln sonunda tarih sahnesinden ekilmitir. Eski Urartu kaleleri avutepe ve Toprakkalede bulunan skit tip ok ular Urartu lkesini skitlerin ele geirdikleri ynndeki Babil tarihlerini desteklemektedir.
109
Sra Sizde 3 Urartu krallnn topraklar eyaletlere blnmt ve bakentten atanan valiler tarafndan ynetiliyordu. Bazen ele geirilen yerel ynetici beyler vali olarak grevlendirilebiliyordu. Sra Sizde 4 zellikle yrtc ku ve aslanlar tanrann kutsal hayvanlarn oluturmaktayd. Bu zelliklerinin yan sra tanra, gen kzlarn ve kentlerin de korucusuydu. Doann hakimi olan Matar yksek dalarda ve yaln kayalarda yaadna inanlmaktayd ve bu inan dorultusunda tanrann ritel trenleri de vahi doada, ormanlk ve kayalk alanlardaki ak hava tapnaklarnda gerekletirilmekteydi Sra Sizde 5 Urartu halklarnda teki dnyada yaayacaklarna inanlmaktayd. len bireylerin yol olmayp br dnyada bir ekilde yaadklarna inanyorlard. Bunun iin llerini yaadklar ehirlerin yakn evresine gmmlerdir. Urartu mezarlar ok eitlidir. Urartuda yakarak veya yakmadan gm yaplmaktayd. Ynetici kesim ve olaslkla aileleri, byk kale ve merkezlerin yaknndaki ok odal kaya mezarlarna birlikte, dierleri ise sosyal statlerine gre toprak altna ina edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yaklarak urne ad verilen kplere gmlmekteydiler. Sra Sizde 6 Phryg uygarlnn bilinen ilk kral Gordiosdur. Ancak Kral Gordios hakknda u ana kadar pek fazla bilgi edinilememitir. Sra Sizde 7 Antik kaynaklarda Phryg toplumu hakknda ok az bilgi mevcuttur. Homeros ve Herodotos Phrygleri sava bir ulus olarak tanmlamtr. Ancak daha sonralar onlar, mzik ve dansta nl, cesaret ve enerjiden yoksun kle ruhlu bir ulus olarak nitelendirilmilerdi. Yaadklar lke, ormanlar, otlaklar, hayvan srleri ve toprak rnleri bakmndan zengindi. Halkn byk bir blmn tarm ve hayvanclkla geinen kyl snf oluturmaktayd. Ayrca, Gordion, Yazlkaya-Midas ehri ve Boazkydeki Phryg kenti gibi idari merkezlerde yaayan soylu snfn yan sra rahip, tccar ve zanaatkr snflar da olmalyd. Sra Sizde 8 Phrygler, yaadklar alanlarn topografyasna gre mimarilerini iki farkl ekilde oluturmulardr. Birincisi, Gordion gibi alak ve yass tepeler zerine kurulmu olan Phryg sitadellerinin evresi bir sur ile evrelenmi-
tir. Sitadeli i ksmnda koruma duvarlar ile blmlere ayrlm alanlarda ve teraslar zerinde, birbirine paralele olarak ina edilmi, megaron planl yaplar yer almaktadr. Phryglerin ikinci yerleim tipini sarp kayalklar zerine kurulmu kaleler ve eteklerinde halkn oturduu yerlemeler oluturmaktadr. Bu tip yerlemelerin rnekleri, Eskiehir- Afyonkarahisar- Ktahya arasndaki dalk arazide grlmektedir. Kayalarn dzeltilmesi ve takviye edilmesiyle doal bir savunma sisteminin oluturulduu kalelerdir. Sra Sizde 9 Phryg soylular, ya tmlsler altndaki ahap odalara ya da kayalklara oyulan oda mezarlara gmlmlerdir. Gsterili soylu mezarlarnn aksine halk mezarlar olduka basit ve sadedir. Yerleim merkezi iine veya dna yaplan gmler, ya basit toprak mezar ya da kpler iine yaplm kremasyon mezar eklindedir.
Akurgal E. (1998). Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak, Ankara. Belli, O. (1998) Anzaf Kalesi ve Urartu Tanrlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Belli, O. (1997) Dou Anadoluda Urartu Sulama Kanallar/ Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, evik, N. (2000) Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri , Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. ilingirolu, A. (1997) Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir. Dinol, A.M.-Kavakl, E. (1978) Van Blgesinde Bulunmu Yeni Urartu Yaztlar, Anadolu Aratrmalar Ek Yayn 1., stanbul, Erzen, A. (1978) avutepe I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Haspels, C.H.E. (1971) The Highlands of Phrygia. Sites and monuments, Princeton. Lloyd S. (2000). Trkiyenin Tarihi Bir Gezginin Gzyle Anadolu, Tbitak, Ankara. Salvini M. (2006). Urartu Tarihi ve Kltr, Arkeoloji Sanat Yaynlar, stanbul. Sevin V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, letiim Yaynlar, stanbul. Simpson, E.- Spirydowicz, K. (1999). Gordion Ahap Eserler, Ankara. Tekcam T. (2007). Arkeoloji Szl, Alfa Yaynevi, stanbul. nal A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul
5
Amalarmz

ANADOLU ARKEOLOJS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anadoluda Hellen Gleri ve Arkaik Dnemin siyasi ve kltrel durumunu aklayabilecek, Anadoluda Kent-Devletlerinin oluumu ve Kolonizasyon dnemlerinde meydana siyasi ve kltrel gelen gelimeleri aklayabilecek, Lydia Devletini ve Yaylm alanlarn aklayabilecek, Hellen Gleri ve Arkaik Dnemlerinde Anadoludaki Mimarlk alanndaki gelimeleri aklayabilecek, Hellen Gleri ve Arkaik Dnemlerinde Bat Anadoluda Heykel sanatnn zelliklerini aklayabilecek, Hellen Gleri ve Arkaik Dnemlerinde Bat Anadoluda seramik sanatnda yaanan gelimeleri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hellen Gleri Deniz Kavimleri Kolonizasyon Kent-Devleti Geometrik Dnem Lydiallar Seramik Heykeltralk
indekiler
GR EGE GLER DNEMNDE ANADOLU LYDALILAR KENT DEVLETLER VE KOLONZASYON DNEMLERNDE ANADOLU ARKAK DNEMDE ANADOLU HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA KADAR ANADOLU MMARLII HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA KADAR ANADOLU HEYKELTRALII HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA KADAR ANADOLU SERAMK SANATI
Anadolu Arkeolojisi
Hellen Gleri ve Arkaik Dnem
Hellen Gleri ve Arkaik Dnem

GR
M 2. Binyln sonlarna doru, tarihte Deniz Kavimleri olarak adlandrlan topluluklarn Yunanistan ve Balkanlardan byk bir g dalgas halinde gelerek Dou Akdeniz evresindeki topraklara girmesi ile blge, eitli karklklarn yaand bir dneme girer. Bu byk g karsnda Yunanistan ve Anadoluda bulunan byk devletler kendilerini savunamayarak yklrlar. Yklan devletlerin yerlerine yeni devletlerin kurulmasna kadar geen ve yaklak olarak M 1200-800 yllar arasnda kalan dneme ilikin siyasi, sosyal ve kltrel durum ile ilgili bilgilerimizin son derece snrl olmas, dnemin gnmz aratrmaclar tarafndan Karanlk a olarak da adlandrlmasna yol amtr. M 8.yzyln ortalarndan balayarak Dou Akdeniz ve Karadeniz ile ticari ve kltrel alveri iine girilmesi ile Karanlk a sona erer ve Yunanllar Bat Anadoluda ky kesiminde kurulan yeni yerleimler ile Anadolu kltrne de katk salar. Yunan Sanatnda Arkaik Dnem olarak adlandrlan ve M 7.y.y. ortalarnda balayan dnemde Anadoluda, Demir a devletlerinden olan Lydiallar, glenerek, nce gcn kaybeden Phrygia Kralln, daha sonrada Bat Anadoludaki ky kentleri egemenliine alarak kuvvetli bir devlet kurar. Paray kefederek dnya ticaretinin gelimesine katkda bulunmulardr. Bat Anadoludaki Yunan Koloni kentleri ile dostluk erevesinde kurduu ilikiler, bazen sava yolu ile egemenlii altna almaya kadar gitmitir. Bat Anadoludaki Yunan kentlerinin deniz hkimiyetini kullanarak Ege ve Karadeniz ticaretinde etkili olmulardr. Ticarette parann kullanlmas ile ksa srede son krallar Kroisos devrinde dnya tarihinde etkili bir devlet olmutur. Fakat ran halk olan Persler tarafndan Lydia Devleti yklr. M 6. yzyln ortalarnda Anadolu tmyle Pers egemenliine girer. Bat Anadoludaki kentler hem koloni kentler kurarak, hem deniz ticaretini kullanarak nce Lidyallarn, daha sonra Perslilerin ynetiminde zenginlemilerdir. Perslilerle dost olarak geinen Yunan kentleri Atina kent devletinin kkrtmas ile Pers ynetimine kar ayaklanr. Ayaklanma kanl bir ekilde bastrlr ve Arkaik devir sona erer. Bat Anadolu Yunan Arkaik dneminde siyaset, bilim, sanat, edebiyat gibi konularda byk ilerlemeler kaydetmeye balamtr.
112
Anadolu Arkeolojisi
EGE GLER DNEMNDE ANADOLU

Ege Gleri olarak adlandrlan g hareketi, M 2. binyln sonlarna doru Yunanistandaki toplumlarn, buradan ayrlarak Anadolunun bat kylarnda yeni yerleim yerleri kurmalardr. M 2. Binyln II. yarsnda Dou Akdenizde merkezi, brokratik ve feodal yapya sahip monariler arasnda kuvvetler dengesine dayal bir sistem bulunmaktadr. Anadolunun bat kesimi ise Hititler ile Akhalar arasnda kalan ve bunlarn etki alan iine giren bir blge konumundadr. M 16.-15. yzyllara kadar inen ve Troia, Beiktepe, Panaztepe, Ephesos, Limantepe, Miletos ve Mskebide bulunan Yunanistandaki Akha kltrne zg seramik buluntular bize blgenin Hititlerin en gl olduklar dnemde bile Akha kltrnn etkisinin burada canl biimde var olduunu gstermektedir. Gerek Yunanistandaki Akha merkezleri gerekse Anadoluda Hitit Devleti ve Troia gibi nemli merkezlerin M 13-12 yzyllara tarihlenen katmanlarnda byk lekli tahribat ve ykm izleri grlmektedir. Msrdaki yazl kaynaklarda da ayn dnemde Akdenize kuzeyden gelerek Msra kadar ilerleyen bir g dalgasndan bahsedilmektedir. nlerine kan birok devleti ortadan kaldran bu g dalgas, Firavun Merneptah (M 1212-1202) ve III. Ramses (M 1182- 1151) hkmdarlklar dnemlerine ait yaztlarda Deniz Kavimleri olarak adlandrlmaktadr. Bu kavimler arasnda bulunan Phrygler Anadoluyu istila ederek Hitit imparatorluunun yklmasna yol amlardr. Deniz Kavimleri byk olaslkla Hint-Avrupa kavimlerinin Balkanlara doru hareketiyle getikleri blgelerdeki topluluklar yerlerinden oynatarak bazlarn Anadoluya bazlarn ise Yunanistann gneyine g etmeye zorlamlardr. Kavimlerin hareketiyle oluan bu g dalgas Anadoludaki topluluklarla birleerek Kbrs, Suriye ve Filistindeki yerleimleri yerle bir ettikten sonra Msra varmtr. Deniz kavimleri g ile birlikte Yunanistan ve Anadoluda siyasi ve sosyal karklklar meydana geldii anlalmaktadr. Bu dnemde pek ok yerleim yeri yklmtr. Yazl kaynaklarn da neredeyse hibir bilgi vermedii bu dnem ile ilgili bilgilerimiz son derece snrldr. Bu nedenle Deniz kavimleri g sonras dnem bilimsel literatrde Karanlk a olarak adlandrlmaktadr. onlar hangi dnemde SIRA SZDE Anadolunun hangi kesiminde yerlemilerdir? on ehirlerinin oluturduu Panionion birliinin zellikleri nelerdir?
D N E L olarak M Karanlk a adlandrlan dneme ilikin bilgilerimizin bir ksm blgede yaplan arkeolojik kazlar ile M 8.yzyldan itibaren kayda geirilmi olan S O R U yazl kaynaklara dayanmaktadr. Eldeki bilgilere gre Deniz Kavimleri gnden sonra, Dor kavimlerinin kuzeyden Yunanistana yerlemeye baladklar dnemde Anadolunun bat sahillerinin farkl kesimlerine Yunanistandan gler balamtr. DKKAT M 4.yzylda yaam nl Atinal tarihi Thukydides, Dorlarn Peloponessos yarmadasna Troiann dnden 80 yl sonra igal ettiklerini bildirir. DolaysySZDE la yaklak SIRA olarak M 12.yzyln sonlarnda Dorlarn Yunanistana girdii kabul edilebilir. Yaklak ayn dnemde Akhalar Anadoluya g etmeye balamlardr. Nitekim Bat Anadoluda bulunan Yunan seramik rnekleri de yaklak olarak M AMALARIMIZ 1150-1050 tarihlerine verilmektedir. Byk ksm daha nce yerleim grm olan bu alanlar antik yazarlarn bildirdiine gre Bat Anadoluda sahil kesiminde yaayan en eski halklar K daha T A nce P
Akhalar: Yunan yazl kaynaklarna gre Yunanistanda Dorlardan nce yaam olan uygarlktr. Arkeolojik bulgulara gre M 2. binyln ortalarna doru Yunanistan ve dou Akdenizin nemli askeri ve siyasi glerinden birisi haline gelmitir. Akhalar, kale eklinde etraf surla evrili kentlerde oturmutur. En nemli yerleimleri Mykenai kentidir. Homerosun lyada adl destannda Troia savana kar savaan Yunanllar Akhalardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
5. nite - Hellen Gleri ve Arkaik Dnem
113
olan Mysler, Pelasglar, Lelegler ve Karlarn yaadklar yerlerdi. Herodotosun anlattklarna dayanarak Myslerin Anadolunun kuzeybatsnda, Karlarn gneybatda, Leleglerin ise Bodrum yarmadas evresinde yaadklar anlalmaktadr. Yunanistandan Bat Anadolu kylarna gen topluluklar Aioller, onlar ve Dorlar olmak zere e ayrlmaktadr. Konutuklar lehelerde farkl olan bu topluluktan Aioller Bat Anadolunun kuzey kesimine, onlar orta blgelere, Dorlar ise gney kesime yerlemilerdir. Yaklak olarak sann doduu yllarda yaayan Amasyal tarihi Strabonun, gnmze ulamam eski kaynaklardan aktard bilgilere gre bu topluluktan Aioller ilk; Dorlar ise en son g edenler olmutur.
Resim 5.1 Ege Gleri
Aioller: Yunanistandaki Thessalia ve Boeotia blgelerinden gelmi olan Aioller, kuzey bat Anadoluda Lesbos (Midilli) adas ve andarl krfezine yerlemilerdir. Blge Aiollerin yerlemesinden sonra antik a boyunca Aiolia adn almtr. Aiolerin blgeye geli tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte nl tarihi Strabonun anlattklarna gre onlardan nce geldikleri anlalmaktadr. Baz antik kaynaklarda ise onlarn Anadolu sahillerine ilk geldikleri blgelerde Aiol yerleimlerine rastlam olduklarnn bildirilmesiyle bu durum kesinlik kazanmaktadr. Kaynaklara gre sonradan onlarn yerletii blgede bulunan Aiol yerleimcileri, onlarn geliinden sonra kuzeye ekilmitir. Szgelimi Smyrna (zmir) kenti, arkeolojik kalntlar ve antik kaynaklarn verdii bilgilere gre M 1100-1050 yllarnda ilk olarak Aiollerin yerleimine sahne olmutur. Ancak onlarn blgeye geliinden sonra bu kent Aiol kontrolnden kmtr. Aioller ile ilgili en nemli bilgileri Herodotosdan almaktayz. Herodotos bize Aiollerin blgede kurduklar kentler arasnda dinsel ve siyasi bir birlik olan 12 tanesinin isimlerini bildirir. Bu kentler Kyme (Aliaa-Nemrut Ky) Larisa (Buruncuk Ky) Neontheikos (Yankky) Temnos (Grece-Kayack Tepesi) Killa (Zey-
Strabon: nl corafyac ve tarihi, Amasada domutur (M.. 63) Dnya Corafyasnn anlatt Geographica adl eseri ayn zamanda dnemi ile ilgili nemli tarihi bilgiler aktarr.
114
Anadolu Arkeolojisi
tinli Ky) Notion (Ahmetbeyli) Aigiroessa (Kavakldere Ky) Pitane (andarl) Aigai (Nemrutkale) Myrina (Aliaa - Kalabaktepe) Gryneion (Yeniakran) ve Smyrna (Eski zmir) eklindedir. Aiol birliinin en nemli kenti pek ok Aiol kentinin de kurucusu olan Kymedir. Tarihi Strabonun bildirdiine gre kent Yunanistandaki Lokris blgesinden gelen gmenler tarafndan kurulmutur. Blgedeki nemli ticari limanlardan biri olarak gelien kent, Phrygia ile de ayn ticari ilikiler iinde olmutur. Kyme dndaki dier Aiol kentleri hakknda ise bilgilerimiz snrldr. Blgenin verimli topraklara sahip olmas nedeniyle ilk Aiol yerleimcilerinin tarma arlk verdii dnlmektedir. Antik kaynaklardan bize aktarlan bilgilere gre Kymenin ilk krallarndan Telefanes aa dikimini destekleyen bir ynetim izlemitir. onlar: onlarn Anadoluya gelii Aiollerden daha sonra olmutur. onlar, Peloponnessosun kuzeyindeki yurtlarndan Atinaya srlm ve buradan da Atina Kral Kodrosun olu Androklos ynetiminde bir grup Atinal ile birlikte bugnk zmir ve evresindeki blgeye yerlemilerdir. Blge onlarn yerlemesinden sonra onia adn almtr. Herodotos blgenin havasnn ve ikliminin hibir blge ile karlatrlamayacak lde gzel olduunu syler. Blgeye onlarn yaklak olarak M 11. yzyldan itibaren ve uzun bir sre iinde geldikleri bilim dnyas tarafndan kabul edilmektedir. Muhtemelen gler birka kuak boyunca srmtr. Blgede Yunan yerleimlerine iaret eden buluntularn en erken rnekleri Phokaia (eski Foa), Erythrai (Ildr), Klazomenai (Urla), Teos (Sack), Miletos (Balat) ve Smyrnadan (Bayrakl- Eski zmir) ele gemitir. oniallarn blgeye gelii ve yerleim sreci, blgenin baz yerlerinde rahatken zellikle Leleg ve dier yerli halklarn bulunduu yerlerde olduka zor ve savalar neticesinde olmutur. rnek olarak Androklos ynetiminde Anadolu kylarna gelen onlar, Ephesos kentini kurduklar yerde yerli Lelegler ve Lydiallar ile mcadele ederek onlar yerlerinden karmak zorunda kalmlardr. Miletos kenti ise Androklosun kardesi Neleus tarafndan kurulmutur. ehrin kurulmas srasnda burada bulunan yerel halkn oturduu yerin ele geirilmesi srasnda ehirdeki erkekleri ldrerek eleri ve kzlar ile evlendikleri antik yazarlardan Pausanias tarafndan anlatlmaktadr. Hatta Phokaia kentini kurmak zere kyya yaklaan onlarn, sahilde Kymenin Aiollerden olan kral tarafndan direnile karlandklar da anlatlmaktadr. onlar Bat Anadoluda Hermos (Gediz Nehri) ile Maiandrosun (Byk Menderes) hemen gneyine kadar gelen alana yerlemilerdir. Kurduklar ehirler ounlukla yarmadalar zerinde olup savunulmas rahat olan ve limanlar sayesinde deniz ticaretine ak kentlerdir. Herodotos, oniada, Aiolia gibi 12 ehirden oluan bir birlik olduunu bildirmitir. Bu ehirler Miletos, Myus (Avar Ky) Priene (Gllbahe) Ephesos (Seluk) Kolophon (Deirmendere) Lebedos (Gmldr) Teos, Klazomenai, Phokaia, Khios (Sakz Adas) Erythrai ve Samostur (Sisam Adas). Toplam says 12 olan bu kentlere daha sonra Smyrna da katlmtr. Herodotosun bildirdii kentler yaklak olarak M 8. yzylda Panionion adn verdikleri dinsel ve siyasi bir birlik kurmular ve birliin merkezi olarak Mykale (Samsun da) da zerindeki Posedion klt merkezini kullanmlardr. Panionian birlii siyasi bir zellie sahip olmakla birlikte dinsel rol ok daha fazla olmutur. Blgedeki kentlerin belirli dnemlerde toplanarak dinsel trenler ve toplantlar yaptklar bilinmektedir. Panionion birlii sayesinde on kltr dier blgelere oranla ok daha gelimi ve M 5. yzyla kadar ki srete Yunanis-
115
tan ve Ege blgesi kltrleri zerinde byk etkisi olmutur. Ancak birliin siyasi zelliklerinin zayf oluu nce Lydia ve ardndan Pers igallerinin yaand dnemde on kentlerinin siyasi bir varlk gsterememesine yol amtr. Dorlar: Ege glerinin balad dnemde Yunanistan kuzeyden gneye doru igal eden Dorlar Peloponnessosa ulatklarnda buradan yollarna devam etmilerdir. Baz Dor gruplar, Ege denizindeki Kythera, Thera ve Melos adalarn igal ederek buradan Rhodos ve Kos (stanky) adalarn ve bu adalarn karsnda bulunan Anadolunun gneybat kesindeki Mula civarndaki blgeyi ele geirmilerdir. Blge Dorlar gelmeden nce burada yaayan Karlar dolaysyla Karia adn almtr. Blgede yaplan kazlar srasnda Dorlarn blgeye gelmelerinden nce burada on kltrnn hakim olduunu gsteren buluntular ele gemesi, onlarn ilk gleri srasnda Dorlardan nce bu blgeye de yaylm olduklarn gstermektedir. onlarn glerinden bir sre sonra, yaklak olarak M 1. binyln balarnda olduu kabul edilen gler srasnda Dorlarn zellikle Readiye ve Data yarmadalarna yerlemeye baladklar ve blgenin en nemli iki kenti olan Halikarnassos (Bodrum) ve Knidosu (Data) kurduklar bilinmektedir. Antik yazarlar Halikarnassosun Yunanistann Argolis blgesinden gelenler tarafndan; Knidosun ise Gney Yunanistandaki Sparta kentinden gelenler tarafndan kurulduunu bildirmektedir. Blgenin dier nemli kentleri ise Lindos, Ialysos, Kameiros (de Rhodos adasndadr) Kos (stanky Adas) tur. Herodotos, ncekiler gibi Dorlarn da blgede alt kentten oluan bir birlik kurduklarn ve bu birliin dinsel merkezinin Knidosdaki Triopion Tapna olduunu syler. Kentler arasndaki bir yarta birinci gelen Halikarnassoslu bir yarnn dl tapnaa sunmak yerine evine gtrmesi zerinde dier kentler bu kenti birlikten karmlardr. Bat Anadoluda Yunanistandan g edenler tarafndan kurulan kentlerin ou kyya dar bir kstakla balanan yarmada eklindeki yerlerde bulunmaktadr. Karadan savunulabilir olan bu alanlar ayn zamanda deniz ulamnn da gvenlikli limanlar konumundadrlar. Yunanistan ile balantlar hibir zaman kopmamtr. Kendi ilerinde hepsini kapsayan bir siyasi birlik kuramam olmalarna karlk ortak bir dil, din ve kltre sahip olmulardr. Hemen hepsi de krallk sistemiyle ynetilen bu kentlerin zaman zaman aralarnda savalar ve toprak mcadeleleri yaanmtr. zellikle Aioller, onlar ve Dorlarn blgeye gelileri srasnda karlarna kan ve kendilerinden nce blgeye yerlemi olan toplumlarla ve kimi zaman birbirleriyle de mcadeleler yaadklar anlalmaktadr. Bat Anadoludaki Yunan kentleri i kesimlerdeki devletlerle de siyasi ve ticari ilikiler iinde olmulardr. M 8. yzylda Aioller, Phrygia devleti ile iyi ilikiler iindeydiler. Bu ilikilerin bir sonucu olarak Kyme Kralnn kz Hermodike Phryg kral Midas ile evlenmiti Ayrca her iki lke arasnda ticari ilikilerin var olduu ve bu ticaretten Lydia krallnn da vergi ald bilinmektedir. Bat Anadoludaki kentlerin Lydia ile olan ilikileri ise biraz daha farkldr. M 7. yzyla kadar byk lde bar iinde devam eden durum bu dnemde Lydia krallnn bana Mermnad Slalesinin ilk kral olan Gygesin gemesi ile deiir. Egemenlik yllarnda Smyrna, Kolophon (Deirmendere), Miletos ve Magnesia ad Sipyliuma saldran Kral Gygesin amac Bat Anadolunun Lydia kontrol altnda kalmasn salamak olmutur. Bu saldrlar ilerleyen dnemlerde de devam etmekle birlikte Kimmerlerin Anadoluya girerek Lydia krallna saldrmalar, Lydiann bat Anadolu seferlerine uzun aralklar vermesine yol amtr.
Peloponnessos: Yunanistann gneyinde bugnk Mora Yarmadas
116
Anadolu Arkeolojisi
LYDALILAR
Lydia ve Lydiallara ait erken bilgiler mitolojik olarak anlatlan hikyelerdir. Miaones halk atalar Kral Atysin (Atis) olu Lydosdan (Lidos) dolay Lydia adn almlardr. Tarihsel olarak M 2. bindeki izleri karanlktr. Fakat kendilerine zg bir dilleri olduu sylenmektedir. Lide denilen bu dil eski bir Anadolu dili olarak Hint-Avrupa Dil grubuna dhil edilmektedir. Dil hakkndaki izlere en erken M 4. ve M 3. yzylda rastlamaktayz. Herodotos kitabnda Lydiallar hakknda geni bilgi vermektedir. Lydiallar anlatrken Krallklarnn son dneminden bahsetmektedir. Herodota gre; M 697-6 ylnda Gordionu Kimmerler istila ederek Phryg Krallna son vermilerdir. Tarihiler bu tarihten yaklak 505 yl geriye doru giderek Lydiann erken tarihini M 12. Yzyl olduunu sylerler. Balangta Ninosun olu Agron Sardeisi bakent seerek krallna balamtr. M 12. Yzylda balam olan Ege glerine balanmaktadr. Agrostan sonra Atys ve olu Lydos izlemektedir. Fakat sz konusu kralln ne zaman balad hakkndaki bilgilerimiz olduka zayftr. Lydiallarn Bat Anadoluda egemen olmaya balamalar, Hellen Halklarnn Bat Anadoluda kolonizasyona baladklar dnemle ayn zamana rastlamaktadr. Bu nedenle gnmze ulamam olan bilgiler, Lydia kaynaklar yerine, kendileri hakknda dolayl olarak Antik Yunan kaynaklarnn bize aktardklarndan renmekteyiz. Kaynaklardan anlaldna gre ilk kolonistlerden Lydiallar uzak durmu ve dorudan ilikiye girmemitir.
Resim 5.2 Lydia Blgesi
Elektron: Gm ve altn madeninin doada alam halde ele geen eklidir. Lydiallar Paktalosda (Sart ay) doal olarak ele geen bu alam kullanarak sikke basmlardr. Sikke zerindeki mhr ile bastran kiinin iindeki metal arl deer birimi belirten ve bastran kiinin veya ehrin garantisi altnda olan ve para yerine kullanlan ticari eyadr.
Merminad slalesini kurucusu olan Gyges hem Yunanl Kolonistlerle balant kurmu, hem de Kuzeydoudan gelen Kimmerlere kar savandan dolay Assurlularla mttefik olmu, Orta Anadoluya da almtr. Gyges ynetimi sresince d politika ve ticarete nem vermitir. Kimmerlerin Lydia bakenti Gordionu yakmalarndan sonra Gyges Kimmerlerle dorundan savamaya balar. Eer Assur kral Assurbanibal ile pakt yapm olmasayd, Kimmerlerin Sardeisi ele geirmelerini nleyemezdi. Fakat Gyges talihsiz bir ekilde lnce yerine olu Ardys geer. Ardyse Assurbanibal yardmc olur ve onun Vasal Kral olarak ynetimde kalr. Ardys Sadyates ve Alyates izler. Ancak Alyates Kimmerleri bertaraf eder ve Lydia kralln geniletmeye ve gelitirmeye balar. Halys (Kzlrmak) snrna kadar ilerler. Bu snrda dounun egemeni ranl Medler tarafndan durdurulur.
117
Lydiallar daha Gyges zamannda Bat Anadoludaki Yunan ehir devletleri ile ilikiye girmi ve birok kez Milette kar sefer dzenlemitir. Eer Assur kaynaklarnn verdikleri bilgiler doru ise; Ionyallar ve Karyallar paral asker olarak Msra satmtr. Lydia Devletinin son kral olan Kroisos ilk defa elektron sikkeyi bassan ve ticarette para kullanmn gelitiren kiidir. Elektron sikkenin kullanm ticarette dei-toku anlayn yok etmitir. Bylece tccarlarn ii kolaylam ve devlet garantisinde alveriler gerekletirilmeye balamtr. Kroisos dnya ticaretinde bu gelimeyi kullanarak, Milet kentinin ve halknn gcnden de yararlanarak, Karadenize kadar uzanarak politik ve ekonomik adan ok glenmitir. Kroisos Ege Adalarndaki gl Yunan Kent devletleri ile anlamalar imzalayarak, Bat Anadolu kylarnda gvenlii salamtr. Anadoludaki kentleri vergiye balamtr.
Resim 5.3 Lydia Elektron Sikkesi, Arkeoatlas 5, s.95
(a)
(b)
Kolonizasyon nedir? Kolonilerin kurulma amalar nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yunanllar ile ilikilerini iyi tutabilmek iin Yunanistandaki Delphi Kutsal kenDNELM tine birok hediye gndermitir. Kroisos Delphi (Delfi) khinlerine doudaki Medlere saldrrsa ne olacan sorar. Kehanette eer kral Halys (Kzlrmak) nehS O R U kar sefer rini geerse byk bir kralla son verecei sylenir. Kroisos Medlere dzenlediinde ran ynetiminde kansz bir devrim yaplm ve ynetime Persler gemitir. Kroisos Pers Kral Kyros ile yapm olduu sava kaybeder D K K A T ve bakenti yamalanr. M 546 ylnda Lydia krall yklm olur ve Bat Anadolu Pers ynetimi altna girer. Kraln kehaneti yanl anlad ortaya kar, nk khinin yklaSIRA SZDE candan sz ettii krallk kendi kralldr. Savan sonucunda Kroisosun akbeti hakknda kesin bilgiye sahip deiliz. Baz kaynaklar kraln Sardeis kentinin nnde odun ynn zerinde yaklarak ldrldn, baz kaynaklar tutsak olarak AMALARIMIZ rana gtrldn yazmaktadr. Kroisosun zenginlii masal deil gerektir. Sardeis ve Bergama evresindeki altn yataklarna egemen olmas, Miletoslularn yardm ile Karadenize uzanan K T A kadar P bir ticaret ann kurulmas ve altndan bol miktarda sikkeler bastrabilmesi kraln zengin olmasnn nedenleridir. Sanat da nemseyen kral Delphiye birok hediye gndermitir. Didyma Apollon Tapna ve Ephesos Artemis Tapnana T E L E V Z Y O N byk balarda bulunarak inaat almalarna yardm etmitir. Artemis Tapnann kabartmal stun tamburlar Kroisosun hediyesidir. Krallklar merkezi sistem geleneinde srdrlmtr. Ynetin babadan oulTERNET la gemekteydi. Ynetici snf yannda varln hissettiren bir N tccar snf da vard. Bakentleri ok ksa sre ierisinde dnya metropol olmutur. Hatta Pers y-
Delphi: Atinann DNELM kontrolnde tanr Apollona adanm bir kutsal alandr. Apollon Tapnanda S gc O R U tanrnn kehanet kullanlarak gelecekle ilgili haberler verilmektedir. Pythia ad verilen D rahibeler KKAT su kaynayan bir kazana bakarak kehanette bulunmaktayd.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
Anadolu Arkeolojisi
netiminde Satrap merkezi olmaya devam etmitir. Kent srekli yerleim grmtr. Lydia, Pers, Yunan, Roma, Bizans ve Trk dnemlerinde kesintiye uramad iin erken dnemlere ait kalntlar seebilmek olduka gtr. yi korunmu bir kalesi, kral saray, dier resmi binalar bir merkezde toplanrken, Sart ay kysnda ilikler gnmzde ortaya karlm ve halen arkeopark olarak deerlendirilerek ziyarete aktr. Kent halk daha basit yaplarda yaamlarn srdrmekteydiler. Ta temelli, kerpi duvarl, ahap destekli yaplar sazdan bir at ile rtlmekteydi. Drtgen planl evlerin i blmeleri temelde izlenemedii iin, tavana sarktlan kilim veya hal benzeri eyalar, yda ince tahta paravanlarla blmler ayrldklar ileri srlmektedir. Odalarn ierisinde ocak ve frna yer verildii gibi kilerde yer almaktayd. Tabanlar iyice sktrlm set kil zeminlerdi. Lydiallarn Phrygyallar ile tanmas ile evlerinin d duvarlarn pimi toprak ve bezemeli levhalarla kaplamaya balamlardr. atlarn da kiremitlerle rtmeye balamlardr. Yeni mimari yannda eski geleneksel yaplarn da ina etmeye devam etmilerdir.
Resim 5.4 Lydia at Mimarisi, Arkeoatlas 5, s. 94
Phallos (fallos): Antik dnemde erkek reme organn birebir resmeden Heykeltralk eserleridir. retkenliin simgesidir.
Lydiallarn svari birlikleri olduka tannmtr. Lydia blgesindeki geni otlaklarn ve yetien soylu atlar svari geleneinin yaygnlamasna neden olduu dnlmektedir. Lydiallarn mezar gelenekleri de olduka ilgintir. Kral nekropol bakentin 45 km. Kuzeyinde Bintepeler diye anlan mevkide yer almaktadr. Yaklak 150 Tmls mezarn yalnzca 3 deti kral mezar olarak kabul edilmektedir. Phryglerde rendikleri ylm toprak konilerin altna gmme adetlerinde ahap mezar odas yerine tatan yaplm odalar tercih etmilerdir. Ayrca mezar odasnn giriinin nne dromos denilen bir koridor ve onunda nne bir giri kaps eklemilerdir. Lydia Tmlsleri ayrca ylan topran kaymasn nlemek iin evresi krepis denilen bir istinat duvar ile evrilmitir. Tepe noktasna phallos yerletirilmitir. Kral ailesine ait olmayan Lydiallar varlklarna gre Sardeisin batsnda yer alan mezarlkta kaya oyuklarnn ierisinde veya basit toprak gm olarak defnedilmekteydiler. Kaya mezarlarnda cesetler kayadan ekillendirilmi ahap sedir benzeri sekilerin zerine yatrlmaktayd. Erken dnemlerde tek odal olan mezarlar Pers egemenliinde iki veya odal yaplmaya balanmtr. Bazen bu mezarlarn zeri kk toprak ymalarla Tmls ekline getirilmekteydi.
119
Resim 5.5 Lydia Tmls, Arkeoatlas 5, s. 120
Dinsel olarak ba tanra Kuvava yani Kybeledir. Tanrann kutsal hayvan olan Aslan ayn zamanda Lydia Kraliyet Slalesinin simgesidir. Tanra iin Artemis tapnann bulunduu yerde bir sunak bulunmaktadr. Daha sonra burada bir Artemis Tapna ina edilmeye balanacaktr. Lydiallar Artemise Artimu demekteydiler. Tanr Bakkhosda (Dionysos) Lydia kkenli tanr olarak kabul edilmektedir. Bu tanr Lydiallar iin ok nemli olmalyd. Kuvava iin yaplm tatan yontulmu bir tapnak modeli Sardeisde ele gemitir. Ayrca Manisadaki Sipylos Danda tanra iin yaplm olan kaya kabartmas bulunmaktadr. Tanraya ait byk bir tapnan 6. Yzylda bakentte yaplm olduunu bilsek de, yeri halen saptanamamtr.
KENT DEVLETLER VE KOLONZASYON DNEMLERNDE ANADOLU

Bat Anadoluda kurulan ilk Yunan ehirlerinin ynetim biimi krallktr. Bir kral ve evresinde ona bal olarak yaayan insanlardan oluan bu yaam ekli ayn zamanda dou Akdenizdeki pek ok kk veya byk lekli devlette grlen en temel ynetim biimidir. Ancak bu ynetim biiminin deierek zamanla demokrasi ad verilen ekle doru gidiinin ilk rneklerini Bat Anadoluda grmeye balyoruz. Ynetim biimindeki bu geliim, ayn dnemde ortaya kan kent-devletlerinin oluumu ve geliimi ile paralel bir sre izlemektedir.
Kent-Devletlerinin Ortaya k ve Geliimi

Polis ad verilen kent-devletleri eski Yunan siyasal ve sosyal yaamnn en karakteristik ynetim biimidir. Kent-devletlerinin en nemli zellii kendi yneticileri olmas, kendi yasalar ile ynetilmesi; her kentin dierlerinden bamsz olmas ve mmkn olabildiince kendi kendine yetebilmesidir. Kentin evresi genellikle bir sur duvar ile evrilir. Ortasnda devlet oca, tapnaklar, resmi kurumlar, pazar
120
Anadolu Arkeolojisi
meydanlar bulunur. Kent-devletleri ayn zamanda kentin evresindeki, o kente ekonomik ve siyasi bakmdan bal olan bir toprak parasn da iine almaktadr. Bu ekliyle kent-devletleri genelde tek bir kent tarafndan oluturulduu gibi bazen birka kent ya da daha ufak yerleim biriminin bir araya gelmesi (synoikismos) ile meydana gelebilir. Kent-devletlerinin ilk rnekleri M 8. yzyln sonlarndan itibaren onia blgesinde grlmektedir. O dneme kadar kentlerin ynetiminde mutlak otorite olan kraln (Basileus) yetkilerinin, kentte ekonomik ve sosyal bir gce sahip olan aristokratlar tarafndan snrlandrlmas, kent ynetimindeki dnmn nemli aamalarndan biridir. Kent yaam iinde aristokratlarn giderek krallara yakn bir g elde ederek, kent yaamna dzenlemeler getirme abalar sonucunda Yunanistanda ve Anadoluda kent dzeninde deiimler ortaya kar. M 8.yzylda oniadaki aristokrat kesimlerin kent yaamna mdahaleleri ile olumaya balayan kent-devleti dzeni konusunda Homeros destanlar bize nemli bilgiler vermektedir. M 7. yzylda oniada krallar, aristokratlar tarafndan devrilerek oligarik bir dzene sahip olan ilk kent-devletleri olumutur. Bu dzen iinde artk kent ynetiminde kral kadar aristokratlarn da hak ve yetkileri bulunur. Yeni sistem ilk aamada aristokratlarn devlet dzenini kendi avantajlarna olacak biimde kullanmalarna yol amtr. Kent-devletlerinin oligarik bir yapdan demokratik yapya geii ise Arkaik ada gereklemitir.
Kolonizasyon
Delphoi Apollon Tapna: Antik ada mziin yan sra kehanet tanrs olarak da bilinen Apollonun Yunanistandaki en nemli tapm merkezidir. Antik ada gelecekten haber almak isteyen veya fikir danmak isteyenlerin ziyaret ettii bu merkezde, sorulan sorularn cevaplarnn Apollon rahiplerinin yaptklar bir tren sonrasnda Apollon tarafndan onlara sylettirildiine inanlrd.
Yunanistandaki kent-devletleri M 8. yzyldan balayarak Akdenizin eitli yerlerinde yeni yerleim alanlar kurmaya balamlardr. Koloni ad verilen bu yerleimlerin kurulmasnda, Yunanistanda zaman iinde artan nfusa yeni topraklar, yeni pazarlar salamak amac ncelik tamaktadr. Bununla birlikte kolonilerin, bulunduklar blgedeki yerel halk kltrel etkileimlerde bulunmas, farkl kltrleri renmelerini ve bunlar Yunanistana tamalarna yol amtr. Yunan kolonilerinin kurulmas sistemli bir organizasyon iinde yaplmtr. Kolonilerin kurulmas her kentten koloniyi kurmak zere ayrlan bir grup tarafndan gerekletirilmitir. Kolonilerin kurulmas askeri ve dinsel trenler ile gerekletirilmitir. Kentin kurulmas grevi, kolonistlerin banda bulunan ve genellikle aristokratlar arasndan seilen bir oikist (kurucu lider) tarafndan yerine getirilmitir. Yunanistanda yaplan arkeolojik aratrmalarda koloni kurucusu birok ana kentte, koloninin kurulma karar, nasl kurulaca, oikistin seimi, ana kent ile koloni arasndaki ilikilerin ve statlerin belirtildii yaztlar saptanmtr. Kolonizasyon nedir? Kolonilerin kurulma amalar nelerdir? SIRA SZDE Koloni kurma srecinin ilk aamas oikistin Yunanistandaki Delphoi Apollon DNELM tapnann kehanet merkezine danmas ile balar. Antik kaynaklarda Apollon tapna rahiplerinin oikiste kenti nasl bir yerde kuraca konusunda ipular verS O eitli R U dikleri ile ilgili sylenceler aktarmaktadr. Bu sylencelere bir rnek stanbul (Kurulduu dnemde ismi Byzantiondur) kurulmas ile ilgilidir. Koloni kurma amacyla Megara kentinden yola kacak olan topluluun banDKKAT da oikist olarak bulunan Byzasa, Apollon tapnanda yaplan tren srasnda rahipler tarafndan, kenti Krler lkesinin Karsna kuraca cevabn almtr. sSIRA SZDE yarmadaya yaklaan kolonistler burada kent kurmak iin tanbulun bulunduu
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
121
ideal bir alan olan yarmadann karsnda Khalkedon (Kadky) kentinin kurulduunu grmlerdir. Kentlerini savunma iin ideal olan yarmada yerine Khalkedonun olduu yere kuranlarn kr olmas gerektiini dnen kolonistler Delphoi kehanetini hatrlayarak ehirlerini bugn stanbul yarmadasnn bulunduu yere kurmulardr. Kolonileme sresince Oikistin bundan sonraki grevi kentin yerini tayin ederek, kenti kurulu ve organizasyon ilerini kontrol etmesidir. Kolonilerin kurulma srecindeki nemli aamalardan birisi kentin kurulaca alann, topluluk arasnda adil biimde paylatrlmasdr. Antik kaynaklardan renildiine gre, kentin kaplad alan eit paralara blnerek kenti kurmaya gelenler arasnda ekili (kleros) ile paylatrlr. Yunan kolonileri genellikle deniz ulamnn rahat olduu kylarda kurulmutur. zellikle Karadeniz, Ege ve Akdenizin eitli yerlerinde kurulan kolonilerin, ticari ilikileri gelitirmek ve yeni hammadde kaynaklarn Yunanistan anakarasna nakletmek amacn tamalar, bu amacn en hzl ve gvenilir biimde gerekletirilecei deniz yolunu tercih etmelerini salamtr. Platon kurulan kentleri bu nedenle gln etrafndaki kurbaalara benzetmitir. Kolonilerin kurulmasndan sonra bu kentlerin, ana-kentle balarnn devam ettii grlmektedir. Daha ok ekonomik ve dinsel ynden gelien bu balar iki kent arasndaki ilikilerin devamlln salamtr. Ana kentte tapm gren tanrlar kolonilerde de kutsanr ve ayn takvim uygulanarak ayn dinsel bayramlar kutlanrd. Bununla birlikte eldeki belgelere gre koloniler, ana kentten siyasi bakmdan bamsz kalmtr. Her koloni kendi kanunlar, ynetim organlar ile bamsz birer kent-devleti (polis) haline gelmitir. lk kolonilerin kurulmasnn Yunanl gmenlerin Anadoluda kendilerine yeni kentler kurmas ile yaklak olarak ayn zamanlarda balad kabul edilmektedir. Ancak asl kolonizasyon faaliyetleri Byk Kolonizasyon olarak adlandrlan ve yaklak olarak M 8. yzyln ortasndan M 6. yzyln ortasna kadar ki dnemde gereklemitir. Bu koloniler zellikle kendi blgesinde ekonomik ve yaamsal kaynaklarn snrl olduu Yunanistandaki kentler tarafndan Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadenizin ky kesimlerinde kurulmutur. Bat Anadoludaki Yunan kentleri ise blgenin corafi niteliklerinin onlara salad avantajlar nedeniyle koloni kurma faaliyetlerine Yunan kentlerinden daha sonra yaklak M 8. yzyln sonlarna doru balamtr Bat Anadoluda ki kentler arasnda ilk koloni kurma giriiminde bulunanlar, bulunduklar blgenin dousu ile ticari ilikiler kurma olanaklar olmayan Aioller olmutur. Aiollerin kurduklar koloniler arasnda Side ile Kuzeybat Anadoluda Troas blgesi kylarnda kurulan Lampsakos (Lpseki) gibi baz kentler saylabilir. Aioller ile yaklak olarak ayn dnemde onlarn Samosdaki kentleri de koloni kurma giriimlerinde bulunmulardr. Samoslularn kurduklar koloniler arasnda Nagidos (Bozyaz) ve Kelenderis (Aydnck)) kentleri ile Samothrake (Semadirek) Adas saylabilir. Samosda yaplan kazlarda M 8. yzyln sonu - M 7. yzyln bandan itibaren dou kkenli eserlere rastlanmas, byk olaslkla ana kent tarafndan kurulan kolonilerin ticari faaliyetleri ile ilikilidir. Anadolu anakarasndaki on kentlerinin koloni kurma giriimleri, blgenin dousunda buluna Lydia krallnn blge zerindeki basklarn younlatrd M 7. yzylda balar. Phrygia ve doudaki dier ticaret yollarnn kapanmas ile sknt ekmeye balayan Miletos ve Phokaia bata olmak zere pek ok on kenti bu dnemde koloni kurma giriimlerinde bulunur. onlarn Karadeniz, Ege ve Marmara
122
Anadolu Arkeolojisi
Pamphylia: Anadolunun Antalya ile Alanya arasnda kalan blgenin antik adaki ismi
dnda Akdenizde de ok sayda koloni kurduklar grlr. Bat Akdenizde kurulan kolonilere Phokaiallarn M 610 yllarnda Fransann gney kylarnda kurduklar Massalia (Marsilya) kolonisi rnek olarak verilebilir. Anadoluda Pers igallerinin balad M 6. yzyln ortalarnda Phokaiallarn Perslere boyun emek yerine bu kez de Gney talyada Elea kolonisini kurarak buraya yerletikleri grlr. Teoslular ise ayn dnemde Trakya kysndaki Abderay kolonize etmilerdir. oniann nemli kentlerinden biri olan Miletosun bata Marmara ve Karadeniz olmak zere deiik blgelerde 90 kadar koloni kurduu bilinmektedir. Karadeniz sahili Yunanllar iin gerek eski efsanelerin etkileri, gerekse blgedeki yerli halk ile iliki kurma konusunda ektikleri zorluklar nedeniyle daha az koloni kurulan bir blgedir. Sinope M 8. yzylda Miletos tarafndan Karadenizde kurulan ilk koloni olmutur. Yunanistan anakarasndan gelen Megarallar ve Boeotiallarn birlikte kurduklar Heraklesia Pontika (Karadeniz Erelisi) bir baka nemli Karadeniz kolonisidir. Sinope kenti, kendisi bir koloni olmasna karn blgede Trapezous (Trabzon) Kotyora (Ordu) ve Kerasos (Giresun) kolonilerini kurmutur. Antik kaynaklarn verdii bilgilere gre balklk, kereste ve o yreye zg krmz boyasyla nl olan kentin blgedeki tekeli Miletos ve Phokaiallar tarafndan kurulan Amisos (Samsun) kolonisi tarafndan krlmtr. Marmara blgesi de zellikle Miletos ve Yunanistandaki Megara kentlerinden yola kanlar tarafndan kurulan kolonilere sahiptir. Miletosun blgede erken dnemlerde kurduu kolonilerden bazlarnn M 7. yzyln ortalarnda blgeye gelen Kimmerler tarafndan yklmasndan sonra koloni sistemini devam ettirmek amacyla yeniden kurulmutur. Bunlarn banda blgenin en eski kolonisi olan Kyzikos (Erdek) gelir. Marmara blgesinde baz yerleimlerin birka kurucu kent tarafndan ortak olarak kolonize edildii grlr. rnek olarak Parion kenti Miletos, Erythrai ve Paros tarafndan kurulmutur. Megarallar tarafndan blgede kurulan koloniler arasnda gnmze kadar yerleim grmeye devam eden Khalkedon (Kadky) Selymbria (Silivri) ve Byzanton (stanbul) gibi ehirlerde bulunmaktadr. Yunan kent-devletleri i blgelerde ve orta Anadoluda koloni kurmamlardr. Bunun nedenleri konusunda elimizde kesin bir belge olmamakla birlikte Yunanllarn ticaret konusunda deniz ulamn tercih etmi olmalar ile ilgisi olduunu dnebiliriz. M 7. yzylda kolonizasyon faaliyetleri Gney Anadolu kylarnda ok fazla deildir. Anadolunun gney sahillerinde arlkl olarak Dorlarn, koloni kurma giriimlerinde bulunduklarn antik kaynaklardan reniyoruz. Rhodos, Lykia blgesindeki Phaselis kolonisini kurmutur. Baz kaynaklarda Rhodoslularn Phaselisin kurulaca topraklara geldikleri zaman yerli halkla karlatklarn ve kentin kurulaca topraklar onlardan almak iin karlnda isli balk verdikleri anlatlr. Soloi (Mersin-Mezitli) kenti de Dorlar tarafndan kurulmutur. Dorlarn gerek Pamphylia blgesi gerekse Kbrs evresinde baka koloniler kurmu olmalar mmkn olmakla birlikte bunlar hakknda elimizde bilgi bulunmamaktadr.
ARKAK DNEMDE ANADOLU

