DOROTHEA FORSTNER OSB

WIAT SYMBOLIKI CHRZECIJASKIEJ Leksykon

Przekad i opracowanie Wanda Zakrzewska Pawe Pachciarek Ryszard Turzyski Wybr i opracowanie ilustracji Beata Kulesza-Damaziak Komentarz do ilustracji Magorzata Wrzeniak Instytut Wydawniczy Pax Warszawa 2001 Tytu oryginau Die Welt der christlichen Symbole 5. verbesserte und eganzte Auflage

Orygina opatrzono zezwoleniem wadz kocielnych Imprimatur der Abtei Seckau vom 25. Februar 1959, Dr. Placidus Wolf, Abt von Seckau Imprimatur des Bischflichen Ordinariates Innsbruck Nr 1287/2 vom 2. September 1966,

Msgr Dr Josef Hammerl, Kanzler by Tyrolia-Verlag, Innsbruck Copyright for the Polish translation by Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1990 Konsultacja naukowa Ks. dr hab. Stanisaw; Kobielus Opracowanie graficzne Beata Kulesza-Damaziak Na okadce Ambona w ksztacie odzi z kocioa Sistr Wizytek w Warszawie, wykona Jan Jerzy Plersch, 1760 r. Fot. Beata Kulesza-Damaziak Zdjcia ze zbiorw Beaty Kuleszy-Damaziak Magorzaty Wrzeniak Redaktor techniczny Marian Krupicki Korekta Zesp ISBN 83-211-1626-4 INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 2001 Wydanie II. Ark. druk. 34/16 + 96 str. ilustr. Skad i amanie: Dartext, Warszawa Druk i oprawa Drukarnia Wydawnicza w Krakowie ul. Wadowicka 8

OD WYDAWCY Ksika, ktr oddajemy do rk Czytelnika, ma dug histori. Autorka rozpocza nad ni prac na pocztku lat trzydziestych, zachcona przez prof. dr. Piusa Parscha. Pierwotny zamiar by skromny. Artykuy opisujce symbole chrzecijaskie i ukazujce ich genez, rozwj, waciwe im konteksty i treci miay pogbi przeywanie liturgii i prawd religijnych przez wiernych. W toku tych prac zrodzi si pomys wydania ksiki systematycznie omawiajcej symbolik chrzecijask. Niestety, najpierw trzyipletnie wygnanie, a potem skutki wojny nie pozwoliy doprowadzi do koca tego przedsiwzicia. Do jego realizacji powrcia Autorka, zachcona przez wydawnictwo Tyrolia, dopiero w latach pidziesitych. Pierwsze wydanie ukazao si w 1959 r. i spotkao si z bardzo yczliwym przyjciem recenzentw i czytelnikw. Ich uwagi pozwoliy Autorce przygotowa drugie wydanie poszerzone o nowe tematy, ale zachowujce dotychczasowy charakter. Autorka, piszc swe dzieo, nigdy nie mylaa o nim jako o dziele naukowym". Miao ono dopomc wiernym wnikn w bogactwo treciowe kryjce si w znakach, gestach, w rnorakich przedstawieniach, bdcych w ostatecznoci jedynie skromnymi i uomnymi rodkami wyrazu wiary w Tego, ktry wszystko stworzy wedug miary i liczby oraz wielokrotnie i na rne sposoby przemawia do ludzi, by w kocu przemwi do nich przez swego Syna. Nastpne wydania, ktre ukazay si ju po mierci Autorki, opracowyway jej wspsiostry z Opactwa St Gabriel. Pite wydanie, na podstawie ktrego dokonano niniejszego przekadu, zostao, tak jak wszystkie poprzednie, poszerzone i zaktualizowane (zwaszcza bibliografia), ale zasadniczo pozostao w samym materiale i charakterze niezmienione. Wspczesne przeobraenia w liturgii i w wystroju wity by moe domagay si nowego opracowania symboliki chrzecijaskiej, zwaszcza e postpujca reforma liturgiczna w coraz wikszym stopniu stara si uwzgldnia warunki Kociow lokalnych, usuwajc niekiedy wiele uwiconych tradycj symboli. Wydanie dziea Dorothei Forstner w niezmienionej postaci wydaje si jednak usprawiedliwia wiadomo, e pene przeywanie wiary wymaga sigania rwnie po rzeczy stare", e wielowiekowa symbolika chrzecijaska, zarwno

ta z czasw narodzin Kocioa, jak i z czasw jej niebywale bujnego rozwoju - z okresu aktywnoci wielkich Ojcw Kocioa oraz redniowiecznych teologw i mistykw, jest nada obecna w dzieach sztuki, literaturze i codziennym yciu. Poznanie zamierzchych, przedchrzecijaskich korzeni symboliki chrzecijaskiej, jej rde biblijnych, wiadectw patrystycznych, liturgicznych, a take jej artystycznego wyrazu wydaje si nieodzownym warunkiem poczucia duchowej wizi z Kocioem powszechnym i bardziej wiadomego przeywania jego przeobfitego, rwnie w zakresie symboliki, bogactwa.

WSTP Symbolem" nazywano pierwotnie odamany kawaek koci do gry lub jakiego innego przedmiotu, ktrego brzeg pasowa do brzegu pozostaej czci tak, e mona je byo z sob zoy (Sym-ballo). Przyjaciele i gocie obdarzali si nawzajem takimi kawakami przedmiotw, aby mc si po nich rozpozna. Byy znakiem rozpoznawczym (tessera hospitalita-tis), ktry dziedziczono w rodzinach. Pniej posugiwano si w takim celu odciskiem pieczci {apayic). W znaczeniu przenonym symbole oznaczaj rzeczy, ktre z racji jakiegokolwiek podobiestwa uzmysawiaj co duchowego1. Nie chodzi ju tylko o zczenie z sob dwch czci jednego przedmiotu, lecz o spotkanie tego, co konkretne, z reprezentowan przez siebie, a w sakramentach nawet skutecznie w sobie zawart rzeczywistoci wyszego porzdku. Czowiek jako istota duchowo-zmysowa potrzebuje symboli, aby przybliy sobie to, co duchowe. Niekiedy mgliste odczuwanie ich bogatej treci moe mu powiedzie wicej ni sowa. Symbole bowiem cz w jedno oglne wraenie najbardziej rne rzeczy, natomiast mowa tylko w sposb czstkowy i stopniowy uwiadamia to, co symbole w jednej chwili przedstawiaj duszy ludzkiej. Gdy spogldamy na nieprzejrzanie rozlegy wiat symboli, spostrzegamy rne dziedziny, ktre opieraj si jedne na drugich, wzajemnie si przenikaj i - nie biorc pod uwag wszelkiego rodzaju pogaskich wypacze i znieksztace tworz hierarchiczn struktur. Podstaw jej stanowi naturalna symbolika kosmosu, przez ktr kady czowiek moe doj do poznania Boga. Dziki objawieniu biblijnemu i waciwej dla typice ta naturalna symbolika zostaje wypeniona sensem nowej historio-zbawczej symboliki, aby osign swoje apogeum w tajemnicy Chrystusa, ktra jest nadal obecna i nadal dziaa w Kociele i jego sakramentach, a w chwale osiga sw peni. W kosmosie, ktry Bg powoa do istnienia przez swe stwrcze niech si stanie", wszystko jest symbolem, poniewa kada rzecz jest na swj sposb wyrazem i nosicielem idei Boej, analogicznym obrazem wiecznej Mdroci. Idea jest czym istotnie realnym, rzecz podpadajca pod zmysy jest rwnie realna, ale w znacznie sabszym stopniu - magis videtur quod non videtur"2. Dla nas, ludzi, obraz jest jednak drog do prawzoru. Kada rzecz podpadajca

pod zmysy, w ktrej wieczna idea czy si z przemijajc materi, wskazuje na to, co wieczne, i w ten sposb staje si symbolem" w znaczeniu najbardziej pierwotnym; wraz z nim dana ;est nam owa poowa", ktra odpowiada drugiej i tworzy z ni cao.
1

Naley jednak zaznaczy, e zgodnie z nauk Soboru Lateraskiego IV inter creatorem et creaturam non potest tanta similitudo notari, qui inter eos maior sit militudo notanda" (nie mona stwierdza adnego podobiestwa midzy Stwrc i stworzeniem, nie twierdzc jednoczenie, i zawiera ono jeszcze wikszepodobiestwo") (Denz 432).- Ambroy, De mysteriis 3,15.

8 Symbole kryj w sobie obiektywn, istotow tre, ktra nie zostaa im nadana dopiero przez ducha ludzkiego; symbole istniej nawet wtedy, gdy czowiek ich sobie nie uwiadamia. Moemy o tym wnosi z bardzo dawnego opowiadania o stworzeniu wiata, ktre przyznaje pierwszemu czowiekowi zdolno pojmowania istoty rzeczy: Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzta ldowe i wszelkie ptaki powietrzne, Pan Bg przyprowadzi je do mczyzny, aby przekona si, jak on da im nazw. Kade jednak zwierz, ktre okreli mczyzna, otrzymao nazw istota ywa" (Rdz 2,19). Jednak wraz z grzechem wkrady si na wiat zamienie umysu i bd. Ludzie, ktrzy powinni byli pozna Boga przez Jego dziea, znikczem-nieli w swoich mylach i zamione zostao bezrozumne ich serce (...) I zamienili chwa niezniszczalnego Boga na podobizny i obrazy miertelnego czowieka, czworononych zwierzt i pazw" (Rz 1,21.23). Poprzestali na symbolu i oddawali mu cze Bosk, zamiast doj do Stwrcy (por. Mdr 13,1-9). To wypaczenie autentycznych hierofanii i uczynienie z nich przedmiotu bawochwalczego kultu stanowi o waciwej istocie pogastwa. Znajduje ona swj wyraz przede wszystkim w micie. W micie przedmiotem kultu staje si samo ycie biologiczne z waciw mu regularnoci i zmiennoci, a nie Bg, o ktrego opatrznoci to wanie ycie daje wiadectwo. Na tym polega bd wszelkiego pogastwa. Oczywicie ludzie na wczesnych etapach rozwoju historycznego nie posiadali wiadomoci, po ktre signa wiedza pniej. Nie wiedzieli nic o elektrycznoci, magnetyzmie itp. To, co podziwiali i co wprawiao

ich w zdumienie, czcili jako yczliwe bstwo, to za, co napeniao ich trwog albo wyrzdzao im szkod, prbowali, jako si z, trzyma z daleka od siebie bd te udobrucha. Wszdzie widzieli zjawiska spowodowane przez istoty wysze: piorun by strza boga, grzmot dudnieniem boskiego pojazdu, chmury trzod boga, bieg soca przejadk Heliosa w wozie zaprzonym w ogniste rumaki albo (jak w Egipcie) przejadk boga Ra, ktry w barce pynie po oceanie niebieskim. Ze wiatem zwierzcym, nie do dokadnie poznanym, czyli najdziwniejsze banie, ktre utrzymyway si przez tysiclecia, a przybrawszy nowy sens, przenikny rwnie do wiata symboliki chrzecijaskiej. Ludy staroytne w swoich religijnych witach odtwarzay zwizan z porami roku cykliczno budzenia si do ycia przyrody i jej zamierania i przeyway" odradzanie si przyrody w misteriach, ktre miay im zapewni wyzwolenie i szczliwe ycie przysze. Pogaskie formy kultowe byy rnorodne i nieprzeliczone byy te postacie bogw, ich atrybuty i symbole. Pod rnymi nazwami mmmmm . Zachowali j o waciwej im niegdy Boskiej A. Jeremias, Handbuch der altorientalischen Geisteskultur, Leipzig 1929, s. 90.

Wstp

harmonii oraz przepeniaa ich gboka tsknota za moliwoci wyzwolenia si z ziemskich przeciwiestw i osignicia znw jakiej wyszej jednoci. Ta tsknota za Istot obiecujc wyzwolenie, za przezwycieniem sprzecznoci, ktre przeywali w przeciwiestwach mierci i ycia, wiata i ciemnoci, znalaza swj symboliczny wyraz rwnie w ich sztuce. Ludy staroytne poszukiway na swj sposb niewidzialnego Boga, czy nie mogyby Go dotkn (y/riAaf]aeav avrv) i znale" (Dz 17,27). To dotkn" trzeba rozumie dosownie. Kto wzywa bogw niebieskich, prbowa ich uchwyci, wznoszc rce, kto modli si do bogw podziemia, dotyka ziemi. Uczynione rk ludzk wizerunki bogw znaczyy tyle, co sam bg. To samo odnosio si do tych zwierzt, ktre podziwiano z racji pewnych cech lub

ceniono ze wzgldu na ich uyteczno; stopniowanie i idealizacja icjji przymiotw doprowadziy do tego, e stay si one mitycznym symbolem albo uosobieniem samego bstwa, a czsto take obrazem zjawisk kosmicznych. Wedug wierze antycznych symbole nie tylko wskazyway na to, co przedstawiay, lecz rwnoczenie to co uobecniay. Swoisto takiego sposobu mylenia wie si z osobliwym pogldem staroytnych na wiat. Zgodnie z tym pogldem obraz jest nie tylko funkcjonalnym przedstawieniem jakiej rzeczy, danej wiadomoci czowieka, lecz moe oznacza take promieniowanie, ujawnienie i objawienie istoty rzeczy oraz uczestnictwo w samym przedmiocie. Przez obraz nie naley zatem rozumie czego, co jest obce rzeczywistoci, co istnieje tylko w myli, lecz co, co uczestniczy w rzeczywistoci i jest sam rzeczywistoci. W nim ukazuje si istota rzeczy. Obraz ma wobec tego te same siy, odczucia i moliwoci dziaania, co jego prawzr."4 Z si dziaania konkretnego symbolu czy si magia. Polega ona na usiowaniu spowodowania - wykorzystujc niezwyke lub demoniczne moce - skutkw, ktre przyniosyby czowiekowi poytek lub szkod. Pewne przedmioty, znaki albo te nazwy (rzeczy, osb) suyy za rodek do osignicia tego celu. Nazw uwaano za tosam z istot jej nosiciela. Nada obrazowi nazw kogo lub czego oznaczao stworzy sobowtra; w ten sposb poprzez symbol mona byo oddziaywa na samego czowieka. Szczeglnym rodzajem magii s czary przez analogi. U podstaw ich ley zasada: Co si przytrafia obrazowi, musi si te przytrafi pierwowzorowi". Ten zabobon obserwujemy i dzi w pewnych naiwnych ju zwyczajach ludowych, np. przez pola toczy si ponce koo, aby zmusi soce do ich ogrzewania. W zwyczajach ludowych zachowaa si te ara w przenoszenie si z jednej istoty na drug (sympatia). Przykadem mog by jaja wielkoczwartkowe", ktre zakopuje si w ziemi, aby uyniay rol, albo te wiee gazki, ktre maj przynosi szczcie : sprzyja pomylnoci ludzi i zwierzt. Analogiczne w swym charakterze jest stosowanie rolin do celw leczniczych, uwzgldniajc jedynie ich zewntrzne cechy; roliny o tej barwie stosuje si przeciw taczce, pokrzywy - przeciw kuciu w boku itp.

Tego rodzaju pogldy byy w staro-noci powszechnie znane. Nawet potomkowie Abrahama nie byli od 1 G. Kittel, G. Friedrich, Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament, t. 110, gart 1933-1979 (haso: E\kwv).

10

nich wolni. Z Ksigi Rodzaju (30,14) dowiadujemy si na przykad, e Ruben przynis swej matce, Lei, owoce mandragory, ktrej korze przypomina ma posta ludzk. Spoycie mandragory miao obdarzy Le bogosawiestwem urodzenia dziecka. Rzut oka na krg idei tego naiwnego zabobonu jest konieczny do zrozumienia niektrych symboli, siga on bowiem ich prehistorii. Objawienie biblijne przywraca tym elementom kosmicznej symboliki, mitycznie interpretowanej przez pogastwo, znowu ich prawdziwe znaczenie - s wyrazem stwrczej mocy Boga. Bg objawia si w nowy sposb, a mianowicie przez szczeglny wybr, prowadzenie i zadziwiajce czyny, ktre staj si wydarzeniami historii zbawienia, typami Nowego Testamentu. Objawienie to wprawdzie przekracza sposoby ujawniania si Boga w naturze, nie znosi ich jednak, lecz poszerza i asymiluje. Przykadem moe by tu woda. Nad tym elementem ycia unosi si na samym pocztku dziejw wiata Duch Boy. W czasie potopu woda za staje si narzdziem zniszczenia, kary za popenione przez ludzi grzechy, ale i ocala dzieci Izraela, uciekajce przed Egipcjanami, gdy morze rozdziela si i pozwala im bezpiecznie przej. Wszystkie te wielkie wydarzenia zawieraj zapowied sakramentu chrztu. Gdy za nadesza penia czasu, w ktrym druga osoba Boa przez swoje askawe przyjcie ciaa ludzkiego zechciaa uwici (consecrare) wiat5, spenia si tsknota wszelkiego stworzenia: przez Chrystusa i w Chrystusie zostaa dokonarfe wielka przemiana wiata, poniewa wraz z nastaniem krlestwa Boego zstpio na wiat ycie Boe.

Jezus, goszc sw nauk, najczciej czerpie obrazy ze wiata przyrody i ycia codziennego. Sam nazywa siebie winn latorol, chlebem, wiatem, bram, pasterzem, kamieniem wgielnym itp. Czyny i cuda Chrystusa s znw typami dziaania aski w tajemnicy Kocioa, ktrego misj jest wczenie rzeczy ziemskich w zbawcze dzieo Chrystusa. Koci realizuje t misj przez swoje powicenia liturgiczne. Napenia rzeczy ziemskie treci Bosk i czyni je nosicielami ask. Wszystkie istoty i zjawiska stworzonego wiata maj, ju jako dzieo Boe, swoje naturalne odniesienie do Boga, Koci jednak, udzielajc swych bogosawiestw, ktrymi obejmuje cao stworzenia, ustanawia ponadto i potwierdza szczeglny stosunek wiata do Syna Boego, ktry sta si czowiekiem. Formuy powice wskazuj czsto na liczne typy Starego Testamentu i ukazuj w ten sposb cudowne wizy i konteksty planu zbawczego. Ksigi liturgiczne, mszay, pontyfikaty, rytuay dowodz, jak rzeczy naturalne czy te dziea ludzkie staj si, dziki modlitwie Kocioa, symbolami w penym tego sowa znaczeniu. Odnosi si to przede wszystkim do tych rzeczy albo znakw, ktre s materi sakramentw. Przy powiceniu wody chrzcielnej w momencie, gdy wypowiada si sowa: Niech moc Ducha, witego zstpi w wod wypeniajc to rdo chrzcielne"6, Duch wity jakby zostaje w niej zanurzony, aby zapodni to wite rdo dla rodzenia dzieci Boych. Podobnie przy powicaniu witych olejw w Wielki Czwartek w Prefacji prosi si Boga, aby raczy 5 Por. Martyrologium Romanum (wito Boego Narodzenia). 6 Powicenie wody chrzcielnej, w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, s. 397. Wstp 11 witemu krzymu doda mocy Ducha witego"7. Oleje wite otrzymuj dziki ich powiceniu tak moc, e biskup i kapani zginaj przed nimi kolana i sawi je pieni. Najwzniolejsz jednak tre symboliczn otrzymuje najwitsza Eucharystia. W niej chleb i wino s symbolami Ciaa i Krwi Chrystusa, ktre wszake moc sw konsekracji w sposb realny zawieraj to, co symbolizuj.

W jakiej mierze wszystkie powicone przedmioty staj si nosicielami i porednikami ask. W sakramentach i sakramentaliach zostao osignite to, do czego dy wiat antyczny, a czego nie mg osign, co uwaa, i mgby posiada, a czego jednak by pozbawiony. Przewrt, ktrego dokonao chrzecijastwo, przejawia si rwnie przez to, e niekiedy spenienie jakiego antycznego wyobraenia sytuuje go na znacznie wyszym poziomie. Mityczny Orfeusz, ktry dwikami swej liry wabi stworzenia, staje si symbolem Chrystusa, ktry wszystko pociga do siebie. Soce za, ktremu poganie oddawali cze bosk, jest symbolem Chrystusa, wiatoci wiata, wschodzcym z wysokoci Socem, ktre modlitwy brewiarzowe opiewaj w swych hymnach i ktre okrela bieg roku liturgicznego. Jakie znaczenie maj zatem symbole, ktre stworzya sztuka chrzecijaska? Zapoyczyy one form ze stworzonego wiata, ale tre wziy ze witych tajemnic, na ktre te wskazuj. Symbol ryby na przykad zawiera wydobywajc tylko jedno z jego wielu znacze - w swojej greckiej nazwie IX0YZ ca chrystologi, a w poczeniu z koszem chleba przypomina cud rozmnoenia chleba i staje si symbolem witej Eucharystii. * Sztuka symboliczna uwydatnia w swoim obrazie zaczerpnitym z przyrody tylko to, co jest konieczne do wskazania na tre duchow. Dziki tej stylizacji chce ukaza, e rzeczy zostay oderwane od przyrody, aby wyrazi to, co wysze. Mimo caego kamuflau, ktry jest waciwy dla symbolu, sens symbolu musi by zrozumiay dla wtajemniczonego i moliwy do okrelenia dziki miejscu i otoczeniu, w ktrym si pojawia dany motyw, bd dziki porwnaniu go z innymi symbolami. Chrzecijanie pierwszych wiekw znali symbole tak dobrze jak alfabet, a moe nawet lepiej, bo nie wszyscy umieli czyta. Std Ojcowie Kocioa, goszc kazania co ludu, czerpali przykady ze wiata symboli. Symbole traktowano jako mow obrazw, ktrej dzisiaj na nowo trzeba si dopiero uczy, a przyswajano j sobie w duchowej atmosferze, w jakiej wyrosa. Malarstwo i epigrafika katakumbowe s zupenie proste i na wskro symboliczne. Pod koniec IV w. zanikaj powoli jej proste tajemne znaki. Ich

miejsce zajmuje paskorzeba sarkofagowa i od V w. bazylikowa sztuka mozaikowa, ktre rozwijaj znaczne bogactwo form. Nigdzie nie jest woda czystsza ni w pobliu rda. Jeeli jest to prawda, to prawd te jest, e starochrzecijaskie idee i motywy, a zwaszcza ich formy, s w pewnym sensie nieprzemijajce. Tym tumaczy si ogromne zainteresowanie, jakie budz one wanie w naszych czasach, i to nie tylko wrd wierzcych chrzecijan."8 7 Powicenie krzyma witego, w: tame, s. 331. 8 Ch. Mohrmann, F. van der Meer, Bildatlas der fruhchristlichen Welt (wyd. niem. H. Kraft), 1959, Przedmowa. 12 Wstp We wczesnym redniowieczu symbol jest najczciej stosowanym rodkiem wyrazu. Nic nie istnieje samo przez si, wszystkie rzeczy istniej tylko w wietle tego, co Boskie, bdc zarazem Jego wypowiedzi przyobleczon w ciao. Nie ujmuje si zjawisk otaczajcego wiata tylko myl, nigdy w jednoznacznych pojciach, lecz oglda si je zawsze w wieloznacznych symbolach. Przede wszystkim zwierz byo wielokrotnie wykorzystywanym i odpowiednim wyrazem przey czowieka tego okresu. W drugiej poowie XI w., wraz z pojawieniem si rzeby w kamieniu, zwierz staje si gwnym tematem i ulubionym motywem architektonicznym. W XII w. symbol zwierzcia jest coraz bardziej powszechny. W XIII w. ustpuje miejsca postaci ludzkiej."9 Pojawiaj si wwczas motywy o innym charakterze: personifikacje cnt, wad, sztuk, nauk, rnych okresw ycia itp.10 Do tego rodzaju obrazw symbolicznych, ktre przedstawiaj pojcia abstrakcyjne pod postaci fikcyjnych osb, odniesiono bdnie termin literacki alegoria" n. Z tego okresu pochodz liczne cykle typw maryjnych. Wiele symboli zostao przeniesionych jednak do heraldyki, a wic na grunt wiecki (np. lew, feniks, gryf, lilia). Od XVI w. symbole staj si emblematami, z ktrymi czono sentencj acisk odpowiadajc najczciej treci symbolu. Wyraaa ona w niektrych wypadkach program ycia danej osoby, rodziny czy te zakonu albo jakiej innej wsplnoty. Ulubiona zabawa renesansu, polegajca na zadawaniu i

rozwizywaniu zagadek, bya nader ywa jeszcze w baroku. Emblematy za kryy w sobie zarwno gboko religijn tre, jak i stanowiy okazj do radosnej zabawy. Zasady wiary i moralnoci byy przedstawiane w najrniejszych symbolach, niekiedy zaprawionych nadto humorem. Ponisze rozwaania o poszczeglnych symbolach opieraj si prawie zawsze na wiadomociach zaczerpnitych ze wiata staroytnego, Biblii, patrologii, liturgii i historii sztuki. Wszystkie one stanowi bowiem na swj sposb o symbolice,chrzecijaskiej i pomimo caej wolnoci inspiracji artystycznej, tak mocno dzisiaj podkrelanej, powinny pozosta podstawowymi rwnie w jej dalszym rozwoju. 9 W. von Blankenburg, Heilige und ddmonische Tiere, Leipzig 1943 (19752). 10 Ju w sztuce starochrzecijaskiej spotykamy si z przedstawieniami zarwno Kocioa i Synagogi, jak i rnych bstw pogaskich; te ostatnie s jednak w chrzecijastwie raczej personifikacjami np. Nike, Victorii, Uranosa, Okeanosa. 11 Por. K. Kunstte, Ikonograptoe der chri.stli.chen Kunst, t. 1-2, Tib 1926-1928, t. 1, s. 12. ZNAKI I PISMO 1. Znak krzya Krzy jest witym znakiem odkupienia; znakiem tym Koci rozpoczyna wszelkie czynnoci, bogosawi nim i powica. Dlatego te wrd symboli chrzecijaskich przysuguje mu naczelne miejsce. Ukrzyowanie byo najbardziej okrutn i haniebn kar mierci stosowan przez Rzymian. Skazywano na ni tylko niewolnikw i przestpcw; nigdy obywateli rzymskich. Inne ludy, np. Persowie (por. Ezd 6,11; Est 2,23; 7,9; 5,14; 9,13), znay rwnie kar ukrzyowania. Konstantyn Wielki znis t kar w imperium rzymskim, gdy mier Pana uwicia krzy i sta si on znakiem zwycistwa. Jeszcze przed swoj mk mwi Chrystus o naladowaniu krzya" (Mt 10,38; 16,24). Prawdopodobnie posuy si w tym wypadku wyraeniem przysowiowym, gdy oglnie byo wiadomo, e skazani na ukrzyowanie sami musieli zanie drzewo mki" na miejsce kani. Tylko w tym kontekcie

suchacze mogli zrozumie t obrazow wypowied Zbawiciela, ktrej peny sens ukaza si dopiero po Jego mce. Pawe Aposto mwi o krzyu jako o znaku pojednania z Bogiem (Ef 2,16), znaku pokoju (Koi 1,20), znaku mocy Boej (1 Kor 1,18), znaku chluby (Ga 6,14). Na kocu za wiata ukae si - zgodnie z zapowiedzi Pana - na niebie znak Syna Czowieczego" (Mt 24,30). U najstarszych ludw krzy by znakiem astronomicznym. Oznacza soce lub strony wiata. Bardzo czsto uywano te tego najprostszego znaku jako symbolicznego ornamentu. Formy tego znaku, ktre jako tajemne symbole krzya zostay przyjte przez chrzecijastwo, s nastpujce: 1. Czteroramienny krzy wpisany w koo jest przedchrzecijaskim symbolem wiata i soca uywanym zarwno przez ludy azjatyckie, jak i przez dawnych Germanw. By on dla nich take symbolem cyklu rocznego i zasad biologiczn. Oznacza zdrowie i ycie. W sztuce, chrzecijaskiej znaczenie tego znaku w odniesieniu do Chrystusa jako wiatoci i Odkupiciela wiata narzucao si samo przez si. Moe on jednak rwnie symbolizowa jedynowadztwo Boga w wiecie. 2. Krzy w ksztacie greckiej litery Tau (crux commissa krzy skada1 Sawny filozof i mwca Cycero wypowiada! si na temat krzya w wielu swoich dzieach. Drastyczn wypowied znajdujemy w jego mowie Pro C. Rabirio perduellionis reo 5,16: (...) a sama nazwa krzya daleka niech bdzie nie tylko od ciaa obywatela rzymskiego, lecz take od jego myli, oczu i uszu. Z tych wszystkich bowiem rzeczy nie tylko taki kres ycia i mka, ale te taki rodzaj mierci, oczekiwanie na ni, a wreszcie sama myl o niej niegodna jest obywatela rzym-kiego i czowieka wolnego".

14 Znaki i pismo jacy si z belki poprzecznej naoonej na pionow) by dla staroytnych znakiem witym; oznacza centrum wiata, by symbolem panujcej nad wszystkim siy soca. Krlowie asyryjscy nosili taki krzy na szyi albo na piersiach. Dla ludw

staroamerykaskich by symbolem deszczu czy boga deszczu; linia pozioma oznaczaa horyzont, pionowa strumie wody. Zdaniem Izydora z Sewilli na wykazach onierzy znak Theta (&) umieszczano przy nazwisku onierza, ktry poleg w walce, a znak T przy nazwiskach onierzy yjcych2. Prorok Ezechiel (9,4) na rozkaz Boga kreli znak Taw na czoach tych, ktrzy zachowali wiar. Ta czynno symboliczna wskazuje - wedug nauki Ojcw Kocioa - na krzy jako na znak odkupienia, piecz wybranych (por. Ap 7, 2 n.). Mnisi nosili laski w ksztacie wanie takiego krzya, dlatego na pamitk w. Antoniego Pustelnika nazywa si go rwnie krzyem w. Antoniego". 3. Krzy z uchwytem (ayx, crux ansata), nazywany bdnie te kluczem Nilu, oznacza - jako hieroglif egipski - ycie albo zapodnienie przez soce. Linia pozioma z ptl oznacza wschodzce soce, pionowa - promie soca. Na grobach Koptw (chrzecijascy potomkowie Egipcjan) czsto ryto ten znak, bdcy w tym przypadku symbolem krzya. 4. Swastyka (pierwotnie znak ognia i soca), nazywana rwnie crux gammata (krzy gamma), gdy skada si z czterech odwrconych greckich liter F, wywodzi si z bardzo dawnych czasw. U buddystw oznacza klucz do raju, w kulcie Atargatis jest symbolem ycia. Pniej znajduje si j rwnie u Germanw. W sanskrycie jest znakiem witym, w Skandynawii oznacza mot Tora. W ornamentyce kocielnej w epoce dominujcego stylu romaskiego, w ktrym zastaje si jeszcze niektre stare figury magiczne, traktowano swastyk jako znak chronicy przed szatanem. W trzech pierwszych wiekach chrzecijastwa jeszcze czciej ni z tymi znakami krzya przejtymi z pogastwa spotykamy si zarwno z przedstawieniami kotwicy, trjzbu, monogramu Chrystusa, jak i typi-cznych postaci starotestamentalnych i orantw jako symbolami krzya witego. Waciwym znakiem krzya posugiwano si tylko w pojedynczych przypadkach, i to w cakowitej tajemnicy. Powodem takiego postpowania bya ostrono, eby witych tajemnic wiary nie narazi na szyderstwo i profanacj ze strony pogan, a take obawa przed przeladowaniem. Po zwycistwie chrzecijastwa ostrono ta okazaa si zbyteczna i mona ju byo jawnie przedstawia sam znak krzya. Oto jego rne formy:

5. Krzy rwnoramienny albo grecki (crux uadrata) z czasw chrzecijaskich, wpisany albo nie wpisany w koo, nawizuje do przedchrzecijaskiego czteroramiennego krzya wpisanego w koo. 6. Krzy taciski (crux immissa - od immitere: skada ze sob). 7. Krzy w. Andrzeja przypomina ksztatem drzewo mki, na ktrym ponis mier w. Andrzej, aposto. Nazywa si go take crux decussata od decussis znaku rzymskiej cyfry dziesi. Odgrywa wielk rol 2 Por. Etymologiae lib. I, cap. 29, 1 n. Gesty 15 t w tysicletnim rozwoju zarwno znakw umieszczanych na domostwach, znakw cechowych i granicznych, jak i stempli drukarskich. Pierwotnie symbolizowa drewna skrzyowane i pooone na otarzu ofiarnym. 8. Krzy widlasty by zapewne pierwotnym znakiem symbolizujcym tchnienie w wod chrzcieln; znak ten z czasem przybra posta greckiej litery y. Prawdziwe znaczenie tego znaku tchnienia kryje si w aluzji do drzewa ycia (por. Znaki i -pismo i Drzewa). 9. Krzy arcybiskupi albo krzy patriarchalny, w heraldyce zwany krzyem lotaryskim. Take cudowny krzy ze Scheyern" ma tak posta. 10. Krzy papieski. W odrnieniu od krzya arcybiskupiego dodano do niego trzeci belk poprzeczn. 11. Krzy prawosawny i jego odmiany charakteryzuj si ukon belk doln wyobraajc belk, ktra suya skazacowi za podpor ng. 12. Krzy laskowany by umieszczany na monetach ju w czasach Merowingw; w Austrii by umieszczany na sztandarach Dni Katolickich. 13. Krzy jerozolimski, laskowany z czterema krzyykami umieszczonymi midzy ramionami duego krzya, mia przypomina pi witych ran. Rycerze Grobu witego nosili go na swych biaych paszczach.

14. Osiem rozwidle krzya maltaskiego (heraldyczna odznaka zakonu joannitw) oznacza osiem bogosawiestw. Wedug wiadectw nauczycieli Kocioa II-V w. rado wiary modych chrzecijan dopatrywaa si ladw krzya witego take w przyrodzie i w najprzerniejszych przedmiotach. Rozpoznawano go w ukadzie czterech stron wiata, w sylwetce leccego ptaka, w ukadzie rogw wou, postawie czowieka stojcego z rozpostartymi ramionami, w ksztacie sztandaru armii, w tropjonie3, w sylwetce statku z masztem i aglami, w ksztacie drabiny czy puga znaczcego bruzdami ziemi. Tym znakiem krlewskim" wierni uzbrajali si przeciw demonom, ktre ,,drc uciekay" przed nim, a take uwicali nim naj zwyczaj niej sze czynnoci codziennego ycia. Greccy Ojcowie Kocioa widzieli w krzyu symbol Chrystusa, ktry rozpostarty na drzewie mki obejmuje cay wszechwiat, jego wysoko i gboko, szeroko i dugo, przenika go swoim Bstwem i harmonijnie czy w jedno. Mimo triumfu krzya witego w IV w., triumfu, o ktrym z takim zachwytem opowiada w. Jan Chryzostom w swoich licznych mowach, nie przezwyciono jeszcze penej czci bojani przed przedstawianiem ukrzyowanej postaci Zbawiciela. Zbyt ywa bya pami o doznanej przeze habie mierci krzyowej. Do VI w. pozosta wic krzy tylko symbolem; nie umieszczano na nim ciaa Zbawiciela4. 3 Tropajon - tropaeum (tp07iawv od xpem - zawraca, zmusi do ucieczki) by znakiem, e na tym miejscu pokonano nieprzyjaciela. By to drewniany stojak W ksztacie krzya, na ktrym zwycizcy zawieszali zbroj, tarcz i bro pokonaiO wroga. 4 Jungmann podaje inny powd nieumieszczania ciaa Zbawiciela na krzyu: Nie chciano oglda oczyma samego zjawiska i towarzyszcych mu okolicznoci, bez raczej ukryt za nim istot, ktra bya czym znacznie wicej ni umieraniem mczonego czowieka. T ukryt istot o wiele trafniej i gbiej ukazywa myli 16 Znaki i pismo

Na starochrzecijaskich sarkofagach, na ktrych przedstawiano te sceny pasyjne obejmujce kilka postaci ludzkich, ukrzyowanie byo zastpione przez tzw. anastasis (77 avaaramg - wzniesienie, wystawienie, obudzenie, wskrzeszenie). Ten motyw, z ktrym spotkamy si jeszcze wielokrotnie, gdy jest kombinacj wielu symboli, skada si z krzya, nad ktrym wznosi si konstantyski monogram Chrystusa w wiecu zwycistwa dziobanym przez gobie. U stp krzya, po jego prawej i lewej stronie, czuwaj (jak przy grobie Chrystusa) dwaj rzymscy onierze. Znak haby przybiera wic posta znaku zwycistwa i staje si wyrazem passio gloriosa. W V i VI w. bardzo rozpowszechnione s gemmy w formie krzyy. Zawieszano je jako wota w bazylikach albo suyy jako krzye do bogosawiestw i relikwiarze, jako krzye procesyjne i otarzowe. W malarstwie ciennym i w sztuce mozaikowej zajmuj miejsce centralne. Krzye 0 rnych wielkociach i wykonane rn technik - umieszczone na stopniach, na tronach, pod ukami triumfalnymi, wypuszczajce pdy 1 kwiaty - mwi wszdzie o zwycistwie, yciu i radoci; s typami przemienionego Zbawiciela. Tam za, gdzie przedstawia si samego Chrystusa, najczciej trzyma On w rku krzy w ksztacie laski albo bera. Krzy w ksztacie bera trzyma zwaszcza w scenach przedstawiajcych cuda przez Niego dokonane. W ten sposb podkrela si ich charakter misteryjny - to, co Zbawiciel uczyni w swoim yciu w sposb widzialny, dokonuje take w sposb niewidzialny w liturgii Kocioa. Krokiem w kierunku realnych przedstawie Ukrzyowanego s te krzye, na ktrych w punkcie zczenia dwch belek znajduje si popiersie Zbawiciela, Baranek Boy lub okolona aureol rka Chrystusa. Istniej te, cho zupenie odosobnione, reliefy z czasw wczesnochrzecijaskich przedstawiajce obnaon posta Ukrzyowanego. Najstarszymi przykadami tego s mae gemmy z II w., pochodzce ze Wschodu. Pniejszy przykad pochodzcy z V w. to posta Ukrzyowanego na sawnych drewnianych drzwiach kocioa w. Sabiny w Rzymie. W VI w. pojawiaj si krzye z przybitym do drzewa mki ciaem Chrystusa, ale odzianym w dug tunik i w zwyciskiej postawie. Take w epoce romaskiej

ukrzyowany Zbawiciel zachowuje postaw triumfujc: nosi dug opask na biodrach, a na gowie koron krlewsk. Szczeglny charakter maj celtyckie krzye kamienne, ktre czsto spotyka si w Wielkiej Brytanii, a mianowicie w Irlandii i Szkocji. Na kontynencie s one nieznane, a jeli si pojawiaj, to w innej formie. Rozwiny si z prehistorycznych dolmenw, w czasach chrzecijaskich w tych nieforemnych kamieniach-pomnikach obiono najpierw tylko krzy otoczony koem (moe jeszcze pod wpywem pogaskiego symbolu chrzecijaskiej tylko na ni wskazujcy symbol" (J. A. Jungmann, E. Sauser, Symbolik der katholischen Kirche, Stuttgart 1960, s. 17 (Symbolik der Religionen 6). Danielou zamyka rozdzia dziewity swojej ksiki Les symboles chretiens primi-tifs (Paris 1961, s. 151) wnioskiem, ktry chocia nie odnosi si do sposobu przedstawiania krzya, lecz samego krelenia jego znaku, naleaoby uwzgldni w tym kontekcie. Twierdzi on, e znak krzya nie mia pierwotnie przypomina cierpie Jezusa, iecz mia\ by symbolem Boskiej potgi Chrystusa. Tam, gdzie odnoszono go do mierci krzyowej, widziano w nim raczej wyraz potgi Boej, ktra przez mier objawiaa swoj przedziwn moc. Cztery belki krzya symbolizuj zatem kosmiczny charakter czynu zbawczego. Gesty 17 soca), potem take spiralne ornamenty i litery. We wczesnym redniowieczu ustala si forma krzya w swej dzisiejszej postaci. Bywa ona ozdabiana scenami biblijnymi, ornamentem wstgowym, spiralami itp.; elementem wsplnym jest aureola okalajca przecicie si belek krzya, ktra obramowuje stosunkowo ma posta gwn, Zbawiciela na krzyu albo w glorii, przedstawion jednak raczej symbolicznie ni realistycznie. Od okoo X w. przedstawienie krzya jest ju wprawdzie bardziej realistyczne, ale nadal wok umierajcego Zbawiciela grupuje si symboliczne postacie soca i ksiyca, Kocioa i Synagogi. Zwycistwo symbolizuje pokonany w lecy u stp krzya, ofiar mioci - pelikan karmicy wasn krwi swoje pisklta.

Szeroko rozpowszechnione byy tzw. ywe krzye, ktre pojawiy si w XV w.; nazywano je tak dlatego, e z czterech belek krzya wyrastaj ramiona. Najwysze rami otwiera kluczem niebo, najnisze bije motem w pieko, prawe koronuje Koci, lewe uderza mieczem Synagog. W liturgii jednak naczelne miejsce zajmuje zawsze passio beata. Koci bowiem spoglda na krzy w blasku przemienienia. Krzy ogarnia sob wszystkie tajemnice Chrystusa: mk, zmartwychwstanie, panowanie nad wiatem, paruzj. Znak krzya jest najczstszym gestem we wszystkich obrzdach liturgicznych, jest sakramentalnym nosicielem aski zbawienia, promieniuje Bosk moc i bogosawiestwem. Koci rozwija swoje myli o tajemnicy krzya najpikniej w liturgii Wielkiego Postu, Wielkiego Pitku i wita Podwyszenia Krzya (14 wrzenia), a take w tekstach pontyfikau na powicenie nowego krzya, w ktrych wspaniale zostaje ukazane symboliczne przeciwiestwo rajskiego drzewa ycia i znaku zbawienia oraz zamieszcza si wspaniay tekst modlitwy: Aby przez niego [krzy], ktry wskutek zwycistwa Baranka sta si zbawieniem, pasterz zachowa na przyszo nienaruszone stado."5 Krzy, jako gwny symbol chrzecijaski i znak zbawienia, jest take atrybutem wielu witych, ktrych ycie w szczeglny sposb byo zaznaczone jego tajemnic, a mianowicie Andrzeja, Bernarda z Clairvaux, Bonawentury, Jana od Krzya i wielu innych6. 2. Gesty Ciao i dusza - to w istocie cay czowiek. Dlatego ciao jest narzdziem duszy, gest - wyrazem myli i odczu. Najwysza doskonao polegaaby na tym, eby cae ciao pozwalao, niby czysty kryszta, przewieca duszy i eby nadto kady jego gest i cae jego dziaanie byo przeniknite duchem. Tak bdzie kiedy, gdy ciaa nasze zostan przemienione: najdoskonalsza harmonia, wzajemna wi bez jakichkolwiek przeciwiestw. Gesty towarzysz mowie, oywiaj j, czciowo mog j zastpi i s niezalene od rnorodnoci jzykw poszczeglnych narodw. Ludzie

5 Pontificale Romanum. Summorum pontificum iussu editum, a Benedicto XIV et Leone XIII. Pont. Max. recognitum et castigatum. Editio typica, Ratisbonae 1888, II, 177. 6 Na temat atrybutw witych por. O. Wimmer, Kennzeichen und Attribute der Heiligen, Innsbruck 1983 6. 18 Znaki i pismo Wschodu posuguj si wiksz rnorodnoci gestw ni Europejczycy, poniewa nale do narodw starszych. Staroytno znaa znacznie wicej penych treci i zarazem oglnie rozumianych gestw ni wspczesno. Biblia wspomina o takich gestach, ktre s nam ju obce, ale i o takich, ktre zachoway do dzi swj pradawny sens. Nie kady ruch jest gestem", a c dopiero gestem symbolicznym. Czowiek w swoich ruchach wykazuje pewne podobiestwo ze zwierztami. Chocia zwierzta okazuj swoje uczucia w sposb peny wyrazu (np. pies przez merdanie ogonem i podskoki wyraa sw rado, a przez szczerzenie zbw zo), to jednak nie mona uwaa tych odruchw za gesty". Gesty i gestykulacja s waciwe tylko ludziom, istotom rozumnym. Wychowanie i sztuka samoopanowania maj za zadanie nadawa, i to od wczesnego dziecistwa, zewntrznemu zachowaniu ksztat, ktry byby na miar godnoci ludzkiej, i w ten sposb podda ciao rwnie pod tym wzgldem duchowi. Panowanie nad swym ciaem naley do dobrego wychowania. Wysze jeszcze wymagania stawia asceza. Wysokiego stopnia opanowania wymagaj te gesty liturgiczne. Nie mog by samowolne i swobodne i dlatego s dokadnie okrelone rubrykami i ceremoniaem. Tu ma zastosowanie upomnienie w. Pawa: Abycie dali ciaa swoje na ofiar yw, wit, Bogu przyjemn" (Rz 12,1). W liturgii bowiem kady gest (nie ruch") ma okrelone znaczenie, ktre albo wynika z naturalnej wymowy gestu, np. podnoszenia oczu czy wznoszenia rk, albo stanowi o przesuniciu okrelonego witego znaku w sfer tajemnicy, np. gdy kapan, naladujc Pana, bierze chleb i kielich w swoje rce, aby wypowiedzie nad nimi sowa konsekracji, albo gdy bogosawic i powicajc, kreli znak krzya witego. Liturgiczne gesty i ceremonie nie s

czym osobistym. Chodzi raczej o Chrystusa, ktry posuguje si czowiekiem jak swoim narzdziem. Leenie krzyem i uklknicie "Leenie krzyem to rzucenie si twarz na ziemi, rozpostarcie na ziemi ciaa. W formie bardziej umiarkowanej polega ono na uklkniciu na z emi z rwnoczesnym i tak gbokim skonieniem tuowia, eby czoo mogo dotkn ziemi albo mona byo ucaowa stop osoby, ktrej t ]IT ?zesc.\ WJG? Sp,Sb wyraano w staroytnoci najwysz cze a bo akt adoracji. Na Wschodzie jeszcze dzisiaj spotykamy si z t forma okazywania czci (npoarjcn). Leenie krzyem jest zewntrznym zna kiem adoracji Jahwe i hodu, ktry poganie okazuj swoim bogom albo wadcom, ktrym oddaje si cze bosk. W liturgii leenie krzyem obowizuje, wedug rytu rzymskiego, celebransa i jego asyst na pocztku ceremonii Wielkiego Pitku. Osoby ktre otrzymuj wicenia wysze, padaj na twarz i le krzyem podczas piewania Litanii do Wszystkich witych przewidzianej przez rytua wice. W niektrych klasztorach leenie krzyem jest zwizane z obrzdem prffl%cla do zakonu i uroczystociami skadania lubw zakonnych W Wielki Pitek gest ten jest niemym wyrazem dogbnego wstrzsu poczucia wasnej nieskoczonej maoci w obliczu Boga-Czowieka ktry za nas umar na krzyu. W czasie piewania Litanii do Wszystkich witych i we wspomnianych obrzdach monastycznych to rzucenie si na ziemi i leenie krzyem

Gesty 19 wyraa lepiej ni sowa cakowite oddanie si, poczucie wasnej niegodno-ci i niemocy oraz wzmacnia usilno zanoszonych prb. Uklknicie (genuflexio) jest albo jednorazowym aktem (przyklkniciem), albo postaw przyjmowan na duszy czas (klczeniem). Waciwie jest to

uproszczona forma padnicia na twarz (leenia krzyem). Czsto jest wyrazem pokutnego usposobienia. Postaw klczc poboni chrzecijanie najczciej przyjmuj w czasie modlitwy. W liturgii za przepisy rubrycystyczne mwi o czasach, dniach i okolicznociach, w ktrych naley okaza ten akt czy postaw pobonego usposobienia. Ukony Ukony w najrozmaitszych formach s rwnie oznakami oddawania czci. Podczas gdy w yciu wieckim najczciej wyraaj tylko - w zalenoci od zwyczajw panujcych w danym kraju - uprzejmy gest powitania, w liturgii s ceremoniaem przepojonym duchem wiary. Liturgia rzymska zna rne ukony: mae, rednie i gbokie; rubryki mszau, sakramentarza i brewiarza kadorazowo okrelaj ich czas i charakter. May ukon polega na skonieniu tylko gowy, redni - rwnie ramion, za gboki ukon wymaga skonienia pod ktem prostym caego tuowia, przy czym, o ile przepisy nie stanowi inaczej, naley czubkami palcw skrzyowanych rk dotkn rzepek kolan, nie opierajc ich jednak na nich. Znaki krzya i gest bogosawiestwa Prastarym zwyczajem chrzecijan, do ktrego niejednokrotnie zachcali wiernych ju nauczyciele Kocioa najwczeniejszego okresu, byo krelenie znaku krzya na osobach, przedmiotach i sobie samym. Ten znak zbawienia towarzyszy, od chwili powstania ze snu do momentu udania si na spoczynek nocny, prawie kadej czynnoci chrzecijan, gdy widziano w nim obron przed demonami, pomoc w pokusach, umocnienie wiary i publiczne jej wyznanie. W liturgii wszystko bogosawi i powica si wanie znakiem krzya i por. Znak krzya). Gest bogosawiestwa polega pocztkowo, jak mona wnosi z wielu tekstw Starego Testamentu, na naoeniu rk. Stosowany dzisiaj gest bogosawiestwa ma swj pierwowzr w gecie antycznych mwcw, przedstawianym czsto na starych pomnikach, poniewa bogosawiestwo czy si najczciej ze sowem. Gest bogosawiestwa polega na wyprostowaniu prawej rki i trzech pierwszych palcw, podczas gdy pozostae palce s ugite. Ten gest jest nazywany aciskim bogosawiestwem, w

odrnieniu od greckiego. Dzisiaj przyjo si, e wszystkie palce s wyprostowane. Wedug greckiej formy udzielania bogosawiestwa palce wskazujcy, rodkowy i may s wyprostowane, za kciuk i palec serdeczny s pooone jeden na drugim. W ten sposb zostaj utworzone greckie litery XC ApioTC). Zgodnie z inn interpretacj, trzy wyprostowane palce s znakiem wiary w Trjc wit, a dwa zoone - znakiem wiary w dwie natury w Chrystusie. Ta symbolika jednak zostaa dodana pniej, tak samo jak nie jest pierwotne rozrnienie midzy acisk i greck form bogosawiestwa. 20 Znaki i pismo Zoenie rk Zoenie doni zwrconych do siebie stron wewntrzn wywodzi si z germaskiej formy oddawania czci, zgodnie z ktr wasal z tak zoonymi rkami przystpowa do swego lennodawcy i otrzymywa od niego zewntrzny znak nadania lenna. W czasie modlitwy zoone rce wyraaj wzniesienie duszy do Boga: wydaje si, jakby wyrastay one z serca, obejmoway czowieka i wraz ze wszystkimi jego intencjami modlitewnymi powierzay go w rce Boga. To, co ju wedug wieckiego zwyczaju oznaczao zaleno od kogo wyszego, oddanie, wydawao si szczeglnie odpowiednie do wyraenia takiego usposobienia wobec Boga. Skadanie doni w czasie modlitwy staje si powszechnym zwyczajem dopiero w XII w., a przyjo si w Kociele dopiero pod wpywem owego zwyczaju germaskiego. Zoeniu rk ze splecionymi palcami przypisywano, wedug Pliniusza i Owidiusza, w staroytnoci magiczne znaczenie; miao chroni przed demonami i siami tajemnymi. W czasach starochrzecijaskich tylko w pojedynczych przypadkach pojawia si ono jako gest modlitewny, i to majcy zastosowanie tylko w czasie modlitwy prywatnej, nigdy podczas ceremonii liturgicznych. Naoenie rk, wycignicie rk, okrycie rk, podanie rk (por. Rka). Stanie

W czasie stania ciao nasze przyjmuje postaw wyprostowan, ktra wyraa czujno, napicie, uwag, cze przed kim wyszym, szacunek, gotowo do przyjcia rozkazu i wypenienia suby, rozpoczcie wdrwki. Od zamierzchych czasw postaw t przybierali skadajcy ofiary. Ten, kto otrzymuje chrzest, powstaje z martwych wraz z Chrystusem. Odtd w swoim yciu stara si wybiega naprzeciw nadchodzcego Pana. Te rnorodne znaczenia dostatecznie uzasadniaj przyjmowanie postawy stojcej w czasie okrelonych czci sprawowanej liturgii. W pierwszych wiekach chrzecijastwa postawa stojca bya typow postaw modlitewn; tak te sztuka katakumbowa przedstawiaa orantw. Postawa siedzca Postawa siedzca jest postaw, ktr przyjmuje si w czasie odpoczynku i odprenia. Liturgia zezwala na ni w czasie czyta (z wyjtkiem Ewangelii) i nastpujcych po nich piewa, a take przy duszych psalmodiach. Do postawy siedzcej mona odnie sens ukryty w sowach w. ukasza: Maria (...) siada u ng Pana i przysuchiwaa si Jego mowie" (k 10,39), oraz w sowach Oblubienicy: W upragnionym jego cieniu usiadam" (Pnp 2,3). Postawa ta nie ma nic wsplnego z gestem aoby typowym dla staroytnego Wschodu, o ktrym jest mowa w Ps 137, 1 i w Lamentacjach Jeremiasza, podsuwa raczej obraz smakowania w sowie Boym. Bicie si w piersi Tym gestem, praktykowanym przy sowach moja wina" i Panie, nie jestem godzien" przed przyjciem Komunii witej, wyraa chrzecijanin Gesty 21

swoje poczucie winy. Nie zrzuca winy z siebie, lecz wskazuje na siebie i wyznaje z pokor: zgrzeszyem! Uderzenie (zamknit pici) w pier wskazuje na serce - orodek ycia i siedzib uczu. Ono to ma by ukarane za wszystko zo, ktre popeni czowiek. Pan powiada przecie: Z serca bowiem pochodz ze myli" (Mt 15,19).

Pocaunek Pocaunek (iArjfia, aanaaiuc) jest wyrazem mioci albo czci. Pocaunek liturgiczny jest szczeglnie czsty w obrzdzie Mszy w. Wyrazem czci jest ucaowanie otarza, ksigi Ewangelii, pateny, paramen-tw. Pocaunek skada si na naczyniach z nowo powiconymi olejami witymi, na krzyu podczas adoracji krzya w Wielki Pitek, na relikwiach i rnych powiconych przedmiotach. Wyrazem szacunku jest rwnie pocaunek papieskiego, biskupiego i praackiego piercienia albo rki kapana. Pocaunek piercienia bezporednio przed przyjciem Komunii witej by pierwotnie znakiem prawowiernoci, przynalenoci do jednego Kocioa katolickiego. Pocaunek pokoju (Pax"), ceremonia podczas uroczystej Mszy w. odprawianej z asyst bd Mszy koncelebrowanej, nastpujca dawniej po Agnus Dei, a przed Komuni wit, obecnie po Modlitwie o pokj, a przed Agnus Dei, jest znakiem braterskiej mioci i zgody. Pocaunek pokoju bywa w niektrych miejscowociach (od XIV w.) przekazywany uczestniczcym we Mszy w. za porednictwem pacyfikau, tabliczki wykonanej z koci soniowej, metalu czy drewna i ozdobionej religijnymi motywami. Pocaunek pokoju wyraa wsplnot z Chrystusem. Koci otrzymuje niejako pocaunek samego Logosu, o ktry prosi Oblubienica w Pieni nad Pieniami (1,2). Osculum pacis" stanowi rkojmi pokoju. Nie myl - pisa Cyryl Jerozolimski - e chodzi tu o taki pocaunek, jaki widzimy u przyjaci na rynku. Ten pocaunek jednoczy serca i prowadzi do przebaczenia uraz, jest oznak pojednania i zapomnienia o krzywdach. Wszak Chrystus powiedzia: Jeeli ofiar sw przynosisz do otarza i tam przypominasz sobie, i brat twj ma co przeciw tobie, zostaw tam przed otarzem sw ofiar i id wpierw i pojednaj si z bratem swym, a potem dopiero wr i z sw ofiar*"7 (Mt 5,23-24). Kroczenie Kroczy nie znaczy tak sobie chodzi czy biega ani te maszerowa, lecz i w sposb peen umiaru i opanowania, nie opieszale i bezmylnie, zachowujc postaw skromn i wyprostowan. Kroczy to nie pdzi i pieszy si, ale take nie lamazarnie wlec si czy wczy.

Podczas liturgii poruszanie si powinno by godne i zdyscyplinowane. Praktykowane w niektrych krajach obchodzenie w czasie Ofiarowania gwnego otarza i skadanie ofiar, procesja, ingres biskupa do swojej katedry, papiea do bazyliki, schodzenie si wsplnoty zakonnej na modlitw brewiarzow s ceremoniami liturgicznymi, ktre wywieraj bardzo wielkie wraenie. Wystawno naley si take Bogu, pozwala ona bo7 Katecheza mistyczna V, 3, w: w. Cyryl Jerozolimski, Katechezy. Tumaczy ks. Wojciech Kania, opatrzy wstpem o. Jacek St. Bojarski, opracowa o. Mateusz Andrzej Bogucki OP, ATK, Warszawa 1973, s. 317 (Pisma Staroytnych Pisarzy ;psp], t. 9). _J 22 Znaki i pismo wiem przeczuwa przysz chwa, jest antycypacj wejcia do Miasta witego, wprowadzeniem do niebieskiego orszaku. Taniec i korowd Przez taniec i korowd (saltatio, chorea, chorus, %opq) naley rozumie regularne nastpstwo rytmicznych krokw albo podskokw, obracanie si bd stpanie podug okrelonych regu; s bardzo cile zwizane z muzyk, ktra im najczciej te towarzyszy. Taniec jest form przeywania radoci. Dlatego ju w staroytnoci taczono przy radosnych wydarzeniach ycia codziennego, jak o tym wspomina rwnie Biblia; taczono w czasie uroczystych obchodw zwycistwa, w czasie uczt (por. Mt 14,6), doynek, uroczystoci weselnych. Tace sakralne naleay ju przed dwoma tysicami lat do najwyrazistszych sposobw okazywania uczu religijnych. Oczywicie s te dzikie, nieokieznane tace, ale tych nie bierzemy tutaj pod uwag. "Rytettk.a c\a\a i &vjk-wa pozwala wypowiedzie w sposb cielesny to, o czym myli duch, a rwnoczenie powcigliwie to ukry i ochroni. Grecy niewypowiedziane sprawy dokonujce si w misteriach skrywali wanie pod postaci taca, wiedzc, e s takie przekonania i przeczucia, ktrych nie mona wypowiedzie, a tylko czyni" w pikny sposb. Taki te jest taniec sakralny,

poniewa jest przede wszystkim naladowaniem w gecie i rytmie ruchu, ktrym Bg, jako zasad stwrcz, obdarzy kosmos; jest wczeniem si w rytm mioci stwrczej, ktra stworzya wiat gwiazd. Czowiek staroytnoci, podziwiajc drgajce wiata niebieskie, zwyk by mwi o tacu gwiazd. Filon na przykad powiada, e gwiazdy wykonuj prawdziwie Boski taniec, poniewa nie zmieniaj porzdku, ktry wyznaczy im w kosmosie wszystko rodzcy Ojciec. Wedug nauki pitagorejczykw, gwiazdy s miejscem pobytu bogosawionych. Dusza wic, ktra ju tu na ziemi chce zjednoczy si z Bstwem, musi wczy si w ten taneczny korowd gwiazd, aby ju teraz by tym, czym bya kiedy i czym kiedy bdzie. Bg bowiem chce, powiada Filon, eby dusza mdrca bya odbiciem nieba, niebem sprowadzonym na ziemi; eby posiadaa w sobie to, co znajduje si w sferze eteru: uporzdkowane ruchy, harmonijne korowody taneczne, podporzdkowane Bogu obroty i rwn gwiazdom, lnic blaskiem dobro. Lukian w zwizku z tym mwi o pobonoci Hindusw, ktrzy okazuj cze tacu soca w ten sposb, e w gbokiej ciszy tworz korowd i tak taczc, naladuj taniec boga(-soca). O astrolatrii wspomina jeszcze w czasach chrzecijaskich Honoriusz z Autun, ktry powiada, e chr piewajcych psaterz wzi swoj nazw od chorea canentium, a wic tanecznego chru piewakw, ktry w czasach antycznych w swoim omamieniu wielbi bogw gosem i suy im caym ciaem. Chrzecijanie prbowali, take w zwizku z chrzecijaskimi tajemnicami, nada tacu znaczenie sakralne i sakralnie go usprawiedliwi. W czasach najwczeniejszych, kiedy orgie pogaskie jeszcze tkwiy wieo w pamici chrzecijan, taniec by zakazany i z ca moc zwalczany przez Ojcw Kocioa. redniowiecze omielio si ju jednak podj tego rodzaju prb, wprawdzie jeszcze poza liturgi, niejako na jej kanwie. Tak 8 Por. H. Rahner, Der spielende Mensch, Einsiedeln 1978 8, rozdz. 4 (Christ heute 2/8). Znaki pisarskie 23 r

wic do obchodw Wielkanocy i innych dni witecznych wczono bardzo stateczny korowd i zabaw duchownych w pik (pika, sphaira - symbol wschodzcego soca), ktre miay miejsce albo w kruganku, albo na dziedzicu rezydencji biskupiej; nawet biskupi brali udzia w tych zabawach. W katedrze w Sewilli zachowa si do dzisiaj zwyczaj wykonywania przez chopcw przed rozpoczciem Tajemnicy Otarza taca sakralnego. Takie zwyczaje miay by niejako antycypacj niebiaskiej radoci, a usprawiedliwiay je i inspiroway przykady zaczerpnite ze Starego Testamentu. Miriam, siostra Mojesza, po przejciu Morza Czerwonego, wiedzie korowd, a wszystkie kobiety podaj za ni, piewajc i uderzajc w bbenki (Wj 15,20). Dawid taczy przed ark (2 Sm 6,5). Take w niektrych miejscach Ksigi Psalmw mona napotka sowa wskazujce na taniec, korowd taneczny, np. wtedy, gdy modlcego wzywa si do oddania chway Bogu in choro albo do exsultatio (exsulto - skaka do gry, podskakiwa); w tumaczeniach sens tych sw nie jest ju jednak uchwytny. O formie staroytnych tacw i korowodw nie wiemy wprawdzie wiele, ale mona domniemywa, e nie rniy si one istotnie od tacw wspczesnych ludw Wschodu. W ostatnim czasie w rnych krajach misyjnych, np. w Indiach i w krajach afrykaskich, podejmuje si wysiki, aby tradycyjne tace kultowe tubylcw wprowadzi do liturgii. wiadkami takiej prby byli pielgrzymi zebrani na placu w. Piotra w 1957 r., z okazji wiatowego Kongresu Modziey Katolickiej. Dzisiaj nie jest ju niczym nadzwyczajnym, gdy zakonnice hinduskie przebywajce w klasztorach na Zachodzie tacz podczas Mszy w. albo piewania Magnificat. Nawet europejskie wsplnoty religijne tu i tam prbuj znale dla odmawianych przez siebie modlitw jakie taneczne formy wyrazu. w. Augustyn widzi w tacu symbol mistyczne przedstawienie witego wspbrzmienia w wiecznym pokoju wszystkich tonw i gestw. atwo zrozumie, dlaczego podrcznik malarski z klasztoru na grze Athos zaleca opatrzenie personifikacji przedstawiajcych Koci inskrypcj: ..O Kociele, ciesz si w Panu, wykrzykuj z radoci i tacz!" Bogosawiony malarz-zakonnik Fra Angeico przedstawi radoci niebiaskie w obrazie korowodu tanecznego, do ktrego anioowie zapraszaj sprawiedliwych wszystkich stanw, podaj im rce i w rajskim ogrodzie penym kwiatw rozpoczynaj plsy.

3. Znaki pisarskie Alfabet W staroytnoci cay alfabet mia znaczenie symboliczne. Pierwotni ludzie podziwiali przede wszystkim to, co cudowne, dostrzegajc w tym -ymbole niejasno przeczuwanego wyszego wiata. Rwnie cud, i rzeczy duchowe mona utrwali za pomoc znakw widzialnych, za pomoc :sma, wywiera na nich gbokie wraenie. Ludzie Wschodu przypisywali pismu nawet pochodzenie boskie. Literami oznaczano, jak po czci i dzisiaj, liczby i nuty. Nadto wieloraki sens greckiego sowa otoi%eiov by powodem dostrzegania w alfabecie ukrytej symboliki religijnej alfabetu. Sowo to znaczy: najprostsza cz skadowa, element, a wic: 24 Znaki i pismo dla mowy i pisma - litera dla wiedzy - pojcie podstawowe dla dziaania - zasada dla kosmosu - podstawowa materia. Take dla okrelenia cia niebieskich i elementarnych mocy duchowych, ktre w synkretyzmie reprezentuj ywioy, posugiwano si niekiedy tym sowem. To bogactwo znacze jednego wyraenia mogo podsun myl, e oto zwyky rzd liter staje si symbolem zupenie odmiennych poj, podpadajcych pod to samo okrelenie. Staroytni widzieli w alfabecie tajemnicz cao, obraz wszelkiej doskonaoci, czci skadowe, za pomoc ktrych mona tworzy tajemnicze imiona i formuy suce do wzywania bogw, do zaklinania mocy ciemnoci. Czowiek nie wie, jak nazwa te istoty, jak im okaza cze albo powstrzyma ich gniew, dlatego bekocc - raz jest to piew religijny, raz formua magiczna - wyrzuca z siebie szeregi liter w rnorakim nastpstwie, aby tylko trafi to, co moe usposobi yczliwie do niego moce, ktre go

przerastaj, albo utrzyma od siebie z daleka wszelkie zo. To swobodne gromadzenie dwikw podlegao jednake rwnie wielorakiej systematyzacji. Siedem greckich samogosek (po dwie litery dla e i o), ktrych take uywano do okrelania siedmiu tonw prostej skali, byo symbolem siedmiu sfer niebieskich i siedmiu poruszajcych si po nich planet. Chcc wnikn w sens tej symboliki, trzeba zna pitagorejski obraz wiata. Pitagorejczycy uwaali Ziemi za centrum wszechwiata, wok ktrego obracaj si po koncentrycznych koach ciaa niebieskie o ksztacie kulistym, takim jak Ziemia. Wyobraano sobie, e ciaa niebieskie umocowane s do krysztaowych, wydronych kul, ktre wraz z nimi kr wokoo osi Ziemi. Wyliczano i porzdkowano, od najbliszego do najdalszego, ciaa niebieskie w takiej mniej wicej kolejnoci: Ksiyc, Soce, Merkury, Wenus, Mars, Jupiter, Saturn, a wic w sumie przyjmowano siedem sfer planet i, jako sm, sfer gwiazd staych, tak zwanych primum mobile. Soce i Ksiyc zaliczano wic wwczas do planet. Jak szybko obracajce si koa jakiego mechanizmu wydaj dwik, tak te ogromne wirujce sfery planet wydaj dwiki, ktre zlewaj si w przepotn harmoni. Ta idea i jej symboliczny wyraz, jaki znajduje w muzyce ziemskiej, pojawiaj si ju u najstarszych ludw tworzcych kultur. Owa harmonia muzyki sfer niebieskich spaja budowl wszechwiata. My, ludzie, nie syszymy ju wprawdzie tych tak cudownie harmonijnych dwikw, poniewa syszymy je od urodzenia i przyzwyczailimy si do nici, ale muzyka ta wprawia w zachwyt mieszkacw Olimpu. Kada sfera wydaje inny ton skali, a wic i poszczeglnym bogom planet przysuguj okrelone samogoski i odpowiadajce im tony Dlatego tez Demetriusz z Faleronu yjcy w IV w. przed Chr. pisze: Egipscy kapani uywaj w hymnach na cze bogw siedmiu samogosek (teoijr yfivovm Sta zcov ema a)vtjevT(ov), ktre wygaszaj w odpowiedniej kolejnoci {e' LC rjc). Dwik tych gosek - o ile idzie o suchow przyjemno - zastpuje dwik fletw i lutni"9. Wergiliusz opowiada nam o piewaku Orfeuszu, ktry piewa z towarzyszeniem liry siedem rnych tonw 9 O wyraaniu si 71, w: Wadysaw Madyka (prze. i opr.), Trzy stylistyki greckie, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1953, s. 104 (Biblioteka Narodowa, Seria II nr 75).

Znaki pisarskie 25 (septem discrimina vocuni) w chrze bogosawionych. Inskrypcje na staroytnych pomnikach wiadcz, e byo zwyczajem zmienia porzdek tych tonw tak, e przy ich powtarzaniu zawsze rozpoczyna je inny ton. Chciano w ten sposb da wyraz zmiennemu pooeniu planet, aby adna nie poczua si uraona. Chocia brzmi to miesznie, to jednak byo znamienne dla przeniknitej zabobonnym lkiem wiary pogan. Gnostycy kontynuowali te niedorzecznoci, umieszczali jednak w miejsce bogw siedem eonw albo siedem aniow, ktrzy kierowali ruchem planet. Wierzono, e za pomoc tych liter mona wyrazi tajemne, nie mogce by wypowiedziane imi (to vo/ia to KpvnTv), istot, ktra przewysza ludzk mow i zdolno pojmowania. Za przewiadczeniem tym krya si gboka idea poszukiwania tego, co wzniose i prawdziwe. Spgoski oznaczay natomiast substancje materialne, co powiadcza pitagorejczyk Nikomachus z Gerasy (II w. przed Chr.), a ich zestawienie z samogoskami byo symbolem boskiego dziaania w wiecie widzialnym, obrazem zjednoczenia pierwiastka boskiego i ziemskiego, ducha i materii. Bliski zwizek symboliki liter z harmoni sfer tumaczy zapewne te niektre obrazy powicone tej czci orfizmu pitagorej skiego oraz syabiki, stanowice czsto ornament murw antycznych grobowcw i odnajdywanych w nich naczy; syabiki te zdaj si wskazywa na harmoni sfer niebieskich i przyjcie wtajemniczonych do chru orszaku niebieskiego. Dla pogan byy przecie gwiazdy przyszym miejscem pobytu dusz sprawiedliwych. Lira znajdujca si nad wejciem do jednego z grobowcw iCanossa, pn. Wochy) moe sugerowa t sam myl (tak Millin). Z innego punktu widzenia, o ktrym ju wspomnielimy, mia alfabet - ktremu przypisywano moc egzorcyzmu - ochrania oznaczony nim grb albo budynek. Pojmowany za jako obraz doskonaego, zamknitego w sobie kosmosu wydawa si rwnie odpowiedni, aby jakiej przestrzeni nada charakter zamknitego w sobie i samoistnego {amapKEia) mikro-kosmosu.

Jak dalece antyczne pojmowanie alfabetu, jako tajemniczej caoci i obrazu doskonaoci, zostao przeinterpretowane w duchu chrzecijaskim, mona dostrzec w hymnie w. Efrema (zm. 373 r.): Podobnie jak ciao alfabetu jest doskonae we wszystkich swych czonkach i nie mona ani uj od niego, ani doda do niego adnej litery, tak samo prawda, ktr w witej Ewangelii spisano literami alfabetu, jest doskona miar, ktra nie dopuszcza ani adnego wicej, ani adnego mniej".10 Tak, Bg istotnie nada charakter sakramentalny znakom pisarskim i napeni je Bosk treci, skoro ich uy, aby przez spisane objawienie opowiedzie ludziom o swym nieskoczonym yciu i swym zbawczym dziele. Zwyczaj krelenia w czasie ceremonii powicenia kocioa caego aciskiego i greckiego alfabetu na posadzce domu Boego posypanej popioem w formie krzya ma genez czysto techniczn, a symbolik dodano dopiero pniej. Przetrwaa jednak symbolika, natomiast wzgldy prak10 Hymni contra haereses 22, 1. Przekad z wyd. niem.: Das heiligen Ephraem des Syrers Hymnen gegen die Irrlehren. Aus dem syrischen iibersetzt und mit einer Einleitung versehen von dr. Adolf Riicker, Verlag Josef Ksel u. Friedrich Pustet, Miinchen 1928, s. 80 (Bibliothek der Kircherwater).

26 Znaki i pismo tyczne dawno ju utraciy swe znaczenie i poszy w zapomnienie. Obrzd ten wywodzi si ze zwyczajw, ktre praktykowali staroytni rzymscy mierniczy, wytyczajc granice jakiej posiadoci, odgraniczajc jaki kawaek gruntu od innego. Krzy ukony (crux decussata) nawizuje do dwch poprzecznych linii, ktre rzymscy mierniczy na samym pocztku zaznaczali na kawaku gruntu, jaki mieli odmierzy. Litery, krelone na krzyu rozsypywanego popiou przypominaj te litery, ktrymi posugiwali si mierniczy i ktre przedstawiay w tym wypadku wielkoci liczbowe. Poniewa staroytni chrzecijanie, przepenieni gbok mioci do Chrystusa i Jego tajemnic, byli skonni, aby we wszystkich zjawiskach naturalnych dostrzega symbolik religijn, przeto take

w krzyu ukonym rozpoznawali liter X, pocztkow liter imienia XPICTOC, ktra w alfabetach obydwu jzykw wiatowych, greckim i aciskim, bya symbolem wiecznie trwajcego Kocioa powszechnego, a litery A i Q kojarzyy si ze znanym tekstem Apokalipsy (1,8; 21,6; 22,13). Tak zatem pierwotnie techniczne czynnoci zmieniy si w ceremoni uroczystego objcia w posiadanie przez Chrystusa domu Boego, i jako takie przetrway. Nie mona przy tym przeoczy apotropaicznego znaczenia, ktre w staroytnoci nadawano literom alfabetu. Wzicie w posiadanie przez Chrystusa domu Boego jest przecie poczone z odparciem demonicznych mocy. W niektrych miejscowociach pisano zamiast caego alfabetu tylko ABC, cz zamiast caoci, albo A i 12. Do tej starszej symboliki doszed jeszcze inny element, odkd w redniowieczu w obrzdach powicenia kocioa zaczto dostrzega podobiestwo do inicjacji chrzcielnej, a ponadto poczono rzymskie i starogalijskie elementy tego obrzdu. Za czasw w. Remigiusza z Auxerre (IX w.) obrzdy te przybray tak form, jak maj obecnie. Widzi on w alfabecie symbol wprowadzenia w prawdy wiary, kadzenia podwalin pod nauk wit. Std zrozumiay si te staje - jak dodaje - zarzut w. Pawa, ktry kieruje on pod adresem Hebrajczykw: Gdy bowiem ze wzgldu na czas powinnicie by nauczycielami, sami potrzebujecie kogo, kto by was pouczy o pierwszych prawdach sw Boych" (Hbr 5, 12). Biskup kreli zatem kolejne litery alfabetu, nauczajc pocztkw wiary, i mwi wraz z Apostoem: Mleko wam daem, a nie pokarm stay, bocie byli niemo-cni; zreszt i nadal nie jestecie mocni" (1 Kor 3, 2). Jak wic waciwe jest, by nauczy dzieci najpierw samych liter, potem sylab, a po sowach stopniowo zda, tak istniej te w rodzinie Kocioa rne stopnie zrozumienia. Na pierwszym stoj ci, ktrzy yj w niewinnoci i zdajc dopiero do osignicia pewnoci w doskonalej wiedzy, musz niejako zadowoli si na razie jej pocztkamin. Chcc w peni zrozumie ten jzyk staroytnych, trzeba wzi pod uwag, jak wielk wag w nauczaniu przywizywali oni wanie do alfabetu. Dzieci musiay umie powiedzie go - jako wiczenie pamiciowe - rwnie od koca i recytowa w rnej kolejnoci: byo to prawdziwie spraw dzieci", mona by powiedzie, ich odznak i symbolem12. Dziemi" w znaczeniu nadprzyrodzonym s rwnie otrzymujcy chrzest, bez wzgldu na ich wiek, i tak te ich nazywano. Na grobach chrzecijaskich take krelono czasem alfabet. Zasadnicz

11 Por. Remigiusz z Auxerre, De dedicatione Ecclesiae. Por. Hieronim, Epistoa 17 (do Laety); Komentarz do Ksigi Jeremiasza 25, 26.

Znaki pisarskie 27 racj tej praktyki naleaoby upatrywa zapewne w ywotnoci antycznego zwyczaju zabezpieczania grobw. Zwyczaj ten przetrwa do pnego redniowiecza, tj. do czasu wyrugowania z chrzecijastwa zabobonw, ktre podwiadomie pieniy si w zwyczajach ludowych; niektre jednak z tych zabobonw ostay si do dzisiaj. Pewne formuy egzorcyz-mw z pierwszych wiekw chrzecijastwa wykazuj - z nieznaczn zmian pozytywnego elementu pogaskiego - mocne podobiestwo do staroytnych formu czarodziejskich (magicznych). Starajc si jednak dociec sensu chrzecijaskiego zwyczaju krelenia na grobach liter alfabetu, trzeba poprzesta na przypuszczeniach. Na grobach nowo ochrzczonych mg on nawizywa do symboliki dziecictwa, na ktr zdaje si rwnie wskazywa ornamentyka na naczyniu uywanym podczas chrztu, a znalezionym w Kartaginie. Na jego szyjce naznaczony jest krzy, obok ryby, bardzo rozpowszechniony symbol przyjmujcych chrzest, oraz litery ABC. Miejsce znalezienia tego naczynia znajdowao si w pobliu baptys-terium. Wiadomo wprawdzie, e do pnego redniowiecza chrztu udzielano przez zanurzenie, jednak oprcz cakowitego zanurzenia istniaa inna praktyka, zgodnie z ktr przyjmujcy chrzest sta po kolana w wodzie, a udzielajcy chrztu polewa mu gow wod. Chrzecijask interpretacj symboliki alfabetu muzycznego podaje Klemens Aleksandryjski:

Postrzegalne wyobraenie niebios stanowi u nas samogoski. W ten sposb wyrazi si take sam Pan: Jam alf i omeg, pocztkiem i kocem*; za Jego porednictwem wszystko si stao, a bez Niego nic si nie stak>."13 Alfabet muzyczny odgrywa wan rol w synkretyzmie i u gnostykw, nie ma to jednak dla nas szczeglnego znaczenia. O starodawnej symbolice harmonii panujcej we wszechwiecie przypominaj w sztuce plas-.ycznej staroytnych chrzecijan jeszcze postaci Orfeusza-Chrystusa z lir. Jeli chodzi o symbolik swoistego wykonywania przez staroytnych pieni na cze bstw-planet (por. wyej), to okazuje si, e niektre jej elementy mog posuy do pogbionego rozumienia chorau gregoriaskiego. Take jego dwiki s wzite - wprawdzie nie ze sfer, ale jakby z nieba - i wyraaj harmoni kosmosu w okazywaniu uwielbienia Bogu, zjednoczenie Logosu z czowieczestwem, Jego ycie w Mistycznym Ciele Kocioa. Bogate melizmaty chorau staraj si, podobnie jak oddawanie przez dwiki wrae suchowych i wzrokowych, wyrazi tajemnice i nastroje, ktrych nie s w stanie wypowiedzie ludzkie sowa. Taki dwik rozradowania - powiada w. Augustyn - czasami oznacza, e w sercu rodzi si co, czego wypowiedzie niepodobna. A komu przystoi taka rado, jeli nie Bogu? Poniewa jest niewypowiedzialny, wyrazi Go nie zdoasz. A jeli nie zdoasz Go wypowiedzie, a nie powiniene milcze, co ci pozostaje jak nie to, aby wykrzykiwa z radoci, aby serce twoje weselio si bez sw, a niezamierzona wielko radoci nie bya krpowana ograniczeniami sylab?"14 Kobierce VI 141, 6 n. Prze. Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, Warszawa 1994. * Objanienia Psalmw 32 (2), 8. Tumaczenie i wstp: Jan Sulowski, opracowae: Emil Stanula CSSR, ATK, Warszawa 1986, s. 302 n. (PSP t. 37). 28 Znaki i pismo Alfa A Grecka litera A odpowiada pojciu i znaczeniu pocztku (dp%jj). Jest pierwsz z liter i przewanie wysuwa si na pierwsze miejsce jako samogoska pocztkowa

albo podstawowa. A" znajduje si w wyrazach, ktre oznaczaj wod: aqua; rwnie w tych, ktre oznaczaj si zapadniajc: mas (ac. m, samiec), dvr\p (grec. mczyzna), ap'p'r]v (samiec), Abba (aram. ojciec), pater (ac. ojciec), arres (ac. baran), apis (ac. pszczoa). W jzyku hebrajskim imiona wasne zaczynajce si na a" wystpuj najczciej: Adam, Abraham, Aaron itd. Ju to rzuca wiato na symbolik Chrystusa w ujciu Pierwszego Listu w. Pawa do Koryntian: Tak te jest napisane: Sta si pierwszy czowiek, Adam, dusz yjc, a ostatni Adam duchem oywiajcym (...) Pierwszy czowiek z ziemi - ziemski, drugi Czowiek - z nieba. Jaki w ziemski, tacy i ziemscy; jaki Ten niebieski, tacy i niebiescy. A jak nosilimy obraz ziemskiego [czowieka J, tak te nosi bdziemy obraz [czowieka] niebieskiego" (15,45). Omega Q Omega, ostatnia litera alfabetu greckiego, oznacza, wedug Pistis So-phia, doskonao wszelkich doskonaoci. Wydaje si, e symbolika ta bya znana w chrzecijaskim redniowieczu, gdy dwiczy jeszcze w Exercitia w. Gertrudy z Helfty (XIII w.). wita prosi Pana, aby nauczy j alfabetu swej mioci" i modli si: Perduc me ad Omega plenae consummationis" (Zaprowad mnie do Omegi wszelkiej doskonaoci"15. Alfa i Omega W Apokalipsie w. Jana Chrystus nazywa samego siebie A \ Q: Jam jest Alfa i Omega, mwi Pan Bg, Ktry jest, Ktry by i Ktry przychodzi Wszechmogcy (nayTOKpdtcop)" (1,8; por. prawie tak samo brzmice miejsca paralelne: Ap 21,6 i 22,13, jak rwnie miejsca o podobnym sensie: Iz 41,4; 48,12). T myl rozwijaj wybitni pisarze Kocioa. Najpierw Klemens Aleksandryjski (w dziele napisanym midzy 202 a 215 r.): I nie stanowi Syn po prostu czego pojedynczego jako jednoci ani wielokrotnoci jako poczenia czci, ale stanowi jedno jako zespolenie wszystkiego. I z Niego wszystko wyrasta. Bo On jest jakby koem wszystkich dyspozycji, w jedno skupionych i poczonych. Dlatego Logos zosta nazwany alf i omeg, bo w Nim jednym koniec staje si pocztkiem i ustaje znowu u pierwotnego pocztku, nigdzie nie doznawszy przerwy. A wic wierzy w Niego i przez Niego to znaczy sta si czym jednolitym, bez adnego odchylenia z Nim zjednoczonym" 16.

Nastpnie Paulin z Noli w poemacie napisanym midzy 394 a 431 r.: Chrystus jest mi alf i omeg; opanowa On bowiem to, co najwyej, wraz z tym, co najniej. On, zwycizca, podziemia czeluci i niebem zawadn; 15 Gertruda z Helfty, Exercitia (wiczenie pite: O mioci Boej). 16 Kobierce TV 156,2-157,1.

Znaki pisarskie

29

Piekie zapory wyama i niebios otwarte przekroczy Bramy. Pokona mier i zbawienia przynis zwycistwo".17 I Prudencjusz, zm. okoo 405 r., w jednym z hymnw: Z Ojca ona on zrodzony przed stworzeniem wszego wiata Alf nazwa i omeg, sam pocztkiem jest i kocem Wszystkiego, co jest, byo i co w przyszym bdzie czasie".18 W Mediolanie panowa do XI w. zwyczaj przedstawiania w sposb bardzo uroczysty katechumenom znaku Chrystusa w poczeniu z literami A i Q. Sowa wyjaniajce, ktre towarzyszyy temu aktowi, spisa w 1100 r. Landulf z Mediolanu: Wy, ktrych Bg, w swej askawoci wszystko na pocztku przewidujc, stworzy na swj obraz i podobiestwo, sercem i uszami duszy poznajcie, co oznacza znak zawierajcy alf i omeg. Kiedy widzicie litery A i L2, uwaajcie je za znak Pierwszego i Ostatniego, Stworzyciela nieba i ziemi oraz Sprawc wszystkich stworze. Posuchajcie i dowiedzcie si, co mwi o Nim napeniony Duchem witym prorok Izajasz: Przede mn nie byo utworzonego boga i po mnie nie bdzie. Ja jestem, ja jestem Pan, a oprcz mnie nie ma Zbawiciela (Iz 43,10 n.). Zgadziem jak obok nieprawoci twoje i jak mg grzechy twoje (Iz 44,22). Ja jestem, ja jestem sam, ktry gadz nieprawoci twoje dla mnie, a grzechw twoich nie wspomn (Iz 43,25)" 19.

O znakach A i Q w epigrafice chrzecijaskiej pisze Dlger nastpujco: De Rossi znalaz obie litery, A i Q, ju na pomnikach epigraficznych w katakumbie w. Pryscylli z II i III w. Na inny przykad z tej samej katakumby, rwnie z III w., zwrci uwag J. Wilpert20. Te najwczeniejsze przykady ukazuj, e liter A i O, nie czono pocztkowo z adnymi innymi znakami. Dopiero w IV w. stao si zwyczajem czenie ich z monogramem Chrystusa. Poczenie ze sowem IX0YI prawdopodobnie mona datowa dopiero na koniec IV w."21 Forma Q wystpuje sporadycznie i pniej jako minuskua co, poniewa w tym czasie uncjaa zaczyna przewaa nad kapitalikami. W dzisiejszej sztuce wybr jest dowolny; zalet Aco jest podobiestwo do wzorw starochrzecijaskich, AQ jest paleograficznie suszniejsze. Posugiwano si nimi take w redniowieczu. Umieszczano je w aureoli podobizn Chrystusa, na budynkach, mozaikach, sarkofagach, monetach i medalionach, piercieniach, ampukach, hostiach, wiecach wielkanocnych, przedmiotach domowych itd. Najchtniej jednak znaczono nimi nagrobki, byy bowiem szczeglnie odpowiednie do wyraenia penego otuchy wy17 Poema XIX: Carmen XI (a) in Felicem, 648-652; PL 61, 547. 18 Hymn na kad godzin 10-12, w: Aureliusz Prundencjusz Klemens, Poezje. Przekad, wstp, opracowanie: Mieczysaw Broek, ATK, Warszawa 1987, s. 66 n. PSP t. 43). 19 Historia Mediolanensis lib. I, 12; PL 147, 836 n. 20 Por. J. Wilpert, Die Malereien der Katakomben Roms, Freiburg i. Br. 1903, s. 126, przyp. 4. 21 F. J. Dlger, IX0YX. Das Fisch-Symhol in friihchristlicher Zeit, Rom 1910, t. 1, s. 341. 30 Znaki i pismo

znania wiary w jedynie wiecznego Boga, ktry przyjmuje dusz miertelnego pielgrzyma do swego wiekuistego ycia. Od czasu Soboru Nicejskiego (324 r.) uywano ich czsto, aby wyrazi swj sprzeciw wobec arianizmu. W tekstach liturgicznych wystpuje rwnie A i L2, a mianowicie w modlitwach mozarabskich. Powodem tego jest by moe fakt, e w lek-cjonarzach mozarabskich czytanie Apokalipsy zajmuje o wiele bardziej znaczce miejsce ni w innych liturgiach. Tau T Grecka litera Tau jest symbolem krzya, poniewa wyglda zupenie tak jak crux commissa, tj. ta forma krzya, w ktrej belki si nie przecinaj, lecz s zczone tak, e jedna z gry naoona jest na drug (commissi). Hebrajskie Taw miao dawniej form krzya X, na monetach przed i po Chr. - ksztat + X, X. Bya to ostatnia litera alfabetu hebrajskiego i dlatego uwaano j, jak greck Omeg, za symbol koca. Ojcowie Kocioa jednomylnie interpretuj Tau jako typ znaku odkupienia, na przykad gdy objaniaj tekst z Ksigi Ezechiela 9,4: Prorok oglda w duchu sd, czekajcy tych Izraelitw, ktrzy w wityni Pana uprawiaj bawochwalczy kult. Rwnoczenie widzi, jak anio na rozkaz Boga naznacza tych, ktrzy nie dopucili si tej obrzydliwoci. Pan rzek do niego: Przejd przez rodek miasta, przez rodek Jerozolimy i nakrel ten znak TAW na czoach mw, ktrzy wzdychaj i biadaj nad wszystkimi obrzydliwociami w niej popenionymi". Do tych sw Orygenes zauwaa: Kiedy wypytywalimy Hebrajczykw, czy na podstawie ojcowskiej tradycji mogliby poda nam informacje 0 literze Tau, oto, co uyszelimy. Jeden powiedzia, e litera Tau zajmuje ostatnie miejsce wrd dwudziestu dwch liter w kolejnoci, w jakiej zostay one uoone. Ostatni zatem znak przyjty zosta dla oznaczenia doskonaoci tych, ktrzy jako cnotliwi pacz i bolej nad grzechami ludu 1 wspczuj przeniewiercom. Drugi mwi, e litera Tau jest symbolem tych, ktrzy zachowali Prawo, jako e u Hebrajczykw Prawo nazywa si Tor, a poniewa pierwsz liter tego sowa jest Tau, wic oznacza ona tych, ktrzy yj podug Prawa. Trzeci natomiast, nalecy do tych, ktrzy zawierzyli

Chrystusowi, twierdzi, e wedug starej pisowni litera Tau przypomina swym ksztatem krzy i jest zapowiedzi tego znaku, ktry chrzecijanie krel na czole i ktry czyni wszyscy wierni, gdy przystpuj do jakiejkolwiek pracy, zwaszcza za zaczynajc mody lub lektur pism witych"22. Tertulian wykada krtko ten fragment z Ksigi Ezechiela w nastpujcy sposb: i naznacza Tau na czoach mw (Ez 9,4). Jest to grecka litera Tau, majca ksztat krzya; ona to, jak prorokowa [Ezechiel], bdzie na naszych czoach w prawdziwym i katolickim Jeruzalem"23. w. Hieronim okoo 392 r. podnosi apotropaiczny charakter tego znaku, piszc, e ten, kto zawsze go nosi, nie zginie, e tego, kto ma na czole znak krzya, szatan nie zdoa pokona, e jedynie grzech moe wymaza ten znak24. 22 Selecta in Ezechielem cap. IX; PG 13, 800 n. 23 Adversus Marcionem III 22; PL 2, 381. 24 Por. Tractatus in Marcum. i Znaki pisarskie 31 ..Piecz Boga ywego", o ktrej mowa w Apokalipsie w. Jana (7,2-8), :rzeba rozumie w tym samym sensie25. Poniewa litery greckie suyy take do oznaczania cyfr, dawao to -..ekiedy powd do interpretacji symbolicznej, wprawdzie do sztucznej, ..itr odpowiadajcej wczesnej egzegezie: Cyfr 300 zapisywano za pomoc 7 std np. w. Augustyn widzi w trzystu mach, o ktrych mowa jest Ksidze Sdziw (7,6) i ktrzy poszli z Gedeonem walczy przeciw Arr.alekitom, typ tych, ktrzy wierz w Ukrzyowanego26. Symbolika T daa te powd do przedstawiania sceny ukrzyowania : umieszczania jej, w dawnych mszaach, na pocztku Kanonu (Modlitwy eucharystycznej). Ta pierwotnie, od czasw Karolingw, tylko ornamen-tacyjna ozdoba inicjau T (Te igitur), niekiedy przyjmowaa posta drzewa ycia, w czym wyranie ju zaznaczya si symbolika krzya. Pniej ornamentyka ta ustpia

miejsca realistycznemu przedstawianiu cierpicego Odkupiciela, zawieszonego na belce T. Najwczeniejszy przykad tego rodzaju ujcia znajdujemy w rkopisie z Gellone (std Sakramentarz z Gellone) z VIII w.; przez dugi czas by on przykadem odosobnionym. Z IX w. znane s tylko nieliczne tego rodzaju przykady. Dopiero pod koniec X w. spotyka si je coraz czciej. cisy zwizek pomidzy obrazem a inicjaem powoli zanikn i przedstawiano scen ukrzyowania ju niezalenie od inicjau T. ChiX Platon powiada, e Bg podzieli dusz wiata na dwie czci i czci te albo linie, jako rwnik i ekliptyk, poczy z sob na ksztat litery Chi i zgi w okrgi, ktre przecinaj si w dwch punktach27. Z tej racji, e X jest zarwno pocztkow liter imienia Chrystus (XPICTOC), jak i symbolem krzya (krzy w. Andrzeja), w. Justyn Mczennik dostrzega w tym pogldzie Platona ju symbolik Chrystusa i Jego znaku odkupienia28, ktrej oczywicie wielki filozof nie mg by wiadom. Ta forma krzya nazywa si od decussis - crux decussata, tzn. krzyowe przecicie dwch linii. X, jako znak Chrystusa, samo wystpuje rzadko, za to tym czciej w monogramach i formach krzya. Rozsypywanie popiou w ksztacie litery X w czasie powicenia kocioa i znaczenie tego obrzdu byo ju omwione poprzednio. 25 Do najstarszych obrzdw chrzcielnych, przyjtych przez judeochrzecijan czasw apostolskich, naleao krelenie krzya na czoach katechumenw. Noszenie tego znaku" albo pieczci" (typayg) byo rwnoznaczne z przyjciem chrzecijastwa. To naznaczanie krzyem trzeba jednak rozumie w kontekcie jego pierwotnego sensu. Nawizuje ono przede wszystkim do krelenia znaku Taw, o ktrym wspomina Ksiga Ezechiela i Apokalipsa i ktry jest symbolem doskonaoci, a zatem i imienia Boga, Tego, ktry jest nieskoczenie doskonay. Imi" za oznaczao w Starym Testamencie objawienie si Boga w wiecie, a w Nowym Przymierzu objawienie si Ojca przez Sowo, przez wcielony Logos. Poniewa Grecy nie znali znaczenia hebrajskiego Taw", przeto nadawali jego formie krzya inn interpretacj, a mianowicie widzieli w nim symbol krzya Chrystusa albo X, pocztkow liter imienia Xpiamg. Oznaczenie imieniem" znaczy jednak w obydwu przypadkach to samo: czowiek ochrzczony jest powicony Chrystusowi, jest Jego wasnoci (por. Danielou, dz. cyt., rozdz. 9).

*6 Por. Qaestiones in Heptateuchum VII 37. 27 Por. Platon, Timaios 36 bc. 28 Por. I Apologia 60. Jota I I (grecka jota") jest pocztkow liter imienia Jezus, ale Aleksandryjski naiesi*dlalego j Ypsilon przypomina urawia w locie. Psi W (greckie psi"). Podczas powicenia wody chrzcielnej kapan, zanurzajc wiec wielkanocn w wodzie, piewa ^trzykrotnie, za kadym razem w wyszej tonacji: Niech moc Ducha witego zstpi w wod wypeniajc to rdo chrzcielne". Nastpnie trzykrotnie tchnie w wod na ksztat W i mwi: Niech zapodni ca t wod, dajc jej moc odradzania"32. To psi" jest dzisiaj do powszechnie, take przez wybitnych liturgistw, interpretowane jako litera pocztkowa sowa yrvzrj (psyche) i znak Ducha witego. Niektrzy widz w nim take posta fruwajcej gobicy. Psyche w swym podstawowym znaczeniu oznacza tchnienie ycia", waciwe zarwno ludziom obdarzonym dusz, jak i zwierztom. Tchnieniem Boga jest, mwic obrazowo, Duch wity, ktrego jednak w Pimie witym i liturgii nigdy nie nazywa si psyche, lecz zawsze Pneuma", jak zauwaa Bauerreis, ktry w tym kontekcie przeprowadzi wnikliwe studium nad znakiem W23. Powoujc si na Eisen-hofera i Morina, interpretuje on raczej "FJako krzy rozumiany przewrotnie, a mianowicie nie jako zwyky krzy, lecz jako krzy drzewa ycia", ktry w redniowieczu zaznaczano czsto za pomoc znaku hierograficz-nego, a mianowicie kwiatu ycia". Bauerreis uzasadnia swoje wywody 29 Paedagogus lib. I, cap. 9; PG 9, 351.

30 Por. List Barnaby 9, 7 n.; Klemens Aleksandryjski, Kobierce VI-XI. 31 Divinarum institutionum libri VII, lib. VI: De vero cultu, cap. 3; PL 6, 643. 32 Powicenie wody chrzcielnej, w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, s. 397. 33 Por. R. Bauerreis, Arbor vitae. Der Lebensbaum und setne Vervendung in Liturgie, Kunst und Brauchtum des Abendlandes, Munchen 1938, s. 45 nn. iI Monogramy i formy skrcone 33 materiaem ilustracyjnym z kodeksw pochodzcych z X i XI w., w ktrych ten budzcy spory znak krelono wyranie w formie stylizowanego motywu rolinnego. Biorc nadto pod uwag, e w antyku widziano powszechnie w drzewie symbol podnego ycia, a ponadto fakt, e Chrystus na drzewie krzya obdarzy nas yciem Boym, mona dostrzec gbi tego symbolu, ktrym posuguje si Koci wanie wtedy, gdy udziela wodzie podnoci majcej rodzi ycie nadprzyrodzone. Theta 0 0, greckie Theta", nie jest w epigrafice symbolem, lecz pocztkow liter sowa 0EOC (Bg). Na zupenie inne znaczenie wskazuje Izydor z Sewilli w swym dziele Etymologiae, w ktrym zwile streszcza wiedz dawniejszych pisarzy. Wymienia pi liter greckich, ktrym nadawano znaczenie mistyczne: Y, 0, T, A i Q. W zwizku z naszym tematem powiada: 0 oznacza mier. Sdziowie bowiem zwykli byli umieszcza t liter przy imionach ludzi skazanych na mier. Theta" wywodzi si niejako od mierci {dno tov &avaTov ). Dlatego te przez jej rodek przechodzi strzaa - znak mierci (tak tumaczy ma kresk w duej literze <9)34. Nieco dalej za pisze: W spisach, ktre zawieray imiona onierzy, staroytni stosowali specjalny znak dla oznaczenia, ilu z onierzy przeyo, a ilu pado w bitwie. Znak T na pocztku wiersza oznacza onierza,

ktry przey, liter 0 za umieszczano przy imieniu kadego polegego. Dlatego te w jej rodku znajduje si strzaa, to jest znak mierci"35. To, co na podstawie dawniejszych rde powiada Izydor o listach onierzy, uzupenia niejako antyczna mozaika w Borhgese przedstawiajca walk gladiatorw. Pokonany gladiator ley na ziemi, natomiast zwycizca stojc nad nim wznosi miecz do ciosu. Obok gowy powalonego znajduje si 0 z mocno zaznaczon kresk poprzeczn jako znakiem mierci36. 4. Monogramy i formy skrcone Uwagi oglne Monogramy (od jlivoc - sam, pojedynczy i ypdnna - litera, znak pisarski) s skrtami nazwisk, ktre dwie lub wicej liter cz w jeden znak. Monogram jest form skrcon, ale nie kada forma skrcona jest monogramem, gdy moe ona przybra rwnie tak posta, e litery nie s z sob splecione, lecz umieszczone jedne obok drugich, natomiast w wypadku monogramu jedne litery splataj si z drugimi. Take imiona Pana, Jezus i Chrystus, byway skracane, a praktyka ta bya tak powszechna, e wypisywanie ich w caoci naleao do wyjtkw. Miay na to wpyw wzgldy praktyczne, a w pewnych okolicznociach obowizek zachowania tajemnicy; zapewne jak rol odgrywaa rwnie gboka cze: najwitsze imiona chciano okry zason symbolu. W przypadku monogramw, ktre nie s zwizane z tekstem, ich charak34 Etymologiae lib. I, cap. 3, 8. 35 Tame lib. I, cap. 24. 36 Por. F. J. Dolger, Antike und Christentum, Munster 1929 nn., t. 1, s. 49 n. 34 Znaki i pismo ter symboliczny jest wyrany. Monogram Jezusa i Chrystusa uwaano, podobnie jak krzy, za wity, skuteczny znak i za rodek zabezpieczajcy przed zymi duchami i ich wpywem. Imieniu przypisywano w staroytnoci o wiele wiksze znaczenie ni w czasach pniejszych. Oznaczao ono istot, byo symbolem osoby i jej zada. Porodzi Syna, ktremu nadasz imi Jezus - powiada anio do

Jzefa we nie - On bowiem zbawi swj lud od jego grzechw" (Mt 1,21). Na ten charakter imienia wskazuje niezliczona liczba miejsc Pisma witego. Imi Jezus" (IHCOYC) stosuje si w Ewangelii zawsze tam, gdzie mwi si o ziemskim yciu Pana. Imi Chrystus" (XPICTOC - Namaszczony) wskazuje za na Jego natur Bosk, Jego wadz krlewsk i kapask. Na ten temat wypowiada si pod koniec II w. w. Ireneusz: Namaci Ojciec, namaszczony za zosta Syn w Duchu, ktry jest olejem namaszczenia, jak to powiada Izajasz: Duch Boga na mnie, poniewa [Bg] mnie namaci (Iz 61,1). Mwi on o Ojcu, ktry namaszcza, o Synu, ktry zostaje namaszczony, o oleju namaszczenia, ktrym jest Duch"37. Pierwsi chrzecijanie znacznie czciej ni samego tylko imienia Jezus uywali imienia: Jezus-Chrystus", Chrystus" albo Pan" (icupioc) dla okrelenia godnoci Zbawiciela. W listach w. Ignacego z Antiochii (ucze apostow, zm. w 117 r.) trzy razy wystpuje sowo Jezus", siedem razy Chrystus", trzynacie razy Chrystus-Jezus" i sto dwanacie razy Jezus Chrystus"! Imi Jezus Imi Jezus {IHCOYC) ju bardzo wczenie (okoo 200 r.) byo skracane do dwch liter. Pisano te litery obok siebie (IH) splecione ze sob tak, e przeduona kreska poprzeczna ety (H) obejmowaa umieszczon przed ni albo w ni wpisan jot (I); w ten sposb powstawa tajemny znak krzya. Wszystkie trzy przykady powiadczone s przez inskrypcje odkryte w katakumbach z III w. Take na gemmach umieszczano skrt IH. Wydaje si jednak, e nie by on zanadto rozpowszechniony. Od IV w. dodawano do IH jeszcze C (E - grecka sigma). Take skrt IC (IHCOYC) by szeroko stosowany w sztuce bizantyjskiej, szczeglnie w malowidach przedstawiajcych Chrystusa. Wskutek latynizacji IHC powstao bardzo rozpowszechnione IHS, ktre pojawia si ju na monetach Justyniana II (VII-VIII w.). T form zapisu starano si uzasadni, powoujc si na dawn wymow sowa Jezus - Ihesus. W pniejszych czasach nadawano tym trzem literom bdn interpretacj, czytajc je: In hoc signo (domylnie: vinces) albo: Jesus hominum Salvator, i dodawano do nich czsto krzy i trzy gwodzie, ktre pocztkowo miay zapewne oznacza liter V (vinces). Rozpowszechnienie znaku imienia Jezus, IHS i okazywan mu cze zawdziczamy wysikom w. Bernardyna ze Sieny

(zm. 1444 r.). Towarzystwo Jezusowe wybrao je na swj znak szczeglny i wyjaniao jako skrt wyraenia: Jesu humilis societas. Monogram Chrystusa a) Utworzony przez skrzyowanie liter I oraz X (IH2OY2; XPIZT02'); nazywa si rwnie monogramem gwiadzistym" i spotyka si go w sztuce katakumbowej w formie gwiazdy mdrcw albo gwiazdy Baalama. 37 Adversus haereses III 18,3; PG 7, 934. i Monogramy i formy skrcone 35 Nazwa monogram przedkonstantyski" jest niesuszna, poniewa spotyka si go take po Konstantynie, chocia znacznie rzadziej ni tzw. monogram konstantyski. Wpisany w okrg, z ktrym stykaj si koce liter, przypomina koo albo rozet; w tej formie stosowano go czsto w Syrii. Same litery s jednak wtedy trudne do rozpoznania, dlatego te motyw ten atwo myli z symbolem koa albo ry. b) Christos by ju w czasach antycznych uywany jako znak stenograficzny niektrych sw zaczynajcych si od XP (np. %pvoc, zpwg). Ten oglnie stosowany znak przejli rwnie od pierwszej poowy II w. chrzecijanie jako skrcon form zapisu imienia Chrystus. Przed Konstantynem pojawia si, tak jak i monogram gwiadzisty, najczciej tylko w tekstach epigraficznych (czsto z dodan kocwk przypadku) albo w najcilejszym powizaniu z nimi. Samoistnym symbolem staje si dopiero po odniesieniu przez Konstantyna dziki znakowi Chrystusa - zwycistwa nad pogastwem. Historyk Kocioa Euzebiusz z Cezarei (zm. 340 r.) opisuje w swoim ywocie Konstantyna wizj cesarza i wygld sztandaru (labarum), ktry cesarz kaza sporzdzi wedle rozporzdzenia Pana. [Znak ten] by tego rodzaju: dugie pozacane drzewce przecite poprzeczn erdk na ksztat krzya. W grze, na szczycie drzewca, przytwierdzony by wieniec ze zota i drogich kamieni. W tym za znak imienia Zbawiciela, a mianowicie dwie litery, bdce inicjaem imienia Chrystusa: litera P skrzyowana porodku z liter X. (Litery te pniej cesarz zwyk te nosi na

hemie). Nastpnie, z erdki, ktra w poprzek przecinaa drzewce, zwisaa chusta; ta tkanina purpurowa obsypana bya klejnotami, racymi oczy swym blaskiem, i przetykana obficie zotem, przedstawiajc dla patrzcych niezwykle pikny widok (...) Tym wic zbawczym znakiem zawsze posugiwa si cesarz niczym symbolem dla obrony przed armiami wrogw. Rozkaza te, by inne znaki, sporzdzone na podobiestwo tamtego, noszone byy przed wszystkimi oddziaami."38 Rwnie na monetach kaza Konstantyn wytoczy taki monogram (odtd nazywany konstantyskim"), czsto opatrzony w otoku napisami: Gloria exercitus albo spes publica, albo symbolicznym znakiem zwycistwa. Chocia wedug opisu Euzebiusza, znak krzya by bardziej rozpoznawalny w ukadzie drzewca i poprzeczki proporca, to jednak i monogram Chrystusa mg uchodzi - z powodu skrzyowanych linii - za tajemny symbol krzya. Tak te interpretuje go w. Paulin z Noli (zm. 431 r.), ale od razu podaje blisze jego objanienie, dostrzegajc w nim nie tylko dwie litery pocztkowe imienia Chrystusa, ale take wszystkie nastpne: w prostej linii litery P dostrzega jot (I), a w poczeniu z jej grn poprzeczn kresk - Tau (T). W ptli litery rho widzi O i odwrcon sigm (C)39; tym by moe naley tumaczy bdne odwrcenie P w niektrych monogramach Chrystusa. Naley tu take wyranie wspomnie o tzw. anastasis, szczeglnie piknym motywie starochrzecijaskiej paskorzeby nagrobnej przedstawiajcej sztandar konstantyski bez monogramu okolonego wiecem. c) Krzy monogramatyczny by pierwotnie rwnie znakiem stenograficznym, za chrzecijanie posugiwali si nim jako tajemnym symbolem krzya i Chrystusa. Szeroko rozpowszechnia zacz si dopiero w poowie IV w. O tym, e by on jednak ju znany wczeniej, jako znak chrzecijaski, wiadczy odkrycie go na murze przedkonstantyskiego 38 De vita Constantini lib. I, cap. 31; PG 20, 945. 948. 39 Por. Poema XIX: Carmen XI in S. Felicem. 36 Znaki i pismo baptysterium na Lateranie w czasie wykopalisk prowadzonych tu w latach 1923-1929. Krzy monogramatyczny jest jest monogramem Chrystusa

powstaym przez nieco zmieniony zapis X i dodanie ptli. Ma on jednak jeszcze inne, dotd mao uwzgldniane znaczenie, ktre wynika z izopsefii, tj. rwnowartoci zachodzcej midzy jak cyfr a odpowiadajcemu jej wyraeniu. O czeniu litery P z krzyem pisze Dlger, zaczynajc od cytatu z Oneirocritica (111,34) Artemidora z Daldis w Maej Azji: Szczeglne znaczenie przyzna naley literze p ze wzgldu na liczb, jak ona oznacza. Jest ona pomylna dla ludzi, ktrzy podejmuj jakie przedsiwzicia, poniewa sowa: en' aya^a zawieraj w sobie liczb (p!)"40. Rachunek jest nastpujcy: TV a a i? a

5 + 80 + 1 + 3 + 1 + 9 + 1 = 100 = p Rwnanie ETfdya&d = p = 100 byo wwczas w Azji powszechnie znane. P byo wic symbolem szczcia w eminentnym sensie. Jak bardzo popularny by ten pogld jeszcze w IV w., wiadczy fakt, e rwnie P w monogramie Chrystusa uwaano za symbol szczcia w wartoci liczbowej sowa fioii&ia. Efrem Syryjczyk wyjania wyranie, e P (nad krzyem) oznacza fior\-&ia (ratunek, pomoc), co odpowiada wartoci liczbowej 100, tzn. 100 odpowiada sumie wartoci liczbowych oznaczanych przez litery wyrazu fioi]-5ia: o a 2 + 70 + 8 + 9 + 10 + 1 = 100 Tak zwany monogramatyczny krzy oznacza wic dla wczesnych znawcw izopsefii: w krzyu zbawienie" albo krzy jest naszym ratunkiem". Z kocem IV w. dodaje si czsto do wszystkich form monogramu Chrystusa litery A i Q, aby w ten sposb jeszcze bardziej podkreli jego zwizek z

Chrystusem. Na skutek rnych dodatkw i omyek powstay niezliczone jego odmiany. Na przykad dodajc do litery P kresk poprzeczn w rodku albo przeduajc doln lini ptelki, starano si uwydatni symbolik krzya, dodajc za litery, usiowano nada bardziej zrozumia posta imieniu Chrystusa. Bardzo czsto, zwaszcza w Syrii, ptelka w literze P jest otwarta i nieco wygita, z czego przez nieporozumienie pojawio si w pierwotnie greckim monogramie Chrystusa aciskie R. Monogram Chrystusa znajdowa coraz szersze zastosowanie od czasu, gdy zacz peni funkcj samoistnego symbolu Jego triumfu. Rwnie w katakumbach otrzyma on nowe, zwyciskie znami, uwydatnione przez oplatajcy go wieniec albo okalajcy go krg; w tej formie wyraa yczenie, aby zwycistwo Chrystusa stao si take udziaem zmarego. W ogle nie byo takiej dziedziny sztuki czy rzemiosa artystycznego, w ktrej by nie wykorzystywano monogramu Chrystusa. Znakowano nim take drzwi domw, dokumenty i zwyke przedmioty codziennego uytku, umieszczano go na chlebach i amforach, wypalano nawet na skrach zwierzt. Wszdzie dawa wiadectwo o wierze chrzecijan i mia, bdc traktowany jako co w rodzaju sacramentale, chroni od zasadzek diabel40 F. J. Dlger, Soi Salutis. Gebet und Gesang im hristlihen Altertum, Munster 1925, s. 73 (Liturgiegeschichtliche Forschungen 4/5). I 4 Monogramy i formy skrcone 37 skich i wszelkiego zego. Wedug poj antycznych imi przecie byo jednoznaczne z uobecnieniem przywoowywanego bstwa. Pewna pogaska, czsto uywana formua egzorcyzmw, ktr odkryto na murze jednego ze sklepw w Pompei, brzmi: Tu mieszka syn Zeusa, zwyciski Herakles, niech nie wdziera si tu adne zo!" Nawrconym poganom oczywicie ju nie byo wolno uywa imienia Heraklesa odwracajcego zo" (HpaicAfjc dXe^ ikgckoc). Ten pogaski zwyczaj nie znik jednak, schrys-tianizowano tylko star formu. Chrzecijanin z Syrii umieci na swoich drzwiach napis: Tu mieszka nasz Pan.

Jezus Chrystus, Syn, Sowo Boe, niech tu nie wdziera si adne zo". ywe byo przekonanie, e uobecnienie mocy i potgi Chrystusa przez samo wymienienie Jego imienia powstrzyma ze zakusy szatana; imieniu Jezus przypisywano tak sam moc jak diamentowi, ktrego sia bya zdolna - jak wierzono - ustrzec domostwo przed demonami. Prawdziwym diamentem jest jednak - jak powiada si w Fizjologu - nasz Pan, Jezus Chrystus. Jak wysoko ceniony by monogram Chrystusa, wiadczy midzy innymi wspomniany ju zwyczaj przyjty w Kociele mediolaskim, polegajcy na uroczystym pokazywaniu i objanianiu tego znaku katechumenom w czasie inicjacji. W centralnym punkcie mozaiki w kopule baptysterium kocioa Sw. Jana w Neapolu (IV w.) monogramatyczny krzy z literami .4 i co na niebieskim, gwiadzistym tle zastpuje po prostu posta Chrystusa przyobleczonego w majestat, poniewa rka niebieskiego Ojca koronuje krzy wiecem zwycistwa. Zestawiano rwnie czsto ten znak Chrystusa z innymi symbolami, np. z symbolem gobicy, pawia. IX6YC Pocztkowe litery sowa 'IrjGoyc (Jezus) Xpiarg (Chrystus) 0eov (Boga) Yioc (Syn) Cconjp (Zbawca) tworz sowo IX0YC (ryba, std cisy zwizek tej formuy z symbolem ryby. Formu t spotyka si take niezalenie od symbolu ryby, bd to jako sam skrt umieszczany na grobowcach, gemmach, enkolpionach, bd to jako filakterie umieszczane nad wejciami do domw i grobw, bd to jako element dekoracyjny w kocio-iach. Opuszczanie ktrej z tych piciu liter, zmienianie ich kolejnoci albo te ich dzielenie dowodzi, e przykadano wiksz wag do samego skrtu ni do relacji istniejcej midzy nim a symbolem ryby. W Tell Gharizye w Syrii odnaleziono na nadprou napis w formie krzya / X +IX&YC + Y C Sia egzorcystyczna witych imion jest wzmocniona w tym wypadku zapisem ich w ksztacie krzya.

IC XC NIKA Podczas tak bardzo lubianych w antyku wycigw rydwanw rozentuzizmowany lud zwyk woa do wonicw: NIKA" (Zwyci!). W jzyku -_. mboli starochrzecijaskiej nauki wiary obraz wonicy niekiedy odnoszono do Chrystusa, ktry prowadzi ludzko jak zaprzg do niemier38 Znaki i pismo telnoci, i tak dopenia swego zbawczego zwycistwa. Ta idea zwycistwa, ktra w czasach wczesnochrzecijaskich wszystko przenikaa, znalaza swj wyraz w formule: IHCOYC XPICTOC NIKA! Od V w. uywano jej w formie inskrypcji, a w liturgii bizantyjskiej jeszcze dzisiaj wyciska si j w poczeniu ze znakiem krzya na chlebach eucharystycznych. 0 ZQH C W staroytnoci wszystkowidzce soce" byo nazywane wiatem ycia" (gcofjg wg)41. Widzie wiato albo soce" oznaczao tyle, co y". Gdy sowami staroytnej inskrypcji nagrobnej zmary zwraca si do ywych: Sit tibi lux dulcis", wtedy po prostu mu yczy: yj szczliwie!" wiato i ycie byy wedle aciskiego i greckiego wyczucia jzykowego - synonimami. I tak na przykad jeden ze starochrzecijaskich napisw nagrobnych uwiecznia dedykacj: Kochanemu dziecku, ktre byo mi sodsze ni wiato i ycie". Pene utosamianie w chrzecijastwie wiata i ycia i nadawanie im przez to niezwykego bogactwa znaczeniowego ma swoje rdo w dwch wierszach Ewangelii wedug w. Jana: W Nim byo ycie, a ycie byo wiatoci ludzi" (J 1,4); Ja jestem wiatoci wiata. Kto idzie za Mn, nie bdzie chodzi w ciemnoci, lecz bdzie mia wiato ycia" (J 8,12). Formua wiato i ycie" w swym nadprzyrodzonym sensie staa si bardzo popularna wrd chrzecijan syryjskich. Zapisywano j czsto w formie krzya, do czego skaniaa wsplna litera Omega w owych sowach i nieparzysta liczba liter, z ktrych si skadaj, oraz ryto j nad drzwiami domostw jako znak ochrony. Znajduje si j take na kamieniach grobowych, lampkach z terakoty, ampukach i innych przedmiotach.

XMF Znaczenie tych liter jest przedmiotem rnych sporw. Dlger zgadza si z tymi, ktrzy odczytuj je jako Chrystus, Micha, Gabriel", dopuszcza take inne moliwoci, jak na przykad: Xpiaxbq Mapiccc yewa albo Xpiaxov Mapia yewd Chrystus, zrodzony z Maryi" albo Maryja rodzi Chrystusa", za czym przemawiaj rwnie niektre wiadectwa42. Za interpretacj: Chrystus, Micha, Gabriel" przemawia natomiast fakt, e zgodnie z wiar wczesnych czasw wzywanie aniow kryo w sobie szczegln sil egzorcyzmu. Litery te pisano nad drzwiami domw \ na tabliczkach-amuletach, ktre noszono przy sobie, a take wkadano zmarym do grobu. Liturgia i sztuka bizantyjska, ktre szczeglnie podkrelaj myl o paruzji, mwi czsto o anioach jako tych, ktrzy wspuczestnicz w witych tajemnicach i towarzysz Chrystusowi, najwyszemu Kapanowi i Pantokratorowi. W Ewangelii wedug w. Mateusza czytamy przecie: Gdy Syn Czowieczy przyjdzie w swej chwale i wszyscy anioowie z Nim" (Mt 25,31). Liczne wiadectwa istniejce od IV w. dowodz, e z caego orszaku 41 Orphei hymni VIII 18, w: Orphica, rei Eugenius Abel, Pragae-Lipsiae 1885, s. 62. 42 Por. IX0YZ, t. 2, rozdz. 1, ustp 4, 5. II Monogramy i formy skrcone 39 aniow wanie Michaa i Gabriela, co zreszt jest oczywiste, uwaa si za najbardziej dostojnych towarzyszy Chrystusa; szczeglnie te czsto si ich wymienia, wzywa i przedstawia. Takiego zestawienia liter nigdy nie uywano samodzielnie i nie naley ono do symbolicznych formu skrtowych, ale mogoby zosta uznane za tak przez niefachowcw i dlatego wymaga wyjanienia: Od redniowiecza (X czy XI w.) litery te, rozmieszczone w formie krzya, czsto wpisywano w aureol krzya, zaznaczon na bizantyskich wizerunkach Chrystusa, tworzc imi cov - Ten, ktry jest". Podrcznik malarstwa z klasztoru na grze Athos, ktrego przekazy

czciowo sigaj zapewne do VII w., podaje tu nastpujc wskazwk: Na krzyu, ktry zaznacza si na tle trzech koron (aureol) oblicza Ojca, Syna i Ducha witego, napisz 0"L2N. Tak bowiem powiedzia Bg do Mojesza, gdy mu si ukaza w krzaku gorejcym: Jestem, ktry jestem (Wj 3,14). A napisz to tak: liter Q po po prawej stronie korony (aureoli), O w grnej czci, N po lewej stronie". Prawa i lewa strona znaczy tu praw i lew stron samego obrazu, a nie jak przedstawiaj si one ogldajcemu. Wnikliwe rozwaania w. Grzegorza z Nazjanzu i Pseudo-Dionizego Areopagity traktujce o imieniu Boga Ten, ktry jest" streszcza za w. Jan Damasceski nastpujco: Wydaje mi si przy tym, e ze wszystkich okrele Boga najtrafniejsze jest owo: Ten, ktry jest ( mv). Sam Bg je objawi w rozmowie z Mojeszem u stp gry, kiedy powiedzia: Powiesz synom Izraela: Ten, ktry jest, posa mi do was. Bg bowiem zbiera w sobie cao bytu, jak gdyby ocean istoty bez wybrzea ni granic"43. Motyw O VQN ma pochodzenie czysto greckie. Wszdzie tam, gdzie sigay wpywy greckie, spotykamy si take z owym u>v. Wyraa ono prawie t sam myl co A L2 - ogarnicie przeszoci, teraniejszoci i przyszoci, bycie bez pocztku i koca, tak jak wyraa to Apokalipsa: 'Eyd> si/ui r aka koi to d, Ayei Kpioc &sc, v kcci f]v mi epzfievog 7iavxoKpdxa)p - Jam jest Alfa i Omega, mwi Pan Bg, Ktry jest, Ktry i Ktry przychodzi, Wszechmogcy" (1,8). Tetragram Do najstarszych formu skrtowych naley tetragram - imi Boga zapisane czterema literami hebrajskimi - jhwh, Jego imi wasne" w przeciwiestwie do okrele opisowych. Na og imi to byo otaczane tajem-r.ic i wymawiano je tylko w szczeglnych okolicznociach. Opowiadano o cudach zdziaanych za pomoc wyranie wypowiedzianego tetragramu, co potwierdza na wielu miejscach ydowska tradycja literacka. wito tego znaku pisarskiego zapewne bya take powodem pozacania go w ksigach biblijnych. Zdaje si to jednak przeczy owej witej bojani rachowania go w tajemnicy, gdy podkrelanie wydobywa i ukazuje wa-rue to, co rzekomo miao by zastrzeone tylko dla wtajemniczonych, ; zwraca na siebie uwag niepowoanych. Mimo to tetragram zachowa u Wykad wiary prawdziwej I 9. Przeoy Bronisaw Wojkowski, IW Pax, Warszawa 1969, s. 47.

Znaki i pismo sw tajemniczo, gdy w pimie hebrajskim pocztkowo nie zaznaczano samogosek. Brzmienie tego witego znaku skadajcego si z samych spgosek nie byo zatem samo przez si pewne. Trzeba byo wiedzie, jak si go wymawia, lub od kogo si tego dowiedzie44. Tetragram zadomowi si rwnie w sztuce chrzecijaskiej. Mona go odnale zwaszcza na tarczy w. Michaa Archanioa, a take w poczeniu z symbolami Trjcy witej i na obrazach przedstawiajcych krzew gorejcy. 44 Por. L. Traube, Nomina sacra, s. 23 n. II LICZBY I FIGURY GEOMETRYCZNE 1. Liczby Uwagi oglne Ale Ty wszystko urzdzi wedug miary i liczby, i wagi" (Mdr 11,20). Ten okrzyk starotestamentowego mdrca cinie si czowiekowi na usta, kiedy przyglda si cudownej harmonii stworzonego wiata. Ch wniknicia w tajemnice tych liczb i miar staje si dla niego nieodpart potrzeb. Ju od najdawniejszych czasw usiuje odgadn prawidowo i wewntrzne zwizki Boskiej igraszki" (por. Prz 8,30 n.), ktr mu przedstawia wieczna Mdro, ju to ukrywajc si przed nim, ju to mu si ukazujc. Dla ludzi staroytnego wiata liczby byy jeszcze tymi tajemniczymi wielkociami, ktre same w sobie wprawdzie nie maj ycia, a jednak wszdzie s obecne. Niektre przeczucia i przypuszczenia pochodzce z najstarszych epok, a dotyczce znaczenia cigle powtarzajcych si liczb, znalazy poniekd potwierdzenie w objawieniu Boym i ka mniema, e rzeczywicie mog wskazywa na gbsze zwizki midzy natur i wiatem nadprzyrodzonym. Ostateczne rozwizanie zastrzeone jest oczywicie dla przyszego ycia; tu, na ziemi, pozostanie zawsze tylko szukanie po omacku, aby ze stworze pozna co z nieprzeniknionej tajemnicy Boga (por. Rz 1,20). W praktyce liczby maj charakter czysto wiecki; s rodkiem sucym do uporania si z wielorakoci, z ktr ma si do czynienia w yciu codziennym. Liczenie nie byo pierwotnie aktem mylenia, lecz wydarzeniem w konkretnej

rzeczywistoci. Ludy pierwotne, zwaszcza mieszkacy staroytnego Wschodu, nie byli dobrymi rachmistrzami. Przy liczeniu uciekali si do pomocy palcw rk i ng, a kiedy i one nie wystarczay, uywali kamykw, patyczkw, wzekw na sznurkach i naci na drzewie, lasce (oblicza - ka kamienie, od calculus). Tak wic panowa u Egipcjan system dziesitny (zgodnie z liczb palcw u rk), przejty przez Grekw i Rzymian. U Chaldejczykw zosta on poczony z sys.emem dwunastoliczbowym, odpowiednio do liczby miesicy roku. Ten .ombinowany system przejli Hebrajczycy. Poza realn wartoci liczb przeczuwano jeszcze istnienie pewnej regu-^rnoci si, zwaszcza w zakresie liczb, ktre regularnie wystpuj w zjawach i procesach natury. Im mniej uchwytn bya owa prawidowo, :ca si za zdarzeniami natury, tym bardziej odczuwano j jako tajem-:-. potg. Std spotykamy si z mistyk liczb w magii i we wszystkich ...5iach. Istniej wite liczby, to znaczy takie, ktre zostay objawione :rzez bogw, albo takie, dziki ktrym - jak wierzono - mona byo -;;.5ka wadz nad zjawiskami natury. Ju u Chaldejczykw wymieszane 42 Liczby i figury geometryczne s ze sob wyobraenia o liczbach majce uzasadnienie naturalne z wyobraeniami zupenie dziwacznymi i fantastycznymi. Po swojej podry na Wschd w VI w. przed Chr., a wic w czasach niewoli babiloskiej stormuowa Pitagoras swoje zasady filozoficzne, wedug ktrych liczby s zasadami rzeczy", a zatem ju nie materiaem zmysowym, lecz rzecz mysln. Bog absolutna jedno, jest pocztkiem wszystkich liczb Nie wiadomo dokadnie, czy dla Pitagorasa liczby s substancjalnymi elementami i przyczynami sprawczymi czy tylko archetypami i symbolami rzekadym razie wszystkie liczby skadaj si z dwch zasad: z jedynki, monady, nie stworzonej, dlatego doskonaej zasady, i dwjki, zasady ktra powstaje przez pustk, przez przedzia, podzia i dlatego jest niedoskonaa. W liczbach s zawarte - zdaniem pitagorejczykw - prawa wszystkich zdarze, a wic mona na ich podstawie wyjani wszystkie zjawiska wiata. Liczby parzyste i

nieparzyste przedstawiaj to, co nieograniczone, i to, co ograniczone, jako dwa przeciwiestwa, w ktrych polu napicia istnieje wszechwiat. To przeciwiestwo przenika ca natur, wszystko mona wyrazi za pomoc par przeciwiestw, ktre sprowadza si do dziesiciu: ograniczone nieograniczone, nieparzyste - parzyste, jedno - wielo, prawe - lewe, mskie - eskie, spoczywajce - poruszone, proste - krzywe, wiato - ciemno, dobro - zo, kwadrat - WlGlODOk. 2 takich przeciwiestw skada si wiat. Ale jak w rodzcej Jedynce, praliczbie nieparzysto-parzystej, cz si przeciwiestwa, tak te przeciwiestwa wszechwiata uoone s tak, e tworz porzdek", kosmos. Liczba jest harmoni jako jedno przeciwstawnych dziedzin. czy wszystko, zarwno w wiecie gwiazd, jak i w muzyce, a take w duszy ludzkiej, i zawsze mona j wyrazi za pomoc liczb. Liczby, jako wyraz idei, odgryway pewn rol take w pniejszej filozofii platoskiej. Zawsze te obecna bya mistyka liczb w yciu kulturalnym wszystkich staroytnych ludw, a mianowicie w kulcie, w poezji, w zwyczajach wieckich i w sztuce, zwaszcza za w architekturze, ktr cakowicie zawadny realne i symboliczne stosunki liczbowe. Wczesne chrzecijastwo przyjo biblijn i wieck tradycj symboliki liczb i rozbudowao j w duchu chrzecijaskim. Ju Justyn i Ireneusz nawizuj do niej w swoich pismach polemicznych, chocia wskazuj rwnie na jej przerosty. Nie same liczby maj znaczenie, lecz rzeczy, do ktrych si odnosz. Egzegeci aleksandryjscy uczynili mistyk liczb wan czci skadow alegorycznego wyjaniania Pisma witego. Zgodnie z ich intencj uywa jej rwnie w. Ambroy, a zwaszcza w. Augustyn, ktry najczciej posuwa si w spekulacji liczbowej do ostatecznoci. W redniowieczu spekulacja nad liczbami niejednokrotnie przeradza si w zabaw. Budownictwo kocielne epoki romaskiej i gotyckiej, a do baroku, znajduje si pod silnym wpywem symboliki liczb. Jedynka Zdaniem pitagorejczykw cay system liczbowy opiera si na parzystoci i nieparzystoci. Liczb nieparzyst nazywali doskona, poniewa jest ona w

pewnym sensie niepodzielna, tzn. nie daje si podzieli bez reszty na rwne czci. Posiada pocztek, rodek i koniec. Liczba parzysta natomiast jest niedoskonaa, gdy podzielna; nie ma rodka, a jedynie i i Liczby 43 pocztek i koniec. Jedynka jest zatem zgodnie z natur symbolem niepodzielnej jednoci, rdem i korzeniem, matk" wszystkich pozostaych liczb. Dodana bowiem do liczb parzystych daje liczby nieparzyste, a dodana do liczb nieparzystych - parzyste. Kada inna liczba moe by powikszona albo zmniejszona, tylko jedynka pozostaje zawsze niezmieniona, oddzielona od pozostaych liczb, z niej zrodzonych. Rodzc wszystko, nie przyjmuje znikd zwielokrotnienia. Bez niej nie mona pomyle o adnej wieloci, lecz ona sama znajduje si poza wszelk wieloci. Tak wic susznie jest ona symbolem Najwyszej Istoty, ktrej potga ugruntowaa wszechwiat1. I Dwjka Dwjka, pierwsza liczba parzysta, oznacza oddzielenie od jednoci; nie jest caa, bo podzielona, i dlatego niedoskonaa. Kryje te w sobie jakie odniesienie do maestwa. Wszystkie zwierzta, ktre parami zostay wprowadzone do arki, s nieczyste, liczba nieparzysta jest natomiast czysta2. Zdaniem Hieronima Pan Bg w drugim dniu stworzenia nie powiedzia, e to, co uczyni jest dobre"3. Powodem negatywnej interpretacji liczby dwa jest szacunek, jakim cieszyy si liczby nieparzyste: ..Numero Deus impare gaudet"4. U Ojcw Kocioa pojawia si jednak :ake pozytywne wyjanianie liczby dwa; odnosz j do dwch Testamentw, dwch tablic Prawa, dwch gwnych przykaza, dwch natur v Chrystusie, dwch rodzajw ycia, kontemplacyjnego i czynnego, itd. Negatywna ich interpretacja nawizuje niejednokrotnie take do dwch przeciwstawnych sobie zasad, np. Koci - Synagoga. W sensie moral--.ym jedno wskazuje - zdaniem Ambroego - na sprawiedliwo, ktra .est

singulare bonum", dobrem samym w sobie. Niesprawiedliwo na-.: miast jest podzielona5. Trjka Jeeli jakakolwiek liczba moe roci prawo do witoci i znaczenia symbolicznego, to bez wtpienia jest ni trjka. Najwiksz z prawd objawionych jest przecie ta, ktra mwi, e Bg w swej istocie jest trjjednoci, a zatem liczba trzy naley z koniecznoci do absolutnego bytu. Trzeba wic te przyj, e znami troistoci zostao wycinite na bycie Uworzonym. Chocia dziaanie Boga na zewntrz jest wsplne trzem osobom, to jednak dokonuje si ono jako dziaanie waciwe kadej z nich. W spekulacji nad liczbami trjka uchodzia u wszystkich ludw za wit. Zdaniem Pitagorasa jest ona po prostu liczb nieparzyst, poniewa powstaje z niepodzielnej jedynki i dwjki, ktra oznacza podwojenie . podzia i prowadzi obydwie do wyszej jednoci. Pod wzgldem doskonaoci trjka przypomina jedynk, poniewa ma pocztek, rodek i ko-r.:ec. Jak mwi sami pitagorejczycy, cay wiat i wszystkie rzeczy w nim W Por. Euzebiusz z Cezarei, De laudibus Constantini 6. ; Por. Hieronim, Epistoa 49. - Epistoa 58. 4 Wergiliusz, Eclogae 8. 1 De Noe et arca 12, 40. 44 Liczby i figury geometryczne zawarte s okrelone liczb trzy; koniec, rodek i pocztek tworz liczb, ktra cechuje cao, a liczb t jest triada. Poniewa uzyskalimy t liczb od natury, jak gdyby stanowia ona jedno z jej praw, dlatego posugujemy si ni take w kulcie bogw."6 Jeeli zatem w wikszoci religii pojawia si trjka bogw czy zwyczajw kultowych, to mona fakt ten odnie do wewntrznej

prawidowoci natury, o ktrej ju Arystoteles powiedzia: Natura perficit omnia ternario numero"7. Triad bstw, wzgldnie imion bogw, znano w Chinach, Tybecie, Egipcie, Persji, Babilonii, w hinduizmie, w kulcie Mitry. Trzykrotne wzywanie bstwa ma w magii i aktach kultowych uczyni skuteczn modlitw wzgldnie czarodziejskie sowo. W judaizmie trjka oznaczaa po trzykro witego Boga (Iz 6,3). Trzech aniow w teofanii danej Abrahamowi wskazuje na jednego Boga (Rdz 18,2). Trzy razy musia Izraelita zjawia si przed obliczem Boga (Wj 23,17; 34,23 i in.). W Starym Testamencie w ogle czsto pojawia si liczba trzy, na przykad trzech modziecw w piecu ognistym, trzech synw Noego, trzy rodzaje zwierzt ofiarnych (Rdz 15,9). Jednak dopiero objawienie Boga w trzech osobach przypiecztowao wito liczby trzy. Ojcowie Kocioa cz tradycyjne, zarwno filozoficzne, jak i biblijne, interpretacje liczby trzy z tajemnic Trjcy Przenajwitszej. Tej za [dwjce] bliska jest trjka, ktrej nie mona podzieli i ktra jest pierwsza z liczb zoonych z liczby parzystej i nieparzystej (...) Ponadto trjka pierwsza symbolizuje ludziom sprawiedliwo, ukazuje rwno; ma bowiem rwny pocztek, rodek i koniec. Odnosi si to do obrazu mistycznej, witej i krlewskiej Trjcy. Ona to, poniewa ma natur nie stworzon i bez pocztku, zawiera w sobie nasiona, rdo i przyczyn wszystkiego, co jest stworzone."8 Trjka - powiada Grzegorz - od dawien dawna odgrywaa wan rol w misteriach. Gdy bowiem lud wyszed z Egiptu, wwczas trzeciego dnia zoy ofiar i trzeciego dnia zosta te oczyszczony, a Pan nasz zmartwychwsta rwnie trzeciego dnia. Czwrka Liczba cztery oznaczaa dla caej staroytnoci uniwersum, rozcigajce si w cztery strony wiata, ktrych pocztkowe litery greckich nazw: &vaxoXr\, Svmc, apKroc, jj,eor)nPpia tworz sowo Adam". Uniwersum tworz cztery elementy: woda, powietrze, ogie, ziemia. Cztery pory roku rzdz biegiem czasu, cztery wiatry wadaj powietrzem, cztery epoki wiata obejmuj cao ziemskich wydarze. Tak wic czwrka jest typow liczb dla wiata, w przeciwiestwie do trjki, symbolu Boga. Obie te liczby razem daj wit liczb siedem, ktra jednoczy Boga i wiat. Take dwunastka powstaje z wzajemnego przenikania si

trjki i czwrki i wskazuje na Boga i wiat. Bg chtnie objawia si wiatu w liczbie cztery. W Starym Testamencie znalazo to wyraz w imieniu Boga, Jahwe, 6 Arystoteles, O niebie. Przeoy, wstpem, komentarzem i skorowidzem opatrzy Pawe Siwek, PWN, Warszawa 1980, s. 3 (Biblioteka Klasykw Filozofii). 7 Tomasz z Akwinu, komentarz do Arystotelesa De coelo et muudo 1, 1, 2, lect. 2 i 5. 8 Euzebiusz z Cezarei, De laudibus Constantini 6; PG 20, 1348. Liczby 45 4 ktre skada si z czterech liter, tetragramu. Liczba cztery ma zastosowanie przy budowie Namiotu Spotkania (Holzammer). Na bliski zwizek raju z Bogiem wskazuj cztery rzeki, ktre z niego wypyway. W Nowym Testamencie objawia si Pan w czterech Ewangeliach, ktrych symbole ju Ireneusz utosamia z czterema tajemniczymi istotami Eze-chiela. Czwrka uchodzia u pitagorejczykw za wit, na ni skadali przysig. Nawizujc do pitagorejskiej spekulacji, w. Ambroy upatruje w liczbie cztery pewn doskonao, poniewa jest ona potrzebna do uzyskania liczby dziesi: suma pierwszych liczb (1 + 2 + 3 + 4) daje dziesi. Czwrka stanowi te rodek liczby siedem, wzgldnie rodek tygodnia. W mistycznym ujciu w. Ambroy wskazuje, e Koci Boy z czterech stron wiata dy do peni jednoci. Cztery ksigi tworz cao Ewangelii, w czterech okresach (dziecistwo, modo, wiek dojrzay, staro) dopenia si ludzkie ycie. Ju filozofia grecka znaa cztery cnoty kardynalne. Poczone z trzema cnotami Boskimi, daj one liczb siedem: dom mdroci Boej, ktry spoczywa na siedmiu kolumnach. W staroytnoci uwaano czwrk czsto za liczb przynoszc nieszczcie, poniewa podwaja ona niefortunn dwjk. Przeciw temu zabobonowi w. Ambroy wysuwa argument bogosawiestwa czwartego dnia stworzenia, w ktrym ukazay si soce

1 ksiyc, nastpnie tajemnic czternastego dnia, w ktrym wicona bya Pascha i zostaa przezwyciona moc demonw9. Pitka Wedug liczbowych spekulacji pitagorejczykw liczba pi oznacza wesele, zalubiny. Liczba ta skada si mianowicie z pierwszej liczby parzystej i nieparzystej: 2 + 3 i w ten sposb jest obrazem poczenia dwch rnych elementw, mskiego i eskiego. Nowoecom potrzeba piciu bstw, a zdaniem Platona10 na wesele trzeba zaprosi piciu przyjaci oblubieca i pi przyjaciek oblubienicy, i tylu krewnych obojga zar-rzonych11. Do tej prastarej liczby goci weselnych, o ktrej mwio si a- staroytnoci, nawizuje przypowie o piciu pannach (Mt 25,1-13). Zdaniem innych symbolika weselna liczby pi pochodzi od siedmiu planet, z ktrych pi tworzy chr weselny przy zalubinach Soca . Ksiyca. Nadanie Prawa na grze Synaj byo niejako zalubinami Boga 2 ludem i zostao poprzedzone picioma poleceniami Boga (Wj 19,3-25). 'V Synagodze lektora nazywa si jeszcze dzisiaj oblubiecem Tory. Psalm 19 w piciozgoskowych wersach wychwala Prawo jako weselny podarunek Boga. Dlatego te, gdy Jezus przychodzi na wesele w Kanie Galilejskiej z picioma uczniami, daje do zrozumienia, i On sam jest prawdziwym niebiaskim Oblubiecem12. W zwyczajach weselnych odgrywaj wan rol ra, winna latorol, jabko i pigwa z powodu swoich kwiatw albo lici skadajcych si z piciu elementw. Ojcowie Kocioa mwi o liczbie pi najczciej w kontekcie wyda' Por. Hexaemeron TV, 9. :: Por, Pastwo VI. :: Por. Bachofen, Versuch uber die Grabersymblik der Alten, Basel 1825, s. 29. - Por. Jahrbuch fur Liturgiewissenschaft" 1925, nr 250. 46 Liczby i figury geometryczne rze biblijnych. w. Augustyn odnosi liczb pi do zmysw czowieka; pi panien mdrych to te, ktre powstrzymuj si od uciech zmysowych 13.

Szstka Pitagorejczycy uwaali take liczb sze za doskona, gdy znajduje si w rodku liczb parzystych, midzy dwjk i dziesitk. Bdc zdolna do rodzenia nowych liczb, symbolizuje, podobnie jak pitka, maestwo: tam 2 + 3, tu dwa razy trzy, a wic zawsze poczenie si pierwszej liczby parzystej i nieparzystej14. Ponadto czci szstki, ktre dodawane i mnoone zawsze daj liczb ca, suyy za materia do najprzerniejszych fantastycznych spekulacji15. W Pimie witym szstka ma znaczenie jako liczba dni stworzenia, zwaszcza szsty dzie jako dzie stworzenia czowieka. Wyrnia si te sze wiekw wiata, ktre miay odpowiada szeciu dniom stworzenia. W szstym wieku wiata zosta stworzony czowiek. Take my bdziemy w nim na nowo przez chrzest wity stworzeni na podobiestwo naszego Stwrcy16. Sidemka Podstawa dominujcej pozycji liczby siedem w semickim krgu kulturowym zapewne siga obserwacji faz ksiyca znanych wszystkim ludom pierwotnym. Przemawia za tym powszechne traktowanie liczby siedem jako witej, i to jeszcze przed odkryciem siedmiu planet, np. u Grekw przed Pitagorasem, u Babiloczykw, Egipcjan, Persw, Chiczykw, Hindusw i Germanw. Babiloczycy przejli wit liczb siedem prawdopodobnie ju od Sumerw. Zarwno babiloski epos o stworzeniu, jak i Biblia dowodz, e ksiyc suy staroytnym za miar czasu. Odkrycie planet, obserwowanie liczby siedem w rnych zjawiskach natury, jak siedem barw tczy, siedem tonw w gamie itp., przyczyniao si zarwno do jej powaania, jak i do spekulatywnego uzasadnienia, pogbienia i ustawicznej rozbudowy jej mistyki. Z dawien dawna z liczb siedem czyo si pojcie peni. W Starym Testamencie jedn i drug okrela si tym samym wyrazem. Rzeczywist podstaw stanowi podzia biegncego czasu na okresy: siedem dni daje jaki peny okres, a cay czas moe by podzielony na siedmiodniowe okresy. Tak wic sidemka oznacza chcian przez Boga i przez Niego uporzdkowan cao. Babiloczycy, znajc ju liczb planet, wytworzyli sobie wyobraenie o siedmiu niebach, ktre przedstawiali za pomoc siedmiostopniowych wie

(zikkuraty). Bieg soca by przedstawiany za pomoc zbiegajcych si i rozchodzcych linii spiralnych. Nad siedmioma sferami planet wyobraano sobie jeszcze sm: niebo gwiazd staych. Ponadto siedem planet miao znaczenie w kulcie Mitry: przez siedem sfer wdrowaa dusza wtajemniczonego do nieba, zanim dotara do sfery 13 Por. Sermo 13. 14 Por. Klemens Aleksandryjski, Kobierce V, 93 i VI 139, 2 n. Przeoya Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, Warszawa 1994. 15 Por. Metody z Olimpu, Symposion VIII 11; Augustyn, De civitate Dei XI 30. 16 Por. Augustyn, Sermo 159, 2. 4 Liczby 47 smej, nieba gwiazd staych. Kandydaci kultu Mitry musieli przej siedem stopni wtajemniczenia, aby osign jego peni. Liczba siedem odgrywaa te wielk rol u Egipcjan. Gwnych bogw, Ra i Ozyrysa, otaczao siedem bstw. Kierujc si prawem, e liczby s podstawow zasad caego bytu, narzucao si samo przez si, aby poczy rne zjawiska natury z liczbami i wzajemnie zharmonizowa. Siedem tonw gamy odpowiadao siedmiu sferom niebieskim, ycie ludzkie dzielone na siedem okresw pozostawao pod wpywem gwiazd itd. Niezalenie od tej oglnie dostpnej i wyprowadzonej z astronomii symboliki liczby siedem ju wczenie rozwina si abstrakcyjna spekulacja, ktra rwnie zrodzia si na Wschodzie, a zostaa rozpowszechniona przez filozofi pitagorejsk. Sidemka jest liczb dziewicz", gdy nie powstaje z uwielokrotnienia jednej liczby przez drug, ani te bdc ju zwielokrotniona przez inn liczb nie tworzy nowej liczby wrd dziesiciu"17. Z racji swojej niepodzielnoci jest rwnie pena. Skada si z liczby parzystej (4) i nieparzystej (3), dlatego susznie uchodzi za symbol uniwersalnoci. Nazwano j take liczb piramid, poniewa piramid tworz cztery trjkty.

W Starym Testamencie sidemka zajmuje pozycj dominujc, jest po prostu liczb wit. Biblijne opowiadanie o stworzeniu (Rdz 1, 3-31) z jednej strony nawizuje do znanego siedmiodniowego tygodnia, z drugiej jednak strony przypiecztowuje ten wymiar czasu take autorytetem Boga i sankcjonuje wito liczby siedem. Nie tylko sidmy dzie (szabat) jest przeznaczony na wypoczynek i okazanie czci Bogu (Wj 20,8-10), ale take sidmy rok jest wity (Wj 23,10 nn.; Kp 35,3 nn.). Z liczb siedem spotykamy si stale zarwno w przekazach historycznych, jak i przepisach prawnych Starego Testamentu, niezalenie, czy dotycz one kultu, czy ycia prywatnego. Pojawia si te czsto u prorokw. W Nowym Testamencie take zaznacza si tradycja o witoci liczby siedem. Siedemdziesit siedem razy trzeba przebaczy (Mt 18,22; k 17,4), siedem jeszcze gorszych duchw wprowadza powracajcy diabe do upadej duszy, a one zamieszkuj w niej (Mt 12,45), siedem demonw wypdzi Jezus z Magdaleny (Mk 16,9). Liczba siedmiu diakonw, o ktrych wspomina si w Dziejach Apostolskich (6,3), na pewno nawizuje take do tej starej tradycji. Apokalipsa cakowicie przeniknita jest symbolik liczby siedem; take tu oznacza ona cao, doskonao. Siedem listw zostaje wysanych do siedmiu Kociow, ktrymi kieruje siedmiu aniow. Tajemnicze wizje mwi o siedmiu pieczciach, siedmiu grzmotach, siedmiu trbach, siedmiu czasach gniewu i anioach, siedmiu rogach smoka, siedmiu wzgrzach, siedmiu krlach, siedmiu plagach itd. Wedug nauki Ojcw Kocioa liczba siedem jest wita, poniewa Bg po stworzeniu wiata odpocz wanie dnia sidmego. Chcia ten dzie uwici spoczynkiem i da przykad wiecznego odpoczynku w szabat, w ktrym wiat osiga swoj doskonao18. Dlatego dzie ten jest o-zdob" pozostaych dni, podobnie jak sidmy rok ozdob lat. Liczba siedem oznacza ziemskie ycie czowieka, ktry skada si z ciaa i duszy. Symbolem ciaa jest liczba cztery, poniewa tworz je cztery elementy Klemens Aleksandryjski, Kobierce VI 140,1. Por. Augustyn, De civitate Dei XI 31. 48 Liczby i figury geometryczne

i w swoim rozwoju jest uzalenione od czterech pr roku. Duszy za odpowiada liczba trzy, gdy jest czym Boskim i poniewa nakazano jej miowa Boga z caego serca, z caej duszy i z caego umysu. Przykazania Starego Testamentu przede wszystkim odnosiy si do ciaa, tzn. do bardziej zewntrznej suby Bogu; Nowy Testament natomiast zwraca wiksz uwag na ducha. Gdy kiedy przeminie cay czas wiata, ktry obejmuje Stary i Nowy Testament, i wypeni si liczba siedem, wtedy nastanie dzie smy, dzie sdu, ktry naleyt zapat przyniesie zarwno sprawiedliwemu, jak i zemu19. Symbolika liczby siedem u Ojcw Kocioa zawsze wskazuje na liczb osiem jako ostateczne wypenienie. Sidemka jest niewtpliwie wita, ale naley jeszcze do Starego Przymierza. Liczb doskonaoci i zmartwychwstania jest za semka. Dzie sidmy ogoszony zosta jako dzie odpoczynku oraz przez powstrzymanie si od za sta si czasem przygotowania do dnia stanowicego prapocztek stworzenia wiata, dla nas dniem odpoczynku, za istotowo to dzie samego pocztku wiata, przez ktry wszystko jest widzialne i wszystko objte w posiadanie."20 semka Ju w czasach staroytnych semka uchodzia za symbol tego, co doskonae. W rozpowszechnionym wwczas obrazie wiata siedmiu sfer planetarnych, tworzcych siedem nieb, sma sfera, niebo gwiazd staych, bdca siedzib bstwa, stanowi zawsze jego zwieczenie. Ta sama idea, tylko inaczej przedstawiona, pojawia si w Pastwie Platona, z ktrego Klemens Aleksandryjski przytacza w swoich Kobiercach nastpujcy fragment: Kiedy kady z tych, co byli na ce, dokoczy swj sidmy dzie, musia wstawa i smego dnia rusza w drog, aby po czterech dniach przyj21. Przez k naley rozumie stref nieruchom, jako swojsk i pogodn krain, miejsce pobytu ludzi pobonych, a przez siedem dni - pojedynczy ruch siedmiu planet i wszelk pracowit dziaalno, zmierzajc do mety odpoczynku. Wdrwka za poza gwiazdy krce prowadzi do nieba, to znaczy do smego ruchu i do smego dnia"22. Dusza zostaa oderwana od Boga i strcona w d poprzez siedem sfer planet, teraz musi t sam drog znowu wznie si, aby ponad wszystkim, co ziemskie (symbolizowane w tej wdrwce przez siedem dni), dotrze do wiecznego bytu z Bogiem, czego symbolem jest liczba osiem. Zdaniem Klemensa dzie Paski (...) zapowiada Platon".

Faktycznie cay staroytny Koci jest zgodny w interpretacji liczby osiem, widzc w niej pierwszy dzie tygodnia" nastpujcy po siedmiu - dzie, w ktrym Chrystus zmartwychwsta. Wielka jest tajemnica tego smego dnia, ktry nie przestaje by rwnoczenie pierwszym"23. Stanowi on tajemnic przyszego wieku"24 i typ nowego wie19 Por. Enarrationes in Psalmos 6. 20 Klemens Aleksandryjski, Kobierce VI 138, 1. 21 Platon, Pastwo X, 616 B. 22 Kobierce V 106, 2.-4. 23 Justyn, Dialog.z ydem Ti^jfonem 41, 4, w: wity Justyn, filozof i mczennik, Apologia. Dialog z ydem Tryfonem. Wstp, tumaczenie z greckiego, objanienia, skorowidz napisa ks. Arkadiusz Lisiecki, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1926, s. 167 (Pisma Ojcw Kocioa [POK] t. 4). 24 Orygenes, Commentaria in Epistulam b. Pauli ad Romanos lib. II, cap. 12; PG 14, 907. i Liczby 49 ku"25. Wprawdzie jest on pierwszym dniem tygodnia i przypomina o pierwszym dniu stworzenia, w ktrym zostao stworzone wiato, ale jest on przecie te nowym, pierwszym dniem po upywie siedmiu dni, symbolem nowego stworzenia, wiecznego wieku, istniejcego poza wiatem ziemskim podlegajcym mierci i przemijalnoci. smy dzie jest pocztkiem nowego eonu, w nim zajaniao z grobu nowe wiato, Chrystus, i porwao wszystko ze sob w gr do nowego bytu poza sfer tego wszystkiego, co ziemskie. W pierwszym dniu tygodnia, gdy Chrystus zmartwychwsta, zabyso z grobu nowe, prawdziwe wiato, zaczo si nowe dzieo stworzenia, dokonujce si poza wszystkim tym, co ziemskie. Ju Solon, wyliczajc siedem okresw ludzkiego ycia, wskazuje na smy jako doskonay i wieczny, poniewa w nim dochodzimy do doskonaego czowieka i do poznania Boga. W rzeczywistoci

aska smego dnia wyniosa czowieka poza ten wiat, aby nie y wicej wasnym yciem, ale y w Chrystusie. Mina Hebdomada, nadesza OgdoadaOktawa", mino Wczoraj, nastao wielkie Dzi26. W tym dniu stalimy si wspuczestnikami zmartwychwstania27. W ten sposb liczba osiem staa si symbolem zmartwychwstania i nowego stworzenia w chrzcie. Tajemnica zmartwychwstania Pana w (pierwszym) smym dniu tygodnia przenika wszystkie wydarzenia biblijne, ktre maj jaki zwizek z liczb osiem. Ju w Pierwszym Licie w. Piotra wskazuje si na osiem dusz, ktre znalazy si w arce i ocalay z potopu (1 P 3,20). Sprawiedliwy bowiem Noe (...) razem z innymi ludmi, to znaczy z sw on, trojgiem swych dzieci i onami swych synw w liczbie omiu, przedstawiali symbol dnia smego, w ktrym nasz Chrystus objawi si po swym zmartwychwstaniu."28 Susznie te obrzezano nowo narodzonych Izraelitw w smym dniu po urodzeniu, poniewa cay wiat zosta naszymi grzechami zbrukany i splamiony w owych siedmiu dniach"29, obrzezanie za wskazuje na prawdziwe obrzezanie w chrzcie. Zamiast obrzezania ciaa, stosowanego przez ydw, chrzest jest obrzezaniem serca i czyni nas nowymi stworzeniami na obraz Boga30. Celowo starochrzecijaskim baptysteriom nadawano form omioboczn. Chocia mogy zaznaczy si tu take wpywy staro-pogaskie, mianowicie pitagorejskie, to jednak interpretacja sensu tej formy jest chrzecijaska. Tajemnica liczby osiem wypeni si jednak dopiero w dniu sdu ostatecznego. Na niego wskazuje nagwek niektrych psalmw piewanych w oktaw". Po upywie tego zmiennego biegu doczesnoci nastanie prawdziwy dzie, w ktrym na nowo zostanie utworzona nasza natura i zniknie wszystko, co przemijajce, i wszelki moz. W wielkim dniu Paskim" (Jl 2,11) zabynie nie soce widzialne, lecz soce sprawiedliwoci31. Dzie szabatu wskazywa na tymczasowy tylko odpoczynek, w smym za dniu szabatu Bg doprowadzi cay wszechwiat do spoczynku, a wraz z nim rozpocznie si nowy czas wiata32. W smym dniu dokona 25 Tene, Tractatus in Psalmos. 26 Por. Ambroy, Epistoa 44. 27 Por. Cyryl Aleksandryjski, Glaphyra in Exodum II 2. 28 Justyn, Dialog z ydem Tryfonem 138, 1.

^ Ambroy, Expositio in psalmum 118, 2. Prol. 2; PL 15, 1261. * Por. Augustyn, Sermo 260. 11 Por. Grzegorz z Nyssy, In Psalmorum inscriptiones II 5. :2 Por. List Barnaby 15, 5. 50 Liczby i figury geometryczne si sd, na ktrym kademu zostanie zapacone wedug jego uczynkw33, sprawiedliwi bd odpoczywa na witej Grze Boga, a ci, ktrzy trudzili si o dobre dzieo przez siedem dni wiata, teraz ciesz si niczym nie zmconym ogldaniem Boga34. Na szczliwo doskonaej cnoty sprawiedliwych wskazuje liczba bogosawiestw35. Dziewitka Liczba dziewi ju w staroytnoci uchodzia za liczb szczeglnie uwicon i doskona. Znaczcy pod tym wzgldem jest przekaz Seneki 0 mierci filozofa Platona. Wedug niego Platon mia umrze w penym wieku 81 lat, w dzie swych urodzin. Dlatego - powiada Seneka - te magowie perscy, ktrzy przypadkowo znajdowali si w Atenach, zoyli zmaremu ofiar - w przekonaniu, e poniewa doszed do najdoskonalszej liczby lat, ktr tworzy dziewitka, pomnoona przez dziewitk, nalea do wyszego ni ludzki stan."36 Ta interpretacja liczby dziewi jeszcze dugo wywiera wpyw, i to ju w czasach chrzecijaskich; do niej nawizuje podzia chrw anielskich, trzy razy trzy, Pseudo-Dionizego Areopagity. Z uprzywilejowania liczby dziewi w kulcie wynikao samo przez si, e take w czarach si ni posugiwano; to, co byo zwizane bowiem z rytuaem nalecym do suby Boej, uchodzio za szczeglnie skuteczne i tajemnicze. W czarach uywano dziewitki do wyboru dni (naladujc w tym czasami kult zmarych) i do okrelenia liczby formu zakl (...) Std mona te zrozumie wyjtkowe znaczenie przypisywane sowu Amen, poniewa zawierao ono liczb 99 (1 + 40 + o + 50 ' " ji 1 v } .= 99);

umylnie zapisano je te w izopsefii = CO. Zarwno liczba Amen, 99, jak 1 liczba 99 imion Boga, przyjmowanych przez muzumanw, i odpowiadajca temu liczba 99 pere na racu muzumanw maj zwizek ze starodawnym szacowaniem liczby dziewi."37 Dziesitka Liczba dziesi, jako podstawa systemu dziesitnego, z dawien dawna miaa szczeglne znaczenie praktyczne. Jako suma pierwszych czterech liczb, witej czwrki (1 + 2 + 3 + 4 = 10), jest symbolem doskonaoci - z niej bowiem czerpie sw zasad i z niej wywodzi si kada liczba"38. Dziesitka za, bdc celem wszystkich liczb, jest granic dla wszystkich liczb, ktre do niej d. Susznie nazywa si liczb pen i doskona, poniewa zawiera w sobie wszystkie idee oraz wszystkie reguy i miary 33 Por. Augustyn, Enarrationes in Psalmos 6. 34 Por. Klemens Aleksandryjski, Kobierce TV 108, 1. 35 Por. Ambroy, Expositio Evangelii secundum Lucam V, 50. 36 Listy VI 158, w: Lucius Annaeus Seneca, Listy moralne do Lucyliusza. Przeoy! Wiktor Kornatowski, wstpem i komentarzem opatrzy Kazimierz Leniak, PWN, Warszawa 1961, s. 204 (Biblioteka Klasykw Filozofii). 37 F. J. Dlger, Soi Salutis. Gebet und Gesang im christlichen Altertum, Munster 1925, s. 95 nn. (Liturgiegeschichtliche Forschungen 4/5). 38 Orygenes, Homilie o Ksidze Kapaskiej XIII, 4, w: Tene, Homilie o ksigach Rodzaju, Wyjcia i Kapaskiej. Przekad i opracowanie Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warszawa 1984, s. 173 (PSP t. 31, z. 2). Liczby 51 I liczb, rachunkw, wspbrzmie i harmonii. Dziesitka jest granic jednoci powikszanych przez dodawanie; kiedy osign one dziesitk, swoj matk i granic, kr - tak jak na bieni cyrkowej - wok tej mety dotd, a po drugim,

trzecim, czwartym okreniu - do ukoczenia dziesitego, uzyskaj liczb sto z dziesiciu dziesitek."39 W Starym Testamencie dziesitka jest liczb czsto uywan dla okrelenia zaokrglonej wielkoci. Dziesi przykaza obejmowao wszystkie przykazania Boe. Dziesi plag spuci Bg na Egipcjan (Wj 7,14-12,29). Izraelici byli zobowizani do oddawania dziesiciny (Wj 22,29). Take Ewangelia posuguje si czsto sum dziesi: dziesi min albo talentw, dziesi dziewic, dziesiciu trdowatych. W Apokalipsie dziesi oznacza cakowit liczb spraw ziemskich, ale niepomylnych: dziesi dni" musi znosi ucisk wsplnota w Smyrnie (2,10), dziesi rogw" nosi Smok-Szatan (12,3), a take Bestia wychodzca z morza (13,1) i ta, ktrej dosiada Nierzdnica-Babylon ! 17,3.7.12.16). O tej Bestii mwi si: A dziesi rogw, ktre widziae, to dziesiciu jest krlw, ktrzy wadzy krlewskiej jeszcze nie objli, lecz wezm wadz jakby krlowie na jedn godzin wraz z Besti" 17,12). U Ojcw Kocioa liczba dziesi cieszy si duym powaaniem. O-znacza bowiem Prawo, ktre skada si z dziesiciu zda."40 Tertulian mwic o narodzinach czowieka, powiada: Ja odwoam si raczej do Boga uzasadniajc ten okres tak, e dziesi miesicy bardziej zblia czowieka do Dekalogu, ta sama bowiem liczba okrela czas, w ktrym rodzimy si, co i Prawo, przez ktre si odradzamy"41. Dwunastka Z dawien dawna poganie, ydzi i chrzecijanie uwaali dwunastk za liczb szczeglnie cenion, za typow liczb zupen i ca. Z podziaem roku na dwanacie miesicy spotykamy si najpierw w Babilonie, potem w Egipcie, pniej take u Rzymian. Dwanacie znakw zodiaku dzieli niebo usiane gwiazdami na dwanacie regionw, dzie skada si z dwunastu godzin, tak samo noc. Dwunastka moe posuy za wielorak miar, poniewa stanowi pewien rodek pomidzy wiele a mao, a przede wszystkim dlatego, e jest podzielna przez dwie gwne liczby: trzy i cztery. Trzy - liczba Bstwa i cztery liczba wiata przenikaj si wzajemnie w dwunastce. Widoczne jest to rwnie w apokaliptycznym przedstawieniu niebieskiego miasta z jego liczb bram 3x4 i liczb warstw fundamentu 4x3 (por. Ap 21,12-14). Metody z Olimpu nazywa

dwunastk liczb arcydoskona"42. Jeli bowiem doda si wszystkie Bczby, na ktre daje si ona podzieli na rwne czci, to suma ich przekracza dwanacie (1 + 2 + 3 + 4 + 6 = 16). Stare Przymierze byo zbudowane na dwunastu synach Jakuba, ojcach dwunastu pokole. Liczba dwanacie czsto jest wymieniana w Pimie Spitym, najczciej w zwizku z dwunastoma pokoleniami; mwi si ' Euzebiusz z Cezarei, De laudibus Constantini 6; PG 20, 1348. ^ Ambroy, De XLII mansionibus filiorum Israel X; PL 17, 21. *: De anima 37; PL 2, 758. c Por. Symposion XIII 11. 52 Liczby i figury geometryczne o dwunastu chlebach (Kpi 24,5), dwunastu wywiadowcach (Pwt 1 23) itd Dwunastu byo prorokw mniejszych. Koci Nowego Przymierza zosta zbudowany na dwunastu apostoach. Podobnie jak arcykapan Starego Przymierza na pektorale swojej szaty nosi wypisane imiona dwunastu pokole, tak Chrystus, jako nowy arcykapan wiata, nosi imiona Dwunastu w swoim sercu43. Ojcowie Kocioa starali si wykaza, dlaczego Pan wybra wanie dwunastu apostow. Ju Tertulian pisze (ok. 208 r.): Dlaczego za wybra dwunastu apostow, a nie jak inn liczb? (...) Symbole bowiem tej liczby znajduj si u Stwrcy: dwanacie rde w Elim (Lb 33,9); dwanacie szlachetnych kamieni na szacie arcykapaskiej Aarona (Wj 28,9-12) i dwanacie kamieni wydobytych przez Jozuego z Jordanu (Joz 4) i zoonych w Arce Przymierza. Tylu wanie miao by apostow; tak jak rda i rzeki maj oni znowu nawodni such, pozbawion znajomoci Boga ziemi ludw - jak to powiada Izajasz: Dostarcz rzek na pustkowiu* (Iz 43,20); tak jak szlachetne kamienie maj oni ozdobi wit szat Kocioa, ktr przywdziewa Chrystus, Najwyszy Kapan Ojca; i jak kamienie, niewzruszone dziki wierze, ktre z wd Jordanu wydoby prawdziwy Jezus i przyj do witego skarbca swojego przymierz" 44. w. Augustyn rwnie stawia sobie to samo pytanie odnonie do liczby apostow, odpowiada jednak na nie inaczej: Dlaczego dwunastu apostow? Poniewa s cztery strony wiata i cay wiat wezwany zosta przez Ewangeli,

dlatego cztery ewangelie zostay napisane, a cay wiat jest wezwany w imi Trjcy, eby zgromadzony zosta Koci: cztery przez trzy daje dwanacie"45. Zupenie szczeglne miejsce zajmuje liczba dwanacie w Apokalipsie. Wystpuje w niej 22 razy. Ogldem doskonaoci, niebieskiego Jeruzalem cakowicie zawadna liczba dwanacie: mur witego miasta ma dwanacie bram; na bramach stoi dwunastu aniow; mur spoczywa na dwunastu kamieniach wgielnych, warstwach fundamentu. Owe kamienie wgielne czy warstwy fundamentu ozdobione s dwunastoma szlachetnymi kamieniami, bramy za to dwanacie pere. Bramy nosz imiona 12 pokole synw Izraela, a fundamenty imiona 12 apostow Baranka. Boki miasta, ktre ma ksztat czworoboku, mierz 12 tysicy, a mur 144 (12x12) okci. Drzewo ycia, ktre stoi w tym miecie, rodzi dwanacie owocw" i wydaje swj owoc kadego miesica" (Ap 22,2). Ju samo podanie liczb i miar, a nadto cige powtarzanie tych samych miar, ma na celu ukaza cudownie przejrzysty porzdek i wspaniale wywaon pikno witego Miasta. Poniewa jednak wielokro przytaczan miar jest zawsze liczba dwanacie, miasto to ma oznacza Koci doskonaoci46. Tysic pomnoone przez dwanacie daje liczb wybranych z kadego poklenia, co po dodaniu wybranych z wszystkich pokole (12x12000) dawao liczb 144 000. Tak oto wiara dwunastu patriarchw urzeczywistniaa si w ich potomstwie. Stabilno tej podniesionej do drugiej potgi liczby oznacza wieczn niezmienno wiary i obietnic Boga. Dlatego te 43 Por. R. Gutzwiller, Jesus der Messias. 44 Adversus Marcionem IV 13; PL 2, 416 n. 45 Objanienia Psalmw 103/3/2. Tumaczenie i wstp: Jan Sulowski, opracowanie: Emil Stanula CSSR, ATK, Warszawa 1986, s. 33 (PSP t. 41). 46 Por. Kuhaupt, Der neue Himmel und die neue Erde, s. 176. I I Liczby 53

w tym kontekcie rwnie liczba 144000 jest cile liczb wit. Wyobraa ona wsplnot witych47. Czterdziestka Liczba czterdzieci bardzo czsto wymieniana jest w Pimie witym, a oznacza nieomal zawsze czas pokuty, postu i modlitwy albo kary. Wody potopu spaday na ziemi przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy (Rdz 7,12). Mojesz wstpi na gr Synaj, aby otrzyma tablic przykaza, i pozostawa tam przez czterdzieci dni i przez czterdzieci nocy", bez jedzenia i picia (Wj 24,18). Prorokowi Eliaszowi, kiedy osab podczas dugiej drogi, anio przynis chleb i wod; Eliasz zjad i wypi. Nastpnie moc tego poywienia szed czterdzieci dni i czterdzieci nocy a do Boej gry Horeb" (1 Krl 19,8). Niniwa, wstrznita kazaniem proroka Jonasza, pokutowaa przez czterdzieci dni i dziki temu unikna kary Boej (Jon 3). Pan poci na pustyni przez dni czterdzieci, a po swoim zmartwychwstaniu ukazywa si uczniom take przez dni czterdzieci. Nawizujc do tych przykadw biblijnych Koci przygotowuje si do wit Wielkanocy rwnie przez czterdziestodniowy czas pokuty. Jest zrozumiae, e i Ojcowie Kocioa czsto interesuj si t liczb. Usiuj wyjani, dlaczego czas potopu albo czas postu trwa akurat czterdzieci dni. Na pierwsze pytanie odpowiada w. Ambroy: Czsto te wielu usiuje si dowiedzie, dlaczego potop trwa czterdzieci dni. Moemy odpowiedzie, e liczba podzielna odnosi si do wydarze smutnych, to znaczy zagady stworzenia, sidemka za do utworzenia caego wiata, czyli do wydarze radosnych. Kto jednak mgby powiedzie, dlaczego take w cigu czterdziestu dni ustanowione zostao Prawo i tyle dni przebywa Mojesz na grze Synaj, gdy otrzymywa przepisy Prawa. Susznie wic ta sama liczba odnosi si tak do przepisw unikania grzechw, jak i do kary za przewin, abymy poznali, e w tym samym czasie ycia przez popraw naley zdoby zasug, w jakim mona cierpie kar za popeniony wystpek. Std teraz czterdzieci dni nie oznacza ju kary, lecz ycie (...) Tote przez zmartwychwstanie Pana dzie czterdziesty ju nie jest uwaany za ostatni, lecz za pierwszy. Dlatego te liczba, ktra przedtem jako liczba mierci okrelaa zniszczenie wiata i zagad rodzaju ludzkiego, oznacza ycie."48

Zdaniem w. Augustyna liczba czterdzieci oznacza ycie ziemskie, w czasie ktrego musimy jeszcze znosi udrk na tym wiecie dopty, dopki wdrujemy jako pielgrzymi z dala od Pana i potrzebujemy jeszcze pouczenia o prawdzie udzielanego nam w kazaniach. Liczba dziesi .ednak jest liczb doskonaej szczliwoci. Pomnoona przez cztery, liczb ziemi (cztery pory roku, cztery strony wiata), daje liczb czterdzieci. Ten sam Ojciec Kocioa w objanieniu Psalmu 94,10 zauwaa, e liczba ta ma takie samo znaczenie jak zawsze - semper": Czterdzieci lat byem najbliej tego pokolenia, i powiedziaem: Ci zawsze sercem bdz"49. Liczba czterdzieci wskazuje mianowicie na wypenienie czasw, tak e moc tej liczby ich bieg osiga kres. Zanim to jednak nastpi, tj. jak dugo 17 Por.C. Fouard, Les origenes de l'Eglise. 48 De Noe et Arca 13, 44; PL 14, 400. 49 Objanienia Psalmw 94, 14. 54 Liczby i figury geometryczne jeszcze ludzie yj na ziemi, arka Kocioa pynie na wzburzonych falach, pdzona wichur i burz, dowiadczana znojem i utrapieniem. Jednak podobnie jak po zmartwychwstaniu Pana czterdzieci dni Jego penego otuchy pobytu na ziemi odpowiadao dawnym czterdziestu dniom postu i kuszenia na pustyni, tak i nas oczekuje pociecha po okresie prby. Pidziesitka Liczba pidziesit ma w Pimie witym szczeglnie radosny, pogodny charakter. Wszdzie oznacza ona czas radoci. W Starym Przymierzu pidziesity dzie po wicie Paschy jest radosnym witem zbiorw (pierwotnie wito to obchodzono niezalenie od wita Paschy w pidziesity dzie od zaczcia niw). Wszyscy mczyni i chopcy musieli pielgrzymowa do Jerozolimy, aby Panu ofiarowa pierwociny plonw i cieszy si w obliczu Pana, Boga" (por. Pwt 16,11). Dopiero po zburzeniu Jerozolimy, kiedy skadanie pierwocin w Jerozolimie stao si niemoliwe, wysuna si na plan pierwszy

jdea nadania Prawa na grze Synaj w pidziesity dzie po pierwszym wicie Paschy obchodzonej w Egipcie. Kady pidziesity rok za by dla Hebrajczykw rokiem jubileuszowym". Zdaniem Hipolita pidziesity" oznacza bowiem wybawienie z trudu, rado i dlatego te rok pidziesity by w Izraelu rokiem wyzwolenia niewolnikw, rokiem darowania dugw, odpoczynku dla ziemi i od wszelkiej pracy na roli, rokiem odzyskania odziedziczonych po ojcach pl i domw, ktre z powodu cikiego pooenia waciciela przeszy w obce rce. Pidziesit wszak - jak zaznacza dalej - wynosi siedem razy siedem, tj. lat szabatowych, i poza ow sum lat szabatowych take pocztek liczby osiem - prawdziwy nowy odpoczynek50. Pierwszy dzie Zielonych wit Nowego Przymierza by pidziesitym dniem po zmartwychwstaniu Pana, dziesitym po Jego wniebowstpieniu. W dniu tym obiecany Duch Boy zstpi na pierwsz ma wsplnot chrzecijask (por. Dz 2). Dzie ten jest waciwie dniem narodzin Kocioa powszechnego. W pierwszych wiekach chrzecijastwa cae pidziesit dni czasu wielkanocnego byy nieprzerwanym witem radoci i dlatego odpowiednim symbolem wiecznego ycia w wiecznej radoci i wiecznym weselu. Lecz jeli dobrze przepdzimy t czterdziestk, to jest, jeli dobrze przeyjemy ten okres czterdziestu dni, postpujc podug przykaza Boga, otrzymamy ow dziesitk, zapat dla wiernych (...) Dodaj wic do dobrze spdzonych czterdziestu dni dziesi jako zapat i otrzymasz liczb pidziesit. Oznacza ona przyszy Koci, w ktrym Bg bdzie zawsze wielbiony (...) Natomiast Pidziesitnica po Zmartwychwstaniu Paskim, kiedy to piewamy Alleluja, ju nie oznacza koca i przemijania jakiego czasu, ale ow bogosawion wieczno. Albowiem dziesi dodane do czterdziestu to owa zapata dana trudzcym si w tym yciu wiernym, jak ojciec rodziny przygotowa na rwni pierwszym, jak i ostatnim. "51 50 Por. Hipolit, Homilie do Psalmw 9 (wprowadzenie greckie). 51 Augustyn, Sermo 252, 10; PL 38, 1178; Objanienia Psalmw 110.

Figury geometryczne 55 Sto i tysic Liczba sto uchodzia w krgach hellenistycznych, do ktrych nalea Filon z Aleksandrii, za liczb doskona, oznaczajc doskonae dobro. Z tej samej symboliki liczb czerpie Orygenes, kiedy przez liczb sto rozumie liczb pen i doskona, ktra obejmuje tajemnic caego rozumnego stworzenia (aniow i ludzi), i kiedy okrela j jako liczb wit, Bogu przynalen. Uzasadnia t myl za przypowieci ewangeliczn o Dobrym Pasterzu, ktry pozostawia 99 owiec, aby szuka jednej zagubionej. Oglna liczba owiec wynosia wic sto i jest totius creaturae rationabilis numerus. Liczba sto, jako liczba witych, pojawia si rwnie w aktach mczeskich w. Maksymiliana, a jako symbol nieba i zbawienia w pismach Ambroego pozostajcego pod wpywem Orygenesa."52 ..Tysic bowiem obejmuje doskona i pen liczb, skadajc si z setki pomnoonej przez dziesi."53 w. Augustyn zauwaa, objaniajc wiersz 8 Psalmu 104: Pamita na wieki o swoim testamencie (...) Na sowo, ktre posa na tysic pokole"54; z racji penoci tej liczby przez tysic pokole naley rozumie og ludzi. 2. Figury geometryczne Uwagi oglne Figury geometryczne s pierwszym ucielenieniem" niecielesnej liczby, niejako narzdziami, za pomoc ktrych Stwrca uksztatowa rzeczy widzialne i wycisn na nich swoj piecz, lady mdroci Boej, ktr ..wyla na wszystkie swe dziea" (Syr 1,9). Przypatrz si niebu i ziemi, i morzu, i temu wszystkiemu, co w ich granicach janieje w grze, peza na dole, lata lub pywa. To wszystko ma ksztaty, poniewa ma liczbowe wymiary. Odbierz je, a nic nie pozostanie z tych rzeczy. Od kogo wic pochodz, jak nie od Tego, kto stworzy iiczb? Przecie liczba jest warunkiem istnienia."55 Wszystko jest wic zawarte w symbolicznych liczbach i figurach, wszystkiego s wic podstaw, wszystko oywiaj i reguluj. Dla pitagorej-czykw mierzenie byo stwrczym aktem bstwa. Sowa Platona: 'O eg a yecofiTpei (Bg

bezustannie zajmuje si ksztatowaniem ziemi podug miar) wyraaj t sam myl. Filozofowie, teolodzy i mistycy wszystkich czasw w najrozmaitszy sposb usiowali zobrazowa gbokie, take religijne myli za pomoc Leometrii. Dla Mikoaja z Kuzy matematyczne znaki i figury s najwyszymi, Boskimi symbolami, w ktrych bezporednio odzwierciedla si na 52 Dlger, Soi Salutis, s. 71. 53 Metody z Olimpu, Uczta VIII 11, w: w. Metody z Olimpu, Uczta; Orygenes, Homilie o Pieni nad Pieniami. Zachta do mczestwa. Przekad: Stanisaw Kalinkowski, wstp i opracowanie: ks. Emil Stanula, ATK, Warszawa 1980, s. 79 ?SP t. 24). u Objanienia Psalmw 104, 6. 55 Augustyn, O wolnej woli II, 42. Tumaczya Anna Trombala, w: wity Augus->". Dialogi filozoficzne (O nauczycielu, O wolnej woli), IW Pax, Warszawa 1953, 1 153 (wity Augustyn, Pisma filozoficzne, t. 3). 56 Liczby i figury geometryczne ziemi wiat niebieski, s najdoskonalszymi ludzkimi tworami myli, dziki ktrym dochodzimy do dokadnego poznania widzialnego uniwersum.56 Tak wic miara i forma s najwyrazistszym odbiciem Boskich idei stwrczych i jako takie rdem pikna kadej rzeczy. W niezmierzonym wszechwiecie okrelaj pooenie i ruch cia niebieskich. W naszym najbliszym otoczeniu za mona dostrzec je w rolinach, zwaszcza w kwiatach: koo dominuje w powojach i rolinach koszyczkowych, szeciobok obecny jest w konstrukcji lilii, liczba cztery wystpuje w rolinach krzyowych, piciobok w rowatych i wielu innych. Te miary i liczby powtarzaj si nie tylko w kwiatach, lecz take w budowie nasienia i owocu, ktrych przekrj wyjawia ukryte w nich pikno. Tak samo licie, ich osadzenie, yki i formy cechuje kunsztowna prawidowo. To samo mona powiedzie o krysztaach, linii spiralnej skorupy limaka, muszlach,

rozgwiazdach i rolinach gbin morza. Im wyszy jest poziom, do ktrego naley jaka istota organiczna, tym bardziej ukryte s jej miary, czsto nawet zepsute przez wszelkiego rodzaju skutki grzechu pierworodnego. Mimo tego proporcja typw pierwotnych pozostaje zachowana i wystpuje, chocia bardzo rzadko, take w doskonale uksztatowanych organizmach ludzkich. Figury geometryczne maj praktyczne zastosowanie przede wszystkim w architekturze. Mona je wyledzi w piramidach egipskich, w wymiarach przybytku i wityni jerozolimskiej. Witruwiusz (Marcus Vitruvius Pollio), ktrego cezar August powoa na swego architekta i ktry midzy 16 a 13 r. przed Chr. napisa dzieo o budownictwie, podaje, e staroytni Grecy budowali swoje cudowne witynie, wzorujc si na proporcjach ciaa ludzkiego. Sowa te byy dopty niezrozumiae, dopki mistrz szkoy artystycznej w Beuron, o. Dezydery Lenz OSB (1832-1928), nie odkry na nowo kanonu czowieka, tj. budowy jego ciaa okrelonej wymiarami geometrycznymi, i peen zdumienia nie spostrzeg, e Bg rwnie ciao czowieka stworzy na swj obraz", poniewa u podstawy jego budowy ley koo i trjkt, symbole wiecznoci i Trjcy. Nie tutaj miejsce ledzi wywody tego wnikliwego artysty, od najwczeniejszej modoci starajcego si na podstawach geometrii zbudowa prawdziw teologi i mariologi, a potem j pogbi przez pobone rozmylanie. Poniej jedynie w zarysie przedstawimy symbolik najwaniejszych figur. U podstaw nieomal kadej konstrukcji geometrycznej znajduje si krzy. W miejscu przecicia jego belek znajduje si centrum form. Od niego jak z ogniska ycia promieniuje porzdek w wszechwiat. Plany Boe przenika wic cudowna jedno: Stwrca pooy u podstawy caego uniwersum ten sam znak, przez ktry miao si kiedy dokona zbawienie. U romantykw niemieckich spotykamy si z szeregiem bardzo rnych interpretacji symboli mistyczno-geometrycznych. Raz s one wyrazem nieskoczonego dziaania Boga, innym razem wewntrznej i zewntrznej nieskoczonoci wiata duchowego albo te wszechnatury, jeszcze innym razem, poza t jednolit totalnoci, wielorakiej, jednostkowej nieskoczonoci poszczeglnych elementw uniwersalnej caoci. Bez wtpienia

Por. D. Mahnke, Unendliche Sphdre und Allmittelpunkt, Halle 1937, s. 80. Figury geometryczne 57 I I pierwotna jest interpretacja religijna i uniwersalna, z ktrej pniej wyodrbniy si interpretacje wiecka i indywidualna."57 Koo i kula Koo, kkAoc , jako powracajca do siebie samej linia, ktrej wszystkie punkty s rwno oddalone od centrum, jest nie tylko najprostsz, ale take najdoskonalsz figur. W kole nie ma niczego przed" ani poza", niczego wikszego ani mniejszego. czy ono najwyszy spokj z najbardziej napit si i dlatego jest obrazowym przedstawieniem peni (nAtjpcofia) i doskonaoci. Poniewa nie ma ani pocztku, ani koca, jest obrazem wiecznoci. Z koa mona uzyska wszystkie inne figury geometryczne. To samo odnosi si do kuli (cralpa): mona z niej otrzyma i w niej zamkn wszystkie inne regularne ciaa. Kula jest niejako wszystko tworzcym prajajem, wielkim pocztkiem, jedynk bez miary i koca, ktra wydaje z siebie cay pozostay wiat form" (P. D. Lenz). Kula jest ..symbolem absolutnej wszechobecnoci i wszechsprawczoci Boga. Prastar sentencj: Deus est sphaira intelligibilis, cuius centrum ubiue, cir-cumferentia nusuam, cytowali bezustannie niezliczeni filozofowie i mistycy religijni rnych stuleci. W tej wypowiedzi znajduje najbardziej trafny wyraz pierwotne znaczenie symbolu koa" (Mahnke). Koo i kula uwaano nie tylko za symbol wiecznoci Boga, lecz take odnoszono je do wiecznego kolistego ruchu kosmosu; podobnie jak linia koa powraca do swego punktu wyjcia, tak samo ziemskie ycie stworze-r.ia. W tym sensie figura ta staje si wyrazem najwyszego prawa przyrody wadajcego wszelkim yciem i tym samym obrazem owej niemiertelnoci, rodzcej si z wci odnawiajcego si ycia, ktre powstaje z ob-.mierajcej natury. dopiero

Koo, tak rozumiane, umieszczano na antycznych pomnikach grobowych jako symbol apoteozy, zdobio urny z prochami itp. Pniej nadajc figurze koa rn posta, zastosowano j w ornamentyce i architekturze domw mieszkalnych, przede wszystkim jako symbol gbokich idei religijnych, ktre jednak z biegiem czasu utraciy sw wymow. Formy, dziki swej piknoci, wprawdzie pozostay, jednak ich symbolika powoli przestawaa by zrozumiaa. Ulubiona ju przez staroytnych Grekw zabawa pik i dyskiem zachowywaa jeli przedstawiano j na grobach - swj symboliczny, zwizany z symbolik koa i kuli, sens. Pewien napis w niepoprawnej "eczynie dodany do tego rodzaju przedstawienia wkada w usta zmaro sowa: Rzucono do mnie pik", ktre znacz: Jestem powoany do .-.-miertelnoci w najwyszych sferach wszechwiata. Pod obrazem za-rswy kryje si wic najwiksza nadzieja. Znajdujemy liczne wazy i kamienie grobowe, na ktrych kula wystpuje sama, jako samodzielny, nie zwizany z innym obrazem, symbol. W grobach znajduje si, podobnie jak i inne znaczce symbole, take pik : ".erakoty, i to czsto w postaci naczynia. Symbol kuli przejo take chrzecijastwo. Wedug wiadectwa Millina . . chowni katedry w Auxerre jeszcze w XV w. mieli zwyczaj bawi si :.<. Z tej racji, e zabawa ta odbywa si w wito Wielkanocy w prezTame, s. 15. 58 Liczby i figury geometryczne biterium kocioa, mona wnosi, i tradycyjne czenie jej z wiar w niemiertelno przyszego niebieskiego ycia zachowao si nawet w wierze katolickiej58. Dla Pseudo-Dionizego Areopagity ktjkAoc wyraa bardzo istotne myli odnoszce si do mioci Boej, ktra odwiecznie promieniujc z Boga, rozlewa si we wszechwiecie w formie nigdy nie koczcych si krgw: jako moc mioci dociera do najdalszych sfer wszystkich istot, aby je zjednoczy i w swoim kolistym ruchu przywrci wiecznemu prapoczt-kowi59.

Ten sam autor wyjania w symbol z innego jeszcze punktu widzenia. Wszystkie promienie koa cz si w jedno w punkcie rodkowym, jedne z drugimi i wszystkie ze rodkiem. Jeeli oddal si tylko odrobin od rodka, to rni si nawzajem te tylko troch. Im bardziej jednak oddal si od punktu rodkowego, tym wiksze te staje si ich wzajemne oddalenie. Mwic krtko, w tej mierze, w jakiej zbliaj si do rodka, s z nim i ze sob zjednoczone. Oddalenie si od punktu rodkowego powoduje ich wzajemny dystans60. Okrg i kula s rwnie symbolem pierwotnej peni ycia61. W zen--buddyzmie koo (mandala) oznacza najwyszy stopie owiecenia i jest symbolem ludzkiej doskonaoci. W kontekcie tych rozlegych zwizkw symbolicznych naley te ujmowa zote aureole okalajce w sztuce chrzecijaskiej gow Chrystusa, Matki Boej, witych. Spirala Spirala jest figur, ktr w Szwecji poudniowej wykuwano na skaach ju w epoce kamienia. Rwnie megalit, ktry znajduje si u wejcia kopulastego grobu w New-Grande w Irlandii, pokryty jest bogatym wzorem poczonych ze sob linii spiralnych. O symbolicznym znaczeniu spirali nie mona wtpi: studia z zakresu historii religii i archeologii dowiody, e spiral naley interpretowa zarwno jako znak ycia, wegetacyjnej i organicznej podnoci, jak i jako znak soca, wadcy biegu czasu. W epoce brzu motywem spirali ozdabiano spinki i rozmaitego rodzaju piercienie. Uywano go chtnie w sztuce celtyckiej. Rozumie si, e ta prosta, a przecie tak dekoracyjna figura pobudzaa ju ludzi pierwotnych, ktrych ycie byo cile zwizane z przyrod, do pewnych porwna z yciem i czasem. Podobnie jak spiralna linia, wychodzc z jednego punktu centralnego, biegnie nieprzerwanie i zakrela coraz to wiksze krgi, tak samo jeden zarodek ycia moe rozwija si nieomal w nieskoczono i dawa pocztek nowym generacjom. Fascynujce jest rwnie spiralne picie si w gr wielu rolin, cudowna jest konstrukcja domku limaka. Godn uwagi jest te sia poruszajca waciwa metalowym spiralom (sprynom") w mechanice, np. w zegarach, a take wytrzymao, jaka cechuje przedmioty poczone rubami. W pocztkach chrzecijastwa spiral czy si ze znakiem krzya 58 Por. Bachofen, Bernoulli, Urreligion und Symbole.

59 Por. De divinis nominibus IV 14.17. 60 Por. tame V 6. 61 Por. A. Jaffe, Das Symbol des Runden in Kunst, w: C. G. Jung, Der Mensch und seine Symbole, Olten-Freiburg 19847, s. 240-249; Herder Lexikon, Symbole, Yerlag Herder, Freiburg - Basel - Wien 19836, s. 92. I Figury geometryczne 59 i f rytym na celtyckich kamieniach pamitkowych (pniejszych dolmenach), z czego wywodz si typowe irlandzkie krzye kamienne (por. Znak krzya). Na kapitelach kolumn wczesnoromaskich kociow ornamenty o formach spiralnych ka domyla si tego samego sensu, jaki przypisywano temu motywowi od najdawniejszych czasw, widzc w nim symbol soca i biegu czasu. Co jednak dawniej suyo jako znak kosmiczny, mogo teraz, w kontekcie wiary chrzecijaskiej, uzyska nadto charakter symbolu nastpstwa tajemnic w roku kocielnym. Pseudo-Dionizy62, a po nim Tomasz z Akwinu63 i inni widz w spirali symbol kontemplacji. Pierwszy powiada: Ruch spiralny duszy zasadza si na tym, e stosownie do jej zdolnoci owieca j mdro Boa nie przez intuicj i w jednoci, ale przez dowodzenie i dedukcj, i przez operacje skomplikowane i z koniecznoci rozliczne". Ta definicja przypomina o wertykalnym ruchu spiralnym rolin pncych i rub. Jeli jednak spiral potraktuje si jako lini biegnc po tej samej paszczynie do punktu rodkowego, to z jednej strony mona w kontemplacji dostrzec denie do usunicia z myli tego, co zewntrzne64, do wczenia w kontemplacj dziea stworzenia jako obrazu wiecznej mioci i pikna, aby osign zjednoczenie w Bogu, z drugiej za strony drog odwrotn, ktra poprzez porzucenie wasnego centrum ego, pozwala wnika w obszar tego, co nieskoczenie wite.

Trjkt Trjkt, w przeciwiestwie do czworoboku odznaczajcego si stabilnym spokojem, wywouje wraenie ycia i ruchu. W staroytnoci by symbolem wiata, dlatego lampy i lichtarze najczciej miay trzy nki albo wisiay na trzech acuszkach. Trjkt rwnoboczny, ktrego linie stanowi jedno trzech takich samych wielkoci, sta si symbolem trj-jedynego Boga. Poniewa w trjkcie tym kady bok jest elementem poredniczcym i jednoczcym dla dwch pozostaych, owa troisto ukazuje si jako jedno. Uwydatnia si :o jeszcze bardziej, jeli trjkt ten opisuje koo. Uwzgldniwszy wspomniane wyej pojcia wiata i ycia, uzyskuje si bardzo gboki sens '.ego symbolu. W sporadycznych tylko przypadkach trjkt ryto na starochrzecijaskich kamieniach grobowych. Przez dugi czas uchodzi uwagi archeo-k)gw, czciowo z powodu^tej rzadkoci, czciowo za dlatego, e jako anichejski symbol Trjcy witej, by przez Koci odrzucany65. Dopiero De Rossi zwrci uwag na ortodoksyjne inskrypcje nagrobne odkryte w Afryce Pnocnej i ozdobione trjktem. Ten sawny badacz wykaza, ze nagrobki pochodz z czasu panowania Wandalw i stanowi wyznanie wiary w Trjc wit odrzucan przez ariaskich najedcw. Wedug wiadectwa w. Zenona z Werony w pierwszych wiekach chrzecijastwa wrczano neofitom medale albo enkolpiony z wyrytym trjc O imionach Boych 4, 9, w: Dziea witego Dionizjusza Areopagity. Przertumaczyi przedmow i wstpem zaopatrzy Emanuel Buhak, Krakw 1932, s. W9-170 (rda cywilizacji europejskiej). Summa theologiae 2-2, q. 180, a. 6. w .,Introitum ipsius animae ab exterioribus ad seipsum" (tame). m Por. Augustyn, Contra Faustum Manichaeum XVIII 23. 60 Liczby i figury geometryczne

ktem. Znak ten mia przypomina chrzecijanom, e zostali ochrzczeni w imi Trjcy Przenajwitszej. Trjkty takie, niezalenie od formy, zawsze s poczone z monogramem Chrystusa albo z A i co, by moe w nawizaniu do sw z Listu do Kolosan: W nim bowiem mieszka caa Penia: Bstwo" (2,9). Od redniowiecza trjkt, jako symbol Trjcy witej, bywa niekiedy otaczany wiecem promieni podobnym do soca, najczciej jednak wystpowa w powizaniu z innymi symbolami (rki Boej, oka opatrznoci Boej, gobicy symbolu Ducha witego, tetragramem). Wierzchoek powinien zawsze wznosi si ku grze, aby ten symbol chrzecijaski odrnia si od znaku wolnomularzy, trjkta o wierzchoku skierowanym w d i wyraajcym przez to wrog postaw tej organizacji wobec Boga. Jeli trzy wierzchoki tej figury potraktuje si jako punkty rodkowe trzech przecinajcych si z sob k albo piercieni, otrzymuje si nastpny symbol Trjcy witej. Trjucze, wystpujca czsto w maswerku (laskowaniu) gotyckim forma trzech dotykajcych si pkuli, ma t sam konstrukcj. Kwadrat, szecian, omiokt Znaczenie liczby cztery, ktra w przeciwiestwie do symbolu Boga, witej liczby trzy, symbolizuje wiat, zostaje wzbogacone nowymi aspektami w figurach kwadratu i szecianu czy bryle kostki. Figury te maj szerok podstaw, wywouj wraenie spokoju, trwaoci i stabilnoci. Dlatego w. Jan opisuje w Apokalipsie niebieskie Jeruzalem majce ksztat szecianu: A miasto ukada si w czworobok i dugo jego tak wielka jest jak i szeroko (...), dugo, szeroko i wysoko jego s rwne" (21,16 n.). Zdaniem w. Augustyna kwadrat, ktrego bok w doskonaej rwnoci odpowiada bokowi, a kt ktowi, jest symbolem sprawiedliwoci, tzn. owej cnoty, ktra kademu oddaje to, co mu si naley66. Orygenes i Grzegorz z Nyssy widz w szecianie obraz doskonaej staoci, poniewa jakkolwiek si go obrci, stoi pewnie, nie chwieje si. W architekturze czworobok ma znaczenie czego mocnego, fundamentalnego. Z drugiej jednak strony u podstaw przezwyciania sztywnej, czworoktnej formy, do czego wielorakie skfonnoci wykazuje gotycka architektura, ley zasadnicza idea uwicenia wiata przez Koci, przezwycienia tego, co

wieckie, przez to, co wite (notabene: taka interpretacja kadego szczegu odpowiada duchowi redniowiecza). Do motyww tego rodzaju naley poprzeczne umieszczanie mniejszego czworoboku w wertykalnie usytuowanym -wikszym czworoboku bogatym w ornamenty rolinne wijce si wok kadego z jego czterech bokw"67. Na staroytnych mozaikach i malowidach czworoktna aureola, zdobica niektre postaci, wskazuje, e chodzi o osob jeszcze (wwczas) yjc, najczciej fundatora, panujcego papiea czy wadcy. Nosi ona wic jeszcze liczb tego wiata", co odrniaj od aniow i witych w niebie, odznaczonych nimbem kolistym. W kwadracie kryje si tajemnica, ktr jednak atwo odkry dziki 66 Por. De uantitate animae IX 10. 67 W. Mentzel, Christliche Symbolik, Regensburg 18562, t. 2. Figury geometryczne 61 1 zupenie prostemu rozwiniciu tej konstrukcji: chodzi o tzw. zoty podzia (sectio aurea), tzn. taki podzia linii, e mniejsza jej cz (m - minor) ma si do wikszej (M - Maior) tak, jak wiksza do caoci (Mm - Maximus). Miara ta cechuje ogromn ilo rzeczy w naturze. W dzieach Boych jest znakiem waciwej -proporcji, a take symbolem wiecznej harmonii. Nierzadko sectio aurea, czy to zamierzona, czy to stosowana intuicyjnie przez artyst, stanowi o harmonijnym wraeniu, ktre wywouje dzieo sztuki. Z kwadratu albo koa mona, krelc odpowiednio przecinajce si wzajemnie linie, otrzyma omiobok (oktogon). Znaczenie tej figury wywodzi si z symboliki liczby osiem, wyjaniajcej, dlaczego starochrzecijaskie baptysteria najczciej budowano w formie oktogonu. Pewna inskrypcja w kaplicy chrzcielnej w kociele w. Tekli w Mediolanie, przypisywana w. Ambroemu (albo Ennodiuszowi), mwi wyranie o tej symbolice:

Omioboczne jest wewntrz rdo chrztu - przystoi mu bowiem taka miara; witemu miejscu udzielania chrztu susznie przynaley si ta liczba W wietle zmartwychwstania Chrystusa, ktry przemg bramy mierci. Jego wskrzeszajce sowo - wywodzi umarych z zamknitego grobu". Pentagram Picioramiennej gwiazdy (pentagramu) nie naley czy tylko z symbolik liczby pi; nie tylko kryje ona w sobie zwielokrotniony zoty podzia, ale ma take swoje wasne znaczenie jako prastary znak czarodziejski (pentagram magiczny, kabalistyczny), ktry ujarzmia ze potgi. Wszystko, co obejmie swym zasigiem, zostaje - jak wierzono - pozbawione swej sprawczej mocy. W symbolice pitagorejczykw pentagramu uywano zamiast sowa ..zdrowie" (vyieia). Uczniowie tej szkoy zwykli (za Lukianem z Samosaty) uywa go jako formuy yczenia zamieszczanej na pocztku listu. Uwaali to yczenie za najbardziej odpowiednie dla ciaa i duszy, poniewa '.vydawao im si, e w nim zawiera si wszystko, co dla czowieka jest dobre: szczcie w dziaaniu, rado i fizyczne dobre samopoczucie. Ten geometryczny znak by zatem synonimem owych treci. Nazywano go po prostu yisia i w krgu pitagorejczykw by ich znakiem rozpoznawczym68. Wydaje si, e pentagram czy pentalfa byy, jako symbole zdrowia : szczcia, bardzo rozpowszechnione. Mwi si, e krlowi syryjskiemu Antiochowi Zcorrip (zm. w 261 r. przed Chr.) ukaza si przed bitw przeciw Galatom we nie Aleksander Wielki i radzi mu zaopatrzy swe wojsko w starodawny znak YFIEIA, w ktrym czenie z sob ostrych ictw tworzy piciokrotne alfa. Podobnie i na monetach mennicy tego krla by wytoczony pentagram z jego podpisem. W armii cesarzy bizantyjskich, a wic ju w czasach chrzecijaskich, onierze, ktrych jako pierwszych rzucano w wir walki i ktrzy przed wszystkimi innymi oddziaami mieli przechyli szal zwycistwa", nosili mae tabliczki, na ktrych umieszczana bya pentalfa w trzech kolorach: Por. F. J. Dlger, Antike und Christentum, Munster 1929 nn., t. 1. 62

Liczby i figury geometryczne zielonym i jasnoniebieskim z purpurowym obrzeem. Zdaniem Korneliusza a Lapide znak ten uchodzi za symbol Chrystusa: On jest Alf i Omeg, a z Jego piciu witych ran wypywa zbawienie wiata. Heksagon i heksagram Symbolika liczby sze odnosi si take do utworzonych z niej figur heksagonu (szecioboku) i heskagramu (szecioramiennej gwiazdy). Ta ostatnia skada si z dwch skrzyowanych trjktw rwnoramiennych i ma zarwno jako prastary wity znak pitagorejczykw, jak i jako znak Izraelitw znaczenie szczeglne. Jeszcze dzisiaj zdobi on wszystkie synagogi, a wedug ydowskiego przekazu znajdowa si ju nad wysok bram wityni w Jerozolimie. Przekaz ten potwierdza moneta z 132 r. po Chr., na ktrej jest wybity portal wityni z umieszczon na nim gwiazd szecioramienn. Wedug legendy heksagram siga czasw Salomona i Dawida. W literaturze ydowskiej zjawia si po raz pierwszy w 1148 r. jako tarcza Dawida". Znak ten by, jak si wydaje, symbolem tajemniczego anioa Metatronu" (fiem&povoc - ten, ktry stoi najbliej tronu Boga), ktrego mona nieomal utosamia z anioem wielkiej rady". "Wedug pogldw wielu Ojcw "Kocioa mona w nim upatrywa drug osob Bosk w takim stopniu, w jakim bya ona ju w Starym Przymierzu bliska ludowi wybranemu. ydzi yjcy w naszych czasach nadal uywaj heksagramu jako ornamentu lamp szabatowych i innych przedmiotw i jako talizmanu umieszczanego nad drzwiami. Okrelenie tarcza Dawida" albo piecz Salomona" jest niejasne, jednak ranga tego znaku w kulcie ydowskim pozwala przypuszcza, e zawiera on tajemnicze okrelenie Boga, a moe nawet wskazuje na tajemnic Trjcy witej. W kocowym bogosawiestwie ydowskiej liturgii porannej gosi si chwa Jahwe, nazywajc Go Tarcz Dawida". Koo za, symbol niezmiennego Boga, w poczeniu z trjktami rwnobocznymi, wpisanymi w kvkXoc, miaoby wskazywa na wysze imi Boga, ktre brzmi: Trzech w Jednym, Jeden w Trzech". Arabowie nazywaj heksagram pieczci wielkiego krla". Czsto jest oficjaln pieczci rabinw. Salomon mia ujarzmia ze duchy i przymusza je do swej

suby za pomoc piercienia, ktry nosi imi Boga wyraone figur zoon z dwch trjktw rwnoramiennych69. Labirynt Labiryntem" okrelano w staroytnoci budowl z wieloma korytarzami i salami, w ktrych atwo mona byo zabdzi. Pliniusz wymienia cztery takie budowle70, z ktrych trzy rzeczywicie istniay. Lepsius (1810-1884) odkry pozostaoci egipskiego labiryntu i je przebada. Creu-zer uwaa opini, e labirynt ten by symbolicznym przedstawieniem zodiaku, za najbardziej prawdopodobn. Natomiast labirynt, ktry mia istnie na Krecie, znany jest tylko z mitu. Mieszka w nim Minotaur, potwr, w poowie czowiek, a w poowie byk, ktrego pokona Tezeusz. 69 Por. O. Wolff, Der Tempel von Jerusalem. Eine kunsthistorische Studie uber seine Masse und Proportionen, Wien 1913. 70 Por. Pliniusz Starszy, Historia naturalis 36, 19. Figury geometryczne 63 Bardzo wczenie zaczto przedstawia zarys tej budowli na kreteskich monetach, pniej take na greckich wazach i mozaikach. Sztuka chrzecijaska pnego antyku i redniowiecza przeja ten motyw najpierw jako ozdob posadzek kocielnych, wkrtce jednak zaczto interpretowa go symbolicznie. Wymienia si nie mniej ni 25 takich posadzkowych labiryntw, ktre powstaway od IV do XVI w. i z ktrych wiele si zachowao71. Rysunek labiryntu jest wykonany zwykle za pomoc czarnych i biaych kamieni i wyszczeglnia kwadratowe, okrge, rzadziej owalne czy omioboczne paszczyzny o rnych rozmiarach, sigajce nawet do kilku metrw. Te zawie, meandryczne linie, ktre prowadz do centralnego punktu, celu, mona by nieomal uwaa za zwyk zabaw dla oczu, gdyby nie widziano w nich symbolu ludzkiego ycia, ktre prowadzi do wiecznego celu tylko poprzez liczne przeszkody i prby cierpliwoci. Najstarszym przykadem, e taka myl chrzecijaska znajdowaa si u podstaw tego rodzaju labiryntw, jest labirynt posadzkowy '.v bazylice w rleansville w Algierii wzniesionej w 324 r.: labirynt w ksztacie kwadratu mieci w swym centrum zagadk literow, ktrej

rozwizanie brzmi: Sancta Ecclesia" (napisane tylko przez jedno c). Wierzcy, neofici i heretycy mieli std wnosi, e prawdziwy Koci sprowadzi :ch z bdnych drg i doprowadzi do Boga. Take w wielu wityniach we Woszech, Francji i Niemczech znajduj ;: takie labirynty. Najbardziej znane s z kociow S. Maria in Tras-:evere w Rzymie i S. Vitale w Rawennie, i w. Gereona w Kolonii, z katedr w Chartres i Reims we Francji. W labiryncie kocioa w. Michaa w Padwie w punkcie centralnym popltanych linii zostaa przed-.-.awiona zwyciska walka Tezeusza z Minotaurem, co miao wyraa ~yl, e ycie jest walk. Przebywa drogi labiryntu albo przesuwa po nich palcem uchodzio v redniowieczu, zwaszcza we Francji, za pobone wiczenie i namiastk pielgrzymki do Jerozolimy. Rwnie niektre czci ogrodw i parkw ..rzdzano niekiedy w formie takich drg jerozolimskich". 71 Por. F. Cabrol, H. Leclerc, Dictionnaire d'archeologie chretienne et de liturr.e. Paris 1923-1953 (haso: Labyrinthe). III ZJAWISKA KOSMICZNE 1. ywioy Woda Woda naley do elementw szczeglnie uprzywilejowanych przez Opatrzno. Ona oczyszcza i rozpuszcza, poi i orzewia, warunkuje rozwj rolin, agodzi upa i ar soca i ma wielkie znaczenie higieniczne. Bez wody niepodobna wyobrazi sobie ycia, dlatego mdro Boga, ktrego aska wyprzedza natur, oddaa j w sub porzdkowi nadprzyrodzonemu. O wodo - wykrzykuje w. Ambroy - ktra zasuya sobie sta si sakramentem Chrystusa, ktra wszystko obmywasz, nie bdc sama obmyta! Od ciebie zaley pocztek, od ciebie koniec, a raczej ty sprawiasz, i koca nie znamy."1 Chcc zrozumie rnorodn symbolik wody, musimy odwoa si do biblijnego opowiadania o dziele stworzenia. Czytamy w nim: Duch Boy unosi si nad wodami" (Rdz 1,2). Byy to wody Chaosu. Te wzburzone wody Pismo wite przedstawia w pewnym poetyckim dualizmie: Kiedy w dzikim szumie i

wzburzeniu wznosz swe fale nieomal a do tronu Boego, staj si symbolem potg nieprzyjaznych Bogu (por. Ps 93,3 n. i 46,3 n.). Jednak wanie przez to ukazuje si najwyraniej wszechmoc Boga, e wszystkie te potgi rwne potdze potopu poskramia przez Ducha, ktry unosi si nad wodami"2. W kadej chwili woda moe ujawni sw niszczc si - wzburzone morze, gdy fale sigaj wysokoci domu, moe zatopi nawet najwikszy okrt; powd i gwatowny przypyw morza moe wtargn w osiedla ludzkie i nic nie jest w stanie przeciwstawi si rozptanej nawanicy; wtedy na ograniczonym obszarze dzieje si to, co w czasie potopu wydarzyo si w wymiarze znacznie wikszym. Dlatego u ludw staroytnych morze z wszystkimi jego niebezpieczestwami budzio groz, a w wielu wodach", ktre zagraay yciu, widziay one obraz cierpie i bolesnych dowiadcze czy te nadchodzcego sdu za grzechy (por. Ps 69,15 n.; 42,8; 88,18; 124,5; 32,6; Iz 8,6-8; Pnp 8,7). Takie jest negatywne znaczenie symboliki wody, natomiast pozytywne kae upatrywa w niej rdo ycia. Poza tym w obrazowym jzyku Pisma witego woda jest materiaem sucym do wielu porwna. Mwi si o potokach mdroci i mdrej mowy (Prz 18,4; Syr 21,13), o maonce i potomstwie jako rdach naturalnego ycia (Prz 5,15-18; Lb 24,7). Mwi si rwnie o wodzie jako obrazie przemijania albo symbolu ludw 1 Wykad Ewangelii wedug w. ukasza X, 48. Tumaczy o. Wadysaw Szodrski. opracowa i wstpem opatrzy o. Andrzej Bogucki, ATK, Warszawa 1977, s. 422 ?SP t. 16). 2 A. Miller, Benediktinische Monatsschrift zur Pflege religisen und geistigen :-bens" 17: 1935. 66 Zjawiska kosmiczne i tumw (Ap 17,15), ktre szumem mnogich gosw piewaj niebiaskie Alleluja (Ap 19,6). To znaczenie woda - ludzie" tumaczy zmieszanie kropli wody z winem w kielichu mszalnym, bdce symbolem unii hipo-statycznej w Chrystusie i naszej z Nim jednoci.