Arkaik Dnem olarak adlandrlan ve M 7.-6.yzyllarda devam eden dnemde Yunan Dnyas siyasi ve sosyal sorunlar ile urar. Atinada ynetimin bana halk tarafndan geirilen Tiranlarn ksa srede idari sreci kendi karlar dorultusunda yeniden dzenlemeleri halk arasndaki zellikle snfsal sorunlar da ortaya karr. Dk gelir seviyesindeki halk kesimlerinin borlar ve aristokrat kesimlerin
123
talepleri gibi zlmeye allan bu sorunlarn yan sra Yunan Dnyasnda sanat anlaynda kkl deiiklikler meydana gelir. Arkaik dnem, M 7. ve 6. Yzyllar Eski Yunan Sanat Tarihinin yaratc yzyllardr. Kltr artk aristokratik evreden kar ve halka mal olamaya balar. Kltr geliimi Ioniada balam oradan Ege Adalar ve Yunanistana yaylmtr. Bu dnemde Anadoluda Lydiallar ve Bat Anadolu kentleri hkim durumdadr. Bat Anadolu kentleri geliimlerini byk lde tamamlam ve kolonizasyon ile ticari ve sanatsal faaliyetlerine devam etmekte olup Lydiallar ise Anadoluda devlet snrlarn geniletmeye alr. Arkaik dnemde Bat Anadoluda M 6.yzyln ortasna kadar ok nemli bir siyasi sorun grlmemektedir. Ancak M 6.yzyln ortalarndan itibaren blgeye Pers ordularnn ilerleyii grlr.
Anadolunun Pers Ynetimine Geii

M 546 ylnda Lydia egemenlie son veren Pers kral Kyros Anadoluyu Pers egemenlii altna alr. Balangta Persliler Anadoluda bir direnile karlamazlar. Bat Anadolu kentleri Lydiallardan sonra Pers ynetimi ile iyi geinirler. Pers krall Anadoluyu eyalet anlamnda satraplklara bler. Her satrapln bir merkezi ve Pers Kral tarafndan atanm bir satrap bulunur. Sardeis, Larissa, Daskyleion gibi kentler nemli satraplklarn ynetim merkezidir. Merkezi krallk satraplk merkezinde yaayan halk belli vergilere balamtr. Yllk vergilerini deyen halk yaamlarn rahatlkla srdrmlerdir. Bat Anadoludaki kentler Atina ve dier Yunan kentlerinin etkisi ile ayaklanp Pers ynetimine ba kaldrasya kadar bir sorun yaamamtr. M 6. yzyln sonunda ba gsteren bu ayaklanma (onia Ayaklanmas) Pers ynetimini ok kzdrmtr. Kanl bir ekilde bastrlan bu ayaklanmada birok kent yere bir edilmi, hatta Miletos halk kentten Susaya srlmtr. Ionia Ayaklanmas ile Arkaik dnem biter ve Klasik Dnem balar. Persler Anadoluya egemen olunca nasl ynetmilerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA DNELM KADAR ANADOLU MMARLII Hellen Gleri ve Kolonizasyon Dnemi
S O R U
DNELM S O R U
Ege Gleri sonras Anadolu Mimarlna ilikin olduka az sayda rnek bulunmaktadr. Bu dneme ait kalntlarn pek ok antik kentte sonraki dnemlere ait DKKAT katmanlar tarafndan tahrip edilmi olmas nedeniyle mevcut kalntlar zerinde ok nemli bir gelime grlmemektedir. SZDE Hitit dKent Planlamas: Hellen Glerinden sonraki dnemde SIRA Anadoluda nemi kentleri Deniz kavimleri sonras klerek byk lde ky karakterindeki yerleimler halini almtr. Ege Gleri ile Bat Anadoluda olumaya balayan yerAMALARIMIZ leimler ise henz kurulma aamasndaki alanlar haline gelmitir. Ayn dnemde Troia kentinde VI. tabakann yklarak yeni bir kentin tamamen farkl bir kltre sahip olanlar tarafndan kurulmu olmas Anadolu mimarlnda bu yaK T A dnemde P anan deiimin nedenleri konusunda nemli ipular sunmaktadr. Hellen gleri sonras Bat Anadoludaki kentler konusunda elimizdeki en kapsaml veriler Smyrna (Eski zmir) kentinde younlamaktadr. TELEVZYON Smyrna: Smyrna kenti, bugnk zmir kentinin yaknlarndaki Bayrakl (Eski zmir) hynde bulunmaktadr. Kent Tun adan balayarak yerleim grmtr. Seramik ve dier buluntulara dayanarak Smyrnann Ege gleri srasnda
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
Anadolu Arkeolojisi
ilk olarak Aioller tarafndan; ardndan M 8. yzylda onlar tarafndan igal edildii anlalmaktadr. Kent, Hellenistik dneme kadar Bayrakl hynn bulunduu alanda yerleim grmtr. Hellenistik dnemde ise imdiki zmirin kentinin bulunduu alana nakledilmitir. (Kadife Kale) Kentte ortaya karlan ve seramik buluntulara dayanarak M 1050-1000 yllarna tarihlenen oval formlu bir eve ait kalntlar, Ege Gleri sonras dneme ait en erken mimari kalntlardan biridir. Tek meknl ve keleri olmayan oval forma sahip olan ev, kerpi tulalardan ina edilmitir. Mekn tek bir giri kapsna sahiptir. Herhangi bir pencere izine rastlanmayan yapnn iinde aydnlatma byk olaslkla kapdan ve atdaki bir aklktan salanmaktayd. Ayn dneme ait Yunanistanda bulunmu olan pimi toprak ev modellerinden bu tr evlerin giri ksmnn iki direkle desteklenen bir atyla uzatld anlalmaktadr.
Resim 5.6
a Smyrna (Eski zmir/Bayrakl) kentinin M 9.yzyldaki grn, Akarca, Akdil (1987) Yunan Arkeolojisinin Ana izgileri: I. ehir ve savunmas, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu
b Oval Planl Ev (Smyrna ) Akurgal, Ekrem (1983), Eski zmir, Ankara : Trk Tarih Kurumu, ekil 8
Megaron: Dikdrtgen planl, tek mekanl ev planna verilen isim. Tun andan itibaren Anadoluda ve Yunanistanda grlen bu ev tipi ayn zamanda tapnak mimarisinin oraya kt Arkaik dneme doru Yunan tapnaklarnn plannda da rnek alnmtr.
M 9. yzyln ortalarna tarihlenen bir katmanda ise evlerin yava yava keli planda ve yan yana gelerek ortasnda bir avlu oluturacak ekilde dzenlendii izlenmektedir. Bu dnemde ayrca yerleme alan kaln bir sur duvar ile evrilmitir. Tapnak Mimarisi: Hellen Gleri sonras Ege dnyasnda Yunan tapnaklarnn ilk planlarnn rnekleri ortaya kmaya balar. Gnmzde Arkaik ve Klasik dnemlerde ina edilmi olan pek ok tapnan temellerinde yaplan kazlarda ilk kutsal alanlarn daha erken dnemlerden itibaren olumaya baladn gryoruz. Anadoluda bulunan baz tapnaklarn temellerinde bu dneme ait yap kalntlar ile karlalmtr. Ephesos Artemis tapnann altnda bulunan M 8. yzyla kadar inen kalntlarda etraf duvarla evrili bir kutsal alan ile bu alann ortasnda yer alan bir sunak ve iinde klt heykelinin bulunduu kk odalar saptanmtr. Bulgular, tapnan bulunduu alanda bu dnemden balayarak bir kutsal alan oluturulduu ve bu alann kademeler halinde geniletilerek Megaron tarz bir tapnak yapsna dntrldn gstermektedir. Bat Anadolu yaknlarndaki Samos adasnda bulunan Hera tapnann temellerinde de M 8. yzyln ortasnda sunan nnde basit bir tapnak yapsnn temelleri saptanmtr. Bu yap, oniadaki tapnak yaplarnn en eskisi olarak kabul edilmektedir.
125
Arkaik Dnem
Arkaik Dnem Mimarlnda kentlerin bymeye balad grlr. Daha nce ahaptan yaplan binalarn artk tatan ve grkemli biimde yaplmas gibi belirgin deiikliklerin yan sra belli yap tiplerinin her kentte bulunmas geleneinin ortaya k da bu dnemde grlr. Bu durum ayn zamanda kentlerin henz kesin kurallar belirlenmemi ancak her yerde yaklak olarak benzer anlayla oluturulmu bir yaplar grubu haline gelmesiyle ilikilidir. Arkaik dnemde henz klasik dnemdeki kadar olmamakla birlikte kentlerin bymesi, o kentin halk iin de zerinde dnlmesi gereken bir konu haline gelir. Kent Planlamas: Yunanistandaki kentlere oranla siyasi geliimini ok daha hzl tamamlayan Bat Anadoludaki Kent-Devletleri mimari bakmdan da daha hzl biimde byr. Kentleme olgusu ile bu dnemde karlalmaktadr. Kentleme iki yolda olmutur: Kendi ekirdeinden gelien kentler Gemii olamayan kentler Kendiliinden gelien kentler: Ky karakterindeki yerleimin zamanla kalabalklamaya balamas ile geliip bymesidir. Gemii olamayan kentler: ki kent anlaarak birleiyor ve yeni bir kent ortaya kyor. Synoikismos ile birleen bu kentlerde synoikia adl bir bayram ile kurulu gn kutluyorlar. Birlemelerde yeni yerleim ayn merkezde devam edecei gibi, baka bir yere tanarak, farkl bir kent kurulabiliyor. Baka bir yere tanmann nedeni ise; ana ehrin topraklarnn yeterli olmamas, daha bereketli, daha uygun yerlere g edilmesini dourmaktadr. Kolonizasyon hem zorunlu bir yerleme, hem yaylma politikas ile ilgilidir. Bylece koloniler kurulurken sosyal adalete bal kalnyor. Yerleen kiiler ve ailelere eit yerler veriliyor. Bu nedenle yerleim alan karelere blnp, her bir parseli bir aileye veya bir kiiye veriyorlar. Hippodamos sistemi oluuyor. Bu sistem dama tahtas veya zgara plan olarak da adlandrlmaktadr. Eit paralara blnm parseller kiisel satlardan dolay yan yana birka birleiyor veya kii belli yerlerde birka parsele sahip olabiliyor. Yamaca kurulan kentlerde merkeze paralel sokaklar yaplm, dik sokaklar yaplmam onun yerine yaya ulamn salayan merdiven basamaklar eklinde yollar yaplmtr. Bu yollar radyal biimde oluyor. Deniz kenarna kurulan merkezlerin sahilden uzaa kurulmas, hem ehrin savunmas, hem de Akropolis ihtiyacndandr. Bu ehirler zamanla deniz kysnda bir liman kuruyorlar. Zamanla ehir ile liman ehri birbirleri ile birleiyorlard.
Kentlerin Bnyesinde Bulunmas Gereken eler

Akropolis (Akropol) kentin en nemli esidir. Bata dini, siyasi merkez ve savunmann kalbidir. Kentler gelitike kentin siyasi toplanma yeri ve savunma zelliini kaybediyor. Dini anlamn koruyan bir klt merkezi oluyor. ehrin kalbi olma amacn yitiriyor. Agora kentin siyasi ve sosyal i hayatnn merkezidir. Dz bir alana kurulan toplant yeridir. lk kuruluu siyasi toplanma yeridir. M 5. yzyldan sonra ticari merkez (pazaryeri) anlam kazanyor. Siyasal hayat yerine ticari anlam kazanyor. Bouletherion agorann yaknnda bulunur, ehir meclisi Boulenin topland yerdir. Prytaneionda agorann yaknnda bulunur, ehir meclisinin icra komisyonunun topland binadr. Tapnaklar (agora ortasnda), sunaklar, eitli antlar, emeler, stoalar agorada bulunur. Antlar kahraman heykelleridir. ok ender olarak ehrin mitolojik kurucusunun mezar bulunur. Agoralar yerleim ye-
126
Anadolu Arkeolojisi
rinin en nemli yapsdr. Btn yollar burada birleiyor. Btn lenler, enlikler ve baz bulumalar burada yaplyor. ehircilik gelitike agorada bulunan basamakl toplant alanlar tiyatroya kayyor. Toplantlarda bu basamakl alanlarda tiyatro veya tiyatro gibi alanlarda yaplyor. Fakat baz toplantlar halen agorada yaplmaya devam eder. Ostrakhismos (anak - mlek mahkemesi) bunlardan biridir. Bu olguda srgne gnderilecek kiiler oylama ile saptanyor. Oylama seramik krklar zerine kazma veya boyama ile yazlyordu. Evler mimari bakmdan pek nemli deildir. Planlar basit, resmi ve dini yaplar gibi grkemli deillerdir. Belirli plan veya arazinin durumuna gre yaplan bir avluya alan evlerdir. Sokaklarda (Roma dnemine kadar) pek nemli deildir. Hellen ehirlerinde caddeler 7 m. sokaklar 4 m. geniliindedir. Tiyatro, stadion ve gymnasion kentin surlar iinde yaplmayan binalardr. Tiyatro iin topografyaya uygun bir tepe gereklidir. Stadionlar ise iki yama arasndaki dar geitlere yaplyordu. Gymnasion ise eitim merkezidir. Eitim spor arlkldr. Ykanma kavramn karlayan hamam azdr. Ykanacak alanlar bulunsa da, esas ama eitimdir. Nekropolis (Nekropol-mezarlk) surlarn dnda yer almaktadr. Surlar stratejik amac olan savunmay salayan bir yapdr. Surlar yaplrken ehrin gelimesini engellemeyecek ekilde yaplmaktaydlar. Kent savunma sistemleri ksmdan oluur. 1. Kent D eler, 2. Sur bedeni, 3. Akropolis. Kent d elere gzc, oyalama ve haberleme kuleleri girmektedir. Sur bedeni ile birlikte hendekler yaplmaktadr. Tapnak Mimarisi: Yunan Tapna tanrnn evidir, halk onun iine giremez. Dini trenler tapnan nndeki sunakta yaplmaktayd. Tapnaa ancak rahipler girebilirlerdi. Antsal mimari iin yaplan aratrmalarda kutsal yerlerde yaplan kazlar bu alanlarn ok ncelerden beri dini ama iin kullanld anlalmtr. Mimaride ilkelden gelimie kadar olan dnem uzun yllar srmtr. M 700 tarihinden nceye dayanan tapnaklar hakknda antik kaynak ve ok az gnmze ulaan kalntlardan izleyebilmekteyiz.
Resim 5.7 Assos Athena Tapna, Akurgal 1987, s.57, res. 6768
Assos Athena Tapna: Kk Asyada mimari oluum Yunan mimarisi ile kesin kez balanmaktadr. Fakat bulunduu konum nedeni ile daha ok dou etkisinde kalmtr. Biz buradaki sanat etkinliklerini dor yapm tekniini ok az tanmaktayz. Troas blgesinde dor dzeninde bir tapnak Assos kentinde bulunmaktadr. Pek alk olunmayan siyah sngertandan ina edilmitir. nce uzun megaron tipinde bir naosu vardr. ki katl alt temel zerinde ykselir. Anteleri arasna iki stun yerletirilmi, peristasisi oluturan stunlar ksa yanlarda 6, uzun yanlarda 13 tanedir. Temel boyutlar ksa tarafta 14m., uzun tarafta 30,34 m.dir. 2 basa-
127
mak zerine oturmaktadr. Asl nemli zellii metop kabartmalarnda ve arkhitravn zerindeki serbest kabartmalar olmaldr. Arkhitrav sslemesini bal bana kabartama olarak deil, yalnzca arkhitrav ssleyen kabartmalar olarak grmeliyiz. Kabartmalarda antitetik duran hayvanlar ve ikili kompozisyonlardan olumaktadr. Herakles ile ilgili betimlemeler olduu iin nceleri Herakles tapna olarak deerlendirilmi, daha sonra Athena Tapna olduu anlalmtr. Architravn kabartmal oluu dor dzeni iin olaan ddr. Bu bir dou zellii olarak karmza kmaktadr. Hitit, Hitit ada ve ardl olan sanatlarda antsal yaplarn orthostatlar zerine kabartma yaplmaktadr. Dor dzeninin karakteristik zellii ise kabartma gibi heykeltrala ait ssleme triglyph ve metop frizinden aa inmemektedir. Burada Kk Asya yarmdasnda arkhitravn kabartma ile sslenmesinin grlmesi yalnzca kkl Anadolu sanatnn bir yansmasndan baka bir ey olmadn gsterir. (Bu zellik dor dzenin en kat dnemi olan klasik dnem eseri olan Parthenonda naos frizi olarak karmza kmaktadr.) Ion dzeni dor dzenindeki gibi bir takm kalplara girmemitir. Blgelere ve zamana gre deiiklik gstermektedir. Bat Anadolu ve Ege adalarndaki sanat antik yazarlarn anlattklar olaylardan, bahsi geen yap tasvirlerinden, eski yaplardan ve eski Ion sanatna ait tahrip edilmi byk antlarn kalntlarndan izleyebilmekteyiz.
Resim 5.8 Ephesos Artemis Tapna, a: Bammer-Muss 1996, s.33, res. 30 b: Akurgal 1987, s.55, res. 65 c: Bammer-Muss 1996, s.73, res.8687
(a)
(b)
(c)
Ephesos Artemis Tapna: Ama eski an btn yaplar ierisinde en nemlisi ve en tannm Ephesostaki Artemis Tapnadr. Arkaik devir tapnandan nceki dneme ait 3 evreli baz temel kalntlar bulunmutur. A evresinde dikdrtgen planl 2 temel bulunuyor. Bu yap kenarnda fildii heykelcikler ve elek-
128
Anadolu Arkeolojisi
tron sikkeler bulunmutur. Kimmer istilas ile son bulmaktadr. B evresinde temeller birletirilip duvarla evrilmitir. C evresinde ise bu duvarlar biraz daha batya doru uzatlmtr. B ve C evrelerinde platform zerinde dzenlenmi olan klt tasviri konduu kabul edilmektedir. Btn bu savlara dayanarak tapnan batya yneldii kabul edilmektedir. Kutsal alan Artemisden nce Kybeleye ait olmalyd. Antik yazarlar 3 kutsal blm olan Pythagoras Tapnann varlndan sz etseler de, yapya ait hibir kalnt bulunamamtr. M 6. yzyln ortalarnda nl Kroisos dnemine tarihlenen Ephesos Artemis Tapna yaplmtr. Kalnts ok az olduu iin pek ok plan denemesi yaplmtr Bilindii kadaryla Knossosdan gelmi olan Khersiphron ve olu Metagenes alarak bataklk olan kutsal alan kmr tozu ve sr derisiyle kurutuyorlar. Plinius tapnakta 127 stunun bulunduunu, ksa tarafn 220, uzun tarafn 425 ayak olduunu yazmaktadr. 50 m. geniliinde ve 105 m. uzunluundadr. Kazlarda temeline kadar inilmi olmasna karn yalnzca 4 stunun yeri saptanabilmitir. Tm mermerden yaplmtr. Dipteros planl ve kolosal llerdedir. Ephesos M 560 ylnda Kroisos egemenliine girmitir. Lydia kral yapya nemli balarda bulunmutur. Columna Cellatelerde Kroisos tarafndan yaplan adak hediyesidir. Bu kabartmal stun tamburlar tapnaa deiik bir grnm kazandrmaktadr. M 546da Pers kral Kyros ynetimine geen ehirdeki tapnak tamamlanamamtr. Plinius inaatn 120 yl srdn syler. Herostratos bu tapna yakmtr. Byk skender devrinde tapnak tekrar aynen Deinokratos plannda tekrar ina edilmitir. Arkaik binann yaplmasnda Samoslu Theodorosda almtr. Ama Artemisionun asl mimar Giritli Khersiphron ve Metagenesdir. Stunlar yaklak 18 m. yksekliinde ve arkhitravlar 9 metreyi bulmaktadr. Kap lentolar daha uzun, byk zenle ve dikkatle yaplm olmaldrlar. Btn mermer bloklarn buraya kadar getirip st ste koymak pek kolay olamam olsa gerektir. Stun formlar ve biimleri kendine zgdr.
SIRA SZDE
Ephesos Artemis Tapnann mimari evreleri nelerdir? SIRA SZDE Didyma Apollon Tapna: Ioniadaki dier nemli yap Apollon Philesiosa D N E L alan M ait Didymada yer tapnaktr. Hellenistik devre ait tapnan altnda arkaik dneme ait bir tapnak yer almaktadr. Didyma byk bir kentin yaknnda deildir. Buras Milet Skentini O R U kutsal alan olarak geliim gstermitir. Apollona ait kehanet ocadr. evresinde baz tapnaklar yer alr, kk bir yerlemede bulunur. Buras eskiden beri kutsal merkez olarak kullanlmaktadr. Kutsal kaynak ve defne aaDKKAT c batan beri bulunur. Kaynaktan akan su baz rahiplere kehanet vermektedir. Kutsal defne aac ile ilk olarak ak hava kutsal alan olarak kullanlmtr. Zaman SIRA SZDE ierisinde alann yan U eklinde duvarlarla evrilmitir. Bu oluum birka kez tekrarlanyor. Tapnakta sekos duvar yaplm ve naos olarak adlandracamz bu yerin zeri hibir zaman rtlmyor, sekosun etraf stunlarla evriliyor. Sekos duAMALARIMIZ var ierisinde kutsal kaynak izleri tespit edilmitir. Kazlarda arkaik devre ait duvar kalntlar, Minos ve Miken anak mlei bulunmutur. Hellenistik devirde yaplan tapnak arkaik tapnan zerine yapld iin erken tapnak hakknda bilgiK T A P lerimiz olduka kstldr. Didymann Karia dilinde iki kavram ifade ettii sylense de, anlamlar bilinmemektedir. Belki klt yerindeki aa ve kaynak anlatlmak istenmi olabilir. Didymadaki Apollon rahiplerine Brankhid denir. Kehanet ocaTELEVZYON n yazl bavurulmakta, rahipler sorularn yantlar kap krklarna yazp geri vermekteydiler. Klt heykeli Kanakhos tarafndan yaplmtr. M 494de Darios taraNTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
129
fndan yklr ve sonra tekrar ina edilmitir. Ion stunun geliimi burada ve dier antlarda aka izlenmektedir. Ege Adalarndaki mermer deerlendirilerek Yunanistanda mermer yapta tannmazken, Anadoluda mermer yap malzemesi olarak kullanlmaya balanmtr.
HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA KADAR ANADOLU HEYKELTRALII Ege Gleri ve Kolonizasyon Dnemi Anadoluda Heykeltralk
Anadoluda heykel sanat, Tun anda byk lde Hitit sanatnn rnekleri ile temsil edilir. Hitit sanatnn zellikle byk boyutlardaki heykel sanatndaki baars, Deniz Kavimleri ve Ege Glerinden sonra gelen dnemlerde gerileme srecine girmitir. Kesin nedenleri hakknda bilgimizin olmad bu sreci, o dnemin siyasi hayatndaki karklklar sonucu, sanat destekleyen byk merkezi ynetimlerin ortadan kalkmas ile yorumlamak ksmen de olsa mmkndr. Karanlk ada Anadolunun ky kesiminde bulunan en erken heykel rnekleri M 7. yzyln bana tarihlenmektedir. Miletos, Ephesos ve Erythraide ele geen rnekler kk boyutlu, kadn ve erkek figrinlerinden olumaktadr. Genellikle rahip, rahibe ve tanr figrlerinden oluan heykelcik repertuarndaki rnekler, ge Hitit sanatnn etkileri altndadr. Ayrca, figrinlerin sa biimlerinde Msr-Fenike etkileri hissedilmektedir. Antalyadaki Elmal Tmlslerinde buluna fildii heykelciklerde de figrn elbise kvrmlar, sa detaylar gibi ayrntlar dnemin Anadolu kysndaki blgelerde alan sanatlarnn Hitit sanatnn etkisi altnda altklarn gstermektedir. Bu etkiler, Anadoluda eserlerinin veren sanatlar ve ticaret araclyla Yunanistana aktarlarak burada Yunan sanatnn gelimesinde nemli katklar salamtr.
Arkaik Dnem Heykeltral

Arkaik Dnem ile birlikte Anadoluda Yunan Heykeltralnn etkileri grlmeye balar. Yunan Heykeli ilk alardan itibaren dinin etkisinde kalmtr. doller daima plak tasvir edilmi ve ayrca heykelin yaplndaki estetik anlay tmyle dini ama dnlerek ekillendirilmitir. Yunan dininde tanrlarn insan gibi dnlmesi birok tanrnn heykelinin yaplmas olasln salamtr. Fetiizm; hayvan bitki ekilleri zamanla tanryla birleip onlarn atrbs (kutsal hayvan veya bitkisi) olmutur. lk heykeltralar tanrlardr ve Demirci Tanr Hephaistosda heykeltratr. Pandorann amurdan heykelini yapmtr. Altn kz heykelleri yapp Minosa vermitir. Bylece heykel yapmnn Yunan Sanatnda tanrsal bir yaradl olarak grld anlalmaktadr. Heykel ilk alardan itibaren dinin etkisinde kalmtr. Yunan tarihinde ilk bildiimiz heykeltra Daidalosdur. Giritte alt sylenen sanatnn yaam olduu kesin belli deildir. Assos Tapnann tf tandan alak allm kabartmalar, dor tapnana ait tek sslemeli arkhitrav bloklardr. lenen konular M 7. yzyldan beri bilmekteyiz. Boa ve aslan arasndaki savanda, aslann avn paralayarak yemesi, Herakles ve Tritonun mcadelesi, Kentauroslar mitolojiden alnm sahneler olup bir konu btnl gstermemektedirler. Arkaik daha ileri geliimini izlemek iin Ionia Blgesine gemeliyiz. Burada nemli bir alma kadn tiplemeleridir. Serbest heykel figrleri ta ve tun malzemeden yaplmtr. Ion byk heykeltral M 6. yzylda ilk defa grlr. Asl
130
Anadolu Arkeolojisi
nemli deiiklii teknik adan baarmlardr. Samos (Sisam) Heraionunun (Hera Tapna) mimar Rhoikos ve Theodoros metal malzemeden ii bo heykel dkmeyi baarmlardr. Bu teknik buradan Yunanistana gemitir. M 6. yzyl Yunanllar iin keif ve icatlar yzyl olmutur. Naxoslu Byzes mermer testeresini, Khioslu Glaukos demir kaynaklamasn, Korinthli Butades pimi toprak heykeltraln icat etmitir. Sanat grlen btn bu yeni teknik gelimeler deimenin kantdr. Ionia Anadolu yarmadasnda yer ald, Asya ve Mezopotamya komusu olduundan, sanat oluumunda dou sanatnn etkisinde kalmaktadr. Bayrakl, Ephesos ve Miletos gibi merkezler birok rnek vermektedir. Bayrakldan M 7. yzyln sonuna tarihlenen tun bir heykeldir. Ankara Mzesinden alnm ve imdi kayptr. Arkaik dneme aittir. Genel grnmnde cephesellik mevcut, kollar dirseklerden krlarak hareket salanmtr. Bacaklar ayrk, ama vcudun arl iki bacak zerindedir. Daha yuvarlak bir yz, salar biraz daha deiik, lleler halinde aa inse de arada slup fark bulunuyor. Boyun ksm bir hayli kalndr. Bayraklda bulunmu bir fildii aslan heykelidir. Fildii malzeme yerli deil ithaldir. Fildii malzeme bu blgede fazla kullanlmtr. Burada dou sanat zellikleri grlmektedir. Douda aslan gibi hayvanlar tamimiyle profilden yaplyor. Yunanistanda vcutlar profilden, yz cepheden yaplmaktayd. Bayrakl aslann aznda Hitit-Arami zellikleri grlmektedir. Vcudun genel hatlar, kulak ve genel grnm bakmndan Asur sanatna gitmektedir. Etki bakmndan dou ar basyor. Ephesostan iki fildii aslan heykelciidir. Bu hayvanlardan biri dou etkilidir. Hareket eder durumda olmas , azdan sarkan dil bizi douya gtrr. Dier aslan motifi protokorinth vazolarnda grlmektedir. Bu vazolar orientalizan dneme girdii iin dou etkilidir. Dolays ile bu aslan heykelleri bize dou sanatnn etkilerini yanstrlar. M 640-630 yllarna tarihlendirilirler. Ephesosta bulunmu bir heykelcik yn eiren bir kadn betimlemektedir. Bir elinde reke bulunur, dier eliyle ipi eirmekte ve arlk grnmektedir. Bu hareket bakmndan ilgin hem de bir takm benzerlikler ve farkllklar grlyor. Cephesellik, giysi, oval bir ehre, badem gzler, yay kalar, arkaik glmseme vardr. Ama gz ve kalar biraz deiik yaplmtr. Ayaklar grlmyor, balk, gerdanlk, kpeler dou sanat motiflerini (Zincirli Hitit kabartmalar) hatrlatyor. San yandan kvrlmas ve olduka yass olmas da dou etkileridir. Heykelin alt ksm bat, st ksm dou zellikleri gstermektedir.
131
Resim 5.9 Figrin, a:Akurgal 2002, res. 204 b: Akurgal 1961, res. 155 c: Akurgal 1961, res.158
(a)
(b)
(c)
stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan Ephesostan gelmi fildii heykelciktir. M 6. yzyln balarna tarihlenmektedir. Megabyzos diye isimlendirilir. Bat etkisi olarak; giysinin ekli, etein kavisli biimde son bulmas, ayaklarn grlmesi ve belde kemer olmas ile yzde biraz bat etkisi bulunuyor. Gzlerinin ekillendirilmesi bat Yunan sanatndan farkldr, gz pnarlar gayet iyi belli edilmitir. Boynunda uzun bir kolye tayor. Eliyle bu kolyeyi tutmaktadr. Bu neden ile sradan bir kii olmad dnlmelidir. Byk bir olaslk ile Artemis rahibidir. Ephesosta bulunmu ve yine stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenen bir fildii eserdir. M 580 yllarna tarihlenmektedir. Heykelde duru ekli, kollarn uzunluu, Vcut elerinin hafiflii, peplos gibi bir elbise giymesi ve kollarn vcuda yapk olmas bat etkilerini gstermektedir. Pelerini ile ban rtt iin tanra veya dinsel bir kii olabilecei dnlmelidir. Ayn merkezde bulunan eserler bazen douya, bazen de batya ait zellikler gstermektedirler. Stokolmde bulunan tun gen heykelidir. Cephesellik vardr. Kollar olduka uzun ve vcuda yapktr. Yz ifadesi ve boyun Bayrakl eserlerine, gzler Ephesostakilere benziyor. Dou Yunanistan yani Ionia kkenli olmaldr. Ktlesel salar, kala iilii kaln bacaklar ve kollar arasndaki uyumsuzluk daha nceki sluptan ayrlmaktadr. Ephesostan M 570 dolaylarndan bir fildii heykeldir. Elinde atmaca tutar. Atmacal kadn diye nitelendirilmitir. Elinde hayvan tuttuundan Potnia Therondur. Rahibe olabilecei de kabul edilmektedir. Daha nceki eserlerden daha byk deiikliklere rastlanmaktadr. Salar deiiktir. Ba zerinde llelerden sonra aa doru dz inmektedir. Yine Ephesosta bulunmu bir kadn heykelidir. Cephesel yaplm, bat ve dou zelliklerini bir arada tamaktadr. Giysinin alt kavisle bitmekte, ayaklar grnr, elbise ortasnda bir pili, uzun kollar, vcuda yapktr. Gsler belirtilmi, salar omuzdan aa iner, yz Ionia rneklerine benziyor, ba zerinde uzun bir srk ve bunun zerinde bir atmaca durmaktadr. Dinsel bir heykelcik olabilir. Sol elinde kulplu, sepet trnde bir kap, sa elinde Potelle denilen Phrygia Kab tutmaktadr. Bu taba tutmasnn nedeni Tanra Artemisin bir bereket tanras olmasdr. Kendisi Phyrigil Doa Tanras Kybele ile e deer tutulmaktadr. Ephesos kltnde Artemisin Kybele ile birlikte birletirildii sylenebilir.
132
Anadolu Arkeolojisi
Ion arkaik heykeltralnn merkezi Samos ve Milet ehirleridir. Kk Asya ky eridinde yeni gelien Ion koloni kentleridir. Bu dneme ait nemli bir grubu doal llerinden byk, oturan insan tasvirleri oluturur. Bu heykeller Miletten Didymaya uzanan Prosesion caddesinin (kutsal yol) iki yannda sralanmakta idiler. Miletos ehrinde balayan kutsal yol Didyma kutsal alanna doru gitmekte ve oradaki Apollon Tapnanda son bulmaktadr. Bu heykellerin byk ksm bugn Londra British Museumda sergilenmektedir. Eserler M 580-530 arasna tarihlendirilmektedirler. Koltuklar zerindeki yaztlar, heykellerin yzyln ilk yarsna ait olduunu gstermektedir. Didyma rahiplerinin heykelleri olduu iin Brankhidler adn alrlar. Taht zerinde oturan heykellerdir. Ellerini ya dizlerine, ya da koltuk kenarlarna konmutur. Giysileri biraz deiik, giysi oturma konumundan dolay katlanm ve bitiminde baz detaylar ayrnt belirtilmitir. Kadn heykellerinde ise yine oturur durumdadr. Elbise ortasnda bir izgi bulunur. Ayaklar elbise altndan grlr. Gsler belirgindir. Tahtn mimari unsurlar detayl belirtilmitir. Bu eserler bize Msr sanatnn etkilerini aka yanstmaktadr. Fakat vcut ekillendirmeleri sanatlarn kendilerine zg tiptedir. Baz heykellerde ayrnt almas ile etkili bir grnm kazandrlmaya allmtr. Hera heykellerinde olduu gibi figrlerin hepsi giysilidir. Bu sanat oluumu Ioniaya zgdr ve M 5. yzylda da devam edecektir. Erken Brankhid betimlemeleri koltuun iine sktrlm gibi, belin kvrlmas ve diz kvrmlar pek baarl deildir. Bir heykelde Eudomos beni yapt diye yazldr. M 570-560 yllarna aittir. Giysisindeki kazmalar ve kvrmlar olduka gelimi ve nem kazanmtr. M 560 dolaylarna ait bir Brankhid heykelinde katlanmalar ok iyi belirtilmitir. Etek ular kavislidir. Omuzda bir takm katlanmalar kullanlmtr. Kollarda da kvrmlar verilmitir. M 560-550 yllar arasndaki heykellerde ayn pililer ve kvrmlar ok gelimi ve mobilyann dekorasyonu da verilmitir. Genelde hepsi ayn grnmdedir, yalnz detayda ayrmlar sz konusudur. Ayakta duran bir gen erkek heykelidir. Pytanaede (andarl) bulunmutur. M 530-510 yllarna tarihlenmektedir. Brankhidlerden sonraki dneme aittir. Kouros heykelidir. Cephesel grnm ayn ekilde devam etmektedir. Giysisinin omuzdan aa sarkan bir ksmnn ve omuz zerindeki katlanma ve kvrmlar Brankhid heykellerini anmsatmaktadr. Miletos ekolne sokulabilir.
Resim 5.10 a. Kuros, Akurgal 1961, s.231 res.19 b. Kz Ba, Akurgal 1961, s.260 res.233
(a)
(b)
133
Bir kadn heykelidir. Berlin Mzesinde sergilenmekte ve Anadoludan getirildii kabul edilmektedir. Sol kolu dirsekten krk elinde ku tutmakta, cephesel, giysisi Peloponnesos okulunun devam biimindedir. Vcut arl iki ayak zerinde tanmaktadr. Genelde heykeldeki hareket elinde bir ku veya baka bir ey tutmasndadr. Sa eli aa doru inmitir. Zamanla bu heykellerde ayn motif grlr. M 520 yllarnda bir deiiklik olup kadn heykellerinde sa el eteinden tutup yukar doru kaldrmaktadr. Bylece Vcut hatlar ortaya kmaya balyor. Giysinin vcutta yapm olduu tek dzelik yok oluyor. Heykel bir almllk kazanp, k-glge oyunu ile derinlik kazanmtr. Bylece detaylar daha belirginletirilebilmektedir. M 540 dolaylarndan Kyzikosta bulunmu kaidedir. kadn heykeli ierir. Tun Ionia eserleri grubunda incelenebilir. Didymaiondan M 6. yzyln bana tarihlenen heykel badr. Peloponnesos zelliklerini devam ettiriyor. Miletos ve yresi bir takm zellikler gelitirmitir. Didymada bulunan M 555-550 yllarna ait rtl kz ba kabartmasdr. Yz ekillendirmesi ve kulaklarn konumu Peloponnesos zelliklerindedir. Ba rts ve buluntu yerinden dolay Ionia eserleri ve ekol iinde yer almaktadr. Bir kadn ba olduka dolgun yzl, yana taranm dalgal salar yzdeki tek dzelii bozmaktadr. Daidalos slubundan ayrlyor. Gzler iri deil daha ekiktir. Kulak altndaki sa llesi stilize edilmitir. Diadem arkasndaki sata Girit-Peloponnesos etkileri grlse de boncuklar eklindeki lleler yumuama meydana getirmektedir. Eser bir derinlie kavumutur. Bu sz edilen balantlar Milet ve Samos eserlerinin kendilerine has stillerdir. Ephesos Artemis Tapnann stun kabartmalar da bu okula balanr. Canl yaplar ile stunlar bir elenk gibi sslemilerdir. Ephesos Artemis Tapnann arkaik devre ait Columna Cellataeleri Lydia Kral Kroisos tarafndan yaplan balar ile meydana getirilmitir. Bunlarn kaide zerine oturduu sylenmektedir. Baz aratrmaclar bunlarn stun bal altna konduunu savunmaktadrlar. M 550lere tarihlenirler. Olgun Arkaik dneme giriyor. Bu eserler bugn British Museumdadr. Tapnan yapm 120 yl srmtr. Kroisos devrinden sonraya denk gelir. Bu heykellere ait elimizde tam eserler pek azdr. Genelde st ya da alt yarya ait paralardr. Ephesostan bir yz heykel parasnda Ionia zellikleri karmza kmaktadr. Dolgun bir yzn varl, hafif ekik gzler, kalarda keskin bir hat olmas, genel bir yumuama grlmesi ve detaylarn boya ile belirtilmesi ve azn doala yaklamas blge zelliklerinin etkileridir. Ionia Sanat Girit-Peloponnesos Sanatndan farkllklar gstermektedir. Likya Blgesinde en erken mezar kabartmalarndan birisi Xanthos Aslanl Mezardr. Mezar odas ykseke bir paye zerinde yer alr. Paye kaidesi olmadan direk topraa oturtulmutur. Alt ksm kireta, mezar odas mermerden yaplmtr. Kuzey yznde dii aslan ve yavrular, gneyde boay paralayan aslan, batda aslan av sahnesi ve lye getirilen hediyeler, douda ise svari, miferli sava ve komutan yer almaktadr. Alak kabartma olarak ilenmi motifler, bazen ok hareketli, bazen duraan betimlenmilerdir. Di aslann yavrular ile birlikte verilmeleri yerel Anadolu motifidir. Aslan ve insan mcadelesi dnce olarak douya, ileni slubu olarak batya gtrmektedir. l hediyelerini getirenler erkek olduu iin mezarn sahibi erkek olmaldr. Bir Bey veya Prens olabilir. M. 6. yzyln II. eyreine tarihlenmektedir. Erken Ion Sanatnn gelimi noktasn yanstrlar. Milet Okulunun gen geliimi ve ilerlemesi olarak Xanthos Harpyler antnn kabartmalarn gsterebiliriz. M 6. yzyln ikinci yarsna tarihlenirler. Bamsz ayakta duran Lykia Mezar yaps;
Harpyler mitolojik yaratklardr. Yunan Mitolojisinde yz ve vcudu kadna, kanatlar ve ayaklar kua benzer kark yaratklardr. llerin ruhlarn ller dnyasna tadklarna inanlr. irkin ve huysuz yaratklardr. Korkutulunca korkutan kiiyi gtrdkleri rivayet edilmektedir.
134
Anadolu Arkeolojisi
7 metre yksekliinde drtgen bir paye zerinde mezar odas olarak bir ksmn konmas ile oluturulmutur. Bu odann etraf kabartmalar ile sslenmitir. Mezar odasnn kuzey ve gney cephesinde Harpyler diye adlandrlan figrler bulunmaktadr. Batda tahta oturan bir kadn, bir inek yavrusunu emziriyor ve kadnn karsnda arka arkaya duran kadn yer alr. Douda tahta oturan bir erkek ve karsnda ayakta duran figrler yer almaktadr. Kadn ver erkek mezar sahibi ve kars olmaldr. Erkein bulunduu sahne daha ok dou seremonilerini hatrlatr. Bat sanat ile ilikisi yoktur. Tahtta oturan form vcut ekillendirmesi bakmndan Milet heykellerine benzemektedir. Hafif vcut ekilleri, ince, narin, akc formu ve kuvvetli evik grnm eski Ion stilini hatrlatr. Bu levhada bir aile sahnelenmitir. len anne en kk ocuu ile oynamaktadr. Hizmetisi ve dier iki ocuu nnde sralanmaktadr. Mezar byk olaslkla bir beye ait olmaldr. Mezar odasnn zerindeki kapan zerine heykel yerletirilmesinden basit bir mezar olmaktan kmakta, ant mezar nitelii kazanmaktadr.
Resim 5.11 Harpyler Ant, Akkurgal 1961, s.136 res.87-88
(a)
(b)
SIRA SZDE
Arkaik Dnem Lykia heykel Sanatnda onia etkileri nelerdir? SIRA SZDE
DNELM S O R U
HELLEN GLERNDEN ARKAK AIN SONUNA DNELM KADAR ANADOLU SERAMK SANATI
Seramik buluntular, antik a sanat ile ilgili aratrmalar da nemli bir buluntu S O R U grubu olarak ele alnmaktadr. Gnlk hayatta mutfak eyas, ss eyas ve hatta mezar hediyesi gibi amalarla youn biimde kullanlan seramik kap, kacaklar, gerek ekilleri ve gerekse zerindeki sslemeleri ile farkl kltrel zellikleri bnyeDKKAT sinde tamaktadr. Bu ssleme ve kap ekillerinin tarihsel sre iinde srekli bir deiim gstermesi seramik buluntularn arkeolojik adan nemli bir malzeme SIRA grubu olarak daSZDE kullanlmasn salar. Ege Gleri ve sonras dnem Anadolu yerleimleri, seramik bakmndan olduka zengindir. Bu seramikler, kkenleri ve retildii dnemler asndan inceAMALARIMIZ lendii zaman Anadolunun bu dnemdeki ticari, kltrel ve sosyal dnyas ile ilgili nemli bilgiler vermektedir. zellikle Anadoluda yerel olmayan, komu blgeler ile olan incelenmesinde baka buluntulardan faydalanlamad K ilikilerinin T A P durumlarda seramik buluntular en nemli sanat eserleri arasnda yer almaktadr. Seramik buluntulara gre Yunanistan ile Anadolu arasndaki ticari ilikiler Ege glerinden de T E Lnce EVZYO N grlmektedir. Bu dnemde Yunanistanda bulunan Akha merkezlerinde retilen ve Miken seramii olarak adlandrlan seramiklerin rneklerini Anadolunun bat kylarnda M 2. binyln ortalarndan itibaren saptamak mmkndr. Kendine zg kap formlar ve stlerinde grlen deniz yaratklar ve NTERN E T dikkat eken Miken seramiklerinin buluntu yerleri arasnda sava sahneleri ile Troia, Pitane (andarl), Ephesos, Miletos, Bodrum-Mskebi saylabilir. Bu sera-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
135
mikler, blgede Akhalarn ticari amal koloniler kurduklarna iaret etmektedir. Miken seramikleri, ticari amal rnlerin tanmas ve beraberlerinde gtrdkleri kullanm eyalar olarak yorumlanmaktadr. Miken seramiklerinin rneklerine orta Anadoluda da rastlanmas, bu ticaret kolonilerinin Hitit devleti ile de ticari ilikiler kurduklarn dndrmektedir.
Protogeometrik ve Geometrik Dnemler

Ege glerinden sonra Yunanistanda ortaya kan seramikler ise glerin balad dnemden itibaren Anadoludaki yerleimlerde karmza kmaktadr. zerlerindeki geometrik sslemeler nedeniyle Geometrik seramik olarak adlandrlan bu kaplar Yunanistan ve Anadolunun bat kesimlerinde yaklak olarak ayn dnemde karmza kmaktadr. Yaklak olarak 400 yl boyunca retilen bu seramik grubu, kap ekilleri ve sslemelerindeki deiime gre kendi iinde iki grup (Protogeometrik ve Geometrik) olarak incelenmektedir. Protogeometrik (Geometrik dneme hazrlk safhas) seramiklerin ilk rnekleri Yunanistanda Atina kentindeki Kerameikos Mahallesinde retilmitir. Kelimesinin bu mahallenin isminden geldii aratrmaclar tarafndan kabul edilmitir. En tipik zellikleri, Amphora gibi byk boyutlu kaplar zerinde dz izgilerden oluan eritler ve bu eritlerin arasnda kavisli dalga motifi, yarm daire eklinde konsantrik dalga sslemelerine sahip olmasdr. Yunanllarn g ettikleri blgelere de gtrdkleri bu seramikler Ege glerinden hemen sonraki dnemde Bat Anadoluda grlmeye balar. zellikle onia blgesinde Miletos ve Smyrnada M 11. yzyla ait Protogeometrik seramik rnekleri ele gemitir. M 1. binyln banda ise bu seramiklerin yaylm alan Phokaia, Erythrai, Klazomenai, Teosdur. Bu durum, sz konusu dnemde on yerleimlerinin hzla ok geni bir alana yayldn gstermektedir. M 9. yzyldan itibaren Yunanistan, Ege adalar ve Bat Anadoluda geometrik sslemelere sahip seramiklerin kalite ve retim asndan belli bir dzeye ulamasyla Geometrik Dnem seramikleri grubu karmza kar. Geometrik seramiklerin ilk retim merkezi Atinadaki Kerameikos Mahallesi olmakla birlikte bu dnemden itibaren baka merkezlerde de bu trde seramiklerin retildiini gsteren kalntlar mevcuttur. Geometrik dnem seramikleri, iki ve yemek servisinde ve mezarlara sunma amacyla kullanlan, amphora, krater, kylix gibi baz standart kap ekilleri ile retilmitir. Kaplarn zerinde ise daha ok i ie tam daireler, baklava dilimi deseni, krk izgilerden oluan bordr sslemesi (meander), gen gibi geometrik desenlerden oluan ve kabn btn yzeyini kaplayan sslemeler yaplmtr.
Kerameikos: Atina kentinin kuzeybat kaps evresinde bulunan mahalledir. Buras Atinann nl seramik kaplarnn retildii merkezdir. Gnmzde kullanlan seramik (ng. Ceramic) Amphora: Yunan seramik endstrisinde retilen byk boyutlu, geni karnl ift tutamakl bir kap formu. Bu form antik ada arap ve zeytinya gibi malzemelerin depolanmas, saklanmas ve nakledilmesi amalaryla kullanlmtr.
136
Resim 5.12 a. Geometrik Stilde retilmi Amphora M 9.yzyl, Foto: Alptekin Oransay b. Orientalizan Stilde retilmi Aryballos M 7.yzyl, Foto: Alptekin Oransay
Anadolu Arkeolojisi
(a)
(b)
Geometrik kaplar Ege Denizindeki Adalar ile Anadolunun zellikle bat kylarnda onia, Aiolia ve Karia blgesinde yaygn olarak karmza kmaktadr.
Orientalizan (Dou Etkisindeki Dnem)

Kolonizasyonun balad dnemde Yunan kkenli tccarlar, Akdenizin eitli blgeleri ile ticaret yapmaya balamtr. Arlkl olarak zeytinya ve arap alveriine dayal bu ticari rgtlenme, bu blgelerdeki Msr, Filistin ve Assur gibi dou kltrlerinin Yunan dnyasnda tannmasna neden olmutur. Bu youn trafik ve zenginleme sonucunda Anadolu, Yunanistan ve Bat Akdeniz koloni kentlerinde yeni bir sanat anlay domutur. Yeni sanat anlay mimari ve heykelden nce seramikte ortaya kan yeniliklerde karmza kar. Seramikte Orientalizan (Dou Etkisindeki Dnem) olarak adlandrlan ve yaklak olarak M 8. yzyln ortalarndan M 7. yzyln sonlarna kadar geen bu srede kap ekillerinde yenilikler ve kaplarn zerinde yaplan sslemelerde baz yeni teknikler dikkati eker. Orientalizan dnemde Ege blgesinde yaplan seramiklerde figrlerde duru ve kompozisyon dzenlemesi, insan ve hayvan figrlerinin daha detayl ve grkemli biimde yaplmaya balamasn dikkat ekici zellikler arasnda sayabiliriz. Figrler siyah boyayla yaplm, figrlerin arasndaki alanlar ise vazo renginde braklmtr. Figrlerin zerinde cilt rengi ve elbise detaylarnn gsterilmesinde krmz ve beyaz boya kullanlmtr. Siyah Figr teknii ad verilen bu teknik Arkaik adan itibaren ortaya kan ve giderek gelien Yunan vazo boyamaclnda kullanlmaya devam etmitir. (Resim 5.6) Orientalizan seramik sanatnn Yunanistandaki nc merkezi Korinth kentidir. Korinth dnda Yunanistan ve Ege Adalarnda da retimi yaplan bu tarzdaki seramikler Bat Anadoluda pek ok merkezde retilmitir. Her retim merkezinin ayn teknii kullanmasna karn sslemelerde ve kap ekillerinde kendine zg stiller yaratm olmas farkl atlyeler ile bu atlyelerin retim yapt tarihlerin ve stil geliimlerin saptanmasna nemli veriler sunmaktadr. Bat Anadoluda Orientalizan dnem seramii retimi yapan nemli merkezler arasnda Pitane, Larissa, Smynra, Klazomenai atlyeleri saylabilir.
137
Orientalizan nedir? Bu dnemin seramiklerinin genel zellikleri nelerdir? SIRA SZDE Pitane: Kuzey Aioliada yer alan bu kentin nekropolnde yaplan kazlarda soNELM nucunda ok sayda ge Orientalisan stilde retilmi seramik D ele gemitir. Bu seramikler, krem-beyaz astar boyas zerinde gvde enli bantlara ayrlarak bu bantlaO R U olarak yaban rn iine ssleme yaplmasyla dikkati ekmektedir. Sslemeler S genel keisi ve geyik gibi hayvan figrlerinden olumaktadr. M 6. yzyl ortasndan sonraki dneme tarihlendirilen eserlerde ise zellikle amphora formlu kaplarn zeDKKAT rine daha ok Rhodos atlyesine zg olan yaban keisi figr arlk kazanr. Ayn dnemde Pitanede Phryg ve Urartu metal kaplarndan etkilenerek ve batnn siSIRA SZDE yah figr tekniini de kullanarak metal kazanlara benzeyen eserler retilmitir. M 6. yzyln sonlarndan itibaren Pitanede seramik retiminin kalite bakmndan gerilemeye ve yok olmaya balad grlr. Bu durum byk olaslkla AMALARIMIZ ayn dnemde dou Akdenizde ok sayda kk atlyenin olumaya balamas nedeniyle Pitane retiminin eskisi kadar talep grmemesiyle ilikilidir. zmir evresi: onia blgesinde Smyrna (Bayrakl) ve Larissa kaK T (Buruncuk) A P zlarnda ele geen ve bu blgeye zg olan ok sayda Orientalisan stilde seramik bulunmutur. Ele geen seramiklere gre blgede karlalan bu retim M 7. yzyln II yarsndan M 6. yzyln sonlarna kadar devam Tetmitir. E L E V Z Y OKrem-beyaz N renkte astar boyasna sahip olan bu seramiklerde Rhodos ve Samos adalarnda ayn dnemde yaplan retimden etkilenimler olduu gze arpmaktadr. Sz konusu atlyenin iki yzyla yakn bir sre devam eden retiminde farkl N T Eekmektedir. RNET dnemlerde deien bir ssleme ve kap ekli repertuar dikkati Erken dnemlerde retilen rneklerinde genellikle kabn dudak kenarna yakn ksmlarnda bir siluet eklinde yaplm olan insan ve hayvan figrleri yer alr. Ge dnemlere doru kaplar zerindeki ssleme yaplan alan daralrken figrler ise siyah figr tekniinde yaplmaya balanmtr. Bu rneklerde ayn zamanda kabn i ksmnn ortasnda b tek yldz veya rozetten oluan sslemelerde grlr. Klazomenai: onia blgesinde bulunan Klazomenai kenti, ayn zamanda Orientalisan dnemde nemli bir seramik retim merkezidir. Geometrik dnemden itibaren seramik retimi yapld anlala kentin nekropolnde yaplan kazlarda M 5. yzyl ortalarna kadar seramik retildii anlalmtr. Kentteki retim hem seramik kap-kacak; hem de seramik lahit yapm ile nldr. Daha ok Ege Denizi evresindeki yerleim yerlerine satml olan Klazomenai lahitlerinin Akdeniz dnyasnn eitli yerlerinde rneklerini bulmak mmkndr. M 7. yzyl ortalarndan M 5. yzyl sonuna kadar retimi yaplan lahitlerde genellikle siluet eklinde yaplm figrlerden oluan Orientalisan stil arlkladr. Bu stildeki rneklerde lahitlerin ba ve ayakucuna denk gelen ksmlarda boa, yaban domuzu ve geyik gibi hayvanlardan oluan av ve mcadele sahneleri grlmektedir. M 6.y.y ortalarndan balayarak siyah figr tekniinde yaplm rneklerde ele gemitir. Bu rneklerde daha ok onia mitolojisinden konular veya araba yar sahnelerinin betimlendii sslemeler dikkati eker. M 6. yzyln ortalarndan itibaren Krmz-figr tekniinde yaplm rneklerde grlmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Arkaik Dnem
Yunanistanda Attika blgesinde M 7. yzyln ortalarnda balayan yeni bir teknik, zaman iinde popler bir hale gelerek btn Akdeniz dnyasnda Yunan seramiklerinin poplerliini arttrmtr. Ayn dnemde Anadoluda da ayn stilde se-
138
Anadolu Arkeolojisi
ramiklerin sevilerek kullanld, kazlarda ele geen buluntularn nda kesinlik kazanmaktadr. Yunan Seramiklerinde Orientalizandan Siyah Figr tekniine geiin Attika blgesinde M 7. yzyln ortalarnda gerekletii kabul edilmektedir. Bu dnem Proto-Attik dnem olarak da adlandrlmaktadr. Figrlerin siyah zerine kazma teknii ve eitli boyalar kullanlarak detaylar ile betimlendii siyah figr tekniinde kabn yzeyi, kilin kendine zg krmz rengi ile braklmaktadr. Boyama tekniinin yan sra siyah figr tekniinde ayn zamanda Yunan mitolojisinden alnma sahnelerin kaplarn zerinde betimlenmesinde de bir art gzlenmektedir. Betimleyici ve hikyeci bir boyama stilinin gelitii Arkaik a Yunan seramii, bu nedenle seramik sanatnn geliiminde nemli aamalardan birisini meydana getirmektedir. Siyah Figr boyama tekniinde yaplan kaplar, bu dnemde ilevlerine gre formlar belirlenen bir dizi standart kap repertuarna sahiptir. Sz konusu kaplar arasnda, yemek kaplar, arap hazrlama, servis ve iki kaplar dikkati ekmektedir. Bu kaplarn zellikle Yunan dnyasnda sosyal yaamn nemli ksmlarndan birini oluturan ve evlerde akam yemeinden sonra ev sahiplerinin misafirler iin dzenledii lenlerde kullanld antik kaynaklardan bize aktarlan bilgiler ile anlalmaktadr. Seramikleri zerinde, ayrca kabn sahibinin veya kab yapan sanatlarn isimlerinden oluan eitli yaztlarda bulunmaktadr. Yunan seramikleri zerinde yaplan almalarda kaplarn hangi usta tarafndan ve ne zaman yapldnn anlalmasnda byk faydas olan bu bilgiler, seramik incelemelerinde en nem verilen bilgileri oluturmaktadr. Anadoluda bulunan siyah-figr tekniine yaplan rnekler genel olarak incelendiinde, byk ounluunun Atina retimi rnekler olduu anlalmaktadr. Siyah Figr tekniinde Atina seramiklerinin Anadoludaki en erken rnekleri Smyrna (Bayrakl) buluntular ile temsil edilmektedir. Sz konusu rnekler Atinada retim yapan Nessos Ressamnn stili ile benzerlik gstermeleri nedeniyle M 610-600 ylna tarihlendirilmektedir. M 6. yzyln balarnda bu teknikte retilmi seramiklerin zellikle Aiolia ve onia blgelerinde ok sayda ele gemitir. Bu durum Yunanistanda retilen seramiklerin, Bat Anadolu ile yaplan ticari faaliyetlerde nemli bir rn grubu olduunu gstermesi nedeniyle nem tamaktadr. M 6. yzyl boyunca dalm alan giderek artan Atina retimi siyah figrl seramikler yzylna ortalarndan balayarak Kariann gneyi ve Lykiann yan sra i Anadoluda Gordion ve Midas kentinde de kullanlmaya balad kaz buluntular ile saptanabilmitir.
139
zet
M..2.binyln son dnemlerinde yaklak olarak 1200 yllarndan itibaren Anadolunun eitli g dalgalarnn etkisi altnda kaldn gryoruz. lk olarak Balkanlardan gelen ve btn Anadoluyu getikten sonra Msra ynelen Deniz Kavimleri nedeniyle Hitit mparatorluu yklmtr. Bundan sonra blgede tek bir byk devlet yerine daha ok kk ve blgesel devletler kurulmutur. Demir a olarak adlandrlan bu dnemde Anadoluda kurulan devletlerarasnda bir g ve egemenlik yarnn olduu gzlenir. Ayn durum Yunanistan iinde geerlidir. Akhalarn kurduu gl merkezler yklr ve ayn dnemde kuzeyden gelen Dor topluluklar blgede yeni g dengelerinin olumasna neden olur. Byle bir srete Yunanistandan Anadolunun bat sahil kesimine doru balayan gler bir yandan Yunanllarn kendilerine yeni yaam alanlar oluturmasna bir yandan da Anadoludaki yeni bir siyasi ve ekonomik g oluturmalarna neden olur. Yunanistandan Bat Anadolu kylarna gen topluluklar Aioller, onlar ve Dorlar olmak zere e ayrlmaktadr. Konutuklar lehelerde farkl olan bu topluluktan Aioller Bat Anadolunun kuzey kesimine, onlar orta blgelere, Dorlar ise gney kesime yerlemilerdir. Yaklak olarak sann doduu yllarda yaayan Amasyal tarihi Strabonun, gnmze ulamam eski kaynaklardan aktard bilgilere gre bu topluluktan Aioller ilk; Dorlar ise en son g edenler olmutur. Lydiallarn erken tarihi M 12. yzyla gtrlse de, tarih sahnesinde ancak M 7. yzylda etkili olmaya balamlardr. Phryg Krallnn yklmasndan sonra Bat Anadoluya egemen olmulardr. Son Slalesi olan Mermnadlar Bat Anadoluda etkin politikalarla glenmilerdir. Son krallar Kroisos dneminde paray bularak ticarette kullanmaya balamlardr. Bat Anadoludaki Yunan kolonileri ile bazen dostluk ilikileri, bazen de egemenliklerine alarak Ege ve Karadeniz ticaretine kontrolleri altna almlardr. Kurulmu olan Yunan kolonileri sayesinde glerini etki alanlarn geni bir corafyaya yayabilmilerdir. M 546 ylnda Kroisosun Pers kral Kyrosa yenilmesi sonucunda devletleri son bulmu, ba kentleri yama edilmitir. Paray bularak dnya ticaretinin gelimesini salamlardr. Sart ayndan elde ettikleri elektron ile gm ve altn iiliini gelitirmilerdir. l gmme adetlerine de Tmls oluumunu mimari olarak gelitirmilerdir. Mimaride ehircilik anlay deimitir. Kyler kasaba ve ehir olmaya ve ehir devletleri olarak Polisler olumaya balamtr. Devamllk gsteren ehirler genelde kendi ekirdei erevesinde gelimeye devam etmitir. Koloni olarak kurulan yeni kentler dzenli bir kareleme plan erevesinde yeni yerleim yerleri kurmulardr. Kent kurulular gelimi, Akropolis ve aa ehir kavramlar olumutur. Agora, Bouletherion, Prytaneion, Tapnaklar, Evler, Tiyatro, stadion, gymnasion, surlar gibi kent eleri nceden planlanarak belli projeler erevesinde konulandrlmaktayd. Arkaik dnemden gnmze pek fazla kalnt ulamad veya st ste tekrar edilen yaplar olduu iin dnemin mimarisini ancak tapnaklardan tanmaktayz. Assos Athena, Ephesos Artemis ve Didyma Apollon Tapnaklar dnemin mimarisi hakknda en iyi kantlardr. Ayrca Yunan sanatndaki ilk antsal yaplardr. Bat Anadoludaki Yunan Heykeltral Ionia merkezlidir. Bayrakl, Ephesos ve Miletos buluntular dnem hakkndaki en iyi bilgiyi vermektedir. ncelikle kk heykelcikler eklinde tasvirler balamtr. Genel tanra veya rahipleri tasvir etmektedir. Malzeme metal ve fildiidir. Adak eyas veya tapnm iin kullanlm eserlerdir. Zamanla heykeltrai eserleri gelime gstererek antsal boyut kazanacaktr. Kuros ve Kore denilen byk antsal eserlerde oluturulmaya balanacaktr. Mimari bal heykeltraide tapnaklar sslemek iin kabarma levhalar veya bezemeleri kullanlacaktr. Assos arkhitravlar zerindeki mitolojik anlatmlar, Ephesos Artemis Tapnana Lydia Kral Kroisosun hediye etmi olduu Columna Caellate (kabartmal stun tamburlar) arkaik dnemin en zgn eserleridir. Lykia blgesinde de Ionia etkisini mezar yaplarnda grmekteyiz. Xanthos kentinde yer alan Aslanl mezar ve Harpyler ant yalnzca Anadolunun deil, ayn zamanda Yunan Sanatnn Arkaik Dneme ait en gzel eserleridir. Bat Anadolu Seramiinde Arkaik Dnemin banda Orientalisan stil grlemeye devam eder. Kap yzeylerinde insan, hayvan, bitkisel ve geometrik eler yer almaktadr. Pitane Seramikleri orientalizan stilin devam-
140
Anadolu Arkeolojisi
dr. M 6. yzyln sonralarna bu seramikler gerilemeye ve yok olmaya balar. zmir seramikleri de orientalizan stilde devam etmitir. Klazomenai orientalizan ve geometrik stilde en iyi retim yapan merkezidir. M 7. yzyl ile M 5. yzyl sonuna kadar retilen lahitlerde ncelikle orientalizan stil etkenken, daha sonra siyah figr vazo resmi tekniinde yaplamaya balanmtr. M 6. yzyldan itibaren yerli retin seramikler yannda Yunan Vazo resim tekniinin siyah-figr resimli vazolarnn yansmalar Anadolu seramik atlye retimlerinde grlmeye balanmtr.
141
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki seeneklerden hangisi Ege Glerinden nce Anadoluda yaayan yerel halklardan birisidir? a. Lelegler b. Aioller c. onlar d. Dorlar e. Akhalar 2. Aadaki seeneklerden hangisinde Ege Gleri ile Anadoluya gelen toplumlardan birisinin ismi ve yerletii blge doru olarak verilmitir? a. Aioller - Anadolunun Gneybats b. onlar - AnadoluNun Kuzeyi c. Karlar - Anadolunun Bats d. Aioller - Anadolunun Kuzeybats e. onlar - Anadolunun Gneybats 3. Aadakilerden hangisi Polis kelimesinin karldr? a. Kent- Devleti b. Krallk c. Oligarik Cumhuriyet d. Cumhuriyet e. Kent 4. Aadakilerden hangisinde Yunan kent-devletleri tarafndan gerekletirilen Byk Kolonizasyonun sonularndan biri deildir? a. Orientalizan Dnemin balamasnda etkili olmutur. b. Seramik kap formlar ve sslemelerinde deiiklikler grlmeye balar. c. Yunanl tccarlar, Douda getirdikleri rnleri Ege dnyasna ulatrarak d. Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadenizin ky kesimlerinde yeni koloniler kurulmutur. e. Yunan ve Dou kltrlerinin karlkl etkileimi sonucu Hellenistik dnem balamtr. 5. Dikdrtgen planl, tek mekanl olup, Anadoluda Tun andan itibaren karmza kan standart tipine verilen isim aadakilerden hangisidir? a. Megaron b. Synoikismos c. Amphora d. Smyrna e. Geometrik 6. Lydiallar dnya ticaretinin gelimesi salayan hangi kefi yapmlardr? a. Ticaret arabas b. Ticari Gemi c. Elektron sikke d. Agora e. Hibiri 7. Perslerin eyaletlere atadklar valilerin ismi nedir? a. Satrap b. Kroisos c. Elektron d. Sikke e. Basileos 8. Aadakilerden hangisi kehanet oca olarak kullanlm olan tapnaktr? a. Sardis Artemis Tapna b. Ephesos Artemis Tapna c. Sardis Kybele Tapna d. Asos Athena Tapna e. Didyma Apollon Tapna 9. Ephesos heykelciklerinde en ok hangi etki grlr? a. Phryg-Ge Hitit b. Yunan c. Lydia d. Pers e. Ionia 10. Aadakilerden hangisi Ionia seramik retim merkezi deildir? a. Pitane b. Smyrna c. Rhodos d. Larissa e. Klazomenai
142
Anadolu Arkeolojisi

1. a 2. d 3. a Yantnz yanl ise Hellen Gleri Dneminde Anadolu konusunu yeniden tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellen Gleri Dneminde Anadolu konusunu yeniden tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kent Devletleri ve Kolonizasyon Dnemlerinde Anadolu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Kent Devletleri ve Kolonizasyon Dnemlerinde Anadolu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellen Gleri ve Kolonizasyon Dnemi Anadolu Mimarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Lydiallar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Arkaik Dnemde Anadolu konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Arkaik Dnem Anadolu Mimarl konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Arkaik Dnem Anadolu Heykeltral konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Arkaik Dnem Anadolu Seramii konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1 onlar, Bat Anadoluda Hermos Gediz Nehri ile Maiandros Byk Menderes nehirleri arasnda kalan blgeye M..11.y.y.dan balayarak uzun bir zaman dilimi iinde g etmilerdir. Blgede kurulan kentlerin bir araya gelmesinden oluan bir birlik olan Panionion siyasi ve dinsel bir birlik olarak kurulmakla birlikte dinsel yn daha ar basmtr. Panionion birlii sayesinde on kltr dier blgelere oranla ok daha gelimi ve M..5.y.y.a kadar ki srete Yunanistan ve Ege blgesi kltrleri zerinde byk etkisi olmutur. Ancak birliin siyasi zelliklerinin zayf oluu nce Lydia ve ardndan Pers igallerinin yaand dnemde on kentlerinin siyasi bir varlk gsterememesine yol amtr. Sra Sizde 2 Lydia Kral Kroisos elektron sikke denilen paray bularak ticarette takas usulne son vermitir. Dnya ticaretinde artk dei-toku yerine para kullanlmaya balanmtr. Bylece ticari mallarn alm ve satm kolaylamtr. Bylece devletler egemenlik alanlarn daha geni corafyalara yayabilmilerdir. Devletler iin ticaretin nemi artmtr. Sra Sizde 3 Yunanistan ve Bat Anadoludaki kent-devletlerinin uzak blgelerde ana kente bal yerleimler kurmalar kolonizasyon olarak adlandrlr. Kolonilerin kurulma amac byk lde artan nfusa yeni yerleim olanaklar yaratmak ve ana kentin ihtiya duyduu mallar karlayacak bir ticari sistem oluturmaktr. Kolonizasyon faaliyetleri Yunan dnyasnn bir yandan ekononik gcn arttrmasn salarken bir yandan da yeni kltrel ve sanatsal zellikleri renmesini salayarak Yunan kltr ve sanatnda da derin izler brakmtr. Sra Sizde 4 Persler M 546 ylnda Lydia Devletini ykarak Anadoluda egemen olmulardr. Anadolu topraklarn satraplklara blmler ve balarna da satrap denilen valileri atamlardr. Satraplar denetimleri altndaki halktan vergileri toplayarak Pers kralna bal kalmalarn salamtr. M 6 yzylda ierisinde mutlu bir dnem yaanmtr. Atinann Yunan kentlerini ayaklandrmas ile onia ayaklanmas balam ve bundan sonra Bat Anadoluda zor bir sre balamtr.
4. a
5. a
6. c 7. a 8. c 9. a 10. c
143
Sra Sizde 5 Tapnak eski bir kutsal alana kurulmutur. Tapnan altnda yaplan kazlarda evreli bir kk yap kalntsna rastlanmtr. A evresinde dikdrtgen planl iki yap temeli ele gemitir. B evresinde temeller birletirilmitir. C evresinde bu duvarlar batya doru uzatlmtr. Arkaik dnemde de dipteros planl Yunan tapna ina edilmitir. Sra Sizde 6 Lykia blgesi Ionia Blgesine komu olmasa da Harpyler Ant diye adlandrlan mezar yapsnda teknik olarak Lykia ina ekli kullanlm olsa da, mezar odasnn dn kaplayan kabartmalarda onia heykel teknii kullanlarak yaplmtr. Anlatnlar yereldir. Fakat heykeltrai ekillenmesi kesinlikle Ioniaya balanmaktadr. Sra Sizde 7 Kolonizasyon faaliyetleri ile Yunan kkenli tccarlarn Akdenizin dousundaki devletler ile ticaret yapmaya balamalar sonucu Msr, Filistin, Assur gibi dou kltrlerini tanmalar ve bu kltrlerin sanatlarnn Yunan sanat zerinde etkilerinin hissedilmeye balad dnem Orientalizan (Dou Etkisindeki Dnem) dir. Bu dnem seramiklerinde ssleme bakmndan dou kltrlerinin etkisiyle figrlerde duru ve kompozisyon dzenlemesi, insan ve hayvan figrlerinin daha detayl ve grkemli biimde yaplmaya balamas gibi zellikleri ortaya kar. Figrler siyah boyayla yaplm, figrlerin arasndaki alanlar ise vazo renginde braklmtr. Figrlerin zerinde cilt rengi ve elbise detaylarnn gsterilmesinde krmz ve beyaz boya kullanlmtr.
Akarca, A. (1987). Yunan Arkeolojisinin Ana izgileri: I. ehir ve Savunmas, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. Akurgal, E. (1961). Die Kunst Anatoliens, Hirmer, Mnchen. Akurgal, E. (1987). Griechische und rmische Kunst in der Trkei, Hirmer, Mnchen. Akurgal, E. (2002). Anadolu Kltr Tarihi, Ankara: TBTAK. Akurgal, E. (1983). Eski zmir, Ankara : Trk Tarih Kurumu. Akurgal, E. (1987). Griechische und Rmische Kunst in der Trkei, Mnchen: Hirmer Verlag.
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi (1982). stanbul: Grsel Yaynlar. Bammer, A. - Muss, U. (1996). Das Artemesion von Ephesos, Philipp von Zabern Verlag, Mainz. Boardman, J., (1999). The Greeks Overseas : Their Early Colocies and Trade, London : Thames and Hudson. Cook, J. M. (1962). The Greeks in Ionia and The East, London : Thames and Hudson elgin, G. (1990). Eski Yunan Edebiyat, Remzi Kitabevi stanbul. Gkberk, M. (1999). Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul. Gruben, G. (1986). Die Tempel der Griechen, Hirmer, Mnchen. plikiolu, B. (2007). Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul. Karul, N. (Ed.) (2009). Perslerin Dn - Onbinlerin Dn, Arkeoatlas 6. Karul, N. (Ed.) (2010). Anadolunun Derinlikleri, Son Tun -lk Demir a, Arkeoatlas 7. Levi, P. (1987), Eski Yunan (ev. Nee Erdilek), stanbul: letiim Yaynlar. Lloyd, S. (2007). Trkiyenin Tarihi: Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, Ankara: TBTAK Schwertheim, E. (2009). Antikada Anadolu, Kitap yaynevi, stanbul. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya Cilt I, letiim yaynlar, stanbul. Talklolu, Z. (1966). Arkaik a Yunan iiri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Matbaas. Tekin, O. (2007). Eski Anadolu ve Trakya: Ege glerinden Roma mparatorluunun kiye Ayrlmasna Kadar (M 12.- MS 4. Yzyllar Aras), stanbul: letiim Yaynlar. Tekin, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, stanbul: letiim Yaynlar.
6
Amalarmz

ANADOLU ARKEOLOJS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Klasik Devirde Anadolu siyasi durumunu genel hatlaryla aklayabilecek, Klasik Devir Anadolu mimarlnn geliimini genel hatlaryla aklayabilecek, Klasik a Anadoluda heykel sanatnn geliimini genel hatlaryla aklayabilecek, Klasik Devir seramik ve resim sanatn genel hatlaryla aklayabilecek, Klasik Devir Anadolu edebiyatnn geliimini genel hatlaryla aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Klasik a Satrap Herodotos Kent Planlamas onia Ayaklanmas Pers mparatorluu Byk iskender Hippodamos
indekiler
GR M 5.YY.DA ANADOLUDAK SYAS DURUM M 4. YY.DA ANADOLUDA PERS EGEMENLNN DURUMU BYK SKENDERN (III.ALEKSANDROS) ANADOLUYA GEL KLASK DEVR ANADOLU MMARLII KLASK DEVR ANADOLU HEYKELTRALII KLASK DEVR RESM SANATI KLASK DEVR ANADOLU SERAMK SANATI KLASK DEVR ANADOLU EDEBYATI
Anadolu Arkeolojisi
Anadoluda Klasik a
Anadoluda Klasik a
GR
Ege Dnyasnda yaanan Pers-Yunan Savalarnda Pers Donanmasnn Salamis Deniz Savanda Atinallar tarafndan yenilmesi ile Perslerin batya doru ilerleyii sona ermitir. Bu olaydan sonra Anadoluda ve Yunan Dnyasnda Klasik Dnem olarak adlandrlan devir balar. Klasik Dnemde Anadoluda hlen Pers egemenlii grlr. Tarihiler tarafndan Perslerin Lidya Krallnn bakenti Sardesin igali ile balatlan bu egemenlik dnemi boyunca Anadolunun bat ve gney sahilleri dnda kalan blgelerde ehirler, Pers ynetimi altnda yaamaktadr. Bu dnem boyunca M 479 ylndan balayarak liderliini Atina ve Delosun ektii bir grup kent ise Perslere kar birlik oluturma ynnde faaliyetler gstermilerdir. Attik-Delos Deniz Birlii olarak adlandrlan bu birlik ats altnda Yunanistan Anakaras, Ege Denizindeki Adalar ile Anadoluda Pers kontrolne ba kaldran baz kentler yer almaktadr. Dolaysyla Anadoluda Klasik dnem boyunca balca iki siyasi akm olarak Persler ve buna kar kan ehir devletlerinin iinde yer ald birlii grebiliriz. Bu durum siyasi tarihin yan sra blgede oluan kltr ve uygarl da etkileyen nemli bir unsur olarak karmza kar. Bu etkinin izlerini blgenin pek ok farkl yresinde karmza kan kalntlar zerinde de grmek mmkndr. Bu derste Pers ve Ege kltrlerinin yukarda bahsedilen ereve ierisinde etkilerini grerek bu etkilerin Anadolu kltrndeki katklarn inceleyeceiz.
Polis (ehir Devleti): ehirlerin kendi yneticileri, kendi yasalar ile ynetildii bir ynetim eklidir. Her ehir dierlerinden bamsz olmas, bu ehirlerin kendi iinde bir devlet oluturmasna yol aar. M 7.yy.dan balayarak Ege dnyasnda, Yunanistanda ve Bat Anadoluda bir ok kent, ehir devleti ya da polis ad verilen ynetim ekline gemitir.
M 5.YY.DA ANADOLUDAK SYAS DURUM

Bat Anadoludaki kentlerin Pers ynetimine kar M 500 ylnda balattklar ve onia ayaklanmas olarak adlandrlan ayaklanma Pers Kral I. Dareios tarafndan blgeye yaplan bir sefer ile bastrlr. Persler bunun ardndan bu ayaklanmaya yardm eden kentleri cezalandrmak iin Yunanistana bir sefer dzenlerler. Bu sefer, Yunanllarn Marathon ovasnda Pers ordusunu yenilgiye uratmas ile baarszla urar. I. Dareiostan sonra tahta geen I. Kserkses M 480-479 yllar arasnda Yunanistana iki sefer daha dzenlemitir. Bu seferler srasnda birok kenti ele geiren ve Atinaya kadar ulaarak ykan Pers ordusu, Atina-Sparta birleik ordular tarafndan bozguna uratlr. Antik yazarlardan rendiimize gre bu zafer ansna Yunanllar, ele geirdikleri Pers silahlarn eriterek tripod yapm ve bunu da tanr Apollona hediye etmilerdir.
Tripod: ayakl objelere verilen genel bir isim olan Tripod, Antik a dnyasnda ayakl kazanlar tripod olarak adlandrlmaktayd. Bu kap formu gnlk hayatta trenlerde ve spor yarmalarnda birincilik dl olarak verilen bir dl olarak kullanlmtr. Pers ordusunun silahlar eritilerek yaplan bu Tripod ise bir tapnaa hediye verilmek amacyla yaplmtr. Delphoi kentindeki Apollon tapnana hediye edilen bu tripod daha sonra Bizans dneminde stanbula getirilmitir. Tripoddan geriye kalan tek para bugn Sultanahmet meydanndaki burmal stun adyla anlan paradr.
146
Anadolu Arkeolojisi
Yunanllarn kazand zaferden sonra Bat Anadoludaki kentler, zmir yaknlarndaki Samsun Da eteinde Mykale kysnda duran Pers donanmasn yakarak ayaklanrlar. Bundan sonra Persler ile Yunanllar arasndaki egemenlik mcadelesi Anadoluda devam etmitir. Perslilerle Atinallar arasnda yaplan ve M 490-479 yllar arasnda sren savalarn ardndan Persler, Yunanistan ve Bat Anadoludan uzaklatrlmtr. Ancak bu durumun kalc olmayaca dncesi ile Ege dnyasndaki ehir devletleri birlik kurma fikrinden hareketle Atinann nderliinde M 478 ylnda bir birlik oluturur. Birliin ilk merkezi Delos adasdr. Atina ve Sparta arasndaki yara ve Spartann daha gl grnmesine karn Atinann bir deniz gc kurmak iin yeterli altyapsnn olmas birliin Atinann evresinde olumasna yol am olmaldr. Birlie Yunanistandaki kentlerin yan sra Bat ve Gney Anadoludaki kentlerden de katlanlar olmutur. Anadoluda Pers kontrol altnda olan kentlerden bazlarnn da bu birlie katld antik kaynaklardan renilmektedir. Birlie ye olan kentler, Pers saldrsna kar savunma amacyla bir ordu oluturmu ve bu orduya her kentin belirli aralklarla destek olmasna karar vermilerdir. Ksa srede saylar artarak 300e ulaan kentler iinde askeri gc bulunanlar, birlie asker veya gemi olarak katkda bulunmutur. Askeri gc yeterli olmayan kentler ise birlik hazinesine yllk aidatlar deyerek desteklerini srdrmlerdir. Atinann nderliinde yrtlen birliin ksa sre iinde Atinann kontrol altna girdiini ve bir Atina krall hline geldiini gryoruz. Atina, tehlikenin azalmasna paralel olarak birlie ye kentlerden asker yerine aidat almaya arlk vermi ve M 454 ylnda o zaman kadar Delos adasnda duran hazineyi gvenlik gerekesiyle Atinaya tamtr. Bu nedenle birlik Attik-Delos birlii olarak adlandrlr. Bu dnemden sonra yelerin birlik hazinesine dedikleri yllk aidatlar (lat. tribunus) giderek arttn Atina akropolisinde mermer steller zerine yazlan listelerden anlalmaktadr. Bu listelerden paralar gnmze kadar gelmitir.
SIRA SZDE
Attik-Delos deniz birlii hangi amala kurulmutur? SIRA SZDE Birlik Anadoluda Pers kontroln zayflatmak iin Anadoluda eitli yerlerde DNELM Pers ordusuna saldrlar dzenlemitir. Eurymedon (Kpray)da M 468 ylnda yaplan saldr ile Pers donanmas byk bir bozguna uratlmtr. M 449 ylnda O R U Atinallar ileS Persler arasnda imzalanan Kallias Bar Antlamasyla Persler Bat Anadolu kentleri zerindeki egemenlik haklarndan vazgemilerdir. Anadolunun bat ve gney kylarndaki Pers kontrolnn zayflamasna yol aan bu olaylar ayDKKAT n zamanda blgedeki kentlerin Attik-Delos deniz birliine katlmalarn da kolaylatrmtr. SIRA Deniz SZDE birliinin M 454 ylnda birlik hazinesinin Atinaya getirilAttik-Delos mesinden sonra giderek Atina kontrolne girdiinden yukarda bahsetmitik. Atinann bu AMALARIMIZ konumu birlie ye kentler arasnda zamanla honutsuzluklara yol amtr. zellikle birlie ye kentler arasnda yaplan ticarette Atina paralarnn ve arlk sisteminin kullanlma zorunluluunun getirilmek istenmesi honutsuzluu daha da arttrmtr. K T A P Byk olaslkla uygulanmayan bu zorunluk Sparta gibi birlie ye olan gl kentlerin Atinaya kar tavr almalarna yol amtr. Sparta ile Atina arasnda balayan gr ayrlnn, Yunanistanda byk bir karkla neden olan ve T E Letkileri E V Z Y O NAnadolunun bat kylarnda da hissedilen Peloponnesos Savana yol atn gryoruz.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
6. nite - Anadoluda Klasik a
147
Peloponnessos Sava, Atina ile Sparta arasnda Yunanistandaki egemenlik antlamazl nedeniyle kmtr. Sparta Attik-Delos deniz birlii kurulmadan ncede gerek ekonomik gerekse askeri adan Yunanistann en gl kentlerinden biri olmasna karn, denizar savalardaki yetersizlii onun bu konuda geri ekilmesine yol amtr. Ancak birliin kurulmasndan sonra Atinann bu birlii kendi gcn artrmak iin kullanmas iki kent arasndaki anlamazlklarn artmasna yol amtr. M 431-404 yllar arasnda sren bu savata her iki kentin birbirine stn gelme mcadelesinin etkileri Anadoluda da hissedilmitir. Bu konuda Thukydidesin eserinde bilgiler bulabiliriz. Peloponnessos Sava dnemin siyasi durumunu gstermesi asndan da nemli bir olaydr. Sparta, Atina ile girdii savata Perslerin de yardmn almak amacyla Anadoludaki Pers Satrab Tissaphernes ile grr. Spartallar buna karlk Perslerin Bat Anadoludaki kentlerin yeniden Pers egemenliine girmesine gz yumacaklarn belirtirler. Bu srada Spartallara katlm olan Atinal komutan Alkibiadesin abalaryla Bat Anadoludaki baz kentler birlikten karlr. Pers ordularnn Bat Anadoluya girmesiyle birlik M 431 ylnda dalr. Birliin dalmasndan sonra Anadoludaki kentler yeniden Pers kontrolne girer. Pers kral II. Dareios Kallias Barn yok sayarak Anadoludaki satraplar Tissaphernes ve Pharnabazosun Bat Anadoludaki kentleri vergiye balamalarn ister. Peloponnessos Sava srasnda Kuzey Bat Anadoluda ki kentler Sparta ile Atina arasnda birok defa el deitirir. Ancak M 404 ylnda Atinann yenilmesiyle Byzantion (stanbul), Khalkedon (Kadky) ve Lampsakos (Lapseki) Spartallarn kontrolne girer.
Thukydides: M..460-435 yllar arasnda yaam Yunanl Tarihi. Atina ile Sparta arasnda balayan ve gney Yunanistana yaylan sava Peloponnessos Savann Tarihi adl eserinde ele almtr.
M 4. YY.DA ANADOLUDA PERS EGEMENLNN DURUMU

Peloponnessos savalar srasnda Sparta ile yapt ibirlii sayesinde Bat Anadoluda kontrol ele geiren Pers kral II. Artakserkses blgedeki satraplar ile gcn korumutur. Ancak bu durum uzun srmemi, krallk iindeki taht kavgalar nedeniyle Anadoludaki siyasi ve toplumsal yapda karklklar meydana gelmitir. II. Artakserksesin kardei olan Kyrosun tahta gemek istemesi zerine bakentteki siyasi karkln nne gemek isteyen ynetim Kyrosu Peloponnessos savann bitmesine ksa bir sre kala Sardes satraplna atamtr. Fakat Bat Anadoluda gcn arttran Kyros, Sardeste paral askerlerden oluan bir ordu kurup Spartallardan da yardm alarak aabeyi Artakserksesi tahttan indirmek amacyla bir sefer planlar. M 401 ylnda yola kan ordunun bandan geenleri tarihi, yazar Ksenophonun yazd Anabasis adl eseri sayesinde reniyoruz. Ksenophonun anlattklarna gre Kyros, ordusunun banda btn Anadoluyu geerken bir yandan da ordusuna blgesel satraplardan yeni birlikte eklemitir. Kyrosun seferinin amacn Babile varmadan renen Artakserkses, kardeinin ordusuyla bakentin kuzeyindeki Kunaksada M 399 ylnda karlar. Kyros aabeyini yaralar ancak kendisi de ldrlr. Bunun zerine Kyrosun ordusu savatan geri ekilir. Yaklak 10.000 kiiden oluan ordu, geri dnmek zere yola karken balarna, ayn zamanda bir komutan olan ve bu seferi ayrntlaryla anlatan tarihi Ksenophonu getirirler. Ordu geri dn yolunda Diclenin kysn izleyerek kuzeye doru yol alr. Sparta ordusunun emrine girmek zere Trakyaya giden ordunun bu yolculuu ile ilgili Ksenophonun yazdklarnda bu dnem Anadolusunda yaayan yerli halklar ve bunlarn gelenekleri konusunda da ayrntl bilgiler renilmektedir. Ksenophon, Kyros tarafndan balatlan ve savatan son-
Ksenophon: Yunanl Felsefeci, Asker. M.. 430355. Yunanl felsefeci Sokratesin rencisi olan Ksenophon hem Sokratesin grleri zerine yazd eserleri hem de bir asker olarak katld Kyrosun seferinde tuttuu gnl ile tannmtr. Seferin baarszla uramas ve Kyrosun lm zerine sefere katlan Yunan askerlerini Yunanistana gtrme grevi ona verilmitir. Bu sefer srasnda tuttuu gnlkler Onbinlerin Yry (Anabasis) olarak bilinmektedir.
148
Anadolu Arkeolojisi
ra kendi komutasnda geri dn yoluna geen Hellen ordusunun 34650 stadion (yani yaklak olarak 6800 km) srdn syler. Bu yolculuk yaklak olarak bir sene ay srmtr.
SIRA SZDE
Ksenophonun Anabasis SIRA SZDE adl eserinde hangi olaydan bahsetmektedir? Anabasis (Onbinlerin seferi) olarak adlandrlan bu olaydan sonra Persler Anadoludaki ynetim sistemini yeniden kontrol altna alrlar. Bu dnemde Anadoludaki yS O R U netim yeniden Tissaphernes ve Pharnabazos adndaki iki satrabn kontrol altna girDKKAT mitir. Bat Anadolu kentleri, satraplarn kendilerini, Kyrosun seferine yardm etmeSIRA SZDE leri nedeniyle cezalandracaklarndan korkmalar nedeniyle Sparta ile ibirliine gittikleri grlr. AMALARIMIZ Sparta ordusunun Bat Anadoludaki nemli satraplk merkezleri olan Daskyleion ve Sardese saldrmalar, Perslerin blK T A P gedeki gcn azaltan hareketler olmutur. Ancak Spartann Atina ile olan anlamazlklar nedeniyle ilgisini Yunanistana TELEVZYON evirmesi Perslerin blgede yeniden kontrol ele almalarna yol amtr. M 386 ylnda, Pers Kral Artakserksesin Atinay bir antlamaya yapmaya zorlamas (Kral Bar) ile Bat Anadolu kentleri yeniden NTERNET Pers egemenliine girmitir. Byk skenderin dou seferi srasnda Anadoluya girmesinden nce Anadoluyu ilgilendiren en son nemli siyasi olaylardan biri de Anadoludaki Pers krallna bal satraplardan bazlarnn, merkezi ynetimden duyduklar honutsuzluk sonucu ortaya kan bir ayaklanmadr. Antik yazarlardan Sicilyal Diodoros, bize satraplar ayaklanmas konusunda detayl bilgiler verir. Ayaklanma, Diodorosun belirttiine gre, Anadoluda Lykia, Pisidia, Pamphylia ve Kilikia blgelerinin halklar tarafndan da destek grmtr. Ayaklanma, katlanlardan bazlarnn taraf deitirmesi ile sona ermitir. Pers krallnn bastrmak konusunda olduka zorland bu ayaklanma nedeniyle Pers hazinesinin yarsnn harcand bilinmektedir. Bu olay ayn zamanda Perslerin Anadoluda eskisi kadar gl biimde kontrol salayamadklarnn da gstermesi olmutur.
DNELM
D N E L M6.1 ekil
Karia Satrab S O R U Mausollos

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sicilyal Diodoros: Yunanl tarihi, M..90-30. Yaad dnemde meydana gelen olaylar gemiteki olaylar ile birlikte neden, sonu ilikisi iinde anlatan yazar Tarih Kitapl adl eseri ile nldr. Bu eserinde kendinden nce yaam ve eserleri gnmze ulamam tarihilerden de faydalanmtr.
Kral Barndan sonra Anadolunun uzun bir sre Pers ynetimi altnda kaldn gryoruz. Pers kralna bal satraplar tarafndan ynetilen blge, kralln kendi i sorunlar nedeniyle ortaya kan Satrap ayaklanmasndan sonra yaklak olarak 30 yllk bir sre siyasi adan hibir deiime uramamtr. Babas II. Philipposun lmnden sonra Makedonya Krallnn bana geen Byk skenderin hayat ve yaptklar konusunda antik kaynaklar bize zengin bilgiler vermektedir. skenderin seferlerine katlan Kallisthenesi kaynak olarak kullanan Arrianos, Plutarkhos, Sicilyal Diodorus gibi yazarlar sayesinde bu dnem hakknda olduka byk oranda bilgi sahibi olabiliyoruz.
BYK SKENDERN (III.ALEKSANDROS) ANADOLUYA GEL
149
ekil 6.2 Byk skender (skender Lahti Kabartma Detay
II. Philipposun kral olduu dnemde Makedonya, siyasi adan Yunanistann en nemli gc hline gelmitir. Yunanistandaki pek ok kenti krallna balayan II. Philippos bu gcn askeri sistem ve sava tekniklerinde ortaya koyduu yeniliklere borludur. Ancak bu gcn Perslere kar kullanarak Anadoludaki kentleri zgrlne kavuturma frsat bulamadan ldrlmesi zerine, olu Byk skender bu plan daha da gelitirerek Pers kralln tamamen ortadan kaldrmay amalamtr. M 336 ylnda kralln bana getiinde ilk olarak Yunanistandaki Makedonya egemenliini yeniden dzenlemi ve ardndan ksa sre iinde byk bir orduyla dou seferine balamtr. Byk skenderin Dou Seferini hazrlayan etmenler nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
skenderin dou seferi M 334 ylnda Gelibolu Yarmadas zerinden AnadoDNELM luya geii ile balar. Yunan efsanelerini iyi bilen Byk skender, Anadoluya geer gemez ilk olarak Troiaya giderek tanra Athenaya kurban sunmu ve ardnS O Rziyaret U dan da Akhilleus, Aias gibi Troia sava kahramanlarnn mezarlarn etmitir. Anadoluda giren Makedonya ordusuna kar Perslerin ilk direnii Granikos (Biga ay) kysnda olmutur. Biga aynn iki kys boyunca yerleen Pers ve MaDKKAT kedon ordular arasnda gerekleen ve tarihe Granikos sava olarak geen savata Byk skenderin sava taktikleri ile sayca stn durumda olan Pers ordusu yeSIRA SZDE nilmitir. Granikos Sava, skenderin Perslere kar kazand ilk zafer olmutur. Savata kahramanlk gsteren 25 askerin heykelleri dnemin nl heykeltra Lysipposa yaptrlm ve Pers ordusuna ait 300 takm silah Troiadaki Athena tapAMALARIMIZ nana adanmtr. Granikos savandan sonra Anadoludaki ilerleyiine devam eden skender, komutanlarndan biri olan Parmenionu Hellespontos Phrygiasndaki K T A Daskyleionu P igal etmesi iin gndermi, kendisi ise gneye inerek Sardese ynelmitir. Sardes satrab tarafndan kentin teslim edilmesi zerine kentin ynetimini skenderin subaylarndan Pausaniasa verilmitir; TELEVZYON Byk skenderin Anadoludaki seferi boyunca pek ok yerde Pers kontrolnn zayflam olduunu ve bu durumdan istifade eden birok kentin skenderi bir kurtarc gibi karlad grlmtr. Bu nedenle skender baz blgelerde hzTERNET l bir kontrol salarken kimi yerlerde ise uzun sren sava ve N kuatmalar yapmtr. Ele geirdii blgelerde Pers sistemi olduu gibi braklm, siyasi ve mali konularda Makedonyal ve Yunanl yetkililer atanmtr. Sardeste gvenlii saladktan sonra daha gneye (Ioniaya) ilerleyen Byk skender burada Ephesosda Magnesiada ve Tralleisde hibir direniler karlamamtr. Miletosa ilerleyii srasnda ise buradaki Pers donanmasn, Perslerin yardm gelmeden bozguna uratarak byk bir baar salamtr. onia blgesini kontrol altna aldktan sonra Kariaya doru ilerleyen Byk skender, Halikarnassostaki (Bodrum) Pers ordusuna bir kuatma dzenlemitir. Uzun bir kuatmann
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
150
Anadolu Arkeolojisi
Gordiosun Dm: Phrygiann nl kral Midasn babas olan Gordiosun zamannda kalan ve kentteki Zeus Tapnana adanm olan bu arabann boyunduruundaki krdm, skender zamannda zen iinin ayn zamanda Anadoluya hkim olaca ynnde bir sylentinin kmasna neden olmutur. skender Gordiona geldii zaman bu dm zmek iin urat; zemeyeceini anlaynca bir kl darbesiyle kestii anlatlmtr.
ekil 6.3 Byk skender
ardndan kent ele geirilince buradaki ynetim eski Karia Satrab Hekatomnosun kz Adaya braklmtr. Anadolunun Gney sahili boyunca ilerlemesine devam eden skender bu blgedeki pek ok kentin birbiri ardna kaplarn amas ile blgede hzl biimde ilerlemitir. te yandan skender, Pers kral ile karlancaya kadar askeri gcn korumak istedii iin Sillyon ve Termessos gibi dalk arazi zerine kurulu ve igal edilmesi g olan baz kentleri igal etmeyerek yoluna devam etmitir. Ancak antik kaynaklardan rendiimize gre, nce teslim olan ancak daha sonra fikir deitirerek direnie geen kentler ar biimde cezalandrlmtr. Byk skender, Gney Anadoludaki seferini tamamladktan sonra Anadolunun ilerine doru ilerlemitir. Phrygia blgesinin kontroln ele geirmek amacyla Askania Gl (Burdur Gl) kysn izleyerek nce Kelainai; ardndan ise Gordiona ulamtr. Makedonya ordusu burada bir sre dinlenmi, bir yandan da ordu Makedonyadan gelenlerle gcn artrmtr. Byk skenderin Gordionda kald dnem ile ilgili olarak Gordiosun dm ile ilgili efsaneler anlatlmtr. skender ayn zamanda burada, Phrygiann nl kral Midasn babas Gordiosun zamannda kalan ve bir tapnaa adanm olan at arabasnn boyunduruundaki dm zd de anlatlr. Galatiadan sonra Ankyraya doru ilerleyen skender, buraya varmadan Paphlagonia Blgesinin yerlilerinden oluan bir topluluk tarafndan karlanarak blgede askeri g kullanmamas istenir. skender, blgeyi antlama yoluyla ele geirdikten sonra douya doru ilerlemesine devam eder. Kilikia kaplar olarak adlandrlan Glek boazn getikten sonra Pers Satrab Arsames ile karlamak iin Tarsusa ynelir. Arsamesin kamas zerine Tarsusa hibir direni ile karlamadan giren skender, antik kaynaklarn bildirdiine gre burada hastalanr ve bir sre seferine ara vermek zorunda kalr. Pers Kraln takip eden skenderin Tarsusdan sonra bu sefer Mersin evresindeki Pers kontrol altndaki kentleri ele geirdiini gryoruz. Buradaki kentlerde Pers kralna dedikleri vergiden muaf tutulmulardr. skenderin ilerlemesi Pers Krall iin byk bir tehdit oluturmutur. Pers kontrol altndaki Anadoluyu batanbaa geen skenderin Mezopotamyaya yaklamas, Kral Dareios tarafndan engellenmek istenmitir. Bu amala ordusu ile skenderin ilerledii yol zerinde ona doru yaklaan Dareios bir manevra ile onun arkasna gemi ve takip etmeye balamtr. Pinaros rma yaknlarnda iki ordu arasnda meydana gelen Issos Sava, Dou Akdeniz dnyasnn tarihini temelden deitiren bir sava olmutur. Sava srasnda sayca kendisinden stn olan Pers ordusunu aan skenderin kendisine yaklatn gren Kral Dareios sava alann brakp kamtr. Bu olaydan sonra Makedon ordusunun Pers askerlerini takip ederek ldrdklerini reniyoruz. Pers Krallna ok byk bir darbe vuran skender, Dareiosun kars ve ocuklarn esir alm ve kendi adn tayan Alexandreia (skenderun) kentini kurmutur. ssos savandan sonra Pers mparatorluu iindeki ilerlemesine devam eden skender Suriye ve Filistin blgesini ve ardndan da Msr almtr. Kral Dareios ile yapt Gaugamela savan kazanmasnn ardndan blgedeki kontroln pekitirmi ve Asyann Kral ilan edilmitir. skenderin seferini anlatan Arrianosa gre dou seferi Hindistana kadar ulamtr. Ancak bu seferden sonra Babylonia (Babil) dnen skender, burada M 323 ylnda 33 yandayken lmtr.
151
skenderin dou seferi hem Dou Akdenizdeki siyasi dengeleri deitirmi hem de blge uygarlnda yeni bir dnemin balamasna yol amtr. Yunan uygarlnn Pers Krall snrlar iinde yaygnlarken Pers sanat ile bir araya gelmesi ile Hellenistik Dnem dediimiz evreye gelinmesini salamtr. Byk skenderin Dou Seferinin sonular neler olmutur?
SIRA SZDE
KLASK DEVR ANADOLU MMARLII
SIRA SZDE
Klasik a Anadolu Mimarlnda, Arkaik aa oranla snk geen bir dnemdir. Bu dnemde daha nceki mimari gelimeler uygulanmaya devam etmitir. Klasik O R U planlamasnS kent ada Anadoluda mimarlk alannda grlen en nemli yenilik da grlr.
DNELM
DNELM S O R U
Kent Planlamas
DKKAT
DKKAT
Agora: Antik Yunan SIRAdini, SZDE kentlerinde politik, ticari faaliyetlerin gerekletirildii geni alanlara Agora ad verilir. AMALARIMIZ Agoralar halka ak alanlar olup evresinde kamu yaplar yer alr.
Klasik adan nceki dnemlerde kentlerde evler ve dier yaplarn yerleri genelSIRA SZDE likle kentin doal geliimi ile belirlenmitir. Sokaklarn birbirini dik ayla kestii ve Agora, Tiyatro gibi kamusal alanlara rahat ulalabilecek biimde dzenlendii dzenli kent plan ise arkeolojik bulgulara gre M 7.y.y.dan itibaren karmza AMALARIMIZ kmaktadr. Ancak Aristoteles gibi antik yazarlar bu yntemin Hippodamos adnda Miletoslu bir mimar tarafndan kefedildiinden bahsetmektedir. BykKolaslkla T A P daha nce balayan ve ilk defa Hippodamos tarafndan dzene sokularak uygulanmas yaygnlatrlan bu dzenli kent plan sistemi ayn zamanda TELEVZYON Hippodamik Plan olarak da adlandrlmaktadr. Izgaraya benzeyen bu plan gnmzde Izgara Plan olarak da adlandrlmaktadr. Izgara NTERNET Planna benzeyen bu kent plan Hippodamosun yaadnn sanld M 5. yy.da yaygnlamaya balam, Yunanistan ve talyada pek ok yerde uygulanmasnn yan sra Bat Anadoluda da kullanlmtr. Klasik Dnemde bu plana gre ina edilen kentlerin en gzel rnekleri Miletos ve Prienede grlmektedir. Miletos: Miletos kenti, bugnk Aydn ili Ske ilesi snrlar ierisindedir. Kent, M 2. binyldan itibaren yerleim grmtr. Bu dnemden itibaren giderek byyen ve gelien kent, onia ayaklanmasndan sonra meydana gelen Pers igali srasnda yklm ve btnyle yeniden ina edilmesi ihtiyac olmutur. Yeni kentin plan, Aristotelese gre, ayn zamanda bu kentin de vatanda olan Hippodamosa atfedilmektedir. Kentin plan, hlen kalntlarn grlebildii yer olan Byk Menderes nehrinin aznda iki koya sahip olan bir yarmada zerine kurulmutur. Kentin plan, sokaklarn yarmadann genel dorultusuna uygun ekilde ve birbirini dik ayla kesen caddelerden olumaktadr. Kenti blgeye ayrlmtr. Kentin kuzey ve gney kesimleri halkn oturduu konutlardan olumakta olup orta ksmda ise Meclis Binas, Agora, Stadion gibi kamu yaplar bulunmaktadr. Bu yntemle kent ii ulam daha rahat salanabilirken ayn zamanda kamu yaplarn herkesin rahat kullanabilecei bir hle getirmek amalanmtr.
K T A P
ekil 6.4
TELE VZYON Miletus Kent Plan
NTERNET
152
Anadolu Arkeolojisi
ekil 6.5 Priene Prostas Tarz Ev Plan (Restitsyon nerisi)
Priene: Priene kenti, bugnk Aydn ili Ske ilesi snrlar iindedir. Kent M 4.yy.n ikinci yarsnda imdi bulunduu yerde yeniden kurulmutur. Kent gneye bakmaktadr. Ana yollar dou-bat dorultusunda uzanmakta, yan sokaklar ise bunlar kuzey-gney dorultusunda dik ayla kesmektedir. Tiyatro, Stadyum ve Athena Tapnann bulunduu teras gneye bakmaktadr. Ayn zamanda halkn oturduu konutlarn en ok konulan odalarnn da gneye bakmas, kentteki binalarn daha ok gne almas ve scak olmasn salamaktadr. Agora kentin merkezinde bulunmaktadr. Agorann kuzeyindeki Athena Polias tapna ile tiyatro yer alr. Kentin gneyinde ise stadyum gibi spor ile ilgili alanlar vardr. Sokaklarn arasnda kalan ev alanlar birbirine eit llerde olup her biri iine sekiz ev sacak ekilde yaplmtr. Kentte evler iin toplam 80 alan ayrlmtr. Gnlk yaamda halkn oturduu bu konutlar, kent plan iinde ayn anda planlanarak toplu olarak yaplmtr. Bu nedenle her bir evin kaplad alan ve yerleim planlar bata olmak zere pek ok zellikleri ayndr. Evlere bir avludan girilmektedir. Avlunun etrafnda sralanan odalar, depo, mutfak, yemek odas ve misafir odas eklinde dzenlenmitir. Merdiven kalntlar sayesinde st katlarnn da olduu anlalan evlerin yatak odas ve ilikleri ise byk olaslkla st katta bulunmaktayd. Ev planlar genel olarak eve gelen misafirlerin, evin iine kadar girmeden d kapya yakn bir odada arlanmasn salayacak ekilde dzenlenmitir. Bu oda ayn zamanda evde verilen yemek ve ikili elencelerin de yapld alandr. HippodamikSIRA Plannn SZDEzellikleri nelerdir? Anadoludaki en bilinen rnekleri hangi kentlerde grlr?
DNELM M 546 ylndan balayarak byk lde Pers kontrol altnda olan Anadoluda, Pers ynetiminin en nemli merkezleri, Pers satraplarnn bulunduu satrapS O Anadolunun R U lk ehirleridir. eitli yerlerinde bulunan satraplk merkezleri arasnda Daskyleion ve Sardes bata gelmektedir. Daskyleion: Daskyleion kenti Bandrmann batsndaki Manyas glnn yaDKKAT knlarndadr. M 546 ylnda Persler tarafndan igal edilerek bir satraplk merkezi hline getirilmitir. Kentte Pers igali ncesi dneme ait buluntular byk lSIRA SZDE de Satraplk dnemi yerleim katmann altnda kalmtr. Daskyleion kenti, tarihi Herodotosun Pers Satraplklar listesinde 3. Srada yer almakta olup kontrol alan arasnda Trakya, Orta Anadolu ve Kapadokya bulunAMALARIMIZ maktayd. Byk skender blgeyi ele geirdii dnemde buradaki Pers Satrabnn yerine kendi komutanlarndan Kalas atam ve blgedeki sistemi deitirmemitir. Daskyleion, K T daha A P nce Pers Krallna dedii vergiyi, Kalasn ynetimi altnda skendere demeye devam etmitir. Yaplan kazlar ile Pers Dneminden kent-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
153
te satrapn oturduu bir saray ve bu sarayn bulunduu grkemli bir teras duvar ele gemitir. Ayrca blgedeki Pers etkisini gsteren ok sayda mezar steli bulunmutur. Antik yazarlar kentin yaknndaki Manyas gl ve civarnn Paradeisos olarak adlandrlan byk ve grkemli bir park alan olduundan bahseder. Sardes: Lydia krallnn bakenti olan Sardeis kenti Manisann Salihli ilesine bal Sart ky yaknlarndadr. Kent, M 547 ylnda Lydia kral Kroisos ile Pers kral Kyros arasnda geen bir savatan sonra Perslerin ynetimine gemitir. Pers krallnn blgedeki hkimiyeti eline geirmesinin ardndan kent Anadoludaki en nemli satraplk merkezi haline gelmitir. Buradaki satraplk ynetimine getirilenler arasnda Pers Krall ile dorudan kan ba olanlarn bulunmas kente verilen nemi ak biimde gstermektedir. Pers Krallarnn Sardes satrapl ile yapt resmi yazmalar Persepolis kentinde yaplan kazlarda aa kmtr. Sardeiste yaplmakta olan kazlarda Pers kontrol altndaki dneme ilikin ok fazla buluntu ele gememekle birlikte antik kaynaklar, kentin bu dnemde savunma sistemi, Satraplk Saray ve halkn yaad evler ile blgedeki refah dzeyi yksek kentlerden bir olduuna iaret etmektedir. Kentin evresinde de ok sayda Pers tipinde yaplm ant mezar bulunmutur. Pers Krallnn Bat Anadoluda oluturulan satraplk sisteminin merkezleri SIRA SZDE hangi kentlerde oluturulmutur. Bu kentlerin zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
Tapnak Mimarisi
DNELM
DNELM S O R U
Tapnaklar, Antik a Yunan mimarisinin bir gelenei olarak Yunanistanda karS O R U bu yaplarn mza kan bir mimari yapdr. Yunan mitolojisindeki tanrlara adanan standart bir plana gre yaplmas gelenei ile M 7.yy.dan itibaren bu yaplarn bir podyum zerinde, ortasnda bir oda (Naos) evresinde stunlar ile yapldn DKKAT gryoruz. Arkaik Devir boyunca geliim gsteren tapnaklar Klasik ada en gelikin seviyesine ulamtr. Hem mimari adan hem de yaplarn zerini ssleyen SIRA SZDE kabartma ve heykelleri ile Yunan sanatnn en grkemli yaplarn oluturan tapnaklar, bu sanatn bir etkisi olarak Anadoluda da Arkaik adan balayarak karmza kmaktadr. AMALARIMIZ Klasik ada Pers kontrol altndaki Anadoluda da zellikle sahil kesimindeki kentlerde Yunan sanatnn etkisi altnda tapnaklar yaplmtr. Bu yaplar, Anadolunun o dnemdeki yerel tanrlar ile Yunan mitolojisindeki tanrlarn birbirine yaK T A P kn grlmesi ile hem bir Yunan sanat hem de Anadolu kltrnn birlemesini temsil eder. En nemli rnekleri arasnda Priene Athena tapna ile Ephesos Artemis tapna saylabilir. TELEVZYON Priene Athena Tapna: Priene kentinde Agorann kuzey batsnda yer alan tapnak, HalikarnasNTERNET sosda bulunan Mausoleionun da mimar olan Pytheos tarafndan ina edilmitir. Klasik anlamda Tapnak mimarisinin en nemli yaptlarndan biridir. Antik kaynaklardan rendiimize gre Pytheos, kendi dnemi iin mimarlk alannda yenilikler getiren ve bunlar bir kitapta toplayan
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TE LEVZYON ekil 6.6
Priene Athena Tapna