Chcc wyoy najbardziej istotny sens symboliki wody, trzeba cofn si bardzo daleko. Pierwotny chaos" zawiera elementy stanowice podstaw stworzenia pojedynczych istot. Dlatego w kosmogoniach staroytnych ludw pogaskich wszystko powstaje z wody. Zwaszcza u Egipcjan, Babiloczykw i Fenicjan, ktrzy pozostawali z Izraelitami w szczeglnie bliskich kontaktach, znajdujemy w formie zmitologizowanej niektre reminiscencje biblijnej historii stworzenia. Wszyscy mwi o jakim pramorzu. Woda jest dla nich substancj, z ktrej powstaj wszystkie formy bytu i do ktrej powracaj w chwili swego rozkadu. Woda jest wic pocztkiem i kocem wszelkiego kosmicznego ruchu, kryje w sobie wszystkie zacztki, jest matk wszystkiego, co moe zaistnie. Podstaw antycznej symboliki stanowi zatem stopniowe stawanie si z jakiego pierwotnego pynnego prastanu. Symbolika ta znajduje szczliwy wyraz w tym, e zanurzenie si w wodzie podczas kpieli rytualnej uwaa si za powrt do stanu przed uzyskaniem ksztatu, a wyjcie z niej za stanie si czym cakowicie nowym i ponowne narodzenie. Zanurzenie oznacza rozpad wszelkich form, reintegracj w niezrnicowany byt praegzystencji. Wynurzenie z wody natomiast jest ponowieniem kosmogonicznego aktu stawania si formy. W ten sposb w obrzdach inicjacji woda sprawia ponowne narodziny. Rozwijajc t myl, mona wskaza te na ponowne oywienie, odmodzenie i ozdrowienie magiczn moc wody, i to nie tylko w yciu doczesnym, lecz i po mierci3. Tym take naley tumaczy pokrapianie ciaa zmarych, praktykowane przez Egipcjan i czsto przedstawiane w sztuce. Dodane hieroglify oznaczajce ycie" i zdrowie" byy dostatecznym komentarzem tego rodzaju przedstawie. Woda ma zapewni ponowne narodzenie i powrt do ycia po mierci. Rwnie u Babiloczykw gwn trosk pozostaych czonkw rodziny zmarego byo dostarczenie zmaremu wody. Napisy na glinianych naczyniach w ksztacie walcw odkrytych w grobach yczyy temu, kto pozostawi grb nienaruszony aby kiedy jego duch po mierci pi czyst wod". Takie rda czy strumienie orzewienia s, wedug opisw mitycznych, otoczone cudownymi drzewami i mona do nich dotrze drog prowadzc poprzez liczne dowiadczenia i trudy. Idea rozpadu form i nowego stworzenia moc wody ley take u podstawy rytw oczyszczenia: to, co byo przed zanurzeniem, ju nie istnieje. Kto si

zanurza w wodzie, umiera, a kiedy si z niej wynurza, jest jak nowo narodzone dziecko bez grzechu4. Wedug innego wyobraenia skuteczno tego rytu nie jest tak radykalna, mianowicie jest tego rodzaju, e wszystko, co czyni nieczystym przed Bogiem, czy to w znaczeniu rytualnym, czy moralnym, mona zmy tak, jak si zmywa brud fizyczny5. 3 Por. M. Eliade, Die Religionen und das Heilige. Elemente der Religionsgeschich-te, Salzburg 1954, rozdz. 5. 4 Por. tame. 5 Por. G. Kittel, G. Friedrich, Theologisches Wrterbitch zum Neuen Testament, t. 1-10, Stuttgart 1933-1979, t. 1, s. 530. ywioy 67 I Te rne aspekty staroytnej symboliki s jakby przeczuciem rzeczywistoci chrzecijaskiej. Wszake pogaskie zapatrywania byy zupenie inne. W wodzie upatrywano bowiem element wszystkotworzcy, obdarzony magiczn si, z ktrego wywodz si bogowie, a nawet w nim przebywaj. Dlatego oddawano cze rdom i rzekom, skadajc dary ofiarne i palc wiata. W prawdziwej religii natomiast Bg, ktrego Duch unosi si ponad wodami, jest Stwrc i Tym, ktry wszystkiemu nada ksztat, i tylko On jeden moe oczyci z grzechu i winy. Stare Przymierze obfituje w typy wody przynoszcej zbawienie. Cztery rzeki w raju (Rdz 2,10-14) interpretuje si jako symbole czterech Ewangelii, ktre pyn w cztery strony wiata. Wody potopu spukuj wystpki grzesznego wiata i s typem naszego ponownego narodzenia. Podobnie naley rozumie wydarzenia nad Morzem Czerwonym: w falach gin Egipcjanie, natomiast dzieci Izraela przechodz such nog. Cud wyprowadzenia przez Mojesza wody ze skay (Wj 17,1-8) wskazuje na wszystkie sakramentalne rda zbawienia, ktre otworzy dla nas Chrystus. Take studnie patriarchw maj gbokie znaczenie symboliczne wskazujce na niewyczerpane gbiny witych tajemnic, a liczne ryty obmycia wod i pokrapiania ni w liturgii ydowskiej przygotowuj na to,

co przyniesie Nowe Przymierze w zakresie aski i wewntrznej czystoci. Do radosnego czerpania wody w czasie wita Namiotw - rwnie typiczny ryt nawizuje pniej sam Chrystus, mwic: .. Jeli kto jest spragniony, a wierzy we Mnie - niech przyjdzie do Mnie . pije! Jak rzeko Pismo: Strumienie wody ywej popyn z jego wnt-rza. A powiedzia to o Duchu, ktrego mieli otrzyma wierzcy w Niego" (J 7,37-39). Ju w Starym Przymierzu uzdrowienia fizyczne za spraw cudownej mocy prorokw albo za spraw jakiego anioa byway niekiedy poczone z kpiel. Tak byo z uzdrowieniem Naamana Syryjczyka w Jordanie (2 Krl 5, 1-15) i ozdrowieniem tych, ktrzy wchodzili do sadzawki Owczej -.azywanej po hebrajsku Betesda (J 5,2). Wszystkie te typy stawia si : rzed oczyma pragncych otrzyma chrzest liturgia Czterdziestnicy. Gdy Jan, poprzednik Pana, chrzci w Jordanie, jego dziaalno bya bezporednim przygotowaniem na niezwyke wydarzenie, ktre miao nastpi: Kiedy cay lud przystpowa do chrztu, Jezus take przyj chrzest. A gdy si modli, otworzyo si niebo i Duch wity zstpi na Niego, w postaci cielesnej niby gobica, a z nieba odezwa si gos: Ty ;*st mj Syn umiowany, w Tobie mam upodobanie*" (k 3,21-22). Po raz drugi wic unosi si Duch Boy ponad wodami. Na pocztku" zdarzyo si to przy stawaniu si natury, ale ju jako przepowiednia : rzyszej tajemnicy; teraz za dokonuje si to przy dziele nadnatury, dla ioawienia ludzkoci. Teraz nieskalana gobica, bdc postaci Ducha Boego, ukazuje si nad Synem Boym, ktry przez swoje wejcie do ::anu uwici wszystkie wody majce suy ponownemu narodzeniu . udzi - myl czsto spotykana u Ojcw Kocioa. Dziki temu ywio-: stajemy si dziemi Boymi. W przepiknej modlitwie, ktr od. via si nad wod chrzcieln w wigili Wielkanocy, Koci zwraca si r.iej jak do czego ywego, osobowego. Wylicza starotestamentowe przypomina o przemianie wody w wino na weselu w Kanie, o cho-

iu Pana po falach jeziora Genezaret, o wypyniciu krwi i wody : przebitego boku Zbawiciela wiszcego na krzyu, o nakazie Chrystusa 68 Zjawiska kosmiczne chrzczenia wszystkich narodw w imi Ojca,^ Syna i Ducha witego. Nastpnie dokonuje si nowe wylanie Ducha witego w ono matczyne Kocioa: gdy celebrans zanurza poncy pascha, symbol Chrystusa, w wodzie chrzcielnej, piewa^ trzy razy, za kadym razem w wyszej tonacji: Niech moc Ducha witego zstpi w wod wypeniajc to rdo chrzcielne". Potem trzykrotnie tchnie w wod, znak ycia Ducha witego, i mwi: Niech zapodni ca t wod, dajc jej moc odradzania"6. I tak woda staje si prawdziwym i treciowo bogatym symbolem, czym sakramentalnym, za porednictwem czego udziela si aski i zbawienia. Liturgia grecka powica wod chrzcieln na pamitk chrztu Chrystusa w Jordanie w wito Objawienia Paskiego (6 stycznia). W gbokich teologicznych modlitwach tego rytu wiele razy zanosi si prob, by Duch wity unis si nad t wod sakramentaln7. Take w Kociele rzymskokatolickim panuje zwyczaj wicenia tzw. wody Trzech Krli w wigili Objawienia Paskiego. W Kociele wschodnim zwyczaj ten pojawia si ju w IV w., w zachodnim dopiero od XV w. Podobnie jak chrzest uwica yw wityni Boga, tak w czasie konsekracji murowanej wityni do pokropienia otarza i cian uywa si tzw. wody gregoriaskiej, w ktrej rozpuszczone s osobno powicone substancje soli, popiou i wina. Kada woda naturalna dziki swemu symbolicznemu charakterowi ma czciowy udzia w sakramentalnym znaczeniu wody wiconej. W razie nagej potrzeby moe zastpi wod chrzcieln w udzielaniu sakramentu chrztu. Woda jest symbolem aski i zbawienia, obrazem Ducha witego (por. J 3,5), ktrego w zielonowitkowym hymnie Veni creator - nazywa si ,fons vivus ywym rdem".

Powicenie wody chrzcielnej uycza temu ywioowi swego najwyszego znaczenia. Zwyke powicenie wody, sucej zarwno do niedzielnego obrzdu pokropienia wod (Asperges me), tzn. odnowienia chrztu i powicenia rzeczy dnia powszedniego, jak i do obrzdu powicenia rnych przedmiotw, udziela jej analogicznego znaczenia. Sowa egzorcyzmu wypowiadane w czasie tego powicenia nad wod wyjaniaj jego sens: ut fias aqua exorcizata ad effugandam omnem potestatem inimici, et ipsum inimicum eradicare et explanare valeas cum angelis suis apostaticis". Ma by napeniona moc bogosawiestwa Boego, odwraca choroby, udziela ask, a Jeeli cokolwiek czyha na pomylno lub spokj mieszkacw, niech przy pokropieniu t wod uchodzi w popochu"8. Prorocy Starego Testamentu, zwaszcza Izajasz, z radoci przepowiadali o wodzie zbawienia: Wy za z weselem wod czerpa bdziecie ze zdrojw zbawienia" (Iz 12,3); O wszyscy spragnieni, przyjdcie do wody" (Iz 55,1). Wielokrotnie podkrela Izajasz wanie cudowno, zupen niezwyko tych upragnionych rde. Wytryskuj na spragnionej gle6 Powicenie wody chrzcielnej, w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, s. 397. 7^ ,', Y jiep mv ayiaa&fjyai za idara %r\ Swcc/iei, koci h/epysi koci Enioiroca zoi> ayiov 7tveviiatoc tov Kvpwv Seri&a>/iev." 8 Ordo ad faciendam auam benedictam, w: Collectio rituum continens excerpta e Rituali Romano Ecclesis Poloniae adaptato, Wydawnictwo Kurii Diecezjalnej, Katowice 1963, s. 207 n. ywioy 69

bie" i wyschnitej ziemi" (Iz 44,3). Z gwatown si toruj sobie drog, Jak gwatowny potok" (Iz 59,19). Oprcz tego ci wici prorocy ogldali miasto Boe (Ps 46,5) i wityni jako rdo, ktre daje pocztek potokom. W owym dniu wypyn z Jerozolimy (Kocioa) strumienie ywej wody" (por. Za 14,8).

ywa woda podkrela przeciwiestwo midzy wod tryskajc i pync a wod stojc w cysternach czy stawach. Dokadniej przedstawia ten obraz Ezechiel (47,1-12). Prorok oglda rdo, ktrego wody wytryskuj spod prawej ciany wityni i urastaj do rozmiarw potoku, przez ktry ju nie mona w kocu przej. Potok ten wszdzie rodzi ycie: na jego brzegach wyrosy drzewa obfitujce w owoc, i dokdkolwiek dotr jego wody czystymi i obfitujcymi w ryby stan si wody zatrute. Ryby s symbolem ludzi ochrzczonych; nadaj oni wodom potoku charakter wody nie tylko ywej" (v5cop C(ov), lecz take udzielajcej ycia" czy wody ycia" (iicop Ccofjc)9. Myl zawart w tym tekcie Eze-chiela zapoycza wita liturgia i wyraa w nieco innych sowach w anty-fonie piewanej w okresie wielkanocnym w czasie niedzielnego pokropienia wod wicon (Asperges me): Vidi auam egredientem de templo a latere dextro". piew ten zawiera aluzj do rany w boku Pana i wyraa rado wybawionych z powodu otrzymanej aski chrztu, natomiast w okresie per annum" antyfona Asperges me wzita z Ps 51 podkrela raczej obmycie z win. Jezus sam powiada do Samarytanki przy studni Jakubowej o cudow-r.ych rdach ycia: Kto za bdzie pi wod, ktr Ja mu dam, nie bdzie pragn na wieki, lecz woda, ktr Ja mu dam, stanie si w nim rdem wody wytryskujcej ku yciu wiecznemu" (J 4,14). Apokalipsa przedstawia eschatologiczne spenienie tej obietnicy Boskiej x caej uszczliwiajcej wspaniaoci: Pa ich (tj. odkupionych) bdzie 3aranek, ktry jest w porodku tronu, i poprowadzi ich do rde wd ycia" (Ap 7,17). Nastpnie Bg ukazuje w. Janowi rzek wody ycia, .nic jak kryszta, wypywajc z tronu Boga i Baranka. Pomidzy rynkiem Miasta a rzek, po obu brzegach, drzewo ycia" (Ap 22, 1-2). Te obrazy, ktre nawizuj do ju wspomnianych wyobrae antycznych, mocno wryy si w wiadomo wiernych Kocioa pierwotnego. Dlatego te znajdujemy je w aktach mczennikw, w ktrych z racji prawa tajemnicy (disciplina arcani) przyrwnuje si rado niebiesk do ;:cia czystej wody. Rozpoznajemy je take w inskrypcjach nagrobnych, c.ore umarym ycz refrigerium"; grecka liturgia pogrzebowa jeszcze rzisiaj mwi o nim: Niech Chrystus zaprowadzi ci na miejsce ochody, fezie pynie ywa woda" 10. Odkryta podczas prac wykopaliskowych przy ffobie w. Piotra na nagrobku

chrzecijaskim posta kobieca czerpica ie wyraa t sam myl. W malarstwie katakumbowym i paskorzebie .-.-kofagowej szereg scen biblijnych (wyprowadzenie przez Mojesza wo-ze skay, przejcie przez Morze Czerwone, Chrystus przy studni Jaku- d.) przedstawionych niezwykle prosto mwi o wodzie zbawienia iterium chrzecijaskim. sli te mogy by swobodnie rozwijane w pokonstantyskiej sztuce ikowej i rzebie: owce albo anie (por. Ps 42,1), bdce symbolem ~ ^czegiowiej na ten temat: J. Danielou, Les symboles chretiens primitifs, Paris rozdz. 3: L'eau vive et le poisson; por. take Ap 22, 1-3. Matzerath, Die Totenfeier der byzantinischen Kirche, s. 62. 70 Zjawiska kosmiczne dusz spragnionych zbawienia, zbliaj si do czterech rde wytrys-kujcych z pagrka, na ktrym stoi Baranek Boy, albo te rzeka, z napisem Jordan", pynie w dolnej czci mozaiki w absydzie (bazylika lateraska), ktr oywiaj rne stworzenia wodne i okrciki, co wskazuje, e jej wody s symbolem zbawczej wody udzielajcej ycia. We wszystkich nurtach sztuki chrzecijaskiej spotykamy si czsto z motywem pijcych gobi albo pawi. W redniowieczu, zwaszcza w karoliskim malarstwie ksikowym, motyw ten rozwin si w przedstawianie rda ycia, do ktrego przychodz zwierzta wszelkiego rodzaju, aby ugasi pragnienie. Powietrze i wiatr Powietrze jest ywioem najdelikatniejszym. yjemy w nim, nie mylc jednak o nim; odczuwamy je dopiero wtedy, gdy zaczyna wia, przynosi zapachy albo gdy jego brak moe spowodowa mier. Na wolnej przestrzeni powietrze jest prawie w nieustannym ruchu. W zalenoci od jego stopnia nasilenia powstaje lekki powiew, wiatr, wichura albo huragan. Stosownie do stron wiata wyrnia si od najdawniejszej staroytnoci cztery podstawowe rodzaje wiatru: pnocny (auilo, arcturus, boreas, poppcg, apKTog), poudniowy (auster, notus, vrog), wschodni (eurus, evpog), zachodni (zephyrus, Cevpoc). Poza tym wyszczeglnia si jeszcze wiele innych, przewanie lokalnych, nazw wiatru,

ktre nie maj jednak znaczenia dla naszego tematu. Natomiast agodny powiew czy wichura, zimny wiatr pnocny czy ciepy wiatr poudniowy maj szczeglne znaczenie symboliczne. Przyczyny powstawania wiatrw, zalenych od wpywu gwiazd albo rnic temperatur, nie byy znane w staroytnoci. W tych tajemniczych zjawiskach natury, bd to powodujcych skutki poyteczne jak oczyszczanie powietrza czy zapylenie rolin, bd to skutki szkodliwe jak rozbicie si statku, zniszczenie drzewostanu i budynkw, dopatrywano si w staroytnoci dziaania istot boskich. W Grecji skadano im ofiary na powiconych im otarzach. Rzymianie czcili je ze wzgldu na ich wielkie znaczenie dla rolnictwa i eglugi morskiej. Dowdcy flot przed wypyniciem w morze skadali w ofierze czarne jagnita, aby przychylnie usposobi Tempestates". Homer i Wergiliusz w swoich utworach poetyckich wspominaj Aiolusa", krla wiatrw, i przytaczaj o nim rne mity. Wiele innych ludw czcio swoich bogw burzy i swoje duchy wiatrw. Nad t wieloci ubstwianych potg natury krluje jeden Stwrca. Gos Jego grzmotu karci ziemi (...) Na widok Jego zatrzsy si gry, a na rozkaz woli Jego wieje wiatr poudniowy" (Syr 43,17 n.). Lecc cwaowa na cherubie, a skrzyda wiatru Go niosy" (Ps 18,11; por. Ps 104,3), a wok Niego szaleje nawanica" (Ps 50,3). Takie obrazy biblijne wyraaj potg i wielko majestatu Boskiego, ktremu nic nie moe si sprzeciwi, wskazuj na duchowo Najwyszej Istoty. Teofaniom czsto towarzyszyy burze: wizj Ezechiela zapowiada wiatr gwatowny" (Ez 1,4), a na skargi cierpicego Hioba Pan odpowiada z wichru" (Hi 38,1). Gdy Eliasz, uciekajc przed Izebel, stan na grze Horeb, Pan przechodzi. Gwatowna wichura rozwalajca gry i druzgocca skay [sza] przed Panem. Ale Pan nie by w wichurze". Daje w ten ywioy 71 iDO 7ch

rtZak *no ary ch ted r.-lch -_un oje 7> ac ?s ej ia :a :e .z-en sposb tylko zna, e jest blisko, nie chce bowiem przeladowanemu prorokowi objawi si w sposb budzcy trwog, lecz pokaza mu swoj agodno i dobro. A po wichurze - trzsienie ziemi: Pan nie by w trzsieniu ziemi. Po trzsieniu ziemi powsta ogie: Pan nie by w ogniu. A po tym ogniu szmer agodnego powiewu" i dopiero w nim doszed go gos Pana (por. 1 Krl 19, 1114). Rne nasilenie wiatru obrazuje w tym wypadku rne formy Boego panowania nad wiatem. Kary i cierpienia wszelkiego rodzaju czsto przedstawiaj prorocy w swych podniosych mowach jako gwatown burz: Oto nawanica Paska, gniew powstaje, burza szaleje, spada na gow niegodziwych" (Jr 23,19; por. Iz 28,2; 66,15; Jr 18,17; Lm 5,10; Dn 7,2; Oz 13,15; Tb 3,22; Ps 69,4; 83,16). Takie obrazy nale take do wspczesnych zwrotw jzykowych; mwimy na przykad o burzy przeladowa, namitnoci, pokus, entuzjazmu itp.".

Z innego punktu widzenia wiatr czy tchnienie wiatru oznaczaj na wielu miejscach Pisma witego co znikomego, niepenego, szybko przemijajcego, ponnego, niestaego, co zmienia si szybko i nieoczekiwanie. Hiob skary si Panu: Wspomnij, e dni me jak powiew" (Hi 7,7). ,,I c mu przyjdzie z tego, e trudzi si na prno [apa wiatr]?" - mwi Eklezjastes (Koh 5,15). Natomiast w Ksidze Ezechiela wiatr jest symbolem Boego tchnienia z-jcia, ktre wskrzesza wysche koci zmarych; Bg rozkazuje prorokowi: Prorokuj do ducha, prorokuj, o synu czowieczy, i mw do ducha: Tak powiada Pan Bg: z czterech wiatrw przybd, duchu, i powiej po tych pobitych, aby oyli" (Ez 37,9). Ta wizja prorocza jest zarwno wzorem przyszego zmartwychwstania ciaa, jak i duchowego ponownego narodzenia dusz do ycia w asce, stor utraciy przez grzech. Dlatego ten fragment Pisma witego nalea -ciedy do dwunastu proroctw, ktre w noc poprzedzajc wit wita Zmartwychwstania Paskiego przekazywano katechumenom jako ostatnie ich przygotowanie do przyjcia chrztu. Chrystus w rozmowie z Nikodemem chce temu dostojnikowi ydow->.viemu, czonkowi Wysokiej Rady, wyjani tajemnic powtrnego narodzenia z Boga. Uywa w tym celu porwnania: Wiatr (nvevfxa) wieje tam, gdzie chce, i szum jego syszysz, lecz nie wiesz, skd przychodzi i dokd poda. Tak jest z kadym, ktry narodzi si z Ducha (sk tov nvEvnatoc)" J 3,8). Duch Boy ma tak wiele punktw stycznych ze swym symbolem, ;e obydwa okrela si tym samym terminem spiritus, pneuma. Wiatr i Duch s niewidzialni, poznajemy je tylko po skutkach; obydwa rzdz s:e wasnymi prawami. Wiatr wieje, gdzie chce, Duch Boy udziela si, tak jak mu si podoba. Szum jego syszysz, moesz wyczu jego obecno, pozna jego potg i si dziaania, jednak ani nie wiesz, skd pochodzi - by to odgadn naleaoby przenikn gbiny Boga ani nie wiesz, dokd zda, poniewa dociera do najgbszej istoty czowieka : .vypenia cae uniwersum." u

W gwatownej wichurze objawia si take penia dzie Boych. Gdy - Zielone wita apostoowie i uczniowie wraz z Matk Jezusa i witymi i d bietami oczekiwali w wieczerniku w Jerozolimie na obiecanego Pocie;1 Delatte, L'Evangile de N.S. Jesus Christ, Tours 1922, s. 122. 72 Zjawiska kosmiczne szyciela, nagle da si sysze z nieba szum, jakby uderzenie gwatownego wiatru, i napeni cay dom, w ktrym przebywali. Ukazay si im te jzyki jakby z ognia, ktre si rozdzieliy ,j na kadym z nich spocz jeden. I wszyscy zostali napenieni Duchem witym" (Dz 2, 2-4). Pragnienie tego witego tchnienia znalazo wyraz ju w Pieni nad Pieniami, we fragmencie, w ktrym Oblubienica (Koci wity) gorco oczekuje jego zbawczego dziaania: Powsta, wietrze pnocny, nadle, wietrze z poudnia, wiej poprzez ogrd mj, niech popyn jego wonnoci!" (Pnp 4,16). C bowiem oznacza wiatr pnocny (Auilo), ktry wszystko mrozi i wprawia w odrtwienie, jeli nie ducha nieczystego, sprawiajcego, e wszyscy wystpni, jak dugo pozostaj w jego mocy, niezdolni s do czynienia dobra? Wiatr poudniowy za (Auster) - wiatr ciepy - oznacza Ducha witego; On, gdy dotyka umysw ludzi wybranych, uwalnia je od wszelkiego odrtwienia i napenia je arem, by gorliwie czyniy dobro. Dlatego powiedziane jest: Odmie nasz los, o Panie, jak strumienie w ziemi Negeb (Ps 126,4). Niech uleci wic wiatr pnocny, przybdzie za poudniowy; niech powieje w ogrd Oblubieca i niech rozpywaj si Jego zapachy, aby odstpi zy duch od Kocioa i od kadej duszy i aby przyby Ducia wity. Przybywajc rozpala On ogie mioci w umysach i wlewajc siebie uwalnia je od drtwego zaniedbania. Gdy tego dokona, pyn sodkie wonie."12 Sztuka chrzecijaska przeja od staroytnoci personifikacj wiatru. Przedstawia si j w postaci ludzkiej, caej albo do pasa, ktra z wydtymi policzkami dmie w muszl albo rg. Wczesne redniowiecze najczciej ogranicza si w przedstawianiu tej personifikacji do ukazania samej gowy ozdobionej skrzydami i dmcej w rg czy muszl. W X i XI w. pojawia si nowa forma w przedstawianiu tej personifikacji - gowa przybiera ksztat nie tylko

ludzki, lecz i zwierzcy. W nastpnych stuleciach przewaa przedstawianie wiatru jako uskrzydlonej gowy, z ktrej ust ulatuje tchnienie. Ogie Pewien egzegeta z XVII w. suszne nazywa ogie elementorum nobilis-simum". Ogie jest elementem najbardziej ywym, najczystszym, najdelikatniejszym i najbardziej skutecznym pord tak zwanych ywiow znanych staroytnoci, rdem wiata i ciepa, ktre wysya on dziki socu w przestrze kosmiczn i na wieloraki sposb przejawia jako ogie ziemski. Ogie jest nieodzowny dla ycia ludzkiego. Nie mona go ani zmiesza z czymkolwiek, ani czymkolwiek zanieczyci. Nie pomniejsza si, gdy zapala si ode nowe pomienie13. Ogarnia wszystko, co si do niego zbliy, aby pochon albo przenikn arem. Jego pomienie zawsze d ku grze, a szerzy si z wielk szybkoci. Ogie, co nie mwi: Do" - czytamy w Ksidze Przysw (30,16). Jedne ciaa topi, inne hartuje. Jako rodek oczyszczajcy jest rwny wodzie, a nawet doskonalszy od niej. Ogie take leczy niektre choroby, porednio swym ciepem, 12 Grzegorz Wielki, Super Cantica canticorum expositio cap. IV 21; PL 79, 515 n. 13 Qui licet sit divisus in partes, mutuati luminis, detrimenta non novit" (Praeconium paschale). I ywioy 73 C: n. r.-it" bezporednio (wedug przestarzaej metody leczniczej) przez wypalanie ran. Bieganie z pochodniami miao, wedug staroytnego przesdu, odpdza zaraz. Jaskrawym przeciwiestwem tych bogosawionych skutkw ognia jest groza, jak budz jego rozptana potga i niebezpieczestwo miertelnych poparze. Ostrzejszego jeszcze ni w naturze wyrazu nabiera to przeciwiestwo w

symbolice, w ktrej Bogu przeciwstawia si pieko, witoci - dzik namitno. U wielu ludw pogaskich ogie by i jest nie tylko symbolem Boga, ale czym istotowo boskim i godnym czci. W staroytnoci istniao bardzo wiele kultw ognia, a w niektrych krajach istniej do dnia dzisiejszego. Take w chrzecijaskiej Europie niektre zwyczaje ludowe, jak np. palenie ogni witojaskich, przypominaj o magicznym dziaaniu, ktre przypisywano temu ywioowi", bd to pomnaania siy soca, bd to odegnywania wpyww demonicznych. Staroytni Hindusi nazywali ogie agni"; by symbolem istoty bosko-ci, ktra w ogniu ofiarniczym trawi skadane dary. W kulcie ognia parsw kapani zapobiegali wszystkiemu, co mogoby zanieczyci ten wity ywio". Nie wolno byo dopuci, by tam gdzie pon, wdar si jakikolwiek powiew; pomienie jego podtrzymywano natomiast spalaniem wycznie wonnego drewna. Ogie paleniska domowego, jako symbol ycia zarwno rodziny, jak i pastwa i jako objawienie boskiej siy, otaczano w staroytnoci szczegln czci. Jego personifikacj, jako bstwa, jest Hestia (Vesta), ktrej Grecy i Rzymianie powicali witynie. W Rzymie strzego witego ognia sze dziewiczych kapanek (westalek). Z pocztkiem nowego roku 1 marca) Pontifez Maximus rozpala nowy ogie za pomoc wklsego lustra od promieni sonecznych albo przez tarcie owocujcego drzewa; r.igdy arem wzitym z innego ogniska, gdy wity ogie musia by nieskalany. Przed cesarzami rzymskimi i bizantyjskimi niesiono ogie jako szczeglny znak wyrnienia. U Grekw panowa zwyczaj, e matka niosc ponc pochodni odprowadzaa nowo zalubion crk do komnaty nowoecw, aby w palenisku nowej rodziny rozpali pomienie starego domu rodzinnego. Kolonici, opuszczajcy swj kraj, zabierali ogie z prytanejonu (budynek publiczny ze wityni Hestii), ktry znajdowa si w kadym miecie greckim, aby pon i w nowym miejscu. W Starym Testamencie Jahwe wybra ogie, ktry w sposb wspaniay

zarazem budzcy groz najlepiej wyraa przymioty Boga, za wymowny N"j symbol. Pod postaci ognia przeszed Bg midzy poowami zwierzt : f: arowanych Mu przez Abrahama, aby w ten sposb potwierdzi zawarte i r.im przymierze (Rdz 15,17 n.). W krzaku gorejcym ukaza si Moj-:i-5zowi i powoa go na wodza Izraela. Przez czterdzieci lat towarzyszy vemu ludowi w wdrwce przez pustyni pod postaci oboku, ktry :-c pon. Najpotniejsze objawienie si Boga pod postaci ognia przeyli Iz- lelici w czasie przekazywania im przykaza na grze Synaj. Gdy Mojesz :<:c koniec wdrwki przez pustyni jeszcze raz chcia przypomnie . iowi o wszystkich cudach Pana, powiedzia: Pan, Bg wasz, jest ;r.:em trawicym. On jest Bogiem zazdrosnym" (Pwt 4,24; por. Hbr 74 Zjawiska kosmiczne 12,29) Na ziemi dat ci zobaczy swj ogie ogromny i sysze swoje sowa spord ognia" (Pwt 4,36). W Mojeszowych, przepisach kultowych znajduje si zarzdzenie, aby ogie na otarzu by stale podtrzymywany, by nigdy nie zgasn14. Ten stale poncy pomie ofiarniczy by niejako darem skadanym przez Izrael za ogie obecnoci Boej. Stanowi wyraz oddania, ktre miao oywia lud Boy, a przede wszystkim by symbolem aru Ducha, w ktrym miaa si wypeni ofiara Nowego Testamentu. Na pocztku sprawowania przez Aarona posugi kapaskiej, w czasie skadania ofiary za lud, ogie wyszed od Pana" i strawi przygotowane dary na znak ich przyjcia. Widzc to cay lud krzykn z radoci i upad na twarz" (Kp 9,24). Take w pniejszej historii Izraela Pan Bg czsto okazywa w podobny sposb swoje upodobanie w skadanych Mu ofiarach (por. Sdz 6,21; 13,20; 1 Krl 18,38; 2 Krn 7,1-3; 2 Mch 1,19-22). Ten wity ogie stawa si jednak okrutnie mciwy, ilekro Izraelici postpowali w sposb nieprawy. Gdy synowie Aarona w swoich kadzielnicach

przygotowali Panu ogie inny" (ignem alienum), ni by nakazany, wtedy ogie wyszed od Pana i pochon ich" (Kp 10,1 n.). Podobny wypadek zdarzy si, gdy lud szemra przeciw Panu (Lb 11, 1-3). Ognia uywano te do czyszczenia z rytualnego splamienia, o czym wiadczy zarzdzenie nakazujce, eby wszystkie metalowe przedmioty zdobyte w walce z Madianitami zostay poddane wanie oczyszczeniu przez ogie (Lb 31,23). Staro testamentowe ksigi historyczne mwi wielekro o objawianiu si Boga pod postaci ognia, ktry - jak wiadcz przytoczone przykady - rzeczywicie spala. Na innych jednak miejscach Pisma witego, zarwno Starego, jak i Nowego Przymierza, mwi si o ukazywaniu si ognia, ktry nie pali, a tylko owieca, a wic chodzi o niematerialne zjawisko albo wycznie o obrazow form wyrazu. W blasku ognia ogldaj chwa Pana Ezechiel (Ez 1) i Daniel (Dn 7,9 n.), a w. Jan (Ap 1,15; 2,18) opisuje Syna Czowieczego" o oczach jak pomie ognia i nogach jak rozarzona ruda zota - obrazy Jego wszechwiedzy, ktra rozwietla gbiny duszy, i Jego potgi, ktra wszystko, co Mu si sprzeciwi, moe zdepta i zniszczy. Take anioowie przyjmuj niekiedy posta ognia albo ukazuj si z symbolami ognia (por. Rdz 3,24; 2 Krl 2,11; 6,17; Ap 10,1). Fragment Psalmu 103, ktry wedug Wulgaty brzmi: Qui facis angelos tuos spiritus, et ministros tuos ignem urgentem", naley odnie do takich Boskich posacw. Czsto w Pimie witym jest mowa o ogniu gniewu Boego, ktry sdzi lub karze, albo o ognistych strzaach Pana. Ten ar staje si ogniem piekielnym, ktry trawi bezbonych, i nie jest obrazem, lecz straszliw rzeczywistoci (por. Ps 7,14; 12,7; 50,3; 79,5; 97,3; 140,11; Iz 33,12; 33,14; Jr,4,4; 5,14; 17,4; 21,12; Ml 4,1; k 3,17; Ap 14,10; 20,9 n.; 21,8). wite ksigi czsto mwi o oczyszczajcym ogniu cierpie, ktrymi Bg dowiadcza dusze, jak prbuje si szlachetne metale w piecu hutniczym (por. Prz 17,3; Syr 2,5; Hi 23,10; Ps 17,3; 66,10; Lm 1,13; Ml 3,2 n.). Takim rodzajem ognia jest take ogie czycowy, ktrego natura pozostaje dla yjcych tajemnic. 14 Ignis est iste perpetuus, qui numuam deficiet in altari" (Lev. 6, 13 - Vlg).

ywioy 75 I Dziki swojej prawdzie i wiernoci sowo Boe jest w ogniu wyprbowane" (Ps 119, 140; 11,7; Prz 30,5), co wicej - ono samo jest ogniem, ktremu nic nie moe si oprze (Jr 23,29). Ogie to take symbol mioci i zapau. Staje si ich zaprzeczeniem, kiedy oznacza nienawi i nisk namitno. Ogniste jzyki, pod postaci ktrych Duch wity zstpi na apostow w dniu Zielonych wit, kryj w sobie nadprzyrodzenie najsilniejsz i najbardziej realn wymow symbolu. Take one w pewnej mierze wskazuj na istot Boga, nie wzbudzajc jednak ju trwogi jak w Starym Testamencie, lecz uszczliwiajc: nie palc, ale owiecajc, nie niszczc, ale darzc wiatem"15. Wskazuj na to, czego udzielaj: jako jzyki - dar mowy we wszystkich jzykach dany dla szerzenia wiary; jako pomienie - wiato i poncy zapa mioci. W tym cudzie Zielonych wit spenio si to, co przepowiedzia Jan Chrzciciel: Idzie mocniejszy ode mnie (...) On chrzci was bdzie Duchem witym i ogniem" (k 3,16). Wtedy spenio si rwnie usilne pragnienie Zbawiciela, wyraone sowami: Przyszedem rzuci ogie na ziemi i jake bardzo pragn, zby on ju zapon!" (k 12,49). Ten ogie przepoi mody Koci. Ponie w nim nadal, a Koci wci ponawia proby o odnowienie jego aru, nie tylko w liturgii Zielonych wit, lecz take ilekro staje przed wielkimi wydarzeniami: przed otwarciem soboru, przed udzieleniem wice, przed wyborem przeoonych zakonnych rozbrzmiewa Veni Creator, przed uroczystoci prymicyjn i zawsze, gdy dusze maj dostpi owiecenia i ma zosta rozpalony ich zapa, pynie serdeczna modlitwa: O Stworzycielu Duchu, przyjd, nawied dusz wiernych Tobie krg, niebiesk ask zesa racz, sercom, co dzieem s Twych rk"16. W Wielk Sobot krzesze si ogie z kamienia i powica go sowami nastpujcej modlitwy: Boe, Ty przez swojego Syna, ktry jest prawdziwym

kamieniem wgielnym, udzielie wiernym ognia Twojej wiatoci: powi ten nowy ogie wykrzesany z kamienia dla naszego uytku : przez te wita wielkanocne rozpal w nas niebiaskie pragnienia, aby-rr.y z czystym sercem mogli dostpi wit wiekuistej wiatoci" 17. Ogie jest symbolem Chrystusa, ktry jak iskra wykrzesana z kamienia powstaje z zamknitego grobu wykutego w skale do nowego, przemienionego ycia. Od pomieni tego ognia zapala si pascha, potem wszystkie lampy i wiece w kociele. Powicony ogie zanosi si rwnie do domw, aby przynosi bogosawiestwo i oddala nieszczcia. We wczesym redniowieczu panowa zwyczaj gaszenia przedtem ognia w paleniskach i wszystkich wiate, aby wraz z wykrzesanym z kamienia ogniem --.elkanocnym rozpocz niejako nowe ycie. Sztuka starochrzecijaska dla dodania otuchy wiernym w czasie prze;iowa z upodobaniem sigaa w malarstwie katakumbowym i pasko--vbie sarkofagowej do motywu trzech modziecw w piecu ognistym. Xie liczc scen skadania ofiar na poncych otarzach i przedstawie -dobnych motyww, ktre typowe s dla tzw. cykli biblijnych, w sztuce Breviarium Romanum. Ex decreto SS. Concilii Tridentini restitutum Summorum ' -:ificum cura recognitum. Editio uinta post typicam. Typis Polyglottis Vaticanis TCCCCLVI, p. 638 (Feria V infra Octavam Pentecostes, Responsorium I). ' Msza rzymski, s. 1483. Powicenie nowego ognia, w: Msza rzymski, s. 378. 76 Zjawiska kosmiczne redniowiecznej i nowszej spotykamy si najczciej z przedstawieniem cudu Zielonych wit. Wedug Kunstlego sposb przedstawiania tego wydarzenia jest oryginalnym dzieem syryjskiego rzemiosa artystycznego z VI w.; pniej rozpowszechniay go zwaszcza ilustrowane rkopisy Biblii18. Rwnie pojedynczych jzykw ognistych, ktre pojawiaj si w sztuce liturgicznej, zwaszcza przy ozdabianiu paramentw, mona uywa jako odpowiednich

symboli Ducha witego czy goszenia wiary. Symbolem gorcej mioci s pomienie otaczajce Najwitsze Serce Jezusa i Maryi; ponce albo przebite ponc strza serce jest atrybutem niektrych witych i ma takie samo znaczenie. Wgiel rozarzony Przedmiotem symboliki arzcego si wgla jest materia ju przeniknita ogniem, w ktrej tylko si jeszcze arzy, ale moe wznieci nowe pomienie, gdy w jego pobliu znajdzie si materia palny. Ksigi mdrociowe na wielu miejscach (por. Prz 6,28; 25,22; 26,21; Syr 8,10 [Wlg w. 13]) porwnuj groce niebezpieczestwo albo uczucia do Testamencie jako upomnienie nawoujce do mioci nieprzyjaci: Jeeli nieprzyjaciel twj cierpi gd - nakarm go. Jeeli pragnie - napj go! Tak bowiem czynic, wgle arzce zgromadzisz na jego gow" (Rz 12,20; por. Prz 25,22); znaczy to - uczynek mioci wzgldem bliniego pozwoli mu zrozumie bd swego wrogiego nastawienia w sposb bolesny i zawstydzajcy i bdzie palii jego sumienie. Obraz arzcego si wgla staje si konkretniejszy, gdy jest uyty dla wyraenia gniewu Boga, rozpalajcego si byskawicami (Ps 18,9; 2 Sm 22,9.13), czy te jakim innym rodzajem kary, nad grzesznikiem. W Ps 120,4 arzce si wgle z janowca, a uwaano, i ar ich jest szczeglnie intensywny i dugo si w nich utrzymuje, maj dotkn oszczercw proroka. Podobne przeklestwo wyraa Ps 140,11, a prorok Ezechiel (Ez 1,13) widzi w rodku postaci cherubw, nioscych chwa Jahwe, Jakoby arzce si w ogniu wgle" (hebr. risspdh arzcy si kamie), ktre s obrazem budzcego trwog majestatu Boga. M odziany w lnian szat (anio) otrzymuje rozkaz (Ez 10,2), aby napeni swoje donie ognistym wglem i rozrzuci go po Jerozolimie, ktra z powodu bawochwalstwa cigna na siebie kar Bo. Inne znaczenie arzcego si wgla wynika z wizji, ktra towarzyszy powoaniu proroka Izajasza: Wwczas przylecia do mnie jeden z serafinw, trzymajc w rce wgiel, ktry kleszczami wzi z otarza. Dotkn nim ust moich i rzek: Oto dotkno to twoich warg: twoja wina jest zmazana, zgadzony twj grzech" (Iz 6,6 n.).

Chocia sens dosowny tego tekstu Pisma witego odnosi si do oczyszczajcej siy arzcego si kamienia, to jednak wschodni i greccy Ojcowie Kocioa widz w tym arzcym si wglu symbol Chrystusa, Boga-Czowieka, a take Eucharystii. Ogie ogarniajc drewno przenika je i obejmuje, a chocia nie przestaje ono by drewnem, ogie zmienia jednak jego waciwoci i wygld i nadaje mu wasne cechy, tak e wydaje si, i stanowi z nim jak 18 Dokadniej na ten temat: K. Kiinstle, Ikonographie der christlichen Kunst, t. 1-2, Freiburg 1926-1928, t. 1, s. 517 n. rze-zld ywioy 77 jedno. Tak samo przestawiaj sobie Chrystusa. Zjednoczony bowiem w niepojty sposb z udzk natur Bg zachowa j tak, jak bya, i sam pozosta tym, czym by. Skoro jednak raz czy si z ni, wydaje si, e stanowi z ni jedno, przyjmujc to, co naley do niej i udzielajc jej take energii wasnej natury." 19 Sakramentalne ciao Chrystusa, jako nosiciel aru Ducha witego, take oczyszcza i przemienia dusz. T myl spotykamy czsto w Modlitwach eucharystycznych Kocioa wschodniego. W liturgii w. Jakuba mwi kapan przed rozdaniem Komunii witej: Niech Pan pobogosawi i uczyni nas godnymi, abymy czystymi palcami mogli wzi ten rozarzony wgiel i woy w usta wiernych na oczyszczenie i odnowienie ich dusz i cia, teraz i zawsze i na wieki wiekw."20 W liturgii za w. Chryzostoma modlitwa przygotowawcza do przyjcia Komunii witej brzmi nastpujco: Ulknij si, czowieku, widzc Krew Boga, Ogniem jest bowiem spalajcym niegodnych, Boskie Ciao przebstwia mnie i karmi, Przebstwia duch, a umys karmi przedziwnie."21

aciscy _Ojcowie symbol arzcego si wgla odnosz do cierpie Chrystusa. w. Ambroy pisze: Albo co uznamy za tak wit i pomyln tajemnic, poniewa zostao objawione ustami Izajasza, e wszyscy ludzie zostan oczyszczeni przez mk Chrystusa, ktry jak wgiel wypali nasze grzechy. Czytasz te u Zachariasza: Czy ten nie jest gowni wyjt z ognia? "22. Na temat ryby upieczonej na arzcych si wglach (J 21,9) por. Ryba. Popi Posypywanie gowy popioem23, podrzucanie ziemi w gr albo tarzanie si po ziemi byo u ludw pierwotnych wyrazem aoby, blu i alu. Trwoga przed zmarym skaniaa ludzi do posypywania si popioem z ofiar zoonych za zmarego albo ziemi z jego grobu, wierzc, e w ten sposb mona ochroni si przed jego duchem. Za mask z popiou i pyu czowiek czu si przed nim bezpieczny. W Syrii aobnicy uciekali na wysypiska usytuowane przed bramami miasta, na ktrych zsypywano popi z ognisk domowych - bya to take ucieczka przed duchem zmarego, ktry mg straszy w znanym sobie domu aoby. Inne ludy, ktre nie odczuway lku przed zmarymi, a nawet nawizyway z nimi kontakt, znay zwyczaj wszczepiania sobie" popiou ze 19 Cyryl Aleksandryjski, Scholia de incarnatione Unigeniti cap. IX; PG 75, 1380. 20 He Theia Leitourgia tou hagiou Jakobou tou Adelphoiheou, Athenai 19883 przek. H. Paprocki). 21 He Theia Leitourgia tou hagiou Joannou tou Chrysostomou, Chambery 1987 'przek. H. Paprocki); w liturgii sowiaskiej modlitwa prywatna, a w greckiej odmawiana publicznie w cerkwi. 22 De Spiritu Sancto lib. I, cap. X 113; PL 16, 761. 23 Por. A. Rud, Bibel und Liturgie" 23: 1956. 78 Zjawiska kosmiczne

spalonych zwok, aby w ten sposb przej dobre cechy zmarego. Jeszcze Beda mwi, e poddani krla Northumbrii zebrali popi jego zwok i wielu z nich zostao uleczonych jego moc. Oczywicie takie pogldy s obce wspczesnemu czowiekowi, poniekd prawie niezrozumiae, jednak i nam popi przypomina, e wszystko, co ziemskie, mianowicie materialna cz naszej natury, tak jak zostaa utworzona z prochu i gliny ziemi, znw obrci si w ziemi. Poniewa ten rozpad jest jednak skutkiem grzechu - Stwrca bowiem^ stworzy czowieka w cielesnej niemiertelnoci - przeto ten, kto w rod Popielcow pozwala na swym czole kreli krzy z popiou, zarcza, e wraz z pokutujcym Kocioem chce zmieni sposb mylenia, e przez pokut i al chce powrci do Boga, ktrego porzuci przez grzech. Uwiadamia sobie, e odwracajc si od Boga, wybra raczej mier ni ycie, powracajc za do Boga przez pokut, odzyskuje ycie i niemiertelno. Dlatego popi jest take symbolem oczyszczenia i zmartwychwstania. Ogie oczyszcza. Popi jest materiaem ziemskim oczyszczonym przez ogie. Poganie palc zwoki, sdzili, e pomagaj duszy w ten sposb szybciej uwolni si od wszystkiego, co cielesne i nieczyste. Staroytni Rzymianie podczas wielkich wit oczyszczenia rzucali, okazujc cze bogom i zmarym, popi poza siebie, w wod. Hindusi nacieraj popioem cae ciao, Meksykaczycy posypujc nim siebie, pragnli moc tego czystego materiau ziemskiego uzyska czysto duszy. ydzi z polecenia Mojesza uywali popiou ze spalonej czerwonej krowy jako ofiary oczyszczenia skadanej za tych, ktrzy stali si nieczyci przez dotknicie zwok. Popi ten mieszano z krystalicznie czyst wod, co podwajao jego oczyszczajc moc. Popi, ktrym podczas ydowskich ceremonii weselnych posypywano wieniec panny modej, mia przypomina zburzon wityni, jednake nie z powodu jej zniszczenia, lecz ze wzgldu na nadziej jej odbudowania. Zatem ju w tym przypadku popi by obrazem wskrzeszenia. Kiedy cay wiat ma zosta oczyszczony przez ogie, jednak z tej ziemi oczyszczonej przez ogie - a wic z jej popiou - ma powsta nowe niebo i nowa ziemia. Popi jest wic czym ostatecznym - nie dajc si spali czci skadow ziemi. I jest take czym pierwszym - jako czysty materia ziemski

znowu obraca si yj ziemi, swoj czyst substancj przenika j i rodzi nowe ycie. I tak popi jest dla pokutujcego czowieka czym ostatecznym - mierci i przemijaniem, a jednoczenie jest czym pierwszym - pierwszym stopniem wiodcym jego kroki do nieprzemijalnoci. Dlatego pokutnicy w Kociele w dawnych czasach ubrani w odzienie posypane popioem wyznawali swoje grzechy przed zgromadzon wsplnot, aby nastpnie, pogodzeni z Bogiem, rozpocz nowe ycie. W redniowieczu umierajcy kazali sobie - zgodnie z rytem ambrozjaskim - posypa gowy popioem albo na ostatnie chwile kadli si na ziemi, na sienniku posypanym popioem. Rytu tego przestrzega si jeszcze dzisiaj przy mierci zakonnikw surowej reguy cysterskiej, i to zgodnie z zaleceniami ich reformatora de Rancego. W ten sposb polecaj miosierdziu Boemu swoj cielesn miertelno i grzech, bdcy mierci duchow, eby ich dusza moga powsta - jak feniks - z popiou. W atmosferze tej surowej symboliki popiou wprowadza Koci swoje dzieci w rod Popielcow w okres Wielkiego Postu. Tego, czego wymaywioy 79 i e r ga kiedy tylko od pokutnikw, oczekuje teraz od kadego chrzecijanina, ktry czterdzieci dni przed Wielkanoc zobowizuje si do pokuty. Po powiceniu popiou, ktremu to aktowi towarzysz modlitwy wyraajce gwn myl symboliki popiou: przemijalno i mier, oczyszczenie i zmartwychwstanie, Koci znaczy nas krzyem z popiou ze sowami: Pamitaj, czowieku, e prochem jeste i w proch si obrcisz" (por. Rdz 3,19). Modlitwy przy powiceniu popiou pochodz z X w. Ziemia Na pocztku Bg stworzy niebo i ziemi" (Rdz 1,1) - dwa przeciwiestwa. Niebo" - wiat duchw niewidzialnych, ziemi" - nasz planet jako cz widzialnego uniwersum. Ziemia jest tym, co jest na dole, nisze, niebo tym,

co w grze, co jest nad ni, ale i ziemia, i niebo zostay stworzone dla chway Stwrcy. Z tej ziemi, ktra zawiera wszystkie mineray, wyprowadzi Bg - jak podaje Ksiga Rodzaju - wszystkie istoty organiczne, roliny i zwierzta por. 1,11.24). Wtedy to Pan Bg ulepi czowieka z prochu ziemi . tchn w jego nozdrza tchnienie ycia" (Rdz 2,7). Stworzy go na swj brz" (por. Rdz 1,26 n.). W czowieku owe dwa przeciwiestwa scalaj ~i i nabieraj symbolicznego znaczenia: niebo - obraz Boga powstay z aski, z ziemi - ciaem materialnym. Przez grzech jednak niebo zr.ikno z duszy czowieka, chocia w siach duchowych przetrwao r.aturalne podobiestwo do Boga. Nad czowiekiem, ktry tak gboko upad, zawis wyrok Boy: Przeklta niech bdzie ziemia z twego powodu (...) W pocie wic oblicza twego bdziesz musia zdobywa poywienie, pki nie wrcisz do ziemi, z ktrej zostae wzity; bo prochem jeste i w proch si obrcisz" (Rdz 3,17.19). O tym wyroku przypomina nam co roku Koci wity na pocztku Wielkiego Postu, posypujc popioem gowy wiernych. Proch to wyschnita, rozdrobniona .a najmniejsze czsteczki materia, podobnie popi, jednake w tym wypadku ogie dokona rozkadu, tak e w ten sposb bardziej wyrany .zmysawia dzieo zniszczenia. Proch i popi" czsto wymienia si izem, aby da wyraz najbardziej zewntrznemu ponieniu i pokucie por. Hi 42,6; Syr 10,9). Powszechny wyrok mierci dotyka kadego czowieka, dlatego te zie-~-.ia jest onem matki" w podwjnym znaczeniu. Z niej rodzi si ycie z niej, owej roli Boga, maj kiedy powsta wszyscy ludzie do nowego ycia. Chrzecijanin wie, dziki czyjej potdze sowa i mocy to si dzieje. Poganie jednak nie podnosz swych myli ponad to, co zmysowe, do Stwrcy wszystkich rzeczy, lecz oddaj cze Matce Ziemi" (Tellus-y.ater, rf\-Mr\ir\p, czy Fala) jako prabstwu. Tej modzieczej i piknej ogini, ktra wszystkich hojnie obdarza i ktr wszyscy inni bogowie osypuj darami, Grecy nadawali jeszcze inne imi - Pandora", dajca

 szystko. Matka-Ziemia" uchodzia za praprzyczyn i niewyczerpane .rodo wszelkiego istnienia. Z tej jednoci praprzyczyny wyonio si ^1-ce stanowice w pewnym sensie jedno - wszystko, co istnieje na :.emi. Majc wiadomo tej ogromnej jednoci staroytni czuli si znacze mocniej zwizani z kosmicznym rodowiskiem, ni moemy to sobie -;:siaj wyobrazi. Czuli si w bardzo konkretnym znaczeniu dziemi *ej ojczyzny", tzn. dziemi, ktre w jaki sposb preegzystoway w ziem80 Zjawiska kosmiczne skiej materii, zanim zostay podarowane swym rodzicom. W tym wietle zrozumiay staje si istniejcy dzi jeszcze w wielu okolicach zwyczaj kadzenia nowo narodzonego dziecka, gdy tylko zostanie obmyte i spowite w pieluszki, na goej ziemi, z ktrej ojciec podnosi je i przyjmuje jako wasne. W pierwotnym, pogaskim, sensie ryt ten by powiceniem dziecka ziemi jako waciwej jego matce, aby je uznaa za penoprawne i ochraniaa. Inny zwyczaj, podobny temu, polega na tym, e niemowlta kadziono w ziemne koyski, tzn. doy ziemne wysane warstw popiou, somy czy lici. Tego rodzaju zwyczaje miay pozwoli niemowlciu nawiza kontakt z magicznymi siami ziemi. Dlatego te chorych i umierajcych kadziono na ziemi, co miao oznacza i sprawi ponowne narodzenie. Wierzono, e nawet grzesznicy moc tego rodzaju ponownego narodzenia bd usprawiedliwieni i uratowani. Wiara w moc ziemi sigaa, posugujc si tym symbolem, jednak jeszcze dalej: skoro ziemia jest Matk", rodzi z wasnej substancji ywe istoty, to znaczy, e i ona jest ywa i wszystko, co z niej pochodzi, powicone jest yciu. Chocia czowiek wraca do niej martwy, to jednak powinien i moe y na nowo, bowiem jest zrodzony z TerraMater. Podobnie jak narodziny do ycia byy wyjciem z wntrza ziemi, tak mier jest powrotem do siebie", gdy tylko dobiegnie kresu wyznaczona kademu miara ycia. Czowiek zostaje wic zoony w ziemi, aby narodzi si ponownie, aby przed tymi ponownymi narodzinami odpocz, oczyci si i odnowi24.

Z biegiem czasu utracia na znaczeniu posta Tellus-Mater", a na pierwszy plan wysuny si boginie podnoci. Jednak w imieniu bogini wegetacji, zwaszcza zb, Demetry, zajmujcej w kulcie greckim zawsze uprzywilejowane miejsce (przez Rzymian za zwanej Ceres), pobrzmiewa jeszcze pierwotne Gemeter". Z pojmowaniem ziemi jako matki sporadycznie spotykamy si take w Pimie witym, oczywicie nie w duchu pogaskim, ale w duchu, w ktrym wszystkie sprawy, a wic i takie rozumienie ziemi odnosi si do Boga. Ciko dowiadczony Hiob mwi po utracie wszystkiego, co mia na ziemi: Nagi wyszedem z ona matki i nagi tam wrc" (1,21). Wedug opinii powanych egzegetw ono matki" moe oznacza tu tylko ono ziemi; tak te interpretuje opisowo to miejsce w. Grzegorz Wielki: Nagim mnie ziemia wydaa, kiedy tu przybyem, nagim ziemia przyjmie, kiedy std odejd"25. Syrach nazywa ziemi matk" (40,1), do ktrej powrc dzieci ludzkie, a czwarta (apokryficzna) Ksiga Ezdrasza (5,48) przytacza sowa Pana: Uczyniem ziemi onem matki dla wszystkich, ktrzy w swoim czasie zostali w niej zasiani". Na niezliczonych miejscach Biblii ziemia" oznacza nie tylko gleb, ale te wszystko, co z siebie wydaje i co na niej yje, zwaszcza wsplnot ludzk (np.: Ps 24,1; 100,1; 95,4 i in.). Czsto ziemia" oznacza kraj, obszar, wasno. wit ziemi" (Wj 3,5) jest ta, ktr Bg uwici przez swoje objawienie, swoj obecno i swe dziaanie. Gdy Naaman, Syryjczyk, cudown moc proroka Elizeusza i dziki obmyciu si w Jordanie zosta uzdrowiony z trdu i uwierzy w prawdziwego Boga, uprosi, eby mg zabra tyle ziemi z kraju Izraela, ile tylko zdoaj udwign dwa muy. Pragn bowiem czci prawdziwego Boga na witej" ziemi, 24 Por. Eliade, Die Religionen und das Heilige, rozdz. 7. 25 Moralium libri, sive ezpositio in Librum B. Job [Moralia] lib. II, cap. 17; PL 75, 570. ywioy 81 I

a nie na zbrukanej kultem bokw (por. 2 Krl 5,17). Sytuacja ta jest charakterystyczna dla konkretnego pojmowania symbolu w staroytnoci. Dla Izraelity ojczyzna bya terra viventium", ziemi yjcych (por. Ps 27,13; 52,7; 142,6; Iz 38,11), w przeciwiestwie do pogaskiej ziemi wygnania albo terra oblhdonis", ziemi zapomnienia (Ps 88,13). W znaczeniu przenonym ziemia yjcych" oznacza krlestwo Mesjasza (Iz 66,22) albo now ziemi" w bogosawionej pozadoczesnoci now ziemi, ktrej obietnic przekazuje Apokalipsa (21,1) i Drugi List w. Piotra (3,13). Rzeczywicie now" i rzeczywicie wit" staa si ziemia we wcieleniu wiecznego Sowa. W Bogu-Czowieku niebo zczyo si z ziemi w sposb nieskoczenie wyszy ni w stanie aski pierwszego czowieka. Ziemia wydaa swj owoc" (Ps 67,7) - te sowa Pisma witego speniy si w Chrystusie. Dlatego te Ps 85, ktry czterokrotnie mwi o bogosawionym przez Boga krlestwie ziemskim, naley do psalmw piewanych podczas Pasterki, a jego fragmenty w Proprium adwentowych Mszy w. Ziemi jest wita Maryja z naszej ziemi, z naszego nasienia, z tej gliny, z tego muu, z Adama (...) Ziemia ta wydaa swj owoc. Co stracia w raju, odzyskaa w Synu (...) Czy chcecie wiedzie, kto jest tym owocem? Dziewica z dziewicy, Pan ze suebnicy. Bg z czowieka, syn z matki, owoc z ziemi. Posuchajcie, co powiada ten owoc: Jeli ziarno pszenicy nie wpadnie w ziemi i nie obumrze, nie moe da obfitego plonu (por. J 12,24 n.) (...) Poniewa ziarno pszenicy wpado w ziemi : obumaro, wydaje obfity plon. Pomnoone zostao w kosie: wpado w ziemi jedno, zmartwychwstao w wielu (...) Dlatego wychwalaj Ci, Boe, ludy, wychwalaj Ci wszystkie ludy. Ziemia wydaa swj owoc."26 Podobnie jak Chrystus kiedy przez swj chrzest w Jordanie uwici wszystkie wody, tak uwici On rwnie ziemi dotykiem swoich witych rk i ng, swoj drog krwi i spoczywaniem w grobie przez trzy dni. Spoczywanie Pana w grobie wskazuje na Jego zwizek z kosmosem. Jego wcielenie jest przyjciem na wiat, partycypacj w ziemi. Z t ziemi jest teraz zwizane Jego martwe ciao i w niej spoczywa. Gdy nastpnie Ayszed z ona tej ziemi, przezwyciy mierteln natur kosmosu, a zie-rr.i uczyni onem matki, z ktrego zrodzi si nowe ycie. Sepultus est a- Credo nie jest nieistotne. Mwi wprawdzie o tym, e Pan podlega Prawu grzechu, ale take o

zwizkach ziemi z Bogiem, ktry sta si zo wiekiem, a zarazem o jej uwiceniu oraz przemianie w urodzajn -eb, z ktrej rodzi si ycie."27 Przy powicaniu cmentarza ziemia zostaje pobogosawiona w sposb szczeglny. Symbolik tego bogosawiestwa najpikniej wyraa jedna _ modlitw, ktre Pontyfikale Romanum przepisuje w Benedictio CoemetePanie Jezu Chryste, ktry utworzye z ziemi ciao ludzkie, aby uzupe--.: zastpy anielskie, i przybrae je dla odkupienia ludzi, a zgodnie z jego rzeznaczeniem obracasz je w proch i z ziemi wskrzeszasz je dla nie-i miertelnoci, racz, prosimy Ci, powici przez bogosawiestwo Twego pogrzebanego ciaa t ziemi przeznaczon do grzebania zmarych i doro. -' Hieronim, Breviarium in Psalmos, Psalmus 66; PL 26, 1071. 27 R. Gutzwiller, Meditationen ilber Lukas, s. 239. 82 Zjawiska kosmiczne zwl, aby, ci, ktrzy w chrzcie zostali pogrzebani z Tob i wedug natury swego ciaa tu maj by pochowani, odpoczywali w nadziei Twojego zmartwychwstania i miosierdzia Twojego odkupienia. Ty, ktry przyjdziesz sdzi ywych i umarych i ogniem wymierzysz wiatu sprawiedliwo."28 Zanim opadn ziemskie wizy, mistyczne czonki Chrystusa przechowuj skarb" ycia Boego w glinianych naczyniach" (2 Kor 4,7). To, co ziemskie, przeciwstawia si temu, co nadprzyrodzone, i ciga je w d, dlatego w. Pawe napomina: Dcie do tego, co w grze, nie do tego, co na ziemi" (Koi 3,2). Przeszkody, na ktre natrafia aska, przedstawia Ewangelia w formie przypowieci. Podobnie jak w przyrodzie wzrost zasiewu zaley od jakoci ziemi, tak te jest w yciu nadprzyrodzonym. Zbawiciel wykorzystuje codzienne dowiadczenie ycia wiejskiego w swej przypowieci i porwnuje rne rodzaje gleby z gotowoci przyjcia sowa Boego przez serce ludzkie (por. k 8,4-15). Sztuka wyraa panowanie Zbawiciela nad wiatem, posugujc si symbolem kuli ziemskiej, ktra chwale Paskiej (maiestas Domini) suy za tron albo podnek, jak czytamy u Izajasza: Tak mwi Pan: Niebiosa s moim tronem, a

ziemia podnkiem ng moich" (66,1). Najpikniejszym przykadem tej symboliki jest mozaika w absydzie kocioa S. Vitale w Rawennie: Chrystus, bez brody, zasiada na kuli ziemskiej jak na tronie (VI w.). W pniejszych dzieach sztuki kula ziemska przybiera posta jabka, znaku godnoci cesarskiej, ktre Chrystus Krl trzyma w rce albo na ktrym kadzie rk. W malarstwie miniaturowym z czasw Karolingw spotyka si analogiczne przedstawienia chway Paskiej. Ziemia nie ma tu jednak ksztatu kuli, lecz tarczy, ktr oywiaj kolorowe koa wsprodkowe. Matka-Ziemia", nie jako bogini, lecz tylko jako personifikacja, znalaza swe miejsce rwnie w sztuce chrzecijaskiej. Przedstawia si j jako posta kobiec z rogiem obfitoci, owocami, kosami albo dwojgiem dzieci sscych jej piersi. Czsto dodany jest jej atrybut wa - symbol ziemi znany z reliefu Mitry. Niektre z tych przedstawie przypominaj przedstawienia bogini natury Kybele, w koronie krenelaowej i w otoczeniu rnych zwierzt, inne - bogini oww Diany. Na obrazach chrzecijaskich posta ta zajmuje jednak zawsze bardzo podrzdne miejsce, albo pod stopami Chrystusa, albo jako wiadek Jego mierci krzyowej. Pustynia Pustynia, owo morze piasku i ska, ziemia nieurodzajna, a wic i nieblogosawiona, wywiera na czowieka przygnbiajce wraenie. Jej olbrzymie przestrzenie budz w nim lk, ale zarazem go fascynuj. Jest krain zego ducha, demonw i smokw, godu i pragnienia. Na pustyni wypdza si zo. Aaron pooy obie rce na gow ywego koza, wyzna nad nim wszystkie winy Izraelitw, wszystkie ich przestpstwa dotyczce wszelkich ich grzechw, woy je na gow koza i kae czowiekowi do tego przeznaczonemu wypdzi go na pustyni. W ten sposb kozio zabierze z sob wszystkie ich winy do ziemi bezpodnej" (Kp 16,21 n.). Czowiek nie moe osiedli si na pustyni, moe j tylko z trudem Pontificale Romanum II, 144. I i

I ywioy 83 przej w nadziei, e dotrze znowu do urodzajnych okolic. Pobyt na pustyni jest wic czasem pokusy i prby i Bg chcia swj lud izraelski przeprowadzi przez ca t pustyni wielk i straszn" (Pwt 1,19), zanim wprowadzi go do ziemi pyncej mlekiem i miodem. Jednak pustynia nie jest tylko miejscem przeraenia, lecz take miejscem najwyszego dowiadczenia Boga. Na grze Synaj Bg da przykazania swemu wybranemu ludowi i zawar z nim przymierze. Na pustyni lud odszed od swego Boga i na pustyni odnalaz swoj wiar. Pustynia jest miejscem decyzji (por. Pwt 30,15 n.). Gdy same kary okazay si bezskuteczne, nie skoniy Izraela, niewiernej oblubienicy, do powrotu, Bg chce go wyprowadzi na pustyni i mwi do jego serca (Oz 2,16). On prowadzi swj lud przez pustyni, bo Jego aska na wieki" (Ps 136,16). Kto szuka Boga, musi uda si na pustyni. Eliasz, udajc si na gr Horeb, nie uczyni tego tylko dlatego, eby na pustyni znale schronienie. Szuka przede wszystkim miejsca, gdzie mgby si umocni. Podobnie asceci; wprawdzie i oni widzieli w pustyni miejsce ucieczki od wiata i miejsce pokuty, ale przede wszystkim dostrzegali w niej miejsce spotkania z Bogiem. Samotno, brutalna jaowo krajobrazu zmuszaj czowieka do wsuchiwania si w gos Boga, zawierzenia Mu, zwalczania szatana i za. Przebywanie na pustyni jest take czasem przygotowania: Jan Chrzciciel, zanim sta si prorokiem czasu zbawienia, udaje si na pustyni (por. Mk 1.2 nn.). Duch, ktry zstpi na Chrystusa, prowadzi Go na pustyni, gdzie zostaje poddany prbie - kuszeniu szatana. Z nieprzezwycion si prowadzi Go na miejsce samotni, daleko od ludzi, gdzie pozostaje sam na sam z Bogiem. Na pustyni, jakby na miejscu uprzednio przygotowanym, ".ypenia si zbawcze dziaanie Boga; z niej te wychodzi Mesjasz, na niej przyjmuje od Boga pouczenia i moc, gromadzi si do podjcia oczekujcego Go dziea i wyruszenia w sw drog" (Schnackenburg). Opat Andre Louf radzi, aby zagbia si wci

ad interiora deserti", w najbardziej tajne miejsca pustyni (Vita s. Antonii), w bezbrzen samotno, w ktrej czowiek moe dotrze do jeszcze gbszych pokadw swojego wntrza. Oznacza to, i czowiek sam w sobie kryje pustyni. Dopiero w ostatecznej gbi duszy, gdzie nie dociera ju zgiekliwa krztanina, odsania si czowiekowi wielko i ryzyko jego wasnego bytu, jego istnienie midzy niebem a piekem, Bogiem a szatanem. Droga przez pustyni jest drog Chrystusa" (Feldhohn). Gdy mnich Heliodor nie chcia ju duej y na pustyni, w. Hieronim ;.-::erowa do niego nastpujce sowa: ..Czy lkasz si ubstwa? Wszak Chrystus nazywa ubogich bogosawio--ymi. Moe ci trud odstrasza? Przecie aden zapanik nie otrzymuje wieca bez trudu. Mylisz o pokarmie? Ale wiara nie obawia si godu. Boisz si wycieczone postami czonki na goej ukada ziemi? Wszak Pan z tob spoczywa. Czujesz odraz do niepielgnowanych wosw na -.:dnej gowie? Wszak twoj gow jest Chrystus. Czy przeraa ci -.-skoczony bezmiar samotni? Ale ty w duchu przechadzaj si po raju. .- razy wzniesiesz si tam mylami, tyle razy nie bdziesz w samotni"29. ;i List XIX, 10 (do mnicha Heliodora), w: Hieronim, Listy. Przeoy i przed-:w zaopatrzy ks. dr Jan Czuj, IW Pax, Warszawa 1952, t. 1, s. 44. 84 Zjawiska kosmiczne Gra Widok gr zawsze wywiera na ludziach wraenie, podnosi ich ku sprawom wyszym i skania do religijnych myli. Potny masyw gry imponuje sam przez si i jest niejako naturalnym obrazem i symbolem wyszej mocy. Gry, wznoszce si w wietlane strefy nieba, uwaano za siedzib bogw. Ludy Azji Przedniej chtnie wznosiy miejsca kultu na wyynach, o czym wiadczy take Pismo wite (por. Lb 33,52; Pwt 12,2 i in.).

W wielu mitologiach mwi si o grze witej" i uwaa si j za centrum wiata, miejsce, w ktrym spotyka si niebo z ziemi. Na niej wznoszono wityni i zamki, i w konsekwencji wite miasta, przeto zawsze widziano w niej rodek", axis mundi", miejsce spotkania wiata widzialnego i niewidzialnego. Nazwy wity, witych wie i miast s wiadectwem tego utosamiania ich z gr kosmiczn. Babilon na przykad znaczy dom janiejcej gry", dom, na ktrym wspieraj si niebo i ziemia", przymierze nieba i ziemi". Wysoko gry traktowali staroytni jako cech sakraln, a wszystko, co byo bliej nieba, miao w rnym stopniu udzia w tej trancendencji30. Temu niemiaemu ludzkiemu odczuciu, ktre znalazo wyraz w mitach, sam Bg da mocne podstawy. Potwierdzi, e naturalna symbolika wyyn odpowiada Jego zamysom, objawiajc si wybranym na wyynach czy grach. Od Abrahama zada, aby zoy Mu w ofierze Izaaka na jednym z pagrkw", ktry mu wskae", a ktry nosi nazw: Na wzgrzu Pan si ukazuje" (Rdz 22,2.14). Na grze Horeb Pan, ktry mwi z krzaka gorejcego, zleci Mojeszowi misj przewodzenia Izraelowi (Wj 3,2-15), a na grze Synaj (identycznej z Horebem) wrd byskawic i grzmotw przekaza Jahwe swemu ludowi Prawo Starego Przymierza (Wj 19,2-25). Gdy dwanacie pokole osiedlio si ju w Ziemi witej, Bg wybra za czasw Dawida na miejsce swego przebywania gr Syjon, zwan pniej, do czasw niewoli babiloskiej, gr Moria, na ktrej Salomon zbudowa wspania wityni. Do tego centrum religijnego pielgrzymowali ydzi na wszystkie wita. To bya gra, gdzie si Bogu spodobao mieszka, na ktrej te Bg bdzie mieszka na zawsze" (Ps 68,17). To na zawsze" spenio si jednak nie w stosunku do wityni na grze Moria, ktra bya tylko typem, lecz w stosunku do wityni nieprzemijajcej, ktr przepowiada prorok Izajasz: Stanie si na kocu czasw, e gra wityni Paskiej stanie mocno na wierzchu gr i wystrzeli ponad pagrki. Wszystkie narody do niej popyn, mnogie ludy pjd i rzekn: Chodmy, wstpmy na Gr Pask do wityni Boga Jakubowego" (Iz 2,2 n.). Prorok oglda tu w duchu Koci Nowego Przymierza. Chrystus utwierdzi go na wieki i ustanowi go grujcym ponad wszystkim punktem centralnym

wiata w sowach skierowanych do apostoa Piotra: Ty jeste Piotr [czyli Skaa], i na tej Skale zbuduj Koci mj, a bramy piekielne go nie przemog" (Mt 16,18). Sowa te wyraaj przede wszystkim nieprzezwycialno, wieczne trwanie Kocioa, natomiast sowa z Kazania na Grze: Nie moe si ukry miasto pooone na grze" (Mt 5,14), wskazuj na pierwszestwo 30 Por. Eliade, Die Religionen und das Heilige, rozdz. 31 i 143. I ywioy 85 uczniw Chrystusowych uzyskane przykadem witego ycia, ktrym przywiecaj innym. W yciu Pana gry odgrywaj rol szczegln i wskazuj na wyyny duchowe, na ktre chce zaprowadzi swoich uczniw; niejako pragn podkreli wznioso swoich czynw i sw symbolik otoczenia, w ktrym ich dokonywa i w ktrym je gosi. Nie tylko chtnie usuwa si na modlitw na miejsce ustronne, na gr, lecz take na grze obwieci podstawowe prawa swojej nauki (Mt 5,1 nn.), na grze wybra ze swych uczniw dwunastu apostow (Mk 3,13 nn.), na szczycie gry Tabor przemieni si (Mt 17,2 nn.), na Grze Oliwnej rozpocz, strwoony lkiem przed mierci, swoj mk (k 22,39 nn.), na Kalwarii dokona swej zbawczej ofiary i wyrzek consummatum est". To samo wzniesienie, ktre byo wiadkiem strasznego zmagania si Jezusa, byo take wiadkiem Jego penego chway wniebowstpienia (por. Dz 1,12). W Starym Przymierzu, jak to widzielimy, byy znane gry wyrnione objawieniem Jahwe i w sposb wyczuwalny napenione Jego obecnoci, tymczasem znaczenie wyyn, ktre uwici Jezus, pozostawao ukryte; odsoniy je dopiero rozwaania Ojcw Kocioa. Apokalipsa w. Jana objawia, e to, co ludzie od prawiekw mieli nadziej osign na szczytach grskich, spenia si w niebieskiej chwale: Baranek Boy stoi na grze Syjon", otoczony sto czterdziestoma czterema tysicami dziewic, ktre piewaj now pie" podobn do dwikw harfy (por. Ap 14, 1-5).

Nastpnie prorok oglda gr wielk i wynios", a na niej wzniesione z czystego zota" mury witego miasta Jeruzalem", zstpujcego z nieba od Boga (Ap 21,10 n.). Chcc znale jaki klucz do zrozumienia metaforycznego znaczenia gr i wyyn, o ktrych wspomina si w Pimie witym, wystarczy przeczyta tekst z Objanie Psalmw w. Augustyna: Prorok wprawdzie powiada, e gr jest sam Pan, jak jest napisane, i kamie oderwany bez udziau rk urs do wielkoci gry [Dn 2, 35]."31 Rwnie w Kociele, jako Mistycznym Ciele Chrystusa, coraz bardziej rozszerzajcym si na cay wiat, naley widzie gr, ktra urosa z maego kamyczka, zgodnie z widzeniem Daniela, miadc krlestwa wiata. Urs do takiej wielkoci, e zapeni ca ziemi"32. Wielcy gosiciele, gry Boe. I jak soce, kiedy wschodzi najpierw owieca wiatem gry, a nastpnie zstpuje a do najniszych miejsc na ziemi, tak kiedy przyszed Pan nasz Jezus Chrystus, najpierw opromieni wznioso apostow, najpierw owieci gry i w ten sposb Jego wiato zeszo w doliny ziemskie."33 w. Augustyn ukazuje jednak rwnie obraz przeciwny: Zadray gry, :o znaczy wadze tego wiata. Inne s bowiem gry Boe, a inne gry jwiata. Gow gr wiata jest diabe. Gow gr Boych jest Chrystus"34. ,,Gry rozpyny si przed obliczem Pana niczym wosk. Kim s gry? Pyszni. Wszelkie wzniesienie wynoszce si przeciwko Bogu. (...) Pan sta si dla nich ogniem, oni przed Jego obliczem rozpynli si jak wosk."35 31 Objanienia Psalmw 3, 4. 32 Tame 42, 4. 33 Tame 35, 9. 34 Tame 45, 7. 35 Tame 96, 9. 86 Zjawiska kosmiczne

Starochrzecijaska sztuka nagrobna i starochrzecijaskie mozaiki czsto przedstawiaj Chrystusa, ktry znajduje si - siedzc albo stojc - na skalistym wzniesieniu, jakby na grze. Podobnie przedstawia si te apokaliptycznego Baranka, niekiedy krzy ozdobiony gemmami, jak np. w absydzie bazyliki lateraskiej. Najczciej ze wzniesienia tego wypywaj cztery rzeki rajskie, bdce symbolem czterech Ewangelii. Symbolici redniowieczni porwnuj ambon w nawie kocioa do gry, z ktrej Jezus gosi sw nauk. Droga Pojcie drogi (via, Sg) kojarzy si z dwojakim wyobraeniem; najpierw konkretnego szlaku, ktry czy miejscowoci i umoliwia pokonywanie odlegoci, nastpnie alegorii, ktra w obraz konkretnego szlaku przenosi w sfer duchow. W tym drugim ujciu pojawia si niezliczon ilo razy w Pimie witym i w jzyku codziennym. Szlaki wiod przez ziemi, wod i powietrze. Jednak tylko drogi ldowe, ulice czy cieki, zaznaczaj si wyranie, natomiast pozostae ani si nie krzyuj, ani zbiegaj, tak e nie zostaje aden lad wytyczonej trasy. Dlatego tylko drogi trwae nabray charakteru drg witych", ktrych znaczenie jednak cakowicie jest okrelone przez cel religijny i symbolik. Droga" ma, oprcz sensu topograficznego, take sens aktywnego podjcia wdrwki czy podry. Rzeczywisto i symbol czsto splataj si w tym przypadku tak cile, e nieomal nie mona ich rozdzieli; nawet rnice czsto przenikaj si nawzajem. I. wite drogi w czasach przedhistorycznych i w Starym i Nowym Przymierzu. Wedug opisu Ksigi Rodzaju w raju znajdoway si cieki, po ktrych mona si byo przechadza. Wyobraenie takiego przechadzania si antropomorficznie przeniesiono na samego Boga. Wic czytamy w Biblii: Gdy za mczyzna i jego ona usyszeli kroki Pana Boga, przechadzajcego si po ogrodzie, w porze kiedy by powiew wiatru, skryli si przed Panem Bogiem wrd ogrodu" (Rdz 3,8). Po wypdzeniu pierwszych ludzi z ogrodu rozkoszy zacz si czas uciliwej pracy. Nie istniaa adna moliwo powrotu do utraconego szczcia,

poniewa Bg postawi przed ogrodem Edenu cherubw i poyskujce ostrze miecza, aby strzec drogi do drzewa ycia" (Rdz 3,24). Tu po raz pierwszy mwi Pismo wite wyranie o drodze"; pozostawaa ona jednak dopty zamknita, dopki wybawienie nie otwaro jej, w zupenie nowym obrazowym znaczeniu, do prawdziwego drzewa ycia, ktrego drzewo rajskie byo tylko typem. Przez rozleg ziemi biegn drogi niejako wytyczone przez sam natur. ycie domagao si jednak i takich drg, ktrych budowa wymagaa ogromnego nakadu pracy; rosnca liczba ludzi mnoya potrzeby i podnosia wymogi cywilizacji. Tak powstay drogi handlowe i karawanowe, wojskowe i triumfalne. Via Regia" (por. Lb 21,2) to nazwa drogi komunikacyjnej wybudowanej staraniem krlw. Religie natomiast miay swoje wite drogi". wit drog", via sacra", pielgrzymowano do wity. Na przeomie XIX i XX w. odkryto dwie takie wite drogi". Francuska ekspedycja odkrya wit drog" prowadzc do narodowego sanktuarium w Delfach, ktre od VII w. przed Chr. do II w. po Chr. stanowio ywioy 87 i tetui;o centrum religijnoci greckiej36. Znacznie starsza od niej droga procesyjna w Babilonie, odkryta przez niemieckiego badacza Koldeweya, prowadzia do zikkuratu (wielostopniowej wiey, na szczycie ktrej znajdowao si sanktuarium) powiconego Mardukowi. Okazao si, e jest to - wziwszy pod uwag jej architektur - najwspanialsza z wszystkich dotd znanych drg antycznego wiata, wspanialsza nawet ni sawne drogi rzymskie. Po obu jej stronach wznosiy si wysokie, grube mury obronne ozdobione byszczcym reliefem przedstawiajcym sto dwadziecia lww na niebieskim tle. Kady z

tych dwumetrowej dugoci lww, o otwartych paszczach, zdawa si grozi wrogowi, ktry omieliby si wedrze w ten wity obszar. Jednak o prawdziwie witych" ulicach czy drogach moe by mowa tylko tam, gdzie Pan kieruje krokami ludzkimi i prowadzi je podug swych szczeglnych zamiarw albo gdzie chodzi o kult prawdziwego Boga. Abraham jest posuszny wezwaniu Najwyszego, ktry powiada do niego: .,Wyjd z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, ktry ci uka" (Rdz 12,1). Potem w heroicznym posuszestwie udaje si na wzgrze Moria, gotowy zoy w ofierze syna obietnicy (Rdz 22). Uwicona zostaa rwnie ucieczka Jakuba, podczas ktrej byo mu dane oglda drabin sigajc nieba, a take uwicony zosta jego powrt do ziemi rodzinnej (por. Rdz 31 i 32), podczas ktrego walczy z anioem. wit drog byo wyjcie Izraela z Egiptu. Lud izraelski prowadzony wwczas obecnoci Pana w supie oboku, such nog przeszed Morze Czerwone i po czterdziestoletniej wdrwce zacz zasiedla Ziemi Obiecan. Ta wdrwka, od postoju do postoju, bya wielk procesj z Ark Przymierza, ktra niejako stanowia centralny punkt tego pochodu. Warowne mury Jerycha rozpady si po siedmiokrotnym okreniu ich przez '.ud izraelski nioscy Ark (Joz 6). Wielkie cuda, ktrych Bg dokona .vobec swojego ludu w czasie tej wdrwki, byy typami i pocztkiem drogi zbawienia37, ktr chce On doprowadzi ludzko do wiecznego celu. Wci na nowo przypomina Pismo wite o tych rozstrzygajcych wydarzeniach (por. Ne 9,9-11; Ps 77,20; 78,13 nn.; Mdr 19,7; Iz 11,16; 43,16; 51,10 itd.). Dae przed nimi sup ognisty jako przewodnika na nieznanej drodze, jako nieszkodliwe soce w zaszczytnej tuaczce" (Mdr 18,3). C ci jest, morze, e uciekasz? Czemu, Jordanie, bieg swj odwracasz? Gry, czemu skaczecie jak barany, pagrki - niby jagnita? Zadryj, ziemio, przed obliczem Pana caej ziemi, przed obliczem Boga Jakubowego" (Ps 114, 5-7). Obiecany Mesjasz ju przecie by ukryty .v tym ludzie, z ktrego mia kiedy powsta w postaci ludzkiej. Nawet nieprzyjaciele musieli uzna, e ten lud jest synem Boym" (Mdr 18,13). Ksigi Krlewskie mwi take o drogach, na ktre z polecenia Pana wkraczali mowie Boy.

Izajasz nazywa powrt ydw z niewoli babiloskiej wit drog". Dostrzega jednak w nim jeszcze wyraniej obraz zbawienia mesjaskiego i obraz wejcia wszystkich ludw do krlestwa Boego, a nawet drog samego Boga, ktry jest pord swego ludu. M Herodot, Historiae 6, 34. 37 Wyraenie droga zbawienia" jest znane take w religiach Indii. Hinduizm rozrnia cztery drogi zbawienia: 1) drog czynw (wypenianie obowizkw, moralno); 2) drog wiedzy, ktra obywa si bez czynw(l); 3) drog zanurzenia $t. ktre osiga si przez ycie ascetyczne; 4) drog oddania si Bogu i Jego asce. dobnie jest w buddyzmie. Zjawiska kosmiczne Bdzie tam droga czysta, ktr nazw Drog wit. Nie przejdzie ni nieczysty (...) ale tamtdy pjd wyzwoleni. Odkupieni przez Pana powrc, przybd na Syjon z radosnym piewem" (Iz 35,8-10). Gos si rozlega: Drog dla Pana przygotujcie na pustyni, wyrwnajcie na pustkowiu gociniec naszemu Bogu! Niech si podnios wszystkie doliny, a wszystkie gry i wzgrza obni; rwnin niechaj si stan urwiska, a strome zbocza nizin gadk" (Iz 40,3 n.). Gdy wytskniony przez narody przebywa w ciele wrd nas, ju rozpoczo si ze wzgldu na Niego, cho pozostawa jeszcze ukryty albo zaledwie si objawi wite wdrowanie. Przez cae swe ziemskie ycie On sam wdrowa po ciekach Palestyny. Kada droga, na ktr wstpi, zostaa przez Niego uwicona: od Betlejem do Golgoty i do miejsca wniebowstpienia weseli si" Zbawca Jak olbrzym, co drog przebiega" (Ps 19,6), drog naszego zbawienia. Wschodzi na kracu nieba, a jego obieg a po krace niebios!" (Ps 19,7). Gdy zbliao si wypenienie Jego posannictwa, powiedzia do apostow: Ja jestem drog i prawd, i yciem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze Mnie" (J 14,6). Sowa te odnosz si do wszystkich ludzi, przede wszystkim jednak do czonkw Jego Mistycznego Ciaa, ktrych On sam w sobie zanosi do Ojca.

T drog zbawienia, ktr otworzy nam Chrystus, szli apostoowie, gdy udali si na cay wiat, aby gosi Ewangeli. T drog38 prowadz oni i ich nastpcy wszystkich wybranych do celu, do niebieskiego Jeruzalem, dp ktrego dwunastu bram wiod wszystkie upragnione przez Boga drogi, aby przej w ulice miasta", ktre s czystym zotem jak szko przezroczyste" (Ap 21,21) i w porodku ktrych stoi drzewo ycia" (Ap 22,2). Tak wic zamknita brama do raju stoi znowu szeroko otwarta! Ona jest (por. Hbr 10,20) drog now i yw", ktr Chrystus, Arcykapan Nowego Przymierza, zapocztkowa (...) przez zason, tp jest przez ciap swpje". II. Drogi procesyjne. Od czasw przedhistorycznych historia ludzkoci zna specjalne okazje, ktrym daje wyraz w pochodach. We wsplnym pochodzie mnstwa ludzi kryje si potna moc i taka sia wyrazu, ktrej nie moe wywoa jednostka. W dziedzinie religijnej znajduje to wyraz, jak ju wspomnielimy, w procesjach. Procesje znane ju byy w staroytnoci pogaskiej, a take w kulcie Jahwe. Biblijne ksigi historyczne donosz, e Dawid pord tacw i pieww, i przy muzyce, i pord licznych ofiar dwukrotnie przenosi Ark Przymierza (2 Sm 6), ktrej tymczasowe miejsca pobytu po zajciu ziemi Kanaan zmieniay si wielokrotnie, a w kocu pod rzdami Salomona, po ukoczeniu budowy wityni, umieszczono j w nowym sanktuarium (1 Krl 8,3-6). Odtd Izraelici pielgrzymowali, piewajc psalmy, do Jerozolimy (por. Iz 30,29), aby wzi udzia w uroczystociach wielkich wit, do^ ktrych liturgii naleay te obrzdowe procesje. Na przykad podczas wita Namiotw, ktre byo zarwno radosnym i dzikczynnym 38 W oryginalnym tekcie greckim Dziejw Apostolskich, i tylko w nim, ycie chrzecijan, a przez to i samo chrzecijastwo, okrela si terminem droga" (Sc) (por. Dz 9, 2; 18, 25 n.; 19, 9. 23; 22, 4; 24, 14. 22). Termin ten nie zawsze jest tumaczony dosownie. w. Pawe, zachcajc przy rnych okazjach do odpowiedniego wdrowania po tej drodze", posuguje si w swych listach czsto terminem nepinately (np. Ga 5, 16; 1 Tes 2, 12; Ef 4, 1; 5, 8; Koi 1, 10 i in.). Terminem tym posuguje si rwnie w. Jan. cie w osi ciu Jo-ak-

ny. ech ad |rycie ;est mia Ga ywioy 89 witem zbiorw, jak i pamitk wyzwolenia z niewoli egipskiej i obozowania w namiotach w czasie wdrwki przez pustyni, cay lud, powiewajc palmami, obchodzi otarz ofiarny i piewa dwudziesty pity werset Psalmu 118. Podobne ceremonie towarzyszyy oktawie tego wita. O procesji wok otarza nieomal dosownie mwi za wiersz dwudziesty sidmy tego psalmu. Liturgia chrzecijaska obfituje w procesje rnego rodzaju. W roku kocielnym najpierw przypada procesja z zapalonymi wiecami w wito Oczyszczenia Najwitszej Maryi Panny (Gromnicznej). Procesja ta jest symbolem wiata, ktre Chrystus przynis wiatu w tajemnicy Boego Narodzenia. Procesja z palmami w Niedziel Palmow jest pamitk wjazdu Pana do Jerozolimy przed Jego mk. Wierni niejako towarzysz w niej Zwycizcy nad moc mierci w Jego dziele zbawienia. Procesje od jednej stacji do drugiej stacji Drogi Krzyowej w okresie Wielkiego Postu maj charakter pokutny, tak samo jak procesje bagalne (Litaniae maiores i minores), ktre odbywaj si 25 kwietnia i w trzech dniach (Dni Krzyowe) przed wniebowstpieniem. Koci wyprasza w nich pomoc Bo we wszystkich duchowych i cielesnych potrzebach i prosi o bogosawiestwo dla odradzajcej si przyrody, aby wydaa dobry plon. Procesja eucharystyczna w Boe Ciao jest okazaniem chway Panu pod eucharystyczn postaci chleba, Jego triumfalnym pochodem i zarazem uwiceniem ziemi, po ktrej idzie. wit drog" jest kade uroczyste wyjcie celebransa do sprawowania obrzdw liturgicznych, zwaszcza Najwitszej Ofiary, a take droga przebywana podczas sprawowania liturgicznych czynnoci. Wejcie do wityni papiea, biskupa czy praata przy rnych uroczystych okazjach przybiera charakter szczeglnie wymowny.

wit drog" jest rwnie przenoszenie zmarego na cmentarz albo do krypty. Symbolizuje ono wejcie do niebieskiego raju. W niektrych miejscowociach odbywaj si procesje z relikwiami albo obrazami syncymi z ask, pielgrzymki do miejsc witych, teoforycz-r.e albo bez Najwitszego Sakramentu, w ktrych bierze udzia grupa ludzi w intencji na przykad wypenienia jakiego lubowania albo uproszenia ask w czasach niebezpieczestwa. Wszystkie one s drogami witymi", niezalenie od tego, czy nale - jako wprowadzone rrzez duchownych - do liturgii lokalnej, czy maj charakter czysto prywatny. Odpowiadaj potrzebie religijnej, ktr Bg zoy w ludzkich -ercach. Z naboestwem Drogi Krzyowej, ktre mona odprawia wsplnie ilbo prywatnie, zwiza Koci specjalne odpusty. III. Drogi" w sensie metaforycznym. Wyraenie droga" albo cieka" v znaczeniu czysto obrazowym niezmiernie czsto wystpuje zarwno x Pimie witym, jak i w literaturze i w yciu codziennym. W Ksidze Psalmw pojawia si ono wicej ni 80 razy, z tego tylko - Psalmie 119 mniej wicej dwadziecia razy. Wielo rnych znacze, z Ktrych przytaczamy tu tylko niektre przykady, mona jednak uj - obierajc okrelone kryteria - w wielkie grupy, w ramach ktrych znaczenie tych wyrae w wielu przypadkach si pokrywa albo wykazuje rnice, ktre wynikaj z ich kontekstw. a( Drogami Boa s decyzje i czyny Boe (por. Hz 11,33), odnoszce si iiTwno do caego stworzenia (por. Prz 8,22 - Wlg; Ps 144,V)\ jalc 90 Zjawiska kosmiczne i w sposb szczeglny do czowieka (por. Ps 95,11; Jr 10,23; Dn 5,23). Bg kieruje nie tylko naturalnym biegiem wydarze (por. Ps 139,1-5), ale wedug swych witych praw okrela take moralne postpowanie ludzi.

b) Droga i przykazanie Boe przybieraj z tej racji czsto w Pimie witym takie samo znaczenie (por. Pwt 8,6; 10,12; 11,22; 19,9; 30,16). Najbardziej znany przykad znajdujemy w Psalmie 119. Rozpoczyna si tekstem, w ktrym te pojcia s tosame, w dalszych jednak fragmentach wykazuj one odmienne znaczenia: Szczliwi, ktrych droga nieskalana, ktrzy postpuj wedug Prawa Paskiego" (Ps 119,1). Psalm ten jest jakby pieni, ktra towarzyszy czowiekowi na wytyczonej przez Boga drodze ycia. Czowieka pielgrzymujcego na ziemi przepenia mio do Prawa Boego i pragnie je we wszystkim wypenia. Przyznaje si jednak take do uchybie, na co wskazuj ostatnie sowa tego psalmu: Bdz jak owca, ktra zagina; szukaj swego sugi, bo nie zapomina o Twoich nakazach" (Ps 119,176). Starotestamentowe utosamienie drogi" z wiar w Jahwe" odpowiada nowotestamentowemu synonimowi drogi" i chrzecijastwa", ktry czsto pojawia si w Dziejach Apostolskich. Ten, kto postpuje t drog, znajduje si na drodze pokoju" (k 1,79; por. przykad negatywny: Ps 14,3). c) Przez drogi czowieka" w wielu wypadkach naley rozumie zwyczajny bieg ycia z jego zmiennymi losami, przedsiwziciami itp. Czsto chodzi jednak o postpowanie moralne, przewrotn samowol czowieka. W swoich rnych przejawach moe ona doprowadzi do cakowitego odwrcenia si od Boga, bezbonoci i za (Iz 53,6). Takie drogi ludzkie s skrajnym przeciwiestwem drg Boych. Pan mwi: Bo myli moje nie s mylami waszymi ani wasze drogi moimi drogami (...) Bo jak niebiosa gruj nad ziemi, tak drogi moje - nad waszymi drogami i myli moje - nad mylami waszymi" (Iz 55,8 n.). Szukaj mnie dzie za dniem, pragn pozna moje drogi, jakby nard, ktry kocha sprawiedliwo i nie opuszcza Prawa swego Boga" (Iz 58,2). W swoim postpowaniu jednak nie troszcz si o to, kieruj si raczej wasnymi zachciankami. d) Prorocy wskazuj take, w jaki sposb Bg zamyka za pomoc kar przewrotne drogi ludzkie. Dlatego zamkn - powiada Pan przez proroka Ozeasza - jej drog cierniami i murem otocz, tak e nie znajdzie swych cieek" (z 2,8). A w Lamentacjach Jeremiasza Jeruzalem uala si: Gazami zagrodzi mi drogi, a cieki moje poplta" (Lm 3,9).

e) Natomiast Pan strzee cieek prawoci, ochrania drogi pobonych" (Prz 2,8). Bo swoim anioom da rozkaz o tobie, aby ci strzegli na wszystkich twych drogach" (Ps 91,11, por. take Wj 23,20). Jeeli postpowanie czowieka odpowiada w peni woli Boej, znikaj przeciwiestwa i drogi ludzkie schodz si z drogami Boymi. Dlatego Psalm 139 koczy si prob: Zbadaj mnie, Boe, i poznaj me serce: dowiadcz i poznaj moje troski, i zobacz, czy jestem na drodze nieprawej, a skieruj mnie na drog odwieczn" (w. 23). f) Droga, ktr id wszyscy", droga przeznaczona ludziom na caej ziemi" to wyraenie, ktrymi Pismo wite na wielu miejscach okrela mier (por. Joz 23,14; 1 Krl 2,2; Hi 16,22). Myli tej odpowiada praktyka Kocioa udzielania umierajcym Eucharystii jako viaticum, czyli pokarmu na drog, aby ich wzmocni przed przejciem do wiecznoci. .e i ywioy 91 g) Wybr midzy dwiema drogami". Zarwno w Pimie witym, jak i w literaturze pozabiblijnej mwi si o drogach biegncych w przeciwnych kierunkach - o drogach, midzy ktrymi musi dokona wyboru wola ludzka. Sofista Prodikos wzbogaci opiewane przez Homera czyny greckiego bohatera narodowego Heraklesa, dodajc do nich opowiadanie Herakles na rozstajnych drogach39. Modemu bohaterowi ukazuj si dwie postacie kobiece, uosobiona cnota (dpsrrj) i niegodziwo (KccKrri) czy zniewieciao (rjSovrj). Proponuj mu wybr midzy yciem wrd hulaszczych radoci a penym trudu deniem do prawdziwej sawy. Bohater wybiera to drugie. W Biblii przeciwiestwa te stanowi podstaw odrnienia drg prowadzcych do Boga od drg skierowanych przeciw Bogu, chocia nie mwi si wyranie o wyborze. Przeciwiestwo midzy tymi drogami wystpuje wyranie w Psalmie 1: Szczliwy m, ktry nie idzie za rad wystpnych, nie wchodzi na drog grzesznikw (...) lecz ma upodobanie w Prawie Pana (...) bo Pan uznaje drog

sprawiedliwych, a droga wystpnych zaginie" (Ps 1,1.2.6). Tak samo wyranie mwi Psalm 119,1-3.28.29 i wiele wersetw w Ksidze Przysw, w ktrej czytelnikowi przypomina si o jego obowizku dokonywania wyboru sam form literack, tzn. przeciwstawianiem dwch czonw przysowia. W Ewangelii Chrystus wzywa nas: Wchodcie przez ciasn bram! Bo szeroka jest brama i przestronna ta droga, ktra prowadzi do zguby, a wielu jest takich, ktrzy przez ni wchodz. Jake ciasna jest brama : wska droga, ktra prowadzi do ycia, a mao jest takich, ktrzy j znajduj" (Mt 7,13 n.). W apokryfach ydowskich wiele razy przewija si motyw dwch drg. Pord pism Ojcw Apostolskich znajdujemy go .v Didache, a take w Licie Barnaby: Dwie s drogi nauki i mocy; jedna wiata, druga ciemnoci; rnica za wielka midzy dwiema drogami: na czele jednej stoj wiato noni anioowie Boga, na czele drugiej za anioowie szatana"40. W nawizaniu do tego w nastpnych rozdziaach, jak rwnie w Didache, wylicza si cnoty, ktrymi odznacza si droga ycia, i wyszczeglnia si grzechy waciwe drodze mierci. Pokrewne co do sensu miejsce znajdujemy w Pasterzu Hermasa41. W pogldach tych .ona rozpozna prb schrystianizowania starogreckiej legendy. Dwi-:zy ona rwnie w homilii w. Bazylego do Psalmu 1. w. Augustyn w Objanieniach Psalmw rozrnia midzy drogami" ..ciekami": Poka mi drogi twoje, Panie, a naucz mnie cieek woich. Nie s one szerokie i tum po nich nie idzie na zatracenie. Naucz -.nie wskich i niewielu ludziom znanych cieek twoich"42. Psalm 24,4 stanowi te werset Introitu i Graduale w Pierwsz Niedziel Adwentu. Wyranie w tym widzimy, e Koci pojmuje rok liturgiczny iko wci na nowo rozpoczynajc si drog: wita liturgia, chcc unaczni dalekosiny zbawczy plan Boga realizowany w nastpujcych po .- :bie czasach i pokoleniach i pragnc, aby wite tajemnice przenikay :a*e ycie i wszelk rzeczywisto, przypomina nam bezustannie w :5 Ksenofont, Memorabilia 2, 1, 21.

4 List Barnaby 18, 1, w: Pisma Ojcw Apostolskich. Z greckiego tumaczy, iipatrzy wstpami i objanieniami ks. Arkadiusz Lisiecki, Ksigarnia w. Woj-cha, Pozna 1924, s. 88 (POK t. 1). *: Hermas, Pastor, praeceptum VI, 1 nn. u Objanienia Psalmw 24, 4. 92 Zjawiska kosmiczne stopniowy rozwj wydarze zbawczych. Mianowicie pocztek roku kocielnego, Adwent, jest drog" i przygotowaniem drogi", co zaznacza si szczeglnie we wspomnianych piewach mszalnych, w czytaniach Ewangelii, mwicych o Janie Chrzcicielu jako tym, ktry przygotowa drog" Mesjaszowi, i w Oracji Drugiej Niedzieli Adwentu. 2. Ciaa niebieskie wiato i soce Gdy Pan Bg na pocztku" stworzy niebo i ziemi, nad wodami panowaa jeszcze ciemno. Wtedy Bg rzek: Niechaj si stanie wiato!* I staa si wiato. Bg widzc, e wiato jest dobra, oddzieli j od ciemnoci. I nazwa Bg wiato dniem, a ciemno nazwa noc" (Rdz 1, 3-5). Pomimo wszystkich analiz fizykalnych wiato pozostaje tajemnic Stwrcy. Gdzie jest droga do spoczynku wiata? A gdzie mieszkaj mroki, aby je zawid do ich przestworzy i rozpozna drog do ich domu?" - pyta Bg cierpitnika Hioba (Hi 38,19 n.). Nie ma nikogo, kto nie znaby wiata, nikogo te - kto je zna. Nie ma nikogo, kto nie znaby jego cudownego dziaania, nikogo te - kto znaby jego istot. wiato umoliwia ogldanie pikna i kolorw. wiatem oczu" nazywa si wadz widzenia, dziki ktrej si je spostrzega. Wszystko, co yje i si rozwija, garnie si do wiata; nawet sztuczne wiata otacza rj owadw. wiato, jako najbardziej niematerialne zjawisko caego stworzenia, jest szczeglnie odpowiednim symbolem duchowoci Boga. Dlatego w. Jan pisze: Nowina, ktr usyszelimy od Niego i ktr wam gosimy, jest taka: Bg jest wiatoci, a nie ma w Nim adnej ciemnoci" (1 J 1,5). wiatem okryty jak

paszczem" (Ps 104,2); On zamieszkuje wiato niedostpn" (1 Tm 6,16). wiato i ycie okrelaj Jego istot. Dlatego staroytni chrzecijanie yjcy w Syrii umieszczali greckie sowa 0 Z Q HC wiato-ycie, nadajc im tak posta krzya, nad drzwiami swych domw jako imi Boe, ktre miao przynie im bogosawiestwo i ich ochroni. wiatoycie okrelaj wsplnie nie tylko istot Boga, ale cz si ze sob rwnie na paszczynie naturalnej, co znajduje wyraz zarwno w Pimie witym, jak i mowie potocznej. Ujrze wiato wiata" znaczy tyle, co urodzi si". wiato" w starotestamentowym jzyku obrazowym oznacza czsto ycie w szczciu i powodzeniu (por. Hi 18,5 n.; 21,17; Prz 13,9), za w sensie nadprzyrodzonym - owiecenie otrzymane dziki yczliwoci i asce Boga, Jego kierownictwo w wypenianiu Prawa (por. Ps 27,1; 43,3; 119,105; Prz 6,23). Dziki posaniu wiecznego Sowa na nasz ziemi sam Bg-Czowiek sta si wiatoci prawdziw, ktra owieca kadego czowieka, gdy na wiat przychodzi" (J 1,9). W Starym Przymierzu byo Ono ukryte pod Ciaa niebieskie 93 imieniem Mdroci", ktra Jest odblaskiem wiecznej wiatoci" (Mdr 7,26). Prorocy przepowiadaj wiato wielk" (Iz 9,1; 60,19 n.), za ktr tskni ludzko przebywajca w mroku i cieniu mierci" (k 1,79). Gdy Zbawiciel przyszed na ziemi, starzec Symeon pozdrawia Go jako wiato na owiecenie pogan" (k 2,32), a Chrystus potwierdza te sowa, mwic: Ja jestem wiatoci wiata. Kto idzie za Mn, nie bdzie chodzi w ciemnoci, lecz bdzie mia wiato ycia" (J 8,12; por. 9,5). To wiato wlewa si podczas chrztu do duszy katechumena. Dlatego sakrament ten nazwano we wczesnym Kociele owieceniem" (illuminatio, OWTlGjlC) 43. Niegdy bowiem bylicie ciemnoci - pisze w. Pawe do Efezjan - lecz teraz jestecie wiatoci w Panu: postpujcie jak dzieci wiatoci!" (Ef 5,8). Bardzo

wiele wypowiedzi w Nowym Testamencie ma taki wanie sens. wiato jest elementem, w ktrym toczy si ycie chrzecijanina i si wypenia."44 Na doskonao, ktr otrzymuje ono w wiecznoci dziki Chrystusowi, wskazuje Apokalipsa w. Jana (21,23): niebieskie miasto nie potrzebuje ani soca, ani ksiyca, bo rozwietla je chwaa Boga. Dlatego majc na uwadze doskonao ycia w wiecznoci, mwimy d wietle chway i modlimy si za naszych zmarych, aby wiecia im wiato wiekuista". Nie mniej liczne ni tego rodzaju miejsca w Pimie witym s teksty /.turgiczne, ktre mwi o wiatoci Boej, gosz jej chwa w hymnach iibo ukazuj jej symbolik podczas powicania wiec (wito Matki Boej Gromnicznej, Wielka Sobota). Z Ojcw Kocioa wymiemy Meto-iiusza z Filippi, ktry oglda Koci w penym blasku wiatoci i kae rr.u woa radonie: ..wiato otacza mnie, wiato, ktre nie zna ju wieczoru, wiato Logosu okrywa mnie jak szata. - Gdzie jest klejnot tak drogocenny, godny samej krlowej, jak paszcz wiatoci, ktrym Ojciec okrywa j podajc na uczt weseln z Chrystusem Panem. - Chodcie i przypatrzcie si jej: oto kroczy, wyniosa pani, cudownie pikna, wspaniaa, nieskalanie czysta i lnica jak gwiazdy na niebie, poniewa przyoblek j Ten, ktrego istot jest wieczne wiato"45. Chocia soca nie mona utosamia ze wiatem, to jednak zachodzi bardzo cisy zwizek midzy symbolik wiata i symbolik soca. W czwartym dniu stworzenia Bg powoa do istnienia t wspania latarni nieba wraz z innymi gwiazdami. Fakt, e w kolejnoci stworzenia nie zajmuje pierwszego miejsca, wskazuje, e soce nie jest, jak wierzyli poganie, zasad stworzonych rzeczy, lecz samo jest tylko stworzeniem, ktremu Bg w odpowiednim czasie wyznaczy szczeglne zadanie. Wpradzie w nieprzeniknionym wszechwiecie istnieje nieprzeliczona ilo ::ca, dla nas jednak tylko jedno ma znaczenie, to, bez ktrego nie -.ogoby powsta na ziemi adne ycie. Soce to jest - zdaniem w. Arr.broego - okiem wiata, radoci dnia, piknoci nieba, wdzikiem -itury, tym, co najwaniejsze wrd (nieoywionych) stworze. Ludy :ogaskie poprzestay jednak na podziwianiu wspaniaoci tego dziea

c Por. Justyn, I Apologia. " J. Pinsk, Die sakramentale Welt, Freiburg i. Br. 1938. 45 Por. H. Rahner, Mater Ecclesia. Lobpreis der Kirche aus dem ersten JahrMusend christlicher Literatur, Einsiedeln - Koln 1944, s. 117. 94 Zjawiska kosmiczne Boego i modliy si do niego jak do bstwa, zamiast poprzez nie doj do Stwrcy. W staroytnoci istniao wiele kultw soca, nawet Izraelici, mimo surowego zakazu Boga (por. Pwt 4,19), ulegli wpywom tego kultu (por. 2 Krl 23,5.11). Kult soca by ywy zwaszcza w religii egipskiej, bardziej ni w jakiejkolwiek religii wiata. Soce czczono w niej pod rnymi postaciami bogw noszcych rne imiona, bdcych personifikacj rnych symboli. Do najbardziej znaczcych symbolw naleay: barka, uskrzydlona tarcza soneczna z wem Ureusem, oko, sok i skarabeusz z tarcz soneczn. W Babilonii bogiem soca by Szamasz, w Grecji i Rzymie - Helios, ktry w swym rydwanie zaprzonym w cztery biae rumaki pdzi po nieboskonie; zawody cyrkowe byy symbolicznym przedstawieniem tego obiegu boga-soca (por. Helios). Z powodu ogromnego bogactwa materiau, nie sposb szczegowiej wnika w tego rodzaju kulty i zwyczaje. Wraenie, jakie wywouje obfito tego materiau, jest wraeniem wielorakiej, a jednak w najwikszej gbi zawsze tej samej tsknoty, ktra zwraca si do soca jako rzeczywistego ideau i realnego symbolu tego wszystkiego, co antyczny czowiek kocha i do czego dy" (H. Rahner). Pismo wite z radoci przepojon podziwem mwi czsto o socu (por. Syr 43, 2-5), o jego penym blasku (Syr 42,16), o jego zadaniach okrelonych przez Boga (Jr 31,35; Syr 33,7). Jego zwyciski obieg po niebie opisuje Psalm 19, odnoszony przez liturgi zawsze do Chrystusa, ktry jak oblubieniec z komnaty nowoecw wyszed z dziewiczego ona swej Matki. Izajasz spoglda na to wspaniae ciao niebieskie jak na obraz Boga, ktry janieje sprawiedliwym w krlestwie mesjaskim (Iz 60,19 n.). Boska Mdro jest pikniejsza ni soce" (Mdr 7,29); Oblubienic w Pieni nad Pieniami (6, 9) opiewa si jako electa ut

soi" (zwrot stosowany na okrelenie Maryi i Kocioa). Jak soce wiecce" (Syr 50,7) wyglda arcykapan w swoich szatach liturgicznych, a sprawiedliwi janie bd jak soce w krlestwie Ojca swego" (Mt 13,43). W Apokalipsie ukazuje si na niebie wielki znak" Niewiasty obleczonej w soce", bdcy obrazem Matki Boga i Kocioa (12,1). Jak soce janieje oblicze Chrystusa podczas przemienienia na grze Tabor (Mt 17,2), a autor Apokalipsy oglda je w widzeniu, jakie otrzyma na wyspie Patmos, jak soce, kiedy janieje w swej mocy" (1,16). Spotkanie Kocioa z kultem soca staroytnoci oznaczao przede wszystkim odniesienie pogaskiego kultu soca do Chrystusa, soca sprawiedliwoci" (Ml 3,20), z wysoka Wschodzcego Soca" (k 1,78). Ta zmiana treci i symboliki kultu soca przejawiaa si w rny sposb. Po pierwsze w ustanowieniu wit chrzecijaskich w dni, w ktrych obchodzono pogaskie wita ku czci soca. Rzymianie 25 grudnia wicili pocztek przybywania dnia jako dzie narodzin niezwycionego soca" (solis invicti), Koci za na ten dzie wyznaczy wito Objawienia Paskiego, a od III w. wito Narodzenia Chrystusa, wito wiatoci, w ktrym soce sprawiedliwoci wstao z dziewiczego oboku" 46. W nocy panowania mierci to Boskie Soce zaszo, a Jego symbol, soce naturalne, w gbokiej aobie zakryo swe oblicze. Ten zachd soca by jednak tylko drog do chwalebnego zmartwychwstania, do 46 Proklos, Oratio IV in natalem diem Domini nostri Jesu Christi 3; PG 65, 713. sc -o i o .0A, do 13. Ciaa niebieskie 95

wzejcia w peni blasku tego dnia, o ktrym Koci piewa: Oto dzie, ktry Pan uczyni: radujmy si ze i weselmy!" (Ps 118,24). Ten tchncy radoci werset powtarza si przez ca oktaw wielkanocn w piewach mszalnych i modlitwach brewiarzowych. Chrystus nie zmartwychwsta w dniu, w ktrym ydzi obchodzili szabat, tylko w dniu, ktry by powicony Heliosowi i w ktrym Bg stworzy wiato47. Od I w. przed Chr. tak powszechne bowiem byo chaldejskie przypisywanie dni tygodnia bogom planetarnym, e nawet chrzecijastwo, mimo zwalczania astrologicznych zabobonw, nie byo w stanie si temu przeciwstawi. Po drugie paralele midzy antycznym a chrzecijaskim ujmowaniem i wykorzystaniem symboliki soca id jeszcze dalej. Zbawiciel dokona swego zbawczego zwycistwa w tym miesicu, ktry zarwno u ydw, jak i w pastwie rzymskim by pierwszym miesicem roku, w ktrym soce wznosi si coraz wyej, a przyroda budzi si do nowego ycia. Ta wiosna jest symbolem tego, czego soce aski dokonuje w duszach. Mwic o symbolice wiata, ju powiedzielimy, dlaczego chrzest nazywano owieceniem". W tzw. Odach Salomona pewien chrzecijanin Kocioa pierwotnego, przejty otrzymanym darem chrztu, opowiada o penej aski przemianie, jaka dokonaa si w nim przez to misterium: Podobnie jak soce jest radoci dla tych, ktrzy tskni za jego dniem, tak Pan jest radoci moj. On bowiem jest moim socem i Jego promienie pozwoliy mi powsta. Porzuciem drog bdu, Jego wiato odpdzio wszelk ciemno z mojego oblicza, i do Niego poszedem, i otrzymaem od Niego zbawienie bez zawici."48

Wierni w czasach wczesnochrzecijaskich mieli zwyczaj, podobnie jak staroytni czciciele soca, zwraca si w czasie liturgicznej i prywatnej modlitwy w kierunku wschodu soca. O tej praktyce czsto mwi si .v literaturze starokocielnej i wyjania si jej znaczenie. Orygenes powiada w homilii do Ksigi Sdziw: Kady, kto w jakikolwiek sposb przyjmuje na siebie imi Chrystusa, staje si synem Wschodu [soca]. Tak bowiem napisano o Chrystusie: Oto M a imi Jego - Wschd fsoca]" (Za 6,12)49. W pimie De oratione ten sam autor mwi: Kt r.ie przyzna od razu, e wschodnia cz wiata wyranie wskazuje na to, ze w tym wanie kierunku symbolicznie si zwracajc, naley si modli, jak gdyby dusza miaa ujrze wschd prawdziwego wiata"50. 47 Por. Sonntag. 48 Ody Salomona 15, 1.2.6. Przekad na podstawie wyd.: Edgar Hennecke, Neu-tesiamentliche Apokryphen in deutscher Ubersetzung hrsg. von W. Schneemelcher, E.angelische Verlagsanstalt, Berlin, t. 2, 1966, s. 594 n. 49 Homilie o Ksidze Sdziw Viii 1, w: Tene, Homilie o ksigach Liczb, Jozuego, Sdziw. Przeoy Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warszawa 1986, s. 175 (PSP t. 34, 2). 50 De oratione 32; PG 11, 556 n. 96 Zjawiska kosmiczne Modlitwa z twarz zwrcon w kierunku wschodu soca bya zarazem wyrazem tsknoty za rajem, wierzono bowiem, e miejsce przebywania uwielbionego Pana znajduje si, jak kiedy raj ziemski (por. Rdz 2,8), na wschodzie, i z tamtej strony naley te oczekiwa powtrnego przyjcia Pana w dniu ostatecznym. Ta gboka, pod wieloma wzgldami, symbolika tumaczy te orientowanie, gdzie jest to tylko moliwe, na wschd wity i grobw chrzecijaskich. Symbolika ta uzasadniaa te staro-liturgiczny zwyczaj okrelajcy postaw katechumenw podczas skadania przyrzecze przy chrzcie: wyrzekajc si szatana, ducha ciemnoci, powinni sta zwrceni na zachd, w stron regionu zachodzcego soca, a nastpnie zwrciwszy si na wschd (miejsce wschodu soca), przysiga wierno Chrystusowi.

Symbolika soca odniesiona do Chrystusa jest obecna, jak widzielimy, nie tylko w roku kocielnym i niektrych zwyczajach i ceremoniach liturgicznych, lecz take w modlitwach brewiarzowych, ktrych podzia od dawien dawna odpowiada obiegowi soca po nieboskonie i ktre w swoich hymnach daj najpikniejszy wyraz owej symbolicznej relacji midzy socem a Chrystusem. Sowa soce" i wiato" pojawiaj si w nich zamiennie, gdy ich znaczenia si utosamiaj. Symbolika ta szczeglnie wyranie jest obecna w modlitwie porannej, Laudesach. Poniewa nie moemy tu bliej zaj si tym obszernym tematem, musimy ograniczy si do przytoczenia dwch zwrotek z hymnu w. Ambroego odmawianego w poniedziakowych (fena secunda) Laudesach: Splendor paternae gloriae De luce lucern proferens, Lux lucis et fons luminis, Diem dies illuminans: Verusque soi illabere Micans nitore perpeti: Jubarue Sancti Spiritus Infunde nostris sensibus." Jasnoci chway ojcowskiej, Ze wiata wiato krzeszcy, Blask wiata, rdo wiatoci, Dniu jasny, ktry dzie niecisz! O zni si, soce prawdziwe, Co byszczysz blaskiem wieczystym! wiatoci Ducha witego Chciej naszym sercom udzieli."51 Jutrzenk, ktra przyniosa nam Soce-Chrystusa, bya Maryja, Niepokalana Matka Boga, ktrej dziewicze zrodzenie Jezusa porwnuje si do promienia soca, ktry przechodzi przez szko, ale go nie niszczy: Transit, sed non frangit" - mwi pewien autor redniowieczny. 51 Hymny brewiarza rzymskiego. Proprium Poloniae. Przeoy z oryginaiu ks. dr Jan Piwowarczyk, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1958, s. 35. eczy: ii. dr Ciaa niebieskie 97

W sztuce czsto przedstawia si soce jako janiejc tarcz albo tylko za pomoc samych promieni. Personifikacje soca i zestawienia z ksiycem omawiamy pod hasem Ksiyc. Rnokolorowe wietliste aureole albo glorie, ktrymi ozdabia si obrazy witych postaci, s w odniesieniu do Chrystusa i pozostaych dwch osb Boskich, ktrym naleny jest rwnie nimb w ksztacie krzya, symbolem boskoci i chway, w odniesieniu do aniow i witych - znakiem chway niebieskiej. Chrzecijastwo przejo nimb od pogaskiego antyku, przyznajcego go nie tylko bogom wiatoci, lecz take wszystkim osobom, ktrym przypisywano wysz godno. Wielka, obejmujca ca posta, aureola (gloriola), zwana w formie owalnej mandorl, przysuguje tylko Chrystusowi i Jego najwitszej Matce. Take symbole Chrystusa (krzy, baranek) czsto otaczano nimbem. Ksiyc Ksiyc, zarwno w astronomii staroytnego Wschodu, jak i w ludowym odczuciu religijnym, ma wiksze znaczenie ni soce, co wprawdzie moe dziwi, ale jest zrozumiae. Prymitywne odmierzanie czasu opiera si bowiem wszdzie na zmianach ksiyca, poniewa jego fazy s obiektywn miar czasu. W epoce lodowcowej ksiycowi przypisywano znaczenie magiczne. Stopniowo stawa si po prostu instrumentem mierzenia czasu, co znajduje wyraz nawet w jego indogermaskiej nazwie, w ktrej jest ukryty rdze me" - mierzy (mas, mina, men, mensis). Ksiyc rzdzi wszystkim, co w kosmosie jest poddane prawu cyklicznej zmiany. czenie znakw alfabetycznych i tonw gamy z fazami ksiyca, prby :akie podejmowano na staroytnym Wschodzie, traktowano jako odkrycie ".ajemnic kosmosu i jego energii. Dziki swej zmiennoci ksiyc wydaje n yw istot. Gdy przez trzy dni nie pojawia si na niebie, zdaje si, .akby umar. Potem wstaje do nowego ycia i ronie a do osignicia peni, aby znowu znika, i po niedugiej zwoce na nowo rozpocz swj cykl zmian. I tak oto zaczto sdzi, e ksiyc okrela rytm ycia, a z czasem zaczto widzie w nim take rdo wszelkiego ycia i wszelkiej podnoci. Wedug powszechnej ludowej obserwacji, fazy ksiyca decyduj o deszczach, a tym samym o rozwoju wszelkiej wegetacji. Std stary zwyczaj

siania, kiedy ksiyca przybywa, a zbierania owocu, kiedy go ubywa, aby pozostawa w zgodzie z rytmem naturalnego rozwoju i nie przeszkadza mu. Obserwowanie wpywu ksiyca na odpyw i przypyw jest rwnie :awne. Ksiycowi przypisywano take wpyw na rozmnaanie si ludzi zwierzt, chociaby na podstawie z dawien dawna obserwowanego ddziaywania ksiyca na organizm kobiecy. Bogaty wiat wyobrae : :tyczcych ksiyca nie jest wielkoci samoistn, pozostaje bowiem - najcilejszym zwizku z mitologi soca, brata i maonka Selene, pniej oglnie traktowanej jako istota eska. Ju Empedokles mwi o ostrych strzaach Heliosa, w przeciwiestwie : j agodnego, przyjemnego wiata Selene. Ona przechwytuje palce -omienie soca i zagodzone przekazuje dalej. Nie ma wasnego wiata, ju, cho z niejak niepewnoci, stwierdzali staroytni, lecz w kobie m oddaniu przyjmuje je od Heliosa, aby uczyni je podnym. Bezustane kry niemiao i z tsknot wok ukochanego i znika wanie 98 Zjawiska kosmiczne w chwili, gdy znajdzie si najbliej niego, soca. Podczas tej koniunkcji, czyli w nowiu, kiedy wydaje si, e Selene jakby zgasa, umara, otrzymuje w lubnym zjednoczeniu z Heliosem swoj si podzc. Dlatego uwaano np. w Atenach dzie nowiu ksiyca za najbardziej odpowiedni dla zawarcia maestwa. I tak Selene staa si macierzysk zasad, dobrotliw poredniczk midzy sferami kosmicznymi a ziemi, od ktrej jest najmniej oddalona. ywi si wod ziemi i miesza j z silnymi, suchymi promieniami soca, i w ten sposb powstaje ciepa i wilgotna woda ksiycowa, ktra wedug pogldu pitagorejskiego jest rdem wszelkiego ycia. Z niej te bierze si rosa, szczeglnie obficie opadajca w jasne noce ksiycowe - rosa bdca jakby mlekiem, ktrym matczyna Luna karmi wszystko, co yje. Od Arystotelesa i Teofrasa po Cycerona, Plutarcha i Pliniusza, we wszystkich naukach przyrodniczych wiata

antycznego, w medycznych, rolniczych, astrologicznych podrcznikach i receptach, we wierzeniach ludowych pomieszanych z magi i czarami wyraano przekonanie, e Selene jest matk wszelkiego ycia, wadczyni porodw. Decyduje nawet o powstawaniu mineraw, zwaszcza kamieni szlachetnych, rozwoju pere w muszlach, kryzysach w chorobach, pomylnych i niepomylnych dniach i caym ludzkim losie na ziemi. Luna wada nie tylko jednak yciem, ktre przemienia. Obszar jej wpyww wyznaczaj granice midzy ciemnym, podlegajcym przeznaczeniu regionem ziemi a sfer nieba, gdzie wszystko jest ogniem i wiatem; dlatego dusze niemiertelne spady na ciemn ziemi jak iskry ognia czy krople niebiaskiej wody i stale tskni za swoj prawdziw ojczyzn. Po mierci sprawiedliwych ich dusze wdruj najpierw w jasn sfer Selene, aby nastpnie wznie si w wiaty jeszcze wysze. W ten sposb Luna staa si rwnie symbolem niemiertelnoci, szczcia i ochrony przed demonami, ktre zamieszkuj sfery podksiycowe. Dlatego te chtnie noszono biuteri i amulety w formie maych ksiycw (nawet u ydw, por. Iz 3,18) i ceniono je sobie jako prezenty urodzinowe; szczliwe dzieci nazywano te dziemi ksiyca". Lunula z koci sfonio-wej na obuwiu rzymskich patrycjuszy bya symbolem dawniejszego pobytu na ksiycu i wiary, e po mierci dusze znowu bd miay ksiyc pod nogami, tzn. zamieszkaj w jego szczliwych regionach. Dzie nowiu ju u Homera ma znaczenie religijne. Przede wszystkim jednak czowiek staroytny rozpoznawa w zmiennym yciu" Luny swj wasny los, a z jej bezustannym odnawianiem si wiza swoj nadziej na niemiertelno. Najgbszy sens caej symboliki lunarnej tkwi w tym, e kade ziemskie istnienie podlega prawu ustawicznej zmiany, rytmicznemu stawaniu si, e biegunowo jednak wzrostu i ycia z jednej strony i przemijania i mierci z drugiej jest przezwyciana przez cykliczne odradzanie si, a w kocu zostaje cakowicie zniesiona przez ycie wieczne. Pismo wite mwi wyranie, e Bg stworzy ciaa niebieskie, aby odmierzay czas (Rdz 1,14). Ksiyc jako maa latarnia" ma wada noc (Ps 136,9). Jako miara czasu odgrywa te wielk rol w yciu Izraelitw. Dzie nowiu, bdcy pocztkiem miesica, wyrniano i uroczycie obchodzono skadaniem specjalnych ofiar (Lb 28,11) i dciem w trby (Lb 10,10; Ps 81,4). Nw sidmego miesica uwaano za dzie szczeglnie witeczny. Oczywicie wyobraenia

ludw ssiadujcych byy popularne rwnie wrd Izraelitw. Prawo (Pwt 4,19; 17,3) i prorocy (Jr 8,1 n.; 7,18 uz Ciaa niebieskie 99 i in.), a nawet jeszcze w. Pawe (Ga 4,10; Koi 2,16) niezmordowanie wystpowali przeciw kultowi astralnemu i wszelkim zabobonnym zwyczajom pozostajcym w subie krlowej nieba". Dlatego w starotestamen-towej wiadomoci religijnej nie sposb znale punkty styczne z bogato rozbudowan przez Ojcw Kocioa symbolik tej latarni" nocy. Biblia dostarcza tylko suchych informacji o zadaniach ksiyca i chtnie wykorzystuje jego charakterystyczne cechy w porwnaniach: gupi zmienia si jak ksiyc (Syr 27,11). Skdind jednak uwaano, e stae odnawianie si ksiyca jest obrazem nieprzemijalnoci krlestwa mesjaskiego (Ps 72,5; por. Ps 89,38). Oblubienica w Pieni nad Pieniami jest pikna jak ksiyc (6,10) itd. W wielkim obrazie apokaliptycznej Niewiasty (Ap 12,1) obecne s ju pewne elementy hellenistycznych wyobrae: krlestwo mesjaskie jest wielkoci kosmiczn, jemu te podlega zmienno wszystkiego, co ziemskie. Ju w II w. Teofil z Antiochii widzi w socu i ksiycu wielk tajemnic", mianowicie obraz niezmiennego Boga i obraz zmieniajcego si czowieka narodzenie, wzrost, pomniejszenie si i umieranie, i zmartwychwstanie u kresu czasw52. Orygenes by pierwszy, ktry w tej wielkiej tajemnicy" odkry misterium Chrystusa i Kocioa, ukaza jej gboki sens mistyczny i przekaza pniejszej teologii Kocioa: Jak (...) soce i ksiyc s dwoma duymi wiatami na sklepieniu nieba, tak dla nas takimi wiatami jest Chrystus i Koci"53. Soce i ksiyc owietlaj ciaa, Chrystus i Koci natomiast nasze dusze54. Koci otrzymuje swj cay blask od Chrystusa i uycza go wiernym. Do Kocioa rwnie odnosi si prawo, ktre stanowi o relacji midzy socem a ksiycem: im bardziej Koci przyblia si do Chrystusa, im bardziej pozwala, by On nim zawadn, tym bardziej maleje jego wiato, a w kocu, stajc si zupenie niewidzialny, ginie w morzu wiata swego Oblubieca. Wci powtarza si to w ziemskiej historii Kocioa, zwaszcza w czasach

przeladowa. Jak ksiyc zdaje si zanika, ale nie zanika. Moe si zaciemnia, ale nie moe si skoczy. Zmniejsza si, bo w czasie przeladowa niektrzy odpadaj, ale znw napenia si wyznaniem wiary mczennikw. Wsawiony przelan zwycisk krwi za Chrystusa tym wicej wylewa na cay wiat promienie swojej pobonoci wiary."55 Nie tylko jednak Koci, jako wsplnota witych, lecz take kady z jego czonkw musi podda si prawu tego mistycznego obumierania. Jest ono prawdziwym witem nowiu chrzecijan, w ktrym Luna si odnawia, zbliajc si do soca tak blisko, e ginie w jego jasnoci". Ojcowie Kocioa ogarniaj jednym spojrzeniem dusze poszczeglnych -;dzi i Koci. Zdaniem Ambroego cierpienia Luny wskazuj na wielk .ijemnic Chrystusa - tajemnic wita Paschy. Soce poznaje swj :achd (Ps 104,19), tzn. Chrystus przyjmuje mier krzyow, potwierdza .:. powiada w. Augustyn, a ksiyc odgrywa rol znaku. 52 Ad Autolycum II 15. 53 Homilie o Ksidze Rodzaju 1, 7, w: Tene, Homilie o ksigach Rodzaju, Wyjcia Kapaskiej. Przekad i opracowanie: Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warszawa -34, s. 27 (PSP t. 31, z. 1). 54 Tame. 55 Ambroy, Hexaemeron IV 2, 7. Tumaczy o. Wadysaw Szodrski, opatrzy =tpem o. Andrzej Bogucki, opracowa ks. Wincenty Myszor, ATK, Warszawa -69, s. 119 (PSP t. 4). 100 kosmiczne Wielkanoc jest przejciem" Chrystusa przez mk do chway Ojca, umieranie z Nim Kocioa jest Jego przejciem do peni, powrotu do niebieskiej szczliwoci. Napisane jest: gupiec zmienia si jak ksiyc. Adam by tym

gupcem, w ktrym cay rodzaj ludzki skoni si do grzechu, odpad od wewntrznego wiata mdroci i popad w sprawy zewntrzne, ziemskie. Przez Pasch, transitus Christi, ludzko powraca do Ojca, opuszcza zud spraw ziemskich i wznosi si do ogldu wiecznej mdroci56. Jest to upadek czowieka zewntrznego, czowiek za wewntrzny odnawia si z kadym dniem, a obumrze zupenie dla wiata i jego ycie z Chrystusem ukryje si w Bogu. Wdrwka do soca, Pascha, koczy si cakowicie zgaszeniem wiata Kocioa, a Luna zostanie zabita" za panowania Antychrysta, przy kocu wiata, i zostanie pozbawiona wszelkiej ziemskiej nadziei i pomocy. A jednak kocem jest wieczna Wielkanoc. Przyjmij jeszcze wyrany dowd na zmartwychwstanie, jaki daj w kadym miesicu niebiosa i gwiazdy! Ksiyc, ktry znik tak, e go wcale nie byo wida, znw staje si peny i przechodzi w swj stan pierwotny (...) Bg tak to urzdzi, by, czowiecze, ktry skadasz si z krwi, nie zapomnia o zmartwychwstaniu, lecz wierzy, i to, co widzisz w ksiycu, stanie si i z tob."57 Zwizek ksiyca z wod i urodzajnoci, i podnoci by zrazu dla Ojcw Kocioa powodem podjcia walki z zabobonnym kultem ksiyca i wskazania, e nie Luna, a jedynie Stwrca jest rdem wszelkiej urodzajnoci i podnoci. Wyobraenia jednak waciwe dla okrelenia tego zwizku znalazy z czasem zastosowanie take w kocielnej teologii zajmujcej si relacj Luna-Ecclesia. W miujcych objciach Logosu i we wsplnym z Nim umieraniu Ecclesia staje si podna, poczyna i rodzi wiernych w mocy wody chrzcielnej. Powiedziano, e kobieta ta stpa po ksiycu, a zdaje mi si, e ksiycem nazwano tu przenonie wiar istot kpiel oczyszczonych ze zniszczenia, poniewa jego wiato jest bardzo podobne do ciepej wody, a wszystko, co mokre, od niego zaley. Jeli wic chodzi o przykad ksiyca, to Koci opiera si na naszej wierze i na przyjciu nas, a do czasu, gdy wejdzie (do niego) penia narodw*; odczuwa on ble rodzenia i odradza na nowo z istot zmysowych istoty duchowe, i dlatego jest matk."58 W owieceniu", ktre staje si udziaem czowieka podczas chrztu, Koci agodzi nieprzystpne wiato solis iustitiae i sprawia, e dokonuje si nowe narodzenie z wody. Jego dzieci s dziemi wiata, nie podlegaj ju mrocznym mocom losu, lecz nale do wietlanych regionw ksiyca.

W redniowieczu gboka symbolika ksiyca jako obrazu Kocioa schodzi coraz bardziej na dalszy plan, co zreszt dzieje si te z coraz bardziej zacierajcym si pojciem Kocioa. Czciowo przenosi si t symbolik na Najwitsz Dziewic, ktr take coraz czciej przedstawia si jako apokaliptyczn Niewiast z pksiycem pod stopami. Tak ogldaa j 56 Por. Augustyn, Epistoa 55, 5.8. 57 Cyryl Jerozolimski, Katechezy XVIII 10. Tumaczy ks. Wojciech Kania, opatrzy wstpem o. Jacek St. Bojarski, opracowa o. Andrzej Bogucki, ATK, Warszawa 1973, s. 286 (PSP t. 9). 58 Metody z Olimpu, Uczta VIII 6; w: w. Metody z Olimpu, Uczta. Orygenes, Homilie o Pieni nad Pieniami. Zachta do mczestwa. Przekad: Stanisaw Kalinkowski, wstp i opracowanie: ks. Emil Stanula, ATK, Warszawa 1980, s. 79 (PSP t. 24). Ciaa niebieskie 101 czi Iwe szr:dy 58 w czasach najnowszych take w. Katarzyna Laboure w wizji cudownego medalika". W redniowieczu na uwag zasuguje take wizja, ktr otrzymaa w. Juliana z Liege; ogldaa rys na tarczy ksiyca w peni, ktra miaa wskazywa na brak wita Boego Ciaa w kalendarzu roku kocielnego. Dante w swojej Boskiej komedii przyrwna ksiyc do filozofii, ktra wiecznie waha si pomidzy wtym poznaniem Boskiego wiata a wci na nowo powracajc ciemnoci. W sztuce redniowiecznej, na obrazach ukrzyowania, czsto przedstawiano soce i ksiyc, nadajc im posta oblicza ludzkiego albo popiersia. Ich oblicza

s zamione albo one same zasaniaj je sobie, bo - jak ju powiedzia w. Hieronim - soce o godzinie szstej skryo swoje promienie i nie miao patrze na Pana swego wiszcego na krzyu", czy: soce i ksiyc, i inne gwiazdy nie bd mogy oglda smutnego wydarzenia tego dnia i cierpie umierajcych; przygasz swj blask i nie omiel si patrze na srog mk Tego, ktry osdza czyny kadego i okupuje je swoim yciem"59. Przedstawienia te szczeglnie czsto spotyka si w czasach Karolingw; czyo si je wwczas z personifikacjami ziemi i morza i miay symbolizowa aob caej natury. Na sposb ich przedstawiania przez dugi czas wywieray wpyw wyobraenia antyczne; jeszcze na oprawie ewangeliarza z Bambergu przedstawia si te dwa ciaa niebieskie jako mczyzn i kobiet zasiadajcych w rydwanach, jako Febusa i Selene, a wic podobnie jak zostay przedstawione na uku .riumfalnym Konstantyna, a pniej na reliefie portalu baptysterium '.v Parmie. Najczciej spotykamy si z symbolicznymi przedstawieniami mczyzny i kobiety z tarcz soneczn i pksiycem na gowie60. Soce : ksiyc oznaczaj w tym przypadku Chrystusa i Koci, w pniejszym redniowieczu - Koci i Synagog. W takim zastosowaniu ich symboliki mogy pewn rol odgrywa take antyczne wyobraenia: soce i ksiyc, ako insygnia wadzy, wystpoway bowiem w kulcie Mitry61. Obraz Luny ~y w staroytnoci ulubionym motywem zdobniczym sztuki nagrobnej . by wyrazem wiary w niemiertelno, wiary, e zmary przebywa v sferze Luny. Selene te przedstawiano w towarzystwie Hermesa zasiadajcego w rydwanie zaprzonym w dwa rumaki. Czsto spotykamy si z symbolicznymi przedstawieniami ksiyca na lampach grobowych62. r.ve I iko :pa-Var--.es, "379 Gwiazdy i gwiazdozbiory ..Wspaniao gwiazd jest piknoci nieba, byszczc ozdob na wyso-: ociach Pana" (Syr 43,9). W caym pogaskim antyku gwiazdy uchodziy za ywe istoty obdarzo-

e rozumem, troszczce si o wiat i nie mogce by zbrukane zem63. udy pierwotne czciy je jako bogw. W pimie klinowym znakiem Boga est gwiazda. Gdy chciano nazwa t ponadzmysow wielk Istot, wska:9 Commentaria in Amos prophetam lib. III, cap. 8; PL 25, 1134; Commentaria in ~'.em prophetam, cap. 3; PL 25, 1033. ij Por. F. X. Kraus, Realenzyklopadie der christlichen Altentiimer, Freiburg i. Br. S2-6. t: Por. J. Sauer, Symbolik des Kirchengebaudes und seiner Ausstattung in der ffassung des Mittelalters, Freiburg i. Br. 19242, s. 224. ~ Por. Bachofen, Bernoulli, Urreligion und Symbole, t. 1, s. 489. u Por. Filon, De opificio mundi 73. 102 Zjawiska kosmiczne zywano na niebo" (Schedl). Astrologia opanowaa cay staroytny wiat. Zgodnie z waciwymi jej zapatrywaniami uwaano, e los kadego czowieka zaley od gwiazdy, pod ktr si urodzi. Wspomnielimy ju o tym, jak pitagorejczycy wyobraali sobie wiat, i o tym, e ruchom planet przypisywali wydobywanie cudownych tonw, ktre jednoczc si tworz harmoni sfer (por. Znaki pisarskie). Jeli chodzi 0 gwiazdozbiory, to nie maj one zarysw postaci, od ktrych pochodz ich nazwy. Nazywanie gwiazd byo zwizane czciowo z wyobraeniami religijnymi (por. symbole Ewangelistw), a czciowo ich zwizkiem z yciem ludzi, ktrzy w swym postpowaniu kierowali si gwiazdami. Ksiga Powtrzonego Prawa ostrzega Izraelitw przed kultem gwiazd: Gdy podniesiesz oczy ku niebu i ujrzysz soce, ksiyc i gwiazdy, 1 wszystkie zastpy niebios, oby nie pozwoli si zwie, nie oddawa im pokonu i nie suy, bo Pan, Bg twj, przydzieli je wszystkim narodom pod niebem" (4,19).

Zdaniem Klemensa Aleksandryjskiego Bg dopuci kult gwiazd, eby poganie nie stali si cakowicie bezboni i nie zginli ostatecznie (...) A przecie ta droga bya dana ludom pogaskim: spojrze w gr ku Bogu przez kult gwiazd"64. Kult ten w kadym razie przewysza sub fetyszom, a dla czowieka staroytnoci by czym urzekajcym. Niezwyke pikno nocnego nieba ukazuje si przecie na Wschodzie znacznie okazalej ni w Europie. Nawet czciciele prawdziwego Boga pozostawali pod jego urokiem, tak e Psalmista woa: Gdy patrz na Twe niebo, dzieo Twych palcw, ksiyc i gwiazdy, ktre Ty utwierdzi: czym jest czowiek, e o nim pamitasz, i czym - syn czowieczy, e si nim zajmujesz?" (Ps 8,4 n.). Mimo cisego zakazu Boga rwnie Izraelici oddawali cze gwiazdom w czasie, gdy rzdzili nimi bezboni krlowie (por. 2 Krl 17,16; 21,3.5; 23,4 n.). Oglna symbolika gwiazd jest wyrazem idei Boskiej, wedug ktrej stworzone ycie koncentruje si - zgodnie z planem Boym - na Bogu i dopenia przeznaczenia, ktre wyznaczy mu Bg. On jest niewidzialnym centrum wszystkich rzeczy stworzonych. Wszelkie ycie dy do Niego i koncentruj si na Nim. W Pimie witym gwiazdy s stworzeniami, ktre radonie wypeniaj rozkazy Stwrcy: Gwiazdy radonie wiec na swoich stranicach. Wezwa je. Odpowiedziay: Jestemy. Z radoci wiec swemu Stwrcy" (Ba 3,34). On liczb gwiazd oznacza, wszystkie je woa po imieniu" (Ps 147,4). Ksiga Hioba mwi o uciesze porannych gwiazd" (38,7), a Psalm 148 wzywa wszystkie gwiazdy, aby chwaliy Pana. W czasie, gdy nocne niebo pene migajcych wiate w cichej wspaniaoci rozcigao si nad ziemi, Pan wyprowadzi niegdy patriarch Abrahama, mocarza wiary, z namiotu i rzek: Spjrz na niebo i policz gwiazdy, jeli zdoasz to uczyni; potem doda: Tak liczne bdzie twoje potomstwo" (Rdz 15,5). Dosowny sens tych sw oznacza nieprzejrzane mnstwo. Gdy kiedy wypeni si liczba tych, ktrzy moc wiary zostali dziemi Abrahama, wtedy te odsoni si tajemnica tamtego wiata, ktr w milczeniu obwieszcza blask gwiazd. Sw. Pawe dostrzega w wiatach nieba obraz wybranych w wiecznoci, gdzie kady cieszy si waciw mu

64 Kobierce VI 110, 3 i 111, 1. Przel. Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, Warszawa 1994. r .e. I Pax, I Ciaa niebieskie 103 chwa: Inny jest blask soca, a inny - ksiyca i gwiazd. Jedna gwiazda rni si jasnoci od drugiej. Podobnie rzecz si ma ze zmartwychwstaniem" (1 Kor 15,41 n.). Najbardziej istotna tre biblijnej symboliki gwiazd zasadza si na odniesieniu jej do Chrystusa. Prorok Moabitw Balaam, prorokuje o Mesjaszu: Widz go, lecz jeszcze nie teraz, dostrzegam go, ale nie z bliska: wschodzi Gwiazda z Jakuba, a z Izraela podnosi si bero" (Lb 24,17). Wizja ta jest te zapowiedzi krlestwa Chrystusowego, poniewa na Wschodzie oddawano krlowi naleny hod, nazywajc go Socem", Gwiazd" albo Wschodem Soca". Gdy nadesza penia czasu, trzem magom ze Wschodu, szukajcym nowo narodzonego krla ydw, ukazaa si niezwyka gwiazda - osobliwe i wywoane przez Boga zjawisko wietlne w atmosferze ziemskiej, wymykajce si wszystkim astronomicznym domysom. wity Ignacy, biskup i mczennik antiocheski, gosi pochwa tej gwiazdy, gdy jest ona objawieniem tajemnicy Chrystusa. Bya ona - powiada - janiejsza ponad wszystkie gwiazdy, a wiato jej byo niewypowiedziane i zadziwia swoj nowoci. Wszystkie inne gwiazdy razem ze socem i ksiycem chrem j otoczyy, a ona dawaa wicej wiata ni wszystkie pozostae. Zapanowao zdumienie, skd si wzio to nowe zjawisko"65. A w. Ambroy dodaje: Jak tajemnica Wcielenia wskazuje, Chrystus jest gwiazd (...) swoim wic wasnym wiatem wieci" 66. Gwiazd objawienia interpretuje si w sensie moralnym take jako wiato siary czy wezwanie aski.

Apokalipsa w. Jana, ktra pozwala nam przyjrze si ostatecznemu wypenieniu si wszystkich rzeczy, nazywa Chrystusa gwiazd wiecc, porann" ( davf]p Aa/Lmpdc onpw'ivc) (22,16), a w. Piotr upomina wiernych, aby w ciemnociach tego czasu kierowali si jak wiatem sw proroczych, a dzie zawita, a gwiazda poranna (lucifer, wppog) wzejdzie w waszych sercach" (2 P 1,19). ..Susznie Chrystus nazywa si gwiazd zarann, ktrej dajemy nazw Jutrzenki*: jak ona bowiem wschodzc rano blask swj rozlewa na cay .-wiat, tak i Chrystus przybywajc na wiat rozjani jego oblicze (...) O tej gwiedzie wietlistej tak powiada Hiob: On wywodzi Jutrzenk w swoim czasie (Hi 38,22). Jutrzenk w swoim czasie wywid Bg >ciec, gdy posa Syna swego w okrelonym czasie, by On odkupi -.'dzaj ludzki."67 ..Ukazuje si ywy po mierci, sta si dla nas gwiazd porann, kiedy sam da nam przykad zmartwychwstania, objawi, jakie wiato kiedy riastpi."68 W liturgii Wielkiej Soboty Koci piewa w Exutet: Soce (gwiazda poranna) nie znajce zachodu; Jezus Chrystus, Twj Syn Zmartwychwstay, ktry owieca ludzko swoim wiatem". Gdy Chrystus w Apokalipsie daje obietnic anioowi Kocioa w Tiaty45 Ignacy Antiocheski, Do Kocioa w Efezie XIX 2 nv w: Pierwsi wiadkowie. f'fbr najstarszych pism chrzecijaskich. Prze. Anna Swiderkwna, opra. ks. '. .rek Starowieyski, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krakw 1988, s. 141 :owie ywi t. 8). '' Wykad Ewangelii wedug w. ukasza II 45. '" Ambroy, Erpositio in septem visiones libri Apocalypsis XXII 16; PL 17, 1055. t Grzegorz Wielki, Moralia lib. XXX, cap. 32; PL 76, 520. Zjawiska kosmiczne rze": Dam mu gwiazd porann" (2,28), oznacza to posiadanie i ogldanie uwielbionego Pana, udzia w Jego wietle chway po ciemnej nocy tego czasu. Za daleko zaprowadzioby nas wnikanie w szczegy niezliczonych komentarzy do Pisma witego, w ktrych Ojcowie Kocioa wersety z Ksigi Hioba (9,9;

38,7.31.32) i Apokalipsy w. Jana (1,16; 12,1) odnosz si do aniow, poszczeglnych witych i sprawiedliwych, Kocioa oraz jego przeoonych i nauczycieli. O ostatnich wspomina ju Ksiga Daniela: Mdrzy bd wieci jak blask sklepienia, a ci, ktrzy nauczyli wielu sprawiedliwoci, jak gwiazdy przez wieki i na zawsze" (12,3). Najjaniej jednak wrd wybranych wieci Maryja, Matka aski, Gwiazda Poranna, ktra poprzedza wschd Chrystusa-Soca i wydaje Go na wiat. Pewna redniowieczna sekwencja wyraa t myl nastpujco: Genuisti prolem, nova stella solem" (Nowa Gwiazdo porodzia Syna: soce"). Take w Litanii loretaskiej wzywa si Matk Bo jako Stella matutina". Hymn wieczorny Ave maris stella pozdrawia Maryj w Jej wito jako Gwiazd Morza", ktra wskazujc drog i niosc otuch, wieci nad falami wiata. w. Bernard z Clairvaux rozwija ten obraz w homilii na wito Zwiastowania Najwitszej Maryi Panny mwic: Gdy zerw si wichry pokus, gdy wpadniesz na rafy nieszcz, spjrz na gwiazd, wzywaj Maryj!"69 W mowie poetyckiej - take w hymnach kocielnych - czsto uywa si okrelenia gwiazda" zamiast niebo". Sztuka hieratyczna ukazuje za pomoc rozgwiedonego nieba, albo jego fragmentu, chwa Pana i Jego witych. Take w starochrzecijaskiej sztuce nagrobnej, epigrafice i rzemiole artystycznym (lampy, gemmy itp.) gwiazdy s symbolem szczliwoci. Czsto wystarczy ich niewiele (1-7), aby da wyraz tej wanie idei. Na uwag zasuguj niektre freski katakumbowe, przedstawiajce gwiazd Trzech Krli w formie monogramu Chrystusa, na ktrego wskazuje. Zaznacza si w ten sposb, kto jest waciwym podmiotem tego symbolu. Gwiazda pojawia si rwnie na niektrych reliefach przedstawiajcych trzech modziecw, ktrzy odmawiaj oddania czci posgowi Nabuchodonozora (por. Dn 3) i przez to wskazuj na Gwiazd, ktr kiedy zastpi monogram Chrystusa. Trzej modziecy odmawiaj wic oddania czci posgowi ziemskiego krla, wskazujc na Chrystusa, Tego, ktremu wycznie przynaley uwielbienie (Wilpert). W caej sztuce redniowiecznej bardzo czsto wystpuj znaki zodiaku. Czsto s zwizane z obrazami przedstawiajcymi rodzaj prac charakterystycznych dla odpowiednich pr roku albo z obrazami dwunastu apostow, do ktrych odnosi je Zenon z Werony. Znaki zodiaku wywodz si z przedchrzecijaskich

wyobrae mitycznych, natomiast umieszczenie ich jako ozdb zewntrznych cian wity daje do zrozumienia, i naley w nich widzie chrzecijaskie symbole nastpujcych po sobie pr roku i odpowiadajcych im wit i wykonywanych w nich prac. Jeeli znakom zodiaku towarzyszy obraz Maiestatis Domini, to zawarta w tej symbolice myl wskazuje, e Chrystus, wieczny Bg, w swojej niezmiennoci panuje nad zmiennoci czasw. 69 Homilia 2 super Missus est, w: Breviarium Romanum, Die 12 Septembris SSmi Nominis Mariae, in II Nocturno, lectio V, s. 1486. :V Zjawiska natury 105 3. Zjawiska natury Chmury i deszcz Kto mdrze policzy chmury, w niebiosa zgromadzi wod?" (Hi 38,37). Ju to pdz w dal, ju to stoj jak grone kolosy na niebie, ju to spoczywaj na niebie podobne do stada biaych owieczek albo przy wschodzie i zachodzie soca mieni si najwspanialszym przepychem kolorw niby jakie zjawisko z innego wiata. W tych fantastycznych tworach ludzie pierwotni widzieli postacie mityczne, wprawdzie nie samo bstwo, ale co, co stanowi jego wasno - jego pojazd, namiot, okrycie. Tylko orfikom znany by kult chmur; skadajc ofiary kadzielne i zanoszc liczne modlitwy, wzywali je, aby uyniy Matk Ziemi". Jednak za tymi zudzeniami kryje si prawda, e wszechmoc Boga stworzya chmury, by byy bogosawiestwem dla ziemi. One chroni przed pracym socem, daj orzewiajcy deszcz, ktry poi wiat roliny (por. Za 10,1). Bez chmur nie ma urodzaju. S niejako ogromnymi zbiornikami wody, o ktrych staroytno miaa rne naiwne wyobraenia (por. Prz 30,4; Syr 43,16; Hi 26,8). Poezja antyczna bya jednak dla autorw biblijnych rdem snucia rnych porwna, tak e widzieli oni w chmurach rydwan Boga (Iz 19,1; Ps 104,3) albo Jego zason (Ps 97,2), za ktr Bg mieszkajcy w niebie ukrywa si przed tymi, ktrzy ::\vracaj si do Niego z probami (Hi 22,14; Lm 3,44).

Dobroczynne .-.mury deszczowe w czasie posuchy to obraz miosierdzia Boga (Syr 35.24). Jego przebaczenie usuwa grzech jak chmur (Iz 44,22). Jego askawo, ale take Jego sd (Jr 51,9) dosiga nieba, a wierno - samych obokw (Ps 36,6; 57,11; 108,5). ycie czowieka i jego powodzenie przemijaj jak obok, ktry ucieka i rozpywa si (Hi 7,9; 30,15), wierno Izraela wzgldem Boga jest podobna do chmur na witaniu albo do rosy, -.".ora prdko znika" (Oz 6,4). Czowiek, ktry chepliwie zapowiada boga- prezenty, ale ich nie daje, podobny jest chmurom, ktre nie uyczaj szczu. Dwa listy apostolskie nazywaj zwodniczych gosicieli bdnej :.:ki obokami wichrem pdzonymi" (2 P 2,17) i obokami bez wody" \:d 12). Wszystko to jednak s tylko metafory. Pan w Starym Przymierzu uczyni natomiast obok prawdziwym, wi-m symbolem, siedzib i widocznym znakiem, swojej obecnoci. Tron mj . supie z oboku" - powiada w Ksidze Syracha (24,4) i tym samym -zypomina, e w tym cudownym zjawisku poprzedza swj lud wybrany, :y przechodzi on przez Morze Czerwone, a nastpnie przez czterdzieci vdrowa po pustyni. W dzie obok by mroczny, w nocy - niby sup _\-.ia (Wj 13,21). Gdy lud rozbi obz, sup oboku sta nad namiotem albo ^wa u jego wejcia, ilekro Mojesz rozmawia z Panem (Wj 33,9 n.; Pwt 1.1.15). Niekiedy wypenia on nawet cay wity przybytek (Wj 40,34 n.). Kiedy obok podnosi si nad przybytkiem, by to znak, e naley wyruszy w drog. Kiedy za obnia si nad Ark Przymierza, naleao znw rozbija namioty (Wj 40,34-37; Lb 15-23). Obok ten widziano w caym obozie, jak te widzieli go wszyscy Izraelici wdrujcy w pochodzie. Z niego Pan dawa Mojeszowi swoje polecenia (Ps 99,7) i rozgniewany 2ani przestpstwa ludu. Obok ten, niezalenie od woli ludu, by znakiem 'oli Boga i Jego kierownictwa. Ocienia obz przed socem (por. Mdr 106 Zjawiska kosmiczne 19,7), byl oson i obron przed przeladujcymi nieprzyjacimi, a swoj posta zmienia stosownie do okolicznoci (Wj 14,19). Gdy Pan przekazywa przykazania ludowi na grze Synaj, sta si cik, przeszywan byskawicami chmur burzow, tak e Izraelici dreli ze strachu (Wj 19,16; 24,16 n.). Taka bya wola Boga, gdy chwiejny lud mogy utrzymywa w posuszestwie tylko przeycia, ktre gboko zapaday w jego wiadomo. Gdy Izraelici weszli do

Ziemi Obiecanej, znikn prowadzcy ich obok, poniewa cel zosta osignity. Jeszcze raz tylko, podczas powicenia wityni Salomona, chwaa Pana pod postaci oboku wypenia nowy przybytek (1 Krl 8,10-12; 2 Krn 5,13 n.). Bg, objawiajc swoj obecno tak, jak czyni to przed wieloma stuleciami, chcia zawiadczy, e ta wspaniaa kamienna witynia w sposb prawomocny zastpuje przenony Namiot wiadectwa, ktry niegdy wznis Mojesz. Chocia obecnoci (szekina) Pana nie towarzyszy odtd aden widzialny znak, to przecie przetrwaa jej symboliczna tre, aby ujawni swj peny sens w krlestwie Mesjasza. Odsania si on ju w proroctwie Izajasza: Wtedy Pan przyjdzie [spocz] na caej przestrzeni gry Syjonu i na tych, ktrzy si tam zgromadz, we dnie jako obok z dymu, w nocy jako olniewajcy pomie ognia" (Iz 4,5). Obok, w ktrym ukrywa si Jahwe, jest symbolem obecnoci Pana w Kociele Nowego Przymierza. Obieca, e nie pozostawi go samego, w sowach: A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, a do skoczenia wiata" (Mt 28,20). Jego bosko jest ukryta w naturze ludzkiej, cay Chrystus jest ukryty pod postaciami eucharystycznymi, Jego tajemnice s ukryte w oboku wiary, a przecie janiejce Jego wiatem, witym pomieniem Ducha (Pneuma). wiato i ciemno zarazem - poczy z sob w cudown jedno takie przeciwiestwa moe tylko sia nadprzyrodzona. Tak wic wysoko wznoszcy si sup oboku, ktry w nauce Ojcw Kocioa oznacza zarwno Chrystusa, jak i Ducha witego, prowadzi cay Koci i jego poszczeglnych czonkw poprzez tajemnice wiary i pod przewodnictwem nieomylnego Urzdu Nauczycielskiego do niebieskiej Ziemi Obiecanej. W ksigach biblijnych, modszych ni Picioksig, bezustannie przypomina si o wielkich wydarzeniach towarzyszcych wyjciu Izraelitw z Egiptu. Nie s to tylko wspomnienai historyczne (por. Ps 99,7; 105,39; Mdr 19,7; Syr 45,5), gdy te przeycia przeszych pokole nadal yj w wizjach proroczych. Ezechiel oglda wielk chmur pen poncego ognia, a w niej cud objawienia Boga (1,4). Potem znowu oglda w duchu wityni, wypenion chwa Boga, jak niegdy w dniu jej powicenia. Obok okrywajcy chwa Boga by te zapowiedzi natury ludzkiej, ktr przyjmie przyszy Mesjasz. Dlatego te egzegeza chrzecijaska upatruje w

oboczku, ktry may jak do czowieka" podnosi si - dziki modlitwie proroka Eliasza - po dugiej posusze z morza i przynosi upragniony deszcz (por. 1 Krl 18,44), typ obiecanego Zbawiciela. Podobnie interpretuj Ojcowie Kocioa lekki obok" (Iz 19,1; Wlg: dominus ascendet super nubem levem"), na ktry Pan wsiada i wkracza do Egiptu, i mwi, e jest znakiem ciaa ludzkiego, ktre przybra, albo znakiem dziewiczej Matki, ktra Go nosia. Jak obok powstaje bowiem z poczenia pary i powietrza, tak ciao Chrystusa zostao - za spraw Ducha *\. ."i;o Zjcmsfca 107 witego - utworzone pod wpywem Boskiego Soca z substancji ziemskiej i przynioso deszcz aski i witej nauki. Temu gorcemu pragnieniu wiata daje wyraz Izajasz w przepenionym tsknot woaniu, ktre co roku powtarza pie adwentowa: Niebiosa ros spucie nam z gry, sprawiedliwego wylejcie chmury" (por. Iz 45,8; 55,10 n.; Ps 72,6). Deszcz Dobrej Nowiny wylali apostoowie na wysch ziemi wiata spragnionego zbawienia. Dlatego niekiedy i ich porwnuje si do obokw. Tekst z Ksigi Izajasza: Kto to s ci, co lec jak chmury?" (60,8) w takim wanie sensie jest uyty w brewiarzu benedyktyskim"70. W Nowym Testamencie obok wietlany", ktry ukaza si w czasie przemienienia Chrystusa na grze Tabor, zasoni oczom apostow niebiaski widok Pana, Mojesza i Eliasza (Mt 17,5; Mk 9,6; k 9,34 n.). Podobnie zdarzyo si przy wniebowstpieniu Pana: Obok zabra Go im sprzed oczu" (Dz 1,9). Osoni niejako chwa, do ktrej wstpi Chrystus. Czsto chmury s obrazem widzialnego nieba i majestatu przychodz-:ego Chrystusa Krla. Ju prorok Daniel oglda Syna Czowieczego" przybywajcego na obokach nieba (Dn 7,13), pniej Pan mwi o sobie samym jako przychodzcym na Sd Ostateczny na obokach niebieskich Mt 24,30; 26,64; Mk 13,26), a wreszcie Apokalipsa przedstawia Go, jak na s;ocu czasw powraca,

siedzc na oboku, i trzyma ostry sierp, ktrym ::okona zbioru owocw ziemi (Ap 1,7; 14,14-6). Wedug w. Pawa my :ake w dniu paruzji bdziemy porwani w powietrze, na oboki naprzeciw Pana" (1 Tes 4,17). W sztuce, od najdawniejszych czasw, oboki take obrazuj niebo, bd to jako podtrzymujce chwa Pask, bd to jako to czy obramowanie postaci Chrystusa i witych w chwale. W zalenoci od epoki i stylu :-redstawia si je w formie mniej lub bardziej wystylizowanej czy realis::r.ej (sztuka baroku). Czsto nad witymi postaciami ukazuje si b tokw rka niebieskiego Ojca, bogosawic im lub wrczajc wieniec - cistwa (por. Wieniec i korona; Rka). Tcza Patrz na tcz i wychwalaj Tego, kto j uczyni, nadzwyczaj pikna jest - swoim blasku; otacza niebo krgiem wspaniaym" (Syr 43,11 n.). Nie tylko lud wybrany widzia w tym cudownym zjawisku natury obraz *:elkoci i piknoci Boga, lecz take wrd pogan staroytnoci ten wietlisty uk, ktrego koce zdaway si dotyka horyzontu, wzbudza religijne myli i uczucia. Widzc go, staroytni niejako dowiadczali wizi czcej wiat bogw z ludmi. Grecy personifikowali tcz jako wysan-niczk bogw, Iris. Dlatego te na obszarze zamieszkaym przez Grekw iris, ipig" byo gwn nazw tego siedmiobarwnego zjawiska niebieskiego. W szerszym sensie tcza oznacza take kad aureol albo krg wietlny roztaczajcy si dokoa jakiego wieccego ciaa, a take tczwk oka i barwny piercie na pirach pawi. Na grze czerwie, nastpnie kolor ty i niebieski - to trzy gwne -arwy tczy. Kada z nich, przechodzc agodnie, stapia si z nastpn 70 Breviarium monasticum Pauli V iussu editum, Urbani VIII et Leonis XIII cura recognitum Pii X et Benedicti XV auctoritate reformatum ...additis rubricis novis-.-:me A.S.R.C. approbatis, Brugis, sumptibus et typis Societatis S. Augustini, Desclee De Brouwer et soc, 1825, Commune Apostolorum, Responsorium 11. 108

Zjawiska kosmiczne i w ten sposb tworzy kolory mieszane: oran, ziele, indygo (pogbiony kolor niebieski), na samym dole za fiolet (purpura), ktry z kolei wpada w czerwie. Staroytno nie rozrniaa kolorw tczy, jak czyni si to wspczenie. Arystoteles wyrnia tylko kolor czerwony, zielony i fioletowy, Pliniusz czerwony, fioletowy i niebieski. Symbolika czsto nawizywaa do kolorw tczy, przy czym niebieski oznacza wody potopu, czerwony - przyszy poar wiata, zielony - nowy wiat. Gdy Noe po potopie opuci ark i zoy ofiar dzikczynn, sam Bg wybra tcz na wity znak swego przymierza, mwic: Zawieram przymierze z wami i z waszym potomstwem, ktre po was bdzie; z wszelk istot yw, ktra jest z wami (...) nigdy ju nie zostanie zgadzona wodami potopu adna istota ywa i ju nigdy nie bdzie potopu niszczcego ziemi. Po czym Bg doda: A to jest znak przymierza, ktre ja zawieram z wami i kad istot yw, jaka jest z wami, na wieczne czasy: uk mj kad na oboki, aby by znakiem przymierza midzy Mn a ziemi" (Rdz 9,9-13). We wszystkich miejscach Starego Testamentu, ktre wspominaj o tczy (por. Rdz 9,8-17; Syr 43,12; 50,7; Ez 1,28), pierwotny sens tego sowa oznacza uk wojownika albo myliwego. Przypomina to prastare wyobraenie o uku boga wojny bd boga burz porzuconym w obokach, a wic i pozbawionym swej wrogiej mocy. Spetuaginta zawsze tumaczy to hebrajskie wyraenie przez t, ov, Wulgata - przez arcus. W Apokalipsie jednak, zarwno w wersji greckiej, jak i aciskiej, uywa si okrelenia iris (4,3; 10,1). Idee lece u podstaw tych synonimw znalazy jasny wyraz w pimie apokryficznym zatytuowanym Jaskinia skarbw. On (Bg) porzuci w obokach pocisk gniewu z ciciwy uku, zdj z niego nawet ciciw zawzitoci i rozpi go na obokach; nie byo ju odtd ani pocisku, ani ciciwy."71 Kara potopu przysza z chmur i wanie tam wrd nich, wrd grocych mas wodnych janieje uk pokoju. O uku bez strzay" mwi take w. Ambroy w pimie O Noem i arce, pomija jednak zupenie literalny sens opisu tego zjawiska natury.72

Tcza kryje wic w sobie podwjne znaczenie: jest zarwno znakiem yczliwoci i aski Boga, jak i wiadectwem Jego chway. Raz jedno znaczenie wysuwa si bardziej na pierwszy plan, raz drugie, a jeszcze innym razem cz si w tym samym symbolu. Ksiga Mdroci Syracha (50,7) pojawienie si arcykapana Szymona w barwnym przepychu obrzdowego stroju uywanego w czasie penienia witej suby w wityni porwnuje midzy innymi do ukazania si tczy w chmurach". Poniewa jednak Stary Testament jest typem Nowego Testamentu, przeto mona t symbolik w szerszym sensie odnie take do Chrystusa, najwyszego Arcykapana, a take do tych, ktrzy kontynuuj Jego dzieo w Kpciele. Dwa miejsca w Pimie witym przedstawiajce wizj tronu Boga zaznaczaj, e tron otacza blask podobny do tczy (Ez 1,28 i Ap 4,3). W Apokalipsie tcza nie jest jednak siedmiobarwna, lecz z wygldu podobna do szmaragdu, wieci wic kolorem nadziei, co jeszcze bardziej 71 Jaskinia skarbw 20, 10 n. Przekad na podstawie: P. Riessler, Altjudisches Schrifttum ausserhalb der Bibel, Augsburg 1928, s. 965. 72 De Noe et Arca cap. 27; PL 14, 428. .-.y :a na nia si \'o3 rzy Zjawiska natury 109 jches podkrela symboliczny charakter wskazujcy na zawsze aktualne i nigdy nie zmieniajce si miosierdzie Boe.

Ostatni raz Pismo wite wspomina o tczy otaczajcej gow anioa (Ap 10,1), ktry obwieszcza prorokowi z Patmos, e ju nie bdzie zwlekania" i dokona si misterium Boga". Owo misterium - to wieczna wola Pana skonna do zbawienia i udzielania aski. Dokona si ono w dniu ostatecznym. Tcza wyobraa zatem anioa ukazujcego si w mocy jako posaniec aski i miosierdzia, gdy treci ordzia, ktre ogasza, s postanowienia mioci i aski Boej. Okrelenie iris" w Apokalipsie kryje w sobie zatem tre staro testamentowego pojcia uku" i jako takie w kontekcie objawienia Chrystusa^ wskazuje nie tylko na obiecan, ale take na ju udzielon ask Bo. w. Jan pragnie w swojej eschatologicznej ksidze przekona Koci, e Bg rwnie jako sdzia pozostaje tym samym Bogiem, ktry jest askawy dla swego ludu73. Im bardziej Ojcowie Kocioa i pniejsi egzegeci zbliaj si w swych symbolicznych wykadniach do pierwotnego znaczenia tczy, tym ich komentarze s trafniejsze. Naley tu wspomnie przede wszystkim o wykadniach, w ktrych tcz odnosi si do Chrystusa On jest bowiem ucielenieniem miosierdzia Boego. Podobnie jak soce po burzy owietlajc oboki, sprawia, i na niebie pojawia si tcza, tak dziki opromienieniu przez wieczne Sowo okrywajcego Je oboku, ciaa, ukaza si w ludzkiej postaci Chrystus. On, jak tcza, obejmuje cay wszechwiat i tylko On jedna wiat z Bogiem. Ten wspaniay obraz rozwijano w szczegach, wzbogacajc go symboliczn interpretacj poszczeglnych barw tczy: kolor niebieski mia symbolizowa niebiaskie pochodzenie Chrystusa, czerwony - Jego mk, zielony - Jego dziaalno na ziemi. Wedug innego ujcia, ktre pierwsze wyoy w. Bazyli Wielki74, tcza est symbolem Trjcy Przenajwitszej: podobnie jak jeden uk tczy .worz trzy kolory, tak Bg jest jeden w trzech osobach.^Jak nie sposb oddzieli od siebie kolorw tczy, tak te w Trjcy witej nie ma podziau, chocia w kadej osobie janieje jedno Bstwo we waciwych Mu przymiotach. Pikne zastosowanie obrazu tczy w wyjanianiu tajemnicy Ducha witego i sakramentu chrztu zawdziczamy w. Grzegorzowi Wielkiemu: W tczy, jak powiedziaem, widoczne s woda [kolor niebieski] i ogie

Kolor czerwony]. Po przyjciu Porednika moc Ducha witego tak :: ardzo zajaniaa w rodzaju ludzkim, poniewa wybracw Boych obmy vod chrztu i rozwietli ogniem Boej mioci. Jakby tcza bowiem -Kadajca si z barwy wody i zarazem ognia pojawia si w chmurach jako znak pojednania, gdy Prawda powiada: Jeli kto nie odrodzi si z wody Ducha witego, nie moe wej do krlestwa Boga" (J 3,5)75. Obrazy redniowieczne przedstawiaj niekiedy chwa Pask w ten posb, e Chrystus zasiada na tczy jak krl. Spotyka si take aureole . odobne do tczy; barwy jednak nie zawsze odpowiadaj rzeczywistoci. Tcza bya te symbolem Maryi, Poredniczki ask i pojednania, dlatego jednym z dawnych hymnw nazywa si J arcus pulcher aetheri". ~2 Por. Kittel - Friedrich, Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament (haso: 4 Por. List 18, 5 (do brata Grzegorza). "5 Homiliae XL in Ezechielem lib. I, hom. 8; PL 76, 868. 110 Zjawiska kosmiczne ^^5SL* Pory roku Regularne nastpowanie po sobie pr roku charakteryzuje si w rnych regionach ziemi szczeglnymi cechami: w Egipcie, gdzie wszystko reguluj wylewy Nilu, znano trzy pory roku: okres nawodnienia przez Nil ziemi, okres wegetacji i okres niw. W pastwie Chaldejczykw - tylko dwie: por deszczow (listopad-maj) i gorce lato (maj-listopad). W Palestynie podobnie - te tylko dwie pory roku z nieznacznym przesuniciem ich terminw. Pismo wite donosi w Ksidze Rodzaju, jak w uroczysty sposb Bg przyobiecuje niezmienne nastpowanie po sobie pr roku, ktre zostao bardzo

zakcone na skutek potopu. Z oczyszczajcych wd potopu wszystko bowiem miao powsta na nowo. Gdy Noe opuci ark i zoy ofiar dzikczynn, Pan poprzysig mu: Bd zatem istniay, jak dugo trwa bdzie ziemia: siew i niwo, mrz i upa, lato i zima, dzie i noc" (Rdz 8,22). Psalm 74,16 n. wielbi Pana jako sprawc zmiennych zjawisk natury: Twoim jest dzie i noc jest Twoja; Ty wiato i soce utwierdzie. Ty ustanowie wszystkie granice ziemi; Ty utworzye lato i zim". W Pieni nad Pieniami radosne woanie Oblubieca jest symboliczn zapowiedzi czasu zbawienia, ktry nastaje po zimie - czasie nie wyzwolonego wiata: Bo oto mina ju zima, deszcz usta i przeszed. Na ziemi wida ju kwiaty" (Pnp 2,11 n.). W adnym miejscu Pismo wite nie mwi o czterech porach roku. W pastwie babiloskim przyj si jednak wanie taki podzia roku, odkd uznano zrwnania dnia z noc za szczeglne momenty zwrotne. Grecy, Rzymianie, a take ich nastpcy, zachowali ten podzia roku na cztery pory. Ju w najdawniejszych czasach cykl roczny okrelany odradzaniem si przyrody pord ustawicznej walki mocy wiatoci z mocami ciemnoci nadawa dramatyczny charakter religijnym witom. W igrzyskach przypadajcych na okrelone wita objte kalendarzem przedstawiano w formie mitycznej zdarzenia zbawcze: przyjcie zbawcy" jako wybawcy, jego walk, cierpienie i zwycistwo. Od czasw sumeryjskich wystpuj obok siebie i uzupeniaj si dwa typy zbawiciela": jeden z nich cierpi, umiera, schodzi do wiata podziemnego i zmartwychwstaje, drugi - walczy, zwycia, wici swoj apoteoz. Najbardziej znan postaci pierwszego typu zbawiciela jest Tammuz, ktry zostaje zabity i nastpnie zmartwychwstaje. Gdy schodzi do wiata podziemnego, umiera wszystko, co yje, gdy za zmartwychwstaje, wszystko budzi si do ycia76. Mit o bogu Tammuzie, a take analogiczne mity o Adonisie, Persefonie itd., zawieraj jednak przekonania, ktre przekraczaj sfer czysto naturaln: z jednej strony przekonanie o jednoci ycia i mierci, z drugiej nadziej, ktra upowania czowieka, aby t jedno odnis do wasnego ycia po mierci. W tym sensie mona mit o mce, mierci i ponownym powrocie do ycia bogw wegetacji uwaa za analogi ludzkiego losu. Mit naleao uroczycie obchodzi i go powtarza, aby utrwala treci przeze przekazywane i je oywia. Mit

przetwarza i przekazuje to, co rzeczywicie dokonuje si w przyrodzie, a w ten sposb mier i zmartwychwstanie bogw wegetacji staj si dla staroytnych ludw symbolem wszelkiego umierania i odradzania si, rkojmi wasnej przemiany i po76 Por. A. Jeremias, Handbuch der altorientalischen Geisteskultur, Leipzig 1913. Zjawiska natury 111 -. stania do lepszego ycia w przyszym wiecie. W przekonaniach tych -.ryje si mgliste przeczucie pniejszych tajemnic zbawienia, ktrych .roczyste obchodzenie udziela wiecznego, boskiego ycia i spenia wszel-.: tsknot. Nie ma narodu, ktry nie obchodziby radonie przesilenia wiosennego, przeduania si odtd czasu cieszenia si wiatem sonecznym, wiosennego rozkwitania, dojrzewania owocw i nie znaby aobnych obrzdw towarzyszcych obumieraniu i przekwitaniu przyrody. Kraje misyjne s przykadem, e jeszcze dzisiaj u podstaw najrozmaitszych obrzdw religijnych le idee podobne do przekona ludw staroytnoci. ywe s i w naszych zwyczajach ludowych, chocia wyblako ju ich pierwotne znaczenie. Pozwalaj jednak jeszcze dostrzec, e w tajemnicy czasu ludzie ogldaj swj wasny los. Oprcz pozytywnego ujmowania zmiany pr roku, wanie jako stopniowego Boskiego rozwoju napawajcego radosn nadziej, spostrzegamy jednak w wierze staroytnych pogan rwnie ujcie pesymistyczne, ktre wyakcentowuje myl: Wszystko rodzi si, aby umrze", i wyciga z niej wniosek: Uywaj ycia, bo jutro umrzesz!" Obydwa ujcia znalazy wyraz w przedstawianiu w pogaskiej sztuce nagrobnej motyww pr roku. W sztuce chrzecijaskiej tego rodzaju symbole s, zdaniem Wilperta, najstarsze. Chrzecijanie mogli bez zastrzee przejmowa je z kultury pogaskiej i umieszcza na swoich cmentarzach, poniewa nie zawieray nic gorszcego ani nie przypominay kultu bogw. Motywy te spotyka si czsto, i to zarwno w malarstwie katakumbowym i sztuce nagrobnej, jak i w dzieach

sztuki epoki pokonstantyskiej. Nadano im jednak nowy sens i byy uwaane za symbole zmartwychwstania ciaa i witego cyklu rocznego. Liczni pisarze i kaznodzieje Kocioa pierwotnego wypowiadaj si w tym wanie duchu. Tertulian pisze na pocztku III w.: Nic nie ginie inaczej jak dla ocalenia. Cay wic zmienny porzdek natury jest wiadectwem zmartwychwstania umarych. Wczeniej ni literami zapowiedzia je swymi dzieami, ogosi je sw moc wczeniej ni sowami"77. Euzebiusz z Cezarei w jednym ze swoich pism, zachowanym tylko we fragmentach, a powiconym tematyce wita Wielkanocy, wypowiada myl, ktra miaa swe odpowiedniki w sztuce (mozaiki itd.): ,,Bya wwczas ta sama pora roku, podczas ktrej w trakcie stworzenia wiata ziemia wydaa rolinno i pojawiy si wiata niebieskie; w tym czasie utworzone zostao niebo, ziemia i wszystko, co na nich si znajduje. W tej samej porze Zbawiciel caego wiata speni misterium swojego wita (...) To wszystko wypenio si podczas wita Zbawiciela. Tym Barankiem bowiem by On sam, kiedy przybra sobie ciao. On take by socem sprawiedliwoci, kiedy nadesza ju wiosna Boskiej i zbawczej przemiany obyczajw ludzkich z gorszych na lepsze (...) Obfito nowych owocw zdobi Koci Boy rozmaitymi Darami Ducha witego (...) i my syrwani z ciemnoci za zostalimy uznani godnymi wiata w tym dniu, . ktrym zaczerpnlimy wiedzy o Bogu. Jest to nowa wiedza, niegdy .<ryta pod symbolami, teraz za ukazana w jasnym wietle. I my take :.:sterium tego wita powtarzamy kadego roku w tym okresie."78 Pory roku przedstawiane s w sztuce nieomal zawsze za pomoc tych De resurrectione carnis 12; PL 2, 857. De solemnitate paschali 3,4; PG 24, 697. 112

Zjawiska kosmiczne samych atrybutw: kwiaty (zwaszcza re i lilie) oznaczaj wiosn, kosy zb (czasem razem z kwiatami) - lato, owoce, a mianowicie winogrona -jesie, oliwki - zim, bo zbir oliwek przypada na dwa ostatnie miesice roku. Co prawda jako atrybutw uywano take zwierzt, np. kol na oznaczenie wiosny, zdobycz myliwsk - zimy, przewaaj jednak motywy rolinne, ktre rnie tylko ze sob zestawiono. Mona podzieli je pod tym wzgldem na cztery grupy: 1) gowy albo popiersia uwieczone plonami pr roku; 2) postacie modziecw wyrnionych odpowiednimi atrybutami; 3) sceny, na ktrych mae duchy opiekucze wykonuj rne prace niwne; 4) ornamentalne pasy, wiece, bukiety itp. skadajce si z plonw rnych pr roku. Oprcz sensu eschatologicznego, przedstawienia te wyraaj jeszcze inny sens, cile zwizany z eschatologicznym, ktry czytelny jest zwaszcza w tzw. wiecu roku liturgicznego. Wieniec ten skada si z czterech typowych motyww rolinnych i oplata zwyciskiego Baranka Boego. Klasyczny przykad takiego wieca znajduje si w Rzymie, w bocznej kaplicy baptysterium lateraskiego (mozaika z V w.). Innym, dla tego ujcia wanym, przykadem jest dyptyk ze skarbca katedry w Mediolanie, z rzebami z koci soniowej, ktre pochodz najpniej z pierwszej poowy V w. Wieniec z Barankiem stanowi tu punkt rodkowy omiu maych scen, ktre przedstawiaj tajemnice wit Objawienia Paskiego i Wielkanocy. Szczegy caej kompozycji bardzo cile s z sob powizane i sugeruj, e sam wieniec naley interpretowa liturgicznie; jest symbolem roku kocielnego, ktry w nieustannie nastpujcych po sobie porach roku uobecnia tajemnice zbawienia. Ich centralnym oraz najwyszym punktem jest tajemnica Wielkanocy (Baranek). Roczny cykl wit prowadzi za wiernych do ostatecznego celu - zmartwychwstania. Tak wic wieniec roku liturgicznego w swym podwjnym znaczeniu naley do najgbszych i najwaniejszych symboli chrzecijaskich. Kolejno atrybutw pr roku nie jest we wszystkich kompozycjach taka sama, lecz jest potraktowana bardzo swobodnie. W sztuce sakralnej spotyka si take wiece doynkowe nie dzielone ju jednak na cztery wspomniane czci. W centrum na przykad mozaiki, znajdujcej si na sklepieniu prezbiterium kocioa San Vitale w Rawennie, Baranka Boego okala jedynie zielona girlanda pena owocw, bdcych tworem fantazji artysty.

W redniowieczu znikaj utrzymane w prostej formie motywy pr roku i dominuj przedstawienia prac rolnikw przy zbiorach. Bliskie przedstawieniom pr roku s - oparte na wzorach antycznych - obrazy zodiaku i poszczeglnych miesicy. Treci tych ostatnich s prace, ktre zazwyczaj wykonuje si w danym miesicu. Pierwotnie miay charakter sakralny, w redniowieczu za chocia zewiecczay, to jednak czsto umieszczano je na fasadach katedr i w stallach, a take wykorzystywano w zdobnictwie religijnych ksiek. Byy po prostu kalendarzem dla ludu. Wczajc je do sfery sakralnej chciano, by moe, podkreli wito codziennej pracy. Koci uwica cztery pory roku uroczycie obchodzc pocztek kadego kwartau79. 79 Chodzi o tzw. uattuor tempora, dni kwartalne albo suche dni, obchodzone w Kociele katolickim cztery razy w roku po trzy dni: 1) po pierwszej niedzieli Wielkiego Postu (wiosenne); 2) w oktawie Zielonych wit (letnie); 3) po wicie Matki Boskiej Bolesnej (jesienne); 4) po trzeciej niedzieli Adwentu (zimowe).

I -.e -ii oku IV BARWY Uwagi oglne Wraenie barw powstaje w naszym oku na skutek oddziaywania na elektromagnetycznych fal wietlnych, ktre w zalenoci od swej dugoci wywouj rozmaite odczucia. Biae wiato soca i cia wietlnych zawiera wszystkie dugoci fal. Gdy jednak przechodzi przez pryzmat szklany albo kropl wody, rozdziela si na siedem kolorw tczy. Nie ma wrd kolorw biaego i czarnego, ktre zajmuj wrd barw szczeglne miejsce; brak wiata odbiera si jako barw czarn, za jego penia daje wraenie barwy biaej.

Podstawowe kolory nosz wasne nazwy. Gdy jednak chce si nazwa niezliczone odmiany i odcienie powstae z ich zmieszania, odczuwa si brak waciwych sw. Nazywa si je wic podug rzeczy, ktrym s waciwe, czy podug pochodzenia jakiego sztucznie otrzymanego barwnika, czy podug uczucia, ktre wywouj. Pojedyncze jest rwnie pikno barwy, sprawione przez ksztat i ujarzmienie mroku w materii, przez obecno niecielesnego wiata, ktre jest 1 wtkiem rozumnym, i ide." 1 Kolor staje si widoczny dopiero w wietle ognia; wszystkie rzeczy otrzymuj swj koloryt w chwili, gdy padaj na nie promienie ognistego soca albo poncej lampy. Kada z barw jako rnica si od pozostaych, 2 wic swoisty fenomen, i jako stanowica zarazem tylko elementy jednego, czystego wiata odznacza si sobie tylko waciwymi cechami, ktre jed-r.ak w tej samej mierze przysuguj pozostaym. I jak samo wiato jest obrazem czystego, ywego ducha przewyszajcego materi, tak poszczeglne barwy s analogiami albo symbolami okrelonych przedmiotw czy, :.'.< jak w dziedzinie etycznej, pewnych cnt i odpowiadajcych im postaw. Barwy nale do najbardziej wymownych rodkw wyrazu. S oznak ;b, narodw, wsplnot i rodzin, manifestacj postawy religijnej i poli -znej, wyrazem aoby, radoci czy hodu; widniej jako znak rozpo-.awczy na chorgwiach, herbach, wstgach itp. Barwa czsto okrela, wzmacnia czy zmienia znaczenie jakiego sym-:iu. Spord wielu przykadw mona by przytoczy czterech jedcw : okaliptycznych zasiadajcych na czterech koniach o rnych barwach \p 6,3-8) i zielon szmaragdow tcz otaczajc tron Boga (Ap 4,3). Do najstarszych wiadectw symboliki barw naley przypisanie okre--ych barw siedmiu gwnym ciaom niebieskim w kulcie astralnym prawianym przez Babiloczykw. Kady stopie wie planetarnych (zik- wznoszcych si spiralnie w niebo zosta wyrniony odrbn

Plotyn, Enneady I, VI: O piknie 3. Przeoy i wstpem opatrzy Adam ikiewicz, PWN, Warszawa 1959, t. 1, s. 105 (Biblioteka Klasykw Filozofii). i 114 Barwy barw: kolor czarny oznacza Saturna, ciemnoczerwony - Jowisza, jasnoczerwony - Marsa, zoty - Soce, jasnoty - Wenus, niebieski - Merkurego, srebrny - Ksiyc. Na zikkuracie w Borsippa zachoway si jeszcze lady tych kolorw. Przepisy Prawa Mojeszowego, dotyczce sporzdzenia zason witego Namiotu i szat najwyszego kapana, maj w Pimie witym zasadnicze znaczenie w tej materii. Oprcz zota, wymienia si w nich stale te same barwy: bia (bisior), purpurow, szafirow, (hiacyntow; niebiesko-pur-purow) i karmazynow (coccus). Druga z ksig Mojeszowych, Ksiga Wyjcia (25,3n.; 26,1; 27,16; 28,5.6.8.15.31.33.37), przekazuje odnone polecenia Boga, o wykonaniu ktrych donosz rozdziay 36, 38 i 39. Jzef Flawiusz przypisuje owym barwom symboliczne znaczenie, przekazywane przez prastar tradycj. Bisior, delikatne, biae ptno, wyobraa ziemi, albowiem z niej wyrasta len; purpurowa przedstawia morze, jako e yj w nim limaki szkaratne, szkaratniki; szafirowa (hiacyntowa) musi wyobraa powietrze (niebo); a szkarat (karmazyn) jest chyba symbolem ognia2. Naley jedynie zauway, e dwa pierwsze objanienia odnosz si do materiau, a nie do barwy. Zwizek czterech gwnych kolorw z czterema ywioami by zreszt oglnie znany w staroytnoci. w. Hieronim przytacza interpretacj Jzefa Flawiusza i uzasadniajc owe przepisy rytualne, dodaje, e godzi si, aby najwyszy kapan modli si nie tylko za lud Izraela, lecz take za cay wiat, bo wiat ten skada si z ziemi, wody, powietrza i ognia i te cztery pierwiastki s podstaw wszystkiego"3; na owe za pierwiastki wskazuj wanie wspomniane barwy. Nawet jeszcze w. Tomasz z Akwinu przypomina w swej Summie teologicznej 4 symboliczn wykadni barw podan przez Jzefa Flawiusza, a nastpnie symbolik t odnosi do dziedziny moralnej, podobnie jak to czyni ju Orygenes.

Ta moralna interpretacja symboliki barw, o nieco tylko zmienionej symbolicznej interpretacji barw liturgicznych przekazywanej przez tradycj starotestamentow, przybraa w kulturze chrzecijaskiej nastpujc posta: barwa biaa staa si symbolem czystoci, purpura - mczestwa, szkarat (karmazyn) - mioci, szafir (hiacynt) - kontemplacji nieba. Do omwienia barw, o ktrych wspomina si na innych miejscach Biblii, zwaszcza w Pieni nad Pieniami i Apokalipsie, powrcimy przy okazji. Liturgiczny kanon barw szat liturgicznych ustali si dopiero w ostatnim wierwieczu XII w. By wsplnym dzieem redniowiecznej tendencji dostrzegania we wszystkim symbolicznych znacze oraz mistycznych pogldw i rozwaa dopatrujcych si pewnego pokrewiestwa midzy barwami i oddziaywaniem barw na dusz a treci wit i okresw 2 Por. Dawne dzieje Izraela III 7,7. Pierwszy,przekad polski z jzyka greckiego pod redakcj ks. E. Dbrowskiego, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1979, s. 199. Tekst ten dosownie brzmi: Tkaniny uplecione z czterech rodzajw nici s symbolem czterech ywiow: byssos zapewne wyobraa ziemi, albowiem z niej wyrasta len; purpura przedstawia morze, jako e zaczerwienione jest ono krwi ryb; bkit musi wyobraa niebo, a szkarat jest chyba symbolem ognia". 3 List LXIV, 18 (do Fabioli), w: w. Hieronim, Listy. Przeoy i przedmow zaopatrzy ks. dr Jan Czuj, IW Pax, Warszawa 1952, t. 2, s. 49. * Por. Summa theologica, 1-2, q. 102, a. 4 ad 4. no'.ersi Barwy 115 kocielnych o specyficznym, waciwym im charakterze5. W czasach wczesnochrzecijaskich i we wczesnym redniowieczu nie byo - podobnie jak jeszcze obecnie w Kociele prawosawnym - adnych regu dotyczcych kolorw liturgicznych. Szaty liturgiczne miay rne kolory, chocia przewaaa biel.

Innocenty III (1198-1216) mwi o czterech barwach kocielnych: biaej, czerwonej, czarnej i zielonej, omawia je w kontekcie czterech barw, o ktrych wspomina Stary Testament, i symbolicznie uzasadnia stosowanie ich w liturgii (por. ponisz symbolik poszczeglnych barw). Wydaje si, e barwa fioletowa nie bya jeszcze wtedy stosowana w paramentach, zamiast niej uywano koloru czarnego. Do tych czterech (kolorw) - koczy papie Innocenty swoje wywody - sprowadza si inne. Do purpurowego szkaratny, do czarnego fioletowy, do zielonego szafirowy."6 sci. i: Siego 199. rnow Biel Biel jest kolorem nierozszczepionego wiata. Jest wyrazem radoci witecznego nastroju. Kadego czasu niech szaty twe bd biae" - zachca Eklezjastes (Koh 9,8), nawoujc do uywania radoci ycia. ''* duchu chrzecijaskim za pisze Klemens Aleksandryjski: Dla ludzi -iujcych pokj i wiato odpowiednim kolorem jest biel"7. W Grecji . -.v Rzymie szaty, zwaszcza witeczne, byy koloru biaego. Biae szaty r.osili kapani pogascy, skadajc ofiary bogom wiatoci. Greckie Asvkc oznacza barw bia w jej rnych odcieniach, a do .colom szarego wcznie. W skali kolorw jest wic barw o stosunkowo szerokim zakresie. Biel" obejmuje nawet kolor jasnoty, tak e tawy oiask moe zastpi czyst biel. Materiaem, o ktrym Prawo Mojeszowe najczciej wspomina, mwic o tym, co potrzebne jest do sprawowania kultu w wityni, to ~anie delikatne biae ptno - bisior. Gdy Chrystus przemieni si na grze Tabor, Jego odzienie (...) stao s: biae jak wiato" (Mt 17,2; Mk 9,3; k 9,29). Podobnie opisuj Ewan-felici szaty aniow, ktrzy ukazali si przy zmartwychwstaniu i wniebo-

-.pieniu Pana (Mt 28,3; Mk 16,5; J 20,12; Dz 1,10). Najczciej mwi "leli, jako o kolorze uwielbienia, Apokalipsa w. Jana, co te odpowiada .arakterowi tej ksigi. Biel wyobraa w niej doskona czysto, zwycis-j i wieczn chwa: na biao ubranych jest dwudziestu czterech Starcw -.o 4,4), tak samo jest odziany wielki tum, ktrego nie mg nikt iczy" (Ap 7,9), a Oblubienica Baranka jest przyobleczona w czyste, ;!e i poyskujce ptno z bisioru, ktre oznacza: czyny sprawiedliwe .tych" (Ap 19,8; por. te Ap 3,4 n.; 6,2; 15,6; 19,11.14). 3iae kamyki albo biaa fasola byy przy gosowaniach znakiem korzys-m. wyraajcym zgod. V liturgii biae paramenty s - jako symbol wiata, chway i czystoci -zepisane na wita, ktre powicone s Bogu i Chrystusowi, z wyjt-rr. wit, w ktrych obchodzi si pamitk mki Paskiej. Biel obowiW zakresie kolorw liturgicznych Konferencje Episkopatw poszczeglnych :. jw mog podejmowa - zgodnie z postanowieniami Soboru Watykaskiego II :sowne decyzje. ' De sacro altaris mysterio lib. I, cap. 65; PL 217, 802. Paedagogus lib. III, cap. 11; PG 8, 627. 116 Barwy uje take w wita Matki Boej, w uroczysto aniow, wyznawcw, dziewic, w wito narodzenia Jana Chrzciciela, w dniu Wszystkich witych, w rocznic powicenia kocioa, podczas naboestw sakramentalnych, przy wikszoci aktw powice przedmiotw kultu oraz przy udzielaniu sakramentw, z wyjtkiem sakramentu pokuty i namaszczenia chorych. W dawnych czasach neofici otrzymywali bia sukni chrzcieln, ktr nosili przez ca oktaw Wielkanocy. Jeszcze obecnie wrcza si bia sukienk dziecku przyjmujcemu sakrament chrztu albo przynajmniej nakada si na nie kraj biaej stuy kapaskiej ze sowami: Wemij szat bia i donie j nieskalan przed trybuna Pana naszego Jezusa Chrystusa, aby mia ycie wieczne. Amen"8.

Liczne zakony nosz biae habity. Noszenie biaio-jedwabistej sutanny jest przywilejem papiea. Uroczyste biae suknie, ktre nosz przy rnych religijnych okazjach dziewczynki i kobiety (Pierwsza Komunia wita, bierzmowanie, lub), s znakiem czystoci, niewinnoci, dziewictwa. Biel, jako kolor, ktry jeszcze wszystko w sobie zawiera, jest take symbolem pocztku, otwartych moliwoci, nowego. Bkit Barwa niebieska jest kolorem firmamentu, dlatego te symbolem nieba i wszystkiego, co ma z nim jaki zwizek. Dla Hindusw bkit, jako barwa chmur deszczowych, jest symbolem Kriszny. Na Wschodzie do powszechne jeszcze dzisiaj jest przewiadczenie, e kolor niebieski chroni przed zym spojrzeniem, natomiast w staroytnoci za kolor chronicy przed zem uchodzia czerwie. Gdy Jahwe zawar przymierze ze swoim ludem, wstpi Mojesz z Aa-ronem i kilkoma ze starszyzny na gr Synaj. Ujrzeli Boga Izraela, a pod Jego stopami jakby jakie dzieo z szafirowych kamieni, wieccych jak samo niebo" (Wj 24,10). Wedug antycznych pogldw kosmologicznych, sklepienie niebieskie byo nieruchome, mocno osadzone w swych fundamentach. Verbo Domini coeli firmati sunt" - mwi Psalm 32,6 (Wlg). Dlatego bkit jest take symbolem trwania, staoci i wiernoci. Uywany w kulcie ydowskim szafir (hiacynt, vatav&oc), niebieska odmiana purpury, mia przypomina Izraelitom o Bogu nieba, a niebieska szata wierzchnia najwyszego kapana bya symbolem jego bezporedniego obcowania z Najwyszym. Bkit hiacyntowy mia w staroytnoci warto niemal tak sam, jak miaa ciemnoczerwona czy fioletowa purpura. Wulgata wymienia j jako barw krlewsk zarwno w Ksidze Syracha (40,4), jak i w Ksidze Ezechiela (23,6) i Ksidze Estery (1,6), gdy mwi o zasonach w przebogatym paacu Aswerusa (Kserksesa). Bkit z jednej strony podziela symboliczne znaczenie z purpur, a z drugiej za z biel, jeli s one znakiem wanie nieskazitelnoci, niezawisoci i czystoci, a wic przymiotw, ktre s waciwe wszystkiemu, co zwizane z niebem.

Dlatego kolor niebieski zosta kolorem Matki Boej, a niebiesko-biay znakiem szczeglnego powicenia si 8 Chrzest. Biaa szata, w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. benedyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, s. 1330. Barwy 117 ow, t:usa inny Niepokalanej Dziewicy. Od XV w. Matk Bo przedstawia si czsto, ale nie wycznie, w jasnoniebieskim albo niebieskim paszczu, natomiast styl starszy, bizantyski, ciemnoczerwon albo ciemnoniebiesk purpur podkrela krlewsk godno Bogurodzicy. Czer Czer pozbawiona wiata (ater, niger, \ieXac) ustpuje niejako bogactwu wiata innych kolorw, chocia zestawiona z nimi albo przeciwstawiona :m moe da pikny efekt. Sama w sobie jest mroczna, jest kolorem nocy, zniszczenia, aoby, przede wszystkim mierci i krlestwa zmarych, dlatego te jest kolorem bogw podziemia i ich zwierzt ofiarnych. Bdc przeciwiestwem naturalnego wiata jest rwnie w znaczeniu duchowym symbolem wiecznej ciemnoci, grzechu i szatana. Wyraenie czarna dusza" oznacza po prostu grzeszn dusz", a lud nazywa szatana zwykle Czarnym". W staroytnej grece piekc i novripc maj takie samo znaczenie jak okrelenia czarny" i zy, niebezpieczny i straszny". Czarny materia uzyskiwano w staroytnoci z sierci czarnych kz. Sporzdzano z niego szaty aobne i pokutniczce, o ktrych Pismo wite ~-.wi na wielu miejscach. I tak na przykad w apokaliptycznej wizji koca .viata czytamy: Soce stao si czarne jak wosienny wr" (Ap 6,12),

i w Ksidze Judyty: Tam zdja wr, ktry przedtem nosia, i zrzucia z siebie ubranie wdowie" (Jdt 10,3). Oskareni stawali, jak powiadcza Jzef Flawiusz, przed sdem w czarnych szatach; dunicy i proszcy o ask przywdziewali rwnie czarne szaty. Kult ydowski wyklucza t arw aoby. W liturgii czarne paramenty obowizyway do Soboru Watykaskiego II Wielki Pitek i we wszystkich uroczystociach aobnych, do koca XII .. take przy okazjach majcych charakter pokutny i przebagalny, kt" m pniej przypisuje si kolor fioletowy. Obecnie czer jako kolor .urgiczny utracia w znacznym stopniu swe znaczenie. Pozostaa jednak chocia nie wycznie - kolorem stroju kapanw i osb zakonnych. .redniowieczni pisarze kocielni widz w tym symbol wzgardzenia wiatem, pokory i skromnoci. Bez wtpienia, znaczenie ma w tym wypadku :e aspekt znalezienia, po porzuceniu wiata, schronienia w Bogu (por. KdI 3,3 n.). Zarwno jednak w sferze sakralnej, jak i wieckiej kolor ;arny ma te charakter odwitnoci. Czerwie ;no byszczca czerwie naley - zgodnie z rozporzdzeniami Prawa eszowego do barw tkanin uywanych w kulcie ydowskim. Kar-n uzyskiwano z samic czerwcw, ktre yj na wiecznie zielonych eh Palestyny, koszenil za z owada, ktry yje na pewnym gatunku :sa. W czerwieni widziano kolor krwi, w ktrym jest ycie wszel-ciaa" (Kp 17,14)9. Kolor czerwony jest znakiem siy i modoci, '.' czasach prehistorycznych dawano wyraz wierze, e posypywanie zmarych on ziemi elazist zapewni im ycie w tamtym wiecie. Posypywanie vch ziemi pozostaje zatem w cisym zwizku z wiar w istnienie tamtego .. kolor za czerwony jest po prostu kolorem arzcego si wiata. Liczne -iska szcztkw dowodz, jak wana dla ludzi wczesnego paleolitu wydawaa

118 Barwy barw ognia, w znaczeniu przenonym take ognia mioci. Czerwie przypomina pomienie wschodzcego i zachodzcego soca. Wrd wszystkich barw jest najbardziej jaskrawa, najbardziej kujca w oczy. Byki i sonie podnieca do walki. Malowano ni posgi bokw (por. Mdr 13,14), zwaszcza te, ktre byy uosobieniem podnej siy natury, peni ycia. Nierzdnice zwyky ubiera si w szaty koloru jaskrawej czerwieni, aby zwrci na siebie uwag mczyzn i przywabi ich (por. Jr 4,30). Apokalipsa w. Jana kreli obraz takiej kobiety: Wielki Babilon, Macierz nierzdnic i obrzydliwoci ziemi" (Ap 17, 1-6). Take siedmiogowa Bestia, na ktrej zasiada owa nierzdnica, jest szkaratna (Ap 17,3). Czerwie bya te kolorem wojownikw na znak przelewanej przez nich krwi, naraania swego ycia i pomiennego mstwa (por. Ne 2,4). Ignei animi sit index et stimulus" - czyni uwag do tego miejsca Korneliusz a Lapide10. Wojownicy, malujcy swj or na czerwono i przywdziewajc szkaratne szaty, chcieli doda sobie odwagi i wzbudzi swoim wygldem lk nieprzyjaciela. Rzymska kohorta naoya Jezusowi na pomiewisko szkaratny paszcz onierski. W staroytnoci panowa przesd, e kolor czerwony chroni przez zranieniem i wszystkimi innymi niebezpieczestwami, a nawet odstrasza demony. Jeszcze w czasach chrzecijaskich w. Jan Chryzostom gani noszenie czerwonych sznurw jako filakterii. Nie tylko w stosunku do ludzi przypisywano tej barwie takie dziaanie. Wiemy, e Egipcjanie co roku malowali czerwon farb take drzewa, zwierzta i inny dobytek, aby swoj wasno uchroni od poaru i innych szkd oraz zapewni drzewom urodzajno, a podno zwierztom. Mwi si, e naladowali w tym przypadku ydw, ktrych ocalio przed dzieem anioa mierci posmarowanie odrzwi krwi baranka paschalnego n. Barwa czerwona odgrywaa wielk role podczas uroczystoci weselnych. Zarwno Pliniusz, jak i inni pisarze staroytni donosz, e podug zwyczaju rzymskiego panny mode nosiy pomienno-czerwony welon, flammeum". Zdaniem za Dalmanna, dobrego znawcy obyczajw palestyskich, jeszcze dzisiaj uywa si w Palestynie w czasie uroczystoci weselnych czerwonych wiecw i takiego samego koloru baldachimw ozdobionych zotymi nimi.