NTERNET
154
Anadolu Arkeolojisi
Lysippos, Leocahres ve Skopas M.. 4. yy. Yunan Heykeltralnn en tannm heykeltralarndandr. Leochares ve Skopas Bodrum Mausoleumunda almlardr. Lysippos skenderin kisel heykeltradr.
Anadolulu bir mimardr. Kendisinden sonra gelen pek ok mimara da nclk etmitir. Hellenistik dnemin nemli mimarlarndan Hermogenesin Pytheosun rencisi olduu kabul edilmektedir. Athena tapna M 4. yy.n III. eyreinde ina edilmitir. Plan bakmndan klasik Yunan tapnak mimarisinin zelliklerine sahiptir. Dikdrtgen planl tapnan evresinde tek bir stun sras bulunmaktadr. Ksa kenarnda 6 uzun kenarnda 11 stuna sahip olan yap kentin iinde bir duvarla ayrlan kutsal bir alan iindedir. Tapnan ortasnda tanra Athenann heykelinin bulunduu odaya (Naos) bir n odadan girilmektedir. Heykelin bulunduu odann arkasnda bulunan girinti eklindeki ksm ise Pytheosun tapnak mimarisinde getirdii yeniliklerden biri olarak bilinmektedir. Tapna evreleyen stunlarn zerinde iki tarafa doru kvrlan volt eklindeki ksmlara sahiptir. Btn bu zellikleri ile tapnak Yunan mimarisinde Bat Anadoluya zg olan on dzenindedir. Ephesos Artemis Tapna: Ephesos kentinde ok ncelere dayal Artemis inann iin Arkaik ncesi Dnemden balayarak kutsal bir alan ayrlmtr. Bu alanda Arkaik devirde yaplan tapnak M 356 ylnda Herostratos adl bir kii tarafndan yakldktan sonra yeni bir tapnan yapmna balanmtr. M 4.yy.n ikinci yars boyunca yapm sren tapnak Byk skenderin kente geldii 334 ylnda ziyaet edildii zaman henz tamamlanmadn Antik kaynaklardan reniyoruz. Arkaik dnemden yaplan tapnaktan daha byk olan bu tapnak, Klasik Dnem tapnak mimarisinin zelliklerini tamaktadr. Tapna ina eden mimarlar, Halikarnassosdaki Mausoleium ve Prienedeki Athena tapnann mimar olan Pytheosun oluturduu kurallara uymulardr. Antik kaynaklara dayanarak stunlarn yksekliinin 18.40 m. olduu hesaplanmtr. Bunlarn altnda ve stndeki zengin sslemeli kabartmalarda dnemin nl heykeltra grev almtr. Bunlar Lysippos, Leochares ve Skopastr. Klasik dnemin sonlarnda yaplan tapnan tm Hellenistik Dnem boyunca hizmet verdii anlalmaktadr. Pytheos kimdir? SIRA Klasik SZDE Dnem tapnak mimarisine getirdii katklar neler olmutur?
D N heykeltralk ELM Klasik Dnem, asndan Anadoluda Arkaik dneme oranla daha farkl stillerin ortaya kt bir dnemdir. Bir yandan Bat Anadoluda ksmen Yunan etkisinde eserler verilmeye devam ederken te yandan Gney ve Orta AnadoS O R U luda Pers sanatndan etkilenildii grlr. Bat ve Orta Anadoluda sk sk Persler ve Yunan devletleri arasnda el deitiren bir siyasi yapnn olduu gz nnde DKKAT bulundurulursa her iki kltrn etkisinin de ayn lde hissedilmesi normaldir. Anadolu sanatnda bu dnem heykeltralk asndan Greko-Pers sanat olarak adSIRA SZDE landrlan sanatn ortaya kt dnemdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
KLASK DEVR ANADOLU HEYKELTRALII
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Anadolunun gneybatsnda Antalya ile Fethiye arasnda kalan alan antik ada Lykia blgesi olarak adlandrlmaktadr. Blge halk hakknda M 2. binyldan itibaren antik bilgiler edinmekteyiz. Lykia halknn kendine zg bir K kaynaklardan T A P kltr olduu anlalmaktadr. Gnmzde blge kltrnn en dikkat ekici antlar arasnda mezar yaplar zel bir neme sahiptir. Lykia halknn llerini koyduklar T Emezarlarda L E V Z Y O N ahap mimariyi taklit eden yaklamlar ile M 7. yy.dan balayarak bir gelenek oluturduklar anlalmtr. Bir ksm kayaya oyularak yap-
Lykia Antlar AMALARIMIZ
NTERNET
NTERNET
155
lan bu mezarlarn yan sra tatan oyularak mezar sandukas hline getirilmi olan lahitleri bugn blgedeki birok antik kente grmek mmkndr. Anadolunun Pers kontrol altnda olduu dnemde Lykia blgesi de siyasi adan Perslere bal olmakla birlikte kendine zg kltrn korumutur. Mezar antlar bu adan da Klasik a Anadolu sanatnn nemli rnekleri olma zellii tar. Nereidler Ant: Xanthos kentinde bulunan bu ant, kentin giriine yakn bir alanda yaplmtr. Tapnak planna benzer bir plana sahip olan antn yksek bir kaide zerinde ortada bir mezar odas ve evresinde 4 x 6 sra stun bulunmaktadr. Mezar odasnn iinde lnn zerine yatrld bir kline (l yata) yer alr. Mezar antnn kaidesinde, mezar odasnn st srasnda ve iki yan duvarnda kabartma betimlemeler grlmektedir. Klasik Dnem Lykia sanatnn en nemli kabartmalar arasnda yer alan bu betimlemelerde sava, av ve armaan verme gibi konular ilenmitir. Kaidede yer alan ve bir ordu tarafndan yaplan kent kuatmasn gsteren betimlemede figrlerin arka arkaya ve kalabalk biimde gsterilmesi Pers sanatnn Lykiadaki etkileri asndan nemli bir rnektir. Perikles Mezar Ant: Bu ant, Lykia blgesinin Pers kontrol altnda olduu dnemde satraplk merkezi olduunu bildiimiz Limyra kentindedir. M 4.yy.n ilk yarsnda yaayan ve Lykia blgesindeki Pers imparatorluuna bal ynetimi dzenleyen satrap Perikles iin yaptrlan bu ant mezar, kentin akropolisinin gney yamac zerinde yer almaktadr. Nereidler Antnda olduu gibi tapnak plann benzer olan ant, yksek bir kaide zerinde duran bir mezar odas ve iki tarafnda drder adet kadn vcudu eklinde destee (karyatid) sahiptir. Antn en nemli zellii Yunan mitolojisinden alnm sahneler ve Periklesin yaamndan sahnelerin Pers stilinde betimleme teknii ile gsterilmi olmasdr. Kabartma olarak yaplm bu sahneler antn bat ve doudaki d duvarlar zerinde grlebilir. zellikle dou duvar zerinde banda Pers apkas ile bir figrn Pers kral III. Artakserkses olduu dnlmektedir. Ant bugn byk lde tahrip olmu ve paralar antn bulunduu alann evresine dalm hldedir. Trysa Ant Mezar: Lykia blgesinde bugnk Glba kenti yaknlarndaki antik Trysa kentinde bulunan bu ant mezar, byk olaslkla kentin ileri gelenlerinden birine aittir. Ortasnda Lykia tipinde bir mezar bulunan yaklak 90 metre geniliinde bir alan ile bu alan eviren bir duvardan oluan ant, M 5.yy. sonu - 4.yy. balarna tarihlendirilmektedir. Ant, evre duvar zerindeki kabartmalar ile Klasik Dnem Anadolu sanat asndan nemli bir eserdir. Kabartmalarda konusu Yunan mitolojisinden alnm sahnelerin yan sra zellikle Troya savann seilmesi dikkat ekicidir. Mezarn sahibi, bu kabartmalarda atalarnn Troya sava srasnda Troyallara yardm etmek iin kentin savunmasna katldklarn vurgulamak istemi olmaldr. Antn paralar 19.yy.da Osmanl devletinin izni ile Viyanaya gtrlmtr.
ekil 6.7 Xanthos Nereidler Ant
156
Anadolu Arkeolojisi
SIRA SZDE
Klasik a Lykia Ant Mezar sanatnn zellikleri ve en nemli rnekleri nelerdir? SIRA SZDE
D gneybatsnda, NELM Anadolunun kuzeyinde Byk Menderes, gneyinde Fethiye arasnda kalan alan antik ada Karia blgesi olarak adlandrlmtr. M 2. binyln sonlarnda Yunanistandan Anadoluya yaanan gler srasnda Dor toplumunun S O R U blgeye yerletiine inanlr. Hem Yunan kltr hem de Anadolu kltrnn etkilerini yaatan Karia Kltr, Pers egemenlii altnda, Halikarnassos (bugnk DKKAT Bodrum) de bulunan satraplk merkezi tarafndan ynetilmitir. Mausoleion: Kariadaki Pers satraplarnn en nls olan Mausollos, M 377SIRA SZDE 353 yllar arasnda blgede hkm srmtr. Pers kral tarafndan satrapla atanan Mausollos blgenin yerli halkndan gelmitir. Ynetimi srasnda bir yandan Pers krall ile iyi ilikiler kurmu bir yandan da Egede hkm sren Yunan klAMALARIMIZ trnn blgede yaygnlamasna nclk etmitir. Mausollos iin Halikarnassosda bir ant mezar yaptrlmtr. Antik kaynaklardan rendiimize K T A Pgre ant mezar, sahibi olan Mausollosun isminden yola karak Mausoleion olarak adlandrlmtr. Mausoleion Klasik ada Anadoluda yaplm en grkemli ve sanatsal adan nemli yaplarn banda gelmektedir. Mausoleion aynT zamanda E L E V Z Y O Nantik an yedi harikasndan biri olarak da kabul edilmitir. Gnmze paralar hlinde ulaan eserin ykseklii yaklak olarak 55. metredir. Antn yerinde ok az para kalm olmas nedeniyle gerek ekli hakknda sadece antik kaynaklar ve betimlemeler sayesinde bilgi sahibi olabilmekteyiz. Romal N T E R Nbildirdiine ET tarihi Pliniusun gre ant kare bir podyum zerinde ykselmekteydi. Podyumun zerinde Amazonlarla Yunan tanrlarnn sava gsterilmiti. Podyumun evresinde 36 adet stun bulunmaktayd. Her iki stun arasnda bir heykel dikiliydi. Podyumun ortasnda mezar odas vard. Mezar odasnn zeri ise 20 basamakl piramit eklinde bir at ile rtlmt. Eserin inaatnda antik an nemli sanatlar almtr. Antik kaynaklardan rendiimize yapnn mimarlar Satyros ve Pytheostur. Pytheos, daha sonra yapt Priene Athena tapna ve on dzeni zerine yazd eser ile Yunan dnyasnn tannm mimarlarndan biridir. Pytheos mezarn etrafn ssleyecek olan kabartmalar iin o dnemin en nl heykeltralar olan Skopas, Leokhares, Bryaxis ve Timotheus ile anlamtr. Kabartmalarda Yunan mitolojisinden alnan sahneler yer almaktadr. Kazlar srasnda bulunan kabartmalarn hangi heykeltra tarafndan yapld, sanatlarn dier heykellerindeki stilleri ile karlatrlarak saptanabilmektedir. Antn dou tarafnda bulunan kabartmalarda grlen eri hatlar, gergin vcutlar ve heyecanl ifade Skopasn tipik zellikleri olarak karmza kar. Bat taraftaki kabartmalarda ileriye doru uzanan figrler, elbise kvrmlarndaki ar oranlar ile Leocharesin tannmas mmkn olmutur. Bryaxisin yapt kuzey
DNELM S O R U
Karia Antlar
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 6.8 Mausoleum Restitsyon nerisi
157
kesimdeki kabartmalar ise aralkl figrler durular, havada uan elbiseler, gen boyun ksmlar ve balarnn kk yaplmas ile dierlerinden ayrlmaktadr. Timotheus tarafndan yaplan kuzey kesimdeki kabartmalarda ise kk figr gruplar, ksa boylu atlar gibi zellikler ile tanmlanabilir. Mausoleion, 15. y.y.da yklm ve talar Bodrum kalesinin yapmnda kullanlmtr. Bloklarndan geriye kalanlar ise 19.y.y.da blgeye gelen ngiliz aratrmaclar tarafndan Londraya tanmtr. Ant mezar, mezar sahibi Mausolosun lmnden sona kars tarafndan (yaklak olarak M 353-351) yaptrlmtr. Mausolleion ant mezar nerededir, kimin iin yaplmtr, mimari ve heykel sanat asnSIRA SZDE dan ne gibi bir neme sahiptir?
DNELM Greko-Pers Sanatnda Yaplm Olan Kabartmalar
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sonraki dnemlerde yeni yerlemelerin kurulmas sonucu bozularak gnmze S O R U ulamayan pek ok Pers dnemi yerleimine karn kabartma steller ve baz mezar antlar, bize bu dnem sanat hakknda bilgiler vermektedir. Daskyleion Stelleri: Daskyleion yaknlarnda Manyas Gl dou kysnda DKKAT bulunan steller bugn stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenmektedir. Hibiri tam olarak ele gememesine karn mevcut halleri ile biimlerinin ayn olduu anSIRA SZDEst byk lalmaktadr. Aadan yukarya doru hafife daralan yass bloklarn bir palmetle sona ermektedir. Stellerin zerinde stellerin yapl amalarn anlatan Sami dilinde yaztlar bulunmaktadr. Bu yaztlara gre stellerden bazlar Babil tanAMALARIMIZ rlarna adanmtr. Stellerin esas nemli ksm, zerlerinde yaplm olan kabartmalardr. Kabartmalarda Pers giyimine sahip sakall figrler yer alr. Bu figrler baz rneklerde bir cenaze trenini canlandrm; bazlarnda ise arabas K at T A P zerinde gider ekilde gsterilmitir. rnekler Pers stilinde yaplmakla birlikte beraberlerinde on balklarna benzer tarzda yaplm sandk benzeri eyalar tamaktadrlar.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ekil 6.9 Daskyleiondan Bulunmu GrekoPers Stilinde Mezar Steli
ekil 6.10
TELEVZYON
NTERNET
Daskyleiondan Bulunmu Greko N TMezar ERNET Pers Stilinde Steli
KLASK DEVR RESM SANATI

Kzlbel Tmls: Lykia blgesinin kuzeydousunda, Elmal kentinin gneybatsnda bulunan bu tmls blgede yaam olan soylulardan birine ait olmaldr. Greko-Pers sanatnn Anadoludaki nemli rneklerinden biri olan Kzlbel Tmls M 5. yy. balarna tarihlendirilmektedir. Mezar ant, gen atl ta bir oda eklinde yaplm olup zeri yma toprak ile rtlmtr. Antik ada ve 1970li yllarda olmak zere iki defa soyulan mezar antnn iinde az miktarda eser k-
158
Anadolu Arkeolojisi
ekil 6.11 Karaburun Tmlsnde Mezar Odas indeki Duvar Resminden Detay
mtr. Ancak antn i duvarlarndaki resimler, dneminin sanat konusunda nemli bilgiler vermektedir. Resimlerde mezar sahibini bir ziyafet esnasnda gsteren bir sahne, bir sava sahnesi ve Yunan mitolojisinden alnma sahneler yer almaktadr. te yandan betimlemelerde grlen figrlerin giyim ekilleri ve slp byk lde Pers sanatnn etkilerini gstermektedir. Karaburun Tmls: Bu ant Lykia blgesinde bu dneme ait ikinci nemli anttr. Greko-Pers sanatnn Anadoludaki en baarl rneklerinden biri olan Karaburun Mezar ant M 5.y.y.n ilk eyreine tarihlendirilmektedir. Ant, kireta bloklardan rlm bir mezar odasnn zerinin yma tepe eklinde kapatlmasyla olumutur. Mezar odasnn duvarlarna iten yaplm olan resimlerde mezar sahibinin yaants ve cenaze treniyle ilgili sahneler yer alr. Mezar sahibinin grkemli yaam gsterilmek istenmitir. Mezar odasnn bat duvarna mezar sahibi ailesiyle birlikte gsterilmitir. Sedire uzanm olarak gsterilen sakall yal mezar sahibinin arkasnda kars ve hizmetileri grlr. Dier duvarlarda ise bir sava sahnesi ile lnn cenaze treni betimlenmitir. Betimlemelerde Pers sanatnn etkileri belirgin biimde hissedilir.
KLASK DEVR ANADOLU SERAMK SANATI

Klasik devir seramik sanatnda, Pers ve Yunan sanatnn Anadoludaki etkileri arkeolojik buluntular ile izlenebilmektedir. Anadolunun Pers kontrol altndaki dneminde, seramik sanat, ran etkileri ile gelimitir. M 6.yy. sonlarna doru Pers seramik retiminde kaliteli seramik yerine basit ve kaba kaplarn yaygnlat grlmektedir. ounlukla gnlk yaamda kullanlan bu kaplarn arkta yaplm, kazma ve kalp yapm bezemelerle sslenmitir. Srahi ve Riton gibi kap formlarnn tutamaklar ise hayvan protonlarndan oluan apliklerle sslenmitir. Ayn dnemde Anadoluda karmza kan bir dier yaygn seramik tr ise Klasik Yunan seramik geleneinde yaplan kaplardr. Yunanistann Attika blgesinde retilen ve kalitesi ve poplerlii nedeniyle Arkaik devirden itibaren Ege ve Akdeniz dnyasnda ok yaygn olarak karlalan Yunan seramiklerinde klasik dnemin balarnda yeni bir teknik gelimitir. Kaplarn zerindeki sslemelerde figrlerin konturlarnn d ksmlarnn siyah astar boyasyla rtld, i ksmlarnn ise krmz hamur renginde brakld bu teknik Krmz Figr Teknii olarak adlandrlmaktadr. zellikle lks ve masast kaplarda kullanlan bu teknikte retilen kaplarn retildii en nemli merkez Yunanistandaki Atina kentidir. Kaplarn retiminde ve boyanmasnda pek ok sanatnn alt bu kaplarda, her sanatnn kendine zg bir stili olduu yaplan aratrmalar ile anlalmtr. Sanatlarn ayn zamanda kaplarn zerinde kendi imzalarn da atmalar nedeniyle kaplar zerinde yaplan incelemeler antik a seramik endstrisinin anlalmasnda nemli bir rehber olmaktadr. Anadoluda Yunan seramiklerinin Arkaik adan balayarak, Ege ve Akdeniz dnyasnn dier blgelerinde olduu gibi popler bir eser grubu olmu ve ok miktarda ithal edilmitir. M 470-430 arasndaki dnem Krmz figr tekniinin en
159
gelikin olduu dnemdir. Kaplarn zerindeki resimlerde, Yunan mitolojisi, Gnlk yaay gibi konulardan sahnelerin seildii bu kaplar, Yunan resim sanatnn en kaliteli rneklerini oluturmaktadr. Figrlerin izilmesinde hareketlerin doal biimde verilmesi ve vcut ayrntlarnn orjinaline yakn biimde gsterilmeye allmasnn yan sra, konularn betimlendii sahnede betimlenen mobilya ve doa manzaras gibi sahnelerde her ayrnt Zengin Krmz Figr Dnemi olarak adlandrlan bu dnemde byk bir baar ile betimlenmitir. Ancak Peloponnesos Savalar ile byk bir ekonomik kriz balamas nedeniyle M 430 ylndan balayarak seramik retiminde bir gerileme ve sslemelerde giderek basitlemeye doru bir eilim gze arpar. Peloponnessos Savandan sonra yeniden toparlanmaya alan Yunan seramik endstrisi baz abalara kar eski seviyesine yeniden ulaamaz. Bu nedenle M 4.yy. boyunca retilen krmz figr tekniindeki seramiklerde daha erken dnemlerde ilenen konularn daha basit ve zensiz bir teknikle betimlenmeye devam ettii grlr. Ayn dnemde Atina dnda talya ve Sicilya adas gibi baka merkezlerde de ayn teknikte seramik retim merkezleri ortaya kmtr. Anadoluda Klasik Dnem Yunan seramiklerinin farkl blgelerde ok sayda rnei bulunmutur. Bu rneklerin tamamna yaknnda gerek kaplarn zerindeki sanat imzalar gerekse betimleme stillerinin karlatrlmas yoluyla Attika retimi olduklar anlalmtr. Blgeye ticaret ve baka yollarla gelmi olan Krmz figr tekniindeki seramiklerin ele getii en nemli merkezler arasnda Smyrna (Bayrakl), Xanthos, Gordion (Yasshyk), Pitane (andarl) saylabilir. Ayrca Anadolunun bat ksmndaki pek ok kent-devletinde bu tr rnekler az sayda ele gemitir.
KLASK DEVR ANADOLU EDEBYATI

Klasik Devirde Anadoluda edebiyat alannda eser veren en nemli kii Halikarnassoslu Herodotostur. M 5. yy.da yaam bir tarihi ve yazar olan Herodotos, yaad dnemde Dou Akdeniz ve Pers dnyasn gezerek incelemi ve bunlar Historia adn verdii bir eserde toplamtr. Eserinde kendisini Halikarnassoslu (Bodrum) olarak tantan Herodotos hakknda daha fazla kesin bilgiye sahip deiliz. Dokuz blmden oluan eserinde Herodotos, ncelikle Anadolu ve dounun toplumlar ve onlarn kltrleri hakknda bilgiler vermitir. Anlattklarnn byk ksmn bizzat grd dnlmektedir. Ancak eserin baz yerlerinde ise gittii yerlerde kendisine anlatlan olaylar da dolayl olarak aktarmtr. Eserin ikinci ksmnda ise onia ayaklanmasn anlatr. Herodotos, Historia adl eserinde anlatt bilgiler ve tarih yazm konusunda gnmze ulaan en eski kaynaklardan biri olmas nedeniyle nemlidir. Tarihin babas olarak da adlandrlr.
SIRA SZDE Herodotos kimdir? Klasik a uygarlna hangi bakmlardan katkda bulunmutur?
10
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
160
Anadolu Arkeolojisi
zet
Anadoluda M..5.yy.daki siyasi yaam byk lde Bat Anadoludaki Yunan Kent devletlerinin blgedeki Pers egemenliine kar bamszlklarn korumak amacyla gsterdikleri abalar ile ekillenmitir. on ayaklanmas olarak adlandrlan ve M 490 ylnda balayan ayaklanmann ardndan Atinann Yunanistandaki dier kentler ve Bat Anadoluda ki kentler ile birlikte kurduu Attik-Delos deniz birlii bu dnemin en nemli siyasal oluumu olarak ba eker. M 4.yy. Pers egemenliinin Anadoluda zayflamasna karn etkisi srdrd bir dnemdir. Yzyl boyunca Anadoluda Pers ynetiminin temsilcisi olan Pers satraplarnn farkl nedenlerle merkezi ynetime kar direnmesi ve ayaklanmasnn etkileri hissedilir. Bu ayaklanmalar eitli yntemler ile bastrlmasna karn Pers Krallnn Anadoludaki gcnn azalmaya balad hissedilir. Ayn yzyln sonlarnda bu sefer Byk skendern Dou Seferi iin Anadoluya girmesi blgedeki siyasi dengeleri bir kez daha etkiler. Byk skender Anadolunun bat, gney kesimleri ile i blgelerinde yapt seferler srasnda pek ok kenti Pers igalinden kurtarmtr. Bu blgelerde yeni bir ynetim sistemi oluturmak yerine mevcut ynetimin kontrolnde Makedonyal ya da yerel yneticileri grevlendirmitir. skenderin dou seferi hem Dou Akdenizdeki siyasi dengeleri deitirmi hem de blge uygarlnda yeni bir dnemin balamasna yol amtr. Yunan uygarlnn Pers Krall snrlar iinde yaygnlarken Pers sanat ile bir araya gelmesi ile Hellenistik dnem dediimiz evreye gelinmesini salamtr. Klasik ada Anadoluda mimarlk alannda en nemli yenilik kent planlamasnda grlr. Klasik adan nceki dnemlerde kentlerde evler ve dier yaplarn yerleri genellikle kentin doal geliimi ile belirlenmitir. Sokaklarn birbirini dik ayla kestii ve Agora, Tiyatro gibi kamusal alanlara rahat ulalabilecek biimde dzenlendii dzenli kent plan ise arkeolojik bulgulara gre M 7.yy.dan itibaren karmza kmaktadr. lk defa Hippodamos tarafndan dzene sokularak uygulanmas yaygnlatrlan bu dzenli kent plan sistemi ayn zamanda Hippodamos Plan olarak da adlandrlmaktadr. Klasik dnemde bu plana gre ina edilen kentlerin en gzel rnekleri Milet ve Prienede grlmektedir. Klasik ada Pers kontrol altndaki Anadoluda sahil kesimindeki Yunan kentlerinde Yunan sanatnn etkisi altnda kalan tapnaklar yaplmtr. Bu yaplar, Anadolunun o dnemdeki yerel tanrlar ile Yunan mitolojisindeki tanrlarn birbirine yakn grlmesi ile hem bir Yunan sanat hem de Anadolu kltrnn birlemesini temsil eder. En nemli rnekleri arasnda Priene Athena tapna ile Ephesos Artemis tapna saylabilir. Bu tapnaklardan Priene Athena tapnann mimar olan Pytheos, tapnak mimarlna getirdii yeni kurallar ile Hellenistik dnem tapnak sistemlerine byk etkilerde bulunmutur. Anadolu sanatnda bu dnem, Yunan ve Pers etkilerinin hissedilmesi nedeniyle heykeltralk asndan Greko-Pers sanat olarak adlandrlan sanatn ortaya kt dnemdir. Anadolunun Pers kontrol altnda olduu dnemde Lykia blgesi de siyasi adan Perslere bal olmakla birlikte kendine zg kltrn korumutur. Mezar antlar bu adan da Klasik a Anadolu sanatnn nemli rnekleri olma zellii tar. Lykia blgesindeki en nemli mezar ant rnekleri arasnda Nereidler Ant, Perikles Mezar Ant, Trysa Mezar Ant saylabilir. Halikarnassosda bulunan Pers satraplarndan Mausollos iin, lmnden sonra yaptrlan ve Mausolleion ad verilen ant, Klasik dnem Anadolu antlar arasnda en nemli rneklerin arasnda bata gelmektedir. Antik an 7 harikasndan biri olarak da kabul edilen eser, Yunan tapnak gelenei ile yerel mezar geleneinin birleimi olarak dikkati eker. Ayrca antn, drt yanndaki kabartma eserler de dnemin drt nemli heykeltra tarafndan yaplmtr. Bu kabartmalarda Yunan mitolojisinden sahnelere yer verilmitir. Klasik dnemde Anadoluda karmza kan mezar stellerinde de Greko-Pers sanatnn etkileri izlenmektedir. Bunun en gzel rnekleri arasnda bir Pers satraplk merkezi olan Daskyleiondan ele geen rnekler dikkati ekmektedir. Stellerde grlen Pers tarz grn ve giyime sahip olmasnn yan sra ellerinde tuttuklar Yunan tarz mobilyalar, stellerdeki Yunan ve Pers etkisini ortaya koymaktadr. Klasik devir seramik sanatnda, Pers ve Yunan sanatnn Anadoludaki etkileri buluntular ile izlenebilmektedir. Anadolunun Pers kontrol altndaki dneminde, seramik sanat, ran etkileri ile gelimitir. M.. 6.yy. sonlarna doru Pers seramik retiminde kaliteli sera-
161
mik yerine basit ve kaba kaplarn yaygnlat grlmektedir. ounlukla gnlk yaamda kullanlan bu kaplarn arkta yaplm, kazma ve kalp yapm bezemelerle sslenmitir.Ayn dnemde Anadoluda karmza kan bir dier yaygn seramik tr ise Klasik Yunan seramik geleneinde yaplan kaplardr. Yunanistann Attika blgesinde retilen ve kalitesi ve poplerlii nedeniyle Arkaik devirden itibaren Ege ve Akdeniz dnyasnda ok yaygn olarak karlalan Yunan seramiklerinde klasik dnemin balarnda Krmz Figr Teknii gelimitir. Anadoluda Klasik Dnem Yunan seramiklerinin farkl blgelerde ok sayda rnei bulunmutur. Bu rneklerin tamamna yaknnda gerek kaplarn zerindeki sanat imzalar gerekse betimleme stillerinin karlatrlmas yoluyla Attika retimi olduklar anlalmtr. Klasik Devir resim sanat, Anadoluda Tmls mezarlarn ilerinde bulunan duvar resimleri ile en iyi biimde temsil edilmektedir. Bunlarn arasnda Kzlbel ve Karaburun tmls rnekleri bata gelmektedir. Her ikisi de Antalyann batsndaki Lykia blgesi snrlar iinde bulunan antlarda grlen duvar fresklerinde, mezar sahipleri, Pers stili kyafetler iinde ve Yunan geleneinde bulunan Symposium (ikili enlik) hali iinde gsterilmilerdir. Bunlarn yan sra baz sahnelerde Yunan mitolojisinden alnm konularda karmza kmaktadr. Sonu olarak Greko-Pers sanatnn etkileri Anadolunun farkl kesimlerinde her iki kltrn bir arada grnmesi eklinde karmza kmaktadr. Klasik Devirde Anadoluda edebiyat alannda eser veren en nemli kii Halikarnassoslu Herodotostur. M.. 5. yy.da yaam bir tarihi ve yazar olan Herodotos, yaad dnemde Dou Akdeniz ve Pers dnyasn gezerek incelemi ve bunlar Historia adn verdii bir eserde toplamtr. Eserinde kendisini Halikarnassoslu (Bodrum) olarak tantan Herodotos hakknda daha fazla kesin bilgiye sahip deiliz. Dokuz blmden oluan eserinde Herodotos, ncelikle Anadolu ve dounun toplumlar ve onlarn kltrleri hakknda bilgiler vermitir. Anlattklarnn byk ksmn bizzat grd dnlmektedir. Ancak eserin baz yerlerinde ise gittii yerlerde kendisine anlatlan olaylar da dolayl olarak aktarmtr. Eserin ikinci ksmnda ise onia ayaklanmasn anlatr. Herodotos, Historia adl eserinde anlatt bilgiler ve tarih yazm konusunda gnmze ulaan en eski kaynaklardan biri olmas nedeniyle nemlidir. Tarihin babas olarak da adlandrlr.
162
Anadolu Arkeolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, babas tarafndan onia ayaklanmasna yardm ettikleri iin cezalandrmak amacyla Yunanistana dzenledii seferde Marathon ovasnda yenilmesi zerinde tahta geince M.. 480-479 yllar arasnda yeniden sefere karak bir ok kentin yan sra Atinay ykan Pers mparatorudur? a. I. Kserkses b. I. Dareios c. II. Dareios d. Ksenophon e. Artakserkses 2. Aadakilerden hangisinde Attik-Delos deniz birliinin kurulu yl ve amac doru olarak verilmitir? a. M 454, Atina kentinin kalknmasn salamak iin blgedeki kentlerden para toplamak b. M 431, Peloponnessos savanda Spartaya kar Atinaya, Bat Anadoludaki kentler tarafndan para ve askeri destek salamak c. M 478, Pers krall ordusunun Bat Anadoludaki kent-devletlerine saldrsn nlemek amacyla birlemeleri ve bir askeri g oluturmalarn salamak d. M 401, Pers mparatoru Artakserksese kar ayaklanma karmak zere sefere kan Sardes satrab Kyrosa destek olmak amacyla para ve asker toplamak e. M 334, Pers krallna kar dou seferine kan Byk skendere destek olmak 3. Atinann yardmyla Perslerin Bat Anadoludaki egemenliklerinin sona ermesini salayan Kallias Bar (M.. 449) sonra, Atina ile Sparta arasnda kan hangi sava srasnda Persler durumu frsat bilerek Bat Anadoluya yeniden saldrmlardr? a. Eurymedon Sava b. Peloponessos Sava c. Granikos Sava d. Kunaksa Sava e. Gaugamela Sava 4. Tarihi Ksenophonun Anabasis adl eserinde anlatt olay aadakilerden hangisinde doru olarak aklanmtr? a. Sardes Satrab Kyrosun, Pers kral Artakserksese kar yapt seferde hayatn kaybetmesi zerine Anadoluya dnen Pers ordusunun yolculuu b. Bat Anadoludaki kentlerin Pers krallna ayaklanmasna yardm eden kentleri cezalandrmak amacyla Pers kralnn kt Yunanistan seferi c. Sardes Satrab Kyrosun, Bat Anadoluda ayaklanma karan kentlere kar dzenledii sefer d. Byk skenderin dou seferi e. Sparta ordusunun Bat Anadoludaki satraplk merkezlerine saldrmas zerinde Pers kral Artakserksesin Yunanistana yapt seferin dn yolculuu 5. Aadakilerden hangisinde Makedonya Kral Byk skenderin dou seferinin sonularndan biri deildir? a. Pers Krallnn egemenlik gcn sona erdirmesi b. Hellen dnyasyla Pers dnyasnn birbirleriyle olan ilikilerinin artmas c. Hellenistik dnemin olumas d. Dou Akdenizdeki siyasi dengelerin deimesi e. Peloponnessos sava ile ortaya kan siyasi karklklarn sona ermesi 6. Aadakilerden hangisinde Hippodamos Plann zellikleri doru olarak verilmitir? a. Etraf sur duvar ile evrili, Agoraya ulam salayan sokaklarn birbirini dik ayla kestii dzenli kent plan b. Sokaklarn birbirini dik ayla kestii ve agora, tiyatro gibi kamusal alanlarn ehir dnda yerletirildii dzenli kent plan c. Hippodamos adnda Efesli bir mimar tarafndan kefedilen, sokaklarn birbirini dik ayla kestii, etraf sur duvar ile evrili dzenli kent plan d. Sokaklarn birbirini dik ayla kestii ve agora, tiyatro gibi kamusal alanlara rahat ulalabilecek biimde dzenlendii dzenli kent plan e. Hippodamos adnda bir mimar tarafndan ilk defa Prienede uygulan ve agoraya ulam salayan sokaklarn birbirini dik ayla kestii dzenli kent plan
163
Okuma Paras
7. Aadakilerden hangisinde Anadoludaki Pers dnemi satraplk merkezlerinden ikisinin ad doru biimde verilmitir? a. Sardes, Dorylaion b. Daskyleion, Miletus c. Priene, Sardes d. Sardes, Daskyleion e. Miletus, Dorylaion 8. Aadakilerden hangisi klasik dnemin nl mimarlarndan Pytheosun ina ettii yaplardan biridir? a. Didim Apollon Tapna b. Priene Athena Tapna c. Efes Artemis Tapna d. Assos Athena Tapna e. Perikles Perikles Mezar Ant 9. Aadaki blgelerden hangisinde blgenin yerli halk, llerini koyduklar mezarlarda ahap mimariyi taklit eden yaklamlar ile M. 7.y.y.dan balayarak bir gelenek oluturmu ve bu gelenek kapsamnda bir ksm kayaya oyularak yaplm mezarlarn yan sra tatan oyularak mezar sandukas haline getirilimi olan lahitleri ile nldr? a. Lykia b. onia c. Frigya d. Pamfilya e. Marmara 10. Aadakilerden hangisinde Mausoleion antnn, nerede, ne zaman ve hangi amala yapld bilgisi srasyla verilmitir. a. Halikarnassos, M..353-351, Karia Satrab Mausolos iin ant mezar olarak b. Halikarnassos, M..353-350, Karia Satrab Mausolosun ei iin ant mezar olarak c. Priene, M..353-351, Sardes Satrab Mausolosun ei iin ant mezar olarak d. Babil, M.. 331 Byk skender iin ant mezar olarak e. Halikarnassos, M..468, Perslere kar Eurymedon Deniz savann kazanlmas nedeniyle ant olarak Herodotos - Herodot Tarihi (1. Kitap Klio ) 173. - Bu ulusun gelenekleri byledir. Lykiallara gelince, bunlar Giritten gelmedirler. (Zira ok eskiden Giritte yalnz Barbarlar otururlard.) Europenin oullar olan Sarpedon ve Minos, Girit krall iin atmlar, bir sivil sava kmt; Minos, kendinden yana karlar sayesinde kazand; Sarpedonu ve arkadalarn lkeden srd; bunlar, Asyaya, Milyas topraklarna gtler; nk Lykiallarn bugn oturduklar topraklar eskiden Milyast ve Milyasllara Solynler denilirdi; o zamana kadar bu srgnlerin banda Sarpedon vard; geldikleri zamandaki adlarn tayorlard, Lykiallarn komular bugn de onlar o adla, yani Terrniller diye arrlar; Atinal Pandion olu Lykos da kardei Aigeus tarafndan srlm, Sarpedonun yanna, Terrniller lkesine gelmi ve bundan sonra bu halklara Lykosdan kinaye Lykiallar denilmitir. - Grenekleri bir yanyla Giritlileri, br yanyla Kariallar andrr. Ama bir adetleri vardr ki, baka hibir ulusta rastlanmaz, babalarnn deil analarnn adn alrlar; bir Lykial brne, kimlerdensin? diye sorsa, kendi adndan sonra anasnn adn ve onun soyadn syler. Eer bir kadn yurtta, bir klenin ats altnda yayorsa, yasalar ocuklar zgr sayar; tersine isterse yurdun en nde giden kiisi bile olsa, bir erkek, yabanc bir kadnla ya da kle bir kadnla yayorsa ocuklar yurttalk haklarndan yoksun kalr.
164
Anadolu Arkeolojisi

1. a 2. c 3. b 4. a Yantnz yanl ise M..5.yy.da Anadoluda Siyasi Durum konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise M..5.yy.da Anadoluda Siyasi Durum konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise M..5.yy.da Anadoluda Siyasi Durum konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise M.. 4. yy.da Anadoluda Pers Egemenliinin Durumu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Byk skenderin Anadoluya Gelii konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Klasik Devir Anadolu Mimarl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Klasik Devir Anadolu Mimarl konusunu yeniden tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Klasik Devir Anadolu Mimarl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Klasik Devir Anadolu Heykeltral konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Klasik Devir Anadolu Heykeltral konusunu yeniden okuyunuz. baa geerek Karadenize ular. Bu yolculuk srasnda Yunan ordusunun banda olan Ksenophon, ordunun getii yolda meydana gelen olaylar gnlk eklinde yazd Anabasis adl eser, o dnem dou ve Kuzey Anadolusu hakknda nemli bir belge niteliindedir. Sra Sizde 3 M 5. ve 4.yy. boyunca Anadolu ve Yunanistan siyasi adan bask altna alan Pers krall M 4.yy. boyunca etkisini yava yava kaybetmeye balamtr. Bu sre iinde II. Philipin kral olduu dnemde Makedonya, siyasi adan Yunanistann en nemli gc haline gelmitir. Yunanistandaki pek ok kenti krallna balayan II. Philip bu gcn askeri sistem ve sava tekniklerinde ortaya koyduu yeniliklere borludur. Ancak bu gcn Perslere kar kullanarak Anadoludaki kentleri zgrlne kavuturma frsat bulamadan ldrlmesi zerine, olu Byk skender bu plan daha da gelitirerek Pers kralln tamamen ortadan kaldrmay amalamtr. M 336 ylnda kralln bana getiinde ilk olarak Yunanistandaki Makedonya egemenliini yeniden dzenlemi ve ardndan ksa sre iinde byk bir orduyla dou seferine balamtr. Sra Sizde 4 Byk skender Dou Seferi srasnda ncelikle Anadoludaki Pers egemenliini sona erdirmitir. Pers kral ile yapt Gaugamela savan kazanmasnn ardndan blgedeki kontroln pekitirmi ve Asyann Kral ilan edilmitir. Bu seferin sonucunda ortaya kan yeni siyasi ve kltrel gelimeler Hellenistik dnemin balamasnda etkili olmutur. Sra Sizde 5 Sokaklarn birbirini dik ayla kestii ve Agora, Tiyatro gibi kamusal alanlara rahat ulalabilecek biimde dzenlendii dzenli kent plan. Hippodamos Plan olarak adlandrlmaktadr. Arkeolojik bulgulara gre M 7.yy.dan itibaren karmza kan bu plan zgaraya benzeyen ekli nedeniyle Izgara plan olarak da adlandrlmaktadr. M 5.yy.dan balayarak yaygnlamaya balayan bu plan Yunanistan ve talyada pek ok yerde uygulanmasnn yan sra Bat Anadoluda da kullanlmtr. Klasik dnemde bu plana gre ina edilen kentlerin en gzel rnekleri Milet ve Prienede grlmektedir.
5. e 6. d 7. d 8. b 9. a 10. a