Niemieckie zwyczaje ludowe jeszcze obecnie przypisuj barwie czerwonej dziaanie ochronne, i to zarwno przy zalubinach, jak i przy porodach i mierci. W staroytnoci czerwona barwa miaa zastosowanie w ceremonii pogrzebowej, wyobraaa i zastpowaa krew. Czerwona szata nakadana na zmarego czynia ze wit ofiar, tak i mg on, pojednany ze wiatem podziemnym, zej do krlestwa zmarych12. W Biblii czerwie jest barw grzechu (por. Iz 1,18), pokuty, krwawej ofiary. Charakteryzujc niektre typy starotestamentowe, egzegeci zwracaj uwag na kolor czerwony i odnosz go do natury ludzkiej i zbawczej krwi Chrystusa. Tak jest w przypadku karmazynowych nitek, ktrymi zwizywano gazki hizopu do pokropienia przez kapana czowieka oczysi obecno czerwieni w pobliu zmarego i z jak stanowczoci przestrzegali zwyczaju posypywania go czerwon ziemi, ktra moga mu zapewni ycie po mierci (por. I. Lissner, Aber Gott war da, Olten - Freiburg i. Br. 1958). 10 Commentaria in Scripturam Sacram, Paris 1891. 11 Por. tame. 12 Jahrbuch fur Liturgiewissenschaft" 4: 1924, nr 179. Barwy 119 :en (wa t,.vej >raiczej ymi czygali po

szczonego z trdu (Kp 14,4.49), purpurowego powrozu uwizanego przez Rachab u okna swego domu podczas oblenia Jerycha na znak, ktry mia przynie jej ocalenie, i czerwonej krowy, z ktrej popi mieszano z wod oczyszczenia (Lb 19,2). Czerwona krowa oznacza - zdaniem w. Augustyna ciao Chrystusa (...) czerwone jest ono z powodu krwi mki." 13 Take obryzgane krwi szaty Mesjasza wstpujcego do toczni wyobraaj Jego mk (Iz 63, 1-3), Fragment z Pieni nad Pieniami: ..Miy mj nienobiay i rumiany" (5,10) wyjania zwile w. Ambroy: ,.Miy mj nienobiay i rumiany* (Pnp 5,10). nienobiay wiatoci Bo, rumiany ozdob postaci ludzkiej, ktr przybra w tajemnicy wcielenia" 14. W zwizku z innym fragmentem tej samej ksigi: Twoje wargi s czerwone jak sznur" (4,3), zauwaa w. Hipolit w odniesieniu do Kocioa: Sznur oznacza suszno (mowy), ktra pochodzi z serca, jest on za koloru czerwonego dlatego, e zabarwia go krew niemiertelnego Baranka". Dwukrotnie barwiony coccus (karmazyn), czwarty kolor z uywanych w wityni starotesamentowej, uwaaj Ojcowie Kocioa, a po r.ich w. Tomasz z Akwinu, za kolor wyobraajcy mio Boga i bli-r.iego: Ad significandam charitatem geminam, Dei et proximi"15. W liturgii szczeglnie podkrela si symboliczny zwizek zachodzcy midzy czerwon barw a Duchem witym. On jest przecie rkojmi mioci zoon przez Trjc Przenajwitsz, On zapala w wiernych 3gie mioci i zstpi na apostow w postaci ognistych jzykw. Dlatego te zarwno w Zielone wita i w czasie ich oktawy, jak i w mszach wotywnych do Ducha witego uywa si szat koloru czerwonego. Kolor :en obowizuje take we wszystkie wita Mki Paskiej i Krzya witego, a take w wita apostow, ewangelistw i mczennikw. Twrcy mozaiki, ktra znajduje si w bazylice S. Maria Maggiore w Rzymie, a pochodzi z V w., przedstawili aniow o twarzach czerwonych jak ogie, aby podkreli ich czysto duchow natur. a ikonach Kocioa prawosawnego przedstawia si Matk Bo ubra-- w czerwon szat. Kolor ten nawizuje zapewne do znaczenia pierwo-.r.ie czarniawo-ciemnoczerwonej albo ciemnoniebieskiej purpury, ktr dawniejsza sztuka (mozaika i malarstwo) wyrniaa Madonn. W liturgii paramenty koloru czerwonego s przepisane na Zielone witki. Maj one wskazywa na ogie Ducha witego, ogarniajcego Koci i ponaglajcego, by ogniem mioci rozpali cay wiat. Czerwony .<olor szat

liturgicznych w wita apostow, ewangelistw i mczennikw wyobraaj rwnie Ducha witego, ktry doprowadzi ich nawet do ofiary krwi. Czerwie w Wielki Pitek nie tylko wskazuje na przelan w mce krew, lecz take na zwycistwo krla, tak jak w Niedziel palmow. W naszych czasach rwnie psychologia gbi udziela pewnych informacji o znaczeniu koloru czerwonego16. Znaczenie to jest wielorakie, 13 Quaestiones in Heptateuchum TV, 33; PL 34, 733. 14 Ezpositio in psalmum 118, sermo 5, 8; PL 15, 1320. 15 Sttmmo theologica 1-2, q. 102, a. 4 ad 4. 16 Por. zwaszcza I. Riedel, Farben. In Religion, Gesellschaft, Kunst und Psychoterapie, Stuttgart 19843, s. 15-46 (Reihe Symbole); M. Luscher, Der Liischer Test. Persnlichkeitsbeurteilung durch Farbwahl, Reinbek b. Hamburg 1971, s. 26 n.; --ne, 4 - Farben. Mensch oder der Weg zum Gleichgewicht, Miinchen 19843, s. 22 'Goldmann Taschenbuch 10857/980). 120 Barwy odpowiednio do licznych moliwych odcieni tej barwy. Ostatnie z nich sigaj od delikatnego ru, jako wyrazu dziecicej czuoci, po ciemn, krlewsk purpur. Intensywny kolor czerwony z odcieniem ci moe oznacza wybuch, czyn, walk. Szkarat moe wskazywa na samowiadomo, si, kreatywno. Czerwie, jako kolor krwi, ma te pewien zwizek z przeyciami cielesnymi, cielesnoci, macierzystwem. Tak wic czerwie jest te kolorem wielkich matek. Na wielu przedstawieniach Matka Boa nosi pod niebieskim paszczem czerwon sukni. Purpura i fiolet Kosztowna purpura uchodzia w staroytnoci za najpikniejsz i najwytworniejsz barw. Uzyskiwano j ze limakw szkaratnych (murex, nopcppa), ktrych cztery gatunki wystpoway kiedy w wielkich ilociach na pobrzeach Morza rdziemnego, zwaszcza u wybrzey Fenicji, a obecnie na skutek

nadmiernych ich pooww stay si rzadkoci. W zalenoci od gatunku tych may, ich przygotowania i zmieszania z odpowiednimi skadnikami otrzymywano rne odcienie purpury, przede wszystkim purpur ciemnoczerwon czy fioletow, przechodzc w czer, podobn do koloru zastygej krwi, nastpnie purpur niebiesk w ciemniejszym albo janiejszym odcieniu, a take purpur o ywej czerwieni, podobn do coccus czy karmazynu. Dzisiaj nie da si ju dokadnie ustali rnic midzy wszystkimi znanymi w staroytnoci odmianami purpury. Poniewa kady limak szkaratnik zawiera tylko bardzo niewielk ilo barwnika, potrzebowano, w porwnaniu do wagi materiau, ktry mia by ufarbowany, sze razy wicej may. Trwao purpury i jej odporno na wiato byy nieomal nieograniczone, a nawet jej mienicy si blask przybiera na sile w wietle sonecznym. Jej cena bya wic odpowiednio wysoka, tak e tylko ludzie zamoni mogli naby sobie purpur. Purpura bya barw wit, bosk, krlewsk, bya symbolem ycia, gdy przypominaa kolor yciodajnej krwi. Okrywano ni posgi bogw, zwaszcza posgi bogw wiata podziemnego. W Rzymie uywano purpury od dawien dawna.17 Peny strj z purpury by jednak wycznym przywilejem cezarw. Nikomu innemu nie wolno byo go nosi pod grob kary mierci za zdrad stanu. Dozwolone byo jedynie uywanie purpury jako dodatku do zwykego stroju, zwaszcza jako clavi, tzn. dwch wskich pasw, biegncych rwnolegle od ramion do samego dou tuniki. Pasy te byy pocztkowo znakiem wskazujcym na przywilej stanu, potem stay si w koach zamonych do powszechne. Z powodu szczeglnych waciwoci purpury i jej symbolicznych odniesie rwnie Prawo Boe nakazywao, aby oprcz zota, bisioru i karmazynu uyto jej do sporzdzenia zason w przybytku i szat dla najwyszego kapana, a wic w kulcie Jahwe, jedynego prawdziwego Boga i Krla krlw. Poniewa Izraelici od czasu swego wyjcia z Egiptu przez wiele lat wdrowali po pustyni, jest bardzo prawdopodobne, e materia do utkania zason i szat arcykapana zabrali ze sob z Egiptu albo nabyli od przejedajcych karawan. Purpury, bdcej kolorem Boga, naley te dopatrywa si w szafirowym kolorze sznurka, z ktrego Izraelici sporzdzali sobie frdzle umiePor. Pliniusz Starszy, Historia naturalis IX, 39.

Barwy 121 f n, e :a.en Tak iek:nic szczane na krajach swoich szat, aby pamita, i maj by witymi wobec swego Pana i zachowywa Jego przykazania (por. Lb 15,38-41; Pwt 22,12). Pismo wite wspomina czsto o purpurze; nawet wwczas, gdy nie omawia starotestamentowych kwestii liturgicznych: purpurowe szaty zwycionych krlw przypady ydom jako zdobycz wojenna (Sdz 8,26; 1 Mch 4,23); purpur by wycielony tron Salomona (Pnp 3,10); Daniel Dn 5,7.16.29) i Mardocheusz (Est 8,15) otrzymali szaty purpurowe jako wyrnienie krlewskie; dzielna niewiasta" jest przyobleczona, na znak zamonoci, w szaty z bisioru i purpury (Prz 31,22), tak samo bogacz z przypowieci ewangelicznej ubiera si w purpur i bisior k 16,19). Czerwonawemu fioletowi rzymskiemu, noszonemu w rnych - w zale-r.oci od rangi i okolicznoci - odcieniach przez biskupw i innych dostojnikw kocielnych, mona by zapewne przypisa znaczenie, ktre przywizywano w staroytnoci do purpury. Kolor w tym przypadku jest r.ie tylko oznak wysokiej

godnoci stanu duchownego, lecz take - podobnie jak w starotestamentowym kulcie - kolorem Boga, do ktrego .v szczeglny sposb nale namaszczeni przez Pana i szafarze Jego "ajemnic. (...) imi kurii, do ktrej przynaleysz powiada Tertulian - ^Koci Chrystusa (...) Tam krew Pana twoj purpur i szeroki szlak r.a Jego krzyu." 18 Symbolika psowej purpury kardynalskiej jest jeszcze bogatsza i obejmuje take symbolik waciw kolorowi czerwonemu. Oznacza ducha, ogie i krew i jest znakiem gotowoci przyjcia mierci mczeskiej. Sowa, ktre papie wypowiada, nakadajc na gow kapelusz nowo mianowanemu kardynaowi, mwi o tym wyranie: Na pochwa Boga : dla ozdoby Stolicy Apostolskiej przyjmij ten czerwony kapelusz, oznak godnoci kardynalskiej. Niech bdzie on znakiem, e dla wywyszenia wiary witej, dla pokoju i spokoju chrzecijastwa, dla wzrostu i trwaoci witego Kocioa rzymskiego musisz si okaza nieustraszonym a do przelania krwi (...)". Ta pierwotna symbolika zupenie przestaa by czytelna w stosowanym w paramentyce liturgicznej kolorze fioletowym, ktry obowizuje - z wyjtkiem wit - w Adwencie, w Wielkim Pocie, w Dni Kwartalne i przy szystkich okolicznociach o charakterze pokutnym i zadoczynicym. Bizantyska sztuka mozaikowa czsto daje wyraz wysokiej godnoci Zhrystusa-Krla prawdziwego Kyriosa" (tytu ten by przywilejem cesar-:kim i oznacza cze bosk), przedstawiajc Go w szatach z czerwonawo fioletowej purpury przyozdobionej zotymi pasami (clavi), a wic w ta-:.ch, jakie nosi cesarz. W Rawennie taki sposb przedstawiania Chrys-.sa by powszechny, take w scenach z ycia Jezusa (pow ryb, rozwoenie chleba). W dawnej sztuce zdobienia ksig nadszed czas, aby artystom, ktrych - zpala ar wizji tamtego wiata, nie wystarczao ju zwyke biae to -rgaminu, aby przedstawi na nim obraz, ktry ukazywa si im poprzez Iowa witego tekstu kaligrafowanego - jeli to tylko byo moliwe przez nich samych w caoci. Pragnc wic, by to ich obrazw stanowo waciwe ramy dla krlewskiego Pana stworzenia", dla Krla ' De corona 13; PL 2, 115.

122 Barwy niebios", starali si mu nada - i tu daje zna o sobie tajemniczy jzyk kolorw barw purpury. Pergamin pocigano sokiem limaka szkarat-nika, co nadawao mu barw czerwonego wina albo niebieskoczerwon, a wic postpowano tak, jak czyniono to od czasw antycznych, ktre pozostawiy kilka rkopisw utrzymanych w tonacji purpury. Gdy za pniej nawet to purpurowe to nie wydawao si dosy nadziemskie", wtedy miejsce purpury zajo zoto, co oznaczao, e due paszczyzny pergaminu zamieniay si w zote to, ktremu dziki odpowiedniej technice nadawano lustrzany poysk19. Fiolet, powstay ze zmieszania bkitu i czerwieni, mona uwaa za kolor poredniczenia"20. Z oczyszczon duchowoci bkitu czy si ziemska i zmysowa witalno czerwieni. Fiolet zatem moe przedstawia rwnowag midzy niebem i ziemi, duchem i zmysami, elementem mskim i eskim, dniem i noc. Odpowiedni odcie fioletu moe wskazywa na niezdecydowanie, dwulicowo, chorob. W liturgii stosuje si paramenty koloru fioletowego przede wszystkim w Adwencie i w Wielkim Pocie. W tym kolorze liturgicznym mona upatrywa symbol walki ducha z ciaem. Jeli bkit wyobraa to, co Boskie, eteryczne, a czerwie to, co ludzkie, przesycone krwi, to w fiolecie w samej rzeczy odnajdujemy znaczc jedno."21 Z tej racji fiolet jest te kolorem wcielonego Boga-Czowieka, Chrystusa, ktrego zwaszcza w cierpieniu - w nim bowiem dopenia si przyjcie tego, co ludzkie, w to, co Boskie - przedstawia si jako odzianego w fioletowy paszcz. Fioletowym szatom w liturgii za zmarych naley nadawa takie samo znaczenie, podstawow bowiem myl przewodni liturgii za zmarych jest przejcie z tego wiata do Ojca" (por. J 13,1). Ziele Wdzik i pikno pocigaj oko, a bardziej ni jedno i drugie - wiea ziele zasieww" (Syr 40,22). Ziele jest kolorem kiekujcej rolinnoci, oczekiwania przyszych niw, dlatego te symbolem nadziei. Na jednolitym, a jednak bogatym rnorodnoci odcieni

zieleni, podou trawy, zi i lici mieni si wielo-rako kwiatw, rozwijaj si i dojrzewaj owoce. Zdaniem Dalmanna panny mode w okolicach Jerozolimy nosz zielone, bogato i kolorowo zdobione suknie lubne. Ten zwyczaj kae myle 0 szczciu, jakie niesie z sob mode ycie, i o nadziei. Barwa, ktra w wiecie rolinnym jest zapowiedzi ycia, ktre wyda owoc, ma rwnie, na mocy pewnej analogii, dla panny modej by znakiem bogosawiestwa licznego potomstwa, co wicej ma - jak utrzymuje dawny przesd ludowy - spowodowa to bogosawiestwo. Rwnie w zwyczajach kocielnych ziele odgrywa znaczc rol. Wystarczy wspomnie o wieych gazkach wierzbowych, ktre bogosawi si w Niedziel Palmow, a po naboestwie wsadza si w ziemi 1 zatyka za krzye w domach. W wito Boego Ciaa wiee gazki brzozowe zdobi drog, po ktrej idzie Pan pod postaci Chleba eucharystycznego. W niektrych okolicach panuje zwyczaj wicenia wieych 19 F. Osleder, Goldgrund, Purpur und Farb, 1959 (maszynopis). 20 Por. Riedel, Farben, s. 131-41. 21 Tame, s. 135. Barwy 123 :yk at, re :a .hza si

f a m :im zna co fiolet sz-:ie, zz. .mo vch eza :,ch s:ym relo.e .:ra go-ol. cgozi w uroczysto Wniebowzicia Najwitszej Maryi Panny (Matki Boej Zielnej). Ziele raduje oczy. Budzi rado i uspokaja, mwi o yciu i modoci, czyni dusz woln i zwraca umys ku dobrom nieprzemijajcym. Zieloni s ci, ktrzy zapuszczaj korzenie swej myli w niezniszczalnym dziedzic:wie."22 Apokalipsa w. Jana wspomina o tczy, ktra szmaragdowym wiatem otacza tron Boga; jest ona symbolem nadziei na miosierdzie nadchodzcego Sdziego. Posta Chrystusa przedstawiona przez Marca Chagalla w kolorach zielonych i zotych i umieszczona w witrau katedry zuryskiej jest sym-Dolem celu kosmosu i jego dopenionych dziejw. Rwnie i ono [stworzenie] zostanie wyzwolone z niewoli zepsucia, by uczestniczy w wolno-~ci i chwale dzieci Boych" (Rz 8,21; por. 8, 19-22)23. Innocenty III w swoich wywodach o kolorach obowizujcych w Kociele okrela ziele jako color medius". Znajduje si ona w porodku" innych barw, agodna i pojednawcza, uzupeniajca barwa czerwieni, poniewa powstaje ze

zmieszania koloru niebieskiego i tego i tworzy V ten sposb trjjedno trzech barw gwnych. W przepisach liturgicz-r.ych o paramentach ziele obowizuje w dniach zwykych roku liturgicz-r.ego, w dniach nie odznaczajcych si jakim szczeglnym charakterem. ''.' tych dniach duchowego wzroku nie przykuwa adna szczeglna tajem-ca zwizana z okrelonym witem, tak e moe on ufnie zwraca si _;czej ku tajemnicy miosierdzia Boego i przyszego spenienia. Wspczesny czowiek, ktry znw odczuwa brak cilejszej jednoci przyroda i jej poszukuje, moe w zielonych szatach liturgicznych obo-.zujcych w dni powszednie roku kocielnego widzie znak codziennej racy i powszechniego trudu w deniu wraz z caym stworzeniem do Hjga. Ziele jako kolor przyrody nabiera dzisiaj na znaczeniu take - kontekcie wysikw zmierzajcych do przywrcenia i zachowania :rowotnego rodowiska naturalnego. Kolor ty (gallus, iKrspog) uchodzi w najstarszej kulturze i religii Azji : ; rwnie wspaniay co purpura, zarwno sam w sobie, jak i jako symbol s\ata i majestatu. Niekiedy w swej symbolice by bardzo bliski sym-lice bieli. Najbardziej podany kolor ty uzyskiwano ze supka kwia-vego pachncego szafranu, crocus sativus. Farbowano nim szaty, obcowania, welony i buty i radowa oko Frygijczykw. Szafranowe okry-stp naleay do stroju krlw perskich nawizujcego do dawniej-_-3 stroju krlw babiloskich i medejskich. Uznanie, jakim na Wscho-cieszy si wietlisty, czysty cie szafranowy, znajduje odbicie y starszych mityczno-poetyckich wyobraeniach Grekw: Dionizos, .y te Bachusem, nosi KpoKwrg, szat szafranow, tak samo uczest-. jego wita. Zwaszcza boginie, krlowe i dziewice wyobraano sobie szatach tych jak szafran albo ozdobionych tym kolorem. Attyckie z;ewice tkay dla Pallas Ateny rnokolorow szat z motywami kroku= Grzegorz Wielki, Moralia lib. XXX, cap. 27; PL 76, 569. :: Por. I. Riedel, Marc Chagalls Griiner Christus. Ein ganzheitliches Gottesbild *:ederentdeckung der weihlichen Aspekte Gottes, Olten-Freiburg 1985. 124 Barwy

sw. ydzi w redniowieczu, obok innych oznak rozpoznawczych, musieli nosi ty spiczasty kapelusz. Sobr Lateraski IV (1215 r.) nakaza powszechne przestrzeganie tego zwyczaju wprowadzonego przez Maurw. Barwa ta jest rwnie kolorem dojrzaego zboa oraz zota. W sztuce przyjmuje te symbolik zota i podobnie jak zoto moe, na ile przypomina barw tego szlachetnego metalu, zastpi - dziki bogactwu symbolicznych znacze - w ozdabianiu paramentw liturgicznych kad inn barw kocieln. Wskazuje za na wieczne wiato, chwa, godno i potg. Kolor ty przysowiowo sta si kolorem zazdroci, co by moe naley tumaczy tym, e gwatowna zazdro silnie oddziauje na , powodujc zmiany nawet w samym wygldzie. .ce po-m-;n 30f KAMIENIE I METALE 1. Kamienie Uwagi oglne Kamie, ktry wyrnia pord rzeczy naturalnych zwykle twardo . chropowato, trwao materiau, czsto take osobliwy tajemniczy .ciztat, wskazuje niejako na istnienie ponadludzkiej siy i potgi, ktra r.viadomo pierwotnego czowieka napeniaa religijnym lkiem. Kamie, r.vaszcza za majestatycznie wznoszca si skaa, objawia jaki wyszy sposb bycia nie podlegajcy adnej zmianie, daje przeczucie absolutnego rytu przewyszajcego kruch egzystencj ludzk. Nabony lk czowieka prymitywnego odnosi si wic nie do kamienia jako takiego, lecz do rzeczywistoci, ktra kryje si poza tym materialnym zjawiskiem, do tego, co inne" i przynalene do wyszego wiata. W eminentny sposb odnosi si do tzw. kamieni niebieskich (meteorytw). Tam, gdzie one spadaj, otwiera si niebo, znajduje si brama niebios" i w pewnym sensie rodek nemi". Kamienie te s objawieniem obecnoci Boej, moliwoci zwizku midzy niebem a ziemi, uwaa si je wic za dom Boga", namaszcza olejem i oddaje si im cze religijn (np. Czarny Kamie w Kaabie). Kult 'er. odnosi si do

objawienia Boego, ktre dokonao si za porednictwem :'.xlu, albo jest upamitnieniem przymierza zawartego z Bogiem na danym ;ejscu. Dopiero gdy wyblaky tego rodzaju religijne wyobraenia, kamie _4ci kamienny posg kultowy zosta utosamiony z samym bstwem. Do lego wiata wyobrae nawizuj czy maj w nim swe rdo take rne z -zedstawienia bogw klasycznego antyku. Pierwotnie nie ociosany ka-e by symbolem Hermesa albo Apollina, dopiero pniej zaczto przedni wia bogw pod ludzk postaci. Kamienie grobowe take maj swj udzia w owej witoci, ktra dana .-: wiatu wraz z teofaniami dokonujcymi si za porednictwem kamiesmier bowiem take oznacza wtargnicie innego wiata w nasze ycie. Mego te kamienie grobowe uwaa si za miejsce wdarcia si za.atw w nasz wiat, na znak Boskiej obecnoci. W kulcie zmarych :niesiony na grobie zmarego kamie mia stanowi obron przed zjaimi duchw z krlestwa zmarych albo mia by obron zmarego przed - 3gimi mocami. W kamieniu tym yje - jak wierzono - nadal moc : -.arego, w witych kamieniach nadal yj duchy przodkw1. Dla pryWymownym przykadem s prehistoryczne dolmeny (por. s. 16 n.) na ob:.-ach zamieszkanych niegdy przez Celtw. W dolmenach tych znajduje si r.ciedy okrgy bd prostoktny otwr, zwany otworem dla duszy, ktry mia -:liwi duchowi zmarego wyjcie z grobu i zarazem dowodzi wiary ludw . r.-.votnych w dalsze ycie duszy po mierci. (Dokadniej na ten temat: W. Krause, Mrtigion der Kelten, w: tene, Bilderatlas zur Religionsgeschichte, Leipzig 1933). 126 Kamienie i metale

mitywnego pojmowania natury kamie nie jest martwy, lecz bywa znakiem skondensowanej siy i ycia. Dlatego te dotykanie go przynosi podno. Wedug szeroko rozpowszechnionego zwyczaju niepodne kobiety dotykaj witych kamieni, aeby ubaga dla siebie bogosawiestwo otrzymania potomstwa. Take dzieciom miao zapewni zdrowie dotykanie nimi witych kamieni albo przeciganie ich przez otwory wykute w witych kamieniach. W tym wiecie wyobrae ludw pierwotnych y rwnie nard wybrany. Jego wiadomo religijna zostaa jednak oczyszczona i uduchowiona dziki danemu mu objawieniu. Oczywicie wci zagraaa mu wielka pokusa powrotu do naturalnych przekona panujcych wrd ssiednich ludw pogaskich. Walka z kultem oddawanym bokom, z kultem kamieni (steli) przewija si przez Stary Testament jak srebrna ni (Kp 26,1; Lb 33,52; Pwt 4,28; 28,36.64; 29,17; Iz 37,19; Jr 2,27; 3,9; Ez 20,32; Dn 5,23 itd.). U Izraelitw istnia te zwyczaj wznoszenia kamieni dla upamitnienia jakiego wanego wydarzenia (np. Rdz 35; 14; 31,45; Joz 24,26 n.). Dwanacie kamieni, o ktrych wspomina Ksiga Jozuego, zostao ustawionych w Gilgal na znak czy jako symbol dwunastu pokole Izraela. Takie samo symboliczne znaczenie ma dwanacie kamieni, z ktrych Eliasz zbudowa otarz (1 Krl 18,31 n.). W duchu wysublimowanych bowiem wyobrae biblijnych, opoka, skaa czy kamie s waciwym symbolem Boga jako twierdzy nie do zdobycia, miejsca ucieczki Jego ludu. Jahwe jest w penym sensie tego sowa Opok Izraela", na ktrej czowiek moe si czu bezpieczny (Rdz 49,24; Iz 30,29; Ps 9,10; 18,3; 27,6; 31,4; 1 Sm 2,2; 2 Sm 22,3; Iz 17,10 itd.). W obawie, aby w czasach kultu steli nie dawa poywki kultowi bokw albo wyobraeniom pogaskim, Septuaginta we wszystkich odpowiednich miejscach zastpuje konkret przez abstrakt, a mianowicie opiek, si, ostoj itd., co oczywicie znacznie osabiao plastyczno okrelonych przedstawie. Wida to na przykad we zwrocie: Bo bogowie ich nie s jak nasz Bg", w ktrym okrelenia bogowie" i Bg" zastpiy konkretne wyobraenie skaa" - Bo skaa ich nie jest jak nasza Skaa" (Pwt 32,31). Mojesz na rozkaz Boga dwa razy wydoby wod ze skay na pustyni (Wj 17,6; Lb 20,11; Ps 114,8). Wedug pewnej legendy ydowskiej owa skaa towarzyszya ludowi podczas caej wdrwki przez pustyni. Niektrzy uwaali, e nie bya to skaa, a may kamyk, ktry nosia Miriam, siostra Mojesza. Take Tertulian

mwi o comite petra"2. Zdaniem innych woda, ktra wytrysna ze skay przerodzia si w rzek i pyna ladem Izraelitw. W pnoydowskich spekulacjach legenda przybraa wrcz groteskowe formy. Opowiadao si w niej o studni, ktra bya" razem z Izraelitami na pustyni. Bya ona podobna do skay, podziurawionej jak sito, a woda sczya si z niej i wypywaa jak z otworu butelki. Studnia t wspinaa si za Izraelem na wzniesienia i schodzia za nim w doliny. w. Pawe powouje si w 1 Kor 10,4 na t legend i j prostuje: Bya to skaa duchowa - ten sam Chrystus, ktry w swojej Boskiej preegzystencji towarzyszy wybranemu ludowi na pustyni i ywi go, jest obecny w swoim Kociele w sposb sakramentalny i mistyczny. Przytoczone wyej miejsca ze Starego Testamentu atwiej zrozumie na podstawie wspomnianego ju wyobraenia utosamiajcego Jahwe z opok. 2 De baptismo 9. Kamienie 127 ;na-nosi ko-:e-wie ory Sam Bg stan na skale naprzeciw Mojesza, kiedy ten w ni uderzy. Ta symboliczna czynno miaa za tylko oznacza, e to Bg sam uyczy D\vej wody. wita - take uyczajca wody - skaa jeszcze w innym kontekcie pojawia si w centrum religijnego obrazu wiata Izraela. Wedug prymitywnego wyobraenia ziemia wyrastaa z pierwotnego morza na ksztat wysokiej gry. wity niech bdzie uwielbiony, rzuci kamie w morze; z niego zosta zaoony wiat, bowiem powiedziane jest: Na czym si ?*upy wspieraj? Kto zaoy jej kamie wgielny (Hi 38,6). C uczyni 5-.vity? - niech bdzie uwielbiony. Swoj praw nog zanurzy kamie v gbinach pierwotnego morza i uczyni go zwornikiem wiata, podobnie jak czowiek umieszcza zwornik w sklepieniu. Dlatego tam jest ppek ziemi, od niego wzi pocztek cay wiat i na nim wznosi si witynia."3 Skaa zatem w Miejscu Najwitszym jest podug tych wyobrae - prapocztkiem stworzenia wiata i zarazem najwyszym miejscem na ziemi, jest bram niebios i naley do przyszego raju. Rwnoczenie skaa :: daa - jako zwornik pierwotnego morza - pocztek

wodom ziemi i jest -. ram do wiata zmarych. Z teje skay Miejsca Najwitszego rozlewao s: bogosawiestwo, jakim jest woda, na ca ziemi, gdy w wito Namiotw wod zaczerpnit z sadzawki Siloe wylewano na caopalny :?tarz ofiarny. To skadanie na otarzu wody, pierwotnie bdce po prostu obrzdem zamawiania deszczu, stao si pniej symbolem zesania Ducha witego (por. Iz 12,3) i znakiem wskazujcym na koniec czasw, kiedy bogosawiestwo mesjaskie - tak jak zapowiada Ez 47,1 - rozleje : na cay wiat. Gdy Jezus w wito Namiotw, nawizujc do tego -oczystego obrzdu, woa: Jeli kto jest spragniony (...) niech przyjdzie :: Mnie i pije" (J 7,37), wtedy przeciwstawia si owej witej skale jako -/caa prawdziwa i Dawca wody, jako Mesjasz, ktry spenia wszystkie : wizane z nim przeczucia i proroctwa. Do znaczenia skay jako symbolu Jahwe, jako rodka i zwornika wiata, .-:o fundamentu Miejsca Najwitszego nawizuj rwnie inne znacze kamienia, nie tylko kamienia naturalnego, ale take ociosanego, uy.inego do budowy (por. Za 3,9; 4,7; 10,4). W budowli szczeglnie wan .-.kej peni - jak wiadomo - kamie wgielny czy narony i zwornik; sztuce budowlanej staroytnego Wschodu wielk rol odgrywa za -mie narony. Wiza dwie czci murw, a waciwie spaja cay : :dynek. Dobierano go wic szczeglnie starannie i musia mie od:-:-.viednie rozmiary, niekiedy znaczne, np. przy budowie wityni jerozor.skiej kamie narony mia 6-7 m dugoci i 2-3 m szerokoci. Take Syryjczycy kadli niezwykle wielkie kamienie narone, jakkolwiek byy :r.e tylko ceglane. W kamieniu naronym przechowywano tabliczki z pa-.tkowymi napisami. Do tego zwyczaju nawizuje tekst Ksigi Izajasza: ,Przeto tak mwi Pan Bg: Oto Ja kad na Syjonie kamie, kamie dobrany, wgielny, cenny, do fundamentw zaoony. Kto wierzy, nie

ootknie si" (28,16). W obliczu niebezpieczestwa napadajcych na zie- .? Jahwe Asyryjczykw, Izraelici nie powinni szuka innego schronienia z u Jahwe, ktry zaoy przysz wityni na kamieniu wgielnym szcym napis: Kto wierzy, nie potknie si". : A. Jeremias, haso: Golgotha, w: G. Kittel - G. Friedrich, Theologisches Wrter.'-. zum Neuen Testament, t. 1-10, Stuttgart 1933-1979. 128 Kamienie i metale Pewniejsza ni wszystkie sojusze ze wiatem zmarych (Iz 28,18) jest ochrona, jak daje Skaa Izraela. Dla niewiernych jednak jest On kamieniem obrazy i ska potknicia si" (Iz 8,14). Take lud Izraela - dlatego e zosta wybrany przez Jahwe - sta si ska". I chocia pord wielkich mocarstw wiata zajmuje skromne, nawet pogardzane miejsce, jest jak kamie odrzucony przez budujcych", to jednak sta si kamieniem wgielnym. Stao si to przez Pana: cudem jest w oczach naszych" (Ps 118,22 n.). Widziany we nie krla Nabuchodonozora (Dn 2, 24-44) kamie, ktry bez ludzkiej ingerencji odrywa si od gry, niszczy wszystkie potgi wiata, a w kocu sam rozrasta si w wielk gr, rwnie oznacza przysze krlestwo Izraela. Nasuwaa si eschatologiczna, mes-janistyczna interpretacja wszystkich tych miejsc i rzeczywicie staa si ona oglnym dobrem pnoydowskiej egzegezy. Sowa Pana wskazuj na wypenienie owych mesjanistycznych zapowiedzi: Czy nigdy nie czytalicie w Pimie: Wanie ten kamie, ktry odrzucili budujcy, sta si gowic wga. Pan to sprawi, i jest cudem w naszych oczach. Dlatego powiadam wam: Krlestwo Boe bdzie wam zabrane, a dane narodowi, ktry wyda jego owoce. Kto upadnie na ten kamie, rozbije si, a na kogo on spadnie, zmiady go" (Mt 21,42-44 i miejsca paralelne). Na podstawie oglnej tradycji byo jasne, e przytoczone przez Jezusa sowa Pisma odnis On do siebie, aby ujawni si jako Mesjasz. Tumaczc uczniom sens przypowieci o robotnikach w winnicy, cytuje take Ps 118,22 i odnosi go do swojej osoby (Mt 21,42; Mk 12,10). W Ewangelii wedug w. ukasza ze sowami Psalmu 118 czy si nadto tekst z Ksigi Daniela o spadajcym kamieniu; na kogo on spadnie, zmiady go

(20,18). W apostolskim przepowiadaniu cytaty te nale do najwaniejszych dowodw z Pisma na zmartwychwstanie i mesjasko Chrystusa (Dz 4,11). W Licie do Rzymian (9,33) i w Pierwszym Licie w. Piotra (2,7 n.) przytacza si obydwa wspomniane teksty Izajaszowe i Psalm 118,22, uwzgldnia si ich pozytywn i negatywn wymow i czy w spjn wypowied, ktra wywiera gbokie wraenie. Chrystus jest kamieniem wgielnym i zwornikiem krlestwa mesjaskiego, chwa wierzcych, natomiast kamieniem obrazy i zgorszenia dla tych, ktrzy w Niego nie wierz. Ten kamie wgielny nie jest jednak sam; dwiga bowiem budowl duchow i jest te jej zwornikiem: A wic nie jestecie ju obcymi i przychodniami, ale jestecie wspobywatelami witych i domownikami Boga - zbudowani na fundamencie apostow i prorokw, gdzie kamieniem wgielnym jest sam Chrystus Jezus. W Nim zespalana caa budowla ronie na wit w Panu wityni" (Ef 2,19 n.); Wy rwnie, niby ywe kamienie, jestecie budowani jako duchowa witynia, by stanowi wite kapastwo (...)" (1 P 2,5). Jeden kamie tej wityni gruje swoim znaczeniem nad innymi: Piotr, czyli Skaa, na ktrym Chrystus zbudowa swj Koci i ktrego ustanowi swoim zastpc na ziemi (Mt 16,18). Tylko on jeden przyrwnany jest z racji imienia do Boskiego kamienia wgielnego; on bowiem jest ska, a pozostali wierni tylko ywymi kamieniami. Na tej skale rozbijaj si ataki pieka, ona jest prawdziw bram niebios, ktrej pilnuje Piotr moc powierzonych mu kluczy (por. wyobraenie antyczne o witej skale). Ojcowie Kocioa rozbudowuj t symbolik Kocioa jako ywej wityni Boej (por. Miasto Boga). Zdaniem w. Ignacego Antiocheskiego :ane ue). wi-tskiego Kamienie 129 (Eph 9,1) ywe kamienie, wierni, zostan podniesieni w gr dziki dwigowi, jakim jest krzy wity; lin w tym przypadku jest Duch wity. Zdaniem

Orygenesa, ci wierni, ktrzy cakowicie oddaj si modlitwie, s godni sta si kamieniami otarzowymi w Kociele Boym. Ci, zatem, ktrzy mogli jednomylnie modli si jednym gosem i w jednym duchu, s moe godni, aby wszyscy razem tworzyli jeden otarz, na ktrym Jezus skada ofiar Ojcu."* Pasterz Hermasa w sposb szczeglnie plastyczny przedstawia budowl Kocioa: Z gbin morza wznosi si wysoka wiea zbudowana przez aniow. Kamienie zostay wycignite z wody i wstawione w budowl, a pasuj do siebie tak doskonale, e nie wida adnych spoje w murze. S te tak ze sob zwizane, e wiea wyglda, jakby bya zbudowana z jednego kamienia. Wiea wynurza si z wody i kamienie s z niej wzite, bo Koci zosta zrodzony przez chrzest. Nie wszystkie kamienie nadaj si do tej budowy. Niektre trzeba odoy, obciosa i przygotowa, a niektre zupenie odrzuci. Z wielk powag przypomina si, e tylko przez pokut i sprawiedliwe postpowa-r.ie mona sta si odpowiednim kamieniem budowlanym5. Ryt powicenia kocioa opiera si cakowicie na na tej symbolice: Chrystus kamieniem wgielnym, wierni - ywymi kamieniami spojony-rr.i mioci, ociosanymi i zczonymi rk Boga. Take o kamieniu Jakuba, jako Bet-El" - domu Boga i bramie do .ieba, czsto wspomina si w obrzdzie powicenia kocioa i w oficjum. Jak groz budzi to miejsce! Prawdziwie nic to innego jak dom Boga brama niebios. Zaprawd wite jest to miejsce, a ja o tym nie wiedziaem."6 Oprcz wielkiej, jednolitej symboliki kamienia: Bg, Chrystus, Koci, ?potykamy si w Pimie witym jeszcze z wieloma innymi jego znacze-:.:ami i interpretacjami. Kamie w swojej naturalnej postaci jest obrazem tego, co pozbawione ycia, martwe, bez czucia, cikie. W tym sensie Biblia przeciwstawia ywemu Bogu wizerunki bokw - pozbawione ycia kamienie. Religijna obojtno i twardo serca czowieka czyni go podobnym do kamienia. Prorocy czsto pitnuj te przywary i opisuj czas mesjaski, w ktrym Jahwe zabierze swemu ludowi kamienne serca, i da mu serca z ciaa. Take Jezus w przypowieci o siewcy nawizuje do ;-:alistej gleby palestyskiej: nasienie sowa Boego, ktre pada na stwar-:r.ia gleb serca, nie przynosi owocu (Mt 13,5). Skaa, na ktrej nic si e rodzi, jest symbolem niepodnoci7.

Ciar i ranica sia kamienia czyni go waciwym obrazem zoliwych ipaci na bliniego: Kto rzuca kamie w gr, rzuca go na swoj gow, cios podstpem zadany zrani take uderzajcego" (Syr 27,25); Kto .kad kamie bliniemu, o niego si potknie" (Syr 27,29 - Wlg; podob-.e take w Prz 26,27 i Koh 10,9). Kamie jako bro przeciw zu oznacza jednak take Chrystusa. Praw-;:wy Dawid, Chrystus - powiada Cezary z Arles - trafia kamieniem, 4 Orygenes, Homilie o Ksidze Jozuego XI 2, w: tene, Homilie o ksigach Liczb, ruego, Sdziw. Przekad: Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warszawa 1986, s. 54 SP t. 34, z. 2). Por. Pastor, visio III. ! Breviarium Romanum, Commune Dedicationis Ecclesiae, In II Nocturno, lectio VI, Responsoria. Por. Wrterbuch zur biblischen Botschaft. 130 Kamienie i metale

ktry wyobraa Jego samego, w duchowego Goliata, szatana, prosto w czoo, ktre nie nosi znaku krzya. Kamie - mocny i trway materia - nadawa si do uwieczniania tekstw godnych pamici. Mojesz wyry przykazania Boe na kamiennych tablicach. Im te przeciwstawia w Nowym Testamencie w. Pawe ywe tablice serca, ktre lepiej ni kamie zachowuj sowo Boe (2 Kor 3,3.7). Kamieniami zamykano rwnie groby, jak grb azarza (J 11) i samego Pana (Mk 15,46; 16,3 i miejsca paralelne). Antyfona do Magnificat w Niedziel Wielkanocn, mwic o kamieniu, ktry zosta odwalony z grobu Chrystusa, specjalnie zaznacza, i by to wielki kamie - wymowny symbol ciaru grzechw, ktry obarcza ludzko. W kontekcie grobu i zmartwychwstania Chrystusa trzeba wspomnie o jeszcze jednym symbolicznym znaczeniu kamienia, ktre poza tym kontekstem pojawia si rzadko: modlitwa przy powiceniu ognia w Wigili Wielkanocy nazywa Chrystusa kamieniem wgielnym", nastpnie za przechodzi do innej myli i w iskrach upatruje obraz chwalebnego zmartwychwstania Pana. W perspektywie: Chrystus - skaa - zmartwychwstanie, utrzymane s take pene uroku komentarze do tekstu Pieni nad Pieniami, ktrych zasadnicza

idea pojawia si ju u w. Ambroego: Gobko ma, [ukryta] w zagbieniach skay, w szczelinach przepaci, uka mi sw twarz, daj mi usysze twj gos!" (2,14). Zagbienia skay, szczeliny przepaci to wite rany Zmartwychwstaego. To one s miejscem ucieczki i staym mieszkaniem Oblubienicy. Rozwaanie cierpie Chrystusa i wspcier-pienie z Nim stanowi tre jej ycia i pieni miosnej, ktr kieruje do Niego wrd niewymownych westchnie. Naley wspomnie take o tajemniczym biaym kamieniu, o ktrym mowa w Apokalipsie w. Jana: Zwycizcy dam manny ukrytej i dam mu biay kamyk, a na kamyku wpisane imi nowe, ktrego nikt nie zna oprcz tego, kto [je] otrzymuje" (2,17). W staroytnoci biay kamie by dobrym znakiem; w postpowaniu sdowym oznacza uwolnienie oskaronego8, w zapasach wyrniano nim zwycizc, a przy wyborach na urzdy - podanego kandydata. Dni szczliwe i witeczne rwnie oznaczano biaymi kamieniami. Wszystkie te znaczenia cz si w biaym kamyku, ktry Chrystus da swoim zwycizcom. Udziaem ich bdzie szczliwy los - dziedzictwo krlestwa Boego, w ktryr. kady zajmie przeznaczone dla niego miejsce i bdzie wzywany swoiir wasnym imieniem, imieniem, ktrym stwrcza mio Boga wypowiad istot ukochanego czowieka: wieczn tajemnic midzy Nim a obdarowanym. Na prasymboliczne, zakotwiczone w ponadczasowej istocie czowiek; znaczenie kamienia wskazuje wspczenie psychologia gbi9. Z racj swej wytrzymaoci, staoci, integralnoci" jest on symbolem ja (selbst), jednoczcego centrum osobowoci, jednoci i integralnoci czowieka. Symbolika kamienia jako znaku tego, co niezniszczalne, wieczne znajduje take wyraz w ustawianiu kamieni na grobach. 8 Por. Owidiusz, Metamorphoseon XV. 9 Por. A. Jaffe, Sakrale Symbole - der Stein und das Tier, w: C. G. Jung, Der Mensch und seine Symbole, Olten-Freiburg 19847, s. 232-9. Kamienie 131 rosto

:cz :.aem znaj*&, Der \ Sl Wielkie znaczenie soli w przyrodzie, a zwaszcza dla ycia organicznego byo od dawien dawna znane zarwno ludom pierwotnym, jak i ludom o rowinitej kulturze. Konserwujce waciwoci soli, jej ostry smak kazay wnosi o szczeglnej koncentracji w niej siy ycia, zwaszcza za kiedy odkryto, e ludzka i zwierzca krew, a wic substancja bdca nosicielem ycia, i w ogle ywe organizmy zawieraj sl, a zatem, e rwnie jej potrzebuj do ycia. Bez soli powiada Pliniusz - nie moe istnie ycie ludzkie. Ona jest niebiaskim elementem podarowanym istotom ziemskim. Podczas ycia utrzymuje ona czowieka w granicach rozumu. Po mierci utwardza ciao, wysusza je i spaja; zwoki za chroni przed gniciem, tak e mog przetrwa wieki" 10, i wypenia w miar swych moliwoci czynnoci duszy. Tak wic sl oznacza niejako sztuczne ycie po zaniku ycia naturalnego i jest obrazem duszy oywiajcej ciao. Nie ma nic bardziej korzystnego dla ciaa jak sl i soce - podsumowuje Pliniusz mdro staroytnych11. Sl pobudza apetyt byda, a tym samym :ecyduje o wydajnoci mleka i podnoci. Przede wszystkim jednak przypisywano jej rne dziaania lecznicze. Rozpowszechniony by zwyczaj -acierania noworodkw sol, aby wzmocni ich skr, o czym wspomina Ke Galen, oraz aby oczyci ich ciaa (por. Ez 16,4). Arabowie jeszcze .:;siaj uywaj do tego celu soli, zmieszanej z oliw albo wod. Oprcz wielorakiego praktycznego zastosowania sl ju do wczenie ibraa znaczenia symbolicznego. Metaforycznie okrelano bystry humor, trsoe albo tryskajce dowcipem rozmowy, urok rozmowy jako sal" albo -ale" (por. take Koi 4,6). Sl stanowia - z tej racji, i jest niezbdna van cz wynagrodzenia onierzy i urzdnikw, std nazwa odu alarium" (por. Ezd 4,14). Sl, bdc podan przypraw wszystkich traw, bya wraz z chlebem symbolem prostego naturalnego trybu y-.::2. Pewna sentencja Ojcw Kocioa pochodzca z pniejszego okresu -zypomina jeszcze to dawne przekonanie: Poywieniem mnicha jest -.'.eb i sl". Przede wszystkim jednak widziano w soli symbol trwaoci - :epodlegania zepsuciu. Te jej, nie tylko

przecie symboliczne, przymio-zadecydoway, e odgrywaa pewn rol przy zawieraniu sojuszw. :'.vano j do sprbowania parze narzeczonych przy zawieraniu mae-a, rwnie przyjanie i przymierza przypiecztowywano wsplnym oywaniem chleba i soli (por. 2 Krn 13,5; Ezd 4,14). Arabowie jeszcze siaj zaklinaj tego, od kogo chc co uzyska, sowami: Przez chleb jI. ktra jest midzy nami... uczy to!" - Podajcie sl! Salem ap--ite!" - mwi gospodarz rzymskiego domu, gdy wypadao okaza -cinno. Std jeszcze dzi panujcy przesd, e wysypanie soli albo -zwrcenie solniczki oznacza nieszczcie, zerwanie przyjani. Przysi-ztoona na sl" uchodzia za szczeglnie wit. W ten sposb minera :.abra znaczenia kultowego. Poniewa ofiary skadane bogom byy -zechnie uwaane za ich posiek, przeto musiay by smaczne i dobprzyprawione, a wic ofiary z potraw nie mogy by nie posolone, :; rn - jeli chodzi o Grekw - zawiadcza ju Homer. U Rzymian Pliniusz Starszy, Historia naturalis XXI, 45. Por. tame XXXI, 41. Por. tame XXXI, 39. 132 Kamienie i metale mola salsa", grubo mielona, solona mka bya istotn czci skadow wszystkich ofiar; sypano j nawet skadanym w ofierze zwierztom midzy rogi - std okrelanie samego aktu ofiarnego terminem immolare". Noworodkom sypano smego albo dziewitego dnia ycia troch tej mki na wargi w celu oczyszczenia i obrony przed wpywami zych duchw. Te ,sarae pogldy na temat znaczenia soli mona wyczyta take w Pimie witym. Wedug Syr 39,26 i Hi 6,6 sl jest niezbdnym skadnikiem poywienia. Rwnie Prawo Mojeszowe poleca, aby uywano jej do wszystkich ofiar: Kady dar nalecy do ofiary pokarmowej ma by posolony. Niech nie brakuje soli przymierza Boga twego przy adnej ofierze pokarmowej. Kady dar posypiesz sol" (Kp 2,13, por. Ez 43,24: Mk 9,48). Dlatego te po powrocie ydw z wygnania Artakserkses specjalnie wyda rozporzdzenie, eby dostarczono im soli potrzebnej do skadania ofiar (Ezd 6,9; 7,22). Sl bya przede wszystkim znakiem trwaoci i niezniszczalnoci przyniesionych darw i dlatego symbolem niezomnej wiernoci dochowywanej przymierzu zawartemu z Bogiem. Rwnie Bg potwierdzi przymierzem soli" (Lb 18,19) swoj

obietnic ustanowienia synw Aarona kapanami, tak jak potwierdzi przyrzeczenie dane Dawidowi, i jego dom wiecznie bdzie panowa nad Izraelem (2 Krn 13,5). Sl w maej dawce sprzyja wegetacji i zachowaniu zdrowia, jednake w wielkiej iloci moe dziaa niszczco. Pismo wite czsto odwouje si do obrazu nieurodzajnego, sonego ugoru (Hi 39,6; Ps 107,34). W Ksidze Jeremiasza sl oznacza czowieka, ktry pokada sw ufno w stworzeniu, a nie w Bogu (17,6). Jahwe grozi swemu ludowi, e za kar zamieni ich kraj w son pustyni (Pwt 29,22; So 2,9). Rozrzucanie soli po zdobytym miecie i kraju jest czynnoci symboliczn, ktra ma uzmysowi cakowite zniszczenie (Sdz 9,45). W Kazaniu na Grze (Mt 5,13) powiada Pan do apostow (u k 14,34 do wszystkich uczniw): Wy jestecie sol dla ziemi. Lecz jeli sl utraci swj smak, czyme j posoli?" Chrzecijanie, zwaszcza za apostoowie i wszyscy, ktrzy powoani s, aby poucza i prowadzi innych, musz w stanie czystym zachowa w sobie si Ewangelii, w przeciwnym razie nie bd w stanie uchroni tych, ktrzy zostali im powierzeni, przed zgnilizn grzechu i bdu; nie nadaj si ju wtedy do niczego innego, jak tylko do wyrzucenia i podeptania. Zwietrzenie soli trzeba rozumie w kontekcie wczesnych warunkw. Uzyskiwano j zazwyczaj przez odparowanie wody zaczerpnitej z Morza Martwego. Sl jednak otrzymywana z jego wd jest nietrwaa, traci swj smak. Innym razem Pan czyni aluzj do starotestamentowego zwyczaju skadania ofiar, chcc powiedzie, e apostoowie i wszyscy chrzecijanie s wybrani na ofiar i ich ycie musi by posolone" cierpieniem, walk i utrapieniem wszelkiego rodzaju, aby osign niezniszczalno wiecznego ycia. To porwnanie z Kazania na Grze odnosi liturgia do nauczycieli Kocioa. W tym duchu te wyjaniaj je najczciej Ojcowie Kocioa: Wy jestecie sol ziemi (Mt 5,13). Skoro jestemy sol, musimy przyprawia ducha wiernych. Wy wic, ktrzy jestecie pasterzami, pamitajcie, i pasiecie stworzenia Boe (...) Czsto widzimy, e zwierztom kad kawaek soli, aby lic lepiej si choway. Takim wic pewnego rodzaju kawakiem soli u zwierzt winien by kapan wrd ludzi. Konieczne wic jest, aby kapan troszczy si o to, co poszczeglnym ludziom ma powieKamienie szlachetne

133 i Piviem .ke dzie, jak kadego upomnie, aby kady, kto zetknie si z kapanem, jakby przez dotknicie soli zaprawia si smakiem wiecznego ycia"13. W pewnym sensie sam Chrystus jest oczywicie sol ziemi, prawdziw ..sol niebiask", ktra nada swojego smaku nie tylko temu, co na ziemi : pod ziemi, lecz take temu, co w niebie"u. W sensie negatywnym Orygenes interpretuje morze sone jako odmty tego wiata, ktre kady musi przeby i przezwyciy, aby dotrze do prawdziwej Ziemi Obieca-r-ej15. Sl dodaje si rwnie do wody wiconej. Zaklcie (egzorcyzm) wypowiadane nad sol, ktre moe poprzedzi powicenie wody, gdy w myl dotychczasowej tradycji mona jej nieco domiesza do wody wiconej, najpierw wspomina o cudzie proroka Elizeusza, ktry na prob swych uczniw oczyci niezdrowe rdo w Jerychu przez wrzucenie do soli (2 Krl 2,21), a take nawizuje do sw Pana (Mt 5,13) i w. Pawa (Koi 4,6). Nastpujca po nim modlitwa odmawiana nad sol jest prob o jej dobroczynne skutki dla ciaa i duszy i o oddalenie wpyww szataskich. Lud zawsze ceni wysoko powicon sl. Stosowano j jako lekarstwo, vaszcza w chorobach oczu, jako ochron przed optaniem i obron przeciw czarownicom, a take uywano jej chtnie w polu i w stajni. Znano osobne formuy powicania soli przeznaczonej dla zwierzt. red:owieczna pobono ludowa nie zadowalaa si oglnymi formuami, -cz chciaa, by cile byy dostosowane do rnorodnych potrzeb ycia, vfaszcza by zawarte w nich sowa wyranie upraszay zdrowie dla ludzi -iwierzt oraz byy wyrazem ufnej nadziei osignicia bogatych zbiorw. :' ten sposb powstao tzw. Benedictio maior salis et aquae, ktre w nie' rych miejscowociach byo szczeglnie rozbudowane i przypominao

.. cielne powicenie soli, a nawet byo zwizane z liturgi Mszy w. vasnym Introitem, wieloma oracjami, czytaniami, Ewangeli, Prefacj i. W yciorysach witych czsto opowiada si o cudach, ktrych doko.ili oni, uywajc powiconej soli. 2. Kamienie szlachetne zycieli ;5cioa: -... przy-nitaj-kad jdzaju e wic i* powieL wagi oglne Kamienie szlachetne nale do tych cudw natury, ktre od dawien .wna dziaay szczeglnie pocigajco na ludzi. Pikny ich poysk, ktry ::ki oszlifowaniu moe uzyska nieporwnywalny blask, przepych koro w, twardo i wytrzymao, a take rzadko wystpowania uyczay '.'.<o im waciwego, szczeglnego wdziku i tajemniczego uroku. Chocia :vjduje si je w twardej skale ziemi, to jednak blask ich wydaje si cazywa na pokrewiestwo z janiejcymi ciaami niebieskimi. Dlatego - rr.itywny pogld na przyrod bezporednio czy je, gwiazdy ziemi, ze --.itami niebieskimi, pod wpywem ktrych miay one powsta w onie -rr.i jak krople z nieba", podobnie jak powstaj krople ywicy z drzew. Grzegorz Wielki, Homilie na Ewangelie XVIII 9. Tumaczy Stanisaw Bojarski opracowa ks. Mieczysaw Maliski, ATK, Warszawa 19702, s. 105 (PSP t. 3). Hieronim, Commentaria in Ezechielem prophetam lib. IV, cap. 16; PL 25, 133. Por. In Librum in Jesu Nave, hom. IX 4. 134 Kamienie i metale Bardzo rozpowszechnione byo przekonanie, e szlachetne kamienie pochodz z rozmaitych zwierzt, zwaszcza za wy, smokw, ab, jaskek, hien, kozic, limakw, orw, rysi itp. Rzeczywicie, s kamienie organiczne, ktrych rzadko i osobliwe pochodzenie stanowiy szczegln poywk dla prymitywnych fantazji. Im to zwaszcza przypisywano niezwyk si cudotwrcz. Wiele tego rodzaju opowieci byo wyrazem dawnego przekonania, e kosztownoci strzeg smoki czy gryfy.

Wedug innych przewiadcze, ktrych przedstawicielk jest w. Hil-degarda16, kamienie szlachetne powstaj pod dziaaniem wody i ognia na dalekim, rozpalonym socem Wschodzie. Od skwaru soca rozarzaj si gry i rozgrzewaj, rzeki, piana fal MderzajacycicY O zbocza, grskie kamienieje na skutek ciepa ska, spada na piasek i powoli jest unoszona w odlege okolice. W zalenoci od temperatury powstaj kamienie szlachetne o rnej barwi wielkoci i rnych wewntrznych Slhch, ktre mog okaza si yczliwe czowiekowi. Szatan odczuwa wstrt do tych kamieni, bowiem swym blaskiem przypominaj mu jego wczeniejsz chwa, a swym pochodzeniem - ywio, ktrym zosta ukarany, ogie. Do swoich szataskich dzie uywa przeto kamieni szlachetnych innego pochodzenia i o innym skadzie. Wedug innej opowieci, Pan Bg podarowa szlachetne kamienie ydom, kiedy wdrowali przez pustyni, aby nie dokuczaa im nuda podczas szabatu. Zbierali oni kolorowe kamyki, ktre w okolice wdrwki zaniosy rajskie rzeki, i znajdowali w nich, w zalenoci od swoich upodoba, albo obrazy ziemskie, albo niebieskie. Wszystkie te opowieci wiadcz o tym, e w kamieniach szlachetnych widziano zwiastuny pochodzce z nieba, nosicieli tajemniczej siy, a nawet mocy czarodziejskiej. Z biegiem czasu przekonaniom tym nadano formy baniowe, fantastyczne. Staroytne przyrodoznawstwo czyo kamienie szlachetne z gwiazdami zodiaku i w ten sposb uczynio je wanymi elementami swojego obrazu wiata, w ktrym jednoczyy si i nawzajem przenikay fakty zaobserwowane ze spekulacj filozoficzn, religijn i magiczn. Bardzo wiele dzie staroytnych badaczy przyrody, a do redniowiecznych lapidariw i magicznych ksig czarodziejskich alchemikw, zajmowao si tajemnicz wiedz o kamieniach. Symbolika chrzecijaska zwizana ze szlachetnymi kamieniami siga przede wszystkim do pism Arystotelesa, Teofrasta, Damigerona i Pliniusza. Jeli chodzi o opis i symboliczn interpretacj kamieni szlachetnych, to trzeba jednak zauway, e w staroytnoci zajmowano si czysto zewntrzn ich klasyfikacj, to znaczy wedug koloru, wielkoci, formy, ewentualnie twardoci, a nie wedug ich skadu chemicznego. Dlatego te utosamiano ze sob czsto zupenie rne kamienie szlachetne. Take ich nazwy zmieniy si z biegiem czasu.

U staroytnych ludw Wschodu kamienie szlachetne uwaano za szczeglnie cenne; starano si wic zdoby ich jak najwicej. Zdumiewajce bogactwa znajdowane na staroytnych cmentarzyskach potwierdzaj opisy, jakie przekazuj starotestamentalne i antyczne pomniki literatury. Szlachetne kamienie starano si zdoby nie tyle z powodu ich piknoci czy chci uywania ich jako ozdb, lecz raczej z racji przypisywanej im siy magicznej i medycznej. Niektre z nich uwaano za rodek przeciw Por. Hildegarda z Bingen, Physica lib. IV; PL 197, 1247-1250. Kamienie szlachetne 135 - :wa eni :mooism zcze-\jce gniciu, psuciu si i dlatego w duych ilociach ukadano je na zwokach podczas obrzdu pogrzebowego. ydzi poznali kamienie szlachetne w Egipcie, a po osiedleniu si w Ziemi witej mogli je nabywa od karawan cigncych z Fenicji, Egiptu, Arabii i Indii (por. Ez 27,16.22). Mieli te wrd siebie biegych jubilerw, ktry potrafili je szlifowa (Wj 35,33). Druga Ksiga Samuela donosi o koronie krlewskiej ozdobionej drogocennym kamieniem, ktr Dawid zdoby na krlu miasta Rabba (12,30). Wrd drogocennych podarkw krlowej Saby dla krla Salomona znajduj si rwnie drogie kamienie Q Krl 10,2). Salomon za kaza sobie sprowadza szlachetne kamienie z Ofiru (1 Krl 10,11 n.; por. 2 Krn 32,27; Jdt 10,21; Pnp 5,14). Najwaniejsz wzmiank o drogocennych kamieniach znajdujemy w Ksidze Wyjcia 28,17-20; 39,10-13), gdzie wyszczeglnia si je jako ozdoby pektorau arcykapana. Te wanie kamienie szlachetne wywary, jeli chodzi o ich znaczenie symboliczne, zasadniczy wpyw na ca pniejsz tradycj. Wzr dla pektorau znalaz Mojesz w Egipcie, gdzie wyrniano nim wysokie

osobistoci, mianowicie kapanw. Hoszen" (gr. Aoyslov, po acinie bdnie tumaczone przez racjona"), zwizana z efodem kiesze ze zotego brokatu, byo ozdobione czterema rzdami szlachetnych kamieni, po trzy w kadym rzdzie, na ktrych byy wygrawerowane imiona dwunastu pokole Izraela. Midzy kamieniami szlachetnymi i odpowiadajcymi im poko/eniami zachodzi pewien zwizek, ktry czsto bywa przedmiotem rozwaa egzegezy redniowiecznej, obecnie jednak jest ju -:euchwytny. Zdaniem Flawiusza17 efod jest symbolem caej natury, pek - ra ziemi, dwa kamienie onyksowe na ramionach arcykapana socem .-csiycem, dwanacie kamieni szlachetnych wyobraa dwanacie mie.-,-cy albo oznacza dwanacie konstelacji zodiaku. Wskazywanie na tego izaju zwizki kosmiczne stao si od czasu neoplatoskiej spekulacji .ona oglnym dobrem ydowskiej egzegezy i przenikno rwnie do rzecijaskich komentarzy Pisma witego18. Na pektorale arcykap-r.a umieszczono granat, topaz, szmaragd, rubin, szafir, jaspis, opal, agat, -r.etyst, chryzolit, beryl, onyks. Przy urzdowych czynnociach arcykap.r.a miay one przedstawia dwanacie pokole Izraela i przypomina r.ch Jahwe. W Apokalipsie w. Jana (21,19) te same kamienie - z pew mi zmianami - stanowi fundamenty niebieskiego Jeruzalem. Nosz -.e imiona dwunastu apostow, co wskazuje na gbok symbolik ^dnoci Starego i Nowego Przymierza, gdy arcykapan Izraela by tylko v.-pem jedynego, prawdziwego Porednika, Chrystusa, ktry w sercu nosi ~iona dwunastu apostow, ktry jest te wiecznym fundamentem Mias.: Boego, a apostoowie tylko kamieniami budowlanymi. Jednak nie !ko apostoowie, lecz take inni wierzcy s szlachetnymi kamieniami w budowli tego Miasta Boego (Ap 21,11 nn.). Ojcowie Kocioa chtnie podkrelali, e nie wystarczy by ywym kamieniem pooonym na Chrystusie, lecz dziki czystoci wiary i witoci ycia trzeba by take szlachetnym

kamieniem. W nieprzejrzanej rzeszy bogosawionych kady poszczeglny kamie szlachetny ma wasny blask, wasn barw i sobie tylko waciwy szlif, jest niezastpiony i swoj odrbnoci przyczynia si Por. Antiuitates Iudaicae III 7. '' Obecnie znane kamienne listy miesicy powinny zosta odrzucone przez _:uk zarwno z racji historycznych, jak i ich wewntrznej niedostatecznoci W. Koch, Monatsteine, Zenit" 1938. 136 Kamienie i metale do powstania harmonii caoci. Wyszczeglnienie szlachetnych kamieni rwnie w innych miejscach Biblii nawizuje, przynajmniej czciowo, do kamieni umieszczonych w racjonale (Ez 28,13; Tb 13,17). Ojcowie Kocioa widz w obalonym krlu Tyru, ktrego zdobio - wedug Ksigi Ezechiela (28,13) dziewi kamieni szlachetnych, ksicia upadych aniow, przyozdobionego caym bogactwem ask dziewiciu chrw anielskich19. W znaczeniu przenonym kamienie szlachetne w Biblii byy obrazem tego, co miao bardzo wielk warto. Ich najpikniejsza i najtrafniejsza interpretacja znalaza zapewne wyraz w okreleniu ich jako symbolu mdroci Boej. Salomon w modlitwie o mdro wychwala je sowami: Dlatego si modliem i dano mi zrozumienie, przyzywaem i przyszed na mnie duch Mdroci (...) Nie porwnaem z ni drogich kamieni (...) i wolaem mie j anieli wiato, bo nie zna snu blask od niej bijcy" (Mdr 7,7.8.10). Podobnie w Ksidze Hioba: A skd pochodzi mdro? (...) nie paci si za ni zotem z Ofiru, ni sardoniksem rzadkim, ni szafirem (...) pery przewysza posiadanie mdroci. I topaz z Kusz nie dorwna" (Hi 28,12.16.18.19). Mdro jest w istocie najcenniejszym darem Boga, ona to janieje w duszy sprawiedliwego i byszczy w wietle wiecznej mdroci Boej rnymi barwami, jakie Duch wity kademu przydziela. Wieczna mdro objawiajc si, przyoblekaa si w ludzkie sowa, dlatego Prawo i kade sowo Boga jest dla wierzcego cenniejsze ni szlachetne kamienie (por. Ps 19,11; 119,127). Szlachetnymi kamieniami korony Krla Mesjasza (Ps 21,4) s - zdaniem w. Augustyna - apostoowie, a w szerszym sensie wierzcy i cay Koci triumfujcy20.

Powodem szczeglnego zainteresowania kamieniami szlachetnymi i napisania o nich wielu dzie przyrodniczych, medycznych i magicznych bya ich sia lecznicza uznawana przez cay wiat staroytny, i to w stopniu znacznie wikszym ni symboliczna ich interpretacja. Zwaszcza dwanacie kamieni umieszczonych w racjonale arcykapana oraz ich rnorakie skutki byy czstym tematem lapidariw. Oglnie znany by pogld Mar-boda z Rennes (XII w.), goszcy, e sia lecznicza kamieni jest nawet wiksza ni zi: Ingens est herbis virtus data, maxima gemmis"21. Ich naturalne dziaanie naley jednak wyzwoli modlitw i bogosawiestwem. Takie ujcie spotyka si we wszystkich dzieach redniowiecznych traktujcych o leczniczym dziaaniu kamieni. Autorzy tych ksig pragn w duchu kocielnym przeciwdziaa pienicym si otwarcie i potajemnie zabobonom i zastpi kocielnym bogosawiestwem wszelkiego rodzaju zaklcia, inkantacje i sztuki magiczne. Znano rne rozpowszechnione w rkopisach formuy powicenia kamieni szlachetnych. Wedug niektrych przekazw kamienie szlachetne wicono przewanie w wito Objawienia Paskiego. Po Mszy w., podczas ktrej kamienie leay na otarzu spowite w chust, kapan przyobleczony jeszcze w ornat odmawia nastpujc modlitw: Boe, wszechmogcy Ojcze, Ty objawiasz swoj potg ludziom take przez stworzenie pozbawione ycia, Ty polecie swemu sudze Mojeszowi, by pord wielu innych szat kapaskich ozdobi racjona dwunastoma kamieniami szlachetnymi, a take Janowi Ewangelicie ukazae, e niebieskie miasto Jeruzalem zbudowane jest na 19 Por. Grzegorz Wielki, Moralia lib. XXXII, cap. 23. 20 Por. Enarrationes in Psalmos 20. 21 Por. PL 171, 1738. Kamienie szlachetne 137 cnotach, ktre wyobraay owe kamienie: prosimy pokornie Twj majestat, eby zechcia uwici i powici te kamienie przez wezwanie Twojego witego imienia. Niech stan si wite i powicone otrzymaj t si, ktr w nich zoye -jak poucza o tym dowiadczenie mdrcw - eby kady, kto je

bdzie nosi, dozna Twojej mocy i dziki Twojej yczliwoci otrzyma dary Twoich ask i Twoj potn opiek, przez Jezusa Chrystusa, Twego Syna, w ktrym jest wszelka wito, ktry z Tob (...)"22. Ametyst Ametyst uwaano w wiecie antycznym za rodek usuwajcy stan upo;enia alkoholowego. Mniemanie to na pewno ma jaki zwizek z jego ireck nazw; dfie&v<TTOc - privativum od by pijanym, nietrzewym". Xie jest jednak wyjanione, czy to znaczenie nie zostao wprowadzone iopiero pniej i czy Pliniusz przekaza jego prawidow etymologi, wedug ktrej kolor tego kamienia szlachetnego zadecydowa o jego .azwie: fiolet przechodzcy w czerwie, ale nie wpadajcy w czerwie ina23. Wschodni ametyst jest prawie tak twardy jak diament i by bardzo -eniony ze wzgldu na swe pikno. Pliniusz nazywa go take gemma ''eneris". Przypisywano mu rnorak moc: przeciw trucinie, gradowi, zaraczy itp. Pismo wite wymienia go wrd kamieni umieszczonych -.a racjonale i stanowicych fundament niebieskiego Jeruzalem. Pniejsi gzegeci widzieli w nim symbol pokory duszy, wycznie zwrconej ku prawom niebieskim i nie znajcej stanu upojenia pych. Diament Diament zarwno dziki swej rzadkoci i niezwykej twardoci - rysuje szystkie mineray - jak i z powodu ognistego blasku jest najbardziej irogocennym wrd kamieni szlachetnych - regina gemmarum". By -.any ju w staroytnoci i wysoko ceniony, gwnie ze wzgldu na sw ardo; uywano go do obrbki innych kamieni szlachetnych. Poniewa

.e mona byo go oszlifowa za pomoc znanych wczenie narzdzi, rzeto znano go tylko w stanie naturalnym i w ogle nie przeczuwano .eporwnywalnego blasku brylantu. Staroytne opisy nie podkrelaj jecjalnie jego blasku i porwnuj go z krysztaem, mimo to by uwaany .-. bardzo wielk kosztowno. Wedug Pliniusza24 znano cztery rodzaje amentu: indyjski - najcenniejszy, arabski, macedoski oraz cypryjski, '. ire rniy si od siebie twardoci i nieco innym kolorytem. Nazwa ~<iuac wyraa jego istot; jest indomitus, indomabilis, niezwyciony, niewa stawia opr najtwardszym elementom, a wedug pogldw aroytnych nawet ogniowi. Chcc przekona si o jego autentycznoci adziono go na kowadle i uderzano we motem. Wierzono, e prdzej -,-knie kowado, ni skruszy si diament. Spord waciwoci diamentu ymienia Pliniusz jako szczegln t, e jest jakby przeciwiestwem - Tomasz z Cantimpre, cytat w: A. Franz, Die kirchliche Benediktionen im alter, t. 1-2, Freiburg 1909, t. 1, s. 439. Por. Historia naturalis XXXVII 40. Por. tame XXXVII. 138 Kamienie i metale magnesu: w pobliu diamentu magnes nie moe przyciga elaza, a nawet diament odrywa od niego przycignite ju przeze kawaki elaza. Oprcz tego pozbawia trucizn jej mocy, chroni przed magicznymi praktykami, koi strach przed duchami i leczy obd. Mwic o legendarnych waciwociach tego niezwycionego" kamienia w krlestwie kamieni szlachetnych, wspomina si take o jego picie Achillesowej": chocia nie jest w stanie go zniszczy aden z ywiow, to jednak rozpuszcza si we krwi jelenia. Symboliczne interpretacje tych waciwoci diamentu pojawiy si ju w staroytnoci, pniej wszystkie zostay przejte przez symbolik

chrzecijask. Diament jako ozdoba korony cesarskiej by symbolem odwagi, staoci i niezwycionoci; noszono go jednak rwnie dla obrony przed wszelkim nieszczciem i wszystkimi zakusami za. O diamencie czsto mwi si w pismach Starego Testamentu. Sowo samir" oznacza bardzo twardy kamie, ktrego waciwoci pokrywaj si z waciwociami diamentu. Czy jednak chodzi rzeczywicie o niego, nie jest pewne. W kadym razie symbolika zwizana w tekstach biblijnych z tym szlachetnym kamieniem jest identyczna z symbolik diamentu. Grzech Judy jest - wedug Ksigi Jeremiesza (17,1) - zapisany diamentowym ostrzem, tzn. w sposb nieusuwalny, w jego sercu; wedug Ksigi Zachariasza (7,12) serca ludu stay si twarde jak diament wobec sowa Boego. Opierajc si na tych dwch miejscach Ojcowie Kocioa widzieli w tym kamieniu symbol twardoci serca, uporu i okruciestwa. Serce okrutnego tyrana jest nie do pokonania, ulega jednak rozpucie, ktr wyobraa gorca krew jelenia. Znacznie czciej mwi si o diamencie w pozytywnym znaczeniu, zgodnie z tekstem Ksigi Ezechiela: Bg czyni czoo proroka podobne do diamentu, aby mg oprze si kadej pokusie (3,9). W tym znaczeniu adamas" jest symbolem niezomnej dzielnoci, odwagi i staoci, zwaszcza w cierpieniu. Zdaniem w. Efrema, prawda jest jak diament, nie sposb jej ani pomniejszy, ani zmieni25. Prawdziwym diamentem jest Chrystus. On uniy si w cierpieniu a do mierci na krzyu, On uczyni swoje oblicze twardym diamentem i znosi ufnie wszystkie cierpienia. Da nam tym samym przykad, abymy w Jego rkach stali si podobni do diamentu, a im wicej bdzie spada na nas ciosw, tym wiksz wykaemy si wytrwaoci. Podobnie jak diament mona szlifowa jedynie narzdziem dorwnujcym mu twardoci, tak niech i nasza niezwyciona cierpliwo daje odpr najwikszej zatwardziaoci wrogw. Apostoowie i mczennicy okazali si w przeladowaniach prawdziwymi diamentami; nie tylko nie lkali si tortur, lecz nawet cigali na siebie cierpienia, aby je przezwyciy w mocy Chrystusa. Zwaszcza zwierzchnicy Kocioa i gosiciele sowa Boego musieli wyrnia si niezomnoci podobn do diamentw. Twardzi w napominaniu, pozbawieni trwogi w stawianiu oporu nieprzyjacioom Kocioa, nie powinni ani w faszywej pokorze odrzuca okazywanej im czci, ani pozwoli si zastraszy grob czy pogard. Diamenty i szlachetne kamienie osadzone w krzyach noszonych na piersiach, tak samo jak drogocenne

kamienie w koronach krlewskich, powinny przypomina tym, ktrym je przekazano, by je nosili, o wielkiej staoci i mocy owych kosztownoci. Jednake i proci wierzcy s diamentami w rku Chrystusa: aska Boa czyni nas bardziej trwaymi ni diament i jeli chcemy - zupenie 25 Por. Hymni contra haereses 41. Kamienie szlachetne 139 awet srcz *. koi *wo- .ch, ju g, :ed niezwycionymi. Tote jak ten, kto uderza diament, w niczym mu nie szkodzi, lecz wasn si osabia, i jak ten, kto depcze po ostrych kamieniach, rani sobie stopy, tak te jest z nami i nieprzyjacielem naszego zbawienia, jeli stale osania si bdziemy pancerzem, ktrego uycza nam aska Ducha witego"26. Ci, ktrzy zajmuj si handlem szlachetnymi kamieniami, gdy chc wyprbowa kamie, nie wiedz, czy jest to diament, czy nie, dopki nie znajd mota i kowada; wtedy przekonuj si, e jest to prawdziwy diament, gdy kamie ten jest niezniszczalny, gdy ostanie si midzy motem a kowadem, gdy pod uderzeniem mota na kowadle natura mamienia okazuje si twardsza. Tak samo jest z czowiekiem: przed prb ci, ktrzy nie potrafi wyprbowa kamieni, nie znaj go. Tylko Bg zna natur swych diamentw, ktrej nie rozpoznaje wikszo ludzi. Ja sam nie wiem jeszcze, czy kiedy spadnie mot i uderzy, rozbije mnie i zmiady - i przekonam si, e nie jestem diamentem, czy :e oka si prawdziwym diamentem, ktry pod naporem przeladowa, niebezpieczestw i pokus tak zostanie dowiadczony, jakby wyprbowany pod uderzeniami mota."27 Tej staoci i wytrwaoci moe r.am uyczy oczywicie tylko sam Chrystus. Jeeli diament znajduje si w jakim domu, nie moe si we wedrze aden zy duch ani nie moe si w nim przydarzy adne zo. Czowiek za, ktry go posiada, ,v.vyciy kad napa szatana (...) Diamentem

tym jest nasz Pan Jezus Chrystus. Jeeli zatem nosisz Go w sercu, o czowiecze, nie spotka ci .:adne zo."28 W redniowieczu poeci opiewali diament jako symbol wiernoci. Dokonujc swoistej interpretacji opowieci o krwi koza bd jelenia Hugo Trimbergu powiada: Krew koza rozpuszcza diament, ktrym nacina : twarde szko i kamienie szlachetne. Pacz, grzeszny czowiecze, pacz, e krew Syna Dziewicy nie moe zmikczy twojego usposobienia i twego vardego serca". Jaspis Jaspis naley do najbardziej cenionych w staroytnoci kamieni szla-.-.etnych. Pliniusz podkrela jego wiekowe pochodzenie. Poniewa spoty:a si go do czsto i odznacza si rnorodnoci kolorw, przeto by r.any nieomal wszystkim i uchodzi za siedzib wielorakich si. Zwaszcza _-niono go jako kamie podnoci i uwaano, e jest pomocny przy orodzie. Noszono go rwnie chtnie w formie amuletu na szyi, aby .-.roni przed dzikimi zwierztami, chorobami i trucizn. Przypisywano -.u take moc uyczania daru krasomwstwa. Jaspis jest pierwszym ."zmienionych kamieni szlachetnych zarwno przy opisie kosztownoci ;cjonau, jak i przy opisie niebieskiego Jeruzalem, ktrego blask przyr-nuje si do janiejcego jaspisu (Ap 21,11). - Jan Chryzostom, Homiliae in Genesim IV 2; PG 53, 40. : Orygenes, Homiliae in Jeremiam XX 1; PG 13, 526 n. -3 Physiologus 42. Przekad na podstawie: Physiologus. Friihchristliche Tiersym':k. Aus dem Griechischen iibersetz und herausgegeben von Ursula Treu, Union r!ag, Berlin 1981, s. 79 n. 140 Kamienie i metale Rubin

Staroytno nie nazywaa adnego z kamieni szlachetnych rubinem. Kamienie te, nazywane dzi rubinami, zaliczano wwczas do kamieni czerwonych, tak e nie mona ustali bliej jego charakterystyki. Szafir Szafir, ktry by znany w staroytnoci i o ktrym wspomina si w Biblii, tylko w bardzo nielicznych przypadkach jest identyczny z kamieniem szlachetnym, ktry dzisiaj nosi tak nazw. Wikszo dawnych opisw mwi o bardzo piknym, bkitnym, nieprzejrzystym kamieniu szlachetnym, ktry obsypany jest zotymi punkcikami, pozwala si szlifowa, a wic nadaje si na pieczcie, i wystpuje w do duych kawakach. Opisom tym odpowiada dokadnie kamie lazurowy, ktry te jest waciwym podmiotem symboliki zwizanej z szafirem. Poniewa symbolika ta odnosi si jednak gwnie do niebieskiego koloru tych obydwch kamieni szlachetnych, przeto ma ona zastosowanie - mimo tej pomyki - do szafiru. Ponisze uwagi odnosz si wic do nich obydwch. Tym bardziej, e w poszczeglnych przypadkach na pewno chodzi o szafir, a mianowicie wtedy, kiedy mowa jest o jego rnych rodzajach i kiedy za najcenniejsze z nich uwaa si egzemplarze przezroczyste, bez zotych punkcikw. Sdzono te, i nie mona ich szlifowa - w staroytnoci nie znano bowiem szlifowania proszkiem diamentowym - co rzeczywicie mogo dotyczy tylko szafiru. Tak zwany szafir ceniony by przez staroytnych wysoko, nazywano go gemma gemmarum". Jego bkit i zote punkciki stanowiy rzadki w swej jednoznacznoci symbol nieba z byszczcymi gwiazdami. Dlatego szafir uchodzi za kamie wity, szczeglnie miy bogom, tak e mie im byy tylko takie dary ofiarne, ktre skadano im na patenie z szafiru; przynajmniej kapan musia mie piercie z szafirem. Tak wic kamie ten przyznawano arcykapanom i krlom na znak witoci i opieki nieba. Sdziowie egipscy nosili go, ozdobiony nadto napisem prawda", na szyi. Epifaniusz donosi o pewnej wityni Bachusa w Indiach, do ktrej prowadzio trzysta szedziesit pi szafirowych stopni. Oczywicie przypisywano szafirowi take wielk moc lecznicz i rne inne dziaania, a mianowicie mniemano, e wzmacnia serce, leczy melancholi, e pomaga znie dokuczliwo upau, czasu burzy, e jest dobrym rodkiem przeciw potom i e sproszkowany i pomieszany z mlekiem leczy rnego rodzaju wrzody. Przede wszystkim jednak sdzono, i sprowadza yczliwo bogw, stanowi mocn ochron przed zymi mocami i jest

nieodzownym dodatkiem przy wrbach z wody. Take chopcom czsto zawieszano na szyjach szafir, jako ozdob i rodek ochronny. W tekstach biblijnych wspomina si o szafirze trzynacie razy, ale w tych wszystkich prawie przypadkach chodzi na pewno o kamie lazurowy. W Biblii take jest symbolem nieba. Mojesz i starsi ujrzeli Boga Izraela, a pod Jego stopami jakby jakie dzieo z szafirowych kamieni, wieccych jak samo niebo" (Wj 24,10). Ezechiel widzia nad sklepieniem, ktre byo nad gowami cherubinw, co, co miao wygld szafiru, a miao ksztat tronu" (Ez 1,26; 10,1). Szafir naley do kamieni umieszczonych w racjonale (Wj 28,18; 39,11) i stanowicych fundamenty niebiesKamienie szlachetne 141 kiego Jeruzalem (Ap 21,19). Zarwno w tym przypadku, jak w Ksidze Izajasza (54,11) i w Ksidze Tobiasza (13,17) szafir moe wskazywa na szczegln wito doskonaego krlestwa Boego. (To wyobraenie byo ywe jeszcze w redniowieczu; kopua zamku na ktrym przechowywano witego Graala, miaa by wykonana z szafiru). W innych miejscach Pisma witego szafir, jak wszystkie inne kamienie szlachetne, jest symbolem szczeglnej piknoci i drogocennoci (Hi 26,16; Lm 4,7; Pnp 5,14; Ez 28,13). Symbolika chrzecijaska upatrywaa w szafirze symbol tych wszystkich, ktrych umys jest zwrcony ku rzeczom niebieskim, ktrych wdrowanie w niebie", i stao s niezomne, ktrych mio janieje jak zoto. Wszystkie te przymioty powinny w wybitnym stopniu wyrnia praatw i ksit, dlatego szafiry zdobi ich piercienie. Musi ich wyrnia podniosy duch, doskonae ycie, wielka pogoda ducha i oblicza, aby susznie mona byo ich nazywa serenissimi" i aby byli niejako odbiciem pogody nieba, a jednoczenie odznaczali si gorliwoci o chwa Bo i byli ponad wszystkimi zmiennymi kolejami ycia ziemskiego. Pniejsza interpretacja upatrywaa w bkitno-szafirowym podnku Boga (Wj 24,10) obraz Najwitszej Dziewicy Maryi. Szmaragd

Ju Pliniusz przyznaje szmaragdowi pierwszestwo wrd wszystkich zielonych kamieni szlachetnych i stawia go, jeli chodzi o drogocenno, zaraz po diamencie i perach. Podaje, e jest kamieniem bardzo twardym i ma cierpki smak. Jego pikna zielona barwa jest wytchnieniem dla zmczonego oka, dlatego dla szlifierzy kamieni szlachetnych miym wypoczynkiem jest spogldanie podczas pracy co jaki czas na szmaragd. Wiksze szmaragdy nadaj si na sporzdzenie z nich zwierciade. Cesarz Neron mia oglda zawody gladiatorw wanie przez szmaragd. Wyr-r.ia si dwanacie rodzajw tego kamienia; najkosztowniejszy jest scytyj-.-ki. Wino i zielona oliwa dodaje im jeszcze pikna. Wzmianka o dwunastu -odzajach pozwala wnosi, e nazw t okrelano rnego rodzaju zielone .-.amienie, tak e zwierciadem cezara Nerona mg by jaki inny kamie beryl), bowiem nie spotyka si szmaragdw o takiej wielkoci. Wedug Teofrasta szmaragd jest rzadkim, bardzo maym kamieniem o wielostronnym dziaaniu leczniczym. Damigeron przypisuje mu szczegln si wieszcz, podaje te, i uycza on daru wymowy i pomnaa wszelk majtno. Powinno si na nim wygrawerowa skarabeusza i posta Izydy nosi go w jakiej oprawie jako amulet. Pniejsze opisy oparte s przede wszystkim na tych informacjach wzgldnie na wczeniejszych rdach r.ch danych, ktre wzbogacaj elementami fantastycznymi. Pami o le-2endarnym kraju Scytw bya zapewne okazj powstania bajki o walce ryfw. Te straszliwe ptaki o lwich ciaach i gowach orw trzymaj stra przy szmaragdach i prowadz zacit walk z jednookimi pramieszka-\mi tego kraju. redniowieczne lapidaria nie omieszkaj nada tej walce -oralnego sensu i w gryfach widzie diaba, wroga chrzecijaskiej prosto-... ktry chce zrabowa skarby wiary i cnoty. Biblijna nazwa szmaragdu bareuet oznacza: rzuca ogie, byszcze; :: odkrela wic szczeglnie pikny blask tego szlachetnego kamienia. Naturalnie, nie zawsze tam, gdzie Pismo wite mwi o szmaragdach, Kamienie i metale rzeczywicie chodzi o ten szlachetny kamie, np. wyraenie: na posadzce z kamieni koloru szmaragdowego (Est 1,6) naley raczej rozumie tak, e chodzi tu waciwie o porfir. W Biblii zreszt czsto uywa si sowa szmaragd, jak

rwnie szafir, jedynie celem wskazania na rzecz szczeglnie drogocenn (Tb 13,17; Syr 32,6). W szmaragdowozielonej tczy, o ktrej wspomina Apokalipsa w. Jana (4,3), widzi si czsto symbol aski Boej i miosierdzia Boego. W pektorale arcykapana zosta umieszczony na trzecim miejscu i wyobraa, wedug dawnych interpretatorw, pokolenie Judy, ktre z moc panowao nad ludem wybranym a do przyjcia Mesjasza i z ktrego pochodzi sam Pan. W fundamencie Miasta witego (Ap 21,19) szmaragd wyobraa w. Jana, ulubionego ucznia Jezusa, ktry jako Syn Grzmotu, by prawdziwym Bareuet, Rzucajcym Ogie, ze swoimi niemiertelnymi sowami: Na pocztku byo Sowo". Zielona, ywa barwa szmaragdu wskazuje na mio w. Jana, a zwaszcza na jego dziewictwo; podobnie interpretuje si take niezwyk twardo i trwao tego szlachetnego kamienia. Szmaragd jednak nie tylko w odniesieniu do osoby w. Jana uwaa si za symbol dziewictwa. Zielony kolor budzi mimowolnie skojarzenia z dziewicz i rozkwitajc przyrod na wiosn. Staroytni sdzili te, e szmaragd sam w sobie jest chodny, ma natur chodn i sprawia, e ten, kto go nosi, staje si czysty. Wedug teorii w. Hildegardy szmaragd powstaje wczesnym rankiem, kiedy powietrze jest jeszcze chodne, ale soce ju gorce; kamie ma zatem moc leczc wszystkie choroby. Topaz Topaz, o ktrym mwi staroytni, take nie jest identyczny z kamieniem szlachetnym, znanym dzi pod t nazw. Odrniano dwa jego rodzaje: zielonoty i zototy. Pikno i rzadko zapewniay mu poczesne miejsce wrd kamieni szlachetnych, a nawet uwaano, e najpikniej prezentuje si w postaci naturalnej, nic nie zyskujc przez oszlifowanie. Przypisywano mu, oprcz wielu cudownych si, take wraliwo na wpyw ksiyca, moc uspokajania wzburzonego morza i namitnoci duszy, uyteczno przy wszelkich wrbach, skuteczno przy leczeniu obkania, lunatyzmu, chorb oczu oraz waciwoci pomocne w wykrywaniu trucizny. Biblia, mwic o szlachetnych kamieniach umieszczonych w pektorale arcykapana, wymienia go na drugim miejscu (Wj 28,17), a na dziewitym, wyszczeglniajc warstwy fundamentu witego Miasta (Ap 21,20). Hiob porwnuje go z mdroci (Hi 28,19), a Psalmist z przykazaniami Boga, ktre miuje bardziej ni topaz (Ps 118,127; Wlg). w. Ambroy komentuje ten fragment nastpujco: Nie godzi si, bymy duej zajmowali si krlewskimi ozdobami, poniewa mamy w

rkach krzy Chrystusowy, ktry, jak poucza prorok, przekada trzeba nad zoto i topaz, on bowiem powstrzymuje od wszelkiego bdu i grzechu i przywodzi do poprawy. Kt bowiem spord sprawiedliwych nie szuka w mierci Chrystusa pociechy, a wsplnoty w zmartwychwstaniu"29. Hraban Maur30 widzi w topazie symbol ycia kontemplacyjnego, ktre promieniuje blaskiem zota przeczuwanej wiecznoci. Topaz jest te symbolem silnych, niezwycionych dusz, ktre dzielnie opieraj si wszelkim przeciwnociom. 29 Expositio in psalmum 118, sermo 16, 43; PL 15, 1513. 30 Por. PL 111, 468. Metale 143 3. Metale Elektrum (bursztyn) Elektrum {f\XeKtpov) oznacza w jzyku greckim i aciskim przede wszystkim bursztyn", za u niektrych autorw staroytnych rodzaj metalu, delikatny brz (aurichalcum), a w redniowieczu nawet emali. Jednak Aikszo egzegetw i filologw rozumie przez elektrum" mieszanin zota : srebra (biae zoto"). Mona j znale rwnie w naturze, zwaszcza .v Lidii, najczciej jednak otrzymuje si j w sposb sztuczny. Blask tego stopu jest szczeglnie intensywny i cieszy oczy staroytnych. Jego odcie jasnoty albo tawobiay zalea od iloci zawartego w nim zota i srebra. W Egipcie, a take w Chaldei, stop ten by powszechnie znany i czsto stosowany. Rzymianie byli przekonani, e za pomoc elektrum" mona - dziki temu, e mieni si wszystkimi barwami - wykrywa obecno rucizny w pynach i uywali go czsto do wyrobu kielichw31. Z faktu, e Schliemann podczas wykopalisk w Troi znalaz rwnie taki kielich, mona vnioskowa, e zapewne i Grecy znali ten rodek ostronoci. W Pimie witym mwi si o elektrum" tylko w opisie wizji Ezechiela Ez 1,4.27). Prorok szuka odpowiedniego porwnania, ktre oddawaoby vspaniao widzenia ukazanego mu przez Boga: A za nim [za, co miao isztat tronu] jakby zarys postaci czowieka. Nastpnie widziaem co iikby

poysk stopu zota ze srebrem, ktry wyglda jak ogie wok 'r.iego" (Ez 1,26 n.). Miejsce to przyswoi w. Grzegorz Wielki myli chrzecijaskiej, komentujc je nastpujco: Dlaczego by obraz czowieka na tronie wydawa si podobny do elektrum, jeli nie dlatego, e w elektrum, jak ju wczeniej powiedzielimy zoto zmieszane jest ze srebrem, tak e z dwch metali powstaje jeden? W elektrum srebro tonuje nieco bysk zota, a zoto swoj ;2snoci nadaje blasku srebru. W Odkupicielu za naszym obie natury, -; jest Bosko i czowieczestwo, bez zmieszania i niepodzielnie z sob ; zjednoczone i zespolone, tak e blask Jego Boskoci mg by przez -.litur ludzk zagodzony stosownie do naszych oczu, a natura ludzka -ziki Boskiej janiaa w Nim i w sposb szczeglny wyrniona przewyszaa chwa natur stworzon"32. Ow Ow (plumbum, iaXvj35oc) otrzymywano w staroytnoci gwnie jako produkt uboczny przy pozyskiwaniu srebra. Izraelici poznali go ju w Egipcie. Podczas wdrwki przez pustyni, wrd przedmiotw zdobytych na ladianitach znajdoway si take przedmioty z oowiu (por. Lb 31,22). Ezechiel wspomina, e Tarszisz sprzedawa ten metal^ Tyrowi (Ez 27,12). Ow, ze wzgldu na swj ciar, jest w Pimie witym symbolem Ciaru, uciliwoci, np. znoszenie czowieka gupiego porwnywane jest 4o ciaru oowiu (Syr 22,14). Uzmysawia szybkie zatonicie Egipcjan : ..Naturalny elektron wykrywa trucizny. Na kielichach pojawiaj si tczowe podobne do niebieskich, wydajc odgos poncego ognia; oba te znaki uj na trucizn" (Pliniusz Starszy, Historia naturalis XXXIII, 23). ; Homiliae XL in Ezechielem lib. I, hom. 8, 25; PL 76, 865. 144 Kamienie i metale w falach Morza Czerwonego: Zatonli jak ow pord wd gwatownych" (Wj 15,10), czytamy w pieni dzikczynnej Mojesza. w. Grzegorz Wielki33 porwnuje ydw do mikkiego oowiu, na ktrym atwo mona znowu zatrze to, co zostao na nim zapisane: chtnie przyjmuj

sowo Boe, ktre jednak nie zapada na trwae w ich sercach. W innym znaczeniu ten sam Ojciec Kocioa34 porwnuje ciar oowiu do dzy posiadania, ktra nagina opanowan przez ni dusz do spraw ziemskich, tak e nie jest ona ju w stanie wzbudzi w sobie pragnienia rzeczy niebieskich. W ogle ow wyobraa czowieka obcionego grzechami: Podobnie jak kadzie si razem w piecu srebro, mied, elazo, ow i cyn (...) tak i was zgromadz w gniewie moim i zapalczywoci, umieszcz was i roztopi" powiada Pan w Ksidze Ezechiela (22,20). w. Grzegorz nastpujco interpretuje to miejsce: Ow te jest ciszy od innych kruszcw. W piecu zatem znajduje si ow, jeli kto tak jest ciarem swego grzechu przyciskany, e nawet w utrapieniu bdc, nie odrywa si od ziemskich poda"35. Zdaniem w. Hieronima ow dodawano do metali zanieczyszczonych obcymi ciaami, aby je z nich usun. Jak bowiem dodaje si ow do metali zanieczyszczonych i zafaszowanych, aby oddzieli od nich obce substancje, a jeli nie zostan oczyszczone, wszystke ow zuyty zostanie na darmo, tak te wszystkie pouczenia i przestrogi prorokw id na marne, gdy ci, do ktrych s kierowane, gardz nimi."36 Prorok Zachariasz w wizji (Za 5,7) oglda w duchu dzban, konkretnie ef (miara pojemnoci obejmujca okoo 36 litrw), zamknity oowian pokryw. Naczynie to wyobraa - zdaniem Korneliusza a Lapide - pen miar bezbonoci Izraela, pokrywa oowiana za - sd Boy, ktrego nikt nie uniknie. Spi (mied, brz) Trudno z ca pewnoci ustali, co rozumiano w staroytnoci pod pojciem spiu, brzu" (aes, ^crf./cc). Zarwno mied, brz, jak i w ogle kady tawy albo czerwonawy metal mg by okrelony tym terminem. Pierwotnie aes" nie oznaczao niczego innego jak tylko mied, wymienion w Picioksigu Mojesza (Pwt 8,9) wrd szczeglnych bogactw Ziemi Obiecanej, a take spi", spiowego" wa i niektre przedmioty w Namiocie Spotkania. Waciwy brz, stop miedzi i cynku, by powszechnie znany w Asyrii i Babilonii ju na pocztku trzeciego tysiclecia przed Chr., w Egipcie tysic lat pniej, a w krlestwie Izraela dopiero za czasw panowania Dawida i Salomona, ktry kaza sporzdzi z niego otarz ofiarny, spiowe morze" i rne przedmioty

potrzebne w sprawowaniu kultu oraz dwie potne kolumny stojce przed wityni (por. Wj 30,18; 1 Krl 7,15 n.). Dla wykonania tych wszystkich przedmiotw krl sprowadzi fenickiego artyst, Hirama z Tyru, o ktrym czytamy w Pierwszej Ksidze Krlew33 Por. Moralia lib. XIV 53; PL 75, 1071. 34 Por. tame. 35 Ksiga reguy pasterskiej. Z aciny tumaczy, dal wstp i objanienia ks. dr Jan Czuj, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1948, s. 128 (POK t. 22). 36 Commentaria in Jeremiam prophetam lib. II, cap. 7; PL 24, 756 n. Metale 145 ;.' JWna i'anie na skiej: By on peen mdroci, rozsdku i umiejtnoci w wykonywaniu wszelkich wyrobw z brzu. Przyby wic do krla Salomona i wykona zlecone przez niego prace" (7,14). W obrazowym jzyku biblijnym spi najczciej jest symbolem siy, nieugitej staoci albo zatwardziaoci (Jr 1,18; 15,20; Ps 107,16). Niewierny Izrael jest jak spi (Jr 6,28; Ez 22,18), uparty i zatwardziay. Czoo miedziane" oznacza upr (Iz 48,4), ciao ze spiu" jest nieczue (Hi 6,12), ziemia jak z brzu" nie przynosi adnego owocu (Kp 26,19), z niebios z brzu" nie spadnie deszcz (Pwt 28,23). W Psalmie 18,35 mowa jest o silnym wojowniku, ktry symbolizuje Chrystusa i wytrway w cierpieniu Koci: On wiczy moje rce do bitwy, a ramiona - do napinania spiowego uku". Hraban Maur odnosi ten werset do apostow: Tu zatem prorok wskazuje, w jaki sposb naley walczy z szatanem. Ramio-r.ami Chrystusa s prorocy i apostoowie; za ich porednictwem spenia On swoje zamierzenia. Ich porwnuje [Psalmista] do uku spiowego, poniewa ci sudzy Boy nie sabn w goszeniu Ewangelii, lecz za--howujc niebiask moc, zbawczymi sowami, niczym dobrze wymierzo-

. mi strzaami, trafiaj w serca ludzi zbonych"37. 3w. Pawe spoglda na mied (spi) z innego punktu widzenia. Pisze .: Koryntian: Gdybym mwi jzykami ludzi i aniow, a mioci bym .e mia, stabym si jak mied brzczca albo cymba brzmicy" (1 Kor 3.1). W zupenie innym, tzn. najpikniejszym, sensie rwnie dzwony naych wity s miedzi brzczc": powicone staj si rzeczami itymi (sacramentale), a ich uroczysty ton wzywa do suby Najwy-:emu. pod s. dr Srebro Srebro (argentum, apyupog) w wielu staroytnych jzykach wywodzi oj nazw od biaego koloru, ktry przypomina jego jasny poysk. Na schodzie byo znane od najdawniejszych czasw i cenione na rwni ze :>tem. Zanim zaczto wybija monety, srebro byo w obiegu w sztabach, formie piercieni, drutu albo jako srebro siekane, odwaane stosownie ceny. Srebrne przedmioty po raz pierwszy wymienia Pismo wite .-rd podarunkw lubnych, ktre otrzymaa Rebeka (por. Rdz 24,53). .czciej wymienia si razem srebro i zoto. Sprzty w Namiocie "kania i w wityni Salomona byy przewanie wykonane ze srebra. liczba sza w tysice (por. Ezd 1,7-10). Co wicej, srebra za krl jmon] zoy w Jerozolimie tyle, ile kamieni" (1 Krl 10,27). Z wielu mych przedstawie bokw pogaskich Dzieje Apostolskie wspomio jednym przykadzie: Pewien zotnik, imieniem Demetriusz, dawa

ay zarobek rzemielnikom przy wyrobie srebrnych wityniek Ar:iy" (19,24 n.). wzgldu na swj biay poysk srebro stao si symbolem jasnoci : stoci. Jego oczyszczanie w ogniu wyobraa oczyszczanie duszy dodczeniami, ktre na ni dopuszcza Bg: Albowiem Ty, Boe, nas ladczy; badae nas ogniem, jak si bada srebro" (Ps 66,10). Prorok .^chiasz oglda w duchu Anioa Przymierza", przychodzcego MesDe universo lib. XVII, cap. 14; PL 111, 477. 146 Kamienie i metale jasza, ktry zasidzie, Jakby mia przetapia i oczyszcza srebro, i oczyci synw Lewiego, i przecedzi ich jak zoto i srebro" (Ml 3,3). Najdoskonalsza czysto waciwa jest tylko sowem Pana: Sowa Paskie to sowa szczere, wyprbowane srebro, bez domieszki ziemi, siedmiokro czyszczone" (Ps 12,7). w. Augustyn nadaje temu miejscu nastpujcy sens moralny: Mowy Paskie, mowy czyste. Mwi czyste, czyli bez domieszki udawania (...) Sowa Paskie wyprbowane przeladowaniami grzesznikw. Siedemkro oczyszczone: bojani Bo, pobonoci, nauk, mstwem, rad, intelektem i mdroci"38. Ksiga Przysw (10,20) porwnuje jzyk prawego" ze srebrem wybornym": jego mowa jest wiata, jego mdre sowa cenne, rzetelne, bez faszu, wynoszenia si, pochlebstwa. Sw jego chtnie si sucha, maj bowiem dobry dwik". Srebro ma t wyszo nad innymi metalami, e dwiczy szczeglnie czysto, dlatego pracownicy mennic zazwyczaj sprawdzali prawdziwo srebra, zanim zaczto wybija z niego monety, badajc po prostu, jaki wydaje dwik. Dla piknego dwiku srebra Pan nakaza Mojeszowi sporzdzi trby srebrne. Gos ich mia suy do zwoywania caej spoecznoci i dawania znaku do zwijania obozu" (Lb 10,2), gdy obok idcy przed ludem Boym si podnosi. Izraelici byli ludem, ktry na wasno wzi sobie Bg, dlatego najbardziej szlachetne dwiki miay obwieszcza wol Bo.

Rwnie do spiu, z ktrego odlewa si obecnie dzwony kocielne, dodaj ludwisarze srebro. Im wicej go w stopie, tym peniejszy i pikniejszy jest ich ton. W jzyku biblijnym zoto i srebro czsto s symbolem rzeczy, ktre naley ceni bardzo wysoko. Izraela przyrwnywano, przez sam fakt, i by narodem wybranym, do szlachetnych metali; utraci on jednak ca warto przez sw bezbono i zepsucie obyczajw. Prne wysiki przetapiajcego metal: przewrotni nie dadz si oddzieli. Nazwijcie ich srebrem odrzuconym, bo odrzuci ich Pan" (Jr 6,29 n.; por. Iz 1,22). Do srebra przyrwnuje si te mdro (Prz 8,19) i dobre imi (Prz 22,1). W Ksidze Aggeusza Pan powiada: Do Mnie naley srebro" (2,8), to jest Prawo Boe i nauka Boa, aski i dary, ktrymi ubogaca i przyozdabia On swj Koci dodaje do tego w. Ambroy39. w. Pawe (1 Kor 3,12) wymienia srebro wrd najprzerniejszych materiaw wyobraajcych dziea, ktre kady wznosi na fundamencie Chrystusa. W dniu Paskim okae si za w ogniu, ktry je wyprbuje, jakie s one naprawd i czy prb t przetrwaj. Zoto Zoto (aurum, %pvac), bdc najszlachetniejszym z metali, od pradawnych czasw wizi serce czowieka. Quid non mortalia pectora cogis auri sacra fames?" - kae Wirgiliusz skary si pobonemu Eneaszowi"40. Nie tylko pikno zota, lecz i inne jego waciwoci czyniy je od dawien dawna godnym podania. Nie ulegajce zniszczeniu przez ogie, rdz i rce ciecze jest symbolem ju w kulturach pierwotnych, czego wielkiego i wartociowego, czego posiadanie zapewnia wadz i powaanie. Dlatego te szczegln rol odgrywa w kulcie, nastpnie w sporzdzaniu 38 Objanienia Psalmw 11, 7. 39 Por. Epistula 30, 13; PL 16, 1109. 40 Eneis III 57. Metale

147 I .SCI yszdo-ami naszych encie Dbuje, \dawinsygniw wadcw, bdc wyrazem ich potgi i bogactwa, oraz jako pienidz i wielce cenione klejnoty. Bogactwo zota na staroytnym Wschodzie byo niezmierzone. Opisy posgw i wity, przedmiotw zbytku i skarbw staroytnych wadcw przekraczaj wszelkie wyobraenie pniejszych, uboszych ju czasw. I tak np. faraonowie Ramzes II i Ramzes III posiadali nie tylko zastaw stoow z litego zota, ale ;ake trony sporzdzone z czystego zota i drogich kamieni. Znaleziska v ich grobach w peni potwierdzaj opisy owych bogactw. Staroytny -istoryk Diodor z Sycylii donosi o olbrzymich posgach w Babilonii : opisuje trzy z nich, ktre razem z nalecymi do nich otarzami wayy 143 559 kg. Take Herodot opowiada o tego rodzaju olbrzymich posgach. W hinduskich wityniach dzisiaj jeszcze mona zobaczy skarby, ktre trudno sobie wyobrazi. Oczywicie nie zawsze owe kosztownoci vykonane s z litego zota, czciej ma si do czynienia z pozacanymi przedmiotami wykonanymi z drewna albo mniej cennego metalu. Pozacanie byo znane ju staroytnym dziki wczeniej zauwaonej duej rozcigliwoci zota. W kosmologiczno-religijnym obrazie wiata staroytnych ludw Wschodu zoto, jak i pozostae metale, miao swoje okrelone miejsce i pozostawao w okrelonym stosunku do planet. Zoto byo przyporzdkowane socu, ktre swoim zocistym wiatem zalewa gboki bkit nieba. Zoty kolor by take symbolem nieba, dlatego np. w wityniach i pacach czsto pozacano belki wiza dachowych i dachy, o czym wiad-: jeszcze dzisiaj staroromaskie kocioy. Zote to mozaik, zwaszcza sztuce bizantyskiej, wskazuje take na niebieski ywio czystego wiat-. w ktrym mieszka Bg ze swoimi witymi. Powinno si ich zatem -zedstawia nie w

otoczeniu ziemskim, lecz we waciwym im wiecie. ':ota aureola wok ich gw ma to samo znaczenie. Izraelici zapoznali si bliej ze zotem zapewne dopiero w Egipcie. Za asw Abrahama nie byo go jeszcze duo w Kanaanie, skoro za .grb - :ry zapaci on srebrem (Rdz 23,15). W Egipcie wyuczyli si ydzi vnie sztuki zotniczej, ktrej pierwszym wyrobem by zoty cielec ; konany podczas wdrwki przez pustyni (Wj 32,4). Mojesz nakaza, :y lud izraelski zebra zoto dla witego przybytku, a wynik tej zbirki .aza si zaskakujco obfity (Wj 25). Bogate zastosowanie zota w kulcie irotestamentowym miao by wymownym dowodem, e Jahwe nie ust-..;e innym bogom, ktrych okazae posgi i miejsca kultu byy dobrze -me Izraelitom. Dla ydw zoto byo take symbolem Boskiego wiata . rzymiotw Boga. witynia Salomona bya niezmiernie bogato upik-jna tym szlachetnym metalem (1 Krl 6,20-35). Ju Dawid przygotowa .powiedni ilo zota potrzebn do ozdobienia domu Paskiego (1 Krn - 14; 28, 14-18), Salomon za sprowadza regularnie zoto z Ofiru (1 Krl ^3; 10,14). Uy on rwnie duo zota do ozdobienia swego paacu porzdzenia tronu, a i wiele roztrwoni. Jego wonice posypywali wosy .tym proszkiem, aby byszczay w socu41. witynia wzniesiona po .vrocie z niewoli babiloskiej bya prawdopodobnie nieco skromniejsza, -- rwnie zbudowana dziki bogatym darom. witynia Heroda, wedug .-Jesie Jzefa Flawiusza, miaa drzwi pokryte zotem42. We wntrzu Por. Jzef Flawiusz, Antiuitates Iudaicae. Por. Bellum Iudaicum 5, 5.3. 148 Kamienie i metale wszystko byszczao od zota, podobnie jania w promieniach soca zoty dach. Po zburzeniu Jerozolimy Wespazjan i Tytus wywieli do Rzymu zoty st i wiecznik siedmioramienny. Szerokie zastosowanie zota w kulcie ma charakter czynnoci symbolicznej; chciano okaza cze Najwyszemu tym, co najdrogocenniej-sze na ziemi. Dlatego te w prorockiej wizji czasw mesjaskich dary i skarby ludw pogaskich, ktre podaj do krlestwa prawdziwego Boga, stanowi nieodczny element obrazu ostatecznej chway: Wszyscy oni przybd ze Saby, zaofiaruj zoto i kadzido, nucc radonie hymny na cze Pana" (Iz 60,6;

por. Ps 72). Twe bramy zawsze bd sta otworem, nie zamkn si we dnie ni w nocy, by wpuszcza do rodka bogactwa narodw" (Iz 60,11). Pierwsze, na razie tylko symboliczne, wypenienie tej przepowiedni dostrzegaj Ojcowie Kocioa w darach Mdrcw ofiarowanych nowo narodzonemu Krlowi. Mdrcy ofiarowuj zoto, kadzido i mirr. Zoto krlowi przystao, kadzido skada si na ofiar Bogu, a mirr balsamuje si ciaa zmarych. A wic mdrcy tego, ktremu oddaj cze, rwnie gosz mistycznymi darami: zotem jako krla, kadzidem jako Boga, mirr jako podlegego mierci (...) My za ofiarowujemy narodzonemu Panu zoto, uznajc, i wszdzie krluje."43 Ostateczne spenienie tego proroctwa Apokalipsa w. Jana upatruje w obrazie zwyciskiego Syna Czowieczego, ktrego gow zdobi zota korona (14,14), oraz we wspaniaych scenach hodu skadanego przez dwudziestu czterech Starcw, ktrzy rzucaj zote wiece przed tronem i Barankiem i w zotych czaszach ofiarowuj kadzida (Ap 4,10; 5,8). Miasto za Baranka, niebieskie Jeruzalem, jest z czystego zota i podobne do przezroczystego krysztau (Ap 21,18.21); czy wic waciwoci obydwch elementw, gdy jest byszczce i trwae jak zoto, ale i przezroczyste jak szko. Take w symbolice biblijnej zoto wyobraa zawsze co kosztownego, a nawet to, co jest najcenniejsze. Najczciej jest symbolem mdroci, ktrej ustpuj nawet zote skarby. Ksigi wite wychwalaj mdro w niewyczerpanych zwrotach: Raczej mdro nabywa ni zoto, lepiej mie rozum - ni srebro" (Prz 16,16; por. take Prz 3,14; 8,10.19; 20,15; Mdr 7,9; Ba 3,30; Hi 28,15 i in.). Mdro Boa zostaa dana pobonym Izraelitom przede wszystkim w Prawie Boym: Prawo ust Twoich jest dla mnie lepsze ni tysice sztuk zota i srebra" (Ps 119, 72; por. te Ps 119,127; Ps 19,11). Znacznie blisze ni w Prawie Boym spotkanie z mdroci Bosk jest moliwe w sowie Boga, ktre stao si ciaem, a o ktrym ju powiada Oblubienica w Pieni nad Pieniami: Gowa jego najczystsze zoto" (5,11). Gow ciaa Kocioa jest Chrystus. Mwimy teraz o Chrystusie, nie odnoszc tego imienia do wiecznoci Bstwa, lecz do przyjmujcego Bstwo czowieka (...) w ktrym zamieszkaa wcielona caa penia Bstwa, pierwociny wsplnej materii, przez ktre Sowo przybrao nasz natur, czynic j nieskalan i czyst od wszystkich waciwych jej uomnoci (...) Gowa ciaa Kocioa jest pierwocinami caej natury, jest czystym zotem, nie skaonym adn domieszk za."44

Podobnie inne wielkie wartoci ludzkiego ycia porwnuje Pismo wi43 Grzegorz Wielki, Homiliae in Evangelia X 6; PL 76, 1112 n. 44 Grzegorz z Nyssy, In Cantica canticorum, hom. XIII; PG 44, 1056. Metale 149 i zoty ::vmu wifr te ze zotem. Wierny, prawdziwy przyjaciel (Syr 6,15), dzielna ona Syr 7,19) cenniejsi s ni zoto. Ksiga Tobiasza poleca modlitw z postem i jamun bardziej ni gromadzenie zota (Tb 12,8). Rwnie obyczajno (Syr 21,24) i zdrowie (Syr 30,15) maj warto zota. Zoto jednak jako takie nie promieniuje ani piknoci, ani czystoci, wpierw musi bowiem je oczyci ogie ze szlaki. Pismo wite dostrzega w tym procesie oczyszczania zota obraz oczyszczenia sprawiedliwego przez dowiadczenia, ktre zsya na Bg: A dusze sprawiedliwych s w rku Boga (...) Zdao si oczom gupich, e pomarli (...) a oni trwaj w pokoju (...) Po nieznacznym skarceniu dostpi dbr wielkich, Bg ich bowiem dowiadczy i znalaz ich godnymi siebie. Dowiadczy ich jak zoto w tyglu i przyj ich jak caopaln ofiar" (Mdr 3,1-6). Jeli zoto zostanie pozbawione wszelkich zanieczyszcze, to waga jego po prbie ognia pozostaje taka sama jak przed ni, poniewa nic ju nie zostaje z niego usunite. Tak te Bg poddaje prbie sprawiedliwych: jeeli ich sia i wytrwao pozostaj niezmienne, nawet w najwikszych pokusach, ich cnota bya prawdziwa, gdy nie ulega adnej pokusie. Pismo wite, mwic o zocie, wskazuje take na pewne negatywne postawy, ktre maj jaki z nim zwizek. Ostrzega przed chciwoci, f.ra nawet krlw doprowadza do zguby (Syr 8,2). Poganie pokadaj _:no w zocie (Ba 3,18), sprawiedliwi tego jednak nie czyni (Hi 31,24), dlatego: Bogosawiony bogacz, ktrego znaleziono bez winy, ktry nie goni za zotem" (Syr 31,8). W znaczeniu przenonym zotem jest - zdaniem w. Grzegorza Wielkiego - te kade nieprzecitne naturalne uzdol-fiienie, ktre powinno by

oczyszczone ogniem mioci i jak klejnot : zdobione drogimi kamieniami. Podobnie jak zoto jest opraw gemm, tak czowiek powinien swoje naturalne cechy charakteru pozwoli w pokorze ozdobi i pomnoy darami aski. Iloci zota i srebra uywane do wyrobu i ozdabiania sprztw kocieltfc/i w czasach Konstantyna i cesarzy bizantyjskich nie mona w ogle Ppirwna z tym, co jest dzisiaj moliwe w tym zakresie. Zdumienie garnia przy czytaniu wykazw darw w postaci lamp, wiecznikw, kielichw, relikwiarzy itp., ktrymi wyposaano dawne bazyliki. Te czasy {gdy ju nie powrc. wiat zuboa, kopalnie zota wyeksploatowano. TEto ma kosztownoci, rzadko oddaje je na chwa Boga. Przepisy liturgiczne jednak nakazuj, aby byy wycznie ze zota lub pozacane te i-*.te sprzty, z ktrymi bezporednio styka si Najwitsze. elazo i magnes Ludzie epoki kamienia nie znali ani elaza (ferrum, aiSrjpog), ani innych ali. Kiedy Ksiga Rodzaju wspomina o Tubalu-Kainie, ktry by ko-?m sporzdzajcym wszelkie narzdzia z brzu i z elaza" (4,22), to :. icie nie wolno tego traktowa jako przekazu historycznego. Biblia o mwi o elazie. Ksiga Syracha (39,26) zalicza je do rzeczy pierw-ootrzeby dla ludzkiego ycia. Pliniusz za pisze: Za pomoc elaza my ziemi, szczepimy drzewa, przycinamy krzewy, winorole zmu-y do odmadzania si przez coroczne obcinanie obumarych pdw, :>moc elaza wznosimy domy, krajemy kamienie, do wszystkich h poytecznych rzeczy uywamy elaza. Ale te to samo elazo suy inach, zabjstwach, rozbojach, nie tylko do walki wrcz, ale take 150 Kamienie i metale w postaci lotnych pociskw, wyrzucanych przez machiny albo przez minie ludzkie"45. Twardo i wytrzymao elaza zadecydoway, e widziano w nim symbol siy, nieugitoci, i to w dobrym i zym znaczeniu (Jr 1,18; 6,28; Iz 48,4), i potgi, ktrej nic nie moe si oprze. elazn rzg bdziesz nimi rzdzi" - powiada

Jahwe do Krla Mesjasza (Ps 29). elazne jarzmo" jest symbolem dowiadczanej nieznonej surowoci i ucisku nie do zniesienia (Pwt 28,48). Bardzo trafne porwnanie znajdujemy w Ksidze Przysw: elazo elazem si ostrzy, a czowiek urabia charakter bliniego" (27,17). elazo", o ktrym mowa w Ps 105,18 (Wlg Ps 104,18: Ferrum pertransit animam eius"), wyjania w. Augustyn w sensie wielkiego (cikiego) nieszczcia i zmartwienia, a Hraban Maur sowa: u-wizieni ndz i elazem" (Ps 107,10) interpretuje jako wizy grzesznego przyzwyczajenia, ktrych konsekwencj s duchowa ndza i zatwardziao. Wystpujcy w przyrodzie zwizek elaza to magnetyt, ktry cechuje zdolno przycigania i przytrzymywania zwykego elaza, z czego grecki filozof Tales, a po nim Lukian wycignli wniosek, e magnes musi by ywy, gdy wprawia w ruch inne przedmioty. Staroytni nazwali go lapis amoris", poniewa wywouje poruszenie mioci. Chrzecijaska interpretacja ukua z tego faktu pikny aforyzm: Amor amoris magnes; si vis amari, ama!" - Mio jest magnesem mioci, chcesz by kochanym, kochaj!" Take aska przyciga dusze, dlatego magnes w sensie symbolicznym by lapis gratiae", kamieniem aski", gdy, jak powiada Fizjolog: Jeli stworzenia nawzajem si przycigaj, to o ile bardziej przyciga nas do siebie Bg, On, ktry wszystko stworzy i rozpi niebo nad ziemi"46. Staroytna, w redniowieczu bardzo rozpowszechniona, ba opowiada o grze magnetycznej stojcej w morzu, ktra cae elazo znajdujce si na statkach przycigaa do siebie z tak si, e z niezwyk szybkoci zbliay si do niej i rozbijay o jej twarde skay. Gra ta uchodzia za symbol grzechu, z powodu ktrego ginie barka ycia, jednake Maryja, Gwiazda Morza, ratuje j z odmtw. 45 Historia naturalna (Wybr) XXXIV, 138. Przekad i komentarz Ireny i Tadeusza Zawadzkich, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw-Krakw 1961, s. 363 (Biblioteka Narodowa Seria II nr 128). 46 Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strassburg 1889, s. 38. rze nim o,28;

niesz azne . nie ,-ikter 1,18: | wielkiego izia:huje ;recki by .lapis .nters i vis sym-: viada i.-dziej niebo s.-.iona, i .elazo wyk ra ta fdnakTadeu-. s. 363 VI ROLINY 1. Drzewa Uwagi oglne Drzewo (arbor, lignum, 8ev8pov), ten najdoskonalszy twr wiata rolinnego, ju samo w sobie jest tego rodzaju, e mogo wprawia pierwotnych ludzi w podziw. Przeczuwali w nim wyraz wyszej mocy. W historii Vsdej religii, w przekazach ludowych, w archeologii i sztuce caego

;.iata spotykamy si ze witymi drzewami. Dla ludw staroytnych :rzewo jest teofani, obrazem kosmosu, symbolem ycia, punktem cent-- '.nym wiata, alegori cigle odradzajcej si natury. Nigdy adne drze:< nie byo ubstwiane ze wzgldu na nie samo, lecz ze wzgldu na to, ono oznaczao i co objawiao. Pod jego postaci kryje si rzeczywisto .chowa; jest napenione witymi" mocami. Corocznie obumierajc owracajc do ycia, objawia rzeczywisto pozaludzk i odtwarza to, co konuje si w kosmosie jako caoci. Dlatego drzewo jest symbolem -zechwiata. Co wicej, w religijnej wiadomoci pierwotnego czowieka, Ktr nam bardzo trudno si wczu, ono samo jest uniwersum, poniez je symbolizuje i odtwarza jego dzieje. Kade drzewo jest zatem swoim rodzaju drzewem kosmicznym", o ile objawia to samo, co _-mos. Jednak w centrum wiata odnajdujemy zawsze tylko jedno drze. drzewo wiecznego ycia albo wiedzy. Jest nim Yggdrasil krajw nocnych, ktrego korzenie sigaj serca ziemi. Przy nim znajduje si ::iia ycia, a zwierzta mieszkaj w jego gaziach. Tradycja hinduska od najdawniejszych czasw przedstawia natomiast smos pod postaci olbrzymiego drzewa rosncego korzeniami ku grze. zewo to zanurza swoje korzenie w niebie, a swoje gazie rozpociera i ziemi. Podobn ide wyraa Dante: przedstawia wszystkie sfery -ba jako koron drzewa, ktrego korzenie rosn ku grze1. 3recy i Germanie wierzyli, e czowiek pochodzi od jesionu; analogicz-.vyobraenia byy znane take w Italii. Z drugiej za strony mitologia i przypadki przemiany ludzi w drzewa, na przykad przemiany Dafne irzewo laurowe. Z. kultem drzew byy poczone uczty ofiarne. Odbyway si one w cie-. witego drzewa", ktre otacza wity gaj", a nawizywano w nich : nie tylko z yciem i si drzewa, ale i z Matk-Ziemi i ciaami oieskimi. Po rozproszeniu ludw po caej ziemi, w rnych drzewach -zalenoci od miejscowych warunkw - dostrzegano owo jedyne prad-vo. Uczta czonkw

jakiego rodu czy szczepu bya jednak zarazem itrzymywaniem cznoci i pamitk powszechnej uczty ofiarnej pod Por. M. Eliade, Die Religionen und das Heilige. Elemente der ReligionsgeschichSalzburg 1954, rozdz. 8. 152 Roliny pradrzewem. Poszczeglne ludy wierzyy, e w tych orodkach religijnych dowiadczaj te bliskoci boga, jego opieki, wyroczni. Cigo rodu, jego wolno i jedno s zwizane z drzewem stojcym w rodku gaju, tak jak 0 trwaniu wszechwiata stanowi drzewo wiata2. Mona z tego wnosi, e najdawniejszy kult drzew nosi w sobie - mimo wypacze pogaskich - jeszcze szlachetne i czyste idee, a nawet znajduj w nim poniekd wyraz jak gdyby przeczucia symboliki eucharystycznej. Gdy jednak kult ten przerodzi si w oddawanie czci wycznie podzcej" sile natury, doszo te do wszelkiego rodzaju obrzydliwoci, ktrych dopuszczao si rwnie wielu Izraelitw, omamionych przez Kananejczykw (por. 2 Krl 16,4; 2 Krn 28,4); dlatego czytamy zarwno o ponawianym wci nakazie niszczenia witych drzew i gajw (Pwt 7,5), jak i o skargach i karccych mowach prorokw (por. Jr 2,20; 3,6.13; Oz 4,13). Oprcz drzew osawionych z racji oddawanej im czci bawochwalczej, znane te byy drzewa, ktre zyskay niejak saw dziki upamitnieniu pewnych wydarze (por. Rdz 35,4.8; Joz 24,26; Sdz 4,5; 5,11.19; 9,6; 1 Krl 13,14; 1 Krn 10,12). Kwesti, czy to znaczenie, ktre im przypisywano, przylgno do nich jeszcze w czasach Kananejczykw, czy te czyo si z nimi ju jakie wydarzenie biblijne, mona rozstrzygn tylko odnonie do Rdz 21,33, gdzie jest mowa o drzewie tamaryszkowym (gaju - Wlg), ktre Abraham zasadzi w BeerSzebie i przy nim te wzywa imienia Pana, Boga Wiekuistego". Mao znany jest fakt, e i drzewka na wito majowe, i wiechy, wianki ciesielskie, a nawet urocze drzewka boonarodzeniowe s pochodzenia pogaskiego. Wszystkim tym zwyczajom towarzyszy staroytny przesd, zgodnie z ktrym siy natury mog przechodzi z jednej istoty ywej na drug:

czowiek, otaczajc si gazkami albo drzewkami, dotykajc ich, pragnie, aby rozkwitajce dopiero ycie natury i jej podno stay si 1 jego udziaem i oddaliy od niego ze moce. Zwaszcza podczas tzw. srogich nocy, midzy 25 grudnia a 6 stycznia, kiedy to szczeglnie obawiano si knowa zych duchw, zawieszano w domach zielone gazki i zapalano wiata, majce chroni domostwo przed wszelkim zem. Potem uywano do tego samego celu caych drzewek, na ktrych zawieszano wiece. W ten sposb poczono ze sob owe dwa rodki obronne, do ktrych uciekano si w tych nocach. Koci dozwoli na zachowanie tych gboko zakorzenionych zwyczajw, nada im jednak nowe znaczenie; stay si symbolem Chrystusa, prawdziwego Drzewa ycia i prawdziwego wiata wiata. Miejsca, w ktrych Pismo wite mwi o drzewach czciowo w realnym, a czciowo przenonym znaczeniu, s bardzo liczne. Pierwsze z nich, i zarazem najwaniejsze, odnosi si do drzew raju: A zasadziwszy ogrd w Eden na wschodzie, Pan Bg umieci tam czowieka, ktrego ulepi. Na rozkaz Pana Boga wyrosy z gleby wszelkie drzewa mie z wygldu i smaczny owoc rodzce oraz drzewo ycia w rodku tego ogrodu i drzewo poznania dobra i za" (Rdz 2,8). Pan Bg wzi zatem czowieka i umieci go w ogrodzie Eden, aby uprawia go i doglda. A przy tym Pan Bg da czowiekowi taki rozkaz: Z wszelkiego drzewa tego ogrodu moesz spoywa wedug upodobania; Por. J. von Grres, Christliche Mystik, Regensburg 1836, III. Drzewa 153 - Jego k ianki :zenia rresd, -.-ej na : ich, :y si tzw. oba-dzki -.. Po-szano e, do tych :enie; wego

realrrwsze ': tam rzelkie ycia ., aby t ozkaz: *_ bania; ale z drzewa poznania dobra i za nie wolno ci je, bo gdy z niego spoyjesz, niechybnie umrzesz" (Rdz 2,15-17). W trzecim rozdziale Ksiga Rodzaju opowiada o upadku pierwszych rodzicw i karze, jaka ich za to spotkaa: skazanie ich na trud i mier, wypdzenie z raju. symbolami w penym znaczeniu Drzewo ycia i drzewo poznania s

tego sowa, tzn. maj realn tre i realne dziaanie, z ktrych jedno : wiedzie ku yciu, drugie - ku mierci duchowej i cielesnej. Jeli drzewo ycia, tak jak kady innych rodek spoywczy, doprowadza swoje dziaanie do waciwego skutku dziki spoywaniu jego owocu, to w przypadku drzewa poznania nie owoc jako taki, lecz grzech niepo-; sluszestwa sta si przyczyn nieszczcia. Jedynie z tego drzewa nie wolno byo ludziom spoywa owocw; mogli natomiast spoywa owoce z wszystkich innych drzew, nie wyczajc drzewa ycia. Wedug nauki w. Tomasza z Akwinu i w. Augustyna, drzewo ycia miao przeciwdziaa, tak jak lekarstwo, rozkadowi ciaa ludzkiego, ktry w sposb naturalny postpuje wraz z wiekiem, oraz zabezpieczy od rhorb i zewntrznych szkd. Zwyczajne rodki spoywcze i napoje wy-.arczyy do normalnego rozwoju organizmu, owocw drzewa ycia nale-:Ao natomiast uywa w przypadku, gdy zawiody ludzkie rodki, gdy ; lko one mogy cakowicie odnowi czowieka i go wzmocni. Owa -idowna rkojmia zbawienia, ktra na skutek grzechu staa si daleka niedostpna dla upadej ludzkoci, yje jednak nadal w pamici i tsk-3tach ludzi; jest te obrazem, kwintensencj wszystkiego, co dobre godne podania (Prz 11,30; 15,4), przede wszystkim jednak symbolem droci Boej:

..Dla tego, co strzee jej, drzewem jest ycia" (Prz 3,18); ..Szczliwy m, ktry si wiczy w mdroci (...) postawi swe dzieci -)d jej dachem i pod jej gaziami bdzie przebywa. Ona zasoni go rzed arem i odpoczywa bdzie w jej chwale" (Syr 14,20.26.27). Do grupy tych cytatw Pisma witego naley te miejsce w Pieni nad .eniami, w ktrym wprawdzie nie mwi si o drzewie ycia", lecz "iajcej cie i wytchnienie jaboni jako symbolu Boga-Oblubieca (Pnp 2,3). Drzewo ycia bdzie te, w swym ostatecznym wypenieniu, nagrod .ycistwa przeznaczon dla bogosawionych, o czym kilkakrotnie wspo-:na Apokalipsa w. Jana (2,7; 22,14), najdokadniej w rozdziale, w kt- m kreli obraz witego Miasta": ..Pomidzy rynkiem Miasta a rzek, po obu brzegach, drzewo ycia dzce dwanacie owocw - wydajce swj owoc kadego miesica i licie drzewa [su] do leczenia narodw" (22,2). Podobne miejsce w Ksidze Ezechiela (47,12) odnosi si do dbr zbaw-:ych czasw mesjaskich. Inn grup stanowi te miejsca Pisma witego, w ktrych drzewo to ;: alegori czowieka, a mianowicie jego przemijania (Syr 14,18), warto-czy marnoci (Syr 27,6; Mt 3,10; 7,17; 12,33), jego ostatecznego losu (Hi 1); Koh 11,3) i nadziei zmartwychwstania (Hi 14,7-9). Podczas gdy ony i jego potomstwo przez jaki czas rozkwita, potem jednak niera wraz z korzeniami, nie przynoszc owocu, i usycha (Hi 18,16; _ >: Ps 52,7; Mdr 4,3-6; Syr 6,3; Iz 40,24; Jdt 12), sprawiedliwy zawsze .va si zielonymi limi i wydaje liczne owoce (Ps 92, 13-15). Gbokie cne bowiem zapuci korzenie na brzegu wd aski, ktre go poj. 154 Roliny Najpikniej wyraa t myl Psalm 1 i Ksiga Jeremiasza (17,8). Psalm podkrela zakorzenienie w woli Boej (w Prawie), prorok za - ufno pokadan w Bogu. Ksiga Hioba porwnuje wyrastanie z pnia citego drzewa wieych pdw do czowieka, ktry dopiero u kresu czasw zostanie wzbudzony do ycia. Drzewo jest w tym przypadku symbolem zmartwychwstania. Odnajdujemy tu t sam ide, ktra ley u podstaw symboliki pr roku: Drzewo ma jeszcze nadziej, bo cite, na nowo wyrasta, wiey pd nie obumrze. Cho bowiem korze

zestarzeje si w ziemi, a pie jego w piasku zbutwieje, gdy wod poczuje, odrasta, rozwija si jak moda rolina" (Hi 14, 7-9). Ju w sensie dosownym trzy miejsca biblijne, majce charakter prorocki, odnosz si bezporednio do Mesjasza. Izajasz mwi o Nim jako 0 maej rdce, ktra wyrasta z korzenia Jessego (Iz 11,1), i jako o wieym pdzie, ktry wypuszcza korzenie z wyschnitej ziemi" (Iz 53,2). Ezechiel za mwi o szczepie cedru, ktry rozrasta si w cieniste drzewo (Ez 17,3-6). Miejsce to przypomina przypowie o ziarnku gorczycy (Mt 13,31 n.). Krlestwo niebieskie", o ktrym mowa w tej przypowieci, nie jest niczym innym jak wzrastaniem Chrystusa w Kociele. Chrystus, niosc krzy i zwracajc si do paczcych nad Nim niewiast jerozolimskich, sam porwnuje siebie do drzewa: Bo jeli z zielonym drzewem to czyni, c si stanie z suchym?" (k 23,31). Pisma Ojcw Kocioa obfituj w symboliczne interpretacje drzewa, zwaszcza rajskiego drzewa ycia jako symbolu krzya i otarza, ktry stoi w raju" Kocioa. Krzy Chrystusa zwrci nam raj. Oto drzewo, ktre Pan wskaza Adamowi, by z niego spoywa, mwic o drzewie ycia, ktre roso porodku raju (...) Dlatego Pan w Chrystusie poczy ciao i drzewo, aby usta odwieczny gd i przywrcona zostaa aska ycia. O bogosawione drzewo Pana, na ktrym ukrzyowane zostay grzechy wszystkich! O bogosawione Ciao Paskie, ktre wszystkim uyczyo poywienia!"3 Bg nie chcia, eby czowiek y w raju bez misteriw rzeczy duchowych przedstawionych cielenie. Jedne drzewa wic byy dla niego poywieniem [alimentum], to za [drzewo ycia] objawieniem woli Boej [sac-ramentum]. Nie oznacza to nic innego jak tylko mdro, o ktrej zostao powiedziane: Jest drzewem ycia dla tych, ktrzy trzymaj si jej (Prz 3,18) (...) Tak te i Mdro, sam Chrystus, jest drzewem ycia w raju duchowym, dokd posa z krzya otra. Stworzone za zostao drzewo ycia, aeby j [Mdro] zapowiadao w raju cielesnym [corporali] (...) Dodam jeszcze, e chocia drzewo to dawao pokarm cielesny, by to taki pokarm, od ktrego ciao wzmacniao

si, zachowujc trwae zdrowie, nie tak jak od jakiego innego poywienia, lecz przez udzielenie jakiej tajemniczej siy ywotnej."4 Tak pojmowana symbolika drzewa wystpuje szczeglnie wyranie zarwno w tekstach powicenia nowego krzya (Pontificale Romanum), jak 1 w liturgicznych tekstach wita Podwyszenia Krzya witego (14 wrzenia); hymny wzite z tego wita towarzysz nam take podczas caego Wielkiego Postu. 3 Ambroy, Enarrationes in XII psalmos Davidicos: Enarratio in psalmum XXXV 3; PL 14, 999. 4 Augustyn, De Genesi ad Litteram VIII 4,8; 5, 9.11; PL 34, 375-7. Drzewa 155 Psalm tfno reych -.y do dnaj'. -zewo >.mrze. : wieje, [ororojako wie53,2). rrzewo (Mt ci, nie

.wiast .onym ;." stoi Ada-fodku usta drze-bogoiucho-poy-_-. [sac-!zostao (Prz raju irzewo u:] (...) :o taki r.e, nie i :jemr.ie za0, jak ;o (14 dczas .- XXXV w. Jan Damasceski i inni nauczyciele Kocioa wielbi Maryj jako ziemi rajsk, ktra wydaa Chrystusa, prawdziwe drzewo ycia. Drzewo jest take obrazem ludzkiej wartoci ycia: Bo ycie nasze ukryte jest z Chrystusem w Bogu (Koi 3,3). Dlatego ludzie w zimie mog powiedzie: Martwe jest drzewo, na przykad figa, grusza i inne drzewo owocowe; s podobne do drzew uschych i pki trwa zima, nie jest to jawne. Lato wyprbowuje, sd wyprbowuje. Naszym latem jest objawienie si Chrystusa. Bg jawnie przyjdzie. Bg nasza nie bdzie milcza (Ps 50,3); ogie przed Nim rozpali si (Ps 97,3). w ogie spali Jego nieprzyjaci; usche drzewa ogie pochonie. Wtedy bowiem jako usche si oka, gdy im powiedz: aknem, a nie nakarmilicie mnie (Mt 25,42). Va drugiej za stronie, to jest po prawicy, ukae si obfito owocw dostojno lici, i zielono, ktra wiecznie trwa bdzie. Tym wic, jako -chym, bdzie powiedziane: Idcie w ogie wieczny (Mt 25,41)"5. Od samego pocztku sztuka chrzecijaska przedstawiaa niebieski raj za pomoc motyww drzew i kwiatw. W malarstwie katakumbowym i na aczyniach zotych przedstawienia te s nieporadne i mao wyraziste, v sztuce nagrobnej i epigrafice bardzo wystylizowane. Na mozaikach rrazylik ograniczaj si one najczciej do palm, ktre otaczaj Chrystusa . postacie witych.

W cyklach biblijnych przedstawionych na starochrzecijaskich sarkofagach kamiennych pierwsi rodzice stoj obok drzewa poznania, ktre zazwyczaj oplata w. Drzewo mona uzna za symbol zmartwychwstania wwczas, gdy caa sceneria, w ktrej si pojawia, sugeruje tak wanie myl; na przykad fdy na zotym tle kielicha przedstawia si grb wskrzeszonego azarza, a z boku tego grobu wyrasta drzewo pokryte limi. I Na dwch nagrobnych kamieniach katakumbowych, ktre wyszczegl-alaj w pracach wybitni badacze, nad inskrypcj pojawia si drzewo Krelone za pomoc apokaliptycznych liter liter AQ, bdcych symbolem Chrystusa. Przeciwstawiajc drzewo okryte limi drzewu o uschych konarach, issiowano zobrazowa przeciwiestwo zachodzce midzy stanem aski * stanem grzechu. Drzewo ycia, jako symbol chrzecijaski, albo cakowicie utosamiano z drzewem poznania, albo ukazujc ich przeciwiestwo, wskazywao si, %i zachodzce jednak midzy nimi bardzo cise zwizki. Odkd zaczto Eedstawia je samo, a nie pod postaci jakiego tajemnego znaku, np. wicy, zaznacza si tendencja ukazywania go jako znaku zwycistwa, Jliry przynosi ycie i nim obdarza. Nadawano mu rne formy rolinne, fap. drzewa palmowego (na Wschodzie) albo skrzypu (na Zachodzie), albo pnia, z ktrego wyrastay wici, licie i kwiaty. Najstarszy przykad takiego ^ccia znajdujemy w katakumbie w. Poncjana (IV w.). Najwspanialszy ; wyraz za w mozaice apsydalnej kocioa w. Klemensa w Rzymie: krzy |pjiasta z bujnego akantu o stylizowanych, piknie rozwinitych wiciach lolutach wypeniajcych ca konch. * Tene, Homilie na Ewangeli w. Jana 28, 11. Przeoy o. Wadysaw Szodrski . w: tene, Homilie na Ewangeli i Pierwszy List w. Jana. Tum. o. WadySzodrski CSSR, ks. Wojciech Kania. Wstp i opracowanie: Emil Stanula, Warszawa 1977, s. 397 (PSP t. 95, cz. 1). 156 Roliny

Przedstawienie ozdobionego gemmami krzya w apsydzie bazyliki late-raskiej ogranicza motyw rolinny wycznie do elementw przypominajcych swym ksztatem skrzyp. Od redniowiecza do baroku czsto spotykamy si z przedstawieniami krzya z osadzanymi w nim gaziami albo rolinami przypominajcymi pncza. Tak powstay rne krzye w formie drzewa, do ktrych naley take tzw. krzy widlasty. Nie ma gazi sztuki plastycznej, w ktrej nie wystpowaby w jakiej formie motyw drzewa ycia. W epoce romaskiej uywano go chtnie celem ozdobienia ukowatych paszczyzn portalu (tympanon). Upikszano nim take chrzcielnice, co znakomicie odpowiada jego symbolice. Z czasem drzewo ycia tak dalece wystylizowano czy uproszczono, e tylko znawcy potrafili je dostrzec i odrni od czystego ornamentu. Uproszczenia te osigny taki stopie, e z drzewa ycia pozosta tylko kwiat, li, wi, gazka palmowa (palmeta) czy szyszka pinii. Przeciwstawianie krzya i drzewa ycia nie jest tak czste jak ich utosamianie, do czsto natomiast spotykamy si z przedstawieniem krzya midzy drzewem ycia a drzewem mierci (poznania). Krzy otaczaj czsto zwierzta, rwnie takie, ktre przyjmuj postaw bojow i symbolizuj wrogo szatana do Chrystusa. Nie ma potrzeby zajmowa si tu groteskowymi wynaturzeniami tego rodzaju przedstawie, a mianowicie takimi, na ktrych z drzewa ycia wyrastaj rce i gowy. Take obwieszanie go hostiami wiadczy raczej o braku dobrego smaku. Inn grup stanowi, przyjmujce ozdobn form rolinn, drzewa genealogiczne, u podoa ktrych by moe znajduje si odwieczna idea wizi istniejcej midzy czowiekiem i drzewem. Od XII w. szczegln rol w rnych gaziach sztuki plastycznej odgrywa przedstawianie drzewa Jessego: Jesse, ojciec Dawidowego rodu, pi w pozycji lecej i jest niejako korzeniem drzewa, ktre z niego wyrasta. Wrd okrytych limi gazi dostrzega si kwiaty i owoce wyobraajce pradawnych przodkw Mesjasza, a na samym ich szczycie krluje Najwitsza Dziewica z Dziecitkiem Boym.

Dla sprostowania pewnego rozpowszechnionego pogldu nader godne uwagi s wywody P. R. Bauerreisa dotyczce znaku tchnienia w rycie powicenia wody chrzcielnej6. Niektre drzewa, oprcz oglnej symboliki, peni jeszcze szczegln funkcj symboliczn, majc podstaw w ich specyficznych cechach. Wasn grup stanowi drzewa zawsze zielone, do ktrych nale palmy, oliwki, cedry, cyprysy, pinie, wszystkie iglaste, z wyjtkiem modrzewia, wawrzynu, dbu korkowego, mirtu i bukszpanu. Do nich zaliczy trzeba jeszcze powj, a take niektre drobniejsze roliny, ktre jednak w bardzo rnym stopniu odgrywaj rol symboli. Zarazem i on [bukszpan], ktry si zawsze zieleni i nigdy nie zrzuca lici - powiada w. Ambroy - upomina ci, aby nigdy nie traci z powodu niedbalstwa nadziei, ale aby zawsze wzrastaa w tobie dziki wierze nadzieja zbawienia."7 6 Arbor vitae. Der Lebensbaum und seine Verwendung in der Liturgie, Kunst und Brauchtum des Abendlandes, Miinchen 1938, s. 43-9. 7 Hexaemeron III 5, 53. Tumaczy o. Wadysaw Szodrski CSSR, opatrzy! wstpem o. Andrzej Bogucki, opracowa ks. Wincenty Myszor, ATK, Warszawa 1969, s. 104 (PSP t. 45). Drzewa 157 late-nina(jjcymi -.aley ikiej j-.tnie Lizano | Z cza-tylko Izrosz-I kwiat, ich :niem ; ota-ojow tego ycia raczej I irzewa idea f\'cznej rodu, niego owoce zczycie

godne rycie tegln L\"l. palmy, trzewia, :rzeba Dardzo ktry omin i zawsze -.st und i patrzy V irszawa .,Zielonym nazywa si co, co nie widnie w miar upywu czasu."8 .,Zieleni si za to, co tkwi w tym dziedzictwie, o ktrym aposto Piotr powiada: Do dziedzictwa niezniszczalnego i niepokalanego i niewidncego* (1 P 1,4). Tym bowiem prawdziwiej zieloni s wszyscy, im bardziej korzenie swej myli zapuszczaj w niewidncym dziedzictwie."9 Ziele ta zachowuje wieo dziki wodzie nauki witej: Jeli zabrakby wiedzy przekazywanej przez goszcych Ewangeli, natychmiast ^schn serca tych, ktrzy maj zieleni si w nadziei na ycie wieczne (...) ,eli umysowi suchajcego zabraknie aski Ducha witego, natychmiast .schnie zdolno pojmowania, ktra dziki nadziei zdawaa si ju Zieleni 10 Pozostaje jeszcze powiedzie, e drzewo nie tylko jest symbolem, lecz a te ogromne znaczenie dla czowieka. Dostarcza poywienia i daje -chron, stanowi o bilansie wodnym w przyrodzie, a wreszcie cieszy oko. Niektre drzewa znajduj si pod ochron, gdy nie tylko potrzebujemy poywienia, ubrania i innych dbr materialnych, lecz take nieodzown arto dla naszego ycia przedstawia pikny krajobraz. Tam, gdzie racji politycznych albo gospodarczych wycina si drzewa i cae lasy Trzecia Rzesza, Wietnam, tereny Amazonii), czowiek zaprzecza misji . .vorzenia i podcina korzenie egzystencji ludzkoci11. Cedr

Cedry Boe!" - tak okrela Psalm 80,11 te wspaniae drzewa, ktre -mo wite wymienia wicej ni siedemdziesit razy. Rosn wysoko, sto, s silne, wydzielaj miy zapach, drewno ich odznacza si nieykl trwaoci, nieomal niezniszczalnoci, i nie atakuje go aden dnik - wszystko to sprawia, i przedstawiaj wielk warto uyt. , a take symboliczn. Cedry mog osign wysoko ponad 30 m. r.iusz wspomina o egzemplarzu, ktrego pie by tak gruby, e zaled-:- mogo go obj trzech mczyzn. Zawsze zielone igy tworz pczki, : u naszych modrzewi, s jednak od nich dusze. Szyszki stercz do ->; maj 8 do 10 cm dugoci i s 5 do 6 cm szerokie. Uzyskuje si z nich ;ek cedrowy (cedrium, Ke8peXcaov). W staroytnoci uywano go, podob-- jak ywicy (cedria, KeSpid), do celw konserwatorskich oraz jako dka leczniczego przeciw blom zbw, o czym specjalnie nadmienia -.iusz. Trocin cedrowych uywali Egipcjanie przy preparowaniu mumii. der, ktrym pokrywano sarkofagi mumii, sporzdzano mieszajc ywicedrow z olejem naftowym. Take zwoje ksig i inne przedmioty ytkowe impregnowali staroytni olejkiem cedrowym, aby zapewni im .gotrwao, ktr Pliniusz okrela jako wieczn". Olejek ten zabezcza przed pleni, chroni przed robactwem, molami itp. Wirami iwymi i pewnego rodzaju maci cedrow zabezpieczano si te _:iw ukszeniom mii. Tedry ceniono przede wszystkim z racji trwaego i piknego drewna, y-wanego do budowy wity i paacw, a take wyrobu kosztownych ' Grzegorz Wielki, Moralia lib. XXX, cap. 20, 65; PL 76, 560. 1 Tame lib. XXX, cap. 27, 80; PL 76, 569. Tame lib. XI, cap. 10, 14; PL 75, 960. Por. Ch. Foos, Baum, w: H. Kirchhoff (Hrsg.), Ursymbole und ihre Bedeutung die religise Erziehung, Munchen 1982, s. 76. 158

Roliny mebli i posgw bstw. Mieszkacy Tyru i Sydonu uywali tego drogocennego drewna nawet do budowy wielkich okrtw. Gdy w trakcie wykopalisk prowadzonych w miejscu starosyryjskiej rezydencji Kaach (30 km na poudnie od Niniwy) odkryto paac Assurbanipala, bele cedrowe byy jeszcze, po 2700 latach, w doskonaym stanie i mona je byo na nowo polerowa, a rzucone w ogie szczapy wy&awaty TtYy zapach. Z powodu tego zapachu uywano drewna cedrowego rwnie przy skadaniu ofiar bogom i obrzdach pogrzebowych, o czym zawiadczaj Homer, Owidiusz i Pliniusz. Trwao i mocny zapach s jednak waciwoci tylko cedrw rosncych na Wschodzie; rosnce w krajach zachodnich nie dorwnuj im. W staroytnoci znano rozlege lasy cedrowe ze wspaniaymi okazami, sawne byy zwaszcza cedry pokrywajce gry Libanu. Byy one chwa Libanu", w ktrej Izajasz (Iz 35,2; 60,13) i Ezechiel (Ez 17,22-24) widz symbol krlestwa Boego. Dawid i Salomon zamwili u Hirama, krla Tyru (Fenicja), z ktrym utrzymywali przyjacielskie stosunki, ogromn ilo cedrw libaskich i cyprysw do budowy wityni i paacu; Hiram dysponowa te rzemielnikami zrcznymi we wszelkich pracach ciesielskich. Ksigi Krlewskie oraz paralelne miejsce z Ksig Kronik donosz 0 tych wydarzeniach na wielu miejscach, zwaszcza 2 Sm 5,11, a szczegowo 1 Krn 5-7. Chwa Libanu" bezwzgldnie jednak wyeksploatoway staroytne ludy, nie zadbawszy o uzupenienie drzewostanu. Izajasz w sposb poetycki przedstawia rado cedrw i cyprysw z powodu upadku krla babiloskiego i kae im mwi: Odkd powalony leysz, drwale nie wychodz na nas!" (Iz 14,8). W symbolice biblijnej cedr jest obrazem tego, co wyniose, wzniose 1 nieprzemijajce: Wyrosam jak cedr na Libanie i jak cyprys na grach Hermonu" (Syr 24,13) - powiada wieczna Mdro12. A Oblubienica opiewajc w Pieni nad Pieniami wybran posta Bosko-ludzkiego Oblubieca mwi: Posta jego wyniosa jak Liban, wysmuka jak cedry" (5,15). Take sprawiedliwy zakwitnie jak palma, rozronie si jak cedr na Libanie" (Ps 92,13).

Obraz cedru znajduje zastosowanie take w odniesieniu do wielkich", w negatywnym sensie tego sowa: Widziaem, jak wystpny si pyszni i rozpiera si jak cedr zielony" (Ps 37,35). Albowiem dzie Pana Zastpw nadejdzie przeciw wszystkim pysznym i nadtym i przeciw wszystkim hardym, by si ukorzyli, przeciw wszystkim cedrom Libanu, wysok si wzbijajcym i przeciw wszystkim dbom Baszanu" (Iz 2,12 n.). Szc:: glnie pikny jest w Ksidze Ezechiela (31) opis upadku faraona porc nanego do cedru, ktry pada pod toporem. Niezwyka trwao, niezniszczalno cedru znajduje najgbszy sv boliczny wyraz w dwch starotestamentowych przepisach Prawa doty cycn oczyszczania z trdu (Kp 14,4 nn.; 49,9 nn.) i przygotowania woc uywanej dla oczyszczenia ludzi i przedmiotw (Lb 19,6) po zetkniciu -ze zwokami. W obydwu przypadkach drewno cedrowe byo jednym skadnikw przewidzianych przez przepisy dotyczce przygotowania v dy oczyszczenia i dziki temu otrzymao - mwic jzykiem liturgiczn-- charakter sacramentale, ktre nie tylko co oznacza, ale moe take 12 Liturgia odnosi to miejsce do Matki Boej. Drzewa 159 drogotr akcie h(30 rowe ami, hwal vidz krla gromn Hiram esiels-snosz :zeg-oway bajasz wodu eysz, niose _ rach :enica ,3 Obedry" .dr na Kich",

yszni a Zavszys>'soko ^zczeb4 porwv.-,zy sym: :tycz- wody, :<eciu si Tf.ym ze . ir.ia woif.cznym .. '.ake I jeli towarzyszy mu pobone usposobienie - uwica. W wyborze takich rodkw Bg liczy si z wyobraeniami ludu; niezniszczalno drewna cedrowego miaa skutecznie, albo przynajmniej symbolicznie, przeciwdziaa procesowi rozkadu ciaa, kt7~y jest nastpstwem mierci, czy gnicia czonkw ciaa dotknitych trdem. W Starym Przymierzu wszystko ma zgodnie z zamierzeniami Boga - charakter figuratywny, o ile wskazuje na tajemnice Nowego Przymierza. W wypadku nieczystoci" kapanw, ktra wykluczaa ich z udziau w subie Boej, zazwyczaj nie chodzio o osobisty grzech i win. Pominwszy przepisy higieniczne, znane take narodom pogaskim, przepisy Prawa Boego miay tylko przypomina o przeraajcym fakcie grzechu pierworodnego, ktry spowodowa takie nastpstwa. Owe nastpstwa byy symbolem grzechu ogle, a rytualne oczyszczenie zapowiedzi zmazania grzechu w przy-. toci przez Chrystusa. Moc

wyczekiwania w wierze na przyjcie przy-;ego Mesjasza ludzie Starego Przymierza ju mieli udzia w Jego za-.gach, byli usprawiedliwieni przez wiar w Chrystusa". Wyrazem tej iry byo jednak przestrzeganie rytualnych przepisw, gdy, i o ile, rr.bolizoway one Chrystusa i Jego zbawcze czyny13. Zdaniem w. Cyry-z Aleksandrii drewno cedrowe, ktrego uywano we wspomnianych rzdach, byo symbolem ciaa Chrystusa, ktre nie podlegao znisz-eniu", a przez drzewo krzya w tajemnicy Jego mki stao si dla nas _' do ycia i niezniszczalnoci14. Pieni nad Pieniami symbol tego szlachetnego drzewa wyraa wie-chwa najwitszego czowieczestwa Pana (5,15), a take nieprze-no i niezwyciono Kocioa (1,16; 8,9). . .wet piknie uadzone rzdy plantacji cedrowych byy natchnieniem prorokw: Balaam gosi chwa namiotw Izraela, ktre pikne s jak cedry nad wodami" (Lb 24,5 n.), a Eklezjastyk sawi synw .-ona, ktrzy otaczali otarz jak gazie cedrw na Libanie" (Syr 50,12). Przyroda zatem, z ktr tak zyte byy ludy Wschodu, bya wyrazem ich zeczucia wyszego porzdku, chrzecijanom za wiara odkrywa sens morzenia" 15. Cyprys Symbolem witego pomienia ognia bya w religii iraskiej smuka, --.-szca si ku niebu na ksztat obelisku sylwetka zawsze ywego" ysu (cupressus sempervivens). Cyprysy zdobiy ca Persj; stare, zane czci okazy rosy przed wityniami ognia, na dziedzicach ogrodach paacw. Wraz z najdawniejszymi asyryjsko-babiloskimi . prawami wojennymi cyprys dotar do ziemi plemion aramejsko-kana-skich, na Liban i wysp Cypr, od ktrej wzi nazw. Take na tych .-miach sta si drzewem witym, w ktrym -jak wierzono - przebywa

: Poterat autem mens fidelium tempore legis per fidem coniungi Christo ^rnato et passo; et ita ex fide Christi iustificabantur. Cuius fidei uaendam statio erat huiusmodi caeremoniarum obervatio, inuantum erant figura .i'i" (Tomasz z Akwinu, Summa theologiae 1-2, q. 103, a. 2). Por. Glaphyra in Leviticum; PG 69, 560, por. Glaphyra in Numeros; PG 69, 632. -: La foi nous donn le sens de la creation" (Delatte, Epitre de . Paul, t. 4, .158). 160 Roliny bogini natury". Cyprys osiga wysoko do 20 m i moe rosn wiele stuleci, a nawet przetrwa tysice lat. Ze wzgldu na sw warto uytkow by wysoko ceniony zarwno w Fenicji, jak i w caej grecko--rzymskiej staroytnoci. Drewno cyprysu jest twarde i, jak drewno cedru, pachnce, trwae, niemal niezniszczalne. Dlatego uywano go czciowo do tych samych celw, do jakich stosowano drewno cedrowe, jednake sporzdzano z niego take drzewce do lanc i instrumenty muzyczne Pismo wite czsto wymienia cyprys razem z cedrem, jednak drewno cyprysowe jest trwalsze ni cedrowe. Podobno ark zbudowa Noe z drzewa cyprysowego. Robiono z niego take trumny, ktre miaa cechowa szczeglna trwao16. W kasetkach cyprysowych przechowywali Rzymianie wszystko, co chcieli uchroni przed robactwem i zbutwieniem. Zdaniem Pliniusza cyprys powicano bogom wiata podziemnego i umieszczano go na znak aoby przed domami, w ktrych zmar kto mony. Za symbol mierci uwaano go zwaszcza z tej racji, e raz city nigdy si nie odradza. Warron Reatyski opowiada, e w stosy do palenia zwok wkadano te szczapy drewna cyprysowego, ktre swym miym zapachem miay agodzi przykr wo. Ludowa wiara staroytnych utrzymywaa, e ze skadnikw tej aromatycznej roliny mona sporzdza rodki do celw leczniczych, a take rodki przeciw czarom i zasadzkom zych duchw. W Europie Poudniowej cyprys nie ronie tak szybko jak na Wschodzie, gdzie balsamicznie pachnce, zawsze zielone gaje cyprysw, podobnych do obeliskw wznoszcych si nad biaymi nagrobkami wiernych, roztaczaj miy cie i w obliczu mierci wznosz myl do wiecznego, nieprzemijajcego ycia. Poeci

Wschodu od najdawniejszych czasw porwnuj dziewic do tego smukego drzewa. W Pimie witym symbolika cyprysu jest prawie taka sama jak cedru (por. Syr 24,13; 50,10; Pnp 1,17); dlatego te liturgia w wita Matki Boej odnosi odpowiednie teksty biblijne do Najwitszej Dziewicy. W Ksidze Ozeasza Pan za powiada: Ja jestem jak cyprys zielony" (14,9), dajc wyraz swej niezmiennej wiernoci wobec narodu wybranego. Db Ju sama potna sylwetka dbu i trwao jego drewna mog uchodzi za symbol siy. Rwnie aciska nazwa dbu, uercus robur, oznaczajca nasz, dobrze znany, rodkowoeuropejski rodzaj dbu, daje jednoznaczny wyraz sile tego drzewa, wystpujcego te w zachodniej Azji i Ameryce Pnocnej. Inny gwny gatunek, db korkowy albo zielony (ilex), dobrze rozwija si tylko w cieplejszych okolicach i jest rozpowszechniony zwaszcza w basenie Morza rdziemnego. Jego zawsze zielone licie przypominaj licie wawrzynu, a owoce jego s jadalne. Db by powicony bstwom burzy: w Grecji i Rzymie - Zeusowi--Jowiszowi ciskajcemu pioruny, na obszarze germaskim - bogu piorunw, Donarowi (Torowi). Najstarsza wyrocznia bya w Dodonie, gdzie Zeus objawia swoj wol szumem drzewa lekko uderzonego piorunem. Wrd Pelazgw db uchodzi za drzewo ycia, a bg, ktry go da 16 Trumna w katakumbach w. Kaliksta, gdzie papie Paschalis I (817-824) znalaz szcztki witej dziewicy i mczenniczki Cecylii, rwnie bya wykonana z drewna cyprysowego. wiele uyt-~ecko-:edru, fsciowo :nake ryczne. :rewno r: drze-cnowa zymiainego H kto city i palenia miym utrzy-rcdza adzkom odzie, k: onych .. roz-:>, nie-orw-

:edru Boej :idze dajc chodzi zajca aczny .eryce . dobrze ypomieusowi-pioru-gdzie Jnem. go da 117-824) "sonana Drzewa 161 I ludziom miertelnym, za ojca-ywiciela (Zeus Phegos, Jovis Fagutalis). Kiedy pytajcy o sprawy przyszoci wchodzili na wity obszar wyroczni na Delos, porusza si szumicy db, a pelejady, wite gobie, ktre zamieszkiway jego gazie, pieway: To mwi Zeus!" U podna za dbu tryskao czyste rdo, z ktrego szmeru natchniona kapanka rwnie przepowiadaa przyszo. W Pimie witym czsto mwi si o dbie; po raz pierwszy w Ksidze Rodzaju (35,8): gdy zmara piastunka Rebeki, pochowano j w pobliu Betel pod terebintem [dbem], ktry dlatego otrzyma nazw Terebint [Db] Paczu". Chowanie zmarych w cieniu wielkich drzew byo oglnie praktykowanym zwyczajem wrd nomadw, do ktrych naleeli potomkowie Abrahama a do czasu zdobycia Ziemi witej; i jeszcze dzisiaj A-yczaj ten si zachowuje w stosunku do wodzw plemion arabskich. Biblijne ksigi historyczne kilkakrotnie wspominaj o dbach, jako : ywych pomnikach majcych upamitni miejsca, z ktrymi byo zwi-;ine jakie wane wydarzenie. Kiedy lud Izraela odnowi swoje przymie-:e z Bogiem, zapewniajc o swej wiernoci, Jozue wznis dla upamit-:enia tego wydarzenia kamie pod terebintem, ktry jest w miejscu uwiconym Panu" (Joz 24,26). Anio Pana, ktry ukaza si Gedeonowi, siad pod terebintem" w Ofra i zleci mu misj ocalenia Izraela (Sdz 11).

Jeli chodzi o sawne dby Abrahama w dolinie Mamre pod Hebronem, rosnce tam jeszcze dzi potne drzewa nie s ju oczywicie tymi, pobliu ktrych osiedli si Abraham. Wersje Pisma witego dotyczce :ejsca osiedlenia si Abrahama s rne. Tam, gdzie Wulgata mwi, nie -ominajc jednak o adnych drzewach, o pobycie patriarchy w dolinie r.re koo Hebronu" (Rdz 13,18; 14,13; 18,1), tumacze hebrajskiego :u oryginalnego pisz: przy terebintach Mamre", a Septuaginta po . ?:u wszdzie uywa terminu 5pvg - db. Symbolika dbu pojawia si dopiero w ksigach prorockich i siga si : niej, aby da wyraz potnej sile ludw pogaskich yjcych w ssiedzie Izraela (Iz 2,13; Am 2,9; Za 11,2), a take dlatego, e w dbie widzi v wity znak peni ycia ludu Boego, ktry dopiero po wielorakich - 5bach i doznanych dziki nim oczyszczeniach osignie pefn chwa Mesjaszu i w Jego krlestwie. Jak terebint lub db, z ktrych pie ko zostaje po zwaleniu. Reszta jego [bdzie] witym nasieniem" (Iz :3i; Nazw ich terebintami sprawiedliwoci, szczepieniem Pana dla .go rozsawienia" (Iz 61,3). Figa i owoc figi Drzewo figowe pochodzi z semickiej Azji Przedniej, skd rozprzestrzenio s na obszary rdziemnomorskie. Jego owoce byy gwnym rdem poywienia, a wedug pewnej staroytnej tradycji nawet podstawowym poywieniem ludzi pierwotnych, mogcym zastpowa chleb. Limi figowego drzewa Adam i Ewa przykryli po upadku swoj nago. Drzewo figowe dziki swym wielkim zaletom uchodzio w staroytnoci za drzewo wite", a w mitologii hinduskiej za drzewo wiata". Grecy uwaali figi za symbole podnoci i umieszczali je w skrzyni mistycznej", ktr otwierano wtajemniczonym. Drzewo figowe jest bowiem bardzo wydajne: gdy tylko przyroda budzi si do ycia, wydaje zawizki owocw, w ktrych Pie nad 162 Roliny

Pieniami widziaa oznaki wiosny (2,13). Wkrtce potem jego gazie wypuszczaj licie. Chrystus mwic o znakach poprzedzajcych koniec wiata, odwouje si do przykadu, ktry naley bra z drzewa figowego, gdy pojawianie si na nim lici jest znakiem zbliajcego si lata (Mt 24,32; Mk 13,28; k 21,29). Dojrzewajce ju w czerwcu wczesne figi s wprawdzie nieliczne, ale tym bardziej cenione z powodu swojej rzadkoci i przedniej jakoci. Dlatego Ozeasz porwnuje Izrael, kiedy by on narodem wybranym (Oz 9,10), Jeremiasz - lepsz cz uprowadzonego do niewoli ludu (Jr 24,5), a Micheasz - nielicznych sprawiedliwych (Mi 7,1) do wczesnych owocw drzewa figowego. Od sierpnia do grudnia trwa pora zbioru pnych fig. Pojedyncze owoce pozostaj na drzewie nawet przez ca zim i dojrzewaj dopiero wtedy, gdy na wiosn obudzi si ono znw do ycia. Tak wic Pan oczekuje wprawdzie czego rzadkiego, jednak nie niemoliwego, kiedy na wito Paschy poszukuje na drzewie figowym owocw (Mt 21,18; Mk 11,13). Przeklestwo, ktre Pan rzuca na drzewo, ma charakter czysto symboliczny: drzewo jest symbolem nie chccej pokutowa Synagogi; taki sam sens ma przypowie o nieurodzajnym drzewie figowym (k 13,6-9). O medycznej wartoci fig w leczeniu wrzodw (uywa si ich w w tym celu jeszcze dzisiaj, zwaszcza na Wschodzie) donosi Druga Ksiga Krlewska; Izajasz kae pooy placek figowy na wrzd miertelnie chorego krla Ezechiasza i przywraca mu zdrowie (2 Krl 20,7; por. Iz 38,21). Figi nale do dbr Ziemi Obiecanej, ktre Mojesz przyobieca ludowi na pustyni (Pwt 8,8), a Ksiga Liczba (13,24) wymienia je wrd owocw, ktre wysannicy przynieli z doliny Eszkol. Brak fig na pustyni sta si powodem wielkich narzeka ludu (Lb 20,5), ich nieurodzaj i zniszczenie przez wroga czy szaracz uwaa si w psalmach i ksigach prorockich za kar Bo (Ps 105,33; Oz 2,14; Ha 3,17; Jl 1,7; Am 4,9). Uprawy fig wyszczeglnia si w spisach wasnoci krlewskiej (1 Krn 27,28). Siedzie nad swoj winn latorol i pod swoim drzewem figowym'' - to stay zwrot uywany w Pimie witym na okrelenie niezmconego pokoju, czy to w teraniejszoci, jak na przykad za panowania Salomona (1 Krl 4,25) i pniej, w czasach Machabeusza Szymona (1 Mch 14,12), czy to, w znaczeniu duchowym, w przyszym krlestwie Mesjasza (Mi 4,4; Za 3,10). Drzewa figowe sadzono bowiem czsto w winnicach (por. k 13,6), eby winna latorol moga pi si

po ich gaziach i tworzy z nimi gst koron, w cieniu ktrej mona byo zaywa przyjemnego odpoczynku. Pod drzewem figowym siedzia Natanael, zanim Pan go powoa, aby poszed za Nim (J 1,48). Jedna z paskorzeb asyryjskich przedstawia krzew winny posadzony tu obok drzewa figowego17. Przednio fig palestyskich zostaa podkrelona w przypowieci zapisanej w Ksidze Sdziw (9,8-15): drzewo oliwne, krzew winny i drzewo figowe wzywa si po kolei, aby zechciay krlowa nad innymi drzewami, ale kade z nich odrzuca t godno. Drzewo figowe odpowiada: Czy mam si wyrzec mojej sodyczy i wybornego owocu, aby pj i koysa si ponad drzewami?" Nie wdajc si w szczegy nieco rozwlekej niekiedy symboliki, ktr Ojcowie Kocioa czyli z biblijnymi drzewami figowymi, zwrmy uwag tylko na trzy gwne jej aspekty: 17 Por. F. Vigoureux, Dictionnaire de la Bibie, t. 1-4, Paris 1895-1912 (haso: Figues, tu rwnie ilustr.). Drzewa 163 .ypu-Aiata, gdy ::: Mk i.vdzie edniej anym 24,5), 3CW :.i fig. jwaj p: Pan (iy na 11,13). .czny: -.5 ma s tym Krf-orego , .udowi rocw, l$;a si :czenie :ckich :.vy fig wym" tconego . :mona ,.2), czy 4.4; Za 13,6), c- gst cynku. -' aby stawia zapi-Fcrzewo ewami, Czy | koysa ktr uwag

(haso: 1. Licie figowe, o ktrych wspomina Ksiga Rodzaju (3,7), uwaa si za symbol grzechu, poniewa pierwsi rodzice okryli si nimi po swym upadku. 2. Przez nieurodzajne drzewo figowe, wzmiankowane w Ewangelii, trzeba rozumie - o czym ju wspomnielimy - zatwardziay lud Izraela, a take kad dusz, ktra zamiast owocw pokuty i cnoty przynosi tylko licie pozoru i piknych sw. 3. Owoc fig Ojcowie Kocioa interpretuj, majc na wzgldzie jego sodycz, jako symbol Ducha witego i Jego darw. Ta pozytywna interpretacja jest najbardziej interesujca i daje najwiksze moliwoci jej wykorzystania. w. Hieronim powiada: Spoczywa pod drzewem figowym i nie obawia si zasadzek, kto cieszy si sodycz Ducha witego i syci si Jego owocami mioci, radoci, pokojem, wiar, obyczajnoci i cierpliwoci"18. Orygenes odnosi ziemskie dobra Ziemi Obiecanej do radoci niebieskich: ,,Tam drzewo figowe, nie pozbawione owocw i nie ozdobione tylko !:mi, lecz obfitujce w sodycz Ducha"19. Metody z Olimpu porwnuje krzew winny (Chrystusa) z drzewem figo-*ym (Duchem witym): Zdarza si czsto, e winn latorol odnosi si cio Pana, a drzewo figowe do Ducha witego, poniewa Pan rozwesela serce czowieka, a Duch je leczy. I dlatego nakazano Ezechiaszowi, by przyoy do rany roztart mas figow, czyli owoce Ducha, aby zosta uleczony, jak gdyby przez mio, zgodnie ze sowami apostoa, ktry :nwi: wocem Ducha jest mio, rado, pokj, wielkoduszno, dobro, wierno, agodno, opanowanie* (...) Micheasz natomiast stwierdza: Kady bdzie odpoczywa pod sw winorol i kady pod swym drzewem figowym, i nie bdzie tego, kto by go niepokoi. Jasne wic, e ci, ktrzy si uciekaj do Ducha i szukaj u Niego wytchnienia, a u Sowa osony, nie bd si lkali i obawiali tego, kto niepokoi serce"20. W sztuce chrzecijaskiej znalazy wyraz tylko dwa pierwsze aspekty ^mboliki drzewa figowego. W wiecach urodzaju (symbol pory roku) i>i w rogach obfitoci figi odgrywaj rol podrzdn.

W przedstawieniach upadku w raju, ktre do czsto wystpuj w staochrzecijaskiej sztuce nagrobnej, wyranie wyakcentowuje si licie \ figowe, ktrymi okrywaj si pierwsi rodzice. Przedstawienie cudu z drzewem figowym, ktre uscho natychmiast po ..przeklciu go przez Pana, spotyka si czasami w cyklach ycia Jezusa. iFrzykadem moe by kolumna bpa Bernwarda (1022 r.), ktra obecnie f^oi na dziedzicu katedry w Hildesheim. Ozdabiaj j, na wzr kolumny Trajana, dwadziecia cztery paskorzeby obrazujce ycie Chrystusa. I Granat, drzewo i owoc Specyficzne waciwoci jabka granatu zadecydoway, e niezalenie od lnej symboliki jabka przypisywano mu jeszcze szczeglne znaczenie. 1 Commentaria in Isaiam prophetam lib. XVIII, cap. 65; PL 24, 673. ' Selecta in Deutronomium 8, 8; PG 12, 809. r Uczta X 5, w: w. Metody z Olimpu, Uczta; Orygenes, Homilie o Pieni nad *s~.iami, Zachta do mczestwa. Przekad: Stanisaw Kalinkowski, wstp i opra-:anie: ks. Emil Stanula, ATK, Warszawa 1980, s. 99 (PSP t. 24). 164 Roliny Ju same kwiaty drzewa granatu byszczce czerwieni przykuwaj wzrok swoim przepychem. Owoce, zalenie od gatunku, s wielkoci pici. W symbolicznych przedstawieniach zawsze podkrela si yw czerwie tego <poiviKiov /ufjAov (purpurowego jabka). wieo koloru zupenie dojrzaych owocw nabiera z czasem odcieni brzu. upina, przypominajca skr, kryje w sobie mnstwo maych owocw. Wygldaj one jak oszlifowane mae, koliste rubiny czy granaty, uoone cile obok siebie jak ziarna kolby kukurydzy, jednake zarazem podzielone na grupy jasnotymi ciankami biegncymi od rodka. Misz przewiecajcyc pere owocu zawiera orzewiajcy, kwaskowosodki sok, nadajcy s zwaszcza do produkcji moszczu (por. Pnp 8,2). Uwag zwraca te kielic kwiatowy, zachowujcy, jak ozdob krlewsk,

sw ma, sztywn, zygzakowat koron, ktra u zwykych jabek zasycha i przypomina raczej blizn. Jeeli jabka granatu pozostawi si na drzewie a przejrzej, upina ich pka i przez pionow szczelin mona zobaczy cz jego ukrytych purpurowych gemm (por. Pnp 4,3; 6,7). Waciw ojczyzn granatu jest ziemia Kanaan. Rzymianie jednak nazywali go malumpunicum", poniewa dociera do nich drog wymiany handlowej z kolonii afrykaskich i w Afryce te rosy najlepsze jego gatunki. W pogaskim antyku drzewo granatu byo - z powodu bogactwa swych nasion symbolem peni ycia i podnoci i naleao do atrybutw greckich i orientalnych bstw wegetacji (Hera, Adonis, Baal itd.). Potwierdzaj to midzy innymi niektre, zachowane do dzi, stele z Fenicji. Dziki czerwonej barwie jabko granatu byo symbolem pomiennej mioci21 - byo te atrybutem Afrodyty, a take znakiem krwi i mierci. Zarwno greckie legendy, ktre powiadaj, e jabko granatu powstao z krwi ludzkiej, jak i mit o zwizku maeskim Persefony z bogiem wiata podziemnego wywary wpyw na chtoniczny charakter tego owocu. Pozorna sprzeczno, zachodzca w tym wypadku midzy symbolik ycia i mierci, rozwizuje si, jeli wemie si pod uwag, e w mitologii chodzi niejednokrotnie o personifikacj si natury i e mier jest warunkiem powstania nowego ycia, a krew - zrodzenia nowego ycia. Dlatego te gliniane jabka granatu, ktre znajdowano w staroytnych grobach na terenach Italii, mona interpretowa jako symbole nadziei przyszego ycia, podobnie jak przedstawienia tego owocu w scenach uczty pogrzebowej. W syrofenickim kulcie bogw jabko granatu miao tak wielkie znaczenie, e jego nazwa rimon" brzmi tak samo jak imi boga-soca. Kolumna uwieczona jabkiem granatu oznacza u Fenicjan ycie, potg, odrodzenie". Zupenie inaczej naley interpretowa symbolik, ktra odnosi jabko granatu w rku Junony, wadczyni caego wiata, do jej krlestwa" obejmujcego mnogo miast i ich mieszkacw. Zdaniem Klemensa Aleksandryjskiego owoc granatu, bdcy atrybutem Hermesa, jest symbolem wielorakiego znaczenia, ktre kryje si w sowie. W poniszych rozwaaniach zauwaymy, ze

chrzecijastwo i w tym wypadku nawizuje do wyobrani staroytnoci, przetwarzaj i niejako zanurza w wodzie chrztu". 21 W Grecji jeszcze dzisiaj obdarowuj si nawzajem jabkami granatu jako szczeglnym znakiem mioci. Drzewa 165 vaj -.coci yw [ coloru .pina, obok rrupy eych si :elich i -aczej ich rytych jest :onie-5kich vych ckich aj to czer-- byo -eckie :j, jak r.nego zno, lzuje rotnie nowego i grana-mona przed> macze-i Solum-|g, odjabko liestwa" tmensa s: sy niszych wodzie tu jako W Palestynie jabko granatu naley do naj wyborniej szych owocw ziemi : czsto mwi si o nim w pismach Starego Testamentu. Wymienia si je .srd owocw, ktre wysannicy przynosz z ziemi kananejskiej (Lb 13.23). Jabka granatu i zote dzwoneczki ozdabiay kraj szaty arcykapa-;rdej (Wj 28,33 n.;

39,24; Syr 45,9), a rzdy artystycznie wykonanych jabek granatu wieczyy w ksztacie gwnego gzymsu gowice kolumn wityni Salomona (1 Krl 7,20.42; 2 Krn 3,16; 4,13; Jr 52,22 n.). Pomimy na razie wszelkie odniesienia do Chrystusa i Kocioa, ktre .'odnie z zamiarami Boymi kryy si w instytucjach Starego Przymierza zostay ukazane dopiero przez egzegez chrzecijask, i zauwamy, e oka granatu miay te swoje symboliczne znaczenie dla samego ludu :aela, zwaszcza te, ktre ozdabiay szat arcykapana. W antyku po-=zechnie znano zwizki ideowe midzy jabkiem granatu i podnoci, Ddzajem. Dla ludu wybranego byy one jednak znakiem bogosawienia Boego, ktre Bg przyobieca za dochowanie wiernoci Prawu. V Pieni nad Pieniami, ktr nawet w warstwie czysto literalnej naley '.erpretowa mistycznie, poniewa pod obrazem mioci oblubieczej wi o przymierzu Boga z narodem wybranym, szeciokrotnie wspomina o jabkach granatu. Oznaczaj one mio Oblubienicy i jej wewntrz-pikno, ktra ukrywa si w jej zewntrznym wdziku. ..Jak okrawek granatu skro twoja za twoj zason" (4,3; 6,7). ..Pdy twe granatw raj, z owocem wybornym" (4,13). Zeszam do ogrodu orzechw, by spojrze na wie ziele doliny, :y zobaczy, czy rozkwita krzew winny, czy w kwiecie s ju granaty" 5.11; podobnie 7,13). Napoiabym ci winem korzennym, moszczem z granatw" (8,2). W wyjanieniach tekstw Pisma witego podanych przez Ojcw Ko-r+La traktuje si jabko granatu jako symbol Kocioa, ktry przez cier-puenie Pana i mczennikw janieje najpikniejsz czerwieni. W upinie ntego milczenia kryje on peni tajemnic i nadziej dbr wiecznych. t jednoci wiary i mioci ogarnia zbroczon krwi Chrystusa rzesz awionych, ktrzy stanowi, jak komrki w jabku granatu, jakby gminy lHany, i s podni wielorakoci darw ask, cnoty i zasugi. To, co na miejscu mona tylko uj w skrcie, rozwijaj wici pisarze czsto rnajdrobniejszych szczegach. Niektrzy z nich analizuj symbol jabka atu z ascetycznego punktu widzenia: podobnie jak jabko granatu swoje skarby w niejadalnej upinie, tak w doskonaym chrzecijani-pozostaje ukryta jego wewntrzna pikno, ktrej strzee cierpko jwego stylu ycia; hojnie jednak dzieli si on swymi bogactwami iy, gdy wymaga tego mio. Sw. Ambroy odnosi t myl zwaszcza stanu duchownego, mwic, i kapani s

tymi, w ktrych spoczywa o Kocioa, w nich bowiem rozkwit wiary jest szczeglnie urzekaj-ej dojrzao prawdziwie doskonaa; swoj godno potwierdzaj za cznym trybem ycia, ktry mona porwna do zewntrznej upiny -:a granatu; wprawdzie wystawieni s na ataki tego wiata, jednake trywaj tajemnice, ktre nosz w sobie ukryte. Sw. Ambroy dostrzega -r.ie w jabku granatu obraz wielorakiego sensu sowa Boego spisano w Pimie witym. *" sztuce chrzecijaskiej jabko granatu pojawia si jako symboliczno166 Roliny -dekoracyjny motyw na mozaikach podogowych, tkaninach, bordiurach, wrd rolin wyobraajcych raj czy te w cyklach pr roku, w ktrych w poczeniu z winogronami itp. wyobraa jesie. Szczeglnie gboko symboliczne jest jego przedstawienie na pokrywajcej pyt marmurow paskorzebie pochodzcej z XII bd XIII w.22 W jej dolnej czci widnieje lew, ktry poera mod sarn, co w symbolice antycznej oznacza zwycistwo wiata nad ciemnoci. Plamiste futro modych saren byo bowiem obrazem gwiadzistego nieba, lew za (por. gwiazdozbir o tej samej nazwie) - znakiem najsilniejszego aru sonecznego. Nad lwem wznosi si trzon kolumny zakoczonej naczyniem, z ktregc wyrasta szczep wypuszczajcy latorole. Flankuj go dwa pawie (symbol niemiertelnoci!) umieszczone na dwch najniszych jego pdach, a wieczy jabko granatu, symbol peni ycia, co pozwala cay ten motyw rolinny zinterpretowa jako drzewo ycia". Przez to wskazuje si tez zapewne na klucz do zrozumienia caej kompozycji, a mianowicie odczytania jej jako przedstawienia triumfu wiecznego ycia nad mierci i ciemnoci". Interesujca jest take starochrzecijaska lampka z Teb. ozdobiona czterema jabkami granatu uoonymi w formie krzya. Prawdopodobnie ma ona wyobraa peni ask i nadprzyrodzon moc ycia, ktrej udzielia nam mier Pana na krzyu. Jabko granatu, ktrego ziarenka mona dostrzec poprzez szczelin pknitej skorupy, jest emblematem zakonu bonifratrw, a oznacza: mio, ktra si otwiera i oddaje bliniemu. Jabo i jabko

W jzyku greckim i aciskim okrelenia fifjAov i malum oznaczaj? oglnie kady wikszy owoc drzewa. Nie tylko jabka, lecz take cytryny. pomaracze, gruszki i jabka granatu mieszcz si w tym pojciu. Dopiero przymiotnik okrela ich rodzaj, jak maa cydonia" - owoce pigwy, maa punica" albo maa granata" jabka granatu. Waciwoci tych owocw, a wic ich ksztat, kolor, zapach, sodycz, warto odywcza itp., penir okrelone funkcje symboliczne. W staroytnoci jabko, zwaszcza jabko granatu, byo symbolem podnoci i dlatego odgrywao wan rol w zwyczajach weselnych. Persefona. bogini odradzajcej si przyrody, uchodzia za maonk Hadesa, poniewa zmuszono j do zjedzenia w jego krlestwie ziarnka granatu. Takk prastare alegorie yj w wiadomoci prostego ludu przez wieki i znajduj:, wyraz w pewnych przesdach o fizycznych, przynoszcych szczcie skutkach. Jeszcze dzisiaj w Uckermarkt (koo Essen) panuje ludowy zwycza; ofiarowywania modej pannie na uczcie weselnej tzw. jabka lubnego. Kadzie si je na trzech zotych monetach podarowanych przez najbliszych krewnych, a pozostali gocie weselni skadaj wok niego swoje podarunki. Jabko, tak jak i kula (aalpa), wskazywao w staroytnoci na wieczno nie majc ani pocztku, ani koca. W Pismach Ojcw Kocioa szczeglnego znaczenia nabiera cie, jakiego uycza j^abo, i samo wiszenie owocu na niej: Duch wity zstpi na Ciebie i moc Najwyszego ocieni Ci. Jeli zatem przy poczciu Chrystusa by cie Najwyszego, to susznie zatem Kaiser-Friedrich-Museum, Berlin. Drzewa 167 ^rach, r.rych ;;boko .urow czci cycznej iodych iazdo-znego. rego ymbol cdach, motyw si te :cie od--lierci z Teb, Praw-ycia, strego r=t em-::wiera maczaj ytryny, , Dopiero rt. maa rwocw, peni pod-sefona, ponie-i. Takie i znajduj cie skut-zwyczaj ibnego. najbli-swoje na , jakie<. Jeli ue zatem

cie Jego udzieli ycia ludziom. I susznie oblubienica Jego, Koci, pragnie siedzie w cieniu jaboni, aby mie udzia w yciu, ktre jest v Jego cieniu."23 ..Narodziny Chrystusa wziy pocztek od cienia; ale nie tylko w Maryi od cienia si zaczy; rwnie w tobie, jeli bye godny, rodzi si Sowo Boe. Staraj si przeto, by mg pocz Jego cie, a kiedy staniesz si godny cienia, przybdzie do ciebie, e tak powiem, Jego ciao, z kt--ego cie powstaje."24 ..Przybity do krzya, wiszc jak jabko na drzewie, Chrystus wydawa -iy zapach odkupienia wiata. Usun przykry odr grzechu, a wyla yciodajny olejek (...) Ale jabko nie tylko wydziela mi wo, lecz jest .ke sodkim pokarmem. Tym sodkim pokarmem jest wic Chrystus."25 ..Niech wic bdzie nagrod ten owoc, ktry pochyla si nad naszym 26 Migdaowiec i migda Migdaowiec rozwija swoje delikatne rowe kwiaty wczeniej, ni wios-. obudzi do ycia inne drzewa owocowe. W jego ojczynie, Azji, i na szarach basenu Morza rdziemnego, gdzie jest rozpowszechniony rwno jako rolina hodowlana, jak i rosnca dziko, zaczyna kwitn ju styczniu. Dlatego ludy staroytne, ktre w kadym zjawisku naturalnym atryway symbolicznego wyrazu jego szczeglnych waciwoci, uwaa-go za symbol czujnoci; w jzyku hebrajskim nosi nazw aked - czujcy". w. Cyryl Aleksandryjski (zm. w 444 r.) wspomina w swojej oprawie O kulcie Boym w duchu i prawdzie w ksidze dziesitej, e -rd ludw staroytnych panowa zwyczaj sporzdzania bera wadcw irzewa migdaowego. Wierzono mianowicie, e opatrzno Boa zoya gazce migdaowego drzewa tajemn moc czujnoci, ktra udziela si .-i. kto gazk t przyoy sobie do gowy. Dlatego te wybitni eg-_-.-ci przyjmuj, e nie tylko laska Aarona (Lb 17), lecz i wszystkie bera nzw izraelskich byy wykonane z drewna migdaowego. "eli chodzi o owoc migdaowca, to cay wiat antyczny, ktrego wiedza akresu przyrody obowizywaa jeszcze dugo w chrzecijastwie, ozna-:1 wspln nazw nux" wszystkie owoce zawierajce jadalne jdro .wardej, zdrewniaej upinie. Z tej racji symbolika orzecha odnosi si owno do owocu migdaowca, jak i orzecha woskiego. Staroytni pisa-.- pogascy mwi o zwyczaju rozrzucania orzechw podczas uroczysto-weselnych, poniewa - jak podaje Pliniusz -

otrzymay od natury - :ialn podwjn oson: mikk upin i zdrewnia skorup. Z tego du maj one pewne kultowe znaczenie podczas zalubin, jako e take jest chroniony na wiele sposobw"27. -: wic orzech, ktry zarodek nowego ycia ukrywa ze szczegln Orygenes, In Canticum conticorum lib. III, cap. 2; PG 13, 153. Tene, Homilie o Pieni nad Pieniami II 6, w: w. Metody z Olimpu, Uczta; nes, Homilie o Pieni nad Pieniami, Zachta do mczestwa. Przekad: -iaw Kalinkowski, wstp i opracowanie: ks. Emil Stanula, ATK, Warszawa s. 129 (PSP t. 24). Ambroy, Expositio in psalmum 118, sermo 59; PL 15, 1320. Efrem, Hymni de nativitate 2. Historia naturalis XV 24. 168 Roliny trosk, by symbolem bogosawiestwa posiadania dzieci, ktrego yczono nowoecom, a nawet usiowano im go w ten sposb udzieli, poniewa, jak si wydaje, chodzio tu take o staroytny rodek sympatyczny. Na og orzech by symbolem cierpliwoci, gdy jadalne ziarno trzeba, by je spoy, dopiero wydoby z jego trwaej upiny. Dlatego poeta Plaut powiada: Qui e nuc nucleum esse [edere] vult, frangat nucem" (Kto chce jdra z orzecha, skorup rozbija")28, tzn. ten, kto chce mie jak korzy, niech nie lka si trudu. Orzech symbolizuje wic trud, od ktrego zaley osignicie jakiego dobra. Gdy Izraelici na pustyni zbuntowali si przeciw swym przywdcom i nie chcieli uzna kapaskich praw Aarona i jego pokolenia, Pan rozkaza, eby kady ksi roku przynis Mojeszowi lask z wypisanym na niej wasnym imieniem.

Mojesz pooy dwanacie lasek przed Ark wiadectwa i na ci-ugi dzie laska Aarona wypucia pczki, zakwita i wyda Ja dojrzae migday" (Lb 17). Pierwszestwo Aarona zostaoby potwierdzone moc samego cudu, bez potrzeby bliszego okrelenia rodzaju roliny Z tej jednak racji, e laska, ktra rozkwita, bya gazk migdaowce znaczenie tego cudu nabiera szczeglnej siy wyrazu: podobnie jak dr: wo migdaowe zakwita pierwsze spord wszystkich drzew, tak pokoi-Lewiego ma by pierwsze wrd pokole Izraela dziki godnoci kapu. skiej, ktra mu przypada w udziale. Spord wszystkich miejsc Pisir. witego, w ktrych mwi si o drzewie migdaowym, ten tekst jes: najwaniejszy. Gazki migdaowca wymienia si take w Ksidze Rodzaju (Rdz 30,37 wrd gazek, ktre Jakub przymocowa przy poidach swoich trzd, chytrym fortelem pomnoy przychwek o sierci prkowanej, ps i ctkowanej. Jeszcze raz mwi si o gazce migdaowca w wizji proroka Jeremias: I skierowa Pan nastpujce sowa do mnie: Co widzisz, Jeremiaszu Odrzekem: Widz gazk drzewa czuwajcego*. Pan za rzek do m Dobrze widzisz, bo czuwam nad moim sowem, by je wypeni (Jr 1,11 n.). W wizji kwitncego o przedwioniu drzewa migdaowego chce Bg ci.. pozna prorokowi, e bliski jest ju sd nad ludem wybranym. Oblubienica w Pieni nad Pieniami, ktra symbolizuje Koci, ucL si do mistycznego ogrodu orzechw: Zeszam do ogrodu orzechw, spojrze na wie ziele doliny" (Pnp 6,11). W komentarzach Ojcw Kocioa wczesne rozbudzenie si kwiat migdaowca na pozbawionych jeszcze listowia gaziach jest symbole zmartwychwstania i chrztu, sucha ga - szczepu dziewiczego, poda wanego przez Chrystusa, Kwiat i Owoc ycia, obumary konar w swe rozkwicie - tajemnicy krzya, cierpko i twardo upin owocu - obera cierpie, ziarno orzecha - ycia Boego, ktre kryje si w mizer: szacie ludzkiej czy w osonach nauki wiary i ascezy. Tak wic galz migdaowca ukazuje si rzeczywicie jako virga sacerdotalis" Chrystu.-i krlewskiego kapastwa jego czonkw, a orzech migdaowca - jak pontyficalis fructus", jak nazywa go Orygenes. Jeli niektre fragmenty dzie Ojcw Kocioa nawizuj raczej c

28 Kurkulio, w: T. Maccius Plautus, Komedie. Przeoy Gustaw PrzychocKrakw 1937, t. 4, s. 100. Drzewa 169 ryczo-ponie-*yczny. :rzeba, Plaut (Kto jak d, od m i nie zkaza, i na niej fciadec-I wydaa rrdzone i roliny. dowca, ix drzeiolenie i sapa-Pisma st jest 30,37) :od, aby pstrej liasza: ;aszu? o mnie: =ni" lg da ... udaje F.w, by \ kwiatw nbolem > podaro-swoim - obra-| mizernej gazka hrystusa - jako czej do zychocki, Dglnej symboliki drzewa, to niej przytoczone przykady wskazuj bardziej na szczeglne waciwoci migdaw i na ich symboliczne zwizki 2 lask kapask. A ebymy poznali, e w kapanach bardziej dziaa aska Boska ni ludzka, jako jedna z wielu, ktre Mojesz zebra z wszystkich pokole . zoy [przed Ark], zakwita laska Aarona (...) Co za innego oznacza ta laska, jeli nie to, e laska kapaska nigdy nie usycha i e kapan mimo i'.vej maoci, penic sub, posiada kwiat uyczonej mu mocy."29 ..Wydaje si, e laska oznacza, i prorokowanie czy powaga kapana powinny opiera si na prawoci, tak eby nakania on nie do tego, co przyjemne, ale raczej do tego, co poyteczne. Prorok ma zatem wzi ^sk z drzewa

migdaowego, poniewa owoc tego drzewa ma gorzk fupin, tward skorup, a wewntrz pestk. Podobnie prorok ma gosi take to, co gorzkie i twarde, i nie powinien obawia si zapowiada smutnych wydarze. Tak samo kapan: jego sowo, chocia niekiedy moe wydawa si gorzkie i jak laska Aarona dugi czas ukryte * uszach ludzi niechtnych, jednak kiedy, cho ju zdaje si usche, rozkwita."30 Z tego owocu, ktry wydaa laska Aarona, moemy pozna, jakie powinno by ycie kapana: na zewntrz winno by wstrzemiliwe, surowe i twarde, wewntrz za, w ukryciu, zawiera powinno pokarm, ktry wtedy si ukazuje, gdy dojrzeje, gdy odpadnie zewntrzna powoka ! pknie zdrewniaa osona ziarna."31 ..Gazk migdaowca jest Chrystus: wewntrz bowiem pestki migdau jest poywienie, na zewntrz skorupa, a gorzki misz pod zielon skrk. Dostrzegaj Boga w osonitym naszym ciaem Chrystusie. Jego ciao jest $!abe, Jego sowo pokarmem, a Jego krzy gorzki. Nauka krzya jest :ward skorup, w ktrej wntrzu znajduje si pokarm. W ciele Chrystusa kryty jest bowiem niebieski owoc. Jest On jednak take sodki.na krzyu, bo na tym drzewie odda swe ycie Bg, ktry jest naszym yciem: na drzewie zawiso moje ycie, aby moje ycie byo dla Boga!"32 Symbolik zmartwychwstania, zwizan z lask arcykapana, o ktrej *~spominj ju starsi Ojcowie Kocioa, wzbogaca w. Grzegorz Wielki iL40604) jeszcze szczeglnymi aspektami. C innego oznacza ten znak (rozkwitej laski], jak nie to, e my wszyscy, ktrzy a do koca wiata ^oczywamy w stanie mierci, niczym inne laski pozostajemy suchymi? Lecz gdy wszystkie laski pozostay suche, laska Lewiego zakwita, poniewa ciao Pana, naszego prawdziwego kapana, ktre spoczywao w odrtwieniu mierci, wydao kwiat zmartwychwstania. Przez ten kwiat susznie | poznaje si, e Aaron jest kapanem, gdy chwaa zmartwychwstania |skazuje, e nasz Zbawiciel, ktry pochodzi z pokolenia Judy i Lewiego, naszym ordownikiem. Oto wic ju po okresie odrtwienia zakwita Aarona, ale laski dwunastu pokole pozostaj suche, poniewa ciao la yje po mierci, a nasze ciaa jeszcze do koca wiata pozbawione , chway zmartwychwstania."33

B Ambroy, Epistoa 63, 58; PL 16, 1255. * Tene, Epistoa 41, 2 n.; PL 16, 1161. : Grzegorz z Nyssy, De vita Moysis; PG 44, 417. = Paulin z Noli, Poema XXVII, De S. Felice natale carmen IX 282-90; PL 61, 654. - Moralia lib. XIV, cap. 55, 68; PL 75, 1075. 170 Roliny Mirt Rne gatunki mirtu s ozdob nadmorskich krajw poudniowych, gdzie osigaj wielko krzaka albo niskiego drzewa. Ich wiecznie zielone listki wydaj zapach, kiedy si je rozciera. Uzyskiwany z nich olejek ju w czasach antycznych wykorzystywano do celw leczniczych, a czarniawe jagody - do przyrzdzania wina. W Europie rodkowej spotykamy t rolin najczciej tylko w cieplarniach, jednake nie ronie wysoko i z trudem w peni rozkwita. Natomiast w ciepym klimacie jej korona moe osign okoo 3 m rednicy, a pod koniec czerwca caa okrywa si delikatnymi biaymi kwiatami. Ju staroytni Grecy i Rzymianie uwaali mirt za symbol dziewiczego wdziku i dlatego powicali go bogini piknoci i mioci, Afrodycie (Wenus), pierwotnie wolnej od zej sawy, ktra z czasem przylgna do jej imienia. Wenus rzymska bya bogini kwitncej, budzcej si do ycia przyrody, a take wiosny ycia i zwizku maeskiego. Wok wity Afrodyty zawsze sadzono mirty. Wtajemniczeni uczestnicy kultu tej bogini nosili wiece mirtowe. Wiece mirtowe, bdce symbolem radoci, zdobiy te onierzy rzymskich, ktrzy bez przelania krwi wrogw wracali zwycizcy z wyprawy wojennej; wawrzyn natomiast by zastrzeony dla zwycizcw, ktrzy toczyli krwawe bitwy. Zdaniem Pliniusza napj z mirtu oczyszcza i dlatego te jego podanie uspokoio, po porwaniu Sabinek, wzburzone umysy i doprowadzio do pojednania zwanionych stron34. Panowa te - jak donosi Plutarch - zwyczaj przyozdabiania gw wiecami mirtowymi podczas wesoych uczt; byy bowiem znakiem radoci. Przy

podobnych okazjach obnoszono gazk mirtow, aby zachci do piewu. Ten, kto rozpoczyna piew, albo piewa solo, bra do rki gazk mirtow i obchodzi wokoo uczestnikw zabawy. Wieniec mirtowy, ktry nosi panna moda podczas uroczystoci lubnej, nawizuje do symbolicznych zwizkw dostrzeganych niegdy midzy t rolin a bogini maestwa, Afrodyt. rdem tego zwyczaju jest te wiara, e zawsze zielone roliny uyczaj swych si yciowych osobie, ktra je nosi. W dzisiejszym, chrzecijaskim ujciu, mirtowa ozdoba panny modej Jest za symbolem nie naruszonego dziewictwa. W Pimie witym wymienia si mirt kilka razy. Ksiga Kapaska, podajc przepisy obchodzenia wita Namiotw, czyli Kuczek, mw: wprawdzie: Wecie sobie pierwszego dnia owoce piknych drzew, licie palmowe, gazki gstych drzew i wierzb nadrzecznych. Bdziecie si weseli przed Panem, Bogiem waszym, przez siedem dni" (23,40). Przez gazki gstych drzew" naley jednak rozumie mirt, wynika to bowierr. zarwno z innych wersji tego tekstu, jak i z Ksigi Nehemiasza (8,15 . ktra mwic o odnowieniu po powrocie z niewoli babiloskiej obchodw wita Namiotw, wyranie wymienia mirt wrd innych gazi, z ktrych sporzdzano szaasy. Powiadczaj to rwnie pniejsze rda ydowskie. Gazie te odgryway podwjn rol: suyy do budowy szaasw, w ktrych ydzi mieli przebywa przez siedem dni trwania wita Namiotw, aby obchodzi pamitk wyzwolenia z niewoli egipskiej i zamieszkiwania w szaasach w czasie wdrwki przez pustyni. Ponadto kady uczestnik wita trzyma w rce pk (lulab) tych gazek w czasie 34 Por. Historia naturalis XV 29. Drzewa 171 :wych, ::elone ek ju ;.-niawe t wysoko I korona rwa si iczego Ddycie eta do : ycia .ity oogini . zdo-racali ny dla i jego torowagw rado-| zachci do rki

lubnej, t:~dzy t est te osobie, 3zdoba paska, mwi , licie :ie si Przez i bowiem 8,15). -.odw 2 kt-rda y szaSwita ;.ej i za-Ponadto | w czasie sprawowania suby Boej, aby unosi je w gr i powiewa nimi radonie - jak nakazyway przepisy ceremoniau - w czasie piewania 1 i 25 .iersza Psalmu 11835. W ten sposb okazywano wdziczno Bogu, ktry oprowadzi swj lud do Ziemi Obiecanej i obdarowa bogosawiestwem oogatych zbiorw. Izajasz wymienia mirt wrd drzew mesjaskiego ogrodu rozkoszy, ktry rozkwitnie na pustyni i pord ciernistych zaroli (Iz 41,19; 55,13). .Anio Paski" ukazuje si prorokowi Zachariaszowi z radosn nowin o odbudowaniu Jerozolimy i jej wityni wrd mirtw w dolinie" (Za 1.8.10.11). Niezalenie od tego, czy takie drzewa rzeczywicie rosy w okolicy, v ktrej prorok mia wizj, czy nie, mistycznie oznaczaj one, zdaniem Korneliusza a Lapide, radosny charakter tej obietnicy, poniewa mirt jest _hilaritatis indicium", oznak radoci, a dziki ywej, wiecznej zieleni, miej :>ni i piknoci wyobraa tych Izraelitw, ktrzy dotrzymali wiernoci Bogu. Imi krlowej Estery (Edissa, Hadassah) pochodzi od hadas (mirt); w jzyku isyryjskim za sowo hadasatu oznacza narzeczon. Imi to byo wic bardzo odpowiednie dla piknoci, wdziku i czystoci iziewiczej wybawczyni Izraela. Estera jest typem Najwitszej Dziewicy Ma--yi i tych, ktrzy naladujcej cnoty. Maryja jest miym Mirtem Pana, sprawczyni naszej radoci. Sw. Hieronim w swoim komentarzu do Ksigi l^ajasza uwaa mirt za symbol woni Chrystusa, czyli symbol Kocioa. Koci. Sw. Grzegorz za ma na uwadze przede wszystkim agodzce dziaanie mirtu (por. wyej opinie Pliniusza) i uwaa go za symbol cnoty wstrzemi-Iwoci i opanowania siebie, a take wspczucia wobec niedoli bliniego.