Sra Sizde 1 Perslerin Bat Anadoluda Yunanistandaki saldrlarnn geri pskrlmesinden sonra Ege dnyasndaki ehir devletleri tarafndan Pers saldrlarna kar M 478 ylnda kurulmutur. Birlie Yunanistandaki kentleri yan sra Bat ve Gney Anadoludaki kentlerden de katlanlar olmutur. Birliin merkezi balangta Ege denizindeki Delos adas olmutur. Pers saldrsna kar bir ordu oluturmutur. Ordunun byk ksmn Atina ordusu oluturur. Birlie ye olan dier kentler ise orduya asker veya gemi vererek katkda bulunmutur. Askeri gc yeterli olmayan kentler ise birlik hazinesine para katksnda bulunmutur. Atina nderliinde oluturulan birliin merkezi M 454 ylnda Atinaya tanmtr. Sra Sizde 2 Anabasis, Sardesteki Pers satrab Kyros tarafndan, Kral Artakserksese kar yaplan seferin baarszla uramas zerine, sefere katlan Yunan askerlerin vatanlarna dnn anlatr. Dn yolculuu Kunaksadan balar. Dicle kysn izleyip Dou Anadoluyu batan
165
Sra Sizde 6 Pers Krallnn Anadoluda igallere balad M 546 ylndan balayarak blgesel ynetimler, dorudan merkeze bal satraplarn ynetimine verilmitir. Bu satraplar kendi blgelerinde bamsz olup merkez iin vergi toplamakla ykmldrler. Bat Anadoludaki en nemli satraplk merkezleri Daskyleion ve Sardestir. Bu iki kentte satraplk merkezi haline getirildikten sonra savunma sistemi, Satraplk saray ile birlikte kendi blgelerindeki refah dzeyi yksek kentler haline gelmitir. Sra Sizde 7 Pytheos, Anadoluda yaam ge Klasik dnemde en nemli mimarlarndan biridir. Kendisinden sonra gelen pek ok mimara nclk eden Pytheosun yapt eserler arasnda Halikarnassostaki Mausolos, Prienedeki Athena tapna vardr. Sra Sizde 8 Lykia mezarlar, blge kltrnn en nemli antlar arasnda yer alr. Ahap mimariyi taklit eden yaplar ile Lykia mezar antlar, Pers kontrol altndaki Anadolu sanatnda gerek yerel kltrn, gerekse Pers ve Yunan sanatlarnn bir arada grld eserlerdir. Lykia ant mezarlarnn en nemli rnekleri arasnda Nereidler Ant, Perikles Mezar ant ve Glbandaki Trysa ant saylabilir. Bu antlarda Yunan tapnak mimarisine benzer bir plann zerinde Persli grnl figrlerden oluan kabartmalar dikkati ekmektedir. Sra Sizde 9 Mausoleion, Halikarnassostadr. Kariada Pers satraplarnn en nls olan Mausollos (M 377-353) iin yaplmtr. Antik an yedi harikasndan biri olarak kabul edilen eser, Klasik a Anadolusunda yaplm en grkemli ve sanatsal adan nemli yaplarn banda gelmektedir. Eser, Klasik an nemli mimarlarndan Pytheos tarafndan yaplm, dnemin nl drt heykeltra tarafndan kabartma sslemeleri hazrlanmtr. Sra Sizde 10 Herodotos, M 5.yy.da yaam bir tarihi ve yazardr. Dou Akdeniz ve Pers dnyasn gezerek incelemi ve bunlar Historia adn verdii eserinde toplamtr. Antik an en eski tarih eserlerinden biri olarak kabul edilen bu eserin de Herodotos, bir yandan Anadolu ve dou toplumlar hakknda bilgi verirken bir yandan da Pers sava ve onia ayaklanmasn anlatmaktadr. Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi (1982), stanbul: Grsel Yaynlar Akurgal, E. (2002), Anadolu kltr tarihi, Ankara: TBTAK Akurgal, E. (1987), Griechische und Rmische Kunst in der Trkei, Mnchen: Hirmer Verlag Boardman, J. (2005), Yunan sanat, stanbul: Homer Kitabevi Casabonne, O. (2007), Akamenid mparatorluu: Byk Kral ve Persler, Arkeoatlas say:6 sayfa 20-35, stanbul: Doan Yaynclk Gabrielli, M. (2007), Byk skender ve Makedon Ordusu, Arkeoatlas say: 6 sayfa 102-115, stanbul: Doan Yaynclk Herodotos (2004), Herodot Tarihi, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar Ksenophon, (1975) Anabasis, stanbul: nklp ve Aka Yaynlar Levi, P. (1987), Eski Yunan (ev. Nee Erdilek), stanbul: letiim Yaynlar Lloyd, S. (2007), Trkiyenin tarihi: Bir gezginin gzyle Anadolu uygarlklar, Ankara: TBTAK Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya: Ege glerinden Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasna kadar (M 12.- MS 4. yzyllar aras), stanbul: letiim Yaynlar Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma tarihine Giri, stanbul: letiim Yaynlar Tekin, O. (2007), Satraplar Anadolusu, Arkeoatlas say: 6 sayfa 62-74, stanbul: Doan Yaynclk
7
Amalarmz

ANADOLU ARKEOLOJS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anadoluda Makedonia Kral III. Aleksandrosun (Byk skender) seferleri sonrasnda oluan yeni siyasi ve kltrel durumu ifade edebilecek, Makedonia mparatorluunun dalmas ve sonrasnda Anadoluda kurulan yeni Krallklar ve Anadoluyu yneten dier devletleri tanyabilecek, Hellenistik Dnemde Anadoluda mimari ve heykel sanatndaki gelimeleri ve zelliklerini ayrt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Hellenistik Dnem Diadokhoslar Ptolemaios Krall Seleukos Krall Pergamon Krall Galatlar Bithynia Krall Pontus Krall
indekiler
Anadolu Arkeolojisi
Anadoluda Hellenistik Dnem
GR DADOKHOSLAR YNETMNDE ANADOLU HELLENSTK KRALLIKLAR YNETMNDE ANADOLU HELLENSTK DNEM HEYKELTRALII HELLENSTK DNEM MMARS
Anadoluda Hellenistik Dnem

GR
Hellenistik Dnem ierisinde Anadolu tarihinde pek ok deiiklik yaanmtr. Anadolu ierisinde ve yakn evresinde kurulan Hellenistik Krallklar, Anadolunun birok yerinde ehirler ina etmiler ve daha nce kurulmu olan kentlerin gelimesini salamlardr. Bazlarnn zgn isimleri hl kullanlmakta olan Antiokheia ad Orontes (Antakya), Seleukia ad Kalykadnos (Silifke), Amastris (Amasra) ile antik ismine yakn ismi olan Prusias (Bursa) gibi Hellenistik krallar tarafndan kurulan yeni kentlerin yan sra, Ephesos (Efes), Smyrna (zmir) gibi daha nceden de mevcut kentlerin Hellenistik Krallarn himayesinde yeniden kurulmalarn ve bu sayede nemli merkezler olarak Hellenistik Dnemde gelimelerini rnek olarak sayabiliriz. Pergamon Krall ve dier krallklar gzel sanatlarn ve bilimin koruyucusu olarak, Anadoluda ok nemli sanatsal ve fikir eserlerinin yaratlma srecinde katkda bulunmulardr. Sadece Pergamon kentine odaklanrsak, kentteki Asklepion kutsal alannda yer alan hastane, tbbn bir bilim olarak gelimesine byk katkda bulunmutur. Burada yetien doktorlarn eserleri 19. yzyl balarna kadar tp eitiminde kullanlmtr. ehirdeki heykeltralk okulu, en gzel eserlerinden bir tanesi olan Pergamon Zeus Altar kabartmalar ile dnya sanat tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bugn dnya mzelerini dolduran pek ok antik dnem sanat eserinin orijinalleri Hellenistik Dnemde yaratlmtr ve bu srete Anadolunun sanat merkezleri nemli rol oynamtr. Hellenistik Dnemle beraber Anadoludaki Phryg ve Lykia dili gibi yerel diller yaztlardan kaybolmaya balar. Yaygnlaan eitim kurumlar ile beraber, Greke yaygn olarak retim ve konuma dili olur. Bylece daha nce Grek kltr alannda yer almayan yerlerde bile, eserleri gnmze ksmen ulaan nemli bilginler yetimeye balar. Buna rnek olarak Tarsusda Hellenistik Dnemde kurulan felsefe okulunun dnya felsefe tarihindeki nemini verebiliriz. Anadolunun zengin ehirleri ve doal kaynaklar, Hellenistik Dnem boyunca Krallklar arasnda kanl ekimelere neden olmutur. Bu nedenle Anadolunun bu dnem politik tarihi olduka karktr ve pek ok sava ierir. Makedonia Kral III. Aleksandrosun (Byk skender) lmnden sonra dalan imparatorluundaki Anadolu topraklar ancak Roma mparatorluk anda tekrar tek bir ynetim altnda birleecektir.
168
Anadolu Arkeolojisi
DADOKHOSLAR YNETMNDE ANADOLU

Makedonia Kral III. Aleksandrosun (Byk skender) M 323 ylnda Babyloniada (Babil) lm zerine tahta kimin geecei konusunda bir kararszlk yaand. nk henz olu IV. Aleksandros domamt ve kardei III. Philippos ise ocuk yatayd. Aleksandrosun generalleri (Diadokhoslar) toplanarak General Perdikkas, Aleksandrosun olu byyene kadar kralla naip ve ordunun bakomutan setiler. Dier generaller ise, Makedonia mparatorluunun topraklarn ynetmek zere eitli blgelere vali olarak gnderildiler.
Resim 7.1 stanbul Arkeoloji Mzesinde bulunan skender Lahti kabartmalarnda Perdikkas.
Fakat Msr yneten Ptolemaiosun, Makedoniaya gtrlmesine karar verilen III. Aleksandrosun cesedini Msra karmas zerine, Perdikkas Msra ordusuyla yrd; ancak M 321de aralarnda Seleukosun da bulunduu kendi subaylar tarafndan ldrld. Bylece skenderin krall komutanlar arasndaki yeni bir dzenleme ile yeniden bllm, Seleukos Babyloniay ve dousunu, Ptolemaios Msr, Antigonos ve olu Demetrios Anadoluyu, Lysimakhos Trakyay ve Kassandros Makedoniay ynetmeye balamlardr. Henz Makedonia mparatorluu eklen dalmamt ama Diadokhoslar aralarnda ynettikleri blgeleri geniletmek iin savamaya baladlar ve kendilerini M 306 sonrasnda ynettikleri yerlerde kral ilan etmeye baladlar. Bu savalardan en nemlilerinden biri M 301de yaplan psos (ay yaknlar, Afyonkarahisar) Savadr. Antigonos ve olu Demetrios Anadoluyu ynetirken, Makedonia ve Yunanistan da ksmen ele geirdiler. Bunlara kar Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios birleti. Savata Antigonos ldrld, olu Demetrios ise kat. Sava sonunda Lysimakhos, Trakya ile Bat Anadoluyu, I. Seleukos, Toroslardan Hindistana kadar olan Makedonia mparatorluunun dousunu, I. Ptolemaios ise Filistin, Kbrs ve Gney Suriyeyi ald. Ancak sonrasnda Suriye yznden Ptolemaioslar ve Seleukoslar anlaamayarak pek ok sava yaptlar.
Resim 7.2 Demetriosun bir sikkesi. nde kraln portresi, arkada tanr Poseidon grlmektedir.
7. nite - Anadoluda Hellenistik Dnem
169
Resim 7.4
Kral Lysimakhosun, Artemis Tapna evresinden tayarak imdiki yerinde yeniden kurduu Ephesosda (Efes) bulunan bir heykeline ait ba. Seluk Arkeoloji Mzesi.
Resim 7.3
Kral Lysimakhosun (M 306-281) bir sikkesi. n yzde baz aratrmaclara gre Ammon boynuzlu III: Aleksandros, dierlerine gre de Lysimakhosun kendisi yer almaktadr. Arka yzde ise elinde Nike tayan Athena grlebilir.
M 281de Seleukos Kral I. Seleukos, bu sefer Kral Lysimakhos ile Magnesia ad Sipylumun (Manisa) kuzeyinde Korupedionda savat. Kral Lysimakhosun bu savata yenilmesi ve lmyle, Diadokhoslar devri biterek Hellenistik Krallklarn devri balad.
Resim 7.5 Ephesosda (Efes) Belevide bulunan mezar antnn antik adaki halini gsteren izimi. Ant bugn restore edilmektedir. Yap, Halikarnassosdaki (Bodrum) Maussoleonu model almtr. Yapnn bir Pers satrap, Kral Lysimakhos veya Kral II. Antiokhos iin yapld tartlmaktadr.
Diadokhoslar dneminde Anadolunun III. Aleksandros tarafndan ele geirilmemi blgelerinde hl yerel yneticiler veya Persler hkimdi. Pek ok Pers de gerek Aleksandrosun, gerekse Diadokhoslarn yannda grev yapmtr. Bunlar arasnda Antigonosun yannda grev yapan ve daha sonra Pontus Kralln kuracak olan I. Mithridates saylabilir. Ayn ekilde Perdikkas tarafndan ldrlen ve daha sonra olu Kappadokia Kral olacak I. Ariarathes (M 350-322) de Pers kkenlidir. Korupedion Savanda Lysimakhosa kar I. Seleukosun yannda yer alan Bithynia Kral Zipoites (M 327-279) ise muhtemelen Bithynia kabileleri arasnda glenen bir yerel ef olmaldr. Diadokhoslar kimdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
170
Resim 7.6 skender Lahti zerinde III. Aleksandros Perslerle savarken. stanbul Arkeoloji Mzeleri.
Anadolu Arkeolojisi
Makedonia tarafna geen Perslerden birisi olan ve III. Aleksandrosun yanna getikten sonra Lbnandaki Sidon (Sayda) kentini ynetmekle dllendirilen Abdalonymos, hi kukusuz Hellenistik dnemin en nl sanat eserlerinden birisi olan stanbul Arkeoloji Mzelerindeki skender Lahtinde gmlmtr. Lahitin bir yznde Makedonlar ve Perslerin bir sava tasvir edilmitir. Sahnenin en sonunda arslan postu eklinde miferi ile Aleksandros yer almaktadr ve lahite bu nedenle onun ad verilmitir. Lahitin dier yznde ise Aleksandros ve Pers kyafetli Abdalonymos ve dierleri arslan avnda tasvir edilmitir. Lahit Antik adaki pek ok eser gibi boyalyd.
HELLENSTK KRALLIKLAR YNETMNDE ANADOLU Ptolemaios Krall:

III. Aleksandrosun generallerinden I. Ptolemaios (M 321-285) tarafndan Msrda kurulan ve onun ismiyle anlan Ptolemaios Krall, Gneybat Anadolunun deniz kysndaki blgelerini ksa bir sre ynetmitir. Ptolemaioslar Ege Denizindeki ticaret merkezlerine ulaabilmek iin kullanacaklar limanlar araynda idiler ve kereste, demir, bakr gibi Anadolunun doal kaynaklarna ihtiyalar vard. Bu nedenle Anadoluda toprak egemenlii arayna girmeleri zellikle Seleukos Krall ile sk sk kendilerini kar karya getirdi. I. Ptolemaios, M 310 ylnda Antigonos ile savarken Kilikia Trakheiay (Dalk Kilikia) ele geirdiyse de burasn ksa bir sre sonra kaybetti. Ama M 309 ylnda Lykia Blgesini almay baard. Buray da ksa bir sre sonra kaybettikten sonra, M 295de tekrar egemenlikleri altna aldlar. Daha sonra Bat Anadoluda Ephesos gibi yerleri de ele geirdiler. Ancak M 281 ylnda Korupedion savandan galip kan Seleukoslar, onia ve Karia kylarndan Ptolemaioslar karttlar. Buna karlk Lykiada Ptolemaios egemenlii M 197 ylnda, Seleukos Kral III. Antiokhosun buray ele geirmesine kadar srmtr. Ptolemaioslar Anadoluda var olan kentleri gelitirmilerdir. Ephesos, Patara gibi baz kentlere Kral II. Ptolemaios tarafndan kars onuruna Arsinoe ad verilmiti ancak bu isimler Ptolemaioslarn egemenliinin son bulmas ile terk edildi. Ptolemaioslar Msrdaki gibi, Anadoluda da bir Kral klt kurmay arzulamlard. Lykiada bulunan Limyra (Yuvallar Ky, Turunova) kentinde bulunan Ptolemaion yaps bu amala ina edilmi bir yapdr. Bunun yan sra Msrda yerli halkn Grek kkenlilerle kaynamasn amalayan yeni bir klt olan Serapis kltn kurmulardr ve bu klt sis kltyle birletirmilerdir. Bu kltn ilk heykeli Sinope (Sinop) ehrinden satn alnarak Aleksandriaya tanmtr. Mysterleri ve synkretik zellikleri ile popler olan Serapis ve sis kltleri zellikle Roma mparatorluk anda Anadoluda olduka yaylmlard.
171
Resim 7.7 Bir sikke zerinde VII. Kleopatra ve Roma generali Marcus Antonius
Ptolemaioslarn Anadoluda toprak talepleri tekrar son Ptolemaios Kraliesi, VII. Kleopatra (M 51-30) zamannda gndeme gelmitir. Ak yaad Roma generali Marcus Antonius, Kleopatraya baz topraklar vermeyi amalam, hatta Anadoluda bulunan baz vasal krallklara Kleopatrann ocuklarn kral olarak tayin etmiti. Bunun yan sra Roma generali Julius Caesarn M 48 ylnda Msrda kan i savaa mdahale etmesi srasnda kazara yanan Aleksandria ktphanesinin daha sonra Marcus Antonius ve VII. Kleopatra tarafndan yeniden kurulmas srasnda Pergamonda bulunan kitaplk buraya tanmtr. Ancak M 31 ylnda Actium savanda Octavianusa (Augustus) yenilmeleri zerine btn Dou Akdeniz Roma egemenliine kalc olarak girmi, Msr da M 30 ylnda bir Roma eyaleti yaplarak Ptolemaios Krallna son verilmitir. Ptolemaios Krall Anadoluda nereleri ynetmitir?
SIRA SZDE
Synkretik, mysterler Synkretik: Farkl kltlerin/tanrlarn zelliklerinin birlemesi Mysterler: Gizemli tapnm
D N E LPerdikkasn M DNELM III. Aleksandrosun lmnden sonra, Diadokhoslar dneminde ordusunda bir general olan I. Seleukos, Perdikkasa isyan ederek ldrtr ve M 312 ylnda Babyloniada kralln kurar. Douda Hintlilerle S O R U antlamalar S O R U yaparak, onlardan ald sava filleri ile III. Aleksandrosun buradaki topraklarnn tamamn ele geirerek kralln geniletir. Batda ise M 301de psos SaDKKAT DKKAT vanda Kral Antigonos Monoptalmosa kar galip gelen Kral Lysimakhos ve Seleukos, ele geirdikleri topraklar paylatlar. Bylece Seleukoslar kuzey Suriye SIRA SZDE SIRA SZDE ve Dou Anadoluyu da ele geirmi oldular. Kral I. Seleukos (M 312-281) babasnn ansna, Orontes (Asi) Irma zerinde yeni bakenti Antiokheiay (Antakya) kurar ve bakent yapar. Daha sonra Antiokheiann hemen yaknnda, AMALARIMIZ AMALARIMIZ kendi adn tayan bakentin liman Seleukia ad Pierra (Samanda) ina edilir. M 281 ylnda Kurupedion Savanda Kral Lysimakhosu da yenen I. Seleukos Kralln Bat Anadoluya geniletti. Ancak kendisi de bir suikast yaaK T A sonucu P K T A P mn yitirdi. Bylece III. Aleksandrosun kurduu imparatorluun en geni ksm Seleukoslarn kontrolne girdi. Kral I. Seleukosun ardllaResim 7.8 TELEVZYON TEL EVZYON r, Kral I. Antiokhos (M 281Kral I. Seleukosa (M 312-281) 261), Kral II. Antiokhos (M ait bir sikke. n yzde boynuzlu mifer giyen Makedonia Kral III. 261-246) ve Kral II. Seleukos Aleksandrosun portresi, NTERNET N arka TERNET (M 246- 225) bu geni topyzde ise ele geirilmi silahlarla raklar ellerinde tutmaya abir zafer ant diken tanra Nike yer almaktadr. Sikkede anlatlan lsalar da pek ok yeri kayzafer byk ihtimalle M bettiler. M 245de Baktria ve 301deki psos savadr. M 238de Parthia Seleukos Krallndan koparak bamsz krallklar hline geldiler. Bylece Euphrates (Frat) Irmann dousu tamamen Seleukoslardan koptu. Batda ise Bithynia, Pergamon ve Kappadokia Krallklar kuruldu ve Anadolu ilerine Galat gleri gerekleti. Bylece, Seleukoslar bugnk Konya ilinin batsndaki topraklarn tamamen kaybettiler.
Seleukos Krall:
SIRA SZDE
172
Resim 7.9
Anadolu Arkeolojisi
Seleukoslarn tekrar politik ve askeri olarak toparlanmas Seleukos Kral I. Antiokhosa ait Kral III. Antiokhos (M 222bir sikke. n yzde kraln portresi, arka yz de ise, Tanr 187) zamannda gerekleir. Apollon yer almaktadr. Bu Kral III. Antiokhos, kuzeni Aktasvir belki de Antiokheiann haiosu Anadoluya vali olarak klt merkezi Daphnede atar. Akhaios bir dizi savatan (Harbiye) kurulan Apollon klt alannn nl heykeltra sonra Pergamon Krall taraBryaxis tarafndan yontulmu fndan ele geirilen yerleri tekklt imgesidir. rar geri almay baarr. Ancak III. Antiokhosa isyan ederek kendisini kral ilan eder. M 214 ylnda Sardis (Sart) kenti nnde yaplan savata Akhaios ldrlerek topraklar III. Antiokhosun kontrolne geer. III. Antiokhos douda da bir dizi savala, Seleukoslardan isyanla kopan topraklarn pek ounu geri almay baarr. Hedeflerini tekrar batya eviren Kral III. Antiokhos, M 197de Ptolemaioslarn Anadoludaki topraklarn (rnein Lykia blgesi) ele geirir. Kral, Bat Anadoludaki serbest ehir devletlerini de kendisine tabi klarak M 196da Trakyay da ele geirdi. Bu arada Romallara yenildikten sonra Kartacadan kaan nl General Hannibal Barca, Seleukos Krallna snmt. Seleukoslarn Bat Anadoludaki genilemeleri ve Roma Cumhuriyetinin mttefiki olan Pergamon Kralln sktrmalar, Romallarla Seleukoslar kar karya getirdi. Kral III. Antiokhos ordusuyla Yunanistana girdiyse de burada yenildikten sonra Anadoluya dnmek zorunda kald. Arkasndan takip eden Roma generali Scipio ynetimindeki Roma ordusu ve mttefikleri, Seleukos ordusunu M 190 ylnda Magnesia ad Sipylumda (Manisa) yendi. Hemen arkasndan da Side nlerindeki deniz savanda Hannibal ynetimindeki Seleukos donanmas Rodos ve Pergamon donanmasna yenildi ve Hannibal kamak zorunda kald. Sava sonrasnda M 188de Apameiada (Dinar) yaplan bar antlamas ile Seleukoslar Toros Dalarnn kuzeyindeki btn topraklarn Romallarn mttefiklerine brakmak ve Romaya ok yksek bir miktar sava tazminat demek zorunda kaldlar. Kral III. Antiokhos M 197de randa tazminat iin ihtiya duyduu paray elde etmek zere bir tapna yamalamak isterken halk tarafndan ldrld. lmyle ele geirdii daha nce isyan etmi btn topraklar Seleukos ynetiminden koptu.
SIRA SZDE
Apameia Bar antlamasnn sonular nelerdir? SIRA SZDE Bundan sonra Seleukos Krall, Kilikia ve Suriyede mevcut kk bir krallk DNELM hline gelmitir. Donanmasnn Romallarn istei dorultusunda feshedilmesi nedeniyle, Anadolunun gney kylarnda korsanlk balad. Btn Akdenizde ticaO R U korsanlar Romann liman Ostiay yamalayacak kadar greti sekteye S uratan lendiler. M 67 ylnda korsanlar temizlemek zere Anadoluya bir filoyla gelen Roma generali Pompeius, Anadoluda yapt dzenlemeler srasnda son Seleukos DKKAT Kraln da M 64de tahtan indirerek kralla son verdi ve topraklarn bakenti Tarsus olan Kilikia ve bakenti Antiokheia (Antakya) olan Suriye eyaleti yaparak SIRA SZDE Roma Cumhuriyetine balad. Seleukoslar Anadoluda pek ok yeni kent kurmular ve baz eski kentlerin adlarn deitirmilerdir. Antakya ve Silifke hl Seleukoslar Dnemlerindeki AMALARIMIZ isimlerini ksmen deimi olarak korumaktadrlar. Bunlar arasnda bakent AnK T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
173
tiokheia ad Orontes (Antakya) dnda, Pisidia Antiokheias (Yalva), Seleukia ad Pierra (Silifke), Seleukia ad Kalykadnos (Silifke), Laodikeia ad Lykos (Eskihisar, Denizli), Stratonikeia (Eskihisar, Yataan, Mula), Apameia (Dinar) gibi kentler saylabilir. Anadoluda pek ok kentte ele geen ve Seleukos Krallarna ehirlerin kran duygularn anlatan yaztlar, Seleukoslarn bu ehirleri maddi anlamda cmert balarla desteklediini ve zellikle yap inaat programlarn finanse ettiklerini gstermektedir.
Resim 7.10
nl heykeltra Lysipposun rencisi Eutykhidesin bronzdan orijinalini yapt Antiokheia Tykhesi heykelinin Roma dnemi kopyas. ans ve kader tanras Tykhe, banda ehir surlarndan oluan bir ta takmakta ayan Orontes (Asi) rmann zerine bamaktadr. Anadoluda pek ok kent bu heykel tipinden esinlenen Tykhe heykellerini kullanmlardr.
Pergamon Krall:
M 301de psos Savanda galip gelen Kral Lysimakhos, olduka korunakl Pergamon (Bergama) kentine, ele geirdii ve III. Aleksandrosun Pers mparatorluunu yenmesi srasnda biriken ganimetin bir ksmn koyarak korumas iin Philetairosu (M 281-263) buraya bir garnizonla yerletirdi. Lysimakhosun I. Seleukos tarafndan M 281 ylnda Korupedion Savanda ldrlmesinden sonra, Philetairos Seleukos Kral tarafndan Pergamon valisi olarak atand. Muhtemelen Philetairos korumakta olduu hazinenin bir ksmn Seleukoslara vermiti. Ancak Seleukos Krallnda ba gsteren taht kavgalar srasnda Pergamon gittike bamsz davranmaya balad. Philetairosun yerine geen yeeni I. Eumenes (M 263241) M 261 ylnda Sardiste, Seleukoslar yenerek bamszln tam anlamyla kazand. Kral I. Attalos (M 241-197) dneminde Pergamon Krall hem Galatlar hem de Seleukoslar yenerek egemenliini Bat Anadoluda yaymaya balad. Roma ve Rodosla ittifak yapan I. Attalos, Pergamona saldran Makedonia Kral V. Philipposu da deniz savanda yendi. Sonraki Kral II. Eumenes (M 197-159) Roma tarafnda yer almay srdrd ve onun ynetimi altnda Pergamon byk bir sanat ve kltr merkezi hline geldi. Pergamon Krallna kar saldran Seleukos Kral III. Antiokhos da M 190da Roma ve Pergamon kuvvetleri tarafndan Magnesia savanda yenildi. M 188deki Apameia (Dinar) bar antlamas ile Pergamon Bat Anadoluda geni topraklar ele geirdi. Pergamondaki Zeus Altar onun zamannda ina edilmeye balanmtr.
174
Anadolu Arkeolojisi
II. Attalos (M 159-138) zamannda Pergamon Roma ile dosta ilikileri srdrmtr. rnein Bithynia ile yaplan savata, Kral II. Prusiasn galip gelmesine ramen, Roma araya girerek Bithyniallar Pergamon topraklarndan kard. Kral II. Attalos, Pamphylia Blgesinde kendi adn tayan yeni bir kent olan Attaleiay (Antalya) kurdu. Pergamonun son Kral III. Attalos (M 138-133) lrken Kralln Romaya brakt. Roma senatosunda byk tartmalara ve Pergamon topraklarnda isyana yol aan bu karar sonucu, ancak M 129da Romallar blgeyi tam anlamyla teslim alarak, eski Pergamon topraklarnda Anadoludaki ilk eyaleti olan Provincia Asiay kurdular. Pergamon Krallar bilim ve sanatn en nemli hamileri olmulardr. Pergamonda kurulan ktphane, Aleksandria (skenderiye) Ktphanesinden sonra dnyann en byk ikinci ktphanesiydi. Burada deri zerine yazlan kitaplar pergamentum (parmen) adyla anlyordu. Bu kitaplk Roma Generali Marcus Antonius tarafndan M 42de yanan Aleksandria ktphanesini yeniden kurmak zere sevgilisi Ptolemaios Kraliesi VII. Kleopatraya hediye edilerek Msra tanmtr.
SIRA SZDE
Pergamon Ktphanesindeki kitaplara ne olmutur? SIRA SZDE Pergamonda Hellenistik Dnemde kurulan ve Roma Dneminde nemi iyice DNE L M alan ve tp merkezinde yaplan aratrmalar modern tp biliartan Asklepion klt minin domasna neden olmutur. Burada yazlan tehis, tedavi ve ila kitaplar slam bilginleri tarafndan tercme edilerek gnmze kadar Arapa tercmeleri ile S O R U ulamlardr. Pergamon krallar gzel sanatlara da destek vermilerdi. Bugn Zeus AltarDKKAT nn barok frizi ve Roma dnemi heykel kopyalarndan tandmz Pergamon heykel okulu, Hellenistik sanatn M 230-130 yllar arasnda en nemli eserleriSIRA SZDEHeyketralk okulu zellikle Kral portrelerindeki tanrsal bani verdi. Pergamon k ve frizlerde veya serbest heykellerde acnn baarl tasvir edilmesi (pathetik slup) ile tannmaktadr.
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKK AT Pathetik slup: heykeltralkta yz mimikleri ile i duygularn tasvir SIRA SZDE edilmesidir.
AMALARIMIZ
Resim 7.11 frizinde Giganthomakhia sahnesi. M 190T E180, L E V Berlin. ZYON

KZeus T Altarnn A P K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
175
Galatlar:
Orta Avrupada yaayan ve Galler veya Keltler olarak tannan halk topluluklar Anadoluda Galatlar olarak adlandrlmaktadrlar. Douya doru g ederek Trakya blgesine ulaan Galat kabileleri, Bithynia Krallnda yaanan taht kavgas srasnda Kral I. Nikomedes (M 279-255) tarafndan kardeine kar asker olarak kullanlmak zere toprak ve para vaadiyle Anadoluya arlmlardr (M 278). Kral Nikomedesin sava kazanmasndan sonra, gebe Galat kabileleri Bat Anadoluda dolaarak, buradaki pek ok yerleimi yamalamlardr. Ancak Seleukos Kral I. Antiokhos (M 281-261) M 270-268 yllar arasnda ve Seleukos ordusundaki filler nedeniyle Filler Sava olarak adlandrlan savata Galatlar yenerek Bat kylarndan Anadoluya doru srd.
Resim 7.12 Bir fil tarafndan ezilen Galat askerleri. 19. Yy.da Myrina (Kalabaksaray Aliaa Yaknlar, zmir) kentinde yaplan kazlarda bulunan ve Louvre Mzesinde sergilenen bir terrakotta heykelcik.
Galatlar kimlerdir? Anadoluya nereden gelmilerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Anadoluya yerleen Galat kabilelerinden Tektosaglar Ankyraya (Ankara), Tolistoboglar Pessinusa (Ballhisar - Eskiehir) ve Trokmeler Taviuma (Byknefes Ky, Yozgat) ve evresine yerletiler. M 230 ylnda Pergamon Krallna saldran Galatlar, Kral I. Attalos tarafndan yenildiler. Pergamon ve baka yerlerde bu savala ilgili pek ok ant yaplmtr (Bkz. Pergamon Krall).
DNELM S O R U
D NELM Resim 7.13
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Pergamon S O R U ordusuna esir dmemesi iin karsn ldren Galatl. Pergamon DKKAT (Bergama) kentine M 230 ylndaki galat zaferinden SIRA SZDE sonra dikilen antlardan birisinin Roma AMALARIMIZ dnemi kopyas. Pergamon heykeltralk sanatnn K T A P bayaptlarndan bir tanesidir.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
176
Anadolu Arkeolojisi
Galatlar eitli Hellenistik krallklarn ordularnda paral asker olarak almlardr. zellikle M 190 ylndaki Magnesia Savanda Romallara kar Seleukos saflar arasnda savatklar iin, Galatiaya Romallar bir sefer dzenleyerek Galatlar cezalandrmlardr. Galatia kabileleri Kral Deiotaros (M 64-40) zamannda birleerek Galatia Kralln kurmulardr. Son Kral Amyntasn (M 36-25) lmesi zerine Galatia Roma mparatorluuna ilhak edilerek bakenti Ankyra (Ankara) olacak ekilde Galatia eyaleti yapld.
Bithynia Krall:
Bithynia Krall bugnk Kocaeli yarmadas ve evresinde kurulmutu. III. Aleksandrosun seferinde uramad Bithynia, Pers mparatorluu yklnda kendisini bamsz bulmu; Diadokhlar arasndaki savalar srasnda bu bamszl ksmen korumutur. nce Kral Antigonos ve sonra Kral Lysimakhos her ne kadar bu blgeyi ksmen ele geirdiyse de M 297de Bithyniann bilinen ilk kral Zipoites (M 327-279) kendisini kral ilan etmitir. Yerine geen Kral I. Nikomedes (M 279-255) kendi adn verdii yeni bir kent olan Nikomediay (zmit) kurarak bakent yapt. Dneminde olan en nemli olay, isyan eden kardeine kar, o sralarda Trakyaya ulam Kelt kabilelerini asker olarak kullanmak zere Anadoluya geirmesidir. Daha sonra Galatlar olarak tannan bu kabileler Orta Anadoluya yerleeceklerdir. Bithynia Krallarndan I. Prusias Resim 7.14 (M 230-182) zamannda Bithynia Bithynia Kral I. Nikomedese ait bir en parlak dnemini yaad. Prusias sikke. Sikkenin n yznde kraln da kendi adna Prusias ad Olympum portresi, arka yznde ise Trakya (Bursa) ehrini kurdu. Daha sonratanrs Artemis Bendis grlmektedir. Bithynia halk erken demir anda ki Bithynia Krallar ise artk AnadoTrakyadan Anadoluya g etmitir. luda siyasi konulara karan Roma Cumhuriyetine bal vasal hkmdarlar olarak ynetimlerini srdrdler. Son Bithynia Kral IV. Nikomedes (M 9474) dneminde lkedeki i savaa, Pontus Kral IV. Mithridates de ordu gndererek kart, daha sonra da Bithyniay igal etti. Ancak Mithridates Romallara yenildikten sonra, M 85de Bithynia tekrar bamszlna kavutu, ancak iyice Romallara bal bir kukla devlet hline geldi. IV. Nikomedes lmnde lkeyi Roma halkna balad ve M 74den itibaren buras bir Roma eyaleti hline geldi. Bithynia Krallar da dier Hellenistik krallar gibi bilim Resim 7.15 ve gzel sanatlarn koruyucusu olmulardr. Bithynial matematiki Theodosius (M yaklak 160-100), krenin Doidalsesn melen geometrisi zerine almalar yapm ve gne saatlerini Aphroditesi, Roma kefetmitir. Nikaial astronom ve matematiki (znik) dnemi kopyas. Hipparkhos (M yaklak 190-120) ise trigonometriyi (British Museum) kefeden kiidir. Hipparkhos ayn zamanda ayn hareketlerini incelemi ve dnya yrngesindeki eimi kefetmitir. Sanatlar arasnda da Bithynial heykeltra Doidalses (M yaklak 200 civar) saylabilir. Doidalses Roma dneminden kopyalar gnmze ulam melen Aphrodite yontusunun heykeltradr.
177
Pontos Krall:
Pontus Krall, Dou Karadeniz blgesinde kurulan bir devletti. Pontus Kralln kuran I. Mithridates (M 302-265), Kral Antigonos Monophtalmosun emrinde alan bir Pers soylusuydu. Antigonosun kendisini ldrtmeyi planladn renen I. Mithridates, Anadolunun kuzeyine Karadeniz blgesine kat ve burada krallnn temellerini atmaya balad. Kral I. Pharnakes zamannda (M 185-169) batya doru genilemekte olan Kralln bakenti Paphlagoniadaki Sinope (Sinop) kenti oldu. Pontus Kralln topraklar Bat Karadenizde Bithynia snrna kadar yayld. Kral VI. Mithridates (M 120-63) Pontus Krallnn en nl yneticisidir. Kralla geince nce Kuzey Karadenizde Krm blgesini ve Dou Karadeniz kysnda eitli yerleri ele geirerek Kralln bytt. Sonra Galatia ve Kappadokiay igal etti. Ancak Roma senatosu, Mithridatesi bu blgelerden kmaya zorlad. Buna ramen kral, komu blgelerdeki taht kavgalarna taraf olarak kendi yanndaki adaylar tahta geirmeyi denedi. M 94de Mithridates, Bithyniadaki taht kavgasna kart ve Bithynia Kral IV. Nikomedesin yerine kardei Sokratesi baa geirmeyi denedi, ancak Roma senatosu gene duruma mdahale ederek IV. Nikomedesi tekrar tahtna iade etti. Hatta Romallar IV. Nikomedesi Mithridatesin topraklarna saldrtmak zere kkrttlar. Mithridates, bu saldry M 89 ylnda Romaya sava amak iin bahane olarak kulland. nce Bithynia Krallnn kuvvetlerini yenen Mithridates, sonra Bithyniadaki Roma ordusuna saldrd. Byk kayba urayarak ekilen Romallar Pergamon kentine sndlar. Romallarn baskc ynetimi ve ar vergilerinden bunalm olan Bat Anadolu kentleri Mithridatesi kurtarc olarak selamlayp kentlerinin kaplarn atlar. Ephesos, Pergamon ve dier Bat Anadolu kentlerinden Roma vatandalar ve sempatizanlarndan oluan 80.000 civarnda kiiyi ldrdler. Mithridates, Romann mttefikleri olan Lykiay ele geirip Rodos kentini de kuattysa da buray ele geiremedi. Generalleri ise bu srada Ege Denizi adalarn ele geirerek Egedeki Romallarn ak pazar olan Delos Adasn yamaladlar ve Yunanistan ele geirdiler. Romada bu yenilgiler byk bir panik havas yaatt. talyada ksa bir sre nce sonlanan i sava nedeniyle toplanan Roma ordularnn bana Consul Sulla geirildi. M 87 ylnda Yunanistana giren Roma ordular M 85 ylna kadar devam eden savalarda Yunanistandaki Pontus ordularn yenmeyi baardlar. talyadaki politik durum nedeniyle sava hemen bitirmek isteyen Sulla, Dardanosda (anakkale) Mithridates ile bar antlamas imzalad. Buna gre Mithridates, ele geirdii yerleri boaltt ve Bithynia ve Kappadokia krallar tahtlarna geri dnebildiler. Mithridates dier yandan byk bir sava tazminat demi ama kendi kralln korumutu. M 82 ylnda bu sefer Roma
Resim 7.16 Pontus Kral IV. Mithridatesin arslan postu giyerek Makedonia Kral III. Aleksandrosa benzetilen ba. (Louvre Mzesi)
Resim 7.17
Pontus Kral IV. Mithridatesin sikkesi. n yzde kraln portresi, arka yzde Pegasos ve kraln nvanlar bulunmaktadr. Ay-yldz motifi Mithras klt ile ilikilidir.
178
Anadolu Arkeolojisi
generali Murena Pontusa saldrd, ancak yenilerek ekilmek zorunda kald. Mithridates Romaya kar tekrar sava hazrlklarna balad. Bithynia Krall, M 74de Kral IV. Nikomedesin lm ile Romaya baland. Ancak Mithridates Bithyniay igal ederek buradaki Roma ordusunu yendi. Bunun zerine o srada Romann Kilikia valiliine tayin ettii general Lucullus, bir orduyla ilerleyerek Pontus ordusunu Bithyniadan kartt. Lucullus ardndan Pontus Krallna girerek buradaki kentleri ele geirmeye balad. Kral VI. Mithridates, Pontustan damad Armenia Kral Tigranesin yanna kamak zorunda kald. Lucullus Armeniaya da girerek Tigranesi yendi. Ancak Mithridatesi ele geiremedi ve M 68de politik nedenlerle Romaya geri arld. Bunun zerine Mithridates, Pontusda kalan Roma ordularn yenerek tekrar lkesinin bana geti. Bu srada Gneybat Anadoluda bulunan korsanlar temizlemek iin Anadoluya gnderilmi olan Roma generali Pompeius kendi ordusuyla Pontusa yrd. Mithridatesi byk bir savata yenen Pompeius, kaan kral Krma dek kovalad. Ayn srada Mithridatese yardm eden Armenia Kral Tignanesi de yendi. Kral VI. Mithridates M 63 ylnda intahar etti ve cenazesi Sinopede (Sinop) topraa verildi. Pompeius Anadoluda yeni ele geirilen topraklarn dzenlenmesi srasnda Bithynia ile Pontus Krallnn batsn birletirerek Bithynia-Pontus eyaleti adyla Romaya balad. Kolkhisde (Krm) VI. Mithridatesin olu Pharnakes babasnn lmnden sonra kendisini kral ilan etti. M 48 ylnda Pontusu Romallardan kurtarmak iin buraya gelerek Roma birliklerini yendi. O srada yaknlarda bulunan Julius Caesar, hzl bir manevra ile Karadenize ulat ve Zelada (Zile) Pharnakesin ordusunu yendi ve kral Krma ekilmeye zorlad. Roma senatosuna yazd mektupta Caesar, hzl kazand bu sava tarif etmek iin Veni, Vidi, Vici (geldim, grdm, yendim) demitir. Pontus Krall, douda Romann gcne kar kan son devlet oldu. Onlarn yenilgisiyle Anadolunun byk bir ksm Roma Cumhuriyetinin kontrolne girmi oldu.
Kappadokia Krall:
Makedonia Kral III. Aleksandros, Perslere kar seferi srasnda Kappadokia blgesinin gneyinden geerek buray ele geirdi. Ancak Pontus Kappadokias ad verilen kuzey ksm bamsz kald. Buray ynetmekte olan ve muhtemelen isminden anlald kadaryla bir Pers soylusu olan I. Ariarathes (M 350-322) M 332de bamszln ilan etti, ancak M 322de Perdikkas tarafndan ldrld. Bir sre Makedonial valilerce ynetilen blge de M 301de psos Savandan sonra, I. Ariarathesin olu II. Ariarathes (M 301-280) ynetimi ele geirdi. Ancak blge gene de Seleukos Krallna balyd. Resim 7.18 Kappadokia Kral olan Ariaramnes (M 280-230) zamannKappadokia Kral da, Seleukoslar Kappadokia KralAriaramnesin (M 280-230) lnn bamszln tandlar. bir sikkesi. Kral n yzde Grek tarznda deil ama, Pers Buna karlk, Kappadokia, M serpuu ile gsterilmitir. Arka 190 ylndaki Magnesia Savana yzde ise bir svari kadar Seleukoslarn mttefii olbulunmaktadr ki Kappadokiann atlar antik mutur. Daha sonra ise kraliyetada mehurdu. ler aras evlilik balar ile Pergamon Krallnn mttefiki olmu
179
ve Roma Cumhuriyeti ile yaknlamlardr. Hellenizmin Kappadokiada ok da baarl olmad dnlmektedir. Burada Yunan modelli ehirlerin oluumu, Anadolunun dier yerlerine gre olduka yava kalm, halk ky tipi yerleimlerde yaamtr. ehirleen en nemli yerleim ilk ismi Mazaka olan ve Kappadokia Krallar zamannda Eusebeia, sonra ise Roma Dneminde Caesarea adn alan ve bugn de buna yakn bir ad kullanan Argaios (Erciyes) Da yaknndaki Kayseridir. Dier bir kent olarak da Tyana (Kemerhisar) saylabilir. Kappadokia Krall, Pontus Resim 7.19 Kral VI. Mithridates zamannda Kappadokia Kral Ariobarzanesin (M byk i karklklar yaad ve 95-63) bir sikkesi. Kral n yzde Grek krallar bazen Mithridates taratarznda gsterilmitir. Arka yzde Tanra Athena ve Kraln nvanlar yer fndan, bazen de Roma tarafnalr. Bunlardan biri kendisini tahta gedan tayin edilir hle geldi. Aniren Romaya duyduu kranl gscak Romallarn Pontus Kralltermek iin Philoromaiosdur (Romann dostu). n yenmeleri ile, Kappadokiada krallar tamamen Roma tarafndan seildii iin kukla bir devlet hline dnt. Buna karlk devlet, dier Hellenistik Krallklardan daha uzun bir sre yaam, ancak M.S. 17 ylnda Roma mparatorluuna balanarak eyalet hline getirilmitir.
Armenia Krall:
Pers mparatorluunun yklmasndan sonra, Armeniallarn byk bir ksm Seleukoslarn ynetimi altna girmi, ancak bir ksm da dank kabileler hlinde bamsz yaamlardr. Ancak Seleukoslarn M 190 ylnda Magnesia savayla Romallara yenilip byk g kaybetmeleri ile, Armenia tam bamszln kazand. Armeniallar Kral II. Tigranes (M 97-56) zamannda Pontus Kral VI. Mithridates (M 120-63) ile ibirlii yaparak topraklarn Parthia ve Seleukos Krallklarnn topraklarn ele geirerek byk lde genilettiler ve hatta Antiokheiay igal ettiler. Ancak M 69 ylnda Roma generali Lucullus tarafndan yenilerek ele geirdikleri topraklarn byk bir ksmn yitirdiler. Bu tarihten sonra Armenia artk Roma egemenliine girmi, krallar Romallar tarafndan tayin edilen ve Parthia ile Roma arasnda tampon grevi gren bir badak devlete dnmtr. Hatta zaman zaman Roma mparatorluuna balanmtr. Krallk M.S. 387 ylnda topraklar Roma ve Sasaniler arasnda bllerek ortadan kaldrlana kadar varln srdrmtr.
Kommagene Krall:
Seleukos Krallnn zayflamasyla, M 162 ylnda, bugnk Adyaman, Mara ve Antep illeri civarnn valisi olan Ptolemaios ayaklanarak Kommagene Kralln kurmutur. Seleukia ad Euphratem / Zeugma (Belks, Gaziantep), Samasota (Eski Samsat, Adyaman), Dolikhe (Dlk, Gaziantep) gibi ehirler bu kralla balyd. Bu kk krallk, Roma hegemonyas altnda Parthia ile tampon bir blge olarak varln, Romallar tarafndan ilhak edildii M.S. 72 ylna kadar srdrmtr. Kommagene Kral I. Antiokhosun (M 69-34) kendisi iin ina ettirdii Nemrut Da zerindeki tmls ve etrafndaki kutsal alan (Hierothesion) zellikle heykeltralk eserleriyle Trkiyenin nl bir arkeolojik alandr.
Resim 7.20 Nemrut Danda bulunan tmlsn nnde yer alan kutsal alandaki heykellerden Kral I. Antiokhosun heykelinin ba.
180
Anadolu Arkeolojisi
Parthia Krall:
Seleukos Krallnn egemenliindeki kuzey bat randa, M 247de balayan isyanlar ve M 238de Arsakes Hanedan tarafndan Parthia Krallnn kurulmasyla sonulanmtr. M.S. 224 ylnda, yeni bir hanedan tarafndan kurulan Sasani Krallna dnene dek bu krallk varln srdrmtr. Parthia Krall Seleukoslarn zayflamasyla egemenliini rann tamamna ve batda da Euphrates (Frat) Irmana kadar geniletmitir. Parthia Krall zaman zaman Anadolu ilerine seferler dzenlemi egemenliini Euphrates Irma batsna da yaymaya almtr. Roma mparatorluk anda Parthia, yaanan savalarla deien snrlara ramen Romallarn doudaki en nemli rakibi olmutur. Dou Anadoluda yaplan kazlarda zaman zaman Parthia eserlerine rastlanlmaktadr.
HELLENSTK DNEM HEYKELTRALII