Oliwne drzewo i oliwa Arbor foeta alma luce Hoc sacrandum protulit Fer hoc prona praesens turba Salvatori saeculi." Drzewo bogim wiatem podne Daje to na powicenie: Niesie tutaj korna rzesza Da dla Zbawiciela wiata."36 W wiecie rolin drzewo oliwne zajmuje miejsce zaraz po pszenicy krzewie winnej latoroli; z nich bowiem przygotowuje si postacie ocharystyczne, a z niego uzyskuje si jedn z najwaniejszych materii ramentalnych, olej do namaszczania. Wprawdzie drzewo oliwne nie tak wspaniae jak palma i niektre inne drzewa, ma jednak swj enie szczeglny urok. Jest niezwykle ywotne, moe przetrwa kilka-lat. Z natury odznacza si bujnym wzrostem, ale na skutek przycina-jego ksztat staje si nieregularny, a pie ze staroci jest poorany iymi szczelinami. Przez gazie przenikaj promienie soneczne. WsPor. Allioli, Handbuch der biblischen Altertumskunde, t. 1-2, Landshut 1844, \m, s. 219. Hymn piewany podczas procesji przeniesienia olejw w czasie liturgii WielCzwartku, w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. dyktyni z Opactwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, 172 Roliny kie, zawsze zielone licie z wygldu s podobne do skry, nie opadaj, a ich jasnoszara dolna strona, ktra harmonizuje z agodn ciemn zieleni ich strony grnej, nadaje caemu drzewu srebrzysty koloryt. Dojrzae, zielon-kawoczarne, przypominajce mae liwki owoce osigaj dugo 2-2,5 crr. i zapewniaj co drugi rok obfite zbiory. Z ich miszu i twardych pestek otrzymuje si przez ubijanie albo rozgniecenie cikimi, kamiennymi walcami i prasami oliw, niezbdn w codziennym yciu ludw Wschodu i mieszkacw basenu Morza rdziemnego. Na oliwie si smay, a naw: si j pije, uywa si jej jako dodatku do potraw i paliwa do lamp. Lampki oliwne w staroytnoci, ktrych tak wiele znaleziono w katakumbach. miay swoisty charakter, osobliwy urok i szczegln symbolik (por. Lampa). Oliwa jest wyprbowanym rodkiem

leczniczym; agodzi bl, goi rany (k 10,34), wzmacnia znuone czonki i czyni je gibkimi. Chodzi i wygadza skr, chroni j przed szkodliwymi wpywami. W staroytnoci namaszczano ciao po kadej kpieli (por. Dn 13,17). Take atleci namaszcza! przed zawodami swe ciaa oliw, aby uczyni je bardziej gibkimi i wytrzymaymi oraz mc atwiej wyrwa si z uchwytu przeciwnika; walczcy chcc udaremni tego rodzaju zabiegi przeciwnika posypywali si nawzajem piaskiem. Oliwa przenika przez skr i zostaje rozprowadzona w ciele Unosi si na powierzchni wody i mona j zmiesza tylko z cieczarr.: o podobnych waciwociach, np. z balsamem przy przyrzdzaniu krzyma Staroytni byli przewiadczeni, e mona uspokoi nawet sztormowe fale wylewajc na nie oliw. Do tych waciwoci i rnego zastosowania oliwy w yciu nawizuje jej symbolika. Staroytna i nowoytna etnologia powiadcza, e poganie przypisywa: oliwie dziaanie boskie. Namaszczali swych krlw i wybitne osobistoci aby je w szczeglny sposb zwiza z bstwem. Wierzyli, e namaszczaj; noworodki, przekazuje si im bogosawiestwo bogw na pocztek ich drogi ycia, a namaszczajc zmarych, uprasza si dla nich bogosawiestwo u kresu ich ycia. O chrzecijaskim namaszczeniu zmarych wspominaj poza tym rne staroytne rda. Zdaniem Pseudo-Dionizegc oznacza ono, e zmary potyka si w witych bojach i zosta uznany za doskonaego37. Staroytni Grecy uwaali drzewo oliwne za wite. Poniewa uzyskiwano z niego rodek do podtrzymywania wiata lamp, powicono je Atenie, bogini duchowego wiata, a dziki kojcym waciwociom otrzymywanej z niego oliwy byo symbolem pokoju, przebaczenia i pojednania. To znaczenie wyraa rwnie pokrewiestwo zachodzce midzy sowami ekcaa - drzewo oliwne, owoc oliwki i eAeeco - wspczuj, lituj si. Kapani greccy, ludzie szukajcy schronienia i zwiastun, pokoju nosili gazki oliwne (iKerr]pia). Rwnie zmarym wkadano je dc grobu albo zwoki ukadano na liciach oliwnych, by dziki tej oznace pojednania znaleli ask u bogw podziemnego wiata. Gazkami dzikiego drzewa oliwnego (oleaster), ktrego licie i owoce s mniejsze niz uprawianych drzew oliwnych, wieczono zwycizcw na zawodach olimpijskich. W czasach pochodw triumfalnych obok wodzw ozdobionych wawrzynami szli sudzy albo organizatorzy uroczystoci, ktrzy nie bra. udziau w bitwie, niosc wiece z gazek oliwnych.

wiadectwa roli, jak odgrywa ten symbol zwyciskiego pokoju od najdawniejszych czasw w Starym i Nowym Przymierzu, znajdujenr. 37 Por. De ecclesiastica hierarchia 6, 8. Drzewa a ich .i ich zielon-2,5 cm pestek i wal-schodu nawet Lampki bach, . Lam1 rany gadz maszzczali i wyalczcy nawzaw ciele. -zyma. .e fale, i oliwy 173 . isywali ;c:stoci, szczajc -.y.ek ich awie--. wspo-nizego . ,_.-iany za :. Poniebmp, po-wa-przebacze-t tachodz-m - wsp-, : zwiastuni jiano je do lej oznace jjkami dzi--Aiejsze ni jrfach olim-jdobionych *tf nie brali s pokoju od jaj dujemy zarwno w Pimie witym, jak i liturgii. Od wiecznoci oczy Pana ogarniaj wszystko, czego zechcia On kiedykolwiek dokona w swoim krlestwie, jako co, co stanowi wielk jedno. Znaki Starego Przymierza daway przeczucie i przygotoway to, czego teraz moemy dowiadcza w penym wietle spenienia. Takim znakiem bya owa gazka oliwna, ktr po potopie przyniosa

gobica patriasze Noemu (Rdz 8,11). Bya ona widocznym znakiem koca straszliwej kary. Bg ju si nie gniewa. Pozwala, by na ziemi znw wyroso drzewo pokoju, ktre przynosi czowiekowi, od czasu jego stworzenia, tak rnorakie korzyci, a u kresu czasw ma moc Ducha-Gobicy udzieli zbawionym spiritualis unctio", namaszczenia Chrystusa. Imi Xpiazg oznacza przecie Namaszczony", poniewa Bstwo tak przenika najwitsze czowieczestwo Odkupiciela, ak oliwa ciao, z ktrym si zetknie. Namaszczony jest On - powiada w. Cyryl Aleksandryjski - olejem radoci, abymy pamitali o asce Ducha witego, ktra prowadzi nas do dobrej gorliwoci i staej radoci. W Pimie witym drzewo oliwne, wraz ze zboem i winem, jest znakiem peni bogosawiestwa i urodzaju czasu pokoju. Ksigi wite mwi te o nim w porwnaniach, za pomoc ktrych chc wyrazi co duchowego i zarazem szczeglnie wzniosego. Na przykad Ksiga Mdroci Syracha (24,14) wymienia oliwk wrd innych wybranych rolin bdcych symbolem odwiecznej Mdroci (w liturgii odnosi si to miejsce do Maryi). W Ksidze Jeremiasza za czytamy o narodzie wybranym: Zielonym drzewem oliwnym, zdobnym piknymi owocami, nazwa ci Pan" 11,16). Rwnie czowieka sprawiedliwego porwnuje si do urodzajnego drzewa oliwnego (Syr 50,10; Ps 52,10; 128,3). Ju w Starym Przymierzu Bg nakaza, aby uywano oliwy do potrzeb liturgicznych. Uywano jej zarwno do namaszczania arcykapanw, krlw i prorokw, jak i Arki Przymierza, Namiotu Spotkania i sprztw, ktre si w nim znajdoway. Bya czci kadej ofiary bezkrwawej i podtrzymywaa wiato w lampach sanktuarium. Ojcowie Kocioa i liturgia wielokrotnie mwi, nawizujc do Ps 45,8 i 104,15, o oliwie radoci; wyraenie, ktremu co prawda nadajemy sens nadprzyrodzony, chocia jego naturalna podstawa nie jest ju tak oczywista, jak bya w staroytnoci. Dziki bogosawiestwu, ktrym powica si oliw podczas uroczystych obrzdw sprawowanych w Wielki Czwartek, zostaje ona do tego stopnia przeniknita Bo moc udzielania aski, e biskup, ktremu wycznie przysuguje wadza wicenia olei, trzykrotnie pozdrawia krzy-irr.o wite, a take olej katechumenw, piewajc w coraz wyszej tonacji: Ave, sanctum Chrisma" i Ave, sanctum oleum!" Nastpnie dwunastu asystujcych mu kapanw czyni to samo, trzykrotnie przyklkajc przed witymi naczyniami i skadajc pocaunek na brzegu ampuek. W ten sposb oliwa zostaje

rzeczywicie napeniona moc, ktr -* dokonuje skutkw analogicznych do

,' w wymiarze nadprzyrodzonym

. r.. jakie sprawia oliwa nie powicona w sferze przyrodzonej. Widzial-Dliw namaszcza si ciao - witym i ywotnym Duchem uwica si -za."38 Oliwa jest przecie symbolem aski i jej Dawcy, Ducha witego. Namaszczenia dokonuje si w czasie udzielania czterech sakramentw: ' Cyryl Jerozolimski, Katecheza XXI 1 (mistagogiczna trzecia). Tumaczy ks. _:ech Kania, opatrzy! wstpem o. Jacek St. Bojarski OP, opracowa o. Andrzej -:cki OP, ATK, Warszawa 1973, s. 311 (PSP t. 9). 174 Roliny chrztu, bierzmowania, sakramentu kapastwa i chorych. Oprcz tego oliwy uywa si przy wielu innych wanych aktach powice. Czy taka penia bogosawiestwa nie ma swego rda w miertelnej trwodze doznawanej przez Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym, gdy krople krwi i potu Odkupiciela spyway na korzenie oliwnych drzew i poprzez tych wiadkw Jego zmagania uwiciy si wszystkie oliwki. Namaszczenie olejem katechumenw uzbraja ju kandydata do chrztu do walki z mocami ciemnoci i chroni go przed ich napaciami. Bezporednio po witym obmyciu wod chrzcieln neofita zostaje namaszczony krzymem aski, upodobnienia do Chrystusa, mocy i wiatoci. W czasie za bierzmowania krzymo, przeniknite Duchem witym, czyni go wojownikiem i wyznawc Chrystusa. Udziela mu peni ask Ducha witego, ktre od Chrystusa, Gowy, spywaj na czonki (por. Ps 133), nazywane przez wzgld na Jego imi chrzecijanami", namaszczonymi. W czasie wice kapanw i konsekracji biskupw namaszcza si rce powoanych do najwyszej witej suby, aby w ten sposb udzieli im wadzy bogosawienia, powicania i poredniczenia w otrzymywaniu ask. Namaszczenie oznacza w tym wypadku wadz ask". Namaszczenie piciu zmysw olejem chorych (oleum infirmorum) zoonego cik chorob chrzecijanina przynosi mu ulg w cierpieniach duchowych, czsto take fizycznych, a nierzadko nawet wyzdrowienie. Ten wity

sakrament uycza ukojenia, pokoju i radoci oraz uzbraja umierajcego do stoczenia ostatniej walki. W czasach starochrzecijaskich namaszczano rwnie pokutnikw i apostatw przy powtrnym przyjmowaniu ich na ono Kocioa. Na pamitk uroczystego wjazdu Jezusa do Jerozolimy przed Jego mk Koci powica w Niedziel Palmow gazki palm i oliwek. Wierni nios w procesji gazki palm i oliwek (procesja odbywa si zaraz po ich powiceniu), i zabieraj je do swych domw jako obron i bogosawiestwo. W sztuce starochrzecijaskiej ornamenty z oliwkami, motywy drzew oliwnych i gobi z gazk oliwn wykorzystuje si bardzo czsto, take poza przedstawieniami cykli pr roku, zwaszcza w malarstwie katakum-bowym, na kamieniach nagrobnych i sarkofagach. Drzewa oliwne czsto otaczaj Dobrego Pasterza albo orantw na znak wiecznego pokoju, w krg ktrego weszli towarzyszcy im wierni. W wiecu symbolicznym przedstawiajcym pory roku gazki oliwne wyobraaj zim, gdy ich owoce dojrzewaj na ostatku i najpniej si je zbiera. Palma Istnieje wiele gatunkw palm, wrd ktrych palma daktylowa jest symbolem najbardziej znaczcym w caym krlestwie rolin. Odznacza si, podobnie jak jej siostry, szlachetn urod, ale przewysza je wszystkie waciwociami, ktre zaspokajaj wiele yciowych potrzeb. Starobabilo-ski hymn wylicza nie mniej ni 360 rnych sposobw wykorzystania palmy daktylowej. W poudniowych krajach europejskich wprawdzie nie owocuje i osiga zaledwie redni wysoko, jednak jej odmiana orientalna wysoko (10-25 m) wznosi swj smuky, elastyczny pie zwieczony gstym listowiem ku rozarzonemu socu i przynosi obfity plon. Swoje Drzewa 175 likw Jego

r ; uwne sieje .a jest nacza stkie bilo-ystania zie nie iental-;.czony Swoje korzenie zapuszcza gboko w ziemi, szukajc ukrytych (take sonych) rde. Arabowie powiadaj: Krl oazy zanurza swoje stopy w wodzie, a swoj gow w ogniu nieba". adna burza nie jest w stanie ani zama :ego wspaniaego drzewa, ani go wyrwa z korzeniami, ani ogooci z lici. Opiera si kadej nawanicy, chociaby sia jej zginaa j niemal do samej ~iemi. Jeeli nie ciga si z niej zbyt wiele sokw, z ktrych przygoto-vuje si napj, to moe rosn dwiecie, a nawet trzysta lat. Nie ma . niej niczego, czego czowiek Wschodu nie potrafiby spoytkowa. Dlatego Babiloczycy uwaali j za drzewo aski, co wicej - za drzewo Dga. Dla Grekw i Rzymian bya drzewem wiatoci powiconym bogu .viatoci (Heliosowi, Apollinowi). Z tej te zapewne racji wizano j .le z ptakiem wiatoci, feniksem (olvi%), ktry w jzyku greckim nosi :k sam nazw. Zwycizcom w wielkich narodowych zawodach organizowanych przez Grekw podawano gazk palmy, zanim ich skro zdobiono wiecem zwycistwa. 2 Mch 14,4 wspomina, e w taki sam posb okazywano cze wadcom, ktrych yczliwo chciano sobie po-yska. W 461 r. po zaoeniu Rzymu ten hellenistyczny zwyczaj przyjli, edug wiadectwa Pliniusza, take Rzymianie. Std w jzyku poetyckim palm" oznacza si zwycistwo i nagrod zwycistwa. Gazki palmowe, iwsze promieniujce wieoci zieleni, reprezentuj niejako cae drze-o, ktre je wydao - drzewo nie pokonane przez burze i ar soneczny, wic niejako goszce nadziej zwycistwa. Gazki palmowe dziel . mbolik ycia, ktre nie obumiera, ze wszystkimi gatunkami zawsze elonych gazi. To, co dotd powiedzielimy, stanowi podstaw chrzecijaskiej interretacji i rzuca nieco wiata na te miejsca Pisma witego i te teksty -.urgiczne, ktre mwi o drzewach czy gaziach palmowych. W Psalmie 92,13-5 drzewo palmowe jest obrazem ycia w peni aski: Sprawiedliwy zakwitnie jak palma (...) Zasadzeni w domu Paskim . zkwitn na dziedzicach naszego Boga. Wydadz owoc nawet i w staro-

:i. peni sokw i zawsze ywotni" (por. te Ps 1,3 i Jr 17,7 n.). Ojcowie iDcioa, nawizujc do tego miejsca, snuli szczegowe rozwaania moIne. Niektrzy z nich kierowali swj wzrok jeszcze wyej i zarwno ;alm 92,13-15, jak i tekst Pieni nad Pieniami 7,9: Wespn si na .ilm, pochwyc gazki jej owocem brzemienne", odnosili do Chrystusa, :ry na drzewie krzya ofiaruje tsknicej Oblubienicy-Kocioowi owoce ej zbawczej mierci. W Pimie witym palma jest niekiedy te sym:-m tego, co wzniose i doskonae. W Ksidze Mdroci Syracha czyta..Wyrosam jak palma w Engaddi" (24,14). W znaczeniu dosownym et ten mwi o wiecznej Mdroci, jednak liturgia odnosi go w niee wita Matki Boej do Najwitszej Dziewicy Maryi. Gazki pale wymienia si te midzy gazkami, z ktrych w wito Namiotw elici robili wizanki i powiewali nimi w czasie piewu Psalmu 118. "."owym Przymierzu rzesze, powiewajc gazkami palmowymi i woa..Hosanna!", odday hod Zbawicielowi, gdy uroczycie wjeda do zolimy. Gazki palm - powiada w. Augustyn - s znakami uwiel:a, ktre gosz zwycistwo, gdy Pan mia pokona mier moc swej rei, a przez zdobycz wojenn, ktra przypada Mu w udziale, gdy st na krzyu, zatriumfowa nad szatanem, Ksiciem mierci. Dlatego .ie w Niedziel Palmow wierni radonie witaj gazkami palm stusa Krla i zapewniaj, e i oni wraz z wszystkimi mczennikami 176 Roliny

i witymi pragn odnie zwycistwo nad wiatem i samym sob, aby mie udzia w zwycistwie zmartwychwstania Chrystusa. Prorok z Patmos oglda w wizji koca czasw nieprzeliczony tum wybawionych, ktrzy stoj przed tronem i przed Barankiem. Odziani s w biae szaty, a w rku ich palmy" (Ap 7,9) - symbole ostatecznego zwycistwa i wiecznej nagrody. W sztuce chrzecijaskiej czste przedstawienia palm s po prostu plastycznym komentarzem witych tekstw: najczciej gazie palmowe s atrybutami mczennikw, drzewa palmowe za, stanowice to witych postaci, wyobraaj rajski ogrd w niebie. Gazka palmowa na kamieniach nagrobnych, znajdujcych si w katakumbach, bya pewnym znakiem, e jest to grb mczennika. Odkd jednak ten sam symbol zaczto odnajdywa na nagrobkach, ktre nosiy dat wskazujc na pokonstantyskie czasy pokoju, trzeba byo ich znaczenie poszerzy i w przedstawieniu palmy widzie obraz nagrody zwycistwa, jak zdobywa kady chrzecijanin, ktry walczy w dobrym boju, ukoczy bieg i zachowa wiar (por. 2 Tm 4,7). Pinia Nazwa pinia" {nitruc, nerJKi], pinus) oznaczaa w staroytnoci wszystkie drzewa iglaste majce szyszki, a wic take jody, wierki, sosny itd. Dzi oznacza si tym mianem pini o parasolowatej koronie, rosnc przede wszystkim na terenach basenu Morza rdziemnego i stanowic w malarstwie woskim malownicz ozdob krajobrazu. Najczciej ronie pojedynczo albo w maych grupach, rzadziej tworzy zagajniki. Najwiksze skupisko pinii jest koo Rawenny. Szyszki tego gatunku pinii, z igami podobnymi do igie sosnowych, s wiksze i pikniejsze ni innych drzew iglastych. Przez cztery lata wisz one zamknite na drzewie, nastpnie otwieraj si i dostarczaj duych, jadalnych nasion zwanych piniolami, o smaku zblionym do migdaw. Pliniusz podziwia sta wydajno tego drzewa; nie ma miesica, aby nie przynosia owocu39. Szyszka pinii bya w staroytnoci dlatego symbolem podnoci i ask. ktrymi bogowie obdarzaj ludzi. Haftowano wic albo tkano ten symbol na szatach asyryjsko-babiloskich kapanw, krlowie, trzymajc je w rkach, stawali

przed posgiem bstwa, aby zoy ofiar, a i boga udzielajcego ask przedstawiano z owym znakiem askawoci, jako wyrazem zblienia boga do czowieka. Zasadnicz rol odgrywa pinia w kulcie dwch bstw, ktrych ze sob blisko zwiza mit, a mianowicie w kulcie Kybele i Attisa, modzieca przemienionego w drzewo piniowe. Tyrs, laska stanowica atrybut boga Dionizosa (Bachusa) i jego orszaku, bya zakoczona szyszk pinii; nawet w czasie chrzecijaskim odnajdujemy j jeszcze jako zwieczenie bere krlewskich. W symbolice chrzecijaskiej szyszk pinii czy si jednak najczciej z drzewem ycia, ktrego korona, stylizowana i zwarta, przypomina szyszk z wyranie widocznymi uskami. Idee podnoci, urodzaju" i obdarowania yciem" cile cz si tu ze sob, a nabieraj jeszcze wikszej -1 39 Por. Historia naturalis XVI 26. aby Drzewa 177 stkie i. Dzi przede ma-poje-:ksze ych, s wisz duych, daw. aby nie i ask, symbol je w r-udziela-vrazem ze sob zieca orszaku, 4P odnajzciej szysz-i obikszej t

y.\y wyrazu wwczas, gdy olbrzymich rozmiarw szyszka z brzu suy ako zbiornik wody. W Rzymie, na Dziedzicu Piniowym" w Watykanie, f.oi dzi jeszcze studnia majca ksztat szyszki pinii, ktra niegdy znajdowaa si na dziedzicu kocioa w. Piotra. Miasto Akwizgran chlubi e podobn studni. Interesujce s dwie pyty kamienne znajdujce si w berliskim Kai-srFriedrich-Museum. Jedna, pochodzenia orientalnego i datowana na V-VI w., przedstawia studni ycia z dwoma czarami, ktre ksztatem przypominaj kielichy i s umieszczone wysoko jedna nad drug. Z dol-r.ej. do ktrej woda wlewa si wskim strumieniem z maej szyszki r:niowej, pije jele, z mniejszej, grnej, pij wod dwa pawie. Na innej pycie marmurowej (XII-XIII w.) szyszka pinii wieczy odyg, L"ra przypomina odyg skrzypu i przedstawia drzewo ycia. Na jego faziach siedz parami pawie (symbol niemiertelnoci), w trzech rzdach po kadej stronie. Wprawdzie nie wiemy, jakie byo pierwotne przeznaczenie obydwu paskorzeb, jednak nie ulega wtpliwoci, e maj r-.arakter chrzecijaski, religijny, a ich sens jest czytelny - przedstawiaj symbole vitae aeternae, ktrego rdem jest aska i ktre dopenia si w szczliwej wiecznoci. Na mozaice w kaplicy w. Jana w baptysterium lateraskim szyszka pinii wieczy odyg podobn do bera. Wyrastaj z niej harmonijnie *:jce si pdy, ktre wypeniaj ca konch. Bauerreis interpretuje ten .otyw jako drzewo ycia. 5\v. Ambroy widzi w zdolnoci pinii do owocowania o kadej porze rcku symbol doczesnego ycia natury, ktra jest symbolem przyszego, wiecznego ycia: -Kt, patrzc na pini, nie zdumiewa si, widzc, ile pikna udzieli jej a*:arze i wyry w niej rozkaz Boy? Ju od rodka ma jedno uksztaane, w rwnych odstpach gazki, na ktrych pielgnuje swj owoc. zachowuje swe ksztaty i rozwija si w naturalny sposb. Po-czeglne jej zwoje wydaj obficie ziarenka i tak zwraca ona wiatu moc fkno. W ten sposb natura wydaje si wyraa swj obraz w tej pinii, lowuje przywileje nadane jej z boskiego i niebiaskiego nakazu i dzia-

w naleytym porzdku w miar upywu lat, a czas si skoczy."40 Wawrzyn Wawrzyn (laurus, 8avr\) uchodzi - z racji aromatycznego zapachu smaku swoich zawsze zielonych lici i czarniawych jagd - ju od czeniejszych czasw za drzewo bogw, ktre odstrasza wszystko, co z sob zgnilizn i rozkad. W sposb szczeglny powicano go llinowi, ktry bdc personifikacj aru sonecznego, zsya i odwraca y. Wawrzyn suy mu jako rodek do oczyszczania ludzi, zarwno epidemii, jak i od moralnego zbrukania. Dlatego drzewo to uwaano drzewo pokuty. Nazwa aciska laurus", od luo, lavo", pozostaje najcilejszym zwizku z t oczyszczajc moc. Wawrzynowi przypi---r.o rwnie moc rozbudzania daru przepowiadania i natchnienia :kiego. wityni Apollina zawsze otacza gaj wawrzynowy. Wiesz-.v Delfach (Pytia) zasiadaa na trjnogu oplecionym wawrzynem r~exaemeron III 16, 68. Roliny i przygotowywaa si do wyroczni, ujc licie wawrzynu. Limi wawrzynu wieczy gow rwnie ten, kto otrzyma z jej ust pomyln odpowied; ten za, kto pragn snw zapowiadajcych dobr przyszo, kad je pod posanie. Rwnie palenie wawrzynu byo wrb: jeeli palii si trzaskajc, wrba bya pomylna, w przeciwnym wypadku - niepomylna. Gazek wawrzynu, bdcych symbolem obecnoci boga, uywano w czasie pochodw ku czci Apollina, przy skadaniu ofiar, w czasie zawodw, przy zaklciach i pokropieniach, w czasie obrzdw majcych ustrzec przed wszelkimi chorobami i zem. Lekarze sigali po t rolin jako po uniwersalny rodek leczniczy. Z tego te prawdopodobnie powodu umieszczano gazki wawrzynu na drzwiach pokoju, w ktrym przebywa chory, i zdobiono nimi posgi Eskulapa (bg sztuki leczniczej). Kult Apollina, a wraz z nim i wawrzyn, dotar rwnie do Italii, gdy na jej terenach zaczli osiedla si Grecy. Wkrtce znalaz te zastosowanie w obrzdach oczyszczenia i rytach pokutnych religii latyno-sabiskiej. Pierwotnym powodem uywania wawrzynu w pochodach triumfalnych zwyciskich armii byo pragnienie oczyszczenia si z krwi przelanej w wojnie. Idea zwycistwa i

sawy, ktra z natury rzeczy si z nimi czya, pozostawaa pocztkowo na dalszym planie i z czasem dopiero zyskaa powszechn przewag. Zdaniem Pliniusza wawrzyn jest jednym z wikszych drzew, w ktre nigdy nie uderza piorun: Fulmine sol non icitur"41. Gdy dyktatorzy i konsulowie dokonali jakiego wielkiego czynu, niesiono przed nimi rzgi liktorskie ozdobione wawrzynem. Przez cae stulecia utrzymywa si zwyczaj wyrniania wiecami z wawrzynu zarwno zwycizcw, jak i tych, ktrzy mogli poszczyci si wielkimi osigniciarr.: w dziedzinie wiedzy i sztuki. Dlatego te tytu baccalaureus" przyznaje si jeszcze dzisiaj temu, kto uzyska stopie uniwersytecki. Ju w ksigach Nowego Testamentu i w zakresie kocielnej sztuk: i literatury pierwszych wiekw wawrzynowy wieniec zwycistwa znalazi zastosowanie w symbolice chrzecijaskiej (por. Wieniec i korona). Na sarkofagu pasyjnym 171, znajdujcym si w Muzeum Lateraskim. rzymski legionista nie nakada Chrystusowi, majcemu posta bohaterskiego modzieca, korony cierniowej, lecz wieniec wawrzynu na znak zwycistwa i godnoci wadcy42. Wierzba Wierzb43 od dawien dawna uwaano za rolin miujc ycie" (iXC(oov), ktra zieleni si nad wodami i wyrasta z gazek wsadzonych w ziemi. Ronie tak szybko, e w jzyku aciskim nazwano j salix (od salire - skaka), a w greckim - itsa (od irjfii - wysyam). Na tej sile ywotnej wierzby opiera si jej symbolika w Pasterzu Hermasa, gdzie oznacza prawo Boe, ktre zostao dane dla caego wiata. Tym prawe r 41 Historia naturalis XV 30. 42 Por. E. Sauser, Frilhchristliche Kunst. Sinnbild und Glaubensaussage, '. nsbruck 1966, s. 162. 43 Por. H. Rahner, Die Weide ab Symbol der Keuschheit in der Antice unc Christentum, Zeitschrift fur katholische Theologie" 1922, z. 2. r: waw-rmyln tyszo, Beli pali - niepo-

-ywano czasie ajcych rolin powo-prze-zej). gdy na jwanie Diskiej. -.falnych w woj-iczya, zyskaa a- ktre niesiostulecia tr.o zwyT-iciami zyznaje sztuki znalaz askim, oohaterina znak ycie izonych dix (od tej sile gdzie :rawem age, In-und in Drzewa 179 jednak jest Syn Boy, goszony a po krace ziemi"44. Bez wtpienia 3dzi tu o Ewangeli: kady, komu gosi si t dobr nowin, otrzymuje, .-: powiada si dalej w tej samej przypowieci, gazk wierzbow, ktra winna si rozwin dziki jego wsppracy. Mimo e anio poobcina .: wiele gazi wierzbowych,

samo drzewo pozostaje nie tknite45, co oewne jest obrazem niezmiennej nauki Chrystusa w Kociele. Inny aspekt symbolicznego znaczenia wierzby ma bardzo oryginalne :-odo. Staroytnym ludom, dokonujcym naiwnych obserwacji przyrody, ;;wao si, e wierzba zrzuca niedojrzae nasiona, dlatego te nazywano SAeoiKapnoc- niszczc nasiona, czy frugiperda - tracc owoce. To '.o powd dziwnemu zabobonowi, a mianowicie, e zarwno wierzba, : i vitex agnus castus46, ktry w staroytnoci uwaano za rodzaj -rzby, tumi podania zmysowe. Dlatego z drzew tych pozyskiwano :ne rodki, ktre miay by pomocne w zachowaniu czystoci. Z kwia-wierzby sporzdzano napj, a licie i gazki kadziono pod oe. -czynki czyniy to zwaszcza w wielkie wito Kobiet, Tesmoforie, hodzone ku czci Demetry i Kory, dziewicy; mczyznom nie wolno j bra udziau w tym wicie. Grecki lekarz Dioskorides Pedanios, dkobierca dawniejszej mdroci, w 50 r. po Chr. w swoim dziele iycznym IJepl vXr\c iarpiKfjc przekaza pierwsze informacje o dziaaniu atw wierzby. Dalsze zawar Pliniusz w swojej Historii naturalnej41. rzekonanie o rzekomym wpywie wierzby i vitex agnus castus na :dy zmysowe byo oglnie znane rwnie w chrzecijastwie i tuma-dlaczego Ojcowie Kocioa w swoich pismach mwi o wierzbie jako ymbolu czystoci, czc staroytn, naturaln symbolik z ponad-:ralnym, duchowym sensem chrzecijaskich poj. Niektrzy nawi-.; przy tym do Psalmu 137,1 n.: Nad rzekami babiloskiej ziemi, emy siedzieli i pakali, gdymy wspominali na Syjon. Na wierzbach rd niej zawiesilimy muzyczne instrumenty nasze" (Wlg). Obcy ju nas i nieco zawiy tok myli jest w tym przypadku nastpujcy: :'" staroytnoci sadzono wierzby czsto w pobliu winnic. Panowao .wiadczenie, e wywieraj one korzystny wpyw na dojrzewanie wino-poza tym dobrze byo mie pod rk ich gitkie gazki do pod-.zywania winnej latoroli. Symbolika moga nawizywa do tej powsze-;e zrozumiaej sytuacji, a w Ps 137 znajdujemy pewn jej analogi. JUeuast o podwizywaniu winnej latoroli mwi si w nim o zawieszeniu wierzbach instrumentw muzycznych (harf), wyobraajcych w pis-Wtch Ojcw Kocioa ciaa ludzkie zawieszone na drzewie powcigliwoci. c-.v. Metody z Olimpu, nawizujc do wspomnianego miejsca Psalmu rozwija t myl w pimie Uczta w nastpujcy sposb: Z paczem woamy do Boga, aby harfy nasze nie odpady z drzewa -.oci porwane falami rozkoszy. Wszdzie bowiem Boe Pisma bior

' Pasterz, przypowie VII 3, 2, w: Pierwsi wiadkowie. Wybr najstarszych pism ucijaskich. Przel. Anna widerkwna, opra. ks. Marek Starowieyski, SpoeInstytut Wydawniczy Znak, Krakw 1988, s. 296 (Ojcowie ywi t. 8). ~ame 1, 3; 3, 1. Drzewo albo krzak, ktre rosn od obszarw basenu Morza rdziemnego po r.y Azji Centralnej i odznaczaj si silnym zapachem, niebieskozielonymi, ?tymi limi i przyjemnie pachncymi pkami kwiatw. W staroytnoci no ich jako antyafrodyzjaku. Por. Historia naturalis XVI 26 i XXIV 9. 180 Roliny wierzb za symbol dziewictwa, poniewa jej kwiat zalany wod i wyp: zabija wszystko, co pociga do spraw seksualnych, gasi podniety tak dut a doszcztnie wytrzebi i uczyni bezpodnym wszelki zapa wiodcy prokreacji. Stwierdzi to i Homer, ktry z tego wanie powodu wierz nazwa bezpodnymi*. Rwnie u Izajasza powiedziano, e sprawiedliwi j wierzby rosn nad bierzc wod. Albowiem wwczas krzepko i wspanif ronie w gr latorol dziewictwa, gdy sprawiedliwy, ktremu powierzo: opiek nad ni, uprawia j i nawadnia delikatnymi strumykami, i skraj: mdroci Chrystusow. Bo tak jak owo drzewo z natury zieleni si i ki kuje dziki wodzie, tak te i dziewictwo z natury swej kwitnie wci i rozw si pojone naukami, aby mg kto zawiesi na nim swoj harf."48 Metody powouje si tu wprawdzie na Pismo wite, chocia wierz nigdzie nie wystpuje w nim jako symbol czystoci; Septuaginta jednak w Ksidze Kapaskiej (23,40), wyliczajc gazki, ktre Izraelici powir nosi w wito Namiotw na znak radoci, wymienia, obok wierz; rwnie vitex agnus castus (koci heag koci dyvov kXA5ovc), na ktre _ symbolik (dyvog, od dyvLia czysto) wskazuje ju sama nazwa. W 1: tanice za z czasw hellenistycznych wierzb i vitex agnus castus uwaz no, jak ju wspomnielimy, za t sam rolin. Orygenes mwi o wicie Namiotw, ktrego uczestnikami bdzier w wiecznoci, gdy nienaruszone zachowamy wierzbowe gazki czysto Jeli przepisy te zachowasz w caoci, moesz mie rwnie ga: drzewa

obfitujcego w gazie i licie, a oznaczaj one wieczne i szcz-liwe ycie, kiedy to Pan umieci ci na ce nad wod wytchnienia* 11 22,2), za spraw Chrystusa Jezusa, naszego Pana"49. Do tekstu Izajasza, ktry Metody odnosi do wspaniaego rozkwitu dziew: twa, nawizuj niektrzy Ojcowie Kocioa i uwaaj, e kryje si w n: gboka symbolika chrztu. w. Hilary powiada w komentarzu do Psalmu 1 Drzewa wierzbowe maj tak waciwo, e choby byy uschnite, podlaniu ich wod odzyskuj zielono. Ich obcite gazki, wetknie w wilgotn ziemi, puszczaj gboko korzenie. Natura tego drzewa, j. zarcza to wiadectwo proroka, oznacza ma ludzi witych i wierzcyc Mwi Izajasz: I bd wyrasta jak trawy wrd wody i jak wierzby r. wod pync (Iz 44,4). Powstaje bowiem z martwych kady, kto prze tem usech przez grzechy, i odcity od korzenia poprzedniego ycia ter odywa dziki yciodajnym wodom sowa Boego i sakramentu chrztu.' Winna latorol, winogrono, wino Winna latorol (vitis, d/uneAoc), zajmuje wraz z pszenic - z powodu i sakramentalnego przeznaczenia - pierwsze miejsce w wiecie rol; Z Ksigi Rodzaju (9,20) dowiadujemy si, e Noe uprawia ziemi i zaoi winnic. Ksigi wite, mwic o winnej latoroli, winogronach i win: czsto nadaj im znaczenie symboliczne. Dzisiaj, gdy sok z winogrc posta Krwi Chrystusa, napenia kielich, ktry Koci skada w ofier: Bogu, konsekrowane wino jest symbolem, ktry rzeczywicie jest tym, . 48 Uczta VIII 11, s. 54. 49 Homilia o Ksidze Wyjcia 9, w: tene, Homilie o ksigach Rodzaju, Wyj: i Kapaskiej. Przekad i opracowanie: Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warsza-1984, s. 247 (PSP t. 31). 50 Tractatus super psalmos 136; PL 9, 780. Drzewa 181 wypity -. dugo,

._cy do wierzby iliwi jak rspaniale fcierzono skrapia g i kie1: rozwija u wierzba ^jednake powinni wierzby, ktrego W bo-uwaal bdziemy | czystoci: gazki szcz-snia (Ps dziewic-w nim mu 136: nite, po wetknite ewa, jak rcych, rzby nad przed-a teraz ;hrztu."5 wodu ich e rolin i zaoy:' i winie I f winogron tw ofierze t tym, cc pu, Wyjcie Warszawa oznacza: Boym napojem ycia. Podobnie wic jak starotestamentowy krzew winny otrzymuje swj peny sens w Chrystusie, tak dokonujce si w tajemnicy Chrystusa jego wypenienie opromienia znw w naturalny symbol, i pozwala odkry jego waciwe znaczenie w wielu miejscach Pisma witego. Jeli chciaoby si w peni zrozumie znaczenie symboli nawizujcych do wyobrae krzewu winnego, to naleaoby zobaczy t rolin w caej jej okazaoci, a wic oglda j w penym rozkwicie, ktry osiga tylko na Wschodzie, swojej ojczynie, i w pewnej mierze w krajach Europy Poudniowej.

Winna latorol, o odygach gruboci ramienia, pnie si od drzewa do drzewa, dosigajc najwyszych ich wierzchokw (por. Figa) albo tworzy gste, cieniste altany i szpalery. Sadzenie obfitujcych owocami krzeww winnych obok wizw, ktre nie rodz jadalnych owocw, r.alazo swj wyraz w symbolice chrzecijaskiej w Pasterzu Hermasa (II .), stajc si obrazem pomocy, ktre sobie wzajemnie udzielaj bogaci biedni. Bogaty (krzew winny) odziewa biednego (wiz), a ten wspiera Dgatego swoj modlitw, a dajc mu okazj speniania dobrych uczyn-. )w, pozwala mu si duchowo rozwin. W winnicach zakadanych w krach poudniowej Europy winorole s podtrzymywane jeszcze dzisiaj rze przycite niskie drzewa. W Azji ki winogrona moe osiga iugo do 50 cm, jagody za s wielkoci gobich jaj. Dlatego mona -ozumie, e a dwch mczyzn nioso na drgu ga winogrona rwanego w Ziemi Obiecanej (Lb 13,23). Bujny rozwj winnej latoroli sprawia te, e wino otrzymywane z wino-_ on uprawianych w ciepych krajach jest o wiele mocniejsze, sodsze oardziej aromatyczne ni to, ktre uzyskuje si z winogron uprawianych naszym klimacie. Uywane z umiarem, wzmacnia i dziaa pobudzajco. Oiga Mdroci Syracha powiada: Wino dla ludzi jest yciem, jeeli pi bdziesz w miar (...) Zadowolenie serca i rado duszy daje wino pite swoim czasie i z umiarkowaniem" (Syr 31,27 n.; por. take Prz 31,6 n.). _anie, ktrzy oddawali cze bosk siom natury, uwaali rwnie poddajce i rozweselajce dziaanie wina za boskie. Grecy czcili w Dionizo-Bachus), bogu uprawy winnej latoroli, jakby wybawiciela, ktry uwal-od trosk i obdarza radoci ycia. Na staroytnym Wschodzie krzew .:iy utosamiano z zioem ycia, a sumeryjskim znakiem ycia by votnie li winogronowy. Krzew winny jest rolinnym motywem wyob-icym niemiertelno, tak jak w archaicznych przekazach wino byo ;ze uwaane za symbol modoci i wiecznego ycia."51 1 ^a mieszkaca krajw poudniowych wino jest codzienn potrzeb pojem nieodzownym przy kadym posiku. Dlatego te starotestamen--; przepisy dotyczce skadania ofiar nakazyway, aby do kadej ofiary ji troch wina, poniewa ofiary Starego Przymierza byy niejako ikiem Boga. :nnice stanowiy w Palestynie o dobrobycie kadej rodziny. Wielokrot-wite ksigi Starego Przymierza mwi o spokojnym yciu pod -:iym krzewem winnym i fig" jako o bogosawiestwie Boym, kt-cieszy si kady Izraelita

zachowujcy Prawo. Winnice troskliwie .wiano, strzeono je, otaczano murem, wznoszono na nich te wiee znicze i budowano tocznie (por. Tocznia). Taka zadbana plantacja Por. Eliade, Die Religionen und das Heilige, s. 324. 182 Roliny winnej latoroli bya te symbolem ludu wybranego, ktry jako vineae-lecta" mg dowiadczy najtroskliwszej opieki ze strony miujcego Boga, jednake okaza si jej niegodny (por. Iz 5,1-7; 27,2-6; Ez 15,2-8; Oz 10,1; Mk 12,1-12). W Psalmie 80,18 skarga nad zniszczeniem tego winnego krzewu przechodzi w prob: Niech rka Twoja bdzie nad mem Twej prawicy, nad synem czowieczym, ktrego utwierdzi dla siebie". Z niego przecie mia wyrosn Chrystus! Jako czowiek jest On latorol pokolenia Dawidowego, jako BgCzlowiek - korzeniem i pniem, z ktrego wyrastaj latorole Kocioa Starego i Nowego Przymierza, a w szerszym sensie take caego rodzaju ludzkiego. Dlatego Pan, po przemienieniu podczas Ostatniej Wieczerzy, w nocy przed swoj mierci, winnego soku w swoj Krew i po podaniu jej uczniom, powiedzia: Ja jestem prawdziwym krzewem winnym (...) wy - latorolami" (J 15,1-11). W porwnaniu tym znajduje wyraz organiczna, ywotna jedno, ktra istnieje midzy Nim. Gow, a nami, czonkami Jego Mistycznego Ciaa. On jest prawdziwym krzewem winnym, gdy jest prawzorem tego symbolu. Tylko ten, kto jest w Nim, moe przynosi owoce, tzn. dziea o wiecznej, nadprzyrodzonej wartoci. W tej samej pamitnej godzinie Pan powiedzia: Odtd nie bd ju pi z tego owocu winnego krzewu a do owego dnia, kiedy pi go bd z wami nowy, w krlestwie Ojca mojego" (Mt 26,29). W krlestwie Boym przyszego ycia bdzie podawane wino o zupenie nowej waciwoci i w zupenie inny sposb ni na ziemi: bdzie ono wiecznym nowym winem uszczliwiajcej mioci, zawsze wieym napojem radoci Boej, ktrej ani oko nie widziao, ani ucho nie syszao, ani serce czowiecze nie jest w stanie poj."52

Ju w sowach bogosawiestwa, ktre patriarcha Jakub wypowiada nad Juda, ojcem pokolenia, z ktrego zrodzi si Mesjasz, ukazuj si w osonie proroctwa zarysy przyszego misterium. W winie pra bdzie sw odzie, i w krwi winogron - sw szat" (Rdz 49,11). wity Justyn, mczennik (po. II w.), objania to miejsce nastpujco: Krwi Jego [Chrystusa] mieli by obmyci wierni Jego. Szat Jego bowiem nazwa Duch wity tych, co od Niego otrzymuj grzechw odpuszczenie, w ktrych moc swoj zawsze jest obecny, a widocznie si przejawi w drugim przyjciu swoim. Jeli nastpnie Sowo mwi o krwi grona, to tym samym w mistrzowski sposb wskazuje na to, e Chrystus ma wprawdzie krew, ale nie pochodzi ona z nasienia czowieka, tylko z mocy Boej. Jak bowiem krwi winnej nie utworzy czowiek tylko Bg. tak samo zapowiedziano, e i krew Chrystusowa nie bdzie pochodzia z rodzaju ludzkiego, ale z mocy Boej"53. Teksty Ojcw Kocioa na temat winnej latoroli" i jej symbolicznego znaczenia, mogyby wystarczy na ca ksik. Jednak wanie ta obfito nakazuje ograniczy si do tego, co istotne. Ojcowie Kocioa odnosz winnic, o ktrej wspominaj Pisma i Prorocy, ktr opiewa Pie nad Pieniami, do Kocioa, w teologicznych rozwaaniach rozwijaj porwnanie Pana przekazane w Ewangelii Janowej (15,1-11), rozpoznaj w gronie wiszcym na drgu, niesionym 52 Huby, Verbum salutis, t. 2, s. 372. 53 Dialog z ydem Tryfonem 54, 1, w: wity Justyn, filozof i mczennik, Apologia, Dialog z ydem Tryfonem. Wstp, tumaczenie z greckiego, objanienia, skorowidze napisa ks. Arkadiusz Lisiecki, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1926, s. 167 (POK t. 4). Drzewa 183 r :neae---o Bo--8; Oz nnego -. Twej '. niego okole-.vyras-sensie ^dczas swoj ziwym :u tym y Nim, : ziwym :o jest izonej u pi bd estwie wa-

:znym rado-serce wiada Jj si (Rdz ce na-. Szat :echw nie si o krwi ilChrystus <rfc tylko ftko Bg, ^chodzia Hita temat na do tego, Pisma liologicz-.angelii sionym czennik, anienia, na 1926, przez wysannikw do Ziemi Obiecanej, symbol Zbawiciela wiszcego na krzyu, a w winie dostrzegaj, wziwszy pod uwag tok mylowy w Dz 2.15-18 i w Ef 5,18, zarwno ar Ducha witego, jak i obraz jednoci, rctry w. Augustyn w ten sposb przedstawia w jednym ze swych kaza: ,,Bracia, przypomnijcie sobie, jak powstaje wino. Na gazce winnej wisi iele gron, lecz ich sok zlewany jest razem. Tak te przedstawi nas przenonie Pan; chcia, ebymy do Niego naleeli. Na swoim stole ofiarnym uwici misterium pokoju i naszej jednoci"54. Liturgia tekstom Prz 9,5 i Ps 104,15 nadaje sens eucharystyczny, a Syr _4.17 odnosi do Matki Boej. Sztuka od najwczeniejszych czasw wykorzystuje motywy winnej lato-li, winogron i przedstawia sceny winobrania; nie tylko w cyklach mboli pr roku, w ktrych wyobraaj jesie, lecz take jako samoistne ementy dekoracyjne. Czsto winne latorole wypeniaj cae powierzch-e cian, jak np. w mauzoleum Konstancji w Rzymie (IV w.). Podczas najnowszych prac archeologicznych prowadzonych przy grobie .. Piotra odkryto, oprcz grobw pogaskich, take grb chrzecijaski, ientyfikowano go jako chrzecijaski na podstawie motywu Dobrego isterza i ryby. Cae sklepienie tego maego pomieszczenia o czciowo 'orze jeszcze zachowanej mozaice pokrywaj pdy winnej latoroli na ^tym tle. Dionizyjskie wyobraenie szczliwoci zostao schrystianizo-:ne i stao si symbolem niebieskiej rozkoszy. Bardzo czsto spotyka si 3tyw winnych latoroli wyrastajcych z kielicha albo z kantharosa. aki, najczciej gobie albo pawie, dziobi winne jagody. Tego rodzaju mpozycje zarwno wyobraaj Eucharysti, jak i niebiaski posiek, jrym pokrzepiaj si dusze tu, na ziemi, w czasie witej Uczy ofiarnej ::rym bd si take krzepi w bogosawionej wiecznoci. Te obydwa uczenia czy ze sob Chrystus, kiedy w czasie witej

Wieczerzy do w ustanowienia Eucharystii zaraz dodaje sowa, ktre ju przytoczyli-y (Mt 26,29). Podwjny sens ma take winogrono przyniesione z Ziemi Obiecanej :ez wysannikw. Czsto przedstawia si je na sarkofagach starochrze-:\skich; jest widomym znakiem prawdziwej Ziemi Obiecanej, do ktrej .ar zmary. Tu spotyka Chrystusa, ktry kiedy wycign swoje ramio-niby pdy winne, na drzewie krzya i ofiarowa si wiatu jak w /.ki owoc, ktry zawiera wszelk sodycz (Nicetas z Akwilei). T.ike w redniowiecznych cyklach biblijnych pojawia si motyw tego 3wnego Grona Ziemi Obiecanej. Przykadem moe by sawny O-~i z Verdun" w klasztorze w Klosterneuburg, emalia z XII w. Na -azie widnieje napis: Vecte crucis lignum, botro Christi leg signum". Zarwno ze wzgldu na gbokie znaczenie, jak i z racji walorw coracyjnych pdy winnej latoroli i winogrona jeszcze dzisiaj s ulubio-~. motywem w sztuce kocielnej. Od redniowiecza dominuje ich eu-irystyczny sens. " Sermo 272; PL 38, 1248. Koci pierwotny czsto - jak dowodzi Danielou - hes symboles chretiens primitifs, Paris 1961, rozdz. 33) - posuguje si obrazem ..i ej i (meia) celem wyraenia swej istoty. (Pvreia jest pojciem oglnym, ktre .za wielo rnych rolin. Pan kadego, ktrego powouje, zasadza moc : w swoim ogrodzie, dlatego nazw vevrai (nowo zasadzeni, neofici) stosuje nowo ochrzczonych. Plantacja Boa raz okazuje si rajem, a innym razem Roliny I W rnych symbolach pr roku, stosowanych zarwno w staroytno jak i w czasach chrzecijaskich, wiosn wyobraay kwiaty. Te dziec wiata, otwierajce swoje kielichy ku socu, s zwiastunami i znakair wiosny, s weselnym strojem budzcej si do ycia natury, nadzie przyszego owocu, czstk utraconego raju i by moe - jeli czowiek n: uyje ich w sposb niewaciwy - wrd wszystkich rzeczy stworzonyc najmniej dotknite kltw

grzechu. Kady kwiat, od najmniejszego c najwikszego, jest w kadej swej czstce uksztatowany wedug mu geometrycznych, a jednak nie ma w nim nic skostniaego, nic wymusz: nego, tylko wdzik i urok, zapach i przepych kolorw w nieskoczon-rnorodnoci. Z pewnoci Bg w kadej rolinie ukry obraz swoic tajemnic! Symbolika liczb i kolorw mogaby si okaza pomocna w p daniu za tym ladem. aciskie sowo flos i greckie av&og oznaczaj zarwno kwiat, ja i rozkwit. W staroytnoci kochano te najpikniejsze pdy natury ta samo jak dzisiaj, chtnie je hodowano i uywano jako ozdoby. W Grec obchodzono specjalne wito pierwszych kwiatw, Antesterie (pod konie lutego). wiat antyczny, nawet trzewi Rzymianie, potrzebowa barwno: i oszaamiajcego zapachu kwiatw, aby wzbudzi podniosy nastrj i de wyraz radoci. Std bogato zasane kwiatami sale biesiadne i wiece r. gowach uczestnikw uczt. Zwycizcw zawodw obrzucano kwiatan. i patkami kwiatw. Przedstawienia na sarkofagach dowodz, e kwiacia: nie byy zwykym elementem miejskiej panoramy staroytnego Rzym Staroytni wierzyli, e gwiazdy, woda i drzewa s oywiane przez duszt to samo mniemali o kwiatach. Dlatego spotykamy czste przedstawieni-duchw opiekuczych wyaniajcych si z kielicha kwiatu. Kwiatw uywano ju w kulcie pogaskim do ozdabiania wiaty: otarzy, posgw bogw i herosw, kapanw skadajcych ofiary i zwie rzt ofiarnych, a take wtajemniczanych w misteria. Przynoszono j-w ofierze bogom najczciej w postaci wiecw i girland (por. Wieniec Zachowa si zwyczaj posypywania w czasie procesji drogi kwiatam: W kulcie zmarych, czego dowodz liczne wiadectwa, kwiatami przyozda biano mary i groby. Pliniusz55 opowiada, jak Rzymianie epoki klasycznej cenili sobie kwiaty Rozwodzi si, jak wielk sztuk malarsk i rozrzutne bogactwo przyro naley podziwia w kwiatach. Z drugiej jednak strony ten znawca natur pozostaje pod silnym wraeniem faktu, e wanie tym doskonaym stwc reniom przeznaczone jest tak krtkie ycie, w czym mona widzie dobitny znak kruchoci wszystkich rzeczy. Symboliczny jzyk Pisma witego posuguje si kwiatami jako obra zem przemijalnoci wszystkiego, co ziemskie, oraz krtkoci ludzkieg ycia: Wszelkie ciao to jakby trawa, a cay wdzik jego jest niby kwia polny. Trawa

usycha, widnie kwiat, gdy na nie wiatr Pana powieje (... lecz sowo Boga naszego trwa na wieki" (Iz 40,6-8; por. Hi, 14,2; Ps 103,15 Jk 1,10). 55 Por. Historia naturalis XXI 1 n. Kwiaty 185 cytnoci, fe dzieci | makami nadziej *iek nie zonych zego do lLg miar ymuszo-:czonej swoich w polat, jak tury tak Grecji koniec -wnoci i da sce na fiatami r*iaciar-Rzymu. dusze; awienia wity, i zwieszono je [ Wieniec). r*"iatami. zyozda kwiaty, iprzyrody natury stwo-widzie co obra-jdzkiego iby kwiat rieje (...) >s 103,15; Strojc jednak kwiatami mary ze zwokami i groby, pragnie si nie tylko podkreli przemijalno; mier mwi przecie o niej dostatecznie wyranie! Chodzi raczej o okazanie mioci zmarym, tym, ktrzy odeszli; oddanie im ostatniego dowodu czci i przesonicie niejako grozy mierci. Wedug gbszego, chrzecijaskiego ujcia, naley w tym zwyczaju dostrzega wyszy sens, widzie w nim wyraz nadziei zmartwychwstania, :ecznej wiosny i niebiaskich radoci oczekujcych w raju. Tym samym -otykamy sedna chrzecijaskiej symboliki kwiatw. Chrystus sam jest kwiatem, ktry wyrs z korzenia Jessego (por. Iz '1.1). Jako Oblubieniec Kocioa powiada On w Pieni nad Pieniami: Ego flos campi et lilium convalium" (2,1). Przez krtki czas wydawao , e kwiat ten uwid w cierpieniach i mierci, jak mwi starochrzeascy egzegeci, zwaszcza w. Ambroy, w rnych fragmentach swoich .im. Jednak ciao Chrystusa rozkwito na nowo (por. Ps 28,7), a zmar-

ychwstay Pan po zimie niewiary i grzechw zapocztkowa w odpionym wiecie wiosn ycia w asce i cnocie. W oczekiwaniu tych . darze raduje si weselna pie biblijna, sawica zalubiny Chrystusa Kocioem: Mina ju zima (...) Na ziemi wida ju kwiaty (...) Po~ta, przyjaciko ma, pikna ma, i pjd!" (Pnp 2,11-13). adna ksiga sma witego nie mwi tyle o kwiatach i rozkwitaniu, ile wanie Pie d Pieniami (por. Pnp 1,14; 2,5 i in.). Kwiaty przecie s ozdob zdego wesela i w ogle kadego wita; promieniuj radoci, gdziekolek by si znajdoway. Minucjusz Feliks zawiadcza, e radowanie si kwiatami nie jest sprze-ne z powag staroytnego chrzecijaskiego pogldu na ycie: ..Kt by chcia w to wtpi, czy my [chrzecijanie] kochamy wiosenne iaty? Zrywamy przecie i re wiosenne, i lilie, i wszystkie inne kwiaty ,-kne w kolorze i zapachu."56. Minucjusz Feliks sprzeciwia si tylko ywaniu kwiatw do niewaciwych celw, cho w zgodzie z wymogami gaskiego zabobonu i przepychu. Oczywicie, dzisiejszy wiat te lubu-5i w przepychu i czyni z kwiatw niewaciwy uytek, a przecie i do :h mona odnie miejsce z Listu do Rzymian (Rz 8,22 n.), w ktrym : mowa o wzdychaniu stworzenia, o czekaniu na wyzwolenie z niewoli psucia, by uczestniczy w chwale dzieci Boych! Czowiek moe jednak _ teraz czciowo uczestniczy w tej chwale, podziela j, wielbic stworzeniach Stwrc i widzc w nich obraz rzeczy nadprzyrodzonych. -ystus sam nawouje w Ewangelii do podziwiania kwiatw: Przypatrzcie liliom na polu, jak rosn (...) nawet Salomon w caym swoim _epychu nie by tak ubrany jako jedna z nich" (Mt 6,28 n.). wici maczali si szczeglnie gbokim rozumieniem symbolicznego wymia-natury. w. Zenon z Werony sowami penymi zachwytu wita Wiel--.oc, widzc w niej prawdziw wiosn, ktra budzi kwiaty do ycia: wity zdrj [chrztu] winnimy uwaa za wiosn. Z jego bogatego zapodnionego nie przez ciepy wiatr zachodni, lecz przez Ducha "ego, rodz si przeczyste kwiaty Kocioa - sodkie dzieci nasze, .rzone odmiennymi darami Boymi, lecz tym samym narodzeniem, :i witej wierze wydaj Bosk wo."57

Jctavius 38, 2. Przeoy Jan Sajdak, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1925, POK t. 2). Tractatus lib. II, 45; PL 11, 501. 186 Roliny Wskazuje si te na ukryty zwizek midzy kwiatami a sakramentem maestwa: kwiaty, symbol ochrzczonych, rzucaj swj blask take na ten wity zwizek. Wyrastaj z niego mode latorole, ktre w zdroju chrztu, matczynym onie Kocioa, rodz si na nowo do ycia aski i dziecictwa Boego. Obydwa sakramenty, chrzest i maestwo, cz zatem, w sferze naturalnej i symbolicznej, cise zwizki. w. Klemens Aleksandryjski nazywa dzieci kwiatami maestwa (...) ktre Boski ogrodnik zrywa na ce ciaa"58. W ten sposb rozkwita duchowo i fizycznie" mode ycie w Kociele ktry Ojcowie Kocioa porwnuj do kwitncego ogrodu; w jeszcze wikszym stopniu mona to odnie do niebieskiego raju. Tak wymowt ma wizja, ktrej dostpia w. Perpetua, yjca w II w., przed sw mczesk mierci; jeszcze kilka innych wiadectw z pierwszych wiekw chrzecijastwa wypowiada si w tym duchu, a wrd nich wane miejsce zajmuj malowida cienne i nagrobki odkryte w katakumbach. Kwiaty i drzewa, ktre otaczaj Dobrego Pasterza czy orantw, girlandy kwiatw i rolin wyraaj za pomoc obrazu to, czemu sowami daje wyraz modlitwa Commendatio animae w przedsoborowym Rituale Romanum: Chrystus, Syn Boga ywego, niech ci umieci wrd nieprzemijajcych rozkoszy swego raju!"59 Kwiaty, jako ozdoba kociow, od najdawniejszych czasw s niemym hodem skadanym Panu, do ktrego w swoich kazaniach zachcali wiernych ju Ojcowie Kocioa. Re i lilie naleay nawet do darw, ktre wolno byo skada w czasie procesji wok otarza podczas Ofiarowania. Stylizowane kwiaty i motywy lici byy bardzo rozpowszechnionym ornamentem; znaj go wszystkie kulturalne narody i sigaj po niegc wszystkie gazie sztuki do dnia dzisiejszego. (Na temat symbolicznego znaczenia poszczeglnych kwiatw por. odpowiednie rozdziay). Fioek

Fioek (viola, iov) jest jednym z pierwszych i najmilszych kwiatw wiosennych, a staroytni Grecy widz w nim symbol budzcej si na nowo do ycia ziemi, uwaali go za wity. U niektrych narodw zachodnioeuropejskich uchodzi za oznak mioci, ktr dziecko ofiarowuje matce, a narzeczony - narzeczonej. Wrd medycznych i magicznych skutkw, ktre staroytny wiat przypisywa fiokom, wymienia si przede wszystkim dziaanie kojce i ochadzajce. Dlatego fioki przykadano sobie do czoa, pleciono z nich wiec-w przekonaniu, e mog umierzy bl gowy i usun przykre skut!-: opilstwa. W symbolice chrzecijaskiej fioek uchodzi - z powodu swego delik: nego zapachu i ciemnofioletowej barwy - za symbol pokory. Grzeg Wielki take mwi o nim w takim wanie znaczeniu60, natomiast Aug-tyn nazywa wdowy61, a Eucheriusz z Lyonu - wyznawcw62 fioka 58 Paedagogus lib. II, cap. VIII 71, 1 (SCh 108, 140; PG 8, 480). 59 Constituat te Christus, Filius Dei vivi, intra paradisi sui semper amoer viventia" (przekad poi.: Msza rzymski, s. 1408). 60 Por. Homiliae XL in Ezechielem lib. I, hom. 5, 4; PL 76, 830. 61 Por. Sermo 304, 3; PL 50, 744. 62 Por. Formularum spiritualis intelligentiae ad Uranium liber unus; PL 50, 744 entem na ten chrztu, ictwa sferze dryjski wiekw e miejsce :h. Kwiaty -y kwiatw raz modli-m ..Chrysych roz niemyrr. -ftali wier-*rz--v, ktre ferowania, er.nionyrr. ;o nieg iatw i ..i no\v; tc-.odnic-matce. v. przy-. ocha-viece skutki ielikat-^Crzegorz Augus-Sokami

amoena . 50, 744. Kwiaty 187 w Boskim ogrodzie Kocioa. Ten ostatni powiada lakonicznie: Violae confessores, ob similitudinem lividorum corporum". Ma wic na myli ascetw, ktrych skra z powodu umartwie przybraa barw niebieskaw"! Nastpnie przytacza tekst z Pieni nad Pieniami: Flores in terra visi sunt" (Wlg: Flores apparuerunt in terra nostra", 2,12). Przez pierwsze kwiaty" naley rozumie fioki. Z powyszego za mona wysnu myl, ze po zimowych burzach przeladowa chrzecijan, zakwitaj" w Kociele pierwsi wici wyznawcy. Symbolika redniowieczna, ktra nie omieszkaa wszystkiego, co pikne i mie, odnie do Najwitszej Dziewicy, wielbi v swoich pobonych pieniach Maryj jako fioek pokory. Krokus Wrd okoo 50 gatunkw krokusw, ktre ze swojej ojczyzny, krajw -chodnich, rozprzestrzeniy si na Europ, pierwsze miejsce zajmowa staroytnoci crocus sativus", czyli szafran. Opisujc kwitnce ki, na - ?h zostaa porwana Persefona, Homer wymienia te krokus. Peri (identyczna z Kor i Prozerpin), crka bogini ziemi, Demeter, .a kwiaty ze swoimi towarzyszkami na tych mitycznych boniach, Hades uprowadzi j do swego podziemnego wiata. :o pachncy szafran kwitnie w jesieni. Ze znamion dugiego, poma:owego supka sporzdzano zarwno te barwniki, jak i pachnce :ki i wywary; jedne i drugie byy bardzo podane w staroytnoci, ze jeszcze w redniowieczu. Kwiaty szafranu ceniono.tak samo jak chocia szafran przewysza je wartoci uyteczn. toszafrano-

:aty i ornamenty wydaway si staroytnym symbolem wiata i majei zdobiy, tak jak purpura, bogw i krlw. mo wite wymienia szafran (Wlg: krokus) jeden jedyny raz w Pieni Pieniami; mistyczn Oblubienic przyrwnuje si do ogrodu, w kt-:osn nard i szafran, wonna trzcina i cynamon (...) mirra i aloes, -jystkie najprzedniejsze balsamy" (Pnp 4,14). :aniem Pliniusza rolina ta wtedy rozwija si najlepiej, gdy si j ze i gniecie63; z tej racji uwaa siej za symbol cierpliwoci i pokory. vikszoci egzegetw jednak jest ona symbolem mioci, czego przy-em moe by komentarz Kasjodora do przytoczonego tekstu biblijSzafran ma kwiat o barwie zocistej i dlatego oznacza mio. Jak ;em zoto jest najcenniejsze spord wszystkich metali, tak mio riuje pierwsze miejsce wrd wszystkich cnt, zgodnie ze sowami :ostoa: Tak wic trwaj wiara, nadzieja, mio, z nich za najwiksza -: mio*" (1 Kor 13,13)64. Lilia ..Dziewictwo bowiem to wspaniay kwiat, nieustannie olniewajcy nie.iszczalno delikatnymi, biaymi pczkami."65 Symbolika lilii (lilium, :vov) wywodzi si ze sonecznych okolic perskiego miasta krlw, Suzy 63 Por. Historia naturalis XXI, 6. 64 Expositio in Cantica canticorum cap. IV; PL 70, 1078. g-__ _..

Metody z Olimpu, Uczta VII 1, s. 67. 188 Roliny (por. Est 1,2), ktre wzio od niej nazw. Wedug greckiej legendy zbudowa j Memnon, syn Eos (personifikacja Jutrzenki). W lilii zaklta jest myl o narodzinach czowieka dla wiata z ona ziemi i nocy Pierwszego czowieka

uksztatowaa przecie rka Boa z prochu ziemi Ludy pierwotne, w ktrych sagach niekiedy przebyskuje objawienit pierwotne, przedstawiaj sobie owo wydarzenie jako wyrastanie roliny z ziemi. T ide odnajdujemy rwnie w symbolice drzew. Z Azji symbolika lilii rozprzestrzenia si na obszary Grecji, ktrej religie zdradzaj wyrane wpywy azjatyckie. Wspania szat Zeusa zdobiy lilie. Krlewska lilia", jak nazywaj pewien staroytny poeta grecki, z dawien dawnj bya oznak godnoci krlw i ksit; zwieczali ni swoje bera i umieszczali w swych herbach. Jeszcze dzisiaj lilia naley do znakw heraldycznych. Szlachetny ten kwiat by i dla autorw ksig biblijnych, Ojcw Kocioa, a w konsekwencji i liturgii materiaem snucia wielu uroczych porwna. Prawie wszystkie one nawizuj do tekstw Pieni nad Pieniami. Chrystus, Oblubieniec Kocioa, mwi w niej o sobie nastpujco: Jam narcyz Saronu, lilia dolin" (Pnp 2,1). Chrystus, Sowo Przedwieczne, zstpi na dolin ziemsk i przyoblk si w szat ludzkiej natury. Jego ciao byo jednak wolne od wszelkiej skazy, dlatego podobne do lilii (wedug Oryge-nesa). W czasie ziemskiego ycia Chrystusa owa Lilia jeszcze si jakby nie rozwina. Otwara swj kielich dopiero w Jego chwalebnym zmartwychwstaniu i wniebowstpieniu i w olniewajcej bieli przemienionego ciaa pozwolia orszakom niebieskim oglda zocistopromienne swe Bstwo i napenia cay wiat duchow wonnoci. Kandydat do chrztu jest w stanie odczu to oywcze tchnienie aski i wiary w chwili, gdy zostanie naznaczony znakiem krzya i usyszy sowa: Effeta, to znaczy: Otwrz si", i nastpnie: Aby mg odczu wo Boej sodyczy"66. W Pieni nad Pieniami czytamy dalej: Jak lilia pord cierni, tak przyjacika ma pord dziewczt!" (2,2). W Palestynie lili faktycznie mona znale inter spinas", wrd krzakw ciernistych, w ktrych rozwija si bardzo bujnie, jak na przykad w grach Libanu. Tak lili jest Maryja. Niepokalanie Poczta zakwita pord ostw i cierni grzesznego rodzaju ludzkiego. Ona jedyna pozostaa dziewic wrd wszystkich matek. Dlatego Koci grecki pozdrawia J w jednej ze swych najpikniejszych pieni (hymnus akathistos): Raduj si (mlpe), sodko pachnca Lilio! Wadczyni, napenij woni wierzcych!" Lili jest take wity Koci, Dziewica wrd pogan i ydw, ktrzy j przeladuj. Ona jest jednak olniewajco biaa i lni dziki wierze"67.

Podobny liliom jest rwnie stan dziewiczy i kada dusza, ktra oci miertelnoci wznosi si do niebieskiej piknoci i zachowuje blask czystoci w sercu i ciele oraz blinich swych orzewia sodk woni swe dobrej suby"68. Grzegorz z Nysy, inaczej ni powszechniej znane komentarze, objania nastpujcy fragment Pieni nad Pieniami: Jam miego mego, a mj miy jest mj, on [stado swoje] pasie wrd lilii (Pnp 6,3). On jest bowiem 66 Chrzest, w: Msza rzymski, s. 1328 n. 67 Hipolit, Komentarz do Pieni nad Pieniami 19. 68 Grzegorz Wielki, Super Cantica canticorum expositio, cap. 2, 2; PL 79, 494 n. por. tame cap. 2, 18; PL 79, 501. i *m^ legendy zaklta nocy. ziemi, jwienie roliny ji sym-idzaj Lrlew-. dawna umiealdyczocioa, jwna. Chrysnarcyz pi na Jo byo j Orygeikby nie twych>--.o ciaa Bstwo r-.u jest

I to stanie Otwrz mi, tak ttycznie ktrych .'.lijest -sznego ch ma.kniejktrzy aerze"67. tra od sk czys-ri swej objania |o, a mj bowiem T9, 494 n.: Kwiaty 189 brym pasterzem, ktry nie karmi swej trzody traw, lecz wrd czys-:h lilii pasie swoje owce (...) Waciwym bowiem poywieniem dla :ury bezrozumnej jest trawa, czowiek za, poniewa posiada rozum, vi si prawdziwym sowem"69. 3d najdawniejszych czasw lilia - z racji swych szlachetnych ksztatw :y moe take z racji swej antycznej symboliki wiata - bya szeroko rozpowszechnionym motywem we wszystkich dziedzinach sztuki plastycz- .;. Jego stylizacja w sztuce egipskiej, asyryjskiej i greckiej uchodzi za syczn. Ksiga Wyjcia, podajc przepisy dotyczce sporzdzenia wie-

.ika siedmioramiennego, wspomina te o liliach majcych wychodzi ego trzonu (25,31-34; Wlg), a Pierwsza Ksiga Krlewska, opisujc umny odlane dla wityni Salomona, podaje, e ich gowice miay itat lilii, chocia podobne byy one raczej do egipskich kwiatw lotosu r. Lilia wodna). W starochrzecijaskiej symbolice lilie i re wyobaj w wiecach przedstawiajcych pory roku wiosn. redniowieczni yci, zwaszcza w okresie gotyku, wykorzystywali motyw lilii w wielo:i sposb. W paramentyce i innych dziedzinach sztuki kocielnej zaleca znaczn jego stylizacj. Lilia wodna (lotos) Do najpikniejszych kwiatw w wiecie stworzonym przez Boga naley . wodna (nymphea), ktra rozpociera swoje due, koliste licie na kojnych, niezbyt gbokich wodach. Na tle ich ciemnej zieleni janiej :aniae kwiaty, ktrych kielichy zawsze otwarte w socu, zdaj si azem jego promiennego oblicza. Europie jest znana tylko lilia wodna biaa (nymphea lotus) i ta '.ar luterum), natomiast w Ameryce victoria regia rozwija olbrzymie :e o talerzowatych ksztatach, osigajce w przekroju dugo do ?h metrw i zdobi si wspaniaymi rowymi kwiatami o promieniu odzcym do 40 cm. Egipcie kwity zarwno biae, jak i jasnoniebieskie kwiaty lotosu "hea stellata) i czerwone indyjskie lilie wodne (nelumbo nucifera czy sa) o lejkowatych liciach. Te dwa ostatnie gatunki wznosz si nie ponad zwierciadem wody, natomiast inne spoczywaj na nim. -tkie gatunki maj woreczkowate odygi, ktre wyrastaj z kcza

jnego poprzecznie w wodzie i osigajcego grubo ramienia. Owo-zystkich gatunkw maj niemal jednakowy ksztat, podobny do vki i dojrzewaj tylko pod wod. oardziej zdumiewajcy jest zwizek tej jedynej w swoim rodzaju ze wiatem sonecznym. Jej kwiaty nie tylko zamykaj si wieczo-ak wiele innych rolin, ale take zanurzaj si tak gboko w wodzie, mona ich dosign rk. O wicie za zaczynaj si powoli, ine ku wschodowi soca, z niej wynurza, by o wschodzie soca - xsi na powierzchni wody i otworzy si na jego wiato najpeniej ;dnie. :e i nasiona gatunku nymphea s jadalne; w Egipcie byy ulubio-oywieniem. Wspaniae kwiaty za nie tylko byy najbardziej roz-fchnionym motywem sztuki egipskiej i rzemiosa egipskiego, lecz Cantica canticorum, hom. V; PG 44, 884. Roliny take kadziono je do grobw, o czym wiadcz odnalezione w nich i. okruchy. Szczeglnie sakralny charakter nadawali Egipcjanie czerwonej ind skiej lilii wodnej (obecnie nie wystpujcej ju w Egipcie) - lotoso egipskiemu, ktrego wprawdzie nie uywano - wanie z racji jego cha: kteru sakralnego - do przyozdabiania cia zmarych, ale za to tym chtr. wykorzystywano go w ornamentyce wity, zwaszcza gowicom kolur nadawano jego ksztat. Traktowanie tej lilii jako witej mona tumacz nastpujco: Egipcjanie uwaali Nil, ktry uynia ca ziemi i decyc wa o obfitoci plonw, za boski, a wic i jego najpikniejszy owoc - k\v: lotosu. Wydawa si ucielenieniem bstwa, symbolem Ozyrysa i Izydy, dostatecznie wyjania jego dominujce znaczenie w religii, yciu i sztu kraju nad Nilem. Z t symbolik, majc zwizek ze wit rzek, czy si inna, rwr wana, ktra odnosi si do boga soca. Hindusi wity kwiat lotosu, czyli padma, uwaaj za symbol stworze wiata z wody; wedug legendy z niego te zrodzi si Budda. Podobr w kosmogonii egipskiej lilia wodna, ktra otwiera swj kielich pr_ pierwszych promieniach

soca, a wraz z ostatnim, jak samo soc zanurza si w wodnej gbinie, odgrywa gwn rol. Na napisie w De dehrah faraon wrcza bogu soca, wspaniaemu chopcu zrodzoneir. z kwiatu lotosu", lili wodn ze sowami: Wrczam ci kwiat, kt: powsta na pocztku, wspania lili na wielkim jeziorze. Ty wyszed z jej patkw w miecie Chmun i owiecie ziemi, ktra bya jeszc. spowita w ciemnociach". Poniewa krlowie egipscy pragnli, aby oddawano im cze bosk chtnie godzili si, by ich skronie wieczono kwiatami lotosu. Niekti: bogowie trzymali je w rku jak bera. Egiptolog Prisse d'Avennes utrzymuje, e cisy zwizek lotosu socem pozwala w lotosie widzie obraz duszy otwierajcej si na wia;. nadprzyrodzone; symbolika ta wydaje si prawie chrzecijaska. Pismo wite kwiat lotosu okrela tak sam nazw jak lili (hebr uzan, gr. Kpivov; ac. [Wlg] lilium). Z tego powodu w Pierwszej Ksic Krlewskiej w rozdziale 7 przez lilie", o ktrych mowa w wierszu 19, 2_ 26, naley rozumie architektonicznie wystylizowane kwiaty lotos W sztuce Asyryjczykw, Babiloczykw i Fenicjan - ludw pozostajcy, w cisym zwizku z ydami - czsto pojawia si motyw lotosu. Hira: ktry niejako kierowa budow wityni Salomona i dba o wystrj wntrza, by Fenicjaninem. Naley wic przyj, e zwaszcza sztu/. fenicka wywieraa znaczny wpyw na ksztat tych budowlanych przedsu wzi. Oczywicie ydzi nie mogli, z racji religijnych, podziela pogasko sakralnej wymowy motywu kwiatu lotosu, ale chtnie uywali go z pov du jego stylistycznej piknoci, podobnie jak czsto siga si po nie. w ostatnich dziesicioleciach XIV w. w sztuce benedyktynw z Opacr Beuron. Pliniusz, ktry gromadzi stare rda, wspomina o uywaniu korze r i nasion nymphea jako rodka uspokajajcego popdy zmysowe. W re niowieczu zalecano przeto mnichom i zakonnicom zaywanie tego rd/. w celu zachowania czystoci. Zupenie inne, w porwnaniu z tym osobliwym punktem widzenia aspekty podkrelaj Hindusi, ktrzy widz w kwiecie lotosu, jak Europ. Kwiaty

191 -ich ich indyj-iotosowi chara-chtniej kolumn iumaczy decydo-: - kwiat \ Izydy, co i sztuce *. rwnie morzenia jdobnie :h przy soce. w Den-zonemu at, ktry ^szede jeszcze bosk. Niektrzy | lotosu ze >ra wiato (hebr. - Ksidze u 19, 22. lotosu, tajcych . Hiram. wystrj jej sztuka 4 przedsi-ipogasko-fo z powo-19 po niegc l Opactwa korzenia . W redgo rodka widzenia. Europejczycy w lilii, symbol czystoci. Wspczesna indyjska sztuka chrzecijaska stworzya dziea, na ktrych przedstawia si niepokalanie poczt Dziewic stojc na lilii wodnej. Czasopismo Fede e arte", ktre ukazuje si w Watykanie, w zeszycie z maja 1954 r., powiconym w caoci sztu-:e misyjnej, zamieszcza dwie takie Madonny: statu z koci soniowej -Nasza ukochana Pani z Malabar" i obrus Maryja, krlowa Indii". Kardyna Ceslo Constantini, wwczas przewodniczcy Centralnej Komisji Sztuki Sakralnej we Woszech, da nastpujcy komentarz do tych przedstawie: ..Kwiat lotosu wydaje si cudem unoszcym si nad wodami, nie maj-:n adnego, zmysowo uchwytnego, kontaktu z ziemi. Zatem ten, kto i na kwiecie lotosu, jest wolny od wszelkiej ziemskiej niedoskonaoci ieczystoci".

Kwiat lotosu, yjcy w wodzie (nawizanie do chrztu!), uwolniony od mi, otwierajcy si tylko na wiato soneczne, wydaje si zatem sym-^em, ktry przemawia sam z siebie i zachca do kontemplacji. Byoby orze, eby zaj waciwe sobie miejsce rwnie w sztuce liturgicznej. Ra Pord kwiatw, ktre w cyklach symboli pr roku wyobraaj wiosn, a zajmuje - ze wzgldu na swe pikno i zapach - pierwsze miejsce. ;-cy wywodzili jej nazw pSov od psiv (pyn, rozlewa), bowiem :!ewaj si z niej strumienie woni; tym samym jednak ulatnia si te ywotna substancja i dlatego tak szybko widnie. w. Klemens Alekdryjski przytacza rwnie t etymologi w Wychowawcy70. :." krajach poudniowych ju od kwietnia ra rozwija si z tak bujno:. ktr trudno nam, mieszkacom Europy rodkowej, sobie nawet brazi. Wspina si wysoko na pinie, aby jak wodospad rozrzuca _'actwo swego kwiecia. Pokrywa ciany domw, tworzy altany i przejarkadowe. Rzeczywicie, zachwycajcy obraz wiosny! -aroytni byli pod wraeniem zarwno przepychu ry, jak i jej krt.: ycia. Pliniusz Starszy pisze: Kwiaty i zapachy natura zrodzia na ..-u okres; powinno to by przestrog dla ludzi, e to, co przepiknie .nie [to jest re, lilie, fioki], szybko te widnie"71. staroytnoci lubowano si w rach, byy oznak przepychu. Po-chnym zwyczajem byo przystrajanie podczas uczt skroni wiecami fiokw lub bluszczu. Ksiga Mdroci wkada w usta bezbonym kom nastpujce sowa: Upijmy si winem wybornym i wonnociami _h nam nie ujd wiosenne kwiaty: uwijmy sobie wieniec z r, zanim

;n" (2,7 n.). Ozdabianie skroni wiecami nie byo tylko oznak ychu, lecz wedug pogldw staroytnych miao take uzasadnienie otne: uwaano, e re i niektre jeszcze inne roliny wpywaj cniajco i uspokajajco na kor mzgow; sdzono zatem, e mog agodzi skutki nadmiernego picia wina. Rzymianie wicili co roku e wito R (Rosalia), z ktrym wizao si przystrajanie grobw ami r i uczty biesiadne. uwag zasuguje podwjne symboliczne znaczenie dzikiej ry maPor. Paedagogus II 71, 5. Historia naturalis XXI 1. 192 Roliny jce swe rdo w jej ksztacie. Jedno ze znacze jest wyranym przeciwiestwem wspomnianej symboliki przemijania. Pi patkw kwiatowych wok podstawy wyobraa niezmiennie powtarzajcy si ruch kosmosu, ktry skada si - zdaniem Arystotelesa - z piciu ywiow (za pity uwaa eter) i wyznacza rytmiczne nastpstwo czasu. Z tej racji, e to nieustanne powracanie tych samych czasw stanowi, jeli tak mona powiedzie, niejako ziemsk wieczno, ra zostaa porednio uznana za symbol Aionu, a wic i symbol wiecznoci. Drugie znaczenie tego kwiatu, majce podstaw w jego morfologii, odnosi si do tego, co zagadkowe, tajemnicze. Jeli w rysunku rzutu poziomego ry poczy si lini prost punkty rodkowe co drugiego patka kielicha, powstanie gwiazda picioramienna (pentagram), prastara figura czarw i zakl, symbol i piecz spraw tajemnych. Dlatego juz w staroytnoci zawieszano w czasie uczt re nad stoami na znak, e prowadzonych tu (sub rosa) rozmw nie powinno si przekazywa dalej Umieszczanie rzebionej ry na sufitach staroniemieckich sal ratuszowych, winiarni, a nawet konfesjonaw, jeszcze dugo zachowao t dawn wymow. __

Pismo wite wymienia r pord aromatycznych rolin, z ktrymi porwnuje wieczn Mdro (por. Syr 24,14). Prorocze spojrzenie dostrzega w tych obrazach tajemnic stawania si czowieka i jego dalszego rozwoju w Kociele Mistycznym Ciele Chrystusa, zwaszcza ze wzgldu na mi wo, o ktrej mwi w. Pawe (por. 2 Kor 2,14 nn.). Wedug Ksig. Mdroci Syracha dzieci Boe maj kwitn jak ra" (39,13). wita mczenniczka Perpetua oglda w wizji raju ogrd rozkoszy w ktrym kwitn drzewa rane" i kwiaty wszelkiego rodzaju72. Przec-stawienia niebieskiego raju jako ogrodu w szacie wiecznej wiosny spoty kamy rwnie na freskach katakumb. Przerne kwiaty, wrd nieczsto girlandy r, ozdabiaj niby blaskiem przyszej wiatoci - ciany^ ciemnych grobowych krypt. wity biskup mczennik Cyprian z Kartaginy porwnuje take Koci swych czasw z kwitncym ogrodem: Poprzednio by biay dziki czynom braci. Teraz z powodu krwi mczeskiej sta si purpurowy. Wrc jego kwiatw nie brak lilii, ani r"73. Porwnanie mczestwa do rz jest gwnym filarem symboliki chrzecijaskiej tego kwiatu i wkrtc zostaje te odniesione do Krla mczennikw, Chrystusa, w Jego mce. Ciernie take maj symboliczne znaczenie (por. Ciernie). Wyobraa; grzechy i ich skutki, bl i cierpienie. Z r stanowi jeden obraz: por cierni przeladowania wyrasta ra mczestwa, ciernie oplataj skro: cierpicego Zbawiciela, pord cierni zepsucia janieje wolna od cierr. dziewiczo. Przede wszystkim Niepokalana Dziewica Maryja jest prawdziw r-wrd cierni". Do najstarszych wiadectw tej symboliki maryjnej zalicz si zwrotk Carmen paschale poety Seduliusza (okoo 430 r.): Jak pord ostrych cierni delikatna rozkwita ra, Wolna od kolcw, co rani, i krzew macierzysty [przymiewa swym piknem, 72 Por. Passio Perpetuae et Felicitatis 11, 12. 73 Listy 10, 5. Przeoy o. Wadysaw Szoldrski CSSR, ATK, Warszawa 1969, i n. (PSP t. 1). r. przeci-kwiato-r_ch kos-aw (za racji, e mona lana za srfologii, tu rzutu drugiego

prastara tego ju znak, e ra dalej. ratuszo- dawn : ktrymi lenie do-dalszego wzgldu ; Ksigi rozkoszy. ". Przed-sny spoty-rd nich sci - ciaze Koci [dziki czy-*-y. Wrc do r;, i wkrtce mce. Ty obraaj; 7_: por: xaj skro: od cierr. ziw rnej zalicz Kwiaty 193

Tak z rodu Ewy wzrosa wita Maryja: Nowa dziewica zmya win swej poprzedniczki."74 Zastosowanie tej symboliki ry do mki Chrystusa i do Matki Boej -ozwija si szczeglnie bujnie w redniowieczu. Im bliej rde odkrycia -ymbolicznych znacze, tym wicej znajduje si elementw, ktre porw-r.uje si z sob, wyrnia, analizuje i odkrywa nowe moliwoci mistycz-r.ych i moralnych odniesie do szczegw. w. Bernard i Piotr z Kapui dopatruj si na przykad w piciu patkach ry symbolu piciu ran Chrystusa, w prcikach za pokrytych zocistym pykiem rozpoznaje si -kryte zoto Jego Bstwa itd. Pikny jest obraz przyszego wiata, ktry roztacza Dante (ok. 1300 r.) * swoim Raju. Porwnuje mianowicie rzesz zbawionych w niebie do olbrzymiej, w peni rozwinitej ry, ktrej patki tworzy hierarchia witych: I korony W postaci jasnej ranej

wici wojacy mi si ukazali, Krwi Chrystusow poczet polubiony".75 Anioowie kr nad ni jak rj pszcz i zanurzaj si w niej, aby wszdzie pomnaay si mio i pokj. By moe i ten symbol wiecznoci nawizuje,

chocia w zupenie innym kontekcie, do staroytnego symbolu wiecznoci, o ktrym wspomnielimy wyej. Zastosowanie symboliki ry do Chrystusa znajduje szczeglnie pikny yraz w zotej ry, ktr Ojciec wity powica w niedziel Laetare. W poowie XI w., w licie papiea Leona IX, znajdujemy najstarsz I wzmiank o zwyczaju noszenia w tym dniu przez namiestnika Chrystusa ;j ry, ktry uzasadnia si sowami: Quia eo tempore victoria recentur Domini nostri Jesu Christi, qui in te passus est, o crux sacratis5ii76 tym samym sensie wypowiada si Sikard z Cremony w swoim ile i Durandus z Mende w Rationale: Flos iste aureus est, quia Rex lum et Dominus dominantium (significatur) cuius rubor apparuit in agnibus Passionis, et odr in gloria Resurrectionis". Zoto wyobraa krlestwo Chrystusa, czerwie - Jego cierpienie, wo - chwa twychwstania. ilitwa powicenia zotej ry, wprowadzonego w XVI w., widzi ibolu ry znak duchowej radoci" i prosi, eby Koci przez dobrych czynw poda za balsamiczn wonnoci tego Kwiatu, wyrs z korzenia Jessego i ktry mistycznie jest nazywany Kwia-pl i Lili dolin, oraz eby Koci ten zasuy na zaywanie w krai-niebieskiej chway nieskoczonej radoci we wsplnocie wszystkich gtych i tego duchowego Kwiatu, ktry z Tob yje i krluje w jednoci witego na wieki wiekw. Amen". -aawa 1969, Zarmen paschale II, 28-31; PL 19, 595 n. oska komedia. Raj, pie 31, 1-3. Przeoy Edward Porbowicz, PIW, awa 1965, s. 474. V redniowieczu nazywano czwart niedziel Wielkiego Postu (Laetare) nie-l r, poniewa w tym dniu obdarowywano si pierwszymi kwiatami ry. Do Ojciec wity powica w t niedziel zot r, ktr ofiarowuje osobie zonej dla Kocioa (przypis na podstawie: Msza rzymski, s. 235). 194

Roliny 3. Inne roliny Bluszcz Niezalenie od tego, czy bluszcz porasta tereny zalesione, czy ciemns intensywn zieleni swych lici o szlachetnym ksztacie oplata pnie drzew skay, ruiny czy grobowce, zawsze nadaje otoczeniu pitno poezji i roman-tycznoci. O jego prawidowym rozwoju stanowi podoe, do ktrego moe si przyczepi, aby pi si wci wyej. Jego pie moe by gruby jak rami, a jego gazie mog, jeeli przez wiele lat si ich nie obcina, okry mury nawet bardzo wysokich budowli. Gdy rolina ta osignie pewien wiek. zmienia ksztat swoich zbkowanych, piknie ykowanych lici, ktre sta; si gadkie i owalne z jednym szpiczastym zakoczeniem, zachowujc je nak ich pierwotny ksztat na dolnych pnczach. W tym dojrzaym wiek,-bluszcz wypuszcza krzaczaste gazki z baldaszkami tawozielonych kwiatuszkw, ktre ukazuj si dopiero we wrzeniu i przeksztacaj szybko w granatowe jagody; odmiana orientalna ma jagody zocistote. Latynowie okrelaj wszystkie gatunki bluszczu wspln nazw hede-ra" (od gr. eSpdCw - umocowa), natomiast Grecy rozrniaj bluszcz nie majcy owocw, pezajcy po ziemi, helix" (LA.iL od eAiaaw - krci, odwraca) od bluszczu wydajcego owoce, kittos" (kittc albo Kiaag). Temu ostatniemu gatunkowi przypisywano w staroytnoci waciwoci lecznicze, co do ktrych jednak opinie nie byy zgodne. Jedni uwaali, e licie wpywaj kojco, chodzco na kor mzgow, dlatego pleciono z gazek bluszczu wiece i zdobiono sobie nimi skronie podczas uczt biesiadnych, aby ustrzec si od nieprzyjemnych skutkw nadmiernego picia wina. Zdaniem innych spoywanie jagd i lici miao potgowa ekstaz bachiczn. Wiecznie zielony bluszcz by symbolem ycia, ktre nie przemija. W czasie uroczystoci zalubin staroytni Grecy wrczali parze modej gazk bluszczu na znak wiecznej wiernoci i mioci. By moe wyraaa ona take yczenie, aby dali oni pocztek nowemu yciu. Z tej racji, e natura w bezustannym procesie odradzania si wyobraa ycie wiecznego eonu, powicano bluszcz bogom przyrody: Ozyrysowi - w Egipcie, u Grekw i Rzymian - Dionizosowi (Bachusowi); wyznawcy tego boga nosili tatua licia bluszczu. Z Trzeciej (apokryficznej) Ksigi Machabejskiej dowiadujemy si,

e Ptolemeusz Filopater zmusza nawet ydw do takiego tatuau. Dionizosa i jego dziko plsajcy orszak zdobiy wiece z bluszczu, ktry oplata take ich tyrsy i kielichy. Tajemnicza, wypeniona symbolami natury skrzynia, ktrej zawarto ukazywano w czasie rytu inicjacji wtajemniczonym w misteria, zawieraa midzy innymi pncza bluszczu77. Druga Ksiga Machabejska (6,7) donosi, e Antioch Epifanes brutalnie zmusza ydw, aby w wito Dionizjw w bluszczowych wiecach brali udzia w pochodzie ku czci Dionizosa. boga wina i natury78. Symbolika bluszczu nawizuje wic z jednej strony do materialnej podoa fizycznych skutkw, jakie mu przypisywano; zarzucono j wrt z upadkiem staroytnego pogastwa. Z drugiej jednak strony to, c 77 Por. Klemens Aleksandryjski, Protrepticus 2, 22, 4. 78 Por. 2 Mch 10,7. Inne roliny 195 ^ciemn, drzew, roman-o moe rjby jak . a, okry ren wiek, are staj wjcjedwieku ch kwia-szybko n he&e-jszcz nie - krci. 1 Kiooc). aciwoci * azali, e plecione :zas uczt rr.iernegc :tgowa przemija. ze modej -.".yraaa obraa .rysowi znawcy Ksigi i nawet : zdobiy mnicza. ..zywano midzy anosi, e l Dionizjw iDionizosa, ^rialnego j wraz -,ry to, co w zawsze zielonym bluszczu pozwalao widzie symbol wiernego przywizania i ycia wiecznego, zostao wczone w symbolik chrzecijask. Symbol ten jeszcze dzisiaj wydaje si odpowiednim obrazem wiernego przywizania i przyjani a do mierci, a nawet sigajcych poza ni. Bluszcz ozdabia przecie swoj zieleni nawet obumare drzewo i nie moe si rozwija, nie przylgnwszy do jakiego podoa.

w. Augustyn w jednym ze swoich kaza mwi o bluszczu jako symbolu polubionych w ogrodzie witego Kocioa79. Bluszcz oplatajcy groby zmarych chrzecijan nie tylko jest pikn ozdob, lecz take wyrazem viary w ycie wieczne. W epigrafice chrzecijaskiej licie bluszczu i licie koniczyny czsto s edynie elementem rozdzielajcym albo czcym dekorowane paszczyz-r.y; w tym przypadku nie przypisuje si im adnego symbolicznego znaczenia. Hizop Hizop (hebr. ezob, ac. hyssopus) jest gatunkiem majeranku (origanum). W Palestynie ronie na murach i miejscach skalistych jako chwast (por. 1 Krl 5,13). Waciwoci tego krzaczastego, wonnego zioa predysponuj jt aby posuyo za kropido. O skrapianiu gazk hizopu zanurzon .<rwi zwierzt ofiarnych albo w wodzie oczyszczenia z domieszk pu wspominaj liturgiczne przepisy obowizujce w Starym Przymie-Wj 12,22; Kp 14,4.6.49.51.52; Lb 19,18; Hbr 9,19; a take znany tekst mu 51,9: Pokrop mnie hizopem, a stan si czysty". Hizopu uywa si te jako lekarstwa; jest wyprbowanym rodkiem tunym. Symbolika nawizuje zarwno do tej podwjnej funkcji hizopu, uywa-go do rytualnego pokropienia, ktre oczyszcza - jako sacramentale zi z grzechw, i stosowania go jako lekarstwa do oczyszczania puc, i do zaburze wzrostu. Na og Ojcowie Kocioa s zgodni w takiej ibolicznej interpretacji hizopu. Przytoczmy zatem jeden tylko jej pik-przykad, wybrany z komentarza w. Augustyna do Psalmu 51,9: imy, e hizop to skromne ziele, ale lecznicze. Mwi si, e korzeniami era do kamieni. Std w tajemnicy zostao zapoyczone podobie-do oczyszczenia serca. Chwy i ty korze twojej mioci, twoj ska: pokorny w pokornym Bogu twoim, aby zosta wywyszony w uwiel-ym twoim Bogu. Zostaniesz pokrzepiony hizopem, a pokora Chrys-iwa ci oczyci. Nie pogardzaj zielem, zwr uwag na moc lecznicz, em te co, o czym zwykle syszymy od lekarza albo na chorych riadczamy. Powiadaj, e hizop jest odpowiedni do oczyszczania puc. piersiach zwykle umieszcza si pych: tam napuszenie, tam parskanie " iitus)"80.

luda "* Por. Sermo 304, 3; PL 38, 1396. * Objanienia Psalmw 50, 12. Tumaczenie i wstp: Jan Sulowski, opracowa-r Emil Stanula CSSR, ATK, Warszawa 1986, s. 281 (PSP t. 37). 196 Roliny Koniczyna W staroytnoci przypisywano koniczynie warto medyczn, uwaane j za skuteczny rodek przeciw jadowi mij i skorpionw81. W lucernie upatrywano ze wzgldu na jej zdawaoby si niezniszczaln si ywotn; symbol ycia. U staroytnych druidw koniczyna uchodzia za wit rolin czaro dziejska. W chrzecijastwie za trjlistny li koniczyny sta si symbolem Trjcy Przenajwitszej i w. Patryk, aposto Irlandczykw, posugiwa si nim jako pomoc naukow, wyjaniajc swoim uczniom tajemnic Trjcy witej. Li koniczyny (ang. shamrock) zosta wic atrybutem tego witego, a "Zielona Wyspa" przyja go wraz z harf: galijskich bardw do swego herbu. Jeszcze dzisiaj Irlandczycy w dni'_ swego apostoa przyozdabiaj kapelusze i obrazy wite bukietami koniczyny. Zdaniem Bauerreisa genezy przypisywania w. Patrykowi tego atrybuh naleaoby szuka gdzie indziej. Na jednym z najstarszych jego przedstawie trzyma on mianowicie w lewej rce lask w ksztacie krzya ktr uderza w gardziel wa; prawdopodobnie krzy tej laski przybra z czasem posta licia koniczyny82. Czterolistn koniczyn uwaa si tei za znak szczcia; by moe i to przekonanie naleaoby - mimo zwizanego z nim pewnego zabobonu odnie do symboliki krzya. Mandragora Mandragora ( (iav8paypac)83 odgrywaa bardzo wielk rol w medycynie i magii staroytnej. Dzisiaj ta czarodziejska rolina jest znana jeszcz-zapewne botanikom i aptekarzom, na og jednak zostaa cakowici zapomniana. Najbardziej osobliwy jest jej korze; przy sporej fantaz mona w nim dopatrzy

si podobiestwa do postaci ludzkiej, z ktre w miejscu gowy, wyrastaj licie, kwiaty i silnie pachnce owoce. Je; ona tosama z ma alraun, talizmanem przynoszcym szczcie i otc czonym w staroytnoci prawdziwym kultem (alraun albo alraune t wyrazy starogermaskie oznaczajce znajcy wszelkie tajemnice"). Mandragora ronie na ziemiach caego Wschodu i obszarze basen Morza rdziemnego, zalicza si j do rodziny psiankowatych. Jej nazw pochodzi od perskiego mardum gia (ziele czowiecze). Ta trujca rolin odznacza si silnym dziaaniem oszaamiajcym. Spoycie jej moe spe wodowa obd, a nawet mier. Sporzdzony z niej napj by w staroy noci stosowany w okrelonych dawkach jako narkoza przed operacj; pozbawia czowieka przytomnoci na trzy godziny. W mniejszej dawc uywano go jako rodka nasennego. Usypia nawet zapach tej rolin; Skutki medyczne s faktem, magiczne za -jeeli w ogle istniej - nale tumaczy zabobonn wiar poczon z autosugesti albo wpywan demonicznymi. Staroytni nazywali mandragor morion", tj. korzenie:: gupoty i duchowego zamtu. Jeli chciano, by rolina ta zachowaa swoje 81 Por. Pliniusz Starszy, Historia naturalis XXI 21. 82 Por. Arbor vitae, s. 125 nn. 83 Por. H. Rahner, Griechische Mythen in christlicher Deutung. Gesammer Aufsdtze, Zurich 1945. Inne roliny 197 wazano ucernie :ywotn ezaro-Y sym-w, po wic ,i z harf j w dniu konitrybutu przed-e krzya, przybra ca si te -o zwizaedycy-eszcze owicie antazji ktrej, t. Jest i otoJJYYP LO

jasenu nazwa rolina :e spoaroyteracj; dawce oliny. naley . :ywami -zeniem :a swoje sammelte r.iezwyke waciwoci, naleao j wykopa w nocy, wypowiadajc rne zaklcia, odmawiajc modlitwy i przestrzegajc szczeglnych rodkw ostronoci, o ktrych nie ma potrzeby tu mwi. Wystarczy wspomnie, ze wykopujc mandragor, naleao zwaa, eby nie odkopa jej caej, zby koniec korzenia pozosta jeszcze w ziemi. Nastpnie przywizywano 20 korzenia czarnego psa - zwierz demonicznej bogini Hekate. Pies, dyszc nawoujcy go gos, chcia biec za nim i wyrywa w tym momencie rolin z ziemi, po czym natychmiast pada martwy. Korze po wyrwaniu go z ziemi nie by ju niebezpieczny", poniewa costa przerwany jego zwizek z ciemnymi mocami za. Teraz mona byo f-o uywa jako rodka przeciw optaniu, epilepsji itd., a take jako afrodyzjaku. Tylko dziki znajomoci tego antycznego znaczenia mandragory mona zrozumie dwa fragmenty Biblii, ktre o niej mwi (Rdz 30,14 i Pnp T.14), a take poj sens symboliki chrzecijaskiej, rozwinitej przez Ojcw Kocioa;

przecie byli oni te obeznani ze staroytn medycyn, *-.edzieli duo o czarodziejskich praktykach i nawizywali do nich * swych rozwaaniach. W Ksidze Rodzaju znajdujemy nastpujcy epizod: Ruben, syn Jakuba i Lei, jako may chopiec przynosi swojej matce z pola owoce mandragory, ktrych spoycie miao przywrci jej podno. Na proby swojej bezdzietnej siostry Racheli, Lea odstpuje jej cz owocw. Rodzina Jakuba tnaa wic dobrze ten przesd, na ktrego bezpodstawno wskazuje si ten sposb, e Rachela, mimo e spoya owoce mandragory, dopiero &*a lata pniej urodzia Jzefa (30,14-16). Jednak te uboczne okolicznoci nie s brane pod uwag w egzegezie chrzecijaskiej. Chodzi jej bowiem jedynie o to, eby starotestamentowe typy odnie do tajemnic Nowego Przymierza: Pierworodny syn Ruben przynis mandragory swej matce Lei, ktra ze swoimi ropiejcymi oczyma symbolizuje Syna-fog; z powodu osabionego spojrzenia umysu nie moga ona bowiem ^ostrzec aski Chrystusa. Dlatego staje si zrozumiae, e owoce, ktre rrzedtem Synagoga otrzymaa od pierworodnego Syna Boego, oddaa Kocioowi"84. Tak wic mandragora staa si symbolem owej nowej milo-*n midzy Bogiem a czowiekiem, ktra rozwija si w Kociele. Po raz drugi wspomina o mandragorze Pie nad Pieniami w opisie wiosny: Mandragory siej wo" (7,14). Sowa te zapowiadaj nastanie duchowej wiosny, gdy bonus odr Christi" (2 Kor 2,15), to znaczy aska, wraz z prac i przykadem cnt apostow i witych, przezwyciy j.lertelny odr grzechu i jego nastpstwa. Augustyn, Eucheriusz i wszys-r. pniejsi pisarze kocielni okrelaj te wite przykady jako dobre wezwanie". Chrzecijascy kaznodzieje wspominaj take o narkotycznym dziaaniu ~andragory. Cyryl Aleksandryjski odnosi je symbolicznie do tajemnicy Z\rystusa: Bg, przyjwszy ciao ludzkie, sta si we wcieleniu i mce podobny do czowieka odurzonego napojem z mandragory: Zapad jakby w sen i skaza si na wyniszczenie a do mierci, aby znowu powrci do ycia"85. Z wielu komentarzy ascetycznych wybieramy jeden przykad pism w. Hildegardy z Bingen: Ambroy, Expositio in Psalmum 118, sermo 19, 24; PL 15, 1553. Claphyra in Genesis lib. IV 11; PG 69, 220.

i 198 Roliny A jeli jaki czowiek w swej istocie jest tak rozdarty, e zawsze gnb: go smutek i troska, i w sercu swym wci czuje pustk i bl, niech wemie mandragor, wyrwan z ziemi, i niech zgodnie z poleceniem woy j na dzie i noc do ywego zdroju. Potem wyjwszy j ze rda niech pooy obok siebie w swym ou, aby w ten sposb ziele to ogrzao si jego potem, i niech powie: Boe, ktry bez blu rodzenia uczyni czowieka z muu ziemi, oto teraz t ziemi, ktra nigdy nie zgrzeszya, kad obok siebie, aby rwnie moja ziemia, tak jak j stworzye, zaznaa pokoju"86 Chcc zrozumie sens tej modlitwy, naley przypomnie, e mandragora wedug wyobrae redniowiecznych - miaa jako pierwsza spord wszystkich rolin wyrosn w miejscu, z ktrego Bg wzii materia do stworzenia Adama. Godne uwagi jest to, e owa czarodziejska rolina staroytnoci zostaje uwicona przez modlitw i uznana za fizycznie skuteczny symbol osignicia wewntrznego pokoju! Inni wici autorzy odnosz ten narkotyczny rodek do kontemplacji mistycznej, w ktre Bg dotyka duszy i porywa j ku grze, ponad ni sam, jak korzer mandragory, w chwili gdy zostaje wyrwany z ziemi, tak eby nie zwaaa ju wicej na ziemskie troski i cierpienia. Mandragora jest avdpwniiopoq (czekoksztatna). Tak brzmi prastary pitagorejski dopisek w medycznym dziele Dioskoridesa Pedaniosa. Sowo to pobrzmiewa w tekstach Ojcw Kocioa i redniowiecznych komentatorw Pieni nad Pieniami, wreszcie w pismach Konrada z Megenber-gu, porednika wszelkiej mdroci botanicznej dziaajcego w pnym redniowieczu. Wspomnielimy ju, i ten osobliwy korze dopty tkw: w ziemi, dopki znajduje si w zasigu mocy demonicznych i jest wydany ich wadzy. Tak samo radix czowieka musi zosta wydarty, wyrwany spod wadzy szatana i jak gdyby na nowo uksztatowany, aby mg or. osign zbawienie. Mandragora jest wic symbolem pokolenia zrodzonego z Adama, czowieka ziemi; symbolem pokolenia, ktre gboko zapuszcza korzenie w czarn ziemi, tskni jednak za wiatem i chce rozwin pachnce kwiaty wiecznoci z korzenia pozbawionego jak gdyby gowy. Alegoria ta wywodzca si z tradycji orygenesowej, pojawia

si po raz pierwszy u Filona z Karpazji. Znajdujemy j take w komentarzach dc Pieni nad Pieniami Nila z Ancyry, Prokopa z Gazy i Mateusza Kan-takuzenosa. Ten ostatni wykazuje, e pachnce mandragory najpierw byy obrazem Synagogi, nastpnie Kocioa, ktry rozwin si z narodw pogaskich bogatych w zwyciskich mczennikw; Boska jego wo da si jednak odczu w caej swej peni dopiero u kresu czasw. Mandragory wyday wo (Pnp 7,13): tutaj wzmiankuje Pismo take o tych, ktrzy zstpili do piekie. Posugujc si symbolem tej roliny, ktrej korze ma ksztat czowieka i jest zagrzebany w ziemi, wskazuje, e nasta czai uwolnienia pogrzebanych w podziemiu, poniewa Zbawiciel przez swoja mier zstpi take tam."87 Gdy w rozstrzygajcych dniach przed przyjciem Pana nawrci si reszta pogan i ydw i, po odciciu rzekome gowy, Antychrysta, pozostanie jak korzenie bez gowy", wwczas Chrystus stanie si na wieki Gow mandragory. Ta myl pobrzmiewa w cayrr. redniowieczu i z prawdziwie redniowieczn naiwnoci jest przedsta86 Physica lib. I De plantis 56; PL 197, 1152. 87 Mateusz Kantakuzenos, Commentarius in Canticum canticorum cap. VII; PC 152, 1073. Inne roliny 199 gnbi L wemie giDy j na uch pooy m si jego tezowieka dftd obok koju"86. , ze man-4P pierwsza fg wzi iHfodziejska la. fizycz- auto-w ktrej korze zwaaa prastary ~a. Sowo -. komen-Vegenber- pnym acty tkwi ng. wydany wyrwany <r mg on * codzone-i: zapusz-- -Dzwin g\o-wy. ^ po raz :arzach do :eusza Kan-najpierw i z narodw --o da si .' .ndragory

.h, ktrzy :3rze ma sta czas -zez swoj :rzed przy-rzekomej as Chrys-w caym jrzedstap. VII; PG viana w miniaturach zdobicych ilustrowane komentarze do Pieni nad Pieniami, tak jak to opisuje Honoriusz z Autun: Kiedy cay orszak Sunamitki przyjty zosta w sali krla, oto od pnocy z wielkim przepychem prowadzona jest nowa oblubienica, a mianowicie mandragora bez stwy. Oblubieniec nakada jej zot gow ozdobion diademem, i tak .doda j na wesele" 88. Trzcina Trzcina (arundo, calamus, KdAafioc) porastajca gsto brzegi wd jest dobrze znana mieszkacom ziem pooonych nad Eufratem i Tygrysem, i take Egiptu i Palestyny. Wydaje si, e rosnca tu trzcina jest co nieco ".ocniejsza ni nasza, staroytni sporzdzali z niej bowiem strzay, flety . rylce do pisania (por. Ps 45,2; 3 J 13), a nawet uywano jej jako prta mierniczego (por. Ez 40,5-8). Z lici trzcinowych wyplatano take maty. Jeli trzcina si zapali, ogie rozszerza si szybko, a w niebo strzela snop iskier. Dlatego Ksiga Mdroci porwnuje chwa sprawiedliwych * dniu ostatecznym do iskier palcej si trzciny (3,7 Wlg). Trzcina nie nadaje si do wyrobu lasek. amie si pod naciskiem rki, cra chciaaby si na niej oprze, i j rani. Rwnie lud izraelski jedynie pokaleczy siebie, jak mwi trzy podobnie brzmice teksty biblijne (2 Krl 15.21; Iz 36,6; Ez 29,6 n.), jeli si zda na sab pomoc Egipcjan. Trzcina, koyszca si przy najmniejszym podmuchu wiatru, jest sym-*c-lem chwiejnoci, niestaoci i saboci, ulegajcych wszelkim impulsom . -A-pywom. Chrystus posuy si tym obrazem, aby pokaza, e Jan Chrzciciel w swojej sile ducha i staoci jest cakowitym przeciwiestwem rzowieka chwiejnego, podobnego trzcinie (Mt 11,7; k 7,24). Izajasz, aby podkreli, jak wielka jest agodno i cierpliwo Mesjasza, r.wi: Nie zamie trzciny nadamanej, nie zagasi knotka o nikym pomyku" (Iz 42,3). Gdy onierze rzymscy drwili ze Zbawiciela, oddajc Mu hod niby ^ZL-lowi ydowskiemu", dali Mu do prawej rki trzcin, niby berfo, i bili

ni po gowie ukoronowanej cierniem (Mt 27,29 n.). Tak wic nawet wartociowa trzcina zostaa uwicona najwitsz rk Zbawiciela aJa si narzdziem w Jego cierpieniach. Ten motyw czsto spotykamy obrazach Ecce homo". e ze jest najszlachetniejszym owocem pl. Wszystko w nim jest sym.: od nasienia, ktre pada na ziemi, do nowego plonu, ktry po : akiej obrbce, staje si chlebem powszednim, co wicej, Chlebem .a. do ktrego ludzko tsknia od wiekw, ktry zapowiaday sym: obrzdy Starego Przymierza, a w kocu Mesjasz obdarowa nim v obfitoci. .aczego wanie zboe zajmuje tak znaczce miejsce w wiecie mis3w? Plon innych rolin zaspokaja w wikszym lub mniejszym stopniu iczeglne potrzeby wyszych organizmw. Pszenica natomiast, znaj? powszechne zastosowanie, zdaje si zaspokaja potrzeby yciowe ~xpositio in Cantica canticorum IV; PL 172, 471. 200 Roliny i i caego stworzenia. Ta waciwo, a mianowicie to, e jest powszechnyrr rdem poywienia, bya powodem, e dostrzeono w niej pokarm mistyczny. W zbou jakby wprost ujawni si sia ziemi, dlatego wydaje si e moe si ono te sta si ycia."89 aden produkt rolinny nie dorwnuje zbou w wartoci odywczej, aden nie daje si tak atwo i dug; przechowywa, aden przyrzdza w tak rnorodny sposb i dostosowa do kadego smaku jak pszenica. Dlatego okrelenie chleb" znacznie przekracza zakres tego pojcia, a

w znaczeniu przenonym mona prze: nie rozumie poywienie suce do podtrzymywania ycia kadego rodzaju. Zboe ronie i przynosi dobry plon w kadej umiarkowanej strefie klimatycznej, ale potrzebuje bogosawiestwa nieba, deszczu i soca Bg obiecuje Izraelitom, e udzieli im tego bogosawiestwa jako nagrody za wierno Prawu, ale im go odmwi, jeli zawiod. Rado ze zbiorw jest w Pimie witym przysowiowa i symbolem wesela z pen. ask w nowym krlestwie Boym (por. Iz 9,2; Ps 72,16; 126,5 n.). W krajach Wschodu s znane dwa gatunki pszenicy; jeden z nic; przypomina pszenic europejsk, daje jednak plon obfitszy ni odmian. europejska; silne roliny wypuszczaj z jednego korzenia dwadziec:. i wicej dbe. Drugi to tak zwana cudowna pszenica (triticum cov\-positum), z ktrej ziarna wyrastaj kosy o dugoci okoo 13 cm z wsarr. tej samej dugoci, a po obydwch stronach dolnej poowy dbe jeszcze kilka maych kosw. Przez pene kosy", ktre widzia we nie faraor (Rdz 41,5-7), naley zapewne rozumie ten wanie gatunek pszenicy pene kosy" wyobraaj w tym przypadku boga podnoci Ozyrysa. Na Wschodzie mci si i oczyszcza zboe jeszcze dzisiaj niekiedy : klepisku, tzn. kolistym, mocno udeptanym, wystawionym na wiatry kaw ku rwnej ziemi. Mci si w ten sposb, e cite zboe rozkada si ziemi i oprowadza si po nim woy; niekiedy woy cign nadto c w rodzaju sanek, z umieszczonymi midzy pozami kolczastymi walcair. ktre rozdrabniaj dba i rozgniataj kosy. Wyuskane tak ziarno ocz;. szcza si od plew, podrzucajc wiejadem omot; wiatr porywa wwc; plewy, a ziarno opada na ziemi. Czynno t trzeba wykona kilkakr; nie, zanim dobrze oczyszczone ziarno zgromadzi si w spichlerzach. Dla Rzymian zboe byo po prostu czym witym. Confarreat:piecztowaa religijny akt zawarcia maestwa: nowoecy spoyw - wrd zanoszonych modw i w obecnoci dziesiciu wiadkw - pla-: upieczony z mki, ruty ofiarnej i wody; placek ten wyobraa w_ zjednoczenia moc spoytego zboa". Zwyczaj ten nawizywa by moz take do jakiej wiary w czary podnoci, tak jak zdobieniu kosami skr~ braci arwalskich towarzyszya wiara, e dziki kosom dostpuj bogosawiestwa urodzajnoci ziarna, aby

nastpnie mogli, poprzez sp: wowanie obrzdw religijnych, zapewni urodzajno zbou. Bogat i rnorodn symbolik zboa mona rozpatrywa z trzecr odmiennych punktw widzenia: 1. zmartwychwstania, 2. tajemnic Chrys tusa, 3. krlestwa Boego. 1. Zmartwychwstanie. Symboliczne zwizki dostrzegane midzy ziarnem a zmartwychwstaniem odwouj si do procesw natury, nad ktry mi ludzko zastanawiaa si od najdawniejszych czasw i w pewne 89 Gorres, Die christliche Mystik I, III, 2, 1. hnym i misje si, dorw-i dugo sowa acznie przez ego rostrefie soca, na-o ze z peni z nich odmiana adziecia m comwsami jeszcze faraon 4MK pszenicy; % iftyrysa. p *kiedy na i 4Kry kawa-- dfcda si na i) * nadto co -a walcami, rno oczy-m wwczas c kilkakrot-*rzach. jtfarreatio1' r spoywali rw - placek yta wze i by moe mi skroni ?puj oni rze spraz trzech -mic Chrysidzy ziar-r.ad ktry-.v pewne. 201 analogii do nich tumaczya sobie fakt wasnego ycia i umierania. Ze stawaniem si i przemijaniem wiata rolinnego byo jak najcilej powizane ycie religijne pogaskiej staroytnoci. Nadzieja na dalsze ycie w tamtym wiecie oywiaa

Egipcjan, gdy na znak nowego rozkwitu wsypywali do grobu zmarych ziarna zb albo wypeniali nimi mumie. Praktykowany za w Attyce zwyczaj siania ziarna na wieych grobach y zapewne przede wszystkim symbolicznym wyrazem wiary w nowe ycie, ktre zmaremu miao zosta przywrcone w yciu przyszych okole. W tego rodzaju interpretacjach nie ograniczano si jednak tylko ^o ziemskiego wymiaru dalszego ycia, o czym wiadcz obrzdy wtajemniczenia w misteria eleuzyjskie, ktrych punktem kulminacyjnym byo roczyste pokazywanie kosa. Kos za by atrybutem bogini-matki, De-metry, i symbolem nie tylko bezustannego odradzania si natury, lecz :ake szczliwego dalszego ycia na tamtym wiecie. Zmartwychwstanie ziaa nie byo jednak znane poganom (por. Dz 17,32). w. Pawe dokadnie wic poucza o nim Koryntian nawrconych dopiero co na chrzecijastwo. W Pierwszym Licie do Koryntian czytamy: A jak zmartwychwstaj umarli? W jakim ukazuj si ciele? O, niemdry! Przecie to, co siejesz, nie oyje, jeeli wprzd nie obumrze. To, co zasiewasz, nie jest od razu ciaem, ktrym ma si sta potem, lecz zwykym ziarnem, na przy-*iad pszenicznym lub jakim innym. Bg za takie daje mu ciao, jakie rechcia; kademu z nasion waciwe (...) Zasiewa si zniszczalne - powstaje za niezniszczalne; sieje si niechwalebne - powstaje chwalebne, sieje si sabe - powstaje mocne; zasiewa si ciao zmysowe (]frv%iKv) - powstaje ciao duchowe (nvsv^iaTiKv)" (1 Kor 15,35-38.42-44). 2. Misterium Chrystusa. W swoim narodzeniu Chrystus jest podobny do sa, ktry wyrs z ziemskiego krlestwa dziewiczego ona Matki. O - woa w. Proklus na ktrym w rolnik natury sprawi, e wyrs bez posianego nasienia!"90 W mierci i zmartwychwstaniu jest Chrystus ziarnem, ktre pada na smi i obumiera, aby przynie obfity plon (por. J 12,24 n.). Jezus | Chrystus jest jeden, ale zoony niczym snop zboa, poniewa zawiera sobie wszystkich wierzcych w Niego poczonych szczegln wizi iow. Z jakiej bowiem innej przyczyny Pawe pisa: Jak wskrzeszeni talimy razem w Nim [Chrystusie], tak i zasidziemy na wyynach aibieskich (Ef 2,5)? (...) Chrystus zatem jest jakby snopem zboa, ^bejmujc w sobie wszystkich i zaofiarowany jako pierwociny czowie-sstwa doskonaego w wierze, ktre ma by przeniesione do niebiesspichlerzy (...) Jest On t mk najczystsz zaprawion oliw (Kp ,.13), jest symbolem ycia w dostatku i szczliwoci. yjemy bowiem Nim, radujc si skryt nadziej, a poniewa wzmocnieni zostalimy Ducha witego, piewamy sowami psalmw: Namacie mi v olejkiem (Ps 23,5) (...) Okadzani

jestemy, jak powiedziaem, wraz iChrystusem, do Niego kierujemy sodk wo (2 Kor 2,15) i wraz z Nim liemy jednoczenie przyjci przez Boga i Ojca."91 rita Eucharystia jest samym Chrystusem pod postaciami chleba ia. Jest pamitk wszystkich Jego misteriw. Stworzenie nie moe ai wikszej godnoci, jak by przemienionym w ciao i krew BogaOrationes 1, 3; PG 65, 684. Tyryl Aleksandryjski, Glaphyra in Numeros; PG 69, 624. 202 Roliny -Czowieka. Dlatego pszenicy i winu przyznaje si najwysze miejsce w caym wiecie rolinnym i s one najbardziej realnymi symboam; ktre rzeczywicie zawieraj to, na co wskazuj, i s tym, co oznaczaj. 3. Krlestwo Boe. Najwiksz rnorodno wykazuje symbolika zboa w odniesieniu do rozszerzania si krlestwa Boego i osignicia przezer. peni. Podejmuje ona wwczas ulubiony temat naszego Pana. Ju w Starym Przymierzu prorocy wyraaj niekiedy swoje zapowiedzi o nadcigajcym sdzie Boym za pomoc obrazu mocki i przesiewania zboa (Jr 15,7; 51,2; Mi 4,12 n.; Iz 41,15 n.). W pierwszych rozdziaach Ewangeh: Mateuszowej wskazuje Jan Chrzciciel na Chrystusa jako na Tego, ktr. z wiejadem w rku oczyci swoje klepisko, zgromadzi pszenic w spichlerzu, plewy za wrzuci w ogie nieustajcy (Mt 3,12; k 3,17). .W witym zapale pozyskania dusz zwraca si Chrystus do apostow niwo wprawdzie wielkie, ale robotnikw mao. Procie Pana niwa, eby wyprawi robotnikw na swoje niwo" (Mt 9,37 n.; k 10,2 . a w Ewangelii Janowej kieruje wzrok swych uczniw na dojrzae do niwa pola i zbieranie plonw na ycie wieczne (por. J 4,35-38). Apostoowie i ich nastpcy zostali posani, aby zebra ten plon dla Boga. Zanim jednak zostanie on zgromadzony w spichlerzach wiecznoci, Pan wemie wiejad-o, odbdzie sd i oddzieli pszenic od plew, to, co wartociowe, od tego co bezuyteczne, tych, co nosz Boe ziarno ycia, od pustych usek, ktre rozwieje wiatr, wyprbowanych w cnotach od prnych nicponi. Juz szczegowy sd nad kadym czowiekiem w godzinie mierci oddzieli to. co wartociowe, od tego, co bezwartociowe w dziele ycia;

co wicej, ustawicznie dokonujce si oczyszczanie przez rnego rodzaju prby, ktrych dowiadcza czowiek, jest pocztkiem ostatecznego rozdzielenia. Owoc, dojrzewajc na ten wielki dzie, osiga kolejne etapy swego rozwoju. To powolne stawanie si opisuje Pan prostymi, ale jake urzekajcymi sw obrazowoci sowami: Z krlestwem Boym dzieje si tak, jak gdyby kto nasienie wrzuci w ziemi. Czy pi, czy czuwa we dnie i w nocy, nasienie kiekuje i ronie on sam nie wie jak. Ziemia sama z siebie wydaje plon, najpierw dbo potem kos, a potem pene ziarnko w kosie. A gdy stan zboa na te pozwala, zaraz zapuszcza sierp, bo pora ju na niwo" (Mk 4,26-29). Koci w tej krtkiej przypowieci ukazuje si w sposb jasny i wyrazisty. wiadomie wyprowadza on swj pocztek z Boego zasiewu. Mocne zakorzeniony jednak take w ziemi, jest owocem ziarna Boego i ziem: dlatego chocia stale ronie, jeszcze nie jest zupenie doskonay; cierp: i trudzi si pord wszystkich niebezpieczestw swej ziemskiej egzyster. cji, ale wanie dlatego bezustannie dojrzewa do niwa - dnia, w ktryr powrci Pan."92 O tym samym wspdziaaniu ziarna i ziemi, natury i nadnatury or. wiada przypowie o siewcy (Mt 13,3-8.18-23). Ziarno, ktre zostaje siane, jest sowem Boym, w najszerszym, a zarazem najbardziej oso t tym sensie, a mimo to zawsze jest Sowem, samym Logosem. Sowe. ktre stao si ciaem. To Sowo przyswaja sobie substancje ziemi i z o':: powstaje jedna yjca istota. I to, co si zdarza w poszczeglnym czowit ku, dokonuje si te w caym Kociele. Z nieskoczon cierpliwoci przypatruje si Bg wzrastaniu swj eg 92 Dillersberger, Markus, t. 2, ad locum. Czci roliny 203 B miejsce fm blami, snaczaj. 4ka zboa . przeze Jaz w Sta-eadciga-iboa (Jr wangelii ktry w spichstow: niwa,

- 10,2), ) niwa .oowie jednak ; wiejadod tego, -ek, ktre oni. Ju dzieli to, .3 wicej, u prby, zieleni. :y swego -:e urzewrzucil i ronie. dbo, a na to -29). i wyraMocno i ziemi, ; cierpi gzysten-

ktrym ary opo-staje zarj osobis-Sowem, i i z obu . czowieswojego zasiewu. Nieprzyjaciel posia w nim te chwasty. To zmieszanie dobrych zych elementw ma dopty istnie w Kociele, dopki bdzie istnia .-wiat, a do dnia ostatecznego. Na niwiarzy wyznacza Chrystus anioy. Syn Czowieczy pole ich, aby ebrali z Jego krlestwa chwasty, zoczycw, i wrzucili w ogie wiecznej nni, dobre za snopy, sprawiedliwych, zanieli na gr, tam gdzie bd vieci jak soce w krlestwie swego Ojca (por. Mt 13,24-30.37-39). Do biblijnych obrazw niw dodaje Apokalipsa w. Jana pikny obraz ^ruzji: ..Potem ujrzaem: oto biay obok - a Siedzcy na oboku, podobny do -yna Czowieczego, mia zoty wieniec na gowie, a w rku swoim ostry erp. I wyszed inny anio ze wityni, woajc gosem dononym do .edzcego na oboku: Zapu Twj sierp i niwa dokonaj, bo przysza ju :ra dokona niwa, bo dojrzao niwo na ziemi! A Siedzcy na oboku :uci swj sierp na ziemi i ziemia zostaa zta" (14,14-16). W sztuce antycznej sceny przedstawiajce niwa, gowy uwieczone jsami, albo putta niosce snopy wyobraay lato w symbolicznych ^dach pr roku. Chrzecijanie przejli ten motyw, widzc w nim symbol -.artwychwstania. Spotyka si go czsto na cianach katakumb i w staro-"zecijaskiej sztuce nagrobnej. W okresie wczesnochrzecijaskim rzauywa si kosw jako symbolu eucharystycznego. Jeden z nieliczni przykadw przedstawia na pewnej gemmie oprcz ryby i kos. dresie pniejszym przedstawienie kosw i gron winnych, wyob-cych Najwitszy Sakrament, zaczo odgrywa dominujc rol; .-.aj takie wanie przedstawienie jest powszechnie znane i przyjmowa-za symbole eucharystyczne. 4. Czci roliny Nasienie 'V trzecim dniu stworzenia powiedzia Pan Bg: Niechaj ziemia wyda

i.my zielone: trawy dajce nasiona, drzewa owocowe rodzce na ziemi dug swego gatunku owoce, w ktrych s nasiona" (Rdz 1,11). Te sowa wywoay niekoczcy si acuch cudw wszechmocy i opatrz:: Boej. Nasienie, pozornie najmniejsze i najmniej widoczne, jest i tych cudw zapewne cudem najwikszym: jest celem i dope:em wszelkiego ycia rolin, a zarazem jego pocztkiem. Wszystkie :i przyszej roliny s w nim, w formie zalkowej, zawarte wraz szystkimi substancjami odywczymi, ktrych potrzebuje ono do ego rozwoju. Poszczeglne czci nasiona s starannie oddzieloi siebie bonkami czy przegrdkami, a cao ochrania upina; na niektrych gatunkw rolin s nadto przystosowane do roznia ich przez wiatr, przenoszenia przez zwierzta, co znacznie :sza moliwoci samoistnego zasiewu. Symbolika nasienia nawizu:nak w zasadzie do jednego momentu rozwoju nasienia: jeeli ma -:a z niego nowe ycie, to stara skorupa musi pkn, obumrze -zcze. ..n analogi midzy tym procesem, ktry powtarza si co roku, :em i mierci czowieka dostrzegli ju staroytni i widzieli w nim 204 Roliny budzcy radosn nadziej symbol dalszego ycia w nowej postaci w przyszym wiecie. Swe przeczucia wyraali w obrzdach i zwyczajach, ktrych przedmiotem byy przede wszystkim ziarna zb (por. Zboe). Niektre elementy tej symboliki przetrway do naszych czasw w zwyczajaer ludowych rnych narodw. Nauka chrzecijaska signa natomiast p przykad ziarna, aby wzmocni wiar w zmartwychwstanie (por. 1 Kor 15 35-38. 42-44).

Pisma Starego Testamentu w wielu miejscach mwi o nasieniu", i t: w bardzo szerokim sensie tego sowa. Hebrajskie sowo zera" (LXX anepfia; Wlg: semen) okrela mianowicie nie tylko nasienie roliny, lec: take to, co stanowi o przekazywaniu ycia wszystkich istot yjcych moe zatem te oznacza potomstwo, pochodzenie, rd". W sensie przenonym sowa zera" uywa si te na okrelenie tylko moralnego pc krewiestwa, i to zarwno w dobrym, jak i w zym znaczeniu, zeg rodu" (por. Iz 6,13 i Dn 13,56, Wlg: semen Chanaan"). W semer. mulieris" (Rdz 3,15), na ktre bdzie czyha w, i w potomstwie (semen") Abrahama, w ktrym bd bogosawione wszystkie narody zierr. (Rdz 22,18), kryje si ju zapowied przyjcia Mesjasza. w. Pawe jednoznacznie wypowiada si o spenieniu tych i podobnie brzmicych obietnic w Licie do Galatw: I nie mwi [Pismo]: i potomkom [seminibus], c wskazywaoby na wielu, ale [wskazano] na jednego: i potomkowi twojerr. [semini tuo], ktrym jest Chrystus" (3,16). Jemu naley si bogosawiestwo, a w Nim i przez Niego wszystkim czonkom jego Ciaa Mistycznegc Uczynki i cierpienia czowieka podobne s do wysiewanego ziarr. o rnej wartoci. w. Pawe mwi wyranie: A co czowiek sieje, to i e bdzie; kto sieje w ciele swoim, jako plon ciaa zbierze zagad; kto siej, w duchu, jako plon ducha zbierze ycie wieczne" (Ga 6,8). w. Augustyn we waciwy sobie sposb nastpujco wyjania fragment Ps 126, ktrym symbolicznie mwi si o zasiewie i niwach: Ktrzy siej we zach, w radoci zbieraj. W tym yciu, ktre jes: pene ez, zasiewamy. Co bdziemy siali? Dobre uczynki. Dziea miosierdzia, to nasze ziarno. O ziarnie tym powiedzia Aposto: W czynieni dobrze nie ustawajmy, bo gdy pora nadejdzie, bdziemy zbiera plon; nie czujc zmczenia. A zatem, dopki mamy czas, czymy dobrze wszystkim, zwaszcza naszym braciom w wierze (Ga 6,8-10). A co powiedzk mwic o jamunie? A powiadam: kto skpo sieje, skpo te bdzk (2 Kor 9,6). Zatem kto duo sieje, wiele zbierze: kto skpo sieje, ska te bdzie, a kto nic nie sieje, niczego nie zbierze. Czemu pragnie: posiada rozlege woci, gdzie bycie siali wiele ziarna? Dla was nie : czego obszerniejszego ni Chrystus, ktry chce, eby w nim sia. Was. ziemi jest Koci. Siejcie, ile zdoacie (.) A cho z paczem siejerr. jednak z radoci bdziemy zbiera. Albowiem podczas owego zmar wychwstania umarych kady otrzyma swj snop, to znaczy owoc zasiew wieniec radoci i

wesela. Wtedy nastanie tryumf weselcych si i w; miewajcych si nawet z samej mierci: mierci, gdzie jest two zwycistwo? Gdzie jest twj ocie, o mierci (1 Kor 15,55)"93. To, co Bg postanowi przy stworzeniu rolin, a mianowicie, eb rodziy na ziemi wedug swego gatunku owoce, w ktrych s nasiona odnosi si rwnie do ycia nadprzyrodzonego. Kady, kto narodzi s: I Objanienia Psalmw 126, 11.14. Czci roliny 205 i w przy-ch, kt-e). Nie-yczajach st po 1 Kor 15, u", i to # (LXX: 4lliny, lecz <4 yjcych; r.sie prze-,#inego po-gwiu, zego | W semen pffwie (se-ttrody ziemi *-e jedno-obietnic bus], co twojemu sawies-itycznego. ziarna t, to i kto sieje i fragment ktre jest miosier-:zynieniu a plony, ze wszys-owiedzial bdzie eje, skpo ^pragniecie as nie ma laa. Wasza siejemy o zmart-zasiewu a si i wy-jest twoje icie, eb;. i nasiona'' irodzi sie

z Boga, nie grzeszy, gdy trwa w nim nasienie Boe, taki nie moe rzeszy, bo si narodzi z Boga" (1 J 3,9). W jakim stopniu Pan posuguje si w Ewangelii obrazem ziarna jako symbolem sowa Boego, krlestwa Boego i samego Chrystusa, ktry przez sw mier przynis obfity owoc, zostao ju przedstawione w naszych rozwaaniach na temat symboliki zboa. Dodajmy tu jeszcze kilka sw o ziarnku gorczycy, do ktrego Zbawiciel porwnuje Koci, ktrego pocztki byy bardzo skromne:

Krlestwo niebieskie podobne jest do ziarnka gorczycy, ktre kto wzi i posia na swej roli (k: w swoim ogrodzie"). Jest ono najmniejsze ze wszystkich nasion, lecz gdy wyronie jest wiksze od innych jarzyn : staje si drzewem, tak e ptaki przylatuj z powietrza i gnied si na ,ego gaziach" (Mt 13,31 n.; Mk 4,30-32; k 13,18 n.). ,,Najmniejsze ze wszystkich nasion" jest ziarnko gorczycy tylko w porwnaniu z ziarnem innych rolin wprawnych, nie za w porwnaniu z nasionami wszystkich rolin. Krzak gorczycy na Wschodzie rozwija si do wielkoci, ktrej nigdy nie osiga na Zachodzie; bdc wielkim, moe zatem suy ptakom za kryjwk. Ojcowie Kocioa w komentarzach tego miejsca Ewangelii zwracaj uwag na ostry smak roztartych ziaren gorczycy. W ziarenku tym widz samego Chrystusa, ktry zasiany wrd ludzkoci, rozwija si w drzewo Kocioa, w ktrego gaziach znajduj *wj dom ludzie uskrzydleni duchem, to znaczy wici i dusze dce do witoci. Szczeglnie wszechstronnie i szczegowo omawia t przypowie w. Ambroy w komentarzu do Ewangelii ukaszowej. Z przypowieci t czy inne miejsce z Ewangelii, w ktrym Pan powiada do swoich uczniw: Gdybycie mieli wiar jako ziarno gorczycy, powiedzielibycie *-ej grze: Wznie si i rzu si w morze (...). Ziarno gorczycy, to pewne, >est dobre i zwyke. Jeli je si trze, sw moc okazuje. Tak i wiara zrazu rzym zwykym si zdaje; jeli tr j przeciwnoci, objawia sw si, tak i tych, ktrzy o niej sysz lub czytaj, sw woni otacza"94. Nastpnie w. Ambroy skupia uwag na osobie Chrystusa i zasadniczo tok jego wykadu pokrywa si z komentarzami innych nauczycieli Kocioa. Jedn z njpikrjejszych interpretacji tej przypowieci podaje w. Piotr Chryzolog: Chrystus jest krlestwem niebieskim; On niczym ziarnko gorczycy zasiany w ogrodzie dziewiczego ciaa wyrs w drzewo krzya nad caym wiatem. Kiedy zosta starty cierpieniem, wyda taki smak ze swojego owocu, e przez zetknicie z sob doda smaku wszystkiemu, co yje (...) to najmniejsze arno Boe okazuje si wspanialsze ni caa wielko wiata. Jeli tylko msiejemy to ziarnko gorczycy w naszych umysach, wyronie nam w drzewo poznania, ktre wysok zdolnoci pojmowania wznosi si bdzie do nieba . rozrasta w gazie wszystkiej wiedzy. A tak rozarzy usta nasze palcym snakiem swojego owocu, tak zaponie w nas penym ogniem swojego asienia i pali si bdzie w

naszym sercu, e przez jego spoywanie nity zostanie wszelki niesmak naszej niewiedzy."95 Sztuka przedstawia przypowieci, ktre Chrystus czerpie ze wiata rolinnego, posugujc si najczciej form miniatury, ilustracji do teks* Wykad Ewangelii wedug w. ukasza VII 16. Przel. o. Wadysaw Szodrski. prac. i wstpem opatrzy o. Andrzej Bogucki, ATK, Warszawa 1977, s. 322 (PSP Sermones 98; PL 52, 475. 206 Roliny tw, ilustracji w rocznikach kocielnych itd. Wrd ilustracji J. Fuhringa do O naladowaniu Chrystusa Tomasza a Kempis, ktre kryj w sobie gboki sens teologiczny, znajduje si szczeglnie pikna kompozycja: Jezus, Boski Siewca, idzie zamylony po roli i rozsiewa ziarna. Przy drodze, w gazkach kolczastego krzewu, wida zarys ukoronowanej cierniem gowy, okolonej wstg z napisem: Verbum Dei inter spinas". Korze Korzenie yj ukryte w ziemi, nie s ani regularne, ani pikne, stanowi', jednak najistotniejsz cz kadej roliny. Z korzenia wyrasta caa rolina, bez niego nie mogaby ona istnie. W nim spoczywa ycie, z nieg wikszo rolin ponownie si odradza, gdy zostanie odcity ich pie alb odyga; dziki niemu rolina jest stale podtrzymywana przy yciu, gdy: dostarcza jej substancji odywczych i wilgoci. Jeli jednak korze jes chory albo mocno okaleczony, rolina obumiera. Warto uytkow wiek rolin przedstawia jedynie korze, ktry suy ludziom albo zwierzton. jako rodek spoywczy lub leczniczy. Ten, kto zastanawia si nad tym cudem natury, rozumie, dlaczego korzeniom nadawano znaczenie symboliczne. W pogaskich praktykach czarodziejskich niektre korzenie odgrywaj: wan rol i przypisuje si im moc magiczn. Chodzi tu o korze krwaw nika

(helleborus) i mandragory (alraune), ktry wykopywano noc cisk przestrzegajc pewnych rytualnych przepisw (por. Mandragora). W ciemnym korzeniu i w janiejcym kwiecie tych symboli rolinnych staroytni widzieli gboki symbol rozdwojenia duchowego, ktre nale; leczy (...) Czowiek jest zarwno korzeniem, jak i kwiatem. Zawsze sto. pomidzy Uranosem i Gaj (Niebem i Ziemi) (...) Jest on czym z wszystkiego. Jego wiato nigdy nie jest pozbawione sokw czerpanych z ciemnoci, ale jemu tylko zostaa dana moliwo rozjaniania ciemno, swego ziemskiego korzenia wiatem gromadzonym ze soca (...) Bezustannie musi wyrywa wasne korzenie z ciemnoci i unosi do wiata gdy tylko dziki temu nabd siy leczniczej."96 Ojcowie Kocioa rwnie wspominaj niekiedy o tym moralnym znaczeniu, ktre symbolicznie przypisuje si korzeniom. w. Grzegorz na przykad powiada: Co bowiem innego okrelamy nazw korzeni, jak nie skryte myli, ktre w skrytoci powstaj, lecz objawiaj si w jawnoci naszych dzie"97. Na og jednak chrzecijaska symbolika korzenia nawizuje do tekstw biblijnych. Niezalenie od samego sensu dosownego radix" czy zwrotw w rodzaju radix montis" (podne gry), w Pimie witym oznacza si sowem korze" {piCa) rd, pochodzenie. I tak Izajasz zapowiada Mesjasza sowami: I wyronie rdka z pnia Jessego, wypuci si odrol z jego korzeni" (Iz 11,1). W szerszym znaczeniu sowo korze" oznacza ycie ludu czy pokolenia w ziemi, ktra zostaa im dana przez Boga. W ziemi tej osiedlili si. rozroli i spoywaj jej owoce. W Ps 80,10 czytamy o symbolicznej winoroli - Izraelu: Grunt dla niej przygotowae, a ona zapucia korzenie i napenia ziemi" (por. take Ez 17,5.6.7.9; Oz 14,6; Iz 37,31). Pan 96 Rahner, Griechische Mythen, s. 229 n. 97 Moralia lib. VIII, cap. 48, 81; PL 75, 851. <mi f Fiihringa i w sobie jr.pozycja: 4fr.a. Przy anej cier-ar.as".

stanowi caa ro-z niego cie albo iu, gdy oarze jest s*r*' wielu erztom dlaczego grywaj krwawc cile linnych naley rsze stoi i z wszys-z ciemaemnoci ..) Bez-wiata, tym zna-|orz na , jak nie jawnoci do teks-ix" czy witym z zapo-iuci si kolenia liii si, winoro-korzenie 1). Pan Czci roliny 207 wymierzajc Izraelowi kar za jego niewierno pozwala, aby korze" ten usech: Efraim powalony na ziemi, wyschy jego korzenie - nie przynosz ju wicej owocu; a nawet gdy porodz, Ja sprawi, e umrze drogi owoc ich ona" (Oz 9,16). Sowa te odnosz si do kadego czowiek: korze sprawiedliwego (pod rbrazem drzewa) nawadnia" Bg. W rozumieniu starotestamentowym :znacza to, e Pan zapewnia mu spokojne ycie w dobrobycie i zdrowiu . bogosawi go potomstwem. Korze prawych si nie poruszy"; Sprawiedliwych korze jest bezpieczny" (Prz 12,3.12).

Natomiast o zym i bezbonym czowieku czytamy: Nie dojdzie do .rwaej fortuny" (Hi 15,29), a jeli nawet wydaje si, e przez jaki czas ::eszy si powodzeniem, zapuci" w nim korzenie" (por. Hi 5,3), to ,-ednak nie jest ono trwae. Pan wyrwie" go z ziemi yjcych" (Ps 52,7), ;go korze wyschnie (por. Hi 18,16) i zamieni si w py (Iz 5,24). W nauce chrzecijaskiej te miejsca Pisma witego, mwice o yciu naturalnym, odnosi si do ycia nadprzyrodzonego. Nadprzyrodzony los rarwno kadego czowieka, jak i caej rodziny Adama - jak wywodzi w. irzegorz Wielki - mona porwna do korzenia tkwicego w ziemi: srze moe by uwaany za sam natur czowieka, dziki ktrej moe Jak korze niszczeje w ziemi, gdy natura jego ciaa sabnie, roz-aujc si w proch. Jak pie drzewa obumiera, poniewa martwe ciao rozpada si, tracc swj ^ksztat. Lecz pod wpywem wody oywa, gdy dziki przyjciu Ducha witego zmartwychwstaje: I wyda rolinno taraz po zasadzeniu (J 6,37; 4,13), gdy powraca do tej postaci, ktra bya r.u przeznaczona przy stworzeniu, gdyby nie zgrzeszy w raju"98. Niektrzy pisarze nadaj korzeniowi znaczenie czysto duchowe. W ksigach mdrociowych przez to sowo rozumie si to, co jest istotne, istawowe, to, co zapocztkowuje i jest przyczyn: Korze mdroci amu si objawi?" (Syr 1,6); Poj Tw moc - oto rdo [korze] emiertelnoci" (Mdr 15,3; por. take Mdr 3,15 i Syr 1,25). Jeden jednak korze, o ktrym przede wszystkim mwi Ksiga Ksig, symbolem w penym sensie tego sowa; zarazem duchowy i material-jr, praprzyczyna i podstawa wszystkiego, yjcy i udzielajcy ycia. Tym Ifcorzeniem jest Chrystus, nasz Pan, ktry na kocu czasw obwieszcza I riatu: Jam jest Odrol i Potomstwo Dawida, Gwiazda wiecca, poran-" (Ap 22,16). Nazywa siebie tak w godzinie, w ktrej rozpoczyna si ve, wieczne ycie, majce z Niego, Zmartwychwstaego i Uwielbionego, cwitn dla wszystkich wybranych. Wwczas wypeni si ostatecznie Iproroctwo Izajasza: Owego dnia - ostatniego dnia tego czasu i pierw-|toego dnia nowego wiata - to si stanie: Korze Jessego sta bdzie na dla narodw" (Iz 11,10), ktre zgromadz si wok Niego ze wszys-ch pokole i narodw, mwicych wszystkimi jzykami. W jaki jednak sb Chrystus moe by zarazem Odrol i Korzeniem? Odrol jest iug swego czowieczestwa, Korzeniem w mocy swego Bstwa, przy-ny wszelkiego istnienia. Nie Dawid Jego [Pana] korzeniem - powiada Tw Bernard

z Clairvaux - lecz On korzeniem Dawida, poniewa nosi, ^AZiejest noszony. Susznie, wity Dawidzie, syna swego nazywasz swoim ifffcnem, bo nie ty nosisz korze, lecz korze ciebie]"99 W 1 208 Roliny W tym korzeniu tkwi chrzecijanie, z Niego czerpi ycie i w Nin-. trwaj. Zapucie w Niego korzenie i na Nim dalej si budujcie" - pisze w. Pawe w Licie do Kolosan (2,7). A Efezjanom yczy, aby byli w mioci wkorzenieni i ugruntowani" (Ef 3,17). Liturgi adwentow przenika idea owego Korzenia" zapowiedzianego przez Izajasza. Tsknota Kocioa za majcym nadej Krlem wyraa sit najpeniej w tzw. Wielkich Antyfonach, z ktrych jedna wanie mw: o oczekiwanym Korzeniu wszystkich narodw: O Korzeniu Jessegc ktry stoisz jako sztandar narodw, przed ktrym krlowie zamkn swe usta, do ktrego narody modli si bd, przyjd nas uwolni, racz du nie zwleka" 10. Sztuka przedstawia Jessego jako korze, z ktrego wyrasta drzewc genealogiczne Chrystusa (por. Drzewo), obfitujce w figury biblijne. W symbolice maryjnej do tego stopnia uproszczono t kompozycj, e w korzeniu Jessego rozpoznaje si jedynie Najwitsz Dziewic, z ktre; wyrosa, niby kwitnca gazka, ludzka natura Chrystusa. Motyw ter. czsto wykorzystuje si do przyozdabiania szat liturgicznych i mniejszych paszczyzn plastycznych. Gazie Gazie uczestnicz - zgodnie z natur rzeczy - w znaczeniu rolin. z ktrych wyrastaj, gdy maj w sobie ich ycie. Dlatego w sadzonce zamknita jest sia zapuszczenia korzeni i samoistnego rozwoju. Szczep moe nawet uszlachetni i odrodzi stare drzewa. Na tych waciwociach opiera si symboliczny sens licznych miejsc Pisma witego. " Tame lib. XII, cap. 5, 7; PL 75, 989 n. m In die sancto Paschae sermo 10; PL 183, 279.

W ocenie gazi, jak zreszt w caej antycznej symbolice, wyraa si cisy zwizek czowieka z natur, a take przekonanie o sile oddziaywania i pozytywnego wpywu na czowieka pyncego w nich nurtu ycia. Niezalenie od waciwoci leczniczych, wiee roliny wywieraj istotnie dobroczynny wpyw na ludzkie usposobienie - s rdem radoci. Ludziom pierwotnym chodzio jednak nie tyle o wpyw psychiczny, ile raczej konkretny, fizyczny: wiee, mode ycie rolin miao przez sw blisko i dotyk wzmacnia ycie czowieka, rozwija je, przynosi mu szczcie i bogosawiestwo, oddala od niego i od jego dobytku zo. Z tym zabobonem cz si rne prastare obyczaje. Niektre z nich przetrway do dzi. W wiecie antycznym gazki byy nieodcznym elementem ycia religijnego, pastwowego i prywatnego. W czasach najdawniejszych wite" kwiaty lotosu, ktrych korzenie i nasiona przedstawiay wielk warto odywcz, byy dla Egipcjan wyrazem czci oddawanej bogom. Grecy i Rzymianie trzymali w rkach gazki witych drzew (zwaszcza oliwki), hiketerie (iKeteuco - baga o opiek), upraszajc bogw o opiek i pomoc. Gazki skadane na otarzu miay yczliwie usposobi bstwa do ludzi. Gazki odgryway tez wan rol przy innych obrzdach religijnych. Aromatyczne pdy spalano bogom na ofiar lub uywano ich przy ofiarach przebagalnych polegajcych na paleniu kadzida czy pokrapianiu wod oczyszczenia. Ksiga Ezechiela wspomina o czcicielach soca, ktrzy podnosili gazki do nosa Wielkie Antyfony, w: Msza rzymski, s. 54. Czci roliny 209 i w Nim - pisze oyli w :ianego pra si mwi Jessego, tn swe n duej irzewo

-iblijne. B>cj, e , z ktrej /w ten ej szych ju rolin, adzonce Szczep rociach I i cisy iywania Nieza-tnie dob-Ludziom czej kon-i dotyk i bogo-ubonem zzi. rycia reli'corzenie Egipcjan i w rkach - baga lane polegaj-m.. Ksiga k do nosa na -vway te t- spalano .

3.17); co do znaczenia tego obrzdu opinie egzegetw s podzielone. Ksiga Kapaska (23,40) i Druga Ksiga Machabejska (10,7) wspominaj za o gazkach, ktrymi Izraelici, zgodnie z przepisami Prawa, wyraali sw wdziczno za zebrane plony i rado w czasie penienia suby ^oej w wito Namiotw, a pniej take w wito Oczyszczenia wini (Encaenia). Zdaniem Cyryla Aleksandryjskiego te zielone gazki :ay wyobraa nieprzemijajc nadziej i nieustajc ask Bo. Kada trzech gazek, przewidzianych przepisami prawa kultowego, miaa idto wasne znaczenie symboliczne: palma oznaczaa zwycistwo, mirt rado, wierzba - czysto; wierzba bowiem uchodzia za drzewo bez3dne i w staroytnoci uywano jej jako rodka umierzajcego podae (por. Wierzba). W pniejszym okresie Izraelici nie przestrzegali ju tak cile tych zepisw kultowych i uywali rwnie gazek innych rolin. Za symbol witego cesarstwa rzymskiego uchodziy gazki, ktre zabieli ze sob mowie stanu

majcy zawrze z wrogami przymierze bd \ktat pokojowy, zmusi ich do przyjcia okrelonych warunkw bd /powiedzie im wojn. Wysyali oni wwczas na granic wroga grup .erech posw, zwanych foetiales, pod przewodnictwem patratora (peno-jcnika). Rzecznika tych wysannikw, wybranych z najbardziej znaczcych :iw, nazywano werbenariuszem, poniewa nosi werbeny101, czyli gazki .tych drzew, czsto tylko pczek wituki, ktrej przypisywano moc ma-zn, albo zwyczajnej trawy. Wykopywano je za na witym terenie .pitolu, gdzie staa witynia Jowisza, wesp z ziemi, w ktrej rosy, ay bowiem przedstawia czstk i symbol nienaruszonej ziemi ojczystej. Gazki noszono podczas wit zwycistwa i przynoszono je osobie, rej skadano hod. Druga Ksiga Machabejska opowiada o wiaroom-m arcykapanie Alkimosie, ktry w 151 r. po Chr. uda si do krla metriusza, syna Seleukosa, i chcc mu si przypodoba, przynis mu t koron, a take palm i cz gazi oliwnych, ktrych uywano wityni (14,3). Gazki te (zwaszcza palmy) oznaczay triumf nie tylko przy zwycispowrocie wojsk; rwnie zwycizcw w wycigach konnych i zapawyrniano w Grecji i Rzymie palmami i wiecami. yciu wiejskim i domowym zielone gazki przedstawiay skuteczny ek zapewniajcy szczcie, zdrowie i opiek. W wito pasterskie a albo Parilia (21 kwietnia) rzymski wieniak obtyka gazkami staj:;la owiec, w czerwcu umieszcza gazki gogu i szakaku na drzwiach r.ach, aby oddali nieszczcie. Wawrzynu i tarniny uywali rwnie jako skutecznego rodka przeciw niebezpiecznym czarom i burzom. iu pierwszego marca sadzono przed domami drzewka wawrzynowe, polach ich gazki, aby uchroni nowy siew przed niedzi. \'a pocztku nowego roku (1 marca, pniej 1 stycznia) zgodnie ze :zajem rzymskim wrczano sobie nawzajem, zwaszcza za wysoko wionym osobistociom, zawsze zielone gazki. Taka jest geneza

je, to jest upominkw noworocznych, ktre pniej doczano do r.ych gazek; zwyczaj obdarowywania si nawzajem, upominkami Yerbenae pochodzi od greckiego (eolskiego) pherba (epfia - trawa kowa); henae wywodzi si aciskie herba (trawa). Zdaniem innych verbena pochodzi kasownika. 210 Roliny z okazji Nowego Roku, zamiast w wito Boego Narodzenia, zachow\ si i sta si powszechny we Francji (etrennes). Zachowa si te wiek wiekowy zwyczaj stawiania albo zawieszania na Boe Narodzenie w dom gazki drzew szpilkowych, bukszpanu, rozmarynu, ostrokrzewu, jemio: i drzew owocowych. Jeeli nie nale do wiecznie zielonych, to wkac si je kilka tygodni przedtem do wody (gazki w. Barbary), eby r. wita pokryy si kwiatami. Wszystkie te zwyczaje maj swe rdo w odwiecznej wierze lud: przypisujcej szczeglne bogosawiestwo gazkom". Wiara ta wic: w wieych pdach natury wit tajemnic bezustannie odradzajce^ si ycia oraz pragnie w sposb magiczny wykorzysta j dla dob: czowieka; aby skutki byy zupenie pewne, trzeba jednak bezporedr. zetkn si z modymi gazkami. Takie jest znaczenie zarwno rzek Mikoaja, jak i zabawy dziecicej w wito Niewinitek, w ktrym cho; com wolno bezkarnie uderza rzg dorosych. Drzewko boonarodzeni we, drzewko majowe i drzewko w uroczysto wiechy umieszczane r. nowym budynku nale take do tego krgu ideowego. Najwaniejsi znaczenie maj jednak gazki, ktre powica si w Niedziel Palmoic poniewa maj charakter sacramentale. Jeeli we wspomnianych zwycz_ jach okresu Boego Narodzenia zabobon pogaski, o ktrym wiksze^ ludzi ju nie pamita, cile zespoli si ze witem chrzecijaskim, tym bardziej, tak si stao w tym obrzdzie Niedzieli Palmowej, poniew stare zwyczaje zostay w nim uwicone moc liturgicznego powice: Gdy ydzi radonie witali gazkami palm i okrzykami hosanna" Pa: wjedajcego uroczycie do Jerozolimy, po prostu zoyli Mu hod. Rzs jerozolimskie nie mogy by wwczas wiadome znaczenia tego, co czyni: Gdy jednak chrzecijanie po zdobyciu wolnoci religijnej pod koniec IV zaczli w

Ziemi witej obchodzi pamitk wydarze z ycia Chrystu na miejscach i w dniach, w ktrych niegdy si one dokonay, to czynili z pen wiadomoci ich znaczenia: w gazkach oliwnych widzieli symb miosiernej mioci Zbawiciela, w gazkach palmowych - zwycistwo Chri tusa nad mierci i piekem;, symbolika ta czsto znajduje wyraz tak_ w pismach Ojcw Kocioa. w. Ambroy i kilku innych Ojcw Kocio widz w gazkach rwnie symbol yciodajnej aski Boej, zawsze zielon wieoci cnoty i dobrych uczynkw. Nie powicano jeszcze wwcz. gazek. Dopiero gdy zwyczaj uroczystej procesji z palmami powoli roi: szerza si ze Wschodu na Zachd, uksztatowa si obrzd Benedict:. Palmarum, powiadczony po raz pierwszy w sakramentarzu z Bobbic (przeom VII i VIII w.). Obrzd powicenia przekazany przez ten sak-ramentarz skada si z Collectio, Contestatio i waciwej modlitwy powicenia, ktra mwi nie tylko o symbolice gazek palmowych jakc znaku zwycistwa Chrystusa nad mierci i piekem oraz naszej nadziei na przysz chwa, lecz take podkrela, e dla wszystkich, ktrzy zanosz je do swych domostw bd je spoywaj, stanowi one moc skuteczn przeciw wszelkim chorobom i zasadzkom wroga. Widzimy wic, e dawna wiara ludowa zostaje w tym wypadku wzmocniona wielkim szacunkiem, jaki chrzecijanie okazywali wszystkim rzeczom uwiconym moc ich uywania w czasie suby Boej. Zaterr. rwnie gazek, ktre niesiono w procesji, uywano dla obrony przed wszelkim zem zagraajcym domostwu i jego mieszkacom, zanim jeszcze ta ich skuteczno znalaza wyraz w formule powicenia. Nie formu1 Czci roliny 211 , zachowa ? te wielo-m w domu l jemioy 8d wkada *% zby na ludzi :a widzi -jcego dobra rednio zek w. n chop-^dzenio-lane na mniejsze Palmow, zwycza-ikszo skim, to oniewa .icenia. .na" Pana id. Rzesze d czyniy. iec IV w. Thrystusa czynili to .A symbol o Chrys-:az take Kocioa :

zielonej wwczas owoli roz-' Benedictio z Bobbio ten sak-clitwy po-n-ych jako I nadziei na - zanosz je przeciw tu wzmoc-stkim rze-Zaterr. Dny przed k zanim jesz-fie formua . .>wiem stworzya ten zwyczaj, lecz od dawna pielgnowany wrd ludu rv.yczaj da powd do wczenia owych zwrotw do formuy powicenia; przez to zwyczaj ludowy zosta niejako uznany przez Koci, a oczekiwane skutki zostay przypisane nie gazkom palmowym jako takim, lecz sypowiedzianemu nad nimi bogosawiestwu." 102 Koci wschodni ku czci Ducha witego, udzielajcego peni ycia, przystraja w Zielone witki domy i mieszkania wie zieleni - sym-;oiem nigdy nie koczcego si ycia i aski Boej, a podczas liturgii zielonowitkowej wierni trzymaj w rkach kwiaty i zielone gazki. Wdzicznym sercem przynosz Bogu, swojemu Panu, pierwociny natury, car wczesnego lata. Za pomoc obrazu gazek, ktre trzymajc w rku oczekuje si powtrnego przyjcia Pana, jedna z przypowieci" w Pasterzu Hermasa przedstawia ycie chrzecijaskie. Autor, chrzecijanin yjcy na pocztku II w., widzi ogromn wierzb, ktra osania gry i rwniny, a pod jej oeniem zeszli si wszyscy wezwani w imi Pana. Przy wierzbie tej sta lio Paski, peen chway i bardzo wysoki z sierpem w rku. cina on czie wierzby i rozdawa ludowi, ktry pod ni si chroni (...) Owo ewo wielkie, osaniajce gry i rwniny, i wszystk ziemi, jest to iwo Boe dane caemu wiatu. A prawem tym jest Syn Boy, goszony po krace ziemi. Ci w cieniu drzewa, to ludzie, co usyszeli goszon k i w Niego uwierzyli. Ten Anio wielki i peen chway to Micha. On wadz nad tym ludem i nim rzdzi" 103. LW nastpnych rozdziaach anio da, aby zwrcono rozdane gazki, ktrego gazka wypucia, dziki naleytemu postpowaniu, wiee i, zostaje w nienobiaej szacie doprowadzony do bram Miasta Nie-skiego i otrzymuje, jako nagrod, piecz i wiece. Jzyk tej wizji, waciwy prawu tajemnicy (disciplina arcani) pierw-ch chrzecijan, pozwala si tumaczy nastpujco: Chrystus, Logos, iwdziwe Drzewo ycia, w witym prawie Ewangelii daje nam regu a, co wicej ofiaruje nam, samego siebie. Dar aski musi jednak wyraz w yciu kadego

czowieka, a w dniu sdu trzeba go zoy JoGerze wraz z cnotami, ktre dziki niemu si objawiy. Cnota za jest :istwem nad sob samym, a zwycistwo to naley do triumfu, po y wprawdzie sign sam Chrystus, ale a do koca czasw dopenia w swoich mistycznych czonkach. W ten sposb tworzy jedno sym-gazki-zwycistwa oraz gazki-dobrych uczynkw. Dlatego rwApokalipsa w. Jana (7,9) mwi o wielkiej gromadzie ludzi stojcych led tronem, odzianych w biae szaty i trzymajcych w rkach palmy. Sztuka take pozostaje pod wpywem tych obrazw o dopenieniu pcistwie. icie pczniej pki na drzewach i ukazuje si pierwsza ziele, rado ziej przepeniaj ludzkie serca. Mina bowiem zima, rozpoczyna si sna. W swojej mowie o rzeczach ostatecznych powiada Pan: A od vego drzewa uczcie si przez podobiestwo! Gdy jego gazka staje 1 A. Franz, Benedictionen im Mittelalter, t. 1-2; Freiburg 1909, t. 1, s. 481. Pasterz LXVII (1/1-2, LXIX) (3) 2-3 (przypowie VIII), w: Pierwsi wiad-t, s. 292, 295 n. 212 Roliny si soczysta i licie wypuszcza, poznajecie, e zblia si lato" (Mt 24,32; Mk 13,28). Zdaniem Korneliusza a Lapide104 ludy pierwotne zryway mode licie z drzew i spalay je jako ofiar dzikczynn dla Pana, ktry je stworzy. W liciach pokrywajcych na wiosn drzewa i krzewy, usychajcych i opadajcych w jesieni dostrzega si obraz szybko przemijajcego ycu ludzkiego, jego rozkwitania (por. Prz 11,28), nietrwafoci i kruchoci (per Hi 13,25; Iz 64,5), a nawet obraz przemijania wiata (por. Iz 34,4). Jedno pokolenie zastpuje drugie, tak jak mode listowie na drzewie usuwa stare, zwide (na dbach): Jak gste licie na bujnym drzewie, jedne spadaj, a drugie wyrastaj, podobnie pokolenia ciaa i krwi, jedno umiera, a drugie si rodzi" (Syr 14,18).

Licie s ozdob drzew. Chroni owoce zarwno przed nadmierny: arem soca, jak i przed wyrzdzajcymi szkody burzami. w. Ambro; przenosi wzajemne zwizki midzy listowiem a owocem na paszczy z::-duchow. Porwnuje cnoty moralne czynnego ycia do lici, za cne: ycia wewntrznego, tj. wiar i kontemplacj, do owocw: dziaaniu r. powinno brakowa wiary, a kontemplacja tajemnic Boych musi potwie-dza si poprzez dobre uczynki105. Bardzo wielu egzegetw uwaa, e licie s symbolem sw. Boskie w\: wiedzi Pana i nauki Jego nastpcw nie przemin, tak jak czytamy w Ps 1 A licie jego nie widn". S to bowiem licie drzewa ycia Chrys:. i su do leczenia ludzkoci, tak jak przepowiedzia Ezechiel (47,12); pr z Patmos oglda za wypenienie jego prorockich sw (Ap 22,2). Natomiast puste sowa bez uczynkw podobne s do bogactwa lisc. nieurodzajnym drzewie. Uprawiajc drzewa i krzewy owocowe faktycs obserwuje si, e szczeglnie obfite w listowie drzewa i krzaki winon przynosz najmniej owocu. Pan przeklina drzewo figowe, na kt znajduje tylko licie (por. Mt 21,19). Jest ono dla Niego obrazem Synaj ktrej nauczyciele nie przynosz adnych dobrych uczynkw, lecz ni do drzew o przebogatym listowiu celuj w gadulstwie i zawt nadziej wierzcego ludu na oczekiwane bogosawiestwo owocu1' Inne znaczenie nadaje si cieniowi, ktrego uycza gste listowie wa. W upragnionym jego cieniu usiadam" - powiada Oblubienica v. ni nad Pieniami (2,3), ktra porwnuje swego Oblubieca do j w. Bernard, komentujc to miejsce, wypowiada znamienne -Umbra eius caro eius" - Jego cie jest jego ciaem (...) jak miaoh nie ocienia mnie, ktry spoywam je w misterium (...) Jestemy w c. dopki wdrujemy w wierze, a nie w widzeniu107. W sztuce czciej spotykamy si z ornamentami przedstawialicie ni z ornamentami kwiatowymi. U Egipcjan przewaaj wprs, motyw stylizowanego kwiatu lotosu i papirusu, u Asyryjczykw - r, Grecy jednak wykazali si szczegln biegoci w stylizowaniu akantu na architrawach i kolumnach, palmet w rnym ukadzie, a splotw bluszczu; te ostatnie zwaszcza w ceramice. Rzymianie p: wiele ze sztuki helleskiej, akant jest rwnie ulubionym motywem 104 Por. Commentaria in Scripturam Sacram, Paris 1891, t. 9, s. 564.

105 Por. Explanatio super Psalmos XII cap. 1, 41; PL 14, 987. loe por Ambroy, Expositio Evangelii secundum Lucam VII 161. 107 Sermones in Cantica canticorum 48. It 24,32; :le licie worzy. v. njcych i ycia i (por. 4). r *a drzewie rm. drzewie. rwi, jedno *c miernym * Ambroy # jtaszczyzn a% za cnoty paaniu nie potwierxie wypom w Ps 1,3 a Chrystusa ZJL2); prorok lici nt faktyczni-. & winoro' na ktryr 1 Synagog: lecz podob zawod;. :u106. iwie drze r.ica w Pie s io jabor. *r.ne sowf. triaoby on my w cieniu stawiaj cyr 4 wprawdz: - rozet;, .aniu li ie, a tak: -.ie przeje ,vem w re Czci roliny 213 r.esansie i baroku. Gotyk obfituje w rne ornamenty zoone z lici. Czyme innym s jego abki, kraby i kwiatony, jak nie fantazyjnymi motywami lici o swoistej stylizacji? Rwnie w obramowaniach i inicjaach malarstwa miniaturowego duo miejsca zajmuj motywy splecionych z sob pdw okrytych limi. Niektrym z tych ornamentw, zarwno w plastyce, jak i w malarstwie, naleaoby zapewne przypisa wasn symbolik, ktrej nie moemy jednak tu w szczegach przeledzi108. W kadym razie u podstawy ich znajduje si idea, aby natur -volnion od jej realiw wczy w sfer sakraln i poprzez jej pikno uwielbi Boga. Owoce

Owoc jest celem i dopenieniem rozwoju kadej, wedug jej szczeglnego gatunku, roliny, a bdc nosicielem nasienia warunkiem jej dalszego ~:zkrzewiania si, jeli oczywicie nie dokonuje si ono w innych sposb por. Rdz 1,12). Okrelenie owoc" symbolicznie przenosi si rwnie na potomstwo rodzaju ludzkiego. De fructu ventris tui ponam super sedem tuam" Ps 132,11) przyrzeka Pan krlowi Dawidowi. To proroctwo spenio si * Mesjaszu. Owocem" najwyszej miary, jaki wydaa nasza ziemia (por. Z*mia), to Chrystus, zrodzony z Maryi, najczystszej dziewicy. Dlatego Ebieta wita J sowami: Bogosawiona jeste midzy niewiastami i bo-fosawiony jest owoc Twojego ona" (k 1,42). _Owocami" w sensie duchowym s rwnie dziea czowieka (por. Mt Tie-27; J 15,5). Symbolika poszczeglnych owocw zostaa omwiona, gdy rozpatrywa-mc symboliczne znaczenia odpowiednich drzew.) Ciernie .Przeklta niech bdzie ziemia z twego powodu (...) Cier i oset bdzie ona rodzia" (Rdz 3,17 n.). Tak brzmi wyrok Boga skazujcy Adama, skuszony przez Ew spoy zakazany owoc. Sowa tego wyroku nie czaj jednak, e Bg pozwoli rosn cierniom i kolcom dopiero po rechu pierworodnym. Rosy ju i przedtem, tylko nie wyrzdzay szkd. fraz jednak rozpleniy si i jako uciliwe chwasty utrudniay czowie-i uprawianie roli, sprowadzay na cierpienia i niepowodzenia i tym rr.ym stay si typowym symbolem kary za grzechy i ziemskiego trudu. Upyno wiele tysicy lat. Nastaa penia czasw i oto tym symbolem ty, cierpienia i blu pozwoli sobie Zbawiciel ukoronowa sw naj-tsz gow i tak uwici ciernie i uczyni je narzdziem zbawienia ,ta. W Palestynie w suchej porze roku kolczaste krzewy zarastaj cae ie ziemi. Pismo wite zna co najmniej dwadziecia nazw na ich lenie. Gdy prorocy, zwaszcza Izajasz, mwi o wygnaniu ydw Wystpujce czsto w romaskiej rzebie wizki lici interpretuje si niekiesymbolicznie, widzc w nich rdo siy tego, co ywe i podne", a wic to, co

ieniuje yciem" (por. W. von Blankenburg, Heilige und ddmonische Tiere, ig 1943 (19752), s. 151. 214 Roliny i o spustoszeniu ziemi ojczystej, wspominaj o plenieniu si tych rc-po caej ziemi: W owym dniu wszelki obszar, tam gdzie jest tysic winnych szczep wartoci tysica syklw srebrnych, bdzie pastw gogu i cierni, strzaami i z ukiem wejdzie tam [myliwy], bo caa ziemia bdzie [po kryta] gogiem i cierniami. A we wszystkie gry, ktre si upraw:ii motyk, nikt si nie zapuci, bojc si gogu i cierni" (Iz 7,23-25; por. 5J 9,17; 27,4;, 32,13; 34,13). Pismo wite w wielu miejscach mwi o cierniach w znaczeniu prz^ nonym. Porwnuje do nich ludzi zych i bezbonych (Mi 7,4; Iz 32,12 oraz to, co jako duchowy cier drczy i rani zarazem ciao i dusz. Czste Pan w swej mdroci obsadza krzewami ciernistymi drogi czowieka, aby odwie go od bdnych cieek i prowadzi drog wiodc do prawdziwego celu. W Ksidze Ozeasza znajdujemy sowa Pana: Dlatego zamkn jej drog cierniami i murem otocz, tak e nie znajdzie swych cieek" (2,8). Wedug sw Zbawiciela z przypowieci ewangelicznej o siewcy rwnie to, co przyjemne w porzdku naturalnym, moe okaza si w znaczeniu nadprzyrodzonym krzewem ciernistym i by przeszkod w rozwoju dobrego nasienia: To, co pado midzy ciernie, oznacza tych, ktrzy suchaj sowa, lecz potem odchodz i przez troski, bogactwo i przyjemnoci ycia bywaj zaguszeni i nie wydaj owocu" (k 8,14). W homilii do tej perykopy ewangelicznej powiada w. Grzegorz Wielk. Kt by mi kiedy uwierzy, gdybym chcia ciernie tumaczy ja!--. bogactwa, zwaszcza e te pierwsze kuj, a te drugie ciesz? A jednak cierniami, gdy ukuciami cigych trosk kalecz ducha, gdy pocigaj grzechu, powoduj, e krwawi on jakby odnis ran."109 Tak, cierniem jest kady grzech - powiada znowu w. Grzegorz w Mc raliach, komentujc sowa z Ksigi Hioba (20,10) - poniewa kiedy pre wadzi do uciechy,

ukuciem swoim rani ducha. Kady czowiek sprawiec liwy i pokutujcy powiada: Nawrciem si w ndzy mojej, gdy tk'v cier" (Ps 31,4 - Wlg)no. Symbolem grzesznej i cierpicej natury ludzkiej s rwnie cier: w wielkiej wizji Mojesza, ktr otrzyma pod gr Horeb, dokd zapc trzod swego tecia: Wtedy ukaza mu si Anio Paski w pomie ognia, ze rodka krzewu, [Mojesz] widzia, jak krzew pon ogr. a nie spon od niego" (Wj 3,2). w krzak kolczasty oznacza nastpnie lud Izraela cierpicy w ni-. egipskiej: nie bdzie on zniszczony, lecz ywy wyjdzie z pomieni uc Jednake ten sens dosowny kryje w sobie znaczenie bardziej wzn: z uciemionego narodu ydowskiego wyjdzie Mesjasz. Sowo Boe pc ne do poncego ognia czy si z natur ludzk wzit z upadego z lenia i nie niszczc jej przenika arem swego Bstwa. Prawdziwie cudc wizja, przed ktr Mojesz zdejmuje obuwie i zasania swe oblicze! Ta wzniosa tajemnica kryje w sobie jeszcze inn tajemnic: M ktra daje wiatu Boga-Czowieka, pozostaje nienaruszona w swoim wictwie, podobnie jak w krzew ciernisty nie doznaje adnego uszcze od pomieni ognia. 109 Homiliae XL in Evangelia lib. I, hom. 15, 1; PL 76, 1131. 110 Moralia lib. XX, cap. 10, 21; PL 76, 150. Aromatyczne substancje rolinne 215 ych rolin ^szczepw **erni. Ze *tdzie [po- uprawiao "3^-25; por. 5,6: aaczeniu prze-* T.4; Iz 32,12 dusz. Czsto tdowieka, aby *i*c do praw-4B .Dlatego za- swych

y rwnie f znaczeniu & -:zwoju dob-y suchaj oci ycia rz Wielki: czy jakc A jednak s pocigaj dc orz w Mo-kiedy pro-sprawied-gdy tkwi ciernie zapdzi omieniu ogniem. w niewoli ni udrki. wzniose: :e podob-ego pokocudowna :e! r: Matka. :im dziezczerbku W ten sposb wizja przywdcy Izraela staa si jednym z najpikniejszych symboli maryjnych, ktry opiewa Koci w wito Obrzezania Paskiego i Oczyszczenia Najwitszej Maryi Panny: ..Rubum, quem viderat Moyses incombustum, conservatam agnovimus ".;am laudabilem virginitatem: Dei Genetrix, intercede pro nobis." ni W cyklach maryjnych od XII do XVII w. gorejcy krzew ciernisty naley c najbardziej znaczcych symboli. Motyw ten wykuwano zarwno w kaeniu, jak na przykad na gotyckich portalach katedr francuskich w La-. Chartres, jak i czsto wykorzystywano w kocielnym malarstwie snnym i miniaturowym, w malowidach na szkle, w tkactwie i hafciar5. Aromatyczne substancje rolinne Cwagi oglne Da staroytnych ludw Wschodu i ludw z nimi ssiadujcych substan- o miym zapachu nie przedstawiay wartoci tylko uytkowej, lecz byy iecznoci yciow. Czy to w postaci pynnej, czy to uywane jako tido, odgryway zarwno w yciu prywatnym, jak i w kulcie religij-tak wan rol, e

uwiadomienie jej sobie jest liturgicznego znaczenia.

nieodzowne do imienia ich biblijnego i

Wszystkie aromatyczne substancje, z wyjtkiem onyksu (paznokie mola . o ktrym wspominaj starotestamentowe ryty ofiar kadzielnych, s rcrawdzie pochodzenia rolinnego, stanowi jednak w symbolice odrb-il Lrup, gdy ich znaczenie zasadza si przede wszystkim na miej woni. Niektre z nich, mianowicie kadzido, mirra i aloes, maj, oprcz wspl-wasn symbolik, ktrej rdem jest jednomylna interpretacja Kocioa. Symbolika balsamu i nardu zostaa ukazana mniej wyra-a przecie i te obydwie aromatyczne substancje, o ktrych wspo-aj Ksiga Wyjcia (30), Pie nad Pieniami (4,14) i Ksiga Syracha L20 n.) take poddawano szczegowej interpretacji, jednake jej wyniki tak odmienne, e trudno je uzna za wyjanienie. Oglnie mona jeynie powiedzie, i wskazuj na co nadzwyczaj subtelnego, duchowe-jp, co, co mona uchwyci jedynie zmysem wewntrznym.112 Ten zmys Ktaje otwarty chrzecijaninowi w czasie chrztu: Effeta, to znaczy: Wwrz si, aby mg odczu wo Boej sodyczy" - mwi kapan do Krzymujcego chrzest, dotykajc jego uszu i nozdrzy i czynic go przez podatnym na tchnienie Ducha Boego,U3 wraliwym na tchnienie Boej" (Mdr 7,25). l_wWo Boskich maci - powiada w. Grzegorz z Nyssy - nie jest zapawyczuwanym przez nozdrza, lecz woni pewnej, niematerialnej Breviarium Romanum. Die 2 Februarii, In Purificatione B. Mariae Virginis I Vesperis, Antipiona 3, s. 1055. : ..Mia wo (ecoia) w jzyku religijnym i w wiecie idei religii chrzecijanaley do powszechnych i zmysowo uchwytnych znamion ingerencji wiata yrodzonego w wiat ziemski" (por. G. Kittel, G. Friedrich, Theologisches buch zum Neuen Testament, t. 1-9, Stuttgart 1933-79, t. 2, s. 810). Chrzest, w: Msza rzymski, s. 1328 n. : ..I Pna ! 216

Roliny i umysem pojmowalnej mocy, ktra wraz z tchnieniem Ducha umolh wdychanie sodkiej woni Chrystusa" 114; Zapach niebiaskiej maci nies.e niezwyk rado, jeli porwna si go ze znanymi nam aromatami".115 Jednak ten aromat nie pozostaje ukryty: Lecz Bogu niech bd dzi.-. - woa w. Pawe - za to, e pozwala nam zawsze zwycia w Chrystus.; i roznosi po wszystkich miejscach wo Jego poznania. Jestemy bowie-mi Bogu wonnoci Chrystusa, zarwno dla tych, ktrzy dostpu; i zbawienia, jak i dla tych, ktrzy id na zatracenie; dla jednych jest zapach miercionony - na mier, dla drugich zapach oywiajcy -ycie" (2 Kor 2,14-16). Mi woni Chrystusa jest wic dziaalno apostolska, ywy przykl woanie witoci", w jzykach romaskich: Odr (wo) sanctitatis". Przez te wonne olejki rozumiemy cnoty, a mianowicie: mdro, umiskowanie, mstwo, roztropno i inne tego rodzaju, ktrymi namaszcz: kady podug swoich moliwoci i wasnej woli, w rny sposb roztacza:, ten miy zapach (...) Ale wszystko to niczym jest w porwnaniu z absolutr.i cnot, ktr, jak powiada prorok Habakuk, zawiera w sobie niebo."116 Balsam Opobalsamum" (ng - wypywajca ciecz rolinna) jest taw, a: matyczn ciecz, ktra w lecie sczy si w bardzo znikomych iloci z kory pewnego gatunku krzaku tropikalnego, rododendronu balsamie. nego. Chcc uzyska jej wicej, nacina si kor, jednake jako t: uzyskanej balsamicznej cieczy nie dorwnuje jakoci cieczy samorzut:. sczcej si z kory. Zdaniem Pliniusza117 naci tych powinno si dokonywa po stronie wschodniej, eby paday na nie promienie wschodzcego soca. Nie wolne posugiwa si w tym celu elaznym noem, a jedynie kawakami szka odamkami koci czy ostrymi kamieniami. Krzak pozwala si rani, ab;. leczy rany innych" - powiada Konrad z Megenbergu; balsam uchod niegdy w medycynie za cenny rodek leczniczy, zwaszcza przy leczer.: ran (por. Jr 8,22; 46,11). Jego zapach jest mocny i cierpki, dlatego hardz chtnie uywali go w staroytnoci mczyni, uwaajcy, e bardzie. subtelne zapachy s

odpowiednie dla kobiet. Balsama me capiunt, haec sunt unguenta virorum" gosi jeden z epigramw Marcjalisa. Nazwa balsam" pochodzi z hebrajskiego sowa balsam o podstawowyrr znaczeniu rdzenia: dobrze czynicy, przyjemny". Zdaniem Jzefa Flawiusza119 pierwsze sadzonki krzewu balsamu przy wioza do Palestyny krlowa Saby; uprawiano je pniej w ogrd: Salomona w Jerychu i Engaddi. Nastpnie daa krlowi sto dwadzie; talentw zota i bardzo duo wonnoci oraz drogocennych kamieni. Ninie przyniesiono wicej wonnoci od tych, ktre krlowa Saby c krlowi Salomonowi" (1 Krl 10,10). W Pimie witym balsam wymit si wrd drogich towarw wiezionych do Egiptu przez karawan, ku 114 In Cantica canticorum, hom. I; PG 44, 780. 115 Tame. 116 Tame; PG 44, 781. 117 Por. Historia naturalis XII, 25. 118 Epigrammaton liber XIV, 54. 119 Por. Antiuitates Iudaicae VIII 6, 6. Aromatyczne substancje rolinne 217 loliwia :i niesie ni".115 dziki rystusie oowiem Dstpuj jest to cy - na zykad, atis". umiar-szczeni, absolutn 116 i ataw, arotxh ilociach i balsamiczni jako tak u; *morzutnie

po stronie Nie wolno i szka, rani, aby uchodzi1. leczeniu o bardzc .- bardzie :iunt, haec '.18 tistawowyrr. amu przy- ogrodach dwadziecia i ,~-meni. Nigd;. Saby daia ..r: wymieni:. *an, ktre. - .nowie Jakuba sprzedali swego brata Jzefa. Wspomina o nim rwnie Rdz 43,11; Jr 46,11; 51,8; Ez 27,17.120 Balsam zajmuje drugie miejsce wrd wonnoci, do ktrych porwnuje .e mdro Bo (Syr 24,20 n. - Wlg). Liturgia odnosi ten tekst rwnie :j Najwitszej Maryi Panny. W Ni zostaa wlana - jak mwi w. 3ernard - obfito balsamu aski. Sowami gratia plena" pozdrawia J anio, dlatego te rozlewa Ona wok siebie wo aski. W sposobie uzyskiwania balsamu dostrzega w. Ambroy obraz aski Chrystusa wypywajcej z rany Jego boku: ..Std opobalsamum oznacza wycinity sok, dlatego e po przebiciu -rzewa balsam wypywa przez otworzon szczelin. Przebity Jezus wyla v:c wo odpuszczenia grzechw i odkupienia." 121 Balsam stanowic cz skadow witego krzyma, ktrym Koci dokonuje sakramentalnych namaszcze, zajmuje naczelne miejsce wrd ?: mbolicznych substancji aromatycznych. Do liturgicznego uytku wolno losowa tylko prawdziwy balsam arabski, palestyski albo indyjski. W obrzdzie powicenia krzyma witego w Wielki Czwartek po-r*1ca si balsam, zanim zostanie on zmieszany z oliw, osobno, odnawiajc nastpujc modlitw: _Boe, sprawco niebieskich tajemnic i wszelkich cudw, wysuchaj, prosimy, mody nasze i spraw, niech ta wonna ciecz sczca si jak za t suchej kory (ktra, wydzielona na ksztat potu przez yzn ga, Dogaca nas olejem

kapaskiego namaszczenia) stanie si godna Twoich tajemnic i uwi j, udzielajc Twego bogosawiestwa" 122. Co dla sakramentu bierzmowania oznacza balsam zmieszany z oliw yjania Katechizm Soboru Trydenckiego: C innego symbolizuje balsam, ktrego zapach jest tak miy, jeli nie ludzi wierzcych, ktrzy udoskonaleni sakramentem bierzmowania rozcrzaj sodki aromat wszystkich cnt, tak, e mona powtrzy sowa ostoa: Jestemy mi Bogu wonnoci Chrystusa*. Oprcz tego bal-ma tak waciwo, e wszystko, co zostanie nim pomazane nie ja zepsuciu. Wydaje si, e jest to najzupeniej odpowiedni symbol dla zania mocy tego sakramentu, poniewa jest rzecz pewn, e dusze srnych, przygotowane dziki asce niebieskiej udzielanej podczas bierz-*"ania, atwo mog ustrzec si zarazy grzechu"123. Kadzido Prawdziwa wo kadzida (thus, incensum) wydziela si w czasie spalenia *icy, ktra sczy si z kory dwch rodzajw drzewa bosweliowego postaci tawych, ledwie przezroczystych kropli. Krople wyciekajce uralnych szczelin s wyszej jakoci ni te, ktre uzyskuje si dziki laniu kory. iniem Pliniusza i innych staroytnych autorw gwnym obszarem ikcji kadzida bya Saba w Arabii; na drugim miejscu wymienia si tekcie Wulgaty kilka razy terminem resina zastpuje si okrelenie: Expositio in Psalmum 118, sermo 3, 8; PL 15, 1290. - Msza rzymski, s. 328. Catechismus ex decreto Concilii Tridentini, ed. stereotypica uinta, Ratis-,e 1896, pars II, cap. III, s. 153. 218 Roliny Abisyni i Indie. Greckie nazwy drzewa kadzidowego Ai/3avog i otrzymywanej z niego ywicy AifiavwTg nie maj adnego zwizku z grarr. Libanu, lecz wywodz si z hebrajskiego lebonah. Egipcjanie, chcc cie-szy si wonnym

kadzidem, sadzili drzewa bosweliowe albo zdobywali j drog wymiany handlowej. Hieroglify okrelaj je jako co byszczcego (candidum). Do sporzdzania pachncego kadzida, ktrego skad dobie rano stosownie do czasu i okolicznoci jego spalania, Egipcjanie posiada szczegln zdolno. Sztuk byo zwaszcza przygotowanie takiej miesza niny kadzida, ktrej dym unosiby si prosto w gr. Izraelici wasna w kraju nad Nilem, w ktrym spdzili 430 lat, nauczyli si przygotowywania korzennych wonnoci. Sporzdzano te imitacje kadzida z ywic; drzew iglastych, jednak nie dorwnyway one zapachowi prawdziweg kadzida. Wysoka warto kadzida wynikaa z roli, jak mie wonie odgrywah w yciu i religijnym kulcie zarwno ludw Wschodu, jak i Grekw i Rzymian, ktrzy od nich przejli zwyczaj palenia kadzide. Mia we: oczyszcza i ozdabia" - mwili Egipcjanie. Palenie aromatycznych sub stancji miao napenia woni pomieszczenia mieszkalne i szaty ora; usuwa przykry zapach. W czasie pogrzebu dostojnikw spalano kadzie a, by zneutralizowa przykry zapach rozpoczynajcego si procesu roc kadu ciaa. Cesarze rzymscy byli przy takich okazjach niezwykle roz rzutni. Okadzanie byo take jednym z wyrazw hodu, ktre okazywar. wadcom w czasie uroczystych pochodw. W ogle byo zwyczajer orzewianie osb cieszcych si powaaniem woni, ktra odwie: oblicze". Tym bardziej pielgnowano go w wityni, przed oblicze.-bogw, jako wyraz nalenego im uwielbienia. Uczestnikw za takic: kultowych uroczystoci kadzido miao oczyszcza, oywia, podno:: na duchu i wprawia w witeczny nastrj. Jego tajemnej sile przypisywano dziaanie apotropaiczne, przede wszystkim jednak wierzono, ze dziki niemu mona nawiza kontakt z wyszymi mocami. W ulatywr niu w gr i rozprzestrzenianiu si kbw kadzida widziano przeja bstwa, w woni - co, co przynaley do jego istoty i jest prawdziw wonnoci boga. Kadzido nie tylko miao by darem, tak jak inne ofiar, lecz miao pomnaa si, ktra waciwa jest bstwu i ktr ono prze kazuje ludziom. Istotna jest jednak intencja towarzyszca tej ofierze ofiarowanie miej woni, ktra cieszy bogw i czyni ich przychylnyrr. ludziom. Kadzido miao udziela woni boskiej rwnie zmarym i uycza ir w ten sposb ycia i siy oraz podnosi ich do wsplnoty bogw. Chocia to pogaskie pojmowanie funkcji kadzida musiao ulec zmiana w religii ydowskiej i chrzecijaskiej, to jednak wonne oboki dyrr... kadzielnego

zachoway swoje znaczenie uduchowienia, denia wzwy: ofiary i modlitwy, ktre nieomal narzucao si samo przez si (sowa #i &vcia - ofiara i thus s etymologicznie spokrewnione). W kulcie Jahwe kadzido nabrao charakteru symbolu prawdziwie sakralnego. Prawo Mojeszowe postanawiao, e bezkrwawe ofiary (z wyj:-kiem wymienionych w Kp 5,11 i Lb 5,15) naley posypywa kadzidle (Kp 2,2.15.16). Mylc antropomorficznie, chciano Bogu ofiarowa r tylko co smacznego, lecz take odznaczajcego si mi woni. Prawo rwnie nakazywao, aby kadzida dodawano do obydwu stosw chlebc pokadnych, uoonych przez kapanw na czystym stole i zmieniany e Aromatyczne substancje rolinne 219 otrzymy-z grami |chcc cie-sbywali je lezcego" id dobie- oosiadali mieszawanie rygotowy-z ywicy irdziwego igryway i Grekw won :ych sub-Jszaty oraz to kadzid-:esu roz-t-kle roz-cazywano wyczajem odwiea obliczem fta takich podnosi przypisy-trzono, e ulatywa-przejaw rawdziw ofiary. i ono prze-ej ofierze: 5-chylnymi izycza im zmianie otoki dymu ia wzwy, sowa &vcu. iwie sak-(z wyjtadziderr. owa nie Prawo te chlebw enianych Kadego szabatu. Zdaniem Jzefa Flawiusza124 pniej napeniano ziarn-sami kadzida mae zote miseczki, ktre kadziono na uoonych w stosy plackach

chleba. Przepis o tym dodatku wiadczy, e prastare znaczenie sadzida odpowiadao mylom i zamiarom Boga. Ta wonna substancja iaa podnosi sakralny charakter daru ofiarnego, jego przynaleno do 3oga oraz symbolizowa usposobienie uwielbienia, ktrym powinni od-rr.acza si skadajcy ofiar. Na otarzu za kadzenia, ktry sta przed zason witego witych i by bardzo wity dla Pana", a take w kadzielnicy, z ktr najwyszy kapan co roku w wielkim Dniu Pojednania wchodzi do witego Swi-:>ch, spalana bya przed Panem specjalna mieszanka wonnych korzeni. Sporzdzano j mieszajc takie same iloci mirry, onyksu, galbanum . Kadzida. Skadniki te, dokadnie je rozcierajc i mieszajc z sol (symbol przymierza), przygotowywali lewici w jednym z pomieszcze przylegaj--. ch do wityni. Pniej rabini zalecali dodawa do tej wonnej mieszanki ,eszcze dwanacie innych korzeni. Tekst wity zamyka wyliczanie ich skwarni: Kadzida w ten sposb przygotowanego nie bdziecie robi dla aebie, gdy powicone jest ono dla Pana. Ktokolwiek by zrobi podobne, by si rozkoszowa jego woni, bdzie wykluczony ze swego ludu" (Wj 10.37 n.). Kadzido to byo wic wycznie przeznaczone dla Boga, byo ymbolem najczystszego uwielbienia. Kadego ranka i wieczoru kapan penicy sub mia je skada w ofierze na otarzu kadzenia. Wanie czasie skadania ofiary kadzenia zdarzyo si, e Archanio Gabriel kaza si Zachariaszowi i oznajmi mu o narodzinach tego, ktry mia przygotowa lud izraelski na przyjcie Chrystusa (por. k 1). Inne znaczenie miay oboki kadzida, ktrymi najwyszy kapan okry-Ark Przymierza, wstpujc raz w roku do witego witych: miay "na przebaganie dla ludzi, a jego samego uchroni od mierci, ktra iaa spotka kadego, kto ogldaby tron Najwyszego nieprzesoni-oczami (Kp 16,12 n.). Przebaganie wyjedna te obrzd okadzania, ktrego dokona Aaron obozie Izraelitw, aby oddali kar Bo od szemrajcego ludu (Lb IT.-15). Aaron jest tu typem Chrystusa, Boskiego Porednika, ktry mi i swojej ofiary na krzyu wybawi ludzi od mierci grzechu. Take w ksigach mdrociowych mwi si wiele razy o kadzidle jako symbolu uwielbienia Boga, a nadto o duchowej woni, ktr wydzielaj re uczynki i wity sposb ycia. Zachca do nich swoich uczniw zyciel mdroci: Wydajcie z siebie mi wo jak kadzido (...) a pie-ie pie chway" (Syr 39,18 n. - Wlg). Zapach kadzida

przenika te Oblubienicy (Pnp 4,11). Ona jest typem Kocioa sprawujcego i, a w swym uduchowieniu uwaa si j sam za virgula fumi, obok szcego si prosto w gr pachncego kadzida. Take Mdro , ukryta posta Chrystusa Starego Przymierza, mwi o sobie: Mi wydaam jak mirra wyborna, jak galbanum, onyks, wonna ywica k kadzida w przybytku" (Syr 24,15; Wlg 24,21; Quasi libanus non >us", tj. jak najlepsze kadzido pynce bez nacicia). Z kadzidem, spala si w ogniu, porwnuje Ksiga Syracha (50,9) arcykapana Dna, ostatniego ze sawnych mw", ktrego chwali za wype-;- suby liturgicznej. Wymienione tutaj teksty z ksig mdrocio Por. Antiuitates Iudaicae III 10,7. 220 Roliny wych, z wyjtkiem ostatniego fragmentu, stosuje si w liturgii do N: witszej Dziewicy Maryi. Niektrzy egzegeci interpretuj w takim sen; ca Pie nad Pieniami. Ojcowie Kocioa od najwczeniejszych czasw s zgodni, e kadzie naley uwaa za symbol uwielbienia Boga. Wywody ich opieraj si : Ps 141,2: Niech moja modlitwa bdzie stale przed Tob jak kadzid! i na dwch miejscach z Apokalipsy. w. Jan tak w niej opisuje hod, ktc dwudziestu czterech Starcw oddaje Barankowi: Kady majc ha: i zote czasze pene kadzide, ktrymi s modlitwy witych" (Ap 5.-Nastpnie przedstawia wity prorok anioa, ktry stan przy otarz majc zote naczynie na ar, i dano mu wiele kadzide, aby da je w ofien jako modlitwy wszystkich witych na zoty otarz, ktry jest przed tr nem. I wznis si dym kadzide, jako modlitwy witych, z rki anic przed Bogiem" (8,3 n.). Jak zatem kadzido samo w sobie jest dobre i ma miy zapach - p wiada w. Jan Chryzostom - i wtedy najintensywniej wydziela sw we: kiedy wrzuci si je na ogie, tak te i modlitwa jest dobra sama w sob: Lepsza za jest i wonniejsza, gdy wypywa z gorcej i arliwej dusz kiedy dusza stanie si kadzielnic i rozpali w sobie wielki pomie."125 Kadzielnic w najwzniolejszym sensie jest sam Chrystus, ktry - jf powiada Cyryl Aleksandryjski - nosi w sobie zapach milszy ni wszystk co ponad wiatem, i wszystko, co stworzone, i nim napenia cay wh

Symbolika rozarzonego wgla (por. Wgiel) odgrywa take pewn r w symbolicznym znaczeniu kadzida, na co wskazuje jedna z mdl: liturgii w. Jakuba. W liturgii chrzecijaskiej kadzido mogo znale zastosowanie dopiero po przezwycieniu pogastwa i po znikniciu z ywej pamici wst: mnie o przeladowaniach za odmow zoenia ofiary kadzielnej prz wizerunkami bogw i cezarw. W yciu codziennym natomiast chrzecijanie uywali i przedtem kadzida, by napeni swe domostwa nr.'.* woni; uywali go take przy pogrzebach zgodnie z powszechnym, r..-religijnym, zwyczajem. Pierwsze wzmianki o naczyniach do okadza:, i pochodz z IV w., i od tego czasu pojawiaj si coraz czciej w spisa. darw w Liber pontificalis. Powodem bogatego zastosowania kadzida w liturgii - w obrzc-:. bizantyjskim jeszcze bogatszym ni w obrzdku rzymskim - jest war..? jego symbolika. Wyraa si ona rwnie w modlitwach powicenia k.. dzielnicy i kadzida; wiele takich modlitw zachowao si z okresu redr.: wiecza. Koci idzie, jak to przepowiedzia Izajasz (60,6), za przykade Trzech Krli, ktrzy skadajc nowo narodzonemu Zbawicielowi wia:: w darze kadzido oddali Mu hod jako Bogu i Najwyszemu Kapanom Nowego Przymierza. Pamita o witych kobietach, ktre z wonnoci:: jako symbolem cnt i dobrych uczynkw, przyszy do grobu Chrystus. Antycypuje apokaliptyczn liturgi niebiesk, podkrela jednak rwnie: egzorcystyczne dziaanie kadzida, poniewa przez powicenie staje s>. ono sacramentale i tak jak woda wicona ma przede wszystkim znacz nie rodka oczyszczenia: ma broni przed zasadzkami demonw i wszelkimi innymi zymi wpywami. Dlatego niektre przedmioty, ktre sir powica, nie tylko pokrapia si wod, lecz take okadza. Expositio in Psalmos 140, 3; PG 55, 430 n. Aromatyczne substancje rolinne 221 do Naj-sensie cadzido -. si na dzido" d, ktry c harf Ap 5,8). otarzu,

. ofierze jrzed tro-anioa ch - po-isw wo, w sobie. ej duszy; ie."125 ary - jak [wszystko, ly wiat, rwn rol modlitw dopiero wspo-nej przed st chrze-twa mi mym, nie sadzania spisach obrzdku wanie :enia ka-rednio:ykaderr. vi wiata lapanowi nociami. '. iirystusa. : rwnie staje si :i znacze-,v i wszelktre si Okadzanie, zwaszcza podczas uroczystej sumy, podnosi witeczny istrj. Okadza si otarz, krzy (ewentualnie relikwie), ksig Ewangelii .-^wierajc sowa Boe, dary ofiarne, duchownych bdcych zastpcami Boskiego Arcykapana, wiernych stanowicych mistyczne czonki Chryssa. Krelenie kadzielnic znaku krzya wskazuje na ofiar krzyow, tomiast koliste ruchy kadzielnic maj niejako otoczy krgiem wite ry i oddzieli je jako nalece do Boga. Nastpnie podczas witego -zemienienia, gdy wszyscy pochylaj si z gbok czci, wonne oboki dwu wzbijaj si w gr, aby uwielbi wite postacie Chleba i Wina. samo dzieje si podczas wystawienia Najwitszego Sakramentu i bo-lawiestwa sakramentalnego. W czasie wszystkich nieszporw okadza

. podczas piewu Magnificat otarze, a przynajmniej otarz gwny. Take w liturgii zmarych okadza si zwoki albo grb. Umarli pozostaj .zecie czonkami Kocioa Chrystusowego, uwiconymi przez przyjwanie sakramentw, i dlatego naley si cze ich szcztkom. W tym :nak wypadku znajduje, zupenie niezalene od staropogaskich zwy;w, wyraz rwnie element apotropaiczny. /owiecenie kadzida w wigili wita Objawienia Paskiego ma za uczenie przede wszystkim apotropaiczne: okadzanie domw, stajen or byo pierwotnie ustpstwem Kocioa na rzecz starej wiary ludu, ry podczas dwunastu srogich nocy", midzy Boym Narodzeniem -witem Trzech Krli, szczeglnie silnie obawia si napaci mocy nnoci. : ziarenek kadzida, ktre umieszcza si w paschale, ma zupenie e znaczenie: ziarenka te maj przypomina o piciu ranach Zbawiciela wonnociach, ktre wite niewiasty niosy w poranek zmartwychczasie konsekracji otarza umieszcza si w jego sepulcrum razem ze vmi relikwiami rwnie trzy ziarna kadzida. W dalszych czciach obrzdu konsekracji objanienia stosowania drogocennego kadzida rgii rzymskiej i jego symbolika osigaj punkt szczytowy, gdy tylko e wmurowany kamie otarzowy, a mensa po raz pierwszy namasz-krzymem, biskup okadza wity st. piew Ps 141,2 n. i Ap 8,3 jry towarzyszy tej ceremonii, interpretuje je jako symbol modlitw \ ktre odtd z tego witego miejsca maj wznosi si do Boga. . dokonuje si jeszcze wyraniejsza w swej wymowie czynno: j kadzie na czterech rogach i na rodku otarza po pi ziarenek .la, ktre przedtem powici, a na nie pi wieczek w formie . .;a. Nastpnie zapala ziarenka kadzida i wiece, tak e rzeczywicie -cy dym witych i wonnych obokw wzbija si do nieba. Gdy w niebo ^jaj ,si pomienie, biskup intonuje werset Alleluja ze Mszy w. na "arie wita: Alleluja! Przyjd, Duchu wity, napenij serca Twych ych i zapal w nich ogie Twojej mioci!" Ta symboliczna czynno , wic pod pewnym wzgldem epiklez, w szerokim tego sowa znacze-: dopenia konsekracji otarza, czynic go symbolem Chrystusa, uwi-miejscem

ofiarnym, przenika konsekracj i bierze to uwicone :e w posiadanie dla Boga. Antycypujco wznosi do tronu Boga jak jci wszystkie ofiary mszalne wraz z ofiarowanymi darami wier-ktrych serca napenia ar mioci. Duch wity", ktrego si i, jest przecie, jako wsplne yciodajne tchnienie Ojca i Syna, zapachem substancji Boga, ywotnym i skutecznie dziaajcym, 222 Roliny ktry przekazuje stworzeniu Boe dary. On poprzez siebie uycza ucz--nictwa w substancji najwyszej ze wszystkich" 126. Tak wic moemy przez Niego sta si pachncym kadzidem, _ osignicia wiecznego ycia 127 Mirra i aloes _

Mirra jest mio pachnc ciecz, o gorzkim smaku, ktra sczy ; -" z kory pewnego gatunku drzewa balsamowego. Gdy wyschnie, przyb:--posta przezroczystych ziarenek o kolorach od biaawego do ciemnoc z wonego. Ziarenka te przy spalaniu wydaj miy zapach i mog ':. uywane jako kadzido. Krople powstae samorzutnie ceni si, podobrjj| jak w przypadku kadzida, bardziej ni uzyskiwane przez nacicia. Mirra w postaci pynnej bya ulubionym kosmetykiem w staroytne Z Ksigi Estery (2,12) dowiadujemy si, e kobiety na dworze kr Aswerusa uyway mirry do pielgnacji skry. Wonnoci t sk piano take szaty i oa (por. Ps 45,9; Prz 7,17), noszono te mi: w woreczkach na piersi, aby stale wdycha jej orzewiajc wo (por. F 1,13). Wedug wiadectwa antycznych lekarzy128, do ktrych ods Korneliusz a Lapide, znano wielorakie dziaania lecznicze mirry. W. zaprawione mirr, ktre, wedug Mk 15,23, podano Panu przed ukrzy. waniem, byo rodkiem znieczulajcym. Egipcjanie uywali mirry do ':: samowania zwok; jej lady znaleziono w grobach na terenach poloon;. nad Nilem. Drog wymiany handlowej ta cenna substancja dotara ta-. do Rzymu i Grecji. W Pimie witym czsto mwi si o mirrze, w samej Pieni r. Pieniami siedem razy (1,13; 3,6; 4,6.14; 5,1.5.13) - niekiedy wymienia j sam, niekiedy wraz z

innymi wonnociami (por. Syr 24,15). We przepisw Prawa Mojeszowego, stanowia wraz z maymi ilociami cy: monu, aloesu i kasji, gwny skadnik witego oleju, ktrym mieli zos namaszczeni Aaron i jego synowie, a take wszystkie przedmioty w T miocie Spotkania. Sporzdzanie takiego samego oleju, o takich sam; skadnikach, i uywanie go do innych celw byo Izraelitom zabroni pod kar mierci (Wj 30,22-33). Symbolika mirry, pominwszy jej symboliczne znaczenie, ktre dz wraz z innymi wonnociami, nawizuje do jej gorzkiego smaku i dziaa leczniczego, uzdrawiania za fizycznego, a take jej stosowania do kor.: wacji zwok. Egzegeci odnosili j dlatego zawsze do natury ludzkiej . do mierci Chrystusa, zapowiadanej przez mirr, ktr ofiarowali Mc (Mt 2,11), gr mirry (Golgota), wspomnian w Pnp (4,6), woreczek m:: ktr na piersiach nosi Oblubienica (Pnp 1,13) i ktra symbolizuje jej s: pami o cierpieniach Chrystusa. Nosi j w swoim sercu, aby czerpa s siy do wyrzecze i wicze ascetycznych, do cierpliwego znoszenia i rr. nego przyjcia mierci mczeskiej. Umartwienie chroni dusz od zgr ny, jak niesie wystpek, podobnie jak mirra zabezpiecza zwoki p: rozkadem. 126 Cyryl Aleksandryjski, Commentarium in Joannem lib. XI, cap. II, XVI 15: 74, 453. 127 Bogosawiestwo kadzida: Sacramentarium Gregorianum, PL 78, 243. 128 Por. Galen lib. VII; Dioscorides Pedanios lib. I, 67. e k: . t skr te mirr* oor. ? Aromatyczne substancje rolinne 223 re dzie. .iziaar.:.. konse:-.-viej alb. .... Mdrc;. zek mirry .jsije jej sta! rjerpa sta:. :jenia i mz-. od zgniliz-oki przeci XVI 15; PG 243. Podane tu w skrcie gwne myli dotyczce symboliki mirry znaj-:ujemy czciowo w komentarzu w. Grzegorza z Nyssy do tekstu Pieni d Pieniami:

Kim jest ta, co si wyania na pustyni, wrd supw mu, owiana woni mirry i kadzida" (3,6). Mirr stosuje si przy :ebaniu cia; kadzido za w pewnym sensie jest przeznaczone do wania czci Bogu. Ten, kto chce odda si subie Boej, nie bdzie m kadzidem powiconym Bogu, jeli wczeniej nie stanie si to znaczy, jeli nie zada mierci swym ziemskim czonkom, po-.ny z Tym, ktry za nas ponis mier, i we wasnym ciele dla vienia swych czonkw nie zastosuje mirry, ktra uyta zostaa ogrzebie Pana."129 pamitk darw zoonych przez trzech Mdrcw w wito Ob-ia Paskiego powica si mirr, zoto i kadzido. :jny aloes to nie kolczasta rolina o piknych kwiatach uprawiana w Europie jako rolina ozdobna i uywana w medycynie, lecz ::e, rosnce na Wschodzie drzewo, auilaria agillocha, ktre Grecy aj dXorj ,vXov dydXXoxov. Ze sprchniaego drewna, podobnego do zyskuje si w skomplikowanym i dugotrwaym procesie bardzo Ae pachncego, gorzkiego olejku, co jest powodem jego wysokiej i ci i zmusza do mieszania go - bd w stanie pynnym, bd :kowanym - z innymi substancjami, najczciej z mirr. Dlatego . wite nigdy nie wymienia samego aloesu; Nikodem przyszedszy )a ciao Chrystusa przynis mieszanin mirry i aloesu" (J 19,39). *r.ie Pie nad Pieniami (4,14) wymienia obie te wonnoci razem, samo Ksiga Przysw (7,17) i Psalm 45,9; Wszystkie twoje szaty n mirr i aloesem". tosowanie aloesu i mirry jest niemal takie samo, chocia aloes nie skadnikiem witego oleju namaszczania. Symboliczne znaczenie u jest te bliskie znaczeniu mirry. Aloes uchodzi za symbol dowiad-ia, pokuty, umartwienia i powcigliwoci, zwaszcza bycia pogrzeba-wraz z Chrystusem: Tr)v rfjc rarjg KOivwviav SeiKwrai130. Nard iwdziwy nard (nardostachys iatamansi) jest rolin osigajc wyso-do dwch stp, pochodzi z Indii i naley do rodziny rolin koz-atych. Z korzenia i najniszej, wochatej jego czci uzyskuje si pcenny olejek aromatyczny. Pliniusz nazywa go principale in un-tis", podkrela jego subtelno, a take wielk warto.131 staroytnoci przechowywano tego rodzaju wonnoci zazwyczaj alabastrowych naczyniach. Plutarch i inni staroytni autorzy zawiad-

., e by zwyczaj namaszczania nimi podczas uczt goci. Posug t, i przygotowywanie wonnoci, wykonyway zwykle kobiety. Dlatego Pierwszej Ksidze Samuela wrd da, jakie postawi ludowi przyszy 61, znajduje si te takie: Crki wasze zabierze do przyrzdzania mnoci" (8,13). Te zwyczaje natychmiast przywodz nam na pami przepojony mioci czyn Marii Magdaleny, o ktrym wspominaj wszys-czterej Ewangelici. Oprcz ukasza wszyscy podkrelaj wysok warF m In Cantica canticorum, hom. VI; PG 44, 897. ** Grzegorz z Nyssy, In Cantica canticorum, hom. IX; PL 44, 976. '*' Historia naturalis XII, 26. 224 Roliny to olejku, z powodu marnotrawstwa ktrego oburzyo si wielu obc nych na uczcie, zwaszcza Judasz (J 12,4-6). Marek i Jan mwi, e olej-ktrym Maria Magdalena namacia Jezusa, by prawdziwym olejkie nardowym" (vap8ov mariKJjg). w. Augustyn znajduje w przymiotnir moTiKfjc (od matoc prawdziwy, wiarygodny) gbszy sens: Wiara grecku pistis si nazywa" 132. Mona w tym zatem dostrzec szczeg: oprcz oglnego, symboliczne znaczenie nardu, ktrego mia wo rc chodzi si po caym domu", to znaczy w rozumieniu w. Augustyna - po caym wiecie: Koci nauczajc, sowem i przykadem wiary : caej ziemi rozlewa wszdzie wo najczystszej prawdy. To, co w przyszoci miao si speni w Kociele, zapowiada ju Pies nad Pieniami, ktra mwi o nardzie rosncym w ogrodzie zamknity Oblubienicy (Pnp 4,13 n.), a w Pieni Pierwszej, traktujcej alegoryczn 0 duchowym zjednoczeniu, powiada: Gdy krl wrd biesiadnikw prz bywa, nard mj rozsiewa wo swoj" (Pnp 1,12). Sowa te speniy si najpierw w samej Niepokalanej Dziewicy, kt: uosabiaa Koci Nowego Przymierza. Dlatego sowa te rozbrzmiewa w pierwszej

antyfonie Nieszporw i Laudesw w modlitwie brewiarzov przewidzianej na wsplne wita maryjne (Commune festorum B.M.V.). Gdy Sowo Przedwieczne w tajemnicy wcielenia zespolio si z ludzkc ci, ono Jego Matki-Dziewicy stao si jakby miejscem Jego spoczynk Z Niej, aski Penej, rozlewaa si, dziki temu najcilejszemu z: noczeniu z Synem Najwyszego", wo nardu Jego ukrytego Bs 1 wo Jej najgbszej pokory, w duchu ktrej wyrzeka sowa: Oto suebnica Paska, niech mi si stanie wedug twego sowa!" (k 1,3S Odtd Zbawca wszed do swej chway, Jego miejscem spoczynku" ;*-tron po prawicy Ojca. Koci za nadal ofiarowuje Mu w pokorze swego czynnego ycia wiary, mioci i modlitwy. Pewna stara modlitwa, ktr w klasztorach benedyktyskich odr si po umyciu ng, zwyczajowym rycie towarzyszcym przyjciu c wicjatu, zawiera nastpujc prob: Zbawco wiata, pozwl naszej modlitwie wydziela mi wo wydziela ten wyborny olejek [nardowy], ktry Maria wylaa na -stopy, aby i ten cay dom by peen mioci i abymy osignli w n_ sercach ten pokj, ktry sta si udziaem Marii, gdy caowaa nogi Odkupiciela!"134 132 Homilie na Ewangeli w. Jana 50, 6, w: tene, Homilie na Ewangeli : szy List w. Jana, s. 50. 133 Por. tame. 134 Rituale monasticum secundum consuetudinem Congregationis Beuroi. dinis Sancti Benedicti, Capituli Generalis iussu iterum editum, Rev. M. '-. Archiabbatis D. Raphaelis Walzer auctoritate promulgatum, Beuronae 1931, ; tibus archiabbatiae, s. 87. elu obec-, ze olejek, olejkiem liotniku Wiara po czeglne, wo roz-rastyna133

wiary na ;u Pie orycznie w prze-.cy, ktra zmiewaj r^iarzowei 3.M.V.). : ludzkopoczynku. emu zjed-Bstwa Oto ja k 1,38). rynku" jest torze narc odmawia u do no.so, jak na wite : w naszych s nogi swegc eli i Pieru -onensis O M. Domin "931, sum VII ZWIERZTA 1. Ptaki Uwagi oglne Podwjnej naturze czowieka, jako istoty cielesno-duchowej, waciwe st przedstawianie sobie rzeczy duchowych w formie materialnej. Im biej ludzko przed odkupieniem pograa si w doczesnoci, tym ocniej jej pojcia okazyway si zwizane z poznaniem zmysowym. !atego atwo zrozumie, e zarwno istoty duchowe, a wic bogw,

:chy opiekucze, jak i dusz ludzk wyobraano sobie jako swobodnie ruszajce si uskrzydlone ptaki, a dusz po prostu jako ptaka. Potwier-:a to wiele przykadw z egipskich grobw, starobabiloskich tekstw, :tw itd. Skrzyda u legendarnych hybryd, skrzyda boskiej" tarczy :necznej, a take jej przedstawie pod postaci ptakw, sokoa i feniksa, ane s ze sztuki antycznej. Grecy wyobraali sobie dusz jako ma, ^rzydlon istot-cie (eiScoAov), ktra w chwili mierci opuszcza ciao. Jak doszo do chrystianizacji tych pogldw? Nie przez ich wytpienie, :z przetworzenie. Dokonao si to przede wszystkim na podstawie ima witego i jego obrazowego jzyka. Znajdujemy w nim wprawdzie ".yczne wyobraenia, ale s one wolne od pogaskich bdw. Na kad skrzyda" Boga s ujmujcym symbolem opieki, jak Jego trzno otacza wszystkich, ktrzy si jej powierzaj, albo podnosi tych, rzy s gotowi wznie si na wyyny. Nigdy jednak obrazy te nie s :zane z jak materialn rzeczywistoci (por. Pwt 32,11; Ps 17,8; 36,8; " 2; 61,5; 63,8; 91,4). Pismo wite mwi te o uskrzydlonych postaciach nnw (Iz 6,2) i cherubinw (Wj 25,18 nn.; 1 Krl 6,23-28; 7,29; 8,6 n.; :'.:n 3,7.10; Ez 1,11.23.24; Ap 4,8), ktre wywary znaczny wpyw na -zecijaskie przedstawienia symboli Ewangelistw, od IV w. rwnie yobraenia aniow obdarzonych skrzydami. Znaczenie tych skrzy; yjania Pseudo-Dionizy Aeropagita nastpujco: - :rzyda s szczliwym obrazem prdkiego biegu, tego pdu niebia-_o, ktry ich niesie bezustannie coraz wyej, i oswabadza ich naj-:niej od wszelkiego poziomego uczucia. Lekko ich skrzyde wskae te wzniose natury nie maj nic ziemskiego, i e adne zepsucie jcia ich pochodu do niebios." *

takami porwnuje Pismo wite te ludzi uciekajcych, ciganych, ujcych si w niebezpieczestwie albo tych, ktrzy uszli niebez-cstwu, a take ludzi poszukujcych ojczyzny (por. Ps 11,1; 84,4; 124,7; Prz 6,5; 27,8; Mdr 5,11; Iz 16,2; 31,5; Oz 11,11; 7,11). W Ewanhierarchii niebiaskiej 15, 3, w: Dziea witego Dionizjusza Areopagity. ;maczy i przedmow i wstpem zaopatrzy Emanuel Buhak, Krakw 1932, n. (rda cywilizacji europejskiej). 226 Zwierzta gelii mwi Pan o ptakach otaczanych przez Boga opiek, ktrej i nv. powinnimy si powierzy (por. Mt 6,26; k 12,6 n.). Podczas Mszy w., odprawianej z okazji uroczystoci kanonizacji, skada no szczeglny dar ofiarny. Do tronu papieskiego przynoszono w klatce dv. gobie, dwie turkawki i kilka mniejszych ptakw. Symbolizoway or-cnoty witego, jego uwolnienie si od spraw ziemskich i wzlot ku Bogu Bocian Ju staroytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie uwaali bociana (ciconi' nekapyc) za symbol troskliwej mioci, jak dzieci powinny otacza rod cw. Rzymianie wyobraali sobie natomiast personifikacj Pietas jak bociana. Symbolika ta przenikna do chrzecijastwa. w. Bazyli pisze w sw ich homiliach do Hexaemeronu: Troska, jak bociany otaczaj swych starych, niedonych rodzic winna by dostateczn zacht dla naszych dzieci - jeli tylko zechciay zwrci na to uwag - by okazyway mio rodzicom (...) One to ster wok swego ojca, ktry ze staroci traci pira, ogrzewaj go swyr skrzydami i dostarczaj mu obfitego poywienia. Nawet podczas lc wspieraj go jak mog, delikatnie unoszc go z obu stron skrzydan I oglnie wiadomo, e wdziczno za doznane dobrodziejstwa nazywa: jest antypelargosis [tj. wdzicznoci bociani]"2.

Wszyscy poeci sawi bociana jako jednego z pierwszych zwiastunc wiosny. Z jednego listu Filostratosa (44) mona wnosi, z jak rado lud wita tego ptaka: pada na kolana, gdy po zimie znw zobaczy go : raz pierwszy. Charadrius Do redniowiecznych symboli - chocia rzadziej stosowanych - na zaliczy rwnie charadriusa albo chaladriusa (siewka). Jako syn: okrela si go tylko acisk nazw. Uczeni staroytni wyprowad nazw tego ptaka od %apdSpcc (parw, wwz), gdy yje podobno w wozach. Wedug powszechnego zabobonu homeopatycznego czasw roytnych przypisywano mu, z powodu tego upierzenia, zdolno czenia taczki; chory odzyskiwa zdrowie, gdy przypatrywa si sie albo ptak ten przypatrywa si jemu. Przesd ten, do ktrego nawi ju joski poeta Hipponaks (540 r. przed Chr.), jest prastary i znany ta ludom indogermaskim. Na placach targowych Grecji siadywali handlarze ptakw ze schw nymi siewkami, ktrych upierzenie starannie przykrywali, aby chorzy zostali uleczeni, zanim zoyliby opaty za ogldanie tego stworze Zdaniem Pliniusza ptak ten nazywa si po prostu icterus", to zr. taczka" (iKrepoc).3 Fizjolog podaje nieco inn wersj tego przesdu: charadrius jest t a swj zbawienny wpyw wywiera nie tylko na taczk, ale w og! wszelkie zo. Przyniesiony do oa chorego, swym zachowaniem daje z 2 Homiliae in Hexaemeron VIII 5; PG 29, 176. 3 Por. Historia naturalis XXX 11. Ptaki 227 rej i my . skada-atce dwa :ay one u Bogu. (ciconia, _a rodzi-etas jako :e w swoodzicw. .hciayby

to stojc _o swym: :zas lotu i jKrzydami nazywana zwiastunu ik radoci i oaczy go pc h - nale;. .<o symbc. i- rowadzaji oabno w w-czasw sta-zdolno le a si siewce nawizuje znany take ze schwyta m chorzy nit stworzenia '. to znacz; js jest bial-w ogle r.i r. daje zna czy pacjent pozostanie przy yciu, czy umrze. W pierwszym przypadku ptak przyglda si choremu i wchania w siebie chorob, w drugim - odwraca si od niego. Charadrius wyobraa Chrystusa, ktry przyszed na wiat, aby zbawi ludzi. Jest biay, bo bez grzechu. Odwrci swoje oblicze od ydw, spojrza jednak na pogan, wzi ich saboci na siebie, dwiga ich choro-fcy i uzdrowi ich. W sztuce wizerunek tego ptaka pojawia si dopiero w XIII w., na przykad w witrau katedry w Lyonie.4 Charista Charista albo carista jest legendarnym ptakiem spokrewnionym z fenik-(por. Feniks). Jedni mwi, e przelatuje on przez pomienie, aby rpozyska nowe ycie, inni za powiadaj, e nie spalajc si, unosi si nad pomieniami ognia, ktry pali si na pewnej grze. W XV w., w ktrym pojawiy si rne przedziwne symbole dziewiczoci Maryi, zwrcono twag na tego ptaka i

przedstawiono go w kilku cyklach maryjnych, sia z trudem mona go odrni od feniksa; na obrazach tych przed-awia si take gr, na ktrej ponie ogie.5 Feniks Feniks jest ptakiem legendarnym, a mit o nim siga odlegych, staroyt-ch czasw (wspomina o nim Herodot, Tacyt, Pliniusz). Egipcjanie rywali go bennu, a uwaali za symbol soca, herolda wielkich wit, wiata i towarzysza dusz w ich wdrwce na drugi wiat, gdzie po szczeniu zjednocz si z bogiem soca i zostan przeniknite jego smieniami. Wyobraenie uskrzydlonej tarczy sonecznej", poruszajcej na niebie, byo wsplne dla caej staroytnoci. t Soce wyznacza pory roku i okrela kalendarz, dlatego i feniks jest jbolem epok wiata i Aionu (aicv). W jzyku greckim wyraenie to nie aczao tylko wiecznoci", lecz midzy innymi take nieustajc ryt-zno powtarzajcych si okresw, ktra sprawia wraenie ziemskiej cznoci. Fspaniae widowisko wschodu i zachodu soca, gra ognistych barw irzyszca temu zjawisku i orientalny krajobraz ozdobiony palmami ieray silny wpyw na fantazj ludzi i na szczegy snutej przez nich dy o feniksie. Istnieje wiele jej wersji, jednak gwne elementy s !>giczne. Na wiecie istnieje zawsze tylko jeden egzemplarz tego cudownego yjcego setki lat. Gdy czuje, e zblia si koniec jego ycia, buduje na najwyszej palmie (qolviL, - feniks; w jzyku greckim tak samo ii nazwa drzewa i ptaka) gniazdo z gazi pachncych drzew i w nim pera albo tu przed mierci zapala si od aru soca, podsyca po-uderzeniami skrzyde i spala si. Z jego popiou rodzi si mody s, ktry po piciuset latach (albo jeszcze pniej) uczyni to samo. * Ilustracje w: W. Molsdorf, Christliche Symbolik der mittelalterlichen Kunst, ,.g 1926, tabl. III. istracje w: tame, tabl. V. 228 Zwierzta Wedug innych tradycji feniks rozwija si z robaka powodujcego rozkac podobnie jak motyl z gsienicy.

Z czasem symbolika wiecznoci zwizana z tym ptakiem uwolnia od symboliki soca i funkcjonowania samodzielnie. Jednak dobrze pamita o jej pierwotnej wersji. Dla Rzymian feniks by symboler odnowy i wiecznego trwania cesarstwa. Wybijano go na monetach z nz. pisem Aeternitas" albo AIQN", albo, w czasach Konstantyna, Feh reparatio temporum". Legendarnego feniksa rnie opisywano i przedstawiano. Jego ksztah s tworem fantazji, abstrakcyjne, ale najbardziej przypominaj bazar.' W opisie jego upierzenia staroytni pisarze podkrelaj czerwie (purpu albo szkarat) i zoto. Wszdzie (z wyjtkiem rzeby) okala go typo promienisty nimb boga soca. W literaturze starochrzecijaskiej czsto mwi si o feniksie ja'-: symbolu zmartwychwstania, zarwno w znaczeniu powszechnym, i w odniesieniu do samego Chrystusa, prawdziwego Boga Soca, kt-zwycisko powsta z aru cierpie i mierci. Zenon z Werony uwaa . za symbol Wielkanocy i tajemnic zbawienia powtarzajcych si w wie: nym nastpstwie, a take neofitw zrodzonych w rdle chrzcielnym nowego ycia aski. Niektrzy Ojcowie widz w feniksie, z powodu cudc nego sposobu, w jaki si odradza, symbol dziewiczoci, zwaszcza z dziewiczej Matki Boej. W redniowieczu dominowaa wanie ta inte: pretacja maryjna. W sztuce chrzecijaskiej feniks pojawi si dopiero po zwycistw: chrzecijastwa za panowania Konstantyna (IV w.) i interpretowano . symbolicznie tak, jak sugerowali Ojcowie Kocioa: wyobraa niemier _ no i wiecznie szczliwe ycie w niebieskim raju. Na mozaikach w : sydach licznych rzymskich bazylik z IV i V w. feniks najczciej siedzi : jednej z palm otaczajcych gwne postacie, ktre wyrnia promienis: nimb. Rwnie rzeba sarkofagowa i epigrafika katakumbowa dostarcz kilku tego rodzaju przykadw. W redniowieczu przedstawienie feni. ktry ywy ulatuje z pomieni (najczciej w odniesieniu do narodzer.. Chrystusa z Dziewicy), wypiera starsze jego wyobraenia z palm alb gazk palmow. Wreszcie, feniks jest take symbolem dusz cierpicyc i ich oczyszczenia w pomieniach czyca. Interesujce, e ten cudo" ptak jeszcze dzisiaj uchodzi w Chinach za symbol szczcia i za z narodzin witego". W 1935 r. Chiczycy, niechrzecijanie, pozv swemu sawnemu rodakowi, konwertycie Pierre-Celestin Lou, bene tynowi z opactwa w. Andrzeja w Belgii, ozdobi ornat prymie feniksem.

Gob Gobiom przypisuje si zupenie szczeglne znaczenie, i to zarwr-w symbolice staropogaskiej, jak i biblijnej. Spotykamy trzy gatunki t-ptakw: gob domowy (columba, nepioTepc), gob dziki albo grzyv (palumbus, dtra) i turkawka (turtur, rpvycv). Gob uchodzi na Wschodzie za ptaka witego" i by atrybu Isztar, ktr mona nieomal utosamia z Asztarte, Atargatis, Derk Afrodyt, bogini pierwiastka eskiego i podnoci zwierzt. Naz peristera odpowiada semickiemu perach-istar, to znaczy ptak Isztar. Ptaki 229 > rozkad, olnia si arze jest lbolem :h z na-Felix ksztaty baanta. Mpurpur typowy Jny K ie jako ym, jak ktry r uwaa go w wiecz-slnym do iu cudow-szcza za ta interrycistwie jwano go smiertel-ach w ab-siedzi na Dmienisty ^starczaj e feniksa. i narodzenia palm albo I cierpicych cudowny i za znak pozwoli: benedyk-i prymicyjny , 10 zarwno ifitunki tych grzywacz

 atrybuterr .a, Derketc -rt. Nazw i . Isztar. W Syrii nie wolno byo chwyta i spoywa gobi o biaych pirach. Tego, kto chociaby tylko dotkn takiego gobia, uwaano przez cay zie za wykltego. Atargatis przedstawiano ze zotym gobiem na go-le, Derkato - z gobiem w prawej rce. Gob, jako ptak najwyszego stwa, by rwnie symbolem pastwa asyryjsko-babiloskiego i umiesz-^ano go na sztandarach wojskowych. Hodowcy gobi budowali specjalne wiee. Rzymianie nazywali je colum-:ria. Zazwyczaj byy one okrge, ze sklepion powa, miay wskie rzwi, niewielkie albo przysonite siatk okna. ciany i sufit byy gadkie oobielone, otwr skierowany ku socu, za ktrym gobie szczeglnie skni. Wewntrz znajdowao si kilka rzdw pomieszcze dla par . ibich. Wedug wyobrae ludw staroytnego Wschodu, ktre ywe s ;zcze w Kociele greckim, gob jest przedmiotem czci religijnej. W Morwie i innych miastach rosyjskich yy, tak zreszt jak do dzi, stada 'bi, a zabijanie ich traktowano poniekd jako profanacj witoci. -ada gobi w pgreckiej Wenecji take prawdopodobnie maj jaki izek z tymi starodawnymi pogldami. Staroytna wiedza przyrodnicza podkrela, jako szczeglne, nastpujce :hy gobi: prostot, mio, niewinno i agodno. Utrzymywano popchnie w staroytnoci, e gobie nie maj ci". Gob, w przeci-stwie do innych ptakw, nie jest czupurny, a raczej jest peen mioci iikatny wobec przedstawicieli swojego gatunku. Columbae proprio ritu iantur ante coitum" powiada Pliniusz6. Jeeli umrze jedno z parki oiej, partner nie szuka nowego zwizku. Odnosi si to zwaszcza do :awki, ktra w ogle bardziej lubi samotno ni towarzyski gob jwy. Jej agodne gruchanie odgrywa take pewn rol w symbolice, Traa mianowicie tsknot i szukanie pomocy (gemitus columbae). ; :ga Rodzaju w rozdziale smym trzy razy wspomina o gobiach, v Noe wypuci z arki, aby dowiedzie si, na ile opady wody potopu. .. wszy z nich (w. 8-9), nie znalazszy suchego miejsca, zaraz powrci, jgi (w. 10-11) przylecia do arki dopiero wieczorem i przynis wie zk oliwn. Trzeci (w. 12) ju nie powrci, gdy znalaz do suchego do ycia. Zarwno gob, jak i gazka oliwki stay si symbolami inania i pokoju i wielorako byy wykorzystywane w symbolice chrze-skiej. ibie i synogarlice zaliczano do zwierzt ofiarnych Starego Przymie-

'.V niektrych wypadkach Prawo wymagao zoenia ich w ofierze, -obie albo dwie synogarlice, od ludzi niezamonych (Kp 1,14; 12,8; n.; Lb 6,10; k 2,24); jednego (jedn) w ofierze caopalnej, jako wyraz uwielbienia Boga, i jednego w ofierze przebagalnej. Ojcowie oa widz w tej podwjnej ofierze typ Chrystusa w Jego obu natuJeszcze dzisiaj mona dostrzec w chrzecijaskich zwyczajach liturch lady skadania gobi jako daru ofiarnego. .vyraniej staje si widoczna symbolika gobia w Pieni nad Pie. w ktrej siedem razy wspomina si o gobicy (Pnp 1,15 [w. 14 2,10 [Wlg]; 2,14; 4,1; 5,2; 5,12; 6,9) i dwa razy (Pnp 1,9; 2,12) Dgarlicy. Ojcowie Kocioa wielokrotnie omawiaj w swych pismach zny zwizek midzy gobic a Oblubienic-Kocioem Starego ego Testamentu i dusz zjednoczon z Bogiem. ' Historia naturalis X 34. 230 Zwierzta Z tych wanie miejsc Pisma witego (zwaszcza Ksigi Rodz 8,10-11) czerpie swoje motywy sztuka chrzecijaska. Czsto gob wyc ra w niej, zwaszcza w sztuce katakumbowej, zmarych, ktrzy znakiem zbawienia zasnli w pokoju Pana. Swoje najwysze znaczenie, a nawet konsekracj, otrzyma gol podczas chrztu Chrystusa, gdy Duch wity przybra posta gob: (Mt 3,16; Mk 1,10; k 3,32; J 1,32). Zapewne wymienione wyej waciv ci gobia zadecydoway, e Bg posuy si tym wanie dzieem swe. stworzenia. Innej racji mona by si dopatrywa take w chci uwzgle nienia przez Boga tradycji staroytnych uznajcych gobia za sym:: bstwa. ydom byo znane to symboliczne znaczenie z religii otacza cych ich ludw. Czwarta (apokryficzna) Ksiga Ezdrasza

za powiadc: e Izraelici take widzieli w gobiu ulubionego ptaka Boga: Wr wszystkich stworzonych ptakw wyrnie gobia (pierwszestwem (4 Ezd 15,26). Komentarze Ojcw Kocioa do wyszczeglnionych miejsc Pisma Sw: tego s bardzo liczne. Mona je podzieli na dwie gwne grupy: Komentarze teologiczne, ktre zwaszcza zajmuj si tajemnic chrztu i niej odnosz miejsca ze Starego Testamentu; 2. Komentarze mora w ktrych rozwaa si waciwoci gobia i odnosi je niewtpliwie c. dziedziny moralnej. 1. Wrd komentarzy teologicznych wiele jest takich, ktre w gob widz symbol Chrystusa, gdy dopiero Sobory Nicejski i Konstantyno:: litaski przyniosy, w zakresie chrzecijaskiego rozumienia wiary, pew rozstrzygnicia dotyczce bstwa i osoby Ducha witego. To, co teoloL okresu ponicejskiego przyznawaa Duchowi witemu, jako trzeciej os bie Trjcy Przenajwitszej, w II w. odnoszono do Logosu, a wic tak okrelenia Pneuma i Spiritus. W tym sensie posugiwano si nimi nav jeszcze w V w., a wic w czasie, gdy problem Pneuma-Logos dawno j by wyjaniony. Rwnie w apokryfach i legendach, prawie zawsze obwoujcych si do wiary ludu, mwi si o Chrystusie-Gobicy. Jest On [Chrystus] prawdziwie niebiask, piewajc synogarlic a take agodn gobic. Tote w Pieni nad Pieniami napisano o Ni: Gos synogarlicy sycha na pustkowiu* (Pnp 2,12). Poda nam te sieb jako symbol i wzr najwikszej agodnoci, gdy rzek: Uczcie si o Mnie, bo jestem cichy i pokorny sercem (Mt 11,29). Oto take wity mom, z tej przyczyny, e s podobni do Chrystusa, przyznana zosta:-wietno i wspaniao tego samego prawie bogactwa cnt. Oni take bowiem mog by susznie uznani za synogarlice, poniewa przekazu suchaczom boskie i wite sowa i staraj si piewa pieni i hymny r._ chwa Bo."7 Bg-Oblubieniec w Pieni nad Pieniami niejednokrotnie nazywa Oblubienic (Koci i dusz obdarzon ask) gobic", co egzegeci wyjaniaj, powoujc si na obecno Ducha witego w Kociele i na charakter, ktry DuchGobica" wyciska w chrzecijaninie, w sakramencie ponownego narodzenia. Quod ex Spiritu gignitur, fit Spiritus" - powiada w. Grzegorz z Nyssy. [Koci] jest gobic z powodu aski duchowej. Srebrzyste skrzyda

7 Cyryl Aleksandryjski, De adoratione in Spiritu et veritate lib. XVI; PG 68, 1020 Ptaki 231 Rodzaju :-.b wyob-:rzy ze t gob gobicy i A-laciwo-em swego uwzgld-symbol taczaj-wiadcza. Wrd r.stwem)'' na wi-mpy: 1. rztu i do moralne. liwie do gobiu itynopo.-, pewne teologia .-ciej oso*ic take jaimi nawei dawno ju , tawsze odlynogarlic. ino o Nim: ..-. te siebie :.e si ode iii witym r.a zostaa Dni take :zekazuj

..ymny na ywa Ob-. eci wyjaa charak-iramencie ' - powiada ze skrzyda PG 68, 1020 .olbicy oznaczaj bowiem ow wieczn potg; lecca gobica objawia e obecno Ducha witego."8 Wrd wszystkich wybranych jednak Maryja, niepokalanie poczta Mat-:a Boga, jest sawiona jako czysta gobica", ktra przyniosa nam gazk jwn bliskiego wybawienia, a w Pieni nad Pieniami mwi si tak o Niej . penym znaczeniu tego sowa, gdy jest korzeniem i sercem Kocioa. 2. Komentarze moralne widz w cechach gobia i synogarlicy przykad dla caego Kocioa, a take dla poszczeglnego czowieka, zwaszcza za dla dziewic i wdw: ..Gdybym mia skrzyda jak gob, tobym ulecia i spocz" (Ps 55,7). Lata chciabym - powiada Orygenes, nawizujc do tych sw - zmys-u.iii, lata siami ducha, a spocz, kiedy pojm skarby mdroci i wiedzy Boej. Wierz bowiem - dodaje - e jak ci, ktrzy umieraj wraz z Chrystusem i umartwiaj swe czonki na ziemi, upodobniaj si do Niego * Jego mierci, tak i ci, ktrzy otrzymuj moc Ducha witego i przez N':ego zostaj uwiceni i napenieni Jego darami, stan si podobni Jemu, ktry ukaza si pod postaci gobicy, jakby gobiami i na skrzydach Ducha witego wznios si z ziemskiej krainy do nieba9. Taka jest - powiada za Kasjodor - natura synogarlicy, e kiedy utraci towarzysza ycia, innego ju potem nie szuka. Do synogarlicy podobny jest Koci: odkd bowiem Chrystus pozbawi wiat swej cielesnej obecnoci i wstpi do nieba, Koci trwa niewzruszenie w mioci do Niego l nie przyjmuje adnego innego nieprawego mionika, poniewa gardzi wiatem i wszystkimi jego niskimi dzami i tylko rozpamituje w duchu p^kno swojego Oblubieca." 10 Z tej racji, e Ewangelia daje wiadectwo, i Duch wity ukaza si postaci gobicy podczas chrztu Chrystusa, przedstawia si trzeci >b Bosk najczciej pod postaci gobicy, ktr opromienia aureola ksztacie krzya, na

przykad na obrazach przedstawiajcych scen iastowania Maryiu, ukazujcych cud Zielonych wit (wraz z ognis-li jzykami)12 i w scenach bdcych ilustracj opowiadania biblijnego stworzeniu wiata, w ktrym czytamy: Duch Boy unosi si nad darni" (Rdz 1,2)13. :ymbol gobicy jest rwnie znakiem natchnienia Pisma witego .-itych nauczycieli. Tak naley interpretowa w starochrzecijaskiej jice mozaikowej przedstawianie zwoju pisma lecego na ozdobionym jimi kamieniami tronie krlewskim, na ktrego porczy spoczywa :h wity pod postaci gobicy14. Nad krlewskimi drzwiami" Hagia ahia w Konstantynopolu przedstawiono ten motyw take w rzebie. sztuce redniowiecza pojawia si niekiedy motyw siedmiu gobic ' Ambroy, Apologia altera prophetae David cap. VIII 43; PL 14, 946 n. * Por. Orygenes, In Canticum canticorum lib. III. Expositio in Cantica canticorum cap. I; PL 70, 1059. Najstarszy przykad (V w.) na uku tczowym bazyliki S. Maria Maggiore ^Rzymie. Najstarszy przykad (VI w.) w Kodeksie Rabuli i na ampuce do olejkw ze bca w Monza. a Mozaiki w cyklach biblijnych w kocioach w. Marka w Wenecji i w Mont-_ i Najpikniejszym przykadem jest mozaika w Kaplicy Matron w S. Prisco koo u (V w.). ,L&&? 232 Zwierzta opromienionych prost aureol (bez krzya), ktre wyobraaj siedem darw Ducha witego. Ukazywanie si gobicy z niebios, ktra w czasie wyborw biskupa wskazywaa, ktrego z kandydatw wybra Bg, albo zawiadczaa 0 WJC-toci jakiego ma Boego - to motyw, ktry czsto powraca w hagiografiach; niejednokrotnie te mwi si o witych duszach, e po opuszczeniu ciaa

wz/afywafy do nieba w postaci gobicy (hp. w ywocie w. Scholastyki). Te pikne legendy wywary wpyw na kompozycj niejednego obrazu. Naley wspomnie te o znanych ju tylko z historii dzieach liturgicznej sztuki zotniczej, a mianowicie wykonanych ze szlachetnych meta naczy w ksztacie gobia, w ktrych od IV w. a do redniowiec: przechowywano nad otarzem wite hostie i wite oleje w baptysteriac Symboli Ducha witego, ktrego moc dokonuje si przeistoczr. witych postaci (epikleza) i ktry wyciska charakter sakramentalny : ochrzczonych, zaczto bowiem z czasem uywa take jako naczy sakn nych. Tego rodzaju naczynia zawieszano na acuszkach nad baldac: mem otarza albo umieszczano w kaplicach chrzcielnych. Niektre e_ zemplarze zachoway si jako zabytki. Mozaika podogowa (IV w.) w katedrze akwilejskiej przedstawia sce: procesji z darami ofiarnymi; jedna z osb podchodzcych do otarza nie^ gobia15. Herb zakonu kameduw, o ktrym wspominaj kroniki ju z 1183 ukazuje na niebieskim tle dwa biae gobie. Pij ze zotego kielic;.., mszalnego, nad ktrym janieje zota gwiazda. Jaskka Jaskki s zwiastunami wiosny i dlatego gosicielami radoci. We'. : starych wierze ludowych gniazdo jaskcze w domu przynosi szcz Na Rodos i Samos istnia kiedy zwyczaj witania przez dzieci radosr piewem powrotu tych ptakw. Tych piewakw jaskczych" nazyw KeXiSoviarai. Wodzirej nosi odpowiednie ubranko, szat z przodu bk. .. a z tyu czarn, i trzyma w rku rzebion jaskk. Jeszcze dz:.-istnieje podobny zwyczaj w Grecji. Zachowywaniu przez te ptaki prawa czasu odlotu i przylotu prze stawia.prorok Jeremiasz nieposuszestwo Bogu i przekraczanie Pr: przez ydw (Jr 8,7). Izajasz porwnuje bagaln modlitw chorego krla Ezechiasza do k lenia pisklcia jaskczego: Sicut pullus hirundinis sic clamabo1' 38,14; w Kantyku Ezechiasza we wtorkowej Jutrzni drugiego tygodni. Klemens Aleksandryjski dostrzega w nieustajcym wiergocie jask {%eXi8(hv, hirundo) obraz gadatliwych, plotkujcych ludzi.

Z tej racji, e jaskka gniedzi si zawsze w obrbie ludzkich domos a czsto nawet w nich samych, dobrze mona przypatrzy si jej zwyc jom. w. Ambroy dokadnie je opisuje: Jaskka, maJeka ciaem, odznacza si jednak wielkim uczuci, mioci. Brak jej wszystkiego, a jednak buduje gniazda cenniejsze 15 Najlepszy zbir ilustracji symbolu gobia przedstawia 47 tablic w: F. Suhlii. Die Taube als religises Symbol im christlichen AlteHum, Romische Quartalsch; fur christliche Altertumskunde und fur Kirchengeschichte" (Supplement). Ptaki 233 ^t siedem biskupa o wi-w hagio-opusz-jocie w. v niejed:turgicz-:n metali .owiecza steriach. toczenie :alny na :i sakral-: aldachi--.tre eg.a sceny ::a niesie 1183 r. kielicha Wedlu -zczcie adosnyr. azywan du bia ;e dzisia przeciv je Praw :a do kw: :nabo" (I. -.-godnia). ;e jaskl:. . domostv ej zwycz;. uczucie: iejsze o. F. Suhlin. :artalschi. ;nt).

:ota, gdy buduje mdrze. Gniazdo bowiem mdroci ma wiksz war-: ni zoto (Prz 16,16). C mdrzejszego nad to, e zapewnia sobie olno lotu, a swoje malestwa powierza mieszkaniom ludzi, ich strze--om, gdzie nikt nie bdzie ich niepokoi? I to pikne, e od pocztku rzyzwyczaja swoje pisklta do przebywania z ludmi i zabezpiecza je od -.sadzek wrogich ptakw. I to pikne, e zgrabnie buduje swoje domki ez jakiegokolwiek pomocnika. czy swoim dziobkiem dba, pociga .- botem, aby mogy si spoi, a poniewa nie moe przynie bota ikami, zanurza koce swoich skrzyde w wodzie, aby atwiej do nich -zylgn proch i atwiej tworzyo si boto, ktrym powoli spaja dba malekie gazki i sprawia, e przylegaj do siebie. W ten sposb buduje :;-Ae gniazdo."16 Podobnie opisuje zachowanie si jaskki w. Bazyli, ale nieco zwilej. zachowujc podstawow myl, tak ujmuje wynikajcy z niego mora: N"iech nikt nie ubolewa nad swym ubstwem ani niech nie rozpacza nad oim yciem ten, kto w domu swoim nie ma adnych dbr, gdy widzi ;.-.pobiegliwo jaskki (...) lecz szuka opieki u Boga" 17. Wedug Fizjologa, jaskka, ktra pojawia si, gdy tylko mija zima, =woim wiergotem budzi o wicie picych, jest symbolem ascetw. udz si oni, przetrwawszy zim, tzn. zwyciywszy burze namitnoci, i nieskalani wstaj ze swego oa i przypominaj sobie o sowach Boych, rozwaajc je od samego witu. Pewien autor yjcy w XIX w., natchniony myl Ojcw Kocioa, =-.:erpretuje symbolik jaskki w innym, nowym, wietle: ..Boto, z ktrego jaskka buduje swoje gniazdo, jest materiaem zupene bezwartociowym. Jednak to gliniane domostwo jest dla niej tylko przejciowym miejscem zamieszkania. Czuje potrzeb latania i wzniesienia a w przestworza. Jake to jaskcze gniazdo nie mogoby przywodzi nam a myl sw Apostoa: Wiemy bowiem, e jeli nawet zniszczeje nasz 'bytek doczesnego zamieszkania, bdziemy mieli mieszkanie od Boga, nie rk

uczyniony, lecz wiecznie trway w niebie (2 Kor 5,1)! ;zym ziemskim mieszkaniem jest ciao, ktre Bg uczyni z garstki gliny, lobnie jak ciao ludzkie mona przyrwna do gniazda jaskczego, tak dusza stworzona na obraz Boy ma swoje skrzyda. Niech naszym >rem bdzie jaskka. Pozwlmy rozpa si gniazdu i mylmy raczej naszych skrzydach] Pamitajmy, e nasze wieczne mieszkanie nie z ziem-iej jest zbudowane materii, lecz e zostalimy stworzeni dla nieba."18 Kogut Bogata symbolika koguta (gallus) opiera si na trzech jego cechach: gdzie rozrodczym, wojowniczoci i wraliwoci na wiato. U podstaw etymologii jego greckiej nazwy dXsKTpvwv (LXX: dAKTeop) ley zenie byszczcy, promieniujcy" (od ljAKTwp - promieniujcy) albo ironny, ochoczy do walki" (od dX'e,B,oi - obroni, broni). Pochodzenie od " Hexaemeron VI 4, 17. Tumaczy o. Wadysaw Szoidrski CSSR, opatrzy em o. Andrzej Bogucki OP, opracowa ks. Wincenty Myszor, ATK, Warszawa s. 119 (PSP t. 4). 'iomiliae in Hexaemerpn VIII 5; PG 29, 176 n. Mgr de la Bouillerie, Etudes sur le symbolisme de la natur interprete d'apres iture sainte et les peres, Paris 1864, t. 2, s. 156. 234 Zwierzta I AeKzpov (oe, ko), d-AKtov (bez oa, czuwajcy) jest pniejsze, z czasu, gdy wyszo z uycia pierwotne znaczenie tego starego terminu. Szczeglnie silny popd rozrodczy koguta sprawi, e w staroytnoci upatrywano w nim, obok ryby, charakterystyczny symbol ycia, tak e w kulcie pogaskim skadano go w ofierze zamiast ycia ludzkiego.

Z symbolik ycia, ktr wizano z kogutem, czy si cile rwnie odnoszona do niego symbolika podnoci, ktra wywara wpyw na niektre zwyczaje ludowe. U ydw panuje - jak podaje Keller - zwyczaj zgodnie z ktrym w dniu wesela przynosi si modej parze koguta zapewne w przekonaniu, e dziki temu bd si oni cieszyli licznyrr. potomstwem. Ptak ten, jak mniemano, sprzyja rwnie wegetacji rolin. Ducha wzrostu wyobraano sobie - zdaniem Fehrlego19 - jako koguta bdcego ucielenieniem obfitych zbiorw. W niektrych miejscowociach panuje zwyczaj wynoszenia koguta na pole, aby go tam zabi i wra z ostatnim wozem snopw przywie go do domu i spoy, aby pozyska; moc bogosawiestwa". Inny nieco zwyczaj nakazuje przywie do domu ywego koguta; zamiast ywego mona wzi i drewnianego czy papierowego koguta i zawiesi go na wiecu doynkowym. Wrd swoich kur kogut chce by jedynym wadc i dlatego czst stacza krwawe boje z innymi kogutami. Obserwujemy to ju u bardzc modych, jeszcze znajdujcych si w wieku pisklcym, kogutkw, co oczywicie przedstawia nader zabawny widok. Ch walki rozgorzaego zazdroci stworzenia podsuna spontanic;: nie myl zabawiania ludzi walkami kogutw. Jeszcze dzisiaj s one pop, larne w Indiach Wschodnich. W Atenach walki kogutw byy po pros; sportem, ktremu hodowaa namitnie modzie. Waleczno kogu: sprawia, e czono go z waleczn Aten (Palas), co byo tym bardzie naturalne, i mona go byo te odnie do 'Epyavrj, bogini pilno. zawodowej; jego bowiem pianie budzio do pracy mieszczan zajmujcyc si rzemiosem. Dlatego te na hemie bogini Ateny duta Fidiasza wi: nieje kogut, a na monetach wybijano oprcz podobizny Ateny take jeg wizerunek."20 W Rzymie zachcano wszystkich chtnych do ogldar.: widowiska woaniem: Pulli pugnant". Wraliwo koguta na wiato, i to zarwno soca, jak i ksiyca, by: powodem rozwinicia w staroytnoci przebogatej i zawiej w swej rn rodnoci symboliki. Powicony by bogom wiata: Apollinowi i Heliosov. take Selene, bogini ksiyca, i bogini krlestwa zmarych. Persefonu a nadto Hermesowi, przewodnikowi dusz do krlestwa umarych. Skadar. go w darze jako ofiar za zmarych bd jako ofiar ku czci wiata. Bia: kogut, ktrego kaza zoy w ofierze Sokrates, oznacza nowy dzie rodz cy si z nocy. Przeciwiestwa te s jednak pozorne; czy je bowierr. podstawowa, gboka myl, ktr jasno

wyraa podobizna koguta pojawia jca si na nagrobkach. Zwiastun nadchodzcego dnia przezwycia nc: i przerywa sen, nawet sen mierci; zmary kiedy si zbudzi! Myl o wiec; noci i zmartwychwstaniu podsuwa take podobizna koguta u stp ukszc-nego przez we Aionu, a take gowa koguta magicznej, fantazyjne postaci gnostykw, Abraksasa o nogach podobnych do wy. Pianie koguta w okrelonych odstpach czasu jest tak regularne, e ci!. 1 19 Por. Deutsche Feste und Volksgebrduche, Leipzig 1920, s. 17. 20 Keller, Antike Tierwelt, Leipzig 1909-13, t. 2, s. 131 n. Ptaki 235 z czasu, iytnoci tak e jo. rwnie ir na nie-- zwyczaj, tt koguta, licznym j rolin. mo koguta, nowociach i wraz pozyska i do do-iego czy jo czsto u bardzo atkw, co ntanicze popu3 prostu koguta bardziej pilnoci mjcych sza widke jego

jgldania Tiyca, bya .ej rnoHeliosowi. ersefonie. Skadano ta. Biay .e rodz_e bowiem :a pojawiaycia noc sl o wiecz:p ukszo.intazyjnerne, e dla staroytnych byo niby budzik, ktry zwiastuje pocztek dnia. Dzielili oni r.oc na dwanacie godzin, ktre w lecie byy krtsze, w zimie dusze. Rzymianie dzielili te dwanacie godzin jeszcze na cztery warty nocne .igiliae castrenses), po trzy godziny kada. Pierwsze pianie koguta mi-izy godzin 2 i 3 oznaczao pocztek czwartej warty, wigilii. Z powyszego samo przez si wynika, e kogut jest rwnie symbolem czujnoci. Noc w czasach, gdy istniay skpe rodki rozpraszania jej mrokw, a wiat-:: sztuczne nie byo znane, napawaa wikszym lkiem ni dzisiaj. Dla ludzi r_ie znajcych zbawienia bya czasem igraszek szatana i dopuszczania si bez :bawy pod oson ciemnoci przestpstw. To wyjania, dlaczego pianie toguta, jeszcze przed witem zapowiadajce blisko wschodu soca, od-::uwano jako co wybawiajcego i przypisywano mu do powszechnie, -^wet jeszcze w

chrzecijaskim redniowieczu, dziaanie apotropaiczne profilaktyczne. Utrzymywano, e pianie koguta odstrasza i odpdza nie t. Iko ze duchy, lecz take lwy i inne niebezpieczne zwierzta. Stary Testament mwi w Ksidze Przysw o kogucie, co dumnie chodzi kur" (30,31). Tekst z Ksigi Hioba: Quis dedit gallo intelligentiam?" B,26), brzmi tak tylko w Wulgacie, natomiast w tekcie oryginalnym - zda--_tm Hennego - brzmi: Kto pooy mdro w chmurach?" Tene tekst Tulgaty sta si przedmiotem szczeglnych komentarzy egzegetw. W znaczeniu dosownym odnoszono intelligentia" koguta do jego daru wyr-ania pr i przeczuwania wiata, w znaczeniu za moralnym tekst ten (tasowano do kaznodziejw, ktrzy w ciemnociach obecnego ycia staraj goszeniem nauki, niby pianiem, obwieszcza nadchodzce wiato. Mbowiem: Noc si posuna, a przybliy si dzie (Rz 13,12). Oni 2m swoim budz nas z tego doczesnego snu, woajc: Nadesza dla nas Fpxizina powstania ze snu! (Rz 13,11)"21. Symbolika koguta osiga punkt kulminacyjny dziki odniesieniu jej do i Ckrystusa. W hymnie Laudesw wtorkowych, ktry zosta zaczerpnity Cathemerinon Prudencjusza, ju pierwsza zwrotka wyraa zawart 'nich gwn myl, porwnujc tego ptaka zwiastujcego wiato z Chry-;m, Budzicielem dusz: Ale diei nuntius Lucern propinuam praecinit: excitator mentium Christus ad vitam vocat". Dnia zwiastun pieje skrzydlaty I blisko wiata ogasza; Budziciel, Chrystus, dusz naszych Do ycia wszystkich nas wzywa"22. sze zwrotki tego poematu (z wyjtkiem drugiej i dwch ostatnich ma ich w brewiarzu) gosz, i Chrystus wzywa do czujnoci, ewa zblia si Jego przyjcie jako Sdziego. Sen jest symbolem :i i grzesznego upienia, demony uciekaj strwoone pianiem kogu-, rozbyskuje nadzieja na przyjcie Pana, budzi si wiara w zmartwych-mie Chrystusa i rozprasza wszelkie ciemnoci. W ostatniej czci ta przechodzi w modlitw bagaln (Jesum ciamus vocibus), aby pstus zbudzi nas z duchowego snu, zerwa wizy grzechu i zesa wiato. * Grzegorz Wielki, Moralia lib. XXX, cap. 3, 9; PL 76, 528.

I Ad Gallicantum; PL 59, 777 n.; Hymny brewiarza rzymskiego. Proprium \iae. Przeoy z oryginau ks. dr Jan Piwowarczyk, Wydawnictwo Pallottinum, a 1958, s. 37. 236 Zwierzta Hymn Ambroego z Laudesw niedzielnych Aeterne rerum conditor rozwaa zbawcze skutki piania koguta: Dla wdrowca jest ono pochodnia budzi gwiazd dnia, ktra rozprasza ciemno. Zoczycy porzucaj swo> ze drogi, eglarz nabiera nowej otuchy, chory czuje ulg, podrni* chowa swj sztylet, grzesznicy odzyskuj ufno. W zakoczeniu hymn nawizuje si do spojrzenia, ktre Jezus, gdy kogut zapia, skierowa r. apostoa Piotra po jego trzykrotnym zaparciu si Pana (por. Mt 26,34; M 13,35; 14,68.72; k 22,60 n.; J 18,27), a ktre rwnie w nas powim. wzbudzi al i skoni nas do pokuty. Hymn, biorc pod uwag zawar. w nim myli i sposb ich wyraania, jest nieomal identyczny z teksterr. komentarza w. Ambroego do Hexaemeronu V 88. Sztuka antyczna chtnie posugiwaa si przedstawieniem koguta jak symbolem walki. Klasycznego przykadu dostarcza waza, ktra stanowi nagrod za zwycistwo w zawodach organizowanych w wito Panater. je. W centralnej czci jej dekoracji jest przedstawiona bogini miast Pallas Atena, ktra w penym rynsztunku i bogato haftowanym pepl wkracza do niego midzy dwiema kolumnami; na kadej z kolumn st w dumnej pozie kogut. Rwnie chrzecijastwo dostrzego w obrazie walk kogutw pew: aluzj do zawodw, z ktrymi w. Pawe porwnuje ycie ludzkie. Et: grafika chrzecijaska dostarcza w tym wzgldzie kilku przykadw; ; jednak wrd nich i takie, ktre ka w przedstawieniu koguta widzi-, symbol zmartwychwstania. Interesujce jest przedstawienie na lampie glinianej z Kartaginy, ktr rodek pokrywy zajmuje kogut otoczony przez siedem zajcy biegncy., po jej krawdzi (por. Zajc, gdzie objania si to przedstawienie). Na mozaice podogowej w bazylice w. Teodora w Akwilei (wzniesior. na krtko przed 343 r.) przedstawia si midzy innymi walk micL kogutem a wiem (zob. w); nie tak pikna replika tej sceny znjdu si w tej samej bazylice na modszej czasowo posadzce w sali katechun: nw. Nagroda, ukazana obok

walczcych, czeka ju na zwycizc; raz je ni amfora, innym razem przedmiot, ktry trudno zidentyfikowa. : wyobraa element demoniczny. Jego woska nazwa tartaruga ma wyra: zwizek etymologiczny z tartarus" (wiat podziemny); nie moemy je nak zaj si tu bliej t etymologi. Kogut take w tym przypadku je symbolem wiata Chrystusowego, ktre odnosi zwycistwo nad pot; ciemnoci. W starochrzecijaskiej dekoracji sarkofagowej bardzo czsto spotyk si przedstawienia koguta umieszczanego jako atrybut obok Piotra. Z. zwyczaj znajduje si on u stp apostoa Piotra, na sarkofagu lateraskir nr 174, umieszczono go natomiast na jednym z filarw sarkofagu. W redniowieczu najczciej sytuowano koguta nad krzyem wie:: kocielnej. Niezalenie od tego, e wskazywa kierunek wiatru, to sa: fakt umieszczenia go nad krzyem oznacza, i jest on symbolem zwyci twa Chrystusa nad wrog potg ciemnoci i nad groz, ktr wzbudza, ze duchy, a take obrazem Tego, ktry wzywa nas do codziennej prac;, a kiedy, jako Sdzia, zbudzi ze snu mierci. Honoriusz z Autun uwaa koguta umieszczonego na wiey kocielnej z symbol, ktry zachca do oddania chway Bogu wczesnym rankiem. Te zwizek odnajdujemy ju w Konstytucjach apostolskich VIII, 38 i w s. wach w. Augustyna: Post galii cantum consuevit esse tempus orar.z Ptaki 237 onditor .chodni, aj swoje drnik : hymnu o wa na _6,34; Mk

oowinno zawarte tekstem ita jako anowila anatena-miasta. j peplos :nn stoi pewn Ae. Epi_uta widzie _iny, ktre negncycr. -ue). wzniesione. i.k miedz;. r-y znajduje <atechume:c; razjes: _:wa. v. a wyra n;. : emy jepadku jest nad potg sto spotyka Piotra. Za-"eraskirr.. gu. _em wiey :u, to sarr. .:n zwyciswzbudzaj nnej pracy cielnej za

.r.kiem. Ter. 38 i w so-.pus orand: - (...) po pianiu koguta zwyk przychodzi czas modlitwy"23. Rwnie pocztek modlitw w starych klasztorach obwieszczao ranne pianie koguta. Hugon ze w. Wiktora w pewnym komentarzu, idcym jednak zbyt daleko, odnosi wszystkie szczegy symboliki koguta i jego podobizny wieczcej wie kocioa do obowizkw kaznodziei. Mona jeszcze wspomnie o kurku z brzu pochodzcym z wiey dawnej bazyliki w. Piotra, a obecnie znajdujcym si nad zegarem w zakrystii tego kocioa. Kruk Kruk (corvus, KpaC) by w staroytnoci powicony bogom wiatoci: Apollinowi, Heliosowi i Mitrze. Tego, kto osign pierwszy stopie wtaemniczenia w misteria religii Mitry, nazywano krukiem". Dziwny moe vydawa si zwizek tych czarnych jak wgiel ptakw z bogami wiatoci; istnia jednak mit, ktry mwi, e pierwotnie byy one biae, a czarne ;:ay si dopiero wtedy, gdy jeden z nich wyjawi Apollinowi niewierno .-:ochanki Koronis. Czer krukw staa si przysowiowa (por. Pnp 5,11). Biae kruki s wielk rzadkoci i wystpuj na terenach pnocnych. Bystre zmysy, doskonay instynkt, pojtno, atwo, z jak si go :>swaja, czyniy ze wysannika bogw. Podszeptywa natchnienie poetom, mdrcom i czarownikom. W ogle by ptakiem wrebnym; z jego gosu, :*.u i miejsca pobytu przepowiadano przyszo. Kruki osigaj bardzo fdziwy wiek, mog y nawet sto lat. Najchtniej odywiaj si misem, -ikze zwokami ludzkimi i padlin, wydziobujc oczy swej zdobyczy (por. ?rz 30,17). Z tego wanie powodu, e gromadnie zlatyway na pobojowiska, kruk jest atrybutem germaskiego boga burzy i wojny Wotana 3dyna). __ Pismo wite po raz pierwszy mwi o kruku w opowieci o potopie (Rdz i.6 n.). Noe, wraz z garstk sprawiedliwych, unikn, schroniwszy si w arce,

powszechnej zagady. Zanim jednak po ustaniu ulewnych deszczy dway si wyj na zewntrz, wysa skrzydlatych wysacw, ktrzy mieli mu przynie wieci o stanie wd. Najpierw kruka. Wedug wersji, ktr przekazuje Septuaginta, Noe czeka jednak na prno na jego powrt; nie powrci, gdy wszdzie zalegajce trupy dostarczyy mu wystarczajco duo poywienia. Tak wic ju wwczas okazao si, e lekcewaenie, z jakim pniej o nim mwiono, byo usprawiedliwione. Nie dstraszyy go ani brudy, ani nieczystoci, ktrych sprawc by potop, bo wanie one s jego ywioem24. Zdaniem Aeliana25 mode kruki poeraj rego wasnego ojca. Mniemano take, e krucze matki porzucaj swoje tomstwo, kiedy nie mog ju wyywi arocznych pisklt, albo wyp-aj je przedwczenie z gniazda. Wtedy s one pozostawione opatrznoci Boej, jak to czytamy w Ps 147,9: On daje (...) piskltom kruka to, o co waj", i w Ksidze Hioba 38,41: Kto eru dostarcza krukowi, gdy mode b Boga woaj, gdy bdz ogromnie zgodniae?" W konsekwencji tego wszystkiego widziano w kruku symbol rozpusty, ieczystoci, zatwardziaoci serca i braku szacunku. W chrzecijastwie *yobraa on pogan, ydw, odszczepiecw, goszcych bdn nauk a Objanienia Psalmw. Tumaczenie i wstp: Jan Sulowski, opracowanie: Emil ifamula CSSR, ATK, Warszawa 1986, s. 332 (PSP t. 41). 24 Por. Siihling, Die Taube als religises Symbol, s. 20. s Por. De natura animaliwm III 43. 238 Zwierzta r i niewiernych - tych, ktrzy porzucili Koci (ark), i w ogle grzesznik i grzech, niekiedy nawet szatana. Zdaniem w. Augustyna podobni dc kruka s ci, ktrzy odsuwajc pokut na pniej, naladuj jego cras. cras" (jutro, jutro"). Pomimo wszystkich negatywnych cech kruka, Bg wielekro posugiwai si nim jako narzdziem swojej opatrznoci, aby dostarczy poywienia witym pustelnikom. Pierwszy raz czytamy o tym w historii proroka Eliasza (1 Krl 17,46): Pan rozkaza mowi Boemu, aby ukry si prz\ potoku Kerit, i powiedzia: Wod bdziesz pi z potoku, krukom zas kazaem, eby ci tam ywiy". Prorok

posucha rozkazu Paskiego, a kruki przynosiy mu rano chleb i miso wieczorem". Podobny cud powtrzy si w yciu w. Pawa Eremity prowadzcego pustelnicze ycie na Pustyni Tebaskiej i w. Mainrada, pustelnika z Ciemnego Boru, w ktrym pniej miaa powsta sawna miejscowo pielgrzymkowa, Einsiedeln. w. Benedykt natomiast rozkaza zanie krukowi zatruty chleb na takie miejsce, gdzie nikt nie mgby go znale. T w oglnych zarysach przedstawion symbolik kruka Ojcowie Ko cioa rozwijali niekiedy bardzo szeroko i wnikliwie. Zachowuj oni wpra wdzie podstawowe znaczenie, ktre przydaje si krukowi, a mianowicie e wyobraa grzesznika, jednak chtnie nadaj mu te pozytywne znaczenie i wwczas wyobraa nawrconego grzesznika, a u Grzegorza Wie! kiego26 - nawet grzesznika, ktry nawrciwszy si, jako kaznodzieja gono przepowiada sowo Boe. w. Hilary w komentarzu do Ps 147,12 nastpujco objania wskazane wyej miejsca Pisma witego (Rdz 8 i 1 Krl 17): Pamitamy, e kruk by wyobraeniem grzesznika wtedy, gdy wypuszczony z arki nie powrci do niej. Kiedy bowiem nigdzie nie byo miejsca gdzie mgby usi, bo wszdzie rozlay si wody, nie powrci, natomiast gobica powrcia, nie znalazszy miejsca dla spoczynku (Rdz 8,7 Poniewa z kolei arka jest wyobraeniem Kocioa, ten kto opuszcza Koci, chocia nigdzie indziej nie moe przey, jest tu przykadeir grzesznika, ktry woli pozostawa wrd marnoci tego wiata, mimo e poza Kocioem nie ma adnej innej bezpiecznej przystani. Czytamy tez e ptak ten ywi Eliasza, przynoszc mu zawsze poywienie (1 Krl 17,6 i to wtedy, gdy cay lud Izraela y w wystpku i bezbonoci. A zaten: ptak ten, ktry uznany by za symbol grzesznika, wybrany zosta na sub temu wielkiemu prorokowi. Kiedy bowiem wczeniejszy narc okaza si niegodny, wtedy sowo Boe, bdce pokarmem, ktrego akn prorocy, przenoszone byo za porednictwem tych, ktrzy byli grzesznikami."27 Na sawnym triesteskim sarkofagu pochodzcym z czasw starochrzecijaskich arka Noego wyobraa Koci, a kruk - tych, ktrzy zosta!: z niego wyczeni. Kruk znajduje si na zewntrz arki, wypenione, ludmi i

zwierztami, i tsknie spoglda, z potwartym dziobem, na je bezpiecznych mieszkacw, jak gdyby chcia wyrazi al z powodu, e nie jest z nimi. 26 Por. Moralia lib. XXX, cap. 9. 27 Tractatus super psalmos 146, 12; PL 9, 874. Ptaki 239 i -sznika oni do cras, :ugiwa wienia roroka przy m za 5go, a izcego Celnika cowo zanie go znaie Ko-u wpra-.nowicie, znacze-za Wiel-.odziej .skazane wypuszmiejsca. ii, natoTldz 8,7). puszcza .kadem :nimo e imy te. Krl 17,6). A zatem zosta na -szy nard

-ego akn .-/li grzesz;-.arochrze-,:rzy zostali wypenionej em, na jej du, e nie Kura Idylliczny obraz kury z kurcztami przyciga uwag ludzi we wszystkich :zasach. Plutarch mwi na ten temat w pimie O mioci rodzicw do r^oich dzieci. Ta maa idylla nie tylko dostarczaa porwna, by mwi : bezinteresownej mioci, lecz w kulcie Demeter bya ona rwnie sym-oolem mioci macierzyskiej, ktr bogini ta okazuje ludziom; Demeter -, nazwa wywodzca si przez wymian gosek od yfj nr\vr]p) uwaali Grecy za ubstwienie MatkiZiemi, ktra rodzi ze swego ona wszelkie ycie, nosi u swej piersi i karmi. Nie tylko zboa i cay wiat rolinny z niej wyrasta, iecz przyjmuje take, jak nasiona, zmarych, aby - wedug wyobrae staroytnych pogan - mogli narodzi si ponownie i jako dzieci dotrze do krainy bogosawionych. W ten sposb komentuje si rwnie znaczenie pewnej lampy glinianej, znalezionej w jednym z grobw pogaskich: wyryy jest na niej obraz kury z kurcztami. Tak wic ju antyczne znaczenie ego symbolu, ktry na swj sposb gosi nadziej zmartwychwstania, dznacza si wielk gbi. Waciwy, uwicony sens otrzyma on jednak dopiero w chrzecijastwie, gdy sam Zbawiciel posuy si nim, aby da az swojej zbawczej mioci: Jeruzalem, Jeruzalem! (...) Ile razy chcia-zgromadzi twoje dzieci, jak ptak swe pisklta zbiera pod skrzyda!" , 23,37). W tym congregare" dwiczy te idea jednoci Kocioa, tak e komentarzach do Pisma witego pojawiaj si obydwa zastosowania tekstu: do Chrystusa i do Kocioa. Ojcowie Kocioa wyjaniaj tre tego tekstu Ewangelii bardzo gboko i. w sposb peen uroku, i czsto nawizuj do miejsc Starego Testamentu, w ktrych mwi si o skrzydach Boga": Na witym drzewie [Jezus Chrystus], wycigajc swoje wite rce, zpociera je jakby dwa skrzyda, prawe i lewe, i wszystkich, ktrzy Niego wierz, przywouje do siebie i ich ochrania jak ptak swoje is.-dta. Powiada On

bowiem przez proroka Malachiasza: A dla was, zcych moje imi, wzejdzie soce sprawiedliwoci i uzdrowienie w je-skrzydach (Ml 3,20)".28 Szczeglnie bogate s wywody w. Augustyna, ktry wielokrotnie wy-.; zystuje ten symbol: . -W zanadrzu swoim ukryje ci, to znaczy na piersi ci umieci, eby Mmi skrzydami ci okry. Jeeli teraz uznasz wasn sabo, eby zym piskl uciec pod skrzyda matki, jastrzb ci nie porwie. Jast-jiami bowiem s moce powietrzne, diabe i jego anioowie. Schromy pod skrzyda matki Mdroci, poniewa i sama Mdro osaba dla s. Sowo bowiem ciaem si stao (por. J 1,14)".29 Homiliach na Ewangeli w. Jana ten sam Ojciec Kocioa przed-ia w sposb szczeglnie plastyczny zachowanie si kwoki: .ywi wic [Chrystus] chorych, sam bdc saby, jak kokosz swe pisk-do niej si upodabnia. Tak mwi do Jerozolimy: Ilekro chciaem >madzi synw twoich, jak kokosz zgromadza pisklta swe, a nie aa (Mt 23,37). Widzicie za, bracia, jak kokosz sabnie dla swych Hipolit, O Antychrycie 61. Przekad na podstawie: Hippolytys' des Presbyters . 'ilartyrers Buch uber Christus und den Antichrist, ubersetzt und mit Einleitung "hen von Valentin Grne, Verlag der Jos. KosePschen Buchhandlung, KempB73, s. 57 (Bibliothek der Kirchenvater). I Objanienia Psalmw 90 (2), 2. 240 Zwierzta pisklt. Przy adnym innym ptaku nie poznaje si tak, i jest matk. Widzimy, jak na naszych oczach wrble, jaskki, bociany buduj gniazda, codziennie widzimy gniedce si gobki, tych, o ile ich w gniazdach nie widzimy, jako rodzicw nie poznajemy. Kokosz za pokazuje si tak sab przy swych piskltach, i choby dzieci nie widzia, matk jednak poznajesz. Tak jej skrzyda s opuszczone, pira najeone, gos chrapliwy, wszystkie jej czonki osabe i wycieczone, i jak powiedziaem, cho dzieci nie widzisz, matk jednak poznajesz. Tak wic Jezus jest znuony, zmczony (przebyt) drog."30 Pod oson twych skrzyde radowa si bd - czytamy w objanieniach Psalmu 62 w. Augustyna. Cieszy si bd z dobrych uczynkw, poniewa

ponad mn jest osona twoich skrzyde (...) Jestemy maymi: niech wic strzee nas Bg w cieniu swych skrzyde. A co stanie si, jeli doroniemy? Dobrze dla nas, eby i wtedy nas chroni, ebymy pod Nirr. starszym my zawsze byli piskltami. On bowiem zawsze jest starszy, niezalenie od tego, jak uroniemy. Niech nikt nie powie: Dopki jesterr. niemowlciem, niechaj mnie strzee, jakoby kiedykolwiek mg osign tak dojrzao, eby sam sobie wystarczy. Bez opieki Boej jest niczym. Pragniemy zawsze by przez Niego strzeeni. Wwczas w Nim zawsze moemy by wielkimi, jeli zawsze pod Nim jestemy niemowltami."31 Nieznany autor z V albo VI w. nawietla ten symbol z innego jeszcze punktu widzenia: Jak kwoka kocha nie tylko wasne pisklta, ale rwnie: otacza mioci wylgnite przez siebie pisklta innych ptakw, jak gdyb; byy jej wasnymi, tak te i Koci. Nie tylko stara si on przyciga do siebie tych, ktrzy ju wierz w Chrystusa, lecz take wszystkich innych, czy to pogan, czy to ydw, ktrzy zostali mu powierzeni, budzi do ycia ciepem swojej wiary, rodzi ich na nowo w chrzcie, ywi sowem i kocha macierzysk mioci"32. W czasach starochrzecijaskich spotykamy si z motywem kury przedstawianym na pokrywie glinianych lampek i moemy przyj, e wiern: traktowali go jako symbol w powyszym znaczeniu33. Orze Nazwa orze" (auila, dewg) okrelaa w staroytnoci przedstawiciel, wszystkich spokrewnionych z orem gatunkw, np. rwnie spa. Dlateg: jego symbolika nawizuje do cech, ktre s waciwe wielu gatunkom Czsto opiera si ona na faszywych obserwacjach natury, stanowicych rdo wszelkiego rodzaju legend, jak chociaby legendy o poddania prbie pisklt orlich czy o odzyskiwaniu przez ory ponownie modo: Pismo wite i Ojcowie Kocioa nawizuj w swych porwnaniach d: tych przekona. W liturgii szczeglnie wane s dwa miejsca, w ktrych mwi si o kierownictwie sprawowanym przez Boga wzgldem ludu wybranego i Jego opiece nad nim pod obrazem ora wabicego swf 30 W: Homilie na Ewangelie i Pierwszy List w. Jana. Homilia 15, 7. Tumacz;, o. Wadysaw Szodrski, ks. Wojciech Kania. Wstp i opracowanie: o. Emil Stanuk ATK, Warszawa 1977, cz. 1, s. 226 n. (PSP t. 15).

31 Objanienia Psalmw 62, 16. 32 Auctor Operis imperfecti. Cytat w: Korneliusz a Lapide, Commentaria r Scripturam Sacram, Paris 18912, t. 15, s. 489. Ilustracja w Dictionnaire d"archeologie chretienne et de liturgie [DACL t. 1-15, Paris 1903-53, t. 7, s. 1125. Ptaki 241 I matk. . gniazda, idach nie tak sab --inak porapliwy, :n, cho nuony, .v obja-zynkw, :naymi: si, jeli od Nim starszy, jestem sign niczym, zawsze ami."31 : 3 jeszcze r rwnie ak gdyby ciga do innych, do ycia r i kocha i. .ry przed-e wierni ?tawicieli .... Dlatego ratunkom. Dwicych poddaniu nodoci. ^niach do * ktrych ~iem ludu icego swe

:. Tumaczy} iii Stanula, "..entaria in [DACL], risklta do lotu i wynoszcego je w gr na swoich skrzydach (Wj 19,4; ?\vt 32,11). Do tych wyobrae nawizuje take Psalm 103,5: Odnawia i. modo twoja jak ora". W jaki sposb dokonuje si to odnowienie", powiada Fizjolog, pismo z pocztku drugiego stulecia34, ktre opiera si i przekazach znacznie starszych, a samo stao si jednym z gwnych -ide chrzecijaskiej symboliki zwierzt. W pimie tym mwi si, e -ze, gdy doyje staroci i poczuje, i jego skrzyda staj si ociae, Dczy zasnuwaj si mg, szuka czystego rda, a nastpnie wznosi si . soko do soca, ktre spala jego skrzyda i wypala mu oczy. Wwczas ada w d do rda, trzykrotnie si w nim zanurza i odzyskuje mo. Podobnie czowiek, jeli oczy jego serca osnuwa ciemno, powinien znie si do Chrystusa, Soca, Sprawiedliwoci, i odmodzi w rdle .ecznego ycia w imi Ojca, Syna i Ducha witego. Wedug innej wersji zywizna dzioba starego ora staje si tak znaczna, e z trudnoci zyjmuje poywienie i opada z si. Wtedy uderza dziobem o ska Ddamuje jego koniec; znw moe je i odzyskuje nowe siy. w. . : gustyn dostrzega w tym takie oto zastosowanie do ycia chrzecijanina: Orze odradza si nie do niemiertelnoci, natomiast my do ycia ecznego. Ale dlatego zostao wprowadzone to podobiestwo, eby skaa zbawia nas tego, co nam stoi na przeszkodzie (...) Ska za by -ystus (1 Kor 10,4). W Chrystusie odnowi si niczym u ora modo ^za (...) eby mg posila si swoim chlebem, ktry powiedzia: Jam

chleb ywy, ktry z nieba zstpi (J 6,41)."35 - prbie, jakiej poddawane s orlta, powiada w. Ambroy: Orze oznacza Chrystusa, ktry w locie swym zniy si na ziemi. ki te s utrzymywane przy yciu dopiero po udowodnieniu czystoci aki poprzez spogldanie otwartymi oczyma, bez mrugania, w pene ce. I susznie stworzenie to odnosi si do Zbawiciela, poniewa dla . obycia upu nie kroczy po ziemi, lecz wybiera miejsce wyniose; tak .'hrystus zawieszony na wysokim krzyu w huku piorunw straszliwym :ciem wdar si do pieka i pochwyciwszy witych powrci do 36 _ a. Szczeglnie pikny jest eucharystyczny komentarz w. Ambroego do 24,28 i k 17,37: Stae si szlachetnym orem, odkd zacze dy do nieba, a gardzi -ni. Szlachetne ory kr wok otarza, bo gdzie ciao tam i ory ". 24,28; k 17,37). Otarz jest symbolem ciaa, na otarzu za spoczywa ^o Chrystusa. Wy jestecie orami odnowionymi przez obmycie z grzew."37 Do sztuki chrzecijaskiej symbol ora zosta przyjty dopiero w czasach nstantyskich. Przyczyn tak pnego zastosowania go bya pozycja, zajmowa on w mitologii i kulcie cesarzy. W greckiej nauce o bogach zano ora za ptaka niebieskiego", by atrybutem Zeusa, nosicielem oiorunw, uchodzi za ptaka, ktrego nigdy nie trafia piorun, za krla w i ptaka krlw. Staroytna historia krlw niejednokrotnie trak'\a temat miejsca i czasu powstania Fizjologa zdania s podzielone. Objanienia Psalmw 102, 9 n. Sermo 47, 4; PL 17, 724. , Sakramenty IV 2, 7, w: w. Ambroy, Wybr pism dogmatycznych. Przekad acowanie: ks. Ludwik Gladyszewski, ks. Szczepan Pieszczoch, Ksigarnia w. echa, Pozna 1970, s. 72 n. (POK t. 26).

242 Zwierzta towaa go jako wychowawc i wybawc. W Helladzie, Etrurii i Rzyn orze zdobi - wedug zwyczaju wywodzcego si ze Wschodu - be krlw, tak jak zdobi bero Zeusa (Jowisza). Apoteoz rzymskich cesa: przedstawiano take w obrazie ora unoszcego cesarza do nieba albo mu towarzyszcego. Mianowicie w momencie, gdy palono zwoki wac na Polu Marsowym, wypuszczano ora tak, eby zdawao si, i ulat z pomieni i wznosi w gr dusz ubstwionego cesarza. Czsto pojawiajcy si w heraldyce dwugowy orze wywodzi si z ... -meryjskobabiloskiego bstwa burzy, ktre przedstawiano w pos! wzbudzajcego trwog ora z gow lwa. Chetyci uczynili ze ora dv gowego, ktrego przejli od nich (mimo znacznej odlegoci czasov tureccy seldukowie. Chrzecijascy krzyowcy przynieli owego dv gowego ora do Europy, gdzie w 1345 r. zosta ostatecznie przyjty niemieckiego herbu cesarzy. W ten sposb symbol potgi boskiej wy dzcy si ze Wschodu sta si symbolem wieckiej wadzy zachodni-, imperium"38. J. Lissner broni innej tradycji dotyczcej historii dwugowego o: Gdy Zeus jednoczenie wypuci w przeciwnych kierunkach dwa o: aby obleciay wiat, spotkay si one znw w Delfach, a wic (wec wyobrae greckich) w rodku ziemi, i usiady po obydwu stron: omfalosa, na ppku wiata"39. Orze by take godem legionw rzymskich; jego wizerunkowi dawano w obozie prawdziw religijn cze. W czasie triumfaln;. pochodw zdobi buaw zwyciskich wodzw. Sztuka klasyczna wy rzystywaa te motyw ora trzymajcego w dziobie lub w szpon wieniec wawrzynu. Chrzecijanie mogli posuy si symbolem ora dopiero wwczas, _ jego pogaska interpretacja utracia sw aktualno i wyblaka. I zwycistwa i triumfu zwizana z tym symbolem pozostaa aktu?, i w chrzecijastwie, ale odnoszono j do Chrystusa i Kocioa. W IY powstaa kompozycja, ktra niejednokrotnie zajmuje centraln poz; w dekoracji przedniej ciany rzymskich i galijskich sarkofagw. Wih: okrela j jako Anastasis, poniewa czy ide zwycistwa, jakim 1: zmartwychwstanie, z ide mki. Skada si na ni krzy,

ktrego g: belka podtrzymuje duy wieniec laurowy z monogramem Chryst: w rodku (por. Znak krzya). Niektre wersje tej kompozycji przedstaw j ora (jego gow i skrzyda), ktry wypenia uk tego przedstawi: i trzyma w dziobie (w jednym przypadku w szponach) wieniec lauro (por. Znak krzya). Najliczniejsz i najbardziej godn uwagi grup chrzecijaskich nagrc kw, na ktrych orze zajmuje centralne miejsce, stanowi stele kop: skie. Krlewskiego ptaka przedstawia si na nich z gow zwrcon w b i z bull (rodzaj medalionu, oznaka godnoci) na szyi. Jego uiesio skrzyda podtrzymuj wieniec okalajcy monogram Chrystusa albo krz; Nasuwa si podobiestwo do rzymskich i galijskich sarkofagw, poniew i te reliefy wyobraaj triumf Chrystusa i chrzecijastwa. Przypuszcz: to potwierdzaj niektre przykady, na ktrych do wizerunku ora dodt 38 M. Lurker, Symbol, Mythos und Legend in der Kunst, Strassburg - Bade: Baden 1960, s. 13. 39 Aber Gott war da, Olten-Freiburg 1958, s. 315. Ptaki 243 i Rzymie iu - bera ?h cesarzy i albo te ..d wadcy i ulatuje si z su-v postaci ora dwu-czasowej ego dwuzyjty dc .:ej wywohodniegc .vego ora: . dwa ory c (wedu^ r stronac:.

;nkowi od-lumfalnycr. czna wyko-szponach :.-czas, gd;> Aa. Ide . aktualna ... W IV w ... pozycj -. Wilper: jakim byk rego grri Chrystus:, zedstawia-istawienu. laurowy uch nagrob-nele kopti. con w bc d uniesior.-. albo krzyi v, poniewa-vpuszczen:ora doda; rg - Bade: e jeszcze litery A i Q, zawsze odnoszone do Chrystusa jako Boga, Pierwszego i Ostatniego" (por. Ap 1,8). Krzy z uchwytem, ktry niekie-trzyma w dziobie koptyjski orze, jest staroegipskim hieroglifem (dyx) maczajcym ycie przysze" (por. Znak krzya). Nowy aspekt ukazuje przedstawienie ora walczcego z wem. Najbar:ej dotd znany przykad tego rodzaju odnaleziono wrd ruin starorzecijaskiego kocioa podczas wykopalisk prowadzonych w Karyntii, .daleko Spittal, przy wsi St Peter im Holz. Jeszcze starsza jest mozai, ktr wspczeni archeolodzy odnaleli w Konstantynopolu wrd n paacu Konstantyna Wielkiego. Mozaika ta pochodzi by moe V w.; wspaniale bowiem zaprojektowany paac Konstantyna od IV-XI wci rozbudowywano i przebudowywano. Motyw ten pojawia si .;ze we wczesnoromaskiej rzebie w kamieniu. Orze walczcy z wr. jest bardzo dobrze znany w mitologii i literaturze antycznej. Wspo:-.a o nim take w. Maksym z Turynu (IV w.), odnoszc go do Chrysa. ktry miuje swj Koci i broni go przed szatanem. V baptysterium kocioa Najwitszej Panny Maryi w Kapui w pou3%vych Woszech orze trzymajcy ryb w szponach zajmuje rodkow : mozaiki posadzkowej. Motyw ten mona by odnie do Chrystusa,

rybk (wyznawc) unosi ze rda chrzcielnego i pozwala jej wzi :;a w swoim triumfie i wniebowstpieniu. 'iturgii greckiej jeszcze dzisiaj podczas konsekracji biskupa uywa si co, okrgego dywanu, na ktrym przedstawia si ora okolonego \ i unoszcego si nad miastem. W Cerkwi rosyjskiej taki dywan :e si biskupowi pod nogi podczas kadej sprawowanej przeze oci liturgicznej. Zwyczaj ten pochodzi ze redniowiecza, gdy zapniejszego dywaniku w czasie konsekracji biskupa na posadzce - a rysowano, wedug rytu greckiego, ora. Orze wyraa wznioso rto nauczycielskiej mdroci Boej, ktr powinien odznacza si p, promienna aureola - jasne wiato tej nauki, unoszenie si ptaka lastem - najwyszy dozr {emGKonrO, ktry wybrany na biskupa ma .j w swojej diecezji. (pauo, racg) y pocztkowo dziko w lasach Indii. Wczenie jednak, odu wspaniaoci jego upierzenia, zaczto hodowa go w ogrodach ewskich wadcw Indii i tworzy o nim legendy. Hindusi marzyli Dtym pawiu, ktrego miso miao uyczy wiecznej modoci i nie-=Ttelnoci. Tym do atwo tumaczy si fakt, e buddyzm, rodzima Hindusw, wczy pawia do swej religii i uwaa go za uciele-soca, ktremu oddawano cze bosk, a ktre staroytni Egip-'. Babiloczycy i Chiczycy rwnie przedstawiali sobie jako uskrzyo i zotego ptaka (por. Feniks). sztuce buddyjskiej spotykamy si z licznymi przedstawieniami pawia, najczciej nale do malarstwa dekoracyjnego i krajobrazowego, iowo rwnie do malarstwa symbolicznego, na przykad przednie kontemplujcego buddyjskiego mnicha z pawiem. Jeeli w

stracje w: P. Bamm, Welten des Glaubens. Aus den Fruhzeiten des Christen-: .mchen-Zurich 1959, s. 150. 244 Zwierzta tajemniczy ptak niesie w dziobie wa, antyczny symbol mocy ciemno to naley w nim widzie symbol istoty wiatoci, ktra te moce zwyci: Samego Budd przedstawia si jako krla pawi, zasiadajcego, jak tronie, na grzbiecie pawia i otoczonego aureol (koem), z pir jego ogor Drog handlow dotar paw do krajw basenu Morza rdziemne _ i mona przypuszcza, e jednoczenie przejto niektre zwizane z r. wyobraenia. W Grecji zaczto hodowa pawie od V w. przed Chr., nie tylko w : grodach jako ptaka domowego, lecz take i przede wszystkim przy w. tyni Hery na Samos jako witego ptaka matki bogw, identycznej z rzy sk Junon. Jej atrybutem jest paw z berem, umieszczonym nad je. grzbietem; przedstawienia takie znajdujemy czsto na samijskich mo: tach. Powody przypisania jej takiego atrybutu wprawdzie nie s dokad: znane, ale najprawdopodobniej zadecydoway o tym barwne, tczov podobne do oczu kka na kocach pir na ogonie pawia; miay c przypomina o piknoci tej bogini, przedstawianej, jak podaje Horn jako wolooka i modrooka" {jioam, yXavKwmc). Rzymianie zaczli hoc wa pawie dopiero w I w. przed Chr. Z pocztku byy drogocer. rzadkoci, wkrtce jednak stay si powszechn ozdob rzymskich p kw, ktrych pikno czsto opiewali poeci i pisarze41. Inne ptaki wprawdzie take zmieniaj pira na wiosn, u pawia jedr. odzyskiwanie wspaniaej szaty byo tak rzucajce si w oczy, e stao najbardziej charakterystyczn oznak wiosny; z tej to racji paw nale. do szczeglnych symboli wiosny. Paw, bdc ptakiem bogini Junony, odgrywa przy apoteozie rzymsk: cesarzowych tak rol, jak odgrywa orze przy apoteozie cesarzy. R'. nowicie wyobraano sobie, e dusz ubstwionego" cesarza unosi nieba orze (atrybut Zeusa-Jowisza), a dusz cesarzowej - paw (atryt Junony). Tego rodzaju stosowanie tych symboli nie byo jednak regu;.

W Pimie witym, z wyjtkiem jednego cile historycznego tek; (1 Krl 10,22), nie znajdujemy nigdzie wzmianki o pawiu. Nawet je Ojcowie Kocioa niekiedy o nim wspominaj, to ich wypowiedzi nie m: charakteru symbolicznego. Z ich sw dowiadujemy si jedynie, jak b: dzo lubili tego wspaniaego ptaka staroytni i ktre z jego waciwe zwracay szczegln ich uwag. Wyjtkowo w. Efrem porwnuje pilno duchow ascety z urod pawia42. w. Augustyn w dziele O Pastwie Boym przytacza opini, jako-" miso pawia nie ulegao zepsuciu. Nie chcc za polega jedynie na ty co zasysza, sam przeprowadzi eksperyment, by przekona si o susznoci. Od redniowiecza zaczto przypisywa pawiowi najrniejsze znac^ nia, dotyczce najdrobniejszych szczegw. W takim zakresie, w jakim dziecinnonabone rozwaania maj wymow moralizatorsk i su bliszego scharakteryzowania dumy, poczucia winy, a nawet szata: moemy je pomin, gdy nie maj nic wsplnego ze sztuk starochrz-. cijask. Pewne akcenty starszej tradycji pobrzmiewaj jednak w jedr.; z kaza w. Antoniego z Padwy (zm. 1231 r.), ktre prawdopodob: z tego wanie powodu przytacza Leclerc w Dictionnaire d'archeolc 41 Por.np. Pliniusz Starszy, Historia naturalis X, 22. 42 Por. Hymni contra haereses 42, 10. Ptaki 245 emnoo thretienne et de liturgie (art. Paon): Przy powszechnym zmartwychwsta-jwycia BB -;u, gdy wszystkie drzewa, mam na myli wszystkich witych, okryj si o, jak r.:-. jnw wie zieleni, w paw (nasze ciao), ktry zrzuci pira miertel-:go ogona noci, otrzyma niemiertelno". Myl ta przypomina pewien fragment iziemneg; BB Pliniusza, w ktrym na okrelenie odzyskiwania przez pawia na wiosn ane z nirr BM *spaniaej szaty pir uywa on wyraenia renasci (zosta ponownie zro^^^ izonym): donec renascatur cum flor".

iko w za- BBS w staroytnoci starano si tak przystraja groby, by przypominay >rzy wi ^Bf^ _ na ile to tylko moliwe - ziemskie, swojskie domostwa. Przedstawiano .ej z rzym- ^ wic w nich take ogrody pene zwierzt, kwiatw oraz idylliczne sceny, nad jego ^BBB Cnrzecijastwo zachowao ten niewinny zwyczaj. wiadczy o tym de-:ch mone- ^HMT koracja cian w katakumbach. Zarwno na nich, jak i w pogaskich dokadni-. BJ grobach odnajdujemy te same motywy, do ktrych oczywicie ju wkrt-. tczowe BH ce zaczto dodawa motywy specyficznie chrzecijaskie. Z pogaskiego miay on; BB dziedzictwa usuwano starannie jedynie to, co mogo wywoa zgorszenie e Homer B8 czy* odnosio si do kultu bogw. I tak, pawia nigdy nie przedstawiano :zli hodc- BIJ || berem, ktre kazao w nim widzie atrybut Junony, lecz zawsze, wraz .rogocenn: BS mz najprzerniejszymi ptakami, jako najpikniejszego mieszkaca rzym-nskich par, %wk i i li parkw. Ta idylla ogrodowa staa si dla chrzecijan symbolem ^^ Imtebieskiego ogrodu rozkoszy. Gdy chciano przedstawi raj w sposb wiajedna^B oliwie najbardziej uproszczony, wtedy paw, jako cz, zastpowa ze stao s. ^H^^Bk> przedstawienia i sam wskazywa na wieczn wiosn i przysz paw nale BBBa^*00^' Czste wystpowanie motyww pawia w kaplicach chrzcielnych ^^ Jpozwala wnosi, e uwaano go za symbol odnowy duchowej dokonujcej ie rzymskie BB \nm moc aski chrztu. ;arzy. M::. ^H Zestawienie pawi z kielichami i winogronami ma wskazywa na roz-_i unosi ;; ^Bj^^B6ze spoywania postaci witej Eucharystii i niebieskiego posiku w bo-w (atryb. ^B|^K^siawionej wiecznoci. .ak regu ^B^B^ Znany jest te sprzt liturgiczny, ktry dawniej czsto sporzdzano :nego teks: ^H^Bb pawich pir, pniej take z metalu zdobionego motywami ornamental-Nawet je- ^B^PFm* a^ figuratywnymi. Chodzi o wachlarz liturgiczny, zazwyczaj nazy-izi nie m; ^H^^Bp^y flabellum, po grecku ripidion {pmiSwv od pinrj - rozmach, piniCco iie, jak ba: ^^^^^B^prawia w ruch, koysa). waciwo;: ^^^^B^^ gorcych strefach klimatycznych od niepamitnych czasw koniecz--;wnuje pi^^^^Hj^ci byo uywanie rnego rodzaju wachlarzy dla zagodzenia upau ^^^^^ odpdzania licznych natrtnych owadw. Cze dla witych postaci , jakoh BB^BJ^kazywaa, aby uywa ich

take podczas skadania Ofiary liturgicznej, .nie na tyrr. ^H|BP czym pierwsze wiadectwo przekazuj tak zwane Konstytucje apostolat si o .: ^^^^B** (k- 400 r.)43. Wyszczeglniajc materiay, z ktrych wykonuje si ilarz, wymieniaj one prcz pergaminu i ptna take wyranie sze zna: poruszanie wach... w jakin. rwnie w czasie i su olejami. r.et szata. w liturgii -tarochrz niej zanika; ..v w jedn Rubryki Liturgii dopodob: - stojc przy d'archeoloc uycia, velum Wf"c^e Vira. Szczeglnym zadaniem diakonw byo

^pfiami podczas sprawowania witej Ofiary. Noszono je

^pocesji, zwaszcza w wielkoczwartkowej procesji ze witymi

Byczaj uywania wachlarzy liturgicznych rozszerza si te

j^fcfniskiej, jednak po schyku redniowiecza stopniowo w

Bfchowa si do dzi w obrzdku wschodnim i greckim.

Sjfar Chryzostoma zalecaj, eby na pocztku Prefacji diakon

fcirzu - wzi do rki ripidion albo, jeli ten wyszed ju z

Jkar czci wachlowa wite postacie podczas caej Anafory (Kanonu). Ju *" Constitutiones Sanctorum Apostolorum lib. VIII, cap. 12. 246 Zwierzta bardzo wczenie, wiadectwa istniej od V w., przypisywano temu zw> czajowi znaczenie symboliczne, ktre przetrwao, mimo e sam zwycz utraci swe praktyczne zastosowanie. Diakoni poruszajcy wachlarzami .-niby szecioskrzydymi cherubinami i serafinami, ktrzy niewidzialr. otaczaj otarz,

wachlarze za, zwaszcza jeli s sporzdzone z pawie: pir ozdobionych pawimi oczkami - jakby skrzydami tych duchw nie bieskich, ktre Ezechiel tak opisuje: Ich cae ciao - plecy, rce, skrzydli (...) - byo wypenione dokoa oczami" (Ez 10,12). Dlatego wachlarze liturgiczne nazywa si take hexapteryga (eC anrepuya - o szeciu skrzydach): jeli wykonane s z metalu, to przynajmniej jedn ich stron zdc-gowa anioa otoczona szecioma skrzydami. Flabella, ktre przy uroczystych okazjach niesiono obok papiea (wcze niej rwnie przy innych dostojnikach kocielnych), sporzdzano dawn:-. take z pawich pir. Starano si i im nada jakie znaczenie, a mianowicie widziano w nich obraz roztropnoci, ktr powinni odznacza si przeoeni kocielni, i znak przypomnienia wiernym o obowizku przypatrywa nia si ich przykadowi ycia. Pelikan Legenda o pelikanie (pelicanus, onocrotalus, neXeKdv) pojawia si dopiero w chrzecijastwie. Staroytni przyrodnicy mwi oczywicie o tyir. ptaku, ale nie przypisuj mu adnego szczeglnego znaczenia. Najstarsze symboliczne ujcie tej legendy podaje Fizjolog (II w.). Czytamy w nim, ze pelikan wyrnia si wielk mioci do swych pisklt. Gdy jednak dorastaj i uderz skrzydem rodzicw w gow, wtedy i oni mog uderzy skrzydem tak mocno, e ciosy te okazuj si miertelne dla maych pelikanw. Rodzice auj tego, co uczynili, i na trzeci dzie matk;-. (wedug innych przekazw - ojciec) otwiera swj bok, a krew spywa r martwe ich ciaa i przywraca im ycie. Podobnie Bg odrzuci ludzi ;: ich upadku i wyda ich mierci. Potem jednak ulitowa si nad nimi j matka, umar za nich na krzyu i swoj krwi obudzi ich do yci. wiecznego. Inne przekazy, ktre mona znale w nielicznych greckich rkopisach mwi, e mode pelikany gin od ukszenia wa, szczeglnie zaciteg ich wroga. W wu tym widzi si obraz owego wa, ktry uwid w raj. Adama i Ew44. Pisarze kocielni rnie interpretuj tekst Fizjologa, jednak zachowuj: zasadnicz jego myl. W redniowiecznych utworach poetyckich podaje si jeszcze inn wersj tej legendy. Nie mwi si ju o mierci modych pelikanw, opowiada si natomiast, e stare pelikany tak dugo karmi swe pisklta wasn krwi, a

wycieczone same umieraj - symbol Chrystusa, ktry ofiarowa za nas swe ycie. W pnym redniowieczu, gdy zbyt daleko posuwano si w wynajdywaniu symboli maryjnych, widziano w Matce Boej gniazdo niebieskie" z ktrego wylatuje pelikan (Chrystus) i do ktrego znw powraca. W chrzecijaskiej sztuce redniowiecza pelikan jako symbol Chrystusa i Eucharystii sta si bardzo popularny: przedstawiano go czsto zarwne Por. Lauchert, Physiologus. Untersuhungen der Tiergeschichten. Ptaki 247 .mu zwy-,,-. zwyczaj = rzami s idzialnie <z z pawich :uchw nie-, skrzyda wachlarze iu skrzyd-ron zdobi :a (wcze-3 dawnie; ano wicie przeo-patrywasi dopie-rcie o tyrr. i. Najstarsze w nim, e :ak doras-_ uderzy ..a maych : ::e matka spywa na 1 ludzi pc :i nimi jak do ycia rkopisach ::ue zacitego wid w raju zachowuj tze inn wer. opowiada _.ta wasn cry ofiaroynajdywa-niebieskie' ."aca. Chrystusa ; to zarwno i krucyfiksach (por. Znak krzya), jak i na portalach kocielnych, para-

?ntach i sprztach liturgicznych. V wigili Wielkanocy liturgia grecka zanosi do Chrystusa modlitw: Podobnie jak pelikan, ktry rani swoj pier, Ty, o Logosie, oywie Dje martwe dzieci, skraplajc je kroplami yciodajnego rda". Rwnie w hymnie (rhythmus) na cze Najwitszego Sakramentu . jro te, przez dugi czas przypisywanym w. Tomaszowi z Akwinu, - :edostatnia strofa brzmi: O tkliwy pelikanie dusz, Jezu mj, Chryste, Krwi swoj - serce moje z win obmyj nieczyste: Wszak jedna jej kropelka w tak wielkiej jest cenie, e zdoa przynie wiatu caemu zbawienie!"45 Sowa va (noctua, nycticorax, yXav^) uchodzia w staroytnoci za zy omen, _ pcie za i Indiach uwaano j przede wszystkim za ptaka umarych. ecji bya symbolem Pallas Ateny, ktrej byskawica janieje pord r burzowych jak oczy sowy ciemn noc. Ateczycy wytoczyli ten dI na monetach swego miasta, w ktrym roio si od snw. Dlatego .: Zanosi sowy do Aten", wyraa niepotrzebne mnoenie czego, co sinieje w obfitoci. oismach Ojcw Kocioa spotykamy si z bardzo odmiennymi internami chrzecijaskiego rozumienia symboliki sowy. Jedni widz symbol tych, ktrzy lubi duchowe ciemnoci, a lkaj si wiata, ciel. Do nich nale niewierzcy, heretycy i filozofowie. S oni :n zdolni w tym, co dotyczy zabobonu, tpi za w tym, co dotyczy Boskich. Ich to, cho wydaje si im, e wznosz si wysoko ch grnolotnych sowach, tak jak sowy olepia blask prawdziwego a."46 : komentatorzy patrz na sow z zupenie innego punktu widzenia, :ujc si do sw Psalmu 102,7: Staem si jak sowa w ruinach". .o-Melito z Sardes47 zna w swym pimie Cavis tylko jedno sym-zne znaczenie sowy streszczajce si w

trzech sowach: Christus vel us". Chrystus, samotny w ciemnej nocy cierpienia - wity w nocy . ... oddaleniu od wiata i kontemplacji. W jaki sposb ta noc staje si ..liniejszym wiatem, wyjania w. Paulin z Noli: Ptaka bowiem, i'.orym tu mowa, nazywamy sow (noctua), poniewa lata i odzywa si ruejscach ustronnych i widzi wyranie w ciemnociach, w ktrych wszystkie prawie zwierzta. Dlatego te suszniejsz jest dla ra nyktikora anieli niktikoraks: nyktikoraks znaczy nocny nyktikora za - widzcy w nocy, a to dlatego, e Kpt] to ekw renica oka (...) i wtedy staje si [nasze wewntrzne oko] t>y sow w domu, to jest w domu Pana, by wrd ciemnoci tego mg wyty bystry wzrok oczyszczonej duszy i widzc wyranie Hymny kocielne. Przekad ks. Tadeusza Karyowskiego TJ, przedmowa Stara Windakiewicza, wydanie w nowym ukadzie i opracowaniu Mirosawa IW Pax, Warszawa 1978, s. 283. Maksym z Turynu, Homiliae 89; PL 57, 458. Por. Pitra, Spicilegium Solesmense, Paris 1855. ^PF 248 Ztuierzta takimi oczyma, powiedzie za prorokiem: Ciemnoci nie bd ciemne mnie, a noc jak dzie zajanieje* (Ps 139,12)"48. Stru Zdaniem Arystotelesa uwaano w staroytnoci strusia (st~ ozpovtic) za co poredniego midzy ptakiem a ssakiem. Opow: sobie, e stru moe zje i strawi nawet elazo, a swoimi par miota kamieniami w przeladowcw. Nadzwyczajna jest szybko potrafi biec. Jaj strusich, z powodu ich wielkoci i twardej s> uywano czsto jako naczy. Jeszcze dzisiaj muzumanie przyoz groby czcigodnych zmarych strusim jajem, ktre wiesza si nad na drzewku lub krzaku. Prawdopodobnie w staroytnym Egipcie szano strusie jaja take w wityniach, jak to si jeszcze dzisia w chrzecijaskich kocioach koptyjskich. Pira strusie w egipskim pimie hieroglificznym oznaczaj p>--. i sprawiedliwo i byy symbolem bogini Maat, ktra byfa personif;.-: tych cnt.

Jej gow zdobi strusie pira, a oczy ma zamknite, ponit -powinna by lepa", to znaczy bezstronna. Zwizku midzy t bo;: a strusiem dopatrywano si w tym, e i stru chowa gow albo stoi i zamyka oczy, gdy nie chce, eby go dostrzeono. W kraju nad : strusie pira byy oznak stanu kapaskiego. Od najdawniejszych c uywano ich chtnie jako ozdoby. Ju wojownicy rzymscy przys:. strusimi pirami hemy, a niekiedy nawet konie. Persowie pods-.: strusimi pirami wity ogie, poniewa nie mg go dotkn odc< ludzki. Pismo wite bardzo szczegowo opowiada o strusiu w Ksidze H: :< ywe s skrzyda strusia, czy tak jak pira bociana? Jaja swe rzucs ziemi, ogrzewa je w piasku, zapomina, e mona je zdepta lub znisz je dzikie zwierzta. Swe dzieci traktuje jak obce, prny to dla niego :-- jest bez stada. Mdroci go Bg pozbawi, rozsdku mu nie udzieli* to, gdy w gry cwauje, mieje si z konia i jedca" (39,13-18). Tekst biblijny wspomina tu o dwch gwnych cechach strusia, ktrych nawizuje symbolika chrzecijaska: poruszanie skrzydami moliwoci lotu i pozorna obojtno wobec potomstwa, o ktrej wspo: naj rwnie Lamentacje Jeremiasza (4,3). Faktem jest, e zagrzebuje swoje jaja w gorcym piasku, tak e przez cay dzie ogrzewa je sor Prawd jest te jednak, e w nocy, gdy soce ju ich nie ogrze wysiaduje jaja tak jak inne ptaki, co uszo uwagi staroytnych obs watorw; ich komentarze zatem ograniczaj si tylko do tego, co sami t: w stanie zauway w zachowaniu strusia49. Z powodu zwodniczego poruszania skrzydami uwaano strusia za sy boi obudnikw i symulantw, ktrzy nadaj sobie faszywe pozory. S Grzegorz Wielki omawia dokadnie t symbolik w kilku rozdzia?, swego pisma Moralia50. Beztroskie obchodzenie si strusia ze zoony przez siebie jajami byo rnie interpretowane i znalazo rne zasto-wanie. Fizjolog powiada, e stru spoglda na niebo, badajc, kiedy : w 48 Epistolae 40, 6 n.; PL 61, 371 n. 49 Por Keller, Antike Tierwelt, t. 2, s. 166 n. 50 Por. np. Moralia lib. XXXI, cap. 8; PL 76, 578 n.

r Ptaki 249 ciemne dla ^^^^ft Dwiadano ^^Pm pazurami ^m B B j skorupy. -zyozdabiaj tad grobem o, z jak

B _m .ojpcie zawie-B ]& ttisiaj czyn: Bj pratucfc sonifikacj r poniewa: : bogini ; stoi ciche nad Nilerr. ych czasv przystraja! re podsyc t-. oddec: :!ze Hioba e rzuca nr ab zniszcz ~.x niego tru udzieli. Z: ii. strusia, : ydami be: ej wspom: :rzebuje or je soce ogrzewa vch obse: sami by na za syrn-jzory. w rozdziaac zoony, ine zaslos: 3c, kiedy rr. ioy jaja. Nie czyni tego bowiem wczeniej, dopki nie wzejd Plejady, :o jest nastpi czas najwikszych upaw, aby, jak powiedzielimy, powierzy swe pisklta" socu. Nastpnie za odchodzi i zapomina o nich. Fizjolog wyprowadza std pewien naiwnie pobony mora: jeeli stru zna swj czas, to tym bardziej mona - w sensie duchowym - oczekiwa tego od czowieka; powinnimy spoglda w gr, zapomnie o tym, co ziemskie, i pody za Chrystusem. Zdaniem Duranda stru wyobraa grzesznika. Podobnie jak stru pozo-j-iawia swoje jaja w piasku i dopiero, gdy wzejdzie Gwiazda Wieczorna, Wenus, przypomina sobie, e ma do nich powrci i nimi si zaj, tak *Lmo czowiekowi zapominajcemu o obowizkach potrzeba tylko Bos-tiego wiata, aby si nawrci i aowa. Zawieszanie strusiego jaja w kocioach miao

przestrzega wiernych, jak atwo czowiek zapomina c Bogu, jeeli nie przypomni sobie, owiecony Gwiazd aski, eby do N:ego powrci. Spostrzeenie, e stru niejako zleca socu obowizek wysiadywania" ioich jaj, doprowadzio w pnym redniowieczu nawet do tego, e w strusiu dopatrywano si symbolu dziewiczego macierzystwa Maryi I przedstawiano go oraz jego jaja, w ktre si bacznie wpatruje i pozwala owieca ukochanemu socu, w cyklach maryjnych, na przykad w cy-zamieszczonym w kruganku katedry w Brixen i opatrzonym napi-v. Si ova struthionis soi excubare valet, cur veri solis ope Virgo non sraret?" (Jeeli soce moe wylga strusie jaja, dlaczego za spraw awdziwego soca [Ducha witego] nie mogaby zrodzi Dziewica?"51). J. Timmers sporzdzi list podobnych symboli tego samego autora ykaza, e symbole te, ktre pocztkowo odnoszono tylko do Chrystusa, liej zastosowano take do dziewictwa Maryi, podobnie jak symbol cana, wskrzeszajcego swoj krwi pisklta do ycia, albo feniksa, odzyskuje modo w pomieniach ognia52. Wrbel Wrble s ptakami najbardziej niepozornymi, najskromniejszymi - mo-i by powiedzie, e s ptasimi proletariuszami". W miejscach zamiesz-iych, zabudowanych jest ich znacznie wicej ni na polach. Od czasu czasu pojawiaj si take stada wrbli grskich i polnych, ktre icr-ake s atwiej upierzone i lataj z wikszym wdzikiem ni ich jrgoccy miejscy towarzysze. Wanie ta niska warto wrbli sprawia, e byy symbolem nie-jrnoci; do niego te nawiza sam Chrystus, mwic: Czy nie daj dwch wrbli za asa? A przecie aden z nich bez woli Ojca ego nie spadnie na ziemi. U was nawet wosy na gowie wszystkie liczone. Dlatego nie bjcie si: jestecie waniejsi ni wiele wrbli!" 10,29-31; por. k 12,6). Chocia hebrajski jzyk biblijny okrela _-m sippor, ktremu w Wulgacie odpowiada passer {atpoutic), wszy-:nae ptaki take piewajce, to jednak wydaje si, e Pan mia na wanie wrble, ktre po bardzo niskiej cenie - byy bowiem ni bardzo pospolitymi sprzedawano na targu jako misne poy-

Cykl Defensorium Immaculatae Virginitatis, Franziskus von Retz, XV w. Por. Christelijke Symboliek en Iconografie, Bussum 1974, s. 368. f 250 Zwierzta wienie ubogich ludzi. (Naley jednak zauway, e wrble palestysuA s wiksze ni nasze rodzime.) j|. Pewien francuski autor komentuje to miejsce Ewangelii nastpuj-Wystarczy najmniejsza moneta, eby kupi wrbla, natomiast czow ktry z powodu grzechu dosta si pod wadz szatana, musia zo; odkupiony nie zotem i srebrem, lecz krwi Boga. Czowiek jest w wicej wart ni wrbel. Jeli zatem aden z tych maych ptaszkw zginie bez przyzwolenia niebieskiego Ojca, to czeg miaby si obaw ty, czowiecze, ty, ktrego Bg miuje daleko wicej? Jeli On ywi pta ktry si nie modli, jake mgby zapomnie o tobie, ktry codzier. zanosisz do Niego prob: Ojcze nasz, ktry jeste w niebie (...) chlc naszego powszedniego daj nam dzisiaj?"53 Na innych miejscach Pisma witego wyraz passer nie oznacza adne okrelonego ptaka, lecz jest albo tylko wyraeniem poetyckim, albo ob zem czowieka uciekajcego, zagroonego, unikajcego zasadzek, a tak czowieka samotnego albo tego, kto dobrze czuje si w domu Boga (p Ps 11,1; 84,4; 102,8; 104,12; 124,7; Ez 17,23; Oz 11,11; Ani 3,5). Tekstc tym nadaj szczegowe komentarze Ojcw, zwaszcza Objanienia Ps mw w. Augustyna, bardzo pikne znaczenie symboliczne; przytacza: tych komentarzy zaprowadzioby nas jednak zbyt daleko. Tylko w czU nastym rozdziale Ksigi Kapaskiej, w ktrym mwi si o oczyszcze czowieka uleczonego z trdu, wrbel jest symbolem w penym znaczer tego sowa. Do obrzdu oczyszczenia po wyleczeniu z trdu uywa: dwch wrbli: jednego zabijano nad wie wod, drugiemu po zanurz niu go w wodzie pozwalano odlecie. w. Cyryl Aleksandryjski wyja: typiczny sens tego obrzdu nastpujco: Ofiarowywane s dwa czyste ptaszki, ktre s alegori Chrystu bdcego na wysokociach, w niebie. Ptak lata wysoko; Emmanuel pr: bywa do nas z wysokoci, z nieba. Tak bowiem powiada [Jezus]: N: nie wstpi do nieba,

oprcz Tego, ktry z nieba zstpi - Syna Czow. czego (J 3,13). Pisze za ten sam w. Jan (3,31): Kto przychodzi z v. soka, panuje nad wszystkimi*. Ptaki s czyste; prawdziwie bowiem czy; i niewinny jest Pan, gdy On nie zna grzechu. Chocia byy dwa ptas: to nie twierdzimy bynajmniej, by miao by dwch Chrystusw. Sowa skaniaj nas tu do niezbdnej, rozwanej refleksji. Jednorodzony :. wiem, cho podug swej natury by Bogiem, przyj ciao z bogosawio: Maryi Dziewicy i w szczeglny sposb, nie dajcy si wyrazi i przew; szajcy nasz zdolno pojmowania, skada si z dwch natur, a mia: wicie z natury najwyszej i ludzkiej. Ale Pan nasz Jezus Chrystus j-_ jedn osob. Tak wic Pismo wite, ten wanie zwizek natur majc wzgldzie, kazao skada na ofiar dwa ptaki (...) Przez ptaka ywe. winiene rozumie zawsze ywe i oywiajce Sowo niebieskie, w zabit za ptaku widzie winiene drogocenn krew cierpicej wityni r vaov)."54 53 Mgr de la Bouillerie, Etudes sur le symbolisme de la natur, t. 2, s. 138. 54 Glaphyra in Leviticum: De mundatione leprae 2; PG 69, 560; De Iudaec Synagoga, ut contumacia sit lapsa 4; PG 69, 577. Autor w wielu miejscach s\v-. obszernego komentarza odnosi ten starotestamentowy obrzd do chrztu. W ty kontekcie wskazuje te na zoenie w ofierze Chrystusa podczas misterium ei charystycznego. Rne zwierzta 251 3styskie tpujco :zowiek a zosta est wic zkw nie obawia wi ptaka, adziennie ..) chleba .adnegc lbo obra-.<, a take Boga (por . . Tekstorr. :enia Psal--zytaczanie :d w czter-:vszczeniu znaczeniu uywane zanurzeni wyjania Chrystusa. nuel przy-as]: Nik". . Czowie-jdzi z wy-.em czyst;. ::va ptaszki .. Sowa te dzony bo-

: ustawione. : przewya miano ;ystus je. majc r. aka ywegc i. w zabityr Ifwityni (rc s. 138. : Iudaeoriicach swe, ztu. W ty: .sterium e_. uraw Zdaniem Pliniusza55 i dawnych bestiariuszy klucze urawi (grus, javog) lec w formie trjkta, z przewodnikiem na czele, ktry je wabi voim woaniem, zachca i utrzymuje porzdek. Gdy zmczy si, zmienia : inny uraw. Prawd jest te, i ptaki te zbieraj si na okrelonych :ejscach i odpoczywaj w nocy, stojc na jednej nodze. Jeden z urawi -tomiast czuwa, trzymajc -jak si mwi - kamie w szponach podkur:onej nogi. Jeli zanie, kamie wypada i budzi go haasem, ktry woduje. Wiele pogaskich ludw Europy uwaao urawie za wite aki mdroci i przeczuwania przyszoci. '.V bestiariuszu Piotra le Picarda, ktrego cytuje Lauchert, uraw jest rnbolem czujnoci, ktra powinna strzec wszystkich innych cnt. Hugon w. Wiktora (De

bestiis et aliis rebus I, 39) odnosi zachowanie si tych Akw do szczegw ycia wsplnoty, ktra kieruje si mioci. 2. Rne zwierzta Bydo 3ydo (bos, /3ovc, (oc) jako nazwa gatunku obejmuje byka (taurus, mvpoc), ry zapadnia swoj ras, wou (bos, /3ovg), ktry tylko na skutek ingerencji wieka zosta pozbawiony tej moliwoci i przez to jest bardziej ulegy, v (vacca, &rjXsia), ktra nosi nowe ycie, rodzi je i karmi, wreszcie :a (vituli, naxoi), niedojrzae jeszcze latorole obojga pci. 3_vk i krowa byy od najdawniejszych czasw symbolami kosmicznej dnoci; byk jako zasada msko-podzca, krowa jako zasada eskocierzyska. Ludzie pierwotni w tych domowych zwierztach hodowa:h w stadach widzieli, jakby skoncentrowane w mikro kosmosie, wielkie -terium stawania si natury. Dlatego te tysice lat przed Chrystusem wszystkich obszarach kulturowych spotykamy si z ide i przedstawiam bogw natury i pogody w postaci byka, a take bogini-krowy, ktra izi wszelk istot na wiecie. Byk ma zwizek ze socem i ksiycem, krowa tylko z ksiycem. ;rd wielu przykadw wymiemy egipskiego Apisa, tj. witego byka 'emfis, symbol Ozyrysa, ktrego kult uprawiali rwnie niewierni clici, z t jednak rnic, e zarwno w zotym cielcu (Wj 32, 4-35), . i w dwch cielcach, ktre Jeroboam, pomimo zakazu Boego (por. Wj 4 n.), postawi w Betel i Dan (1 Krl 12,28), czcili symbole mocy Jahwe. dug Ozeasza (8,5; 13,2) rwnie w Samarii znajdowaa si witynia icona bykowi. Z pokrewnymi kultami spotykamy si te w innych

onach semickich. zeglne znaczenie ma take prabyk znany z religii Iraczykw: - ciaa, gdy zosta zabity przez Arymana, wyrosy wszystkie roliny. .stawienie tego wydarzenia, ktremu nadano jednak inny sens, ma .em wyobraa odrodzenie ludzi na kocu wiata, odnajdujemy take -eliefach w pniejszym kulcie Mitry. Nastpnie wymiemy Minotaura iety, Baala-Molocha Fenicjan i Ammonitw, ktry take w historii ?or. Historia naturalis X 23. ^-^>

>L:* 252 Zioierzta Izraela odegra smutn rol (Jr 19,5; 32,35). Wypada wreszcie wspom. o babiloskich i asyryjskich bogach przyjmujcych posta byka, a ta.-: o ZeusieJupiterze i Dionizosie-Bachusie znanych w Grecji i Rzyrr ktrym przypisywano jednak jeszcze inne symbole. Hellesk bogi: ksiyca (Selene) przedstawiano, jak w wozie zaprzonym w kro-, wdruje noc po niebie. Rogi byka i krowy byy, ze wzgldu na i ksztat przypominajcy sierp, symbolem ksiyca. Przynoszono im u jako witym zwierztom znanych bstw, ofiary z byda. Odnosi sie do Wotana, boga Germanw. W niektrych przypadkach ofiary te stepowano ofiarowaniem im pieczywa w formie sierpu ksiyca (pr placi dobrze znanych rokw"). Czaszkami ofiarowanego byda o;: biano witynie i otarze. Wraz z postpem kultury zastpowano czaszkami z kamienia. Staroytny Wschd obfitowa w tego rod-gowy bykw ozdobionych rozetami (soca) i innymi symbolami wi. (pksiyc, gwiazda). Jeden z odnalezionych w Ur pochodzi z trzeck _ tysiclecia przed Chr.

Owe bukraniony" z ich potnymi rogami miay zapewne by rwr. skutecznym rodkiem obronnym przeciw zym czarom. Powszechnie : . uchodzi przecie za symbol siy, mocy i obrony (por. Rg). Z tej racji, e urodzajno ziemi zaley od jej nawodnienia, a bu-fantazja czowieka pierwotnego dostrzegaa podobiestwo midzy huk: czy szumem wody a szalejcym bykiem, sta si on rwnie jedr. z atrybutw bstw rzecznych i boga morza, Posejdona. Nawet na nieboskonie znak Byka byszczy wrd innych znakw z diaku. Gdy soce kwietniowe znajduje si w tym znaku, rozpoczyna s wiosna, w ktrej caa przyroda budzi si do ycia. I w tym wypadku b;. jest symbolem wiecznie rodzcej wszechmocy natury. Skd jednak zni. Byka na nieboskonie? Sumerowie szukali siedziby swoich bstw wrc gwiazd, a sia ich wyobrani pozwalaa im dostrzega je tam rzeczywici-w takiej postaci, jak ogldali na ziemi i uwaali za objawienie najwysze Istoty. Woy byy take symbolem uprawy roli i cywilizacji, poniewa upraw., ziemi, przy ktrej odgryway wan rol, daa pocztki kulturze. Armenta (wielkie bydo), tzn. woy, wielbdy i osy, wraz z pecora (mak bydo), czyli owce i kozy, stanowiy gwne bogactwo staroytnych ludv. pasterskich Wschodu, a wic take Izraelitw. Bydo chtnie poda za czowiekiem, nawet wtedy, gdy ten prowadzi je na rze. Zna ono sweg-pana i jest do niego przywizane (por. Iz 1,3). Prawo Boe zabrania; Izraelitom kastrowania byczkw (por. Kp 22,24). Dlatego te tam, gdzi Wulgata uywa okrelenia bos", a Septuaginta fiod" zawsze chod o byki. Vigoroux56 podaje, e byki w Palestynie nie byy tak nieokieznane, jak s zazwyczaj, i e uywano ich do prac na roli. Kiedy jednak byy rozdranione albo znalazy si w sytuacji, do ktrej nie przywyky mogy okaza si niebezpieczne. W ich sile rwnie Pismo wite dostrzega symbol. W ostatnim bogosawiestwie, ktrego Mojesz przed mierci udziela ludowi Izraela, powiada w proroczym widzeniu o pokoleniu Jzefa i jego synach: Oto Jego byk pierworodny - cze Jemu! Jegc rogi rogami bawou, bije nimi narody a po krace ziemi" (Pwt 33,17 Ten obraz ma wyraa dzielno pokole Izraela w zwalczaniu nieprzy56 Por. Dictionnaire de la Bibie, t. 1-5, Paris 1895-1912 (haso: Boeuf).

Rne zwierzta 253 wspomnie >., a take Rzymie. : bogini w krowy - :u na ich o im te. 3si si to ry te za:a (proto;la ozda. owano je .3 rodzaju ::ii wiata - trzeciego . z rwnie lechnie rg a bujna :zy hukiem ~z jednym :;akw zo:czyna si r. padku byk tdnak znak :ostw wrd

;eczywicie najwysze; a uprawa te. cra (mae nych ludw "* poda z. ono sweg zabraniao :am, gdzie sze chodzi >. nieokielz--idy jednak przywyky. wite do-esz przed u o poko-'-mu! Jego ?wt 33,17). .u nieprzy:i ludu Boego. w. Augustyn odnosi to miejsce Pisma witego do .rystusa, poniewa rogi byka wyobraaj krzy: Primogenitus tauri Ichritudo eius. Nie tak trzeba to rozumie, jak by powiedzia: pierwo-iny byka, lecz poniewa jest pierworodnym, pikno Jego niczym -kno byka: ze wzgldu na rogi krzya rozumie si, e przenonie :wa tu o Panu"57. Natomiast rozdraniony, szalejcy byk jest symbolem dzikiej, nieujarz-3nej przemocy: Otacza mnie mnstwo cielcw, osaczaj mnie byki szanu" - skary si cierpicy Mesjasz w proroczym Psalmie 22,13 (por. 68,31). Rwnie moc Boga ukazuje si pod obrazem wou (byka), ktrego da prorok Ezechie w widzeniu czterech istot yjcych (Ez 1,5.10) .posto Jan (Ap 4,7). W odniesieniu do Chrystusa w (mody byk) czujcy si w tej wizji wyraa Jego ofiar mierci. Podstaw pniej-.-go przypisania tego zwierzcia ukaszowi Ewangelicie jest rwnie a ofiary (por. Symbole Ewangelistw). Mode byczki (vituli, na%oi) naleay przecie do najcenniejszych ofiar \rego Testamentu i ju jako takie byy symbolem, gdy skadanie w ofie_- tych zwierzt zastpowao zoenie w ofierze ludzkiego ycia. W tym .nie zwierzciu kryje si szczeglna penia ycia i sia, dlatego jego tkowa warto i zalecenia, by skada je w ofierze przy najbardziej czystych okazjach, takich jak: wywicenie Aarona i jego synw na oanw starotestamentowego kultu (Wj 29,1), dni nowiu ksiyca (Lb 11), wito Paschy, dzie pierwocin (wito Tygodni) i wito Namio: (Lb 28,19.27; 29,13), Nowy Rok i Dzie Przebagania (Lb 29,2.8).

_-tpnie powicenie pierwszej wityni za rzdw Salomona (1 Krl 8,63), :ke ofiara dzikczynna po powrocie z niewoli babiloskiej (Ezd 8,35). Dwanacie wow (bykw), podtrzymujcych w wityni Salomona zowe morze" (1 Krl 7,25), z ktrego czerpano wod potrzebn do _ji kapaskich, miao prawdopodobnie plastycznie wyobraa te najiziej cenne zwierzta ofiarne, a wic by symbolem kultu. Ustanowiobyy one w formie krzya; po trzy w kierunku czterech stron wiata. ;;egeza mistyczna dopatruje si w tych woach typu dwunastu apos' i ich nastpcw w goszeniu wiary. Udaj si oni w cztery strony a te jako nosiciele wody sakramentalnej, ktr chrzcz narody Ojca, Syna i Ducha witego58. wo Mojeszowe nakazywao skada w oficjalnych ofiarach wyczzwierzta pci mskiej, krowy za mona byo zoy w ofierze tylko ewnych okrelonych przypadkach (Pwt 21,1-9). Jednake na dugo nadaniem Prawa wymienia si wrd zwierzt ofiarnych przymie. Abrahama krow, trzyletni jaowic (Rdz 15,9). Ksiga Liczb 1-10) nakazuje zabicie modej czerwonej krowy i spalenie jej razem irzewem cedrowym, hizopem i nitkami karmazynowymi i zmieszanie popiou z wod oczyszczenia, ktra suya do obmy rytualnych. znaczeniu dosownym modo zwierzcia miaa symbolizowa pe sk, dajc ycie, za jego czerwony kolor - niezuyt si yciow; naczeniu przenonym zwierz to byo typem Zbawiciela. Quaestiones in Heptateuchum lib. V. cap. 57; PL 34, 776.

' Por. Beda Venerabilis, De templi Salomonis cap. 19; PL 91, 788 i Rupertus In Reg. lib. VIII, cap. 23; PL 167, 1168. 254 Zwierzta Prawdziw mod jaowic - powiada Metody z Olimpu - jest cisi Chrystusa, ktre przyj, aby odnowi wiat: zbroczone krwi ponie: nych cierpie, bez skazy, niewinne, bez jarzma, bo wolne od grzechu i r przyzwyczajone do wizw, wolne od wszelkiej namitnoci. Zabita po. obozem, poza Jerozolim, na czystym, nieskalanym miejscu. Przez ;. krew zostay uwicone Kocioy, przez jej popi oczyszczony lud, prze. jej mier wszyscy poganie wykupieni od mierci."59 W Nowym Testamencie w. Pawe przytacza tekst z Ksigi Powt rzonego Prawa: Nie zawiesz pyska woowi mccemu" (25,4), rr. wic o prawie gosicieli Ewangelii do wsparcia materialnego ze stror. wierzcych (1 Kor 9,9). Pracujcy w sta si symbolem aposto. wszystkich czasw, ktrzy trudz si nad dzieem rozkrzewienia wiary i w tym znaczeniu mwi o nim, jak ju zaznaczylimy, Ojcowie Kocioa. Na temat przedstawienia wou i osa w stajence betlejemskiej, a take wou jako atrybutu w. ukasza, por. Osio i Symbole Ewangelistw. Rg Rg (cornu, Kpag), mocna bro zaczepna i obronna niektrych gatunkw zwierzt, uchodzca u ludw staroytnych za symbol najwyszej siy mocy i pewnoci zwycistwa (por. 1 Krl 22,11). Mczyni na znak sw-siy i zdolnoci do obrony czsto nosili rogi jako ozdob gowy. Aleksa: der Wielki, Seeukos I, Nikanor i Demetriusz Poliorketes kazali k monety ze swoimi podobiznami, ktrych czoa zdobiy rogi. Druzow (obszar Libanu) upikszali rogami nakrycia gw; czyniy tak nawet 1: biety. Pismo wite, chcc wyrazi pojcie bycia silnym", czsto posug-si symbolem rogu, i to zarwno w odniesieniu do dobrobytu mater: nego, jak i zwyciskiego oporu stawianego potdze nieprzyjacielskiej o: sawnych czynw. W sensie negatywnym rg oznacza pych, bunt i d_ potyzm. Temu ostatniemu

znaczeniu daje wyraz apokaliptyczna wi: Daniela (7,7.8.20; 8,3) i Zachariasza (1,18 n.). W ksidze Mdroci Syracha, w pochwale bohaterskich czynw Dawi odnajdujemy kilka, powizanych ze sob, znacze rogu: Wzywa Pa wszechmogcego i da prawicy jego, aby zgadzi czowieka mocnego wojnie [Goliata] i podwyszy rg ludu swego (...) Wykorzeni wrg: Filistynw, a po dzie dzisiejszy i star rg ich a na wieki" (47,5.8 - WL Po kilku za wierszach, opowiadajcych o gorliwoci Dawida w sui wityni, mwi si dalej: Pan oczyci grzechy jego i wywyszy na wie rg jego i da mu przymierze krlestwa i stolic chway w Izraelu" (w. : - Wlg)60. Promieniujce oblicze Mojesza (Wj 34,29-35) Wulgata okrela ja' cornua" i mwi te, opisujc chwa Boga, i ma On rogi w rku" (K 3,4), por. Jele. Najwyszy wyraz symbolika rogu osiga tam, gdzie rg" wskazuje : duchow moc aski, na zbawienie z moc dane przez Boga. Hymn Ann 59 Por. O potrawach 11. 60 Por. podobne co do znaczenia miejsca: Ps 43, 6; 91, 11; 74, 5.6.11; 111, 9; Vc 17; 148, 14; Jr 48, 25; Lra 2, 3.17; Ez 29, 21; Mi 4, 13; 1 Mch 7, 46 (Wlg). I Rne zwierzta 255 iest ciao ooniesio-chu i nie oita poza "Przez je; ud, przez i Powt-_5,4), m-ze strony apostow :ia wiary. Kooej, a take ostiu. ych gatunyszej siy znak swe. y. Aleksan-

-; kazali bic ::. Druzowie ..c nawet kopto posuguje material-s^lskiej oraz bunt i des-czna wizja w Dawid. wa Par. 3cnego r.. ;1 wrogie; "5.8 -Wlg .; w subie :y na wiek. aelu" (w. i: : krel jakc w rku" (H wskazuje na Hymn Anny II; 111, 9; 131 atki Samuela, rozpoczyna si sowami: Rozradowao si serce moje Panu, i podnis si rg mj w Bogu moim" (1 Sm 2,1 - Wlg). Ps 17,3 (Wlg) nazywa samego Pana cornu salutis meae" (por. 2 Sm __.3). Tego samego wyraenia uywa Zachariasz, ojciec Jana Chrzciciela, hymnie pochwalnym, w ktrym zapowiada ryche przyjcie zbawienia. Tym kantykiem Benedictus pozdrawia Koci w codziennej modlitwie rannej Chrystusa Pana, ktry w witych tajemnicach wci na nowo zwala promieniowa swojej zbawczej mocy: Bogosawiony Pan Bg Izraela, e nawiedzi i uczyni odkupienie ludu swego i wzbudzi dla nas ~yg zbawienia w domu Dawida, sugi swego" (k 1,68 - Wlg)61. W Apokalipsie (5,6) zwyciskiego Baranka zdobi siedem rogw, ktre *yobraaj peni Ducha i Jego siy. Przeciwiestwem ich s rogi Smoka 12.3) i innych postaci symbolizujcych potg demoniczn. Rnie si je -r.:erpretuje, ale zawsze widzi si w nich si zaciekoci i zoci, z ktr .szatan i jego stronnicy zwalczaj Chrystusa i Jego krlestwo (por. 13,1.11; 17,3). Dlatego te sztuka i wiara ludowa zawsze przedstawia szatana z rogami. Otarze caopalenia i do spalania kadzida, znajdujce si w Przybytku, 4 pniej w wityni, musiay wedug Prawa Boego (Wj 27,2; 30,2 n.; Ez 43.15) zdobi na czterech naronikach rogi", pokryte brzem lub zotem; wyobraay one moc i

potg Jahwe. O ich ksztacie nie wiemy nic ladto. W kadym razie wznosiy si w gr i mogy by podobne do 3nikw otarzy pogaskich, ktre moemy oglda na niektrych **aroytnych pomnikach. O tym, jak wanym byy elementem otarza i jak prawdziwy" symbol przedstawiay, mona wnosi z trzech szczegw: IjOilarz z odcitymi rogami uchodzi za zbezczeszczony i nieprzydatny ju ^tz potrzeb kultu (por. Jdt 9,8). Namaszczenie tych rogw krwi zwierzt Ofiarnych miao w sposb szczeglny podkrela zoenie Bogu w ofierze tycia ludzkiego (por. Wj 29,12; 30,10; Kp 4,7.18.30; 8,15; Ez 43,20). Gdy skaronemu albo przeladowanemu udao si zbiec do wityni i do-tfci rogu otarza, objty by prawem azylu. Dotknwszy bowiem rogu itarza, jakby w sensie symbolicznym uczepi si mocy samego Boga, ttuka u Jahwe prawa przynalenoci i uzyska prawo do Jego opieki i pomocy. Tylko w przypadkach morderstwa z premedytacj mona byo awet wwczas ukara winnego mierci (por. Wj 21,14; 1 Krl 1,50 nn.; 129). Praktyczne zastosowanie rogw, niekiedy artystycznie zdobionych, byo w staroytnoci i w pniejszych ju czasach rnorodne: suyy do rrechowywania oliwy i innych substancji albo jako naczynia do picia, rogw baranich sporzdzano instrumenty dte, czsto uywane w kul-ydowskim (por. Instrumenty muzyczne); jeszcze przed prawie stu laty i ich myliwi i pocztylioni. | Wypenione kwiatami i owocami rogi obfitoci" (pierwotnie nazywane jem Amaltei) byy w staroytnoci symbolem obfitoci i atrybutem tw obdarzajcych ziemi bogosawiestwem, np. Plutona, Gei, Tyche * Rg" na staroytnym Wschodzie oznacza po prostu godno krlewsk rlestwo. Okrelenie to nawizuje do legendy o herosie Gilgameszu, ktry mia byka pochodzcego z nieba, byka o dugich rogach, ktre mogy pomieci guru oliwy; rogu takiego miano uy przy namaszczeniu krla Lugalbanda r. C. Schedl, Geschichte des Alten Testaments, t. 1-5, Innsbruck 1956-1964, t. 3, I).

256 Zwierzta czy Fortuny. Z przedstawieniami rogw spotykamy si i w pniejsz-. ornamentyce. Ojcowie Kocioa widz w rogach symbol krzya (por. Znak krzy Bydo) i zbawczej mocy Chrystusa: Bg mj (...) Obroca mj, rg zbawienia mego i mj odkupicie Obroca mj, poniewa nie pokadaem w sobie zaufania, jakbym pc nosi przeciw Tobie rogi pychy, ale w samym Tobie znajduj rg, cz znalazem mocne oparcie zbawienia. Aebym za znalaz, Ty mnie c kupie"62. W Pontyficale Romanum, ktre wrd wszystkich ksig liturgiczny, wyrnia si ogromn liczb symboli i typw starotestamentowych, w r cie konsekracji biskupw spotykamy si dwukrotnie z symbolami bib. nymi wypenionymi now treci. Konsekrujcy modli si przed Prefa^ powicenia: Wysuchaj askawie, Panie, pokornych prb naszych i r. chyliwszy nad tym sug Twoim rg aski kapaskiej, wylej na nie_ nadprzyrodzon moc Twego bogosawiestwa". Nakadajc za mitr mwi: Nakadamy, Panie, na gow tego kap& i zapanika (antistitis et agonistae) hem ku obronie i zbawieniu, aby z : ozdobionym obliczem i gow zbrojn w rogi obu Testamentw wydav. si strasznym nieprzyjacioom prawdy; niech stanie si niezomnym k przeciwnikiem, skoro uyczasz mu swej aski, Panie, ktry oblicze su. Twego Mojesza, ozdobione wskutek bezporedniej rozmowy z To:: przystroie jasnowieccymi promieniami Twojej chway i prawdy, a : gow Aarona, Twojego arcykapana, woy kazae tiar. Przez Chr tusa Pana naszego. Amen"63. Delfin Delfin naley do rodziny wielorybw. Wystpuje we wszystkich r rzach, najczciej jednak w wodach pnocnych. Grzbiet ma szary z.\ zielonkawoczarny, podbrzusze biae, dugo ciaa wynosi okoo dwc metrw. Charakterystyczn ma przede wszystkim paszcz podobn :. dzioba, co na

niewyranych starych przedstawieniach pozwala go odrc: ni od ryb. ywe usposobienie delfina znalazo wyraz take w sztu: przedstawia si go czy to w funkcji ornamentu, czy to w roli symbc. najczciej w ruchu, z masywn gow, potwart, zadart paszcz wygitym grzbietem i ogonem. Wanie z tego powodu nadawano n dawniej czsto przydomek Simon (od simare zadziera). Jego niezwyk wesoe, towarzyskie uosobienie pozwalao w nim od stuleci widzie prz. jaciela czowieka; snuto te wok niego rozliczne legendy. Mwiono, . ma upodobanie do muzyki, jest posuszny ludzkiemu gosowi, towarzys: statkom, ostrzega ich zaog przed niebezpieczestwem, gdy jego ukaz nie si nad powierzchni wody uwaano za oznak zbliajcej si burz a nawet opowiadano, e rozbitkw wynosi na swoim grzbiecie na l Wedug prastarej legendy tak wanie zosta uratowany grecki poe' i piewak Arion, gdy napadnity przez piratw, skoczy w morze. Dlate_ te to dziwne stworzenie z dawien dawna nazywano delphinus salvator delfin-ratownik. 62 Augustyn, Objanienia Psalmw 17, 3. 63 Pontificale Romanum I, 73. Rne zwierzta 257 zmejsze; : krzya. ;upiciel. ym pod-g, czyi: nnie od.rgicznych . vch, w ry-..mi biblij-.-:: Prefacja ;zych i na-na niegc . i kapana aby z tak wydawa zmym ic: ^icze sug. z Tob awdy, a n.. zez Chrys;tkich mc ; z ary alfc :oo dwc. -odobn c go odrz w sztuce i symbolu : paszcz. awano r.'. . niezwyk. . dzie prz owiono, . towarzysz. : jego ukaza ] si burz necie na h. grecki poe erze. Dlate_ us salvato: Jego przedstawienia nie zawsze jednak byy wyrazem tych przekona przypuszcze. Ze wzgldu na wspania lini sylwetki by po prostu ubionym motywem dekoracyjnym i niejako godem morza; jako godo orz stanowi wraz z trjzbem te atrybut boga mrz, Neptuna (Posej-na). By powicony rwnie innym bogom morza. Na murze bieg-iCym po podunej osi stadionu,

ktry obiegali zawodnicy, znajdoway r. oprcz innych obrazw, take przedstawienia delfinw jako symbole dkoci. Umieszczone, jako elementy dekoracyjne, na sakrofagach przy-minay o popiesznym odchodzeniu dusz do innego wiata albo o prze---sieniu ich na wysp szczliwoci. 2 tego, co powiedzielimy, chrzecijaskie znaczenie symboliczne del-a nasuwa si samo przez si. Popularny motyw delfina odgrywa eztkowo w chrzecijastwie jedynie rol dekoracyjn (malarstwo ka--i.-iumbowe). Przykady, ktrych symboliczna wymowa nie budzi adnych < .upliwoci, datuj si od III w. Jeeli w nazwie ryby, IX0YE, ktra bya - obolem chrzecijaskim starszym od symbolu delifna o mniej wicej i -100 lat, kry si grecki tytu Chrystusa - Ecottjp, to w obrazie Delphinus >z'.vator wyrazi si on jeszcze szczeglniej, plastyczniej, bowiem wskazywa na Chrystusa, ktry ratuje ludzko. Wymowa tego symbolu staje si jednak jeszcze wyrazistsza, gdy czy si go z wizerunkiem kotwicy albo _--zbu, bdcych symbolem krzya. Istniej wielorakie przykady takich ;r;edstawie. Ir.ny nieco aspekt w symbolice Chrystusa ukazuj przedstawienia, na i.:rych delfin towarzyszy statkowi albo unosi go na swym grzbiecie; jtaiek wyraa w takim przypadku Koci albo te (na kamieniach grobowych) dk-ycie zmarego, ktr Zbawiciel wiedzie go do wiecznoci. k Delfin, zwaszcza przedstawiony, jak peen ycia i radonie odpywa idal unoszony falami, jest te symbolem chrzecijan, ktrzy piesz do :znego ycia albo ogarnici witym zapaem zbliaj si do tajemnic awienia. Antycznym sarkofagom kamiennym, ktre czsto kupowano gotowe w pogaskich warsztatach, mona byo stosunkowo atwo a sens chrzecijaski, gdy wczeniejsze znaczenie motywu delfina zywao na wdrwk ku brzegom tamtego wiata. IV w. a do wczesnego redniowiecza take lampom nadawano sto ksztat delfina. li, owca, baran oce (oves) nazywano po grecku npfiaTa - pdzone na przedzie stada, I xpoj3aia>v - id na przodzie, stpam przed innymi; wymowne to ozna-lie zwierzt, ktre spokojnie kroczc, szukaj swego poywienia, owne ich cechy, do ktrych odwouje si symbolika, to prostota, *-inno, agodno i cierpliwe znoszenie w milczeniu strzyenia aiercania (por. Iz 53).

staroytnoci owce, mianowicie barany i jagnita, powszechnie uwaa zwierzta ofiarne, Rzymianie jednak wyrniali si wrd innych bw, skadajc je w ofierze z okazji licznych wit religijnych, a take |czasie uroczystoci weselnych. W tym ostatnim przypadku ofiara z ow-miaa przede wszystkim znaczenie sympatyczne, poniewa wierzc [moliwo przenoszenia si natury, widziano w niej rodek na uzys-bogosawiestwa licznego potomstwa. Zgodnie z tym naiwnym 258 Zwierzta przekonaniem nowoecy musieli usi na skrze wieo zabitej owe;, za panna moda nosia weniany pasek, ktry pan mody rozwizywi.' w noc polubn. Gwne zajcie starych Rzymianek, przdzenie i tkan.e weny, odgryway te pewn rol w tych zwyczajach, jednake che: posiadania licznego potomstwa zawsze wysuwaa si na plan pierwszy. Barana, podobnie jak byka, uwaay staroytne ludy za symbol podne-ci. Take konstelacj Barana, ktra pojawia si na niebie na pocztk-wiosny, czono z rozwojem ycia najbujniejszym wanie o tej porz* roku. W pismach Starego Testamentu baran, jako przewodnik stada i z racji potnej siy uderzenia swych rogw, jest symbolem ksit (Lm l. - Wlg), a w widzeniu proroka Daniela - symbolem krla Medw i Pers* (Dn 8,3-7.20). Przede wszystkim jest jednak najwaniejszym zwierzcie-ofiarnym - barankiem wielkanocnym musiao by przecie jednoroczn* jagni, samczyk. Baranki ofiarne Starego Przymierza, skadane jako codzienna ofiar* poranna i wieczorna, ktrych liczba przypisywana prawem znaczne wzrastaa w szabat oraz dni witeczne i ich oktawy, od tysicy :&: wskazyway na tego jedynego Baranka, ktrego wyobraay - na Chrystusa, Zbawiciela. Antycypoway one, wycznie przez Niego, moc poredniczenia ask i udzielania zbawienia i tylko dziki Niemu byy wyraze-uwielbienia Boga. Sam Jezus nie odnosi do siebie symbolu baranka. Raczej nazywa siebie dobrym pasterzem, prawdziwym krzewem winnym, drog, wiatoci wiata" itp., nigdy jednak nie powiedzia o sobie Ja jestem prawdziwym barankiem!" Nigdy nie mwi o tym symbole swojej mierci ofiarnej, ktr ponis w cierpliwoci i milczeniu. Ty dononiej

jednak brzmia czyn wcielonego Sowa, najpotniejsze wyi renie w historii wiata, ktre stanowi centrum czasu i obejmuje wiee;-no, nie majc ani pocztku, ani koca. Sw. Piotr aposto pisze: On by wprawdzie przewidziany przed stworzeniem wiata, dopiero jednate w ostatnich czasach si objawi ze wzgldu na was" (1 P 1,20). P Szczeglnie typiczne znaczenie mia baranek paschalny. Z polece:* Boego Izraelici mieli kropi jego krwi oba odrzwia i prg swoicr domw, aby omin je anio mierci, ktry zabija wszystko pierworodn* Egiptu. Miso tego baranka mieli spoywa przyodziani w strj pie!e rzyma, na stojco i popiesznie, i zwyczaj ten powtarza co roku n* pamitk wielkich czynw, ktrych Bg dokona przy wyjciu ludu izraei-skiego z Egiptu. W czasie takiej wieczerzy paschalnej Chrystus ustanowJ Eucharysti, a umar w godzinie, gdy w wityni zabijano na ofiar* baranki. Unaocznieniem tych wydarze s sowa proroka Izajasza, ktre Kocil przypomina nam w liturgii Wielkiej rody: Drczono Go, lecz sam s:t da gnbi, nawet nie otworzy ust swoich. Jak baranek na rze prowadzony, jak owca niema wobec strzygcych j, tak On nie otworzy swoich!" (Iz 53,7). Pniej, gdy rzeczywicie ukaza si Zbawiciel, jego poprzednik, Ja Chrzciciel, ujrzawszy Go po raz pierwszy, zawoa do swoich u Oto Baranek Boy, ktry gadzi grzechy wiata!" (J 1,29). Jednen\_ z Jego uczniw, pniejszemu Ewangelicie Janowi, to pierwsze wrae.* tak gboko zapado w dusz, e aden spord witych pisarzy nie m'*s tak czsto, jak wanie on, o Baranku Boym. Tylko on przytacza te sowJt >\Vr a Rne zwierzta 259 .bitej owcy. .wizywai i i tkanie ke ch erwszy. 1 podno-pocztk-tej porze '.a i z rac;: . (Lm 1>:

i Persw lerzcierr. ednoroczne mna ofiara znacznie sicy la: na Cirys-: c pored-wyrazeir. baranka vem wir.-.1 o sobie ..i symbol-reniu. Tyrr. :sze wyda-:.uje wiecz-jze: On by. ero jednam ! poleceni: . rg swoic; cierworodr.-. f strj piek co roku r ludu izrat ustanov na ofiar-. f.re Kocie sam s: rze prov. otworzy us jrzednik, J: ch uczni i). Jednen ze wrae:. zy nie m cza te sov Jana Chrzciciela, ktre przyprowadziy do Chrystusa pierwszych uczniw, tylko on wykazuje w swojej Ewangelii (J 19,36), e zabijanie baranka paschalnego, nawet w szczegach, byo typem mierci Chrystusa: Stao $; to bowiem, aby si wypenio Pismo: Ko jego nie bdzie zamana". Gdy w kocu umiowanemu uczniowi przebywajcemu na Patmos zostay objawione przysze wydarzenia wiata i przysza chwaa, zobaczy Chrystusa ponownie pod postaci Baranka. Baranek otwiera pieczcie ksigi, w ktrej zapisane s tajemne wyroki Boe dotyczce losw wiata. Jemu :<idaje pokon dwudziestu czterech Starcw, miriady aniow i rzesze :oawionych. Do niego zbliaj si w biaych szatach mczennicy, ktrzy przychodz z wielkiego ucisku", a On wiedzie ich do rde wd ycia". Dokdkolwiek idzie, postpuje za Nim sto czterdzieci cztery tysice znewic. Dopenieniem historii wiata s jednak Gody Baranka" z

Ob-ubienic-Kocioem: Bogosawieni, ktrzy s wezwani na uczt Godw 3aranka!" (Ap 19,9). I znw ukazuje si ta Oblubienica jako Jeruzalem Nowe", jako Miasto Niebieskie przystrojone w zoto i klejnoty. Nie po-"zebuje ono ani wiata soca, ani wiata ksiyca, gdy jego lamp - Baranek" (Ap 21,23). Z jego tronu wypywa rzeka wody ycia, a po jej :ou brzegach ronie drzewo ycia rodzce stale owoce. Gdy liturgia niebieska w ten sposb wituje przez ca wieczno Ifekowite zwycistwo Baranka Boego, Koci na ziemi codziennie bchodzi Jego pamitk w witych misteriach. Msza wita przecie jest uobecnieniem ofiary krzyowej, dlatego te Chrystus eucharystycz-ay prawdziwie jest barankiem ofiarnym". Ju w hymnie Gloria in tzcelsis witamy Go radonie i pozdrawiamy jako Baranka Boego, Syna Ojca"- Nastpnie bagamy Go przed przyjciem Komunii witej: Ba-far.ku Boy, ktry gadzisz grzechy wiata, zmiuj si nad nami (...) ic-darz nas pokojem!" A kapan, ukazujc Hosti wit przystpujcym ii: Komunii witej, mwi: Ecce Agnus Dei, ecce, qui tollit peccata t.ndi!" Szczeglnie wyrazicie ukazuje si ta eucharystyczna symbolika w grec-liturgii mszalnej. Przeznaczony dla celebransa rodkowy kawaek igfis, tj. piecz) wielkiego chleba ofiarnego (prosphord) nazywa si \fivg - baranek. Gdy celebrans wycina go z pozostaej czci chleba, awiada sowa proroka Izajasza (53,7), a przy pitym, w formie krzya, :iciu dodaje: Ofiarowany jest Baranek Boy, ktry gadzi grzechy ita, za ycie wiata i za zbawienie". Przy amaniu za witego Chleba, jego spoyciem, mwi: Dzielony jest i rozdzielany Baranek Boy, elony i niepodzielny, zawsze spoywany i nigdy nie spoyty, i uwica-cy tych, ktrzy w Nim uczestnicz". Tak Koci wity nieprzerwanie skada na caej ziemi ofiar mistycz-g Baranka Boego. W wito wielkanocne jego rado ze zwycistwa lartwychwstania osiga apogeum. Ukazuje si wwczas, jak starotes-iKr.entowa Pascha wypenia si w Nowym Przymierzu. W hymnie po-itwalnym, Ezultet, ktrym Koci pozdrawia pascha, syszymy: Te s towiem wita paschalne, w czasie ktrych zabija si owego prawdziwego Baranka, a Jego krwi powica podwoje wierzcych"64. Przed Ofiarowa-a*m w czasie Mszy w. w wigili Wielkanocy w miejscowociach, gdzie " Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. benedyktyni Cractwa Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, s. 282.

260 Zwierzta I

istnieje taki zwyczaj, wprowadza si ywego baranka przystroj: kwiatami, wstkami i chorgiewk i powica na witeczn uczt rcych nastpujc modlitw: Boe, ktry przy wyzwoleniu swego ludu z Egiptu rozkazae sh. swemu Mojeszowi, aby zabi baranka jako wyobraenie Pana nasz-. _ Jezusa Chrystusa, i krwi tego baranka pomaza odrzwia domw, r pobogosawi i powici to miso, ktre my, sudzy Twoi, pragnie: spoywa na Twoj chwa, przez zmartwychwstanie tego Pana nas:-go Jezusa Chrystusa, ktry z Tob yje i krluje na wieki wiekc Amen."65 W Lekcji z Niedzieli Wielkanocnej w. Pawe nawizuje ponownie : tego starotestamentowego zwyczaju paschalnego: Chrystus bowiem : sta zoony w ofierze jako nasza Pascha" (1 Kor 5,7). Sowa te s nie; motywem przewodnim tego dnia, powracaj one bowiem take w mc twie brewiarzowej w Capitulum Laudesw, Tercji i Nieszporw. Pas nostrum immolatus est Christus" - powtarzaa schola w wersecie Alle^ w melodii przepenionej niebiesk radoci. W niej Oblubienica Ba: ka" daje wyraz szczliwoci, ktrej nie mog wyrazi ludzkie sk a jedynie piew. Zwycisko i mocno rozbrzmiewa nastpnie sekwencja Victimae : chali: Hod Ofierze Wielkanocnej skadajcie, chrzecijanie. Jagni zb: o owce: Chrystus niewinny z Ojcem znowu pojedna nas, grzesznik: Przez cae pidziesit dni okresu wielkanocnego Koci przypominam w Prefacji o rdle naszego szczcia. Wzywa nas do wysawia- -Pana, poniewa Chrystus zosta ofiarowany jako nasza Pascha. On wiem jest prawdziwym Barankiem, ktry zgadzi grzechy wiata."67 Gdy w dniu wita Paschy i w czasie po nim nastpujcym soce ch>; si ku zachodowi, Baranek, jako nigdy nie gasnca pochodnia, znow| rozjania pami Oblubienicy-Kocioa i kae jej w hymnie nieszporr/ w symbolicznym

jzyku Starego Testamentu z wdzicznoci opie wielkanocne misteria zmartwychwstania, chrztu i Eucharystii. W rod w oktawie Wielkanocy powica si w Rzymie agnuski (A Dei), okrge medalioniki uformowane z wosku zeszorocznego pas ze znacznym dodatkiem wosku z innych, wiec. Wycinity jest ns wizerunek Baranka Boego, na stronie odwrotnej za jaki inny religijny. Zwyczaj powicania agnuskw by znany ju w VIII w.. si jednak, e jest znacznie starszy. Gdy bowiem w 1544 r. w I. otwarto grb cesarzowej Marii, ony Honoriusza, zmarej ju w pie: poowie V w., znaleziono w nim agnusek podobny do tych, ktre wity powica jeszcze dzisiaj. Dopiero od XIV i XV w. powicanie agnuskw staje si wy: prawem papiea; powica je w pierwszym roku swego pontyfikat-.: stpnie co siedem lat. Dugie modlitwy towarzyszce temu pow: nawizuj do wielu tekstw Pisma witego i typw biblijnych, o je do Chrystusa, niewinnego, cierpliwego Baranka ofiarnego. W one prob, aby agnuski chroniy tych, ktrzy ze czci je nosz. 65 Collectio rituum continens excerpta e Ritucdi Rornano Ecclesiis Polonia-: tato, Wydawnictwo Kurii Diecezjalnej, Katowice 1963, s. 212 n. 66 Msza rzymski, s. 415. 67 Tame, s. 632. Rne zwierzta 261 trojonego zt wiee sudze naszego .w, racz ragniemy na nasze-wiekw. iownie do wiem zos niejako :e w modli-. Pascha :e Alleluja uca Baran-:kie sowa.

:moe pas-li zbawi-szniki"66. rzypomina -sawiania a. On bo-.-.ata."67 , soce chyl: :nia, znw-. ieszpornyrr. d opiewa i uski (Agnus zo pascha". est na nicr .nny moty'. w., wydaje ,:. w Rzym.e : w pierwsze. itre Ojciec wyczni-.:katu, a r.:. owicar.: --., odnosz. Wyraa;. :>sz, prze. i Poloniae adaI wszelkimi niebezpieczestwami duszy i ciaa, i oddalay klski ywioowe. W sobot przed Niedziel Bia (Sabbato in Albis) uroczycie rozdziela si agnuski wiernym. Ojcowie Kocioa pozwalaj nam wgbi si w tajemnic zwizkw nachodzcych midzy starotestamentowym obrzdem Paschy a nowotes-"ir.ientowym witem Wielkanocy. ..Chrzecijanie kadego dnia spoywaj miso jagnicia, to znaczy, co-iziennie przyjmuj ciao Sowa, Chrystus bowiem zosta zoony w ofierze jako nasza Pascha (1 Kor 5,7). A poniewa prawo dotyczce Paschy aze spoywa j wieczorem, dlatego te Pan dozna mki pod wieczr fwiata, aby ty zawsze spoywa ciao Sowa, bo zawsze tkwisz w wieczorze, dopki nie nadejdzie wit. A jeli podczas tego wieczoru bdziesz czujny, jeli bdziesz y w paczu i w pocie oraz we wszelkim trudzie pprawiedliwoci, to i ty bdziesz mg powiedzie: Z wieczora goci fKfdzie pacz, a z rana wesele (Ps 29,6). Weseli si bowiem bdziesz rano, to znaczy w przyszym wieku, jeli w tym wieku w paczu i w znoju j jjjfcrtaerzesz owoc sprawiedliwoci (Jk 3,13)".68

fj^f We na swe wargi krew z kielicha Boga, abym staa si dla ciebie jzawodnym strem drzwi! Krwi Baranka zostay opiecztowane ludu, opiecztuj te twoje drzwi krwi z boku Syna Boego!"69 runie baranka (por. Sdz 6,37-40) egzegeci widz obraz dziewiczej tki Boga. Susznie - powiada Maksym z Turynu - porwnuje si yj do runa, bowiem przyja Ona Pana tak, e ogarna Go ca oj istot, nie doznajc przy tym adnego cielesnego uszczerbku; poln bya w swym posuszestwie i niezomn w swej dziewiczej czysto-Susznie - powtarza - porwnuje si Maryj do runa, bowiem ze lonego przez Ni Syna zostay ludziom utkane szaty zbawienia; z Jej wieego ona wyszed Baranek, ktry wziwszy ciao Matki, swym atnym runem okrywa rany wszystkich grzesznikw, fraz z Chrystusem, Barankiem Boym, ktry przyj nasz natur, lie ochrzczeni stali si, moc aski dziecictwa Boego, niewinnymi ankami. Podobnie jak apostoowie i mczennicy, wszyscy powinni by awi pj za Nim, a na mier. Do nich odnosz si sowa z Ksigi lmw: Lecz to przez wzgld na Ciebie cigle nas morduj, maj nas towce na rze przeznaczone" (Ps 44,23). Chrystus mwi, majc na myli ekujce ich przeladowania: Idcie, oto was posyam jak owce midzy (k 10,3). Ale agodno i prostoduszno baranka nie ma by :" .d skrywajc ze usposobienie: Strzecie si - powiada Jezus - fa-wych prorokw, ktrzy przychodz do was w owczej skrze, a we-trz s drapienymi wilkami" (Mt 7,15). staroytnoci trzody nalece do niezamonych pasterzy skaday si sze z owiec i kz; te ostatnie w Palestynie byy najczciej rasy nej. Pasy si razem, tylko na noc pasterz umieszcza je w oddzielOrygenes, Homilie o Ksidze Rodzaju 10, 3, w: tene, Homilie o ksigach aju, Wyjcia i Kapaskiej. Przekiad i opracowanie: Stanisaw Kalinkowski, Warszawa 1984, z. 1, s. 109 n. (PSP t. 31). Przekad na podstawie: Jakob von Batna in Sarug, Gedicht uber die Decke :.-?i Antlitze des Moses, w: Ausgewdhlte Schriften der syrischen Dichter CyrilBalaus, Isaak von Antiochien und Jakob von Sarug. Aus dem Syrischen etzt von dr. P. S. Landersdorfer, Verlag der Jos. KseFschen Buchhandlung,

pten 1912, s. 351. i 262 Zwierzta nych zagrodach. W Ewangelii Chrystus mwi (k 15,4-6; J 10) tylk oglnie o swoich owcach". Jedynie ustanawiajc Piotra pasterzem, swe im zastpc, odrnia baranki od owiec (J 21). Owca-Matka wyobraa * Koci nauczajcy, ktrego zadaniem jest przekazywanie ycia nadprz rodzonego, barankami za s wierni. Dopiero przy zapowiedzi sdu osti tecznego dokonuje si symbolicznego podziau tych stworze, ktry r og inaczej sobie wyobraamy, ni sugeruje tekst biblijny. W Ewange! Mateusza mwi si: On oddzieli jednych [ludzi] od drugich, jak past: oddziela owce od kozw" (ab hoedis, dno to)v epicbv - 25,32). Zarwr w acinie Wulgaty, jak w greckim brzmieniu dosownym naley prz. kozy" rozumie capy, ktre z powodu niemiego zapachu, a take innyc uciliwych cech wyobraaj w tym przypadku odrzuconych. Nie ma wk tu mowy o skopach czy barankach. Dowodem na to moe by rwni-starochrzecijaski sarkofag kamienny, na ktrym od prawej strony pi szy radonie do Chrystusa osiem owiec, a midzy nimi dwa barany, kt: atwo rozpozna po rogach, natomiast po lewej stronie zostaa bard: wyrazicie przedstawiona grupa piciu kozw, ktre przeraone cofa si przed odrzucajcym je gestem Sdziego-Pasterza70. Poniewa barany mog niekiedy okaza si niebezpieczne ze wzglc na si uderzenia rogami, w symbolice sakralnej owcom nadawano zr. czenie pozytywne. W sztuce symbolicznej zarwno Chrystusa, jak i czonki Jego Mistyc. nego Ciaa przedstawia si pod postaci baranka. Na bardzo zniszczony: nieduym fresku w katakumbie w. Domitylli wyraa si t myl r stpujco: Chrystus jest barankiem i zarazem pasterzem". Skacz, baranek spoglda na naczynie z mlekiem (symbol Eucharystii), ktre je kompozycyjnie poczone z lask pastersk. W wesoym skakaniu bara: ka wyraa si rado z ofiarowania witego daru.

Nieliczne wizerunki Baranka Boego pochodzce z czasw wczesr. chrzecijaskich nale do epigrafiki. Powstay one w czasach przesia wa chrzecijan, ktre day ustawicznej gotowoci do ponoszenia ofi. Baranek jest przedstawiony jako ofiara, dlatego nigdy w pozycji stojc-. Otaczaj go nadto znaki prawa tajemnicy (disciplina arcani). Od czasu zwycistwa Konstantyna nad pogastwem Baranek Boy je przedstawiany najczciej w pozycji stojcej. Rzeby pochodzce z te_ okresu na sarkofagach, otarzach itd. - cz ide ofiary z ide trium; Baranek stoi u stp krzya, na ktrego poprzecznej belce siedzi na ogU jeden gobek albo para gobi (dusz). Na temat piknego przedstawienia Baranka-Chrystusa w wiecu sy: boli roku por. Pory roku. Dla twrcw mozaiki na uku tczowym rzymskiego kocioa witych Komy i Damiana natchnieniem niewtpliwie by tekst Apokalipsy, dzy siedmioma wiecznikami stoi tron ozdobiony drogimi kamieniami, ktrym przed maym krzyem spoczywa Baranek Boy, ale tak, jakby za chwil mia zamiar si podnie. Baranek przyjmuje w tym przypadka inn postaw od tej, ktr opisuj teksty apokaliptyczne (mwi si w nich o stojcym Baranku), a take inn od pozostaych uj z tego okresu. Ni stopniach tronu ley za zwj siedmiokro opiecztowany. W VI i VII w. wykonywano krzye, na ktrych w miejscu przecicia ; t 70 Por. Wilpert, I Sarcofaghi christiani antichi, Rom 1929-36, I, 83/1. r 10) tylko m, swo-jbraa tu : nadprzy-sdu osta-ktry na Swangelii k pasterz Zarwno _-y przez ze innych . ma wic rwnie jny pie-:iy, ktre a bardzo ne cofaj wzgldu ,.vano znaMistycz--zczonym. _ myl na-' Skaczcy . ktre jes-. niu baran* wczesno-przeladoszenia ofiar :ji stojce;

-: Boy je? _ce z teg ie triumfu zi na og! viecu syrr.:a witych -:alipsy. Mi-.-.ieniami, r. k, jakby z przypadk i si w nic okresu. N. przecicia si 1. Rne zwierzta 263 elek umieszczano wizerunek Baranka w obramowaniu majcym take .sztat krzya. Przykadem moe tu ^by rzeba na jednym z filarw ; cyborium nad otarzem w bazylice witego Marka w Wenecji. W 692 jeden z synodw zakaza sporzdzania krzyy z Barankiem, dozwoli dnak na umieszczanie tego symbolicznego wizerunku na odwrotnej roni krzya, inicjujc kompozycje, na ktrych Baranek przedni nk ?ejmuje lask-krzy albo chorgiewk z krzyem. Gdy w redniowieczu przedmiotem pobonych rozwaa stay si raczej :lesne ni chwalebne aspekty mki Zbawiciela, a take szerzej rozwin kult eucharystyczny, stojcego Baranka zaczto przedstawia z ran boku, z ktrej krew strumieniem spywa do kielicha. W epoce romaskiej posta Chrystusa-Baranka chtnie umieszczano tympanonach portalw, w pnym redniowieczu - na zwornikach ilepie, na hostiach, pastoraach biskupich i wyrobach rzemiosa artys:znego71. W obrazie otarza gandawskiego Baranek stoi na otarzu i stanowi ntrum kultu eucharystycznego. Przedstawienia witej Agnieszki, dziewicy i mczennicy, zazwyczaj oarankiem s nie tylko aluzj do jej imienia, lecz take nawizuj do memoracyjnej antyfony w oktawie jej wita: Stojc po jej stronie jako ranek nad nieg bielszy, Chrystus powici j sobie jako oblubienic mczennic"72. Z tym atrybutem wita miaa przez osiem dni po ,;erci ukazywa si swoim rodzicom.

."edyny w swoim rodzaju przykad przedstawia sarkofag rzymskiego -;-fekta miasta Juniusza Bassusa (zm. w 359 r. jako neofita) znajdujcy -.- w podziemiach watykaskich. W pendentywy kw zamykajcych ~.y rzd s wkomponowane miniaturowe sceny biblijne, w ktrych ;. stkie osoby przybieraj posta barankw. Rwnie Chrystus otrzy.;e chrzest w Jordanie jako Baranek i w teje postaci dokonuje za -oc laski cudu rozmnoenia chleba i wskrzeszenia azarza. gdzie baranki przedstawia si bez postaci Dobrego Pasterza, .m, -ze s odniesione do pewnego centrum, do ktrego si zwracaj; jest albo jaki symbol reprezentujcy Chrystusa, albo te dwa baranki zaj posta oranta, tj. dusz, ktra zostaa przyjta do grona wych (barankw). biesk i ziemsk liturgi najlepiej obrazuj pasy mozaik, ktre w kil-zymskich kocioach s usytuowane pod gwnym obrazem. W cent:n punkcie stoi okolony nimbem Chrystus-Baranek, do ktrego z obu zblia si sze barankw z symbolicznie ukazanych miast, Betlejem : ozolimy. Baranka Boego prawie zawsze przedstawia si z gow zwrcon do tyu, dy take z rogami. Rogi te maj zapewne wskazywa na baranka, ktrego am zoy w ofierze zamiast Izaaka, a take na Baranka apokaliptycznego ego siedem rogw" (Ap 5, 6). Gow zwrcon do tyu mona za z pewno-...erpretowa w sensie kosmicznej reminiscencji" jako symbol powrotu do -ego ycia, ktre zaczyna si rozwija na wiosn, wanie wtedy, gdy soce . iuje si w znaku Barana. Czas ten oznacza nie tylko zwrot w yciu przyrody, : :ake, dziki witu Wielkanocy, zmian w yciu dusz - zostaj one odnowione tk mki i zmartwychwstania Baranka Boego, opromienione prawdziwym .em wiata, ogrzane przez wschodzce Soce sprawiedliwoci (por. W. von -kenburg,

Heilige und ddmonische Tiere, Leipzig 1943 (19752), s. 211). ~ Breviarium monasticum, s. 938. % 1 I 264 Zwierzta Jaszczurka Jaszczurce (lacerta, stellio, aavpd) przypisywano w staroytnoci wie'.. rakie znaczenie; omwimy tu tylko najwaniejsze. Mio tego stworze do soca staa si rdem wyksztacenia si symboliki, w ktrej daje ; wyraz idei przyszego ycia w krlestwie wiatoci. Tym tumaczy ; bardzo rozpowszechnione przedstawienia jaszczurki na grobach i urnac z popioami zmarych. Idea ta ley te u podstaw kompozycji star Apollina Sauroktonosa (Zabijajcego Jaszczurk). Pewien staroytny i: eta wyranie wskazuje, e pragnienie tego zwierzcia, by umrze z ro boga wiatoci, stanowi podstawow ide tego przedstawienia. Wyra si w niej tsknota do wejcia przez mier w wiato przyszego yc Z tym ujciem polemizuje inna interpretacja statuy Apollina Saurc tonosa. Z tej racji, e jaszczurka pojawia si w okresie wielkiego upa przypuszczano, e istnieje midzy tymi zjawiskami pewien zwizt i uwaano jaszczurk za szkodnika, ktrego bogowie chc zniszcz; majc na uwadze dobro czowieka. Odnosi si to zwaszcza do ciepy^ krajw, w ktrych jaszczurki mog wystpi okresowo w nadmierny^ ilociach. Wan rol odgrywa take sen zimowy jaszczurki i przewiadczenie. co roku zmienia ona skr, tak jak we; oba te stworzenia uwaa dlatego za symbol odrodzenia, regeneracji. Wedug Arystotelesa zrzuca: skry rozpoczyna si od oczu, tak e wydaje si, i zwierz lepnie. I tym spostrzeeniu zasadzaj si prby uywania jaszczurki w lecze, chorb oczu za pomoc magii.

W Ksidze Przysw (30,24.28) jaszczurk wymienia si oprcz mrw!-, gralika, szaraczy, wrd zwierzt, ktre mimo swoich niewielkich rc: miarw odznaczaj si szczegln mdroci. Jaszczurka nie da s. schwyci rkami (Wlg: manibus nititur), a mieszka w paacach krlev. skich" (30,28). w. Grzegorz Wielki widzi w tym obraz prostego czowieki ktry dziki wytrwaoci dosiga krlewskiego paacu w niebie73. Chrzecijaskie ujcie tych staroytnych idei i nadanie im nieco innej, znaczenia odnajdujemy w Fizjologu i u autorw redniowiecznych. Hugon ze w. Wiktora opowiada o jaszczurce o jasnych jak soc oczkach (utriusue oculis clara ut soi"), e w staroci traci ona zupen. wzrok i nie moe wpatrywa si w tak lubiane przez ni wiato sonec. ne. Potrafi sobie jednak pomc. Wyszukuje cian zwrcon na wsch przeciska si przez wsk szpar w murze, wpatruje si usilnie v. wschodzce soce i w ten sposb odzyskuje wiato oczu. Z tej opowiast-autor wyprowadza nastpujcy mora: rwnie czowiek, odziany w sta: szat, powinien, kiedy oko jego serca si zaciemni, pody na wschc i zwrci si do soca sprawiedliwoci, naszego Pana Jezusa Chrystusa ktrego imi jest Wschodzce Soce" (k 1,78), aeby przez Ducha witego zajania On w jego sercu i okaza mu wiato swego miosierdzia, On, ktry owieca kadego czowieka przychodzcego na wiat (po: J 1,9)74. W chrzecijaskiej sztuce redniowiecza ozdabiano podobizn jas: czurki, z powodu jej zwizku ze wiatem, lampy i wieczniki, np. tak je; 73 Por. Moralia lib. VI, cap. 12. 74 Por. De bestiis et aliis rebus lib. II, 28. Rne zwierzta 265 ^ci wielo-orzenia .,j daje si .maczy si i urnach <cji statuy ;ytny po--ze z rki a. Wyraa .ego ycia. Saurok-ego upau, zwizek, zniszczy, ciepych : miernych . dczenie, e .a uwaano ; zrzucanie i slepnie. Na w leczeniu

cz mrwki, r.elkich roz-,nie da si .ich krlew-: czowieka. e73. -co innego ych. jak soce -a zupenie jto sonecz-I na wschd, usilnie we opowiast-: iny w sta:_ na wschc Chrystus:. -zez Duch 3 miosier-_ wiat (por obizn jasz-np. tak jes: ozdobiony romaski wiecznik znajdujcy si w muzeum w Braunsch-eigu. Menzel75 wspomina take o wystpowaniu tego motywu na staroytnej kadzielnicy (Trewir), wzdu porczy schodw katedry w Ulm oraz -.a murze chru w Egolsheim koo Ludwigsburga i w klasztorze Maul-ronn. W tym ostatnim przypadku ich podobizny usytuowano zupenie :sko, tu nad ziemi, jak gdyby wychodziy z ciemnoci, i s wymownym jmbolem tsknoty za wiatem. Jednoroec Prehistoryczna legenda o jednorocu pochodzi z Indii, skd przesza :> Mezopotamii, Palestyny i Egiptu. Znana jest Ktezjaszowi, Arystotele-wi, Plutarchowi, Pliniuszowi, Elianowi i innym przyrodnikom. Fizjolog zekazuje jej interpretacj chrzecijask, ktra przyja si w pniej-:ej patrologii i w bestiariuszach redniowiecznych. Jeszcze w XVIII w., nawet pniej, niektrzy wierzyli w istnienie jednorocw, a uczony nedyktyn Calmet (zm. w 1757 r.) przytacza imiona mczyzn, ktrzy :eli je widzie i opisywali ich posta76. Najprawdopodobniej te wybory fantazji naley tumaczy zudzeniem optycznym powstaym przy bienym spojrzeniu na profil rogatych zwierzt albo z powodu nie dokadnego przyjrzenia si napotkanym okazom. Take nieporad- antycznych technik przedstawiania, zlewajcych przedmioty znaj.ce si na pierwszym planie z przedmiotami w tle, moga by rd--n takich wyobrae. Jednorocowi przypisywano rne postacie: oryksa (rodzaj gazeli), by.. rogatego konia albo dzikiego osa, koza i nosoroca. Nosoroec zywicie ma pewne waciwoci przypisywane jednorocowi i uwzgl:ie w jego symbolice: nieokieznana sia i dziko, samotny tryb ycia,

: zede wszystkim Jeden" rg, ktry tkwi na nosie. W buddyzmie :roca uwaa si za symbol samotnoci i mnego znoszenia wszelkiej :oli. Legendarny jednoroec ma jednak inne ksztaty i pozostaje zwie:em baniowym. Staroytni sdzili, e picie z jego rogu dostarcza owieczych si chronicych przed wszelkimi chorobami i trucizn. . :dobne do byka s jednoroce o ugitych kolanach, przedstawione na wanym fryzie asyryjskim, czsto zamieszczanym w ksikach z za-u historii sztuki. awdopodobnie zwierzta te skadaj hod socu, tak jak Oryks od-.- - o czym donosi Pliniusz77 - cze Syriuszowi. zaroastryzmie jednoroec jest przedstawicielem czystego wiata .^.rzcego". Jego rg wyobraa potg, ktra kadzie kres panowaniu ymana. legenda o jednorocu, ktrego moe obaskawi tylko niewinna dziewi-tak e mona go schwyta na jej onie, nie pojawia si w Pimie - tym, chocia wystpuje w nim - z powodu niedokadnego tumacze- jego nazwa. Septuaginta oddaje hebrajskie re'em (odmiana dzikiego _ lu) przez jednoroec" (juovKSpog), Wulgata przez unicornis", ale w Ps 22,22; 29,6; 92,11 i Iz 34,7, natomiast w Lb 23,22; 24,8; Pwt Por. W. Menzel, Christliche Symbolik, Regensburg 18562 (haso: Eidechse). Por. Dictionnaire de la Bibie, Paris 1846, t. 3. Por. Historia naturalis II 40. 266 Zwierzta

33,17; Hi 39,9 tumaczy resem przez nosoroec"78. Tak czy inaczej - je noroec zawsze jest symbolem potnej, nieposkromionej siy i mocy. Poniewa chrzecijascy egzegeci trzymali si tekstu biblijnego, ktry dysponowali, przeto te na jego podstawie wyjaniali znaczenie jednorr ca. Justyn Mczennik czyni to w sposb oryginalny. Spord rosncv w gr rogw pewnej rasy byda wyrnia jeden jedyny, ktry ronie poprzek gowy, i widzi w

nim poprzeczn belk krzya. Rwnie w p mach Tertuliana i kilku innych autorw odnajdujemy symbolik krz;w zwizan z jednorocem. Zdaniem Orygenesa rg jednoroca jest znakiem panowania Chrystusa nad wiatem: Wszystko, co istnieje, jest Je_ jednym rogiem, to znaczy jednym Jego krlestwem (...) Dlatego wa: Izraelowi [tj. zbawionym] dana bdzie chwaa podobna do jednorc - zwaszcza wtedy, gdy [Chrystus] przeksztaci nasze unione ciao podobne do swojego ciaa chwalebnego* (Flp 3,21)"79. W symbolice Chrystusa wykorzystuje si take gr sw jednoroz-i Jednorodzony Syn Ojca". Sw. Augustyn nazywa jednorocami" tych, ktrych usilna nadz: kieruje si ku temu jednemu, o ktrym wspomina inny psalm: O je: prosiem Pana (Ps 26,4)"80. Szerokie rozpowszechnienie symboliki jednoroca tumaczy si stpnieniem na pocztku V w. Zachodowi aciskiego przekadu Fizjo' Odpowiedni fragment z tego dziea brzmi nastpujco: Jednoroec jest niewielkim zwierzciem, spokojnym i agodnym, poc nie jak kol. Jeden tylko rg ma porodku gowy, a rg ten jest : i mocny. Myliwy nie moe zowi tego zwierzcia, bo jest ono si. i potrafi si broni. Posuchaj jednak, jak si na nie poluje. Przyprov dzaj [owcy] do jego legowiska dziewic, zupenie nag, porzucaj j t. i odchodz. Nadchodzi jednoroec i znajduje dziewczyn; wskazuje na ono i ssie jej piersi jak dziecko. A wtedy ona odziewa si, podr. stworzenie, owija je chust i tuli do swego ona, tak e trzyma ono wa przy jej piersiach i ssie je. W ten sposb dziewczyna niesie je, gdzie ch Dawid [psalmista] tak piewa o nim: Wywyszony bdzie jak jednoroz rg (Ps 91,11), ktry jest na gowie Pana Zbawiciela. On bowiem wzbuc rg naszego zbawienia w domu sugi swego Dawida krla (k 1,6 z prawdziwej dziewicy, Boej Rodzicielki, Sowo stao si ciaem i zam szkao midzy nami."81 Lubujcy si w symbolice autorzy pocztku redniowiecza przejli : materia. Wasnoci ogln sta si on jednak dopiero wtedy, gdy w : i XII w. dokonano przekadu Fizjologa na zachodnie jzyki narodowe. E inspiracj kaznodziejw, autorw hymnw, a nawet trubadurw. Z tt_ czasu pochodz take najstarsze przedstawienia jednoroca w szti: zachodniej. Z tej racji jednak, e istniaa, niezalenie od tekstu Fizjolo jeszcze inna tradycja o legendarnym jednorocu,

pochodzca prawdo: dobnie z czasw wczesnochrzecijaskich, pojawiy si dziea sztuki, 78 Por. E. Kalt, Biblisches Reallexikon, t. 1-2, Paderborn 1931. 79 Homilie o Ksidze Liczb 19, 6, w: tene, Homilie o ksigach Liczb, Jozu-: Sdziw. Przeoy Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warszawa 1986, z. 1, s. 163 (F t. 34). 80 Objanienia Psalmw 77, 42. 81 Physiologus XLV 990-1012, w: Le Physiologus, poeme sur la natur des c maux... par Emil Legrand, Paris 1873, s. 98 n. Rne zwierzta 267 :zej - jed-mocy. . ktrym ednoro-jsncych ronie w :e w pis-:k krzya jest zna-, jest Jego go wanie jednoroca \e ciao na Inoroec" nadzieja O jedno si udo-. Fizjologa. svm, podob-t dugi Przyprowa-:-caj j tarr. uje na jej podno: r.o war. :..ne- ci".. . r.oroz. .."zbucii: Lk 1.6"' . zan".:-. eejli te rdy w X: : j\ve. B'-. Z teg : SZtuCt ;.. Fizjologc. Drawdopc. sztuki, r.i

. Jozuegc. 163 (PSF r-re des arnktrych jednoroec jako taki jest symbolem Chrystusa, Jego krzya albo .akiej cnoty. Przykadem moe by tzw. pastora biskupi w. Bonifacego - w wygiciu pastorau obok wznoszcego si krzya stoi jednoroec. Jeden z obrazw Moretta (ok. 1530 r.) przedstawia jednoroca lecego u stp w. Justyny, dziewicy i mczennicy, i majcego - jak zazwyczaj w owym czasie posta biaego konia z rogiem na czole . z brod koza. Ujcie takie wskazuje na wit jako na czyst dziewic, ,'dy tylko jako dziewica moga przywabi do siebie symbolicznego ednoroca. Dwie inne kategorie obrazw z jednorocami przedstawiaj legend " scenie polowania. Pierwsza ma charakter wiecki; to znaczy, e dziewica nie jest przedstawiona w niej jako Matka Boa, druga, religijna, wyranie nawizuje do tajemnicy wcielenia. Najmodsze kompozycje tego rodzaju (z XV i XVI w.) rozbudowuj :en polowania. Archanioa Gabriela przedstawia si jako myliwego; -.nie w rg i prowadzi z sob cztery psy (por. Pies). Nosz one imiona :zterech przymiotw Boych, ktre zawayy na zbawczych planach Bo-La: Misericordia, Veritas, Iustitia i Pax. Zdaniem Timmersa ide ukryt v tym przedstawieniu jest wanie radosna nowina: Chrystus, po pytaniu, z ktrym Gabriel zwrci si do Maryi, i po jej odpowiedzi, zstpuje .v dziewicze ono Matki Boga82. Jele Jele (cerous, ekaoc) wystpuje w rnych odmianach take poza I ^rop. A jednak to szlachetne, rcze zwierz o wspaniaym porou rfusznie uchodzi za krla naszych lasw i stanowi o ich uroku. Wok go naroso ogromnie wiele mitw, opowieci, legend, zwizanych z nim te wiele czarw i zwyczajw ludowych. Jego sylwetka pena siy I wdziku, niespodziewane pojawianie si i byskawiczne znikanie w sie-iowym otoczeniu piknej natury, zacita walka, jak co roku w okresie lowym (od pocztku wrzenia do poowy padziernika) stacza ze swo-rywalami, wywieray silne wraenie na dziecicej wyobrani ludw trwotnych. Opatrzno do tych staczanych regularnie co roku walk asaya jelenia w bro, jak jest jego poroe. W zimie jele zrzuca 3e, ktre na

przedwioniu zaczyna powoli odrasta, a w lecie uzys-peni siy uderzenia i pikno. Wtedy rozpoczynaj si znowu zawo- Beczeniem", tj. osobliwym woaniem, ktre przenika jesienne noce ^ gos organw, jele wabi anie i wyzywa rywali do walki. W tych ta%vodach, zwizanych ze cile okrelonym okresem roku sonecznego, * :ake w ksztacie poroa kryje si powd, dla ktrego jele sta si j lymbolem wiata. Dlaczego? Nieatwo nam wczu si w zwizane cile S natur, pene fantazji mylenie pierwotnego czowieka. Moemy tylko tronie je ledzi, wyjaniajc, co waciwie oznaczay w mitologii naturalne zjawiska i procesy. W walce jelenia ze swoimi rywalami staroytno widziaa walk mi-zz. wiatoci a ciemnoci, midzy potgami dobra i za, a w jego ~:2ach - obraz promieni wietlnych, tak jak fantazja staroytnych Grekw "2 Por. Timmers, Christelijke Symboliek en Iconografie, nr 585. i 268 Zwierzta w ksztacie rogw krowich dostrzegaa obraz sierpu ksiyca i wyobraaa sobie, e wz ksiyca (Selene), przesuwajcy si po nocnym niebie. cign krowy. Do zrozumienia staroytnego sposobu mylenia przyblia nas niecc Pismo wite, gdy w dwch miejscach metaforycznie mwi o rogach", majc na myli promienie wiata. Druga Ksiga Mojesza (Wj 34,29.30.35 opowiada, e oblicze Mojesza janiao (hebr. aran - by rogatym), gdy przemieniony obcowaniem z Bogiem schodzi z gry Synaj. Septuaginta. a take w. Pawe (2 Kor 3,7) rozumiej, zwracajc uwag na sens, przez by rogatym" chwa, jasno", natomiast Wulgata tumaczy to wyraenie dosownie jako facies cornuta" (oblicze z rogami). Zdaniem Korneliusza a Lapide (do Wj 34,29 n.) promienie okalajce oblicze Mojesza jakby przeszyy Izraelitw przeraeniem, a trwoga, ktr napeniao ich kade objawienie si Boga, potnie odrzucia w ty. Ten sam komentator zauwaa dalej, e Arabowie w poetyckim jzyku okrelaj promienie wschodzcego soca jako cornua dorcadis (rogi gazeli).

W modlitwie uwielbienia proroka Habakuka (3,4) spotykamy rwnie wyraenie rg" uyte w znaczeniu promieni: cornua in manibus eius" (rogi w rku jego" - Wlg). Z symbolik wiata zwizan z poroem jelenia czy si wyobra: o zwycizcy, wybawicielu, obrocy, przywdcy i przewodniku zmary: wiadcz o tym znaleziska jelenich poroy na starogermaskich cmt: tarzyskach, bowiem przypuszcza si, e uwaano je za siedlisko s:. przeciwdziaajcej mierci i nocy. Interesujce s take wykopaliska ka mienne i metalowe reliefy z podobizn boga jeleni (Cernunnos) odna! zion na kamieniach celtyckich. Bg te ma posta ludzk, zdobi _ jelenie rogi i siedzi, jak Budda, ze skrzyowanymi nogami83. W kadym razie jest pewne, e jele jest symboliczn postaci wiecz nego obrotowego ruchu wszechwiata i znakiem Solis invicti. Na cayr obszarze indogermaskim wrd rnych form piernikw przygoto" wanych na Boe Narodzenie bardzo popularne s pierniki przypom: jce jelenia. Istniay, a czciowo przetrway do dzi, zwyczaje li we okresu Boego Narodzenia i karnawau, w czasie ktrego mc ludzie przywdziewaj maski jelenia z rogami albo jelenie skry. W z czaju tym kryje si - chocia ju nie uwiadamiana zabobonna w: w moliwo pozyskania dla siebie si promieniujcych z jelenia, pnocy znane s jeszcze dzi rne tace nazywane tacem albo za:__ w jeleni. Wszystkie te zwyczaje mogy ostatecznie mie jaki zwizek z po tkiem nowego roku sonecznego i przybywania dnia o skok jeleni". 3.1 chrzecijaska spontanicznie biegnie tu ku tarczy sonecznej na nie skonie, o ktrej mwi Ps 19, i ku Temu, do ktrego liturgia odnosi sl tego psalmu: Weseli si jak olbrzym, co drog przebiega". Jele jako zwierz owne, a zwaszcza daniel, by atrybutem bc _ oww i ksiyca Artemidy (Diany). W tym przypadku wchodzi w jeszcze inny aspekt: z racji ctkowanej sierci daniel by symbolem : nego nieba usianego gwiazdami. Wyjania to sens niektrych prze wie, na ktrych lew albo gryf - obydwa tym razem symbole wl 83 Por. Bilderatlas zur Religionsgeschichte, hrsg. von D. Hans Haas, Leipzig 193; 17. Lief., Religion der Kelten, Abb. 32 i 35.

Rne zwierzta 269 /obraaa -n niebie, nas nieco rogach", 14.29.30.35) *tym), gdy fcptuaginta, ens, przez ; to wyraeiem Kor- Mojesza ^eniao ich comentator promienie rwnie :ous eius'' wobraenie zmarych, ich cmen-ilisko siy paliska ka- odnale-zdobi gc taci wiecz-Na caym rzygotowy--zypomina-r. czaj ludo-erego modz: ..- ry. W zwy-:onna wiara elenia. AT<s albo zabaik z pocz-!eni". My! na niebo- sowa jtem bogin: Lodzi w gr obolem noc-ch przedsta-aole wiata s. Leipzig 19,: - poeraj daniela albo mod sarn. Przedstawienia te wyobraaj zwycistwo wiata nad noc i potgami ciemnoci. Jele pozostaje te, ze wzgldu na dugo skoku i rczo, w pewnym zwizku z tymi bstwami, ktre s personifikacj idei nieuchronnoci losu, na przykad bogini zemsty Nemesis Adrsteia.

Amor uywa w zaprzgu jeleni, gdy jele, ania i gazela odgrywaj, z powodu swych czystych, piknych oczu, ktre u modych zwierzt odznaczaj si szczeglnym urokiem, pewn rol w erotyce. Dorkas" Soptcac gazela) byo ulubionym imieniem dziewczcym. Dosownie znaczy ono piknie patrzca", od SepKO/uai patrz, spogldam (por. Dz ?.36.39). Pliniusz mwi o wraliwoci jeleni na muzyk, co potwierdza rwnie 3rehm. W Historia naturalis opowiada te, i jelenie, pync w stadzie, v.vorz acuch, do czego nawizywali Ojcowie Kocioa i wskazywali, e :r.ona w tym upatrywa symbol chrzecijaskiej gotowoci niesienia sobie nawzajem pomocy. Wszystkie te symboliczne interpretacje jelenia przewysza jednak interpretacja, ktra upatruje w nim wroga wy i stanowi o jego pozycji a- symbolice chrzecijaskiej. Staroytni przyrodnicy opowiadaj, e jele potrafi wytropi we w ich kryjwkach, wypdzi je stamtd swoim oddechem (zdaniem niektrych - pluciem wody), rozdepta kopytami i pore. Ich jad za wywouje nim palce pragnienie. Biey wic do rda, a woda, ktr spragniony pije, zapobiega zym skutkom jadu. Istotnie, amerykaski jele, yjcy w stanie Wirginia, ciga grzechot-niki i rozdeptuje je. Jednak prastara legenda o jeleniu poerajcym we, ktr Eliusz, Pliniusz, a w II w. Fizjolog przekazuj z caym przekonaniem, a Ojcowie Kocioa wykorzystuj, nie odpowiada prawdzie. Z przewiadczenia o wrogoci jelenia do wy zrodzia si praktyka sporzdzania i stosowania rnych rodkw leczniczych, ktrym lud ; przez wieki przypisywa wielk warto. Dym ze spalonych rogw jelej aich, spanie na skrze jelenia, noszenie jeleniego zba jako amuletu itp. raano za rodki chronice i obronne przed wszelkim zem, zwaszcza fia szczeglnie skuteczne do wypdzania wy. Wiara w dugowieczno ,v'enja, okrelana przesadnie na trzydzieci sze ludzkich pokole, choca w rzeczywistoci nie yje on duej ni czterdzieci lat, a take

doskonay instynkt pozwalajcy mu odrni, co jest dla niego poyteczoe, a co szkodliwe, zadecydoway o jego wysokiej pozycji w lecznictwie, fdy uwaano, e waciwoci te s przekazywalne. Naturalnie wiat legend nie jest pozbawiony i czaru jeleni wskazujcych czowiekowi waciw drog ycia. Bg za, ktry w swojej dobroci przylHosowuje si do ludzkich wyobrae, wielokrotnie posuy si tym pik-f Bym zwierzciem, aby oznajmi czowiekowi sw wol. Tego rodzaju fakty I odgrywaj swoj rol w historii fundacji wielu starych opactw i w legen-I dach o witych. Powszechnie te jest znana legenda o biaym jeleniu S promieniujcym krzyem wrd poroa, ktrego ukazanie si, rozumia-ejako wezwanie aski, zmienio ycie w. mczennika Eustachego, a p-w. Huberta. ,mo wite Starego Przymierza wielokrotnie mwi o jeleniu, najcz-r_ ze wzgldu na jego rczo i lekko, z jak skacze po pagrkach 270 Zwierzta (Ps 18,34; Pnp 2.8.9.17; 8,14; Iz 35,6; Ha 3,19). Proroczo odnosi je do tajemniczego przyjcia Oblubieca (Mesjasza)84 albo do duchowych de i pragnie sprawiedliwego. Szczeglne znaczenie, ze wzgldu na wyrazisto, z jak mwi o tsknocie do Boga i ze wzgldu na zastosowanie w liturgii chrzcielnej, ma tekst Psalmu 42,2: Jak ania pragnie wody ze strumieni, tak dusza moja pragnie Ciebie, Boe"85. Fragment ten by tez inspiracj dla artystw do powstania najpikniejszych, pod wzgldem liturgicznym i symbolicznym, dzie sztuki. Ksiga Przysw przedstawia Mdro pod obrazem ukochanej maonki i wychwala j pieszczotliwymi imionami waciwymi mentalno: wschodniej: Znajduj rado w onie modoci. Przemia to ania i wdziczna kozica" (Prz 5,18 n.). Take Pnp 2,7 i prawie tak samo brzmicy fragment teje ksigi 3,5 zawieraj podobne wschodnie zwroty okazywania mioci. Te i podobne miejsca, ktre mwi o jeleniu albo ani, nawet jeel: w znaczeniu dosownym opisuj tylko zjawiska naturalne (jak np. H: 39,1-4 i Ps 29,9), Ojcowie Kocioa odnosz do Chrystusa albo do wyznawcw. Wywody ich

zgodne s w tym, co istotne, wplecione jednak najcz ciej w bogaty ornament rozwaa mistycznych ujawniaj szczeg: punkt widzenia kadego z autorw. Oto on! Oto nadchodzi! Biegnie przez gry, skacze po pagrkach Umiowany mj podobny do gazeli, do modego jelenia! O nowe uroczy s: ci, o wielkie tajemnice! Spjrz, skacze po pagrkach! C ma oznac takie skakanie? Sfowo skoczyo z nieba w ono dziewicy, za z ona rr. na drzewo, skoczyo z drzewa do krlestwa zmarych, stamtd znowu w _ na ziemi - o nowe Zmartwychwstanie! - i znowu skoczyo z ziemi do ni Usiado po prawicy Ojca, jednak znowu przyjdzie w chwale86. Umiowany mj podobny do gazeli, do modego jelenia! To oznacl szybko sowa, ktre biegnie lekko i rczo. Patrz, o czowieku, jak szyb/. potrafi biec: ukazao si od pocztku do zachodu, trwao od zachodu c poudnia i od poudnia do pnocy. Zwa na szybko tego biegu; opad: ku doowi i znowu wznosi si w gr. Ukazujc si jako wiato, znika niebie i pojawia si ponownie jak gwiazda, wschodzi jako doskon soce sprawiedliwoci (Ml 3,20) i ukazuje si pene chway na tronie c O pikna szybkoci, zawsze wszechobecna."87 w. Augustyn mwi o jeleniu jako symbolu poszukiwania Boga i wza jemnej pomocy: U Boga jest rdo ycia, rdo niewyczerpalne (...) Biegnij do rda, podaj rda. Ale nie byle jak, nie jak byle jakie stworzenie, biegnr jak jele. Co znaczy: jak jele? Nie opniaj si w biegu, biegnij rczo, ywo podaj rda. W jeleniu bowiem napotykamy szczegln cech prdkoci. A moe Pismo nie tylko to jedno kae nam dostrzec w jeleniu. 84 Por. czytania mszalne i brewiarzowe na wito Nawiedzenia Najwitsze Maryi Panny (2 lipca). Z Ps 42 zostao uoone Responsorium, ktre poprzedza powicenie wod; chrzcielnej. W oficjum za zmarych Ps 42 wyraa tskne woanie dusz przebywa jcych w czycu za ogldaniem Boga.

86 T rozwinit tutaj myl mona niejednokrotnie spotka w pismach Ojr'Kocioa, por. homili papiea Grzegorza Wielkiego w oktawie wita Wni wstpienia Paskiego (II nokturn). 87 Hipolit, Komentarz do Pieni nad Pieniami, 2, 8 n. fi Rne zwierzta 271 r.osi je do ych de . na wyrazis-zastosowanie ie wody ze en by te wzgldem anej maentalnoci a i wdzibrzmicy okazywa.vet jeeli .k np. Hi , . wyznaw-.,;< najcz-szczeglny pagrkach. uroczysto-oznacza iona matki :%vu w gr ; do nieba. ~o oznacza \kszybko ..: chodu do opada znika na doskonae :ronie ojca. Dga i wza;j do rd-:e, biegnij ;nij rczo, !n cech . w jeleniu. Najwitszej lecenie wody ; przebywaach Ojcw eta Wniebo-

ale take co innego. Posuchaj, co innego jest w jeleniu. Zabija we, . po ich zgadzeniu rozpala go jeszcze wiksze pragnienie. Po za:ciu wa jeszcze szybciej biegnie do rde. We to twoje wady. Spojrzyj na we nieprawoci, wtedy bardziej bdziesz pragn rde rawdy (...) Jest jeszcze co, co powiniene dostrzec w jeleniu. Opowiadaj o jele-:ach, a niektrzy nawet to widzieli. Wszak nie napisano by o nich czego :kiego, gdyby przedtem nie widziano. Ot opowiadaj, e jelenie, kiedy ^ w swoim szyku albo kiedy pync zdaj do innych okolic, ciar oich gw kad jeden na drugim tak, e jeden idzie z przodu, a te, ore za nim id, kady na swoim poprzedniku kadzie gow, i tak a do ca szyku. Ten pierwszy, ktry na pocztku dwiga ciar gw, kiedy zmczy, idzie do tyu, a inny go zastpuje niosc to, co tamten, tamten . zmczenie swoje rekompensuje pooeniem gowy tak samo jak inne .enie. Tak kolejno dwigaj to, co cikie, i drog przebywaj i wzajem-e od siebie nie odstpuj. Czy nie do takich jeleni zwraca si Aposto _- sowami: Jeden drugiemu brzemiona nocie, a tak wypenicie Prawo r.rystusowe (Ga 6,2). Ot taki jele [chrzecijanin] utrwalony w wierze, nie widzc jeszcze go, w co uwierzy, pragnc zrozumie to, co umiowa (...) czego zaprag-t? Kiedy dojd i pojawi si przed obliczem Boga. Tego wanie ragn: doj i pojawi si. Pragn podczas wdrwki, pragn w biegu: asyc si, kiedy dojd"88. Jak ju wspomnielimy Psalm 42,2 wywiera wpyw na wyksztacenie chrzecijaskiego symbolu, ktry pojawi si w IV w.: jelenie u wodo:ju. Wilpert nazywa to przedstawienie symbolem chrztu per excelen:m", poniewa mona je odnale we wszystkich baptysteriach, ktre s ;m znane z zachowanych szcztkw albo przekazw literackich. Na Dzaice podogowej w kaplicy chrzcielnej w Salonie mona odczyta spomniany wiersz z Psalmu 42 umieszczony nad dwoma jeleniami

cymi z jednego kantharosa. Podobnie jelenie ozdabiaj baptysteria Pesaro, w Walencji we Francji i w Neapolu, gdzie motyw ten pojawia . dwukrotnie. Dla baptysterium lateraskiego Konstantyn Wielki ufunwa siedem srebrnych jeleni-rzygaczy. Nie tylko w kaplicach chrzcielnych spotyka si ten pikny motyw; ajduje si on rwnie we wntrzu sawnych wity. Na mozaice sydalnej w bazylice lateraskiej dwa jelenie wraz z owieczkami pij :zterech rde wypywajcych z podna krzya, ozdobionego gemami, i zlewajcych si w mistyczny strumie Jordanu, ktry, oywiony -zelkimi wodnymi yjtkami i peen pywajcych w nim dek, ma obraa, e woda chrzcielna jest rdem ycia. V rzymskiej bazylice witego Klemensa kompozycja apsydy przed wia nawet dwa przykady wykorzystania symboliki jelenia: Dwa jelenie j naprzeciw siebie pod akantem, z ktrego wyrasta krzy, i orzewiaj v wod tryskajc ze rda. Trzeciego, maego jelonka moe dostrzec '-:o uwane oko: stoi wrd akantu opleciony przez wa znacznie od go wikszego. Jednak to mae zwierztko zachowuje postaw bojow astpuje wowi na ogon. Rzadkie przykady pijcych jeleni, jakie spotykamy w pokonstantyObjanienia Psalmw 41, 2-5. 272 Zwierzta skim malarstwie katakumbowym i w sztuce sarkofagowej, a take pikna mozaika w mauzoleum Galii Placydii w Rawennie, wskazuj wprawdzie take na ask chrztu zmarych chrzecijan, lecz s przedstawieniem racz idei czyca", do ktrej tak czsto nawizuje sztuka nagrobkowa, i wyobraaj ostateczne spenienie tsknoty, ktrej daje wyraz Psalm 42,2 n. Interesujcy jest pochodzcy z IV w. (Kartagina) przykad przedstawienia Hostii. Wrd stylizowanych pdw widnieje obraz jelenia z napisem Ego sum panis

vivus, qui de coelo descendit". Jele jednoznacznn-wyobraa w tym przypadku Chrystusa. Chocia jelenie pijce u rda s przede wszystkim symbolem chrztu to jednak mona je take interpretowa jako wyraz tsknoty za rderr. ycia obecnego w witej Eucharystii. I Ko W mitologii, kulturze i wierzeniach ludowych czasw staroytnych kc (equus, innog) zajmuje uprzywilejowane miejsce. Biae rumaki s atryb,. tem bogini wiata, czarne za - bogini nocy. W caej staroytno panowao powszechne przekonanie, e nie ziemia, lecz soce jest w sii-ym ruchu; pogld ten utrzyma si a do redniowiecza. Dlatego njszy: szego biegacza w wiecie zwierzt powicano socu. Ksiga Psalmc/ opisuje ten niestrudzony ruch soca w przepiknym obrazie: Weseli -jak olbrzym, co drog przebiega (...) wschodzi na kracu nieba, a je_ obieg a po krace niebios" (Ps 19,6 n.). Zarwno dla Sumerw, jak i Iraczykw, mieszkacw krajw pncu nych, Grekw i Rzymian bg soca pdzi po niebie w wozie zaprzony. w ogniste rumaki; co wicej, Helios, jako wonica biaego, czterokonneg zaprzgu, staje si symbolem, ktrego nie odrzucaj nawet chrzecijanie lecz odnosz go do zwyciskiego Zbawcy, Solis iustitiae (por. Helios-Wonica). Oprcz tej symboliki wiata zwizanej z koniem, dla fantazji Grekov. i Rzymian bardzo ywe byy skojarzenia koni z wod. W pienicyc: i pitrzcych si falach morskich widzieli wyskakujce z toni biae ruma-: Posejdona, a w szybkim biegu koni wycigowych - obraz wody, ktr. wrd nieruchomej natury sama jedna zawsze i niepowstrzymanie s>. gdzie pieszy. Tym tumaczy si zwyczaj urzdzania igrzysk w pobli. wody, rzek, w wilgotnych dolinach. Szczeglnie wyranym przykaden mog by wycigi konne ku czci Marsa, boga wojny (Mars Gradivus z ktrego ladami stp wizano bogosawiestwo ziemi uprawnej, urz dzane na kach lecych na niskim brzegu Tybru; konie, symbol boga biegy wwczas na tle wd rzeki (Bachofen).

Ten zwizek ideowy fali i rumaka znalaz te wyraz w przedstawi niach hippokampos, fantastycznych istot wyobraanych w postaci koni;, z rybim ogonem. Jeszcze czstsze s przedstawienia centaurw (por Centaury). Pegaz (nrjyaTOc, rumak rdlany od 7377777 - rdo) jest, jako przynoszc;, burze, na usugach Zeusa albo, jak te si mwi, suy Aurorze, poniewa: bdc pierwszym posacem soca, zwiastuje blisko dnia. Pegaz ucho dzi rwnie za rumaka muz, gdy w Helikonie, siedzibie muz, uderz-niem kopyta otworzy rdo natchnienia, hippokrene. Staroytni Indogermanie przypisywali koniowi zdolno przeczuwa: Rne zwierzta 273 ze pikna -prawdzie -_em raczej ra, i wyob-,42,2 n. zedstawie-: napisem: E" ^znacznie chrztu. :a rdem :nych ko ^ atrybuoytnoci est w sta. najszybPsalmw Weseli si aa, a jegc ,>w pnoc-orzonyrr. rokonnegc rzecijanie. .ot. Helioszji Grekw pienicych .ae rumak: *ody, ktra --.manie si w pobliu i przykaderr. Gradivus . r.vnej, urz- boga. jrzedstawiejstaci konia

taurw (por > przynoszc;. ;, poniewa , Pegaz ucho-f-iz, uderze:eczuwaniE przyszoci. Kapani i naczelnicy plemion germaskich uwaali jego re-r.ie i parskanie za wyroczni. Bardzo wan rol odgrywa ko w religii Hindusw. Przedstawiany jest w niej jako symbol boskiej istoty, ktra objawia si w wiecie, rozpyna si w nim i w nim zoya siebie w ofierze. W ten sposb ko .est nie tylko symbolem bstwa, lecz w swych poszczeglnych czciach .ake obrazem, i to w aspekcie przestrzennym i czasowym, caego wszechwiata. W takim ujciu ofiara z konia miaa najwysz moc i warto. Jak bstwo bowiem, stwarzajc wiat niejako ogoocio siebie i zo-ryo siebie w ofierze, tak w ofierze konia, nazwanej krlow ofiar", wiat rostaje zwrcony bstwu albo bstwo samemu sobie89. Wszystkie ludy staroytne czsto skaday ofiary z koni. Skadano je, s-.osownie do okolicznoci, albo przez zabicie i spalenie, albo wrzucenie TA-ierzcia do wody. Bardzo rozpowszechniona bya wiara, e w koskich Ifcach kryje si moc chronica przed czarami, i dlatego umieszczano je na aomach. Pierwotnie byy one znakiem zoonej ofiary, ktrej zasuga rowinna wystarczy dla ochrony domu. Takie wanie gowy koskie rzebione w drzewie znajdujemy jeszcze dzisiaj na szczytach chopskich omw w Niemczech. Z dawien dawna ko by przede wszystkim wiernym towarzyszem wojownikw w bojach i dlatego te mia udzia w ich triumfie. Pominw-te miejsca w Biblii, ktre przedstawiaj konia jako symbol nieujarz-nej dzy zmysowej i dumnej, prnej potgi wiata (por. Tb 6,17; Jr 8,16; Ps 20,8; 32,9; 33,17; 76,7; 147,10) Pismo wite kilka razy mwi koniu jako prawdziwym symbolu zwycistwa. Ksiga Hioba podaje bardzo poetycki opis wojennego rumaka. Nawet fragment tego opisu azuje jego pikno: JMocno bije kopytem, radonie, z moc rzuca si na or, nie boi si, sobie z lku, on nie ucieka przed mieczem. Gdy koczan nad nim iwiczy, ostrze oszczepu i dzidy, pdzi wrd huku i dudnienia, nie rzyma go sygna trby" (Hi 39, 21-24).

Sw. Grzegorz Wielki odnosi ten obraz do zwiastunw wiary, ktrzy straszeni i gotowi na mier id na cay wiat. W podobnie przeno-sensie interpretuje si sowa z Kantyku Habakuka (Laudesy pitej Qui ascendes super equos tuos, et uadrigae tuae salvatio" ry wsidziesz na konie twoje, a wozy twoje s zbawieniem" Ha 3,8 Wlg). W tekcie oryginalnym fragment ten brzmi: Wsiadasz na swoje ie, na swoje rydwany zwyciskie?" Pismo wite, majc na uwadze swoisto symboliki konia, jedca albo rzgu, czsto przedstawia za pomoc tych obrazw ukazywanie si w. Tak zdaniem w. Ambroego i innych autorw naley rozumie iste rumaki, ktre uniosy do nieba proroka Eliasza (2 Krl 2,11). Prorok Zachariasz (1,8-11) oglda w widzeniu wrd mirtw konie ej maci, ktre wiedzie jedziec na koniu kasztanowym (obraz wcie-;o Boga-Czowieka). Na pytanie, c to oznacza, otrzymuje odpo-i: To s ci, ktrych Pan posa, aby obiegli ziemi". Idea anioa, 'go Bg wysya dla ochrony swego ludu, nasuwa si sama przez si. wiada ona duchowi liturgii, czego dowodzi wybranie tego wanie jsca na czytanie w pierwszym Nokturnie w wito Aniow Strw. Por. Dursch, Symbolik der christlichen Lehre, Tiibingen 1899, t. 2, s. 283. 274 Zwierzta Cztery rydwany, o ktrych mowa w rozdziale szstym tej samej ksig: prorockiej, wprawdzie rnie si interpretuje, jednak niektrzy komentatorzy zgodnie dopatruj si i tutaj wizji aniow. Druga Ksiga Machabejska opowiada, e Heliodor, pragncy zagarn skarby wityni, i jego stra padli bezsilni i strwoeni, ukaza si irr. bowiem jaki ko przybrany najozdobniejszym czaprakiem, nioscy na sobie strasznego jedca. [Ko] rzuciwszy si gwatownie, zawis nad Heliodorem przednimi kopytami, a jedziec ukaza si w zotej zbroi' (3,25). W rozdziale dziesitym (w. 29) tej samej ksigi czytamy, e nieprzyjacioom ludu Boego ukazao si z nieba piciu wspaniaych mw, na koniach ze zotymi uzdami, ktrzy stanli na czele ydw" (por te 2 Mch 11,8).

Swj punkt kulminacyjny osiga symbolika konia w Apokalipsie. W roz dziale szstym autor opisuje, i po otwarciu pierwszej pieczci usysz, gos jakby gromu: Przyjd! I ujrzaem: oto biay ko, a siedzcy r. nim mia uk. I dano mu wieniec, i wyruszy jako zwycizca, by [jeszcze zwycia" (6,2). Jedcem jest Chrystus, ko oznacza zwiastunw Dobre Nowiny, ktr Zbawiciel zwycia wiat. Po otwarciu trzech dalszych pieczci (6,3-8) ukazuj si kolejno: r. koniu barwy ognia symboliczna posta jedca wojny, na czarnym - glc du, za na trupio bladym - personifikacja mierci. Jednak w rozdziale dziewitnastym powraca znw obraz Chrystusa: Potem ujrzaem niebo otwarte: a oto - biay ko, a Ten, co na ni: siedzi, zwany Wiernym i Prawdziwym (...) A wojska, ktre s w nieb: towarzyszyy Mu na biaych koniach - wszyscy odziani w biay, czy bisior" (w. 11-16). Ko Tego, ktrego imi brzmi Krl Krlw i Pan Panw" (Ap 19, lt oznacza jego najwitsz natur ludzk. Dlatego prorokowi Zachariasz wi, wanie ze wzgldu na wcielenie, ukaza si on jako kasztanowa! patriarsze Jakubowi - nawet jako zraniony ukszeniem mii (Rdz 49,17 W Apokalipsie za jest biay, gdy Ten, ktry ze wzgldu na nas przy; ciao i krew i cierpia, zmartwychwsta i zosta uwielbiony. Na je^ podobiestwo janiej rwnie rumaki tych, ktrzy stanowi Jego orsza przez ktry wikszo Ojcw Kocioa rozumie wybranych, zwaszcz mczennikw, opromienionych blaskiem chway niebieskiej. Orygenes nawizuje do tej wizji apokaliptycznej w swoim komentarz do wiersza z Pieni nad Pieniami: Do zaprzgu faraona przyrwna ci, przyjaciko moja" (1,9). Przeciwstawia niebieski pochd zwycistv jedcom i rydwanom wojennym faraona. Koci bowiem i kada dus: naleeli kiedy, zanim nie otrzymali jasnego blasku aski i chway w k pieli chrzcielnej i nie stali si nosicielami Sowa Boego, do faraon Szczliwe zatem s owe dusze, ktre ugiy swj grzbiet, by wzi : siebie Sowo Boe niczym jedca, i ulegaj jego wodzom, tak e kieru je, dokdkolwiek chce, i wiedzie w cuglach swoich przykaza. I ju r. kieruj si wedug wasnej woli, lecz s prowadzone tu i tam wedug w: jedca"90.

Charakterowi triumfujcej radoci, waciwej chrzecijastwu pier szych wiekw, odpowiadaj przedstawienia konia, jako symbolu szy kiego biegu ycia i zwyciskiego denia do wiecznego celu, na kair In Canticum canticorum lib. II, 9; PG 13, 130 n. Rne zwierzta 275 iej ksigi ~zy komenzagarn a si im nioscy na rawis nad r tej zbroi'' , e niezych m-w" (por. csie. W roz-i usyszai siedzcy na oy [jeszcze] :>w Dobrej Kolejno: na -nym - go-ystusa: :o na nirr. w niebie. ._:.y, czysty Ap 19,16i. :hariaszo-sztanowaty. Rdz 49,17.. nas przyj : y. Na jegc .'ego orszak, zwaszcza .-comentarzu rrzyrwnarr. : zwycistwa :ada dusza way w k-io faraona :y wzi na : e kieruje I ju niv i wedug we] stwu pierw-u szyb-.. na karnie-iach nagrobnych, a take na lampach, gemmach i przedmiotach znalezionych w grobach pochodzcych z tamtego okresu. Co prawda, ta grafika r.oe mie rwnie pochodzenie pogaskie, poniewa w staroytnoci o uchodzi za ucielenienie ducha, ktry unosi czowieka do krlestwa zmarych. Niekiedy za przedstawienia te mogy wskazywa tylko na zawd zmarego. Tam jednak, gdzie towarzyszy im monogram Chrystusa, sens ich nie moe budzi adnych wtpliwoci. Nieraz motyw konia zdobi :ez grb maego dziecka, ktre wczenie pospieszyo do wiecznoci. Znaczenie tego symbolu najdobitniej wyraa pewien tekst, ktry zosta do todany: na nagrobku chrzecijaskiego posaca widnieje symbol konia oatrzony inskrypcj: Qui cucurrit oper maximo". Jasno wyraa on yl w. Pawa, ktry ycie porwnuje do biegu zawodnikw: Sic currite .: comprehendatis" (Tak biegnijcie, abycie j [nagrod] otrzymali", . Kor 9,24).