III. Aleksandrosun seferleri sonrasnda kurulan Hellenistik krallklar, Yunan dnyasnn snrlarn Hindistana kadar geniletmiler ve gzel sanatlarn koruyucular olarak sanatlarn yeni pazarlar bulmasna neden olmulardr. Hellenistik heykeltraln nemli bir heykel tipi kral portreleridir. ou zaman bronzdan yaplan bu eserlerden ok az gnmze ulamtr. Bu heykellerde kral; plak, zrhl ve at zerinde gsterilebilir. Genellikle ellerinde tuttuklar mzraklar ile kraln savaarak ele geirdii topraklar zerindeki hak iddias vurgulanr. Genellikle kral portreleri balarnda kraliyet sembol olan diadem ile veya zrhl bir heykel ise mifer ile tasvir edilir. III. Aleksandrosun heykelleri tanrlatrlm haliyle ardllar tarafndan diktirilmitir. Hellenistik dnemde nl filozoflarn, hatiplerin ve airlerin de ska heykelleri dikilmitir. Filozoflar bazen zmir Arkeoloji Mzesinde bulunan Klaros kazlarnda ele geen rnekteki gibi oturan yal figrler olarak tasvir edilmilerdir. Klasik dnemde popler olan atlet heykellerinin Hellenistik Dnemde de rnekleri yaplmaya devam edilmitir. Ephesosda bulunan ve bugn Viyanada olan bir Hellenistik orjinalden kopya olan Bronz atlet heykeli ve Kyme (Aliaa) kazlarnda ele geip zmir Arkeoloji Mzesindeki komakta olan atlet ve stanbulda bulunan bir Hellenistik orjinalin kopyas olan terini kurulamak iin rt ile sarlm Tralles Olan Anadoludaki Hellenistik atlet heykellerinin en nde gelenleridir. Hellenistik Dnemde tapnaklara ve ehirlere ge Klasik Dnemin stillerini izleyen tanr heykelleri de dikilmitir. Klarostaki Apollon tapna ierisinde bulunan ve bugn hl ayn yerde duran devasa boyutlardaki Apollon ve Artemisin klt heykelleri buna rnek olarak saylabilir. stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenen ve M 2. yzyla ait Pergamonda bulunmu Zeus heykeli bu dnemde yaplm bir orijinal eserdir. Hellenistik dnemin dier nl tanr heykelleri daha sonraki Roma dnemi kopyalar ile tannmaktadr. Klasik an Praksiteles tarafndan yaplan Knidos Aphroditesi, pek ok benzer heykelin Hellenistik a da yaratlmasna neden olmutur. Yukarda Bithnyial Doidalsesin Aphroditesi de bu tipe bir rnektir. Giyimli ve youn drapeli tanra ve kralie heykelleri de gene Hellenistik dnemde bolca retilmitir. Bunlar arasnda hi kukusuz Euthkydes tarafndan M300lerde yaplan bronz Antiokheia Tykhesi saylabilir. Bodrum aklarnda bulunan ve zmir Arkeoloji Mzesinde sergilenen M 3. yzyldan bronz drapeli Demeter Heykeli bu dnemin gnmze ulaan nadir, orijinal bayaptlarndan bir tanesidir. Bunlarn dnda Anadolunun Ana tanralar ve Aphrodisias Aphrodi-
181
tesi ve Ephesos Artemisi gibi ana tanradan tremi kltlerin heykellerinin de byk bir ksm Hellenistik dnemde tekrar yorumlanmtr. Hellenistik dnemde Anadoluda kahramanlar ve Galatlar tasvir eden heykel gruplar da yaplmtr. Pergamonu ssleyen ve sadece Roma kopyalar gnmze ulam olan ok sayda Galat heykelinden yukarda bahsedilmiti. Gene muhtemelen Pergamon heykel okulunun eserleri olan Marsyas Apollo grubu (Bu gruptan Tarsustan bulunan bir Marsyas stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenmektedir.) ve Aphrodisiastaki Roma kopyalarndan tandmz Akhilleus- Penthesilea grubu bunlara rnek olarak saylabilir. Dionysos ve Satyrlerde Hellenistik dnemde ska tasvir edilmitir. stanbul Arkeoloji Mzelerinde sergilenen ve Nikomediada bulunan M 3.yzyla ait bronz Satyr heykeli bu trn nadir orijinal rneklerinden bir tanesidir. Roma kopyalarndan tandmz Kentauros heykelleri de Hellenistik orjinallere dayanr. Bunlarn dnda yal erkek ve kadnlar, kleler, ucubeler de Hellenistik heykeltralkta ska tasvir edilmitir. Prieneden bulunan ve ayandan diken kartan pimi topraktan zenci ocuk heykeli bunlara rnek olarak saylabilir. Hellenistik Dnemde altar binalarnda bulunan kabartmalar zerinde krallklarn zaferleri mitolojik kontekslerde yorumlanmtr. Pergamon Zeus Altarnda tanrlar ile Gigantlarn mcadelesi, Attaloslarn Galatlara kar mcadelesini sembolize eder ve trnn en iyi rneidir. zellikle Hellenistik tapnaklarn frizlerini oluturan rlyefler pek ok rnek ile gnmze ulamtr. Magnesia Artemis tapnann frizlerinde yer alan Amazonomakhia, Teos Dionysos tapnann Dionysos ile ilgili sahneleri veya Lagina Hekate tapnann Gigantomakhia sahneleri bu trn gzel rnekleridir. Hellenistik adan gnmze ulaan ve sanatsal zellikleri blgelere gre farkllklar gsteren kabartmal adak ve mezar stellerinin pek ok gzel rnei Trkiyedeki mzelerde sergilenmektedir. Hi kukusuz ge Hellenistik Dnemin Trkiyede en tannan antsal heykel grubu, Nemrud dandaki tanr heykelleridir. Bunlar da Yunan ve Pers tanrlar synkretism ile birletirilmilerdir. Seleukos krallar (anne taraf) ile Pers krallar (baba taraf) Ata kltne bal olarak tasvir edilmitir. Hellenistik dnem heykeltralnda krallar nasl tasvir edilmitir?SIRA SZDE
SIRA SZDE
HELLENSTK DNEM MMARS
Hellenistik dnemde Anadoludaki krallklarn destei ile pek ok yeni yap yaplmtr. Bu yaplar, bulunduklar blgelerdeki yerel zellikleri izledikleri gibi HelleS O R U nistik dnemde yeni gelitirilen formlar da izlerler. ehircilik, Klasik ada balayan kurallarla Hellenistik ada dzenli ehircilie dnmtr. zellikle Hippodamosun plan emas Hellenistik Dnemde kuDKKAT rulan ehirlerde ska kullanlmtr.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
Hellenistik a Tapnaklar:
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Hellenistik Dnemde hi kukusuz en dikkat ekici yaplar Klasik a sonunda yeni inaat evreleri balayan ve bazlar Roma dneminde bile bitirilemeyen DipAMALARIMIZ teral planl Bat Anadolu tapnaklardr. Ephesos Artemis Tapnann son evresi III Aleksandrosun Anadoluya geliinden ksa bir nce balam ve yap Hellenistik ada tamamlanmtr. Dipteral planl bu yapda Hellenistik a K izleri T A P yapnn dneme ait mimari elemanlarn kullanlmasnda ve a ierisinde moda olan motifTELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
182
Anadolu Arkeolojisi
lerde grlebilir. rnein tapnan figrl stun tamburlar olan Columna Caelatalardan bir ksm Arkaik ve Klasik alara bir ksm da Hellenistik aa tarihlendirilmektedir. Ancak bu elemanlarn yapda ayn dnemde beraber kullanlp kullanlmadn yapnn durumundan dolay bilemiyoruz. Buna karlk yapnn suna tamamen Hellenistik a geleneinde yaplmtr. Ayn ekilde Didymadaki Apollon Tapnann son evresi M330larda balam ancak yap Roma anda bile tamamlanamayarak yarm kalmtr. Yap Klasik a plann izlemesine karlk mevcut mimari elemanlar ve sslemeleri Hellenistik aa aittir.
Resim 7.21 Didyma (Didim) Apollon Tapna.
Dipteral tapnaklardaki yapnn uzun sren tamamlanma sreci ve bazen bitirilememesi ve byk masraflar daha ekonomik ama grntsel olarak Dipteral tapnaklarn antsalln tayan yeni bir plan tipi olan Pseudo-Dipteralin gelitirilmesini zorunlu klmtr. Sardesteki Artemis Tapna Dipteral tapnaklarn bu yeni plan tipine geiin gzel bir rneidir. Bu yapda tapnak Dipteral tapnaklarn taban byklnde olmakla beraber Cellas etrafndaki stun sras yanlarda tek sra olup, arada Dipteral tapnaklarda var olan ikinci stun srasn koyacak kadar geni yer vardr. Bu byk yap tavannn tanabilmesi iin, Cella ierisine de stun sras konarak tamamlanmtr. Dolaysyla fazla saydaki stunuyla PseudoDipteral bir tapnaktan ok Dipteral bir tapnaa benzer. Gerek anlamda PseudoDipteral tapnak tipi byk ihtimalle mimar Hermogenes tarafndan gelitirilmiti. Hermogenesin Magnesiada (Tekke Ky - Ortaklar - Aydn) ina ettii Artemis Leukophryene Tapnanda n ve arka cephede sekiz yanda on be stundan oluan yap Dipteros tapnaklarn i stun sralarn oluturan stunlardan otuz drt stun eksiktir. Ama Cella ile stun sralarnn aras alarak tapnak uzaktan bir Dipteral tapnaa benzemektedir. Hermogenes hatta bu yapda stun kaidelerden balklara frizlerden simaya btn mimari elemanlarda sadeletirilmi basit tasarmlar uygulam ancak btn detaylar derin ilenerek gene uzaktan bakldnda k- glge oyunu nedeniyle son derece etkileyici ve antsal, inaat vaktinde biten ve daha ucuz bir yap elde etmeyi baarmtr. Pseudo-Dipteral plan tipi Hellenistik ada Anadoluda en ok kullanlacak tapnak plan tipidir.
183
Dier Hellenistik Pseudo-Dipteral tapnak rnekleri arasnda Laginadaki (Turgutlu- Mula) Hekate Tapna, Teosdaki (Sack - zmir) Dionysos Tapna saylabilir. Tapnak mimarisinde Hellenistik ada sevilen ve yaygn olarak kullanlan bir dier plan tipi Peripterostur. M 2. yzylda ina edilen Olba Diocaesareia (Uzuncabur - Mersin) Zeus Tapna Peripteral plan tipinin yan sra Anadoluda Korinth dzeninin d cephede kullanld ilk yapdr. Korinth dzeni ge Hellenistik dnemde yaygnlaarak Roma mparatorluk anda Anadoluda ska kullanlacaktr. Hellenistik Dnemde daha kk tapnak yaplar da bulunmaktadr. Bunlar Yunan mimarlnn geleneksel plan tiplerini ierirler. Baz rneklerde tapnaklar yksek podyumlar zerine ina edilerek uzaktan da alglanabilmeleri amalanmtr. Pergamondaki Dionysos Tapna bu tiptedir. Limyra kentinde Ptolemaios krallarna tapnlmas iin bir Ptolemaion yaps ina edilmitir. Benzer ekilde baz kentlerde mevcut kltlere eklenerek baz kentlerde ise ayr klt salonlar oluturularak kral kltleri kurulmutur. Tholos yaplar yuvarlak planl tapnak planlardr. Yunanistanda Klasik ada gelitirilen bu yap formunun rnekleri Hellenistik ada Anadoluda ina edilmeye balanmtr. Bu yap tipi zellikle agoralarn ortalarna ina edilen Tykhe tapnaklarnda kullanlmtr. Gnmze ulaamam olan, ancak klt heykeli M 300lerde yaplm Antiokheia ad Orontes (Antakya) Tykhe Tapna bu trn Anadoludaki en nl rneidir. Tholoslar Roma mparatorluk anda ok yaygnlamtr. Hellenistik ada sunak yaplar da antsal llere ulamtr. rnein Magnesia Artemis Leukophryene Tapnanda bulunan ve M 3. yzyla ait sunak Klasik a sunaklarna gre daha byk, dikdrtgen ve basamakl bir podyum zerinde ykselerek stunlarla evrili bir alan ierisine yerletirilen antsal bir yapdr. Bu sunak, tapnan propylonundan balayan ve zerindeki yaztlardan anlaldna gre, bayramlar srasnda yolun her iki yannda topluluklarn duraca yerleri gsteren bir antsal yolun sonunda yer almaktadr. Hi kukusuz Helllenistik Dnemin en nl suna Pergamonda bulunan ve muhtemelen Kral II. Eumenes (M197-159) tarafndan ina ettirilmi olan Pergamon Sunadr. Yapnn evresi muhtemelen Galat savalarna izafen yaplan tanrlar ve gigantlarn savan gsteren bir rlyef kua ile evrelenmi, i yznde ise Pergamonun kurulu efsanesini anlatan Telephos frizi ile evrelenmitir. Yapnn kendisi olduka yksek merdivenli bir podyum zerine yerletirilmi olup bu podyumun zerinde yon dzeninde stunlu bir galeri yer almaktadr. Asl sunak bu gsterili yapnn dtan ve iten etrafn eviren stunlu galerinin ortasnda yer almaktadr. Normal artlar altnda sunaklar tapnak yaplarna baldr. Sunak ehrin koruyucusu Athena Polias iin ina edilmitir. Fakata Kutsal alanda sunan ina edilebilecei kadar alan olmad iin iki teras aasndaki alan tercih edilerek, sunak tapnaktan bamsz ina edilse de tapnakla plan-karelemede akmaktadr. Pergamon Demeter Tapnanda olduu gibi baz tapnaklarda sunan etrafna halkn klt trenlerini rahata izleyebilmesi iin oturma sralar da ina edilmitir.
Tiyatrolar:
Tiyatro yaplarnn Anadoludaki en erken rnekleri Hellenistik Dneme aittir. (Erythrai Tiyatrosu M 4. yzyla tarihlenir.) Anadoluda ok az tiyatro Roma dneminde deitirilmeden Hellenistik hliyle kalmtr. Bunlarn hepsi at nalna benzer bir plana sahiptir. (Roma tiyatrolar yarm daire planna sahiptir.) Roma tiyatrolarnn tersine bu yaplarda gsterili sahne binalar yoktur. Prienede Hellenistik ti-
184
Anadolu Arkeolojisi
Ptolemaion: Ptolemaioslarn ina ettirdikleri kral klt amal tapnak.
yatro yaps Dionysos kltne ait bir sunak ve Dionysos rahiplerine ait koltuklar iermektedir. Roma dneminde genellikle pek ok tiyatroda Hellenistik yaplar bytlm yarm daire plan formuna getirilmi, ouna ikinci bir diazoma eklenmi ve orkestralar kazlarak bu yaplar gladyatr gsterileri iinde kullanlabilir bir hle getirilmitir. Ayrca sade Hellenistik tiyatrolarn tersine Roma dnemi sahne binalar ok gsterilidir. Priene dnda iyi bir Hellenistik tiyatro rnei Antiphellos (Ka)da bulunmaktadr. Bu binada yuvarlak planl orkestrann d tarafnda sahne binasnn izine rastlanlmamtr. Muhtemelen ahap panolarla sahne canlandrlm olmaldr. Ephesos tiyatrosu Hellenistik ada ina edilmi, Roma dneminde ise bytlerek plan deitirilmi tiyatrolarn iyi bir rneidir.
Stadionlar:
Hellenistik ada dinsel enliklerde sportif karlamalarn yaplmas iin ina edilen bir yap tipidir. Priene Stadionu Hellenistik Dnemdendir. Ancak Anadoluda genellikle bu yap tipi Roma dneminde yaygnlamtr.
Stoalar:
Stoa binalar antik ehirlerde halkn gne ve yamurdan korunmas iin agora ve tapnak alanlarnn etrafna ina edilmilerdir. Ge Hellenistik- erken Roma dneminden itibaren caddelerin de yanlarna stoalar yaplmaya balamtr.
Agoralar:
Hellenistik Dnemde ehirlerin merkezleri agoralar olmutur. Agoralar sadece ticaret amal deil, halkn toplanabilecei, ilerine antlar yerletirilebilecek ve etrafnda ynetimsel binalarn olduu kamusal alanlara dnmtr. Hellenistik agoralarn etraf stoalar ile kapldr. Stoalarn ilerinde dkkanlar yer alr. Pergamon, Alinda (Ayakl) ve Aigai (Namurt Kalesi) gibi yamaca kurulu kentlerde, agoralarn bir taraf bazen iki veya katl, ilerinde dkkanlar ve atlyeler bulunan agora binalarn da ierir. Side yaknlarndaki Seleukia kentinde benzer ekilde terasa yaylarak ok katl ina edilmi bir agora yaps, ikinci katna kadar korunmu Anadoludaki Hellenistik agoralarn arasnda dikkat eken nemli bir rnektir. Baz kentlerde birden fazla agora bulunmaktadr. Genellikle Bouleuterion yapsn ieren agoralara devlet agoras ad verilir. Agoralarn etrafnda Prienedeki gibi heykeller ve dier antlar da yer alabilir. Ge Hellenistik Dnemden balayarak Tykhe tapnaklarda agoralarn ortalarna yaplmaya balamtr. Ayn ekilde ticaret ile ilgili bir tanr olan Hermes iin de agoralarda sunaklar ve klt alanlar grlr.
Bouleuterion ve Prytaneionlar:
III. Aleksandrosun seferlerinden sonra Perslerden bamszln kazanan ehirlerin kendilerini ynetmeleri iin yeni kurumlar ve bunlarn yap tiplerine ihtiya duyulmutur. Erken rneklerinden birini Prienede grdmz Bouleuterion yaplar ilk bata kare planl ve ierisine oturma sralarnn, dik kenarlar oluturacak ekilde, U eklinde yerletirildii yaplardr. Ge Hellenistik Dnemde bu yaplar akustik de gzetilerek ve konser salonu (Odeion) olarak da kullanlmak zere, tiyatrolara benzer ekilde oturma sralar yarm daire planl yaplmaya balanmltr. Miletos Bouleuterionu bu trn bir rneidir. Genellikle bu yaplarn yanna yallar heyeti de diyebileceimiz, ehrin nde gelenlerinden oluan bir kurul iin Prytaneionlar eklenmitir. Bu yaplarn belirgin bir plan tipi yoktur. Genellikle ilerinde tanra Hestiann kutsal atei yanan bir ocak bulunan basit tipte evlere
185
benzerler. Prienedeki Prytaneion bu trn iyi bir rneidir. Bouleuterion ve Prytaneionlar genellikle agoralarn kenarlarna yerletirilirler. Bunun temel nedeni meclis kararlarnn Demos (Halk) oylamasna da sunulmasdr. Priene ve Miletosdaki rnekler bu ekildedir.
Gymnasionlar:
Hellenistik Dnemde yaygnlaan bir baka yap tipi Gymnasionlardr. Bu yaplar antik ehirlerin okullardr. Buralarda yer alan snflarda okuma yazma retilirdi. Ancak asl ehrin genlerini askerlie hazrlayan bedensel geliimlerini de salayan jimnastik ve silah kullanma bu okullarda retilmekteydi. Beden eitimi Palaestra ad verilen ak alanlarda yaplmaktayd. Pek ok Hellenistik Gymnasionda kitaplklar, yemek salonlar ve sanat eserlerinin sergilendii alanlar da yer alrd. Pergamonda bulunan drt Gymansionun ya gruplarna gre ayrlan erkek ocuklar iin, biri de gen kzlarn eitimi iin ina edilmitir. Prienede aa Gymnasion, ehrin Stadionu ile birleik bir yapyd. Roma dneminde Gymnasionlar hamam yaplar ile birletirilmitir.
Mezarlar:
Hellenistik dnemde Mausolleionu model alan baka antsal mezar yaplar da yaplmtr. Bunlardan bir tanesi Ephesos Belevi Mausolleionu, dier ise Mylassadaki (Milas, Mula) baz aratrmaclar tarafndan Hellenistik baz aratrmaclar tarafndan da Roma dnemine verilen Gmkesen Mausolleionudur. Bu dikkat ekici antsal yaplar dnda Anadolunun pek ok yerinde l gmme adetleri Klasik adaki gelenekler ile devam etmitir. rnein Sinopede Pontus Kral VI. Mithridates bir tmlse gmlmtr. Kommagene Kral IV. Antiokhos da benzer ekilde bir tmlse gmldr. Gene Nemrut yaknlarnda Karaku tmlsnde ve Sesonkdaki dier tmlste bu kraliyet ailesinin dier yeleri gmldr. ehirlerin ilerine de, ehirlerin efsanevi kurucular veya ehirlere byk hizmetlerde bulunmu olan kiilerin antsal mezarlar dikilmitir. Heroon olarak adlandrlan bu yaplarn iyi bir rnei Ephesosda Kuretler Caddesinde grlr. Burada ehrin efsanevi kurucusu Androklosun Dor dzenindeki Heroonu, Ptolemaioslardan bir prensesin sekizgen Heroonu ve az ilerisinde Celsus Ktphanesinin karsnda, bilinmeyen bir kiiye ait, silah kabartmal ve dairesel planl Heroon bu yaplarn antik ehirlerde ne kadar ok rastlanldn gsterir.
Deniz Fenerleri:
Dnyann yedi harikasndan biri olan Msrdaki Aleksandriadaki (skenderiye) deniz feneri, Knidoslu mimar Sostratos tarafndan M 3. yzylda ina edilmitir. Ancak bu dneme ait Anadoludan bir rnek bilinmemektedir. Trkiyede henz saptanabilen en belirgin deniz feneri, Patarada bulunan Roma dnemine ait, Sostratosun eserini model alan, deniz feneridir.
Surlar ve Dier Savunma Yaplar:

Hellenistik Dnemde Kral Demetriosun kefettii sava kuleleri gibi, ehir kuatma aralar karsnda, sur sistemleri gelitirilmek zorunda kalnmtr. Hellenistik Dnem surlar zerlerine mancnk ve mzrak atan mekanizmalarn yerletirildii yksek kuleler ierir. Sur duvarlarnn kendileri darbelere kar salaml artrmak iin deiik duvar rg sistemleri kullanlarak ina edilmitir. Side kentindeki Hellenistik Dneme tarihlendirilen surlar, kuleleri ile beraber, olduka salam biimde gnmze kadar ulamtr. Perge ve Sidede ehirlerin giri kaplar da sk yerletirilmi kuleler ile korunacak ekilde ve antsal olarak ina edilmitir. ehir dndaki arazilerine de kaleler ve gzetleme kuleleri yaplarak ehir territoryalarnn ve yollarn gvenlii salanmtr. zellikle Lykia blgesinde bu gzetleme kuleleri ve kalelerin gzel rnekleri korunarak gnmze gelmitir.
Stadion : eitli spor karlamalarnn yapld geni bir alan.
186
Anadolu Arkeolojisi
zet
Makedonia Kral III. Aleksandrosun (Byk skender) M 323 ylnda Babyloniada (Babil) lm zerine tahta kimin geecei konusunda bir kararszlk yaand. Aleksandrosun generalleri (Diadokhoslar) toplanarak General Perdikkas, Aleksandrosun olu byyene kadar kralla naip ve ordunun bakomutan setiler. Dier generaller ise, Makedonia mparatorluunun topraklarn ynetmek zere eitli blgelere vali olarak gnderildiler. Fakat Msr yneten Ptolemaiosun, Makedoniaya gtrlmesine karar verilen III. Aleksandrosun cesedini Msra karmas zerine, Perdikkas Msra ordusuyla yrd; ancak M 321de aralarnda Seleukosun da bulunduu kendi subaylar tarafndan ldrld. Bylece skenderin krall komutanlar arasndaki yeni bir dzenleme ile yeniden bllm, Seleukos Babyloniay ve dousunu, Ptolemaios Msr, Antigonos ve olu Demetrios Anadoluyu, Lysimakhos Trakyay ve Kassandros Makedoniay ynetmeye balamlardr. Henz Makedonia mparatorluu eklen dalmamt ama Diadokhoslar aralarnda ynettikleri blgeleri geniletmek iin savamaya ve kendilerini M 306 sonrasnda ynettikleri yerlerde kral ilan etmeye baladlar. Bu savalardan en nemlilerinden biri, M 301de yaplan psos (ay yaknlar, Afyonkarahisar) Savadr. Antigonos ve olu Demetrios Anadoluyu ynetirken, Makedonia ve Yunanistan da ksmen ele geirdiler. Bunlara kar Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios birleti. Savata Antigonos ldrld, olu Demetrios ise kat. Sava sonunda Lysimakhos, Trakya ile Bat Anadoluyu, I. Seleukos, Toroslardan Hindistana kadar olan Makedonia mparatorluunun dousunu, I. Ptolemaios ise Filistin, Kbrs ve Gney Suriyeyi ald. Ancak sonrasnda Suriye yznden Ptolemaioslar ve Seleukoslar anlaamayarak pek ok sava yaptlar. M 281de Seleukos Kral I. Seleukos, bu sefer Kral Lysimakhos ile Magnesia ad Sipylumun (Manisa) kuzeyinde Korupedionda savat. Kral Lysimakhosun bu savata yenilmesi ve lmyle, Diadokhoslar devri biterek Hellenistik Krallklarn devri balad. Diadokhoslar dneminde Anadolunun III. Aleksandros tarafndan ele geirilmemi blgelerinde hl yerel yneticiler veya Persler hkimdi. Bunlar da Hellenistik dnemde Anadoluda krallklar kurmulardr. III. Aleksandrosun generallerinden I. Ptolemaios (M 321-285) tarafndan Msrda kurulan ve onun ismiyle anlan Ptolemaios Krall, Gneybat Anadolunun deniz kysndaki blgelerini ksa bir sre boyunca ynetmitir. zellikle Lykiada Ptolemaios egemenlii M 197 ylnda, Seleukos Kral III. Antiokhosun buray ele geirmesine kadar srmtr Seleukos Krall I. Seleukos (M 312-281) tarafndan M 312 ylnda Babyloniada kurulur. Douda Aleksandrosun ele geirdii topraklarn byk bir ksmn yneten I. Seleukos batda da, M 301de psos Savanda galip gelerek, Kuzey Suriye ve Dou Anadoluyu ele geirmiti. Kral I. Seleukos babasnn ansna, Orontes (Asi) Irma zerinde yeni bakenti Antiokheiay (Antakya) kurar ve bakent yapar. M 281 ylnda Kurupedion Savanda Kral Lysimakhosu da yenen I. Seleukos Kralln Bat Anadoluya geniletti. Kral I. Seleukosun ardllar, bu geni topraklar ellerinde tutmaya alsalar da pek ok yeri kaybettiler. M 245de Baktria ve M 238de Parthia Seleukos Krallndan koparak bamsz krallklar hline geldiler. Bylece Euphrates (Frat) Irmann dousu tamamen Seleukoslardan koptu. Batda ise Bithynia, Pergamon ve Kappadokia Krallklar kuruldu. Bu sralarda Anadolu ilerine Galat gleri de gerekleti. Bylece, Seleukoslar bugnk Konya ilinin batsndaki topraklarn tamamen kaybettiler. Seleukoslarn tekrar politik ve askeri olarak toparlanmas Kral III. Antiokhos (M 222-187) zamannda yaanr. Kral III. Antiokhos douda da bir dizi savala, Seleukoslardan isyanla kopan topraklar tekrar ele geirir. Anadoluda ise Ptolemaioslarn ynettii yerleri ele geirdikten sonra, Pergamon Krall tarafndan ele geirilen yerleri de tekrar geri almay baarr. Ancak Pergamonun mttefii olan Roma Cumhuriyeti bu gelimelere mdahale eder. Roma ordusu ve mttefikleri, Seleukos ordusunu M 190 ylnda Magnesia ad Sipylumda (Manisa) yendi. Sava sonrasnda M 188de Apameiada (Dinar) yaplan bar antlamas ile Seleukoslar Toros Dalarnn kuzeyindeki btn topraklarn Romallarn mttefiklerine brakmak
187
ve Romaya ok yksek bir sava tazminat demek zorunda kaldlar. Bundan sonra Seleukos Krall, Kilikia ve Suriyede kk bir krallk hline gelmitir. Anadoluya gelen Roma generali Pompeius, Anadoluda yapt dzenlemeler srasnda son Seleukos Kraln da M 64de tahtan indirerek kralla son verdi ve topraklarn bakenti Tarsus olan Kilikia ve bakenti Antiokheia (Antakya) olan Suriye eyaleti yaparak Roma Cumhuriyetine balad. Kral Lysimakhos, tarafndan ele geirilen ganimetlerin korumas iin olduka korunakl Pergamon (Bergama) kentine, Philetairosu (M 281-263) bir garnizonla yerletirdi. Lysimakhosun M 281 ylnda Korupedion Savanda ldrlmesinden sonra; Philetairos, Seleukos Kral tarafndan, Pergamon Valisi olarak atand. Ancak Seleukos Krallnda ba gsteren taht kavgalar srasnda Pergamon gittike bamsz davranmaya balad. Philetairosun yerine geen yeeni I. Eumenes (M 263-241) M 261 ylnda Sardiste, Seleukoslar yenerek bamszln tam anlamyla kazand. Kral I. Attalos (M 241-197) dneminde Pergamon Krall hem Galatlar hem de Seleukoslar yenerek egemenliini Bat Anadoluda yaymaya balad. Roma Cumhuriyeti ile Pergamon mttefik oldular. Pergamon Krallna kar saldran Seleukos Kral III. Antiokhos M 190da Roma ve Pergamon kuvvetleri tarafndan Magnesia savanda yenildi. M 188deki Apameia (Dinar) bar antlamas ile Pergamon Bat Anadoluda geni topraklar ele geirdi. Pergamonun son Kral III. Attalos (M 138-133) lrken Kralln vasiyet yoluyla Romaya brakt. Orta Avrupada yaayan ve Galler veya Keltler olarak tannan halk topluluklar Anadoluda Galatlar olarak adlandrlmaktadrlar. Douya doru g ederek Trakya blgesine ulaan Galat kabileleri, Bithynia Krallnda yaanan taht kavgas srasnda Kral I. Nikomedes (M 279-255) tarafndan Anadoluya arlmlardr (M 278). Gebe Galat kabileleri Bat Anadoluda dolaarak, buradaki pek ok yerleimi yamalamlardr. Ancak Seleukos Kral I. Antiokhos (M 281-261) M 270-268 yllar arasnda ve Seleukos ordusundaki filler nedeniyle Filler Sava olarak adlandrlan savata Galatlar yenerek Bat kylarndan Anadoluya doru srd. Galatlar eitli Hellenistik krallklarn ordularn-
da paral asker olarak almlardr. Galatia kabileleri Kral Deiotaros (M 64-40) zamannda birleerek Galatia Kralln kurmulardr. Son Kral Amyntasn (M 36-25) lmesi zerine Galatia, Roma mparatorluuna ilhak edilerek, bakenti Ankyra (Ankara) olacak ekilde, Galatia eyaleti yapld. Bithynia Krall bugnk Kocaeli yarmadas ve evresinde kurulmutu. III. Aleksandrosun seferinde uramad Bithynia, Pers mparatorluu yklnca kendisini bamsz bulmu; Diadokhlar arasndaki savalar srasnda bu bamszl ksmen korumutur. M 297de Bithyniann bilinen ilk kral Zipoites (M 327279) kendisini kral ilan etmitir. Yerine geen Kral I. Nikomedes (M 279-255) kendi adn verdii yeni bir kent olan Nikomediay (zmit) kurarak bakent yapt. Bithynia Krallarndan I. Prusias (M 230-182) zamannda Bithynia en parlak dnemini yaad. Prusias da kendi adna Prusias ad Olympum (Bursa) ehrini kurdu. Daha sonraki Bithynia Krallar ise artk Anadoluda siyasi konulara karan Roma Cumhuriyetine bal vasal hkmdarlar olarak ynetimlerini srdrdler. Son Bithynia Kral IV. Nikomedes lmnde lkeyi Roma halkna balad ve M 74den itibaren buras bir Roma eyaleti hline geldi. Pontus Krall, I. Mithridates (M 302-265) tarafndan Dou Karadeniz blgesinde kurulan bir devletti. Kral I. Pharnakes zamannda (M 185-169) batya doru genilemekte olan kralln bakenti Paphlagoniadaki Sinope (Sinop) kenti oldu. Pontus Kralln topraklar Bat Karadenizde Bithynia snrna kadar yayld. Kral VI. Mithridates (M 120-63) Pontus Krallnn en nl yneticisidir. Kralla geince nce Kuzey Karadenizde Krm blgesini ve Dou Karadeniz kysnda eitli yerleri ele geirerek Kralln bytt. Sonra Galatia ve Kappadokiay igal etti. M 89 ylnda Romallara sava aan VI. Mithridates, Romallar Anadoludan kartt. Ancak sonrasnda, Romallar savalar kazanarak tekrar kaybettikleri yerleri aldlar. Pontus Krall, Roma Generali Pompeius tarafndan yok edilerek Romaya balanmtr. Kappadokia Krall buray ynetmekte olan ve muhtemelen isminden anlald kadaryla bir Pers soylusu olan I. Ariarathes (M 350-322) tarafndan kuruldu.
188
Anadolu Arkeolojisi
Ancak lke Diadokhoslar tarafndan igal edildi. Daha sonra Seleukoslara balanan Kappadokia Ariaramnes (M 280-230) zamannda bamszln tam olarak elde etti. Kappadokia Krall, Pontus Kral VI. Mithridates zamannda byk i karklklar yaad ve krallar bazen Mithridates tarafndan, bazen de Roma tarafndan tayin edilir hle geldi. Ancak Romallarn Pontus Kralln yenmeleri ile Kappadokiada krallar tamamen Roma tarafndan seildii iin kukla bir devlet hline dnt. Buna karlk devlet, dier Hellenistik Krallklardan daha uzun bir sre yaam, ancak M.S. 17 ylnda Roma mparatorluuna balanarak eyalet haline getirilmitir. Seleukoslarn M 190 ylnda Magnesia savayla Romallara yenilip byk g kaybetmeleri ile, Armenia Krall bamszln kazand. Armeniallar Kral II. Tigranes (M 97-56) zamannda Pontus Kral VI. Mithridates (M 120-63) ile ibirlii yaparak topraklarn Parthia ve Seleukos Krallklarnn topraklarn ele geirerek byk lde genilettiler ve hatta Antiokheiay igal ettiler. Ancak M 69 ylnda Roma generali Lucullus tarafndan yenilerek ele geirdikleri topraklarn byk bir ksmn yitirdiler. Bu tarihten sonra Armenia artk Roma egemenliine girmi, krallar Romallar tarafndan tayin edilen ve Parthia ile Roma arasnda tampon grevi gren bir badak devlete dnmtr. Hatta zaman zaman Roma mparatorluuna balanmtr. Krallk M.S. 387 ylnda topraklar Roma ve Sasaniler arasnda bllerek ortadan kaldrlana kadar varln srdrmtr. Seleukos Krallnn zayflamasyla, M 162 ylnda, Kommagene Krall kurulmutur. Bu kk krallk, Roma hegemonyas altnda Parthia ile tampon bir blge olarak varln, Romallar tarafndan ilhak edildii M.S. 72 ylna kadar srdrmtr. Seleukos Krallnn egemenliindeki kuzey bat randa, M 247de balayan isyanlar ve M 238de Arsakes Hanedan tarafndan Parthia Krallnn kurulmasyla sonulanmtr. M.S. 224 ylnda, yeni bir hanedan tarafndan kurulan Sasani Krallna dnene dek bu krallk varln srdrmtr. Parthia Krall Seleukoslarn zayflamasyla egemenliini rann tamamna ve batda da Euphrates (Frat) Irmana kadar geniletmitir. Parthia Krall zaman zaman Ana-
dolu ilerine seferler dzenlemi egemenliini Euphrates Irma batsna da yaymaya almtr. Roma mparatorluk anda Parthia, yaanan savalarla deien snrlara ramen Romallarn doudaki en nemli rakibi olmutur. Hellenistik heykeltraln nemli bir heykel tipi kral portreleridir. zellikle bronzdan yaplan bu eserlerden ok az gnmze ulamtr. Hellenistik dnemde nl filozoflarn, hatiplerin ve airlerinde ska heykelleri dikilmitir. Klasik Dnemde popler olan atlet heykellerinin Hellenistik Dnemde de rnekleri yaplmaya devam edilmitir. Hellenistik Dnemde tapnaklar ve ehirlere ge Klasik Dnemin stillerini izleyen tanr heykelleri de dikilmitir. Anadoluda kahramanlar ve Galatlar tasvir eden heykel gruplar da yaplmtr. Bunlarn dnda yal erkek ve kadnlar ve kleler de Hellenistik heykeltralkta ska tasvir edilmitir. Hellenistik dnemde altar binalarnda bulunan kabartmalar zerinde krallklarn zaferleri mitolojik kontekslerde yorumlanmtr. Hellenistik dnemde Anadoludaki krallklarn destei ile pek ok yeni yap yaplmtr. Hellenistik Dnemde hi kukusuz en dikkat ekici yaplar Klasik a sonunda yeni inaat evreleri balayan ve bazlar Roma dneminde bile bitirilemeyen Dipteral planl Bat Anadolu tapnaklardr. Dipteral tapnaklardaki yapnn uzun sren tamamlanma sreci ve bazen bitirilememesi ve byk masraf daha ekonomik ama grntsel olarak Dipteral tapnaklarn antsalln tayan yeni bir plan tipi olan Pseudo-Dipteralin gelitirilmesini zorunlu klmtr. Tapnak mimarisinde Hellenistik ada sevilen ve yaygn olarak kullanlan bir dier plan tipi Peripterostur. Korinth dzeni ge Hellenistik Dnemde yaygnlaarak Roma mparatorluk anda Anadoluda ska kullanlacaktr. Hellenistik Dnemde daha kk tapnak yaplar da bulunmaktadr. Bunlar Yunan Mimarlnn geleneksel plan tiplerini ierirler. Baz rneklerde tapnaklar yksek podyumlar zerine ina edilerek uzaktan da alglanabilmesi amalanmtr. Tholos yaplar yuvarlak planl tapnaklardr. Hellenistik ada, sunak yaplar da antsal llere ulamtr. Tiyatro yaplarnn Anadoludaki en erken rnekleri de Hellenistik Dneme aittir. Anadoluda ok az ti-
189
yatro Roma dneminde deitirilmeden Hellenistik haliyle kalmtr. Bunlarn hepsi at nalna benzer bir plana sahiptir. (Roma tiyatrolar yarm daire planna sahiptir.) Hellenistik ada dinsel enliklerde sportif karlamalarn yaplmas iin ina edilen bir yap tipi Stadiondur. ehirlerde halkn gne ve yamurdan korunmas iin Agoralar ve tapnak alanlarnn etrafna stoalar ina edilmitir. Hellenistik Dnemde ehirlerin ticari ve ynetimsel merkezleri agoralar olmutur. Bouleuterion ve Prytaneionlar meclis binalardr. Hellenistik Dnemde yaygnlaan bir baka yap tipi Gymnasionlardr. Bu yaplar antik ehirlerin okullardr.
190
Anadolu Arkeolojisi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi III. Aleksandrosun (Byk skender) komutanlarndan biri deildir? a. Ptolemaios b. Lysimakhos c. Perseus d. Seleukos e. Antigonos 2. Yuvarlak planl yaplarn genel ad, aadakilerden hangisidir? a. Tholos b. Megaron c. Pseidodipteros d. Peripteros e. Attalos 3. III. Aleksandrosun (Byk skender) lm yeri aadakilerden hangisidir? a. Hindistan b. Yunanistan c. talya d. Babylonia e. Ephesus 4. Dnyann yedi harikasndan biri olan Aleksandria (skenderiye) Feneri aadakilerden hangisindedir? a. Msr b. Lykia c. Yunanistan d. Kappadokia e. Bithynia 5. Hellenistik dnemde gymnasion yaplar hangi amala kullanlmtr? a. Mzik, Tiyatro b. dare c. Eitim ve Spor d. Ticaret e. Tapnm 6. Meclis toplantlarnn dzenlenmesi iin kulanlan yap, aadakilerden hangisidir? a. Tiyatro b. Latrina c. Bouleuterion d. Aquadukt e. Heroon 7. Antik ehirlerde halkn gne ve yamurdan korunmas iin agoralar ve tapnak alanlarnn yaknna ina edilen yap aadakilerden hangisidir? a. Aquadukt b. Heroon c. Odeion d. Nymphaion e. Stoa 8. Aadakilerden hangisi Kappadokia krallarndan biri deildir? a. I. Ariarathes b. II. Ariarathes c. I. Ariobarzanes d. I. Antiokhos e. I. Ariaramnes 9. Aadakilerden hangisi III. Aleksandrosun lmnden sonra ortaya kan krallklardan biri deildir? a. Armenia b. Bithynia c. Seleukos d. Lidya e. Pergamon 10. Aadakilerden hangisi Seleukos kraldr? a. I. Tigranes b. II. Antigonos c. I. Ariabarzanes d. I. Teodosius e. II. Antiokhos
191
Okuma Paras
Apameia Bar: Aleksandrial Appianos (M.S.95-165) bir Romal tarihidir. Syriaka isimli Romallar ile Seleukoslarn savalarn anlatan kitabnn paralar ksmen gnmze ulamtr. Aadaki alnt M 190 ylnda Romallar tarafndan yenilen Seleukos Kral III. Antiokhosa M188de nerilen bar antlamasn anlatr. Bu antlama Apameiada (Dinar) imzalanmtr. Appianos Syriaka 11.38: ................... Romallar kendilerini kutlarken Konsl (P.Cornelius Scipio) Antiokhosun elilerini kabul etti. Bunlar Antiokhosun hangi koullarla Romallarn dostu olabileceini sordular. Konsl u cevab verdi: Antiokhosun ele geirme arzusu gemiteki ve bugnk talihsizliini yaratmtr. Romallarn varlna hi itiraz etmedii byk bir imparatorlua sahip iken, Ptolemaiosa (IV. Ptolemaios) ait gney Suriyeye saldrd ki, bu kii Romallarn bir dostudur. Sonra Avrupaya saldrd ve Thrakiay ele geirdi. Khersonessosu (Gelibolu Yarmadas) surlar ile kaplad ve Lysimakheiay (Bolayr, Gelibolu) tekrar ina etti. Sonra Yunanistana geti ve Romallarn hrriyet verdii yerleri igal etti ve bu igali, Thermopylaide savata yenilip kaana kadar srdrd. Bu zaman bile igal arzusunu gidermedi ve denizde defalarca yenilmesine ramen bizim (Romallar) boaz (anakkale Boaz) amamza kadar bar yapmaya kalkmad. Sonra ona nerilen bar artlarn reddetti ve tekrar byk bir ordu ve erzak toplayarak bizimle savat; kendisinden stn olanlara atnca da bana bu felaket geldi. Ona bizimle savat iin sert bir ceza vermeliyiz ama biz bakalarnn talihsizliini onlara kar kullanacak deiliz. Ona nceki artlar tekrar sunuyoruz. Btn Avrupay ve Toroslarn bu tarafndaki Asyay boaltacak ve bu snrlarda kalacaktr. Elindeki btn filleri ve tespit edeceimiz sayda gemiyi bize teslim edecek ve bundan byle filleri olmayacak, sadece bizim izin verdiimiz sayda gemisi kalacaktr. Bize bizim tespit edeceimiz (Seleukoslarn) nde gelenlerinden 20 kiiyi rehine olarak verecektir ve sava tazminat olarak 500 talent imdi, senato antlamay onayladktan sonra da 2500 talent para verecektir ve bundan sonraki 12 yl boyunca 12.000 talent daha deyecektir. Bize elindeki btn mahkmlar ve kaaklar teslim edecek (Hannibal kastediliyor) ve Kral Eumenese babas Attalos zamanndaki antlamadaki topraklar brakacaktr. Eer Antiokhos bu kurallar kabul ederse biz de ona dostluk gsterir ve senatonun onayna bu antlamay sunarz. Bu antlamayla Pergamon krall Bat Anadoluyu Rhodos Cumhuriyeti, Gney Bat Anadoluyu ele geirmitir. Kral Antiokhosun kendisi Romallara deyecei tazminat bulabilmek iin randa bir tapna yamalarken halk tarafndan ldrlmtr. Seleukos donanmasnn zayflatlmas Seleukoslar kylar koruyamaz hale getirmitir ve Kilikia kylarndan balayarak korsanlk batya doru yaylm Romallar 100 sene daha megul etmitir. eviren: Ahmet Tolga Tek ngilizceden eviren
192
Anadolu Arkeolojisi

1. c 2. a 3. d 4. a 5. c 6. c 7. e 8. d Yantnz yanl ise Diadokhoslar Ynetiminde Anadolu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Dnem Mimarisi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Diadokhoslar Ynetiminde Anadolu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Dnem Mimarisi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Dnem Mimarisi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Dnem Mimarisi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Dnem Mimarisi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Krallklar Ynetiminde Anadolu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Krallklar Ynetiminde Anadolu konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Hellenistik Krallklar Ynetiminde Anadolu konusunu yeniden okuyunuz. ve kereste, demir, bakr gibi Anadolunun doal kaynaklarna ihtiyalar vard. Bu nedenle Anadoluda toprak egemenlii arayna girmeleri zellikle Seleukos Krall ile sk sk kendilerini kar karya getirdi. I. Ptolemaios, M 310 ylnda Antigonos ile savarken Kilikia Trakheiay (Dalk Kilikia) ele geirdiyse de, burasn ksa bir sre sonra kaybetti. Ama M 309 ylnda Lykia Blgesini almay baard. Buray da ksa bir sre sonra kaybettikten sonra, M 295de tekrar egemenlikleri altna aldlar. Daha sonra Bat Anadoluda Ephesos gibi yerleri de ele geirdiler, ancak M 281 ylnda Korupedion savandan galip kan Seleukoslar, onia ve Karia kylarndan Ptolemaioslar karttlar. Buna karlk Lykiada Ptolemaios egemenlii M 197 ylnda, Seleukos Kral III. Antiokhosun buray ele geirmesine kadar srmtr. Sra Sizde 3 Magnesia Sava sonrasnda M 188de Apameiada (Dinar) yaplan bar antlamas ile Seleukoslar Toros Dalarnn kuzeyindeki btn topraklarn Romallarn mttefikleri olan Pergamon ve Rodos Cumhuriyetine brakmak ve Romaya ok yksek bir miktar sava tazminat demek zorunda kaldlar. Kral III. Antiokhos M 197de randa tazminat iin ihtiya duyduu paray elde etmek zere bir tapna yamalamak isterken halk tarafndan ldrld. lmyle ele geirdii daha nce isyan etmi btn topraklar Seleukos ynetiminden koptu. Bundan sonra Seleukos Krall kk bir devlet olarak varln srdrecektir. Sra Sizde 4 Pergamon Krallar bilim ve sanatn en nemli hamileri olmulardr. Pergamonda kurulan ktphane, Aleksandria (skenderiye) Ktphanesinden sonra dnyann en byk ikinci ktphanesiydi. Burada deri zerine yazlan kitaplar pergamentum (parmen) adyla anlyordu. Bu kitaplk Roma Generali Marcus Antonius tarafndan M 42de yanan Aleksandria ktphanesini yeniden kurmak zere sevgilisi Ptolemaios Kraliesi VII. Kleopatraya hediye edilerek Msra tanmtr. Sra Sizde 5 Orta Avrupada yaayan ve Galler veya Keltler olarak tannan halk topluluklar Anadoluda Galatlar olarak adlandrlmaktadrlar. Douya doru g ederek Trak-
9. d
10. e

Sra Sizde 1 Makedonia Kral III. Aleksandrosun (Byk skender) M 323 ylnda Babyloniada (Babil) lm zerine tahta kimin geecei konusunda bir kararszlk yaand. nk henz olu IV. Aleksandros domamt ve kardei III. Philippos ise ocuk yatayd. Aleksandrosun generalleri (Diadokhoslar) toplanarak General Perdikkas, Aleksandrosun olu byyene kadar kralla naip ve ordunun bakomutan setiler. Dier generaller ise, Makedonia mparatorluunun topraklarn ynetmek zere eitli blgelere vali olarak gnderildiler. Daha sonra aralarnda anlamazlk kan ve savamaya balayan Diadokhoslar bamszlklarn ilan ederek Hellenistik Krallklar kurmulardr. Sra Sizde 2 Ptolemaios Krall, Gneybat Anadolunun deniz kysndaki blgelerini ksa bir sre boyunca ynetmitir. Ptolemaioslar Ege Denizindeki ticaret merkezlerine ulaabilmek iin kullanacaklar limanlar araynda idiler
193
ya blgesine ulaan Galat kabileleri, Bithynia Krallnda yaanan taht kavgas srasnda Kral I. Nikomedes (M 279-255) tarafndan kardeine kar asker olarak kullanlmak zere toprak ve para vaadiyle Anadoluya arlmlardr (M 278). Kral Nikomedesin sava kazanmasndan sonra, gebe Galat kabileleri Bat Anadoluda dolaarak, buradaki pek ok yerleimi yamalamlardr. Anadoluya yerleen Galat kabilelerinden Tektosaglar Ankyraya (Ankara), Tolistoboglar Pessinusa (Ballhisar - Eskiehir) ve Trokmeler Taviuma (Byknefes Ky, Yozgat) ve evresine yerletiler. Sra Sizde 6 Hellenistik heykeltraln nemli bir heykel tipi kral portreleridir. zellikle bronzdan yaplan bu eserlerden ok az gnmze ulamtr. Bu heykellerde kral, plak, zrhl ve at zerinde gsterilebilir. Genellikle ellerinde tuttuklar mzraklar ile kraln savaarak ele geirdii topraklar zerindeki hak iddias vurgulanr. Genellikle kral portreleri balarnda kraliyet sembol olan diadem ile veya zrhl bir heykel ise mifer ile tasvir edilir. III. Aleksandrosun heykelleri tanrlatrlm haliyle ardllar tarafndan diktirilmitir. Akurgal, Ekrem (2007) Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar, stanbul. Arslan, M. (2000) Galatlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Clayton, P ve Price, M. (1998), Antik Dnyann Yedi Harikas, Homer Kitapevi, stanbul. Magie, D. (2004) Anadoluda Romallar, Blm 1, Attalosun Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Magie, D. (2004) Anadoluda Romallar, Blm 2, Bat Anadolu ve Zenginlikleri, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul. Richter, G. (1984) Yunan Sanat, Cem Yaynevi, stanbul. Radt, W. (2002) Pergamon, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Smith, R.R.R. (2002) Hellenistik Heykel, Homer Kitabevi, stanbul. Tekin, Ouz (2007) Eski Anadolu ve Trakya, letiim Anadolu Uygarlklar, letiim Yaynlar, stanbul. Tekin, Ouz (2008) Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul. Tomlinson, R.A. (2003) Yunan Mimarl, Homer Kitabevi, stanbul.
8
Amalarmz indekiler
Anadolu Arkeolojisi
ANADOLU ARKEOLOJS
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anadoluyu Romallarn ele geirme srecini ifade edebilecek, Erken Roma mparatorluk Dneminde Anadolunun durumu ve kentlerin geliimini aklayabilecek, Ge Roma mparatorluk Dneminde Anadolunun durumu ve kentlerin geliimini aklayabilecek, Anadolunun Roma dnemindeki dinsel yapsn aklayabilecek, Roma heykeltralnn Anadoludaki geliimini aklayabilecek, Roma mimarisinin Anadoluda ina edilen temel yap tiplerini tanmlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Roma Cumhuriyeti Roma mparatorluu Asker mparatorlar Tetrari mparator
Anadoluda Roma Dnemi
GR ROMA CUMHURYETNN ANADOLUYU ELE GERMES ANADOLUDA ROMA MPARATORLUU YNETM ANADOLUDA ROMA DNEMNDE DN ANADOLUDA ROMA MMARLII ANADOLUDA ROMA HEYKEL SANATI ANADOLUDA ROMA DNEMNDE EKONOM
Anadoluda Roma Dnemi