Lew Lew jako krl zwierzt" potwierdza swoje uprzywilejowane miejsce ive w szczeglnie bogatej jego symbolice. Szlachetna pikno, potna :a, trwoga, jak wzbudza to drapiene zwierz, imponoway ludziom -adawnych czasw, tak jakby ucielenia jak wysz moc. Sta si on mbolem religijnym, atrybutem najwaniejszych bstw (zwaszcza bogini r.ury Kybele) i znakiem astronomicznym. Z racji jego ognistej natury .zujnoci - wierzono, e nigdy nie zamyka oczu i na wiat przychodzi . Dtwartymi oczyma - widziano w nim symbol soca, jego aru i siy vrczej91. Ju przed tysicami lat Babiloczycy nadali tej konstelacji . lazd, w ktrej soce znajduje si w czasie najwikszych upaw, nazw va". ar soca i sia lwa zlay si w jedno pojcie. Gdy Konrad Megenbergu (XIV w.) zaledwie na dwch stronach swojego dziea a rciokrotnie mwi o haze natur, gorcej naturze, lwa albo rozgrzewaym dziaaniu jego misa i tuszczu, naley w tym dostrzega wpyw .rodawnych pogldw92. Ze zwizku tego krlewskiego zwierzcia ze socem wywodzi si sze_' symboli, a mianowicie lwy w religii Mitry93, soneczne lwy na bramie Mykenach, ktre trzymaj kolumn soca i s, bdc najwyszym razem Boskiej mocy, znakiem opieki Boej. Postacie lww wykute - redniej epoce kamiennej w miejscach sakralnych s czsto przed.wiane en face. Wraenie, jakie wywieraa sia ich spojrzenia w takim ciu, odbiera mitycznie odczuwajcy czowiek jako co, co moe okrejego los i jest te przekonywajcym wyrazem wszystkowidzcej i wszy-

: Doywiajcej Gwiazdy Dziennej. ^ceny, w ktrych lew, czsto take gryf (por. Gryf), napada na byka d - symbol ksiyca), daniela albo sarn, ktrych nakrapiana sier jbraa rozgwiedone niebo nocne, oznaczaj zwycistwo dnia nad ,, wiata nad ciemnoci. ,.W lwie grze soce" (Seneka) - cytat przytoczony bez podania miejsca w: r, Antike und Tierwelt, t. 1, s. 24. Por. Buch der Natur III, 37. ..Aridae et ardentis naturae sacramenta leones Mithrae philosophantur" (Ter,n, Adversus Marcionem I, 13; PL 2, 286). 276 Zwierzta Walki lwa z dzikiem albo wem maj znaczenie podobne. W ty: wypadku soneczny lew symbolizuje pierwiastek dobra odnoszcy zwyc:-, stwo nad zem. Syderalnego (gwiezdnego) pochodzenia s rwnie symbole cherubc (pniej symbole Ewangelistw), z ktrych jeden ma posta lwa (pc -Symbole Ewangelistw). Szczegln grup symboli stanowi rzygacze majce posta lww. EL chofen stara si dostrzec sens tych przedstawie w tym, e lew c: w sobie dwojak potg, ognia i wody, tak e przynaley - podobnie j: wiele innych symbolicznych zwierzt, chociaby ko i w - nie tylko ci soca, lecz rwnie do wd ziemskich i ich siy rozrodczej"94. Nasuv. si, jak si nam wydaje, eby interpretacj symboli lww zastosowa c przedstawie lww majcych pilnie strzec rde przed ich zanieczys. czeniem, zatruciem, odprowadzaniem ich wd przez nieprzyjaciela it: Strem rda" {KprjvocpvXa) nazywali Grecy zegar wodny uywa: w procesie sdowym, poniewa mia ksztat lwa odlanego z brzu. Mai rze waz przedstawiali sceny u studni na og za pomoc rysunku sarr._ paszczy lwa, bez obrazu wody. Lwa, z powodu jego czujnoci i siy, o ktrych ju wspominalimy, c najdawniejszych czasw uwaano za najdoskonalszego stra. ywe lv. trzymano przy dworach ksicych i wityniach w charakterze znakon. tych

strw. Znacznie czciej jednak spotyka si ich podobizny prz bramach, wejciach do wity, stopniach tronowych, grobowcach it; Zwyczaj umieszczania kamiennych podobizn lww przy grobowcach, kt rych maj strzec, by rozpowszechniony zwaszcza w Siedmiogrodzie Podobizna zastpuje w tym przypadku pierwowzr (por. Pies) i przypisu si jej takie samo zapobiegawcze dziaanie co jemu. Podobn rol o:. gryway mae wizerunki lww na amuletach, piercieniach, koatkac i innych przedmiotach uytkowych; gowa i apa lwa zastpuje post caego zwierzcia. Niekiedy do symboli czujnoci dochodzi symbolii-: walecznoci, co sugeruj zwaszcza przedstawienia lww na grobowcac wojownikw, pomnikach polegych bohaterw i monumentach zwyci twa; staroytnym wiadectwem tej symboliki jest legenda przeka: przez Pauzaniasza95. W Pimie witym mwi si o lwach wicej ni sto razy. Kied; wystpoway one przecie bardzo licznie, zarwno w caej Azji Przednie jak i w Palestynie, a zwaszcza w dolinie Jordanu. wiadcz o tym rr. nazwy tego drapienika w jzyku hebrajskim, wielokrotne wzmiar.i-. o walkach z lwami, o napaciach lww na ludzi, a take wiele metafc-Waciwoci tego zwierzcia z jednej strony budziy podziw, z drugi-jednak trwog, dlatego wyksztacia si podwjna jego symbolika, wsk_ ujca bd na dobro, bd na zo, na Boga czy Chrystusa bd r szatana. Samego Boga porwnywano z lwem, gdy objawia On swoj karzc sprawiedliwo (np. Oz 5,14; 13,7; Am 3,8; Syr 28,23) albo stawa w obr: nie ludu wybranego (por. Iz 31,4). Gdy umierajcy Jakub przepowiada swoim dwunastu synom przyszo . ich potomstwa, oglda Jud, przodka Chrystusa, pod postaci lwa: Judc 94 Versuch iiber die Grabersymbolik der Alten, Basel 1825, rozdz. 13. 95 Por. Wdrwka po Helladzie IX, 7. W tyrr. cy zwycicherubw lwa (por. lww. Ba-..lew czy iobnie jak tylko do Nasuwa losowa do zanieczysz-yjaciela itp ay uywany zu. Mala-mku same.

lalimy, od ywe lwy ze znakomi-jbizny przy owcach itp ch, kt-liogrodzie. 11 przypisuje ir. rol od-koatkach -ouje posta symbolika grobowcach ch zwycis-przekazar.a frazy. Kiedy ji Przedniej ~ tym rne r wzmiank. <* -Ae metafor . z drugie, lika, wska-.sa bd n: Z oj karzc i wa w obrc n przyszo^. \ lwa: Judo Rne zwierzta 277 -lody lwie, na zdobyczy r bdziesz, mj synu: jak lew czai si, gotuje skoku, do lwicy podobny - kt si omieli go drani?" (Rdz 49,9). -dug Septuaginty i Wulgaty znaczy to: Kt go wzbudzi?" (c eyspei rv; Quis suscitabit eum?). Apokalipsa nawizuje do tego miejsca, wic: Oto zwyciy lew z plemienia Judy!" (5,5). Jeden z dwudziestu erech Starcw gosi krlewsk godno, potg i moc Tego, ktry jako yny jest godzien otworzy ksig tajemnych wyrokw Boga i zama siedem pieczci. Symbolika Lwa z pokolenia Judy" rozbrzmiewa w pieni Ezechiela, ctrej ali si on nad wadcami izraelskimi (19,1-9). Bardzo czsto Biblia widzi w krlu zwierzt symbol dzielnoci wojennej mlecznoci ludu izraelskiego (Lb 23,24; 24,9; Ez 19,1-9), poszczeglnych . -o plemion (Pwt 33,20.22) i bohaterw (np. 1 Mch 3,4; 2 Mch 11,11), ale '-ez najazdu obcych ludw, ktre Pan zsya jako bicz Boy na niewiernych ydw (por. Jr 4,7; 50,17). Do srocego si lwa porwnuje si roz-

^-.-.ewanych krlw (por. Prz 19,12; 20,2; Est 14,13), a take przeladowcw i-.szcych okrutn wciekoci; o niebezpieczestwach z ich strony wspor.:naj czsto Psalmy (por. zwaszcza Ps 17,12; 22,22 [mesjaski]; 91,13). Zaznacza si tu ju drugie gwne symboliczne znaczenie lwa, o ktrym r-.wi Pierwszy List w. Piotra: Przeciwnik wasz, diabe, jak lew ryczcy kry, szukajc kogo pore. Mocni w wierze przeciwstawcie si jemu!" A8)96* Ksiga Przysw zwraca uwag na inny aspekt tego krlewskiego zwierzcia na jego nieustraszono, z ktr porwnuje ona spokj czystego Jimienia: Ucieka wystpny, cho go nikt nie goni, lecz prawy jest ufny jal< mody lew" (28,1). W mesjaskim krlestwie pokoju, ktre oglda Izajasz, ze moce zostan s.arzmione i cakowicie przeobraone: Ciel i lew pa si bd spoem : rr.ay chopiec bdzie je pogania (...) Lew te jak w bdzie jada som" 4lz 11,6 n.). W wizji Ezechiela (1,5 nn.) cztery istoty yjce, tj. symboliczne postacie >erubinw o obliczach czowieka, lwa, wou i ora, ktre przypominaj jpricrzydlone hybrydy spotykane w sztuce chaldejskiej, a take uskrzyd-ine zwierzta Apokalipsy (4,7 nn.), unosz rydwan chway Boej. Lew W tu jest symbolem krlewskiej wadzy i wzniosoci Paskiej. W sensie proroczym uskrzydlone istoty wskazuj przede wszystkim na Chrystusa, m wtrnie uznano je za atrybuty czterech Ewangelistw (por. Symbole ^mangelistw). W Ksidze Daniela (7,4) lew wyobraa krla Nabuchodo-ozora. Pierwsza Ksiga Krlewska nastpujco opisuje wspaniay tron Salomona: Tron mia sze stopni i owalny szczyt z tyu oraz porcze po obu itronach siedzenia, a przy porczach stay dwa lwy. Na szeciu stopniach a!o tam po obu stronach dwanacie lww. Czego takiego nie uczyniono adnym z krlestw" (10,18-20). Zwierzta te, wedug staroytnego *"ryczaju, stoj i tu przy tronie jako stranicy, a ponadto symbolicznie jpkazuj na dwanacie pokole Izraela.

f Prastare opowieci na temat krla zwierzt przeszy dziki Fizjologowi, %M rnymi wariantami i naiwnymi uzupenieniami, rwnie do symboliki : -.3. fc Miejsce to w Brewiarzu rzymskim stanowi lectio brevis rozpoczynajc Kom278 Zwierzta chrzecijaskiej, gdzie poddano je swoistej interpretacji. Tutaj moe omwi to, co w niej najwaniejsze. W tym staroytnym dziele przyrodniczym powiada si, e lew zac ogonem swoje lady, aby nie dostrzeg ich myliwy. To mniemanie niesiono do tajemnicy wcielenia, w ktrej odwieczne Sowo ukryo sw Bstwo w naturze ludzkiej, eby szatan nie mg odkry tej wie tajemnicy. Z inn opowieci spotkalimy si ju wczeniej: chocia lew pi. jednak jego oczy czuwaj, tzn. pozostaj otwarte. Podobnie zasn-w mierci krzyowej ciao Chrystusa, ale Jego Bstwo czuwao po praw: Ojca, gdy nie zdrzemnie si ani nie zanie Ten, ktry czuwa r. Izraelem" (Ps 121,4). W jeszcze innej opowieci Fizjolog podaje, e lwica rodzi swoje mto martwe. Wedug innej wersji pi one po urodzeniu jak nieywe prz trzy dni. Trzeciego dnia przychodzi jednak ojciec-lew i chucha na : (albo ryczy tak gono, e ziemia dry), i mae budz si do ycia. ,.T te Bg i Ojciec wszystkiego obudzi Pierworodnego, naszego Pana. zusa Chrystusa, przed caym stworzeniem, aby ocali On zbkany roc_ ludzki."97 Bdne mniemanie, e lwica moe urodzi tylko jedno mode, sprc towa wprawdzie ju Arystoteles, ale utrzymywao si ono jeszcze w re niowieczu i byo okazj wyksztacania si jednego z wielu, niekie: osobliwych, symboli maryjnych. Orygenes omawia nadzwyczaj szczegowo symbolik Chrystusa-Lv w swoim komentarzu do Ksigi Rodzaju 49,998. Zmartwychwstanie i zu cistwo

Zbawiciela wysuwaj si, jak w ogle w odnonych objanienia Ojcw Kocioa, na pierwszy plan; wyrazisty przykad takiej interpreta znajdujemy u w. Ambroego: Odpoczywjc - mwi [Jakub] - legi jak lew (Rdz 49,9); kiedy lea w grobie, jakby zaywajc odpoczyn-podczas snu swego ciaa, jak sam powiada: Ja spaem i odpoczywae. i wstaem, bo Pan mnie podnis* (Ps 3,6). Dlatego i Jakub mwi: K: go zbudzi? (...) Kt inny miaby Go obudzi, jeliby sam nie powst wasn i Ojca moc? (...) Widz Go martwym z Jego wasnej woli, wid; picym na wasne yczenie. Czy Ten, ktry czyni wszystko wasr. moc, bdzie potrzebowa pomocy kogo innego, aby zmartwychwsta Sam wic jest sprawc swego zmartwychwstania, bo On jest paner: mierci; na Niego czekaj narody"99. Chtnie objaniali Ojcowie Kocioa take opowiadanie o Samson: (Sdz 14,5 n.), ktry bez broni, w mocy Boej rozerwa modego Iw W historii tej kryje si podwjna symbolika: najpierw, obdarzony nie zwyk si bohater jest symbolem Chrystusa, ktry zwycia szatan, nastpnie jednak zmienia si znaczenie tej symboliki: rj pszcz, kt: Samson po jakim czasie znajduje w szkielecie lwa, staje si symbole: ycia, ktre caa ludzko czerpie ze zoonego w ofierze ciaa Chrystusa"100. Z mocnego wysza sodycz" (Sdz 14,14), a mianowicie sodyc nauki Boej i eucharystycznego pokarmu. One przemieniaj nas niczy: Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strassburg 1889, rozdz. 1. 98 Por. Homilie o Ksidze Rodzaju 17, 5. 99 De benedictionibus patriarcharum lib. IV 20; PL 14, 713. 100 Por. Efrem, In librum Iudicorum XIV, II, V. Rne zwierzta 279 tj moemy ew zaciera manie od-swoje tej witej ew pi, to :e zasno po prawicy :zuwa naci coje mode 2ywe przez Lcha na nie ycia. Tak Pana, Je-.<any rodz;

;Dde, sprosz w rec-.. niekied;. .stusa-Lw jnie i zwyanieniach nterpretac;: ub] - lege odpoczynku czywaerr. mwi: Kto nie powsta woli, widz tko wasna wychwsta" jest panerr # o Samsome ^Jodego lwa jarzony nie- szatana; zcz, ktry symbolerr. ciaa Chrysricie sodycz nas niczyrr. wy - ogniem zioncy, straszni dla diaba"101. W ten sposb wybawieni .j udzia w zwycistwie lwa z plemienia Judy". ..>Oto lud - powiada Orygenes - powstanie jak lwie szczeni i bdzie kaka jak lew (Lb 23,24; LXX: 'lSot> Aag wg gkvjivoc dvaaTf\aexai Km wg ijjjv yavpia)&fj<7ETai). Wydaje mi si, e sowa te przedstawiaj ufno ludu *:erzcego w Chrystusa oraz jego wolno i rado w nadziei (...) Bo jak iew i lwitko nie lkaj si adnego zwierzcia ani adnej dzikiej bestii, iecz wszystkie one im ulegaj, tak samo wszystko jest poddane, wszystko ley u stp doskonaego chrzecijanina, ktry wzi swj krzy i idzie za Chrystusem* (Mt 18,24) i ktry moe powiedzie: wiat zosta ukrzyowany dla mnie, a ja dla wiata (Ga 6,14). On bowiem pogardza wszystkim I lekceway wszystko, co jest na tym wiecie." 102 Syryjski poeta Izaak z Antiochii podaje plastyczny opis typu przeciwego, a mianowicie lwa demonicznego, ktrego moc zostaje zamana: ^Szatan jest podobny do sptanego lwa z kagacem na paszczy; moe on prawdzie napdzi wielkiego strachu, ale nie jest w stanie wyrzdzi komukolwiek krzywdy. Kaganiec naoya mu nadziemska moc, a potem ypucia na ziemi, eby szerzy na niej trwog (...) Jest on lwem, dfcirego ujarzmia sprawiedliwo, kac mu warowa u swej bramy dla ^tbudzania trwogi; ma on zawadn tym, kto chce si uchyli od jej

j-zma"103. Sztuka chrzecijaska obfituje, tak jak staroytna, w motywy lwa. Spo-%'tamy si w niej, jak i w tamtej, zwaszcza z lwami czuwajcymi. Jfcaieszczano je czsto na romaskich portalach kociow, w gwnych Oknach kociow, tronach biskupich. Chrzecijastwo czyo jednak S tymi przedstawieniami take ide walki z demonicznymi potgami, zmienia ich i uczynienia sobie usunymi. Widoczne to jest zwaszcza 'przypadku, gdzie siedzce lwy dwigaj kolumny i trzymaj w apach icie ludzi albo zwierzt. i Prastary motyw podwjnego lwa, dwa ciaa lwie o wsplnej gowie, jpuje czsto w sakralnej rzebie kamiennej wczesnego okresu ro-skiego. Motyw ten pochodzi ze staroytnoci grecko-rzymskiej, ale tkw jego naley prawdopodobnie szuka w Azji. Podwjny lew t>raa, jako symbol chrzecijaski, coincidentia oppositorum"; jest 3lem przezwyciania przeciwiestw w Chrystusie, Bogu-Czowieku. i jest przecie pokojem, ktry wszystko jednoczy." 104 I Ju w pierwszych wiekach chrzecijastwa spotykamy si z licznymi irkadami przedstawie, na ktrych lew jednoznacznie wystpuje jako szatana. Wilpert odnajduje tego rodzaju wyobraenia w staro-scijaskiej sztuce nagrobnej. 0 rozpowszechnianiu si tego motywu icz fragmenty sarkofagw pochodzce z najbardziej znaczcych sumb. Te kamienne sarkofagi mogyby wprawdzie pochodzi z war-tw pogaskich, a sens przedstawie lww na sarkofagach mona by jtyfikowa z ide, ktr staroytno zwizaa ze stranikami grobowJan Chryzostom, Homilia LXI ad populum Antioch., w: Breviarium Romanum, ito infra Oct. Ssmi Corporis Christi, In II Nocturno, Lectio V. 1 Homilie o Ksidze Liczb 16, 8. 1 Poemat o szatanie 6, 20 nn. Przekad na podstawie: Ausgewdhlte Schriften der chen Dichter, s. 72 n. Dokadniej na ten temat por. Blankenburg, Heilige und ddmonische Tiere, s. 280 Zwierzta

cw, jednake przeciwstawienie Dobrego Pasterza i Leo rugiens, od ktrego uciek zmary, jasno wyraa myl chrzecijask. Odnajdujemy ;:. jeszcze dzisiaj w Responsorium na Ofiarowanie we Mszy w. za zmaryc: Libera eas de ore leonis, ne absorbeat eas tartarus". Niektre z tyc reliefw na sarkofagach przypominaj nieomal przytoczony wyej op:-syryjskiego poety, chocia s od niego oczywicie co do miejsca i czas_ niezalene. Na jednym z sarkofagw dziecka z katakumby w. Poncjar.: (obecnie znajduje si w Muzeum Term) mae, uskrzydlone duchy opiekucze jad na gronie spogldajcych lwach, zakadaj im ptle na szyje i pta u ng na znak, e nie maj ju mocy szkodzenia duszom. Naw: fragment z Ksigi Izajasza mwicy o lwie, jedzcym traw znalaz plastyczny wyraz na jednym z fragmentw tego sarkofagu. Zwycistwo Chrystusa nad szatanem i jego krlestwem symbolicznie przedstawia si pod obrazem walki Samsona i Dawida albo dajc plastyczny wyraz sowom Psalmu 91,13: Lwa i smoka bdziesz mg podepta". Chrystus, jako apokaliptyczny lew z plemienia Judy, nie wystpuje nigdzie w sztuce starochrzecijaskiej, a we wczesnoredniowiecznej pc-jawia si bardzo rzadko. Nosi on, podobnie jak Baranek Boy, aureole w ksztacie krzya. Przykadu dostarcza Biblia Karola ysego; drug: przykad - witra opata Sugera z Saint Denis - uleg zniszczeniu. Szerokc byy i s rozpowszechnione tak zwane symbole Ewangelistw, a wrc nich symbol lwa odnoszony do Marka Ewangelisty, ktre jednak, jak juz powiedzielimy, waciwie wskazuj na Chrystusa. Z czasw redniowiecza pochodzi obraz lwa, ktry - jak opowiada Fizjolog budzi swoje mode. Przykady przedstawienia tego symboh zmartwychwstania Chrystusa s liczne (witrae, rzeby). Wymiemy ok: w katedrze fryburskiej, rzeby w stallach w katedrze bamberskiej, metalowe wachlarze (flabellum) w Kremsmunster. Lwy walczce ze smokiem interpretuje si niekiedy jako wyobraenia | walki yciowej. Czy rycerz poleg w walce, czy umar mierci naturaln, rozpoznaje si na starych nagrobkach po tym, czy pod jego nogami ley lew, czy pies. Lwy s bardzo czstym motywem heraldycznym. Lis

Lis (vulpis, dyame) jest chytry, ostrony i podstpny. Chcc co upolowa, uwanie si rozglda, czatuje i wyczekuje odpowiedniej chwili. Atakujc odznacza si zaskakujc zrcznoci. Dlatego sta si symboleir. chytroci i przebiegoci. Chrystus porwnuje z lisem Heroda (k 13,32 a Ezechiel (13,4) wypowiada biada" nad gupimi prorokami, ktrzy jak lisy ryj w ruinach, przyczyniajc si jedynie do ich rozpadu. Ci oszuc: uwaaj si za chytrych, jednake skutki ich poczyna pokazuj, ze bdz i sprowadzaj nieszczcie na lud. Tekst z Pieni nad Pieniami: Schwytajcie nam lisy, mae lisy, co pustosz winnice" (2,15) odnosz egzegeci do heretykw, ktrzy wdzieraj si do winnicy Kocioa ze swoimi faszywymi naukami i wyrzdzaj szkod. Czsto wywouj zacite i krwawe walki wewntrz Kocioa i przeciw niemu. Podobni s wtedy zdaniem w. Ambroego105 - : trzystu lisw, ktrym Samson przywiza do ogonw pochodnie i zapaliwPor. Expositio in psalmum 118. Rne zwierzta 281 od kt-tjdujemy j zmarych: 5re z tych wyej opis :a i czasu Poncjana i luchy opierze na szyje u.: m. Nawet :-.alaz plas- mbolicznie : plastycz.odepta". wystpuje ecznej po-y, aureol -ago; drug: ..u. Szeroko w, a wrd fnak, jak juz opowiada o symbolu emy oknc jej, metaloryobraenia naturaln, i nogami ley co upolo-chwili. Atasymbolerr. (k 13,32 .

ktrzy ja!-: Ci oszu skazuj, z-_ aae lisy, cc wdzieraj wyrzdzaj Kocioa ego105 - do iie i zapaliw. je, wypuci we wszystkie strony, aby zniszczy pola i sady Filistynw :z 15,4 n.). Sztuka redniowieczna przedstawiaa w scenach satyrycznych lisa jako .:ana na przykad pod postaci mnicha, ktry czyta gsiom z mszau rawi im kazanie, aby nastpnie na nie napa. Tego rodzaju przed-wienia nie byy tylko artem, lecz take ostrzeeniem, czego przy-.dem s rzeby kamienne zdobice nawet ciany sawnych katedr. Mapa V mapy (simia, tiWtikoc), bez wzgldu na gatunek, godna podziwu jest ,czno, pojtno i nadzwyczajna skonno do naladowania. Wanie .:ego, e zachowanie si mapy jest tak zabawne, ju bardzo wczenie -owadzono je z krajw tropikalnych do Rzymu i Grecji i hodowano dla .lyjemnoci jako zwierzta domowe. Wydaje si, e podobnie byo w Patynie, gdy Pierwsza Ksiga krlewska opowiada, e okrty krla .omona co trzy lata przywoziy z Tarszisz zoto i srebro, ko soniow z mapy i pawie" (10,22). hindusi otaczali mapy czci bosk. W Egipcie mapa bya zwierzciem tym i symbolem boga ksiyca, poniewa sdzono, i cechuje j izwyczajna wraliwo na jego fazy. Podobno renice mapy rozszerzane w czasie peni ksiyca, a zwaj, gdy tarcza ksiyca si pomniej" ':;o matki mapy do swoich dzieci, mapia mio", staa si przy-Dwa i oznacza z mio. Tych, ktrzy w gupi sposb naladuj :h, ju Pliniusz i inni rzymscy autorzy nazywaj: simius. '' chrzecijastwie mapa jest symbolem szatana, mapy Boga", ktry aduje to, co wite, w sposb przeciwny woli Boej, '.'rd rzeb, zdobicych redniowieczne katedry, spotyka si czsto .eskowe, fantastyczne postacie (chimery) z gowami map czy innych :zt, ktre peni funkcj rzygaczy albo s krotochwilnymi elemen-.. dekoracyjnymi usytuowanymi na wysokich partiach budowli, skd gldaj na przechodniw.

W jakiej mierze mog to by symbole :ana ostrzegajce lekkomylnych ludzi przed zasadzkami zych du-\v. W sztuce krajw pooonych na pnoc od Alp mapa w orszaku :ech Krli miaa znaczenie symboliczne; wyobraaa aujcego grzeszna, ktry przychodzi do Chrystusa106. Motyl - nibolik motyla (papilio, WVXV) sugeruje ju jego grecka nazwa psyoznaczajca zarwno dusz" (zasad ycia), jak i motyla". Analo-:;sadza si na przemianie tego stworzenia z gsienicy w poczwark, jakby pozbawiona ycia drzemie w swojej skorupie, aby nastpnie brazi si w eteryczn istot, ktra unosi si nad kwiatami sama 3na do nich. W ten sposb motyl ze swojego stanu przejciowego, ego ciemnoci, przedostaje si, jako poszukujcy wiata, w jasny :rg i staje si jakby jego czstk. Fresk Pokon Trzech Krli, ok. 1400 r., Ziirich, Landesmuseum; Pochd Krli, po. XV w., Dijon (Muzeum); H. Aurenhammer, Lexikon der christIkonografie, Wien 1959-67. 282 Zwierzta Czowiek przechodzi podobn przemian: z ycia obcionego ciele-noci do drtwoty mierci i rozkadu. Wydaje si, e ju nie istniej-; A jednak: Vita mutatur, non tollitur" (ycie odmienia si, ale si n: koczy")107. Z prochu powstaje ciao przemienione - pikne, ywe, wszystko przenikajce, niecierpitliwe, niemiertelne! Staroytni poganie niejasno przeczuwali t przemian i jej oczekiwa: Grecy wyobraali sobie dusze jako mae, uskrzydlone, podobne do cien: podobizny (eiSoA.cc) ludzi, ktre krc wok grobw, spoywaj mic skadany w ofierze dla zmarych. Std pewien lk, jaki budziy moty\ fruwajce noc nad grobami. Zwaszcza my uwaano za postacie, pc ktrymi ukazuj si dusze. Jednak od epoki aleksandryjskiej, gdy w poez i sztuce wyraniej zaznaczya si artobliwa, idylliczna tendencja, zacz". dopatrywa si i obrazu duszy nie tyle w aobnej mie, ile raczej w radosnym motylu. Wwczas te miejsce symboliki mierci i zmartwychwsta!. ktr sugerowaa fizyczna metamorfoza tego stworzenia, zaczy cora^ wyraniej zajmowa symboliczne odniesienia do Erosa, boga

mio, ktrych adnego ladu nie dostrzegamy jeszcze na archaicznych pomr.: kach. Obydwa ujcia znalazy wyraz w przedstawieniach zdobicych gen my. Ukazuj one Amora (Eros), ktry motyla-dusz podpala pochodn: albo te drczy go w inny sposb. Na innych jeszcze przedstawieniach motyl siedzi na czaszce i jest obrazem niemiertelnej duszy, ktra uleciaa z ciaa. Chrzecijastwu rwnie znana jest symbolika motyla. Z jednej strony wyobraa on istot niesta, przemijajc pikno, nierozumn mio c pomieni, ktre go spalaj, krtkie ycie, wiatowe usposobienie. Z drugie za strony, zarwno w. Bazyli108, jak i w. Ambroy podkrelaj zwizar. z nim symbolik zmartwychwstania. Pierwszy z nich pisze: Co powiada:-wy, ktrzy nie dajecie wiary Pawowi, jeli chodzi o t przemian, jak dokonuje si podczas zmartwychwstania, gdy widzicie, e wiele stworze: powietrznych zmienia swoj posta? Co te mwi si o tym rogaty rr robaku indyjskim, ktry najpierw zamienia si w gsienic, a potem sta> si poczwark; nie pozostaje jednak w tej postaci, lecz otrzymuje skrzyda w ksztacie duych szerokich lici. Kiedy wic wy, niewiasty, siedzicie i przdziecie nici, ktre przysya wam Serowie do wykonywania delikatnych szat, pomylcie wtedy o przemianie tego stworzenia. Zrozumiecie tym wyraniej zmartwychwstanie i nie bdziecie zaprzecza tej przemianie, ktr Pawe gosi wszystkim" : W sztuce chrzecijaskiej motyw motyla jako symbol zmartwychwsta: pojawia si wycznie na kamieniach grobowych; przykadw mog dostarczy cmentarze znajdujce si w Bazylei i w jej okolicy, datowane c koca ubiegego stulecia do czasw obecnych. Mit o Amorze i Psyche b wielokrotnie przedstawiany ju w malarstwie katakumbowym i w sztu nagrobnej. Zgodnie z antyczn symbolik rwnie tu Psyche zdb niekiedy skrzyda motyla. Apulejusz opowiada w mit w swoich Metamc fozach, jednak jest to tylko przetworzenie legendy wywodzcej si i staroytnego Wschodu. Tre jej jest nastpujca: Psyche, najmodsi i najpikniejsz z trzech crek pewnego krla, pokocha Eros (Amor 107 Prefacja z Mszy w. za zmarych, w: Msza rzymski, s. 638. los por_ Hommae jn Hexaemeron V, 77 n. 109 Tame VIII, 8; PG 29, 184 n. go cieles-e istnieje, ale si nie ,-e, wszys-

oczekiwali. do cienia vaj mid :y motyle :acie, pod y w poezji ;;a, zaczte ej w rados-:hwstania. :y coraz .a mioci. ych pomnicych gem-pochodni itawieniach ra uleciaa inej strony, t mio do . Z drugiej ,4 zwizan i powiadacie rr.ian, jaka e stworze n rogatym :otem staje tje skrzyda przysyaj: iy o prze-fchwstanie /stkim" 1OS. r/chwstania mog do-Utowane od Psyche by} i w sztuce che zdobi ch Metamor-cej si ze najmodsz ds (Amor Rne zwierzta 283 Zaprowadzi j na odludne miejsce, gdzie z nim ya jak ona, ale nigdy go nie widziaa i nie moga pozna. Ulegszy namowom swych zych ?str, podja prb ujrzenia jego oblicza i wwczas maonek jej, Amor, uci j. Szukaa go pord tysicznych trudw, a w kocu oczysz3 na poniesionymi cierpieniami na wieki si znowu z nim poczya. bszy pogld na ycie kryjcy si w tym opowiadaniu, idea prby czyszczenia Psyche, i jej przyszego ponownego zjednoczenia z Erosem szczliwej wiecznoci - to wszystko pozwolio znale owemu mitowi ejsce take w sztuce starochrzecijaskiej. V zupenie innym kontekcie pojawia si motyw motyla-duszy na mor pochodzcej z XIII w., a znajdujcej si w przedsionku bazyliki Sw. .rka w Wenecji. Sposb jego przedstawienia w zupenoci odpowiada roytnym

ideom. Mozaika bowiem przedstawia stworzenie pierwszego jwieka. W momencie, gdy Bg tchnie dusz w dopiero co uformowane .''.o, Psyche przylatuje na motylich skrzydach do Adama. Mrwka Mrwk (formica, /^vp/xr]^) obdarzy Bg instynktem tak doskonaym, e .wie mona go porwnywa z rozumem ludzkim. Staroytni historycy .-.yrody mwi z podziwem o niestrudzonej pilnoci, z jak mrwka letniej porze roku gromadzi dniem i noc zapasy na zim. Podziwiaj zorganizowanie, przezorno i wzajemne udzielanie sobie pomocy. vszechnie wierzono w jej zdolno przewidywania pogody, dlatego te .odzia za stworzenie majce zdolnoci prorocze. Na monetach rzymrh przypisano j, jako gromadzc zapasy ziarna oraz symbol pilnoci jgactwa, bogini Ceres. Ksiga Przysw w dwch miejscach sawi przymioty mrwki: S na mi cztery istoty mae, lecz najrozumniejsze z mdrych: lud mrwczy, ci bez siy, a w lecie nazbiera ywnoci" (Prz 30,24 n.). Do mrwki si udaj, leniwcze, patrz na jej drogi - bd mdry: nie ..idziesz u niej zwierzchnika ni stra adnego, ni pana, a w lecie madzi sw ywno i zbiera swj pokarm we niwa" (Prz 6,6-8). ijcowie Kocioa nawizuj do tych miejsc Pisma witego i znajduj . nich symboliczne zastosowanie, ktremu w. Augustyn nadaje charak- szczeglnie praktyczny: Patrz na Bo mrwk: wstaje co dzie, biegnie do kocioa Boego, dli si, sucha czytania, piewa pieni, przemyliwa to, co posyszaa, sli take i sama, chowa w rodku ziarna zebrane z klepiska (.-) Kiedy -:anie zima. Czy na kadego ona nie przychodzi? Spotyka szkoda, nie osierocony. By moe inni lituj si nad nim niczym nad bieda.".".. Nie wiedz, co mrwka posiada w ukryciu do jedzenia. Powiadaj

ze: Nieszczliwym on jest, skoro mu si to przytrafio. A ten, komu 3 przydarzyo, jak mylisz, co dzieje si w jego umyle? Jakiego jest sobienia! Zbiera to, co sam posiada, znosi wszystko o wasnych :., i dlatego jest w bdzie ten, kto tak mwi, poniewa miar, jak zymy siebie, chce przekada do tego, kogo nie zna (...) Teraz werznie mrwka karmi si trudami lata. Zbierajc moge jednak ,zy, posilajcej si zobaczy nie moesz."110 Objanienia Psalmw 66, 3. 284 Zwierzta Kraus wspomina o autorach, ktrzy twierdz, e przedstawienia nr wki wystpuj take w sztuce starochrzecijaskiej, i podkrelaj o powiedmo umieszczania tego symbolu na cmentarzach, gdy podob-mrwki z wielk starannoci grzebi swoje zmare towarzyszki111. Pyt. nie, czy pogldy te s prawdziwe, pozostawmy nie rozstrzygnite. Niedwied Niedwied (ursus, dp/ctog) odgrywa wan rol nie tylko w bajka i legendach, ale przede wszystkim w religiach czasw prehistoryczny i w wierzeniach ludw osiadych na pnocy. Orocze (plemi syberyK-s przekonani, e niedwied ma dusz podobn do duszy ludzkiej Z ' jest wiara, utrzymujca od dawien dawna, e niedwiedzia cz wl-z Krlem Gor i z niebem i e od prastarych czasw otacza go co " wzbudza szacunek i nakazuje ostrono. Ma niesychanie wyostrz-zmys wchu. adne zwierz nie jest tak silne (nawet po jego mierci) <" on. Jego pazury, apy i zby su jako amulety majce chroni czowiek Z ronych czci jego ciaa sporzdza si wiele lekarstw i jeszcze d" sprzedaje si je drogo w aptekach na Dalekim Wschodzie. Najwv ceniono jego gow i piszczele, a substancje z nich uzyskane uwaano" najbardziej skuteczne. Plemiona Tunguzw, Samojedw i Eskimosw j.. od bardzo dawnych czasw ofiarowyway je dlatego najwyszej, wszyst!-: ogarniajcej Istocie, ktr czcili

pod rnymi imionami. Wykopalis-; wykazay, e taka sama idea ofiary ywa bya u wielu ludw ju w redn: epoce kamiennej. Inny kult religijny, ktry, jak si wydaje, istnia nieprzerwanie dwudziestu albo trzydziestu tysicy lat, upatrywa w niedwiedziu por^ nika midzy niebem a ziemi, wysannika z nadziemskiej krainy, g. przebywa Pan wesp z duszami. Zjednoczenia tej witej wyyny z z mi dokonywano przez zabicie niedwiedzia w tzw. wito Niedwie: w ten bowiem sposb jego dusza" moga wyruszy w stron kra. w ktrej rozstrzyga si los czowieka. Niedwiedzia nie skada si v. w ofierze, tak jak za czasw neandertalczykw, lecz zostaje on wyslar. Kult ten przetrwa do dzi u niektrych ludw syberyjskich i u Finw. Koci niedwiedzia w przedhistorycznych czasach uywano jako narz dzi i naczy.112 Niedwied jest z natury dobroduszny i pozwala si tresowa. Nie pieczny staje si tylko wtedy, gdy si go drani albo gdy jest gc Rozszarpanie przez dwa niedwiedzie chopcw, ktrzy wymiewa! z proroka Elizeusza z powodu jego ysiny (2 Krl 2,24), byo wypadkic. ktry zdarzy si - jak wyjania tekst biblijny za spraw cudw-, ingerencji Boga chccego ukara zniewaenie witego ma. W Paip tynie dzikie zwierzta wystpoway kiedy znacznie liczniej ni ' Lew i niedwied, ktre powali Dawid (1 Sm 17,34 n.), maj z. demoniczne. W wizji Daniela (Dn 7,5) niedwied wyobraa Persw. Staroytne pogldy przyrodnicze utrzymyway, e niedwiedzica w swoje mode na wiat jeszcze w peni nie uksztatowane, obli" 111 Por. F. X. Kraus, Realenzyklopddie der christlichen Alteriumer, 1880-6, t. 1, s. 46. 112 Por. Lissner, Aber Gott war da.

Rne zwierzta 285 -ma mro-

-Pyt: w bajkach torycznych yberyjskie zkiej. ywa ;cz wizy . go co, cc wyostrzony mierci) jak czowieka. eszcze dzi , Najwye. iwaano za -umosw juz ej, wszystko ykopaliska z w rednie -rwanie oc iziu pored-ainy, gdz: yny z zk _>dwiedzi on krain .da si wit on wysar. i u Finw, o jako narzra. Niebez jest godr. miewali si<j wypadkierr., cudowne . W Pales-ni obecnie znaczenie a pastwo izica wydaje oblizujc je Freiburr .adaje im dopiero waciwe ksztaty. Biada temu, kto wykradby jej eci. Niedwiedzica ze wciekoci atakuje wwczas napastnika. Pismo :te wielokrotnie nawizuje do obrazu takiej zemsty niedwiedzicy. rok Ozeasz przytacza go nawet, aby wyrazi gniew Boga wobec wiernego ludu (Oz 13,8).

Symbolika chrzecijaska wyakcentowuje niebezpieczne waciwoci iwiedzia. Dlatego naley on do tej grupy zwierzt, pod postaci rych sztuka redniowieczna przedstawiaa szatana. Natomiast z ycia tych s znane liczne przypadki ulegoci i usunoci niedwiedzi oec sug Boych, tak e stay si ich atrybutem (np. w. Gali, w. rnediusz). ."zarny niedwied na zotym tle jest herbem szwajcarskiego miasta rno, zbudowanego w okolicy, w ktrej niegdy yo wiele niedwiedzi, iobnie jest z herbem Berlina. Osio V staroytnoci oceniano osa (asinus, 6voc) bardzo rnie; oceny byy vet przeciwstawne. Z jednej strony pogardzano nim jako przysowiowo 7im, upartym zwierzciem, ktrego w Palestynie nawet nie grzebano, :: wyrzucano na mietnik albo po prostu pozostawiano jego szcztki, cierwo, na pustyni (por. Iz 22,19; Sdz 15,10-17). .' drugiej strony osio by i jest niezwykle poyteczn si robocz, vko zwierz juczne ceni si go bardzo wysoko i jest niezastpiony >wno na Wschodzie, jak i w poudniowej Europie. Staroegipskie ma-:da grobowe wiadcz, jak w rnoraki sposb go wykorzystywano. ;cze dzisiaj, bdc we Woszech i wdrujc przez Kampani, mona ustannie radowa oko typowym, malowniczym widokiem somarelli", re biegn truchtem po drogach, objuczone z obydwu stron penymi zami albo prawie niewidoczne pod olbrzymi wizk siana. : g wina Dionizos i jego orszak zasiadaj na osach; prowadzono je te .roczystych pochodach dionizyjskich. Rzymianie skadali osa w ofierze ipowi (bogu podnoci). Podobnie czynili czciciele Baala. Fenicjanie - -ryjczycy uwaali nawet osa za zwierz wite". sty hodowane na Wschodzie s znacznie silniejsze i bardziej rcze ni :owane na Zachodzie i s rwnie przydatne i szybkie jak konie. :mnaaj si tylko w ciepym klimacie i gdy zapewni si im troskliw

ek. Pliniusz wspomina o wielkiej mioci olic do swych rebit; rosce o nie odwaaj si nawet przej przez ogie. jjczyzn osa jest Azja i Afryka Pnocna, gdzie dzi jeszcze yj dzikie y. Pismo wite wspomina o osach ponad 130 razy. Patriarchowie, /.rych bogactwie stanowio przede wszystkim bydo (por. Rdz 12,16; - 5.16), mieli te stada osw. Byy najmniej wymagajce i chtnie uy-no ich do jazdy i jako zwierzta juczne; mona te je byo wykorzysta -nych cikich prac na wsi, jak mocka, orka czy, pniej, obracanie eni myskich. Czsto nakadano na nie barwne sioda, a nawet wano ich sier. Na wojnie uywano osw jako zwierzt jucznych 1:1 7,7), a onierze perscy nawet jako wierzchowcw, o czym zawiad-a Strabon i Herodot113. Por. Strabon XV, 14; Herodot IV 128. 286 Zwierzta Od Abrahama a do czasw Chrystusa nawet najwysi dostojnicy je dzili na osach, o czym wzmiankuje z pewn dum Ksiga Sdzio W zwyciskiej pieni Debory i Baraka mwi si: Wy, co jedzicie : biaych olicach (...) piewajcie" (Sdz 5,10). W tej samej Ksidze jeszc: dwukrotnie wspomina si o sdziach, ktrych liczne potomstwo jec na (...) oltach" (por. Sdz 10,4; 12,14), co wyranie uchodzio wwczas : oznak dostojestwa. Zwierz to zatem nie mogo nie by cenione. D. tego nie naley si dziwi, e patriarcha Jakub w prorockich bog sawiestwach, ktre wypowiada nad dwunastoma synami, nazywa I sachara osem kocistym", ktry bdzie si wylegiwa ufny w sv bezpieczestwo" (Rdz 49,14), za o Judzie powiada: Przywie on swe. osioka w winnicy i rebi ole u winnych latoroli" (Rdz 49,11), to zna: - zdaniem Klemensa Aleksandryjskiego - e Juda (jako przodek Me jasza) przywizuje ten prosty, niedojrzay nard do Logosu, ktry prz nonie jest nazwany winn latorol"114. Nawet Zbawiciel uroczycie wjecha do Jerozolimy na olicy i jej r biciu (Mt 21,2-7; J 12,15). Uczniowie otrzymali od Pana polecenie, a':: poszli do wsi i

odwizali olic i jej rebi i przyprowadzili do Nieg Przyprowadziwszy je, pooyli na nie szaty, a Jezus usiad na nich. Tt fragment z Ewangelii w. Mateusza egzegeci rnie interpretuj. Zdanie jednych olic przyprowadzono tylko po to, eby rebi byo bardz: posuszne - w. Jan wspomina przecie tylko o olciu, zdaniem innyc Chrystus na zmian dosiada olicy i jej rebicia, i to z racji symbolic: nych: olica oznacza Synagog, dwigajc jarzmo Prawa, ol za - n: zwizany, nie znajcy Prawa wiat pogaski. Zarwno Synagog, j i wiat pogaski chcia Chrystus uczyni sobie poddanymi, wprowadzi do Jeruzalem-Kocioa i nieba, a sam objawi si jako Ksi Poko przychodzcy peen pokory, tak jak zapowiadao Go proroctwo Zachari: sza: Oto Krl twj idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwyciski. Pokorr -jedzie na osioku, na oltku, rebiciu olicy!" (Za 9,9). Objawia si : tajemnica pokornego Krla, ktry jedzie na mier" (Kittel). Ojcowie Kocioa oba stworzenia interpretuj symbolicznie. pikniejszych komentarzy podaje w. Ambroy: Jede z

Jednake Pan wiata nie mia upodobania w tym, i w swej widzialr. postaci zasiad na grzbiecie olcia, lecz chcia przez mistyczn tajemnic podcieli wntrze naszego ducha. Jednake mistyczny Jedziec chcu niejako w swym Bstwie zasi w ukryciu wntrza dusz naszych i rz dzi krokami naszego ducha, poskramia dze ciaa i kierujc si lito: umierza zwyke namitnoci pogaskiego ludu. Szczliwi prawdziwi ktrych usta powcign wdzidami niebiaskiego sowa, aby nie o: daway si wielomwstwu! (.) Naucz si od domownika Boga nos: Chrystusa, poniewa On ci pierwej nosi, gdy jako pasterz przyni z powrotem zbkan owieczk. Naucz si chtnie poddawa grzbk twego ducha. Naucz si by pod Chrystusem, aby mg ponad wiat s: wynie"115. Tak wic symbol osa w rozmaity sposb odnosi si do tych, ktrz w pokorze poddaj si witej karnoci. w. Franciszek z Asyu nazyw: 114 Paedagogus lib. I, cap. 5; PG 8, 268. 115 Wykad Ewangelii wedug w. ukasza IX 9, 11. Tumaczy o. Wadysia Szodrski, opracowa, wstpem opatrzy o. Andrzej Bogucki, ATK, Warszawa 197" s. 394 n. (PSP t. 16).

Rne zwierzta 287 -ojnicy jez-Sdziw. ijdzicie na ze jeszcze \vo jed1. Awczas za r.ione. DJa-ch bogo-nazywa Is-hy w swe on swegc to znaczy :odek Mes-ktry przey i jej recenie, aby do Niego nich. Ter. -;. Zdaniem d bardzie; em innych symbolicz za - nie agog, jak :rowadzi je n Pokoju ro Zachariaski. Pokorr.;. bjawia si t_ tnie. Jeder ej widzialne. tajemnic dziec chcia szych i rz-^c si litocu i prawdziwie , aby nie o-Boga nosi przynis! awa grzbie: nad wiat si tych, ktrz jyu nazywu. o. Wadysaw rarszawa 197"

oje ciao bratem osem" i zmusza je, aby znosio ciar pokuty :ikiej pracy. Podobnie interpretuj ten symbol inni mistycy. Negatywnie, osio jest symbolem samolubstwa, gupoty i podliwoci -.elesnej. Ewangelie nie wspominaj, e w stajence, w ktrej spoczywa nowo rodzony Zbawiciel, znajdoway si w i osio. Jednak Ojcowie Kocioa, czwszy od Orygenesa, odnosili Iz 1,3 i Ha 3,2 (LXX) do wydarze tlejemskich. ~.V znaczeniu zupenie oglnym zwierz to czsto jest symbolem pop-.vej i instynktowej natury w czowieku. Z jednej strony popd i instynkt niebezpieczne, z drugiej za s niezbywalnym, yciowym fundamentem szej natury. Wielo postaci zwierzcych w legendach i na przedstawie-;ch chrzecijaskich dowodzi, jak wany dla czowieka jest instynkt, rybutem wielu witych jest zwierz116. W aspekcie psychologicznym r.acza to, e wprzgli oni swoj popdow natur do dobrej suby117. k gboko zakorzeniona w wiadomoci chrzecijaskiej scena boo-rodzeniowa, mianowicie Dziecitka Jezus w stajence i zwierzt, wska-e w tej interpretacji na przynaleno do siebie ducha i natury, co ecej, na integracj natury w tym, co Boskie118. Podobne treci znajduj raz w symbolu baranka, ryby, lwa, odnoszonym do Chrystusa (atrybuty :erzce!): Synowi Boemu waciwa jest nie tylko Boska natura, lecz :e pena natura ludzka. V sztuce chrzecijaskiej motyw osa pojawi si w IV w., najpierw na gmencie rzymskiego sarkofagu pochodzcego z 343 r.; spotyka si go _szt czciej w paskorzebie sarkofagowej tego okresu. Od VII w. by sowany powszechnie. V przedstawieniach uroczystego wjazdu Jezusa do Jerozolimy, pojawia-ych si niejednokrotnie ju na starochrzecijaskich sarkofagach, oecnych we wszystkich cyklach ilustrujcych ycie Jezusa, osio stano-istotny element kompozycyjny. "' redniowieczu i pniej, a do koca XVIII w., by zwyczaj oprowa.riia w procesji w Niedziel Palmow tak zwanego Osioka Palmowego; ieszczonego na podwoziu osioka dosiada Chrystus bogosawicy lud. muzeach i starych klasztorach zachoway si jeszcze pojedyncze egmplarze takich wanie osiokw.

Xa obrazach ukrzyowania, ktrych caa sceneria ma charakter sym-:czny (por. Znak krzya), personifikacja Synagogi, majca zasonite :ze, siedzi niekiedy na osioku. ^nany jest szyderczy krucyfiks pochodzcy z pierwszej poowy II w., .<onany technik sgraffito, a odkryty w paacach cesarskich w Rzymie, redstawia on wiszcego na krzyu czowieka odzianego w krtk ko-,!, i majcego gow osa; do krzya zblia si posta oddajca hod -zyowanemu. Grecki napis: Aleksamenos adoruje swojego boga", rwaa wnosi, e pogascy onierze chcieli t karykatur wydrwi ego chrzecijaskiego towarzysza. Jdmienna od symboliki oswojonego osa jest symbolika osa dzikiego ager). To piknie uksztatowane zwierz, ktre jest szybsze nawet ni 6 Por. zwaszcza O. Wimmer, Kennzeichen und Attribute der Heiligen, Inns-.ckWien 19836. 17 Por. A. Jaffe, Sakrale Symbole - der Stein und das Tier, s. 237 nn. 3 Tame. 288 Zwierzta r f ko, yje w stadach na niektrych obszarach Azji i Afryki. Ze wzgldu : smaczne miso chtnie si na nie poluje. Asyryjskie reliefy przedstawia takie polowania z psami, z ukami i strzaami, z sidami. Dziki osio je niezwykle trudny do obaskawienia, nawet gdy przyjdzie na wiat w n: woli albo prbuje si oswoi zupenie maego. Jeden z poematw babilc skich opisuje wdrwk soca po niebie w wozie zaprzonym w moc dzikie osy. W Pimie witym onager jest symbolem tych, ktrzy r chc kierowa si rozsdkiem (Hi 11,12) oraz Izraela, ktry nie chce s ugi pod jarzmem Boga (Oz 8,9). Fizjolog przytacza egipsk legend, wedug ktrej onager w dniu 1 koptyjskiego miesica Famenot (marca) ryczy dwanacie razy w dzie i dwanacie razy w nocy, po czym si poznaje, e nastpio zrwnar. dnia z noc. Onager ten

wyobraa szatana, ktry ryczy dlatego, e p mniejsza si jego krlestwo ciemnoci. W pozytywnym znaczeniu dziki osio symbolizuje w komentarza: Ojcw Kocioa do Hi 39,5 pustelnikw jako tych, ktrzy yj z dala ludzkiego zgieku i wolni od wszelkich spraw ziemskich su Bogu. Pajk Widok pajka (aranea, dpaxvt], alayC), ktry w ciemnych ktach prz dzie kunsztowne sieci i czyha, aby wyssa krew ze schwytanych w r owadw, stwarza dogodn okazj do snucia wielu spostrzee i syn bolicznych odniesie. Pajk uchodzi te za zabobonny znak, ktry w z lenoci od pory dnia, w ktrej si go zobaczy, jest zapowiedzi pomys noci lub nieszczcia. Nie ma nic delikatniejszego od pajczyny. Inne zwierzta przetwarza obce materiay, pajk natomiast snuje dugie nici z substancji wasnego cia i splata z nich z cudown zrcznoci dzieo, ktrego delikatnoci nic r. dorwnuje. Jest natomiast nietrwae - wystarczy tchnienie, aby je zniszczy Dlatego pajk w niektrych tekstach Pisma witego wyobraa to, _ nietrwae, kruche, jest symbolem prnej nadziei i daremnego tru W Ksidze Hioba znajdujemy porwnanie: Na krtko im [starczy] r. dziei, ich ufno jak ni pajczyny" (8,14). Podobnie w Ksidze Izajasz Tkaj pajczyny (...) Tkaniny ich nie posu na ubranie, nie mona s przyodzia ich wyrobami" (59,5 n.). Dwa miejsca z Ksigi Psalmw, objaniane przez Ojcw Kocioa, n: wi, wedug Wulgaty i Septuaginty, o pajku, chocia tekst hebrajski i? 39,12) brzmi inaczej: (...) i uczynie, e wyscha jak pajczyna dus jego" (tabescere fecisti, ttiC ag; Ps 38,12 - Wlg), tzn. e ycie czowie: zuywa si, jak wyczerpuje si ycie pajka, gdy nie znajduje poywie albo gdy, odnawiajc zniszczon pajczyn, wysycha i ginie. Tak i wszt kie zamartwianie si troskami jest daremne. Ps 89,9 (Wlg) ujmuje t myl nieco inaczej: Anni nostri sicut aran-. meditabuntur" (LXX: s^sArcoy od [isAstaci) - trudzi si, troszczy sit Lata nasze jak pajczyna bd poczytane", tzn. peno w nich zapobie^ liwoci waciwej pajkowi, ale podobne do pajczyny jest te to, co dzi niej si osiga; w mgnieniu oka i przed czasem niweczy wszystko mier ktra pochania i nas119.

Por. M. Wolter, Psallite sapienter, t. 3, s. 333 n. Rne zwierzta 289 zgldu na edstawiaj osio jest riat w nie-w babilo-w mocne ktrzy nie chce si w dniu 25 w dzie zrwnanie go, e polentarzach z dala od Bogu. tach przinych w nie tze i sym-ctry w za-3i pomyl^ przetwarzaj snego ciaa Dci nic nie fje zniszczy, jraa to, co lego trudu Itstarczy] na-ze Izajasza mona si jcioa, m-brajski (Ps zyna dusza e czowieka 4|e poywienia * Tak i wszei sicut arane oszczy si eh zapobieg-m to, co dzi>. -*ystko mier Gboko i bardzo aktualnie komentuje t myl w. Ambroy: Czy jest ; bardziej sprytnego, co bardziej pilnego ni pajk, ktry oddaje si swej :;cy caymi dniami i nocami, i bez adnych kosztw i adnych nakadw konuje sw prac? Lecz daremne jest wszystko, co uczyni. Tak samo stpuje kady czowiek, ktry dziea swego nie opiera na fundamencie rystusowym. Na prno kopocze si w noce i we dnie, bo zwykle ruitek swej niegodziwoci tak jak pajk pada pod ruin swego dziea"120. Inni Ojcowie Kocioa podkrelaj samolubstwo pajka i porwnuj jego siki do pracy tych, ktrzy swoim czynem pragn zyska sobie prn \v. Kasjodor natomiast nadaje symbolowi pajka znaczenie pozytywZwile ujty sens jego nieco zawiych wywodw jest nastpujcy: Jak

k nie chodzi po ziemi, lecz snuje delikatne sieci wysoko w grze, tak ni rwnie dusza, ktra rozczarowana ziemskimi sprawami, zwraca si Boga i tka subteln szat cnoty i kontemplacji121. Pantera ^antera (panthera, nav&r\p) uchodzia ju w czasach przedhistorycznych ."yobraenie kosmicznego przeycia wiata. W Grecji bya powicona nizosowi122. Myliwi afrykascy, z obszaru, gdzie ywe s jeszcze mity pki kamiennej, twierdz, e na prastarym miejscu kultowym, w g-n Atlasu, na Sacarze, przy wschodzie soca pantery wychodz ze ska. zachodnim Maroku jeszcze dzisiaj zabicie pantery jest poczone ze zeglnym, tajemniczym obrzdem myliwskim, w czasie ktrego zar-3 gowa zabitego zwierzcia, najpierw oddzielona od ciaa i osobno howana, jak i wyraz jej oczu odgrywaj znaczc rol. V romaskiej rzebie w kamieniu czsto jest wykorzystywany motyw .vy pantery, z ktrej wyrastaj pdy rolinne majce w sobie si ycia :odnoci. Te kompozycje rolinne mog rwnie nasuwa myl o oy-cym miym zapachu, ktry wydzielaj roliny, tak e sens tych edstawie czy si we wsplnym pojciu ycie". symbolika ta nawizuje prawdopodobnie do naiwnej opowieci, ktr ekazuje Fizjolog. Gdy pantera nasyci si, pi trzy dni w swojej jamie, ciego dnia za budzi si i wydaje potny ryk, a jej oddech roztacza ;orn wo, ktra zwabia zwierzta z bliska i z daleka, z wyjtkiem :ka, ktry jest wrogiem pantery. Take Chrystus, gdy zbudzi si -ciego dnia i powsta z martwych, by mi woni dla miujcych pokj, tych z bliska i tych z daleka." 123 Enarrationes in XII psalmos Davidicos: Enarratio in psalmum XXXVIII 35; 14, 4106. Por. PL 70, 284 n.

Wedug DACL (haso: Panthere) na monetach greckich. Dionizos by czsto ustawiany w towarzystwie pantery albo okryty jej skr. Zwierz to uwaano powodu jego dzikich skokw - za ucielenienie menad tworzcych orszak izosa. Dante (Boska komedia. Pieko I 31) widzi w panterze obraz nieczystoci .dliwoci cielesnej. Po Soborze Nicejskim (325 r.) Konstantyn Wielki kaza monety, na ktrych jego zwycistwo nad pogastwem przedstawiano za c symboli, m.in. pantery siedzcej ze zwieszon gow (symbol ujarzmienia -.orzenia) u ng cesarza. Zwierz to jest w tym wypadku symbolem pogastwa stawionego za pomoc jednego z elementw charakterystycznych dla kultu :osa (Bachusa). Por. Blankenburg, Heilige und damonische Tiere, s. 113, 299. 290 Zwierzta

Peropaw Pera124 ronie w gbinach morza, z dala od ludzkich oczu, zamknit w may lecej w mule. Tam, w ciemnociach, dojrzewa i rozwija swj pene blasku pikno. Nurkowie z naraeniem ycia musz, niekiedy prze dugi czas na prno, schodzi w gbiny, aby j zdoby. Gdy jedn; w kocu j znajd, wydobd z muszli i opromieni j wiato soneczn-rozbyska jasnoci. Wysoko si j ceni i kupuje za ogromne pienidz-. Zrodzona w wiecznie niespokojnych wodach morskich, teraz byszcz niezmiennym wiatem w promieniach soca. W jaki sposb to agodne wiato znalazo si w ciemnej toni? Mog: tam zstpi tylko ze wietlistego skarbu nieba. Staroytni opowiack sobie, e ma na wiosn rozchyla sw skorup i przyjmuje od boi ksiyca ros niebiesk albo e to byskawica, ogie niebieski, rzuca s\v zarodek wiata w morze12S. A wic blask pery pochodzi z nieba. Z nieba pochodzi jednak, we starego, orientalnego pogldu, rwnie dusza. Dlatego mandejczycy i n chejczycy nazywali dusz per". W jednej z pieni manichejskich 126 .' wiciel przemawia

do duszy i wprowadza j do krlestwa wiato: zdrawia j Jako stworzon ze skarbu ycia, per wydzielajc wo. uczynia ciao pachncym, promieniujc wiatem, ktre rozjanio ck dom, szlachetnie urodzon, ktra w domostwie za zostaa nazwana sh. Gdy opuci wiat, wwczas zapyta j jego podskarbi, kto zabra per, V. rozwietlaa upadajcy dom (...)"127. Tak wic pera zostaje zwrcona .-bowi Boga i otoczona blaskiem znw janieje w krlestwie wiatoci. Gnoza, ktra cakowicie jest przesycona, mniej lub bardziej, elemer chrzecijaskimi, przeja rwnie symbol duszy-pery. Na pods: mandejskomanichejskiej nauki o perle jako praduszy wyjania si kowicie hymn o duszy w gnostyckich Dziejach Tomasza128. Ze Wsc: ojczyzny wiata, wysya krl swego syna do Egiptu, aby stamtd ; nis drogocenn per, ktrej strzee smok. Ten jednak daje si ir 124 Por. O. Casel, Die Perle als religises Symbol, Benediktinische Monats-zur Pflege religiosen und geistigen Lebens" 6: 1924, s. 231 nn. 125 W prehistorycznych grobach znajduje si pery, muszle; uywano ich w magii i medycynie i skadano je w ofierze bstwom rzek. W pewnych k azjatyckich zajmuj uprzywilejowane miejsce. Kobiety nosz je, aby pc: szczcie w mioci i cieszy si wasnymi dziemi. By czas, gdy mae. i muszle, miay znaczenie magiczno-religijne; z czasem ich rola zostaa ogr: do czarnoksistwa i medycyny (...) Dlaczego jednak pera miaa znaczenie ne, medyczne albo przedstawiaa warto dla zmarych? Dlatego, e jest .. z wody", e jest zrodzona z ksiyca" (...) dlatego, e zostaa znaleziona ktra jest symbolem kobiecoci (...) Pera jest napeniona si ywot: w ktrej powstaa; zrodzona z ksiyca (Artharwa Weda IV, 10), ma udzi. siach magicznych i dlatego naley do ozdb kobiety; symbolizm seksualr. przekazuje jej zamknit w niej moc (...) Jeeli kadzie si pery na zv spoczywajcych w grobie, to cz one zmarego z zasad kosmologiczn, przedstawiaj (...) Regeneruj one siy zmarego, wczajc go w kosmiczny ktry jest par excellence cykliczny i ktry (pod obrazem faz ksiyca) z. narodziny, ycie, mier i ponowne narodziny" (M. Eliade, Die Religionen un.. Heilige. Elemente der Religionsgeschichte, Salzburg 1954, s. 496). 126 Por. R. Reitzenstein, Das iranische Erlsungsmysterium, Bonn 1921, s. 55.

127 M. Lidzbarski, Manddische Liturgien, mitgeteilt, ubersetz und erklart, 1G_ s. 101, nn. i2s pori Reitzenstein, Das iranische Erlsungsmysterium, s. 20 nn. Rne zwierzta 291 I zamknita zwija swoje ekiedy prze: Gdy jednak soneczne pienidze az byszcz;. toni? Mg: opowiada, uje od bogi i. rzuca sw |Kinak, ^czycy i mar..-jskich126 Zba-|v.iatoci. P" ^ wo, kt: ^snio ciem:. tr.rana suk 4&i per, kt: prrcona ska: ^ratoci. .gg. elementa: podstaw Linia si ce. Wschd amtd prz; ; si uwie#r Monatsschr. ^k-ano ich tak. j-.vnych kulta. t. aby pozysk jzy mae, pe: xaia ogranicz: wczenie mag:: ae jest zrodzc *ziona w mus: .wotn we udzia w j -. .sualny mu. na zwok: igiczn, k: imiczny ry zyca) aki. :onen und n 1921, s. 5; *<<i erklart, !;_ ,:u; zapada w sen i zapomina o perle. Budzi go list od ojca, zabiera wic perl i powraca na wysokoci do ojca, ktry otula go szat wiatoci, jego *!asnym, lepszym ja". W dalszym toku tych oryginalnych rozwaa samego Zbawiciela, Chrystusa, nazywa gnoza per. W hymnie w gnostyckich Dziejach Jana mwi si: Wielbimy Twego Potomka, Twoje Sowo, Twoj ask, Twoj Wiar, Twoj Sl, Twoj niewypowiedzian Per (zov dAsKzoy p,apyapitr]c), Twj 5<arb, Twj Pug, Twoj Sie, Twoj Wielko, Twj Diadem"129. Wszys-u.:e te symbole oznaczaj Zbawiciela130. On jest Bosk Per (fiapyapirtjg jest rodzaju mskiego).

Chrzecijanie katolicy nie musz si wzdraga przed przeniesieniem Siknego symbolu-pery na osob Zbawiciela. Dokonao si to przede rszystkim za przyczyn wnikliwych rozwaa Klemensa Aleksandryjskiego oraz Orygenesa. Klemens powiada w Wychowawcy: Drogocenny :e - pera lub szmaragd symbolizuje Logos"131. W tym samym - e gani kobiety, ktre przyozdabiaj siebie perami, a mogyby o-bi si witym kamieniem, to znaczy Boym Logosem, ktrego Pismo :te nazwao Per (Mt 13, 46), czy jasnym i czystym Jezusem, ktry -. wszystkowidzcym okiem w ciele, ktry jest przejrzystym Logosem, zez ktrego ciao nabiera wartoci po odrodzeniu si w wodzie. Podob-- ostryga, zrodzona w wodzie, pokrywa ciao, z ktrego rodzi si ra"132. Klemens odnajduje w obrazie maa, w ktrego ciele wzrasta ra, odniesienie do wcielonego Logosu, Jezusa; w wodzie chrztu rw-z chrzecijanie zostaj ponownie narodzeni na wzr tej niebieskiej riy. Jezus, Pera, pery ponownie narodzone w Jezusie - to zapewne -adnicza myl tego pisarza. Podobny fragment z pism w. Klemensa przytacza si w katenach Nicetasa do Mt 13,46 (o drogocennej perle): .Per jest te janiejcy, przeczysty Jezus, ktrego pocza Dziewica t Boskiego wiata: jak bowiem pera, powstajca w ciele i muszli perowca oraz w wilgoci, jest ciaem wilgotnym i przejrzystym, penym wiata powietrza, tak i Bg, wcielony Logos, jest duchowym wiatem przerzucajcym przez przejrzyste i wilgotne ciao"133. Podobnie jak promieniejca blaskiem pera, spoczywajca w ciele maa, bya - jak ju wspotr.ielimy - symbolem wcielenia Boga, tak i w tym przypadku wykorzys-**je si wschodnie wyobraenia o byskawicy rodzcej pery do zob-Miowania tajemnicy wcielenia. Najczciej i bardzo szczegowo rozwija obraz powstawania pery w. Krem Syryjczyk, ktry powiada, e zna Chrystusa jako Prawd, a poprzez per podziwia Go jako Boga, ktry przyj posta czowieka z Dzie-r;. Byskawica, ktra rodzi per, oznacza Bstwo, byskawica i woda -szaj si z sob i wnikaj w maa yjcego i rozwijajcego si dzie. Muszla zamyka si i z ognia i wody powstaje pera. Tak te rystusie Bstwo zjednoczyo si z ciaem wzitym z Maryi. Pera Dim czasie uwalnia si od swego zwierzcia, nie zmieniajc jego : podobnie i Chrystus nie zama pieczci dziewictwa Maryi.

Dzieje Jana 109, w: M. Bonnet, Acta apostolorum Apocrypha II/l, Leipzig 1898 ,.t Hildesheim 1959), s. 208 (przeoy Wincenty Myszor). Por. Reitzenstein, Das iranische Erlosungsmysterium, s. XI. Paedagogus lib. II, cap. VIII 63, 5 (SCh 108, 128; PG 8, 469). - Tame lib. II, cap. XII 118, 5 (SCh 128, 224-6; PG 8, 540). :; Ex Nicetae catena in Matthaeum 13, 46; PG 9, 744. 292 Zwierzta To spowodowao, e bez zastrzee nazywano Zbawiciela Per. Grzegc z Nazjanzu powiada: Jezus [nazwany jest] barankiem, i per, i kropl1' Do tego porwnania przyczynia si sama niebieska Pera, mwic, _ krlestwo niebieskie jest podobne do pery, i to pery drogocennej: F dobne jest krlestwo niebieskie do kupca, poszukujcego piknych pe: Gdy znalaz jedn drogocenn per, poszed, sprzeda wszystko, co m: i kupi j" (Mt 13,45 n.). Poniewa chrzecijanie widzieli krlestwo nieb skie w jego Krlu, On sta si ow drogocenn per". W liturgii rzyr kiej myl ta znalaza wyraz w tym, e pierwszego stycznia, w wit Obrzezania Paskiego, obchodzonym jako wito maryjne, to miejs z Ewangelii w. Mateusza zostao odniesione do narodzin Jezusa. Zbawiciel nakaza, aby nie rzuca pere przed wieprze, tzn. nie wy wia tajemnic krlestwa niebieskiego niegodnym. Bardzo wczenie so te odnoszono - zgodnie z prawem tajemnicy (disciplina arcani) -tajemnicy Eucharystii, o czym wiadczy Passio Stephani I, napisana w w., w ktrej opowiada si, e Tarcisjus nie chcia rzuci pere wieprzor Odniesienie tych sw do Eucharystii jest jedynie konsekwencj odnie nia ich do Chrystusa. W liturgiach Kociow wschodnich partyk. Hostii nazywa si niekiedy per". Z tej racji, e Zbawiciel nazwa krlestwo niebieskie drogocenn pe: wydawao si suszne, eby i drog do witoci, ktra prowadzi do nie a zwaszcza wsk, strom drog mczestwa i dziewictwa, traktowa j per. Ignacy z Antiochii w Licie do Efezjan nazywa swoje wizy p ami duchowymi" 135. W dziele O dziewictwie, przypisywanym w. Ata: zemu, znajdujemy pochwa tej cnoty: O dziewictwo, drogocenna pe: dla wielu niewidzialna, znajdowana przez

nielicznych" 36. Obraz pery j jeszcze ywo odczuwany. W rozdziale dziewitym tego dziea nauki B>: nazywa si - w nawizaniu do Mt 7,6 - drogocennymi perami", kt: zostay dane tym tylko, ktrzy byli tego godni. Liturgia rzymska pi o dziewicach i wdowach: Podobne jest krlestwo niebieskie czowiekc kupcowi poszukujcemu piknych pere: znalazszy jedn per kosztc n, odda wszystko, co mia, i naby j" 137. Apokalipsa, mwic o dopenieniu si wszystkich rzeczy u kresu cl sw, jeszcze raz wskazuje z ca wyrazistoci na zwizek krlest niebieskiego z per: A dwanacie bram to dwanacie pere: kaz z bram bya z jednej pery" (21,21). Kto przekroczy bram z pere, pozostawi ostatecznie za sob ziemsr: lady. Podobnie jak w perle przychodzi na ziemi to, co Boskie, tak prz, ni powraca do nieba to, co ziemskie" (M. Lurker). Pies Od najdawniejszych czasw psy byy przyjacimi czowieka, arw jako zwierzta towarzyszce mu na polowaniach, jak i jako stre don 134 Mowa 39, 16, w: wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane. Przek zbiorowy, IW Pax, Warszawa 1967, s. 433. 135 Do Efezw 11, 2, w: Pisma Ojcw Apostolskich. Z greckiego tumaczy, zaop rzy wstpami i objanieniami ks. Arkadiusz Lisiecki, Ksigarnia w. Wojciec. Pozna 1924, s. 211 (POK t. 1). 136 De virginitate 24; PG 28, 280. 137 Msza rzymski, druga Msza o dziewicy, Antyfona na Komuni, s. 713. Rne zwierzta 293 $. Grzegorz , kropl"134, -.wic, e nnej: Po-ir.ych pere, to, co mia. two niebie-rgii rzyms-w wito to miejsce asa. i. nie wyja-enie sowa cani) do pisana w VI [wieprzom". \ odniesie-partyku

enn per, zi do nieba. ktowa jako i wizy per-w. Atana-enna pero. ; pery jes: nauki Boe ariami", ktre i piew t czowieko-*r koszto kresu cza-0ek krlestwa pere: kada gob ziemskie akie, tak prze: teka, zarow M stre don ne. Przek: -.aczy, zaoj: v. Wojciec. ?. s. 713. i trzd. Wyrniaj si czuym wchem. Ich przywizanie, czujno i wierno sprawiy, e dostrzegano w nich symbole tych wanie cech. Take ?h gone szczekanie odgrywao pewn rol w symbolice, podobnie jak rzekonanie, e lizanie przez nie ran powoduje ich zagojenie, e maj ic swoist moc lecznicz; wedug dzisiejszych zapatrywa uchodzioby .o oczywicie za niehigieniczne. Grecy przedstawiali psy jako symbole wiernoci na kamieniach grobo-ych i wazach. Staroytnemu wiatu znane te byy apotropaiczne wyob-;.enia psw umieszczane na progach domu albo paacu i majce zastpowa ywe zwierzta w pilnowaniu domostw przed wtargniciem zych mocy. Mamy tu do czynienia z jednym z bardzo czstych przypadkw stawiania podobizny na rwni ze wzorem i oczekiwania wynikajcych std magicznych skutkw. U Persw panuje jeszcze dzi zwyczaj przyprowadzania psa do umierajcego; spojrzenie zwierzcia ma oddala ze moce. W staropogaskich religiach pies by atrybutem okrelonych bstw : zaliczano go do zwierzt ofiarnych. W Grecji uywano te psw do pilnowania wity. Dziki, wielogowy Cerber strzeg krlestwa zmarych, do ktrego kademu pozwala wej, ale z ktrego nikogo ju nie wypuszcza. Rwnie w mitach ludw pnocnych psy piekielne strzeg podziemnego wiata. Izraelici pocztkowo trzymali psy tylko do pilnowania trzd. Dopiero a- niewoli babiloskiej nauczyli si ceni te zwierzta take jako wiernych -.rwarzyszy i stry (por. Tb 6,1). Poniewa jednak w Palestynie byo r ardzo wiele godnych, w nocy nawet niebezpiecznych, psw bezpaskich, ?:smo wite najczciej

mwi o psie w zym i pogardliwym znaczeniu. Uywa okrelenia pies" jako wyzwiska i widzi w tym zwierzciu obraz k:dzi bezbonych, ogarnitych nienawici, dnych krwi, niemoralnych, jak to oglnie wyraa Apokalipsa, mwic o tych, ktrzy nie mog wej o krlestwa Boego: Na zewntrz s psy, gularze, rozpustnicy, zabjcy, bawochwalcy i kady, kto kamstwo kocha i nim yje" (Ap 22,15)138. Egzegeza chrzecijaska nawizuje do tego zego znaczenia, jeli wyni-a ono z tekstu Pisma witego. W innych przypadkach widzi w psach jymbol duchowych pasterzy i mw apostolskich, ktrzy jako owcy Susz" tropi i poszukuj tych, ktrzy zbdzili. w. Grzegorz daje na-Hpujce obrazowe wyjanienie przypowieci o bogatym hulace i bied-ajrm azarzu (k 16,21): Niekiedy Pismo wite pod nazw psw zwyko rozumie kaznodzie-gfo. Jzyk bowiem psw uzdrawia rany, gdy je li. Tak te i wici auczyciele pouczajc nas przy wyznawaniu grzechw jakby lecz ran ducha jzykiem jej dotykajc." 139 Sw. Ambroy za ukazuje w swoim pimie na temat dziea szeciu dni tworzenia, e kady chrzecijanin, zwaszcza za kady przeoony, po-Hnien by psem Boga: _A co powiem o psach, w ktrych naturze ley okazywanie wdzicznoci pilnej czujnoci dla dobra swych panw? Std do tych, ktrzy zapomim Pies" byo wyraeniem, ktrym w staroytnoci okrelali siebie poddani porwnaniu z tymi, ktrzy zajmowali wysz pozycj w hierarchii spoecznej, iao wwczas sens: niski", pody", poddany" (por. 1 Sm 24, 15). " Homilie na Ewangelie, hom. 40,2. Przeoy o. Wadysaw Szodrski CSSR, trzy wstpem o. Jacek Stanisaw Bojarski OP, opracowa ks. Mieczysaw iski, ATK, Warszawa 1969, s. 318 (PSP t. 3). 294 Zwierzta naj o doznanych dobrodziejstwach i s leniwi i gnuni, Pismo woa: Psy nieme, szczeka nie mogce. A wic s psy, ktre potrafi szczeka w obronie

swych panw, umiej broni swe domostwa. A wic i ty naucz si podnosi gos w obronie Chrystusa, gdy na owczarni Chrystusow napadaj grone wilki. Naucz si mie sowa na twych ustach, aby si nie zdawao, e jak pies niemy sprzeniewierzy si milczeniem powierzonej ci stray wiary" uo. Wywody te odpowiadaj starodawnej symbolice upatrujcej w psie obraz kaznodziei. Symbolika ta znana te bya chrzecijanom redniowiecza, o czym wiadczy sen matki w. Dominika; ujrzaa ona we nie oczekiwane dziecko jako pieska nioscego pochodni, ktr zapala wiat Ten senny obraz pojawia si w niektrych przedstawieniach w. Dominika i stanowi jego atrybut. Sztuka pnoredniowieczna (od XIII w.) ukazuje niekiedy psa jakc atrybut pewnych personifikacji wystpkw, cnt itd., ktre dzisiaj nie wzbudzaj ju szczeglnego zainteresowania. Czciej spotyka si w miniaturze i tkactwie alegoryczne przedstawienia sceny zwiastowania, w ktrych tajemnic wcielenia wyraa legenda o jednorocu. Archanio Gabriel wiedzie na smyczy cztery psy o imionach: Misericordia, Veritas, Justitia, Pa\ (wedug Ps 85), ktre wyobraaj postanowienie zbawczej woli Boga, i nagania nimi jednoroca na ono Dziewicy141 (por. Jednoroec). Pszczoa Wosk i mid - to drogocenne dary, ktrych Bg uyczy czowiekow. dziki pracy pszcz. Mid zastpowa ludom pierwotnym cukier z trzciny cukrowej i burakw, ktre zaczto pozyskiwa dopiero w miar postp-kultury. Ludy pierwotne podbieray potrzebny im mid i wosk z plastrw miodu, ktre mogy znale w rozpadlinach skalnych albo w dziuplach drzew. Nie uszed take ich uwagi godny podziwu tryb ycia pszczele; spoecznoci. Zgromadzona wok krlowej, jako jedynej rodzicielki modego pokolenia, wiedzie tak uregulowany tryb ycia, e staa si on; symbolem dobrze zorganizowanego pastwa. Staroytni w ogle dostrzega! pewne podobiestwa pszcz do ludzi, zwaszcza ludzi sprawiedliwych i dobrych. Wychwalano rne zalety pszcz: schludno, bowiem usuwaj. z ula martwe pszczoy i wszelkie mieci, wsplnot posiadania, czysto pilno, biego w sztuce. Przede wszystkim byy one jednak symboler niewinnoci i uchodziy po prostu za co witego142. Nie wiedzian; wwczas dokadnie, w jaki sposb pszczoy si rozmnaaj, dlatego wierzono w ich dziewordztwo. Staroytni autorzy, jak Kolumella i Eliar. powiadaj nawet, e

owady te odznaczaj si tak subtelnym zmysem, -w nieczystych ludziach wyczuwaj wrogw i przeladuj ich. Zdaniem Jeremiasza ideogram krla" w najstarszym pimie obrazkowym Sumerw (3000, a moe nawet 4000 lat przed Chr.) mia form nieporadnie stylizowanej pszczoy143. Pisarze greccy i aciscy uywali dla 140 Hexaemeron 6, 17. 141 Por. K. Kiinstle, Ikonographie der christlichen Kunst, t. 1-2, Freiburg 1926-8 t. 1, s. 125, ilustracja 30. 142 Por. Platon, on 534 b. 143 Por. A. Jeremias, Handbuch der altorientalischen Geisteskultur, Leipzig 1913 s. 179. Rne zwierzta 295 *oa: Psy szczeka i ty naucz rystusow aby si nie wierzonej w psie rednio-a we nie jala wiat. Dominipsa jako dzisiaj nie $; w minia-i. w ktrych I-abriel wie-; istitia, Pax Boga, i na.-.towiekowi .-r z trzciny r postpu . z plastrw w dziuplach ,a pszczele; icielki mo-a si ona dostrzega!: Lwiedliwyc. iem usuwa,_ :ia, czysto symbolerr. wiedziano dlatego wie-e i Eliar.. zmysem, e 4 ptsmie obraz t mia forr. *v uywali ci fttiburg 1926- m. Leipzig 191 krlowej pszcz zawsze rodzajnika mskiego: rex, /3aaiAvc" 144. Hindusi waali pszczoy za eteryczne, czyste stworzenia i zaliczali je nawet v poczet bstw.

W staroytnoci przedstawiano pszczoy na gemmach i monetach. Te istatnie byy zwaszcza rozpowszechnione w Efezie, w miecie, w ktrym /.apanki Artemidy nazywano pLekiaam (pszczoami). Tak nazyway si rwnie kobiety wtajemniczone w misteria Demeter, ktrej powicona .via pszczoa. Neoplatonicy widzieli w pszczole symbol duszy, ktra w yciu zachowuje zysto i pamita o swym powrocie do wyszych sfer. Przekonania te wywary, jak si zdaje, take wpyw na pniejsze przekonania ludu, ktry .'.ierzy, e dusza opuciwszy ciao ulatuje w postaci pszczoy. Radowano -: te, gdy kwiaty rosnce na grobie odwiedzali ci brzczcy gocie albo _dy nawet w grobowcach budoway swoje plastry miodowe145. Mid i mleko uchodziy w staroytnoci za mistyczny pokarm", zwaszja za mid, gdy zosta zebrany z niewinnych kwiatw wiosennych rze rwnie niewinne, skrztne stworzonka, ktre zaledwie je dotkny, e zbrukay. Palestyna bya, jak mona przypuszcza, bogata w mid, _ iy zwiadowcy wysani do Ziemi Obiecanej, okrelaj j jako kraj oywajcy w mleko i mid" (Lb 13,27). Sam Bg przyobieca, i bdzie to Ka wanie kraina (Wj 33,3; por. Ba 1,20). Jan Chrzciciel ywi si na istyni szaracz i miodem lenym (Mt 3,4). Popularne u ydw imi^ Debora, czyli Pszczoa, oznacza mwic, zczc" (por. Sdz 4,4). wiadczy ono o szacunku, jakim cieszya si -zczela spoeczno, co potwierdza ksiga Mdroci Syracha, w ktrej ytamy: Maa jest pszczoa wrd latajcych stworze, lecz owoc jej ma erwszestwo pord sodyczy" (11,3), a take Ksiga Przysw (24,13 n.), jra porwnuje mid z mdroci. Chocia Pismo wite nie pomija zykroci, ktrych sprawcami staj si pszczoy wwczas, gdy dl,

vidzi w nich z tego powodu symbol przeladujcych wrogw (por. Pwt 44; Ps 118,12; Iz 7,18), to jednak wyakcentowuje przede wszystkim ich .lety, co osiga punkt szczytowy w Septuagincie, mianowicie w rozdziale : ;>stym Ksigi Przysw do wierszy szstego i nastpnego, w ktrych wi si o mrwkach, dodane s jeszcze trzy wiersze, oznaczone 8a, b, Ktre mwi o pszczole: Udaj si do pszczoy i zobacz, jak jest pracowita, jak wspania wyko-e prac; jej trud dla swojego zdrowia wykorzystuj krlowie i prostaczce. Przez wszystkich jest lubiana i ceniona, a chocia niewielka jej sia, wyszona zostaa dziki swej zrcznoci." 146 Do tego miejsca Pisma witego nawizuj Ojcowie Kocioa w swoich inych uroku opisach i symbolicznych interpretacjach pszczoy i owocw pracy; najobszerniej czyni to w. Ambroy w komentarzu do HexaeT-onu V, 67 nn. Wyranie zauwaa si w nim wpywy czwartej Georgiki rgiliusza, co nie jest zreszt odosobnione w literaturze starochrze" Jest pewna, e tak powiem, pszczoa nad pszczoami i jak wrd pszcz jest .. ktry uznawany jest za krla, tak tym wadc pszcz jest Pan Jezus Chrystus, Ktrego posya mnie Duch wity, abym spoywa mid, bo dobry jest jego -ter, tak e zaznaje sodyczy moje podniebienie" (Orygenes, Homiliae in visiones e, hom. II, 2; PG 13, 227). " Por. Keller, Antike Tierwelt. 46 Septuaginta: Prz 6, 8a, b, c. r 296 Zwierzta

cijaskiej. Wpywy te s widoczne take w pochwale pszcz, ktr zawieray starsze wersje Praeconium paschale. W dzisiejszym tekcie Exultet fragment ten zosta znacznie skrcony i wspomina si tylko, e wiec, owoc pracy pszcz", skada si w ofierze Bogu, a jej pomie ywi si (...) strugami wosku, ktry dla utworzenia tej cennej pochodni wydaa twrcza pszczoa"147. Rwnie w pierwszej modlitwie powicenia wiec w wito Matki Boej Gromnicznej wspomina si o pszczoach, dzik: ktrym powsta wosk do wytworzenia wiec. Exultet w Sakramentarzu Gelazjaskim zawiera nastpujc pochwa pszcz: Podziwiajc powstanie tej substancji, musimy rwnie wychwala pochodzenie pszczoy. Pszczoy poprzestaj na maym, s niezwykle czyste w rozmnaaniu. Z pynnego wosku buduj komrki o przepiknych ksztatach, jakich nie potrafiaby stworzy ludzka zrczno. Swoimi nkam: muskaj kwiaty, a jednak nie czyni im adnej szkody. Nie wydaj potomstwa, lecz swymi ryjkami zbieraj to, w czym utworzony zostanie powstajcy rj, tak jak w cudowny sposb Chrystus wyszed z ust Ojca." 148 W Exultet Sakramentarza Gregoriaskiego ycie pszcz zostao przedstawione jeszcze dokadniej i bardziej poetycko, jednak opis ten nie wzbogaca w niczym symboliki pszczoy. Nie biorc pod uwag fragmentu, ktry pniej zosta wyczony, tekst w tym Sakramentarzu jest taki, jaki obecnie jest uywany. W symbolice pszcz podkrelano wic przede wszystkim dziewictwo pszcz robotnic. Dlatego w. Ambroy szczeglnie zaleca powiconym Bogu dziewicom naladowanie pilnoci, powcigliwoci i zmysu wsplnoty tych stworzonek. Pewnie dlatego te trzecia Antyfona Laudesw na wito dziewicy i mczenniczki w. Cecylii brzmi: Caecilia famula tua. domine, quasi apis tibi argumentosa deservit" (Cecylia suebnica Twoja. Panie, suy Ci jak pracowita pszczoa"). Wielu pisarzy kocielnych, ktrych wszystkich nie sposb tu przytoczy przeciga si w opisach zbierania miodu przez pszczoy. T prac pszczc porwnuj z trudem mdrcw, ktrzy pij sodki nektar z kwiatw Pisn._ witego, aby go przetworzy na mid witych nauk i modlitw goszcych

chwa Boga, tak jak czytamy w Pieni nad Pieniami: Mioderr najwitszym ociekaj wargi twe, oblubienico, mid i mleko pod twoin jzykiem" (4,11). Znaczenie, jakie przypisuje si pszczoom w liturgii, tumaczy si nie tylko wytwarzaniem przez nie wosku potrzebnego do wyrobu wiec uywanych w liturgii (wiadectwa ich uywania pochodz z IV w.), lec rwnie dostarczaniem przez nie miodu, ktry w czasach wczesnochrze-cijaskich wraz z mlekiem podawano otrzymujcym chrzest na zna.. stania si dziemi Boymi (por. Mleko). W Kociele greckim zwyczaj ter. zachowa si do dzi. Z powodu liturgicznej wanoci ju we wczesnyrr. redniowieczu wyksztaciy si formuy kocielnego bogosawiestw pszczelego roju. Grecka formua bogosawiestwa uprasza, aby Bg po147 Msza rzymski, s. 383. 148 Wszystko, co tu zostao powiedziane, odnosi si do pszczt robotnic. W ogc nie uwzgldnia si innych przejaww ycia pszcz, obserwowanych przez pszcz^ larzy. t r zawie-.e Exultet :e wiec, ,,ywi si :ii wydaa nia wiec ;h, dziki pochwa .ala po-.-de czyste ch kszta-. nkami .e wydaj y zostanie z ust Oja\o przediL fragmentu. st taki, jak: dziewictn wicony: ysu wspi.audesw r. famula tu ^nica Twj

przytoczy ac pszcz itw Pisn ,itw gosz. :: Miode pod twoi .czy si r.: wiec uz IV w.), le" esnochrze sctest na zn; zwyczaj te we wczesny Dsawiestv aby Bg p otnic. W ogc przez pszcz Rne zwierzta 297 zwoli im szczliwie opuci ul i do niego powrci, a take by ochrania ;e przed nieprzyjacielem. aciska za miaa charakter egzorcyzmu przeciw opuszczaniu przez pszczoy uw w czasie rojenia si i ograniczaa si io uytku prywatnego. Dlatego redniowieczne rytualia nie zawieraj enedictio apum. Stosowana dzisiaj formua uprasza u Boga bogosaiestwo, aby si mnoyy, przynosiy poytek, a owoc ich pracy, wosk, iuy chwale Boej. Trzy zote pszczoy na niebieskim tle stanowi herb rodziny Barberi-:ch, z ktrej pochodzi papie Urban VIII (1623-1644). Ryba Ewangelie przekazuj, e Zbawiciel wielokrotnie posuy si symbolem ryby, dlatego jest on niejako uwicony i opatrzony pieczci nieomylnoci. Pierwsi apostoowie, ktrych Pan powoa, byli rybakami znad jeziora Genezaret: Pjdcie za Mn, a uczyni was rybakami ludzi" (Mt 4,19; Mk 1.17). Innym razem powiedzia do Piotra: Nie bj si, odtd ludzi bdziesz owi" (k 5,10). Std przedstawi te pod obrazem rybaka owicego w swoj sie dobre i ze ryby; dobre zatrzymuje, ze odrzuca tQ4t 13,47 n.). Piciotysiczn rzesz nakarmi Zbawiciel kilkoma chlebami i kilkoma rybami, ktre cudownie rozmnoy, a po swym zmartwychwstaniu przygotowa na brzegu jeziora dla siedmiu uczniw pieczon ryb (J 21,9). Wraz z Radosn Nowin Pana i Mistrza pierwsze gminy chrzecijaskie przyjy i szacunkiem otaczay symbol ryby. Odniesienie go do chrztu arzucao si prawie samo z siebie, tym bardziej e wczesny sposb |dzielania chrztu wymaga cakowitego zanurzenia si, tak e neofici sieli dostrzega, i ich

symbolem jest pywajca w wodzie ryba. Na e symboliczne odniesienie wskazywaa zreszt katecheza, o czym riadczy uroczy hymn w. Klemensa Aleksandryjskiego z II w., w ktrym raca si do Zbawiciela, uywajc rnych symbolicznych okrele, midzy innymi wzywa Go nastpujco: Rybaku ludzi, ktrzy zbawienie otrzymuj, z odmtw wystpku ryby czyste od skazy ratujesz z gronej fali, ncc je sodkim yciem" 149. Artyci chrzecijascy ju od drugiej poowy II w. przedstawiaj zest, posugujc si obrazem poowu ryb wdk albo sieci. Rybak abraa szafarza chrztu, ryba za neofit. W sztuce nagrobnej w nie-frrych przypadkach rybak wykazuje podobiestwo do w. Piotra. Take zynia chrzcielne, kamienie nagrobne itd. zdobiono czsto symbolicz-rysunkiem ryb. Poowu ryb nie naley jednak odnosi tylko do imentu chrztu, ale take do jego rozkwitu i dopenienia w krlestwie ; dopenienie to osignie sw ostateczn posta w paruzji. Jeli z obrazem poowu ryb porwna si znany tekst Tertuliana: My Paedagogus lib. III, cap. 12; PG 8, 681. 298 Zwierzta natomiast rybki zgodnie z naszym Ichthys (Ryba) Jezusem Chrystusem rodzimy si w wodzie i nie moemy si inaczej zbawi jak tylko przebywajc w wodzie" 150, to okazuje si, e Klemens Aleksandryjski zwraca uwag na wyjcie, a nawet ratowanie z toni, Tertulian natomiast na pozostawienie rybki w wodzie, w jej ywiole; Tertulian uwzgldnia prawe natury, gdy ryba wyjta z wody ginie. Pozostawanie w wodzie oznacz? trwanie w asce chrztu. Natomiast symbolika, ktr rozwija Klemen-Aleksandryjski, odwouje si do prastarych wyobrae egipskich i greckich, ktre morzu nadaway negatywne znaczenie: nie byo uwaane zl cz tego wiata, lecz za wiat podziemny, a wic za symbol za i mierci Podobnie jak morze uwaali staroytni poganie za cz wiata pod ziemnego tak i ryby uchodziy za istoty podziemne. Dlatego skadane w ofierze bogom podziemia, a take jako dary dla umarych, jeli ty! okazywano im kult podobny

do kultu bogw. Potwierdza to zwyc kadzenia dla zmarych ryby na pycie grobu. Wedug pogaskich wie: miaa ona by poywieniem dla tych, ktrzy odeszli z tego wiata, u mieli oni, jak mniemano, te same potrzeby co yjcy. Niektre ludy uwaay pewne rodzaje ryb, jako symbole bstw, wite. Tak byo przede wszystkim w Egipcie i w syryjskim kulcie bo_ ycia Atargatis, czczonej pod innym imieniem rwnie na innych te nach. Zatem ryba bya te, mianowicie w Syrii, symbolem szczs. zdrowia i ycia. Symbolika ycia nawizywaa jednak nie tylko do rr.: logii, lecz take do niezwykej podnoci ryb. Dlatego wydaje si natur. ne, e prawie wszystkie ludy uwaay ryb za symbol peni ycia i prz-: kazywania ycia. Asyryjskie pismo na okrelenie poj mnoy si, rc: przestrzenia, obfitowa" posugiwao si, o czym wiadcz najstars: pomniki, znakiem ryby. W judaizmie pojcie mnoenia si" byo rwr.:-. zwizane z ryb. Osobliwy jest jeszcze inny aspekt ydowskiej symbol:ryby: pewien kabalista (tajemna sekta ydowska) z XVI w. powiada. ; naley w szabat spoywa ryby, poniewa nie maj one powiek i z powodu s wyobraeniem opatrznoci Boej, ktra ani nie drzemie nie zasypia (por. Ps 121). Nie sposb wykaza, jak daleko siga i: pretowanie ryby jako symbolu opatrznoci Boej albo oka Boego, moe taka interpretacja ma jaki zwizek z osobliwym przedstawi: trzech ryb o jednej wsplnej gowie i jednym wsplnym oku, pojaw cym si na niektrych egipskich czarkach z fajansu. Ten sam mc zdobi take kapitel kolumny pochodzcy z klasztoru pooonego na spie koo ar. Tego typu motywy w sztuce mona by odnale w redniowieczu ja.-: element w konstrukcji laskowania gotyckiego trjucza. Spojrzenie w staroytno wskazuje, e symbol ryby nie jest jakirr. wytworem chrzecijastwa, a tylko przejciem istniejcego motywu, ktc remu nadano tylko inne znaczenie. Staroytnej ofierze z ryb przeciw stawiano eucharystyczne misterium ix$vc, rybie umarych" - ryb ;. jcych". Chrzecijanie nazywali bowiem siebie, w przeciwiestwie c pogan, ywymi"; niechrzecijanin jest umary, chrzecijanin - yjc poniewa moc chrztu i Chleba eucharystycznego ma ycie Boe as.-. uwicajcej, ktrego nie zabija mier cielesna. IX0YI ZQNTQN (ryb

150 O chrzcie 1. Tumaczenie: Emil Stanula, w: tene, Wybr pism, ATK, Warszawa 1970, s. 133 (PSP t. 5). Rne zwierzta 299 rystusem :j przeby--d zwraca miast na nia prawo e oznacza Klemens :h i grec.aane za i mierci, lata podkadano je jeli tylko :o zwyczaj :h wierze ;ata, gdy ostw, za :ie bogini ych tere-szczcia. do mito-: natural-cia i prze- si, roznajstarsze :o rwnie symboliki :wiada, e _-k i z tego zemie, ani ega inter-zego. By awieniem oojawiaj-:ti motyw 2,0 na wyvieczu jako jest jakim :otywu, ktb przeciw-- ryb y-:estwie dc n - yjcy. Boe ask _\TL2N (ryt: , ATK, Warzyjcych) wypisano na jednym chrzecijaskim grobie odkrytym w Rzymie, na Wzgrzu Watykaskim. Oznaczenie Chrystusa symbolem ryby nie tumaczy si wic tylko samym zestawieniem liter, ktre w greckim sowie ix$vc daj pocztkowe litery imienia: Jezus, Chrystus, Syn Boy, Zbawiciel", lecz zasadza si na realnoci tej symboliki. Na pomnikach chrzecijaskich spotyka si od II w. czsto zarwno rysunek ryby, jak i napis ix&vg, albo oddzielnie, albo razem. Sw. Augustyn tak objania znaczenie tych symboli: Wyraz 'Ix&vc to jest ryba, ktra to nazwa symbolicznie oznacza Chrystusa. Albowiem Chrystus mg w bezdennej otchani tej miertelnoci niczym w gbinie wd pozostawa ywy, to jest trwa bez grzechu." 15X Augustyn porwnuje tu morze ludzkiego ycia do gbiny wd. W Wyznaniach wity nauczyciel powiada za o Rybie podwignitej z gbi-r.y", ktr ludzko spoywa na uczcie nagotowanej przez Boga (por. Ps 23) i ktr wycignito z

gbin, aby nakarmi spragnion ziemi152. W swoim komentarzu do tekstu Ewangelii Jana (21,9) symbolik ryby pieczonej na ogniu ujmuje krtko sowami: Piscis assus, Christus passus" (Pieczona ryba jest cierpicym Chrystusem")153. ,Ux&vc jest wic syntetycznym przedstawieniem tajemnicy Chrystusa, . to wanie w aspekcie ycia i zbawienia" (O. Casel). Najbardziej znana jest oczywicie eucharystyczna symbolika ryby, zadarta przede wszystkim w dwukrotnie cudownym nakarmieniu rzeszy -yb i chlebem; o cudzie tym mwi Ewangelie zwracajc szczegln .wag na jego, podkrelony przez samego Pana, zwizek z najwitszym akramentem otarza; o zwizku tym mona wnosi z nastpujcej po udzie nakarmienia obietnicy prawdziwego chleba ycia (J 6). O witej uczcie ofiarnej jako o rybie" mwi te znana inskrypcja agrobna Abercjusza, biskupa Hierapolis we Frygii (II w.). Czytamy niej: Wiara za wszdzie bya mi przewodniczk. I zastawiaa mi szdzie jako pokarm Ryb ze rda, bardzo wielk, czyst, ktr uja Dziewica Niepokalana i (wiara) dawaa j przyjacioom stale na poywie-r.ie, majc wyborne wino i zastawiajc je zmieszane (z wod), jako te chleb"154. Jzyk tego napisu przestrzegajcy prawa tajemnicy (disciplina zrcani) wskazuje wyranie na tajemnic wcielenia. Przez rdo" naley wic rozumie element niebieskiej Ryby, ycie Trjcy Przenajwitszej, z ktrej wieczne Sowo zstpio w ono Dziewicy. Wielka ryba" jest orzeciwiestwem pisciculi, maych rybek", uksztatowanych na wzr ielkiej, ktra udziela im ycia Boego. Wedug wczesnego ducha liturgii wicenie wody chrzcielnej uwaano za przywoanie i uobecnienie :chowej natury Chrystusa w powicanym ywiole. W tym znaczeniu .iada te w. Opat z Milewe (IV w.), e Chrystus jest t Ryb, ktra aje przywoana przy chrzcie i zanurzona w rdle (fontalibus undis -: dtur).

 O Pastwie Boym. Przeciw poganom ks. XVIII 23, 1. Przeoy i opracowa ,;tor Kornatowski, IW Pax, Warszawa 1977, t. 2, s. 342 n. 2 Wyznania XIII, 21. Przeoy, opatrzy posowiem i kalendarium Zygmunt i.biak, IW Pax, Warszawa 19873, s. 358. Podobnie wypowiada si w ks. XIII 23. :53 Tractatus in Joannis evangelium 21,9. :54 Napis nagrobny Abercjusza. Tekst napisu. Prze. ks. J. Bilczewski, w: Andrzej Der SJ, Antologia patrystyczna, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Krakw ::6. s. 489. 300 Zwierzta W sztuce i rzemiole artystycznym zarwno symbol, jak i akrostych iX&vc, znajdowa, od II w., tak wielorakie zastosowanie, e wyliczanie przykadw zaprowadzioby nas zbyt daleko. Wystarczy znajomo ich znaczenia, aby czytelnymi okazay si take liczne ich poczenia z innymi symbolami. W malarstwie katakumbowym ryba, jako symbol Eucharystii, ukazuje si w rnych scenach uczty. Do powszechnie jest znane przedstawienie ryby z koszem penym chlebw i przezroczystego naczynia z winem (katakumba w. Lucyny). Wilpert prostuje bd spotykany w starszych reprodukcjach tego motywu, ktre przedstawiaj ryb pywajc z koszem osadzonym na jej grzbiecie. Ten wielki znawca katakumb po dokadnych badaniach doszed do wniosku, e ryba spoczywa na trawie, kosz za stoi obok niej, a wic chodzi o uproszczone przedstawienie ewangelicznego cudu rozmnoenia chleba. W Ziemi witej, na przypuszczalnym miejscu tego cudu, zostay odkryte ruiny bazyliki, w ktrej mozaika posadzkowa ukazuje dwie ryby obramiajce kosz z chlebem. Od IV w. symbol ryby pojawia si rzadziej. ale cakowicie zanika dopiero w pnym redniowieczu. A do IX w. w przedstawieniach Ostatniej Wieczerzy ryba, obok chleba i kielicha, jest symbolem eucharystycznym. Jeszcze na sawnym otarzu z Verdun z XII w., znajdujcym si w krypcie kolegiaty Klosterneuburg, u grobu w. Leopolda, odnajdujemy bardzo oryginalne przedstawienie ryby w scenie Ostatniej Wieczerzy: Judasz trzyma ryb, ukrywajc j za plecami, co ma wyobraa jego zdrad Chrystusa. Skorpion

Ju sam widok skorpiona (scorpio, oKopnioc), jego kleszcze podobne dc kleszczy raka i ogon uzbrojony w do, napenione trucizn, przejmuje dreszczem. Rwnie jako symbol niemal zawsze ma znaczenie negatywne. W Europie Poudniowej zwierz to osiga dugo ciaa okoo 3 cm. natomiast na Wschodzie - okoo 15 cm i jest, w zalenoci od gatunku, ciemnej albo janiejszej barwy. Jego ukucie moe w cigu trzech dn: spowodowa mier, jeeli nie udzieli si na czas pomocy medycznej. Pismo wite czsto mwi o skorpionach. W Ksidze Ezechiela (2,6 oznaczaj one niewiernych Izraelitw, w Ksidze Syracha (39,30) wymienia sieje wrd zwierzt, ktre Bg zesa jako kar na ludzi. W Ewangelii wedug w. ukasza Zbawiciel powiada do apostow: Oto daem warr. wadz stpania po wach i skorpionach" (10,19). Prawda tych sw okazaa si przez moc czynienia cudw, ktrych dokonali wici; w sensie przenonym odnoszono te sowa do zwycistwa nad szatanem i jego zwolennikami. W tej samej Ewangelii, w rozdziale jedenastym, Chrystus mwi, posugujc si rnymi obrazami, o wysuchaniu modlitwy. W wierszu dwunastym za powiada: Gdy [syn] prosi o jajko, czy [ojciec] poda mu skorpiona?" Z tej racji, e wielkie wschodnie skorpiony, gdy si zwi;. w kbek, przypominaj jajko, formalne przeciwiestwo tego porwnani;, nie jest tak wielkie, jak si zdaje, wikszy jest kryjcy si w nim kontras: duchowy. W jajku bowiem drzemie ycie, dlatego jest symbolem nie tylkc narodzin, lecz take zmartwychwstania. Skorpion natomiast wyobraa mier, trucizn pieka i zo szatana. Znaczenie to najwyraniej ukazu si w wizji apokaliptycznej, Ap 9,2-10, opisujcej szaracz wychodzc z dymicej czeluci piekielnej: I dano jej moc, jak maj ziemskie I Rne zwierzta 301 ikrostych yliczanie mo ich

z innymi charystii, st znane i go naczy5 potykany . b pywacatakumb i:czywa na :r.e przedcostay oddwie ryby rzadziej, do IX w. iicha, jest trdun z XII grobu w. dv w scenie cami, co ma odobne dc przejmuje .egatywne. )io 3 cm. gatunku, rzch dni cznej. hiela (2,6 0) wymie-Ewangelii lem warr. :ych sw w sensie m i jego Chrystus y. W wierciec] poda si zwin porwnania kontras". : nie tylkc wyobraa i ukazuje chodzc ziemskie skorpiony (...) I maj ogony podobne do skorpionowych oraz da: a w ich ogonach jest ich moc szkodzenia ludziom przez pi miesicy".

Cay ten ustp opisuje cierpienia, ktre powoduje ukucie tych piekielnych zwierzt. Ludzie szuka bd mierci, ale jej nie znajd" (por. take Szaracza). Sensu symboliki skorpiona nie sposb wyrazi bardziej jednoznacznie. So i ko soniowa Dugowieczno sonia (elephas, eAeac), ktry podobno moe y sto !at, sprawia, e staroytno uwaaa go za symbol wiecznoci. Na mo-r.etach macedoskich wybijano jego wizerunek z napisem aeternitas". W biaych soniach upatruj buddyci wcielenie bstwa. Wie niesie, e :o olbrzymie zwierz jest szczeglnym wrogiem wy i niszczy je. Staroytne ludy uyway soni do celw wojennych: umocowywano na ich grzbietach drewniane wiee wyposaone w machiny bojowe oraz mieszczce kilku onierzy. W Ksigach Machabejskich wielokrotnie mwi si r soniach wywiczonych w walce, zwaszcza w szstym rozdziale pierwszej ksigi. Staroytni historycy przyrody sawi czyste obyczaje" tych zwierzt. Na przykad Pliniusz powiada: Z powodu swej obyczajnoci zawsze parz si tylko na osobnoci (...) nie wiedz, co to cudzostwo ani nie -ocz midzy sob walk o samice" 155. So sta si dlatego w chrzecija-Kwie symbolem czystoci. Fizjolog i pozostajce pod jego wpywem red-ruowieczne opowiadania o zwierztach przedstawiaj jego zachowanie w sposb naiwny i niezwykle bogaty w elementy fantastyczne, nawizujc lednoczenie do porwna biblijnych. W wyksztaceniu si tej symboliki wan role odgryway take wa-r.woci koci soniowej, uzyskiwanej z dugich na dwa i p metra siekaczy sonia.. Jest ono lnico biaa, gadka i niezmiernie trwaa. Miejsca Pisma witego, w ktrych mwi si o koci soniowej (zwaszcza Ps 44,9 i Pnp 5,14; 7,4), interpretuje si w tym wanie znaczeniu. Korneliusz a Lapide powiada, powoujc si na nieznanego autora, e Najwitsza Dziewica jest Wie z Koci Soniowej" (por. wezwanie * Litanii loretaskiej) ze wzgldu na blask Jej czystoci i Jej nieugitej wytrwaoci oraz z tego wzgldu, e ko soniowa pochodzi z zba sonia, ktry zabija smoka, tak jak Niepokalanie Poczta odnosi zwycisko nad starodawnym wem156. Przedstawienia sonia w sztuce s rzadkie, a ich znaczenie - niepewne. Na jednym z ornatw w Gss koo Leoden (XI w.), a take na obrusie otarzowym

(XV w.) pochodzcym z dawnego kocioa benedyktynw w. Wita w Mchengladbach wyrni mona, oprcz innych wizerunkw zwierzt, sonie z wieyczk na grzbiecie; by moe wyobraay one cnot mdroci, zbrojnej przeciw potdze zych mocy. Na jednym ze redniowiecznych dywanw kocielnych cztery ywioy sa przedstawione za pomoc postaci czterech zwierzt; so wyobraa tym przypadku ziemi. 155 Historia naturalis VII 5. 1=6 por Korneliusz a Lapide, Commentaria in Scripturam Sacram (do Pnp 7,4). 302 Zwierzta Szaracza Wdrujca szaracza (locusta, cKpig), ktra niekiedy w olbrzymich chmarach, jak chmurach zasaniajcych soce, z wielkim szumem opada na znaczne tereny w ciepych krajach i wszystko niszczy i poera, wyobraa kar gniewu Boego. Plaga szaraczy spada na Egipt, gdy faraon nie chcia wypuci Izraelitw (Wj 10,12-15; Ps 78,46; 105,34 n.: Mdr 16,9). Joel (1 i 2) take opisuje tak plag szaraczy. Egzegeci nie s jednak pewni, czy chodzi w tym wypadku o rzeczywist plag, czy tylko o obraz napadu wojsk nieprzyjacielskich, ktre nadcigny w wielkiej liczbie, tak jak donosz zarwno Ksiga Sdziw (6,5; 7,12), jak i Ksiga Judyty (2,20), Ksiga Jeremiasza (46,23) i Ksiga Nahuma (3,15). Prorok Izajasz porwnuje za z szaracz mao czowieka wobec Boga: Ten, co mieszka nad krgiem ziemi, ktrej mieszkacy s jak szaracza" (Iz 40,22). Fragment z Ksigi Przysw: Szaracza, ktra cho nie ma krla, cala wyrusza w porzdku" (30,27) w znaczeniu przenonym by wyrazem pokojowej jednoci. w. Grzegorz z du doz swobody nastpujco wyjania fragment z Ksigi Hioba 39, 20: W symbolu szaraczy jest przedstawione zmartwychwstanie naszego Odkupiciela. Dlatego sowo Jego mwi przez proroka: Jestem strz-nity jako

szaracza (Ps 108,23). Z wasnej woli ulega swym przeladowcom a do mierci. Ale wymkn si jak szaracza, gdy skokiem nagego zmartwychwstania wyfrun z ich rk." Nastpnie ukazuje moralne znaczenie tej myli i odnosi je do witych mw, ktrzy dc do nieba najpierw oddaj si dobrym dzieom czynnego ycia, a potem dopiero osigaj niebo skokiem kontemplacji (...) W caym swoim yciu niczym szaracza skacz w gr i spadaj, gdy nieustannie usiuj oglda niebo, lecz wci spadaj z powodu ciaru swej miertelne: natury" 157. Apokalipsa w. Jana przywodzi nam przed oczy tajemniczy obraz: Oto otworzya si Czelu ziejca dymem i z dymu wysza szaracza na ziemi, i dano jej moc, jak maj ziemskie skorpiony (...) A wygld szaraczy: podobne do koni uszykowanych do boju, na gowach ich jakby wiece podobne do zota, oblicza ich jakby oblicza ludzi, i miay wos jakby wosy kobiet, a zby ich byy jakby zby lww, a przody tuw, miay jakby pancerze elazne, a oskot ich skrzyde jak oskot wielokon-nych wozw, pdzcych do boju. I maj ogony podobne do skorpionowych oraz da; a w ich ogonach jest ich moc szkodzenia ludziom przez pi miesicy. Maj nad sob krla - anioa Czeluci; imi jego po hebrajsku ABADDON, a w greckim jzyku ma imi APOLLYON" (9,1-11-por. Skorpion). Wizja ta bya rnie interpretowana. Niezalenie, czy odnosi si j c heretykw, jak to czynili niektrzy egzegeci, starajc si zinterpretowa kady jej szczeg, czy do jakiej bezporedniej potgi demonicznej, :_ niesamowite hybrydy s wysannikami pieka, ktrzy u kresu czasw ma; dowiadczy ludzi udrk nowych pokus. 157 Moralia lib. XXXI, cap. 25, 48; PL 76, 600. Rne zwierzta 303 I rzymich em opapoera,

;ipt, gdy )5,34 n.; egeci nie plag, czy \y w wiel7,12), jak na (3,15). jec Boga: < szara:rla, caa wyrazem fragment ; naszego m strz-ym prze-i skokiem azuje morzy dc ;, a potem .oim yciu r.ie usiuj z -miertelne. brz: Otc acza n: A wygi .-. ich jakby uay wos idy tuw. wielokonkorpionciom prze^ : jego pc N" (9,1-11:

A si j d -rpretowa_ nicznej, t asw maj.. winia winia (porcus, sus, npKoc avg) dla staroytnych ludw pogaskich bya symbolem podnoci i skadano j z tej racji w ofierze odpowiednim bstwom. Zwyczaj skadania wi w ofierze bogom praktykowali zwaszcza Kananejczycy i Rzymianie; ofiar ze wini, owcy i wou nazywali Rzymianie suovetaurilia (sus winia; ovis - owca; taurus - w). Zakaz spoywania misa wiskiego obowizywa nie tylko ydw, lecz take iindusw, Arabw i Egipcjan. W Egipcie jednak w dni peni ksiyca, ktre skadano wini w ofierze bogu podnoci Ozyrysowi, wolno byo poywa miso wiskie158. Jeeli Egipcjanie mimo tego prowadzili liczne hodowle wieprzw, to yo to podyktowane wzgldami rolniczymi. Gdy ustpoway bowiem ody Nilu po corocznym wylewie, wwczas na rozmike tereny wyp-zano trzody wi, ktre ryjc i tratujc przygotowyway niejako, za-pujc ork, ziemi pod zasiew159. Indogermanie uwaali dzika za zwierz obdarzone siami soca. W Ed-:ie Giillinbursti (soneczny dzik ze zot szczecin) to obronny, wychowany w walce znak herbowy oznaczajcy si i bohaterstwo. Poza tym winia uchodzia powszechnie, z powodu swojej skonnoci ; grzebania w bocie i odpadkach oraz arocznoci, za uosobie-.e nieczystoci i nieumiarkowania. Dlatego jeeli syn marnotrawny przypowieci podj prac jako pasterz wi (k 15,15 n.), co u ydw o zabronione, to jeszcze dobitniej zaznacza si, jak wielki by jego :adek. W Kazaniu na Grze Chrystus ostrzega: Nie rzucajcie swych pere zed winie, by ich nie podeptay nogami, i obrciwszy si, was nie szarpay" (Mt 7,6). Sowa te znacz, e ludziom o wiatowym usposo-eniu, nieczystym nie naley zdradza tajemnic witych, aby nie narazi .". na zniewaenie. W sztuce redniowiecznej na malowidle znajdujcym si na stropie .tedry w Limburgu (XIII w.) winia jest jednym z elementw przed-awienia personifikacji ziemi i wydaje si, i naley j w tym przypadku .erpretowa w kontekcie staroytnej symboliki urodzajnoci. W innych zypadkach zawsze wystpuje jako

symbol wspomnianych wad, ktre :en sposb przedstawione chce si napitnowa, albo te jako symbol atana, ktrego naley z siebie wypdzi. 3 dzikiej wini (aper, Kdnpoc) wspomina Psalm 79,14 jako o niszczycielu nnicy. Wedug Wulgaty tekst ten brzmi: Zry j dziki wieprz z lasu, 3dyniec spas j". Pierwsza i druga poowa wiersza s synonimiczne: er de silva (Septuaginta: ovg ek Spv[iov) i singularis ferus (Septuaginta: 'id dypiog) oznaczaj jedno i to samo zwierz. Od trzeciego czy czwar-,'o roku ycia dzik chtnie wdruje sam. Dzikie winie yj w gstych rolach, w wilgotnych miejscach. Wychodz w nocy, aby erowa na !ach i w winnicach. Rasa azjatycka wyrzdza wiksze szkody ni euro-^ka: spasaj winogrona i ryj ziemi tak gboko, e przez cay rok nie 3na ju mie adnej nadziei na plony. 158 Por. Herodot, Historiae II 47, wedug: Vigouroux, Dictionnaire de la Bibie haso: Porc). :59 Por. Plutarch, De Iside 8. 304 Zwierzta Winnica, o ktrej mwi Psalm, wyobraa Izraela, a w znaczeniu nowotestamentowym - Koci. Dzik-pustoszyciel oznacza ludy pogaskie i przeladowcw. W i smok Wrd zwierzt, ktrych symbolika charakteryzuje si jaskrawym kontrastem, w zajmuje miejsce najwaniejsze. Zapewne i do niego odnosz si sowa z Ksigi Rodzaju: A Bg widzia, e wszystko, co uczyni, byo bardzo dobre" (1,31), ale gdy zy duch zawadn tym stworzeniem, aby uwie pierwszych rodzicw, spado i na nie przeklestwo, ktre Stwrca wyrzek nad szatanem (por. Rdz 3,14). Wyrok: Proch bdziesz jad", oznacza najgbsze ponienie i upokorzenie (por. Mi 7,17). Proch, wedug staroytnych wyobrae, jest pokarmem mieszkacw wiata podziemnego. Je proch" albo te je boto" oznaczao: odej do pieka" albo by przekltym".

W tradycji ludw pogaskich o grzechu pierworodnym mwi si bardzo czsto nie tylko o tym, e za, wroga Bogu i ludziom potga doprowadzia do grzechu pierworodnego, ale take, e ta za zasada ukazaa si poci postaci wa albo smoka160. W mitologii babiloskiej w kradnie Gil-gameszowi ziele ycia, a pewna babilosko-asyryjska piecz przedstawia due postaci ludzkie siedzce po obu stronach palmy, za z boku podnoszcego si wa. Niewykluczone, e zarwno szczeglna kltwa, jak i waciwoci wa sprawiy, e czowiek odczuwa lk przed kadym wem, nawet cakiem niegronym, a c dopiero jadowitym. Jednake wanie te budzce obaw zwierzta, ktre, jak podobno zaobserwowano, samym spojrzeniem hipnotyzuj swoj ofiar, odgrywaj wyjtkow rol prawie we wszystkich religiach staroytnoci. Wydaje si, jakoby sprawca wszelkiego za schroni si wanie pod t postaci, w ktrej zosta przeklty, w gstej mgle pogastwa, pragnc doznawa od zalepionych ludw boskiej czci jako wynagrodzenia za hab, ktra go spotkaa. Filon z Biblos, fenicki gramatyk z I w. po Chr., pisze jako tumae: pewnego historycznego dziea traktujcego o dziejach jego kraju: Taautus przypisywa smokom i wom swego rodzaju bosk natur i u-jego opini potwierdzili pniej Fenicjanie i Egipcjanie. Twierdzi on, e te rodzaj zwierzt siami i zdolnociami duchowymi wyrnia si spor wszystkich pezajcych stworze. Mwi dalej, e w ma natur ognia, c przejawia si te w jego wielkiej szybkoci, mimo e nie korzysta z pomoc ng ani rk, ani jakich innych zewntrznych czonkw ciaa, jakie zwyk\ su do poruszania si pozostaym stworzeniom. Poza tym przyjmuje c: rozmaite ksztaty i zwinity w kbek, gdy tylko zechce, moe rzuci s: gwatownie do ataku. yje dugo i nie tylko po zrzuceniu starej skr odmadza si, lecz take wzrasta jego ciao i sia, a wreszcie po upyw: pewnej okrelonej liczby lat ginie (...) Z tej przyczyny tego rodzaju zwierz: uywano zwykle w obrzdach sakralnych i misteriach." 161 Egipskie okularniki, we-ureusy (naja), rozszerzaj na ksztat tarcz grn cz swego ciaa. Ich ukszenie przynosi szybk mier. Prav 160 Por. Kalt, Biblisches Reallezikon. 161 W: Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio evangelica I 10; PG 21, 85, 88.

Rne zwierzta 305 f-.iu nowo-ogaskie ym kon-odnosz nil, byo :em, aby Stwrca : pokor ze-'karmem s boto" si bardzo prowadzia ?a si pod adnie Gil-rzedstawia boku podoci wa 4 cakiem izce oba-ojrzeniem .szystkich za schro-gstej mgle ej czci jako ko tumacz aju: j natur i te ii on, e ter si sporc ognia, co t z pomocy i. jakie zwykle i przyjmuje o: rzuci si-i starej skr po upywi aju zwierza ztat tarcz; ier. Prawdopodobnie byy to wanie te we, za pomoc ktrych wrbici egipscy dokonywali swych sztuczek (Wj 7,11 n.). Mieszkacy kraju nad Nilem widzieli w nich symbol mocy wadajcej yciem i mierci. Ozdabianie korony zotym wyobraeniem tych wy byo wycznym przywilejem niektrych bogw i rwnych bogom faraonw. Naja wijca si wok odygi lotosu jest godem pastwowym Egiptu Grnego i Dolnego. Grecy uwaali wa za ucielenienie bstw chtonicznych, a take towarzyszy bogw wiatoci i zmarych, ktrych uznano za herosw. Rzymianie hodowali we w domach, uwaajc je za symbol bstw ogniska domowego i rodziny (lary i penaty). Na murach Pompei mona czsto dostrzec motyw dwch wy; osobnika mskiego zdobi grzebie koguci. Strzeg one otarza, na ktrym ley jajo i szyszka pinii (symbole podnoci), a wyobraaj genius loci", od ktrego uzaleniono trwanie rodu. Znak ten czyni dane miejsce witym" i ostrzega przed jego profanacj. Do pokrewnego krgu idei naley zaliczy jeszcze dzisiaj spotykane nduskie kamienie wowe". Maonkowie padaj przed nimi na zie-:, aby uprosi bogosawiestwo posiadania potomstwa. Eskulapowi, greckiemu Asklepiosowi, bogu sztuki

lekarskiej, zawsze .varzyszy w, symbol ycia i zdrowia, z tej racji, e co roku zrzuca on -:r i dziki zrzuceniu starej powoki odmadza si. Wszdzie tam, gdzie .zymianie oddawali cze swojemu bogu sztuki lekarskiej, umieszczali .vnie wyobraenie wa Eskulapa. Dlatego jeszcze dzisiaj zauwaa si w miejscowociach, w ktrych za czasw rzymskich byy rda lecz.cze. Zwinity w sta si rwnie symbolem ponownego pocztku, stawania ;. kosmosu w nieustannym rytmie pr roku i wiata. Filon przedstawia ::pski symbol roku jako kvkXoc, koo, ktre otacza wa o gowie sokoa. '. :o oznacza kosmos, w - dobrego ducha opiekuczego aya^oSaifiwy, zarazem, w tym przypadku, jest obrazem boga soca. Wiara w magicz-:. ochronn moc tego znaku jest prastara i utrzymaa si nawet w czach, gdy po zwycistwie nad pogastwem, zachowaa si jedynie jego mbolika wiecznoci162. 3w. Cyryl Aleksandryjski odnosi ten symbol do czasu, poniewa jest ugi i szybko skrada si bezszelestnie"163. *J gnostykw i czcicieli Mitry pierwszych wiekw po Chrystusie spoty62 Por. ilustracje w Codex Marcianus, rkopisie alchemistycznym pochodzcym XI w. W poykajcy wasny ogon tworzy piercie, w ktrego rodku umieszno grecki napis: Wszystko jest jednym". Grna cz wa jest czarna (ciemna mia), dolna - jasna z czarnymi plamkami (niebo z gwiazdami); w ten sposb ;taa wyraona kosmiczna istota wa. Z motywem tym spokrewniony jest :yw dwch nawzajem poerajcych si wy tworzcych koo. Sens tego przedvienia mona wyrazi sowami: Umieraj i stawaj si". W rozumieniu chrze.skim motyw ten jest symbolem zmartwychwstania czy upywu lat. Obydwa :ywy, wielokrotnie powtrzone, stanowi ornament zachodniej empory wczesromaskiego kocioa zamkowego w Quedlinburgu i dowodz, jak bardzo ywe

jeszcze w chrzecijastwie byy mityczne prasymbole. Ich magiczne zwielokrot-..enie na tym fryzie miao potgowa tajemnicze siy, w ktrych dziaanie szczel:lnie mocno wierzyli mieszkacy Skandynawii. Germanie nosili podobizny ww aso amulety i umieszczali je na mieczach i hemach w przekonaniu, e zapewni i, to si i odporno (por. Blankenburg, Heilige und damonische Tiere, s. 165, 176, 365, ilustracja nr 38). 163 Contra Julianum lib. IX; PG 76, 961. 306 Zwierzta karny si z budzcym groz wyobraeniem Aionu o lwiej gowie, demona wiecznoci, ktrego posta otacza spiralna linia wielkiego wa. W przedstawieniach kultowych perskiego bstwa Mitry, ktre doznawao szczeglnej czci w armii rzymskiej164, w jest symbolem ziemi, z ktre; si wywodzi. Pismo wite wymienia, oprcz oglnych nazw serpens albo coluber (w), take inne gatunki wy. W proroctwie patriarchy Jakuba, odnoszcym si do dwunastu synw. o Danie mwi si, i bdzie on jak w na drodze, jak mija jadowita na ciece (cerastes in via), ksajc pciny konia, z ktrego jedziec spada na wznak" (Rdz 49,17). Prawdopodobnie chodzi tu o kobr, jedn z najbardziej jadowitych mij. Ma ona pod kadym okiem roek, ktry prawie niedostrzegalnie wysuwa z przykrywajcego j piasku pustyni. Ojcowie Kocioa odnosz proroctwo Jakuba do Judasza, ktry nalea do pokolenia Dana i przez swoj zdrad sta si winien mierci Pana. We o jadzie palcym" (hebr. saraf - pali) zesa Bg na Izraelitw jako kar za ich szemranie (Lb 21,6 n.; por. Mdr 16,5). Prawdopodobnie nazwa ta ma

zwizek z dziaaniem jego jadu. Za wstawiennictwem Mojesza rozkaza Bg sporzdzi wa miedzianego i umieci go na wysokim palu. Jego podwyszenie na palu wyraa, e zosta pokonany, unieszkodliwiony przez Boga, gdy wedug Prawa przekltym by ten, kt zawis na palu (por. Pwt 21,23; Ga 3,13). Wiara w Boga, ktry sam jede: moe uzdrawia, przyniosa ocalenie; wzniesienie oczu w gr na wz: przekltego przez Boga byo wyznaniem tej wiary."165 Typ wa miedzianego znalaz swoje wypenienie w mierci krzyowi Zbawiciela, ktry sam powiedzia do Nikodema: A jak Mojesz wywyz-szy wa na pustyni, tak potrzeba, by wywyszono Syna Czowieczego aby kady, kto w Niego wierzy, mia ycie wieczne" (J 3,14 n.). Jasne jest to sowo - pisze Grzegorz z Nyssy - gdy Pismo Swit nazywa wa ojcem grzechu, niewtpliwie te to, co z wa zrodzone, je-wem. Dlatego susznie grzech nosi imi swego rodzica. e za Pan c^ nas sta si grzechem, wiadcz sowa Apostoa (Rz 8,3); przywdzi: bowiem nasz grzeszn natur. Zgodnie wic z Pismem do Pana odno; si owa zagadka (aiviy/ua)." 166 W Ewangelii wedug w. Mateusza nakazuje Zbawiciel swoim ucznior Bdcie wic roztropni jak we, a nieskazitelni jak gobie!" (10,1' Ojcowie Kocioa dopatrywali si owej roztropnoci w tym, e podobr. jak w, ktry gdy zagraa mu niebezpieczestwo, stara si chror. przede wszystkim gow, siedlisko swego ycia, tak i chrzecijanin pow. nien raczej wszystko powici, ni narazi swoj wiar, raczej utra: wszystko, ni zerwa jedno z Chrystusem, Gow. Pastoray biskupw bizantyskich i koptyjskich majce ksztat lite: T wiecz, na znak roztropnoci, z ktr powinni kierowa powierzo: im trzod, dwa we o gowach zwrconych ku sobie. W odmadzaniu si wa przez zrzucenie starej skry widz Ojcw: Kocioa przykad dla chrzecijanina, ktry przez posty i zaparcie s:-samego siebie ma odrzuci starego czowieka i rozpocz nowe ycie. 164 Najbardziej znane przedstawienie o tej tematyce w mitreum pod S. Clemer te, Rzym. 165 Kalt, Biblisches Reallexikon.

166 De vita Moysis; PG 44, 336. Rne zwierzta 307 ,e, demona doznawali, z ktrej albo coluber tu synw, rodowita na ziec spada z naj-ry prawie ii. Ojcowie do pokolen Izraelitw idopodobnie ictwem Moj-3 na wyso--.any, unie-y ten, kto sam jeden : na wa i krzyowe sz wywy-3wieczego. no wite izone, jest .5 Pan dla przywdzia a odnosi uczniom: !" (10,16). te podobnie raczej utra: ksztat lite: powierzor. s widz Ojcw zaparcie s: owe ycie. pod S. Cierne: Poza Mt 10,16 i J 3,14 n. Pismo wite wszdzie dostrzega w wu symbol szatana, jego mocy i jego zwolennikw, obraz grzechu, podstpu, zepsucia i oszczerstwa. Przedstawienia grzechu pierworodnego (najczciej z motywem wa) s bardzo liczne w sztuce starochrzecijaskiej, zwaszcza w sztuce nagrobnej, z racji cisego zwizku, jaki zachodzi midzy grzechem pierwo--odnym a tajemnic odkupienia. ,,Bazyliszkiem" (LXX: fiamAiGicoc, Wlg take regulus - may krl) nazywa Biblia bliej nieokrelony gatunek wa, by moe mylc go z jadowit aszczurk krlewsk czy legendarnym zwierzciem, ktremu fantazja :dowa nadawaa posta na wp koguta, na wp wa i ktre miao : yj z jaja bazyliszka.

Bazyliszka uwaano, jak sama nazwa wskazuje, za ..krla wy". W redniowiecznych bestiariuszach przedstawiano bazylisz-sa uwieczonego koron i odbierajcego hod od innych wy. Pismo wite w wielu miejscach podkrela jego z natur. Wierzono bowiem, ze nie tylko jego ukszenie, ale i wzrok, oddech oraz wist zabija ludzi, zwierzta i roliny. Izajasz wyraa ide pokoju mesjaskiego midzy nymi za pomoc obrazu niemowlcia bawicego si bez trwogi przy rze mii i bazyliszka (Iz 11,8 - Wlg). Psalm 90 (Wlg) posuguje si dobnym obrazem, aby przedstawi niebezpieczestwa, ktre moe rzezwyciy czowiek ufajcy Bogu. Liturgia (Pierwsza Niedziela Wiel- ego Postu) i sztuka (reliefy na lampkach glinianych i dyptychach z koci niowej) odnosz to miejsce Psalmu 90 take do Chrystusa. W rednio-.ecznych przedstawieniach sceny ukrzyowania t ide zwycistwa pod--ela si ukazaniem wa pod stopami Zbawiciela. Od czasu ogoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczciu pojawiy si .rdzo liczne przedstawienia Najwitszej Maryi Dziewicy, ktra depcze w wa. ..Smoki" s wytworami fantazji, ktre w staroytnoci i dzisiaj jeszcze sztuce ludw azjatyckich (np. Chiczykw, Hindusw) symbolizuj :ataklizmy natury. Smoki to hybrydy o ciaach wa, potworw morskich zwaszcza krokodyli) itp., majce skrzyda, pazury i ogromn paszcz ziejc ogniem. Wedug staroytnych wyobrae, te ziejce ogniem zwierzta s, tak jak gryfy, stranikami zota i innych ukrytych skarbw. Strzeg one drg prowadzcych do drzewa ycia i do wszystkich symboli, ctre staroytni uwaali za wite. W Pimie witym smok, Behemot, Lewiatan" oznaczaj take potwora irskiego (Ps 104, 26; Hi 40,15.25), najczciej jednak, jak i w pniejszym :esie chrzecijastwa, szatana i jego potg (por. Ap 12). Czsto smok" synonimem wa" i uywa si tych okrele zamiennie, luzebiusz, biskup Cezarei, w ywocie Konstantyna Wielkiego pisze, e arz kaza sporzdzi nad wejciem do paacu paskorzeb, na ktrej -ta on przedstawiony ze znakiem krzya, niej za w postaci smoka dajcy w przepa w nieprzyjaciel rodzaju ludzkiego, ktry za pored-.wem bezbonych tyranw zwalcza Koci Boy. wite przepowied-w ksigach prorockich nazyway go smokiem i krtym wem"167. Podobnie cesarz w kaza wybija na monetach wizerunek wa,

str-.ego w przepa cesarskim, zwyciskim sztandarem (labarum). .".iko zwycizc smoka sztuka przedstawia przede wszystkim w. ArDe vita Konstantini III 3; PG 20, 1057. 308 Zwierzta chanioa Michaa, w. Jerzego, rycerza, i w. Magorzat, dziewic i mczenniczk. Sztuka romaska siga czsto po motyw smoka, zdobic nim kapitel-kolumn, podstawy wiecznikw itp. i upikszajc inicjay. Wymowa wyk rzystania tego motywu jest zawsze taka sama: przedstawienie kls^: szatana. W redniowieczu panowa zwyczaj obnoszenia w czasie proces smoka jako symbolu triumfu Chrystusa. Wilk Wilk (lupus) jest jedynym, zamieszkujcym niektre czci Europ; zwierzciem drapienym, ktre napada nie tylko na wiksze zwierzt zwaszcza owce, lecz take, gdy dokucza mu gd, na czowieka. Je grecka nazwa Xvkoc wzia si, zdaniem Korneliusza a Lapide, std, z jego oczy janiej w ciemnociach, i std, e widzi w ciemnociach. W staroytnoci wizano z wilkiem rne mity i zabobonne zwycza Wprawdzie ju Pliniusz zaprzecza moliwoci przemieniania ludzi z pomoc czarw w wilki168, jednak jeszcze w redniowieczu w to wierzor. i obawiano si wilkoakw" (versipelles), to znaczy mczyzn, ktr;: przyodziani w czarodziejsk koszul albo przepasani czarodziejskim p sem posiedli moc stawania si wilkoakami. Wedug wierze nordyckie wilkoaki to dne mordu potwory przybierajce posta ludzi lub zw: rzt. Mniemano powszechnie, e wilk, jeli zobaczy czowieka pierwsz odbiera mu mow, jeli jednak czowiek najpierw zobaczy wilka, to te nie moe ju nic zego mu uczyni. Aluzje do tych przekona, wr: z odpowiednim ich zastosowaniem, znajdujemy take w pismach Ojcc Kocioa; powrcimy jeszcze do tych zastosowa. Pismo wite w wielu miejscach wspomina o wilku. W proroctwac umierajcego patriarchy Jakuba, ktre wypowiada nad swymi synami, t: mwi

si o najmodszym synu: Beniamin - wilk drapieny, co ra: rozrywa zdobycz, a wieczorem rozdziela upy" (Rdz 49,27). To proroctv odnosz Ojcowie Kocioa do w. Pawa, ktry pochodzi z pokoler. Beniamina. Gdy w modoci swojej przeladowa chrzecijan, by podob: do drapienego wilka, po swoim jednak nawrceniu dzieli si zdoby: jako gorliwy szafarz sowa Boego. W Ksidze Ezechiela wilk wyobraa gwatownikw, ktrzy doprowad j do upadku lud Izraela i wyzyskuj go: Przywdcy (...) s jak wl rozdzierajce zdobycz: rozlewaj krew, zabijaj ludzi, aby osign n: sprawiedliwe zyski" (22,27). Podobnie mwi si w Ksidze Sofoniasz Jego ksita s pord niego lwami ryczcymi, sdziowie jego - wiecz rem wilkami, ktre nic do rana nie pozostawiaj" (3,3). Od tych tak penych grozy obrazw wyrazicie odrnia si proroctv Izajasza tchnce pokojem: Wilk zamieszka wraz z barankiem" (11,6, pt 65,25), a ktre objania si w ten sposb, e w krlestwie mesjask: nawet ci, ktrzy niegdy byli najwikszymi wrogami, yj jak bra: Zatem wilkowi przemienionemu nadaje si pozytywne znaczenie, ale tyl-. jemu; w innych wypadkach zawsze ma znaczenie negatywne. W przypowieci o dobrym pasterzu powiada Pan o wilku, ktry napada na owce i rozprasza je (J 10,12): A kto jest wilkiem? Czy nie diabe?'' "" 168 Por. Historia naturalis VIII 22. vice i mm kapitele Dwa wykonenie klsk: sie proces\ ci Europy zwierzta *ieka. Jeg: ie, std, z :iach. ; zwyczaje na ludzi z to wierzor. zn, ktrz :ejskim p_ nordyckic/ .:i lub wir :a pierwsz A'ilka, to te cona, wr: lach Ojc 9 proroctwac - synami, t. _:.y, co rar. To proroctv z pokole, by podobr. : zdobyci

jprowadz jak wi! ;gn ni. Sofoniasz _o - wiecz e proroctv -'" (11,6, P mesjask. jak bra nie, ale tylktry napa: nie diabe?'' Rne zwierzta 309 i Wszak od pocztku by on zabjc" (J 8,44), ktry skoniwszy dusze do zechu, zabija je, podega do przeladowa i wznieca herezje w Kociele. - v. Pawe w mowie poegnalnej skierowanej w Milecie do Starszych Kocioa przepowiada, e tego rodzaju napaci nastpi: Wiem, e po sim odejciu wejd midzy was wilki drapiene, nie oszczdzajc stada" _ z 20,29). Chrystus jeszcze w innym miejscu ostrzega swoich uczniw przed takim niebezpieczestwem: Strzecie si faszywych prorokw, ktrzy zychodz do was w owczej skrze, a wewntrz s drapienymi wilkami" ;* 7,15). Rozsyajc za siedemdziesiciu uczniw, powiedzia: Oto Ja s posyam jako owce midzy wilki" (Mt 10,16; k 10,3). Sw. Ambroy, nawizujc do powszechnie wwczas odczuwanego strau przed wilkiem, ktry pozbawia czowieka mowy, powiada o herety:h: Jeli kogo uprzedz swym przewrotnym gadaniem, to uczyni go mow, niemym bowiem jest ten, kto nie wierzy w chwa Syna Boego :. jak powinien. Strze si wic, aby heretyk gosu ci nie pozbawi, :.im go wpierwej nie poznasz, wlizga si bowiem w ukryciu jego

wiara (...) Niech was to nie myli, i maj ksztaty ludzkie i cho ewntrz widzi si czowieka, wewntrz bestia si sroy" 17. "eden z freskw w katakumbach Sw. Kaliksta przedstawia niewinn zann (por. Dn 13) jako owieczk pomidzy dwoma wilkami, ktre jbraaj jej oskarycieli. Ta prosta kompozycja wyraa myl o przeiowaniu chrzecijan, gdy Zuzanna jest symbolem Kocioa bdcego ;cisku171. rzedstawianie na cianach romaskich kociow pniejszego okresu :'.u bajek o zwierztach, wrd ktrych wilk czsto odgrywa gwn rol, na celu wycznie przyblienie wiernym zrozumienia prawd moralnych. Zajc "ajc by w staroytnoci jednym z atrybutw bogini oww Artemidy :;ny). W micie indogermaskim jest wyrazem kosmicznych si wiatoW cyklach przedstawiajcych miesice jest motywem charakteryzuj-:i padziernik, w cyklach pr roku - zim. Nadto jest on, podobnie jak . symbolem zwierzcej podnoci. Prawdopodobnie poczenie tych j symboli, majcych takie samo znaczenie, byo rdem artu o zaj-h wielkanocnych, ktre skadaj jaja. rudno byoby oczekiwa, eby to zwierz znalazo wyraz take w sztu<tarochrzecijaskiej, a jednak kilkakrotnie spotyka si jego wizerunek kamieniach nagrobkowych w katakumbach, a take na lampach gli-nych, wyobraajcy uciekajcy czas i krtkie ycie ludzkie, ktre piee poda do wiecznoci, zczeglnie godna uwagi jest lampa, na ktrej wieczku siedem zajcy za koguta, ktry stoi w jego rodku. Prawdopodobnie maj one laa siedem dni tygodnia, ktre kr dookoa herolda wiata, eszczajcego wieczny dzie.

Augustyn, Homilie na Ewangeli w. Jana 46, 7. Przeoy o. Wadysaw rski CSSR, w: tene, Homilie na Ewangeli i Pierwszy List w. Jana, cz. 1, Wykad Ewangelii wedug w. ukasza ks. VII 51. Ilustracja w: Kraus, Realenzyklopddie der christlichen Altertumer, t. 2, s. 801. 310 Zwierzta Zajc jest przysowiowym symbolem lku; z tej za racji, e rzekomo p. z otwartymi oczami, zalicza si go niekiedy do symboli czujnoci. Symbolika znanego przedstawienia trzech zajcy w okrgym oknie katedry w Padeborn nie zasadza si na nich, ale na figurze, ktr twrz;, poczenie ze sob ich uszu, tak e mog wyobraa Trjce wita Motyw ten ma jednak swj mityczny prawzr, ktrym sztuka prze: chrzecijaska symbolicznie wyraaa cykliczn koncepcj czasu. W pismach Ojcw Kocioa znajduje si inn interpretacj znaczeni! zajca, odwoujc si do wersji tekstu biblijnego, ktr dysponowa.. Miejsce, ktre w Ksidze Przysw (30,26) odnosi si, wedug tekst, pierwotnego, do gralika (gatunek skalnych gryzoniw), w Wulgacir brzmi: Lepusculus, plebs invalida, qui collocat in petra cubile suurr. Jakub Wujek tumaczy to miejsce nastpujco: Zajczek, gmin nieduz;. ktry czyni sobie w skaach oe swoje". Hezychiusz odnosi to miejsce dc pogan, ktrzy nawrciwszy si, znajduj schronienie w duchowej skaie Kocioa, gdzie nabieraj si i staj si czyci172. Tekst o podobnym sensie: Petra refugium herinaciis" (Ps 103.1* - Wlg), czyta w. Augustyn wedug Vetus latina: Petra refugium erici.s et leporibus" (Skaa jest ucieczk jey i zajcy"), i widzia w obydw. zwierztach symbol grzesznikw - w jeu z powodu jego kolcw, w zajc. z racji jego lkliwoci; obydwa stworzenia szukaj schronienia w skale - w Chrystusie173. Przykady zaczerpnite ze sztuki starochrzecijaskiej ubogacaj symbolik zajca. Znalezione w Achim (Grny Egipt) gliniane naczynk: chrzcielne pochodzce z III i IV w. oraz nagrobek z katakumb w. Marki i Marceliana, a

take podane w DACL IX, 1008 inne przykady sztuk. wczesnochrzecijaskiej przedstawiaj zajca spoywajcego winogron: Motyw ten wyobraa czowieka wdrujcego przez ycie, ktry jako ne> fita (naczyko chrzcielne) pokrzepia si nauk Chrystusa i po ukocze i-ziemskiej wdrwki (kamie nagrobny) rozkoszuje si owocem wieczne i:: ycia. aba W staroytnym Egipcie, ktry przewysza wszystkie wspczesne n. kultury liczb zoomorficznych symboli bstw, take aba (rana, fiarpazc: bya rodkiem wyrazu idei religijnej. Niezwyka podno tego paz kuleczkowaty ksztat jaj, a zwaszcza troskliwo, ktra pozwala si :: rozwin, sprawiy, e uwaano go za symbol bogini Hiuit (albo Heke". przedstawianej z gow aby. Wierzono, e bezustannie poczyna or. i rodzi we waciwym czasie kuliste jajo-wiat. W zwizku z tym by bogini szczliwych porodw, dugiego ycia i ponownych narodzin ; mierci. Sdzono te, i aba powstaje z muu Nilu albo z ziemi, i widz: no w jej oywieniu na wiosn symbol zmartwychwstania. Jedn z kar, ktre Bg wymierzy Egipcjanom za to, e nie pozwo!: Izraelitom opuci ziemi egipskiej, byo pojawienie si mnstwa a Plaga ta wywara tym wiksze wraenie i bya tym dotkliwsza, e wysz ze witego" Nilu, zazwyczaj obdarzajcego tylko bogosawiestwe: 172 Por. PL 93, 1288. 173 Por. Sermo XCIX 6; PL 8, 598. Rne zwierzta 311 ekomo pi ci. :ym oknie ;>r tworzy :e wit, ka przed--u. znaczenia oponowali :ug tekstu Wulgacie :le suum" n nieduy miejsce dc wej skale Ps 103.1& .um ericiis

.v obydw :, w zajc :a w skale _ acaj sym. naczynkc 3w. Marki ady sztu/. vinogron y jako ne ;koczen: wieczne^ .czesne rr. tego paz vala si i. albo Heke: poczyna o: z tym by narodzin ; i, i widz: nie pozwem mnstwa z. sza, e wysi sawiestwe : urodzajem i take dlatego, e symbol religijny sta si rdem nieszczcia i obrzydliwoci (por. Wj 8,2-11). Apokalipsa rwnie opisuje siedem plag, ktre maj przyj na wiat : wykazuj pewn analogi do plag egipskich; gdy nastaje szsta z nich, pojawiaj si trzy duchy nieczyste w postaci ropuchy (16,13). Eucheriusz z Lyonu uwaa ab, powoujc si na ten fragment Apoka-sy, za wyobraenie szatana, a take heretykw, ktrzy tkwi w mule ..j niszych namitnoci i bezustannie pust gadanin czyni wok siebie a iele haasu174. Fizjolog widzi w abie polnej, mogcej znie najwikszy skwar, praw-wego wyznawc, ktry wytrzymuje wszelki ucisk. aby wodne nato-ast mona porwna z dziemi wiata, ktre nie wytrzymuj prby ..upale" przeladowa. W bogatym zbiorze lamp koptyjskich, bdcych w posiadaniu Muzeum Uykaskiego (dzia egipski), znajduj si cztery egzemplarze z IV w. vizerunkiem aby wyraajcej ide wiecznego ycia i zmartwychwsta-

.; amulety w formie aby nie byy rzadkoci w staroytnym Egipcie. Muzeum Kairskim znajduj si lampy ozdobione wizerunkiem aby ieloma krzyami. De Rossi omwi egzemplarze lamp znajdujce si - Muzeum Turyskim, ktrych symboliczne znaczenie zupenie czytelnie *.yraa napis: 'Eyc ei/ui dvdaTaaic (Ja jestem zmartwychwstaniem")175. w Istniej dwa rodzaje wi (testudo, %E\(vr]). Pierwszy z nich yje na :hym ldzie, drugi w wodzie. Zwierz to naleao w staroytnoci, acji niezwykej rozrodczoci (sto jaj w jednym wylgu), do symboli dnoci i dlatego byo atrybutem bogi podnoci. Podnki w wity-ch Afrodyty nosiy wyobraenia wi na znak, e s wasnoci wi-:. Greckie kobiety nosiy ich podobizny jako kolczyki. Wenus Pan-nos (Ziemska), ktra w przeciwiestwie do Wenus-Urania (Niebieska), a wyobraeniem obyczajnej mioci maeskiej, zosta przydany w 3 symbol domowego zacisza. rawdopodobnie niezwykle byszczce oczy tego zwierzcia sprawiy, opatrywano w nim rodek ochronny przeciw zemu spojrzeniu. W ograktowano go jako zwierz, ktre kryje w sobie siy zapobiegajce zu, szczciu, zwaszcza burzom, niepogodzie. Dlatego jego podobizn tyka si czsto na wotach majcych ksztat doni, rki (por. Rka). iugowieczno wi uczynia je, podobnie jak we, symbolem zdro.. siy ywotnej i niemiertelnoci. wiadcz o tym najstarsze chiskie i:.<umenty i pomniki. Na Wschodzie, a take na Zachodzie w krgach >-.zostajcych pod wpywem idei orientalnych, przypisywano tym zwiei-r'.om si demoniczn. W tym kontekcie naley te interpretowa snedstawienie walki koguta (zwiastuna wiatoci) z wiem, ktre dwutr::nie pojawia si na starochrzecijaskiej mozaice podogowej w bazy-

ce akwilejskiej (por. Kogut). Skorup wi uywano w staroytnoci powszechnie jako pyt rezonan** Por. Formularum spiritualis intelligentiae ad Uranium liber unus; PL 50, 753. :rs Por. Jahrbuch fur Liturgiewissenschaft" 1929 i DACL (haso: Grenouille iiustracj takiego przedstawia aby). 312 Zwierzta sowychjnstrumentw muzycznych, zwaszcza liry, ktr nazywano take XA.vc. Sw. Ambroy nawizuje do tej praktyki, nadajc jej symboliczr.. wymow: w bowiem za ycia nurza si w bocie, a po mierci skorupa jego-* suy do grania jako instrument tej wdzicznej sztuki, rozbrzmiewajc;, melodyjnymi dwikami w siedmiu tonach. Podobnie jest z naszym cia em: jeli yje dla przyjemnoci cielesnych, yje jakby w bagnie i w otchani dzy. Jeli umrze dla swawoli i podliwoci, wtedy zyskuje ycie prawdziwe, wtedy zaczyna rozbrzmiewa sodk melodi dobrych czynw." 176 176 De interpellatione Jb et David libri uattuor lib. II, cap. 10, 36; PL 14, 866. vano take mboliczna :Drupa jego "miewajcy -.aszym cia-_-nie i w ot-jjyskuje ycie Idibrych czyPL 14, 866. VIII POSTACIE BIBLIJNE I PERSONIFIKACJE 1. Stary Testament W rozdziale tym nie chodzi o zaprezentowanie wszystkich typw biblij-ch, jakie pojawiy si od czasw prachrzecijaskich a do pnego -dniowiecza w pimiennictwie i sztuce. Tak obszerny temat przekro-. by znacznie ramy tej ksiki; dlatego ograniczamy si do pewnego ich

-.boru. Typy nie s wprawdzie symbolami we waciwym znaczeniu, a jednak jakiej mierze trzeba je do nich zaliczy, zwaszcza wwczas, gdy ich zedstawienia wskazuj, nie biorc pod uwag znaczenia historycznego, przez najprostsze w kompozycji sceny biblijne na tajemnice chrze-askie. 3adacze staroytnoci rnie interpretowali owe symbole. Ich zwizek wiatem zmarych w malarstwie katakumbowym i w sztuce nagrobnej : rawdzie nasuwa si sam przez si i jest bardzo przekonujcy, ale od ;su odkrycia tych samych motyww w pewnej naziemnej wityni chodzcej z tego samego okresu nie moe ju by uwaany za wyczny :or. Oranci). Noe Przedstawienie Noego w arce jest motywem, ktry najczciej pojawia w sztuce katakumbowej. Ograniczenie kompozycji do jednej osoby, ra w postawie modlitewnej wychyla si do poowy z czteroktnej zyni i jest rozpoznawalna tylko dziki nadlatujcej gobicy, wskazuje, acji nierealnoci przedstawienia, na ujcie czysto symboliczne. Obraz . symbolizuje chrzecijanina, ktry przepojony niezachwian ufnoci zwycistwo ywi pord ndzy tego wiata nadziej, sigajc poza b, na prawdziwe ycie. Gobica z gazk oliwn przynosi mu znak cznego pokoju - pax aeterna; Podczas potopu dokonywaa si tajem. a zbawienia ludzkiego" - pisze Justyn Mczennik1. T podstawow wyraa ju Pierwszy List w. Piotra: ocalenie przez wod, ktra raz rwnie zgodnie z tym wzorem ratuje was ona we chrzcie" (3,21). Dcia w tym wypadku woda stanowi podstaw caego porwnania, to nak nasuwa si myl, e i w arce nioscej ratunek (drewno krzy) ey dostrzega typ zbawienia. Czowiek wierzcy rozpoznawa wic ym obrazie symbol swej nadziei, ktra zarwno w yciu, jak i umiera-. ma swj fundament w tajemnicy Chrystusa. Dialog z ydem Tryfonem 138, 1, w: wity Justyn, filozof i mczennik, '.ogia, Dialog z ydem Tryfonem. Wstp, tumaczenie z greckiego, objanienia,

rowidze napisa Arkadiusz Lisiecki, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1926, s. POK t. 4).

314 Postacie biblijne i personifikacje Abraham i Izaak Najstarsza sztuka przedstawia ofiarowanie Izaaka w rny sposb zawsze jednak tak, e na pierwszym planie jest tylko to, co istotne, ofiara a raczej gotowo do jej zoenia. Samo ju ograniczenie si do tej jediic tylko sceny wskazuje, e artystom chodzio o to, co typiczne; o odniesie.-do Chrystusa, Jego ofiary mierci. Ofiar Abrahama uwaano za spenior.. i dlatego za typ ofiary odkupienia. W Licie do Hebrajczykw czytam;. Przez wiar Abraham, wystawiony na prb, ofiarowa Izaaka, i : jedynego syna skada na ofiar, on, ktry otrzyma obietnic (...) Pomy'.. bowiem, i Bg mocen wskrzesi take umarych, i dlatego odzyska g jako podobiestwo (ev napafioXfj)" (11,17 n.; por. Jk 2,21). Pisma Ojco-Kocioa wyraaj t sam myl; z najstarszych warto przytoczy Klemer. sa Aleksandryjskiego: Izaaka za Bg przedstawi obrazowo jako uwicon ofiar i wybra go sobie, aby sta si dla nas upostaciowaniem zasad. zbawienia"2. W sposb jasny widzimy, o co chodzio chrzecijanom Kocioa pierwc-tnego. Dlatego nic dziwnego, e na jednym z obrazw katakumbowyc: przedstawia si Abrahama i Izaaka jako orantw, a baranka i drewr. obok nich. Chrzecijanin widzia w tym obrazie ofiar Syna Boego, ktr:. powinien dopeni ofiar z samego siebie. Mojesz Do najstarszych motyww w malarstwie katakumbowym naley Mojes wydobywajcy uderzeniem laski wod ze skay. Ten cud rda tak ci^ zwizany jest ze scenami chrztu, e sawny badacz De Rossi suszn: rozpoznaje w nim wany symbol chrztu. Przykad takiego poczenia sce: symbolicznych znajdujemy w jednej z tzw. kaplic sakramentw (cubicuiz sacramentorum) w katakumbach w. Kaliksta: rybak wyciga ryb (por Ryba) z wody, ktr

Mojesz uderzeniem laski wydoby ze skay. Co nale;. rozumie przez ska, wyjania w. Pawe (1 Kor 10,1-4). Tertulian wyranie odnosi to miejsce, do wody chrzcielnej, a w. Ireneusz widzi w tyrr rdle wody Ducha witego dla pokrzepienia narodu wybranego prze Boga"3. Gdzie jednak mona znale owo symboliczne rdo i kto ; wydobywa ze skay, powiada wyranie w. Cyprian: Do kogo spragnion; ma si uda? Czy do heretykw, ktrzy wcale nie maj rda i strumieni: ywej wody; czy te do Kocioa, ktry jest jeden i gosem Pana zosta zbudowany na jednym, ktry i Jego klucze od Niego otrzyma?"4 A wi: w postaci Mojesza zosta przedstawiony Piotr, gowa Kocioa. Zupeni wyranie ukazuj t symbolik dwa zote kielichy pochodzce z IV w.: obopostaci mczyzny, uderzajcego w ska, widnieje imi: Piotr. Inny, rzadziej spotykany obraz przedstawia rk Boga ukazujc si-z nieba i wrczajc Mojeszowi zwj ksigi zamiast Tablic Przykazar. Take i w tym wypadku nie chodzi o wodza Izraela, tylko o Piotra, ktry otrzymuje od Chrystusa prawo Nowego Przymierza. 2 Kobierce II 20, 2. Prze. Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, Warszaw: 1994. 3 Adversus haereses IV 33,14; PG 7, 1082. 4 Listy 73, 11. Przeoy o. Wadysaw Szodrski CSsR, ATK, Warszawa 1969 s. 263 n. (PSP t. 1). Story Testament 315 y sposb, ne, ofiara, tej jednej dniesienie ia spenion czytamy: aaka, i to

Pomylai zyska go. ma Ojcw Klemenako uwi:.:em zasady :ola pierwo-cumbowych i drewno zego, ktr zy Mojesz : tak cile si susznie zenia scer. (cubiculc ryb (por. Co naley .an wyra-:lzi w tyrr. .ego przez . .:o i kto je b spragniony : strumienia Pana zosta! "4 A wic imi Zupenie #IV w.: obok Aazujc si attr Przykaza .P^.otra, ktr;. ?xx. Warszawa irszawa 1969 Trzej modziecy w piecu ognistym Trzech modziecw, skazanych na mier w piecu ognistym, o czym rzytamy w Ksidze Daniela, uwaali pierwsi chrzecijanie za symbol czennikw. Pord najwikszego niebezpieczestwa mierci, wrd _:omieni ognia chwalili oni Boga. Ogie nie tylko ich nie dotkn swymi pomieniami, ale wydawa si im nawet jakby powiewem chodnego wiatru (Dn 3,50). Na ochod t (refrigerium) niekiedy wskazuje przelatujca gobica z gazk oliwn. Zapoyczenie motywu gobicy z opowiadania ootopie i wczenie go w inny krg ideowy potwierdza czysto symbolicz-charakter tego przedstawienia. W pniejszych kompozycjach dodaje j. niekiedy, jako wyraz opieki Boej, motyw rki Boga albo posta zwartego" ma, ktrego dostrzeg Nabuchodonozor midzy trzema odziecami i ktry przypomina Syna Boego" (Dn 3,92). Staroytni rzecijanie rozpoznawali w nim Logosa; tak te miejsce to objania w. rneusz: Rka Boa, ktra bya z nimi, dokonaa w nich rzeczy niewia-godnych i niemoliwych dla natury ludzkiej. Czy jest wic co dziwnego ym, e wzgldem tych, ktrzy przeszli na drug stron, speniajc wol :a,

dokonaa czego niezwykego? To jest wanie Syn Boy, jak to wiada Pismo wite sowami krla Nabuchodonozora"5. Trzej modziecy s wic typem zmartwychwstania. Idea ta jest tylko aoskiem wyprowadzonym z idei nieugitego wyznania wiary: mczen-.-: ma ycie Boe, dlatego mimo mierci poda do Boga; jego ciao ma ::nak rwnie prawo do zmartwychwstania. Sensem tej symbolicznej eny ocalenia nie jest zatem zachowanie od mierci, lecz ycie dla ecznoci. Z tej racji, e trzej modziecy wrd pomieni chwalili i wielbili Boga, :".uka przedstawia ich jako orantw. To za odpowiada zupenie staro-rzecijaskiemu ujciu: modlitwie mczennikw przypisywano szcze-- .n moc. Daniel w lwiej jamie Rwnie Daniela wrzuconego do lwiej jamy sztuka przedstawia jako -mta, w pozycji stojcej, chocia tekst biblijny (Dn 14,40) wyranie mwi, : siedzia on midzy lwami. W istocie by on mczennikiem modlitwy, niewa z rozdziau szstego wynika, e zosta skazany za to, i modli : do Boga, chocia dekret krlewski tego zabrania. Zuzanna O Zuzannie wyobraajcej przeladowany Koci ju wspomniano w in-m miejscu (por. Wilk). Jonasz Z historii o Jonaszu artyci wybierali na og trzy sceny: poknicie go :~zez potwora morskiego, wyplucie go na brzeg i jego odpoczynek w cie-=^u szaasu. Ju samo powtarzanie si tych samych motyww wskazuje sa typiczny sens, ktry ukazuj sowa Zbawiciela: Albowiem jak Jonasz Adversus haereses V 5, 2; PG 7, 1136. 316 Postacie biblijne i personifikacje

by trzy dni i trzy noce we wntrznociach wielkiej ryby, tak Syn Cz; wieczy bdzie trzy dni i trzy noce w onie ziemi" (Mt 12,40). Sowa znacz, e wizy mierci bd go krpowa tylko przez krtki czj; a potem znowu bdzie wolny. Przedstawienia Jonasza s wic symbole-zmartwychwstania. Szczliwo za darowanego nowego ycia wyra. artyci, przedstawiajc jego odpoczynek w cieniu szaasu. Zaywa w: refrigerium, tzn. pokoju ycia wiecznego, po ocaleniu go z ndzy grz chw i mierci. 2. Nowy Testament Sztuka starochrzecijaska w taki sam sposb, w jaki przedstawia symbolicznie typy Starego Testamentu, dokonywaa te wyboru spor wydarze nowotestamentowych, aby za ich pomoc wskaza na co : nego ni to, co narzucao si niejako samym tylko oczom ciaa. Zalicz do nich naley take przedstawienia, ktre nie opieraj si na wydarz niach historycznych, lecz na przypowieciach Pana i ju jako takie ma. charakter symboliczny. Cuda Pana Do czynw Pana mona odnie sowa w. Grzegorza Wielkiego: Cv. naszego Pana i Zbawiciela tak naley przyjmowa, eby wierzy w to. zostao spenione, i widzie, i one nas o czym pouczaj. Jego bow: dziea sw potg czego innego dokonuj, a o czym innym mwi prz>. -swe ukryte znaczenie"6. Wanie to znaczenie odsaniaj starochrzecija: skie przedstawienia. Mwic o uzdrowieniu paralityka, ktrego przy sadzawce Betesda uv. ni Zbawiciel od choroby cielesnej, Wilpert zauwaa, e w tym wydarz: mona rozpozna obraz chrztu, w ktrym dokonuje si co analogiczne _ tylko nieporwnywalnie wzniolejszego: Przy wezwaniu Trjcy Prze: witszej, w imi ktrej udziela si tego sakramentu, Duch wity przer wod chrzcieln swoj ask i uycza jej mocy uzdrowienia z chr duchowej (grzechu) tego, ktry przyjmuje chrzest. Wrd pisarzy ko: nych Tertulian pierwszy w taki symboliczny sposb zinterpretowa c ktry Chrystus uczyni wobec paralityka (De Baptismo, cap. 5) i w t samym mniej wicej czasie zosta on przedstawiony na malowidle z: dujcym si w jednej z tzw. kaplic sakramentw (cubicula sacramentor. w katakumbach w. Kaliksta". Ten sam motyw w Capella Greca (katakurr by Pryscylli) dowodzi, e symbolika ta bya ju znana gminie chrzecijar skiej prawie sto lat wczeniej. W tym ostatnim wypadku tajemnic

zba\v:v nia wyobraa jedna jedyna posta: uzdrowiony, ktry niesie swoje nosz. We swoje oe. To znaczy: dwigaj to, co dwigao ciebie (...) aby oz* twojej boleci byo dowodem mojej mocy uzdrawiania, aby ciar brzemi nia wiadczy o wielkoci otrzymanej siy."7 (O przedstawieniach i znaczeniu uzdrowie niewidomych por. Oko). Przedstawienia wskrzeszenia azarza ukazuj tylko dwie postacie 6 Homilie na Ewangelie II 1. Tumaczy Stanisaw Bojarski OP, opracowa k_Mieczysaw Maliski, ATK, Warszawa 19702, s. 25 (PSP t. 3). 7 Piotr Chryzolog, Sermo 50; PL 52, 342. I Nowy Testament 317 : Syn Czc-. Sowa u :rtki czas - symbolen: - :ia wyraa' Zaywa wi. i ndzy grzecrzedstawia! Goru spor na co i: saa. Zaliczy na wydarz Ao takie ma: Chrystusa z lask w rku i azarza, ktry stoi przed Nim na tle zaznaczonego tylko grobowca i jest ciasno spowity w ptna. Wskrzeszenie azarza w rozumieniu Ewangelii wedug w. Jana nie jest ani uwolnieniem go od mierci, ktrej azarz przecie pniej i tak musia ulec, ani nawet tylko zapewnieniem o zmartwychwstaniu ciaa, ale potwierdzeniem Pana jako Anastasis: Ja jestem zmartwychwstaniem i yciem. Kto we Mnie wierzy, choby i umar, y bdzie" (J 11,25). Zmartwychwstaniem za jest sam Pan nasz" - zauwaa w. Ireneusz8. Zbawiciel, dokonujc na krtko przed swoj mierci wskrzeszenia umarego, chcia wskaza na swoje wasne zmartwychwstanie, to znaczy na zwycistwo

ycia Boego nad mierci, spowodowan przez grzech. Zdaniem Ireneusza9 azarz wyobraa czowieka uwikanego w grzech. Cud w Kanie i cud rozmnoenia chleba s typami Eucharystii (por. mow zusa do rzeszy po cudzie rozmnoenia chleba: J 6,32-58). Obydwa cuda przedstawia si z niezwyk prostot: Chrystus, modzieczy i bez brody, . ak zreszt na wszystkich przedstawieniach z okresu wczesnochrzecijaskiego, dotyka swoj lask stojcych obok Niego koszy z chlebem albo :banw z wod. Na innych przedstawieniach trzyma On po prostu kilka iebw w fadzie swojej szaty. ego: Cu w to, c ,fo bowie: iwi prze .'arzecija-:. Hetesda uv.\ wydarze .alogiczneg cy Przen: ety przem.-z choro rzy koci-, etowa ci; 5) i w ty: "widie zn; amentoru-eca (katakur je chrzecija: zbaw: swoje nos: '...) aby o. ezar brzem: i por. Oko). ie posta: f, opracowa -: Rne sceny z ycia Jezusa W scenie z Samarytank przy studni Jakuba samego Pana przedstawia jako wod yw, ktra obdarza yciem wiecznym, jako nauczyciela, .ry prowadzi od grzechu do prawdziwego uwielbienia Boga w duchu .v prawdzie (por. J 4 i 7,37-39). Samarytanka za jest typem chrzeanina, ktry odnalaz wod ycia. Pominwszy inne, rzadziej uwzgldniane motywy, naleaoby jednak -pomnie o hodzie Mdrcw i o chrzcie Chrystusa. Mdrcy, ktrzy strojach frygijskich spiesznie podaj za gwiazd, wskazuj, e i droga :ia chrzecijan jest wdrwk, podaniem ku wiecznemu wiatu, do rystusa, ktry objawi si jako Bg-Czowiek. Ohrzest Jezusa jest objawieniem Jego synostwa Boego, a rwnoczenie pem sakramentu chrztu.

Dobry Pasterz Spord przedstawie Chrystusa z pierwszych wiekw najstarsze i najliczniejsze s postacie Dobrego Pasterza. Odpowiadaj one rwnie w zu-ce!noci prawu tajemnicy (disciplina arcani), gdy w okresie hellenizmu -:\vnie poganie czsto przedstawiali sceny pasterskie majce wyobraa ayll pokojowego, beztroskiego ycia, poprzez ktre przebyskuje miae wyobraenie przyszych radoci raju, a wic idea religijna. Chrzecijas-te zatem sceny pasterskie nie budziy adnych podejrze wrd tak icznych dziel sztuki o podobnej tematyce. Mitologiczna posta Hermesa w.opoc, nioscego baranka na ramionach, moga nawet prowadzi do comyek. Chrzecijanie, podobnie jak poganie, czerpali motywy z codzien--ego ycia na wsi, z takiego, z jakim jeszcze nieomal dzisiaj spotykamy 5 Adversus haereses IV 5, 2; PG 7, 985. 9 Por. tame V 13, 1. 318 Postacie biblijne i personifikacje I si w Kampanii. Jednak sceny te w rozumieniu pogaskim wyobraa! tylko zadowolenie z ycia, natomiast chrzecijanie pod oson symbo! rozpoznawali zbawcz mio Tego, ktry przyszed szuka i zbawi t co zgino (k 19, 10). Mieli bowiem przed oczyma obraz ukazany w prz; powieci o dobrym pasterzu (k 15,4-7; Mt 18,12-14) i w dziesity: rozdziale Ewangelii wedug w. Jana, w ktrym Chrystus jeszcze inny: szczegom dotyczcym zawodu pasterza nadaje symboliczne znacze: a w sowach: Ja jestem dobrym pasterzem" (J 10,11.14), przedstaw: siebie jako Tego, w odniesieniu do ktrego kade zajcie pasterskie je-tylko mglistym typem albo zastpcz kontynuacj. Zbawiciel uywa, jak we wszystkich swych przypowieciach, taki w tym przypadku ludowych, wszystkim dobrze znanych porwna. Sta byda stanowiy, obok podw pl i owocw drzew, zasadnicz cz?. dobytku i troska o nie bya gwnym zajciem Izraelitw.

Ju w pradawnych czasach rodzaju ludzkiego zawd pasterski uprawiay, w zalenoci od miejsca osiedlenia si, prawie wszystkie ludy wczesne historyczne (por. Rdz 4,4.20). Dopiero wwczas, gdy osignito wyszy stopie rozwoju, wypas bydi pozosta zajciem prostego ludu wiejskiego albo najemnikw zatrudnia:, cych si u zamoniejszych gospodarzy. Wykonywanie zawodu pasterza na staroytnym Wschodzie nie byo jec: nak sielankowe, jakie moe ono by na przykad we wspczesnej Europk gdy niekiedy wymagao naraania si na niebezpieczestwo utraty yck. Groziy napady ze strony dzikich zwierzt, przed ktrymi pasterze musie!. broni powierzonych im owiec (por. 1 Sm 17,34-36), gdy same bezbronr.-. i pochliwe nie byy w stanie odeprze adnego ataku. Rwnie zodzie-, nierzadko przekradali si przez niskie ogrodzenia zagrd, w ktrych owe-, przebyway noc. Jeeli pasterz by zarazem wacicielem owiec, to trosk o swoj wasno i mio do owieczek same popychay go do ich obron;. Jeli by on tylko dzierawc albo sug, czu si jedynie wobec waciciel. odpowiedzialny za kad sztuk, ktra zginaby z powodu jego niedbaL-twa. Wprawdzie przypadaa mu cz dochodu w mleku, wenie i misk-a wic i on mia powd, eby dba o wasn korzy. Do naraenia yc\~ moga go jednak skoni tylko mio. Tak rozumiemy te sowa Pana Dobry pasterz daje ycie swoje za owce. Najemnik za i ten, kto nie je>: pasterzem, ktrego owce nie s wasnoci, widzc nadchodzcego wilka opuszcza owce i ucieka" (J 10,11-12). Jeli chodzio o co tak powszechnie znanego i uprawianego jak zaj:-, pasterskie, to paralelnie biegy w myli i mowie znaczenia realne i przt none, a pojcie pa" najcilej czyo si z pojciami przewidzie prowadzi, rzdzi". Odnosi si to nie tylko do narodu ydowskiego Rwnie Egipcjanie, Asyryjczycy, Babiloczycy i Grecy nazywali krlv-pasterzami", a zakrzywione bero w rku faraonw nie byo niczyrr. innym jak skrcon lask pastersk. Biblijny jzyk symboliczny oznacza jako pasterzy: a) W Starym Testamencie:

1. Jahwe. Jego trzod jest lud wybrany. On prowadzi, ochrania i yw: Pastwiskiem" s dobra materialne Ziemi Obiecanej, a w sensie wyszyrr. duchowe skarby i aski, jakie zapewnia religia (Ps 95; 100,2 n.; 78,52; Iz Nowy Testament 319 yobraay . symbol\ .:bawi te. .y w przy-iziesityr. :ze innyn. znaczenie, rzedstawi: .erskie jes ;ach, takt ATia. Stada -.icz cz5.<i uprawia-iy wczesne wypas byd:; zatrudniaj. nie byo je; :-.ej Europ;. ;traty yci erze musie bezbronr. e zodzie arych owe ec, to trosk ich obron; - wacicie. _ 3 niedbaL ;e i misie :enia yc: Dwa Pan; .do nie je-cego wilk. go jak zaj; > realne i prz-_ I przewidzie. rydowskieg r-".vali krl cyo niczy:. r ii .ima i zyw. ;e wyszyr _ n.; 78,52; : 40.11; 49,9 n.; Jr 31,10; Ez 34,11-23). Przeniesienie tych obrazw do uj

; wotestamentowych nasuwa si samo przez si. Nie tylko trzoda Boga jako cao, lecz take kady czowiek w swym osobistym stosunku do Pana czuje si Jego owieczk (Rdz 48,15; Ps ".1-4; 119,176). 2. Krlw (Iz 44,28), zwaszcza Dawida (2 Sm 5,2), ktry jest typem Mesjasza. 3. Przywdcw ludu albo prorokw (Ps 77,21; Jr 23,4; Na 3,18). Bardzo -zne w ksigach prorockich s mowy karcce zych pasterzy (Ez 34,1-10; 10,21; 23,1-3). Zamiast nich Pan obiecuje posa ludowi dobrych pas-rzy (Jr 3,15; 23,4). 4. Obiecanego Mesjasza (Rdz 49,34; Ez 34,23; Za 13,7). Pie nad Pieniami wielokrotnie przedstawia Boga-Oblubieca jako .sterza (Pnp 1,6 n.; 2,16; 6,1). b) W Nowym Testamencie: 1. Chrystusa. Posany najpierw do owiec, ktre poginy z domu Iz-_-la" (Mt 15,24), dokonuje swego dziea zbawienia w czterech etapach: .:> Szuka zbkanej owieczki i ocala j, tzn. ludzko jako cao i pozeglnych ludzi (k 15,4-6; Mt 18,11-13). ;i Oddaje ycie za swoje owce, wprowadza je do jednej owczarni cioa i uycza im wiecznego ycia aski i chway (J 10, 1-16.26-28). ; Powierza sw trzod Piotrowi (J 21,15-17). i i W dniu Sdu Ostatecznego oddziela owce od kozw (Mt 25,32 n.). V listach apostolskich mwi si o Chrystusie jako o Najwyszym Pas-: zu (Hbr 13,20; 1 P 5,4). i. Piotra i jego nastpcw, a take wszystkich przedstawicieli hierarchii ;cielnej i wszystkich, ktrzy w Kociele Boym sprawuj urzd zastpChrystusa (J 21,15-17; 1 P 5,2-4; Ef 4,11). Zarwno w Starym Testamencie, jak i w Nowym rzesz pozostawion :n sobie czsto okrela si jako stado bez pasterza" czy owce bez sterza", czy trzod owiec i kz bez pasterza" (Lb 27,17; 1 Krl 22,17; Krn 18,16; Jdt 11,19; Mt 9,36).

V ewangelicznym obrazie dobrego pasterza dostrzegamy cztery gwne ;. li: i) k 15,4-6, ocalenie zaginionej owcy, w ktrym nowsza egzegeza ykle widzi obraz nawrcenia poszczeglnej duszy, natomiast Koci ;-rwotny ujmowa je znacznie szerzej, dopatrujc si w nim symbolu denia caej ludzkoci, ktr Chrystus, dziki wcieleniu i mierci na .:yu, niejako wzi na swoje ramiona i niesie do nieba, do spoecznoci ;olw. Nawrcenie zbkanych, ratowanie dusz i obdarowywanie szczeroci poszczeglnych wierzcych mieci si oczywicie w tak szeroko tym obrazie. o) W rozdziale dziesitym Ewangelii wedug w. Jana na pierwszy plan - ysuwa si ofiara mierci Chrystusa. c) Moc tej mierci Dobry Pasterz obdarza owieczk yciem wiecznym, przez ktre nie naley rozumie tylko przyszego ycia w szczliwej r.ecznoci, lecz take to ycie wieczne", vita aeterna, ktrego udziela iim ju teraz aska chrztu. d) W tym samym rozdziale Ewangelii Janowej bardzo silnie wyakcen-jt&wuje si ide jednoci - nierozerwalnego, zayego zwizku z Chrystusem, 320 Postacie biblijne i personifikacje ktry idzie przed swoimi owieczkami, zna kad po imieniu i kada zna Jego. Dlatego taka troska o jedno w Kociele, w jednej owczarni, do ktrej pasterz wprowadza wszystkie owce, take i te, ktre dotychczr. stay z dala, aby i one suchay Jego gosu i aby nastaa ,jedna owczarni: jeden pasterz" (J 10,16). Myl o ocalajcej mioci Zbawiciela, ktr wyraa przypowie o do:: rym pasterzu, ley tak bardzo na sercu Kocioowi, e wci do ni-. powraca i upomina swoje dzieci, aby byy owieczkami Boskiego Pasterz. Kilkakrotnie w roku kocielnym albo czytanie z Ewangelii przypadajc na dany dzie, albo starotestamentowe czytanie w Missale czy w Brewi: rzu mwi o Dobrym Pasterzu, tak e kady okres roku liturgiczneg przywodzi Go nam przed oczy, co wicej - kady dzie zarwno w Ir.-vitatorium Jutrzni, jak i na innych miejscach Psaterza wspomina o Nin

Szczegln oznak kocielnego urzdu pasterskiego jest paliusz (pc lium), odpowiednik greckiego a>npwv, ktry papie nakada w czas: speniania uroczystych funkcji liturgicznych i nadaje arcybiskupom (me ropolitom). Obecnie w postaci, w jakiej uywa si go w Kociele aciski:: jest to szeroka na okoo trzy palce, biaa weniana tama ozdobior. czarnymi krzyykami. Wen, z ktrych tka si paliusze, bierze si z ja. nitek co roku powiconych w uroczysto w. Agnieszki (21 styczni, i nastpnie hodowanych w klasztorze benedyktynek Santa Cecilia : Trastevere. Powicenia paliuszy dokonuje si po Pierwszych Nieszpo rach w wito Ksicia Apostow i do czasu ich nadania przechowuje sieje w metalowej skrzyneczce w konfesji witego Piotra. Modlitwa, kt: Ojciec wity odmawia podczas powicania paliuszw, wyjania ic symbolik. Biskup ma by naladowc owego wielkiego Dobrego Pa-terza, ktry zabkan owc wzi na swoje ramiona i poczy z innym za ktre odda swe ycie. Idc Jego przykadem niech otacza opiek powierzon mu trzod (...)". Podobnie jak sztuka katakumbowa, tak i Koci pierwotny, kierujc s> prawem tajemnicy (disciplina arcani), chtnie posugiwa si obraz: Dobrego Pasterza i w osonie alegorii pozwala przeczuwa wielko Tego, ktrego ona przedstawia. Na nagrobku, ktry Abercjusz z Hieropolis kaza sobie sporzdzi ju zs ycia (zmar krtko po 200 r.), a ktry dzi znajduje si w Rzymu w Muzeum Lateraskim, przedstawia si on jako ucze niepokalane^ Pasterza, ktry pasie stada owiec na grach i rwninach, ktry oczy mi wielkie, dosigajce wszystkiego" i nauczy go Pisma niemylnego" (wia-ry)10. wita Perpetua przed swoj mczesk mierci ogldaa w widze: wiecznego Boga w postaci sdziwego Pasterza, ktry podaje jej cudowr pokarm (Eucharysti, rozkosz niebiask). Sztuka wczesnochrzecijaska ukazywaa Dobrego Pasterza, jak zreszts wszystkie wczesne przedstawienia Chrystusa, jako modzieca i ' brody, czym dawaa wyraz wiecznoci i nieprzemijajcej piknoci Sy. Boego. W przypadku za przedstawie pasterza z brod, naley widzie w r.:

10 Napis nagrobny Abercjusza. Tekst napisu. Przeoyi ks. J. Bilczewski. Andrzej Bober S J, Antologia patrystyczna, Wydawnictwo Apostolstwa Modlir. Krakw 1966, s. 489. Nowy Testament 321 kada zna tn:czarni, do dotychczas owczarnia. e o dob- do niej Pasterza, .padajce v Brewia-rgicznego .no w In-la o Nim. iusz (pal-w czasie oom (met-:aciskim. ozdobiona , si z jag". stycznia Cecilia ir. Nieszpo-.owuje si :wa, ktr ania ich rego Pas: z innymi. :za opieka ;erujc sit obrae". j wielko izi ju z .v Rzym. Dokalaneg y oczy rr. iego" (wi; v widze: j cudowi jak resz* eca i k knoci Syr. izie w nitczewski, ' a Modlitw 5\v. Piotra, ktrego rysy przypominaj te, jakie przypisuje mu tradycja. Dopiero w 1920 r. sawny badacz katakumb J. Wilpert wyrni te dwa ;.py pasterzy, co do ktrych archeologowie dotd wypowiadali rne pinie. Poza tymi szczegami obydwie postacie s do siebie zupenie podobne.

Ubir pasterza jest taki sam zarwno na pogaskich, jak i na chrzecijaskich pomnikach. Nosi staroytn szat uywan przez robotnikw, :unica exomis, tzn. krtk, podpinan tunik bez rkaww i zsunit z prawego ramienia. Z czasem dodano do tego ubioru jeszcze obuwie, narzucony paszcz (chlamys) albo peleryn (alicula). Zwyke atrybuty Dobrego Pasterza to pasterska torba, ktrej pasek ukonie biegnie przez rami, zakrzywiona laska i flet pasterski, syrinx (avpiy). Flety te wyko-r.ywali staroytni z trzciny albo wydronych gazek jaminu, uoonych, ;ak piszczaki organowe, obok siebie, tak e mona byo na nich wygrywa melodie o niewielkiej rozpitoci tonw. Pasterz przywoywa nimi swoj '.rzod, mwi si przecie, e owce s wraliwe na muzyk. Do tych atrybutw dodaje si czsto naczynie z mlekiem, ktremu nadaje si szczeglnie gbok symbolik (por. Mleko i -mid). Niekiedy, podobnie jak .ask i syrinx, przedstawia si tylko samo naczynie jako symbol Dobrego ~nsterza. Odpowiadao to staroytnemu zwyczajowi przedstawiania za:ast postaci bstwa jedynie jego atrybutu, np. kosu zamiast Demeter, .rjzba zamiast Posejdona itp. Istniej dwie gwne grupy przedstawie pasterza: 1. Pierwsza obejmuje te, na ktrych pasterz w postawie stojcej niesie ma swych ramionach owc. Wyrnia si nadto dwa warianty tego typu przedstawie: a) Na najstarszych przedstawieniach Dobry Pasterz przytrzymuje od-. elnie przednie i tylne nogi zwierzcia tak, e ukad jego ramion przyr~mina krzy i wyranie nawizuje do ofiary krzyowej. b) Na przedstawieniach nieco modszych pasterz trzyma cztery nogi ierzcia jedn rk, natomiast w drugiej ma jeden z wymienionych ej atrybutw. 2. Przedstawienia drugiej grupy ukazuj Dobrego Pasterza bez zwierz-:.a na ramionach; stoi On lub siedzi, w rnych postawach, i pilnuje ego stada. 'Najczciej pojawiaj si przedstawienia Dobrego Pasterza w malarst-r katakumbowym (Wilpert wyszczeglni ich 144!), zajmujc zazwyczaj ejsce

centralne. Niekiedy w jednej komorze (cubiculum) mona wyr-- a cztery postaci Dobrego Pasterza. W pniejszym okresie pojawiaj na reliefach sarkofagw i pytach nagrobnych, a take zotych naczy-ch. Tertulian wspomina w II w. o naczyniu eucharystycznym tak ;nie ozdobionym. Wrd niewielu zachowanych rzeb Dobrego Pasza z owc na ramionach najpikniejsza i najlepiej zachowana jest ta, ra znajduje si obecnie w Muzeum Lateraskim. Motyw ten pojawia take na lampach, piercieniach z citymi kamieniami, medalionach, bach i ambonach oraz mozaikach. Niekiedy posta Boga-Pasterza r-;". opatrzona monogramem Chrystusa albo literami AQ, jeden raz v'ecione s z sob litery |A] - noitir\v dyioc (niepokalany pasterz"), jak :*rela Go napis nagrobny Abercjusza. 322 Postacie biblijne i personifikacje Na znanej mozaice znajdujcej si w mauzoleum Galii Pacydii (V w. Dobry Pasterz nie nosi opisanej wyej prostej szaty roboczej, lecz stosownie do epoki bizantyjskiej strj krlewski: zot tunik ozdobion ciemnoniebieskimi paskami (clavi), na ktr jest narzucony purpurowy paszcz, paliusz" w swej pierwotnej formie. Zamiast zakrzywionej ask. trzyma On w rku krzy z dugim drzewcem, a Jego gow otacza zou aureola. Rybak ludzi (zob. Ryba) Uczta bogosawionych Wrd freskw katakumbowych spotyka si niekiedy, i to w miejscach rzucajcych si w oczy, grupy symbolicznych postaci, ktre wedug star: ytnego zwyczaju le w pkolu (sigmafor) jak w czasie uczty. Niekiec mona te dostrzec wrd nich dwie suebne, ktrych imiona Agape i Irena" okrelaj je jako personifikacje mioci i pokoju. Podjto wie^ bada i powstao wiele tekstw majcych wyjani znaczenie tych sce: uczty. We wszystkich epokach i u wszystkich ludw uczta bya wyraze: wielkiej radoci ycia i dlatego te punktem centralnym ycia religijneg: ktre przecie jest yciem w najwyszym znaczeniu tego sowa. Staroy tni chtnie przedstawiali

wanie na grobach sceny uczty bdce syrr. blem ycia. Co wicej, przy grobach urzdzano prawdziwe uczty wespc: ze zmarymi, jak gdyby byli oni obecni pord yjcych. W Starym Testamencie uczta, mianowicie uczta poczona ze zoenie ofiary, jest wyrazem wsplnoty z Bogiem, zwaszcza tej, ktrej oczekiw; no wraz z nastaniem czasw mesjaskich. W chrzecijastwie pierw: tnym idea uczty zostaa za w najwyszym sensie uduchowiona i staa s: ide centraln. Ksigi Nowego Testamentu pojmuj nadchodzce krles: wo Boe jako uczt: Wielu przyjdzie ze Wschodu i Zachodu - powia Pan - i zasid do stou z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem w krlestw: niebieskim" (Mt 8,11). Wci od nowa pojawia si ten obraz w przypowie-ciach ewangelicznych: Pewien czowiek wyprawi wielk uczt i zapro: wielu" (k 14,16 nn.; por. Mt 22,1-14). Pan zaprosi swoje sugi, ktryc zastanie czuwajcych, gdy przybdzie na uczt, i bdzie im usugiw. (k 12,37). Podczas ostatniej uczty przed swoj mk Zbawiciel przyobie ca, e w nadchodzcym krlestwie Boym bdzie ucztowa ze swoin uczniami i pi ,z owocu winnego krzewu" (k 22,16-18). Dajc za r. pokarm swoje ciao i swoj krew nada tej uczcie znaczenie nadprzyr: dzone i nakaza swoim apostoom stale powtarza ten znak swojej wit-. wsplnoty, aby sta si on punktem centralnym kultu, realnym symbole: Jego obecnoci, zadatkiem przyszego krlestwa Boego, ktrego bliskos bya szczeglnie ywa dla chrzecijan Kocioa pierwotnego w czas: sprawowania uczty sakramentalnej (por. 1 Kor 11,26 i modlitw Didache Bogosawieni, ktrzy s wezwani na uczt Godw Baranka" - wo: w. Jan w Apokalipsie w obliczu dokonujcego si dopenienia dziej (19,9; por. 19,17). Czsto take mczennicy ogldali chwa przyszeg ycia pod obrazem uczty. Nowy Testament 323 .dii (V w.) .-cz stosowozdobion ourpurowy ionej laski :acza zota miejscach dug staro-.-. Niekiedy

.a Agape" - odjto wiele e tych scer a wyrazer religijnegc a. Staroy edce syn; :zty wespc ze zloenier. -' oczekiwa-vie pierwc-a i staa s: :ce krles ; - powia -: krlestw: przypowier-:i i zapro; iiugi, ktryc. im usugiw:. .ciel przyobk a ze swoir Dajc za r. r nadprzyr .ojej wi". :i symbole ego bliskc 40 w czas . \v Didach-: .-anka" - we -,:enia dzieje ii przysze -r I Jeli idea ta do tego stopnia zajmowaa myl pierwszych chrzecijan, musiaa ona znale te wyraz w sztuce. Naley wic z gry przyj, e uczta oznacza szczliwo krlestwa Boego, ktre jednak ju objawio si w Chrystusie. Wprawdzie wci oczekiwano jego dopenienia, ale ju si zaczo. Obrazy te zapowiadaj wic co, co ma w peni ukaza si dopiero w przyszoci, jednak ju teraz mona odczu jego smak. Uczta r. pena jest radoci i ycia, dlatego tak radosny charakter wszystkich jej /orazw. Swoje tajemnicze i antycypujce urzeczywistnienie znajduje -czta Chrystusowa w Eucharystii. W tym sensie obrazy przedstawiajce uczt mona interpretowa take eucharystycznie, przy czym w przedstawieniach jej na nagrobkach moga odgrywa pewn rol te idea .pokarmu niemiertelnoci". Uproszczonymi kompozycjami scen uczty s trjng z ryb i chlebem albo przedstawienie pojedynczej postaci zaywajcej refrigerium, jak a przykad przedstawienie Wincencji w kociele w. Piotra i Marcela: lec, podnosi ona praw rk puchar, natomiast lew obej-uje dzban; na cianie wejciowej s przedstawione dwie suce dzbanem i pucharem. Jest to nieomal dionizyjski wyraz uszczliwianego pokrzepienia, majcego jednak tutaj charakter cakowicie nad-zyrodzony. Niezalenie od tego, czy chodzi o uczt jednostki, czy grupy osb, wsze jej tem jest idea wiecznego pokrzepienia (dvandvmg), ktrego :ycza Chrystus i w ktrym On sam jest pokarmem wiecznego ycia, .datek tego ycia zosta dany ju na ziemi, kiedy wierzcy bd nim darowani w caej peni.

Panny mdre Obraz panien mdrych wystpuje w dawniejszej sztuce rzadko, czej spotykamy si z nim w redniowieczu. Sam Pan opowiadanie o dzieciu pannach zawar w przypowieci, a wic nie przytoczy go jako . arzenia historycznego, lecz nada mu znaczenie eschatologiczne. Dla_-o przypowie ta od najwczeniejszych czasw staa si symbolem ruzji: Chrystus jest Oblubiecem, panny, w swej symbolicznej caoci Dblubienic. Chrzecijanie wic widzieli w nich samych siebie i dlateobraz panien gupich mg pozostawa na dalszym planie. Ojcowie -: cioa i dawniejsze liturgie posugiwali si bardzo czsto tym obra: vti, przede wszystkim za odnajdyway siebie w tej przypowieci dziece powicone Bogu. Przytacza si j te czsto w tekstach Consec::onis Virginum i w tekstach Mszy wsplnej o dziewicach czy uywa:h w modlitwie brewiarzowej w Commune Virginum. W katakumbach rnskich przypowie t przedstawia si dwukrotnie. Jeden z tych skw pochodzi z pierwszej poowy IV w. i znajduje si w Coemeterium ::us przy via Nomentana, drugi, nieco modszy, w katakumbach Sw. riaki, za S. Lorenzo na Agro Verano. Lampy na tych obydwu, bardzo . zatartych freskach maj ksztat pochodni. wiec si te, ktre nale mdrych panien, lampy za panien gupich s zgaszone i powyacane - obraz Boskiego wiata ycia, ktre zgaso w ich duszach. Na fasadzie bazyliki S. Maria in Trastevere w Rzymie sztuka mozai4K>wa XII w. stworzya w polu tympanonu pikn kompozycj mdrych ianien, ktre zbliaj si do Madonny z Dziecitkiem, zasiadajcej na

324 Postacie biblijne i personifikacje tronie umieszczonym w miejscu centralnym. Ich lampy maj kszta*'. waz. Szczeglnie czsto przedstawia si t przypowie na portalach kated: redniowiecznych w Niemczech i Francji, niekiedy cznie z personifikacj Ecclesii (por. Ecclesia i Synagoga). Od XIII w. postacie panier przybieraj nadnaturaln wielko, jak np. na murach strasburskie katedry. W XVI i XVII w. przedstawienia przypowieci o panna. mdrych i gupich zanikaj w sztuce kocielnej, pojawiaj si jedr._ jeszcze na miedziorytach i drzeworytach. Przypowie ta zainspirowaa, i to w oryginalny sposb, autorw miniatur rkopimienniczych. Symbole Ewangelistw (cztery istoty jjce) Pocztkw czterech istot yjcych, o ktrych mowa w wizji Ezechu' (1,1-14) i w apokaliptycznym widzeniu w. Jana (Ap 4,6-8) - obydwie wizje legy u podstaw symboli czterech Ewangelistw - naley szuk tysice lat przed Chrystusem, w obrazie wiata staroytnych Babilc czykw. Wyobraali oni sobie niebiesk drog, po ktrej wdruj plane ty, jako ld stay, podobny do grobli otaczajcej ocean niebieski i zamie szkany przez wielkich bogw. W t drog wmontowany jest zodiak ktrego najwaniejszymi punktami s cztery strony wiata, mianow konstelacja Byka, Lwa, Ora i Czowieka (Wodnika)u; Ora wybr. w miejsce Skorpiona, ktry ma znaczenie negatywne. Te konstek gwiazd uwaa si za potne istoty boskie, strzegce czterech gwn;. stron wiata i zarazem odpowiadajce pooeniu soca w danym okre-i czterem porom roku; Byk odpowiada wionie, Lew - latu, Orz* - jesieni, Czowiek - zimie. Konstelacje otrzymay okrelone imiona i znaczenia dlatego, e stare-ytni upatrywali w zwierztach i zjawiskach natury manifestacje bs" i wierzyli, i w tych dobrze znanych symbolach mog oglda je ta na firmamencie niebieskim. Manifestacje boskich si w naturze prz stawiaa sztuka asyryjsko-babiloska pod postaci bykw i lww o ci rech skrzydach i z ludzk twarz albo czowieka z gow ora i sze: ma skrzydami. Te hybrydy wyobraay, kada w swoistej hipostaz idealny zbir cech, ktre w rzeczywistoci naley przypisa rr. podmiotom.

Ezechiel w czasie, gdy oglda chwa Boga, znajdowa si zape w niewoli babiloskiej. Porodku blasku byo co, co byo podobne czterech istot yjcych. Oto ich wygld: miay one posta czowieka, ka: z nich miaa po cztery twarze i po cztery skrzyda (...) Oblicza ich m: taki wygld: kada z czterech istot miaa z prawej strony oblicze czo ka i oblicze lwa, z lewej za strony kada z czterech miaa oblicze v. i oblicze ora" (Ez 1,5.6.10). Jak zawsze w swoich objawieniach, tak i razem posuy si Pan obrazami dobrze znanymi zarwno prorokowi. i tym, do ktrych zosta on posany. Izraelitom, pozostajcym ju kilka w niewoli, nie byy obce te hybrydy, ktrych ogromnych rozmia wizerunki mogli podziwia na cianach wity i paacw Babilonu, _ 11 Asyryjscy bogowie astralni czterech stron wiata to Marduk (skrzydlaty byt Nebo (czowiek), Nergal (skrzydlaty lew), Nimurta (orze). Nowy Testament 325 j ksztat :h katedr sonifika-cie panien isburskiej pannach si jednak .autorw mi: Ezechiela 3bydwie te ey szuka a Babilo-ruj plane-ki i zamie-t zodiak", mianowicie :a wybrane konstelacje -:h gwny er i-.ym okresu .atu, Orze; , e staro-acje bstv. ; je take rze przed-. w o czte-jria i szecio-hipostazie a rnyn si zapewr.-: podobne c *ir*ieka, kaci: xza ich miai; ze czowie oblicze woi.. :h, tak i tyn rokowi, ja-. ju kilka la*. rozmiarw bilonu, gc.. zydlaty byk Ezechiel opowiedzia im swoje widzenia, posugujc si podobnymi obrazami. Poza tym ydzi znali od dawien dawna symbolik zwierzt. Spotykamy si z ni bardzo czsto w proroctwach (np. Dn 7 i 8) i w Ksidze Hioba. Jedynie przedstawianie Jahwe w tego rodzaju postaciach i od-awanie im czci byo jak najsurowiej zakazane (por. Wj 20,4 nn.). Te cztery istoty yjce cz w sobie symbole najwyszych si natury ycia. Kade z trzech zwierzt ucielenia

szczeglny typ siy fizycznej: lwie jest ona potna, ognista i nieujarzmiona, w wole - odporna wytrwaa, w orle wyraa si zwaszcza w ostroci wzroku, a take wysokoci i szybkoci lotu. Czowiek za, jako istota obdarzona dusz, eszy si siami wyszej inteligencji i mocnej, rozwanej woli. W prorockiej wizji znaczenie jednak tych postaci zostaje istotowo po-erzone. Chodzi nie tylko o siy natury, ktre byy ubstwiane przez .rody pogaskie, lecz take o cherubw, ktrymi Bg posuguje si jako ykonawcami swojej wadzy. Ich posta odpowiada duchowi czasu i ro-wiska, a manifestuje waciwoci Jahwe w sposb, ktry wywiera najmniejsze wraenie na ludziach staroytnego Wschodu. Oblicze ludzkie obraa najwysze poznanie i wol Boga, w - Jego wszechmocn si, v - Jego potg, a orze z bystrym wzrokiem - Jego wszechwiedz, rkro Ezechiel dostpuje tajemniczego widzenia chway Paskiej, zawsze -pomin si o wizji ogldanej nad rzek Kebar" (por. 3,23; 10,15; 43,3). W gwnych rysach odpowiada ona wizji, o ktrej mowa w Apokalipsie, : rnic, e w Apokalipsie nie kada z istot yjcych skupia w sobie szystkie cztery symbole, lecz kada z nich reprezentuje tylko jeden rnbol (por. Ap 4), a nadto kada z nich ma sze skrzyde, natomiast wizji Ezechiela cztery. Istoty te stoj w bezporedniej bliskoci tronu ego. Ale oto, jak czytamy w Apokalipsie, pojawia si w postaci Baran-. Syn Boy, ktry sta si czowiekiem. Cztery istoty yjce i dwudziestu .erech Starcw padaj za przed Nim na kolana i oddaj mu cze :hwa; zwyciski Baranek staje si orodkiem wspaniaej liturgii nie-eskiej, ktra ukazuje si oczom proroka. I tak cztery tajemnicze znaki zbogaciy swe starotestamentowe znaczenie o nowy aspekt; stay si . mbolami Chrystusa, a zarazem czterech Ewangelii oraz ich autorw, . w II w. w. Ireneusz czy obydwie symboliczne interpretacje istot jcych oraz wizj Ezechiela z widzeniem w. Jana. Przypisywanie tych -t erech symboli czterem Ewangelistom i uzasadnienie tego zwizku z nie przedstawia si w pismach Ojcw Kocioa. Najczciej powtarza w nich w, w ktrym upatruje si atrybut w. ukasza oraz symbol :~:ary i kapastwa. O chrystologicznym wymiarze symboliki obydwu :zji w. Ireneusz pisze nastpujco: ..Jakie wic byo dzieo zbawienia Syna Boego, taka sama bya forma ;. mboliczna) zwierzt; jaka forma zwierzt, taki i charakter Ewangelii. \:!eroksztatne za zwierzta - czteroksztatna i Ewangelia, i cztero-

 ztatne dzieo Chrystusa (...) Zwierz pierwsze - powiada - podobne do a, charakteryzujce jego skuteczn suwerenno i krlewsko. Drugie : . podobne do cielca, co wskazuje na godno ofiarnika i kapana, "-zecie zwierz, majce oblicze jakby czowieka, co jasno opisuje Jego . --zyjcie jako czowieka. A czwarte podobne do ora latajcego, co ozna-tzy spywajc na Koci ask Ducha" 12. 4 12 Adversus haereses III 11, 8, w: Bober, Antologia patrystyczna, s. 44, 45. 326 Postacie biblijne i personifikacje Wyliczanie wszystkich rnic w odnoszeniu czterech symboli do tajemnic Chrystusa i do Ewangelii zaprowadzioby nas zbyt daleko. Z podziaem symboli Ewangelistw, ktry dzi jeszcze jest znany, spotykam;. si najpierw u w. Hieronima. Pewien wiersz w ewangeliarzu pochodz cym z XIV w. ujmuje go zwile tak: Quatuor haec Dominum signant animalia Christum: Est homo nascendo, vitulusque sacer moriendo Et leo surgendo, coelos aquilaque petendo. Nec minus hos scribas, animalia ipsa figurant." Te cztery zwierzta s symbolami Chrystusa: Jest czowiekiem, bo si urodzi, woem, bo umar zoony w ofierze; lwem, bo powsta, a orem, bo wznis si do nieba. Dostatecznie tak opiszesz to, co zwierzta te wyobraaj." Odkd Koci, po zwycistwie Konstantyna, cieszy si penym pokc-jem, pouczenie o symbolach Ewangelistw naleao do liturgicznego prz;. gotowania katechumenw, ktre w niektrych miejscowociach obow^ zywao do XIII w. W rod po Czwartej Niedzieli Wielkiego Posi_ Laetare, odbywao si podczas Mszy w. wielkie skrutinium, czyli badar..* katechumenw in aperitione aurium"13. Po uroczystym Graduale drugiego czytania, diakon

piewa pocztek kadej z Ewangelii, a nastpr.:* biskup dokadnie objania przypisywany jej symbol. Mateuszowi przy; sywano symbol czowieka, poniewa rozpoczyna on swoj Ewangeli : obszernego opisu narodzenia naszego Zbawiciela i dokadnej Jego ger.-. alogii: Rodowd Jezusa Chrystusa". Symbolem Ewangelisty Marka jest lew, gdy zaczyna on swoj relac od opisu pobytu w. Jana Chrzciciela na pustyni. Powiada mianowic:-Gos woajcego na pustyni: Przygotujcie drog Panu." Symbolem w. ukasza jest w, gdy podobnie jak w, tak i na-Zbawiciel Jezus Chrystus zosta zabity na ofiar. Autor rozpoczyna swe Ewangeli opowiadaniem o Janie Chrzcicielu, podarowanym rodzice: Zachariaszowi i Elbiecie, w pnej staroci. Bardzo susznie przypisy w. no w. ukaszowi symbol wou; oba rogi bowiem oznaczaj Stary i No-. Testament, a kopyta cztery Ewangelie." Jan podobny jest do ora, ktry wysoko wznosi si w gr. Powiada bowiem: Na pocztku byo Sowo, a Sowo byo u Boga i Bogiem b; Sowo. Ono byo na pocztku u Boga. O Jezusie za mwi Dav. Odnawia si modo twoja jak ora (Ps 103,5). To znaczy: sia rr. dziecza naszego Pana Jezusa Chrystusa, ktry powsta z martwy i wstpi do nieba."14 Ten przydzia symboli poszczeglnym Ewangelistom zachowa si w u staci nie zmienionej od czasw Grzegorza Wielkiego. 13 Odbywaa si rwnie cz obrzdw wstpnych Chrztu w. Katechur nom podawano do skosztowania sl, znaczono ich znakiem krzya witego, prawiano nad nimi egzorcyzmy, a nastpnie przekazywano im pocztki 4 Ew gelii, Wyznanie wiary i Modlitw Pask. Obrzd ten nazywano otwarciem us: (Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. bendyktyni z Opac: Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, s. 244). 14 Schuster, Uber sacramentorum, 1929, t. 3, s. 138 n. Personifikacje 327 .i do tajem-

eko. Z pospotykamy . pochodzm: (penym poko-" :znego przy-::ach obowi-dego Postu yli badanie ale drugie-a nastpnie 5zow\ przyp.-Ewangeli oc -ej Jego genei jc swoj relac)t \ mianowic:[wo, tak i na-. Dczyna swe rym rodzicon .-ue przypisy wa .....4 Stary i No\^. Powiada or. . 3ogiem bye .wi Dawid r-y: sia mo-z martwych va\s\ w co $w. Katechurr.^ f Opactw i witego, c I pocztki 4 Ewa -:-warciem usz / jctyni z

W sztuce chrzecijaskiej od koca IV w. Chrystusa Krla chway, albo ;ego symbol, Baranka, otaczaj tajemnicze postacie: czowiek, lew, w, srze. Najpierw spotykamy si z ich przedstawieniami na mozaice ap-sydalnej w kociele Sw. Pudencjany w Rzymie, w grnej czci mozaiki, po prawej i lewej stronie krzya ozdobionego gemmami. W innych rzymskich bazylikach umieszcza si je na uku tczowym. Na redniowiecznych przedstawieniach Majestatu Pana te cztery symbole pojawiaj fi bardzo czsto i zawsze tworz najblisze otoczenie Chrystusa. Zdobi .ake zewntrzne mury katedr i stanowi wielekro element w malarstwie ksikowym. Czsto te znajdujemy przedstawienia tych czterech .ostaci na kocach belek krzyy, na pulpitach, ambonach, oprawach csig itp.; w ogle nadaj si do ozdabiania wikszoci przedmiotw ;ztuki liturgicznej. Ich kolejno czy ukad nie zawsze s jednakowe. Przyjty dzisiaj, chocia nie wycznie, ukad przedstawi by mona -astpujco: w ukadzie linearnym - w, lew, orze, czowiek (ze skrzyd* ukadzie w formie kwadratu: czowiek orze lew w

w ukadzie w formie krzya: orze w czowiek Artyci pniejszego okresu, po czci ju w redniowieczu, przed-:;\viali wszystkich czterech Ewangelistw jako ludzi, najczciej z od-wiadjcym im symbolem umieszczonym obok nich albo nad nimi. Ju epoce przedkonstantyskiej s znane pojedyncze przedstawienia tego izaju, jednak bez atrybutw. 7hcc idei jednoci czterech Ewangelii da zwiz form wyrazu, _ano po tetramorf (rerpajuopcpog, czteropostaciowy) z wizji Ezechiela, dajc jednej uskrzydlonej postaci czowieka otoczone aureol gowy ;zystkich czterech istot yjcych. Takie tetramorfy znajdujemy na przy- ad na kolumnach tabernakulum w bazylice w. Marka w Wenecji, katedrze w Monreale oraz w malarstwie ksikowym. W Lidii odkryto blok marmuru z nastpujcym tekstem, odnoszcym s: do Chrystusa: 'Qg av&pa>noc enadev w Mwv kviKr\aev cg dem enerdcr&T] coc [lazoc er v$ri. Jak czowiek cierpia, jak lew zwyciy, jak orze wzlecia, jak w zosta zabity na ofiar". 3. Personifikacje Fantazja poetycka od najdawniejszych czasw skaniaa si do per-ifikowania nie tylko istot duchowych, ale rwnie zjawisk wiata usmicznego (por. rozdzia trzeci) oraz poj abstrakcyjnych i etycznych. lew

~-.rzecijascy pisarze i artyci przejli te symboliczne postacie ze staro::noci. Jednak personifikacje przedmiotw natury, ktre w pogaskiej roytnoci uwaano za bogw drugiej kategorii, odgrywaj ju tylko f 328 Postacie biblijne i personifikacje

podrzdn rol, na przykad Coelus z rozwianym velum jako podnek Chrystusa albo bg rda u rde symbolicznego strumienia chrztu. Personifikacje nauk, sztuk wyzwolonych, etapw ycia ludzkiego itp wykorzystywano w takiej mierze, w jakiej peniy pewne funkcje religijne, w redniowieczu rwnie jako motywy przy ilustrowaniu ksig i ozdabianiu zewntrznych murw kocielnych. Z tej racji jednak, e wspczesna sztuka kocielna ju po nie nie siga, moemy je pomin i pokrtce omwi tylko personifikacje o charakterze czysto religijnym. Personifikacje dobrych i zych duchw Anioy, jako czyste duchy, nie maj ciaa. Gdy jednak ukazuj si-. ludziom, o czym wielokrotnie mwi Pismo wite, oglda si je w posta ludzkiej, bd to dziki temu, e Bg w ten wanie sposb dziaa na zmysy ludzkie, bd to dziki temu, e duchy niebieskie przejciow--przyjmuj ciao czy pozorne ciao, ktre staje si spostrzegalnym obrazer ich duchowej natury. Biblia, mwic o cherubinach i serafinach, zawsz-przedstawia je jako istoty uskrzydlone, aby zaznaczy nadprzyrodzor. charakter i szybko posacw Boych (por. Ptaki)15. W pierwszych wiekach chrzecijastwa przedstawiano anioy zawsz--bez skrzyde, ale niekiedy wyraano ich duchow natur, nadajc ic. obliczom kolor ognistej czerwieni (por. Barwy), jak np. w Rzymie, r. mozaikach w bazylice S. Maria Maggiore. Od koca IV w. skrzyda s trwaym znakiem aniow, a take symbolu w. Mateusza. charakterystyczny postaci

Z postaciami aniow nie naley myli schrystianizowanej personifik zwycistwa (Victoria czy Nike, niegdy bogini zwycistwa), ktr rwnie zdobi skrzyda (por. Nike). Z biegiem czasu przedstawienia aniow ulegay rnym zmianom: o cile hieratycznych na mozaikach bizantyskich i aniow przedstawianyc bez jakichkolwiek znakw charakterystycznych na starochrzecijaskich sa: kofagach do uskrzydlonych gw dziecicych i dziewczcych postaci w cz. sach pniejszych oraz schematycznych przedstawie naszych czasw. Upadych aniow przedstawia si take jako uskrzydlonych, jednak _-to skrzyda nietoperzy, ktre ka w nich widzie przejmujce gro. duchy ciemnoci. Rogi wyobraaj straszliw si i zo szatana, ktryr rani i zabija dusze, pazury za - pochwycenie, zatrzymanie i rozdzierani-, upu, ogon zwierzc namitno. Oranci Oranci (od orare - modli si) byli ulubionym motywem sztuki starochrzecijaskiej. S to postacie przyjmujce postaw modlitewn, podob15 Serafini dwoma skrzydami zakrywaj swoje oblicze, poniewa penia Bozv go wiata jest tak wielka, e oczy stworze olepyby od niej (...) Dwoma skrzy ami zakrywaj swoje nogi, gdy nikt nigdy nie moe dotrze do Boga (...) A jedna stworzenie, czy to czowiek, czy anio, z nieprzepart si przycigania, wyrywa s do Boga, jedynego bieguna spokoju. Dlatego te dwa ich skrzyda s rozpostar. jak gdyby ustawicznie wzlatyway do Boga. Bg jest mysterium tremendum, prz<: ktrym stworzenie dry i ukrywa si, lecz jest On take mysterium fascinosu-ktre z ywioow moc pociga je ku sobie" (C. Schedl, Geshichte des Ah<~ Testaments, t. 1-5, Innsbruck 1956-64, t. 3, s. 198). Personifikacje 329 podnek chrztu, zkiego itp. je religijne. i ozdabia-spczesna i pokrtce kazuj sit .- w posta

dziaa n: rzejciow n obrazen :h, zawsz; zyrodzor.; oy zawsze adajc ic Rzymie, n .-ry styczny:: personifikac , **.r rwnie. zmianom: o -aedstawianyc TCijaskich sa: oostaci w czi. - czasw. -ch, jednak s -.imjce gro jtana, ktryr: . rozdzierar..sztuki star ewn, podo penia Boz voma skrzy Ajedn wyrywa 5 rozpostar ndum, prz-fascinosu fite des Ah n do tej, ktr zgodnie z przepisami rubrycystycznymi przyjmuje jeszcze zisiaj kapan podczas niektrych czci Mszy w. Stoj oni z rozpostar mi ramionami, ku grze zwrconymi domi i oczyma wzniesionymi niebo. Ta postawa modlitewna bya nieomal powszechna w staroytno_i. Poganie wycigali swe rce, zalenie od tego, czy wzywali bogw :eba, morza czy podziemia, w kierunku, w ktrym wyobraali sobie, i znajduje si siedziba danego bstwa. Chcieli je niejako dotkn, nawiza z nim kontakt. Rwnie Izraelici modlili si z podniesionymi rkami (por. Ps 63,5). Gdy oostoowie i ich uczniowie zaczli gosi Chrystusa Grekom i Rzymia3m, ktrym ta postawa modlitewna rwnie nie bya obca, nie po-

zebowano wprowadza w tym wzgldzie adnych zmian czy nowoci. arzecijanie jedynie wznosili rce bardziej umiarkowanie, nie tak gwawnie, jak to czsto czynili poganie, co ganili niektrzy nauczyciele .kocioa. Postacie orantw pojawiaj si ju bardzo wczenie w sztuce katakumowej. Niezliczone razy spotyka si je na freskach ciennych, kamieniach agrobnych i sarkofagach. Wszystkie nosz szaty modne w wczesnych :asach: przepasan tunik (najpierw bez rkaww, pniej z rkawami), zdobion dwoma biegncymi rwnolegle od ramion a do brzegu tuniki irpurowymi pasami (clavi), ktre rwnie zdobi nieco pniejsz nie zepasan dalmatyk z szerokimi rkawami. Orantki nosz na gowie elon, duszy lub krtszy, zakrywajcy gow i cz postaci, zgodnie przepisami kocielnymi (por. 1 Kor 11) nakazujcymi, eby kobiety dczas modlitwy nakryway gow. Bardzo czsto przedstawia si orantw w poczeniu z innymi sym-lami, np. gobiami z gazk oliwn (znak pokoju), motywami rolin-mi i pawiami (raj), owieczkami (trzoda wybranych), monogramem .rystusa albo Dobrym Pasterzem. Znaki te wyraaj obrazowo to samo, napisy na kamieniach nagrobnych, ktre yczyy zmarym pokoju ix), niebieskiej ochody (refrigerium) czy ycia w Chrystusie albo te iwiy, e ju osignli oni te dobra. Znajdujce si czsto obok nich .czynie (scrinium) ze zwojami wyraa myl, e s chrzecijanami dobrze uczonymi w wierze. W ten sposb nakrelilimy kontekst waciwego rozumienia przediwie orantw. Interpretacja wycznie sepulkralna nie jest ju do rzymania, odkd w 1932 r. w Dura Europos nad Eufratem odkryto dziemn wityni chrzecijask, w ktrej, chocia nie ma grobw, to

inak znajdujemy przedstawienia orantw podobne do tych, ktre spo^amy w katakumbach. Szeroka wszake definicja, okrelajca orantw -co idealne obrazy zbawionych dusz stojcych przed obliczem Boga czy, dug Casela, jako przedstawienie chrzecijaskiego zjednoczenia z Bo:m i zbawienia chrzecijaskiego, ktre ma swe rdo w tajemnicy njstusa", obejmuje wszystkie interpretacyjne prby badaczy staroytci. Rozumienie tych symbolicznych postaci jako wyrazu uwielbienia, doci, wstawiennictwa, chway i dzikczynienia", odnoszenie ich do czennikw i zmarych, zwaszcza za idea Ecclesia orans (Kocioa -.odlcego si) - wszystko to mieci si w krgu mylowym, ktry krel crzedstawienia orantw. Pierwsi chrzecijanie przedstawiali przecie iv,oich zmarych nie w innej postawie jak tej, ktr yjcy przyjmowali w czasie modlitwy i dawali w niej wyraz swemu duchowemu nastawieniu. 330 Postacie biblijne i personifikacje Szczeglnie wyranie zaznacza si to w literaturze Kocioa pierwotnego Gwne jej myli mona w skrcie uj nastpujco: Modlitwa w postawie stojcej przystoi czowiekowi ochrzczonemu, bc zmartwychwsta on z Chrystusem; postawa ta jest wyrazem gbokiej czc dla najwyszego Pana i gotowoci do wdrwki. Rozpostarte ramion; przypominaj znak ukrzyowanego Zbawiciela. Rce wzniesione wyraaj: wyzwolenie z ziemskich wizw, oczekiwanie na Boga, ktry pocign czowieka do siebie, denie do Niego, pragnienie pochwycenia najwyszego dobra, gotowo zoenia siebie w ofierze, otwarcie si na przyj:-aski. Pojawiajce si w katakumbach przedstawienia typw starotestamei. towych, np. Noego, trzech modziecw w piecu ognistym, jako orantv. w niczym nie zmieniaj symbolicznej wymowy tych postaci. Poredn: przecie take te typy

s niejednokrotnie symbolami chrzecijan uratowc. nych dla wiecznego zbawienia od przeladowa i mierci. Chtnie przedstawiano rwnie Najwitsz Dziewic i Matk Bog. Maryj, jako orantk - najcilej zjednoczony z Bogiem wzr wszystkie modlcych si. Ecclesia i Synagoga Sowo ecclesia {eKKkrjaia, dosownie - wywoana) oznacza pierwo' zarwno Koci Starego, jak i Nowego Przymierza. W zasadzie stano przecie jedno, gdy Chrystus i Jego Koci wywodz si z Izrae. i w Starym Testamencie zostali typicznie zapowiedziani. Dopiero mie: i zmartwychwstanie Zbawiciela stay si powodem podziau na tyc: ktrzy w Niego uwierzyli, i na Synagog, ktra nie chciaa uzna Go . Mesjasza. Z tej racji, e Koci nowotestamentowy po wikszej czci zos powoany z pogastwa, wiara w Chrystusa tkwi za korzeniami w mozL mie i czerpie swoj nauk z ksig obu Testamentw, w sowie i obre rozrnia si: Ecclesia ex gentibus (Koci pogan) i Ecclesia ex circ cisione (Koci obrzezanych), co wyraaj take dwie symboliczne stacie przedstawione na mozaice pochodzcej z V w., a znajdujcej si tylnej cianie rzymskiego kocioa w. Sabiny (Awentyn), po obu stron znanych drewnianych drzwi. Oprcz frdzli na paszczu, ktrym ok: jest Ecclesia ex circumcisione, nie dostrzega si midzy nimi adrr. rnic. Dopiero kompozycje powstae w redniowieczu charakteryz;:_ wyrane przeciwiestwo Ecclesii i Synagogi. Wrd rnych symboli, ktre przedstawiaj, nawizujc do tekstv biblijnych, Koci, jego personifikacja pod kobiec postaci odpowia najbardziej jego istocie jako Oblubienicy (por. Pnp), Matki Mistyczne.; Ciaa Chrystusa i Pani narodw, a take starotestamentowym typc: niewiast, ktry odnosi si do niego (por. Ga 4,26 n.; Ef 5,23.31.32). V. wszystkich przypadkach ukazuje si on jako Domina Mater Ecclesia. Ju orantw przedstawianych w sztuce katakumbowej, ktrych ri interpretowano (por. Oranci), mona by uzna za obrazy Ecclesiae o tis, co nie sprzeciwia si bynajmniej zazwyczaj przypisywanemu im ; czeniu - a mianowicie, e przedstawiaj dusze zmarych - lecz tylk poszerza. Symbolika ich

jest wspczesna z literackim przedstawie: Kocioa w Pasterzu Hermasa (wizje I-TV), chocia w tym wypadku ob: Personifikacje 331 rwotnego. nemu, bo okiej czci ramiona wyraaj pocign: :a najwyza przyjcie -otestamen:d orantw. Porednie :i uratowa\:dk Boga wszystkie: pierwotnie e stanowi: v z Izrael :ero mier :u na tyc": ma Go z . ^ci zost: -.: w mozai: :e i obraz: . ex circurr. ooliczne pc idcej si r. :bu stronac t:. rym okryi -.-...ni adnyc [er.arakteryzu do tekst ci odpowiac: Mistyczne.. t:wym typo: 'iI3.31.32). V. Ecclesia. c. jrych rn. Z:desiae ora I im zru - lecz tylko rredstawienie: %-ypadku obr.