GR
Romallar cumhuriyet ynetimi altnda nce Anadolunun batsn; imparatorluk dneminde ise Trakya ve Anadolunun dousunu ele geirmilerdir. Roma mparatorluunun doudaki geleneksel snr Euphrates (Frat) Irmadr. MS 330 ylnda Constantinopolis (Sarayburnu, stanbul) kentinin kurulmasyla, Roma mparatorluunun bakenti de douya tanmtr. MS 5. yy.da Roma mparatorluunun bat yarsnn kavimler g basks ile yklmas ve dou yar ise halkn ve devlet ynetiminin Hristiyanlamas ile Bizans mparatorluuna dnerek varln srdrmtr.
ROMA CUMHURYETNN ANADOLUYU ELE GERMES

Efsanelere gre Roma kenti, Troial Aeneasn soyundan gelenler tarafndan kurulmutur. Buna karlk Roma Cumhuriyetinin Anadoluya olan ilgisi olduka ge bir dnemde balamtr. Romallar M 3. yzyln sonlarnda ticari ve politik ilikilere girdikleri Pergamon Krall ve Rhodos Cumhuriyeti ile mttefiklik antlamas yapmlard. Seleukos kral III. Antiokhosun Makedonia Krall ile ittifak yaparak Pergamon Krallna sava amas zerine Romallar da bu savaa dahil oldular. Anadolunun batsn byk lde ele geiren ve ordular Yunanistana gemi olan Seleukos Kral III. Antiokhos Romallara yenilerek Anadoluya ekilmek zorunda kald. Peinden kovalayan Roma ordular, Kral M 190 ylnda Magnesia (Manisa) Savanda yenerek Seleukos Kralln yksek bir tazminat demek ve Toros Dalar kuzeyindeki btn topraklarndan vazgemek zorunda braktlar. Bu topraklar Romann mttefikleri Pergamon Krall ve Rodos Cumhuriyeti arasnda blld. Bylece Romallar Anadoluda kendilerine toprak almasalar da mttefikleri aracl ile etki alanlarn geniletmi oldular. Artk Roma Cumhuriyeti, Dou Akdenizde de kalc bir ekilde nemli bir g olarak ortaya km oldu. M 133 ylnda Pergamon Krallnn son kral III. Attalos ldnde, kralln vasiyet yoluyla Roma devletine brakt. Bylece Bat Anadoluda ilk defa toprak elde eden Romallar burada Asia Eyaletini kurdular.
Aeneas: Bat Anadoludaki Troia Savann kaybedilmesinden sonra, ykmdan kurtulabilen Troial kahramandr. Efsanesi Romal yazar Vergilius tarafndan Aeneas adyla kaleme alnmtr.Bu efsanede Troia savandan kurtulanlar yneten Aeneas, pek ok maceradan sonra talyaya ulamtr)
Resim 8.1 Troia kentine ait bir Roma dnemi sikkesi zerinde n yzde Aeneasn Troiadan ka, arka yzde de Tanra Athena grlmektedir.
196
Anadolu Arkeolojisi
SIRA SZDE
Romallarn SIRA Anadoluda SZDE Kurduklar ilk eyalet hangisidir ve ne ekilde kurulmutur? M 90l yllarda Romada i karklklar kt.O srada glenmi olan Pontus D N E Lve M mttefiklerinin Anadoludaki topraklarna saldrd. sorunlaKrall; Romann ryla uraan Romann yardma gelemeyii, bu topraklarn Pontus Krallnca ele geirilmesine olanak salad. M 88 ylnda Roma devletine sava aan Pontus S O R U Kral VI. Mithridates, bu srada ar vergiler ve valilerin basksyla iyice ezilmi olan Bat Anadoludaki kentlerin de desteiyle, Asia eyaletini tamamen ele geirdi ve DKKAT Anadoluda yaayan btn Roma vatandalarn idam ettirdi (yaklak 80.000 kii) ve ardndan Yunanistana geerek buradaki Roma etkisini krmaya balad. SIRA SZDE Bu gelimeler zaten i savan eiinde bulunan talyada byk bir panie yol at. Kral VI. Mithridatese kar Roma generali Sulla bir ordu ile douya gelerek Anadoluda Mithridates ile savat ve Asya eyaletini yeniden ele geirdi.Ancak PonAMALARIMIZ tus Krall ile bar yaparak talyaya geri dnmek zorunda kald. Roma donanmasna nem verilmemesi, talyadaki karklklar ve Dou Akdenizde kylar K kontrol T A P altnda tutabilecek Seleukos Krall gibi devletlerin zayflam olmas bu blgede korsanln hzla yaylmasna neden oldu. Korsanlk talyaya tahl sevkiyatn engeller hle geldi. lk olarak M 79 ylnda Anadoluya gnderilen T Eordu L E V Z ve Y O Ndonanma, korsanlara kar bir takm baarlar gsterdi. Likyada korsanlarn eline gemi Olympos (Delikta Ky, Kumluca, Antalya) gibi kentler tahrip edilerek korsanlk ksmen azaltld. Korsanlk buna ramen M 67de Pompeiusun Anadoluya yeni bir sefer dzenlemesine kadar devam etti. Bu N T Krall E R N E T tekrar Romaya sava at. Pompeius, Pontus Kral VI. Mithriarada Pontus datesi de yendi (M 64). Ardndan Anadoluda iyice zayflam Seleukos Krall gibi kk devletleri de ortadan kaldrarak geni bir blgeyi Roma topraklarna katt. Son Bithynia Kral tarafndan Romaya balanan topraklarda kurulan Bithynia Eyaleti, Karadenizde Pontus Eyaleti (daha sonra bu iki eyalet birletirilecektir), ukurovada Kilikia Eyaleti ve daha gneyde Suriye Eyaleti kurularak Anadolunun ve yakn evresinin byk bir ksm Roma devletine katlm oldu. Roma Generali Pompeiusun Anadoluda yeni kurduu eyaletler nelerdir? Bunlar hangi eSIRA SZDE kilde ve neden Roma topraklarna katlmlardr? Bunlarn Romaya eklenmesinin en nemli sonucu nedir?
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
M 44 ylnda, Romay en yksek yetkilerle ynetmekte olan ve diktatr ilan edilmi olanS Julius O R U Caesar, Brutus ve Cassiusun ban ektii bir grup tarafndan Roma senatosunda ldrld. Hemen ardndan Caesarn yardmcs Marcus Antonius ve yeeni Octavianus (Augustus) Romada ynetimi ele geirdiler. Bunun DKKAT zerine katil ve vatan haini ilan edilen Brutus ve Cassius Anadoluya kamak zorunda kaldlar. zellikle bat Anadoluda pek ok yerden zorla para toplayan, HatSIRA SZDE kentini tahrip eden Brutus ve Cassius kurduklar ordular ile ta Lykiadaki Ksanthos Romay ele geirmek iin yola ksalar da M 42 ylnda Thrakiada, Philippide (Kavala yaknlar) yenildiler.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
8. nite - Anadoluda Roma Dnemi
197
Resim 8.2 Bu savatan sonra Marcus Antonius Romann dousundaki eyaletBrutusun Anadoluda bastrd bir sikke zerinde leri ynetmeye balad. Marcus Ann yzde Lykiadaki tonius, Msrda Ptolemaios kraliePatarann Apollonu, arka si VII. Kleopatra ile evlenince Octayzde de komutann vianus, M. Antoniusun Romann Lykiadaki zaferlerini (Ksanthosun ve dou eyaletlerini Kleopatraya veAndriakenin zorla ele receini bahane ederek sava at. geirilmesi) simgeleyen zafer M 31 ylnda Actiumda yaplan ant ve esir edilmi deniz savan kazanan Octavianus, Lykiallar grlmektedir. M. Antonius ve Kleopatray Msra kadar kovalad. M. Antonius ve Kleopatra intihar ettiler. Bylece Octavianus, Roma topraklarnn tek hakimi oldu.
ANADOLUDA ROMA MPARATORLUU YNETM Julius-Claudiuslar Dnemi (M 27-MS 68)

Roma mparatorluu, artk AuResim 8.3 gustus (ulu) unvan ile anlan OcRoma Generali Marcus tavianusun (M 27-MS 14), M Antonius tarafndan M 34 27 ylnda senato tarafndan proylnda muhtemelen konsl yetkilerinin en geni ekli Anadoluda bastrlan bir (imperium) olan ve bu yetkilerisikke.Sikkenin n yznde Marcus Antoniusun Octani ifade etmek iin imparatorunvianusa (Augustus) kurvann kullanmasyla balatlr. Bu makta olduu donanma, ardnemde senato tavsiye kararlar ka yznde de kendisini destekleyen lejyonlar anlvermekle beraber, asl yetki bamaktadr. ta bulunan imparatordadr. Senato hl talyay ve iinde ordu bulunmayan eyaletleri ynetmek iin memurlar tayin etmektedir.Ancak Augustusun reformlar ile bata kendisi tarafndan ele geirilen Msr olmak zere ok sayda zengin eyalet dorudan imparatorun ahsna baldr. Ayrca imparatorun emir ve kararlar dorudan kanun yetkisi tamaktadr. M 20 ylnda Augustus Anadoluya gelmitir ve burada Tralles (Aydn) gibi yakn zamanda depremle zarar grm kentlerin tekrar inas iin yardmda bulunmu ve Anadoludaki eyaletlerin vergi sistemlerini dzenlemitir. Anadolunun pek ok kentinde tanra Roma ve Augustus kltleri kurulmutur. Ephesosda, Augustusun ldrlen amcas Julius Caesar, kendisi ve tanra Roma tapnm iin ina edilen yukarda agoradaki tapnak ve Ankaradaki mehur Augustus tapna bunlara rnek olarak saylabilir. Baz kentler Augustus (Yce) unvannn Greke tercmesi olan Sebastos kelimesi ile isimlerini deitirmilerdir. Bunlardan en nls hl benzer bir isim tayan Sebasteiadr (Sivas). Augustus, Anadoluda iken, Roma i sava srasnda zarar gren Kariadaki Aphrodisias (Geyre - Aydn) ve Lykiadaki Ksanthos gibi ehirleri tekrar ina ettirmitir. M 25 ylnda Galatia Kralln ilhak ederek Anadoluda yeni bir Roma eyaleti olan Galatia eyaletini kurmutur. Augustusun Anadoludaki en nemli icraat(ii) Roma mparatorluuna yeni balanm yerlerde gvenlii salamak ve az gelimi dier yerlerde ehirlemeyi hzlandrmak iin emekli askerleri yerletirdii 20 civarnda koloni kentleri kurmasdr. Bunlar arasnda Colonia Julia Augusta, Antiokheia (Yalva- Isparta), Colonia Julia Germe (Yrme Ky- Eskiehir) saylabilir.
198
Resim 8.4 Ankarada bulunan Augustus Tapna. (foto: Selahattin Parmaksz)
Anadolu Arkeolojisi
MS 4 ylnda Augustusun yeeni Gaius Caesar, Anadoludan talyaya dnerken Lykiada Limyrada (Yuvallar ky,Turunova - Antalya) lmtr ve burada cesedi yaklarak klleri Romaya gnderilmitir. Limyra kentinde Gaius Caesar iin bugnde kalntlar grlebilen bir Kenotaph (bo ant mezar) binas ina edilmitir. Augustus Ephesos kentinden balayarak douya giden Via Sebaste isimli yolu ina ettirmi, Anadoludaki dier yollar onartmtr. Augustus dneminin icraatlar, en salam kopyas Ankyradaki (Ankara) Augustus tapnann duvarlarna yazlm olan vasiyetnamesinde anlatlmtr. Augustusun da kendisinin bu yaztta anlatt gibi, belki de en nemli icraat, i savalar sona erdirerek ve komular ile mmkn olduu yerlerde sava yerine diplomatik zm yolunu seerek, Pax Romana yani Roma barn meydana getirmi olmasdr. Bylelikle Roma mparatorluu topraklarndaki btn yerleimlerde artan gvenle beraber, bir kalknma hareketi balam, bu eilim MS 3. yzyl ortalarma kadar srmtr. Romann ilk mparatoru SIRA SZDE Augustusun Anadoludaki nemli icraatlar ve bunlarn sonular nelerdir?
D N lmyle ELM Augustusun tahta geen Tiberius (MS 14-37) zamannda Kappadokia Krall da ilhak edilerek eyalet haline getirilmitir. Kappadokiann bakenti olan Mazaka - Eusebeia S O R U yeni bir isim alarak Caesareia (Kayseri) olarak anlmaya balamtr. MS 17 ylnda Bat Anadoluda olan byk bir deprem sonucu tahrip olan kentlere imparator yardmlarda bulunmu ve tekrar ina ettirmitir. Ayn ekilde DK KAT MS 53 ylnda Apameiada (Dinar - Afyonkarahisar) olan depremde de mparator Claudius zarar gren ehirleri tekrar ina ettirmitir. mparator Claudius SIRA SZDE dneminde (MS 41-54) Lykia ve Thrakiann da Roma eyaletleri yaplmasyla Roma mparatorluu Euphrates (Frat) Irmana kadar olan btn Anadoluyu kontrol altna almtr. Parthia Krall ile olan snr blgesinde ArAMALARIMIZ Oshroene gibi ufak ve Romaya vassal krallklar korunarak menia, Kommagene, Parthia ile Roma imparatorluu arasnda tampon bir blge korunmutur. Satala (Sadak Ky - Sivas) ve Meliteneye (Malatya) yerletirilen iki Roma lejyonu RoK T A P dou snrn korumaktayd. mann Anadoludaki Julius-Claudiuslar hanedan, son imparator olan Neronun (MS 54-68) ldrlmesiyle sona erer. Bu dnemin zellikle heykel sanatnda en nemli merkezi ApT E LBurada E V Z Y O Nimparator klt iin ina edilen Sebasteion yapsnn frizlerinhrodisiastr. de Julius-Claudiuslar ailesinin yeleri mitolojik konular iin de gsterilmilerdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Neronun lmyle balayan i savatan galip kan ve dou eyaletleri tarafndan imparator ilan edilip talyay ele geirerek taht kazanan Vespasianus (MS 69-79) ile Flaviuslar hanedan balar. Onun dneminde Kommagene Krall da ilhak edilerek Romaya balanmtr. Blgedeki Zeugma (Belks - Gaziantep) kentine bir lejyon yerletirilmitir. Flaviuslar dneminde ayn zamanda Anadoludaki yollar tamir edilerek yeni yollar yaplmtr.
Flaviuslar Dnemi (MS 69-96) NTERNET
199
Flaviuslar hanedan, son imparator olan Domitianusun (MS 81-96) ldrlmesiyle sona ermitir. Bu imparatorun ans senato tarafndan lanetlenerek ismi yaztlardan kaznm ve heykelleri krlmtr. Bunun gzel bir rnei Ephesos kentindeki Domitianus tapnanda bulunan heykelin krlmasnda grlmektedir. Bu heykelin paralar gnmzde Seluk Mzesinde sergilenmektedir. Flaviuslar hanedanl dneminde Anadoludaki kentlerin refah seviyesi artm, bu kentlerde yaayanlar, artan saylarla Roma mparatorluu devlet memurluklarna ykselmilerdir. Bu dnemden itibaren Roma senatosundaki senatrler arasnda ve ordu komutanlklarnda Anadolu kkenliler grlebilir.
Antoninuslar Dnemi (MS 98-193)

Flaviuslar hanedannn son yesi mparator Domitianusun (MS 81-96) ldrlmesinden sonra, saygn bir senatr olan Nerva (MS 96-98) tahta geti. Nerva, kendisine veliaht olarak o sralar Roma mparatorluunun en gl kiilerinden birisi olan General Traianusu gsterdi. Bylelikle i savalara engel olmak iin devlet ynetimine en uygun kiinin, akrabalk ilikileri olmasa da bir nceki imparator tarafndan veliaht ilan edilmesi adeti balam oldu. Traianus (MS 98-117) imparator olunca tekrar fetih politikas izledi. karklklarla bouan Parthia zerine dzenlenen seferlerle Dou Anadolunun byk bir ksm ele geirilmi snr Tigris (Dicle) rmana kadar ilerletilmitir. Ancak Traianusun MS 117 ylnda Selinusda (Gazipaa, Antalya) lmesi nedeniyle bu fetihler kalc olmam; sonraki mparator Hadrianus (MS 117-138) zamannda snr tekrar Euphrates (Frat) Irmana geri ekilmitir. Traianusun Bat Anadoluda Bithyniaya gnderdii vali Plinius ile yapt yazmalar gnmze ulamtr. Bu mektuplar Nikaia (znik) gibi kentlerin yerel problemlerinde bile imparatora danlarak karar verildiini gstermektedir. Antoninuslar devrinde mparatorlar nasl seilmeye balanmtr? SIRA SZDE Hadrianus dnemi, Roma mparatorluunun her taraf iin en grkemli dDNELM nemdir. Hadrianus ynetimi srasnda uzun gezilere karak pek ok sorunu yerinde incelemi ve zmtr. Bu gezilerin ikisi Anadolu ilerine kadar uzanr. Bu saS O R U yede pek ok Anadolu kenti gerek imparatoru karlamak, gerekse belli imtiyazlar salamak amacyla byk imar hareketlerine girimitir. Hadrianus kendisi de katklarda bulunmu; rnein Karadenizin dalgalar ile bouan DTrapezosa (TrabKKAT zon) bir dalgakran yaptrm, yakn zamanda deprem geirmi Nikaia (znik) ve
SIRA SZDE
Resim 8.5 mparator Domitianusun, Ephesosdaki Domitianus Tapnanda bulunan ve ansnn lanetlenmesi ile krlarak atlan heykelinin ba. Foto: Ahmet Tolga Tek, Seluk Arkeoloji Mzesi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
200
Resim 8.6
Anadolu Arkeolojisi
mparator Traianusa ait bir Roma sikkesi. Arka yznde mparator ayakta, uzanm yatan Euphrates (Frat) ve Tigris (Dicle) Irmaklar arasnda elleri bal ve Parthia giysili esirin banda beklemektedir. Yaztnda mparatorun Armenia ve Mesopotamiay ele geirdii vurgulanmaktadr.
Resim 8.7 mparator Hadrianusun bir sikkesi. Sikkenin arka yznde Asia Eyaleti tasvir edilmitir.
Resim 8.8 Roma mparatoru Marcus Aureliusun mermer bst. Seluk Arkeoloji Mzesi (foto: Ahmet Tolga Tek).
Nikomedia (zmit) gibi kentlerin tekrar imar iin byk miktarlarda para balarnda bulunmutur. Hadrianusun evlat edinerek yerine veliaht gsterdii Antonius Pius (MS 138161) dneminde Anadoluda meydana gelen iki ayr deprem Bithynia ve KariaLykia kentlerine zarar vermi, imparator yklan kentlere para yardmlarnda bulunmutur. Sonraki imparator Marcus Aureliusun (MS 161-180) lmnden sonra tahta kendi olu Commodusun (MS 180193) gemesi ile devlet ynetimindeki becerikli, evlatlk imparatorlarn getirdii altn a sona ermitir. Commodusun bir suikast ile ldrlmesi ile Antoninuslar devri sona erer. Antoninuslar Dneminde Anadolu kentleri altn an yaamtr. Gerek mparatorlar, gerek Anadoludaki eyaletleri yneten valiler gerekse ehirlerin zengin kiileri Anadolu ehirlerine kamu yaplar ina ettirmiler, sosyal ve kltrel kurumlarn (gymnasionlar ve tiyatrolar gibi) yaamas iin balar yapmlar ve heykeller diktirtmilerdir. Bunlara rnek olarak Asia eyalet valilii yapan Ephesoslu T.J.Celsus Polemaeanusun ans iin ailesi tarafndan diktirilen Ephesosdaki ktphane binasn sayabiliriz. Ayn aile ehre bir gymnasion, bir hastane de yaptrmtr. Benzer imar faaliyet Anadolunun btn kentlerinde gzlemlenebilir. Pergamonda (Bergama) mparator Traianus iin ehrin akropolnde byk bir tapnak ina edilmitir. Ayn ekilde Ephesosdaki Hadrianus Tapna ve bugne kalntlar ulamam olan ancak neredeyse Ephesus Artemis Tapna kadar byk olan Olympeion Tapna Antoninler Dneminde ina edilmitir.
201
Resim 8.9 Ephesosdaki Hadrianus Tapna. Foto: Ahmet Tolga Tek
Severuslar Dnemi (MS 193-235)

mparator Commodusun ldrlmesinden sonra yine tahta kendi adaylarn geirmek zere hareket eden farkl askeri birlikler arasnda balayan i sava, Pannonia Valisi iken kendisini imparator ilan eden Septimius Severusun (MS 193-211) zaferi ile sonulanarak bu imparatordan ismini alan Severuslar hanedan baa geti. Bu i savan baz ksmlar Anadoluda yaanmtr. mparator Septimius Severus, rakiplerini destekleyen Byzantion (stanbul Sarayburnu) ve Antiokhia (Antakya) gibi Anadolu kentlerini sert biimde cezalandrmtr. Kendisi de ordu kkenli olan mparator Septimius Severus ve ardllar kendilerini baa geiren orduya en fazla nemi vererek; askerlerin bundan sonra her imparator tahta geite bundan beklenti iinde olacak durumun temellerini atmlardr. Severuslar dneminin en nemli icraat, Caracalla (MS 211-217) dneminde kaleme alnan bir emirname ile Roma mparatorluu snrlar iinde yaayan herkesin Roma vatanda yaplmasdr. Bylece Romal ve vatandalk hakk olmayan eyaletli arasndaki farklar ortadan kaldrlmtr. Caracalla, Parthlara kar dzenledii seferin hazrlklar srasnda yl sresince Anadoluda kalm ve bu srete pek ok kente ziyarette bulunmutur. Severuslar hanedanndan gelen son imparator olan Severus Alexanderin (MS 222-235) ldrlmesi ile Severuslar hanedan sona ermitir.
Akropol: Antik kentlerde en yksek yerlere ina edilen iinde tapnak, ynetim binalar vs. bulunduu etraf surlarla evrili alan. (Yukar ehir)
Asker mparatorlar Dnemi (MS 235-284)

Bu dnem btn Roma mparatorluunun karklklara boulduu bir sretir. mparatorlarn seilmesinde Romadaki Praetoria birlii ile eyaletlerdeki lejyonlarn pek ou sz sahibi olmaya alm ve lke srekli i sava durumunda kalmtr. Bu durum snrlarn gvenliini de azaltarak imparatorluu yklma noktasna getirmitir. Yaklak 50 yl sren bu srete 40a yakn kii mparator ilan edilmi, kimi zaman farkl yerlerde kendilerini imparator ilan eden 4-5 general arasnda savalar srm, hatta imparatorluk Roma kentinde ak arttrmaya bile konu olmutur.
SIRA SZDE Ordunun Roma mparatorlarnn seimindeki rol nedir? Bunun sonular neler olmutur?
Resim 8.10 mparator Caracallaya ait bir sikke. Arka yznde Ephesos ve Sardis kentlerinin Artemisleri tasvir edilmitir. Bu sikke iki kent arasndaki uyum ve ticaret ilikilerini vurgulamak iin bastrlmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
202
Anadolu Arkeolojisi
Resim 8.11 mp. Maximinux Thraxa (MS 235238) ait bir sikke. Arka yznde Pamphyliadaki Side kentinin liman gsterilmitir.
MS 3. yzyl ortasnda Roma mparatorluundaki i karklklar snr gvenliini azaltnca Goth kabileleri ve dier Germen kkenli halklar Tuna ve Ren Irmaklarn byk kitleler hlinde aarak Roma topraklarn yamalamaya baladlar. nceleri snrlarda etkili olan bu aknlar, MS 250-260l yllara gelindiinde gittike i blgelere ulamaya balamtr. Goth kabileleri Anadoluya da gemi, Ephesus, Nikomedia, Nikaia gibi Bat Anadolunun nemli kentlerini ele geirerek yamalamlardr. Bu esnada Ephesos kentindeki Artemis Tapna da yamalanarak yklmtr. Goth aknlar Sideye (Selimiye, Manavgat, Antalya) kadar ulamtr. Gothlarn mparator II. Claudius (MS 268-270) tarafndan byk bir yenilgiye uratlmalar ile Goth tehtidi byk lde giderilse de zellikle tarm arazilerinin savala tahrip olduu blgelerde Roma topraklarna esirler kalabalk gruplar halinde yerletirilmitir. Bu halk topluluklar ileride Roma mparatorluunun yklmasnda etkili olacaklardr. randa Parth Hanedann ykarak gl bir devlet kuran Sasaniler de Romallarn zayflamas ile Roma topraklarn ele geirmeye baladlar. zellikle MS 240l yllardan balayarak Frat Irman defalarca aan Sasani birlikleri baz savalarda geri pskrtldyse de, MS 260 ylnda Edessa (Urfa) yaknlarnda yaplan bir savata mparator Valerianus (MS 253-260) bozguna uratld ve esir edildi. Sasaniler Tarsus ve Caesaria (Kayseri) gibi nemli kentleri ele geirerek yamaladlar. Romaya bal vasal bir devlet olan Palmyra Krall (bugnk rdn) Sasanileri yenerek geri pskrttyse de, bu kralln kendisi, Kralie Zenobia dneminde Msr, Suriye ve Ankyraya (Ankara) kadar Anadoludaki Roma topraklarn ele geirmitir. Bu tehdit ancak mparator Aurelianus (MS 270-275) zamannda sona erdirilebilmitir. Btn snrlarda yaanan bozgunlar ve i sava nedeniyle gvenliin salanamamas yerel lekli isyanlara da neden olmutur. rnein Pisidiada kk bir kent olan Kremnada (Bucak yaknlar, Burdur) isyan eden yerli halk evre kentleri yamalam ve bu blgede ticaretin durma noktasna gelmesine neden olmutur. Bu isyan da mparator Aurelianus tarafndan bastrlabilmitir. Hi kukusuz Roma mparatorluunu bu dnemde en ok etkileyen dier bir olay byk veba salgndr. Goth gleri ile Roma topraklarna ulaan bu salgn zellikle metropollerde yaayan halk etkilemitir. mparator II. Claudiusun kendisi de dahil olmak zere Roma mparatorluunda yaayan nfusun neredeyse 1/4 veba salgn sonucu hayatlarn kaybettiler. Asker mparatorlar dneminde yaanan zorluklara katlanan artan saylarda Roma vatandalar dnyada ekilen aclara karlk lmden sonra br dnyada mutluluk vadeden Hristiyanla gemeye baladlar. Pek ok asker imparator yaylmakta olan bu dine kar sert tedbirler alarak Hristiyanlar ldrtmlerdir. ncilde anlatld ekilde mp. Traianus Decius (MS 251-253) zamannda Hristiyanlara yaplan baskdan kaarak Ephesos kentinde bir maaraya snan yedi uyurlarn hikyesi bu basklarn tipik bir anlatmdr. Kendisini imparator ilan eden generaller arasnda sren i savalar, barbar kabilelerin ve Romann komularnn lke iine aknlar, yerel lekli isyanlar, ekyalk korsanlk ve byk veba salgn btn Roma mparatorluunda sosyal yap ve ehirlerin grnmn deitirmitir. rnein uzun bir sredir refah ve bar
203
iinde yaayan Anadolu kentleri tekrar sur inaatlarna balamlardr. Bunun iin kimi zaman ehirlerdeki kamu yaplar sklerek acil ina edilmesi gereken surlara ta salanmtr. Aphrodisias ve Nikaia surlar buna rnek gsterilebilir. Artk pek ok yerde antsal kamu yaplarnn yapm durmu, ehirlerdeki mevcut kamu yaplar da bakmlar yaplamaz ve iletilemez hle gelmeye balamlardr. Sava ve saldrlar zellikle korunmasz kylere zarar vermitir. Bu dnemde tarmsal retimin dmesi nedeniyle srekli ktlklar yaanmaya balanmtr. Ticaretin durma noktasna gelmesi, ehirlerin ihtiyalarnn karlamasn engellemeye balamtr. Vergi toplanmasnn zaman zaman imkansz hle gelmesi nedeniyle, merkezi hazine boalm, parada maden ayarlarnn azaltlmas zorunlu bir hle gelmitir. Bu da yksek bir enflasyona neden olmu, metal fiyatlar hzla ykselie gemitir. Roma mparatorluu yklmak zereyken, mparator II. Claudius ve Aurelianusun askeri zaferleri ile d tehtidler ve i isyanlar sona erdirilmitir. Askeri alanda yaptklar yenilikler Ge Roma dnyasn ekillendirecektir. ncelikle her iki imparator da ehirlerin savunulmas iin sur inaatlarna destek vererek, savunmay artk birer kale grnm alm kentlerle geni corafi alanlara yaymlardr. Artk hantal kalan ve snrlar aan barbar kabilelerine kar koyamayan lejyonlar yava yava, yerlerini ar zrhl svari birliklerine brakmaya balamlardr. Bu birlikler hzl bir ekilde, snrlardan ieri szan saldrganlara ulaarak, tehditleri engellemeye balamlardr. Savunmal kentler ve onlar koruyan svari birlikleri ortaa dnyasnn temellerini atmaya balayacaktr. Her iki imparator da mali durumu dzeltmek iin reform denemeleri yaptysa da tahtta uzun sre kalamamalar nedeniyle bu reformlar kalc olamamtr. Kamusal alanda reformlar bir sonraki dnemde gerekletirilebilmitir.
Tetrari Dnemi (MS 284-324)

mparator Diocletianus (MS 284-305) ynetimi ele aldktan sonra temelleri kendisinden nce atlmaya balanm yapsal reformlara nem verdi. Ayrca artk doal snrlarna ulam ve ok geni bir corafyaya yaylm olan Roma mparatorluunun tek bir kii tarafndan, tek bir merkezden idare etmenin zorluunu kavram durumdayd. Bu nedenle Antoninuslar devrindeki gibi yetenekli bir kumandan olan Maximianusu Caesar ilan ederek kendisine veliaht yapt. Ancak Maximianusun yeni askeri baarlar zerine Augustus payesi vererek kendisi ile ortak imparator ilan etti. Bylece Maximianus kuzey snrna mdahale edebilecei Mediolanumdan (Milano, talya) Bat Roma topraklarn, Diokletianus ise Balkanlar ve Dou Anadoluya rahata ulaabilecei Nikomediadan (zmit) Dou Roma topraklarn ynetecekti. Bylece Roma mparatorluu resmi olarak ikiye blnmese de idari anlamda Dou ve Bat olarak blnm oluyordu.
Resim 8.12 Duvarlarnda Roma mparatoru Diocletianusun narh kararnamesinin yazl bulunduu Phrygiadaki Aizonai (avdarhisar, Ktahya) kentinde bulunan macellum (et pazar) yaps. (Foto: Ahmet Tolga Tek).
204
Anadolu Arkeolojisi
Dioecesis: Eyaletlerin topland byk idari blge.
MS 293 ylnda snr gvenlii iin bu ynetim tarz biraz daha gelitirilerek iki yeni Caesar tayin edilmitir. Constantius, Gallia ve Britanyay, Galerius ise Suriye ve Msr idare etmekle grevlendirildiler. Bylece drtl ynetim tarz, yani tetrari kurulmu oldu. Yeni iki Caesar elerinden boandrlarak, Augustuslarn kzlar ile evlendiler, bylece akrabalk balar da kurularak yeni hanedanlarn temeli atlm oldu. Yeni dzende imparatorlarn yetkileri iyice artarak tam anlamyla bir monari kurulmu oluyordu. dari reformun en nemli zelliklerinden biri Diocletianus tahta getiinde 48 adet olan eyaletlerin tamam blnerek, daha kk yeni eyaletler oluturulmu ve say 104 gemitir. Burada ama zengin eyaletlerde glenerek imparator olmak zere isyan edecek valilerin nnn kesilmesidir. Ayrca senato ve imparator eyaletleri arasndaki farkllklar kaldrlm; btn eyaletler 12 adet dioecesis altnda gruplandrlmtr. Bylece idare rahatlatlarak belirgin bir dzen iine sokulmutur. Ayrca askeri ve sivil ynetim tamamen birbirinden ayrlmtr. Enflasyona kar mali reformlar da yaplmtr. rnein Aizanoi (avdarhisar, Ktahya), Aphrodisias ve dier kopyalarndan tannan ve MS 301 ylnda kaleme alnan Narh Emirnamesi ile imparatorluk apnda var olan her trl meta ve hizmet iin denecek en yksek fiyatlarn sabitlenmesi denenmi; yeni tip ve birimlerde sikkeler baslarak paraya duyulan gvensizlik sona erdirilmeye allmtr. Mali durumdaki reformlar baarl olamam ve enflasyon ve paradaki bozulma Ge Roma dneminde de devam etmitir. mparator Diocletianusun reformlar nelerdir? SIRA SZDE Diocletianus ve Maximianus MS 305 ylnda kendilerini emekli ederek yerlerini DNELM Constantius ve Galeriusa brakmlardr. Her iki imparator kendilerine yeni Caesarlar atayarak olaysz bir ekilde baa geseler de Constantiusun lm ile tekrar S O R Uvermitir. Constantiusun olu olan ve bat ordularnn desteini i savalar patlak alan I. Constantinusun (MS 306-337), son rakibi Liciniusu, MS 324de nce Hadrianopolis (Edirne), sonra da Khrysopolisde (skdar, stanbul) yenerek ortadan DKKAT kaldrmas ile Roma imparatorluu tekrar tek bir kiinin ynetimi altna girmitir.
SIRA SZDE Constantinuslar Dnemi (MS 324-363)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
I. Constantinus, Diocletianusun balatt reformlar srdrmtr. En nemli icraat, imparatorluun tek bir bakentten idare edilmesinin mmkn olmamas nedeAMALARIMIZ niyle yeni bir bakent kurmas olmutur. Bu amala, corafi bakmdan olduka elverili bir yerde olan kk Byzantion (Sarayburnu, stanbul) kenti yeni imar faaliyetleri ile geniletilerek MS 330da Constantinopolis adyla Roma mparatorluunun K T A P ikinci bakenti ilan edildi. Bu isim Konstantiniye eklinde Osmanllar tarafndan da
TELEVZYON
T E L E V Z Resim Y O N 8.13
NTERNET
NTERNET
Constantinopolisin (Sarayburnu ve evresi, stanbul) kuruluu ve bakent ilan edilmesi erefine bastrlan an sikkelerinden bir tanesinin n yznde I. Constantinus, arka yzde Constantinopolisi sembolize eden figr bulunmaktadr.
205
kullanlmtr. Roma kentinden pek ok kamu kurumu ve memurlar buraya tand.Ksa srede yeni bakent, eskisini glgede brakacak kadar nem kazand. I. Constantinus dier yandan i sava srasnda, Roma mparatorluunda iyice yaylm olan Hristiyanlara kar hogrl davranarak onlarn desteini ald. Ynetimi sresince, zellikle din konusunda farkl dinlere inananlarn kiisel tercihlerinde hr olduklar ve birbirlerine saygl davranmalar gerektiini bildiren pek ok emirname yaynlamtr. Bylece imparatorlukta artmakta olan pagan dinleri ve Hristiyanlk arasndaki ekimeleri ve Hristiyanlk iinde farkl mezheplerin yaratt gerilimi azaltmay amalyordu. Ayrca en by MS 325de Nikaiada (znik) dzenlenen toplantlarla Hristiyanln kendi iinde yaad blnmeleri de engellemeye alm ama her iki konuda da baarl olamamtr. I. Constantinusun din konusunda reform denemelerinin nedenleri nelerdir? Sonular ne SIRA SZDE olmutur?
DNELM I. Constantinus, Roma mparatorluunun idaresini Caesar ilan ettii olu ve iki yeeni arasnda blmtr. lmnden sonra, bunlar arasnda tekrar atmaO R U lar meydana gelmi ve dier yeenleri ve kardelerini yenen S Constans (MS 337350) ldrlene kadar Bat Romann, II. Constantius (MS 337-361) ise Dou Romann hkmdar olmutur. II. Constantius kardeinin ldrlmesi zerine Bat DKKAT Roma topraklarn da ele geirmi ama gene ailesinden fertleri Caesar ilan ederek idareyi ok elden srdrmeye almtr. I. Constantinusun oullar vaftiz olarak SIRA SZDE Hristiyan olduklarn aka ilan etmiler ve kilise idaresini desteklemilerdir. Bu dnemde Hristiyanlk hzla gelimitir. Constantinus slalesinin son imparatoru Julianus (MS 361-363) ise pagan idi ve tapnaklara eski onurlarn iade etmek iin AMALARIMIZ aba gstermitir. Ancak Sasanilerle yaplan bir savata lmesi zerine Roma mparatorluunda pagan gelenek kendisi ile son bulmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Valentinianus Hanedanl (MS 364-379)
K T A P
K T A P
Julianusun lm zerine ordunun mdahaleleri ile bir dizi general imparator olmulardr. Ancak bu dnemde Hunlarn batya doru ilerlemesi Orta AvruT E L E V ile, ZYON padaki kavimler yerlerinden edilerek Roma snrlarna yklenmeye baladrlar. mparator I. Valentinianus, Tuna Irman aan kabilelere kar baarl bir dizi sava yapsa da sefer srasnda MS 375 ylnda lmtr. Olu Valens, Visigoth ve OsNTERNET trogothlarla Trakyada karlam ancak MS 378 ylnda Hadrianopolis (Edirne) yaknlarndaki savata yenilerek ldrlm ve Roma ordular dalmtr. Valentinianus Hanedanl Dneminde Roma mparatorluu iinde yaayan halkn byk bir ksm Hristiyan olmu ve Paganlar cezalandrlmaya balanmtr.
TELEVZYON
NTERNET
Thedosius Hanedanl (MS 379-450)

Ordunun istei ile Augustus ilan edilen I. Theodosius, bu artan tehditlere kar baarl savalar yaparak imparatorluun kurtarcs olmutur. I. Theodosius MS 395 ylnda Roma mparatorluunu Bat ve Dou olarak kalc bir ekilde oullar arasnda blmtr. Dou Roma mparatorluu bakenti Constantinopolis olmak zere, mparatorluun Greke konuulan blgelerinde kurulmutur. Latince, hukuk ve kanun metinlerinde resmi dil olarak kullanlmaya devam etse de resmi dokmanlardan MS 6. yzylda karak yerini tamamen Grekeye brakmtr. Dou Roma mparator-
206
Anadolu Arkeolojisi
Resim 8.14 mparator I. Theodosiusun olu Dou Roma mparatoru Arcadius. stanbul Arkeoloji Mzeleri. (foto. A. Tolga Tek)
luu varln, stanbulun 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesine kadar srdrmtr. Bu devlete verilen Bizans ad, tarihiler tarafndan eski Roma mparatorluu ile kartrlmamas iin bir ayrm meydana getirmek amac ile taklm modern bir yaktrmadr. Bizans mparatorlar ve halk devletin yklna dek kendilerini Romal olarak grmlerdir. Dilimize de geen Rum kelimesi aslnda Romal demektir. I. Thedosius dneminde Constantinopolis kentinde bulunan Hipodrom iine ant dikilitalar dikilmitir. Msrdan getirilen dikilitan kaidesinde bununla ilgili tasvirler yer alr. Bu dnemde btn pagan tapnaklar kapatlarak kamu kullanmna verilmi ve bunlarn byk ksm kiliselere dntrlmtr. II. Thedosiusun (MS 408-450) en nemli icraatlarndan biri kendisi ve kendisinden nceki imparatorlarn eitli konularda yazdklar emirnameleri bir araya getirerek ve Codex Theodosius adyla yaynlayarak bir Roma Hukuku oluturmasdr. Ayrca dneminde Constantinopolisun (stanbul) bugn de mevcut olan kara surlar ina edilerek ehir I. Constantinusun kurduu halinin iki katna byltlm ve MS 425 ylnda Constantinopoliste kurduu okul dnyadaki ilk niversite kabul edilmektedir.
ANADOLUDA ROMA DNEMNDE DN

Roma dneminde Anadoludaki dinsel hayat, Hellenistik Dnemdeki gibi devam etmitir. Romallar, kendi inanlaryla elikiye dmedii ve toplumsal sorunlara yol amad srece ele geirdikleri yeni blgelerdeki yerel dinlere kar hogrl davranmlardr. Dolaysyla eyaletlerdeki mevcut kltler gelierek ve bakent Roma veya dier metropollere de yaylarak varlklarn srdrmlerdir. Anadoluda Bronz andaki kkenlerini halen koruyan pek ok yerel klt Roma Dneminde mevcut olmay srdryordu. Bunlara rnek olarak Dolikhedeki (DlkGaziantep) Zeus klt verilebilir. Burada Hitit frtna tanrs olan Teshup klt Hellenistik Dnemde yine bir gkyz tanrs olan Zeusa dnm ve Roma Dneminde bu klt gelierek varln srdrmtr. Buraya gelen Roma askerleri bu klte katlarak klt daha sonra grev yaptklar Britannia (ngiltere) ve Danube
Resim 8.15 mp. III. Gordianus (MS 238-244) dneminde Tarsusda baslan bir sikke; zerinde n yzde kalkan tutan niformal imparator, arka yzde ise stilize bir tapnak ierisinde Herakles Sandon klt heykeli gsterilmitir. Heykel Hitit eserlerinde olduu gibi bir arslann zerinde durmaktadr.
207
(Tuna) Nehri snrlarna tayarak kltn Latince ismi olan Jupiter Dolichenus adyla Roma dnyasna yaymlardr. Ayn ekilde Tarsusda bulunan Hitit Dnemindeki Kizzuwatna Krallnn kurduu bir gk tanrs klt Hellenistik ve Roma Dnemlerinde de varln srdrm ve Roma Dneminde Herakles Sandon adyla tapnm devam etmitir. mparatorluk dneminde Roma mparatorlarnn bazlar yaarken, bazlar ise ldkten sonra tanrlatrlmtr. Bu klt Tanra Roma kltyle birletirilmi ve zellikle eyaletlerde geliimi tevik edilmiti. rnein Ephesusda (zmir, Seluk, Efes) drt ayr imparator adna Sebasteionlar Ankyradaki (Ankara) Augustus Tapna, Pergamon akropolnde ina edilen Traianus Tapna ve Ephesosdaki Hadrianus Tapna da bu amala kullanlan yaplar arasnda bata gelir. Aphrodisiastaki Sebasteion yaps zellikle imparatorlar yerel klt tanrlar ile birletiren kabartmalar ile Anadoludaki Sebasteionlarn arasnda en nde gelenlerinden bir tanesidir. Anadolu kentlerinde; imparator klt tapnana sahip olmak ve bu kltn Roma imparatoru tarafndan tannmas zel bir saygnlk sebebiydi. Bu nedenle bu hakka sahip olan kentler yaztlarnda ve sikkelerinde kendilerini Neokoros (mparator tapna muhafz) sfatyla vmlerdir.
Sebasteion: Tanra Roma ve tanrlam Roma mparatoruna tapmak iin ina edilen tapnak.
Resim 8.16 Mylasada (Milas, Mula) bulunan Augustus ve Tanra Roma Tapnan gsteren gravr. Ne yazk ki yap gnmze ulaamamtr. Kaynak: Comte de Choisel-Gouffier, Voyage pittoresque de la Grce, Paris, 1776.
M 2. yzyldan balayarak Romallarn kendi tanrlar ile yabanc tanrlar arasndaki fark ortadan kalkmaya balad. zellikle dou dinleri ve Yunan tanrlar Roma pantheonunda yerletiler. rnein Anadoludaki Phrygia blgesinin nemli klt Kybele de Romada Magna Mater (= Byk Ana) adyla tapnm grmeye balamtr. Tanrann Pessinusda (Ballhisar Ky, Sivrihisar, Eskiehir) bulunan tapnanda yer alan klt imgesi, Baitylos (siyah bir meteor ta) Romaya tanarak buradaki yeni tapnaa yerletirilmitir. zellikle MS 2 ve 3. yzyllardaki veba salgnlar, politik ve ekonomik sorunlar ve savalar, halk topluluklarnn dnya zerindeki hayatn niteliklerini aa grmelerine yol at. nsann kendi zeka ve abasyla iyi bir hayat srebileceini savunan Klasik Dnem dnce tarz terk edilmeye; bunun yerine ancak bir ilahn yardm ile baka bir dnyada daha iyi bir hayatn onlar bekledii dncesi yayld. zellikle parlak trenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara ekici gelen dou dinleri, lmden sonra baka bir dnyada ikinci bir hayat mjdeledikleri iin
208
Resim 8.17 Ktahyadan ele geen Roma dnemine ait mermer bir stel zerinde Phrygia blgesinin yerel tanrlar. stanbul Arkeoloji Mzeleri. (Foto: A. Tolga Tek)
Anadolu Arkeolojisi
Synkretik: Pek ok deiik pagan tanrsnn kltleri ve dolaysyla zelliklerinin birletirilmesi ile ortaya kan kark kltler.
olduka popler olmulardr. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tanrlar ise yava yava terk edilmeye balamlardr. Bu nedenle klasik pagan kltleri de deiime giderek, synkretik tanrlar oluturmulard.Bylece bu kltlerin mistik zellikleri glendirilerek dier kltlerle rekabet etmeleri amalanyordu. rnein Sidede bulunan bir yaztta Zeus, Helios, Serapis birlemi yani synkretik tek bir tanr olarak karmza kar. Msrdan gelen sis ve Serapis klt, veya ran ve Dou Anadolu zerinden gelen Mithraizm ve tabiki Hristiyanlk MS 2. ve 3. yzyllarda olduka yaylmlardr. sis ve Serapise Anadoluda 70e yakn yerleimde Msr kltlerine ait klt alanlar ve yaztlara rastlanmtr. Msr kltleri Dou Akdeniz ve zellikle Anadoluda yaygnca tapnm grmlerdir. Pergamondaki Kzl Avlu sis ve Serapis klt Anadoludaki en dikkat ekici tapnaklarndan bir tanesidir. Mithraism Roma ordusunda popler olarak Ren ve Tuna Irmaklar evresi, ngiltere gibi blgelerde gelimitir. Anadoluda ise Tarsus ve Anadoluda bu kltn merkezlerine rastlanlmasna ramen Mithraizm Roma mparatorluunun bat eyaletleri kadar yaygn deildir. Hristiyanlk mparator Augustus zamannda Hz. sa tarafndan kurulmutur. MS 1. ve 2. yzyllarda zellikle fakir halk arasnda gizlice btn Roma mparatorluu snrlar ierisinde hzla yayld. Ancak Hristiyanlar Romann dier kltlerine ve zellikle tanrlatrlm Roma mparatorlarna inanmadklar iin Roma devletinin dman saylarak iddetli bir bask altna alndlar. Pek ou ikencelerle ldrld. Bugn Ortodoks ve Katolik kiliselerinin adand belli bal azizlerinin ve din ehitlerinin byk bir ksm MS 2. ve 3. yzyllarda Anadoluda yaamlardr. rnein ngiltere ve daha pek ok lkenin koruyucu azizi saylan Hagios Georgios (Aziz George) Kappadokial ve Bithyniada Hristiyanlktan vazgemedii iin ldrlm bir matyrdir (din ehidi). Ejderha ile mcadele eden bu azizin motifi bugn hl ngiltere paralarnda kullanlmaktadr. Buna ramen bu dinin poplerlii sonucu MS 4. yzylda mp. I. Constantinus zamannda Hristiyanlk nce serbest brakld.Sonra da Roma mparatorluunun resmi dini oldu. Hatta MS 4. yzyl sonu - MS 5. yzyl banda paganlk yasaklanm, pagan tapnaklar ve dier mlkleri kiliseye devredilmitir. Bu nedenle pek ok antik tapnak kiliseye dntrlmtr. rnein Ankyradaki (Ankara) Augustus Tapna ve Pergamondaki (Bergama) Msr kltlerine tapnlan Kzl Avlu kiliseye dntren Anadoludaki Roma tapnaklarnn gzel iki rnekleridir. Hristiyanln serbest brakld bu yzyllara Patarada (Ovagelemi) doan ve Myrada (Demre) piskoposluk yapan Hagios Nikolaos denizcilerin ve ocuklarn koruyucusu olarak hem Yunanistan ve Rusya gibi lkelerin koruyucu azizi olarak hem de Noel Baba adyla ile bat lkelerinde sayg grmektedir.
209
ANADOLUDA ROMA MMARLII

Anadoluda ehircilik ve antsal mimari Roma ynetimi ncesinde balamtr. Dolaysyla Romallar zellikle bat Anadoluyu ele geirdiklerinde zaten antsal yaplar ile dolu ve dzenli ehirlere sahip oldular. Bu nedenle bat Anadolu ehirlerinde Roma egemenliinin karakteri aslnda Hellenistik Dnemde oluan mimarinin devam eklinde olmutur. Buna karn hamam binalar gibi tula har, kemer ve tonoz kullanlarak daha nceki binalara gre daha yksek ve salam ina edilen yeni yaplar da bu ehirlere eklenmitir. Buna karlk zellikle ticaret yollarnn Roma dneminde batan sona yeniden ve daha nce hi ulamadklar noktalara ina edilmesi ile ve barn salanmasyla Anadolunun ilerinde yer alan yerlerde yeni ticaret merkezleri ve ehirler olumutur. Anadoluda Bronz andan balayarak gelien eitli ticaret yol alar mevcuttur. Ancak Roma mparatorluk anda Anadoluda bulunan eyaletlerin gvenlii ve refahnn artrlmas iin mevcut yollar gelitirilmi, pek ok yeni yol a ina edilmitir. Bu yollarn gvenliini salayan istasyonlar Roma ordusunun askerleri tarafndan korunmaktayd. Dolaysyla Romallarn getirdii bar ortamnda gvenliin artmas zellikle Anadolu ilerinde bulunan zengin kaynaklarn iletilmesini ve ticaret merkezlerinin olumasnda sebep oldu. Bugn Trkiyede mevcut olan anayollarn byk bir ksm ilk olarak Roma mparatorluk anda ina edilmitir. Bunlara rnek olarak via militaris (Asker yolu) adyla tannan E5 karayolunu rnek verebiliriz. Antsal yaplarda Romallar zellikle yksek yap formlarn uygulamlardr. Dolaysyla Yunan tarz yekpare tatan yaplar hl yaplmakla beraber, tula ve imento gibi malzemeler daha youn kullanlm, kemer, tonoz ve kubbe gibi mimari formlar yaygnlamtr. Pergamondaki (Bergama) Kzl Avlu tamam tuladan yaplan bir Roma tapnadr. Tulalarn zerleri ince mermer levhalarla kaplanarak, tatan antsal mimarinin izlenimi verilmitir. Sidede bulunan tiyatroda tonoz kullanmnn iyi bir rnei grlebilir. Pergamondaki Traianum Tapna yksek bir podyum zerine ina edilerek ykseltilmitir. Bu yksek formlarn tercih edilmesinin sebebi, bu yaplarn tamamnn ina edildii ehirlerde zaten Hellenistik Dnemden kalan antsal yaplarn mevcut olmasdr. Romallar daha yksek binalar ina ederek Pergamon gibi kentlerde kendi glerini hissettirmek istemilerdir. Ayn ekilde hamam binalar da antsal formlar ile Roma mparatorluunun kudretini en iyi hissettiren yap formlardr. Romallar zellikle Roma kentinde zafer taklar ina ederlerken, Anadoluda bu form zafer amal olmayan antsal kaplar iin kullanlmtr. Mesela Ephesusdaki Mazaeus-Mithridates veya Attaleiadaki Hadrianus Kaps bu tre rnek olarak gsterilebilir. Zafer taklarnn ge dnemden bir rnei ise Constantinopolisde (stanbul, Sarayburnu) ina edilen Theodosius Takdr (Beyaztda stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi nnde temelleri bulunmaktadr, bir sava tasvir eden kabartmalarnn baz paralar ise Beyazt Hamamnn d cephesinde grlebilir). Aphrodisiasda (Aydn, Karacasu, Geyre Ky) bulunan Tetrapylon ise, alnl kemerler zerinde tanan bir yapdr, bu ehirdeki Aphrodite Tapnann kutsal alannn giri kaps olarak ina edilmitir. nemli bir yap tipi Aquadukttr (Aquadukt: suyun arazideki eimleri ve ukur yerleri amas iin ina edilen kemerler zerinde ykselen su kprleri) Suyun ehirlere uzak mesafelerden tanabilmesi iin kaynaktan gelen su ok dk bir eimle su yollarna verilmi, ova ve vadi gibi derin noktalar bu su yollarnn aabil-
Zafer Tak: Bir zaferi kutlamak iin ina edilen antsal kap.
210
Resim 8.18 Aphrodisiasdaki tetrapylon. Antoninuslar dnemi.(Foto. A. Tolga Tek.)
Anadolu Arkeolojisi
Roma Hamamlar: Sadece ykanma amacyla snrl kalmayan, eitim, spor ve kltrel faaliyetler iin(de kullanlan ok mekanl ve ok amal byk yaplardr.
mesi iin su kemerleri ina edilmitir. Bu kemerlerin gzel bir rnei Aspendosda ve Ge Roma dneminden bir rnei ise Constantinopolisde (stanbul) Valens Aquaduktnde (Bozdoan Kemeri) grlebilir. Suyun ehir iinde eme ve evlere taksimat veya yksek noktalara kartlabilmesi iin su kuleleri ina edilmi; su bunlara sifon yntemi kullanlarak sevk edilmitir. Romallarn Anadoluda mimariye soktuklar yeni yap tipleri arasnda en nemlisi hamamlardr. Hamam binas Romann antsal mimarlnn en grkemli eserleri arasndadr. Tonozlar kullanlarak ina edilen bu yksek yaplar pek ok antik kentin en byk yaplaryd. Ankyra ve Ephesusdaki hamam yaplar bu tre iyi rneklerdir. rnein MS 43 ylnda Roma mparatorluuna katlan Lykiada ehirlerde mevcut olan hamam yaplarnn ok byk bir ksm ayn mimari forma sahiptir. Belli ki bu yaplar blge Roma mparatorluuna katldktan sonra toplu olarak Roma egemenliini bir sembol olarak btn Lykia ehirlerine ayn dnemde ina edilmilerdir. Anadoluda hamamlar Hellenistik Dnemi yaygnlam eitim kurumlar olan Gymnasiumlar ile birletirilmitir.
Resim 8.19 Lykiada Arykanda antik kentinde bulunan Roma dnemi Hamam. Antoninuslar Dnemi. (Foto: Ahmet Tolga Tek)
Basilika: Mahkeme ve borsa binas.
zellikle Roma imparatorluk anda Anadolu ehirlerine eklenen nemli bir yap formu Nymphaionlard. Daha nceki dnemlerde sade eme yaplar ehirlerde olmakla beraber Roma mparatorluk anda bu yap tipi antsal bir forma brnm ve pek ok kentte Roma imparatorlarnn gcn sembolize eden bir hle gelmitir. Bu yaplar ok sayda heykelle bezenmitir. Ephesosdaki katl cephesiyle Kuretler Caddesinde dikkat ekici bir yap olan Traianus Nymphaionu bunun gzel bir rneidir. Roma mparatorluk anda ehirlere ina edilen bir baka su yaps Latrinadr. Gnmzden farkl olarak pek ok kiinin ayn anda beraber kullanabildii latrinalar ehirlerde ina edilen dzenli kanalizasyon sistemleri ile beraber Anadolu
211
Resim 8.20 Ephesosda Kuretler Caddesinde yer alan Traianus Nymphaionu. (izim: R. Hueber).
ehirlerindeki salk seviyesini artmlardr. Side Agorasnn tiyatroya bakan cephesinde yer alan latrina ve Ephesosdaki Skolastika hamamlarnda yer alan restore edilmi latrina bu trn gzel rnekleridir. Dier bir yeni yap tipi Basilikadr. Basilikalar mahkeme ve borsa yaplar olarak kullanlmlardr. Kalabalk insan kitlelerini ierisine alabilen bu yap tipinin mimari formu Ge Roma Dneminden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri iin de model olarak kullanlmtr. Romallar Yunan tarz at nal biimindeki tiyatro yapsnn plan tipini deitirerek yarm daire hale getirmiler ve sahne binasn tatan ina etmeye balamlardr. Aspendos tiyatrosu btn Akdenizde bu trn en iyi rneidir. Daha ok bat eyaletlerinde yaygn olan amphitheatron En nemli rnei Romadaki Colosselium olan bu yap tipinin Anadoluda rnekleri azdr: Pergamon, Antiokhia ve Kyzikus (Erdek) gibi baz kentlerde bulunmaktadr. zel konutlarda Romallar Akdeniz etrafnda ele geirdikleri blgelerin yerel mimarisini devam ettirmilerdir. Dolaysyla rnein Orta Anadoluda bulunan hyklerde kerpi konut mimarisi veya Lykiada ta temelli ahap yaplar devam etmitir.Ephesusdaki Yama Evler, Atriumlu ev trnn gzel rnekleri arasndadr. Roma gibi
Roma Tiyatrosu: Oturma yerleri ve sahnesi yarm daire planl ve genellikle sahne binas tatan ina edilerek ana binayla organik olarak bal bulunan tiyatro yaps)
Resim 8.21 Ephesosda bulunan Skholastika Hamamlar ierisinde yer alan Latrina. (Foto: Gven Deniz Apaydn)
Latrina: Toplu olarak kullanlabilen tuvalet.
Resim 8.22 Aspendos Tiyatrosu. (Foto: Ahmet Tolga Tek.)
byk kentlerde ise tula kullanlarak ina edilen apartmanlar zellikle daha fakir insanlarn konutlarn oluturmaktadr. Roma konutlarnn duvarlar, sahiplerinin gelir dzeylerine gre deien kalitede boya ile yaplm duvar resimleri ve ze-
Amphitheatron(Amfitiyatro): Plan tam daire eklinde olan tiyatro yaps,(Trkiyede bu form nadir olarak kullanlmtr, yarm daire planl tiyatrolarn bu kelime ile adlandrlmas yanltr)
212
Atriumlu ev: Odalar merkezi ve tepesi ak bir avlunun etrafnda yer alan ev plan tipi.
Anadolu Arkeolojisi
minleri ise kk ta taneleri ile yaplm mozaiklerle kaplanyordu. rnein Zeugmadan bulunan ve Gaziantep Arkeoloji Mzesinde sergilenen mozaikler ve duvar resimleri bu tarz konutlarn sslemeleridir. Bu yap formlar dnda Anadolu kentlerinin tmnde daha nceki dnemlerde kullanlan yap formlar ve mimari gelenekler Roma Dneminde de varln srdrmtr. Ancak Roma mparatorluk anda zellikle Antoninuslar Devrinde ina edilen yaplar zengin mimari plastik sslemeleriyle dikkat ekmektedir.
ANADOLUDA ROMA HEYKEL SANATI

Romallar Yunan heykeltraln temel olarak alp gelitirmilerdir. zellikle mitolojik konularda kullanlan modeller daha eski Yunan bayaptlardr Roma kentleri ve resmi yaplar bunlarn kopyalar ile sslenmitir. Bu kopyalar sayesinde byk ounluu gnmze ulamayan Yunan bayaptlarnn neye benzediini de renmekteyiz. Antik ada pek ok nemli heykel bronzdan yaplm olup tekrar eritilerek kullanlabilmesi nedeniyle gnmze ok az bronz heykel ulamtr. Bugn Trkiyedeki mzelerde sergilenmekte olan Roma heykeltral rneklerinin ok byk bir ksm mermerdendir. Gerek Roma heykeltral zellikleri portre heykellerinde grlebilir. Olduka realist bir slup izleyen bu sanatta sadece nemli kiiler deil, normal halk da tasvir edilmitir. zellikle Roma Cumhuriyet Dneminde Anadolu kentlerinde bulunan Yunan heykeltralnn nemli rnekleri zorla yerlerinden alnarak Roma kentine ve talyaya tanmlardr. rnein Pergamon akropoln ssleyen Galat heykelleri grubu Roma kentine tanmt. Buna karlk Roma mparatorluk anda Anadoludaki btn kentler zengin heykeltralk eserleriyle sslenmilerdi. Roma antlar Romallarn zaferlerini vurgulayabilecekleri nemli kamusal alanlar oluturuyordu; bu nedenle politik propaganda amal pek ok ant dikilmitir. Her Roma ehrinde bulunan ok saydaki imparator heykelleri ve Ephesosdaki Mazeus Mithridates kapsnn karsnda yer alan ve Roma imparatoru Lucius Verusun (MS 161-169) Parthia seferini kabartmalaryla tasvir eden Parthlar ant bunun rnekleridir. Anadoluda Roma mparatorluk anda pek ok heykel atlyesi kurulmutur. zellikle Aphrodisias veya Pamphylia heykeltralk okullar bunlar arasnda saylabilir. Bu okullardan yetien sanatlar sadece Anadoluda deil Roma imparatorluunun eitli yerlerinde eserler retmilerdir. Yeni kurulan bakent Constantinopolisin sslenmesi iin aralarnda dnyann yedi harikasndan biri olan Olympia Zeus heykeli de olmak zere Yunan dnyasnn bayaptlar buraya ta-
Resim 8.23 Ephesosda bulunan ve bugn Viyanada sergilenen Parthlar antnn bu kabartmasnda bir kahraman olarak tasvir edilmi Roma mparatoru Lucius Verusun yannda Nike (Zafer) ile Euphrates (Frat) Irman amas tasvir edilmitir. Foto: Ahmet Tolga Tek.
213
Resim 8.24 Roma mparatorluk dneminden mermer bir lahit. znik Arkeoloji Mzesi. (foto. A. Tolga Tek)
nmtr. Ancak Ge Roma Dneminde Portre heykeller hl yaplmakla beraber artk Hristiyanlam olan Roma mparatorluunda dier trlerde heykellerin yapm sona ermitir. Roma rlyef sanatnn ok gzel rnekleri lahitler zerinde de grlmektedir. Anadoluda retilen kabartmal lahitler Roma mparatorluunun her tarafna satlmtr. rnein Dokimaion (scehisar, Afyon); Prokonnessos (Marmara Adas, Balkesir) ve Aphrodisias mermer yataklarndan elde edilen kaliteli mermer hem mimari bezemeli paralar hem de heykel ve lahitlerin retiminde kullanlmtr. Bunlarn dnda btn Anadolu kentlerini ele geirmekte olan mezar ve adak stelleri de Roma rlyef sanatnn nemli rnekleridir.
ANADOLUDA ROMA DNEMNDE EKONOM

Diocletianusun reformlarna kadar olan srete, Roma mparatorluunun vergileri, ierisinde asker bulunan eyaletler ve Msr gibi zengin baz blgelerden olmak zere imparatorluk hazinesine gidiyordu. talya ve asker bulunmayan eyaletlerin gelirleri ise senato kasasnda toplanmaktayd. mparator gelirleri ayrca tahl satlarndan alnan yzdeler ve madencilik haklarnn ak arttrmayla verilmesi gibi yntemlerle gelitirilmitir. mparatorluk kasas ncelikle ordunun gereksinimlerini karlamakta, ama dier yandan pek ok kamu harcamasnn finansmannda da kullanlmaktayd. rnein eitli depremlerde zarar gren Anadolu kentlerinin tekrar inas iin imparatorluk kasasndan balarda bulunulmutur. Senato Kasas ise memur maalarnn denmesi ve senato eyaletlerindeki kamu harcamalarnn finansman iin kullanlmaktayd. Zaman iinde btn maalar mparatorluk Kasasndan denmeye balanmtr. Roma mparatorluunun tccarlar arlkl olarak Resim 8.25 Akdeniz ve Bat Avrupadaki Roma topraklarnda oluan bar ortamndan faydalanarak uzun mesafeli ticaret yapar duruma gelmilerdir. Arkeolojik kazlarda ayn retimhanelerde retilmi benzer metalarn birbirlerinden binlerce kilometre uzaklktaki noktalarda ele gemeleri hi artc deildir. Ancak ticaretin dier bir yn Anadoludan snrlar dna, ipek ve baharat yolu ile Asya ilerine uzanmaktadr. Roma Dneminde parann dzenli ve kaliteli baslmas, vergilerin toplanabilmesi, imparatorlua gelir mparator Hadrianus dneminde Andriake getiren sektrlere yatrmlar yaplmas sayesinde, (ayaz, Demre, Antalya) kentinde ina cumhuriyetin zenginlemesi ile M 2. yzylda artan edilen tahl ambarn gsteren gravr.Yap fiyatlar, MS 3. yzyl ortas krizine kadar hemen hebugne gravrdeki grnen hali ile ulamtr. izim: Luigi Mayer, Views in Egypt, Palestine men sabit kalmtr. MS 3. yzylda yaanan siyasal and other parts of the Ottoman Empire, kriz ve ekonomik sonular, parann maden ayarlarLondra, 1804. nn drlmesi gibi nedenler yksek bir enflasyona neden olmutur. Ge Roma Dnemi boyunca bu buhran srmtr.
214
Resim 8.26 Roma Dnemine ait, Olympos antik Kentinde bulunan kaptan Eudemosun lahiti. Yaztnda kaptan Eudemos seyirciye seslenmektedir: dnyann btn limanlarn dolatm, ama heyhat buras son limanmm (foto. Ahmet Tolga Tek)
Anadolu Arkeolojisi
Romallar, ak arttrmalar, hisse senetleri, bonolar ve bankalar, devlet gvenceli krediler, ipotek gibi gnmz ekonomisinde yer alan faaliyetlerin hepsini kullanmlardr. Bunlarn hepsi daha nceki devirlerde ortaya kmakla beraber, Roma dneminde her yerde yaygnca kullanlan sistemlerdir. Roma Dneminde byk teknolojik keifler yaplmam olsa da mevcut bilgilerin endstriyel uygulamas yaygnlamtr. rnein Ge Hellenistik Dnemde Lbnan kylarnda kefedilen camn flenerek hzl retimi teknii, Augustus zamannda hzla btn Roma topraklarna yaylm ve kolaylaan retim sayesinde cam yaygn ve ucuz bir meta hline gelmitir. Roma Dneminde ortaya kan pencere camlarnn mimariye etkisi bile bu tek daldaki retim kolaylamasnn gstergesidir. Bir baka rnee bakacak olursak, Klasik Dnemden beri varl bilinen sifonlarn Roma Dneminde yaygn kullanm sayesinde, yksek noktalara su tamak kolaylamtr. Ovadan olduka yksek bir konumda bulunan Aspendos (Belkz, Antalya) kentine su tayan aquadkt ve bunun zerine kurulu su sifonlar ve kuleleri bu sistemin gnmze ulaan gzel rnekleridir. Sifonlar maden gibi yerlerde su tahliyesini kolaylatrm ve daha derin madencilik yaplmas olanakl hle gelmitir. Her ne kadar asl ama askeri olsa da Romallar her gittikleri yerde yollar ina etmilerdir. Bu yollar askeri birliklerin ve tehizatlarnn sevkiyatn kolaylatrmakta ama ayn zamanda blgedeki yerleimlerin ekonomik olarak Roma topraklarndaki dier yerlere balanmasn da salamakta idi. Yollar zerinde kurulan hanlar ve polis karakollar sayesinde uzun mesafelerde gvenli yolculuklar mmkn olmutur. Romallarn gene bu yollar kullanarak ilettii olduka dzgn bir posta sistemleri de bulunmakta idi. Yollarn ve gelien gven ortamnn ticareti arttrmasnn Anadoludaki en nemli sonucu daha nceki dnemlerde sadece deniz kysnda younlaan byk metropol kentlerinin Anadolu ilerinde de gelimesidir. Bu ehirler gerek Roma mparatorluunun btn olanaklarndan yararlanmakta, gerekse yaptklar retim, dedikleri vergi ve ordu ve sanayiye kattklar insan gc ile Roma devletinin zenginlemesinde rol oynamaktaydlar. Bugn Trkiye ierisinde yer alan byk ehirlerin neredeyse tamam, Roma mparatorluk anda da byk ve nemli merkezlerdi.
215
zet
Romallar M 3. yzyln sonlarnda ticari ve politik ilikilere girdikleri Pergamon Krall ve Rhodos Cumhuriyeti ile mttefiklik antlamas yapmlard. Seleukos kral III. Antiokhosun Makedonia Krall ile ittifak yaparak Pergamon krallna sava amas zerine Romallar da bu savaa dahil oldular. Romallar, Seleukoslar M 190 ylnda Magnesia (Manisa) Savanda yenerek, Seleukos Kralln yksek bir tazminat demek ve Toros Dalar kuzeyindeki btn topraklarndan vazgemek zorunda braktlar. Bu topraklar Romann mttefikleri Pergamon Krall ve Rodos Cumhuriyeti arasnda blld. Bylece Romallar Anadoluda kendilerine toprak almasalar da, mttefikleri aracl ile etki alanlarn geniletmi oldular. Artk Roma Cumhuriyeti, Dou Akdenizde de kalc bir ekilde nemli bir g olarak ortaya km oluyordu. M 133 ylnda Pergamon Krallnn son kral III. Attalos ldnde, kralln vasiyet yoluyla Roma devletine brakt. Bylece Bat Anadoluda ilk defa toprak elde eden Romallar burada Asia Eyaletini kurdular. Bir sre sonra Bithynia Krall da ayn ekilde Romaya balandysa da, Bithynia Eyaletinin kurulmas Pontus Savalar sonrasna kald. Dou Akdenizde artan korsanln btn Akdenizde ticareti olumsuz etkilemesi zerine, Roma Generali Pompeius bir ordu ile Anadoluya gnderildi. Pompeius Pontus ve Seleukos Krallklarn ortadan kaldrarak; Karadenizde Pontus Eyaleti (ukurovada Kilikia Eyaleti ve daha gneyde Suriye Eyaletini kurdu. mparator Augustusda Galatia Kralln ilhak ederek burada Galatia Eyaletini kurdu. mparator Tiberius tarafndan Kappadokia Krall ilhak edilerek Kappadokia Eyaleti adyla buras da Romaya balanmtr. mparator Claudius, Trakya blgesini ele geirerek Thrakia Eyaleti ve Lykia blgesini alarak Lykia Eyaletini (daha sonra Lykia-Pamphylia Eyaleti) kurmutur. Bylece Roma imparatorluu, Euphrates (Frat) Irmana kadar olan btn Anadoluyu kontrol altna almtr. Parthia Krall ile olan snr blgesinde Armenia, Kommagene, Oshroene gibi ufak ve Romaya vasal krallklar korunarak Parthia ile Roma imparatorluu arasnda tampon bir blge oluturulmutur. mparator Vespasianus, Kommagene blgesini de ilhak etmitir. mparator Traianus zamannda Dou Anadolunun byk bir ksm ele geirilmi ve snr Tigris (Dicle) rmana kadar ilerletilmitir. Ancak mparator Hadrianus zamannda snr tekrar Euphrates (Frat) Irmana geri ekilmitir. Snr Bizans dnemine kadar yaklak olarak bu ekilde kalmtr. Augustus (M 27-MS 14) ve ailesinden gelen imparatorlarn kurduu hanedana Julius-Claudiuslar hanedan (M 27- MS 68) denir. Bu dnemde Anadolunun pek ok kentinde tanra Roma ve Augustus kltleri kurulmutur. Galatia ve Kappadokia Krallklar ve Thrakia blgesi ilhak edilerek, Roma mparatorluunun dou snr Euphrates (Frat) Irmana kadar geniletilmitir. Kurulan bar ortam sayesinde bu dnemle balayarak, MS 3. yzyl ortalarna dek Anadolu kentleri bir kalknma srecine girmilerdir. Neronun lmyle balayan i savatan galip kan Vespasianus (MS 69-79) ile Flaviuslar hanedan (MS 69-96) balar. Flaviuslar hanedanl dneminde Anadoludaki kentlerin refah seviyesi artm, bu kentlerde yaayanlar, artan saylarla Roma imparatorluu devlet memurluklarna ykselmilerdir. Flaviuslar hanedannn son yesi mparator Domitianusun (MS 81-96) ldrlmesinden sonra, Nerva (MS 96-98) tahta geti. Nerva, kendisine veliaht olarak o sralar Roma mparatorluunun en gl kiilerinden birisi olan General Traianusu gsterdi. Bylelikle i savalara engel olmak iin devlet ynetimine en uygun kiinin, akrabalk ilikileri olmasa da, bir nceki imparator tarafndan veliaht ilan edilmesi adeti balam oldu. Bu dneme Antoninuslar Dnemi (MS 98193) denir. mparator Traianus (MS 98-117) fetih politikalarn izlemi ve Roma mparatorluunu en geni snrlarna ulatrmtr. Ama sonraki mparator Hadrianus (MS 117-138) zamannda yeni ele geirilen yerlerin bazlar terk edilmi ve Romallar tekrar bar politikas izlemilerdir. Hadrianus dnemi Roma mparatorluunun her taraf iin en grkemli dnemdir. Hadrianus ynetimi srasnda uzun gezilere karak pek ok sorunu yerinde incelemi ve zmtr. Antoninuslar dneminde Anadolu kentleri altn an yaamtr. Gerek imparatorlar, gerek Anadoludaki eyaletleri yneten valiler gerekse ehirlerin zengin kiileri Anadolu ehirlerine kamu yaplar ina ettirmiler, sosyal ve kltrel kurumlarn yaamas iin balar yapmlar ve heykeller diktirtmilerdir.
216
Anadolu Arkeolojisi
mparator Commodusun ldrlmesinden sonra tahta kendi adaylarn geirmek zere hareket eden farkl askeri birlikler arasnda balayan i sava, Septimius Severusun (MS 193-211) zaferi ile sonulanarak bu imparatordan ismini alan Severuslar hanedan (MS 193235) baa geti. Kendisi de ordu kkenli olan mparator Septimius Severus ve ardllar kendilerini baa geiren orduya en fazla nemi vererek askerlerin bundan sonra her imparator tahta geite bundan kar beklemeleri durumunun temellerini atmlardr. Severuslar dneminin en nemli icraat, Caracalla (MS 211217) dneminde kaleme alnan bir emirname ile Roma mparatorluu snrlar iinde yaayan herkesin Roma vatanda yaplmasdr. Severuslar Hanedanndan sonra asker mparatorlar dnemi (MS 235-284) balar. Bu dnem btn Roma mparatorluunun karklklara boulduu bir sretir. mparatorlarn seilmesinde Romadaki Praetoria birlii ile eyaletlerdeki lejyonlarn pek ou sz sahibi olmaya alm ve lke srekli i sava durumunda kalmtr. Bu durum snrlarn gvenliini de azaltarak imparatorluu yklma noktasna getirmitir. Yaklak 50 yl sren bu srete 40a yakn kii imparator ilan edilmi, kimi zaman farkl yerlerde kendilerini imparator ilan eden 4-5 general arasnda savalar srmtr. MS 3. yzyl ortasnda Roma mparatorluundaki i karklklar snr gvenliini azaltnca Goth kabileleri ve dier Germen kkenli halklar Tuna ve Ren Irmaklarn byk kitleler hlinde aarak Roma topraklarn yamalamaya baladlar. nceleri snrlarda etkili olan bu aknlar, MS 250-260l yllara gelindiinde gittike i blgelere ulamaya balamtr. randa Parth Hanedann ykarak gl bir devlet kuran Sasaniler de Romallarn zayflamas ile Roma topraklarn ele geirmeye baladlar. Kendisini imparator ilan eden generaller arasnda sren i savalar, barbar kabilelerin ve Romann komularnn lke iine aknlar, yerel lekli isyanlar, ekyalk ve korsanlk ve byk veba salgn btn Roma mparatorluunda sosyal yap ve ehirlerin grnmn deitirmitir. rnein uzun bir sredir refah ve bar iinde yaayan Anadolu kentleri tekrar sur inaatlarna balamlardr. Bunun iin kimi zaman ehirlerdeki kamu yaplar sklerek acil ina edilmesi gereken surlara ta salanmtr. Artk pek ok yerde ssl kamu yaplarnn yapm durmu, ehirlerdeki mevcut kamu yaplar da bakmlar yaplamaz ve iletilemez hle gelmeye balamtr.
Bu krizlere karlk mparator Diocletianus (MS 284305) yeni bir ynetim tarz kurmutur ve onunla balayan dneme Tetrari Dnemi (MS 284-324) denir. Byk Roma mparatorluunun tek bir kii tarafndan, tek bir merkezden idare edilmesinin zorluunu kavrayan Diocletianus, Maximianusu ortak imparator ilan eder. Her iki imparator, yetenekli dier iki komutan kendilerine veliaht gstererek drtl bir ynetim anlay ile mparatorluun gvenliini salamaya altlar. dari reformlarla eyalet saylarn arttrdlar ve ekonomik bozulmann nne gemeye altlar. Tetrari, yklmann eiine gelen Roma mparatorluunu kurtarm ancak sorunlarn byk bir ksmn zememitir. Gene kan i sava sonunda rakiplerini yenen I. Constantinus ile Tetrari sona ererek yeniden tek bir imparatorun ynetimi altnda idare balar ve kurulan yeni hanedana ve bu dneme Constantinuslar Dnemi (MS 324-363) denir. I. Constantinus, Diocletianusun balatt reformlar srdrmtr. En nemli icraat, imparatorluun tek bir bakentten idare edilmesinin mmkn olmamas nedeniyle yeni bir bakent kurmas olmutur. Bu amala, corafi bakmdan olduka elverili bir yerde olan kk Byzantion (Sarayburnu, stanbul) kenti yeni imar faaliyetleri ile geniletilerek MS 330da Constantinopolis adyla Roma mparatorluunun ikinci bakenti ilan edildi. I. Constantinus dier yandan Roma mparatorluunda iyice yaylm olan Hristiyanlara kar toleransl davranarak daha nce zaman zaman yasaklanan bu dini serbest brakt. En by MS 325de Nikaiada (znik) dzenlenen toplantlarla Hristiyanln kendi iinde yaad mezhep blnmelerini ve ekimeleri engellemeye almt ama baarl olamad. Constantinuslar Hanedannn sona ermesinden sonra Valentinianus Hanedanl (MS 364-379) kuruldu. Daha sonra ise I Theodosiusun kurduu Thedosius Hanedanl (MS 379-450) baa geti. I. Theodosius MS 395 ylnda Roma mparatorluunu Bat ve Dou olarak kalc bir ekilde oullar arasnda blmtr. Dou Roma mparatorluu bakenti Constantinopolis olmak zere, mparatorluun Greke konuulan blgelerinde kurulmutur. Roma dneminde Anadoludaki dinsel hayat, Hellenistik dnemdeki gibi devam etmitir. Romallar, kendi inanlaryla elikiye dmedii ve toplumsal sorunlara yol amad srece ele geirdikleri yeni blgelerdeki yerel dinlere kar toleransl davranmlardr. Dolaysyla eyaletler-
217
deki mevcut kltler gelierek ve bakent Roma veya dier byk kentlere de yaylarak varlklarn srdrmlerdir. Anadoluda bronz andaki kkenlerini hlen koruyan pek ok yerel klt Roma dneminde de mevcut olmay srdryordu. M 2. yzyldan balayarak Romallarn kendi tanrlar ile yabanc tanrlar arasndaki fark ortadan kalkmaya balad. zellikle dou dinleri ve Yunan tanrlar Roma pantheonunda yerletiler. mparatorluk dneminde Roma mparatorlarnn bazlar yaarken, bazlar ise ldkten sonra tanrlatrlmtr. Bu amala ina edilen sebasteion yaplarn kullanan bu klt Tanra Roma kltyle birletirilmi ve zellikle eyaletlerde geliimi tevik edilmiti. Anadolu kentlerinde imparator klt tapnana sahip olmak ve bu kltn Roma imparatoru tarafndan tannmas zel bir saygnlk sebebiydi. Bu nedenle bu hakka sahip olan kentler yaztlarnda ve sikkelerinde kendilerini Neokoros (mparator tapna muhafz) sfatyla vmlerdir. zellikle MS 2 ve 3. yzyllardaki veba salgnlar, politik ve ekonomik sorunlar ve savalar, halk topluluklarnn dnya zerindeki hayatn niteliklerini aa grmelerine yol at. nsann kendi zeka ve abasyla iyi bir hayat srebileceini savunan Klasik Dnem dnce tarz terk edilmeye; bunun yerine ancak bir ilahn yardm ile baka bir dnyada daha iyi bir hayatn onlar bekledii dncesi yayld. zellikle parlak trenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara ekici gelen Dou dinleri, lmden sonra baka bir dnyada ikinci bir hayat mjdeledikleri iin olduka popler olmulardr. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tanrlar ise yava yava terk edilmeye balamlardr. Bu nedenle klasik pagan kltleri de deiime giderek, synkretik tanrlar oluturmulard, bylece bu kltlerin mistik zellikleri glendirilerek dier kltlerle rekabet etmeleri amalanyordu. Msrdan gelen sis ve Serapis klt veya ran ve Dou Anadolu zerinden gelen Mithraizm ve tabi ki Hristiyanlk MS 2. ve 3. yzyllarda olduka yaylmtr. Hristiyanlk mparator Augustus zamannda Hz. sa tarafndan kurulmutur. MS 1. ve 2. yzyllarda zellikle fakir halk arasnda gizlice btn Roma mparatorluu snrlar ierisinde hzla yayld. Ancak Hristiyanlar Romann dier kltlerine ve zellikle tanrlatrlm Roma mparatorlarna inanmadklar iin Roma devletinin dman saylarak iddetli bir bask altna alndlar. Buna ramen bu dinin poplerlii sonucu MS 4. yzylda mp. I. Constantinus zamannda Hris-
tiyanlk nce serbest brakld, sonra da Roma mparatorluunun resmi dini oldu. Hatta MS 4. yzyl sonu MS 5. yzyl banda paganlk yasaklanm, pagan tapnaklar ve dier mlkleri kiliseye devredilmitir. Bu nedenle pek ok antik tapnak kiliseye dntrlmtr. Romallar Yunan heykeltraln temel olarak alp gelitirmilerdir. zellikle mitolojik konularda kullanlan modeller daha eski Yunan bayaptlardr; Roma kentleri ve resmi yaplar bunlarn kopyalar ile sslenmitir. Bu kopyalar sayesinde byk ounluu gnmze ulamayan Yunan bayaptlarnn neye benzediini de renmekteyiz. Antik ada pek ok nemli heykel bronzdan yaplm olup tekrar eritilerek kullanlabilmesi nedeniyle gnmze ok az bronz heykel ulamtr. Bugn Trkiyedeki mzelerde sergilenmekte olan Roma heykeltral rneklerinin ok byk bir ksm mermerdendir. Gerek Roma heykeltral zellikleri portre heykellerinde grlebilir. Olduka realist bir slup izleyen bu sanatta sadece nemli kiiler deil, normal halk da tasvir edilmitir. Roma antlar Romallarn zaferlerini vurgulayabilecekleri nemli kamusal alanlar oluturuyordu; bu nedenle politik propaganda amal pek ok ant dikilmitir. Her Roma ehrinde bulunan ok saydaki imparator heykelleri ve mimari yaplar ssleyen politik konulu rlyefler bunun rnekleridir. Roma rlyef sanatnn ok gzel rnekleri lahitler zerinde de grlmektedir. Anadoluda retilen kabartmal lahitler Roma mparatorluunun her tarafna satlmtr. Bunlarn dnda btn Anadolu kentlerinde ele gemekte olan mezar ve adak stelleri de Roma rlyef sanatnn nemli rnekleridir. Anadoluda Roma mparatorluk anda pek ok heykel atlyesi ve okulu kurulmutur. Bu okullardan yetien sanatlar sadece Anadoluda deil Roma imparatorluunun eitli yerlerinde eserler retmilerdir. Bat Anadolu ehirlerinde Roma egemenliinin karakteri aslnda Hellenistik Dnemde oluan mimarinin devam eklinde olmutur. Buna karn hamam binalar gibi tula har kullanlarak kemer ve tonoz kullanlarak daha nceki binalara gre, daha yksek ve salam ina edilen yeni yaplar da bu ehirlere eklenmilerdir. Romallar, Anadolunun her yanna yollar ina ederek, Anadolunun i ksmlarn kylardaki byk kentlere balamlar ve ticaret ve gvenliin artmasn salamlardr.
218
Anadolu Arkeolojisi
Romallar zellikle Roma kentinde zafer taklar ina etmilerdir. Anadoluda bu form daha ok, zafer amal olmayan antsal kaplar iin kullanlmtr. nemli bir yap tipi Aquadukttr. Suyun ehirlere uzak mesafelerden tanabilmesi iin kaynaktan gelen su ok dk bir eimle su yollarna verilmi, ova ve vadi gibi derin noktalar bu su yollarnn aabilmesi iin su kemerleri ina edilmitir. Suyun ehir iinde eme ve evlere taksimat veya yksek noktalara kartlabilmesi iin su kuleleri ina edilmi; bunlara su sifon yntemi kullanlarak sevk edilmitir. Romallarn Anadoluda mimariye soktuklar yeni yap tipleri arasnda en nemlisi hamamlardr. Hamam binas Romann antsal mimarlnn en grkemli eserleri arasndadr. Tonozlar kullanlarak ina edilen bu yksek yaplar pek ok antik kentin en byk yaplaryd. Anadoluda hamamlar Hellenistik Dnemde yaygnlam eitim kurumlar olan Gymnasiumlar ile birletirilmitir. zellikle Roma imparatorluk anda Anadolu ehirlerine eklenen nemli bir yap formu Nymphaionlard. Roma imparatorluk anda ehirlere ina edilen bir baka su yaps Latrinadr. Dier bir yeni yap tipi Basilikadr. Basilikalar mahkeme ve borsa yaplar olarak kullanlmlardr. Kalabalk insan kitlelerini ierisine alabilen bu yap tipinin mimari formu Ge Roma dneminden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri iin de model olarak kullanlmtr. Romallar Yunan tarz at nal biimindeki tiyatro yapsnn plan tipini deitirerek yarm daire hle getirmiler ve sahne binasn tatan ina etmeye balamlardr. Daha ok bat eyaletlerinde yaygn olan amphitheatron ise tam daire planldr ve bu yap tipinin Anadoluda rnekleri azdr.
219
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Roma imparatorlarndan biri deildir? a. Aleksandros b. Augustus c. Hadrianus d. Traianus e. Valens 2. Aadaki Roma eyaletlerinden hangisi Anadolu da yer alr? a. Britannia b. Sicilia c. Bithynia d. Mouritania e. Gallia 3. Roma dneminde imparator ve tanra Roma kltnn tapnaklarna verilen genel ad aadakilerden hangisidir? a. Gymnasion b. Sebasteion c. Agora d. Nekropol e. Heroon 4. Aadaki antik kentlerden hangisi Trkiyede deildir? a. Pergamon b. Attaleia c. Side d. Mediolanum e. Ephesos 5. Aadakilerden hangisi Dou Roma mparatorluunun bakenti olmutur? a. Antiokhia b. Tarsus c. Constantinopolis d. Hadrianopolis e. Aphrodisias 6. Antik kentlere su tamak iin kullanlan yapnn genel ad aadakilerden hangisidir? a. Friz b. Amphitheatron c. Agora d. Andron e. Aquadukt 7. Antik kentlerde eme binalarna verilen ad aadakilerden hangisidir? a. Nymphaion b. Macellum c. Stoa d. Basilica e. Amphora 8. Aadakilerden hangisi Roma Dneminin tipik yaplarndan biri deildir? a. Basilikalar b. Hamamlar c. Tiyatrolar d. Aquaduktler e. Piramitler 9. Aadakilerden hangisi Roma mparatorluunun doudaki geleneksel snr olarak kabul edilir? a. Euphrates (Frat) Irma b. Sangarios (Sakarya) Irma c. Kestros (Aksu) ay d. Maiandros (Menderes) Irma e. Danube (Tuna) Nehri 10. Aadaki yerlerden hangisinde Roma dneminde heykeltralk okulu kurulmutur? a. Ankyra b. Saittai c. Aphrodisias d. Miletos e. Pessinus
220
Anadolu Arkeolojisi

1. a Yantnz yanl ise Anadoluda Roma mparatorluu Ynetimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Roma Cumhuriyetinin Anadoluyu Ele Geirmesi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma Dneminde Din konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma mparatorluu Ynetimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma mparatorluu Ynetimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma Mimarl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma Mimarl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma Mimarl konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma mparatorluu Ynetimi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise Anadoluda Roma Heykel Sanat konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 Romallar Pergamon Krall ile mttefiktiler. Seleukos Kral III. Antiokhosun Pergamon Krallna ve dier Roma mttefiklerine saldrmas zerine, Romallarda Pergamona yardm etmek iin Seleukoslara sava atlar. M 190 ylnda Magnesia (Manisa) Savanda yenilen Sekeukoslar, yksek bir tazminat demek ve Toros Dalar kuzeyindeki btn topraklarndan vazgemek zorunda kaldlar. Bu topraklar Romann mttefikleri Pergamon Krall ve Rodos Cumhuriyeti arasnda blld. M 133 ylnda varisi olmayan Pergamon Krallnn son kral III. Attalos ldnde, kralln vasiyet yoluyla Roma devletine brakt. Bylece Bat Anadoluda ilk defa toprak elde eden Romallar burada Asia Eyaletini kurdular. Sra Sizde 2 Roma Cumhuriyeti, General Pompeiusu Anadoluya zellikle etkisi Dou Akdenizden talyaya kadar uzanan ve ticareti kt etkileyen korsanla son vermesi iin gndermiti. Bu savalar sonrasnda Pompeius, iyice zayflam ve gvenlii salayamaz hale gelmi Seleukos Kralln yok ederek ukurovada Kilikia Eyaleti ve daha gneyde Suriye Eyaletini kurdu. Bu srada Romaya tekrar sava am Pontus Kral Mithridatesi de yenerek bu krall da ortadan kaldrd. Ksa bir sre Pergamon gibi topraklarn vasiyet yoluyla Romaya balanan Bithynia Krall topraklarnda Bithynia Eyaleti kuruldu. Yok edilen Pontus Krall topraklarndada Pontus Eyaleti kuruldu. Btn bu yeni eyaletler Dou Akdenizde ve Anadolu kylarnda Roma egemenliinin kurulmasn salad. Ksa bir sre sonra Anadolunun tamamnn Roma egemenliine girmesinin yollar alm oldu. Sra Sizde 3 Augustus ilk olarak i savalar sona erdirerek ve Romann komular ile mmkn olduu yerlerde sava yerine diplomatik zm yolunu seerek, Pax Romana yani Roma barn meydana getirmitir. Bylelikle Roma mparatorluu topraklarndaki btn yerleimlerde ve zellikle Anadoluda artan gvenle beraber, bir kalknma hareketi balam olmu, bu eilim MS 3. Yzyl ortalarma kadar srmtr. Ayrca Romann vergi sistemi ve devlet kurumlarn dzenleyerek eyaletlerin de daha adil ynetilmesinin nn amtr.
2. c
3. b 4. d
5. c
6. e 7. a 8. e 9. a
10. c
221
Anadoluda pek ok yerde Tanra Roma ve Roma mparatorlar tapnm iin Sebasteion yaplar yaplmaya balanm, bu dinsel organizasyon, Romann Anadoludaki gcn pekitirmitir. Augustus Galatia Kralln ilhak ederek, Karadeniz ve Akdeniz kylar arasnda kalan ve Romaya bal olmayan topraklar da ele geirmitir. Bu yeni eyalette emekli Roma askerlerine mlk verilerek hem ehirleme hzlandrlm, hem de sorunlu yerlerde gvenliin yerel imkanlarla salanmas amalanmtr. Bunlar dnda Augustus, deprem ve i sava gibi nedenlerle zarar grm Anadolu kentlerinin tekrar inas iin Roma mparatorluunun btesini kullanarak eyaletlerde imparatorun ehirleri himaye etmesi geleneini balatmtr. Anadoluda yaptrd yollar hem ticaretin hem de gvenliin artmasnda nemli rol oynamtr. Sra Sizde 4 Flaviuslar hanedannn son yesi mparator Domitianusun (MS 81-96) ldrlmesinden sonra, saygn bir senatr olan Nerva (MS 96-98) tahta geti. Nerva, kendisine veliaht olarak o sralar Roma mparatorluunun en gl kiilerinden birisi olan General Traianusu gsterdi. Bylelikle i savalara engel olmak iin devlet ynetimine en uygun kiinin, akrabalk ilikileri olmasa da, bir nceki imparator tarafndan veliaht ilan edilmesi adeti balam oldu. Bu sistem Antoninuslar devrinin en nemli zelliidir. Sra Sizde 5 Kendisi de ordu kkenli olan mparator Septimius Severus ve ardllar kendilerini baa geiren orduya en fazla nemi vererek askerlerin bundan sonra her imparator tahta geite bundan medet ummalarn salayacak durumun temellerini atmlardr. mparatorlarn seilmesinde Romadaki Praetoria birlii ile eyaletlerdeki lejyonlarn pek ou sz sahibi olmaya alm ve farkl adaylar arasndaki ekime nedeniyle lke srekli i sava durumunda kalmtr. Bu durum snrlarn gvenliini de azaltarak imparatorluu yklma noktasna getirmitir. Yaklak 50 yl sren asker imparatorlar dneminde 40a yakn kii mparator ilan edilmi, kimi zaman farkl yerlerde kendilerini imparator ilan eden 4-5 general arasnda savalar srmtr.
Sra Sizde 6 mparator Diocletianus (MS 284-305) ynetimi ele aldktan sonra temelleri kendisinden nce atlmaya balanm yapsal reformlara nem verdi. Her eyden nce artk doal snrlarna ulam ve ok geni bir corafyaya yaylm olan Roma mparatorluunun tek bir kii tarafndan, tek bir merkezden idare edilenemeyeceini kavram durumdayd. Bu nedenle Antoninuslar devrindeki gibi, yetenekli bir kumandan olan Maximianusu Caesar ilan ederek kendisine veliaht yapt. Ancak Maximianusun yeni askeri baarlar zerine Augustus payesi vererek kendisi ile ortak imparator ilan etti. Bylece Maximianus kuzey snrna mdahale edebilecei Mediolanumdan (Milano, talya) Bat Roma topraklarn, Diokletianus ise Balkanlar ve Dou Anadoluya rahata ulaabilecei Nikomediadan (zmit) Dou Roma topraklarn ynetecekti. Bylece Roma mparatorluu resmi olarak ikiye blnmese de, idari anlamda Dou ve Bat olarak blnm oluyordu. MS 293 ylnda snr gvenlii iin bu ynetim tarz biraz daha gelitirilerek iki yeni Caesar tayin edilmitir. Constantius, Gallia ve Britanyay, Galerius ise Suriye ve Msr idare etmekle grevlendirildiler. Bylece drtl ynetim tarz, yani tetrari kurulmu oldu. Yeni dzende imparatorlarn yetkileri iyice artarak tam anlamyla bir monari kurulmu oluyordu. dari reformun en nemli zelliklerinden biri Diocletianus tahta getiinde 48 adet olan eyaletlerin tamamnn blnerek, daha kk yeni eyaletler oluturulmu ve say 104 gemitir. Burada ama zengin eyaletlerde glenerek imparator olmak zere isyan edecek valilerin nnn kesilmesidir. Ayrca senato ve imparator eyaletleri arasndaki farkllklar kaldrlm; btn eyaletler 12 adet dioecesis altnda gruplandrlmtr. Bylece idare rahatlatlarak belirgin bir dzen iine sokulmutur. Ayrca askeri ve sivil ynetim tamamen birbirinden ayrlmtr. Enflasyona kar mali reformlar da yaplmtr. MS 301 ylnda kaleme alnan Narh Emirnamesi ile imparatorluk apnda var olan her trl meta ve hizmet iin denecek en yksek fiyatlar sabitlenilmesi denenmi; yeni tip ve birimlerde sikkeler baslarak paraya duyulan gvensizlik sona erdirilmeye allmtr. Mali durumdaki reformlar baarl olamam ve enflasyon ve paradaki bozulma Ge Roma dneminde de devam etmitir.
222
Anadolu Arkeolojisi
Sra Sizde 7 I. Constantinus, Roma mparatorluunun tamamnn ynetimini ele geirecei i sava srasnda, Roma mparatorluunda iyice yaylm olan Hristiyanlara kar toleransl davranarak onlarn desteini ald. Ynetimi sresince, zellikle din konusunda farkl dinlere inananlarn kiisel tercihlerinde hr olduklar ve birbirlerine saygl davranmalar gerektiini bildiren pek ok emirname yaynlamtr. Bylece imparatorlukta artmakta olan pagan dinleri ve Hristiyanlk arasndaki ekimelerin ve Hristiyanlk iinde farkl mezheplerin yaratt gerilimi azaltmay amalyordu. Ayrca en by MS 325de Nikaiada (znik) dzenlenen toplantlarla Hristiyanln kendi iinde yaad blnmeleri de engellemeye alm, ama her iki konuda da baarl olamamtr. Akurgal, Ekrem (2007) Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar, stanbul. Arslan, M. (2000) Galatlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Drken, , (2000) Romann Gizem Dinleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Magie, D. (2004) Anadoluda Romallar, Blm 1, Attalosun Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Magie, D. (2004) Anadoluda Romallar, Blm 2, Bat Anadolu ve Zenginlikleri, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul. Magie, D. (2005) Anadoluda Romallar, Blm 3, Bat Anadolu Kent Devletleri, Arkeoloji ve Sanat yaynlar, stanbul. Rich, J. (1999) Ge Antik ada Kent, Homer Kitapevi, stanbul. Tekin, Ouz (2007) Eski Anadolu ve Trakya, letiim Anadolu Uygarlklar, letiim Yaynlar, stanbul. Tekin, Ouz (2008) Eski Yunan ve Roma Tarihine Giri, letiim Yaynlar, stanbul. Wheeler, M. (2004) Roma Sanat ve Mimarl, Homer Kitapevi, stanbul.

Anadolu Arkeolojisi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anadolu Arkeolojisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editr Do.Dr. Hseyin Sabri ALANYALI

Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem.............2

Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar ......................... 32

Anadolu Tun a Krallklar ve Troia Sava .................... 60

Anadoluda Demir a Uygarlklar ..................................... 86

Hellen Gleri ve Arkaik Dnem ....................... .................. 110

Anadoluda Klasik a ............................................................ 144

Anadoluda Hellenistik Dnem .............................................. 166

Anadoluda Roma Dnemi ..................................................... 194

Editr Do.Dr. Hseyin Sabri ALANYALI

Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

KLM KOULLARI VE ANADOLU CORAFYASI

PALEOLTK DNEM VE ANADOLUDA LK NSAN ZLER

Paleolitik: Yunanca palaios=eski ve lithos=ta (Eski Ta a)

G..: Gnmzden nce

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Resim 1.3 Yarmburgaz Maaras Kazs (stanbul) Kaynak: Karul, 2002, s 44

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

eklindeki batda dou AMALARIMIZ

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Gordon Childe Kaynak: www.arcl.ed.ac.uk...

Robert J. Braidwood Kaynak: www.nap.edu...xhtm limagesp20013a2bg2 2001

NEOLTK DNEM KRONOLOJS

Sberde Mosular atalbyk Han/Dou atalhyk

Anatolian PrePottery Neolithic/Anadolu anak mleksiz Neolitik Early/ErkenMiddle/Orta Lale/Ge

PPNA PPNB PPNB

8000 8500 9000 9500 10000

6000 Central Mediterranean Lake Northwestern Southeastern/Eastern Temporal

NEOLTK DNEMDE RETM VE EVCLLETRME SREC

Monisonde Rorient Dou Evi 4 5 6

Pnarba B Akl Byk Kaletepe

Kaynak: www.canew. org

Neolitik Dnem Kronoloj Tablosu

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

NEOLTK DNEM MMARS VE LK YERLEM BRMLER

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

NAN DNYASI VE NEOLTK DNEM TASVR SANATI

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Resim 1.13 atalhyk Tapnak Yaps Kaynak: Mellaart, 1967, iz 3

Steatopijik: Tp dilinde hamilelik sresince vcudun yalanmas durumu

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Doum yapan Tanra / Hycek atalhyk VI

Uzanm Tanra / Haclar VI,

NEOLTK DNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GELM

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

NEOLTK DNEM TEKNOLOJK GELM VE TCARET

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Gbekli Tepe 2002 genel grnm (Kaynak: Ali Trkcan arivi)

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Tarihncesi Anadoluda Paleolitik ve Neolitik Dnem

Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar

Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar

KYDEN KENTE DORU ANADOLU KLTR: KALKOLTK A

2. nite - Anadoluda Kalkolitik ve Eski Tun alar

DOU ANADOLUDA KALKOLTK DNEM: ERKEN KALKOLTK ADA DOU ANADOLU

ORTA KALKOLTK DNEMDE DOU ANADOLU