I _st zupenie inny. Hermas, prosty chrzecijanin z poowy II w., oglda ; duchu wielki, janiejcy tron, na ktrym zasiada starsza Kobieta we . spaniaej szacie. W rkach trzyma ona ksig, z ktrej czyta jasnowidzowi : ktr mu wrcza, aby j przepisa. Hermas dowiaduje si od niezwykle piknego Modzieca, prawdopodobnie anioa, e owa Niewiasta to Koci. W pniejszych wizjach ta sama kobieca posta ukazuje si coraz modsza, : wreszcie pojawia si jako Dziewica spowita w welon, w biaej szacie strojna jak oblubienica, wychodzca z komnaty swojej, caa w bieli" 16. W pniejszych tekstach Ojcw Kocioa czsto powraca motyw Kocio-.i przedstawionego pod postaci kobiety i dajcego wyraz jego przeciwiestwa do Synagogi. W sztuce jednak ukazuje si to przeciwiestwo dopiero poczwszy od IX w., a mianowicie na pytach z koci soniowej . emalii pochodzcych z czasw karoliskich i ottoskich, w malarstwie rr.iniaturowym, ciennym i na szkle, a take w rzebie w ramach cykli ;tuowanych w portalach katedr gotyckich (Reims, Pary, Strasburg Fryburg). Obie postacie stoj naprzeciw siebie, najczciej pod krzyem wyjtkiem posgw). Po stronie prawej krzya stoi Ecclesia w kosztowej szacie, z koron na gowie. Trzyma ona lask, majc ksztat krzya Dzdobion chorgwi, oraz kielich, do ktrego spywa krew z rany boku Zbawiciela. Z lewej strony krzya stoi Synagoga, zazwyczaj i wracajca si od krzya, z zasonitymi oczyma i zaman wczni na ir.ak utraty swoich praw. W Hortus deliciarum Herrady z Landsbergu Ecclesia siedzi na zwierzciu, ktrego cztery gowy przedstawiaj symbole :erech Ewangelistw, za Synagoga dosiada osa. Jedynym w swoim rodzaju jest obraz w witrau paryskiej katedry : actwa St Denis (okoo 1140 r.); w centrum znajduje si posta Chryssa-Krla z symbolami siedmiu darw Ducha witego na piersiach _ rozpostartymi ramionami. Praw doni koronuje On Ecclesi, za v zdejmuje zason z twarzy Synagogi. Napis: To, co Mojesz zasoni, sania nauka Chrystusa" - wyjania sens tej kompozycji. Na jednej z miniatur w kodeksie Scivias (XII w.), przedstawiajcej wizj . Hildegardy z Bingen, Ecclesia wystpuje jako Krlowa i Oblubienica

zotej szacie. Stoi ona sama obok krzya i napenia kielich wit krwi, pywajc dwoma strumieniami z boku Pana. Zoty strumie przedua .-'.k krzya ku dolnej czci obrazu i rozlewa si nad darami eucharys cznymi, ktre s zoone na otarzu. Obok otarza stoi znw Ecclesia rkami uniesionymi w modlitewnym gecie. Dalsze istotne aspekty emnicy odkupienia s wczone do tej kompozycji w formie maych alnych obrazw i traktuj o pamitce (Unde et memores") Mszy w. ,-kst Scivias objania t scen nastpujco: .Kiedy za Jezus Chrystus, Syn Boy, zawis na drzewie swej mki, lubiony Mu w niezwykoci niebieskich tajemnic Koci otrzyma darze Jego purpurow krew. Sam o tym przypomina, gdy przystpujc otarza prosi wci o ten dar." 17 Godne uwagi s wprawdzie naiwne, ale oryginalne i gbokie w swej mowie gotyckie miniatury, przedstawiajce narodziny Kocioa z rany :6 Pasterz, wizja IV, 2, w: Pisma Ojcw Apostolskich. Z greckiego tumaczy, ta opatrzy wstpami i objanieniami ks. Arkadusz Lisiecki, Ksigarnia w. Woj-echa, Pozna 1924, s. 3112 (POK t. 1). ' Scivias, seu visiones lib. II, vis. 6; PL 197, 510. 332 Postacie biblijne i personifikacje w boku Ukrzyowanego, a zarazem, na tym samym obrazie, stworzenie Ewy z ebra Adama. Motyw ten, ktry czsto by przedmiotem rozwaa Ojcw Kocioa, ukazuje cudown harmoni midzy typem i antytypem. poniewa do istotnych cech teologii Kocioa pierwszego tysica lat naley upatrywanie w Kociele Matki yjcych*, w ktrej wypenia si to, co kiedy byo przeznaczone pierwszej matce yjcych, Ewie, i cc zaczo si w chwili nowego stworzenia ycia Boego w Maryi, ktra przez dziewicze narodzenie darowaa nam ywego Boga. Ew, Maryj. Koci - te trzy wielkoci oglda teologia

staroytna zawsze jakby - jei; tak mona powiedzie - w transparentnym obrazie, w ktrym si one nawzajem przenikaj" 18. Na frontonie niektrych kociow niemieckich za postaci Eccles:: postpuje pi panien mdrych, a za Synagog pi panien gupich Wszystkie dziesi reprezentuj Koci we wsplnocie wierzcych. Oc postpowania tych panien, to znaczy czonkw Kocioa walczcegc w czasach oczekiwania i prby, zale gody weselne w dniu, w ktryrr. przybdzie Boski Oblubieniec. Przedstawienie to jest napomnieniem wiernych do wiczenia si w czujnoci i dzieach cnoty. Cnoty i Wystpki Symbolicznymi postaciami Cnt i Wystpkw zajmowali si ju chrzecijascy pisarze II w. W Pasterzu Hermasa pewna liczba kobiet i dziewic jest zatrudniona przy tajemniczej budowie wiey. W trzeciej wizji" (rozdzia smy) i w dziewitej przypowieci" (rozdzia pitnasty) Hermai dowiaduje si, e te postacie oznaczaj cnoty, a ich przeciwiestwem sh, postacie uwodzicielskich kobiet w czarnych szatach - personifikacje grzechw i wystpkw. W IV w. hiszpaski poeta Prudencjusz w swojej Psychomachii19 w wietnych obrazach i w sposb wysoce dramatyczny przedstawia walk Cne; z Wystpkami, nadajc odpowiadajcym im postaciom wyraziste cechy. Wiele przedstawie Cnt i Wystpkw zachowanych w cyklach obrazowych, pochodzcych z romaskiego i wczesnogotyckiego okresu, wykazuje zaleno od Psychomachii Prudencjusza. Jednak przedstawienie walki jakby totalnej, wszystkich Cnt z wszystkimi Wystpkami, ktre, najbardziej interesujcym przykadem jest miniatura Herrady z Lands-bergu, okazao si mniej wdzicznym zadaniem ni przedstawienie walk. pojedynczej Cnoty z okrelonym Wystpkiem, przy czym lubowano sie w ukazywaniu chwili triumfu odzianej w pancerz Cnoty nad lecym u je. stp Wystpkiem. W okresie gotyku ten wojenny rys przedstawie schodzi na plan dalszy; zbroja zostaje odoona, a Cnotom dodaje si pokojowe atrybuty, ktre maj mocniej podkreli ich indywidualny charakter Starsze kompozycje, np. w mozaikowym cyklu znajdujcym si w bazylice w. Marka w Wenecji (XI w.), s jeszcze bardzo oszczdne w stosowani-symboli-atrybutw. Najczciej charakteryzuje si Cnoty, wraz z przeciwstawnymi im Wystpkami, tylko za pomoc odpowiedniej

postawy i stroju podajc nadto w napisie przysugujce im imi. W pniejszym okresu 18 H. Rahner, Mater Ecclesia. Lobpreis der Kirche aus dem ersten Jahrtauser. christlicher Literatur, Einsiedeln - Koln 1944, s. 14. 19 Psychomachia; PL 60, 19 nn. Personifikacje 333 stworzenie rozwaa ntytypem, ysica lat penia si lwie, i co ^ryi, ktra ,v, Maryj, ?>.kby - jeli .n si one Ecclesii gupich, icych. Od alczcego w ktrym mnieniem atrybuty, w postaci zwierzt czy przedmiotw, mno si i osigaj oszaamiajc, pen fantazji rnorodno. Mona wyrni jednak pewne atrybuty, ktre powtarzaj si najczciej. Dla gwnych cnt s to: wiara nadzieja mio mdro umiarkowanie odwaga

sprawiedliwo kielich i krzy (atwe do pomylenia z atrybutami Ecclesii) kotwica (ale dopiero w czasach pniejszych) serce (z pomieniem) w (por. Mt 10,16) mieszalnik albo klepsydra zbroja waga ju chrze-:iet i dziewic wizji" (roz-,ty) Hermas istwem s cje grzem 19 w wiet-aJk Cn: te cechy, dach obra-:esu, wyka-dstawienie mi, ktre; . z Lands-:enie walk: i .-oowano si --zcym u je; wie scho-ii pokojowe y charakter. . w bazylice stosowaniu z z przeciw-jwy i stroju, zym okresie Jahrtausend IX POSTACIE MITOLOGICZNE I HYBRYDY 1. Postacie mitologiczne Eros i Psyche U podstaw mitu o Erosie (Amor) i Psyche, ktrego tre zwile omwilimy w rozdziale o symbolice motyla, ley idea prby i oczyszczenia duszy oraz jej przyszego ponownego zjednoczenia z ukochanym. Dlatego mit ten wydawa si waciwy take chrzecijaskim pisarzom i artystom dla wyraenia mioci duszy do Chrystusa. Atrybutami Amora s strzaa, uk, koczan i pochodnia, ktrymi posuguje si, aby zrani i rozpali Psyche. Tym obrazem posuguje si Orygenes w swoim komentarzu do Pieni nad Pieniami, aby wyrazi mistyczne zjednoczenie z Bogiem. Jakie to pikne, jakie to zaszczytne, otrzyma ran od mioci! Jeden otrzyma pocisk [strza] mioci cielesnej, drugi zosta zraniony ziemsk dz; ty za

obna czonki swoje i podstaw si pod wybrany pocisk, pod pikny pocisk, bo Bg jest strzelcem. Posuchaj, co Pismo mwi o tym ocisku; co wicej, by si jeszcze bardziej zadziwi, suchaj, co mwi sam pocisk: Pooy mnie jak strza wybran i w koczanie swoim zachowa mnie. I powiedzia mi: To wielki zaszczyt dla ciebie zwa si sug moim. Zrozum, co mwi strzaa i w jaki sposb przez Boga zostaa vybrana. Jakie to szczcie zosta zranionym takim pociskiem!" 1 Malarstwo katakumbowe tylko sporadycznie sigao po ten motyw, natomiast czciej pojawia si w paskorzebie sarkofagowej, w ktrej postacie kochankw przedstawia si splecione we wzajemnym ucisku; poza koszem napenionym owocami brakuje w tym ujciu wszystkich nnych atrybutw. W ten sposb sztuka sepulkralna dawaa wyraz wiecznemu zjednoczeniu z Bogiem, ktre osign zmary. Helios-Wonica Ogniste rumaki i szybkie rydwany, czsto bardzo bogato przyozdobione, yy dum i radoci staroytnego wiata. Na nich wyruszano na wojny, a nich dumnie stawali wadcy i zwycizcy, na nich wreszcie odwani onice dawali dowd swej zrcznoci. Dlatego atwo zrozumie, e to, d lubiano tu, na ziemi, umiejscawiano rwnie w wiecie bogw, aby astpnie upatrywa w tym odbicie wydarze mitologicznych. Symbolika konia (por. Ko), a take cisy zwizek jego symboliki -5tralnej z symbolik neptusk ukazuj, e ju Sumerowie wyobraali 1 Homilie o Pieni nad Pieniami, hom. II 8, w: tene, Homilie o Pieni nad .eniami, Zachta do mczestwa. Przekad: Stanisaw Kalinkowski, wstp i opra-Dwanie: ks. Emil Stanula, ATK, Warszawa, s. 132 (PSP t. 24). 336 Postacie mitologiczne i hybrydy sobie ruch soca po niebie jako wdrwk po nim boga Szamasza zasiadajcego w rydwanie, a nadto, e fantazja pozwalaa Grekom i Rzymianom widzie w Heliosie i Selene wonicw. Musimy zwaa na to podwjne, astralne

i neptuskie, znaczenie: w igrzyskach przenikaj si przedstawienia siy wody i soca, ktra wywiera wpyw na wszystko, co ywe; w zalenoci od ujcia jeden albo drugi aspekt wysuwa si na plan pierwszy. Tego rodzaju igrzyska witeczne zawsze odbyway si z jakiej religijnej okazji. Uroczysty pochd z wizerunkami bogw wyrusza z Kapitolu i udawa si do cyrku. Na jego przodzie szed urzdnik, ktry organizowa igrzyska. On te ze swej loy, ktra znajdowaa si nad gwn bram, dawa znak do rozpoczcia igrzysk, rzucajc na bieni bia chust. Barwy rydwanw i wonicw symbolicznie wyobraay pory roku: zielona - wiosn i odradzajc si szat rolinn, czerwona - ar soca, niebieska - mgy jesienne, biaa - nieg. Take pozostae elementy igrzysk miay charakter symboliczny, zwaszcza siedem okre wok areny, gdy ta wita liczba oznaczaa doskonao". Zwycizca spotyka si z gorc owacj i otrzymywa od fundatora igrzysk gazk palmy. Nika - zwyciaj!" brzmia okrzyk, ktrym lud dopingowa wonic czy jedca albo pozdrawia i skada gratulacje po ukoczeniu zawodw. Za czasw cezarw, kiedy nieobyczajno Rzymian osigna sw szczyt, lud nie pamita ju jednak o pierwotnie religijnym charakterze tych igrzysk. Przeobraziy si w pene namitnoci szalestwa. Chcc wic wyuska z pniejszego chaosu waciw symbolik, musimy pomin te wynaturzenia i zwrci uwag tylko na to, co istotne. Czste przedstawienia scen igrzysk i zaprzgw konnych na sarkofagach i urnach z prochami dowodz, e powani, gboko mylcy ludzie, tac;. jak pitagorejscy orficy, rozumieli waciwy ich sens i potrafili wskaza n:. zwizek istniejcy midzy obrazem a jego oryginaem, tj. na prawo, ktrt panuje nad wszelkim yciem ziemskim i ludzkim: bez mierci nie m;. odrodzenia, bez zniszczenia nie ma odnowy, dopenienie si ludzkie egzystencji staje si pocztkiem nowego ycia. Symbolem tego kolisteg: ruchu jest siedem okre rydwanw wok areny; z najwiksz szybkc-ci d do mety, aby powrci do punktu wyjcia i natychmiast na nowe przemierza t sam przestrze, tak jak linia okrgu, ktra dopenia sic osignwszy swj pocztek. Zmary, na ktrego grobie znajdowao sk takie przedstawienie, wyobraa wic kogo, kto ukoczy sidme okrenie, wypeni swoje zadanie i dotar do nowego istnienia w krlestwie wiatoci. W ten sposb sama mier staje si zwycistwem, ktre bud pen ufnoci pewno osignicia niemiertelnoci2.

Kaznodzieje i pisarze pierwszych wiekw chrzecijaskich pouczaj-neofitw, nawizuj do poj znanych swoim suchaczom. Obraz wonic;. odnosz prawie zawsze do Chrystusa, przedstawiajc w zwizku z pewnymi witami roku kocielnego czy tekstami Pisma witego Boskieg Zwycizc jako wadc wszechwiata, jako prawdziwego Boga-Soce jako Wonic czowiekazaprzgu podajcego do wiecznej chway. Oto po trzech dniach [kiedy Chrystus lea w grobie] wstaje dzie: janiejszy ni zwykle i soce odzyskuje blask dawnego wiata. Wszech mogcy Bg Chrystus jest uczczony janiejszymi promieniami soc; 2 Por. Bachofen, Yersuch iiber Grdbersymbolik der Alten, Basel 1825. Postacie mitologiczne 337 Szamasza jm i Rzy-za na to likaj si zystko, co . na plan si z ja-wyrusza lik, ktry t si nad .-.a bieni y obraay czerwona pozostae iem okr-.". Z wyciera igrzysk ud dopin-r po ukona swj arakterze va. Chcc :my pomi.....:ie. Czste . sarkofagach ludzie, tacy ..: wskaza na > prawo, ktre -jerci nie ma - si ludzkie; ro kolistego z szybko-:-_*ast na nowe i dopenia si rtajdowao si dme okre-i w krlestwie ktre bud: .-. pouczajc -oraz wonicy rzku z pew-*go Boskieg 3oga-Soce j chway. | wstaje dzie: ata. Wszech uami soce Raduje si zbawcze Bstwo, a za Jego triumfalnym rydwanem poda rzesza sprawiedliwych i witych."3 Od kraca nieba wyjcie Jego (Ps 18,7), a wyszed On do nas; a obieg Jego a do kraca niebios, gdy wraca do Ojca. Z tego przykadu prorockiego tekstu dowiadujemy si, e Helios jest Chrystusem wznoszcym si do nieba; zapowiedzia Go wczeniej Eliasz, kiedy przemierza przestworza."4

On jest tym, ktrego aureol tworzy dwanacie promieni, to jest dwunas-:u apostow, tym, ktrego obwo wok ziemi nie cztery nieme zwierzta [rumaki soneczne], lecz cztery Ewangelie, ktre gosz zbawcz nauk."5 Z innego punktu widzenia, ktry czciej pojawia si w pismach Ojcw Kocioa, zbawieni ukazuj si jako zaprzg kierowany przez Chrystusa. Klemens Aleksandryjski wzywa swych suchaczy: Popieszajmy, biegnijmy, miujce Boga i Bogu podobne wizerunki Logosu. Popieszajmy, biegnijmy, przyjmijmy Jego jarzmo, dmy do niemiertelnoci, miujmy Chrystusa, dobrego wonic ludzi (...) On (...) prowadzi wz do niemiertelnoci" 6. w. Ambroy mwi, nawizujc w swych rozwaaniach do fragmentu Pieni nad Pieniami (6,11) w wersji podanej przez Septuagint, w jaki sposb postpuje Boski Wonica: Uczynisz mnie wozem Aminadaba. Jest wic ona [dusza] rydwanem, ktry dwiga dobrego wonic. Skoro dusza jest rydwanem, to posiada take rumaki, dobre albo ze. Dobrymi rumakami s cnoty duszy, za niedobrymi s namitnoci ciaa. Zatem prawny wonica hamuje i powciga ze konie, pobudza natomiast dobre ..) Potrafi wonica poczy niezgodne rumaki, aby przypadkiem nie zniszczyy rydwanu. Mona zatem oglda w duchowej wizji kad dusz, ;ak zostaje porwana ku niebu w wielkich zawodach. Mona oglda p-dzce rumaki, pragnce jako pierwsze dotrze do nagrody Chrystusa, aby zwycizcy naoy najpierw na szyj palm zwycistwa. To s rumaki cosuszne jarzmu wiary, zwizane wzem mioci, uzd sprawiedliwoci : powrozem wstrzemiliwoci"7. IHZOYZ XPI2TO2: NIKA!" - skrcon form tego okrzyku wytaczano zapewne ju od VII w. na kadym chlebie eucharystycznym uywanym * liturgii greckiej, a mianowicie na jego czci rodkowej nazywanej .pieczci" albo Barankiem". Jeli zna si pochodzenie tego napisu, to ;ego ideowy zwizek z Eucharysti ukazuje now gbi: w ofierze Mszy 5".v. Chrystus kontynuuje swoje zwycistwo odniesione na krzyu, swj r.vyciski bieg poprzez wiat, rok kocielny i w tym celu, by wzi -* posiadanie kad dusz, ktra powierza si Jego kierownictwu.

Dobrze zachowany fresk Heliosa jako wonicy, ktrego otacza bkitna ureola nimbu, znajduje si w katakumbach w. Piotra i Marcelina (1. 3 Firmicus Maternus, De errore profanorum religionum 25; PL 12, 1035. 4 Anastazy Synaita, Anagogicarum contemplationum in Hexaemeron lib. IV; PG 5. 898. 5 Zenon z Werony, Tractatus lib. II 9, 2; PL 11, 417. 6 Cohortatio ad gentes cap. XII 121, 1 (SCh 2, 191; PG 8, 244). 7 O Izaaku lub o duszy VIII 68, przeoy P. Libera, w: w. Ambroy, Wybr pism. Przekad: J. Jundzil, ks. P. Libera, ks. K. Obrycki, R. Pankiewicz, ks. W, Szodr-ml;. wstp i opracowanie: J. Jundzi, ks. P. Libera, ks. K. Obrycki, R. Pankiewicz, opracowanie redakcyjne: ks. K. Obrycki, ATK, Warszawa 1986, cz. 2, s. 162 n. (PSP .35). 338 Postacie mitologiczne i hybrydy poowa IV w.)- Wprawdzie Wilpert upatruje w nim tylko personifikacj soca, gdy obraz ten jest cile zwizany z przedstawieniem Jonasza ktry odpoczywajc w cieniu krzewu rycynusowego, szuka schronienia przed jego promieniami. Jednak pewne odkrycie dokonane w ostatnich latach podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w obrbie bazylik: watykaskiej jasno dowodzi, e Heliosowi z jego kwadryg przypisa: wyranie chrzecijaskie znaczenie: w pobliu grobu w. Piotra znajdu-si maa komora grobowa, ktr z racji widocznych zarysw posta: Dobrego Pasterza i Rybaka ludzi naley uzna za chrzecijask. Stre: tej komory zdobi czciowo dobrze zachowana mozaika. Gste pnc z winnej latoroli, schrystianizowane symbole dionizyjskiego rozumie: szczcia, otaczaj usytuowan porodku sklepienia posta Heliosa z pr: mienist aureol mkncego w swoim triumfalnym rydwanie. Chrzecijanie nadali nowe znaczenie wyobraeniom pogaskim i upatrywali w Hc liosie Chrystusa, prawdziwego Boga-Soca, ktry kiedy tych, ktrz;. zasnli, obudzi do nowego ycia i wiecznej wiatoci8.

Nike Nike (MK77), zwana przez Rzymian Victoria", jest personifikacj zv.~ cistwa. Naleaa ona do orszaku wyszych bstw (jak Pallas Atena), a.-. oddawano jej take cze jako samodzielnej bogini niszej rangi. PosU tej uskrzydlonej dziewicy, ktr zdobi palma i wieniec, przesza do chrz-: cijastwa i staa si w nim symbolicznym wyrazem idei zwycistw Spotyka si j zarwno na monetach cesarzy chrzecijaskich i kraje frankoskich, jak i na dyptychach. Bardzo gbokiego w swej chrzecija: skiej wymowie przykadu dostarcza mozaika podogowa w bazylice a-. wilejskiej (wzniesionej okoo 315 r.): Nike stoi pomidzy koszem chlet: i kielichem i powiewa nad nimi wiecem i palm na znak, e dar eucharystyczne wyobraaj zbawcze zwycistwo Chrystusa. Odyseusz Z mitu o bohaterze Odyseuszu, ktry dziki poematowi Homera c najdawniejszych czasw by znany ludziom wyksztaconym, chrzecija: ska literatura i sztuka wydobya jedynie gwn scen i nadaa jej chara-ter symbolu. Odyseusz, zaznawszy bardzo wielu cierpie i przygd, popyn do ojcz;.. ny, a szlak jego wdrwki wid obok wyspy zamieszkanej przez syreny. N chcc, by piew tych zwodzicielek oczarowa i jego, i jego towarzys: i zwabi w zasadzk, gotujc wszystkim zgub, pozatyka on woskiem usr swoim towarzyszom, a siebie kaza przywiza do masztu okrtu. Obraz ten mia stale przed oczyma zhellenizowany chrzecijanin, z stanawiajc si nad swym eglowaniem w czasie ziemskiej wdrw8 Wz ognisty Heliosa mia zapewne znaczenie eschatologiczne, i to arw: w pogaskiej, jak i chrzecijaskiej staroytnoci. Tu i tam symbolizuje on apo'. oz. W myli chrzecijaskiej czya si z nim myl o biblijnym typie wstpier. przez Eliasza do nieba. Ogniste skrzyda wozu wyobraay moc Ducha witem ktrego dusza przyjmuje w chrzcie i ktry j po mierci unosi do Boga. Niebieswehiku (oxf]Ma) to jedna z nazw, ktr niektrzy greccy Ojcowie Kocioa okr: laj chrzest" (J. Danielou, Les symboles chretiens primitifs, Paris 1961, rozdz. 5 Postacie mitologiczne

339 i sonifikacj .n Jonasza. chronienia ostatnich le bazylik; orzypisano a znajduje )W posta: sk. Strop ste pncz; ozumieniosa z proJhrzecijarywali w Hetych, ktrz;. Akacj zw\-Atena), ale ngi. Posta a do chrze-zwycistwa ch i krajv, .hrzecijaf.-oazylice ak-iiizem chleb;, mak, e dar -. Homera c . chrzecijar. a jej chara>. r. do ojczy i z syreny. N :o to warzy s: oskiem us:

-:u. ;cijanin, z ; wdrw i to arw: uje on apo: :e wstpier ha wite g _a. Niebies cioa okrc "_, rozdz. 5 i . nad niebezpieczestwami, ktrym musi si oprze ycie aski. Chce je zakoczy zwycisko, przeniknity tsknot za niebiesk ojczyzn, pragnieniem osignicia celu wiecznego zbawienia. Ten, kto powraca do ojczyzny, nigdzie nie powinien zatrzymywa si na duej, nie moe Dzwoli, by cokolwiek go omamio. Ju samo wypynicie na pene orze maym drewnianym stateczkiem jest igraniem ze mierci i ju ko takie moe posuy za symbol podry czowieka i caego Kocioa .3 brzegu wiecznoci. Z tej racji, e osobno omwimy znaczenie syren bdcych obrazem - Dkus i herezji, moemy obecnie skupi uwag na jednym szczegle tego itu przywizaniu Odyseusza do masztu. Ju najstarsi pisarze kocielni widzieli w maszcie z przecinajc go v poprzek rej znak krzya. Chrystus, mocno przywizany do niego, arzeciwstawia si wszystkim niebezpieczestwom zagraajcym zbawieniu. Niektrzy Ojcowie upatruj w przywizanym Odyseuszu samego Chrystusa, Ukrzyowanego, ktry ratuje nas od zguby. W jednym z kaza -. Maksyma z Turynu (V w.) na temat krzya tak mwi si o tym wanie aczeniu: Jeli wic mit opowiada o Odyseuszu, e przywizanie do masztu ..nronio go od niebezpieczestw, to ile bardziej gosi naley to, co s:ak> si naprawd, to

znaczy o tym, e dzisiaj drzewo krzya wyrwao : niebezpieczestwa mierci cay rodzaj ludzki? Odkd bowiem Chrystus : in zosta przybity do krzya, odtd jakby z zatkanymi uszami omijamy - ebezpieczne pokusy; nie zatrzymuje nas bowiem zwodniczy gos doczes-~ego wiata ani nie zbaczamy z waciwego kursu ycia na zdradliwe rafy -szkoszy. Drzewo krzya nie tylko przywraca ojczynie przybitego do ego Czowieka, lecz take cie Jego mocy chroni wszystkich zgroma-::onych wok Niego towarzyszy. Na to za, e po dugim bdzeniu krzy : prowadzi nas do ojczyzny, wskazuje Pan, mwic do otra wiszcego - : krzyu: Dzi bdziesz ze mn w raju (k 23,43) (...) Tym bowiem, ym maszt na statku, jest krzy w Kociele, ktry sam nienaruszony - ytrzymuje zwodnicze pokusy, a zarazem zgubne katastrofy caego obec- -go wiata. Na tej za nawie kady, kto przywie si do masztu krzya . :o uszy swoje zatka [woskiem] Pisma witego, nie bdzie si lka (...) .rystus Pan zatem zawis na krzyu, by uratowa cay rodzaj ludzki od t /.astrofy tego wiata."9 Opisana scena stanowia ulubiony motyw sztuki starogreckiej. Rwnie zecijanie wykorzystywali go niekiedy w paskorzebie sarkofagowej, :zc w nim wymowny wyraz przejcia do wiecznej ojczyzny i niebiez-czestw, ktre przezwyciy zmary. Wilpert w swoim dziele o staro-zecijaskich sarkofagach przytacza liczne przykady tego rodzaju, :ajc rwnie ich interpretacj. -Je nawet jeszcze w redniowieczu mit ten pobrzmiewa w jednym :aza Honoriusza z Autun: Ddyszeuszem nazywa si mdrca. Bezpiecznie przepywa on [obok oezpieczestw], jako e lud chrzecijaski, prawdziwy mdrzec, naw scioa przemierza morze tego wiata. Bojani Bo przywizuje si do sztu okrtu, to znaczy do krzya Chrystusowego; towarzyszom zatyka -szy woskiem, to jest nauk o wcieleniu Chrystusa, aby odwracali swe 1 Homiliae 49: De Passione et Cruce Domini I; PL 57, 339 n. V

340 Postacie mitologiczne i hybrydy serca od wystpkw i podliwoci cielesnej i dyli do dbr niebieskich. Poniewa dusza ich jest zabezpieczona przed si dz zmysowych syreny ton w morzu. Oni za bez adnej szkody unikaj niebezpieczestwa i wskutek tego zwycistwa osigaj rado witych." 10 Saga o Odyseuszu zostaa po raz ostatni przedstawiona w Hortus del:-ciarum Herrady z Landsbergu: Ksi Ulixes" stoi oparty o drzev.x krzya, za syreny rzucaj si w morskie fale. Orfeusz Orfeusz by herosem-piewakiem mitycznych Trakw, reprezentanterr. sztuki muz, ktry przemon si swego piewu i gry na lirze porusza nawet drzewa i skay, i obaskawia dzikie zwierzta. Uchodzi rwnie z~ zaoyciela sekty mistycznej, powstaej okoo 600 r. przed Chr., orfikw ktrzy w sposb szczeglny pielgnowali kult Dionizosa-Zagreusa i prowadzili ascetyczny tryb ycia. Od wtajemniczenia w misteria orfickie oczekiwano oczyszczenia duszy i dostpienia szczliwoci w przyszy yciu. Powodu, dla ktrego Orfeusz znalaz si wrd przedstawie stf. chrzecijaskich, trzeba szuka w analogii zachodzcej midzy czarodz: sk si jego piewu a duchow wadz, ktr Zbawiciel ma nad ludzk. sercami - wadz, ktrej mody Koci codziennie dowiadcza w : wrceniach nawet najbardziej zaciekych wrogw Chrystusa. Podobie: two to wydawao si tym wiksze, e przecie Zbawiciel powiedzia s o sobie; A Ja, gdy zostan nad ziemi wywyszony, przycign wszy; kich do siebie" (J 12,32). Przypomniano te sobie proroctwo Izajas: (11,6-8) o pokojowym zamieszkiwaniu z sob dzikich i obaskawiony: zwierzt. Wrd nauczycieli Kocioa, ktrzy porwnuj Chrystusa do Orfeus.: najwaniejsze miejsce zajmuje Klemens Aleksadryjski. We wstpie ;. swego pisma Sowo zachty dla pogan wypowiada nastpujc myl: Inny za mistrz z Tracji - jak o tym gosi mit wrd ludw - sam; swym piewem poskramia dzikie bestie, a nawet drzewa przesu z jednego miejsca

na drugie (...) Mj natomiast Eunomus nie piewa : melodi Terpandra czy Kapitona, nie na melodi lidyjsk czy doryck. . wasn wieczn pie (...) O jak moc ma ta nowa pie, ktra zamier. kamienie i dzikie zwierzta w ludzi; ci nawet, ktry byli jakby mar'-jako e pozbawieni tego ycia, ktre jest jedynie prawdziwe, gdy usy-t pie, natychmiast oywali. piew ten wprowadza ad i porzdek wszechwiecie; rnorodne elementy zestroi tak, e w caym tym w: zapanowaa harmonia (...) tote ta niemiertelna pie, podpora i monia wszystkiego, ktrej brzmienie rozchodzi si od rodka po najdc kresy i znw od kresw do rodka, stosownie uporzdkowaa wsz wiat, nie wedug owej trackiej muzyki, podobnej do tej, ktr wyr. Jubal (por. Rdz 4,21), lecz podug woli Boga Stworzyciela, ktr stara wyraa sw muzyk Dawid. Sowo Boe za, ktre wywodzio sie Dawida, ale byo jeszcze przed nim, wzgardziwszy lir i cytr, ' martwymi instrumentami, cay ten wiat, wraz z czowiekiem, ktry wszak maym wiatem, oraz jego dusz i ciao nastroio podug D_ I Speculum Ecclesiae; PL 172, 857. Postacie mitologiczne 341 niebieskich. nysowych. ezpieczeHortus deli-o drzewc ezentanterr. ze porusza: rwnie z:-. .r., orfikw :eusa i prc ria orfickie

.v przyszyrr. awie star: :v czarodzie .ad ludzkir. iczal w nt-Podobie;-ledzia sa: ...^n wszys two Izajas: iaskawionyc i do Orfeusz;. 'e wstpie d -tc myl: .liw - samy-*a przesuwa piewa r.; oryck, &.i :a zamie.i _:by martw. _dy usysz, orzdek wt ym wiec.t pora i ha: jo najdalsir aa wszec: r wynala: r stara s.^ dzio si o: cytr, ty~. m, ktry je; podug Duch: witego i wysawia Boga na tym wielogosowym instrumencie [organum] ..) Pan nie tylko uczyni czowieka na wasny obraz jako pikny i dwi-_zny instrument Boga, ale i On sam, nadziemska mdro i niebieskie Sowo, jest instrumentem Boga, wyposaonym we wszystkie tony, piknie orzmicym i witym. Co zatem chce sprawi ten instrument - Pan nasz, Sowo Boe; czego ma dokona ta nowa Pie? Przywrci wzrok lepym, Dtworzy uszy guchym, chromych i zbkanych wprowadzi na drog sprawiedliwoci, wskaza Boga nierozumnym, usun zepsucie, zwyciy mier, a wreszcie nieposuszne dzieci pojedna z Ojcem (...) Pieni rr.ojej nie uwaaj za now w takim znaczeniu jak naczynie lub dom, -owiem byo [Sowo] przed jutrzenk* (Ps 109,3) oraz na pocztku byo Siowo, a Sowo byo u Boga i Bogiem byo Sowo (J 1,1) (...) poniewa ednak w ostatnich czasach zechciao, by nazywano Je czcigodnym i wi-:n imieniem Chrystusa, nazywam Je Pieni now (...) Sowo bowiem, iire byo u Boga i przez ktre wszystko zostao stworzone, pojawio si w postaci nauczyciela. On, ktry jako Stwrca wiata da nam ycie podczas pierwszego stworzenia, w postaci nauczyciela przekaza nam :miejtno ycia, by potem jako Bg obdarowa nas yciem wiecz-rn."11 Starochrzecijascy artyci przedstawiali wic Chrystusa jako Orfeu:a nie dlatego, e uwaali Go za Orfeusza, ktry powrci do ycia, .a kogo stojcego na tym samym poziomie co grecki piewak, ale "'.atego, e chcieli da wyraz idei, e Chrystus, jako Ten, ktry wprowa:a Bosk harmoni i porzdek w kosmosie, w sposb ostateczny i potywny zastpuje Orfeusza. To, co staroytni pragnli zobaczy w ob-

zie Orfeusza, znaleli rzeczywicie spenione po raz pierwszy w Chrys.sie. Malarstwo katakumbowe i dziea sztuki rzebiarskiej przedstawiaj Orfeusza w postawie penej napicia, wyraajcej natchnienie, ubranego w krtk, przepasan tunik, chlamid, obcise spodnie i czapk frygijs-c. Najczciej siedzi on na odamku skay, o jego lew nog opiera si _:ra, praw za rk za pomoc plektronu, pytki do gry na instrumentach szarpanych, mocno uderza w struny maego instrumentu muzycznego. Spord przedstawie tego rodzaju warto wspomnie o dwu freskach z katakumb Sw. Domitylli, z ktrych jeden jest zniszczony i raczej znany .edynie z reprodukcji, jednym fresku z katakumb Sw. Kaliksta i jednym : katakumb witych Piotra i Marcelina, nastpnie o sarkofagu znajdujcym si w Ostii i niektrych przedstawieniach orientalnych. Dwa z nich ukazuj Orfeusza w otoczeniu drzew i rnego rodzaju zwierzt, .r.ne przypominaj przedstawienia Dobrego Pasterza, gdy tylko owce przysuchuj si pieniarzowi. Zwraca uwag, e w malarstwie katakumbowym przedstawienie Or-:Vjsza nigdy nie peni jakiej drugorzdnej funkcji dekoracyjnej, lecz jego posta zawsze zajmuje centrum malowida stropowego, co jasno podkre-^.. e jest on symbolem Chrystusa. Protrepticus cap. I, 1; PG 8, 51. 58. 59. 62 n. 342 Postacie mitologiczne i hybrydy 2. Hybrydy Centaury Centaury to w mitologii greckiej dwupostaciowe potwory majce grn.; cz ciaa ludzk wyrastajc z tylnej, koskiej lub olej czci ciaa; stc nazwy: hippocentaury (od Innoc - ko) i onocentauy (od vog osio Przedstawienie tego rodzaju istot mona zapewne tumaczy zwyczjarr.. ludw spdzajcych wikszo ycia na rumakach. S one personifikacjami nieokrzesanej siy natury, nieujarzmionej dzikoci, wrogw ludz. oraz ich kultury i cz w sobie pen premedytacji ludzk zoliwo ze zwierzcym rozpasaniem. Wedug legendy ojczyzn ich bya Tesalia.

W symbolice chrzecijaskiej centaurom zazwyczaj nadaje si znacze. negatywne. Jednak Klemens Aleksandryjski potrafi dostrzec w nich rwnie; co piknego, sens pozytywny: Podobny jest czowiek do centaura, stworzenia tesalskiego, zoonego z czci rozumnej i nierozumnej, duszy i ciaa To ostatnie uprawia ziemi i ciy ku ziemi, dusza natomiast jest ukierunkowana do Boga, oczywicie tylko taka, ktra wychowywana jest prze; prawdziw filozofi. Taka dusza zda do swych krewnych tam, w grze odwrciwszy si od poda cielesnych oraz ponadto od trudu i obawy" Fizjolog natomiast porwnuje do tych na p ludzkich, na p zwierzcych postaci zarwno heretykw, ktrzy pod pozorem wiary i pobono, wkradaj si do Kocioa i mami ludzi prostodusznych, jak i w ogle ludzi o dwch duszach", ktrzy s niestali we wszystkich swych p czynaniach (por. Jk 1,8). W Kociele s oni jak ludzie yjcy, gdy jedn go opuszczaj, umieraj."13 W pnym redniowieczu (XIII-XV w.) nierzadko przedstawiano portalach albo we wntrzach kociow centaury wypuszczajce strz. z uku. Symbolizuj one pokusy, ktre godz w nieczujne serca. Niekie wymowa tych przedstawie ma charakter satyryczny; s napitnowani-zych czonkw kleru i stanu zakonnego. Na stallach katedry bazylejsk (druga poowa XV w.) pojawiaj si wrd innych dziwacznych post_. rwnie centaury, ktrych grna cz ciaa przedstawia biskupw, ucztujcych mnichw i karykatury zakonnic. Gryf Gryf (gryps - YPW) jest tworem zwierzcym o orientalnym rodowi hybryd o uskrzydlonym lwim cielsku, silnych szponach oraz orlej z ognistymi oczami. Pniej dodano szpiczaste uszy ssaka i bi wzdu szyi grzyw konia morskiego. Na niektrych zabytkach nosz ozdob z pir strusich, pira na ich skrzydach s nas ostrzegawczo te unosz przedni nog. Fantazja staroytnych sposb przedstawiaa istot czc w sobie waciwoci zwierzt, kt: czci skaday si na t hybryd, a wic: si, czujno, wcieke szybko ptaka i dalekosiny, bystry wzrok ora, subtelny su. 12 Kobierce IV 9, 4. Prze. Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, W 1994.

13 Fizjolog XIII. Przekad na podstawie: Physiologus. Fruhchristliche T bolik. Aus dem Griechischen iibersetzt und herausgegeben von Ursula Treu. Verlag, Berlin 1981, s. 30. Hybrydy 343 ?.ce grn laa; std : - osio). ,-yczajami sonifikaciw ludzi sliwo ze znaczenie h rwnie ara, stwo-szy i ciaa. -t ukierun-jest przez im, w grze, obawy"12. 1 zwierz-oobonoci , : i w ogle swych po-^dy jednak -.awiano m. :ajce strza};. -ca. Niekied;. ^ttnowanier. bazylejskie nych posta, t/pw, uczturodowodzie orlej gw: i biegnc r.tkach gry: nasroonc :nych w te: srzt, ktryc :ieko lv.: such ni^^^ ?ax, Warszav j-.liche Tiersy Ja Treu, Unie ktrych ssakw, zdolno chwytania zdobyczy szponami, przytrzymywania jej i rozszarpywania. Gryf uchodzi za najwikszego z ptakw. Opowiadano, e przy wschodzie soca leci on naprzeciw wiatu i rozoonymi skrzydami zagarnia promienie soneczne, e yje w zotych gniazdach. Synezyjska legenda donosi, e w trzecim tysicleciu przed Chrystusem ptak-gryf ukaza si dwukrotnie, aby zwiastowa szczcie, ktrego krlestwo bdzie zaywa pod dobrymi rzdami dwch wadcw14. Gryf wic w tym przypadku to dobry omen.

Nazwa gryf wywodzi si z indogermaskiego grabh (chwyta). Symbol :en dotar ze Wschodu poprzez Syri do greckiej, zwaszcza mykeskiej sztuki i do Rzymu, o czym wiadcz stare sarkofagi pogaskie przechowywane w muzeach i odnalezione w najnowszym czasie w grobowcach znajdujcych si pod bazylik w. Piotra15. Podobnie jak lew (por. Lew), tak : zapewne gryfy przedstawione na tych zabytkach maj nie tylko charakter dekoracyjny, ale speniaj take funkcj stranikw grobw, i to z racji waciwoci, ktrym daje wyraz ich fantastyczna posta jeszcze w wikszym stopniu ni lwy. W rozumieniu antyku ucieleniaj one pewn rzeczywisto; wierzono w realne istnienie takich zwierzt. Ojczyzny ich poszukiwano w Scytii lub w legendarnym kraju Hyperborejczykw16, wedug innych - w Indiach, gdzie byy one powicone socu. Gryfy powszechnie uchodzi-fy za stranikw i poszukiwaczy zota, w ktrym si luboway17. W ogle widziano w nich, tak jak w smokach, stranikw wszystkich ukrytych skarbw i symboli, ktre staroytni uwaali za wite. Przypisywano gryfom ogromn si; mogy pokona i zabi uzbrojonego mczyzn. Dlatego te, ,ako symbol dzielnoci rycerskiej, wczono je do heraldyki. W mitologii greckiej gryfy zalicza si do atrybutw Apollina, Artemidy Nemezis, bogini zemsty; to one obracay jej koo - symbol szybkoci, 2 jak nastpuje zemsta. W legendach i baniach mwi si te o nich jako o zwierztach pocigowych; cign wwczas wz przez przestworza albo r.osz ludzi do nieba, jak to byo w przypadku Aleksandra, ktry przybywszy na koniec wiata, wznis si za pomoc gryfw w przestworza, aby zbada, czy w istocie ziemia styka si z niebem. Gryfy napadajce na ' .\niele wyobraaj zwycistwo dnia nad noc (ctkowana skra - nocne ebo usiane gwiazdami). ..Gryfy" zaliczane do zwierzt nieczystych w Ksidze Kapaskiej (11,13) Powtrzonego Prawa (14,12) s rodzajem spw i nie maj nic wsplnego tymi baniowymi stworami. Nic nie uzasadnia utosamiania gryfw :herubami strzegcymi raju albo osaniajcymi Ark Przymierza. Perski motyw dwch gryfw zwrconych do siebie i pijcych u zdroju

:ia (otarz ognia) spotyka si rwnie w sztuce mykeskiej. Wedug remberg-Soglio otarz ognia miaby wyobraa ognisko domowe, a gry'A Por. Weiss, Weltgeschichte, t. 1-2, Graz 1899, t. 1, s. 7. 3 Wilpert wspomina, jako o unikacie w sztuce chrzecijaskiej, o dwch gryfach r.egcych grobu, ktre zostay przedstawione obok postaci Dobrego Pasterza na gmencie pewnego sarkofagu (por. I. Sarcofaghi cristiani antichi, Roma 1929-36, - 1. s. 142, ilustracja s. 141). 6 Hyperborejczycy - lud, wedug mitu greckiego, mieszkajcy na dalekiej p;>>cy i cieszcy si bogim spokojem i wieczn wiatoci. ' Por. Pliniusz Starszy, Historia naturalis VII, 2 oraz sporadyczne wzmianki pismach Ojcw Kocioa i redniowiecznych bestiariuszach. 344 Postacie mitologiczne i hybrydy fy - Jeg opiekunw. Dziki poczeniu siy i czujnoci, ktre przedstawiaj, miayby one wyraa najbardziej niezawodn piecz, ktrej nie jest w stanie zagrozi adna potga. Inne formy przedstawienia gryfw przy krynicy ycia to te, ktre zestawiaj owe zwierzta ze wiecznikiem, waz albo latorol, ktrych dotykaj przedni ap. Liczne muzea woskie s w posiadaniu antycznych przedmiotw ozdobionych wanie takimi motywami. Kroczc par gryfw spotyka si rwnie na etruskich urnach. Na jednym z reliefw w bazylice w. Marka w Wenecji dwa gryfy stoj po obydwc: stronach kielicha z uchwytami, z ktrego na dugiej odydze wyrasta szyszka pinii (symbol drzewa ycia) i dwie mocne wici z limi. I w ty: przypadku obydwa zwierzta dotykaj przedni nog brzegu naczynk. Kompozycji tej musi by bliska chrzecijaska myl o dobrze strzeonyr drzewie i zdroju ycia. O podobnych motywach z gryfami, znajdujcyc: si w kilku innych kocioach woskich, wspomina Sauer18. W epoce Karolingw i Ottonw gryfy stay si ulubionym ornamenter w religijnym malarstwie ksig19.

W redniowieczu gryf, ze wzgldu na sw podwjn natur, zos: zaliczony do symboli Chrystusa, chocia znaczenie to dla naszych czasc jest raczej obce. Gryf, jako poszukiwacz i stranik zota, jest symbole: skpstwa, a w opowiadaniu o podry powietrznej Aleksandra - ostrzee niem przed pych. Takie przedstawienia gryfa znajdujemy te wr: reliefw w bazylice w. Marka i w innych wityniach redniowiecznych Syreny Syreny to legendarne ptaki o kobiecej gowie20, pniej - o caej kob: cej grnej czci ciaa, czsto take o rybim ogonie. W Grecji przt stawienia syren przetrway a do czasw hellenistycznych; ozdabia: nimi grobowce, sarkofagi i komory grobowe. Z pocztku uwaano syre:\ za podobne do wampirw duchy zmarych, ktre ywi si krwi zma: ych. Jednak dziki postaci, jak nadali im Homer i inni pisarze grece;, ich straszny i chtoniczny charakter nabra cech bardziej agodnych i rr.. ych. Odtd te istoty, bdce czym porednim midzy bogami a ludr wyobraaj to, co oczarowuje, usidla, zniewala, zwaszcza w znacz: erotycznym. Ich grecka nazwa aeipfjys pochodzi od aelpa - ptla. Wed: Odysei Homera te fantastyczne istoty mieszkaj na pewnym zielony wybrzeu i wabi swym miym piewem przepywajcych obok egla: _ 18 Por. J. Sauer, Symbolik des Kirchengebaudes und seiner Ausstattung in dt~ Auffassung des Mittelalters, Freiburg 1924 , s. 348. Na chrzcielnicy pochodzcej z Dissibodenbergu w Palatynacie (obecnie ?" dujcej si w muzeum w Spirze) zostao w wielu replikach przedstawione zwy two gryfw nad bazyliszkami; gryfy i ich zwycistwo wyobraaj w tym przypa. nadprzyrodzone siy, ktrymi zostaje obdarowany ochrzczony, by mg zapanow; nad demonami i zymi popdami. Bardzo podobny relief znajduje si w po;_ dniowo-wschodniej nawie katedry mogunckiej (por. dokadniej na ten temat: W von Blankenburg, Heilige und damonische Tiere, Leipzig 1943 [19752], s. 241 n. or= ilustracje na s. 112-4). 19 Por. Leitschuh, Geschichte der karolingischen Malerei, Berlin 1894, s. 414 r 20 Egipcjanie przedstawiali w ten sposb ptaka-dusz". Hybrydy

345 przed-. ktrej nie ktre ze-V ktrych .niu anty-Kroczc m z relie-Dbydwch wyrastaj i. I w tyir. naczynia -trzeonyir. znajdujcych ornamenten: tur, zosta! vch czasw symbole rr. - ostrzee-_. te wrd ;owiecznych :aej kobit ecji prze ozdabiar. jano syren. .<rwi zmarrze grece; inych i rr. ..-ni a ludm. w znaczeniptla. Wedu; m zielony rr k eglarz;. tattung xn ac obecnie zna. vione zwyci: ym przypadk : gi zapanow; si w poi. en temat: V. . s. 241 n. ora: ktrzy powracaj do swych domw, obiecujc im, jako wszechwiedzce", pomnoenie radoci i wiedzy. Jednak ich czarodziejski piew wiedzie do zguby: nikt, kto si odway zbliy do nich, nie pozostaje przy yciu. Jedynie Odyseusz, za rad Kirke, wie, jak uj temu niebezpieczestwu; kae si mocno przywiza

do masztu, aby mc sysze ich piew, a jednak nie da si zwie. Swoim towarzyszom pozakleja uszy woskiem. Legenda ta, bdca alegori eglowania po falach ycia do wiecznego brzegu, wesza do symboliki chrzecijaskiej, czciowo dziki egzegezie niektrych niedokadnie przetumaczonych miejsc w Septuagincie, w ktrych straszne ptaki nocne okrela si jako oeipfjvec. W Wulgacie okrelenie sirenes (rwnie przetumaczone niedokadnie) wystpuje tylko jeden jedyny raz w Ksidze Izajasza (13,22). Ojcowie Kocioa widzieli w tych niesamowitych istotach symbole pokus: chrzecijanin, przywizany do ocalajcego drzewa krzya, musi wiadomie, to znaczy mocny i czujny w wierze, przeciwstawi si zwodniczej mdroci pogastwa, herezjom wewntrz Kocioa i pokusom rozkoszy cielesnych. Metody z Olimpu przeciwstawia zgubnemu piewowi syren wpyw, jaki wywieraj pieni nabone, mwic w jednym ze swych pism, i pragnie rozkoszowa si Boym piewem, ktrego czste suchanie budzi w nim coraz wiksze jego pragnienie, nie tyle z powodu niehamowanej ochoty do piewu, co raczej z zapau do poznania Boskich tajemnic i w oczekiwaniu celu ostatecznego, nie mierci, lecz zbawienia wiecznego. Pie t Dowiem piewaj nie syreny Grekw przynoszce zgub, ale boski chr prorokw, przy ktrych nie ma potrzeby zatykania uszu swoim towarzy-zom ani sobie samemu, ze strachu przed kar za ich suchanie, nakada :zw; suchajc wszak syren, tracio si ycie, suchajc za prorokw, riga si, bdc wiedzionym przez Ducha witego, wzniolejsze ycie. Wrd starochrzecijaskich sarkofagw Wilpert odnalaz kilka z pas-rzebami przedstawiajcymi histori Odyseusza, ktra ju w greckim alarstwie wazowym bya ulubionym motywem. Rwnie w redniowie-;u pami o tej starej legendzie bya jeszcze ywa: Herrada z Landsber-: wczya j do symbolicznego cyklu obrazw w Hortus deliciarum or. Odyseusz). Znaczenie - obraz pokus - pozostao takie samo. Harpie przypominaj z wygldu syreny i maj podobne znaczenie. :S94, s. 414 r.r I I

X CZCI CIAA, SUBSTANCJE CIELESNE 1. Czci ciaa Oko Bg stworzy cudowne dzieo - oczy, bdce organem przyjmowania iwiata i wszystkich obrazw wiata zewntrznego. Najwaciwszym przeznaczeniem oczu jest widzenie i ogldanie, dlatego s pooone powyej wszystkich innych organw zmysowych i maj by dla czowieka przewodnikiem na wszystkich jego drogach i we wszystkich jego poczynaniach. Oko fizycznie (oculus, dakng) jest symbolem wewntrznego, duchowe-,j ogldu, ktry Platon nazywa okiem duszy". Jest ono jednak take zwierciadem duszy; spojrzenie czsto mwi wicej ni sowa. Widzeniu r.adawano w kulturze greckiej znaczenie religijne i, odwrotnie, religi _-reck mona traktowa jako religi ogldu. 'Enomeia (od ncona - widz) azywano trzeci i ostatni stopie, ktrego dostpowali wtajemniczeni misteria eleuzyjskie. Wiele ludw staroytnych uwaao oko za symbol boga-soca. Poniewa jioce istnieje dla wszystkich ludzi, wszystko, co istnieje, obdarza swoim -wiatem, przenika swymi promieniami przez najmniejsz szpark, nasua si myl, e nic nie moe si przed nim ukry, e widzi wszystko. Egipcjanie przedstawiali Ozyrysa pod obrazem oka, spoczywajcego na erle o ksztacie zakrzywionej laski. Oko oznacza wszechwiedz, bero wadz panujcego1. Poniewa martwota oka jest oznak mierci, Egipanie posugiwali si rysunkiem oka jako hieroglifem na oznaczenie jycia" i uywali go take jako amuletu majcego chroni przed zym .ojrzeniem", ktre przynosi szkod zdrowemu yciu. Asyryjczycy przedstawiali oko soneczne ze skrzydami (skrzyda - promienie; takie samo wyobraenie znajdujemy u Ml 3,20). Grecy wyraali myl, e bg-soce widzi wszystko, nadajc mu przydo-r.ek navmec, tj. wszystkowidzcy, wszystko obejmujcy wzrokiem. Tak vany

Hymn orficki wielbi go jako krce wokoo oko wiata, oko prawiedliwoci i wiato ycia". Podobnie rozumowali Rzymianie. Wyranie oko wiata", uyte na okrelenie soca, pobrzmiewa jeszcze chrzecijastwie, u w. Ambroego2. Pismo wite posuguje si obrazem oka jako symbolem wszechwiedzy, jjjnoci i ojcowskiej troski Boga (por. Za 3,9; 4,10), ale take jako mbolem Jego badawczego spojrzenia sdziego: Oczy Pana nad soce ziesi tysicy razy janiejsze, patrz na wszystkie drogi czowieka i wi1 Por. Cyryl Aleksandryjski, Adversus libros athei Juliani IX. 2 Por. Ambroy, Hexaemeron IV 8. 348 Czci ciaa, substancje cielesne dz zaktki najbardziej ukryte" (Syr 23,19). Oczy Jahwe [zwrcone s? ku sprawiedliwym, a Jego uszy na ich woanie" (Ps 34,16). Wszystk odkryte i odsonite jest przed oczami Tego, ktremu musimy zda rachunek" (Hbr 4,13). renica, jako co niezwykle delikatnego, wraliwego, jest w jzyk biblijnym symbolem tych, ktrzy s szczeglnie drodzy Bogu i ktryc. pragnie On otacza szczegln trosk (por. Ps 17,8; Pwt 32,10; Za 2,12'. w. Jan opisuje w Apokalipsie widzenia Syna Boego majcego oczy i: pomie ognia (1,14; 2,18) takie, jakie ma archanio Gabriel, z ktry rozmawia Daniel (10,6). W przypadku Chrystusa wyobraaj one Bos natur, w przypadku anioa - natur przepenion Bogiem i ogldajc G Dlatego te cztery istoty yjce (Ez 1,18; 10,12; Ap 4,6) przedstawia sieja/ istoty pene oczu". Jzyk starochrzecijaski i sztuka starochrzecijas'.-: potwierdzaj, jak przejmujcy by wyraz oczu Chrystusa. Abercjusz, bisk z Hierapolis (II w.), w napisie nagrobnym nazywa siebie uczniem niep. kalanego Pasterza (...) ktry oczy ma wielkie dosigajce wszystkiego" a Klemens Aleksandryjski przedstawia Syna Boego jako Tego, ktry c. jest wiatem, pochodzcym od Ojca, cay jest okiem"4. Niechaj On bc^. [Chrystus} naszym okiem, abymy widzieli przez Niego Ojca."5

Pismo wite w rozmaity sposb posuguje si oczyma" jako syr blem ludzkich aktw duchowych. S one obrazem wewntrznego ;: znania, wiary i nadziei, ktre zwracaj si do najwyszego Dobra, obrL zem mioci, ktra nie moe si nim nasyci, obrazem wiatego serc (por. Ef 1,18), czujnoci, susznego zamiaru, wadzy Boga nad serce: (Pnp 6,5), kontemplacji i ducha proroczego. Te rne interpretacje sil rych i modszych egzegetw odnosz si najczciej do miejsc z Pier nad Pieniami (1,15; 4,1; 5,12; 6,5; 7,5), z ktrych jedno (6,5) stosuje si ' Chrystusa, pozostae do Kocioa i jego przewodnikw, i do duszy c darzonej askami, a zwaszcza do Najwitszej Dziewicy. W Pierwszej Ksidze Samuela w trzech miejscach (9,9.11.19) nazywa s Samuela Widzcym". Proroka bowiem dzisiejszego - czytamy -owym czasie nazywano Widzcym." Przeciwiestwem widzenia wewntrznego jest lepota duchowa. 1-. zdaniem Grzegorza z Nyssy - jest ten, kto majc wiele oczu, wiele spoglda na rzeczy bahe. Ten za ma wzrok bystry i przenikliwy, -. jednym okiem duszy spoglda tylko na dobro."6 Chrystus sam wypowiada si na temat znaczenia wewntrznego w: ku: wiatem ciaa jest oko. Jeli wic twoje oko jest zdrowe, cae tv ciao bdzie w wietle. Lecz jeli twoje oko jest chore, cae twoje c: bdzie w ciemnoci. Jeli wic wiato, ktre jest w tobie, jest ciemno jake wielka to ciemno!" (Mt 6,22 n.; por. k 11,45 n.). wiatem ck 3 Napis nagrobny Abercjusza. Tekst napisu. Przeoy ks. J. Bilczewski. Andrzej Bober SJ, Antologia patrystyczna, Wydawnictwo Apostolstwa Modlit . Krakw 1966, s. 489. 4 Kobierce VII 5, 1. Przeoya Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, War szawa 1994. 5 Ambroy, O Izaaku lub o duszy VIII 75. Przeoy P. Libera, w: w. AmbrcWybr pism. Przekad: J. Jundzi, ks. P. Libera, ks. K. Obrycki, R. Pankiewicz W. Szodrski, wstp i opracowanie: J. Jundzi, ks. P. Libera, ks. K. Obry: R. Pankiewicz, opracowanie redakcyjne: ks. K. Obrycki, ATK, Warszawa 19-cz. 2, s. 167 (PSP t. 35). 6 In Cantica canticorum, hom. VIII; PG 44, 952.

Czci ciaa 349 -i'-ocone s. .Wszystko simy zda w jzyku *-.: i ktrych Za 2,12). _:o oczy jak z ktryrr. ne Bosk dajc Go la si jak: :ecijask_ .:sz, biskup _-m niepo-ystkiego"3 ktry cay On bdzie jako syrr.-znego po-bra, obra :ego serc;. .ad serceir. etacje stasc z Pier.. suje si ci duszy obnazywa s;-. czytamy - v. \owa. lep;. :u, wielorr.;. ..ikliwy, kt: nego wzrc-.-. cae twoje twoje ciao . ciemnoci latem ciaa Bilczewski, w wa Modlitwy IW Pax, War w. Ambroy Pankiewicz, k..-es. K. Obryci Warszawa 198 *. est oko, ale jedynie wtedy, gdy pozwala susznie dziaa i postpowa. Do :ego za jest ono zdolne tylko wtedy, gdy nie doznaje przeszkody ani na skutek zewntrznego wpywu, ani wskutek wady fizycznej. To samo odnosi si do oka duszy. Moe ono tylko wtedy przyjmowa wiato r.adprzyrodzone i w nim wszystko osdza i postpowa, gdy nie mci go grzech, nie olepiaj

namitnoci i wzgldy ziemskie. w. Beda dostrzega a- tym wietle suszny zamiar, dziki ktremu wszystkie czyny, spenione V dobrej intencji, staj si uczynkiem wiatoci. Ewangelia donosi, e Pan uzdrowi wielu niewidomych. Podobnie jak szystkie dokonane przez Niego cuda, tak i te uzdrowienia s tajem-"icami, tzn. zawieraj ukryty sens, ktry ujawnia si w yciu Kocioa sakramentalnych skutkach aski. w. Jan najobszerniej opowiada j.1-41) o owym uzdrowieniu niewidomego, ktrego Jezus dokona po rstatnim, w swym ziemskim yciu, wicie Namiotw. Koci odczytuje perykop ewangeliczn w rod po Czwartej Niedzieli Wielkiego Postu, Laetare, w dniu, w ktrym w czasach wczesnochrzecijaskich odbywao >: wielkie scrutinium" katechumenw, zanim zostali oni dopuszczeni do sakramentu owiecenia". Tym samym zostaje ukazana waciwa symbolika: chrzest uycza wewntrznego wiata aski temu, kto jest niewidomy pod wzgldem duchowym. w. Ambroy koczy swoje obszerne -^zwaania na temat paraleli midzy t znan Ewangeli a chrztem Iowami: Poszede, umye si, przyszede do otarza i zacze oglda -zeczy dotd nie widziane. To znaczy: dziki sadzawce Pana i dziki koszeniu Mki Paskiej otworzyy si twoje oczy. Ty, ktry dotd uchodzie za czowieka o lepym sercu, zacze dostrzega wiato sakramentw" 7. Wrd przedstawie o charakterze misteryjnym, ktre w pierwszych ciekach chrzecijaskich odznaczaj si bardzo czsto niezwykle prost form wyrazu, ukazaniem tylko dwch postaci, znajduje si take wiele <cen, ktre wyobraaj uzdrowienie niewidomego. W malarstwie katakum-:owym motyw ten pojawia si siedmiokrotnie, w paskorzebie sarkofa-LDwej i na dzieach rzemiosa artystycznego okoo pidziesiciu razy. riniej spotykamy si z tym motywem w cyklach przedstawiajcych ycie .":-zusa i w redniowiecznym malarstwie ksikowym. U orantw, ktrych .- .ridamy w katakumbach, i u postaci, ukazanych na mozaikach, a take -.a starych malowidach ciennych wyobraajcych triumfujcego i nau-rzajcego Chrystusa szczeglnie zwracaj uwag wielko i nadziemski *yraz oczu. Spogldaj one w inny wiat i wyraaj u Wadcy wszech-r.viata potg, mdro i wszystko przenikajc wiedz. Oko Boe, jako samodzielny symbol wszechobecnoci Boej, jest naj-rzciej wpisane w trjkt (symbol Trjcy witej). Symbol ten pojawia ;. dopiero po Reformacji, zwaszcza w oknach kociow i na zwornikach ;.<lepie.

Przedstawianie oczu na skrzydach cherubinw i serafinw ma w sztuce -:.vnie dug, starodawn tradycj. Sakramenty III 2, 15, w: tene, Wybr pism dogmatycznych. Przekad i opraco*anie: ks. Ludwik Gadyszewski, ks. Szczepan Pieszczoch, Ksigarnia w. Wojoecha, Pozna 1970, s. 71 (Pisma Ojcw Kocioa t. 26). 350 Czci ciaa, substancje cielesne Ucho Ucho (auris, oti) oznacza, jako symbol, nie tylko sam organ zmyso ktry odbiera dwiki, ale rwnie duchow dyspozycj otwarcia si to, co usyszane, i do czego zobowizuje wola prawodacy. Jeli kto chcia zoy bogom lub poddastwa albo tak chcia poste niewolnik wobec swego pana, to musia podda si pewnemu osobliwe: obrzdowi praktykowanemu przez staroytne ludy i potwierdzone: rwnie przez Prawo Mojeszowe. Jeeli niewolnik chcia na zaws pozosta w subie swego pana, nie korzystajc z prawa, ktre zapewni: mu odzyskanie wolnoci w roku jubileuszowym, wwczas zaprowadzi pan przed Boga i zawiedzie do drzwi albo do bramy, i przekuje mu t: jego ucho szydem, i bdzie niewolnikiem jego na zawsze" (Wj 21,6). T ryt oznacza, e niewolnik przez ucho (posuszestwo) pozosta zwi; z domem swego pana. Ucho odgrywao szczeglnie wan rol w intuicyjnej kontemp! uprawianej przez Sumerw, poniewa zarazem mogo peni fun: ucha duchowego" i oka duchowego", jako e to, co usyszane, wouje wewntrzny obraz. Dalekie ucho" byo obrazowym wyrae: na okrelenie rozumu i rozsdku. Takie dalekie ucho" przyp wano przede wszystkim bogom i przedstawiano ich, np. Marduka, z c stycznie wielkimi uszami. Opisy bogw mwi, e bstwa maj czv. oczu i czworo uszu, co jest znakiem ich wszechwiedzy. Uszy, umk czane zarwno na cianach i otarzach wity pogaskich, jak i tablicach wotywnych wyobraay wysuchane modlitwy. Wyobraeni; wywodz si z Egiptu, skd rozprzestrzeniy si na cay antyczny v. W wikszoci przypadkw oznaczay one sta przychylno bogw wysuchiwania ludzkich prb, rzadko natomiast

byy ofiarami wot; nymi {ex vot) zoonymi w podzice za uzdrowienie z jakiej chr uszu. W Pimie witym czsto mwi si o uszach Boga". Wyobraaj Jego wszechwiedz (por. Mdr 1,10; Ps 94,9) albo Jego askawe wysu_ wanie modlitwy ludzi (Ps 17,6; 34,16; Iz 59,1), o co na wielu miejsc Ksigi Psalmw prosi si sowami, aby Pan zechcia nakoni swe uc: albo podobnymi zwrotami (Ps 86,1; 130,2 i in.). Uwanemu nasuchiwaniu ze strony Boga musi jednak odpowk posuszestwo stworzenia wobec gosu Stwrcy. Czowiek z swej st-mus\ nas\uchVwa g\osu Stwrcy \ ku memu nakiom. siwego ucha" Ps 45,11), tzn. moc wiary i dobrej woli otwiera zewntrzny i wewnt ny zmys suchu, aby usysze najwaniejsz wiadomo, jak mog sysze uszy ludzkie - o Boym objawieniu Jego prawdy i Jego v W Ksidze Izajasza Suga Boy mwi: Kadego ranka pobudza me u. bym sucha jak uczniowie. Pan Bg otworzy Mi ucho" (50,4 n.). W K dze Psalmw w podobnych sowach daje si wyraz gotowoci posuszt twa Mesjasza: Nie chciae ofiary krwawej ani obiaty, lecz otware uszy" (Ps 40,7). Ten za, kto nie sucha gosu Boego, komu nie poc si sowo Boe, ma znieczulone uszy" (Iz 6,10); tylko te ludzie tv dego karku i opornych serc i uszu" zawsze sprzeciwiaj si Duch witemu (Dz 7,51). Symboliczn paralel do otwarcia uszu prorokom przedstawia ob: starotestamentowej ceremonii wywicania kapanw, w czasie kt Czci ciaa 351 zmysowy arcia si na Fifcia postp:. Dsobliwerr... :erdzonerr._ na zawsz-. zapewnia! :rowadzi g uje mu pa: ..j 21,6). Ter -:a zwizar.;. -.ontemplac. >-::n funkcr-. .szane, wy-.yraenier. przypisy duka, z dn. maj czwo: -zy, umiesz :i, jak i r.. jbraenia :. yczny wia: z bogw c ami wotyv. . ej choroc Wyobraaj o iv .j.we wysuch. .elu miejscac: ;r.; swe ucho'

odpowiada . z swej stron; :? ucha" (pc: : wewntr: : mog p: . Jego we. za me uch : l).WKS, sci p :z otware nu nie pode ludzie t\\\ si Duchc stawia obrz czasie kt Dprcz rk, ktrymi sprawuj oni kultyczne czynnoci, i ng, ktrymi przystpuj do otarza, pomazywano krwi ofiarn take uszy, aby w sposb szczeglny je powici, poniewa s organem przyjmujcym poucze-r.ia Boe (por. Kp 8,23). W Nowym Testamencie Zbawiciel dokona cudu, w ktrym dostrzeono symbol wewntrznego dziaania aski. Przyprowadzono do Pana gucho-r.iemego i proszono Go, aby pooy na niego rk. Wtedy Pan wzi go r.a bok, osobno od tumu, woy palce w jego uszy i lin dotkn mu .zyka; a spojrzawszy w niebo, westchn i rzek do niego: Effetha, to .znaczy: Otwrz si! Zaraz otworzyy si jego uszy" (Mk 7,32-35). Wedug .nterpretacji w. Grzegorza i innych palcami" nazywa si Ducha witego. Palcem Boga jest nazywany Duch wity. Woenie wic palcw v uszy oznacza, e dziki darom Ducha witego umys guchego otwiera si i okazuje posuszestwo."8 Koci naladuje te czynnoci Chrystusa w obrzdzie chrztu; szafarz przed waciwym aktem sakramentalnym dotyka uszu katechumena, wypowiadajc sowa: Effetha!", to znaczy: Otwrz si! Sucha nauki wiary . by posusznym jej wymaganiom moralnym to pierwsze danie, ktre stawia si kandydatom do chrztu. Audientes" (suchajcymi) nazywali si dlatego w staroytnym Kociele ci, ktrzy znajdowali si na pierwszym -".opniu przygotowania. W swojej dziaalnoci publicznej Jezus nauczajc woa niekiedy: Kto rr.a uszy, niechaj sucha!" (Mt 11,15; 13,43; Mk 4,9.23; k 8,8). Tymi samymi sowami w. Jan koczy te w Apokalipsie (2,7.11.17.29; 3,6.13.22) f.voje listy adresowane do siedmiu Kociow w Azji Mniejszej, pragnc eszcze mocniej utrwali ich tre w sercach i ukaza wspania nagrod, ::ra jest obiecana zwycizcy". Napisane jest przecie w Ksidze Przy-;!w: M posuszny bdzie opowiada zwycistwo" (Prz 21,28 - Wlg).

Palec, rka, rami Rka (manus, xeiP) Jest najdoskonalszym organem czowieka przy wy:onywaniu prac zewntrznych, std w potocznej mowie wyraa dziaa--.:e" w jego rozmaitej formie. Rce odznaczaj si szczegln zdolnoci yrazu suc nawizaniu duchowego kontaktu z blinimi. Wwczas, gdy czowiek podaje rk drugiemu, dotyka nie tylko fizycznej jci jego ciaa, ale poprzez ni take caej duchowej osoby drugiego, jego r.ioci, wiernoci, gotowoci do powicenia siebie czy do przebaczenia" Pinsk). Rka jest wic prawdziwym symbolem w penym sensie tego sowa. Podanie -prawicy od najdawniejszych czasw jest zewntrznym znakiem :_rody - sowami w. Augustyna: signum concordiae, signum consonanle". Takie znaczenie miao take wytaczanie na monetach dwch z:>nych ze sob rk; zachowao si bardzo wiele rzymskich monet ozdonych takim wanie motywem. Dexterarum coniunetio" nowoecw ". od dawna, a nie dopiero od czasw chrzecijaskich, istotnym zna-- _-:n wza maeskiego i czsto pojawia si w przedstawieniach zmar- :h maonkw w antycznej paskorzebie sarkofagowej albo na zotych t^lichach, ktrych prawdopodobnie uywano w czasie uczty weselnej. Ludy w prastarych czasach widziay w rce symbol tworzcej i ksztaHomiliae XL in Ezechielem lib. I, hom. X 20; PL 76, 894. 352 Czci ciaa, substancje cielesne tujcej wszystko siy natury, mianowicie subtelnego, penego artyzir formowania, ktre podziwiamy we wszystkich jej dzieach. Interpreta ta odnosi si take do symboliki palcw, ktre przede wszystkim cech niezwyka zrczno. Godne uwagi jest staroegipskie przedstawienie s ca jako symbolu tworzenia stanowicego o rozwoju ycia i wielorak: darach istot - wszystkie

zakoczenia promieni tego soca przybier_ ksztat rk. Liczne rzeby czy rysunki rk, ktre zachoway si i pochoc. z pnej staroytnoci (znaleziska grobowe, fenickie stele nagrobne i Kamienie wotywne, a take rce (wota) dla Sabaziosa" z czasw helleni.-tycznych), maj podobne znaczenie, ale zarazem s one symbolem sca'.: jcej i bogosawicej rki bstwa. Tego rodzaju rce czsto wyobraa to, co przynosi szczcie albo oddala zo. Pismo wite posuguje si obrazem rk w wielorakim znaczeniu cele: okrelenia dziaania w oglnoci (Rdz 20,5), prawa rozporzdzania czy: lub kim (Rdz 16,6), potgi nieprzyjacielskiej (Ps 62,11), kierowania, r._ zorowania (Lb 4,28 - Wlg), energii, zapau do czynu (Iz 35,3) itd. Czsto gest rk ma w Biblii znaczenie symboliczne: Bg kade pole nie, ktre daje Mojeszowi i Aaronowi, aby przed faraonem dok wielkich cudw i sprowadzili plagi egipskie, poprzedza rozkazem: cignij rk" (por. Wj 8-10 i 14,16.26.27). Modlc si, unosi si oby rce (por. Wj 17,11 n.; 2 Krn 6,12.13.29; Ps 134,2 i in.), a przysiiL - jedn (por. Lb 14,30; Pwt 32,40). Okrelenie rce napeni" (L - Wlg), prawdopodobnie darami ofiarnymi, byo rwnoznaczne z wicaniem kapanw Starego Przymierza; namaszczanie rk naler. obrzdu wice kapaskich. Bogosawiestwa (Rdz 48,14.17), prze nia Bogu prawa wasnoci do skadanego daru ofiarnego, przenie; winy (Kp 1,4) i przekazania urzdu (Lb 27,23) dokonywao si prze: naoenia rk. Na niezliczonych miejscach witych ksig rka, rami czy p: Boa s jednak przede wszystkim antropomorfizmami oznacza moc, ktra tworzy, pomaga, prowadzi, ochrania, ocala, zwycia a karze. Niekiedy wyobraaj one hojno Bo (Ps 145, 16), Jego . (Pnp 2,6) albo otrzymanie przez prorokw objawienia (Ez 1,3; 8,1: . 3,15), ktre, ogarniao ich z przemon si. Chocia ydzi nie sporzdzali adnych wizerunkw symboliczne; ?Jfc Boga, to nie brak przecie wizji, w ktrych si ona ukazywaa: E: dostrzega ukryte pod skrzydami istot yjcych" ludzkie rce (1,8,. -~ rk Bo, ktra podaje mu zwj ksigi (2,9) i unosi go w gr (&Jt Daniel (5,24 nn.) wyjania krlowi Baltazarowi widzenie rki piszc* ktra ukazaa si na cianie.

W rce Boej, ktrej dziaania w najrozmaitszy sposb dowiadcza: wybrany w caych dziejach Starego Testamentu, dostrzegamy ju ta nic Chrystusa, ktra zajaniaa penym wiatem w Nowym Testame: Przeczuwamy j w poszukujcej mioci Pana, ktry o sobie mwi: dziennie wycigaem rce do ludu buntowniczego i niesfornego" (Iz C i w przebitych rkach Mesjasza, ktre swymi oczyma oglda ju Psahr (Ps 22,17). Tajemnica zalubin OblubienicyKocioa zaczyna si c nia, gdy powiada ona: Lewa jego rka pod gow moj, a praw obejmuje mnie" (Pnp 2,6), tzn. Jego potna pomoc wspiera moj . dziaalno i walk, za Jego niebiaskie i Boskie ycie ogarnia i p:. mnie ca. Czci ciaa 353 ,0 artyzmu Interpretacja \-drn cechuje .vienie so-.vielorakic: przybieraj:. n* i pochod, jaagrobne i ka-iw hellenis--.oolem scala-wyobraa;; wrzeniu celer :ania czyrr..-vania, nac. itd. zde polec :n dokona. ...zem: Wy-;i obydw:-. przysigaj i" (Lb 3. :zne z w;. naleao c , przekaz.. .zeniesien: - przez ge:zy prawic naczajcyr ea albo U Jego mio> .3; 8,1; 2 K: .^licznej r/. raa: Ezech:-. :e (1,8), wic. w gr (8.2 rki piszc-. wiadcz! 1 ny ju taje: iTestamenc mwi: C ego" (Iz 65.. i ju Psalmh ma si ods: ,i prawica je. i moj ziemslia i przeni.-. W przypadku Syna Boego, ktry sta si czowiekiem, rka Boga" nie est ju antropomorfizmem, lecz rzeczywistoci. Chrystus, od wiekw rka Paska", ktr wszystko zostao stworzone, ma teraz rce czowieka, z naszego ciaa i naszej krwi, ktre napenia najbardziej wzniosa rzeczywisto i moc Boa. W Nim rka osigna najwyszy stopie realnej symboliki. Ewangelia powica szczegln uwag rkom Chrystusa, ktre kadzie On na chorych i ich uzdrawia, ktrymi udziela bogosawiestwa, ktrymi ratuje toncego Piotra, rozmnaa

chleb, amie go . rozdaje jako swoje najwitsze ciao wydane za wielu; rce, ktre dla zbawienia ludzkoci rozcign na krzyu i pozwoli sobie przebi, ktre ..kazuje po swym zmartwychwstaniu uczniom i ktre po raz ostatni '.znosi w gecie bogosawiestwa przy swoim wniebowstpieniu. Wszyscy Ojcowie Kocioa zgodni s w rozumieniu przez rk Bo . mbolu wcielonego Sowa (Logosu). W tym znaczeniu objania w. Cyryl -.^eksandryjski sowa Psalmu 98,2: Wspomagaa Go prawica Jego (...) Prawic Boga i Ojca nazywa Syna; przez Niego bowiem, niczym wasn :ek, Ojciec wszystko powoa do istnienia, jak o tym wiadczy przemdry .*an: Na pocztku byo Sowo, a Sowo byo u Boga. Wszystko przez Nie stao, a bez Niego nic si nie stao. Poza tym, jak rka czowieka nie .-st odrbna od ciaa, lecz z niego jest i w nim, tak te wszechpotna rawica Ojca, ktra jest twrc i mistrzem wszystkiego, przed ktr dr szystkie dziea, wspomagaa Jego samego i Ojca"9. Jednomylnie te odnosz Ojcowie Kocioa palec rki Boga do Ducha ..itego. Dextrae Dei tu digitus" - nazywa si Go w hymnie Veni Creator. :-.n za powiada w Ewangelii: A jeli Ja palcem Boym wyrzucam ze ;chy, to istotnie przyszo ju do was krlestwo Boe" (k 11,20). Jak dec z rk czy ramieniem, rka za czy rami z ciaem jednym s pod :gldem natury, tak Ojciec i Syn, i Duch wity s trzema Osobami, lecz in Bosk natur."10 Skoro przez palec rozumie si Ducha -v[itego], to przez to powiedziano, e sprawc dzie Boskich jest w ten ni sposb Duch w[ity], jak Bg Ojciec i Syn Boy."11 Obecna nadal w Kociele moc Boga-Czowieka znajduje szczeglny yraz w symbolu rki i poprzez ten symbol si udziela. Co wicej, rka ''. jcioa jest rzeczywicie rk Chrystusa, nie tylko w sensie przenonym, :z w sposb rzeczywisty i realny, poniewa zarwno jedno Ciaa /.stycznego ze Zbawicielem, jak i jedno czowieczestwa Pana z osob sk jest jednoci realn.

Tradycyjne gesty rk otrzymuj w liturgii nowotestamentowej now : symboliczn, ktra nieskoczenie przewysza dotychczasow: poowie rk albo wycignicie rk, rwnajce si intencjonalnemu dotkni-z oddali, sprawia sakramentalne udzielenie Ducha witego. Te oby-a gesty nale do istoty obrzdw sakramentu bierzmowania, przede zystkim za do obrzdw sakramentu kapastwa. Przemone wraenie wiera chwila, gdy konsekrator udzielajcy wice kapaskich, a po ;i wszyscy obecni kapani w milczeniu kad obie rce na gowie Explanatio in Psalmos 97, 2; PG 69, 1253. J Eucheriusz z Lyonu, Formularum spiritualis inteligentiae ad Uranikum liber ..s; PL 50, 732. 1 Ambroy, Wykad Ewangelii wedug w. ukasza VII 93. Tumaczy o. Wady.".v Szodrski, opracowa i wstpem opatrzy o. Andrzej Bogucki, ATK, Warszawa "7, s. 288 (PSP t. 16). 354 Czci ciaa, substancje cielesne kandydatowi, ktry moc wice ma otrzyma udzia we wadzy kapla: skiej, a potem, podczas krtkiej modlitwy, trzymaj nad nim wycignie'.. prawic. Peny symboliczny sens rk kapaskich ukazuje nastpnie nama=. czenie doni wywiconych olejem katechumenw, w czasie ktrego b:-kup mwi: Racz, Panie, konsekrowa i powici te rce przez to namas; czenie i nasze bogosawiestwo. Amen." Aby wszystko, co pobogc -awi, byo pobogosawione, a co bd konsekrowa, byo konsekrowa: i powicone w imi Pana naszego Jezusa Chrystusa. Amen."12 Kie:. potem nowo wywicony kapan udziela bogosawiestwa prymicyjne^ czyni to przez naoenie obu rk na gow tego, ktry je przyjmuje, a wyciga je z daleka nad zgromadzon wsplnot wiernych. W tym a.-. mody kapan jak gdyby pozwala rozla si dopiero co przyjtej k. powicenia nad wszystkimi, ktrzy z wiar mu si powierzaj. Rwnie w obrzdach konsekracji biskupa, ktremu wraz z urzec-, pasterskim przypada w udziale najwyszy stopie wadzy i godr. kapaskiej, a take w

obrzdach wywicania opata i ksieni jest prze dziany ryt naoenia rk. Udzielanie sakramentu chrztu i namaszcz chorych poprzedza ryt wycignicia rki kapaskiej. Gest bogosawiestwa w ksztacie krzya, ktry towarzyszy wszyst-liturgicznym powiceniom, egzorcyzmom i absolucjom, zwaszcza niektrym sowom Mszy w. przedstawia w znaku to, co rka kapar. sprawia w mocy ofiary Chrystusa: wszystko dokonuje si przez Nk z Nim i w Nim". Zasanianie rk byo w staroytnoci wyrazem okazywania czci. 7 symboliczny gest przyj si czciowo take w praktyce liturgicznej; i wierni, nie bdcy kapanami, podajc kapanowi jakie wite prL mioty albo niosc je, okrywaj symbolicznie rce. Umycie rk byo w dawnej liturgii konieczne, czciej ni dzi, z pov. brania w rce ywnoci skadanej przez wiernych w ofierze. Ryt obrr. rk (lavabo) w dzisiejszych obrzdach Mszy w. jest symbolem wewr.-. nego oczyszczenia. Ju w malarstwie katakumbowym na starochrzecijaskich sarkofag spotykamy si czsto z motywem wyaniajcej si z chmur doni, k' jest symbolem Ojca niebieskiego. Motyw ten pojawia si najcz-w przedstawieniach biblijnych sceny ofiarowania Izaaka, przekaz Mojeszowi Prawa itp. W katakumbach w. Kaliksta widzimy rk I ktra dotyka jakby ochraniajcym gestem oranta znajdujcego si statku (Koci) unoszonym przez fale wzburzonego morza. W sztuce mozaikowej fragment przedstawiajcy chmury albo z ktrych wyania si rka Boga, bogosawica albo wrczajca w zwycistwa, najczciej jest wyranie wyodrbniony. Rka Boga uno-nad postaciami witych otoczonych aureol, zwaszcza za nad gi przemienionego Chrystusa, przywodzc na myl sowa: Ten jest mj ^ umiowany, w ktrym mam upodobanie" (Mt 3,17). W sztuce rec: wiecznej rka Boga ukazuje si rwnie nad ukrzyowanym Zbawicie! a w malarstwie ksikowym czsto mona j spostrzec w przedsta12 Obrzdy wice kapaskich, czyli prezbiteratu. Namaszczenie rk, w: ."..' rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali oo. benedyktyni z Op: Tynieckiego, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, s. 1384. Czci ciaa

355 zy kapa-wycigniU. le namasz-ktrego bis-z to namasz-o pobogof-nsekrowar.-. n."12 Kiec, ymicyjnegc .lyjmuje, alb. ',V tym akc:v iyjtej ase.z z urzde :^v i godno. *-.: jest przew. .amaszczer.: zy wszystki:. vlaszcza z.-.a kapaski rze Nieg a czci. Ter ocznej; i ta-,-ite prze . z. _zi, z powc le. Ryt obmy olem wewn: - :h sarkofaga : it doni, ktc n najcz: -i. przekaza.. ^r.y rk Bog ^cego si :. -ary albo kc czajca wier. Boga unosi za nad gl< Ten jest mj .: sztuce red: Zbawiciel. w przedstav nie rk, w: M z Opac niach scen biblijnych. W kodeksach Ewangelii, znajdujcych si w klasztorach na grze Athos i pochodzcych z X w., uniesiona w gr i otoczona nimbem rka, ktra jest wkomponowana w inicja litery E {E\nev Kvpiog), wyobraa rk Chrystusa, tak jak rka przedstawiona w miejscu przecicia si belek na

niektrych krzyach pochodzcych z terenw Europy poudniowej; piknego przykadu w tym wzgldzie dostarcza tylna ciana w tronie biskupim znajdujcym si w Torcello koo Wenecji. Ten sam motyw spotykamy na niektrych patenach i przenonych otarzach po-.hodzcych z XII i XIII w., na ktrych jest on obramowany napisem ..Dextera Dei" i wyobraa wszechmoc Bo, dziki ktrej spenia si cud przemienienia podczas uroczystoci liturgicznej. Noga i lad stopy Noga (pes, novc) i lad stopy (vestigium, ixvog) s w swej symbolice cile ze sob zwizane. Na nogach stoi si mocno na ziemi, depcze si nimi co :.lbo dziki nim si chodzi. ladem stopy jest to, co^pozostaje po przejciu. Pozostaje w nim jeszcze co z osoby kroczcego. lad wskazuje, w jakim .derunku si kto uda, a niekiedy ma charakter tajemniczego znaku. Noga uchodzia w staroytnoci za symbol ujarzmienia. Panowa ogl-.ie przyjty zwyczaj, e po bitwie zwycizca na znak cakowitego pokoania nieprzyjaci stawia nog na wrogu lecym na ziemi. W Ksidze -"ozuego czytamy: Skoro przyprowadzono owych krlw do Jozuego, Jozue wezwa wszystkich mw izraelskich i rzek do dowdcw wojennych, ktrzy mu towarzyszyli: Zblicie si i postawcie wasze nogi na .arkach tych krlw. Zbliyli si i postawili swe nogi na ich karkach" 10,24). Postawienie nogi na jakiej ziemi albo innym dobru materialnym byo .akiem wzicia ich w posiadanie i sprawowanie nad nimi wadzy. Dlatego Ksidze Psalmw mwi si: Na Edom but mj rzuc" (Ps 60,10), czy: .Ioye (...) pod jego stopy: owce i bydo wszelakie, a nadto i polne :;da, ptactwo powietrzne oraz ryby morskie, wszystko, co szlaki mrz . zemierza" (Ps 8,7-9). W staroytnoci znano te piercienie z pieczciami w formie stopy. Oywano ich, aby wyciska na przedmiotach znak prawa wasnoci.

Siadami Boga s, wedug Clavis Melitona, znaki Jego tajemniczego dzia-ania i panowania, operum secretorum insignia". Cae stworzenie pene :st takich symboli: Umys nasz, idc za jakimi ladami i objawieniami, nierza do odkrycia Logosu, przez porwnywanie tego, co zrozumiae, .rajc si odgadywa to, co niepojte" 13. Kada wskazwka Boga, kade .o zrzdzenie i kady Jego nakaz s ladem Boga. I za nim, stosowa do niego to zadanie czowieka. Dlatego Ksiga Hioba powiada: Moja _a kroczy w lad za Nim, nie zbaczam, id Jego ciek" (23,11). Tu, jak wielu innych miejscach Pisma witego, stopa wyobraa postpowanie, runek intencji, naladowanie (por. Hi 13,27; Ps 10,16; 26,12; 119,105.133; 7; Prz 1,15; 4,27; Hbr 12,13). Czyha na pit" (Rdz 3,15 - Wlg) oznacza . . serwowa dziaanie i skutki oraz przeladowa. Tam, gdzie mwi si o ludzkiej postaci aniow, nogi s obrazem ich - vej zwinnoci, i tego gwatownego i wiecznego ruchu, ktry ich porywa Grzegorz z Nyssy, In Cantica canticorum, hom. I; PG 44, 781. 356 Czci ciaa, substancje cielesne do rzeczy Boskich; z tej to racji teologia przedstawia ich nam ze skrzy ami u ng"14. Mocno stojce nogi s obrazem niezmiennoci i stao-i to zarwno antropomorficznie w odniesieniu do Boga, jak i ce wskazania na umocnionego w Bogu i w wierze ducha ludzkiego (por. 26,12). Nogi wraz ze ladami stp byy te symbolem wdrwki. Znane pogaskie kamienie wotywne, ustawiane po szczliwie odbytej podrc Widniej na nich napisy: Pro itu et reditu felici", oraz wizerunki dw&, par stp; jedna para bya zwrcona ku przodowi, druga do tyu. mier pojmowano rwnie jako wdrwk do innego wiata. Dlat kadziono zmarych na marach w ten sposb, e nogami, na ktre kadano take buty, byli zwrceni w kierunku drzwi. To ujcie mi jako przejcia" rzuca te wiato na pewne znaki i przedmioty pochoc ce z grobw starochrzecijaskich. Chodzi o

piercienie i klamry (fibu ozdobione symbolami nogi albo stopy i napisem: In Deo", a na symbolami gwiazd, ktre miay wskazywa, i droga zmarego prowa przez niebo do Boga. Sowo Przedwieczne przez swoje czowieczestwo stao si rw: wdrowcem na tej ziemi. Eliasz oglda typ tej tajemnicy w oboku majak lad stopy czowieczej (Wlg), ale rozrastajcym si w chmur desz. w, ktra po okresie suszy, jakim by czas przed odkupieniem, wydak wiat zbawienie (por. 1 Krl 18,44). W kociele Wniebowstpienia na Grze Oliwnej mona jeszcze ogla lad stopy odcinity przez Zbawienia na skale w chwili, gdy egna; ze swymi uczniami. Siad ten jest symbolem nieprzemijajcych no::: ktre pozostawio Jego przebywanie wrd ludzi, symbolem mocy krvj cej si w Jego naladowaniu. Odziejcie si Imieniem Najwyszego, poznajcie je, wtedy przejdziecie bezpiecznie, bo fale bd wam posuszne. Pan sowem swym ciek przerzuci i przeszed such stop: lad Jego zosta na powierzchni wody, trway, nigdy niestarty, jest jak ten most drewniany mocno zbudowany. Cho z obu stron wznosz si fale, lecz lady Pana naszego Chrystusa trwaj, nigdy niestarte, nierozwiane. Droga jest wytyczona tym, co id za Nim, dla tych, co drog wiary id a do koca i wielbi Jego imi.

Alleluja!"15 14 Dionizy Areopagita, O hierarchii niebiaskiej 15, 3, w: Dziea witego D; jusza Areopagity. Przetumaczy i przedmow i wstpem zaopatrzy Emanuel : hak, Krakw 1932, s. 169 (rda cywilizacji chrzecijaskiej). 15 Ody Salomona 39. Przeoya Anna Kamieska, w: Muza chrzecijaska. poezja armeska, syryjska i etiopska, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak. : kw 1985, s. 183 n. Czci ciaa 357 ~. ze skrzy.; i stao: ;k i celeir. go (por. P? Znane s:. ej podry ;nki dwc'. ;u. .ata. Dlateg a ktre na cie mier. pochodz :ry (fibulac '', a nad: . =o prowad: si rwnie. ::oku may:, r deszcz .".. wydaa r. szcze ogld. iv egna s. cych nor:r . mocy kryj.. swany. witego Dio\ ! Emanuel B

zecijaska, t .czy Znak, K: Z tej racji, e na Wschodzie chodzono zazwyczaj w sandaach, umycie :g byo bardzo wskazane i traktowano je jako przejaw gocinnoci (Rdz 13,4; 1 Sm 25,41; k 7,44). Pan umy nogi swym apostoom przed Ostatni Vieczerz (J 13,1-17), aby przez to zewntrzne obmycie wskaza na :akowite oczyszczenie wewntrzne, nieodzowne, by zasi do witej iczty, i realnie je sprawi, a rwnoczenie da swoim uczniom przykad cokory i mioci, ktry naley naladowa nie tyle sam czynnoci nywania ng, ile raczej pielgnowaniem waciwego dla usposobienia. Tm 5,10 dowodzi, e w czasach apostolskich dosownie wypeniano -olecenie Pana. W nastpnych stuleciach chrzecijaskich umycie ng, odobnie jak rk, naleao do obrzdw przygotowawczych do penienia uby Boej. Ceremoni umycia ng w Wielki Czwartek, o ktrej wspomina ju w. . igustyn, zalicza si do sakramentaliw i zaleca si, by odprawiano ten vyczajowy obrzd liturgiczny w katedrach. Praktykuje si go rwnie tym dniu w niektrych klasztorach eskich. W opactwach benedyktynach celebruje si go ponadto w czasie ceremonii przyjcia do nowicjatu jstulantek; umywa si im nogi przed przywdzianiem habitu. Gowa i wosy Gowa jako siedlisko najwaniejszych czynnoci zmysw i ducha, okrecych i ukierunkowujcych wszelkie dziaanie czowieka, jest w Pimie :itym, a mianowicie w listach w. Pawa, obrazem pozycji, jak zajmuje r.rystus w swoim Mistycznym Ciele: Gow kadego mczyzny jest rystus, mczyzna za jest gow kobiety, a gow Chrystusa - Bg" (1

I:>r 11,3). Bg uczyni Chrystusa Gow dla Kocioa, ktry jest Jego atem, Peni (nArjpa>/j.a) Tego, ktry napenia wszystko wszelkimi sposo,mi" (Ef 1,22 n.). Pie nad Pieniami w proroczej wizji tej dominujcej pozycji Boga-Jowieka ukazuje Jego posta w rnych obrazach: Gowa jego - naj-ystsze zoto" (5,11). W ten sposb wskazuje si na Jego natur Bosk, :y zoto przewysza wszystkie inne metale. '\losy na tej gowie (Pnp 5,2.11) oznaczaj, wedug niektrych komen-orw, rzesz wierzcych, ktrzy s zjednoczeni ze Zbawicielem i nieja-s Jego koron, jak licie s koron palmy, ktra zarazem wskazuje na io zbawcze zwycistwo. Jeli w Pieni nad Pieniami czer tych wosw wskazuje na ciemnoci ary, w ktrych yj wierzcy, to biaa gowa" (zwykle oznaka staroci) Apokalipsie (1,14) wyobraa wieczno (por. Dn 7,9) i blask uwielnego Chrystusa. Wosy na gowie Oblubienicy (Pnp 7,6) wyraaj ten :n sens, mianowicie zjednoczenie z Gow. V sztuce wczesnego redniowiecza, a wic wtedy, gdy ywe jeszcze jakiej mierze byy pogldy z czasw przedchrzecijaskich, gowy wnie gowy zwierzce) uwaano za symbol skoncentrowanej siy winej, i dlatego za apotropaiczne i sprawiajce dobre skutki. Gowy .izkie niejednokrotnie przedstawiano jako maski, z przydanymi do i-.sto atrybutami zwierzcymi, bowiem dla mitycznie odczuwajcego :i:owieka czy si wskutek tego zwierzce i ludzkie siy witalne i tym iamym potguje siy obronne. Gowy zdobione atrybutami zwierzcymi Biaj w rzebie prastar tradycj. Pojawiaj si midzy innymi na fryzach 358

Czci ciaa, substancje cielesne wity pooonych na terenach basenu Morza rdziemnego. W romaf. kiej ornamentyce architektonicznej spotyka si je czsto na szeroko rc. powszechnionych fryzach z postaciami zwierzt, na gzymsach dachc kocielnych i w absydach. Maski umieszczane na chrzcielnicach otrzymay nowe znaczenie z miast dawnego, apotropaicznego. Stay si wyrazem odrodzenia w Ducr. ktre sprawia sakrament chrztu, znakiem siy nadprzyrodzonej, kt: zwycia zo. W gowach z dugimi wosami upatrywano obraz soca z promienie Dugie wosy nale w Eddzie do wyrniajcych oznak bogw wiati W redniowieczu stanowiy przywilej mw z rodu krlewskiego, pz rwnie ludzi wolnych. Wojownikom, a w staroytnoci rwnie '.: anom, nie wolno byo obcina wosw, gdy wierzono, e w nich tkwi -. (por. historia Samsona - Sdz 16,17). W pojedynczych przypadkach gowy stanowice element ornamenty.: stosowanej przez sztuk romask, mona odnie do Chrystusa, zwas. cza tam, gdzie umieszczone midzy dwoma gronymi zwierztami wyc: raaj zwycistwo potniejszej mocy nad wrogimi napaciami16. Serce Serce (cor, KapSia) jest najbardziej centralnym organem, siedzib fiz nej siy ywotnej, wedug Pliniusza - organem, ktry pierwszy zac; y w ciele ludzkim i ostatni w nim umiera17. Egipcjanie nazywali z lego czowiekiem, ktrego serce si zatrzymao"1S. Ta zasada nat. nego ycia jest rdem i regulatorem obiegu krwi. Midzy ni a mzg centrum systemu nerwowego, zachodzi stay, wzajemny zwizek. W. szenie, troska, zmartwienie do gbi je porusza, a mona nawet po. dzie, e wanie w tym organie jest najbardziej odczuwalna jedno cia i duszy. Dlatego psychologi prymitywnych ludw pierwotnych -starszych, tym w wikszym stopniu - wyrnia swoista cecha: se w jzykach semickich: leb, lebab, uwaa si nie tylko, jak powszecz dzisiaj, za siedzib uczu, zwaszcza -mioci, ale rwnie rozumu, i pamici, sowem - wszystkich zdolnoci duchowych, wraz z ca ? uczu i namitnoci w dobrym i zym znaczeniu, przede wszys jednak religijnego usposobienia. Serce oznacza, w przeciwiestwu tego, co tylko zewntrzne, caego czowieka wewntrznego,

wraz z -.i sumieniem. Staroegipskie malowida przedstawiaj moment wa: przez Horusa i Anubisa serca zmarego przed tronem Ozyrysa. Na jecir szali wagi znajduje si symbol bogini prawdy i sprawiedliwoci Maa* drugiej jest pooone mae naczynie z sercem, ktrego ciar zale zasug zmarego i decyduje o jego przyszych losach. Egipcjanie samujc mumie wkadali, po wyjciu wszystkich wntrznoci, serce z wrotem. To oddanie serca" byo religijn ceremoni, dziki ktrej c: no zapewni zmaremu dalsze ycie. 16 Odnonie do czterech ostatnich akapitw por. W. von Blankenburg, H-. und damonische Tiere, Leipzig 1843 (19754), s. 175. 222 n. 253-284 n. 290. 17 Por. Historia naturalis XI 37. 18 Por. Maspero, haso: Coeur, w: F. Vigouroux, Dictionnaire de la Bibie, t. Paris 1895-1912. Czci ciaa 359 W romans-zeroko roz. ach dachvraczenie z a w Duchronej, ktr. romieniarr.. '. wiato. ego, pni-: rwnie ka;.: nich tkwi si: ornamentyk. - stusa, zwas: rztami wyo:: :ami16.

dzibfizyc. szy zaczy: rywali zma-ada natur:. - : a mzgier :-vizek. Wzr r.awet pow: edno ci:, jtnych - : :echa: ser: a powszechr. rozumu, w. z ca skr <ie wszystk. -.riwiestwie go, wraz z jt. Bment wa. ysa. Na jci: _ voci Maat. ciar zaley gipcjanie c a, serce z ;: i ktre] chc: inkenburg, Hef n. 290. tde la Bibie, t. 1 Ofiary z ludzi, ktre skadali staroytni Meksykanie, wskazuj w sposb straszny i drastyczny na ten organ jako na realny symbol tego, co najszlachetniejsze, najwysze i najgbsze. Mianowicie poprzez dug cit ran sigano w gb piersi czowieka, ktry zosta powicony na mier, wyrywano mu serce i podnoszono je w gr jako ofiar zoon oogu-socu19. Z tym ujciem waciwym ludom pierwotnym i nie odrniajcym cielesnego serca od duszy spotykamy si take w kulturze najstarszych Grekw i Rzymian. W epoce filozofw hellenistycznych pojcia te ulegay .ednak stopniowym zmianom. Nie moemy tu bliej ledzi ich rozwoju, .ednak musimy krtko, zaledwie orientacyjnie, zapozna si z biblijnym szykiem obrazowym, jako nalecym do symboliki tego ogromnie rozlegego tematu. Biblia uywa, zgodnie z duchem swego czasu i otoczenia, sowa serce" eb, KapSia) prawie tysic razy w znaczeniu przenonym, w tym okoo 130 razy w Ksidze Psalmw, bowiem w wikszoci zawarte w niej utwory T.aj charakter wyzna; czowiek wyjawia w nich przed Bogiem to, co _:boko ukrywa si w jego sercu. Kittel okrela, w duchu jzyka biblijego, serce" jako zasad i organ ludzkiego ycia osobowego, wewntrzpunkt orodkowy caej istoty i caego dziaania czowieka jako osoby :uchowej, dlatego te rdo i siedzib ycia religijnego i moralnego"20. Serce" to kwintesencja odwagi, dzielnoci i zdecydowania, wewntrzego przekonania, planw, zamierze i decyzji moralnych caego niepo.zielnego czowieka. Rwnie uzdolnienia artystyczne Bg daje do ser-

:.'' (por. Wj 28,3; 31,6; 35,33 n.; 36,8 - Wlg). Jake prawdziwe to sowa! :;ez poruszenia serca, bez mioci nie powstaoby adne dzieo sztuki. Teksty Nowego Testamentu wiod nas ku najwyszym sferom nadrzyrodzonym: W gbi serca czowieka, odkupionego i przeniknitego rze Chrystusa, spotykaj si sowo i wiara, aska i umiejtno sucha:a, poniewa mio Boa rozlana jest w sercach naszych przez Ducha -".vitego, ktry zosta nam dany" (Rz 5,5; por. Ga 4,6). Ona przynosi :it rado, ktra czyni serce szerokim" (por. Ps 119,32). Take liturgia (niezalenie od tekstw biblijnych) czsto uywa obrawego okrelenia serce" tam, gdzie ma na myli dusz. W tym znaczeniu stykamy je w Sursum corda Mszy w., w wielu modlitwach brewiarzo ch, wezwaniach do Ducha witego itd. Posugiwanie si nim jest tak vszechne i codzienne, e nie zwraca si ju uwagi na jego symbolik. "V niektrych miejscach Pisma witego rwnie Bogu przypisuje si .-czucia ludzkiego serca (por. Rdz 6,6 - Wlg; 1 Sm 13,14; 1 Krl 9,3 i in.). Tim jednak, gdzie w sensie proroczym albo realnym chodzi o Mesjasza, .ry w tajemnicy wcielenia przyj serce z ciaa i krwi, a wiszc na zyu pozwoli je sobie przebi wczni, nie mamy ju do czynienia Antropomorfizmami, ale z rzeczywistoci, w ktrej symbolika osiga oj punkt kulminacyjny. Wskazujce na t rzeczywisto sowa prorow cz si w jednym prasowie ludzkiej mowy: serce" w oglny obraz, -'.ry ukazuje najbardziej wewntrzne uczucia i usposobienie nadchodzPor. Etudes carmelitaines mystiues et missionnaires" 29: 1950, s. 84 n. 104 e ilustracja).

G. Kittel, G. Friedrich, Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament, -10, Stuttgart 1933-1979, t. 3, 618. 360 Czci ciaa, substancje cielesne cego Zbawiciela. Pomazaniec Paski ma serce poddane Bogu, ktry G posya (Ps 40,7-9), serce pene sprawiedliwego gniewu przeciw Jer nieprzyjacioom (Jr 30,23 n.), serce, ktre doznaje najwikszego ponier. i mki mierci (Ps 22,15; 69,21) i znowu raduje si bogosawion radot. (Ps 16,9). To w caej peni ludzkie ycie serca Boego suy jedna-mesjaskiemu dzieu zbawienia, dokonaniu ofiary, ktra udziela zbawi nym ywej wody Ducha witego. T zasadnicz ide streszcza dok soogia wita Serca Pana Jezusa, ktra koczy kady hymn tego dnia Gloria tibi, Domine, qui corde fundis gratiam - Chwaa Tobie, Panie z ktrego serca wypywa aska!"21 rdem jednak, udzielajcym w sakramentach ywej wody aski z:-. czerpnitej z serca Chrystusa, jest Koci, ktry zrodzi si, podobnie Ewa z ebra Adama, z otwartego boku Zbawiciela. Tak myl cze rozwijaj najstarsi Ojcowie Kocioa. Znajduje w niej wyraz symbc przypisywana sercu Jezusowemu w pierwszym tysicleciu. W pr. szych czasach na pierwszy plan wysuwa si raczej mio Odkupicie ktra przedstawia si nam w symbolu serca Boego. Dlatego zrani, zostao - powiada w. Bonawentura - bymy przez ran widzialn mc^ widzie niewidzialn ran mioci!"22 Pius XII pisze w encyklice O kulc:-Najwitszego Serca Jezusa: Serce Jezusa, bardziej ni wszystkie pc stae czonki Jego ciaa, jest naturalnym znakiem i symbolem Jego skoczonej mioci do rodzaju ludzkiego"23. Od koca XV w. pi witych ran Chrystusa, tj. przebite serce w z przebitymi rkami i nogami Zbawiciela, zaczto malowa na dekora: nych rozetach i tarczach herbowych oraz wcza w cykle racowe. F wpywem rozszerzajcego si kultu Serca Jezusowego, ju w XVI zaczto je w ksieczkach do naboestwa przeznaczonych dla : przedstawia oddzielnie jako serce otoczone koron cierniow. P: takim obrazem modlia si ju w. Magorzata Maria Alacoue (okoo 1 r.). Nie jest wic prawd, jakoby pierwszy szkic obrazu Serca Jezusov powsta dopiero na podstawie jej objawie; niewtpliwie, objawie: przyczyniy si do szybkiego rozpowszechnienia tego

wizerunku. K gregacja Obrzdw okrelia zasady, do ktrych musz si stosowa artystyczne przedstawienia: Serce Jezusa przebite z boku powinna cza aureola z pomieni albo promieni i obejmowa korona ciernie w grze za ma si ze wydobywa pomie wraz z maym krzyyk: Przedstawie samego serca, tzn. bez postaci Zbawiciela, nie mona u szcza na otarzach, natomiast wolno ich uywa w kulcie prywat: i ozdabianiu szat liturgicznych. Jeli maj one suy za obrazy kocie..-musz by zwizane z postaci Zbawiciela, i to znajdowa si na ro&. Jego piersi, a nie w Jego doni. Na rzebach serce to nie moe by tylk malowane, lecz musi by uksztatowane plastycznie24. Od XVII w. zacz si szybko rozpowszechnia wraz z kultem Ser. Jezusowego, ktremu z racji unii hipostatycznej z Boskoci naley s.21 Por. H. Rahner, Gedanken zur biblischen Begriindung der Herz-Jesu-Ve~runa, w: J. Stierle (Hrsg.), Cor Salvatoris, Freiburg 1954, s. 19-45. De vita mystica, cap. 3; Breviarium Romanum, In Festo Sacratissimi Cor:: Jesu, In III Nocturno, Lectio IX. 23 Pius XII, O kulcie Najwitszego Serca Jezusa (encyklika, maj 1956). 24 Por. K. Kiinstle, Ikonographie der christlichen Kunst, t. 1-2, Freib.1926-1928, t. 1, s. 717 n. Czci ciaa 361 V __ ktry Go przeciw Jego ponienia __ radoci ifuy jednak lela zbawio-ireszcza dok-tego dnia: Tobie, Panie. Jy aski za-- -dobnie ja/. ,iyl czsU symbolik:. W pni;-dkupiciela _o zraniona :aln mog^. ...ce O kula-. ystkie pozc-:: Jego nie

_se serce wr. na dekorac;. zacowe. Pl ; w XVI zh dla lu:. .iow. Prz -_ .e (okoo 16" . Jezusowe _ .'ojawienia : runku. Ko: osowa jeg zwinna ot^-. cierniow. . krzyykie-. mona urr..-. .- prywatn\i*j : azy kocielne, si na rodini moe by tylk j l z kultem Ser;* ci naley s* Herz-Jesu-Vere*-eratissimi Cord ' aaj 1956). 1-2, Freibug cze waciwa Bogu, rwnie kult Niepokalanego Serca Maryi. Ewangelia powiada o najczystszej Matce Boej: Maryja zachowywaa wszystkie te sprawy i rozwaaa je w swoim sercu" (k 2,19). To serce, ktre pozostawao w najdoskonalszej harmonii z wol Bo, byo podobne do skarbnicy kryjcej w sobie wszystkie tajemnice ycia Zbawiciela. Maryja bolenie przeywaa wraz ze swym Synem Boym wszystkie cierpienia, ktrych dozna, i miaa udzia w Jego triumfie. adne serce nie paao tak mioci do Boga i nie obejmowao czowieka z tak mioci macierzysk jak serce Maryi. Symbol serca Maryi znalaz, za zezwoleniem wadz kocielnych, zastosowanie rwnie w sztuce: wychodz z niego promienie i przeszywa je miecz boleci, przywodzc na myl prorocze sowa sdziwego Symeona: ..A Twoj dusz miecz przeniknie" (k 2,35). Niekiedy to dziewicze Serce obejmuje wieniec r. Czsto przedstawia si je obok Serca Jezusowego, np. na herbie zakonu eskiego Najwitszego Serca Jezusowego (Sacre-Coeur) zaoonego przez w. Magdalen Zofi Barat. Nie musimy si tu zajmowa niezliczonymi przedstawieniami serc, :tre maj wyobrazi naturaln mio ludzk. Trzeba jednak wspomnie o atrybutach niektrych witych, ktrych gorc mio do Boga blinich przedstawiano pod postaci poncego albo przebitego strza serca. Do grona tych witych zalicza si midzy innymi w. Teres z Avili, w. Mari Magdalen de Pazzis, od XV w. w. Augustyna, czego wiadectwem s niektre obrazy tego witego powstae na terenach r.iemieckich, oraz w. Franciszka Salezego, o czym wiadcz podobne aziea sztuki.

Inne czci ciaa Pie nad Pieniami opisuje w kilku miejscach, zwaszcza za w roz-iziaach czwartym i pitym, postacie Boga-Oblubieca (Chrystusa) i Ob-/jbienicyKocioa, ich poszczeglne czci ciaa, posugujc si rnorakimi symbolami. Tu omwimy, wskazujc na odnone miejsca biblijne, <rtko jedynie te z nich, ktrych nie uwzgldnilimy w innych rozdziaach, a komentarze tych trudnych do zrozumienia miejsc Pisma witego nie zaprowadziyby nas zbyt daleko. Usta albo wargi (Pnp 4,3.11), podniebienie (5,16; 7,10) i szyja (4,4; 7,5), tarwno Oblubieca, jak i Oblubienicy, odnosz si najczciej do sowa Boego i jego goszenia. Przez usta", jako antropomorfizm odnoszcy si o Boga-Ojca (np. w Iz 40,5), rozumie si obraz Logosu. Zby Oblubienicy (Pnp 4,2; 6,5) wyobraaj siy duchowe, za pomoc ktrych przerabia ona w trakcie rozmyla duchowy pokarm sowa Boego i przyswaja go sobie. Uda i nogi Oblubieca (crura - Pnp 5,15) przypominaj drogi, po ktrych wdrowa Chrystus dla zbawienia ludzi. Poniewa wszystkie [drogi" Pana s prawd" (Ps 118,151 - Wlg) i kade Jego dzieo nieza-|wodne" (Ps 33,4). Owe crura porwnuje si, z tej racji, e s proste i mocne, do marmurowych kolumn. W Apokalipsie za mwi si o stopach la Czowieczego, i s podobne do drogocennego metalu, jak gdyby piecu rozarzonego" (Ap 1,15), poniewa wszechmoc Boa moe zbu-ly i zniszczy wszystko, co chciaoby si sprzeciwi planom Boga albo zeszkodzi ich realizacji. 362 Czci ciaa, substancje cielesne Na policzkach (Pnp 5,13) rozkwita pikno i powab oblicza Boga-Czowieka, na policzkach Oblubienicy - peen skromnoci wdzik je; dziewiczoci. Na prawdziwe czowieczestwo Syna Boego wskazuj ciao" czy tors" (Pnp 5,14), przyrwnywane do koci soniowej z powodu nieznisz-czalnoci. Quid per ebur nisi incorruptio designatur?" (Grzegorz Wielki Zdaniem innych

przez venter mona rozumie lito w znaczeniu viscera misericordiae", tak jak w Kantyku Zachariasza (k 1,78). Piersi (ubera) Oblubienicy (Pnp 4,5; 4,10 - Wlg; 7,4; 8,10) s wyrazerr. opiekuczej i karmicej matczynej mioci Kocioa (por. Mleko i mid). Nos (Pnp 7,5), zmys wchu, wyobraa umiejtno rozrniania (disc-retio), ktra stanowi o nieomylnoci decyzji podejmowanych przez Koci. Zawsze czujny zwraca si on contra Damascum", to jest przeciwko krlestwu, ktre jest wrogie Bogu. 2. Substancje cielesne Krew Krew naley do istotnych elementw kadego ciaa zwierzcego. W F mie witym wyraenie ciao i krew" oznacza czowieka, jego stwr: no, w przeciwiestwie do Boga i czystych duchw, natur zmyslo w przeciwiestwie do Boskiego ycia duszy (por. Mt 16,17; 1 Kor 15,5 Krew jest podstaw rozwijajcego si ycia. Dzieci Boe jednak nie zrodzone z krwi" rodzicw, lecz z Boga" (por. J 1,13). Wedug starych poj krew jest siedzib ycia, wedug wierze Asy: czykw i Babiloczykw - po prostu Boskim elementem, w czowiek poniewa zosta on utworzony z ziemi i krwi bogw. ycie za jt wasnoci Boga, dlatego czowiek nie ma prawa rozporzdza n: w sposb dowolny. Z tej te racji spoywanie krwi byo Izraelit najsurowiej zabronione. Przelanie krwi ludzkiej woa o pomst do Bc _ (por. Rdz 4,10 n.) i jego sprawc powinna spotka taka sama kara (F. 9,6). W Ksidze Kapaskiej (17,11 nn.) powiada Pan do ludu izrae kiego: Bo ycie ciaa jest we krwi, a Ja dopuciem j dla was [tyl-. na otarzu, aby dokonywaa przebagania za wasze ycie, poniewa kr-. jest przebaganiem za ycie". Tej mocy przebagania nie ma krew jedr. z samej siebie, lecz jest jej uyczona postanowieniem Boym, stajc przez to wzorem i symbolem jedynie skutecznie odkupiajcej krwi Ch: stusa. Jako taka moga rwnie ju przed nadaniem Prawa oddali domw Izraelitw, ktrych odrzwia byy pomazane krwi baranka p chalnego, anioa mierci, zabijajcego wszystko pierworodne w zk egipskiej (por. Wj 12,7). Przepisane w rytach Starego Przymierza pokropienia i namaszcz: krwi ofiar miay sprawia oczyszczenie, nie mogy jednak zgadzi gr chw ex oper

operato". Zapewne mona byo jednak, majc usposo: nie pene skruchy i moc praevisis meritis", a wic antycypacji za=: przyszego Odkupiciela, dostpi przebaczenia i pojednania z Bogiv Krew miaa wic swoje znaczenie jako symbol przygotowujcy; by: bowiem krew przymierza", ktre Pan zawar ze swoim ludem (por. 24,8 i Hbr 9,20), z ktrego mia wyj Mesjasz. Substancje cielesne 363 :licza Boga-; wdzik je, ,,ciao" cz;. ::u nieznisz-.orz Wielki iiu viscera s wyrazen '-:o i mid}. uania (disc-n przez Kos-?st przeciwk ego. W Pi-ego stworzc-.r zmysw:. 1 Kor 15,50 ednak nie sa .erze Asyry. w czowiek _ ycie za je*: porzdza ni jyo Izraelitorr -cmst do Bo^ kara (Rc: ludu izrael*-was [tylkc. oniewa kr-* i krew jedna.-: , stajc s:t ej krwi Chr;. oddali cc aranka pas-.dne w zierr_ namaszcze: i gadzi grze 2 USpOSObli.ypacji zasLi ia z Bogierr-ijcy; bya -.: iudem (por. W. 1 Rwnie w religiach pogaskich istniay obrzdy, w ktrych krwi przypisywano zbawcze skutki. Takimi obrzdami byy np. taurobolie w kulcie Mitry i kriobolie w misteriach Attysa. Oczekiwano od nich powtrnego r.arodzenia i przebstwienia wtajemniczonego moc spywajcej na niego :rwi zwierzcej. Prawdziw krwi ofiarn, sprawiajc pene odkupienie i przebaczenie grzechw, jest jedynie krew Chrystusa. Arpykapan^dbr przyszych (...) przez wasn krew wszed raz na zawsze do Miejsca witego, zdobywszy '.ieczne odkupienie" (Hbr 9,11 n.). Ta krew jest krwi Nowego i Wiecz-

ego Przymierza, jak j nazwa sam Zbawiciel ustanawiajc Eucharysti. - v. Pawe przytacza te wite sowa (1 Kor 11,25), a kapan powtarza je kadej ofierze Mszy w., kiedy wypowiada sowa konsekracji nad -::elichem. Wiele symboli najstarszych i pniejszych czasw wiadczy, jaki tym itym tajemnicom wiary dano wyraz rwnie w sztuce kocielnej. Tego dzaju symbolami s w redniowieczu przedstawienia Baranka Boego, ktrego boku wypywa krew, albo przedstawienia Ecclesii trzymajcej ::elich, do ktrego spywa krew Ukrzyowanego, albo Baranka, bdca _^j najcenniejszym darem lubnym. lina U wszystkich staroytnych ludw przez splunicie wyraano wstrt " yczny albo moralny. Wielk zniewag byo splunicie w czyim kierunalbo oplucie kogo (por. Lb 12,14; Pwt 25,9; Iz 50,6). Pierwsi chrzecijanie na znak odrazy spluwali niekiedy w kierunku obrae bokw i demonw. Przy leczeniu optanych opluwano ze cny. Opluwanie to naleao kiedy do obrzdw przygotowawczych do wyjcia chrztu. Z drugiej jednak strony przypisywano w staroytnoci linie dziaanie znicze. Pliniusz mwi, e wiele zwierzt leczy swoje rany lic je. liny wali rwnie staroytni rabini jako rodka leczniczego przeciw chorom oczu. Do ich praktyk nawizuje zapewne Zbawiciel, uywajc liny zy dwch cudownych uzdrowieniach. Przy pierwszym dotkn lin jyka guchoniemego (Mk 7,33), przy drugim pomaza lin i prochem = mi oczy niewidomego od urodzenia (J 9,6). Ten cud by obrazem wiecenia", ktrego dostpuje si we chrzcie (por. Oko), dlatego te obrzdach chrzcielnych przez wieki zachowano ceremoni dotykania :i uszu i nozdrzy.

Staroytny poeta chrzecijaski, wyliczajc symbole, ktre wyobraaj 'ic skuteczn (virtutem baptismatis) sakramentu chrztu, wymienia rw-e lin. O dotykaniu lin uszu i nozdrzy w obrzdzie chrztu wspomi-: zarwno stare sakramentarze (galezjaski, gregoriaski), jak i red-jwieczni liturgici. Ojcowie Kocioa w swoich komentarzach do Ewan-'Ai nadaj linie interpretacj mistyczn: .lina symbolizuje nam mdro otrzyman z ust Odkupiciela w Bos-_h sowach. lina przecie spywa z gowy do ust. Gdy zatem t mdro-:, ktr jest On sam, zostaje dotknity nasz jzyk, natychmiast staje si 3lny do goszenia Ewangelii."25 3 Grzegorz Wielki, Homiliae XL in Ezechielem lib. I, hom. X, 20; PL 76, 894. 364 Czci ciaa, substancje cielesne w. Augustyn widzi w poczeniu liny i prochu obraz zjednoczenie Bstwa i czowieczestwa w Chrystusie. Przyby Pan; co uczyni? Na wielk tajemnic zwrci nasz uwag. Splun na ziemi, ze liny bok uczyni, bo Sowo ciaem si stao. Namaci tym oczy niewidomego."26 26 Homilie na Ewangeli w. Jana 44, 2. Przeoy o. Wadysaw Szodrski CSSR. w: tene, Homilie na Ewangeli i Pierwszy List w. Jana. Tumaczenie: o. Wadysaw Szodrski CSSR, ks. Wojciech Kania, wstp i opracowanie: Emil Stanula ATK, Warszawa 1977, cz. 1, s. 523 (PSP t. 15). dnoczema XI 1 r ^M :zyni? Na liny botc ^H mego."26

RNE SYMBOLE .e: o. WadyUwagi oglne mil Stanuk Ht 1. Budowle

ilrski CSSR 1 1

Rozbijanie namiotu, wznoszenie budowli, z drewna bd z gliny czy kamienia, to przede wszystkim dziaania majce na celu zaspokojenie potrzeby znalezienia schronienia przed niepogod, niepokojami i niebezpieczestwami, znalezienia dla siebie i swojej rodziny dachu nad gow, domu, moliwoci odosobnienia.

Czowiek religijny potrzebuje jednak oprcz tego jakiego miejsca, w ktrym mgby zbliy si do Boga. Pragnie bowiem ju tu, na ziemi, mie udzia w wiecznoci, sprowadzi na ziemi czstk nieba. Mircea Eliade uwaa, e od najdawniejszych czasw ludy tskni za utraconym rajem. Zaspokajaj pragnienie swych serc, wznoszc wityni albo przynajmniej wydzielajc jakie wite miejsce, najczciej tam, gdzie dokonao si objawienie wyszego wiata, albo tam, gdzie czowiek pierwotny wierzy, e przey co cudownego1. Nawet jeeli nie ma takiego powodu, ustanawia miejsce wite" wedug pewnego kosmologicznego kanonu, pewnego pratypu, ktry rozpoznaje w stwrczym akcie Boga. Kada w ten sposb wyznaczona przestrze wydaje mu si ..centrum wiata", co jest prawdziwe w tym sensie, e Bg jest wszdzie obecny i Jego blisko zawsze i wszdzie stanowi centrum, do ktrego zda dusza i w ktrym odnajduje pokj. Rozwj kulturalny spowodowa, e konstrukcje mieszka wieckich i witych miejsc kultu rni si nie tylko pod wzgldem formy, lecz wykazuj te pewne rnice w zakresie symboliki. Inaczej trzeba ocenia to, co ruchome, niestae, a inaczej to, co trwae, stae; naley zatem te aspekty potraktowa osobno. Na wyszym jednak poziomie znaczenia symbolicznego niektre z nich przenikaj si wzajemnie i stanowi jedno. Namiot Namiot albo szaas (tentorium, tabernaculum, aKt]vfj) mona szybko zbudowa i rwnie szybko rozebra, a elementy, z ktrych si skada: ;kry zwierzce albo tkaniny, zawieszone na palikach, atwo przenosi z miejsca na miejsce. Namioty su za schronienie tym, ktrzy ustawicz-:-.ie wdruj, a wic pasterzom, nomadom, onierzom. Wrd potomstwa 1 Pierwszy z wyszczeglnionych przypadkw odnosi si w prawdziwym sensie i o wieku wity chrzecijaskich, np. S. Maria Maggiore w Rzymie (cud ze niegiem), Lourdes (objawienia). 368 Rne symbole

Kaina Ksiga Rodzaju wyrnia Jabala, ktry by praojcem mieszkajcych pod namiotami i pasterzy" (Rdz 4,20), bowiem^ naleeli do nich take patriarchowie Izraela, o ktrych namiotach Pismo wite wspomina w wielu miejscach. wity Pawe oglda te proste schronienia swoich praojcw w wietle symboliki chrzecijaskiej, przypominajc w Licie do Hebrajczykw histori Abrahama, ktry przywdrowa do Ziemi Obiecanej, jakc ziemi obcej, pod namiotami mieszkajc z Izaakiem i Jakubem, wspdziedzicami tej samej obietnicy. Oczekiwa bowiem miasta zbudowanego na silnych, fundamentach, ktrego architektem i budowniczym jest sam Bg" (11,9 n. Namiot, jako mieszkanie nietrwae, sta si symbolem przemijalnoc. i kruchoci ludzkiego ycia. Ezechiasz skary si na ou boleci: Mieszkanie me rozbior i przenios ode mnie jak namiot pasterzy" (Iz 38,12 . Jeszcze wyraniej o ulegajcym rozkadowi ciele ludzkim jako przemijajcym mieszkaniu duszy mwi Pawe: Udrczeni wzdychamy, pozostajc w tym przybytku, bo nie chcielibymy go utraci, lecz przyodzia go w nowe odzienie, aby to, co miertelne, wchonite zostao przez ycie" (2 Kor 5,4; por. 2 P 1,13 n.). W czasie caej wdrwki przez pustyni Izraelici mieszkali w namiotach, ustawionych w okrelonym porzdku dokoa Arki Przymierza stanowicej centrum obozu, bowiem Pan chcia mieszka w przybytku pord swego ludu i wraz z nim wdrowa. Balaam, prorok moabicki, na widok tego obozu wykrzykn, ogarnity przez Ducha Boego, peen zachwytu: Jakubie, jake pikne s twoje namioty, mieszkania twoje. Izraelu!" (Lb 24,5)2. Na grze Synaj Bg wyda sam dokadne przepisy, wedug ktrych naley zbudowa Namiot wity. Okreliwszy, jakie powinny by jego rozmiary, jak powinien by rozplanowany i w co wyposaony, powiedzia do Mojesza: Uwaaj za pilnie, aby go wykona wedug wzoru, jak: zobaczye na grze" (Wj 25,40; por. Wj 26,30). Wydaje si jasne - pisze Korneliusz a Lapide - e Bg ukaza tu wzr nadziemski, a mianowicie rzeczy niebieskie i przybytek duchowy, na ktry mia wskazywa przybytek materialny. Wedug owego wzoru nadziemskiego Mojesz mia sporzdzi materialny namiot, aby jako obraz odpowiada swemu duchowemu prawzorowi i w stosowny sposb go uzmysawia i przedstawia."3

T prawd potwierdza w. Pawe w Licie do Hebrajczykw: Takiego mamy arcykapana, ktry zasiad po prawicy tronu Majestatu w niebiosach, jako suga wityni i prawdziwego przybytku zbudowanego przez Pana, a nie przez czowieka" (8,1 n.). Nieco za dalej take naczynia przeznaczone do suby Boej Starego Przymierza nazywa obraam, rzeczy niebieskich" (9,23). Ten, jeli na podstawie kilku wypowiedzi potrafi poj myl Pawa, moe powiada Orygenes - te zrozumie, jak wielkie morze pojmowania 2 Na pamitk mieszkania w namiotach Izraelici obchodzili, zgodnie z nakazarr.; Prawa, wito Namiotw (por. Kp 23, 39-43; Ne 8, 13-18; Za 14, 16). Na tema-. mesjaskiego i eschatologicznego znaczenia tego wita wypowiada si szczegk wo Danielou w Les symboles chretiens primitifs, Paris 1961, s. 9 31. Na s. I zauwaa, e grecki tekst Apokalipsy okrela wsplne mieszkanie sprawiedliwy i Boga siowem aicqvc (por. Ap 7, 15; 12, 12; 13, 6; 21, 3). Podobny zwizek idee sugeruje przeycie apostow na grze Tabor (Mt 17, 4; Mk 9, 5). 3 Commentaria in Scripturam Sacram, Paris 18912 (do Wj 25, 40). Budowle 367 ws Leszkajcych nich take ma w wielu praojcw do Hebraj-:anej, jako ipdziedzi;o na silnych g" (11,9 n.). zemijalnoci ci: Miesz-(Iz 38,12). przetnij a-'/. pozostajc rzyodzia go przez ycie'' ii w namio-rmierza sta-zybytku po-nioabicki, na jego, peen mia twoje. ag ktrych iy by jego f. powiedzia wzoru, jaki tu wzr -%, na ktry rs nadziem-obraz od-go uzmyi.'-. Takiego atu w niebie-rwanego prze. .'.-ie naczy:, a obrazarr. myl PawL e pojmowani.

z nakazan U. 16). Na tem: -a si szczeg: 9-31. Na s. 1 sprawiedliwyc zwizek ideov. Ojzostawi nam Pawe."4 Dawid w kilku psalmach wyraa swoj tsknot za zupenie innym namiotem ni ten, ktry podpada pod zmysy (por. Ps 42 i 84). Chrystus mwi za o wiecznych przybytkach" (aiwviovg oK7]vdg), do ktrych bd przyjci ci, ktrzy pozyskali sobie przyjaci niegodziw mamon" (k 16,9), a Pawe o tsknocie przyodziania si w nasz niebieski przybytek" (2 Kor 5,2). Orygenes zatem powiada dalej: Czy zdania te nie otwieraj ci jeszcze drogi, na ktrej, porzuciwszy ziemi i idc za myl prorock i apostolsk oraz, co waniejsze, postpujc caym umys-iem i myl za sowem Chrystusa, moe wstpi do nieba i szuka tam wspaniaoci przybytku, ktrego symbol zosta wykonany na ziemi przez Mojesza"5. Czym jednak s owe rzeczy niebieskie"? Ani oko ich nie widziao, ani ucho o nich nie syszao (por. 1 Kor 2,9), chocia Apokalipsa w. Jana pozwala je w pewnym stopniu przeczu. Jednak midzy ostatecznym -penieniem, opisanym przez Apokalips, a mglistym typem ukazanym w Starym Testamencie stoi Chrystus, Sowo, ktre zamieszkao wrd (eaicfjva)(Tev - J. 1,14), i Koci prowadzcy dalej dzieo obecnego nas" (j ,, py j g lb

zawsze na ziemi Zbawcy, ktrego witynie wznosi si na caym globie iemskim, witynie w swym ukadzie podobne do starotestamentowego ."amiotu Przymierza i wityni. Symbolik (namiot - wcielony Logos) wyjania midzy innymi w. Z-rzegorz z Nyssy: Mojesz zosta pouczony o tajemnicy namiotu, obej-r.ujcego cay wiat: mia nim by Chrystus, moc i mdro Boa. Nie '.worzony wedug wasnej natury przyjmuje swoje stworzenie, gdy nale-rJo namiot ten wznie wrd nas. Jest on zatem w jaki sposb stworzony i nie stworzony: ze wzgldu na to, e istnia uprzednio, jest nie i tworzony; poniewa za przyj posta

materialn, sta si stworzony" 6i ..Moc bowiem, ktra obejmuje wszystko i w ktrej mieszka caa penia Bstwa, poniewa jest wspln oson caego wiata i poniewa wszystko .v niej si zawiera, susznie nazwana jest namiotem."7 Dom Dom (domus, oIkoc) w porwnaniu z namiotem jest mocn, trwa budowl, mieszkaniem albo miejscem gromadzenia si ludzi osiadych. "'ojcia domu uywa si take w sensie przenonym na okrelenie wszys:ego, co si w domu znajduje, jego mieszkacw, rodziny i pokolenia dv. 2 Sm 7,25 nn.; Ps 135,19 n.), a nastpnie na okrelenie ciaa jako .eszkania duszy (por. Hi 4,19; 2 Kor 5,1), witej gminy Kocioa (1 P 2,5; 2,20) i nieba, wiecznego domu witych, poniewa Zbawiciel powie::a: W domu Ojca mego jest mieszka wiele" (J 14,2). Dom Boy" oznacza miejsce szczeglnej obecnoci Pana, niezalenie od _:. czy jest to przybytek, witynia Starego Testamentu, czy w Nowym jymierzu koci jako budowla. Gdy Jakub oglda we nie cudown abin (por. Drabina), Izrael nie mia jeszcze waciwej wityni, a jednak 4 Homilie o Ksidze Wyjcia IX 1, w: tene, Homilie o ksigach Rodzaju, Wyjcia Kapaskiej. Przekad i opracowanie: Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warszawa -4. z. 1, s. 239 (PSP t. 31). ' Tame IX, 2. : De vita Moysi; PG 44, 381 B. ' Tame 381 D. 368 Rne symbole w duchu proroczym zawoa: O, jake miejsce to przejmuje groz! Praw dziwie jest to dom Boga i brama do nieba!" (Rdz 28,17). Ksiga Przys (9,1 nn.) w obrazie Mdroci, ktra zbudowaa sobie dom z siedmioir kolumnami i urzdza w nim uczt, wskazuje pod oson na Koci i je z siedem sakramentw.

Najwitsz Dziewic Maryj wzywa si w Litar. loretaskiej jako Dom zoty", poniewa nosia w swym onie Krla krlv Prastara jest myl, ktra w grobie dostrzega ostatnie miejsce zamie: kania czowieka. wiadcz o tym na przykad dolmeny z czasw prze historycznych, mastaby i piramidy egipskie, rzymskie grobowce przy V. Appia. Filozof i historyk Diodor tak pisze o Egipcjanach: Uwaaj or.. e ycie tu na ziemi nie jest nic warte, ycie za po mierci dziki swe cnocie w ludzkiej pamici ceni najbardziej. Domy yjcych nazywaj gospodami, jako e mieszkamy w nich tylko przez krtki czas, groby za$ umarych uwaaj za wieczne domy, poniewa w Hadesie y bdzierr.;. przez nieskoczon wieczno. Dlatego te niewiele dbaj o sprzty domowe, a nie szczdz nakadw na wspaniae urzdzenie grobowcw"\ W Pimie witym okrelenia wieczny dom" uywa si dwukrotnie na oznaczenia grobu: Zda bdzie czowiek do swego wiecznego domu* (Koh 12,5), i A groby ich bd im domami na wieki" (Ps 48,12 - Wlgi. Rwnie Rzymianie nazywali grb domus aeterna albo aeternal \* Okrelenie to moemy znale w wielu epitafiach, symbolicznie za dawi-no mu wyraz, przedstawiajc na sarkofagach, o czym wiadcz niektre przykady tego rodzaju, pozorne drzwi o architektonicznym obramows niu. Takie pozorne drzwi spotykamy ju w egipskich grobowcach. Chrzecijanie przejli zarwno wyraenie domus aeterna (wieczny - a do koca czasw), o czym wiadcz niektre napisy nagrobne, jak i motyw, jeszcze czciej wystpujcy, pozornych drzwi przedstawianych na kamiennych sarkofagach. Przed zmarym otworzy si brama, gdy Chrystus, jako Sdzia, ukae si w dniu ostatecznym. witynia i koci We wszystkich cywilizowanych narodach staroytnoci witynie star. wi szczyt rozwoju ich sztuki budowlanej. W Egipcie czowiek staje pek zdumienia przed tego rodzaju dzieami i czuje si przytoczony ich wk koci. witynie te, ktre przetrway kilka tysicy lat, gosz potomny:, jakie wyobraenia o niezmierzonoci i wszechpotdze istoty boskiej oz; wiay take narody

pogaskie i jakie podejmowali wysiki, aby w owy. gigantycznych formach da symboliczny wyraz swemu pojmowaniu Boga Wiele inskrypcji sumeryjskich ustawicznie podkrela, e wszystko z: stao wykonane wedug wzorw niebieskich, ktre krl oglda w wizja: i snach o wityni. Rwnie materia budowlany uchodzi za dzieo Bo. Zbudowanie wityni byo prawem krla, ktrego uwaano za wcielc: bstwo. O jego osobistym zaangaowaniu w dzieo budowy wiadc^ pomniki. Plan wityni nazywano temen (temenu), co na pewno nie pr~ padkiem odpowiada greckiemu re/usvoc. witynie greckie rni si wity wschodnich. I one w swym rodzaju s najwyszymi osignicia:: architektury, jednake ich rozmiary s umiarkowane, a proporcje na_. zwyczaj harmonijne. 8 Bibliotheca historica I 51. rroz! Praw. .1 Przysw siedmioma sci i jegc w Litani: :>la krlw. e zamiesz:w przed. e przy Vis .aaj oni. iziki swe : nazywaj-:, . groby za.: bdziemy sprzty do-

dowcw"5. ;krotnie nr. .ego domu' ..12 - Wlg). aeternalii ie za dawa :z niektr-. obramowa 'cach. (wieczny nagrobne, jar: stawianycr. brama, g;. tynie stano: staje peer :iy ich wieipotomnym. ooskiej oy3y w owycr. aniu Boga szystko zc_\\ w wizjacr dzieo Bog:; za wcielor.-. \vy wiadcz, vno nie prz;. rni si oc signiciarr_ jporcje naBudowle 369

Nowy duch - pisze Liitzeler - nastaje wraz z greck sztuk budowlan, poniewa w pewnym sensie gosi ona, e czowiek zosta powoany do boskoci, i nie podkrela jego nicoci wobec tego, co wieczne. Blisko Boga i czowieka wyraa si w wityni greckiej przede wszystkim w tym, ze witynia ta rozwina si z ludzkiego domu."9 Zamieszkanie Boga wrd ludzi stao si rzeczywistoci w narodzie, ktry On wybra sobie na wasno. W czasie wdrwki przez pustyni miejscem Jego obecnoci by Namiot Spotkania. Gdy za Izraelici zdobyli ziemi Kanaan i osiedlili si w niej, Salomon zbudowa wityni z kamienia, ktrej plan odpowiada planowi Namiotu. Ta witynia, ktr Biblia opisuje bardzo dokadnie (por. 1 Krl 6), bya tak wspaniaa, e najstarsi ydzi, ktrzy j jeszcze ogldali i przeyli jej zburzenie, patrzc na drug wityni, pakali, gdy przepychem nie dorwnywaa pierwszej por. Ezd 3,12). witynia Salomona bya podzielona na trzy czci: Przedsionek, Miejsce wite (nawa gwna) i Miejsce Najwitsze. Tak samo podzielona bya witynia Heroda. Oprcz tego jedn i drug wityni otacza dziedziniec, podzielony na kilka czci. W wityni Heroda Miejsce Najwitsze oddzielaa od Miejsca witego podwjna asona. Zasona ta bya utkana z przdzy o czterech barwach, ktre uay wyobraa cztery ywioy10. Zdaniem Jzefa Flawiusza trzy czci .vityni odpowiaday trzem czciom wiata: Miejsce Najwitsze niebu, Miejsce wite ziemi, a Przedsionek morzuu. Midrasz wskazywa, e vitynia znajduje si w centrum wiata12. Ju podczas budowy wityni Salomona panowaa na miejscu jej wzno::enia atmosfera witej czci: Dom za przy wznoszeniu go zosta zbuowany z kamieni, ktrych od czasu wydobycia ju nie obrabiano. Dlate_ 3 nie syszano w domu, przy jego budowie, ani mota, ani siekiery, ani kiegokolwiek narzdzia elaznego" (1 Krl 6,7). Po ukoczeniu budowy i przeniesieniu Arki Przymierza do Miejsca '"ajwitszego ukaza si znowu wity obok i napeni wityni (1 Krl - .1012). Na zakoczenie ceremonii powicenia Salomon w swojej mod-

.wie dzikczynnej zanosi zarazem do Boga prob: Czy jednak napraw zamieszka Bg na ziemi? Przecie niebo i niebiosa najwysze nie og Ci obj, a tym mniej ta witynia, ktr zbudowaem. Zwa wic .i modlitw Twego sugi i jego baganie, o Panie, Boe mj, i wysuchaj : woanie i t modlitw, w ktrej dzi Twj suga stara si ubaga Ci to, aby w nocy i w dzie Twoje oczy patrzyy na wityni. Jest to uejsce, o ktrym powiedziae: Tam bdzie moje Imi" (1 Krl 8,27-29). Wiele psalmw, zwaszcza Psalm 84 i 122, mwi o gbokiej mioci * raelitw do swojej wityni, jedynej wityni prawdziwego Boga. Sym!ika tej kamiennej wityni jest taka jak symbolika Namiotu Spotkania: -alomon zbudowa Bogu wityni, jako obraz i zapowied przyszego cioa oraz ciaa Paskiego" - powiada w. Augustyn13. Sam Zbawiciel 9 Die Kunst der Volker, Freiburg 1940, rozdz. 4. :0 Por. E. L. Ehrlich, Die Kultsymbolik im Alten Testament und im nachbiblischen lentum, Stuttgart 1959, s. 24-30 (Symbolik der Religionen 3); G. Herlitz, B. schner, Judisches Lexikon, Berlin 1927-30, IV/2, koi. 913-7. ;1 Por. Ehrlich, Kultsymbolik, s. 30. 12 Por. Herlitz, Kirschner, Judisches Lexikon, IV/2, koi. 918. 13 Objanienia Psalmw 126, 2. Tumaczenie i wstp: Jan Sulowski, opracowa,: Emil Stanula CSSR, ATK, Warszawa 1986, s. 26 (PSP t. 42). 370 Rne symbole nazywa swoje ciao wityni: Zburzcie t wityni, a Ja w trze dniach wznios j na nowo" (J 2,19). Sowa te wykorzystali nieprzyjaciel Pana,

oskarajc Go na ich podstawie (por. Mt 26,61). Uczniowie jedr przypomnieli sobie o nich po zmartwychwstaniu, a one umocniy -wiar (por. J 2,22). Nie tylko Ciao Mistyczne jako cao, lecz kady ochrzczony jest - zda niem w. Pawa - wityni Boga (1 Kor 3,16). w. Augustyn rozwaa : prawd w swojej Mowie 252 14. Od czasu zaoenia Kocioa na wszystkich ziemiach pozyskanych c' chrzecijastwa wznosi si witynie Paskie. Przywilej jednej wi w Jerozolimie przeszed na wiele wity, gdy w Nowym Przymie.^ wcielony Syn Boy uwici cay wiat. Wniebowstpienie pooyo wpra wdzie kres Jego ziemskiemu obcowaniu z ludmi, jednake pozosta C wrd nas pod oson tajemnic. Teraz wic ywa wiara musi zarac: temu, czego nie dostaje zmysom. Symbolika starotestamentowej wityni jako typu i symbolika chrzes eijaskiego domu Boego jako wypenienie tego typu przenikaj si wz jernnie. Sw. Augustyn mwi o tym w swoich Objanieniach Psalmw: wityni krlewsk jest sam Koci (...) Z czego zbudowana jest :. witynia? Z ludzi, ktrzy do niej wchodz. Kto jest ywymi kamieni?, jeli nie ludzie wierzcy w Boga? (...) witynia krlewska jest jedno witynia krlewska nie wali si, nie jest rozbita, nie jest podzik Spoiwem ywych kamieni jest mio (...) wityni sw Bg wszc^ rozmieci, wszdzie zaoy fundamenty prorokw i apostow"15. Mie; kaniem Boga jest przede wszystkim Maryja, Matka Boa, ktrej dane b nosi Chrystusa w swoim dziewiczym onie. Proklus z Konstantynop w jednym zdaniu wyraa uwielbienie, jakie Koci ywi dla tej wybr a spord wszystkich ludzi: O witynio, w ktrej Bg sta si kapaner. ,y,L2 vag, ev $ ec y'eyovev lepevg"16. Interpretacje znaczenia chrzecijaskiego domu Boego nie tylko siej do starotestamentowego typu, ale take wskazuj na przyszo, niebieski obraz, ktry odsania Apokalipsa w. Jana. Ze cisego zwi: istniejcego midzy kocioem w sensie materialnym i Kocioem w se: duchowym wynikao samo z siebie, e apokaliptyczny opis mona odn: rwnie do budynku kocielnego, co wyraa si w pieniach liturgiczny ktre towarzysz obrzdom dedykacji i uroczystoci powicania ko: i s czciowo wzite ze Starego, a czciowo z Nowego Testamentu.

Najwaniejszym celem budowy kocioa jest skadanie w nim Ofia-witej. Dlatego otarz (por. Otarz), na ktrym dokonuj si te w: czynnoci, jest duchowym ogniskiem, wyraajcym ca ide domu L ego, biegunem, wok ktrego koncentruj si elementy caej budo-Sama za budowla jest tylko efektem promieniowania i poszerzenia wiconej przestrzeni otarza, jej zamkniciem i oddzieleniem od grze nego wiata. W zamyle liturgicznym katolicki dom Boy jest zasadni kocioem Ofiary Mszy w., ktra skupia spoeczno wiernych we otarza stanowicego duchowe centrum" 17. 14 Por. Sermo 252 de Tempore (Breviarium Romanum, Commune Dedicati Ecclesiae, In II Nocturno). 15 Objanienia Psalmw 44, 31 n. 16 Oratio I 3; PG 65, 684. 17 Por. Maria Laach. Die betende Kirche, Augustinus-Verlag 1927. Budowle 371 j Ja w trzech eprzyjaciek wie jednak ocniy ich p jest - zda-rozwaa t skanych dla ej wity. Przymierz:. : yo wpra-:ozosta O:\ si zaradzi. ;ka chrzes--.aj si wza-ialmw. ana jest ta ^ kamieniami. >jest jednoci podzielona wszdz:-: w" 15. Miesz-arej dane by: stantynopoh . tej wybrane. kapanem! re tylko sig: c-zyszo, : siego zwizk :c!em w sens: :na odnie? .urgicznyc: :iia kocio: .amentu. nim Ofiar : te wi'.-. ,c domu B: I caej budw h szerzenia p \tem od grzes; rst zasadnie; --mych wok Dedicatior.-

Powicony koci jest jednak miejscem witym i szczeglnym miejscem obecnoci Boga jeszcze przed zoeniem Ofiary witej i przed eucharystycznym zamieszkaniem na stae Chrystusa w tabernakulum noc konsekracji, ktrej dostpuje ze wzgldu na wite tajemnice. redniowieczna symbolika, interpretujc budowl kocieln oraz jego poszczeglne elementy, wnika w najdrobniejsze szczegy i dostarcza gromnego bogactwa mistycznych i moralnych wyjanie. Dla naszych :zasw wydaje si bardziej odpowiednie zachowanie gwnych idei biblij-r.oliturgicznych, bez ich rozdrabniania. One te okrelaj ca ide ko-:ioa: i do otarza, i do Chrystusa. Z punktu widzenia historii sztuki do symboliki budynku kocielnego mona jeszcze doda nastpujce elementy18. Niektre kocioy s zwr-:one na wschd, tzn. ich o poduna przebiega z zachodu na wschd. Dziki temu nawa kocielna staje si symbolem wdrwki ludu Boego podajcego z ciemnoci ku wschodowi soca, ku Chrystusowi, prawdziwej wiatoci. Innymi sowy, nawa staje si obrazem ecclesia pereg-"inans (pielgrzymujcego ludu Boego). Prezbiterium wyobraa niebo, wszak Chrystus jest rzeczywicie obecny na otarzu. Oprcz nawy kocielnej i prezbiterium w dawnych kocioach jest jeszcze niekiedy przedsionek (narthex), oddzielony od nawy gwnej. Ten trjpodzia odpowiada podziaowi wityni jerozolimskiej na trzy czci i jest zasad w ortodoksyjnym budownictwie kocielnym. Narthex wyobraa wedug opinii w. Symeona z Tesaloniki - nieprzemieniony wiat, nawa kocielna jest ob-_-zem stworzonego, ale ju przemienionego wiata, a wic i obrazem -iDcioa jako ludu Boego19. Prezbiterium nawet w sensie fizycznym ley uwaa za mieszkanie Boga, poniewa w tym miejscu sprawuje si r:rament Eucharystii20. Z tej racji, e budynek kocielny jest w sensie duchowym symbolem '" cioa, jest te symbolem ludu Boego, a zarazem symbolem niebiesj Jerozolimy. Wczesnochrzecijaskie budynki kocielne faktycznie buwano niekiedy, wzorujc si na planie hellenistycznego miasta. Gwna, duna nawa odpowiada ulicy biegncej pod arkadami, tzw. via trium-

:dis. Wyobraa wic ona przejcie do krlestwa Chrystusowego21. Cay dynek kocielny, przede wszystkim prezbiterium, by traktowany jako ha tronowa Boga czy sala tronowa Chrystusa Krla (basileus). Ta interetacja czy si te z nazw bazyliki (basilica). Nazw z pewnoci .poyczono - z racji podobnego stylu architektonicznego - od pogas.-uch bazylik. Jednake wkrtce poczono j z ide Chrystusa Krla dlatego koci sta si symbolem krlewskiej sali tronowej i krlestwa. Take cyborium, baldachim, ktry niekiedy nawet we wspczesnych :s Oprcz poniej (w przypisach 19-20) podanych dzie por. take: Ehrlich, K.Jtsymbolik; K. Goldammer, Kultsymbolik des Protestantismus, Stuttgart 1960 Symbolik der Religionen 7); K. C. Fehmy, Symbolik des orthodoxen Christentums i-.d der kleineren christlichen Kirchen, Stuttgart 1968 (Symbolik der Religionen 17); N P. Levinson, Die Kultsymbolik im Alten Testament und im nachbiblischen Juden---"!, Stuttgart 1968 (Symbolik der Religionen 19); E. Sauser, Symbolik der katholi-sc-.en Kirche, Stuttgart 1966 (Symbolik der Religionen 13). 9 Por. L. Ouspensky, w: E. Hammerschmidt, Symbolik des orthodoxen und r.entalischen Christentum, Stuttgart 1962, s. 60-2 (Symbolik der Religionen 10). -; Tame, s. 66; por. w. German, PG 98, 338 C. -' Por. E. Sauser, Friihchristliche Kunst. Sinnbild und Glaubensaussage, In-ioruck 1966, s. 487-90. 372 Rne symbole kocioach wznosi si nad otarzem, byo symbolem godnoci cesar: i krla. Wznosi si nad otarzem dlatego, e wanie otarz uwaa si z tron Chrystusa22. W planie budynku kocielnego rwnie mona odkry pewn syn bolik. Ma on ksztat krzya - symbol Chrystusa, ktry na krzyu odnc zwycistwo, i Jego

wadzy panowania23. redniowiecze upatrywao w ty: ksztacie wezwanie do ukrzyowania starego czowieka24. Nauka o dwch wadzach, tzn. nauka o podziale krlestwa Boego : sacerdotium i imperium, znalaza wyraz w podwjnym chrze, ktr spotyka si w niektrych kocioach romaskich25. Prawdopodobnie rv nie atrium i absyda w budynkach kocielnych z czasw konstantyski. wyobraay imperium (atrium) i sacerdotium (absyda)26. Z pewnoci niektrych z tu przytoczonych interpretacji nie uwia miali sobie w peni ci, ktrzy budowali kocioy. Ta niewiadomo je-jak si wydaje, wanie znamienna dla symbolu. Bardzo wiele katolickich domw Boych, istniejcych w miastac i w najbardziej oddalonych wioskach, sprawia, e nie wszystkie mc. odznacza si takim samym poziomem artystycznym. Spotykamy ko: y, ktre stanowi najwysze osignicia architektury, ktrych opis naley do dziedziny historii sztuki, ale s te kocioy biedne, zbudow z ubogich materiaw. Jakiekolwiek byyby midzy nimi rnice w s czy w wyposaeniu zewntrznym i wewntrznym, w swej istocie wszy. kie s jednoci i przenika je ta sama sia symbolu. Do wszystka odnosz si sowa Introitu z Mszy w. na powicenie kocioa: Terribii* ib est locus iste, hic domus Dei est, et porta coeli!" * Otarz Otarz (ara, /3a>fig, altare &VGiao/rpiov) jest budowl majc ksz' stou i suc do skadania ofiar bstwu. Jego podwyszenie symboli wznoszenie darw do Najwyszego. Od najdawniejszych czasw wznc no otarze z trwaego materiau, jakiego dostarczaa natura; w lasach w grach gromadzono ziemi, kamienie czy kawaki murawy i ukac w ksztacie stosu. Wedug wiadectwa staroytnych pisarzy tak poste; wali take Grecy i Rzymianie. Ludy staroytnej krainy dwch rzek staray si spotyka ze sw bogami na otarzach i wieach stopniowych, ktre uchodziy za G Boga (.,.). Wyobraenie o Grze Boga naley do starowschodniego ob: wiata."27

Gdy Noe opuci ark, zbudowa pierwszy otarz, o ktrym wspo: Biblia (Rdz 8,20). Naley jednak przyj, e ju Kain i Abel (Rdz 4.:l wznosili otarze, by skada na nich ofiary. Nie kady otarz jednak m 22 Tame, s. 505. 23 Tame, s. 515. 24 Por. J. A. Jungmann, E. Sauser, Symbolik der katholischen Kirche, Stuttg1960, s. 64 (Symbolik der Religionen 6). 25 Por. Sauser, Fruhchristliche Kunst, s. 509; Jungmann, Sauser, Symbolik, s. 26 Por. Sauser, Fruhchristliche Kunst, s. 507-9. 27 C. Schedl, Geschichte des Alten Testament, t. 1-5, Innsbruck 1956-1964, : s. 370. Budowle 373 sci cesarz:. uwaa si z. pewn syrr.zyu odno; wao w tyr . Boego r. ..orze, ktr dobnie rv. -tantyskic. nie uwiad:. ^domo jes' w miastac vstkie moL' ;amy koci -ych opisar.. i. zbudowar. mice w sty". ciocie wszy;' Do wszystkie a: TerribL ajc kszt;. .- symbolizm rw wznosi

w lasach c. "\* i ukada: . tak poste:: :a ze swy: .ziy za Gc-iniego obra. m wsporr.:: .1 (Rdz 4,3 : jednak mu; Kirche, StutU" -. Symbolik, s. ; 1956-1964, : suy celom ofiarniczym. Mg by tylko pamitk jakich wydarze, tak jak otarz, ktry postawi Mojesz po bitwie z Amalekitami (Wj 17,15), albo widziany z daleka, olbrzymi otarz wzniesiony przez pokolenia zamieszkujce Zajordani (Joz 22,10). Otarze-pamitki budowali ju patriarchowie; wspomina si te o nich w pniejszej historii Izraela. Powodem ich wznoszenia byo albo objawienie si Boga, albo odniesione zwycistwo, albo szczeglny znak opieki okazany przez Boga. Prawo Mojeszowe zawierao dokadne przepisy dotyczce otarzy. Pierwsze odnone zarzdzenie brzmiao: Uczynisz Mi otarz z ziemi : bdziesz skada na nim twoje caopalenia, twoje ofiary biesiadne z twojej trzody i z byda na kadym miejscu, gdzie ka ci wspomina moje imi. Przyjd do ciebie i bd ci bogosawi. A jeli uczynisz Mi otarz z kamieni, to nie buduj go z kamieni ciosowych, bo zbezczecisz go, gdy przyoysz do niego swoje duto" (Wj 20,24 n.). Rabini i egzegeci chrzecijascy starali si dociec powodw tego zarzdzenia i wyszczeglnili nastpujce: zagroenie ze strony kultu bokw, konieczno wprowadzenia rnicy midzy otarzami pogaskimi a ydowskimi, zakaz sporzdzania obrazw w religii izraelskiej, wskazanie na Chrystusa, narodzonego na ziemi Boga-Czowieka itp. Zapewne mona by dopatrywa si atwo zrozumiaego powodu take w tym, e ..Matka-Ziemia" i jej kamienie byy dla staroytnoci witymi (por. Ziemia i Kamienie) i e ta cze dla pramaterii, ktra wysza z rki Stwrcy, oya zamierzona przez Boga. Dlatego ziemia i kamienie maj, jako takie, by bezporednimi nosicielami najwaniejszych czynnoci kultowych. Medalowe, a pniej sporzdzone cae ze spiu okrycie otarza, takie, jakie wykonano dla otarza w Namiocie Spotkania i w wityni,

stanowio tylko ramy, otwart form, dziki ktrej nie rozpada si nagromadzona ziemia czy uoone w stos kamienie. Kamienie za miay pozosta jakby dziewicze", bez obrbki i zmian dokonanych rkami grzesznych ludzi. Dlatego rozporzdzenie to uzupeniaj sowa: Zbezczecisz go, gdy przyoysz ::o niego swoje duto" (Wj 20,25). Zdaniem Shedla28 trjstopniowo otarza ydowskiego wyobraaa bu-:ow wszechwiata: wiat podziemny, glob ziemski, przestworza, a wic rzedstawiaa wielki kosmos ujty w niepozornej formie. We wszystkich wityniach, bd to pogaskich, bd to ydowskich zy chrzecijaskich, otarz ofiarniczy zajmuje miejsce uprzywilejowane. V kociele katolickim otarz gwny jest punktem, do ktrego wszystko .mierz i ktry wszystko okrela. W czasach wczesnochrzecijaskich kadym kociele by tylko ten jeden otarz29. Otarze boczne, przeinaczone do odprawiania Mszy w. prywatnych, pojawiaj si dopiero od VI w. Rozpowszechniy si w pniejszym redniowieczu z racji rozbijajcego si kultu witych i relikwii. Konsekracja otarza gwnego stanowi punkt kulminacyjny, ktry wie-zy obrzdy powicenia kocioa (konsekracji otarzy bocznych oraz :tarza gwnego, zbudowanego pniej, mona dokona take poza ob-zdami powicenia kocioa). 28 Tame, s. 371. 29 Poniewa w pocztkach chrzecijastwa nie byo jeszcze kociow i staych tarzy, przeto Ofiar wit sprawowano na zwyczajnym drewnianym stole, ktry nosili i przygotowywali diakoni. 374 Rne symbole __ W tym przypadku obrzd zostaje wzbogacony Litani do Wszystkich witych i piewan, nieco dusz Prefacj, ktra, podobnie jak krtsza, wspomina o otarzach Starego Testamentu i ich zwizku z Nowym Testamentem. W symbolice otarza mona wyrni trzy aspekty o coraz wiksze doniosoci: otarz jest obrazem stou z Ostatniej Wieczerzy, na ktryir. Chrystus ustanowi

Ofiar eucharystyczn, antycypujc w tajemnicy swe-j krwaw ofiar krzyow; nastpnie otarz jest symbolem krzya, ru. ktrym Zbawiciel dokona ofiary odkupienia; w. Tomasz z Akwinu zas z dogmatyczn dosadnoci podsumowuje myli Ojcw Kocioa, piszc Otarz jest przedstawieniem samego krzya, na ktrym zosta ofiarowany Chrystus we wasnej postaci Altare est repraesentativum crucis ipsius in qua Christus in propria specie immolatus est"30. Staroytna i redniowieczna symbolika31, a take liturgia zawiera liczne wiadectwa odniesie do Chrystusa. Otarz jest zbudowany z kamienia, dlatego te jest symbolem Tego, ktrego Daniel rozpozna w o:: razie kamienia, ktry oderwa si od gry" i rozrs si w wielk gr-i napeni ca ziemi" (Dn 2,34. 35. 45). Zwaszcza mensa, istotna cz-~ otarza, jest symbolem kamienia, ktry odrzucony przez budujcych su. si kamieniem wgielnym" (Ps 118,22). W czasie wice subdiakonatu biskup przypomina w Admonitio o syn bolice otarza w sowach: Otarzem witego Kocioa jest Chryste podug wiadectwa Jana, ktry w swej Apokalipsie gosi, e widzia zo: otarz stojcy przed tronem: na nim przez niego s powicane Bogu Ojc ofiary wiernych"32. Najgbsze symboliczne znaczenie otarza tkwi w jego namaszczeni Wyraa je Psalm 45, ktry, wraz z wzit z niego antyfon, towarzyszy u witej czynnoci. Psalm ten jest krlewsk pieni weseln i opiev. zalubiny Krla ze sw Oblubienic, Chrystusa z Kocioem. Otarz je-powicon komnat nowoecw, ktr Bg specjalnie przygotowu przez to wanie wite namaszczenie. Na nim dokonuj si podcz. kadej Ofiary witej tajemnicze zalubiny Chrystusa ze swoim Kocioe: (...) Podobnie jak wsplnie stanowi jedno Mistyczne Ciao Chrystusa, u. otarz jest zarazem obrazem Chrystusa i Kocioa. Myl ta jest zawar: przede wszystkim w antyfonie, ktra z uwagi na Chrystusa odnosi sov bogosawiestwa wypowiedziane przez Izaaka nad Jakubem do otar. rozsiewajcego wo witego oleju namaszczenia: Oto wo mego sy: jak wo pola, ktre pobogosawi Pan"33. Od czasu, gdy do kociow wprowadzono otarze stae, im jako mk scom, na ktrych dokonuj si najwitsze tajemnice, przypada najwys. cze. Sw. Jan Chryzostom nazywa otarz miejscem prawdziwie prze mujcym groz", a gdzie indziej - miejscem cudownym, wzbudzajcy: podziw" (&av[iaGTv), poniewa

jest uwicony przez przyjcie ciaa Chry tusa. O takim pojmowaniu roli otarza wiadczy wiele pism Ojcw Kocie: a take przepisane ceremonie skadania na otarzu pocaunku i przykl-. nicia, nawet wwczas, gdy nie znajduje si na nim Sanctissimum. 30 Summa theologica 3, q. 83, a. 1 ad 2. 31 Por. tame. 32 Pontificale Romanum I, 32. 33 Por. Maria Laach. Die betende Kirche, s. 26. Budowle 375 Wszystkich krtsza, iwym Teswikszej na ktrym mnicy swo-krzya, na Akwinu za oa, piszc: ofiarowany iCrucis ipsius. zawieraj wany z ka-zna w ob-wielk gr -.otna cz cych sta: nitio o symst Chrystus. vidzia zloty Bogu Ojcu .aszczeniu arzyszy te ; i opiewa Otarz jes: ::ygotowujv--l podczas . Kocioeir. rystusa, ta!-: est zawarta idnosi sw;, do otarz;, mego syna m jako mie-"a najwysz-*dziwie prze-i^budzajcy:: ciaa Chrys w Kocioia i przyklk-um. W chrzecijaskiej staroytnoci otarz traktowano tak jak relikwi; przypisywano cudowne siy nawet pyowi, ktry na nim osiada, i dlatego go zbierano. W redniowieczu ta cze nie zmalaa. Symeon z Tesaloniki (XV w.) nazywa to wite miejsce drugim niebem".

Od IV w. znane s wiadectwa mwice o prawie azylu, ktrego dostpowali szukajcy schronienia przy otarzu. Wznioso i godno otarza byy powodem, dla ktrego nawet najwikszych przestpcw nie wolno byo pojma w kociele, a tym bardziej u stp otarza. Na korzy tego prawa azylu przemawiay surowe przepisy kocielne, ktre potwierdzia pniej jeszcze jedna z konstytucji Piusa IX. Otarz jest nie tylko miejscem skadania najwitszej Ofiary, lecz jest rwnie centrum wikszoci funkcji liturgicznych. Wszystkie waniejsze obrzdy powicenia dokonuj si przy otarzu albo rozpoczynaj si u jego stopni. Od czasu zwycistwa chrzecijastwa stosowano w liturgii rzymskiej powszechnie otarze kamienne i takie te byy przepisane. Tam jednak, gdzie ubstwo na to nie pozwalao, wystarcza otarz drewniany z osadzonym w pycie otarzowej przenonym kamieniem z wmurowanymi we relikwiami. Pyta otarzowa spoczywa na kolumnach albo na masywnym bloku, zwanym stipes, ktry moe mie take ksztat skrzyni albo sarkofagu barok). Te elementy, a take brzeg mensy mog by ozdobione ornamentami, symbolami albo rzebami postaci witych. Tam, gdzie pod otarzem spoczywao ciao ktrego ze witych, umieszczano w czasach wczesnochrzecijaskich na stronie frontowej zakratowane okienko (con-fessio), aby mona byo przez nie rnymi przedmiotami dotkn witych szcztkw. W pniejszych i najnowszych czasach umieszczano pod albo nad otarzem zamknit metalow trumn, niekiedy ze szklan cian. W kocioach rzymskich mona spotka wszystkie te rozwizania. Miasto Cwitas albo polis (nAig) oznacza zarwno miasto bdce skupiskiem oudowli, jak i spoeczno miejsk czy pastwo. W tym podwjnym znaczeniu kryje si ju jego symbolika: miasto materialne jest symbolem elementu ycia i ducha. W staroytnoci kade osiedle otoczone murem r.azywano miastem", bez wzgldu na jego wielko. Na zaoenie miasta wybierano wzgrza, przede wszystkim za tereny pooone w pobliu jakiego rda. U Grekw i spokrewnionych z nimi plemion polis" nabiera stopniowo - z racji swego wielorakiego i nader wanego znaczenia zarwno dla caej spoecznoci,

jak i kadego mieszkaca - charakteru symboliki religijnej, :: w kocu staje si Tyche" (bogini szczcia) dla kadej spoecznoci miejskiej34. W Pimie witym jako pierwsze wspomniane jest miasto, ktre zbu-iowa Kain. Nazwa on to osiedle imieniem swego syna: Henoch (por. Rdz i.17). Mona przypuszcza, e byo to jedynie otoczone waem miejsce zamieszkania Kaina i jego rodziny, a nie miasto w znaczeniu pniejszym. 34 Por. J. Burckhardt, Griechische Kulturgeschichte, t. 1-4, Berlin 1898-1902, t. 1, 55-87. 376 Rne symbole Po potopie powstay w Mezopotamii, na terenach zamieszkanych prze: potomkw Chama, rozlege gminy; najpierw w Babilonii, potem w Asyri: Jako ich zaoyciela wymienia si Nimroda. Niniwa jest pierwszym miastem wyranie okrelonym jako wielkie" (por. Rdz 10,12). Zdanie poc-rzdne ktre jest wielkim miastem" moe bowiem - jak utrzymuj -Heinisch - odnosi si tylko do Niniwy, ktra wrd wymienionych mia--. jako jedyna miaa wiksze znaczenie35. Pniej podjto budow nowego, godnego pamici miasta w kraju Szinear. Ludzie mwili jeden do drugiego: Chodcie, zbudujemy sobie miasto i wie, ktrej wierzchoek bdzie siga nieba!" (Rdz 11,4). Chocia natchniony pisarz biblijny w tym przedsiwziciu dostrzega bur.". przeciw Jahwe, ktry dlatego te przeszkodzi w jego realizacji, to jednat Babiloczycy wierzyli, e wznosz dzieo mie bogom (por. Wiea). Miasto Babilon - pniej symbol ziemskiej potgi wrogiej Bogu (por. A: 17,1-18) - ktrego nazwa przypomina Izraelitom o karze Boej pomiesz:. nia jzykw, uwaali Chaldejczycy za centralny punkt wiata, miejscr spotkania si nieba z ziemi, i obraz Babilonu Niebieskiego, sumeryjska gosia przecie: Co jest na grze, jest na dole". Std si przekonanie, e pooona na dole ziemska ziemia jest odbiciem pooonej w grze Ziemi Niebieskiej, na ktrej znajduj si niebieskie miejscowoci i witynie, bdce prawzorami ziemskich i wzniesione na po cztku czasw stworzenia wiata36.

Wschodni idea miasta znajduje przede wszystkim swoje urzeczywis:-nienie w miecie Boga - Jerozolimie. wito wityni, wybudowane; i urzdzonej, tak jak Namiot Przymierza, wedug prawzoru niebieskie ogarnia ca civitas, o ktrej piewa Psalmista: Chlubne rzeczy pow.-.-dziano o tobie, pastwo Boe. W innym znw Psalmie mona przeczyta: Wielki jest Pan, godny najwikszej chway w pastwie Boga naszego. r. witej grze Jego; On, ktry pomnaa rado caej ziemi. A nieco dalej w tyme Psalmie [47]: Jak syszelimy, tak te widzielimy w pastw:* Pana cnt, w pastwie Boga naszego; Bg je ugruntowa na wiek: I jeszcze w innym Psalmie: Rzeka radoci zalewa pastwo Boe; Najwyszy uwici przybytek swj; Bg jest w porodku, nie dozna wic or.r wstrzsu"37. Starotestamentowe miasto Syjon z jego wityni byo zacztkiem i \vz> rem zbudowanego z ywych kamieni Kocioa Nowego Przymierza z Rzymem jako jego centrum. Trzecim Pastwem Boym jest dziki asce uwicajcej ywy czowiek, miejsce zamieszkiwania Boga w czowiek-W jedyny w swoim rodzaju, niedocigy sposb wypenia si to w Mar-.-~ niepokalanie pocztej, dziewiczej Matce Boga, w ktrej odwieczna Mdro zbudowaa sobie wityni. Ponad tymi trzema byszczy, jako czwarte, Miasto Niebieskie, Nowe Jeruzalem, ktre opisuje w. Jan aposiolj w ostatnim rozdziale Apokalipsy: I przyszed jeden z siedmiu aniow (...) i tak si do mnie odez\ Chod, uka ci Oblubienic, Maonk Baranka. I unis mnie w zachwyceniu na gr wielk i wynios, i ukaza r=u Miasto wite - Jeruzalem, zstpujce z nieba od Boga, majce chv. 35 Por. Heinisch, Genesis-Kommentar. Bonner Bibel, t. 1, s. 190. 36 Por. A. Jeremias, Handbuch der altorientalischen Geisteskultur, Leipzig 191 37 Augustyn, O Pastwie Boym. Przeciw poganom XI 1. Przeoy i opracc Wiktor Kornatowski, IW Pax, Warszawa 1977, t. 2, s. 5. Budowle 377 przez

r^m w Asyrii -*szym mias-Zdanie poc-*< utrzymuje r-_.3nych mias". -.i;ta w kraj.. t. : ujemy sobi--s.:; 11,4). Chc-;:rzega bur: i.-i, to jednam '^.ea). gu (por. A;: _: pomiesza .-.ta, miejsc--:-go. Nauk:. ,-:d zrodzi i n;:;iciem poe-* Pieskie mie;-na pcurzeczywis'. -.vybudowar.<-*. niebieskieg -zeczy powk Bzr.a przeczyta. :.iz naszego, r. A nieco dal-w pastw, na wiek: (.-*;> Boe; Na ozna wic or. tkiem i wz nierza z Rz . dziki las w czowiek to w Mar; .leczna M y, jako czwe. Jan apos". i mnie odezw i ukaza : ^majce chwr. r, Leipzig 19->y i opracov Boga. rdo jego wiata podobne do kamienia drogocennego, jakby do jaspisu o przejrzystoci krysztau: Miao ono mur wielki a wysoki, miao dwanacie bram (...) A mur Miasta ma dwanacie warstw fundamentu, a na nich dwanacie imion dwunastu Apostow Baranka (...) A warstwy fundamentu pod murem Miasta zdobne s wszelakim drogim kamieniem. Warstwa pierwsza jaspis, druga - szafir, trzecia - chalcedon, czwarta - szmaragd, pita - sardoniks, szsta - krwawnik, sidma chryzolit, sma beryl, dziewita - topaz, dziesita - chryzopraz, jedenasta - hiacynt, dwunasta ametyst. A dwanacie bram to dwanacie pere: kada z bram bya z jednej pery" (21,9-21). Wizja ta stanowi zamknicie i ukoronowanie caego Pisma witego Starego i Nowego Przymierza. Ukazuje nam ostateczny cel ziemskiej .ydrwki, poniewa nie mamy tutaj trwaego miasta, ale szukamy tego, Ktre ma przyj" (Hbr 13,14). wici mowie Starego Przymierza take ogldali w duchu to ponadczasowe, wiecznie trwajce Jeruzalem. Opisuj je w podobnych sowach jak w. Jan: Oto Ja osadz twoje kamienie na malachicie i fundamenty '.woje na szafirach. Uczyni blanki twych murw z rubinw, bramy twoje z grskiego krysztau, a z drogich kamieni - cay obwd twych murw (...)

- wyrocznia Pana" (Iz 54,11. 12. 17). Bramy Jerozolimy bd odbudowane z szafiru i ze szmaragdu, a wszystkie mury twoje z drogich kamieni. Wiee Jerozolimy bd zbudowane ze zota, a way ochronne ze szczerego zota. Ulice Jerozolimy wyoone od rubinami i kamieniami z Ofiru (...) a wszystkie jej domy zawoaj: Alleluja" (Tb 13,17 n.). My, ludzie, musimy rozdrabnia nasze pojcia i ujmowa je w obrazach. '.V Bogu za wszystko stanowi jedn wielk jedno. Rwnie rozrnienia poczwrnego Jeruzalem" tak si nawzajem przenikaj, e wtedy, gdy mwi si o jednym z nich, bardzo czsto wspdwiczy rwnie w nim irugie, a nawet jest w nim zawarte. Wzr, cel i punkt cikoci nie najduj si jednak w tym, ktre byo pierwsze w czasie, lecz w tym, ktre .la nas dopiero nastanie, chocia, patrzc oczyma wiary, jest ono ju . becne i w rzeczywistoci istnieje wiecznie. Wystarczy zajrze w ksigi liturgiczne, eby zrozumie, w jakim sensie Koci ujmuje jako symbol Miasto Boe. Teksty adwentowe, zwaszcza Drugiej Niedzieli, mwi o Jerozolimie Starego Przymierza, ale rozumiej -zez ni Koci nowotestamentowy przepeniony tsknot za przyj:em Pana. Liczne psalmy w modlitwie brewiarzowej w wita Matki r.oej i dziewic, ktre mwi o miecie Syjon, odnosz si do ywego -mieszkania Boga. Szczeglnie wyrana staje si owa jedno poczwrgo Jeruzalem w tekstach przewidzianych na uroczystoci powicenia cioa. Hymn piewany w t uroczysto wskazuje na ten idealny obraz okaliptyczny, podlegajcy ziemskiemu rozwojowi: Niebieska Jerozolimo, Pokoju bogie widzenie; Gwiazd sigasz, z ywych kamieni Wzniesiona, tysic tysicy Aniow Ciebie otacza

Jak swoj Oblubienic. (...) I 378 Rne symbole

Ten ogrom tworz kamienie Ciosane mota zrcznoci Wrd huku licznych uderze, Gadzone dutem rzebiarza, Zczone mocnym spoidem Stawiane wreszcie na szczycie."38 W tej tajemnicy (niebieskiego Jeruzalem) kady zachowuje i rozwija swoje wasne powoanie. Kamienie szlachetne, z ktrych jest ono zbudowane, nie trac swego blasku w masie pozostaych kamieni. Kady za-chowuje swj wasny ogie, ktrego domaga si harmonia caoci. T-. myl zdaje si wyraa bogactwo gry kolorw, ktre tak szczegw opisuje prorok z Patmos. W ten sposb w dopenieniu dziejw odkrywamy w wzajemny stosunek zachodzcy midzy tajemnic indywidualne^ ycia i jednoci Kocioa (...) My wszyscy jestemy ywymi kamieniarz. Cao potrzebuje kadego z nich, a kady osiga pen harmoni tylk w strukturze caoci."39 Fundamenty tego Jeruzalem nie tkwi w g': kociach ziemi, lecz znajduj si wysoko w grze, w niebie, jak wywo: w. Augustyn w Objanieniach Psalmw. Bdziemy zatem zbudowani niebie i nasz punkt cikoci powinien by dlatego nie w dole, le. w grze40. Na wielu chrzecijaskich pomnikach z czasw pokonstantyski: a mianowicie na mozaikach znajdujcych si w bazylikach rzymskich o: na sarkofagach spotykamy si z przedstawieniami miast. Pocztkc forma tych przedstawie jest niezwykle prosta, stopniowo rozwija .-w form bogat, stereotypow. Pene blasku zdobienia z kamieni szlache' nych, w ktre wyposaa je sztuka mozaikowa, pozostaj pod wpyw*:- opisu apokaliptycznego. W absydach bazylik najczciej spotykamy z kompozycj ujt w ramy jakby wstgi i umieszczon u dou gwne^ obrazu. Po obydwu kocach tej wstgi przedstawia si Jeruzalem i Be1. lejem, ktre atwo rozpozna dziki napisom. Betlejem znajduje si z. wsze po prawej stronie patrzcego, Jeruzalem - po lewej. Mury i wie. obydwu miast stanowi gemmy, stoczone na maej przestrzeni. Z brair. gwnej, w uku ktrej czsto

zawieszano lampy albo krzy, zmierza z ukwieconej murawie i jakby w procesji po sze barankw w kierunk Baranka Boego stojcego porodku na pewnym podwyszeniu. Spc jego ng wytryskuj cztery rda rajskie, przez ktre zwykle rozumie s. cztery Ewangelie (por. Owca). Znane s rwnie przedstawienia, np. r. uku tczowym w kociele S. Maria Maggiore, na ktrych baranki r.. postpuj w procesji, lecz zgrupowane po sze przed bram mias: i zwrcone do punktu rodkowego jej uku spogldaj w gr. Na star chrzecijaskich sarkofagach take pojawia si, chocia rzadziej, moty procesji barankw, jednake obydwa miasta zaznacza si na nich tylko z pomoc przedstawienia prostej bramy miejskiej majcej ksztat wic W tych przedstawieniach wszyscy badacze staroytnoci rozpoznaj, podstawie pism witych i nauki Ojcw Kocioa, symbol witego Ko: 38 Hymn z I Nieszporw w Commune Dedicationis Ecclesiae, w: Hymny brew. rza rzymskiego. Proprium Poloniae. Przeoy z oryginau ks. dr Jan Piwowarcz;. Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1958, s. 230 n. 39 Feret, L'Apocalypse, s. 250. 40 Por. Enarrationes in Psalmos 121; PL 37, 1621. Budowle 379 i rozwija -. ono zbudo-.. Kady za-caoci. T szczegowo <:-.v odkrywa.widualnego Kamieniami, .-moni tylko >i w gbo-_ik wywod: ::\idowani nc .-.- dole, lecz Awtai ntyskich. iskich oraz Pocztkowe rozwija si i szlachet-wpywen: itykamy si iu gwnego :alem i Be:-yduje si za-Mury i wiee >ni. Z bram;, zmierza p: w kierunk.. zeniu. Spc^ rozumie sinienia, np. r.L baranki :-. fam miast. e. Na stare-_ziej, motyv nich tylko z.. -ztat wie; .poznaj, v. '.ego Kocie Hymny brewir. Piwowarczy.-. la, ktry wywodzc si z religii ydowskiej i pogastwa, stanowi jedno w Chrystusie. Betlejem, w ktrym wzia pocztek wiara pogan w Chrystusa w

chwili, gdy trzej Mdrcy ze Wschodu oddali pokon Dzieciciu, uwaano od najdawniejszych czasw za typ Ecclesiae ex gentibus (Kocioa pogan), natomiast Jerozolima uchodzia za typ Ecclesiae ex circum-cisione (Kocioa obrzezanych). Istnieje jednak take wiele przykadw - na sarkofagach przewaaj - ktre kompozycyjnie ograniczaj si do przedstawienia jednego tylko miasta Jeruzalem Niebieskiego. Szczegln uwag zwraca pikna mozaika w absydzie rzymskiej bazyliki w. Pudencjany, na ktrej Chrystus w otoczeniu apostow zasiada na tronie w civitas sancta. Jedyna jednak w swoim rodzaju jest przykuwajca wzrok mozaika na uku tczowym w bazylice w. Praksedy (Rzym). Ozdobiony drogimi kamieniami piercie murw Miasta Boego wypenia grn cz obrazu. W rodku tego ogrodzenia stoi Chrystus midzy dwoma anioami. Na nieco dalszym planie zblia si do po szeciu witych, ktrzy przynosz Mu swoje korony. Na ich czele stoi, po prawej stronie Pana, Najwitsza Dziewica, po lewej - posta dziewicy, prawdopodobnie patronki kocioa, w. Praksedy. Obie wskazuj na Chrystusa. Cztery inne grupy witych, ktre rozmieszczone s po dwie na dalszym planie uku, zdaj do Miasta witego. Dwaj anioowie i obydwaj Ksita Apostow zapraszaj je do stojcych otworem bram. wici, wyej nieco przedstawionych grup, rwnie trzymaj w doniach korony, postacie z dwch pozostaych grup - gazki palmowe. Inne dziedziny sztuki, jak malarstwo miniaturowe i zotnictwo, rwnie wykorzystyway motyw civitas sancta. Zotnicy nawizywali do tej formy w sporzdzaniu tabernakulw, relikwiarzy, monstrancji, a nawet trybula-rzy, z ktrych dym kadzielny ulatywa przez okienka. W pnym redniowieczu Miasto wite stao si te symbolem maryjnym. Wszystkie te dziea sztuki wskazuj, w jak wielkim stopniu prorocze opisy wiecznej ojczyzny inspiroway artystw, zwaszcza yjcych w czasach starochrzecijaskich. Wierzc, e chrzecijanie ju nale do tej civitas, pisze w. Pawe w Licie do Hebrajczykw:

Wy natomiast przystpilicie do gry Syjon, do miasta Boga yjcego, Jeruzalem niebieskiego, do niezliczonej liczby aniow, na uroczyste ze-oranie, do Kocioa pierworodnych, ktrzy s zapisani w niebiosach" 12,22 n.). Prawdziwy symbol jest nie tylko obrazem i metafor, lecz wypenion '.reci pork i zaliczk" penego posiadania. Nie pozostawia nas z pustymi rkami, lecz wywiera wpyw i obdarowuje. Istnieje taka metropolia, w ktrej szczeglnie ywo doznaje si siy oddziaywania tego symbolu; jest ni przewyszajca wszystkie ziemskie miasta civitas sancta, do ktrej podaj wszystkie narody wiata i w mi-Dci gromadz si wok jednego centrum, wok tego, ktremu Chrys-_;s, jako swemu zastpcy na ziemi, powierzy klucze krlestwa niebieskiego, nowego Miasta Jeruzalem"!41 Ten, kto mia szczcie przebywa Roma aeterna, odczu jej wity urok, dozna jedynego w swoim rodzaju .lepego promieniowania, ktre ogarnia caego czowieka, jak w adnym 41 Rzym jest miastem, ktre jest znakiem spotkania kultury ludzkiej ze zbaw::ym planem Boga" (Pawe VI, Ordzie wielkanocne, 1964 r.). 380 Rne symbole innym miejscu na wiecie! Pozostaje w nim - jak susznie zauwa W. Bergengruen - wieczna tsknota, ktra jest czym wicej ni wsze kie spenienie, tsknota za ojczyzn, Rzymem, bdcym obrazem wy: szego pragnienia powrotu do domu, ktre zostao zoone w ludzki: sercu!" Wiea Prastarym religijnym symbolem Sumerw bya wiea stopniowa (z: kurat). Przedstawienie takiej wiey na okrgej pieczci pochodzi sprz-. okoo trzech tysicy lat przed Chrystusem. Wiea oznaczaa wite di nie w gr, a mianowicie wspinanie si w gr po kolicie uoony stopniach, ktre prowadziy wzwy, od jednej platformy do drugiej. S meryjskie nazwy tych wie maj charakter kosmiczny: Kamie wgiel: nieba i ziemi", i tym podobne. Budowle te byy symbolem Gry wia: Najwysza platforma przedstawiaa, jak zapewne trzeba przyj, wi: ni najwyszego Boga. Wszystkie dokumenty

babiloskie mwi, e wie: choek wiey siga nieba" (por. Rdz 11,4) albo powinien do dosiga Liczne szcztki takich wie zachoway si w Babilonii. Byy one nie ty.-: wityniami, ale take symbolami przynalenoci do organizacji pastw wej. Budowie babiloskiej wiey, o ktrej wspomina Ksiga Rodzaju, tov rzyszyo niewtpliwie pomieszanie elementu religijnego z wielk pyc i zarozumiaoci zwrconymi przeciw Bogu, inaczej bowiem Pan : obrciby wniwecz tego ogromnego przedsiwzicia. Zgodnie z oglnym zwyczajem panujcym w staroytnoci, istni. rwnie w kraju biblijnym liczne rodzaje wie straniczych i obronni. Kady mur miejski by nimi opatrzony, zwaszcza za osonite byy n: bramy. Na wieach tych zawieszano tarcze i bro. Oprcz tego w rd-miasta, w jego najwyszym punkcie wznoszono wie wyposaon " wszelkie rodki obronne; w wypadku, gdy nieprzyjaciel wdar si miasta, suya ona mieszkacom za ostatnie miejsce schronienia. Pis: wite porwnuje do takiej wiey Jahwe: Ty jeste dla mnie obro: wie warown przeciwko wrogowi", modli si Psalmista (Ps 61,4), a Ki ga Przysw powiada: Potn twierdz jest imi Pana, tam prawy schroni" (18,10). Chcc ustrzec plony przed zodziejami i zwierztami, budowano : polach i w winnicach wiee stranicze. Wzmianka o nich w pieni o v. nicy zawartej w Ksidze Izajasza (5,2) i pokrewnej co do znaczt przypowieci Pana (Mt 21,33) ju ma charakter symboliczny, a egzeg alegoryczna odnosia j do urzdu tych, ktrzy dziki otrzymanej od B:. przenikliwoci wypatruj wroga i czuwaj, aby odeprze jego ataki. Pod ne znaczenie maj sowa Pieni nad Pieniami: Szyja twoja jak wk Dawida, warownie zbudowana; tysic tarcz na niej zawieszono, wszys: bro walecznych" (4,4). W tekcie tym wskazuje si na niezwycialr. Kocioa, gdy bramy piekielne go nie przemog" (Mt 16,18). W Lite loretaskiej Maryj za wzywa si Wieo Dawidowa" i Wieo z kc soniowej". W Pasterzu Hermasa ukazuje si Koci w symbolu wiey. Pro: syszy sowa: Przyjrzyj si, czy ty nie widzisz przed sob wielkiej w:-, budowanej na wodzie z janiejcych czworoktnych kamieni? A w: Budowle

381 I -.- zauwaa ni wszel-.zem wy-ludzkin: Aowa (zik-dzi sprzec vite d-uoony c: drugiej. Su-. wgielr.;. _iry wiata ryjc, wityni, e wierz-_o dosiga one nie tylk -cji pastwczizaju, towaielk pych. :em Pan n:-. sci, istnia:;. i bronnyc, .ete byy niir. go w rodk uyposaon w-wdar si c lienia. Pisir. mnie obron. 61,4), a Ksk (tam prawy s:budowano r. pieni o wir. do znacze, oy, a egzege:: lanej od Bo^ tataki. Pode jak wie. tzwycialnc -i.18). W Lita-. Wieo z ko^ wiey. Pror wielkiej wie: eni? A wie. t na podstawie czworoktnej budowao szeciu modziecw (...) Tysice innych mw znosio kamienie (...) Caa wiea wygldaa jak zbudowana z jednego gazu". Hermas syszy nastpnie wyjanienie tego, co zobaczy: Owa wiea, jak widziae tu budowan, to jestem ja, Koci". W przypowieciach jeszcze raz syszymy: T wie jest Koci"42. Wizja ta moga zapewne inspirowa twrcw bardzo starego fresku w katakumbach Sw. Januarego w Neapolu, ktry przedstawia tak wanie budow wiey. W sztuce starochrzecijaskiej Miasto wite" czsto przedstawiano jedynie, ukazujc sam wie.

Latarnie morskie budowano w pobliu portw ju w staroytnoci; miay one pozwoli eglarzom bezpiecznie dopyn do przystani. Niegdy wznoszono je w ten sposb, e budowano kilka zwajcych si ku _'rze piter (por. Statek). Na najwyszym z nich wzbijay si w gr pomienie rozpalonych ognisk. Dzi reflektory przewyszaj jasnoci olask ognisk. Na starochrzecijaskich kamieniach nagrobnych latarnia morska jest symbolem wiecznego celu, do ktrego zda d ycia. Jedna z takich pyt nagrobnych wyjania sens tego rodzaju przedstawie, dodajc sowo grec--:ie dpara (to, co niewidzialne). Wiee kocielne nie byy znane w czasach wczesnochrzecijaskich. Najstarsze spotyka si w Syrii i Rawennie. We Woszech campanile jest r.ieco oddalony od waciwego budynku kocioa. Wraz z wprowadzeniem dzwonw, od czasw karoliskich, wiee stay si niezbdne, aby z ich wysokoci daleko nis si dwik dzwonu. redniowieczn symbolik dzwonw - maj upomina ludzi przeniesiono take na wiee i upatrywano w nich symbol kaznodziejw, ktrzy mwi o sprawach nieba. Symbolicznie interpretowano nawet liczb wie, jednake te nieco wyszukane rozwaania odbiegaj od istotnego znaczenia wiea kocielna ;est realnym Sursum corda" i pokazuje z daleka ludziom: Tu jest miejsce - wite, tu mieszka Pan! Kolumna Kolumny mog suy podwjnemu celowi: albo s nonymi elementami rudowli, albo wznosi si je jako pomniki (por. 1 Mch 13,29; 14,26) bd ymbole. W obydwch przypadkach s wyrazem siy i staoci, trwaoci. Wolno stojce pale (aszery) i kolumny soneczne wznoszono w kultach Dgaskich na cze bogw natury i wyobraay one odnawiajc si ci si przyrody. 0 wiele bardziej monumentalne byy egipskie obeliski: umieszczone rzed wejciem do wityni wyglday jak dana przez boga obietnica ecznego trwania, jak ogromne hieroglify, granitowe litery czy sylaby, '.<. dwa sowa, ktre powinno si nie tylko oglda, lecz ktre naley te

:yta"43. Obeliski byy powicone bogu soca, o czym wiadczy ich egipska i2 Pasterz, widzenie III, X (2) 4. XI (3) 3, w: Pierwsi wiadkowie. Wybr najstary.ch pism chrzecijaskich. Przeoya Anna widerkwna, opracowa ks. Marek - :;rowieyski, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krakw 1988, s. 256 n. (Oj.vie ywi t. 8). 43 Prise, Histoire de l'Art egyptien, s. 190. 382 Rne symbole nazwa, wiato soca". Przedstawiay jak gdyby skamieniay prom:-soca44. Wiele z tych obeliskw przeniesiono do Rzymu. Jeden z nic stojcy na placu Sw. Piotra, jest znakiem zwycistwa krzya. W Pimie witym mwi si najpierw o przenonych supach, na ktryc: zawieszone zasony wyznaczay dziedziniec Namiotu Spotkania (Wj 27.; n.; 36,36.38; 38,10 n.). Pniej Pierwsza Ksiga Krlewska (7,2 nn.) opis;. Dom Lasu Libanu" Salomona wznoszcy si na supach cedrowy-i w tym samym rozdziale mwi take o dwch wolno stojcych kolumnf ktre Salomon kaza umieci przy wejciu do wityni: Kolumnie stawionej po prawej stronie nada imi Jakin, a kolumnie postawione lewej stronie imi Boaz. A na wierzchu tych kolumn by ksztat lilii" (7.1 Nazwy tych kolumn s pene znaczenia: Jakin" znaczy: On (Jahv. utwierdzi"; Boaz - W Nim jest moc", tzn. On umocni i pocieszy ws: tkich, ktrzy przyjd do wityni, aby si modli. Imiona te wyra: rwnie yczenie i modlitw, aby witynia istniaa wiecznie. Kolumn;, s zjawiskiem paralelnym do obeliskw, o ktrych wspomniano wy:: zmieniono tylko ich sens, odnoszc je do prawdziwego Boga. Podob znaki znajdoway si rwnie u wejcia do wity fenickich. Hira ktry kierowa budow wityni Salomona, pochodzi z Tyru w Fen;. by wic dobrze obeznany z tego rodzaju budowlami45. Jakin i Boaz, bdc typami, ktre ziciy si w chrzecijastwie, \\; uj na Koci, ktry jest Kocioem Boga ywego, filarem i pody. prawdy" (1 Tm

3,15). Na tym cytacie z listu w. Pawa i innych, w kt: Aposto Narodw nazywa Jakuba, Kefasa i Jana filarami" (Ga opiera si najczciej chrzecijaska interpretacja symboliki koi Zwaszcza trzeba przez nie rozumie Koci nauczajcy: apostow nastpcw, ktrzy podtrzymuj budowl Kocioa. Takie znaczenie : te srebrne supy krlewskiego tronu Salomona (Chrystusa), ktre op: Pie nad Pieniami (3,10). Jeli nastpnie, opisujc wynios p: BogaOblubieca, mwi si: Jego nogi - kolumny z biaego marr. wsparte na szczerozotych podstawach" (Pnp 5,15), to znowu wskazu na gosicieli wiary, ktrzy, podobni do ng Chrystusa, mocni i niezwyc. eni przemierzaj wiat i szerz Jego nauk. Kolumny domu, ktry Mdro zbudowaa sobie" (Prz 9,1), niek: egzegeci rwnie odnosili do kaznodziejw i nauczycieli Kocioa, cze jednak do siedmiu sakramentw albo darw Ducha witego, uyczaj swych si Kocioowi. Gdy Bg zleca prorokowi Jeremiaszowi trudne zadanie napomir. bdzcego ludu, powiedzia do niego: A oto Ja czyni ci dzisiaj t dz warown, kolumn elazn i murem spiowym przeciw caej z: (Jr 1,18). Jeremiasz by typem Chrystusa; dlatego Koci odnosi te .-w Brewiarzu rzymskim (Pierwsza Niedziela Mki Paskiej, I Noktur cierpicego Zbawiciela, Jego niewzruszonej cierpliwoci. 44 Por. Weiss, Weltgeschichte, t. 1-2, Graz 1899, t. 1, s. 234. 45 Zdaniem Schedla (Geschichte des Alten Testaments, t. 3, s. 365) warto zv uwag take na pogld, ktry w dwch kolumnach wityni Salomona up& obraz dwch kolumn wiata, pomidzy ktrymi kadego dnia wschodzi sh: Podczas jesiennego zrwnania dnia z noc promienie wschodzcego soca .: day prostopadle do wityni. Z tej racji, e ze wityni Salomona i tak cz;-pewna symbolika kosmiczna, naley przyj, i i kolumny wchodziy w za>;_-symboliki soca. Budowle 383 :y promie: :ien z nicr.

. na ktryc: :a (Wj 27.1 . :m.) opisu;-, cedrowy c -. kolumnac: 'kolumnie p: postawionej z-X lilii" (7,21 ,On (Jahv.v ieszy wszyte wyraa: >. Kolumny ". .niano wye. Boga. Podob: ckich. Hirar w Fenie. stwie, wsk. ->n i podpc a, w ktryc mi" (Ga 2.9 -liki kolurr.-ostow i i. uczenie ma. >.tre opis;: uos pos:. _o mar mu: wskazuje i r.i i niezwye. 9,1), niektr. scioa, cz , uyczajcy .e napomina: .-;r dzisiaj tw: ;:\v caej zier. : odnosi te stc 1, I Nokturn j365) warto zwr ISlomona upat: wschodzi sio: cego soca v. ia i tak cz; hodziy w za.--. W Objanieniach Psalmw w. Augustyn odnosi symbol kolumn do apostow: Spyna ziemia i wszyscy mieszkajcy na niej. (...) Ja wzmocniem jej kolumny. Jakie kolumny wzmocni? Kolumnami nazwa apostow (...) A czyme byyby owe kolumny, gdyby przez Niego nie zostay utwierdzone? Albowiem skutkiem pewnych ruchw ziemi, nawet : same kolumny zachwiay si. W czasie mki Paskiej wszyscy apostoowie wpadli w rozpacz. Ot te filary, ktre podczas mki zachwiay si, przez zmartwychwstanie zostay utwierdzone (...) Zatem Ja wzmocniem jej kolumny. Zmartwychwstaem, pokazaem, e nie naley si obawia mierci, pokazaem tchrzliwym, e nawet ciao nie ginie w umierajcym. Przeraay ich rany, za to wzmocniy blizny. Czy mg Chrystus Pan zmartwychwsta bez adnych blizn? Czy bowiem dla tak ogromnej potgi byo czym wielkim przywrci ciao do takiego stanu nienaruszalnoci, eby w ogle nie pojawi si aden lad dawnych ran? Posiada moc, eby je uleczy, nie pozostawiajc blizn, raczy jednak je zachowa, eby wzmocni chwiejce si filary"46. Na starochrzecijaskich rzebach w osobno stojcej kolumnie mona patrywa symbol Kocioa. Z ilustracji s nam znane dwa przykady tego motywu. Jedna z nich przedstawia zote naczynie, na ktrym kolumna ;".oi midzy obydwoma Ksitami Apostow, druga - gemm z kolumn, otoczon

dwoma barankami; zamiast kapitelu wyrastaj z niej dwie wi-;ki lici oznaczajce ycie i otaczajce aureol z Barankiem Boym . monogramem Chrystusa. Drzwi Drzwi, brama i furta (janua, porta, ostium, &vpa, nvXr\) miay w staroyt-:ci duo wiksze znaczenie ni obecnie. Ich obrazem, ktry unaocznia jecie otwarcia albo zamknicia, posugiwaa si staroytno jako popu-rn metafor i wanym wyobraeniem religijnym. Poniewa kade miasto otacza szeroki mur, przy jego bramie, przez .".r ludzie wchodzili i wychodzili, sprowadzano do miasta i wywoono r.iego wszelkiego rodzaju towary, pulsowao ycie. Przy niej znajdoway ;- te plac i rynek, odpowiadajcy rzymskiemu forum i greckiej agorze ejsce wszelkich plotek (por. Ps 69,13) i publicznych obwieszcze. Tu myway si nawet posiedzenia sdu, wyjaniano kwestie sporne itp. .ormacje dotyczce roli, jak odgryway bramy miejskie, wyjaniaj :^rdzo wiele miejsc biblijnych, np.: W bramie m jej szanowany, gdy fcsrd starszyzny kraju zasidzie" (Prz 31,23). Brama Syjonu, jako cz, czsto symbolicznie zastpuje cao (por. Ps 2; 147,13). edug wyobrae staroytnego Wschodu zarwno niebo (uwaane za ale sklepienie), jak i wiat podziemny miay take swoje bramy. Napis egipskim sarkofagu pochodzcym z okresu Ptolemeuszy zawiera dumodlitw, ktr zmary, przechodzc do innego wiata, zanosi do -w: Prowadcie mnie na waszej drodze, eby moja dusza przesza _ez tajemnicze bramy (...) Otwrzcie mi wasze bramy prowadzce do :oju".

wnie Biblia mwi o bramach krlestwa umarych i mierci. W Objanienia Psalmw 74, 6. 384 Rne symbole poowie moich dni musz odej; w bramach Szeolu odczuj brak reszty lat moich" - skary si Ezechiasz (Iz 38,10). Bram do nieba" nazywa Jakub (Rdz 28,17) miejsce, gdzie we nie oglda drabin, po ktrej wstpowali i zstpowali anioowie. Nowy Testament mwi o bramie do nieba" wyranie tylko w Apokalipsie (4,1 Prorok widzi drzwi otwarte w niebie", ktre pozwalaj mu wejrze w tajemnice zawiatw. W znaczeniu eschatologicznym drzwi otwarte oznaczaj dostp do wiecznej szczliwoci, zamknite - wyczenie z krlestwa niebieskiegc Kiedy postawiono Zbawicielowi pytanie: Panie, czy tylko nieliczr_ bd zbawieni? On rzek do nich: Usiujcie wej przez ciasne drzwi: gdy wielu, powiadam wam, bdzie chciao wej, a nie bd mogli. SkorJ Pan domu wstanie i drzwi zamknie, wwczas stojc na dworze, zaczniea koata do drzwi i woa: 'Panie, otwrz nam!', lecz On wam odpowii 'Nie wiem, skd jestecie'*" (k 13,23-25). Podobnie koczy si ts przypowie o dziesiciu pannach (Mt 25,10-12). Mistyczny, a zarazem eschatologiczny sens maj sowa Pana skierow=s ne do anioa Kocioa w Laodycei": Oto stoj u drzwi i koacz: jeli k posyszy mj gos i drzwi otworzy, wejd do niego i bd z nim wiecz ra" (Ap 3,20). To otwarcie drzwi" wyraa niekiedy dan przez Boga sposobno o podjcia dziaalnoci apostolskiej (por. 1 Kor 16,9; 2 Kor 2,12; Koi 4,3) alh przyjcia wiary (Dz 14,26). Najwitsza symbolika drzwi kryje si jednak w sowach Chrystusa: .- i jestem bram. Jeeli kto wejdzie przeze Mnie, bdzie zbawiony" (J 1 Zbawiciel okrela si tymi sowami jako jedyny Porednik zbawienia, jedyny prawowity Pasterz. Klemens Aleksandryjski powiada: O drzw: tych powinni wiedzie ci, ktrzy pragn pozna Boga, aby otworzy :.. na ocie bramy nieba. Bramy Logosu

maj charakter duchowy i otwie-t je klucz wiary. Nikt nie pozna Boga, tylko Syn i ten, komu ^,--objawil" (Mt 11,27)47. Dwanacie bram niebieskiego Jeruzalem, janiejce blaskiem perei wsze otwarte (por. Ap 21,12 n.; 21,21) wyobraaj dwunastu apostc: wity Augustyn, objaniajc sowa Psalmu 87,1: Pan umiowa brar. > Syjonu (...) wicej ni wszystkie namioty Izraela", czy to zna: z Chrystusow symbolik drzwi: Dlaczego - pyta - s [apostoi, bramami? Poniewa przez nich wchodzimy do krlestwa Boego: v przepowiadaj nam Ewangeli. Wchodzc przez nich wchodzimy Chrystusa, On bowiem jest bram. Nazwani s dwunastoma bn Jerozolimy, i jedn bram Chrystus, i dwanacie bram Chrystus (. to sekret swoistej powszechnoci. Koci bowiem mia powsta m. wiecie, z ktrego to wiata zgromadzona zostanie budowla ciaa tusowego. Dlatego te skoro zewszd przyjd na sd, mowa jest rastu stolicach, podobnie jak dlatego, i zewszd wchodzi si dc miasta, do ktrego wiedzie dwanacie bf3J23ni\ Szczeglne znaczenie otrzymay bramy Jeruzalem i brama jo w odniesieniu do Boej Rodzicielki i do Kocioa. Ezechiel ogla : chu wschodni bram nowej wityni i syszy sowa Pana: >7. 47 Cohortatio ad gentes cap. I 10, 2 (SCh 2, 66; PG 8, 68). 48 Objanienia Psalmw 86, 2. 4. Budowle 385 f brak reszty zie we nie Nowy Tes-.alipsie (4,1 mu wejrz. tiostp do wie-l niebieskiego tylko nieliczr.. {'ciasne drzw: zaczniec:--am odpowk-:zy si tak-.lacz: jeli k: z nim wieczc sposobno c I: Koi 4,3) al':: 'hrystusa: ,..* mogli. Skr ze,

.ony" (J 10.-:awienia, ja.-. : O drzwia. stworzy nawy i otwie: . komu S;. em pere i z ~tu apostole .iowa bran to znacz:. [apostow: Boego: wsz. chodzimy prz-toma brama: ystus (...) Je. na cay rla ciaa Chry va jest o dv. si do owe. a jej wit;. 1 oglda w c. r.a: Ta brar ma by zamknita. Nie powinno si jej otwiera i nikt nie powinien przez ni wchodzi, albowiem Pan, Bg Izraela, wszed przez ni. Dlatego winna ona by zamknita. Jedynie wadca moe w niej zasiada do uczty przed obliczem Pana" (Ez 44,2 n.). (W znaczeniu dosownym oznacza to, ze tylko krl moe przed t bram zasiada do uczty ofiarnej.) Bram, ktra jest zwrcona ku wschodowi, i ktra pozostaje zamknita, a otwiera si tylko przez Pana, jest Maryja. Ona jest dziewicz Suebnic Pana, zamknit Bram, przez ktr wszed tylko Krl Krlw. Kime innym jest ta brama jak nie Maryj - powiada w. Ambroy. - Jest zamknita, poniewa jest dziewic, jest bram, poniewa wszed przez Ni Chrystus (...) Zwrcona jest ku wschodowi, poniewa wydaa prawdziwe wiato na ten wiat, zrodzia Pocztek, Soce Sprawiedliwoci^ I dlatego w. Efrem, syryjski pieniarz, Cytra Ducha witego, sosi chwa Maryi w sowach: Ty jeste bram, byszczc od wiata, r.amiotem, jakby wypenionym byskawicami. Ten motyw niewiele rni si od obrazu Ezechiela. Wenancjusz For:unatus pozdrawia Maryj jako Wejcie wielkiego krla i byszczcy oortal wiata. Liturgia zachodnia w antyfonie Ave Regina coelorum r.azywa Maryj bram, przez ktr radonie bysno wiato wiatu,

-.atomiast liturgia wschodnia widzi w Najwitszej Pannie dostojny portal .iosierdzia i ozdabia carskie wrota ikonostasu obrazem zwiastowania, imitajc, e Krl Krlw przeszed przez t dziewicz bram. T izechielow bram jest rwnie Dziewica-Koci (...) ktra otwiera si zed Panem, a ktr zamkn moe tylko On sam. W Kociele jednak vnie kady chrzecijanin, ktrego napenia wiato Przedwiecznego, je by bram, przez ktr ma wchodzi tylko Krl Krlw."49 Bramo ibieska" to jedno z wezwa do Matki Boej w Litanii loretaskiej. V ikonostasie Kocioa bizantyjskiego drzwi przedstawiaj si nam jako peni konkretny symbol, ktry odgrywa wan rol w czynnociach urgicznych obrzdu greckiego. Ikonostas oddziela naw kocieln od rezbiterium. Oddzielenie to, ktre suy zasoniciu czynnoci liturgiczch sprawowanych na otarzu, wskazuje, e prezbiterium zajmuje wy: pozycj. Ikonostas zarazem oddziela to, co niebieskie (prezbiterium), ; tego, co ziemskie (nawa kocielna), i je ze sob czy. Znajduje si nim troje drzwi. Drzwi rodkowe, tzw. wite albo krlewskie czy sarskie wrota, wyobraaj wejcie do krlestwa Boego. Przez te drzwi Ino przechodzi tylko kapanom w okrelonych momentach liturgii. zed nimi wierni przystpuj do Komunii witej. Ikonostas nie jest -.-linak tylko cian, lecz cian z obrazami. Ikony te w widzialny sposb -zedstawiaj, co dokonuje si na otarzu50. Rubryki Pontificale Romanum przewiduj w obrzdach Dedicatio Ecsiae osobno powicenie drzwi kocioa. Biskup najpierw puka trzy. 3tnie pastoraem we drzwi, woajc gono: Attollite portas principes

-tras - Podniecie, Ksita, bramy wasze, i podniecie si, bramy :czne, a wnijdzie Krl chway" (Ps 24,7.9 - Wlg). W dalszym cigu emonii biskup namaszcza drzwi krzymem, modlc si przy tym: ramo, bd pobogosawiona, powicona, opiecztowana i przeznaczodla Pana Boga; bramo, bd wejciem do zbawienia i pokoju; bramo, 13 J. Tyciak, Untergang und Verheissung, s. 127 n. :'J Por. Ouspensky, w: Hammerschmidt, Symbolik des orthodoxen und orientalis- Christentums, s. 63-5. 386 Rne symbole bd wrotami pokoju, przez Tego, ktry sam si nazwa Bram, Jezus; Chrystusa, Pana naszego, ktry z Ojcem i Duchem witym yje i krluje Bg przez wszystkie wieki wiekw. Amen"51. Pomimo osobnego rytu powicenia drzwi kocielnych, akt ten stanov tylko cz obrzdu powicenia kocioa. Natomiast w Rzymie w lata jubileuszowych odbywa si zupenie samoistna ceremonia otwarcia i powicenia witych drzwi" (porta sacra). W bazylice w. Piotra sprawu j papie, w trzech innych gwnych bazylikach - kardynaowie. Cerem ni rozpoczyna rwnie trzykrotne uderzenie motkiem w mur postaw: ny w obramowaniach drzwi. piewa si wwczas wybrane wersety Ps mu 118: Aperite mihi..." (w. 18 i 20). Dziki technicznym urzdzenie: mur natychmiast si rozpada i wwczas na odrzwiach osadza si skrzy drzwi wykonane z brzu. Ojciec wity, klczc na progu, zanosi mod!: w, ktra wspomina o roku jubileuszowym religii Mojeszowej i upras: dla wszystkich wierzcych, ktrzy przekrocz t bram, przebacz: i odpuszczenie wszystkich grzechw. Brama jubileuszowa jest wic sy. blem znw otwartego raju i dostpu do przeobfitych dbr zbawi: Zamknicie bramy jubileuszowej na kocu roku witego jest rwr.: bardzo uroczystym aktem liturgicznym. Sztuka staraa si jak najwspanialej przyozdobi wiksze portale k cielne. Najstarszym przykadem (V w.) s drewniane drzwi kocioa i-Sabiny na

Awentynie. W cyklu scen zaczerpnitych ze Starego i Now-Testamentu przedstawia si na nich rozwj idei zbawienia. Przyk: takich typicznych przedstawie odnajdujemy take na drzwiach ko: w. Zenona w Weronie i katedry w Hildesheim. W okresie gotyku szt wypowiada si raczej poprzez ozdabianie obramowa ni skrzyde dr; Myl, e Chrystus jest bram", wyraa przede wszystkim symbol Be ka albo Maiestas Domini w tympanonie portalu; t centraln posta c otaczaj inne postacie, nieraz w wielkiej liczbie. Podobnie jak istniej osobno stojce kolumny zwycistwa, tak te._ znane wzniesione z kamienia bramy triumfalne, ktrych reliefy p: stawiaj poszczeglne fazy odniesionego zwycistwa. Najbardziej zna uk Tytusa, Konstantyna i Sewera w Rzymie. Starochrzecijaska s: rytownicza i rzemioso artystyczne symbolicznie staray si wyrazi t: w ten sposb, e krzy albo monogram Chrystusa ozdabiay ukiem bi... Znany te jest od dawien dawna ludowy zwyczaj stawiania bram z z.-leni, kwiatw i transparentw z okazji przyjazdu kogo, kogo chce uroczycie przyj czy radonie powita. 2. Sprzty Arka W licznych jzykach zarwno ark (arca, kiPwtc) Noego, jak i Przymierza okrela si tym samym sowem. 1. Arka Noego. Poniewa sam Bg przed potopem poda dokacr^t wskazwki dotyczce budowy arki (por. Rdz 6,14-16), On by, jeli u|A 51 Pontificale Romanum I, 19-22.

Sprzty 387 im, Jezusa "ryje i krluje , ten stanw. nie w latach itwarcia i pc-tra sprawuje ie. Ceremc-i ur postawie-wersety Psa. urzdzeniom za si skrzydi: zanosi modl;".-: .vej i uprasz. przebacze:-Ijest wic syn. : zbawieni;, est rwnie.

portale ko-kocioa v ego i Nowe^r ia. Przy ka:, iriach kocie: gotyku sztur: skrzyde drzv. symbol Bare;: . posta czs: .-.va, tak te -reliefy prze dziej znane cijaska sztu-wyrazi triu: lukiem bran. r.ia bram z z: kogo chce _~ ego, jak i A: j poda doka: >On by, jeli : mona powiedzie, jej architektem. T drewnian budowl mona nazwa raczej pywajcym domem ni statkiem. W XVII w. pewien holenderski kupiec podj prb zbudowania, w mniejszej jedynie skali, arki wedug proporcji podanych w Biblii. Okazao si wwczas, e jest ona niezwykle nona. Mona byo j obciy o jedn trzeci bardziej ni uywane wwczas statki; nie nadawaa si jednak do dalszych podry morskich. W celowoci zatem planu, ktry Bg przedoy Noemu, okazaa si opatrzno Boa. Ksiga Mdroci dzikuje przeto Panu za cudowne kierowanie: Bo i w pocztkach, gdy ginli wynioli olbrzymi, nadzieja wiata schronia si w arce i pokierowana Tw rk zostawia wiatu zawizki potomnoci. Bogosawione drzewo, przez ktre dokonuje si sprawiedliwo" (14,6). O arce, jako symbolu zbawienia w Chrystusie (por. 1 P 3,20), wspomnielimy ju, mwic o historii Noego (por. Postacie biblijne), jednake Ojcowie Kocioa znacznie rozbudowali jej symbolik. Niewtpliwie jest to [arka] obraz zapowiedzi przebywajcego jako obcy pielgrzym w tym wiecie pastwa Boego, to jest Kocioa, rwnie ocalonego przez drewno, na ktrym zawis Porednik midzy Bogiem : ludmi, czowiek Jezus Chrystus. Bo nawet i wymiary arki, jej dugo, dboko i szeroko, oznaczaj ciao ludzkie (...) A drzwi, ktre arka miaa z boku, s zaiste ow ran zadan Ukrzyowanemu przez przebicie ."tczni Jego boku: tdy wanie wchodz ci, co do Niego przybywaj, sdy std to wypyny sakramenty, przez ktre wierzcy ludzie si uwicaj."52

W nie podlegajcym rozkadowi drewnie arki widzi nastpnie w. Au-rjstyn witych, ktrzy nale do Chrystusa"53. Proklos dodaje do tego sformuowania inny punkt widzenia: Wtedy N"oe zbudowa ark z drzewa nie podlegajcego zepsuciu, a tutaj Chrys:s, duchowy Noe, utworzy ark swego ciaa z nienaruszonej Maryi. ;'wczas Noe pomaza z zewntrz ark ywic i smo, a tutaj Chrystus nocni ark swego ciaa potn zapor wiary"54. 2. Arka Przymierza zajmuje pierwsze miejsce wrd przedmiotw kultu, ::re nakaza zbudowa Jahwe (Wj 25-28) jako obrazy rzeczy niebie:ich" (Hbr 9,23). Staa w miejscu wite witych przybytku i wityni. Bg da j Izraelitom jako symbol swego przymierza, a zarazem od- :wiadajcy ludzkim potrzebom konkretny znak swojej pomocy i kierow. :zej obecnoci. Ponad 300 lat yli ydzi w Egipcie, gdzie istniao nstwo wizerunkw i symboli bogw. Przypatrywali si oni uroczystym ocesjom, podczas ktrych obnoszono tego rodzaju wizerunki w wity ich wykonanych z drogocennego metalu albo szlachetnego drzewa. ":ektre byy ocieniane przez skrzydlate postacie. Do takich skrzy Dna by - pominwszy wanie same wizerunki bogw - porwna Ark zymierza. W ten sposb z jednej strony Bg dostosowa si w swych rzdzeniach do poj ludu, z drugiej - odsun niebezpieczestwo 52 Augustyn, O Pastwie Boym XV 26, 1. 3 Homilie na Ewangeli w. Jana 6, 19. Przeoy o. Wadysaw Szodrski CSSR, tene, Homilie na Ewangeli i Pierwszy List w. Jana. Tumaczenie: o. Wady- iw Szodrski CSSR, ks. Wojciech Kania, wstp i opracowanie: Emil Stanula, *.7K, Warszawa 1977, cz. 1, s. 108 (PSP t. 15). 34 Oratio, VII 3; PG 65, 760.

388 Rne symbole faszywego kultu, gdy sama skrzynia nigdy nie moga by obrazer ywego Boga; wita Arka bya tylko podnkiem" Najwyszego (po: 1 Krn 28,2 i Ps 99,5), ktry nad ni zasiada na tronie, symbolem jen wszechobecnoci. Sporzdzona bya ona z drzewa akacjowego, pokryte_ pytami najczystszego zota. Wieko ozdabiay dwie zote postacie cheruc. nw, ktrzy nad ni rozpocierali skrzyda. Nazwa przebagalnia" (pr pitiatorium, iXaaxr\pwv) wskazuje na symboliczne znaczenie tego miejs. Pan ukazuje si tu askawy i przykrywa grzechy swego ludu. W A: Przymierza zostay zoone kamienne tablice z przykazaniami Boy: a take zote naczynie z mann, przypominajc cudowny pokarm : pustyni, oraz laska Aarona, ktra wydaa licie, kwiaty i owoce na dov. jego prawdziwego kapastwa55. Arka Przymierza, jako typ nowotestamentowych tajemnic, jest syr blem wcielonego Syna Boego. Myl t wyraa pierwsza zwrotka hymr. z Laudesw w wito Najwitszego Serca Jezusa: Serce, arko, co ocienia Nie bojani Zakon Stary, Ale aski, przebaczenia, Miosierdzia zdrj bez miary"56. Symbol ten odnosi si rwnie do Matki Boej. Dlatego Litania loretz ska zawiera wezwanie: Arko Przymierza!", a take Ojcowie Ko: sawili Najwitsz Maryj Dziewic pod tym tytuem: Powsta, Panie, ku odpoczynkowi Twemu, Ty i arka uwi e-Twego (Ps 131,9). Nie ma [Maryja] ani rdki Aarona, ani cheru : chway nad sob, lecz nieporwnywalnie wspanialsz od nich re. Jessego, jak poucza prorok, i ocienia J Boska potga najwyszego ca"57. Drabina Ju najstarsze ludy cywilizowane uyway drabiny, i to nie tylko w y: codziennym, ale wedug wiadectw egipskich, asyryjskich i rzyms take podczas wojny przy zdobywaniu murw obronnych. Na pogas... kamieniach

nagrobnych drabiny s obrazem pomnaania i pomniejszar. si ludzkiego szczcia. Znajduje w tym wyraz kosmiczna praidea pr;-chodzenia duszy przez sfery wszechwiata, zarwno przy narodzina; jak i wwczas, gdy powraca do niebieskich pocztkw" (Bachofen). Egipcjanie wierzyli, e bogowie Ra i Horus przygotowuj dla zmar1 drabin, aby mogli po niej wspi si do nieba. Rwnie w miste: Mitry bya znana symboliczna drabina wiodca do nieba. 55 Przechowywanie tablic przykaza w Arce ma swoj paralel w pev zwyczaju staroytnego Wschodu: zarwno w Egipcie, jak i w Babilonii i pa Hetytw deponowano wane dokumenty w wityni u stp bstwa. Bi bowiem jest najlepszym gwarantem przymierza" (Schedl, Geschichte des . Testaments, t. 2, s. 175). 56 Hymny kocielne. Przekad Tadeusza Karyowskiego TJ. Przedmowa S sawa Windakiewicza. Wydanie w nowym ukadzie i opracowaniu Mirosawa K ki, IW Pax, Warszawa 1978, s. 112. 57 Modest z Jerozolimy, Encomium, in beatam Yirginem 4; PG 86, 2, 3288 r. Sprzty 389 y obrazerr zszego (por blem jegc . pokrytegc :ie cherubi__alnia" (prom '.ego miejsca: .du. W Arce mi Boymi, pokarm n: _e na dow:. --c, jest syrr.- otka hymn.. ^ ..\<a uwice. ^^p**~ ani cherubc d nich rdz-. najwyszego C i nie tylko w yc ich i rzymsk: i. Na pogaska i pomniejszania na praidea prz*.-zy narodzinac: Bachofen). . ^ dla zmary l. e w misteriacr. znia loreta-vie Kocioa

w pewnym ilonii i pastw'* jstwa. Bst chte des Alu ,-dmowa Stan:-'.rosawa Koro.36, 2, 3288 n. Ksiga Rodzaju (28,11-14) opowiada, e Jakub patriarcha, uciekajc, przed swym bratem Ezawem, zatrzyma si na nocleg pod goym niebem i zobaczy we nie drabin sigajc nieba, po ktrej wchodzili i schodzili anioowie. To co ujrza Jakub we nie, byo zapewne raczej wyobraeniem jednego z owych ogromnych wej ze schodami, jakie s nam znane z zikkuratw budowanych w kraju pooonym midzy dwiema Rzekami. Odpowiednim sowem hebrajskim jest sullam, ktre najlepiej wywie od sowa sdlal - usypa; std sullam znaczy usypane wejcie ze schodami."58 Drabina bya przede wszystkim symbolem opatrznoci Boga, ktry bezustannie czuwa nad ludmi i ktremu usuguj anioowie. Symbol ten, jako typ nowotestamentowych tajemnic, ujawnia swoje najgbsze znaczenie, jeli rozpatrujemy go w kontekcie sw Pana wypowiedzianych przy powoaniu Natanaela: Ujrzycie niebiosa otwarte i aniow Boych wstpujcych i zstpujcych na Syna Czowieczego" J 1,51). W jaki sposb dokonuje si w Kociele ten wstpujcy i zstpujcy ruch, ukazuje w. Augustyn: Anioowie Boy s zwiastunami prawdy: wstpu-, aby zobaczy: Na pocztku byo Sowo, a Sowo byo u Boga, a Bo--dem byo Sowo. Zstpuj, aby zobaczy, e Sowo stao si ciaem : mieszkao midzy nami (J 1,14). Wstpuj, aby podnie wielkich; zstpuj, aby posili maluczkich (.-) Tak dzieje si w Kociele: Wstpuj i zstpuj anioowie Boy nad Syna Czowieczego. W grze bowiem jest Syn Czowieczy, do ktrego wstpuj sercem; to jest Jego gowa; poniej est Syn Czowieczy, to jest Jego ciao. Czonki Jego s tu, gowa w grze, '.'stpuje si do gowy, zstpuje do czonkw. Chrystus tam, Chrystus ' 59

Wymiana midzy niebem a ziemi staje si w naszych wityniach :eustann rzeczywistoci moc sprawowanych witych tajemnic. Przy-mina o tym Prefacja na uroczysto powicenia otarza, wspominajca -rd innych starotestamentowych typw take drabin Jakuba. ..Niech ten otarz bdzie dla Ciebie, Panie, tym, czym by w kamie, 6ry Jakub podoy pod swoj gow, i w widzeniu sennym ujrza uow wstpujcych i zstpujcych po tajemniczej drabinie."60 Jakby w nastpstwie tej modlitwy rozbrzmiewaj sowa Kanonu mszal-ego: Wszechmogcy Boe, rozka, niech rce Twego Anioa witego inios t ofiar na niebieski Twj otarz"61. Ofiara krzyowa i Ofiara Mszy w. stanowi jedno, dlatego idee dotyczi tych rzeczywistoci cz si ze sob harmonijnie, gdy niektrzy pisaze kocielni odnosz drabin Jakubow do witego krzya: ,,Do czego bya potrzebna drabina - pyta syryjski poeta Jakub z Sarug - czyby do tego, eby po niej mogli wstpowa anioowie? Duchy niebierde wszak nie potrzebuj schodw. W tym kryje si wyjanienie samej \jemnicy, a w obrazie drabiny objawia si droga Syna (...) On podnis na ziemi (...) i wyprostowa, aby wszyscy mieszkacy ziemi mogli przez 58 Por. Schedl, Geschichte des Alten Testaments, t. 2, s. 70. 39 Objanienia Psalmw 44, 20. 60 Pontificale Romanum II, 112 n. 61 Kanon Mszy w., w: Msza rzymski. Przekad polski i objanienia opracowali . benedyktyni z Opactwa Tynieckiego. Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 1963, 517. 390 Rne symbole Niego by podniesieni. Krzy swoj moc skruszy mur wrogiego podziau i bdc podniesiony, poczy to, co niebieskie, z tym, co ziemskie. Krzy dwiga i podnosi udzi, aby mogli osign wyyny; pozwoli tez, jako ze dosiga ziemi,

anioom zstpi na niziny, aby tu mogy wielbi Boga (...) i oglda cud, ktry by ukryty przed zastpami niebieskimi. Ku krzyowi kieruj wzrok ludy i pokolenia, aby wstpi na wyyny niebieskie (...) Takie jest wic widzenie Jakuba i dane mu objawienie. W drabinie oglda w rzeczywistoci Ukrzyowanego'."62 K.rzy \Amo-.\vwi\ wi(;c \udiiom vjz.nosz.en\e si na wyyny niemeSKie, tj dd y li ; il d y

a ich postpowanie na tej drodze porwnywali nauczyciele ascezy do drabiny Jakubowej. Eucheriusz ujmuje t myl w trzech sowach: Scala: Sanctorum profectus". Jan Klimak zatytuowa swj traktat o doskonaoci Scala coeli (Drabina raju), std przydomek autora Klimak (od Kklnat, drabina). w. Benedykt pisze w sidmym rozdziale swojej Reguy: Bracia, jeeli chcemy osign szczyt najwyszej pokory, jeeli chcemy prdko doj do owego niebiaskiego wyniesienia (...) trzeba dla wznoszcych si w gr czynw zbudowa t drabin, ktra ukazaa si podczas snu Jakubowi"63. Najkrtsz drog do nieba jest mczestwo. w. Perpetua zobaczya podczas modlitwy wysok, spiow drabin sigajc nieba. Bya bardzo wska, a po jej bokach wisiay wszelkiego rodzaju narzdzia mczestwa. U jej stp czyha straszny smok, ktry nastawa na wstpujcych po nic i mia ich od niej odstrasza. Perpetua jednak postawia stop na je^ gowie i odwanie wspia si w gr64. Wydaje si, e twrcy malowid-. katakumbowych czerpali inspiracj z tej wizji, przedstawiajc w arcos. lium w. Marka i Marceliana tak drabin, czyhajcego u jej stp smok oraz wspinajcego si po niej mczyzn65. Innego przykadu dostarcza kamie na grobie osiemnastoletniej dzk cy, na ktrym symbolicznie zostaa przedstawiona drabina. Z tej rac; w tym przypadku nie moe chodzi o znak przynalenoci do jakk stanu, drabina ta musi i tu oznacza drog do nieba. Sztuka pnobizantyska uywa drabiny Jakubowej jako symbolu ryjnego. Fulgencjusz z Ruspe tak objania znaczenie tego symbolu: . .' ryja staa si drabin niebiesk, poniewa przez Ni Bg zstp:: ziemi, aby przez Ni ludzie zasuyli sobie na wejcie do nieba"66.

Instrumenty muzyczne Muzyka wywiera silniejszy wpyw na wraliw dusz ni wszystkie sztuki. W zalenoci od jej charakteru pobudza, nastraja wesoo 62 Jakub z Sarug, Poemat o wizji Jakuba w Betel. Przekad na pods: Ausgewahlte Schriften des syrischen Dichter Cyrillonas, Balaus, Isaak von .-. chien und Jakob von Sarug. Aus dem Syrischen iibersetzt von dr. P. S. La: dorfer Benediktiner von Scheyern, Verlag der Jos. KsePschen Buchha KemptenMunchen 1912, 335 n. (Bibliothek des Kirchenvater). 63 Regua rozdz. III. Tekst polsko-aciski przygotowali benedyktyni ty 64 Por. Mczestwo ittyci Perpetuy i Felieyty. Przeoya Aleksandra niewska, Roczniki Humanistyczne" 2-3: 1950-1. 65 Ilustracja w: Wilpert, Die Katakombengemalde und ihre alten Kopien, *reib_ 1891. 66 Sermones XXXVI; PL 65, 899. powanie, radon litwy. Jednake jt noci, moe by: Staroytni prrt| cytrze odpd;.: Kocioa upat: -j my jeszcze dc ".< opowiada, e "Pana, Vaza\ v go w nastr na nim [Elizwieszczy. I\ sposb w c wysoko pn: wychwalan: napenia sk Niewyraa.. najdelikatniej;.

symbolem" w-ginie wraz z dz A jednak kryje ' obrazie muzyc^ Dlatego w. Augu,. jeli nie podziwem T sam myl ^ Psalmw iowej rozwija Melodie w. to arliwie ohamowan r Wielkanoc:. rione teatralne _ si odbiciem ;.. nosi na duch-trwsze melody: stworzenia, byr radoci ycia, *v. t feczy, aby rod. "laoci przebi. "" :. to przecie bszym za i-"iec Pan uk' przyj, e .-radowali s. jotomkw } Objanienia Psa" Sprzty 391 ; go podziau - .skie. Krzy te, jako e . i Boga (... Ku krzyw: ebieskie (... W drabink niebieskie. e ascezy dc .ach: Scala ;. doskonao.'.<. (od kXIjj.o.: ojej Regui eli chcetr. :ila wznosz

.-. si podczas :ua zobaczya Bya bardzc mczestwa :cych po nic -:op na jeg :y malowidc c w arcosc. stp smoka et niej dziewi-Z tej racji, z : do jakiegc symbolu rr.: ymbolu: Mc. g zstpi r. r.ieba"66. : wszystkie inr.e , .: wesoo alb na podstaw: Isaak von Ant. *r. P. S. Lande: Buchhandlur.. yktyni tyniec: .ksandra Doma- Kopien, Freiburg powanie, radonie albo smutno. Muzyka religijna sprzyja duchowi modlitwy. Jednake jest te muzyka, ktra pochodzi z pieka, pobudza namitnoci, moe by dzika, nieokrzesana i swawolna. Staroytni przypisywali muzyce nawet moc leczc. Dawid swoj gr na cytrze odpdza od Saula zego ducha (1 Sm 16,23), w czym Ojcowie Kocioa upatruj jednak dziaanie przyczyny nadprzyrodzonej; powrci-ny jeszcze do tej myli w dalszej czci tekstu. Druga Ksiga Krlewska opowiada, e Elizeusz, gdy oczekiwano od niego jakiej wskazwki od Pana, kaza przyprowadzi do siebie harfiarza, aby jego gra wprowadzia go w nastrj modlitewny. Kiedy za harfiarz gra na strunach, spocza r.a nim [Elizeuszu] rka Paska" (2 Krl 3,15), tzn. proroka napeni duch ".ieszczy. Nadprzyrodzona sia muzyki religijnej objawia si w szczeglny >posb w czasie powicania wityni Salomona: Kiedy podnieli gos .vysoko przy wtrze trb, cymbaw i instrumentw muzycznych przy .ychwalaniu Pana, e jest dobry i e na wieki Jego askawo, witynia napenia si obokiem chway Paskiej" (2 Krn 5,13 n.). Niewyraalno muzyki kryje si w jej zdolnoci poruszania bez sw najdelikatniejszych uczu. Oglnie rzecz ujmujc, nie mona jej nazwa .symbolem" we waciwym znaczeniu tego sowa; jest zbyt nieuchwytna; zanie wraz z dwikiem, nawet jeli przybierze ksztat zapisu nutowego. A jednak

kryje w swej niezwykej monoci wyrazu potn si i moe v obrazie muzycznym rozwin to, czego nie mog wypowiedzie sowa. Dlatego w. Augustyn powiada o muzyce religijnej: Czym jest jubilacja, eli nie podziwem radoci, ktrej niepodobna wyrazi sowami?"67 T sam myl powtarza wity biskup kilkakrotnie w swoich Obja-:leniach Psalmw. Koci modlcy si w bogatych neumach melodii :horaowej rozwija cay ar swej kontemplacji, do ktrej pobudzaj wite ".eksty. Melodie wij si jak wspaniale rozkwitajce pncza dokoa pnia -Iowa, to arliwie bagajc (np. w Kyrie ordinarium II), to wybuchajc r.iepohamowan radoci (np. w wersetach Graduau i Alleluja w Niedziel Wielkanocn). Gra organowa i pieni polifoniczne, jeli s pozbawione teatralnego efekciarstwa i chci popisywania si, rwnie mog -:a si odbiciem niebieskiej harmonii i rzeczywicie do gbi wzrusza . podnosi na duchu ludzi religijnych. Pierwsze melodyjne gosy, ktre rozbrzmiewaj na ziemi od pitego :.ia stworzenia, byy gosami ptakw piewajcych. Ich piew jest wyrazem radoci ycia, wypywa z rozkoszy miosnej, ktra wabi, gdy pragnie -: czy, aby rodzi ycie. Cho pieni te, ktre towarzysz wiosennej .spaniaoci przebudzenia si i rozkwitu natury, rodz si z naturalnego popdu, to przecie s one wyrazem radoci nierozumnego stworzenia, w najgbszym za sensie chwa okazywan Bogu. Na koniec Pan ukoronowa swoje dziea stworzeniem czowieka. Mona zapewne przyj, e Adam i Ewa w swym stanie nie dotknitym grzechem opiewali i radowali si szczciem, jakie byo im dane w raju. Wrd potomkw Kaina wymienia si Jubala jako praojca wszystkich grajcych na cytrze i na flecie (Rdz 4,21). Sumerowie, najstarszy lud, o ktrego kulturze wiadcz zachowane pomniki i ktry we wszystkich rzeczach ziemskich widzia odbicia rzeczy i zdarze niebieskich, dawali swym przekonaniom take wyraz w muzyce. Ziemskim melodiom i inObjanienia Psalmw 46, 7. 392 Rne symbole

strumentom odpowiaday, zgodnie z ich przewiadczeniami, niebiaskie. Tak wic ju ludy pogaskie traktoway muzyk jako wyraz niebieskiej harmonii. Czyby miay one ju przeczucie tej rzeczywistoci, ktra w Nowym Przymierzu dociera do nas, dziki Apokalipsie w. Jana, z tamtegc bogosawionego wiata? W tej ksidze o paruzji Pana rozbrzmiewaj dwiki niebieskich harf, brzmi echo Alleluja piewanego na tysic gosw, dzikczynnego hymnu zbawionych przypominajcego szum mnogich wd, nowej pieni tych, ktrzy id za Barankiem tam, dokd On idzie Jake w niebie, ktrego tylko cieniem jest to, co pikne na ziemi, mogoby zabrakn muzyki, ktra ju miertelnym tu, na ziemi, pozwala przey rzeczy tak wspaniae? Idea nieba odnosia si w staroytnym pogastwie najczciej jednak dc wiata gwiazd. W rozwoju astrologii, ktra dostrzegaa paralele midzy planetami i barwami, i dwikami, i czya je w zwizki przyczynowe, powstao pojcie harmonii sfer niebieskich. Pojcie to siga kosmologicznych rozwaa Platona, na ktre niewtpliwie wywara wpyw my: wschodnia. Pitagorejczycy wierzyli, e mona usysze siedmiotonow,: harmoni krcych planet (por. dokadniej na ten temat w rozdziale Alfabet). Symbolem tej harmonii sfer bya siedmiostrunowa lira. Pocztkowo liry miay tylko trzy bd cztery struny, pniej wicej, nawel dwadziecia. Jednak Grecy zwykli byli uywa liry siedmiostrunowej sporzdzonej ze skorupy wia, sucej za pudo rezonansowe. Lira jes: instrumentem, z ktrego Orfeusz wydobywa cudowne dwiki, a ich. czarowi nic nie mogo si oprze (por. Orfeusz). Staroytno znaa, pocztkowo wykonane w bardzo prymitywny sposb, instrumenty strunowe, dte i perkusyjne. Wiedza o nich jest wana dla zrozumienia pniejszej symboliki chrzecijaskiej. Dwiki z instrumentw strunowych wydobywa si, szarpic struny palcami albo plektronem, ma pytk albo haczykiem z metalu czyykoc; Nie wiadomo dokadnie, jak wyglda instrument, ktry Pismo wite i literatura staroytna nazywaj cithara (Kifidpa) i psalterium (\j/aXTfjpiov Obydwa byy instrumentami podobnymi do harfy, o ktrych mona wyrobi sobie wyobraenie na podstawie asyryjskich i egipskich zabytkw Dziesi strun, ktre miao mie psalterium, kae przypuszcza, e chod. raczej o lutni (nablium).

Wrd instrumentw dtych najstarsze s flety i syrynga, skadajca _-z kilku uoonych obok siebie piszczaek. Pocztki ich byy bardzo p: mitywne; wydrona ko zwierzca, ga lub trzcina wystarczay, ab; wykona. ~E,gvp>skie obrazy, ktre spotykamy ^7 groY3o"Wca.cYi, Tp^^^^stEO^ . ju udoskonalon form fletw, i to zarwno pojedynczych, jak i pod', nych, i pozwalaj wnioskowa o ich czstym uywaniu. Instrument u--widzimy w rku egipskiego boga natury Ozyrysa oraz greckiego bc_- = lasw i pastwisk, Pana. Na wzr syryngi zaczto z czasem konstruowa instrumenty, w ktr zastosowano woreczki skrzane pozwalajce wytwarza strumie pov rza zastpujcy dmuchanie; instrumenty te s poprzednikami nas; dzisiejszych organw. Okrelenie organum" (por. Ps 150,4) byo jci pocztkowo ogln nazw instrumentu. Organy (pocztkowo wodne -ganum hydraulicum) wynalaz okoo 140 r. przed Chr. w Aleksar. mechanik Ktesibios i byy stale udoskonalane. Pepin i Karol W:. sprowadzili ten instrument z Grecji na obszar pastwa Frankw. Od X si coraz pop y, dla ktrego R\t Organy, towarz morzenia w ska Najsilniejsze di ..e do instrur* _'w baranich i ku sof ar, w Y :y niewiele tor.i :iaway si tylko I obwieszcza :nie podczas :ani zadli w Boej Jpor. J Pismo wite .1-10), tzn. 5ch srebrnych ly najpierw s u, bd do Dwany stoso\ poznawa. Ir vonw. Tylko

i niej liczba tr wdopodobnie ite zalicza je -wityni. Dciej ." istrumenty pe e pewnego sp Zbenki (tpnpc .ary zwierzce: nie zazwycz ;emy w Ksi ' 'iriam prorok oiety szy za e wy waa im'' mbay byy t i re przy uderz *"" -zy jeszcze dz nrum ^.cynv.

=zta\cie pod'.-. :c :--r.rzonej w uc s: -\ymi w poprze Igipcie do at: "; :r. symbolami 3c w ten sposb ifcraelici. Tekst ' \12 Sm 6,5). ^rzecijaska ------------.__ Dcie w rogi __. nents, t. 3, s. 213J\ Sprzty

393 :.-.oiaskie. -:ebieskiej tzora w Noz tamtego, -z miewaj ysic gomnogich 3n idzie. mogoby . przey '-ak do :dzy ^dmiotonow : w rozdziale lira. Poczt.icej, nawet ^miostrunowei -sow. Lira jest :iwiki, a ich r.ich jest war. -zarpic strur. rtalu czy^koc. Pismo wit .m {\j/aXTrjpwvk . ch mona wy-.cich zabytkw. ;cza, e chodzi . skadajca si :\y bardzo pry-starczay, aby je -.. przedstawiaj .-.. jak i podwfInstrument tea greckiego bog

enty, w ktrych rumie powiet-.-. i karni naszycfcj .4) byo jednak1 vo wodne ot-w Aleksand-i Karol Wie i frankw. Od X staj si coraz popularniejsze i uznaje si je za waciwy instrument kocielny, dla ktrego Rituale Romanum przewiduje specjalne bogosawiestwo. Organy, towarzyszce piewowi, s symbolem harmonii wszystkiego stworzenia w skadaniu chway Bogu w Kociele. Najsilniejsze dwiki wydaway puzony i trby (aaXniy). Te pierwsze nale do instrumentw najstarszych. Sporzdzano je z zakrzywionych rogw baranich albo prostych rogw koziorocw. Nazyway si po heb-rajsku sofar, w Wulgacie tubae corneae (puzony z rogu). Poniewa wydaway niewiele tonw, ale byy to dwiki grzmice i syszalne z daleka, nadaway si tylko do przekazywania sygnaw. Izraelici dli w puzony, aby obwieszcza wita religijne albo zgromadzenia ludu. Uywano ich rwnie podczas wojen68. Gdy sidmy raz okrano miasto Jerycho, kapani zadli w puzony, a mury rozpady si pod dziaaniem cudownej siy Boej ,(por. Joz 6,6-16). Pismo wite mwi o trbach po raz pierwszy w Ksidze Liczb (10,1-10), tzn. we fragmencie, w ktrym Bg zarzdza sporzdzenie dwch srebrnych trb. Rwnie one podczas wdrwki przez pustyni miay najpierw suy tylko do dawania znakw, bd do gromadzenia si ludu, bd do wymarszu z obozu. Rodzaj dwikw by zatem zrnicowany stosownie do okolicznoci, tak e Izraelici mogli je waciwie rozpoznawa. Instrumenty te byy poprzednikami naszych dzisiejszych dzwonw. Tylko kapanom wolno byo d w sakralne srebrne trby. Pniej liczba trb wzrasta i sporzdza si je take z miedzi i brzu; prawdopodobnie miay te rozszerzon skal dwikw, poniewa Pismo wite zalicza je do instrumentw towarzyszcych witej subie Boej wityni. Dcie w nie pozostao jednak zawsze przywilejem kapanw. Instrumenty perkusyjne suyy do utrzymania rytmu i przydaway muce pewnego splendoru. Bbenki (tympana), zwane take tamburynami, sporzdzane byy ze skry zwierzcej nacignitej na okrge albo czteroktne ramy. Uderzay -' nie zazwyczaj kobiety i dziewczta. Pierwsz wzmiank o nich znajdujemy w Ksidze Wyjcia (15,20). Po przejciu przez Morze Czerwone .\Iiriam prorokini,

siostra Aarona, wzia bbenek do rki, a wszystkie sobiety szy za ni w plsach i uderzay w bbenki. A Miriam przypiewywaa im" (por. take Sdz 11,34; 1 Sra 18,6; Ps 68,26). Cymbay byy to metalowe pkule albo pogbione talerze z uchwytem, .<tre przy uderzeniu wydaway jasny dwik. Podobny instrument towa--zyszy jeszcze dzi muzyce wojskowej. Sistrum (cymbay, grzechotka) skadao si z metalowej obrczy v ksztacie podkowy o przeduonych kocach poczonych u dou i zapatrzonej w uchwyt. Potrzsajc czterema metalowymi sztabkami, uo-: jnymi w poprzek uku, wydobywano ze dwik. Instrument ten nalea Egipcie do atrybutw bogini Izydy. Dwikiem czterech sztabek, bd-:ych symbolami czterech ywiow, ktre stanowi o yciu natury, chciano w ten sposb magiczny wesprze jej rozwj. Sistrum uywali rwnie Izraelici. Tekst Wulgaty wspomina o nim dwukrotnie (por. 1 Sm 18,6 . 2 Sm 6,5). Chrzecijaska symbolika instrumentw muzycznych naley do najpik68 Dcie w rogi miao charakter apotropaiczny (Schedl, Geschichte des Alten Testaments, t. 3, s. 213, przypis 49). 394 Rne symbole niejszej i najgbszej warstwy teologii Ojcw Kocioa. Oglnie mwic, Tym, ktry gra, jest Logos; na instrumencie swego i naszego czowieczestwa, a nawet na instrumencie caego wszechwiata, wydobywa On bowiem najwspanialsz ze wszystkich harmoni. Myl ta pojawia si ju w pismach Klemensa Aleksandryjskiego, ktry czy j z chrzecijask interpretacj legendy o Orfeuszu (por. tekst przytoczony w rozdziale Orfeusz). Obraz ten rozpowszechni si w Kociele pierwszych wiekw. Biskup mczennik Ignacy Antiocheski mwi o kapanach z Efezu, ktrzy s zwizani ze swoim biskupem Jak struny z cytr". Taki jest sens rwnie upomnienia, ktre kieruje do wierzcych: I niech kady z was take wczy si w w chr, abycie w harmonii waszej zgody, biorc ton Boga w jednoci (Zpdifia $eov Xaj3vTLc), piewali jednym gosem Ojcu przez Jezusa Chrystusa"69.

wiadomo pewnego chrzecijanina yjcego w II w., e jest instrumentem w rku^ Pana, znajduje wyraz w modlitwie: Uderz w cytr Twojego Ducha witego, abym chwali Ci, Panie, rnymi melodiami! Daj mi wedle peni Twojej mioci"70. Pisma greckich^ i aciskich Ojcw Kocioa zawieraj wiele obrazw LogosuMuzyka. w. Paulin z Noli nadaje tej myli tak form poetyck: Susznie zatem uwaamy Chrystusa za muzyka, Jest On prawdziwym Dawidem, ktry podnis sprchnia Porzucon od dawna cytr tego doczesnego ciaa. I poniewa milczaa, majc wskutek dawnej winy Zerwane struny, Pan naprawi j na swj uytek. Zczywszy to, co doczesne, z Bogiem, sprawi, e wszystko Odyo na nowo na wzr swej pierwotnej formy, By po odrzuceniu starej postaci wszystko stao si nowe. Bg, sam bdc mistrzem, mia naprawi t cytr; On zawiesi j na drzewie swojego krzya I odnowi j na krzyu, ktry gadzi grzechy ciaa. W ten sposb, czc wszystkich ludzi w jedno ciao, Zbudowa t doczesn cytr, tak e moga wydawa dwiki Wedug miar niebiaskich; jedn, ale zoon z rnych [ludw. Dlatego gdy plektronem Sowa uderzy w struny, Dwik ewangelicznej liry wypenia wszechwiat [Bo chwa. W caym wiecie dwiczy zota lira Chrystusa Jedn melodi w niezliczonych piewan jzykach I wznosz si do Boga ze strun jednobrzmicych

[pieni nowe"71. W redniowieczu rozwija jeszcze raz t ide w caej jej wzniosoci Rupert z Deutz. Posuya mu ona jako komentarz do pocztkowych sw Ewangelii wedug w. Jana: W Nim -si innym tek? '<omit i rozkc^. mwi sama Mo? pocztku drg ;<* estem ustanw..: rcady dzie ig a rozkosz moj \va ta jest nie wy; wczeniej, nim > Mdroci. Wie!/.. dzie niczym bh.-ale niektre da;.. dostrzec mona zestawiajc ins:r rozkadajc intc-r wia, e z martw-. rzon przez ni^ mentw nie ist:. rnorodnoci : A przecie bya si ani nie rozra-go do akompar.: powiedziano, pev mentami wielkie ^. na cytrach i flet take nasz Pan Jemu to, gdy st Ojciec: Powsta: wicej, cay wia wiek lub anio pc: -. tylko struna - c'r. Jak zatem natur, tu, yje w duszy powiedziane, je; ciem w tym Sk wiatoci ludz: W ramach tej w* nadaj symboliczne szcza za tym, o ktfB Paulina wymienia k^ do symboliki, .: r wywieraa na ? lecz w symbol', wyobraaa kr. i ju wtedy zwy; ny nauczyciel. _> ..Oblubienic sta* 69 Do Kocioa w Efezie IV 1, w: Pierwsi wiadkowie, s. 134. 70 Ody Salomona 14. 71 Poema XX: Carmen XII in S. Felicem 43-63; PL 61, 553. 72 CommentaT.z 73 De psalraoi.zj Sprzty 395 e mwic, czowiecze~va On bo:a si ju ecijask

rozdziale . Biskup s zwi-rwnie .:e wczy jednoci -a Chrys_-st instru-i w cytr .elodiami! ..e r. poetyck: ej wzniosoci iLstkowych sw W Nim - to znaczy w Sowie - byo ycie. Albo te, by posuy si innym tekstem Pisma witego, to, co zostao stworzone, byo znakomit i rozkoszn zabaw Mdroci Boej przed Bogiem. Tak bowiem mwi sama Mdro, ktra jest Sowem Boym: Pan mi posiad na pocztku drg swoich, pierwej nili to uczyni od pocztku. Od wieku jestem ustanowiona*. I nieco dalej: I rozkoszowaam si - powiada - na kady dzie igrajc przed Nim w kady czas, grajc na okrgu ziemi, a rozkosz moj by z synami czowieczymi* (Prz 8,2223.30-31). Zabawa ta jest niewypowiedzian rozkosz Boej dobroci, ktr Stwrca, ju wczeniej, nim stworzy cokolwiek, cieszy si w swoim Sowie, w swojej Mdroci. Wielkie to i nieprzeniknione s rzeczy. Ich wznioso wprawdzie niczym blask soca poraa oczy ludzkich zdolnoci pojmowania, ale niektre daj si poj dziki podobiestwu naszej natury, tak jak dostrzec mona odbicie soca w wodzie. Na przykad, muzyk zrcznie zestawiajc instrumenty i wedug okrelonych i znanych mu proporcji rozkadajc interway dwikw, przez dmuchanie lub uderzanie sprawia, e z martwego przedmiotu wydobywa si dwik tworzcy zamierzon przez niego melodi. A zatem? Czy przed zestawieniem instrumentw nie istniaa ta melodia, grajc w jego umyle i uchu? grajc rnorodnoci i odmiennoci tonw oraz sodycz wielorakich gosw? A przecie bya jedna i teraz nadal jedna pozostaje melodia i w niczym si ani nie rozrasta, ani nie pomnaa, jeli dla przyjemnoci piewajcego do akompaniowania mu zgromadzi si wiele harf. Jest w tym, jak powiedziano, pewna analogia. Czyme bowiem jestemy jak nie instrumentami wielkiego muzyka - Boga? Dlatego te musimy wysawia Pana na cytrach i fletniach (Ps 150), ktrymi to s nasze serca i ciaa. Sam take nasz Pan jest w najwyszym stopniu instrumentem Boga Ojca. Jemu to, gdy stosownie do natury swego

ciaa lea w grobie, powiada Ojciec: Powsta, chwao moja, powsta, harfo i cytro (Ps 56). Co wicej, cay wiat jest instrumentem Boskiej chway, chocia tylko czowiek lub anio potrafi wypiewywa na chwa Boga. Tak samo w harfie: tylko struna cho nie bez udziau drewna - dwiczy melodi pieni. Jak zatem natura muzyki, ktr naladuje sztuka za pomoc instrumentu, yje w duszy muzyka, tak plan caego wiata, ktry, jak to ju zostao powiedziane, jest instrumentem Boej chway, zanim powsta, by yciem w tym Sowie - yciem, o ktrym czytamy dalej: A ycie byo wiatoci ludzi."72 W ramach tej caociowej harmonii Chrystusowej Ojcowie Kocioa nadaj symboliczne znaczenie take poszczeglnym instrumentom, zwaszcza za tym, o ktrych czsto wspominaj psalmy. Ju przytoczony tekst Paulina wymienia harf krzya. Nicetas z Remezjany (V w.), odwoujc si do symboliki, uzasadnia cudowny wpyw, jaki gra Dawida na harfie wywieraa na Saula: Tak wielka sia nie tkwia w jego [Dawida] harfie, Jcz w symbolu krzya Chrystusa. Harfa ta bowiem w mistyczny sposb wyobraaa krzy swym drzewem i rozcignitymi na nim strunami (...) i ju wtedy zwyciaa ducha demona"73. Obraz ten poszerza miodopyn-ny nauczyciel, w. Bernard z Clairvaux, z waciw mu wraliwoci: Oblubienic sta si cytr dla ciebie, jako e krzy jest drewnem i ciao 72 Commentaria in Evangelium s. Joannis lib. I; PL 169, 211 n. 73 De psalmodiae bono 4; PL Supplementum, vol. III, 1, s. 193. 396 Rne symbole Jego rozcignite zostao jak struny na powierzchni drewna. Gdyby bowiem nie zosta rozcignity na drzewie, nie wydaby niczym cytra dwiku sw, ktrych moesz sucha z tak wielk przyjemnoci. Zauwa: cytra ma siedem strun; piewa dla ciebie, bawi ci, zaprasza ci do suchania, a to ty raczej Jego powiniene prosi, by przemawia do ciebie"74. Puzony i trby, ktre w Starym Przymierzu suyy przede wszystkim do dawania sygnaw, zachoway, jako symbole, takie znaczenie rwnie w Nowym Testamencie. Trba (tuba) oznacza nieprzezwycion potg gosu Boga. Gdy powtrnie przyjdzie w dniu ostatecznym, pole On swoich aniow z

trb o gosie potnym, i zgromadz Jego wybranych z czterech stron wiata" (Mt 24,31). Aposto w. Jan w widzeniu wstpnym (Ap 1,10) syszy potny gos Chrystusa jak gdyby trby". W dalszych wizjach (8,6-11,15) widzi siedem aniow, ktre dmc w trby oznajmiaj nadejcie strasznych katastrof ogarniajcych cay wiat, a w kocu obwieszczaj pocztek wiecznego panowania Boga. Ojcowie Kocioa odnosz trb najczciej do goszenia Dobrej Nowiny. Eucheriusz z Lyonu ujmuje t myl w jednym zdaniu: Tuba: Vocis exaltatio in praedicatione divina"75. Objanienia Psalmw w. Augustyna zawieraj bogactwo interpretacji instrumentw muzycznych. Zgodnie ze sposobem interpretacji przewaajcym wrd egzegetw aciskich, kady szczeg jest dla niego okazj do wysnucia jakiego, najczciej moralnego, zastosowania. Wielokrotnie podkrela rnic midzy cithara a psalterium. Obydwa te instrumenty s symbolem dziaania, poniewa gra si na nich palcami. Jednak psalterium, ktrego pyta rezonansowa znajduje si nad strunami, ma przedstawia dziea wykonywane radonie i lekko, bez oporu, natomiast dwi-czca od dou cytra oznacza chlubienie si take z uciskw" (por. Rdz 5,3). Cierpimy przecie tylko z powodu naszej upadej natury, z przyczyn, ktre pochodz od dou. Dziesi strun" psalterium wyobraa radosne dziaanie wedug Dziesiciu Przykaza. Bbenki, z powodu mocno nacignitej na nich skry zwierzcej, s obrazem umartwienia ciaa. Cymbahj przedstawiaj usta chwalce Boga, kuty metal trb oddawanie chway Bogu w cierpieniu, rg puzonw - opanowanie niszych skonnoci czowieka, bowiem rg wystaje ponad ciao. Tertulian posuguje si staroytnymi organami wodnymi jako przykadem majcym wyjani chrzecijanom, na czym polega udzielenie Ducha witego: Po chrzcie i namaszczeniu nastpuje wkadanie rk, by przez bogosawiestwo wezwa i zaprosi Ducha witego. Jest rzecz oczywist, e jeli ludzki geniusz potrafi poczy powietrze z wod i po zczeniu si tych dwch ywiow oywi przez odpowiednie posugiwanie si rk innym duchem ogromnej siy gosu, to czy Bg nie potrafi na swoim organie wydobywa za porednictwem rk dwikw duchowej wzniosoci;"76 w. Augustyn rozwaa ten sam symbol z zupenie innego punktu widzenia: Organ natomiast to okrelenie oglne wszystkich instrumentw muzycznych. Chocia ju utar si zwyczaj, e organami nazywa si

i . sposb

r.iechw (...) Mo .enie organ, g rnorodno u-s| janie. Albow; swoj wsp* nie zgad? Z odrr.ie Z chrzest rar 4 m Dopie koniecz du 74 Vitis mystica, seu de Passione Domini cap. VIII; PL 184, 655. 75 PL 50, 768. 76 O chrzcie 8. Przeoy Emil Stanula, w: Kwintus Septymiusz Florens Tertulian, Wybr pism, ATK, Warszawa 1970, s. 140 (PSP t. 5). S czasw pc Jb jakc wywar: wiejskie teskrypc, odlewania er i rwykej wk w dzwony funkcj t . Dzwony jednak z n: pozycj. Ic przez si v. Tutaj jest wa liturg:-kocielnego nawouj d' ich dwik w ktrej Ch Symbolik;. Ich znacze Koci, moc nis je do 77 Objani 78 Por. P Sprzty 397 - .i , m' couone ofcazj

.x przed... dwi-..:.-. Rdz -yczyn, - :. iosne .. r.acigCynbay chway .: czorzykaDucha ;. przez . czywizczeanie si .1 swoim zniostopunktu :rumen- si .rens Terw sposb waciwy te instrumenty, ktre wydobywaj dwik za pomoc miechw (...) Moe im [instrumentom strunowym] wanie nada okrelenie organ, gdy nie same maj wydawa gos, ale eby poprzez rnorodno wspbrzmiay, jak to si rzecz przedstawia wanie w organie. Albowiem rwnie i wtedy wici bd odznaczali si odmiennoci swoj wspbrzmic, a nie dysharmoni, to znaczy, e bd si wzajemnie zgadzali, a nie rnili. Podobnie jak wystpuje miy piew powstajcy z odmiennych wprawdzie, ale nie sprzeciwiajcych si gosw"77.

Z chrzecijaskiej staroytnoci, oprcz liry Orfeusza i syryngi Dobrego Pasterza, znane s tylko pojedyncze przedstawienia instrumentw muzycznych. Wrd symbolw, ktre Klemens Aleksandryjski78 pozwala chrzecijanom nosi na piercieniach, wymienia si rwnie lir (aluzja do Orfeusza-Chrystusa). Przedstawienia muzykujcych aniow i grajcych na harfach Starcw, o ktrych mwi Apokalipsa, pochodz z czasw pniejszych; na wczeniejszych kompozycjach dwudziestu czterech Starcw przynosi do tronu Boego korony. Dzwonki i dzwoneczki byy znane ju staroytnym ludom. W Starym Przymierzu zawieszano dzwoneczki, zgodnie z nakazem Boga, na dolnym kraju szaty rcykapaskiej, aby syszano dwik, gdy bdzie wchodzi do Miejsca witego przed oblicze Pana i gdy bdzie wychodzi" (Wj 28,35). Dopiero w czasach chrzecijaskich, zwaszcza w klasztorach, z racji koniecznoci dawania znaku rozpoczcia i zakoczenia regularnych wicze duchowych, zaczto sporzdza wiksze dzwony. A do redniowiecza byy one jednak raczej mae, jeli porwnamy je z dzwonami z czasw pniejszych. Grzegorz z Tours wspomina w VI w. o dzwonach ju jako o przedmiotach liturgicznych. Okoo 800 r. rozpowszechnia si uywanie dzwonw kocielnych na caym Zachodzie, take w kocioach wiejskich. Od XIII w. dzwonom nadaje si imiona, nanosi si na nie inskrypcje i pokrywa si je ornamentami, a w XV i XVI w. sztuka odlewania dzwonw osiga szczytowy rozwj i tworzy egzemplarze o niezwykej wielkoci i uroczystym, gbokim dwiku. Niegdy uderzenie w dzwony kocielne byo zadaniem ostiariuszy albo innych osb, ktrym funkcj t zleca Koci. Dzwony nie s wprawdzie waciwymi instrumentami muzycznymi, s jednak z nimi blisko spokrewnione, a jako symbol zajmuj wysz ni one pozycj. Ich melodyjny, daleko rozlegajcy si uroczysty dwik sam przez si wywouje w duszy ludzkiej podniosy nastrj. Zdaje si mwi: Tutaj jest obecny Pan, tu bdziemy skada ofiar, modli si, sprawowa liturgi". Dzwony oznajmiaj bd to jakie wielkie wito roku kocielnego, bd uroczyste powitanie jakiego ksicia Kocioa, bd to nawouj do modlitwy za zmare dziecko Boe. Trzykrotnie w cigu dnia ich dwik przypomina o tajemnicy wcielenia, co pitek za o godzinie, w ktrej Chrystus umar na krzyu.

Symbolika dzwonw tkwi jednak nie we wraeniu", ktre wywouj. Ich znaczenie symboliczne polega raczej na tym, e s gosem Boga. Koci, moc ich powicenia, ktre zostao zastrzeone biskupowi, podnis je do godnoci sacramentale, a dwik ich do pewnego stopnia 77 Objanienia Psalmw 150, 7. 78 Por. Paedagogus III 11. 398 Rne symbole udziela caej okolicy czego z bogosawiestwa, ktre stao si ich udziaem dziki witemu namaszczeniu. Oprcz okazji religijnych mog si zdarzy sytuacje wyjtkowe, zagrozi niebezpieczestwa (np. klski ywioowe, poar), przeciw ktrym wolno uy odwracajcej zo siy powiconych dzwonw i ich alarmujcego dwiku. Rwnie takie sytuacje przewiduj modlitwy powicenia. Nic nie wprowadza lepiej w symbolik dzwonw ni pontyfikalny obrzd ich powicenia. Skada si on z trzech zasadniczych czci: 1. Obmycie specjalnie na ten cel powicon wod; 2. Namaszczanie w ksztacie krzya, siedmiokrotne po stronie zewntrznej olejem chorych, czterokrotne od wewntrz krzymem; przy tej czynnoci biskup mwi: Niech bdzie wity i bogosawiony ten znak, Panie. W imi Ojca, Syna i Ducha witego. Ku czci w. N. Pokj z tob"79; 3. Okadzenie; pod koniec witego obrzdu stawia si kadzielnic pod dzwonem, aby unoszce si z niej wonne oboki napeniy cay dzwon. Modlitwy obrzdu pogbiaj jeszcze ich znaczenie: Gdziekolwiek rozlega si bdzie dwik tego dzwonu, niech od tego miejsca z dala si trzyma moc nieprzyjaci, cienie duchw, gwatowne wichry, uderzenia piorunw i grzmoty, klska niepogody i wszelkie ataki burz; a gdy gos jego usysz chrzecijaskie dzieci, niech budzi si w nich wiksza pobono, tak by spiesznie przybywali na ono witej Matki-Kocioa, i w zgromadzeniu witych piewali Tobie pie now (...) aby w wityni Twojej chway swymi pobonymi hodami i probami zdoali sprowadzi tu wielk rzesz zastpw anielskich"80. Inna modlitwa

wspomina o srebrnych trbach Starego Przymierza, a przede wszystkim o krzyu przed ktrego znakiem powinny dre i pierzcha wrogie potgi. Inna jeszcze modlitwa przypomina zburzenie murw Jerycha przy dwiku trb i docza prob, aby podobny los spotka wrogw zbawienia i wszystkie szkodliwe siy natury. Ostatnia modlitwa nawizuje do burzy na morzu, ktra powstaa, gdy Chrystus spa w dce, i zanosi prob do Pana, aby rwnie teraz podnis si i we wszystkich niebezpieczestwach wspomaga swj lud, i aby przepoi dzwon ros Ducha witego. Dwik za dzwonw niech zachca lud chrzecijaski do wiary, umacnia go w Panu. Gdy natomiast dwiki jego rozlegaj si w przestworzach, niech rka anioa strzee zgromadzonych czonkw Kocioa, ochrania ich plony i chroni ich ciaa i dusze. Obrzdy powicenia dzwonw zamyka odpiewanie Ewangelii o odwiedzinach Jezusa u Marii i Marty. Sowa z niej: Maria obraa najlepsz czstk, ktrej nie bdzie pozbawiona" (k 10,42), odnosz si take do chrzecijan: wita suba, do ktrej nawouje dzwon, jest ich najwyszym zadaniem na ziemi. Nie bdzie ona im odjta, poniewa jest odbiciem i zadatkiem wiecznie trwajcej liturgii niebieskiej. Klucze W odlegej staroytnoci kluczami byy bardzo prymitywne narzdzia wykonane z drewna albo metalu, ktrymi przez may otwr mona byo przesuwa zasuw znajdujc si po wewntrznej stronie drzwi. Takie klucze, zw ze kadzionoj Poniewa' bo, jak i te wyzna skiej wielka do Hadesu Wedug : sywtbc kazania w 1 44 79 Pontificale Romanum II, 203. 80 Tame II, 196 n.

odebri. do Szt go w w jego gdv or. Iz" 22.2 uje r.c. . wprowad. pelnomo_ - krzy. .-: w Filadelfii sza: To co otwiera. (3,7). Kluc-paacu Bc. Tylko Ch: odwoalny, z niego wyk Tekst Iza. wczy go mu wyraz ! wa si w nk grzechu. Ju w wic. sta si lk. jestem yjc n.). W tym w. podziemnego. Wydarta zost; wiata podzie Inny obraz (pieko). Ozr.i a take ujarz: W Ewangei ,,Biada wam. nie weszli, a p przeszkodzili: Zamiast otwc t Sprzty 399 _h udziazagrozi n wolno .ujcego :a. -.lny ob-ci: 1. . -iczanie -. chorych, <cup mwi: Ojca, Syna izenie; pod aby unololwiek roz-:. z dala si . uderzenia _dy gos jego . pobono, . w zgroma-:yni Twojej i tu wielk mych trci ktrego _- modlitwa za prob, dliwe siy powstafa, .ie teraz swj lud, -w niech .atomiast . strzee :ch ciaa !ii o od-r.ajlepsz take do wyszym odbiciem -.arzdzia zna byo i. Takie klucze, zwaszcza do bram miejskich, byy dosy due. Zrozumiae wic, e kadziono je sobie na ramieniu albo przewieszano przez rami. Poniewa wedug powszechnych zapatrywa staroytnych zarwno niebo, jak i wiat podziemny byy zamykane bramami (por. Drzwi), przeto te wyznaczone bstwa miay do nich klucze. W literaturze czarnoksiskiej wielk rol odgrywao zaklinanie bstw, ktre przechowyway klucze do Hadesu. Wedug orientalno-biblijnego zwyczaju mwienia klucz (clavis, kXe'ic) jest symbolem wadzy albo zarzdzania. Oddanie kluczy, na przykad po zdobyciu miasta, wszystkie ludy staroytne traktoway jako znak przekazania wadzy.

Pooenie klucza na ramionach ministrw krla podczas ceremonii wprowadzania ich na urzd byo znakiem otrzymania penomocnictw. Odrzuconemu przez Boga Szebnie zostaje na rozkaz Jahwe odebrana ta godno i przekazana Eliakimowi: Tego dnia [mwi Pan do Szebny] powoam sug mego, Eliakima, syna Chilkiasza. Oblok go w twoj tunik, przepasz go twoim pasem, twoj wadz oddam w jego rce (...) Poo klucz domu Dawidowego na jego ramieniu: gdy on otworzy, nikt nie zamknie, gdy on zamknie, nikt nie otworzy" (Iz 22,20-22). Eliakim jest tu typem Mesjasza; dom Dawidowy" wskazuje na Koci i Krlestwo Niebieskie. Tylko Zbawiciel ma prawo wprowadza - moc swej mki - dusze do tego krlestwa. Na znak penomocnictw otrzymanych od Ojca nosi On klucz na swoim ramieniu - krzy, ktrym otwiera niebo. Dlatego w Apokalipsie list do Kocioa w Filadelfii poprzedzaj sowa, ktre czciowo powtarzaj tekst Izaja-sza: To mwi wity, Prawdomwny, Ten, co ma klucz Dawida, Ten, co otwiera, a nikt nie zamknie, i Ten, co zamyka, a nikt nie otwiera" (3,7). Klucz Dawidowy jest wic teraz kluczem do eschatologicznego paacu Boga, nieograniczonym prawem wadzy nad przyszym wiatem. Tylko Chrystus zawiaduje ask i sdem i rozstrzyga w sposb nieodwoalny, czy kto dostpi zbawienia czasu ostatecznego, czy zostanie z niego wykluczony" (Kittel). Tekst Izajasza zosta wykorzystany jeszcze w inny sposb: Koci wczy go do liturgii adwentowej i w czwartej Wielkiej Antyfonie nada mu wyraz tsknego przywoywania Zbawiciela. Samego Chrystusa nazywa si w niej Kluczem", ktry ma otworzy wizienia sptanym w ndzy grzechu. Ju w widzeniu wstpnym Apokalipsy powiada Pan do proroka: Przesta si lka! Jam jest Pierwszy i Ostatni, i yjcy. Byem umary, a oto jestem yjcy na wieki wiekw i mam klucze mierci i Otchani" (Ap 1,17 n.). W tym wypadku chodzi o klucze upersonifikowanej mierci i wiata podziemnego. Te potgi zwyciy Pan przez swoje zmartwychwstanie. Wydarta zostaa im moc. Chrystus jedynie posiada wadz otwarcia bram wiata podziemnego i powoania zmarych do ycia. Inny obraz apokaliptyczny (Ap 9,1) ukazuje klucz od studni Czeluci (pieko). Oznacza przyznan przez Boga moc zsyania plag piekielnych, a take ujarzmiania zych potg (Ap 20,1).

W Ewangelii wedug w. ukasza mwi Jezus do uczonych w Pimie: Biada wam, uczonym w Prawie, bo wzilicie klucze poznania; samicie nie weszli, a przeszkodzilicie tym, ktrzy wej chcieli" (11,52), to znaczy: przeszkodzilicie im wej do krlestwa Boego i osign poznanie Boga. Zamiast otworzy ludziom drzwi do zbawienia, uczeni w Pimie, trzy400 Rne symbole majc w tajemnicy swoj wiedz, ukryli klucz, a zatajajc prawdziw wol Boga, zamknli drog. Przeciwiestwem takiego postpowania jest janiejcy obraz Kocioa, ktremu przewodzi Piotr. Chrystus przekaza Ksiciu Apostow swoj wadz w sowach: I tobie dam klucze krlestwa niebieskiego; cokolwiek zwiesz na ziemi, bdzie zwizane w niebie, a co rozwiesz na ziemi, bdzie rozwizane w niebie" (Mt 16,19). Piotrowi i jego nastpcom zostao udzielone penomocnictwo autorytatywnego zarzdzania wysuonymi przez Chrystusa skarbami zbawienia. Zwizana jest z nim wadza odpuszczania grzechw i kar za nie. Zastpca Chrystusa na ziemi posiada wic dziki wadzy kluczy peni wszelkich penomocnictw duchowych. Czowiek ze swej strony musi mie klucz, ktrym mgby otworzy samego siebie. Kluczem tym jest wiara, jako cnota wlana i jako dobrowolny akt. Jeszcze dzisiaj przekazywanie pewnych urzdw kocielnych jest poczone z wrczaniem kluczy. Dwa skrzyowane klucze z tiar s symbolem wadzy papieskiej. W sztuce chrzecijaskiej klucze s atrybutem w. Piotra. Sceneria, w ktrej je przyjmuje (najczciej z osonitymi rkami), od Chrystusa, przypomina - tak jak przedstawia si j od IV czy V w. na sarkofagach i mozaikach - sceneri wrczenia Dziesiciu przykaza. Koo Koo (roto, xpo%c) od najdawniejszych czasw byo symbolem soca i boga soca. Byo w kulturze staroytnej wielkim znakiem szczcia, ktry wypalano koniom wycigowym, bowiem bg soca by patronem zawodnikw biorcych

udzia w wycigach konnych. Jemu te w sposb szczeglny powicony by cyrk (por. Helios-Wonica), jego wityka staa w rodku muru biegncego przez rodek cyrku (spina), a jego obraz byszcza na szczycie tej wityni. W zwyczajach ludowych, jeszcze dzi istniejcych (zwaszcza w Odenwald), w noc zapustn owija si som koo od wozu i zapalone stacza si na erdzi przechodzcej przez jego o z jakiego pagrka, a take toczy si je przez pola, a wreszcie wpadnie do jakiego potoku. Zwyczaj ten by zaklinaniem soca: koo, jako obraz soca, miao zmusi swj prawzr do uyczania polom i kom swych bogosawionych promieni. Koo, jako znak przynoszcy szczcie, byo w staroytnoci rwnie symbolem bogini szczcia Tyche, a w pniejszym czasie - Nemezis (bogini przeznaczenia), ktra dzielia pewne przymioty z Tyche. Koo naley take do atrybutw Jowisza jako boga piorunw. Z innego punktu widzenia dostrzegano w kole obraz szybkiego, penego zmian biegu czasu i ludzkiego ycia. Eurypides daje temu wyraz w jednym ze swych wierszy, ktry objania te sens symbolicznych k przedstawianych na staroytnych nagrobkach: To samo koo oznacza wzrost i przemijanie podw ziemi i rodu ludzkiego; ycie jednych rozwija si, drugich za przemija, [i nastaje niwo"81. Klemens . 3-rekw, k' -.a znak z:, oowane m; iawali poety pokole, dr. i krtko trwa trzeciego -pomijaj jed: koo. Paulin z N< pen pociec 81 Eurypides frg. 415, 3-5, cytat w: Plutarch, Consolatio ad Apollonium 6. w| Ojcowie K witego, sy: si porusza . Tak urny.-Bezboni n;-.' rzeczy zierr.-ustawiczny Psalmu 82.1 meus, pone mj, uczy ic -sposb myl-. Obraz ter. pdzi wiatr :

Koa, ktrymi dwigaj, echem wraz-, skiej. W ser. pene oczu. ryczne inter adnosz je - do sowa r i Grzegorz W. mu 76,19: Y 82 Por. Kobier., Warszawa 1994. 83 PG 37, 787. 84 Poema XVI: 85 Cyryl Aleksa 64; PG 72, 157. 86 Por. Auguslj Sprzty 401 .-. wol ?eioa, ;woj wiek i stao r.ymi :pusz-. wic Czo;.- akt. . po-.oolem . r.eria. itusa, iem soca -i szczcia, i patronem w sposb wityka i jego obraz leszcze dzi \ som koo ez jego o ae wpadnie ,jako obraz kom swych ci rwnie - Nemezis Sche. Koo -ngo, penego u w jednym I przedstawia-

Klemens Aleksandryjski82 wspomina o pewnym zwyczaju staroytnych Grekw, ktrzy umieszczali w swoich wityniach dajce si obraca koa na znak zmiennoci wszystkiego, co ziemskie. Symbol ten budzi wic powane myli, ktrym zarwno poganie, jak i chrzecijanie chtnie dawali poetycki wyraz. Jednego inspirowao odchodzenie i pojawianie si pokole, drugiego (np. Grzegorza z Nazjanzu)83 bardziej przemijalno i krtkotrwao ycia poszczeglnego czowieka i jego zmiennego losu, trzeciego - nastpstwo pr roku w naturze. Pisarze chrzecijascy nie pomijaj jednak osi, ktra pozostaje nieporuszona i dokoa ktrej krci si koo. Paulin z Noli koczy jeden ze swych poematw wersami wyraajcymi pen pociechy pewno, ktra niesie wierzcemu nadziej: Nastpuj po sobie wci czasy, mija i nadchodzi [znw lato; Kady dzie umyka przed dniem nastpnym i w koo [krci si wiat. Wszystko przemija, trwa tylko witych chwaa W Chrystusie, ktry wszystko odnawia, sam pozostajc [niezmienny"84. _ Ojcowie Kocioa mwic o kole w zwizku z jakim miejscem Pisma witego, symbol ten take, w sensie przenonym, odnosz do czego, co si porusza i podlega zmianom w dobrym albo w zym znaczeniu. Tak umys witych chtny jest do czynienia tego, co mie Bogu."85 Bezboni natomiast podobni s do koa w ich niespokojnym podaniu rzeczy ziemskich.86 Take Syrach (33,5) porwnuje serce gupiego i jego ustawiczny niepokj do koa u cikiego wozu. Sw. Augustyn sowa Psalmu 82,14 interpretuje jako prob o nawrcenie wrogw Boga: Deus meus, pone illos ut rotam, et sicut stipulum ante faciem venti" - Boe mj, uczy ich jak koo i jak dbo przed wiatrem"! (Wlg), tzn. zmie ich sposb mylenia. Obraz ten nasuwa widok skbionych, suchych rolin, ktre wokoo pdzi wiatr po palestyskich polach.

Koa, ktre oglda Ezechiel (1,15-21) razem z czterema istotami yjcymi dwigajcymi tron Boy (w Dn 7,9 s to koa ogniste), by moe s echem wrae, ktrych prorok dozna, ogldajc dziea sztuki babiloskiej. W sensie dosownym mona w tych koach, ktrych obrcze byy pene oczu, widzie obraz wszechobecnoci i wszechwiedzy Boga. Alegoryczne interpretacje tych k, pojawiajce si w pismach Ojcw Kocioa, odnosz je do czterech elementw albo czterech pr roku, inna jeszcze - do sowa Boego zawartego w pismach Starego i Nowego Testamentu (Grzegorz Wielki). Interpretacja ta zgadza si z objanieniami sw Psalmu 76,19: Vox tonitrui tui in rota" (Gos gromu twego naokoo" - Wlg), 6. 82 Por. Kobierce V 45, 4. Przeoya Janina Niemirska-Pliszczyska, IW Pax, Warszawa 1994. 83 PG 37, 787. 84 Poema XVI: De S. Felice natalium carmen 5; PL 61, 476 n. 85 Cyryl Aleksandryjski, Commentarius in Zachariam prophetam 9, 16, IV, cap. 64; PG 72, 157. 86 Por. Augustyn, Enarrationes in Psalmos 12, 9. 402 Rne symbole ktrym nadawano rwnie znaczenie ascetyczne. w. Hieronim czy obydwie interpretacje: Gos Twego grzmotu wrd terkotu k. Gos przepowiadania [sowa Boego] wrd terkotu k. Dlatego nazywa si wielkim gosem. Gos grzmotu Twego wrd terkotu k w caym okrgu ziemi. To, co mwisz, sycha nie tylko w Judei, lecz i przez wieki. Powiedzielimy to oglnie. Powiedzmy za szczegowo o czowieku wewntrznym. Koo dotyka ziemi tylko ma sw czci i nie stoi, lecz jakby biego; nie stoi, lecz dotyka ziemi i biegnie dalej. Obracajc si, wznosi si w gr. Tak i m wity, poniewa yje w ciele, musi myle o sprawach ziemskich (...) kiedy ma poywienie i odzienie, zadowala si

tym (1 Tm 6,8) i dotykajc ziemi, dy do rzeczy witych. Z tym, ktry biegnie i dy do wyszych rzeczy, jest Twoje sowo"87. Sztuka chrzecijaska rwnie uywa symbolu koa jako rodka wyrazu idei etycznych i religijnych. Najprostsza forma, ktra jeszcze dzisiaj zdobi fronton chru w katedrze w Torcello, przedstawia obnaonego modzieca, ktry jako obraz ndznego, uciekajcego ycia spieszy dokd na dwch uskrzydlonych koach. Motyw ten nawizuje jeszcze do idei pogaskich. W XII w. symbolowi temu nadaje si po raz pierwszy charakter zdecydowanie chrzecijaski. Podrcznik malarstwa z gry Athos podaje dokadne wskazwki przedstawiania tego symbolu: koo tworz koncentryczne krgi, ktrych dolna cz obejmuje czciowo figury alegoryczne, czciowo graficzne znaki wiata, pr roku, dwunastu miesicy z zodiakiem i siedmiu okresw ycia ludzkiego; dwie uskrzydlone postacie - dzie i noc - za pomoc lin wprawiaj koo w ruch. Rozmaite warianty tego motywu spotyka si w klasztorach na grze Athos, w malarstwie ksikowym, a zwaszcza w rozetach okiennych redniowiecznych katedr, w ktrych kompozycje te przybieraj przebogat form. Oprcz waciwego koa szczcia", ktre obraca Fortuna (tak jak w Hortus delicia-rum Herrady z Landsbergu), koo jest take symbolem ludzkiego ycia, okrelanego przez opatrzno Bosk. Postacie ludzkie unoszone koem i z rozpacz spadajce z niego przedstawia si najczciej w sposb bardzo drastyczny. Giotto na jednym swym fresku znajdujcym si w kaplicy Scrovegnich w Padwie przedstawia, jako symbol niestaoci, kobiet, ktra usiuje utrzyma na kole rwnowag. Koo wyobraa bieg czasu i histori zbawienia, a posta Chrystusa, bdca jakby jego nie poruszajc si osi, stanowi jego rodek. Przykadw tego rodzaju przedstawie, pozbawionych figuratywnych ornamentw, dostarczaj okna rozetowe w katedrze w Orvieto, w Miinster w Westfalii, a take piecz miasta Trnawa (Sowacja), pochodzca z XIII w. Wiele dodatkowych ornamentw, z ktrymi spotykamy si w rnych katedrach, spostrzegamy te w rzebach i w witraach o przepiknej grze kolorw; wrd nich pojawiaj si take postacie dwunastu apostow i ewangelistw. Krosno tkackie i przyrzdy do przdzenia

Historia kultury staroytnych narodw zawiadcza, e przdzenie i tkanie wszdzie uchodziy za zajcia typowo kobiece. Dlatego te wrzeciono i kdziel traktowano powszechnie jako symbole kobiecoci, do ktrych 87 Breviarium in psalmos 75; PL 26, 1105. niekiedy dodawano iobania w strojach W ostatnim roz, si przdzeniem st si stara i wen. ej palce chwytaj Ludy pierwotne --.akie jakie jeszcze poudniowej Eu:\ w rce, z wdzik:-. Na starochrze. bionych scenanr ktry Bg nao:: Adamowi wizk bdce aluzj ck cie, albo przed-atrybuty pierws jako gwnym z. dawne pyty na_ i przdka weny nek byo to wasr innych posr.r tak wielkir/-weselnych czym wen, j^ uyczenia niewies Grecy i Rzymiar ne, unaoczniaj ci nia i tkania. Tak to jako anus tez:-podnoszc nawet czowieka i prze: -porwnywano z .-. wej materii stru-: Jeli przenie: skiego, to przc Boga w cudw r. nerki, Ty utkale-Chwaa Jego u: kuka (3,3) w we: Ale take obr Ezechiasz skar. mnie odcina o czenko" (Hi 7 w. Hieronir bdcym pod j <.- -wici Ojcowie cunku, jakim cie.88 Por. Wilper. 89 De errore ;; Sprzty 403 :r. czy . [sowa .. Glos :r.wisz. -glnie. dotyka .".oi, lecz Tak i m

-kich (...) . o tykajc vyszych :a wyrazu -laj zdobi r.odziekd na -i pogaharakter 5 podaje koncentoryczne, z zodiapostacie : warianty -.alarstwie :h katedr, "cz wa\s deliciaego ycia, ne koem .v sposb ii w kap.:. kobiet,

-sa, bdca .idw tego '.', dostar-^:i, a take _-le dodatirach, spo- wrd enie i tkavrzeciono 10 ktrych niekiedy dodawano take zwierciado w sensie aluzji do kobiecego upodobania w strojach. W ostatnim rozdziale Ksigi Przysw Salomona (31,13.19) zajmowanie si przdzeniem stanowi zasadniczy przymiot dzielnej niewiasty: O len si stara i wen, pracuje starannie rkami (...) Wyciga rce po kdziel, jej palce chwytaj wrzeciono". Ludy pierwotne nie znay jeszcze koowrotkw. Narzdzia byy proste, takie jakie jeszcze dzisiaj mona spotka we Woszech i innych regionach poudniowej Europy: kobiety chodz z kdziel pod rk, wrzecionem w rce, z wdzikiem skrcaj ni i nawijaj j na wrzeciono. Na starochrzecijaskich sarkofagach kamiennych, czsto bogato ozdobionych scenami biblijnymi, rzebiarze przedstawiaj obowizek pracy, ktry Bg naoy na pierwszego czowieka, w ten sposb, e przydaj Adamowi wizk kosw, jako symbol pracy na roli, Ewie za jagnitko, bdce aluzj do obowizku przdzenia weny, ktry spoczywa na kobiecie, albo przedstawiaj Pana Boga, jak sam przekazuje odpowiednie atrybuty pierwszym rodzicom odzianym w figowe licie. O przdzeniu, jako gwnym zajciu kobiety w staroytnoci, przypominaj te niektre dawne pyty nagrobkowe, na ktrych zmar okrela si jako lanifica (przdka weny)88. Zdaniem Plutarcha przywilejem staroytnych Rzymia-nek byo to wanie, e nie wolno ich byo zobowizywa do adnych innych posug poza pracami tkackimi. Ten obowizek cieszy si jednak tak wielkim uznaniem, mia tak wielkie znaczenie, e w zwyczajach weselnych doczeka si pewnego rodzaju religijnego powicenia, przy czym wen, jako rodkiem magii sympatycznej, posugiwano si celem uyczenia niewiecie cnoty dzielnoci.

Grecy i Rzymianie, wyobraajc sobie siy natury jako postacie mityczne, unaoczniaj czsto sprawowanie przez nie wadzy w obrazie przdzenia i tkania. Tak wyobraano sobie boginie losu (Mojry, Parki), ktre bd to jako anus textrices wykonuj swe dzieo w wiecie podziemnym, nie podnoszc nawet oczu, bd to jako pikne dziewice przd ni ycia czowieka i przecinaj j w chwili jego mierci. Prac bstw natury czsto porwnywano z kunsztownym pleceniem i dziaaniem, ktre nadaje surowej materii struktur, symetryczny ksztat i delikatno. Jeli przeniesiemy te pogaskie wyobraenia do wiata chrzecijaskiego, to przdzenie i tkanie staj si obrazem stwrczego dziaania Boga w cudownym ksztatowaniu natury. Ty bowiem utworzye moje nerki, Ty utkae mnie w onie mej matki" - piewa Psalmista (139,13 n.). Chwaa Jego utkaa niebiosa" brzmi jeden z wersetw Kantyku Haba-kuka (3,3) w wersji, ktr przytacza Firmikus Maternus89. __ Ale take obraz nici ycia czsto pojawia si w Pimie witym. Krl Ezechiasz skary si na ou boleci: Zwijam jak tkacz moje ycie. On mnie odcina od nici" (Iz 38,12). Podobnie Hiob: Czas leci jak tkackie czenko" (Hi 7,6). w. Hieronim w licznych fragmentach swoich listw poleca kobietom, bdcym pod jego kierownictwem duchowym, sztuk przdzenia i tkania. wici Ojcowie Kocioa nie poprzestawali jednak na zewntrznym szacunku, jakim cieszya si ta praca, ale widzieli w niej rwnie obraz spraw 88 Por. Wilpert, I Sarcofaghi cristiani antichi. Rom 1929-36, t. 1, s. 228. 89 De errore profanarum religionum 22, 4; PL 12, 1031 (waciwie: okrya"). 404 Rne symbole nadprzyrodzonych. w. Augustyn mwi: Spjrzcie na dwa przyrzdy dc przdzenia: kdziel i wrzeciono. Na kdzieli jest namotana wena, ktra po wycigniciu w ni przechodzi na wrzeciono. To, co zatknite zostao na kdzieli, ma si dopiero dokona, to za, co nawinite zostao na wrzeciono, ju si dokonao. Twoje wic dzieo jest na wrzecionie, nie na kdzieli. Na kdzieli bowiem znajduje si to, czego dokonasz, na wrzecionie za to, co uczynie.

Zobacz wic, czy masz co na wrzecionie, przy ktrym wzmacniaj si twoje ramiona. Tam nabierze pewnoci twoje sumienie; tam ufnie powiesz Bogu: Daj, bo i ja daem; odpu, bo i ja odpuciem; uczy, bo i ja uczyniem. Nie prosisz bowiem o nagrod za dzieo zamierzone, lecz za dokonane. Cokolwiek Bogu zatem czynisz caa. sw uwag nakieruj na wrzeciono. To bowiem, co wisi na kdzieli, przenie trzeba na wrzeciono, nie naley za tego, co zostao zwinite na wrzecionie, cofa na kdziel. Zwaaj wic, co czynisz, aby mia przdz na wrzecionie, aby wzmocni swe ramiona do wrzeciona, aby caa przdza znalaza si na wrzecionie oczyszczona, aby byo tam co, co by ci mogo pocieszy, co by ci mogo wzmocni, co by ci dao ufno, ii moesz prosi o to, co obiecane, i spodziewa si tego"90. Proklos z Konstantynopola mwi za tak: Maryja - suebnica i matka, dziewica, i niebo, jedyny pomost midzy Bogiem a ludmi, budzce nabon cze krosno wcielenia, na ktrym w tajemniczy sposb zostaa utkana szata jednoci [dwch natur Chrystusa]"91. Hipolit uwaa Koci za szat Chrystusa, ktra wci si rozrasta: Logos Boga by mianowicie bezcielesny, przyj jednak pniej wite ciao ze witej Dziewicy, tkajc sobie niby Oblubieniec szat na cierpienia, ktre mia ponie na krzyu; uyczy za miertelnemu ciau swe; mocy i zczy to, co przemijajce, z tym, co nieprzemijajce, to, co sabe. z tym, co mocne, aby ocali zgubionego czowieka. Krosnem jest wic cierpienie Pana, ktrego dozna na krzyu"92. Ksika Wykopaliska wiadcz, e we wczesnej staroytnoci ryto znaki pisarskie na kamieniu, glinie, drewnie, oowiu i skrze. Wraz z postpem kultury pisano na egipskim papirusie, a pniej na pergaminie, ktry zaczto sporzdza w Azji Mniejszej ze skr zwierzcych. Najstarszymi ksikami byy zwoje (volumina), uywane w Egipcie na dugo przed narodzeniem Chrystusa. Skaday si one z arkuszy papirusowych, ktre czono w dugie pasy, a po ukoczeniu zapisu nawijano dookoa walca z drewna albo koci. Przez walec przechodzi ruchomy drek z gakami na obydwu kocach. Do koca zapisanego w kolumnach pasa, powstaego z poczonych arkuszy papirusowych, przymocowywano drugi drek, na ktry

nawijano przeczytany tekst. Tytu umieszczano na zewntrznej stronie zwoju. Zwoje zapisywano najczciej tylko po jednej i 90 Sermo 37; PL 38, 227. 91 Oratio I 1; PG 65, 681. 92 Por. O Chrystusie i Antychrycie 4. Przekad na podstawie: Hippolytus' des Presbyters und Martyrers Buch uber Christus und den Antichrist, iibersetzt und mii Einleitung versehen von Dr. Valentin Grne, Kepten, Verlag der Jos. KseFscher. Buchhandlung 1873, s. 17 (Bibliothek der Kirchenvater). .-tronie, jednak znane .< opask albo wkad ksigozbiory przecho Kach specjalnie przv_ do naszych ksiek, przewaaj. Zabytki chrzecijaskich pn: boliczne. __ Pismo wite pi Natchnieni autorzy otwarte na sdzie .-aze postanowie rktre prorok otrzy: Idea ksig niebie -.v staroytnoci ty. pisarzem by Te przeznacze, na wpisywano albc dziedzictwem W-..ksig rzdowy*: personalia wybi izraelskich. Ksiga ycia" i mwi, e Bg wieczne. Pierwsz wzr: w modlitwie w-Przebacz jedr. z Twej ksigi, k: ktry zgrzeszy pr:-^ Wpisanie do Ksic. Izajasz (4,3), zapc swoim uczniom: L 10,20). W ujciu nc fatalizmu, staje si .. Ktra czuje si wybr*.-.. r.ia w askawym posu-T sam ufno ur. -. mwi w Licie do Filip. s w ksidze ycia" 4, radosne z powodu ~ sipilicie (...) do K sach" (12,22 n.). Zgodnie z chara-: .ecznych, bardzo v.

niu czyich imion v. <iego Miasta Bot_ zapisani w ksidze W apokaliptyczne Por. take Iz 4. 3: Dl i Sprzty 405 . --.dy do .-, ktra '.e zostao zostao na jnie, nie na p.a wrzecio.ionie, przy oci twoje ., bo i ja ..agrod za zynisz ca .a kdzieli, owinite na at przdz caa przco by ci ufno, i

a i matka, budzce b zostaa 'zrasta: i ej wite . na cier:iau swej co sabe, est wic znaki pisar-postpem :~.ie, ktry Igipcie na zy papiru: nawijano '. ruchomy lolumnach :owywano -zczano na ^ po jednej "olytus' des :zt und mit K.sel'schen stronie, jednak znane s wyjtki. Kilka zwojw zwizywano razem szerok opask albo wkadano do zamykanego pojemnika {scrinium). Wiksze ksigozbiory przechowywano w ten sposb, e zwoje kadziono na pkach specjalnie przygotowanych szaf. Od IV w. kodeksy (codices), podobne do naszych ksiek, powoli wypieraj zwoje, a od VI w. ju cakowicie przewaaj. Zabytki sztuki przedstawiaj obydwie formy tych ksig, na chrzecijaskich przedstawieniach najczciej maj one znaczenie symboliczne.

Pismo wite piciokrotnie mwi o ksikach, i to w rnym znaczeniu. Natchnieni autorzy mwi o ksidze ycia", o ksikach, ktre zostan otwarte na sdzie Boym, o ksidze przeznacze, o zapiecztowanej ksidze postanowie Boych, ktre dotycz dziejw wiata, i o objawieniach, ktre prorok otrzymuje pod obrazem ksiki. Idea ksig niebieskich, prowadzonych przez bstwo, nie bya znana w staroytnoci tylko Izraelowi. W panteonie egipskim takim bogiem-pisarzem by Tot, a w babiloskim - Nabo. Wiara w niebieskie tablice przeznacze, na ktrych byy zapisane losy miertelnych, do ktrych ich wpisywano albo z ktrych ich wymazywano, bya wic starodawnym dziedzictwem Wschodu. Nawizywaa ona do istniejcych w staroytnoci ksig rzdowych" (uchwa rzdowych) i ksig, w ktrych prowadzono personalia wybranych osb. Do takich ksig naleay te listy pokole izraelskich. Ksiga ycia" jest obrazowym wyraeniem okrelajcym wybranie" i mwi, e Bg zna tych, ktrzy, wierni asce wybrania, osign ycie wieczne. Pierwsz wzmiank o prowadzeniu ksig" przez Boga znajdujemy w modlitwie wstawienniczej Mojesza do Pana za niewiernym ludem: Przebacz jednak im ten grzech! A jeli nie, to wyma mi natychmiast z Twej ksigi, ktr napisae!* Pan powiedzia do Mojesza: Tylko tego, ktry zgrzeszy przeciw Mnie, wyma z mojej ksigi" (Wj 32,32 n.)93. Wpisanie do Ksigi ycia w Jeruzalem", o ktrym jako o obietnicy mwi Izajasz (4,3), zapowiada pene otuchy zapewnienie, ktre Zbawiciel daje swoim uczniom: Cieszcie si, e wasze imiona zapisane s w niebie" (k 10,20). W ujciu nowotestamentowym obraz ten, daleki od wszelkiego fatalizmu, staje si wyrazem pewnoci zbawienia gminy chrzecijaskiej, ktra czuje si wybrana do ycia moc niezomnie wiernego zakotwiczenia w askawym postanowieniu Boga" (Kittel). T sam ufno wyraaj rwnie listy w. Pawa. Aposto Narodw mwi w Licie do Filipian o swoich wsppracownikach, ktrych imiona s w ksidze ycia" (4,3), a w Licie do Hebrajczykw wierzcy sysz radosne z powodu osignitego zwycistwa sowa: Wy natomiast przystpilicie (...) do Kocioa pierworodnych, ktrzy s zapisani w niebiosach" (12,22 n.). Zgodnie z charakterem Apokalipsy, jako ksigi objawienia rzeczy ostatecznych, bardzo wiele w niej wzmianek o zapisaniu bd te niezapisa-niu czyich imion

w ksidze ycia (por. Ap 3,5; 13,8; 20,12.15). Do niebieskiego Miasta Boego nie moe wej nic nieczystego (...) lecz tylko zapisani w ksidze ycia Baranka" (21,27). W apokaliptycznej scenie sdu (Ap 20,13-15) prcz ksigi ycia wzmianPor. take Iz 4, 3; Dn 12, 1; Ml 3, 16; Ps 87, 6; 69, 29. 406 Rne symbole kuje si te inne ksigi: I osdzono zmarych z tego, co w ksigac. zapisano, wedug ich czynw" (por. take Dn 7,10). Zdaniem w. Grzeg rza, widok nadchodzcego sdziego jest ksig ycia, w ktrej zosta; zapisane wszystkie przykazania. Kto Go zobaczy, wnet zrozumie, zgodni -ze wiadectwem wasnego sumienia, czego nie uczyni"94. Wszechwiedz-Boga, ktry pamita o szczegach wszystkich wydarze, ktre kiedy sk dokonay, rozjani w chwili sdu jak byskawica ciemno ograniczoneg i atwo zapominajcego ludzkiego ducha, tote ksiga jest tu symbole:: zarazem wiedzy Boga i sumienia czowieka. Pismo wite niekiedy wspomina take o ksidze, w ktrej zostay o: wiekw zapisane, dzie po dniu, postanowienia Boga dotyczce losv jednostki: Oczy Twoje widziay me czyny i wszystkie s spisane w Twe ksidze; dni okrelone zostay, chocia aden z nich jeszcze nie nasta (Ps 139,16). Zapiecztowany zwj ksigi, o ktrym mowa w pitym rozdziale Apokalipsy, jest rwnie ksig kierownictwa Boego ogarniajc rozlege horyzonty. Symbolizuje ukryte wyroki Boga, ktre wypeniaj si w cayrr. mesjaskim czasie trwania wiata a do jego ostatecznego kresu. O ogromnym bogactwie zawartej w niej treci wiadczy fakt, e jest zapisana po wewntrznej i zewntrznej stronie. Siedmiokrotne opiecztowanie tej ksigi czyni j podobn do testamentu, bo i Bg ogasza, jeli tak mona powiedzie, testament, ktry oczekuje na Jego wykonanie. Plany Boe s jeszcze gboko ukryte; adne stworzenie nie moe ich pozna. Jeden tylko moe zama pieczcie i ujawni tajemnice - Chrystus, zwyciski Baranek Boy. On jest magna uestio mundi", wielkim problem dla wiata, a zarazem jego rozwizaniem. Wiedza Boa i plany Boe zostaj objawione take wtedy, gdy Pan ujawnia swoje zamiary jakiemu prorokowi za porednictwem symbolicznej ksigi.

Ezechiel otrzymuje zapisany po obu stronach zwj ksigi, ktry zawiera wszystko, co ma gosi w imieniu Boga (Ez 2,8-3,3). Na znak, e przyjmuje on do serca sowa ksigi, otrzymuje polecenie, aby zwj spoy. Takie samo polecenie wydaje anio prorokowi z Patmos; ma on pokn i spoy ksieczk ostatecznych wyrokw, ktr wrczy anio (Ap 10,2.8-11). Konkretna ksiga (liber, pifiAoc) Pisma witego jest symbolem sowa Boego, ktre zostao w niej zapisane. W Kociele, zarwno Nowego, jak i Starego Przymierza, ksigi wite zawsze byy otaczane wielk czci, artystycznie zdobione i bogato oprawione. Akta mczennikw nie raz wspominaj o chrzecijanach, ktrzy woleli ponie mier, ni wyda wite pisma. Za najwitsz ksig uchodzia przede wszystkim Ewangelia, poniewa przemawia w niej sam Chrystus; uosabiaa ona niejako Jego samego. Dlatego liturgia okazuje jej szczegln cze: towarzysz jej akolici, niosc zapalone wiece, okadza si j, sucha si jej stojc, gosi j moe tylko ten, kto otrzyma wysze wicenia kapaskie. Diakonowi w czasie wice diakonatu wrcza si ksig Ewangelii jako szczeglne insygnium jego urzdu. Z tej racji te sztuka sakralna najczciej przedstawia w. Wawrzyca z ksig w rku albo stojcego obok otwartej szafy bibliotecznej. W czasie konsekracji biskupa kadzie si wybranemu otwart ksig f 94 Moralia lib. XXIV, cap. 8; PL 76, 295. Ewangelii na kark Ewangeli i id :<iga Ewangelii r.odnich i wrc urzypomina now Na zakoczenie .<apana brewiarz 3oej w Kociele W pierwszych w -entw Ewangelu iskimi, chorb -cuteczn bro p: Podczas obrad nebranych Ojcw rwyczajem byo -Jeksandryjski

-prawozdaniu ~ ynod zgrom : orodku siei: .,-yszy autor dla Ewangelii -odnych duc Za 7,9) i za_ Zwyczaju teg. na dwch Sc wa si Chrys:.Zwj ksig. - symbolem p-przedstawia Obstawienie zwj i znajdujcych e spoczywa " wiary. Podob: ci sceny c, trzyma w obu si przysuch a wic wskaz_. Wiele przeds prawa Ksitc jest naladowr. rego cesarzowi zawiera udzie tymi rkami. Rwnoczer. pojawiaj si rokw i ewarii 95 Sprawozda 96 Podczas S dziennie na zn. ktry zastpowa: Sprzty 407 ksigach Grzego-zostay zgodnie . :i wiedza ::edy si jzonego rnbolem --stay od ,:e losw e w Twej .:e nasta" ziale Apo-. rozlege | si w caym u. O ogro-ijpisana po '. jwanie tej :ak mona -y Boe s a. Jeden zwyciski Dblem dla . gdy Pan symbolicz--igi, ktry '.a znak, e vj spoy.

n pokn anio (Ap !em sowa jwego, jak .elk czci, ujcw nie raz ni wyda -;im Ewanna niejako arzysz jej -.Djc, gosi Diakonowi szczeglne -ciej przed;.artej szafy rt ksig Ewangelii na kark i barki, a w kocu mu si j wrcza, mwic: Przyjmij Ewangeli i id gosi j powierzonemu ci ludowi". W redniowieczu ksiga Ewangelii naleaa take do insygniw pastwowych cesarzy zachodnich i wrczano j im w czasie ceremonii koronacji. Miaa ona przypomina nowemu wadcy o obowizku ochrony wiary i jej szerzenia. Na zakoczenie ceremonii konsekracji dziewic otrzymuj one z rk kapana brewiarz jako znak ich szczeglnego zadania - goszenia chway Boej w Kociele. W pierwszych wiekach wierni mieli zwyczaj noszenia przy sobie fragmentw Ewangelii jako filakterie (rodki chronice przed wpywami szataskimi,

chorobami itp.). Rwnie w czasie poarw trzymano je jako skuteczn bro przeciw pomieniom. Podczas obrad soboru albo synodu Ewangelia ustawiona porodku zebranych Ojcw ma uobecnia Sdziego, ktry nadchodzi. Prastarym zwyczajem byo umieszczanie otwartej ksigi Ewangelii na tronie. Cyryl Aleksandryjski wspomina po raz pierwszy o tym zwyczaju w swoim sprawozdaniu z obrad Soboru Efeskiego (431 r.): Kiedy wreszcie wity synod zgromadzi si w kociele, zwanym kocioem Maryi, postawi porodku siebie Chrystusa jakby wiadka i gow, jako wiadectwo i najwyszy autorytet. Przygotowano mianowicie na witym tronie miejsce dla Ewangelii godnej najwyszej czci. Miaa ona brzmie w uszach niegodnych duchownych jak woanie: Wydawajcie wyroki sprawiedliwe* (Za 7,9) i zagodcie spr midzy w. Ewangeli a gosami Nestora!"95 Zwyczaju tego przestrzegano na wielu innych synodach i soborach, take na dwch Soborach Watykaskich96. Skadajc uroczyst przysig, wzywa si Chrystusa na wiadka przez pooenie rki na ksidze Ewangelii. Zwj ksigi w sztuce starochrzecijaskiej jest - zdaniem Wilperta - symbolem prawa Boego albo nauki wiary. Paskorzeba sarkofagowa przedstawia Chrystusa ze zwojem w rku, podobnie i apostow. Przedstawienie zwojw ksig, zwizanych w pk albo woonych do scrinium i znajdujcych si czsto u stp orantw (por. Oranci), miao by znakiem, e spoczywa tu chrzecijanka, ktra bya dobrze pouczona o prawdach wiary. Podobne znaczenie maj rwnie przejte z pogaskiej staroytnoci sceny czytania zwoju: mczyzna z brod, siedzc, czyta zwj, ktry trzyma w obu rkach, za stojca kobieta, okryta dugim welonem, pilnie si przysuchuje. Niewtpliwie przedstawienie to wyobraa katechez, a wic wskazuje, e zmara przyja chrzest. Wiele przedstawie traditio legis", tj. przekazania przez Chrystusa prawa Ksitom Apostow, opatrzonych napisem Dominus legem dat", jest naladownictwem wieckiego ceremoniau dworskiego, w czasie ktrego cesarzowie rzymscy przekazywali swoim namiestnikom zwj, ktry zawiera udzielone im penomocnictwa; namiestnicy odbierali go z okrytymi rkami.

Rwnoczenie z wprowadzeniem i rozpowszechnianiem si kodeksw pojawiaj si one na przedstawieniach Maiestas Domini, apostow, prorokw i ewangelistw. 95 Sprawozdanie z obrad Soboru Efeskiego. 96 Podczas Soboru Watykaskiego II Ojcowie soborowi uroczycie kadli codziennie na zmian drogocenny kodeks Ewangelii na prowizorycznym otarzu, ktry zastpowa dawny tron. 408 Rne symbole Lampa Chcc poj symbolik lampy (lucerna, Xvxvoc), jej pene znaczenie, musimy przenie si w prastare czasy, daleko od wszelkiej kultury i wszystkich wynalazkw, ktre czowiek wymyli w cigu tysicleci. Gdy zaszo soce, nastawa tetricum chaos" (nieprzyjemna ciemno), przed ktrym odczuwano w staroytnoci pewien lk. Jeeli nie wieci! ksiyc w peni, czowiek by wydany na pastw czarnej nocy. Musia przerwa wszelkie swoje prace i czu si zagroony przez wielorakie niebezpieczestwa. Dlatego Psalmista, chcc pocieszy tych, ktrzy zawierzyli Bogu, powiada: W nocy nie ulkniesz si strachu (...) ani zarazy, co idzie w mroku" (Ps 91,5 n.). Wprawdzie istnia rodek dc rozpraszania ciemnoci - naturalny ogie. Jednak palenie go byo uciliwe. Trzeba byo nieraz dugo si natrudzi, zanim wystrzelia cho jedna iskierka. Wedug starej ydowskiej tradycji pierwszy ogie rozpali: Adam za pomoc dwu kamieni arzcych, ktre wskaza mu Pan Bg. Zawsze jednak mogo zdarzy si, e wiato byo potrzebne natychmiast. Dlatego ludy pierwotne wolay, aby raz rozpalony ogie stale arzy si pod popioem ogniska. Od niego zapalali dla owietlenia drzazgi smolne, wizki sitowia albo smoowe pochodnie. W zamkach uboszych rycerzy jeszcze w redniowieczu tak byo, natomiast zamoni posugiwali si ju wiecami i oliwnymi lampami, ktre za panowania Rzymian rozpowszechniy si rwnie w krajach podbitych. Obszary, na ktrych udaway si drzewa oliwne, wyprzedziy znacznie w uywaniu lamp oliwnych kraje pnocne. Te lucernae" byy pocztkowo bardzo prymitywne; maa, nie zamknita wieczkiem miseczka z wypalonej gliny, w ktrej przez cinicie

jeszcze mikkiej masy formowano dzibek (czasem take dwa albo cztery), aby umieci w nim knot. Knot ten zrobiony by ze skrconych wkien rolinnych albo resztek materiau. W kulcie ydowskim do witych lamp" uywano do tego celu paskw ze zuytych szat lewitw. Prymitywna konstrukcja oliwnych lamp powoli si udoskonalaa. W epoce hellenistyczno-rzymskiej powstay formy zamknite z uchwytami, zamykanym otworem do wlewania oliwy i wprowadzania powietrza. W Egipcie i w Afryce Pnocnej lampy gliniane wykonywano na kole garncarskim. Pniej oglnie przewaya technika rczna: z modelu, ktry czsto ozdabiano rnymi ornamentami, postaciami bogw, symbolami itp., sporzdzano dwuczciow form negatywow, a z niej otrzymywano ju potrzebn liczb form pozytywowych przez zoenie obydwch czci. Na wielu znalezionych lampach widnieje stempel producenta. Staroytni Rzymianie dbali, by sprzt owietleniowy odznacza si wielkim przepychem. Lampy i wieczniki wykonywano z kosztownych materiaw, nadawano im artystyczn form, a do materiaw palnych dodawano substancje wydzielajce mi wo. Chtnie te do oliwy dodawano szczypt soli, aby zwikszy si wiata. W codziennym yciu wynalazek lampy sta si pod kadym wzgldem nieodzowny. Jak dotd dbano, by nigdy nie wygas ogie na palenisku, tak odtd przez ca noc palono lamp, by zawsze mie pod rk wiato i by przygotowanym na wszelkie wypadki. Zwyczaj ten istnia na Wschodzie jeszcze w XIX w. Podrni, ktrzy noc wdrowali przez Palestyn albo Syri, zdziwieni spostrzegali na zboczach i w dolinach wiele wiate. Ludzie Wschodu wiata byby ozr. Lampy stawia:. Albo drewna, ba: niszach w cianu przyrzd do czy olarze lamp pos:.. rny i cyrki byy oogw. Lampa, jako " .. wyobra: lemu zawsze .vych zawie m szybciej Znaczenie i . ;>rowodw ;iom modej r.ie za jest jakif wiata, ktr Wschodu, pr?--ania drogi, oogw (dii U-w liturgii ch. przed ksiu-. Lampy mia; chroni prze umieszczano : gony); miay c Warto si p: nie w staroy:: gich mocy, rozk ju mona by nv Lampy umie-ni przed wda: wiato por. kajajcego, rac scach kultu, uv religijne cerer. jakie yczenia odpowiadali: / wniesienia v. Rzymianie po stawaa si je.-. ci. Nawet ru. aspekt. Pismo wi: bolicznym zr.. ycia. wiate lenia mrokw

97 Euzebiusz Sprzty 409 naczenie, ; kultury ysicleci. :emno), :e wieci .y. Musia leiorakie .arzy zasu (...) ani odek do :o uci--ita cho rozpali ^an Bg. natych-e stale vietlenia zamkach zamoni panowania kOoszary, na | w uywaniu wo bardzo Jonej gliny, no dzibek Knot ten materiau, paskw skonalaa. iz uchwyta-i powietrza, na kole ielu, ktry symbolami wymywano ch czci. , Staroytni przepy-3w, nada-substan-/pt soli, wzgldem palenisku, wiato I na Wscho-Palestyn ele wiate. Ludzie Wschodu bowiem - biedni czy bogaci - nie pi bez wiata. Brak wiata byby oznak skrajnej ndzy. Lampy stawiano zazwyczaj na stojakach wykonanych z metalu, gliny albo drewna, bardzo czsto rwnie na uskoku muru albo w maych niszach w cianie. Obok nich sta zawsze dzbanuszek z oliw, a take przyrzd do czyszczenia i regulowania knota. Zachoway si liczne egzemplarze lamp posiadajcych wiksz liczb knotw. witynie bogw, termy i cyrki byy odpowiednio rzsicie owietlane, te pierwsze na cze bogw. Lampa, jako symbol, jest w czasach staroytnych obrazem ycia i mierci, wyobraeniem yciodajnej, stale trawicej siebie, ale wanie dziki temu zawsze odnawiajcej si siy natury. Dlatego na kolumnach grobowych zawieszano lamp. Miaa ona wyobraa wypalajce si ycie, ktre tym szybciej ganie, im mocniej ponie ogie. Znaczenie i cel pochodni jest identyczny. Uywanie pochodni w czasie korowodw weselnych miao wyraa przekazywanie wiata ycia dzieciom modej pary, bowiem celem maestwa jest narodzenie, narodzenie za jest jakby przejciem z ciemnoci do soca i wiata"97.

wiata, ktre niesiono, jak to byo w zwyczaju u Rzymian i ludw Wschodu, przed krlami, byy, poza przypadkami koniecznoci owietlania drogi, wyrazem najwyszej czci, bowiem krlowie uchodzili za bogw (dii terrestres). Zwyczaj ten, o zmienionym znaczeniu, zachowa si w liturgii chrzecijaskiej - niesienie przy uroczystych okazjach wiate przed ksitami Kocioa. Lampy miay rwnie znaczenie apotropaiczne, tzn. ich wiato miao chroni przed demonicznymi wpywami. Dla spotgowania tego dziaania umieszczano na lampach maski o odstraszajcym wygldzie (gowy Gorgony); miay one odstrasza ze duchy. Warto si przyjrze, jak bardzo ywa bya wiara w tego rodzaju dziaanie w staroytnym Egipcie: bogowie, podajc zaklcie na odparcie wrogich mocy, rozkazuj: Zapalcie lampy w domach!" Przykady tego rodzaju mona by mnoy. Lampy umieszczane na drzwiach i rogach domw miay rwnie chroni przed wdarciem si w domostwa zych mocy. wiato ponce w ciemnoci zawsze czowiek odbiera jako co uspokajajcego, radosnego. Zapalenie lampy, zarwno w domu, jak i w miejscach kultu, uwaali pogascy Grecy za wany akt, ktremu towarzyszyy religijne ceremonie. Nioscy wiato, wchodzc do rodka, wypowiada jakie yczenie albo woa: ac dya&v (Dobre wiato!), na co obecni odpowiadali: %alpe ag (Bd pozdrowione, wiato!). Na ucztach moment wniesienia wiata by znakiem rozpoczcia wsplnej wesoej zabawy. Rzymianie pojawienie si lampy witali chwil milczenia, po czym zabawa stawaa si jeszcze bardziej ochocza. wiato jest tu wic symbolem, radoci. Nawet na pucharach umieszczano sentencje, ktre podkrelaj ten aspekt. Pismo wite mwi o lampach niekiedy w realnym, a niekiedy w symbolicznym znaczeniu, ktre jednak zawsze nawizuje do praktycznego ycia. wiato jest wic koniecznoci ycia, suy bowiem do rozwietlenia mrokw nocy, a nadto do owietlenia pomieszcze pozbawionych 97 Euzebiusz z Cezarei, Praeparatio evangelica III 1; PG 21, 157. i_

410 Rne symbole okien albo majcych tylko nieliczne okienka; pomieszczenia takie przewaaj na Wschodzie, o czym decyduj wzgldy praktyczne. W Miejscu witym i Najwitszym w Namiocie Spotkania i w wityr. nie byo okien. Dlatego wiecznik siedmioramienny z siedmioma lampair. by nie tylko znakiem uwielbienia Boga, lecz spenia take funkcje praktyczne. Siedmioramienny wiecznik (menora) sta si w staroytnoci symbolen-. judaizmu. Czsto spotykamy si z nim jako motywem dekoracyjnym, np na pytach nagrobkowych w ydowskich katakumbach albo w staroy;-nych synagogach galilejskich98. Menor ju wczenie, tak np. Filon i Jze: Flawiusz, interpretowano symbolicznie i widziano w niej obraz siedmiu nieb czy siedmiu planet". Znany te jest omioramienny wiecznik uywany w wito Chanukka 10. To wito wiata obchodzi si przez osiem dni i kadego dnia z nastaniem nocy zapala si o jedno wiato wicej101. Biblia wspomina take o owietleniu domu prywatnego (por. 2 Krl 4,10 i Prz 31,18). Jeli lampa zgasa, a jej wiato byo dla ycia nieodzowne, to uchodzio to za znak opustoszenia domu i przeklestwa (por. Hi 18,5 n.; Jr 25,10; Ap 18,23). Kobieta, o ktrej mwi przypowie o zgubionej drachmie (k 15,8). musi lamp owietli kty domu, aby odnale zgub. Ten obraz starannego poszukiwania, ktry ma unaoczni trosk Pana o zagubione dusze, jest wzity z ycia, jak przypowie o czuwajcym sudze i o dziesiciu pannach (Mt 25,1-13): lampy musz pon, poniewa wwczas, gdy niespodziewanie nadejdzie Pan albo Oblubieniec, nie bdzie czasu, aby je przygotowa. Dlatego lampy s tu symbolem czujnoci i gotowoci. Takie znaczenie nadaje im zreszt sam Zbawiciel, koczc obie przypowieci nawoywaniem do czujnoci: Wy te bdcie gotowi, gdy o godzinie, ktrej si nie domylacie, Syn Czowieczy przyjdzie" (k 12,40); Czuwajcie wic, bo nie znacie dnia ani godziny" (Mt 25,13). w. Pawe, piszc do Koryntian, ma przed oczyma wyrany obraz maej, prostej lampy glinianej: Albowiem Bg, Ten, ktry rozkaza ciemnociom, by zajaniay wiatem, zabysn w naszych sercach, by olni nas jasnoci

poznania chway Boej na obliczu Chrystusa. Przechowujemy za ten skarb w naczyniach glinianych" (2 Kor 4,6 n.). Czowiek jest zatem podobny do kruchej, glinianej lampki, ktra jednak mimo swojego ubstwa moe nosi wiato Chrystusa i powinna nim promieniowa. Siedmioramienny wiecznik Starego Testamentu i jego siedem lamp jest w Apokalipsie w. Jana symbolem siedmiu gmin, tj. siedmiu Kociow w Azji Mniejszej, ktre reprezentuj cay Koci, poniewa wita liczba siedem oznaczaa co oglnego, caociowego (por. Ap 1,12.20; 2,1). Ojcowie Kocioa nadaj lampie i wiecznikowi niekiedy znaczenie chrystologiczne, a niekiedy moralne. Odnosz ten symbol do Chrystusa, wiatoci wiata, do Jego krzya, ktry pozwala, jak wiecznik, daleko rozla si wiatu, odnosz go take, nawizujc do Ap 2,1, do Kocioa, do sowa Boego (por. Ps 119,105), do aski chrztu, do cnt Boskich albo do 98 Por. Herlitz, Kirschner, Jiidisches Lexikon, IV/1, koi 117. 99 Tame, koi. 114. 100 Tame, koi. 115-7. 101 Tame, I, koi. 1326-8. .-Ystosci se: .ko dwa: .Lampy .-:rameiv. i oznacz .mienia.' .,Lamp-: dziej. .:yni don . odziej. Je.-adziei, jes'. :-.kich cie:r. . :erpliwie %v; : nasza la:. Staro y t:v rwnie w . .rzyszed, a:. . ;enistej kra:

:i pync z orawdziwegc urawdopodo. Rwnie v. Regua z VI". zawoa go;powiedzie: Obok litu: jest bogosa Echem ty. i Deo grat i a Jak bardzo i radosna syn lampach, np. C o Chrystusa!" tu na Sycylii: Z tej racji. : stwa w doma^ kumbach, naw funkcji prakty uroczysty cha-przez wierzc Zwyczaj pc cijan i pogan. -symbolem wi:. wiata, ktre Rwnie na bowych umie.-i przywiecay 102 Hilary, C los Augustyn. 104 Por. F. J. : Sprzty 411 .-de przewa< : w wityni r.a lampami .akcje praksymbolem .. jnym, np. 4Hm w staroyt- - f.lon i Jzef "az siedmiu uy- osiem wicej101. 2 Krl 4,10 E.odzowne, r. Hi 18,5 k 15,8), :-.z staranne dusze, dziesiciu -zas, gdy 5u, aby je ?ci. Takie powieci godzinie, ..Czuwaj-piszc do ?y glinia-:ajaniay poznania . rb w na~a jednak "na nim em lamp : Kocio-:- wita

-2.20; 2,1). .:enie chry.;sa, wia- ko rozla albo do czystoci serca. Z wielkiej liczby moliwych przykadw przytoczymy tylko dwa: Lampy symbolizuj wiato janiejcych dusz, ktre rozbysy dziki sakramentowi chrztu, olej jest owocem dobrych uczynkw, naczynia lamp za oznaczaj ciaa ludzkie, wewntrz ktrych ukryty jest skarb czystego sumienia." 102 Lampa jej nie zganie przez ca noc (Mt 5,15). Jej lampa to jej nadzieja. Ze wzgldu na nadziej trudzi si kady czowiek, cokolwiek czyni dobrego. A lampa ta pali si w nocy: nie widzimy, ale ywimy nadziej. Jest to zatem noc. Jeeli za ani nie widzimy, ani nie ywimy nadziei, jest noc i lampa nie wieci. C moe by straszniejszego od takich ciemnoci? Abymy jednak nie osabli w ciemnociach i abymy cierpliwie wyczekiwali na to, czego nie widzimy, niech przez ca noc pali si nasza lampa." 103 Staroytny zwyczaj pozdrawiania wiata przy jego wnoszeniu przyj si rwnie w chrzecijastwie. W wietle widziano przecie obraz Tego, ktry przyszed, aby owieci lud, ktry siedzia w ciemnoci, i mieszkacw cienistej krainy mierci". w. Klemens Aleksandryjski przepeniony radoci pync z tych sw nawouje wierzcych, aby radonie wykrzykiwali do prawdziwego Boga: Xaips wg - wiato bd pozdrowione!" Aklamacja ta prawdopodobnie wywodzi si z jakiej ceremonii kocielnej. Rwnie w klasztorach panowa taki zwyczaj, o czym wspomina pewna Regua z VII w.; znajdujemy w niej polecenie, eby wnoszcy wiato zawoa gono: Lumen Christi", na co wszyscy obecni powinni odpowiedzie: Deo gratias". Obok liturgicznego i prywatnego dzikczynienia za wiato, znane te jest bogosawiestwo wiata, zaczynajce agap wieczorn. Echem tych wszystkich zwyczajw s aklamacje Lumen Christi" i Deo gratias" w czasie procesji ze wiatem w Wielk Sobot.

Jak bardzo znana wierzcym i oczywista dla nich bya ta gboka i radosna symbolika, wiadcz rne napisy na starochrzecijaskich lampach, np. &cdc Xpiatov aivs naaw (Niech wszystkim zajanieje wiato Chrystusa!"), albo napis na jednej staroytnej lampie z brzu z Selinun-tu na Sycylii: Lumen Christi, Deo gratias" 104. Z tej racji, e w pocztkach chrzecijastwa zbierano si na naboestwa w domach prywatnych, a w rocznic mierci mczennikw w kata-kumbach, najczciej noc, lampy byy nieodzowne (por. Dz 20,8). Oprcz funkcji praktycznych peniy take funkcje symboliczne: miay podnosi uroczysty charakter liturgii i wyraa cze i uwielbienie okazywane przez wierzcych Bogu. Zwyczaj podtrzymywania wiate na grobach by wsplny dla chrzecijan i pogan. Dla chrzecijan mia jednak gbsze znaczenie, by bowiem symbolem wiary, w ktrej zmary odszed do innego ycia, i wiecznego wiata, ktre w nim oglda. Rwnie na rogach i w maych niszach w cianach korytarzy katakum-bowych umieszczano lampy, aby owietlay drog odwiedzajcym groby i przywiecay przy pracy grabarzom. Lampki gliniane, wpuszczane w za102 Hilary, Commentarius in Evangelium Matthaei cap. XXVII 4; PL 9, 1060. 103 Augustyn, Sermo 37, 11; PL 38, 226 n. 104 Por. F. J. Dlger, Antike und Christentum, Munster 1929 nn., t. 5, s. 1-41. 412 Rne symbole prawe murarsk ciany zamykajcej komor grobow, byy czsto tylkc znakiem rozpoznawczym. Wykopaliska wydobyy na wiato dzienne mnstwo takich wanie lampek katakumbowych. Zdumiewajca jest wielka liczba lamp, ktre pony w rzymskich bazylikach. Liber pontiflcalis donosi take o darach tego rodzaju, ktre zoyli Konstantyn i inni fundatorzy. W Lateranie np. liczba wiate sigaa 87301 Dzielono je na yrandole (fara) i kandelabry wykonane z kosztownego metalu, na ktrych

umieszczano lampy paskie albo w ksztacie czary. Ideaem staroytnych nie byo moliwie najlepsze owietlenie pomieszcze, lecz wywarcie jak najwspanialszego wraenia. O lampach w znaczeniu przenonym mwi liturgia, odwoujc si w tekstach mszalnych, brewiarzowych i innych witych ksig do przypowieci ewangelicznych. Mwi si w nich o wietle na wieczniku" jako symbolu witych nauczycieli Kocioa, przytacza przypowieci o czuwajcym sudze i dziesiciu pannach z poncymi lampami105 jako obrazie gotowoci na przyjcie Pana. Z punktu widzenia historyka sztuki urok starochrzecijaskich lamp polega przede wszystkim na ich ksztacie i wystroju plastycznym, ktry stanowi istn skarbnic rnorodnych symboli. Trzeba jednak zachowa ostrono przy ich objanianiu. Nie kademu z przedstawie widniejcych na lampach wolno nadawa znaczenie chrzecijaskie, poniewa w pierwszych wiekach chrzecijastwa byo w uyciu jeszcze sporo lamp pochodzcych z warsztatw pogaskich. Najstarsze gliniane lampy nie byy ozdabiane, co najwyej brzeg upikszano wzorem perekowym. Nieco pniej okrge albo owalne wieko (discus) zdobio wok znajdujcego si w rodku obrazu albo napisu ornamentalne obramowanie, na ktre skaday si uoone pasami figury geometryczne, motywy zwierzce czy rolinne, zwaszcza licie palmy. Bardziej artystyczn form odznaczay si lampy metalowe. Zachowao si niewiele lamp wykonanych z drogocennych metali, poniewa staway si najczciej upem grabiecw. Natomiast chrzecijaskiej nauce o staroytnoci jest znanych wiele lamp z brzu. W przypadku maych egzemplarzy najczciej tylko sam uchwyt lampy przybiera ksztat pionowo stojcego monogramu Chrystusa albo te pochylonego krzya z umieszczonym na nim gobkiem. W przypadku wikszych egzemplarzy niekiedy caej lampie nadawano ksztat statku, ryby albo delfina. Znane s lampy przenone, stojce i wiszce; te ostatnie byy zaopatrzone w acuszki. Jeeli czasze lamp byy krysztaowe, a takimi wanie owietlano czsto bazyliki, to wiato mogo promieniowa we wszystkie strony, a wic i na d, i mieni si barwami tczy.

Z przedstawieniami lamp spotykamy si tylko na tych kompozycjach, ktrych tematem jest przypowie o dziesiciu pannach, jaka scena apokaliptyczna albo liturgiczna, albo te panorama staroytnego miasta. Jako atrybut witych dziewic pojawiaj si bardzo rzadko i dopiero w czasach znacznie pniejszych. W pierwszych wiekach chrzecijastwa tylko dziewicom-mczenniczkom przysugiwa bowiem kult liturgiczny. W katakumbach przedstawiano je, tak samo jak inne zmare, jako orantki. w pokonstantyskiej sztuce mozaikowej - z wiecem zwycistwa w rku albo nad gow, nigdy z lamp. Rwnie w okresie pniejszym, kiedy -ozpowszechni .--:ami, przydawa .udw, rzadko : nym symbolem r.\ nostkowym. Na starych na powiconym B wymienia cztery ktre uoy pai: w grobowcu rod. Ut tua (Ter: By tv. Laska i bero Laska (bacuh* wierzch i juczn; i dalekie podr czna ni dzi. La^. albo jak symbc w staroytnoci do wodzcej i wadczej ; Wedug pradawnej w dynamiczn, mc jeli zamknita w wyzwolona i skier ramienia, a tyrr mu rzeczy od r... nimi. Sia tkwi*.-negatywny i pozyt;, zabija. Ale karz w czowieku obur.: w niej tkwi i poch ktrej udziela jej -zostaje ni uderzon>. * nie ni wypdza 7 ii r.owienia ycia i Zrozumiae wic moc bosk, co w. temu, kto j nos: staroytnym Wsc:. ...) W staroytne^ chowaa swj cha: bdc znakiem r.. staroytnych krl*. ktra ich chronia i Por. Breviarium Romanum, Commune Confessorum i Commune Yirginum. 106 Carmen XXXI: Sprzty 413 -sto tylko dzienne

-:ich bazy-:e zoyli _-aa 8730! ztownego ie czary, pomiesz;i w tek-po wieci symbolu cym su,"otowoci ::ch lamp ; m, ktry zachowa widniej -poniewa u-oro lamp -zeg upik-.e wieko 3 napisu mi figury palmy. Echowao z staway .ce o sta:-. egzempionowo .: umieszniekiedy s lampy acuszki. .no czsto . wic i na ozycjach, :a scena _o miasta. i dopiero -cijastwa

.;rgiczny. . j orantki, va w rku ym, kiedy Yirginum. rozpowszechni si ju kult witych dziewic, ktre nie byy mczennicz-kami, przydawano im atrybuty nawizujce do historii ich ycia albo cudw, rzadko natomiast lampy. Lampa pozostaa bezosobowym, typicz-nym symbolem mdrych, czuwajcych panien, i to w sensie oglnym i jednostkowym. Na starych napisach nagrobnych, ktre s dedykowane dziewicom powiconym Bogu, czsto wspomina si o poncej lampie. Wilpert wymienia cztery takie przykady. Jednym z nich jest metryczne epitafium, ktre uoy papie Damazy na cze swojej siostry Ireny spoczywajcej w grobowcu rodzinnym przy via Ardeatina. Kocz je sowa: Nunc veniente Deo, nostri reminiscere Virgo, Ut tua per Dominum praestet mihi facula lumen". (Teraz, gdy Bg przybywa, wspomnij o nas, Dziewico, By twa lampa z aski Pana swego uyczya mi wiata".)106 Laska i bero Laska (baculus, virga, pdfioc) w czasach, gdy poza zwierztami pod wierzch i jucznymi nie znano adnych innych rodkw transportowych i dalekie podre musiano odbywa pieszo, bya o wiele bardziej uyteczna ni dzi. Laska, mierzca od 1,20 do 2 m, zakoczona na grze kul albo jak symboliczn figur, albo po prostu zakrzywiona, naleaa w staroytnoci do wyposaenia wolnego czowieka. Bya znakiem przewodzcej i wadczej potgi, a dziki temu i mocy, ktra wspiera i chroni. Wedug pradawnej wiary ludzkoci pasywna sia laski przeksztaca si w dynamiczn, mogc dziaa cuda, jeli zostanie wprawiona w ruch, jeli zamknita w niej sia zostanie przez tego, do kogo ona naley, wyzwolona i skierowana na otoczenie. Laska bowiem jest przedueniem ramienia, a tym samym poszerza zakres dziaania czowieka; pozwala mu rzeczy od niego oddalone wczy w swj zakres wadzy i zawadn nimi. Sia tkwica w lasce przejawia si przy tym w dwojaki sposb: negatywny i pozytywny. Z jednej strony moe kara, kaleczy, a nawet zabija. Ale karzce uderzenie wywouje te yciodajne skutki: budzi w czowieku obumare albo upione energie. ywotna moc laski, ktra w niej tkwi i pochodzi z jej rda - witego, yciodajnego drzewa, albo ktrej udziela jej czowiek

obdarzony moc, przechodzi na tego, ktry zostaje ni uderzony, i obdarza go podnoci i nowym yciem. Uderzenie ni wypdza z ukaranego ze siy i moce i doprowadza do odnowienia ycia i oczyszczenia, a nawet przemiany caego czowieka. Zrozumiae wic, e laska uchodzia za przedmiot jakby przepojony moc bosk, co wicej, traktowano j jakby ducha opiekuczego, ktry temu, kto j nosi, uycza godnoci i mocy. W Egipcie i na caym staroytnym Wschodzie symbolika laski bya bardzo rozpowszechniona (...) W staroytnoci greckiej laska, ktra miaa suy do obrony, zachowaa swj charakter w lasce herolda albo lasce Hermesa (Ki]pvsiov), bdc znakiem nietykalnoci posa czy negocjatora. Skeptron w rku staroytnych krlw, sdziw i kapanw kry w sobie take moc bosk, ktra ich chronia i bya pork susznoci ich wyrokw. Bero, ktre 106 Carrnen XXXI: Epitaphium Iren sorroris; PL 13, 406. 414 Rne symbole pniej byo najczciej atrybutem bogw, byo dane wybitnym jedr.. stkom przez niebo" 107. O tym, w jaki sposb wadca staroytnego Wschodu uywa berr dowiadujemy si dokadnie z Ksigi Estery. Pod kar mierci zabroni: byo nie wzywanym stawi si przed obliczem krla. Tych, ktrzy pr:: stpili to prawo, skazywano na mier, chyba e krl wycignie nad ni:: zote bero, to wtedy pozostan przy yciu" (4,11). Gdy Estera, pomir\ tego zakazu, odwaya si wej na krlewskie pokoje, krl wycign; zote bero [jako znak swej aski], i pooy je na szyi jej, i pocaowa j' (5,2 [tekst grecki] - wedug tekstu Wulgaty, Estera pocaowaa bero). Pojcie autorytetu hieroglify egipskie wyraay za pomoc znaku mczyzny z dug lask. Laski wodzw plemiennych i przywdcw byy pokryte rzebami. Zwyka laska pasterska suya take do liczenia owiec utrzymywania porzdku w stadzie (por. Ez 20,37), a jeli ktra z o\v:-. odbiega od stada, rwnie do przytrzymywania jej za pomoc zakrzywi nego koca.

Liczne miejsca w Pimie witym wiadcz, w jaki sposb Bg wcz owe pene przeczu wyobraenia dawnej wiary w urzeczywistnienie sv._ jego planu zbawienia. Gdy Mojesz zosta powoany na wodza Izraela, Pan powiedzia ci niego: A lask t we do rki, bo ni masz dokona znakw!" (Wj 4,17 W tej lasce Boga" (Wj 4,20) spoczywaa nie sia magiczna, lecz moc Boz.. ktr czerpaa ona, ju przed tysicem lat, z tajemnicy Chrystusa, wiec:; nie bdcej dla Boga teraniejszoci. Zdaniem Orygensa laska za, za pomoc ktrej to wszystko si dzieje, przez ktr Egipt zostaje ujarzmiony i ktr faraon zostaje pokonany, oznacza krzy Chrystusowy przez ktry ten wiat zostaje zwyciony, a ksi tego wiata (J 16,11 wraz ze Zwierzchnociami i Wadzami zostaje poprowadzony w tryurr.-fie" 108. "Rwnie lasTca Aarona by\a przepojona ywotn si\ tajemnicy zbawienia. Tylko jej jednej Pan pozwoli zazieleni si, zakwitn i wyda dojrzae migday, natomiast laski wszystkich innych wodzw plemion pozostay suche. W ten sposb buntownicy i cay lud Izraela zobaczyli, komu przysuguje wyczne prawo do godnoci arcykapaskiej (por. Lb 17). Ojcowie Kocioa rozpoznaj w tym cudzie symbol zmartwychwstania (por. Migdaowiec). Z lask wdrown w rku Izraelici mieli spoywa wieczerz paschaln przed wyjciem z Egiptu, i tak mieli j te, na pamitk tych wydarze, spoywa pniej. Ich wdrwka bya przecie typem pielgrzymowania do niebieskiej Ziemi Obiecanej. Laska wyobraa w tym przypadku - zdaniem Cyryla Aleksandryjskiego - nadziej, ktra nas umacnia i dziki wytrzymaoci podtrzymuje" 109. Pismo wite czsto uywa laski i rzgi jako obrazw kary, ktr Pan wymierza ludziom: Ach, [ten] Asyryjczyk - powiada Pan - rzga mego gniewu i bicz w mocy mej zapalczywoci! Posyam go przeciw narodowi bezbonemu" (Iz 10,5). A w Psalmie 89,33 107 Laacher Hefte" 1950, nr 6, s. 45. 108 Homilie o Ksidze Wyjcia IV, 6, w: tene, Homilie o ksigach Rodzaju, Wyjcia i Kapaskiej. Przekad i opracowanie: Stanisaw Kalinkowski, ATK, Warszawa 1984, z. 1, s. 185 (PSP t. 31). 109 Glaphyra in Exodum lib. II.

* Bos.-c Charakte-symbolice w czasie ;. Modlitwy ". stosownie c Lask bi_-dzaj doku: nie zaliczc arcypaste:. mocnictw wicenia . saw t las-ci niech ' przy jej . z agodno.110 Kleir., skich. Z g: Lisiecki, K. 111 Cyry! admirandis 112 Por. K I Sprzty 415 :.ym jedno-~rwa bera, zabronione :trzy prze:e nad nimi :a, pomimo ..wycign caowa j" a bero). ^naku mjdcw byy :enia owiec, :a z owiec . zakrzywio-

3g wczy r.ienie swoviedzia do ' (Wj 4,17). : moc Boa, ;sa, wiecz-;ka za, za :aje ujarz--ystusowy, . < (J 16,11) _. w tryumHey zbawie-. i wyda ' plemion zobaczyli, -; (por. Lb :hwstania paschaln wydarze, iwania do - zdaniem iziki wyrzgi jako -zyk - po..czywoci! dmie 89,33 .ach Rodzaju, ci, ATK, Wargroba ta zwraca si przeciw niewiernemu ludowi Boemu: Ukarz rzg przewinienia, a win ich biczami". Widzenia prorockie zapowiadaj przyjcie Mesjasza, odwoujc si do obrazu bera. Poyskuje ono, jakby w szaroci witu, ju w sowach bogosawiestwa, ktre Jakub wypowiada nad Juda, ojcem rodu Chrystusa: Nie zostanie odjte bero od Judy ani laska pasterska spord kolan jego, a przyjdzie ten, do ktrego ono naley" (Rdz 49,10). Take przenikliwe prorockie spojrzenie Balaama dostrzega zarysowujce si w oddali bero", ktre z Izraela podnosi si" (Lb 24,17). Dawid za, piewak krlewski, przedstawia je ju wyranie jako elazn rzg" (Ps 2,9, por. Ap 2,27; 12,5; 19,15), jako bero sprawiedliwe" (Ps 45,7) i potne" (Ps 110,2), ale rwnie jako lask pastersk, ktra udziela zbawiennej pociechy (Ps 23,4). Teologia Ojcw Kocioa, ktrej bogactwo moemy tu tylko lekko zaznaczy, wielbi samego Chrystusa jako bero Majestatu Boego" uo w rku Ojca, jako

jedyn rzeczywicie yw lask Bo. Chrystus jako Logos jest lask, poniewa w Nim wszystko ma istnienie, poniewa przez Syna Bg i Ojciec panuje nad wszystkim" 1U; dla nas za sta si On lask w gbszym sensie przez dzieo swego odkupienia, w ktrym, jak lask, podnis do Ojca wszystko, co w nas jest chrome, zmczone, sabe, niezmiernie dalekie od Boga. Chrystus jednak nie jest tylko lask, lecz Kocioowi pierwszych wiekw ukazuje si rwnie jako wielki Wychowawca, Pasterz i Krl trzymajcy w swym rku lask, ktr wiedzie, uzdrawia, ale te karze. Zawsze jednak, czy sam jest ywym narzdziem w rku Boga, czy te nosi bero panowania, wypenia swoje dzieo zbawienia ludzkoci w przedziwnym poczeniu kary i nauczania. T leczc, wiodc i karzc lask, ktr wada Zbawiciel, jest Jego wity krzy. Kontakt z cierpieniem Pana to wnikanie w Bosk sfer mocy Jego mki. Ta Boa moc jest zrodzonym ze mierci yciem zmartwychwstania112. Charakter, jaki staroytno, Pismo wite i Ojcowie Kocioa nadali symbolice laski, rozpoznaje si jeszcze w owych laskach, ktre Koci w czasie szczeglnych okolicznoci podnosi do rangi sakramentaliw. Modlitwy towarzyszce powicaniu i wrczaniu lasek wyjaniaj za, stosownie do przeznaczenia, ich tradycyjne znaczenie. Lask biskupi (pastora), ktrej uywanie w Hiszpanii i Galii potwierdzaj dokumenty od VI w., ale ktra dopiero od XI w. zostaje powszechnie zaliczona do insygniw liturgicznych, wrcza si nowo wybranemu arcypasterzowi pod koniec obrzdu konsekracji na znak wyszych penomocnictw duchowych i jako symbol urzdu pasterskiego. Modlitwa powicenia zanosi prob do Boga, podpory ludzkiej saboci: Pobogosaw t lask; to, co symbolizuje ona na zewntrz, dziki Twojej askawoci niech wyraa si wewntrz, w obyczajach tego sugi Twego". Modlitwa przy jej wrczaniu brzmi: Przyjmij lask urzdu pasterskiego, aby z agodnoci prostowa bdy, sdzi bez gniewu, skania serca suchaczy 110 Klemens Rzymski, Pierwszy Ust do Koryntian 16, 2, w: Pisma Ojcw Apostolskich. Z greckiego tumaczy, zaopatrzy wstpami i objanieniami ks. Arkadiusz Lisiecki, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1924, s. 121 (POK t. 1). 111 Cyryl Aleksandryjski, Glaphyra in Exodum lib. II: De tribus a Mose patratis admirandis 3; PG 69, 469.

112 Por. Klemens Aleksandryjski, Paedagogus I, 7, 61. 416 Rne symbole do pielgnowania surowoci"113. cnoty i nie zaniedbywa karania z bezstronn

Pastora biskupw rzymskokatolickich zawsze zakoczony jest krzywa-ni, ktr bardzo czsto zdobi artystycznie wykonane postaci witych albo symbole, natomiast pastoray biskupw bizantyjskich i wschodnich przybieraj zazwyczaj ksztat litery Tau, ktra najczciej w grnej swe; czci skada si z dwu zczonych wy ze zwrconymi ku sobie gowami (por. W). Opaci i ksienie otrzymuj w czasie uroczystoci konsekracji rwnie lask, ktrej znaczenie jest podobne do laski biskupiej, chocia zakres ich penomocnictw ogranicza si do wasnego opactwa. O uywaniu laski przez opatw i ksienie mwi ju wiadectwa pochodzce z pocztku V w. Pocztkowo nawizywaa ona do laski mnicha, ktra w zaraniu ycia monastycznego (IV w.) naleaa do kompletnego stroju mniszego. Miaa ona - zdaniem w. Hieronima - by dla mnicha towarzyszem drogi". Niezalenie od funkcji praktycznych, miaa take gbsze znaczenie - przypominaa o prorokach Starego Przymierza (por. 2 Krl 4,29), uchodzcych za poprzednikw chrzecijaskich anachoretw. Laska mnicha jest symbolem karnoci i gotowoci, zwaszcza za symbolem Chrystusa i Jego witego krzya, w ktrego mocy zostao odniesione zwycistwo nad wrogami zbawienia. Wedle dzisiejszego zwyczaju zakonnicy otrzymuj z okazji swojego zotego jubileuszu lask staroci". Modlitwa odmawiana podczas jej powicania i wrczania szczeglnie jasno wyraa zwizan z ni symbolik. Tekst modlitwy powicajcej brzmi: Panie Jezu Chryste, Synu Ojca ywego, Sprawco niezwycionej mocy, ktry przez Twj wity krzy raczye odkupi wiat i pokonae wrogw rodzaju ludzkiego, prosimy Ci, uwi t lask, ktra jest symbolem Twojego krzya, i pozwl, eby ten, ktry si ni bdzie posugiwa, zosta napeniony niebieskim bogosawiestwem i ask".

Formua modlitewna przy wrczaniu laski staroci ponownie mwi o symbolice krzya i wskazuje, e laska ta ma nie tylko wspiera siy fizyczne, ale rwnie uycza Chrystusowej mocy duchowej przeciw widzialnym i niewidzialnym przeciwnikom. Bero, ktre namaszczony krl otrzymuje z rki konsekrujcego biskupa, Pontificale Romanum okrela jako lask wadzy i prawdy". Powinna ona przypomina wadcy, e ma utrzymywa dyscyplin wrd wiernych, karci niegodziwych, wskazywa drog bdzcym, podawa rk upadym, ponia pysznych i wspiera pokornych" 114. Kady pielgrzym przybywajcy do Rzymu moe zobaczy, e peniten-cjarze apostolscy, zwaszcza wielki penitencjarz, maj lask (bacchetta), ktr dotykaj gowy tych, ktrzy klkaj przed ich konfesjonaami i dziki temu dostpuj odpustu. Zwyczaj ten przypomina o praktyce staroytnych Rzymian obdarowywania wolnoci niewolnikw przez uderzenie rzg; penitencjarz za wyzwala pokutujcego z niewoli grzechu. Sztuka starochrzecijaska najczciej przedstawia Dobrego Pasterza, Chrystusa, trzymajcego w rku zakrzywion lask. Od VI w. w scenach ilustrujcych dokonane przez Chrystusa cuda albo przedstawiajcych Go jako Krla chway, trzyma On bero z krzyem. 113 Pontificale Romanum I, 83. 114 Tame I, 181. Sztuka bizantj .\ko atrybut dug r.ieniem przewc Niekiedy rwi drzewcem w r Na heraldyc nalecych do wajce velum :orau (pedum). I Ktre kocami a.. Naczynia Hebrajskie s* oddaje przez vc. '.enia wszelkiego -cznych, broni, Wrd wypc-wiele naczy Ksiga Licz' skich przy Pniej D,. .ojniejsze. Symbolika riau, formy, za-. ^

Naczynie glinu cielesnej natury z gliny. Panie. Dzieem rk tw kto spiera si . nych!" (Iz 45,9 , w. Pawe, aby Kime ty jeste> gliniane zapyta Czy garncarz : zrobi jednego : ny?" (Rz 9,20-2. Naczynie z glir na jeszcze poprr. jednak zostank-zmieni. T wyyjemy na zien. glina w rku mi> mu w rku sk : rzedwczenie ;amo i my: pk: serca za wszyst>. pki czas do pc; 115 Pseudo-Kle: Apostolskich, s. 1S4. Sprzty 417 , surowos: krzywa.: witych vschodnich ! grnej swej e gowami "nie lask, ich penoaski przez w. Poczt:nonastycz- zdaniem bienie od :-.aa o pro-rzednikw jci i goto-w ktrego : swojego as jej po-mbolik. r.ej mocy, - wrogw ; rnbolem

va, zosta vnie mwi spiera siy rzeciw wicego bis-". Powin--rd wier-.wa rk peniten-icchetta), ni i dzi-staroyt:erzenie Pasterza, scenach cych Go Sztuka bizantyska przydaje anioom, jako wysannikom Najwyszego, jako atrybut dug lask, bdc - wedug Dionizego Areopagity - znamieniem przewodnictwa i mocy doskonalcej wszystko wedug miary. Niekiedy rwnie w. Piotr przedstawiany jest z lask. Krzya z dugim drzewcem w rku w. Wawrzyca nie naley uwaa za lask. Na heraldycznych laskach biskupw, opatw i ksie, a wic laskach nalecych do herbw, czsto spostrzega si pod nasad gowicy powiewajce velum (pannisellus), ktre kiedy suyo do podtrzymywania pastorau (pedum). Dzi ramiona nioscego pastora okrywa dugie ptno, ktre kocami osania jego donie. Naczynia Hebrajskie sowo heli, ktremu odpowiada greckie gkevoc, a Wulgata oddaje przez vas, oznacza nie tylko naczynia, lecz suy take do okrelenia wszelkiego rodzaju przedmiotw uytkowych: instrumentw muzycznych, broni, narzdzi, pakunkw itp. Wrd wyposaenia starotestamentowej wityni znajdowao si bardzo wiele naczy uywanych w obrzdach skadania ofiar i oczyszczenia. Ju Ksiga Liczb opowiada w sidmym rozdziale, e wodzowie pokole izraelskich przynieli zote i srebrne misy w darze dla Namiotu witego. Pniej Dawid i Salomon postpili tak samo, skadajc dary jeszcze hojniejsze.

Symbolika naczy moe by bardzo rna, w zalenoci od ich materiau, formy, zawartoci i przeznaczenia. Naczynie gliniane jest obrazem czowieka ze wzgldu na krucho jego cielesnej natury i cakowit zaleno od Stwrcy, ktry uksztatowa go z gliny. Panie, Ty naszym Ojcem. Mymy glin, a Ty naszym twrc. Dzieem rk twoich jestemy my wszyscy" (Iz 64,7). Dlatego biada temu, kto spiera si ze swoim twrc, dzbanowi spomidzy dzbanw glinianych!" (Iz 45,9). Podobnych sw, jak prorocy Starego Przymierza, uywa w. Pawe, aby wytumaczy wolno wybrania z aski Boga: Czowiecze! Kime ty jeste, by mg si spiera z Bogiem? Czy moe naczynie gliniane zapyta tego, kto je ulepi: Dlaczego mnie takim uczynie? Czy garncarz nie ma mocy nad glin i nie moe z tej samej zaprawy zrobi jednego naczynia ozdobnego, drugiego za na uytek niezaszczyt-ny?" (Rz 9,20-22). Naczynie z gliny, zanim zostanie woone do pieca garncarskiego, mona jeszcze poprawi, a nawet mona mu nada zupenie inny ksztat. Jeli jednak zostanie wypalone w ogniu, to nie mona niczego w nim ju zmieni. T waciwo odnosz Ojcowie Kocioa do ludzi: A wic pki yjemy na ziemi, niech si zmieni nasze usposobienie, bo jestemy jak glina w rku mistrza: ot tak samo jak garncarz, gdy lepi naczynie, a ono mu w rku si skrci lub skruszy, na nowo je tworzy, gdy przecie przedwczenie je woy do pieca, ju go wicej poprawi nie moe, tak samo i my: pki yjemy na tym wiecie ciaem okryci, aujmy z caego serca za wszystko zo, ktremy popenili, by od Pana dostpi zbawienia, pki czas do poprawy" 115. 115 Pseudo-Klemens, Drugi list Klemensa do Koryntian 8, 1, w: Pisma Ojcw Apostolskich, s. 184. 418 Rne symbole Podobnie jak garncarz moe stuc naczynie gliniane, jeli okae si nieuyteczne, tak moe Bg postpi z czowiekiem. Dlatego powiada Par. w Psalmie 2,9 do Krla-Mesjasza: Jak naczynie garncarza ich pokruszysz" (por. Ap 2,27 i Jr 9,11).

Niezalenie od materialnej wartoci naczynie moe kry w sobie drogocenn zawarto; to samo odnosi si do czowieka jako naczynia aski. T myl wypowiadaj pisma Nowego Testamentu w kilku miejscach. Pan na przykad nazywa w. Pawa vas electionis" (Dz 9,15), a Aposto Narodw pisze w Drugim Licie do Koryntian: Przechowujemy za ten skarb w naczyniach glinianych" (4,7). Ta wiadomo oywiaa chrzecijan pierwszych stuleci. Poeta Prudencjusz anioowi, ktry pociesza w. Wincentego w jego mierci mczeskiej, wkada w usta nastpujce sowa: Opu to kruche naczyko, Sklecone z gliny lepionej; Rozbite niech ci opuci, Ty wolny chod ju do nieba!" 116 W starochrzecijaskiej epigrafice podobne idee wyraa si za pomoc, sowa i obrazu. W pewnej inskrypcji nagrobnej zamieszczonej w przedsionku bazyliki w. Wawrzyca na Agro Verano w Rzymie, mona znale sowa: Dionysi vas Christi". Na kamieniach nagrobnych odkrytyc:. w katakumbach (ilustracje w: de Ross, Roma sotterranea) symboliczni amfora" wskazuje zapewne na t sam tre, ktr powysza inskrypc\ wyraa w sowach117. Peen bogatej treci jest symbol zaadowanego amforami statku, na ktrego dziobie siedzi gob z gazk oliwn. Badacze rozpoznaj w tym przedstawieniu obraz Kocioa, ktry prowadzony przez Ducha witego, wiezie naczynia Boe (wierzcych) ku brzegorr. wiecznoci. Czowiek nie jest jednak podobny tylko do naczynia, ktre zamyka w sobie drogocenn zawarto. Jego dusza powinna by przecie take czar szeroko otwart na oddziaywanie Boga. Napeniona darami Boymi, moe wznie si do Niego jako czara ofiarna. Czyme s dusze wierzcych - powiada wity Grzegorz papie - jeli nie witymi naczyniami, ktre przyjmuj sowo Boe, eby ze swych serc zoy doskona ofiar ycia i modlitwy! Niezwykle cennym naczyniem jest przede wszystkim dziewicza Matka Boa, ktr anio pozdrawia jako aski pen". wity biskup Germanus wielbi J jako urn z najczystszego zota, ktra zawiera najsodszy dar dla naszych dusz, Chrystusa, prawdziw Mann (aluzja do naczynia z mann przechowywanego w Arce Przymierza na pamitk cudownego nakarmienia Izraelitw w czasie wdrwki przez pustyni). W Litanii loretaskiej Maryja jest wzywana jako

Naczynie duchowne", Naczynie czcigodne" i naboestwa"118. ft

Naczynie osobliwego

116 prudencjusz, Na cze Wincentego 301-4, w: Aureliusz Prudencjusz Klemens, Poezje. Przekad, wstp, opracowanie; Mieczysaw Broek, A.TK, Warszawa 1987, s. 240 (PSP t. 43). 117 Staroytne amfory to dzbany gliniane z dwoma uchwytami suce do przechowywania pynw. Dno ich byo zwone, aby mona je byo atwo zakopa w ziemi czy piasku albo postawi na specjalnie przygotowanym postumencie. 118 Tak w starszych wersjach. Zupenie inny Bg podaje lud. W pismach S pucharze gnieu 23,31-34; Ap 14, Psalm 75,9 ro: tywny: Bo w przypraw. I Or. r.iegodziwi na : Kielichowi E :u)d i radoci. elich jest prz* .-sa, widza ' wite _ >m. ZOC-in: nych - Duet .Puchar -" przy:: .znaczionie: W Psal: . do Pa: znacze :ynn p

" znaczt : razem _ Zbawi: rzyj z niech Mnie (Mt 26,39.41 cierpienia. Z synw Zebe krlestwie: Mk 10,38). naladowa gelii w. M_ czestwa, t: dna, i ponit kielich do cierpienie, j. kto bdc v cierpienia1' To, co zo-skiej, trwa eucharystyc: swyrui uczr. uczniom z^. Przymierza 119 ComniL Sprzty 419 :ze si ::a Pan pokrudrogo-> laski. T Pan na '.".rodw :. skarb ..n pier- ".Vincenr pomoc . przed:na zna:krytych .ooliczna .r.skrypcja .radowanego oliwn. Bada-

y prowadzony ku brzegom re zamyka :cie take ami Boy_ s dusze ymi naczy. doskona e-icza Matka cap Germanus iiszy dar dla ~tma z mann aego nakar-oflnii loreta-ynie czcigod;z Klemens, zawa 1987, Httce do prze-tolwo zakopa Mumencie. Zupenie inny aspekt ukazuje symbolika kielicha albo pucharu, ktry Bg podaje ludziom, aby ze pili. W pismach Starego Testamentu najczciej mwi si o kielichu albo pucharze gniewu Pana (por. Iz 51,17.22; Jr 25,15 nn. 28; 49,12; 51,7; Ez 23,31-34; Ap 14,10; 16,19). Psalm 75,9 rozwija ten wstrzsajcy obraz w sposb szczeglnie sugestywny: Bo w rku Pana jest kielich, ktry si pieni winem, peen przypraw. I On z niego nalewa: a do mtw wypij, pi bd wszyscy niegodziwi na ziemi". Kielichowi Boego gniewu jest przeciwstawiony kielich bogosawiestwa i radoci, z ktrego Psalmista kosztujc wykrzykuje radonie: Mj kielich jest przeobfity" (Ps 23,5). Ojcowie Kocioa, poczynajc od Oryge-nesa, widz w owym kielichu obraz tego wszystkiego, co wiedzie dusz do witego zachwycenia, witoci, do ekstatycznego zjednoczenia z Bogiem. Zdaniem jednych sam Logos jest sprawc tego stanu, zdaniem innych - Duch wity.

Puchar" albo kielich" oznacza w Biblii rwnie t cz wina, ktra jest przydzielona kademu do posiku, i dlatego metaforycznie wyraa los wyznaczony czowiekowi. Ten, kto posiad Boga, moe dlatego piewa radonie: Pan czci dziedzictwa i kielicha mego" (Ps 16,5). W Psalmie 116,13 krlewski pieniarz, przepeniony wdzicznoci, mwi do Pana: Podnios kielich zbawienia i wezw imienia Paskiego". W znaczeniu dosownym chodzi tu o dar wina, ktry jako ofiar dzikczynn podnoszono w gr, chwalc Boga, i wylewano przed otarzem. W znaczeniu symbolicznym starotestamentowy kielich zbawienia jest obrazem eucharystycznego kielicha Nowego Przymierza. Zbawiciel bowiem, by oddali kielich gniewu od grzesznej ludzkoci, przyj z rki Ojca kielich cierpienia, gdy w Ogrodzie Oliwnym w gorzkiej trwodze konania wypowiedzia sowa: Ojcze mj, jeli to moliwe, niech Mnie ominie ten kielich! Wszake nie jak Ja chc, ale jak Ty!" (Mt 26,39.42; por. Mk 14,36; k 22,42). Jezus wychyli do dna kielich cierpienia. Zakosztowali go wraz z Nim mczennicy. Dlatego Pan pyta synw Zebedeuszowych, ktrzy ubiegali si o pierwsze miejsce w Jego krlestwie: Czy moecie pi kielich, ktry Ja mam pi?" (Mt 20,22; Mk 10,38). To samo pytanie odnosi si do wszystkich, ktrzy chc naladowa Chrystusa. Orygenes pisze w swoim komentarzu do Ewangelii w. Mateusza: Jeeli zatem kielichem zbawienia jest kielich mczestwa, trzeba, bymy dla naszego zbawienia spenili ten kielich do dna, i poniewa jest to kielich zbawienia, nic z niego nie uronili. Wypija kielich do dna ten, kto przyjmuje dla zoenia wiadectwa wszelkie cierpienie, jakie mu bdzie zadane. Wylewa za otrzymany kielich ten, kto bdc wezwany do mczestwa, zapiera si [wiary], by nie dozna cierpienia" 119. To, co zostao nam wyjednane dziki krwawemu kielichowi mki Paskiej, trwa nadal i odnawia si wci, a do koca czasw, w kielichu eucharystycznym. Jezus w czasie Ostatniej Wieczerzy, ktr obchodzi ze swymi uczniami, wzi ten kielich i odmwiwszy dzikczynienie, poda go uczniom ze sowami: Pijcie z niego wszyscy, bo to jest moja Krew Przymierza, ktra za wielu bdzie wylana na odpuszczenie grzechw" 119 Commentariorum series in Matthaeum 92; PG 13, 1744. 420

Rne symbole (Mt 26,27; Mk 14,23; k 22,17.20). Od tej pamitnej godziny kie:. mszalny i kade naczynie eucharystyczne jest najwitszym symbolem Na podstawie relacji o Ostatniej Wieczerzy staroytni pisarze kocie. okrelaj wino eucharystyczne albo Eucharysti oglnie jako kielic:. Mwi o kielichu ycia" 120, kielichu mistycznym", duchowym", nieskazitelnym", kielichu Paskim", kielichu Chrystusa" itp. Miesza kielich" jest czsto uywanym wyraeniem liturgicznym na okrele.--czynnoci przygotowawczych do Eucharystii. W pewnym starym kale: darzu kocielnym Wielki Czwartek jest nazwany Dies natalis calicis''. Naczynia eucharystyczne powica si osobno, niezalenie od tego, e .-;: powicone ju przez samo posugiwanie si nimi w czasie Ofiary wiu-. i ju przed odmwieniem modlitwy powicenia uwaa si je za wite Wedug kocielnych przepisw cile nakazane jest powicenie jedynie pateny i kielicha mszalnego. Nie tylko si je wwczas bogosawi, lecz takze konsekruje przez namaszczenie ich krzymem; w ten sposb staj si witymi sakramentaliami. Zaleca si jednak take powicenie cyborium, pusz!-:. i monstrancji, co stao si zreszt oglnie praktykowanym zwyczajem. Trosk o naczynia wite powierza si wyranie subdiakonowi w czasie udzielanych mu wice. Na znak tego urzdu biskup wrcza mu pusty kielich wraz z paten oraz ampukami. Nowo wywiconemu kapanw.. po namaszczeniu jego rk i obwizaniu ich pcienn przepask, biskup podaje do dotknicia kielich napeniony winem i paten z hosti, mwic Wemij wadz skadania Bogu ofiary i odprawiania Mszy tak za ywych jak za umarych, w imi Paskie. Amen". Z najstarszymi, rozpoznawalnymi jako na pewno takie, przedstawieniami kielicha spotykamy si na mozaikach w kociele S. Apollinare ir. Klasse i w kociele S. Vitale w Rawennie (VI w.). Kielich przedstawiony na mozaice w kociele S. Vitale przypomina ksztatem staroytny kant-haros z dwoma uchwytami, uchami. Podobny, ale wszy, jest rwnie kielich przedstawiony na mozaice w kociele S. Apollinare. Te uchwyty przy kielichach przetrway bardzo dugo, spotyka si je take w obecnie uywanych kielichach. Mona wykaza, e w wielu miejscowociach tegc rodzaju kielichw uywano jeszcze w XIII w.

Przedstawienia kielichw z uchwytami wraz z wystajcym z nich krzyem wrd winoroli, ktre dziobi ptaki, szczeglnie czsto pojawiaj si w sztuce wczesnoredniowiecznej jako symbol mczestwa, Eucharystii albo te wiecznej szczliwoci. Piecz, moneta Przez piecz (sigillum, signum, apayic) naley rozumie zarwno sam stempel, jak i jego odcisk. Na staroytnym Wschodzie piecz zastpowaa podpis na listach i dokumentach. Znak zastpowa osob lepiej ni imi. W staroytnoci zaznaczano, e okrelone przedmioty, zwierzta, a nawet niewolnicy stanowi czyj wasno i s nienaruszalne, odciskajc na nich piecz, tatuujc je albo wypalajc na nich znak rozpoznawczy. Tak oznaczano rwnie wszystko, co naleao chroni i zabezpieczy, na przykad skarb, sakiewk itp. Znane s rwnie stemple magiczne, ktrym przypisywano moc majc odwraca wszelkie zo. Por. Constitutiones Sanctorum Apostolorum 8, 13.15. eczcia . j Efez; ktry u:: Bg. On naszych' niem sk;.: Boga za .Bardzi wki dla .--. stwa to p: ktrym v.. signare" z jest oznac. 121 R. G iwich Sprzty 421 :\:e-~za -sienie <alen:s . ze s

 .sitej -%vite. -dynie take wiouszki czasie pusty .nowi, biskup ::".wic: . .ywych, .vienia-:.are in awiony .7 kant-: wnie : chwyty Dbecnie ..ich tego .:h krzy_^-.vij si Eucharystii iwno sam tastpowala j ni imi. ta, a na-iskajc na wczy. Tak ieczy, na iczne, ktPocztkowo pieczciami byy cylindry gliniane z wyrytymi na nich znakami, potem przede wszystkim sygnety, jeli tylko nie trzeba byo posuy si jakim specjalnym przyborem. Chcc zapobiec naduyciom, staroytni nosili zawsze swoj piecz przy sobie, bd to na rce, bd to na sznurze zawieszonym na szyi. W znaczeniu przenonym Pismo wite mwi w Pieni nad Pieniami 0 Oblubienicy jako o rdle zapiecztowanym" (4,12), dostpnym tylko Oblubiecowi. Nastpnie On sam jest t pieczci, ktr Ona chce wycisn na swoim ramieniu i na swoim sercu (8,6), aby wszystkie jej dziaania 1 uczucia nosiy lady Jego pieczci.

W Ksidze Ezechiela (9,4.6) Bg rozkazuje znaczy czoa swoich wiernych liter Taw", aby zostaa im oszczdzona nadcigajca kara. Podobnie w Apokalipsie: Od wschodu soca ukazuje si anio z pieczci Boga ywego". Woa on dononym gosem do czterech aniow, ktrym dano moc wyrzdzi szkod ziemi i morzu: Nie wyrzdzajcie szkody ziemi ni morzu, ni drzewom, a opiecztujemy na czoach sugi Boga naszego" (Ap 7,2 n.). Opiecztowanych zostao sto czterdzieci cztery tysice ze wszystkich pokole synw Izraela (por. Ap 7,4-8). Piecz jest znakiem przynalenoci do Boga: bycia ogarnitym w samej istocie, bycia oznakowanym w samych korzeniach. Chrzest i bierzmowanie s podstawowymi pieczciami, ktre przygotowuj do otrzymania pieczci ostatecznej. Opiecztowani nale do Boga. S to ci wybrani, o ktrych w rozwaaniach dotyczcych Sdu Ostatecznego powiada si, e gdyby to byo moliwe, rwnie oni zawiedliby w godzinie ostatecznej trwogi. Jest to wszak niemoliwe, gdy Bg pooy na nich sw rk." m Zapiecztowane" s rwnie tajemnice Boe, ktrych Bg nie chce jeszcze objawi, a take prawdy, przed poznaniem ktrych ludzie si zamykaj (por. Pwt 32,34; Iz 29,11). Prorok z Patmos powiada: I ujrzaem na prawej rce Zasiadajcego na tronie ksig zapisan wewntrz i na odwrocie zapiecztowan na siedem pieczci" (Ap 5,1). Wwczas wystpuje Baranek Boy (5,7), ktry jedyny godzien jest wzi ksig i jej pieczcie otworzy" (5,9). Nastpne rozdziay, 6-8, ukazuj, jak otwiera On jedn piecz po drugiej. W listach w. Pawa sphragis" otrzymuje ju znaczenie niezatartego znamienia, charakteru", ktry chrzest i bierzmowanie wyciskaj na chrzecijanach. W Nim rwnie uwierzylicie i zostalicie naznaczeni pieczci Ducha witego, ktry by obiecany" - pisze Aposto Narodw do Efezjan (1,13; por. 4,30), a w Drugim Licie do Koryntian: Tym za, ktry umacnia nas wesp z wami w Chrystusie i ktry nas namaci, jest Bg. On te wycisn na nas piecz i zostawi zadatek Ducha w sercach naszych" (1,21). Wycinicie pieczci mona by porwna z opiecztowaniem skarbu, ktry ze wzgldu na wieczno i pene uznanie nas przez Boga za swe dzieci wycznie naley do Niego. Bardzo liczne miejsca pism Ojcw Kocioa zawieraj podobne wskazwki dla katechumenw. Sphragis" w pierwszych wiekach chrzecijastwa to przede wszystkim krzy, ktrym oznaczano katechumenw albo ktrym wierzcy oznaczaj samych siebie (por. rozdzia I, Tau), Se signare" znaczy oznaczy

siebie krzyem, przeegna si". Ten, kto nie jest oznaczony krzyem, jest dapdyiGTOc - nie opiecztowany. R. Guardini, Der Herr, Wurzburg 19382, s. 692. 422 Rne symbole Cyryl Jerozolimski, zwracajc si do katechumenw, tak mwi o charakterze chrztu i bierzmowania: On [Duch wity] jest obecny, gotw opiecztowa tw dusz. On daje piecz, przed ktr dr szatani - niebiesk, Bosk piecz, jako napisano: W nim i wy, ktrzycie uwierzyli, zostalicie opatrzeni pieczci obiecanym Duchem witym" 122. w. Ambroy poszerza interpretacj symboliki pieczci, nawizujc do wspomnianego ju miejsca Pieni nad Pieniami (8,6): Po mnie jak znak na twoim sercu, jak znak na twym ramieniu, Chrystus jest znakiem na czole, jest znakiem na sercu. Na czole, bymy Go stale wyznawali, na sercu, abymy Go zawsze kochali. Jest znakiem na ramieniu, bymy zawsze w Jego Imi dziaali. Niech zatem janieje Jego obraz w naszym wyznaniu wiary, niech janieje w naszej mioci, niech janieje wreszcie w naszych czynach i dzieach, aby, na ile to moliwe, odbio si w nas cale oblicze Chrystusa. Niechaj On bdzie nasz gow, bo gow ma jest Chrystus*. Niechaj bdzie naszym okiem, bymy widzieli przez Niego Ojca. Niechaj si stanie naszym gosem, abymy przez Niego mogli si zwraca do Ojca. Niech bdzie nasz prawic, z pomoc ktrej bdziemy skada nasz ofiar Ojcu. On jest rwnie naszym znakiem, bdcym znamieniem doskonaoci i mioci, gdy Ojciec naznaczy swym znakiem Syna, ktrego umiowa, jak to czytamy: Ten, ktrego naznaczy Bg Ojciec" 123. Egzegeza przypowieci o synu marnotrawnym interpretuje piercie zawsze jako znak opiecztowania: Dlatego ojciec woy mu piercie, godo krlewskie i Bosk oznak, piecz witoci, znami chway, uwiarygodnienie wiadectwa: wyranie potwierdzi, e Bg jest prawdomwny*"124.

Grzegorz z 'Nyssy wyraa \o samo innymi s\ovjarr\v. P\erc\e na paku [syna marnotrawnego] przez motyw wyryty w kamieniu oznacza odzyskanie obrazu [Boga]" 125. W samym odciniciu kryje si te symboliczne znaczenie monety, bd tej, ktr faryzeusze pokazali Panu w podstpnym zamiarze (Mt 22,20). bd denara, ktrego otrzymali robotnicy w winnicy (Mt 20,1 nn,), bd drachmy, ktr niewiasta zgubia i teraz musi j odnale (k 15,8). Niewiasta ta znalaza swj pieniek dopiero wtedy, gdy zapalia wiato i oczycia dom. I ty powiada Orygenes - jeli zapalisz lampk, jeli skorzystasz z owiecenia Ducha witego i w Jego wiatoci ujrzysz wiato (Ps 35,10), znajdziesz w sobie drachm. W twym wntrzu przecie zosta umieszczony obraz krla niebieskiego. Kiedy bowiem Bg na pocztku tworzy czowieka, stworzy go na obraz i na podobiestwo swoje (Rdz 1,26) i obraz ten umieci nie na zewntrz, lecz we wntrzu. Nie mona byo dostrzec go w tobie, dopki dom twj by brudny, peen nieczystoci i gruzu (...) teraz jednak, skoro to usyszae, uwolniony przez 122 Katechezy XVII 35, w: Katechezy. Tumaczy ks. Wojciech Kania, opatrzy! wstpem o. Jacek St. Bojarski OP, opracowa o. Mateusz Andrzej Bogucki OP. ATK, Warszawa 1973, s. 280 (PSP t. 9). 123 O Izaaku lub o duszy VIII 75. Przeoy P. Libera, w: w. Ambroy, Wybr pism. Przekad: J. Jundzi, ks. P. Libera, ks. K. Obrycki, R. Pankiewicz, ks. WL Szodrski, wstp i opracowanie: J. Jundzi, ks. P. Libera, ks. K. Obrycki, R. Pankiewicz, opracowanie redakcyjne: ks. K. Obrycki, ATK, Warszawa 1986, cz. 2, s. 167 (PSP t. 35). 124 Klemens Aleksandryjski, Fragmenta 1; PG 9, 760. 125 De Oratione Dominica II; PG 44, 1144 n. I sowo Bc. w tobie Gdy w tecz\ Cz% temu, do ki wy korzy st \-witego. ; kade z nicr. Podobnie i znamiona Piercie

Spord bia od r.=v - niezalez:.-t. znaczenie szlachetne ze szka, piecz. W no za sobie zamiast p:<.-:: nych Etru.--:: ten zwycz-bus). Zote zajmujce spowszech: stanu spo:-_ stawiania z: ku panujc;. W zabobc-dziejskie irr.. i wszelakirr. nym albo w Oprcz zv mieniami, _ przede wsz metalu, na Wedug s tak samo ;: Druga Ksi darw, ktr piercienie warto w.-'Rdz 41.42 126 Homil, Wyjcia i Kc. 127 yj 127 Kleme: Sprzty 423 - - m%.ara_ .:w r.ieyli, w^c do bymy r-r-kiem linieje ~.:oci, ile to i nasz

kiem, . :osem, nasz Jn jest r.ioci, jak to r.e za-r.. godo lirygod-:-.y" 124. .a palcu .-. odzys~>?iy, bd V.: 22,20), --.), bd Lk 15,8). a wiato ;;k, jeli : ujrzysz wntrzu " :em Bg oiestwo wntrzu. :ny, peen ony przez .a, opatrzy ogucki OP, mbroy, Wybr Wricz, ks. Wt.

C Obrycki, R. mn 1986, cz. 2, sowo Boe od wszelkiego ciaru i ucisku ziemskiego spraw, aby jania w tobie obraz czowieka niebieskiego."126 Gdy wrczono Panu monet, nie powiedzia On: Czyja to wasno?, lecz: Czyj jest ten wizerunek i podpis? (Mt 22,20), aby zostaa oddana temu, do kogo naleaa. Tak te czowiek wierzcy dziki Chrystusowi wykorzystuje jako swj podpis imi Boe, jako wizerunek za Ducha witego. Nawet i nieme zwierzta swym pitnem wskazuj, do kogo kade z nich naley, i na podstawie tego znaku s zwracane wacicielowi. Podobnie i dusza, ktra jest wierna i ktra otrzymaa piecz prawdy, znamiona Chrystusa ze sob nosi (por. Ga 6,17)" 12?. Piercie Spord wielu rodzajw piercieni, ktrymi zwykli si ludzie przyozdabia od najwczeniejszych czasw, tylko -piercienie wkadane na palce - niezalenie od symboliki waciwej wszystkim formom kulistym - maj znaczenie symboliczne. Wykonywano je z najrozmaitszego materiau: szlachetnego metalu, elaza, brzu, koci soniowej, rogu, niekiedy nawet ze szka. Byy bardzo rozpowszechnione, i to jako ozdoba albo jako piecz. W Grecji piercie by oznak wolnego czowieka; bardzo ceniono za sobie piercie z wyrytym herbem lub literami, ktrego uywano zamiast pieczci. Rzymianie pocztkowo nosili, za przykadem staroytnych Etruskw, proste elazne piercienie i zachowywali jeszcze dugo ten zwyczaj, zwaszcza jeli chodzi o piercienie lubne (annulus pronu-bus). Zote piercienie mogli pocztkowo nosi jedynie senatorzy i osoby zajmujce wysok pozycj spoeczn. Pniej noszenie zotych piercieni spowszechniao i przestao by znakiem przynalenoci do okrelonego stanu spoecznego. Znaleziska w grobowcach wiadcz o zwyczaju pozostawiania zmarym piercieni; pozwalaj one jednak take wnosi o zbytku panujcym pod tym wzgldem w czasach cesarzy. W zabobonach ludowych odgryway wielk rol take piercienie czarodziejskie (magiczne). Przypisywano im moc chronienia przed chorobami i wszelakimi

innymi nieszczciami czy moc czynienia kogo niewidzialnym albo widzialnym itd. Oprcz zwykych obrczek noszono piercienie ozdobione drogimi kamieniami, cyzelunkami, emali, symbolami, wyrytymi literami imienia, przede wszystkim jednak z wygrawerowanymi gemmami albo pytkami metalu, na ktrych wyryte znaki pozwalay si odciska jak piecz. Wedug wiadectwa Pisma witego noszenie piercieni byo u ydw tak samo powszechne jak u Egipcjan, wrd ktrych yli dugi czas. Druga Ksiga Mojesza (35,22) opowiada, e piercienie stanowiy cz darw, ktre lud zoy dla sanktuarium Jahwe. Take w Izraelu znano piercienie ozdobne i sygnety; znaczenie tych ostatnich przewyszao warto wszystkich innych. Piercie, ktry faraon przekaza Jzefowi (Rdz 41,42), by znakiem udzielenia mu wszelkich penomocnictw (por. rwnie 1 Mch 6,14 n.). Wadca odciskiem sygnetu musia uwierzytelni kady dekret krlewski (por. Est 3,10; 2,8.10); take wszystko, co miao 126 Homilie o Ksidze Rodzaju XIII 4, w: tene, Homilie o ksigach Rodzaju, Wyjcia i Kapaskiej, z. 1, s. 130 n. 127 Klemens Aleksandryjski, Excerpta ex Theodoto 86; PG 9, 698. 424 Rne symbole pozosta cis tajemnic, byo zabezpieczane w podobny sposb (por. Dn 6,17; 14,10.13). Noszenie sygnetu na prawej rce i wielk warto, jak mu przypisywano, potwierdza tekst Jr 22,24 i Ag 2,24, w ktrym mwi si: I uczyni z ciebie jakby sygnet, bo sobie upodobaem w tobie". Natomiast powszechnym zwyczajem innych ludw byo wyrnianie piercieniem palca u lewej rki, tak zwanego palca serdecznego". Wedug staroytnej anatomii palec ten mianowicie mia by poczony y albo nerwem bezporednio z sercem. W przypowieci o synu marnotrawnym (k 15,22) piercie jest oznak syna w przeciwiestwie do niewolnika, za w Licie w. Jakuba (2,2) -bogacza.

Zgodnie z oglnie przyjtym zwyczajem rwnie chrzecijanie nosili piercienie. Ojcowie Kocioa ubolewaj jednak z powodu naduy, jakich niektrzy si dopuszczaj. Klemens Aleksandryjski, chcc wyrugowa posugiwanie si znakami pogaskimi, przedstawia szereg symboli, ktre wydaj si mu odpowiednie dla wierzcych128. Symbolika piercienia jest dwojaka: kolista forma, nie majca ani pocztku, ani koca, prostego, nie zdobionego piercienia jest symbolem wiecznoci. Sygnet za otrzymuje znaczenie od charakteru, ktry wyciska. To podwjne znaczenie odnosi si take do piercieni, ktre moc kocielnego powicenia staj si sacramentale. Najpierw zwrmy uwag na obrczki lubne jako najbardziej popularne. Po powiceniu, kapan wrcza je nowoecom, ktrzy nawzajem wkadaj je sobie na palce. Obrczki lubne s waciwie zastawem danym jako rkojmia, std grecka ich nazwa dppaj3(v. Modlitwa przy ich powiceniu zawiera prob kierowan do Boga, aby ci, ktrzy bd nosi te obrczki, dochowali sobie nawzajem niezomnej wiernoci. Rwnie sowa, ktre wypowiadaj nowoecy, wkadajc sobie nawzajem obrczki, brzmi: N., przyjmij t obrczk jako znak mojej mioci i wiernoci"129. Piercie, ktry otrzymuj zakonnice, wywodzi si ze starorzymskich zwyczajw weselnych i w dziedzinie nadprzyrodzonej ma to samo znaczenie co lubna obrczka: jest symbolem i rkojmi zalubin powiconej Bogu duszy z Chrystusem. Sowa bogosawiestwa rwnie i tym razem wyraaj prob, by ta, ktra nosi ten piercie, dochowaa nienaruszonej wiernoci (quae eum gestaverit, fidem integram, fidelita-temque sinceram teneat"). Gdy kapan konsekrujcy wkada ten symbol na palec dziewicy, mwi: Zalubiam ci Jezusowi Chrystusowi, Synowi najwyszego Ojca, aby ci zachowa nienaruszon. Przyjmij zatem ten piercie wiary, oznak Ducha witego, by nazywaa si oblubienic Boga, a jeli bdziesz Mu wiernie suy, po wieczne czasy bdziesz nosi wieniec. W imi (...)"130. W nastpujcych potem dwch pieniach dziewica raduje si szczciem, e zostaa polubiona Temu, ktremu su anioowie, i e moe na znak tego zwizku nosi Jego piercie (Annulo suo subarrhavit me"). Nie sposb dowie, e w trzech pierwszych wiekach dziewice powicone Bogu nosiy piercienie, jednak Pseudo-Ambroy wspomina o piercieniu w. Agnieszki131, nawizujc 128 Por. Paedagogus III, 11.

129 Formua obecna, dawniejsza brzmiaa: ono/Mu, przyjmij t obrczk, znak wiernoci maeskiej. W imi (...)". 130 Pontificale Romanum I, 164. 131 Sermo 48; PL 17, 725. do jej Ak: mczennicy' O piersi staroytn; sta si teras i gn i u 77. wilej nos: wszechny Bogosi. switszej formuy '. cie jak. nieskao:. Koci L pamita. ,.. jak Chrystu opieczto\ W Sakra* odmawianydij cie jako aby opiecz^ co naley pr co ma by ten znany tajemnic, piercie na ne zostao ar wa innych rr. Pierci-: kadej b_ do odzi ?: przyjcia p:; na jest do s> Badania dw ** niowiecznycr piercie p jednak za rybacki \vi-_ Statek i ko Ju tysia ludzkie poc si w kul". wyobraa, ktrego z zmary w 133 Pom 134 De J Sprzty 425 :or. Dn .c mu sj: I omiast nej em

nosili -'kich wa Ktre ani po-.mbolem 'yciska. -cocielag na :an wr-e. Obrcka ich ::erowa-.i sobie iaj no- t mskich no znao wico--.:e i tym ; echowaa . -.:. fidelita-i-n symbol *;. Synowi ;atem ten : olubienic > bdziesz - pieniach . ktremu 3 piercie :ech pierw--ie, jednak nawizujc : obrczk, do jej Akt, z ktrych te wzite s czytania brewiarzowe na wito tej mczennicy (21 stycznia). O piercieniu biskupim albo pasterskim mwi si w chrzecijastwie staroytnym jako o sygnecie132; z racji jego praktycznego zastosowania sta si te oznak urzdu biskupiego. wiadectwa o przekazywaniu tego insignium podczas konsekracji biskupa pochodz dopiero z VII w. Przywilej noszenia piercienia przysuguje opatom od XII w., a sta si powszechny w XV w. Bogosawiestwo kocielne tego piercienia nazywa go znakiem najwitszej wiary (sacrosanctae fidei signum"). Sowa stosowanej obecnie formuy towarzyszcej jego przekazywaniu brzmi: Przyjmij ten piercie jako znak wiary {fides oznacza rwnie wierno], aby zachowujc nieskaon wiar, ustrzeg od wszelkiego uszczerbku Oblubienic Boga, Koci wity. Amen"133. Zdaniem optata biskup nosi piercie, aby pamita, e jest Oblubiecem Kocioa i jeli zajdzie potrzeba, odda, tak jak Chrystus, za niego ycie, a take, eby tajemnice witych pism opiecztowywa przed bezbonymi, a otwiera je Kocioowi.

W Sakramentarzu Gregoriaskim znajduje si starsza formua sw odmawianych przy wrczaniu piercienia biskupiego: Przyjmij ten piercie jako znak wyrnienia i znak godnoci, i znak uwierzytelnienia, aby opiecztowywa to, co powinno by opiecztowane, przekazywa to, co naley przekazywa, zwizywa to, co trzeba zwiza, i rozwizywa to, co ma by rozwizane". Pewien fragment z pism w. Ambroego, ktry ten znany tekst Pisma witego rozwaa w wietle nowotestamentowych tajemnic, ukazuje jeszcze inny, bardzo gboki sens piercienia: Po c piercie na [jego] palcu, jak nie po to, bymy poznali, e jemu powierzone zostao arcykapastwo wiary (pontificatum fidei), by on sam piecztowa innych (charakter sakramentalny)?"134. Piercie rybaka przysuguje tylko papieowi. Suy do piecztowania kadej bulli papieskiej i nosi wizerunek Piotra, ktry (k 5,4-10) wciga do odzi sie z rybami. Ten znak urzdu wrcza si papieowi w chwili przyjcia przez niego wyboru, a amie po jego mierci. Symbolika podobna jest do symboliki piercienia biskupiego. Badania zabytkw okresu staroytnoci dostarczyy te wielu przykadw piercieni. Najczciej pochodz one z katakumb i wczesnoredniowiecznych grobw biskupich. Wrd tych ostatnich najstarszy jest piercie pasterski biskupa w. Arnulfa z Metzu (614 r.); uwaa si go jednak za jeszcze starszy (IV w.). Gemma tego piercienia przedstawia rybacki wicierz midzy dwiema rybkami - symbol urzdu apostolskiego. Statek i kotwica Ju tysice lat przed Chrystusem staroytne ludy przedstawiay ycie ludzkie pod obrazem eglowania. Z przedstawieniami takimi spotykamy si w kulturze egipskiej, babiloskiej, greckiej i rzymskiej. Egipcjanie wyobraali sobie, i istnieje na zachodzie szczliwy przyszy wiat, do ktrego zmarego przeprawia boski przewonik; wyobraali sobie, e zmary w tej podry siedzi wraz z bogiem soca w barce. Grecy wkadali 132 Por. Augustyn, Epistolae 217, 59. 133 Pontificale Romanum I, 84. 134 De Joseph patriarcha liber unus cap. VII 40; PL 14, 690.

426 Rne symbole w usta zmarego monet jako opat za przewiezienie do drugiego wiata. Rwnie na terenach pnocnych spotykamy si z tym symbolem na rysunkach skalnych przedstawiajcych jakby statki; rysunki te powstaway od 5000 do 1000 r. przed Chr. Eskimosi mieszkajcy nad Cienin Beringa jeszcze dzi buduj swoje groby w ksztacie odzi. Poniewa idea odzi ycia" nie zawieraa, jako obraz poetycki, niczego, co byoby sprzeczne z wiar chrzecijask, przeto zostaa przez ni przyjta i dostosowana do jej swoistych poj. Do dawnego obrazu doszed nowy: statek Kocioa witego. Obydwa obrazy przenikaj si: statek ycia pojedynczego czowieka i wielki statek Kocioa. To Koci kade ze swoich dzieci przenosi do wiecznoci i im mocniej chrzecijanin jest zjednoczony z Kocioem, tym pewniej osiga wieczn ojczyzn. w. Hipolit (zm. okoo 235 r.) zamyka Tradycj apostolsk obrazem okrtu. O ile, ukochani, co opucilimy, to ju sam Bg objawi to tym, ktrzy s tego godni; On bowiem rzdzi witym Kocioem i kieruje nim, iby dopyn do przystani pokoju." 135 Na starochrzecijaskich sarkofagach i kamieniach nagrobnych port przedstawia si symbolicznie za pomoc obrazu latarni morskiej z charakterystycznymi trzema zwajcymi si pitrami; z najwyszego wznosi si pomie. Statek jest wic jednym z najbardziej wymownych symboli powrotu Kocioa i dusz do domu niebieskiej chway. Ojcowie Kocioa wykorzystuj to porwnanie w najdrobniejszych szczegach i tak na przykad Pseudo-Ambroy mwi: Podobnie statek powinnimy uwaa za symbol Kocioa unoszcego si na otwartym morzu, ktry jest naraony na uderzenia wichru, to znaczy plagi i ataki pokus, i ktry potne fale, to znaczy moce tego wiata, usiuj cisn na skay. On to, chocia czsto wstrzsaj nim fale i wichry, nigdy nie ulega rozbiciu, poniewa na jego maszcie, to znaczy na krzyu, jest zawieszony Chrystus, na rufie zasiada Ojciec, a jako sternik kieruje statkiem Duch wity, Pocieszyciel. Przez niebezpieczne cieniny doczesnego wiata wiedzie go

dwunastu wiolarzy, to jest dwunastu apostow, i taka sama liczba prorokw" 136. Wzmianki na ten temat w pismach Ojcw Kocioa s bardzo liczne; jedne od drugich pikniejsze. Najczciej zgadzaj si w tym, e w drewnie, z ktrego zbudowano statek, i maszcie upatruj obraz krzya. Przeto powiada w. Augustyn w swoim komentarzu do Ewangelii wedug w. Jana: Nikt bowiem nie zdoa przeby morza tego wiata, jeli krzy Chrystusa go nie poniesie (...) Ciebie za, ktry jak On po morzu chodzi nie umiesz, niech statek niesie, niech drzewo dwiga. Wierz w Ukrzyowanego,, a doj zdoasz"137. agiel pdzony wiatrem odnosz niektrzy do Ducha witego albo do mioci. Niebezpieczestwom grocym statkowi daj wyraz niektrzy Ojcowie Kocioa, a take liczne przedstawienia sztuki starochrzecijaskiej (paskorzeba sarkofagowa), nawizujc do legendy o Odyseuszu, ktry kaza si przywi statek szc_ syreny sw; Obraz s: w. Kleme; s rwnie sta jedno z rzone fale statku stoi o? Orant oznacm i przyjcie Kocioem Oprcz syr ci, znane s czaj one I* motywu modsze przedsta Navicella, jest w s Kocioa naprzeciw widniej 135 Tradycja apostolska, w: ks. Marian Michalski, Antologia literatury patrystycz-nej, IW Pax, Warszawa 1975, t. 1, s. 316. 136 Sermo XLVI (De Salomone), cap. IV 10; PL 17, 720. 137 Homilie na Ewangeli w. Jana 2, 24. pozosu. znaczenie. w dnie mor si symbolem boga mrr ' wan r larzy ja'ri .. Swiu *: w ostateczry W chr ze*-: nem nigdy -zbawienia. Z (w. Prysc. i z pierwsi -do niego si sentencj. : duchowej ; przyszego ycia w p Trzymaj r: [kotwicy], nas, staww. Amb: mwic, .: zwala, by :.

138 Por. : Sprzty 427 3o&i si -ik na .^acego .-.ru. to <:* tego --. fale r.aczy jako --czne dwu.czne; ::rew-?."zeto ._- w. T'i rys:j: nie ;. '.vane.'.bo do Djcowie ..ej (pas-. ry kaza mtrystyczsi przywiza do masztu, a uszy swoich towarzyszy zalepi woskiem, aby statek szczliwie przeprowadzi przez rafy, na ktre chciay go zwabi syreny swym czarujcym piewem (por. Odyseusz).

Obraz statku, podobnie jak i kotwicy, naley do tych znakw, ktrymi w. Klemens Aleksandryjski pozwala zdobi wiernym swe sygnety. Znane s rwnie lampki oliwne w ksztacie statku. W katakumbach w. Kalik-sta jedno z malowide ciennych przedstawia statek miotany przez wzburzone fale morskie. Wyobraa on Koci podczas przeladowa. Na statku stoi orant, nad nim widnieje wspomagajca go z nieba rka Boa. Orant oznacza chrzecijanina, ktry w Kociele znalaz swoje zbawienie i przyjcie przez Boga. Obok statku toncy walczy z falami; jest poza Kocioem i ginie. Oprcz symboli statku, ktre wyobraaj drog powrotn do wiecznoci, znane s rwnie przedstawienia Kocioa jako lodzi rybackiej; oznaczaj one Koci w jego dziaaniu apostolskim. Z przykadami tego motywu spotykamy si we wszystkich okresach sztuki chrzecijaskiej; modsze jednak z nich s nie tyle symbolem, ile raczej historycznym przedstawieniem wydarze z ycia Jezusa. Sawny obraz Giotta (XIII .) Navicella, znajdujcy si w przedsionku bazyliki w. Piotra w Rzymie, jest w swym charakterze jeszcze bardzo symboliczny. Przedstawia statek Kocioa podczas burzy na morzu, obok niego w. Piotra, ktry wychodzi naprzeciw Zbawicielowi, ale tonc chwyta si Jego rki; nad statkiem widniej wite postacie, ktre wycigaj z nieba pomocne ramiona. Poniewa dla mieszkacw krajw lecych nad morzem wszystko, co pozostawao w jakim zwizku z eglowaniem, miao bardzo doniose znaczenie, przeto atwo zrozumie, e rwnie i kotwica, ktra zagbiona w dnie morskim utrzymuje statek w porcie albo na penym morzu, staa si symbolem nadziei. W staroytnoci pogaskiej kotwica bya atrybutem boga mrz Neptuna. Wytaczano j na monetach miast odgrywajcych wan rol w handlu morskim i umieszczano na grobach rybakw i eglarzy jako znak ich stanu. wit kotwic" (ayKVpa iepd) nazywali Grecy t, ktr zarzucano w ostatecznym wypadku138. W chrzecijastwie kotwica zastpuje znak krzya (przed Konstanty-nem nigdy nie przedstawiano go wprost) i staje si symbolem nadziei zbawienia. Znak ten spotykamy wanie w najstarszych katakumbach (w. Pryscylli, w. Domitylli, a take w. Kaliksta) pochodzcych z II i z pierwszej poowy III w. Wystpuje on albo sam, albo wraz z dodanymi do niego sowami: EAIJIZ (nadzieja) czy PAX

(pokj), albo dodan krtk sentencj, zawierajc te sowa. Kotwica jest wic obrazem postawy duchowej pierwszych chrzecijan: mocne trwanie w wierze, oczekiwanie przyszego wiata, ufno wrd burz przeladowa, zakotwiczenie odzi ycia w porcie wiecznoci. w. Pawe pisze w Licie do Hebrajczykw: Trzymajmy si jej [nadziei] jako bezpiecznej i silnej kotwicy duszy, [kotwicy], ktra przenika poza zason, gdzie Jezus poprzednik wszed za nas, stawszy si arcykapanem na wieki na wzr Melchizedeka" (6,19 n.). w. Ambroy wyjania te sowa w swoim komentarzu do tego miejsca, mwic, e jak zarzucona kotwica mocno przytrzymuje statek i nie pozwala, by miotaa nim po morzu nawanica, tak rwnie wiara umocniona t ianj pro mercede conditis 10. 428 Rne symbole nadziej prowadzi nas do ogldania rzeczy, ktrych w wierze i nadzie. mocno trzymamy si w obecnym yciu. Ostatni, czasowo dajcy si pewnie okreli, katakumbowy napis nagrobny z dodanym do obrazem kotwicy pochodzi z 300 r. Ksztat i pc-oenie tego znaku s bardzo rne. Najstarsze s najprostsze. Dodan:-. belki poprzecznej wyraa dobitniej symbolik krzya. Kotwica, jako najstarszy znak chrzecijaski, wystpuje najpierw sam;. bez dodatkowych elementw. Od drugiej poowy II w. dodaje si do nic inne symbole, np. ryb, gobic, palm, Dobrego Pasterza. Tworz or.-_ cae acuchy mylowe. Najczstsze jest zestawienie z ryb, znanyir. symbolem Chrystusa i Eucharystii. Rwnie na gemmach sygnetw ryto znak kotwicy. Ojciec rodziny wyciska nim swj znak na wszystkich aktach i waniejszych przec-miotach. Pikny to by gest, jeeli znak ten by chrzecijaski! Nadawa: on caemu domowi charakter powicenia wszystkiego Bogu. W Grecji istnieje religijny zwyczaj ludowy, wedle ktrego co roku w wito zakoczenia zimy kapan zanurza w morzu ajKvpa amrplaz (kotwic zbawienia)

wraz z krucyfiksem. Zwyczaj ten wyrazicie ukazuje ywotny zwizek ideowy zachodzcy midzy krzyem a kotwic - nadziej zbawienia wrd wzburzonych fal doczesnoci. Tocznia W scenach winobrania, przedstawianych zarwno jako fragment staroytnego cyklu rocznego, jak i samodzielnie (np. mozaika na stropie kocioa S. Constanza w Rzymie), czsto mona dostrzec toczni. Te staroytne urzdzenia, uywane jeszcze dzisiaj na Wschodzie, skadaj si z obmurowanej powierzchni, miejsca, gdzie wyciskano winogrona, i z jednej albo z dwch poniej ustawionych kadzi, do ktrych spywa sok przez rur odpywow. W takich toczniach ugniatano winogrona bosymi nogami. Pozostay jeszcze w jagodach sok wyciskano za pomoc cikiej belki. Winogrona udeptywao najczciej kilka osb naraz. Na przedstawieniach staroegipskich obmurowanie toczni jest wysze ni w toczniach uywanych w Palestynie i przykryte dachem opartym na czterech kolumnach. Z zadaszenia zwisaj liny albo ptle, ktrych trzymaj si udeptujcy winogrona. Pracy tej towarzyszyy wesoe piewy, bowiem zbiory winogron i zb byy witami radoci, a przeywana wwczas rado bya przysowiowa. Oliwki rwnie wyciskano w toczniach, ale inaczej ni winogrona. Symbolika toczni do wyciskania oliwek i winogron jest jednak taka sama. O obu wspominaj Ojcowie Kocioa, najczciej jednak odnosz j tylko do wina. Wsplne tertium comparationis stanowi ogromny nacisk, ucisk, ktry niszczy posta jagd i zamienia ich drogocenn zawarto na czysty pyn. W obrazowym jzyku Biblii tocznia w ksigach prorockich oznacza najczciej kar, ktr Bg wymierza wrogom albo ktra dopenia si przez definitywne odrzucenie w dniu ostatecznym (por. Jl i Ap). W alegorycznej pieni proroka Izajasza (rozdzia 5), w ktrej Izrael porwnuje si do starannie uprawianej winnicy, wiea" oznacza wityni, tocznia" za otarz spywajcy krwi ofiarnych zwierzt. Trzy Psalmy (8, 80, 83) nosz tytu: dla toczni" (Wlg). Na pytanie, czy jednak r-zwyciZA do toczr i zanurz.1 Zmartw" wstpuj * Ob

Sprzty 429 -** nadziei _.s na. -itt i polka sama, io niej - ; rz one znanym -odziny przed-idawa roku Jiag ..uje - na-ent staroropie koTe staro :adaj si a, i z jed-ok przez ; mi noga.-ciej belki. :awieniach *ch uywa-'umnach. - -ieptujcy jry wino.do bya mogrona. jka sama. j tylko isk, ucisk, Dodanie

na czysty fcth oznacza penia si . W alego-nvnuje si 23^ ..tocznia" chodzi tu o instrument muzyczny, ktry tak nazywano, czy psalm, ktry swym pogodnym nastrojem przypomina o radoci towarzyszcej winobraniu, interpretatorzy trzymajcy si sensu dosownego nie odpowiadaj jednomylnie. Na temat mistycznego znaczenia toczni Ojcowie Kocioa napisali wiele piknych tekstw. Ich gwne myli mona by w skrcie uj tak: Zdaniem Orygenesa tocznia" oznacza jedno Kocioa, ktry jednoczy w sobie wielu. Zanosz oni do Boga jedn modlitw, jedn pie, podobnie jak w toczniach owoce wielu krzeww winnych staj si jednym winem. Euzebiusz z Cezarei i inni przenosz starotestamentow alegori: to-czniaotarz" na wiele otarzy Nowego Przymierza, na ktrych skada si wsplne dary ofiarne wiernych. Z nich pod postaci wina eucharystycznego spywa krew Zbawiciela wiata. Zjednoczona z ni, pynie w Kociele Boym, rwnie krew mczennikw. Oni s gronami prawdziwego krzewu winnego", Chrystusa, wycinitymi w ogromnym ucisku przeladowa i strasznych mczarni. W toczni cierpie, dowiadcze i uciskw znajduje si cay Koci istniejcy w tym eonie. Ale w toczni - powiada w. Augustyn - ucisk jest owocny. Grono na gazce nie odczuwa ucisku, wyglda zdrowo, ale nie wypuszcza soku. Dostaje si do toczni, jest podeptane, cinite. Zdaje si, e wyrzdza si krzywd gronu, ale ta krzywda nie jest bezowocna. Przeciwnie, gdyby nie ta krzywda, byoby bezuyteczne (...) Pierwsz kici wytoczon w toczni jest Chrystus. Skoro owa ki zostaa wycinita przez mk, wypyno to, dziki czemu kielich upajajcy jake jest wspaniay (Ps 22,5) (...) Kiedy zaczynasz pobonie y w Chrystusie, dostae si do toczni. Bd gotw na uciski, lecz nie bd suchym, eby ucisk nie sta si bezskuteczny (...) Ale powstaje wino, poniewa grona zostay wycinite." 139 Jeszcze jeden tekst z Ksigi Izajasza (63,1-5) dostarcza bogatego materiau do mistycznej interpretacji. W sensie dosownym mwi si w nim

0 Bogu jako zwycizcy, ktry w krwawych bojach depcze, podobny do czowieka pracujcego w toczni, wrogw swego krlestwa. W sensie jednak przenonym upatruje si w Nim Zbawiciela, ktry w swej mce zwycia szatana i jego zwolennikw. Zupenie sam jeden" wszed On do toczni. Ogrom cierpie i ciar krzya wyciska Jego najwitsz krew 1 zanurza szat Jego czowieczestwa w purpurze. Odtd uwielbione ciao Zmartwychwstaego janieje po wszystkie wieki czerwieni blizn. Gdy wstpuje do nieba, zdumiewaj si anioowie i pytaj: Kt to jest Ten, ktry przybywa z Edonu, z Bosry idzie w szatach szkaratnych? Ten wspaniay w swoim odzieniu, ktry kroczy z wielk sw moc? - To Ja jestem tym, ktry mwi sprawiedliwie, potny w wybawianiu. - Dlaczego krwawa jest Twoja suknia i szaty Twe jak u tego, co wygniata winogrona w toczni? - Sam jeden wygniataem je do kadzi, z narodw - ani jednego nie byo ze Mn. i pytanie, czy Objanienia Psalmw 55, 3. 4. 9. 430 Rne symbole (...) Rozgldaem si: nikt nie pomaga. Zdumiewaem si, a nie byo, kto by podtrzyma. Wwczas moje rami przyszo Mi w pomoc". Sztuka redniowieczna przedstawia natomiast Chrystusa w toczni jedynie zbroczonego krwi i przytoczonego cierpieniem. Zbawiciel ugniata nogami winogrona, sam jednak, jako mistyczne winogrono, jest przytoczony belk toczni i krew pynie ze wszystkich Jego ran. Obraz taki najwczeniej pojawi si w Hortus deliciarum opatki Herrady z Landsber-gu (XII w.); na belce toczni widnieje napis: Torcular est sancta crux - Toczni jest krzy wity". U schyku

redniowiecza przedstawienie Chrystusa w toczni staje si coraz bardziej sztuczne. Tron i katedra W odniesieniu do Chrystusa i Jego najwyszych nastpcw tron i katedra maj prawie takie samo znaczenie, a jednak trzeba omwi je oddzielnie, majc na uwadze ich pochodzenie, znaczenie, a take sposb uytkowania. Tron (&pvoc), wysokie krzeso z prostopadym oparciem i porczami, wyoone poduszkami, obcignite tkaninami i kosztownie ozdobione wywodzi si ze Wschodu, a zasiadanie na nim byo przywilejem absolutnego wadcy. Wielostopniowe podium, na ktrym by ustawiony tron, podkrelao wynioso wadcy nad poddanymi. Tron jest wic symbolem wadzy, panowania. Przez katedr mona za rozumie wszystkie rodzaje staroytnych krzese, mimo e nosz one rne nazwy. Nie tylko wadca, lecz take urzdnicy miejscy, gospodarze domu, nauczyciele, filozofowie, retorzy i dostojne niewiasty dawali wyraz swojej godnoci czy autorytetowi przez to, e siedzieli, gdy inni stali. Uywali wic katedry, a ta z biegiem lat staa si symbolem urzdu nauczycielskiego. Poganie odnieli wyobraenie wadcy zasiadajcego na tronie do swych najwyszych bogw. Zwyczaj ustawiania tronu dla boga i oddawania mu czci, nawet jeli nie umieszczano na nim jego podobizny, przyszed do krajw zachodnich z Azji. W rzymskim kulcie cesarzy oddawano cze bosk tronowi ozdobionemu cesarskimi insygniami: purpur, koron i berem. Std wywodzi si starochrzecijaski symbol, o ktrym jeszcze bdzie mowa. Zgodnie ze wschodnim zwyczajem, kosztowny tron nalea si rwnie krlowi ludu Izraela. Salomon kaza sobie sporzdzi tron, ktrego przepych przewysza wszystkie trony krlewskie (por. 1 Krl 10,18 nn.; 2 Krn 9,17 n.). ydowski tron krlewski zastpowa tron Jahwe krlujcego naci swoim ludem. By on typem mesjaskiego panowania i jego sprawiedliwego sdu, co zapowiada Izajasz: Utrwalony bdzie tron w askawoci, i dziki wiernoci zasidzie na nim pod namiotem Dawida sdzia troskliwy o prawo i dbay o sprawiedliwo!" (16,5).

Niebieski tron Boga, ktry ogldaj Izajasz (6,1) i Ezechiel (1,26; 10,1). jest wyrazem ponadziemskiego majestatu Boga: Niebo jest moim tronem, a ziemia podnkiem ng moich"; A kto przysiga na niebo, przysiga na tron Boy i na Tego, ktry na nim zasiada" (Mt 23,22). Na : Synu cz' *onu mo leszka Podobr. .">.skiej. ta.-w oblicz~sd" (Bc ^ Ju w ^ oej Mdr Salomon z niebios zstpuje z poowy, \vs ostry niosc ku zatracor Wyraniej jego bdz:v 89,37 n.; -45 Gdy wres. dzenie Chr; panowa r. koca" i L Tron -. Piotra, r gosi ex _Jak Sprzty 431 czm jeugniata st przy. raz taki indsber-

:ta crux -:awienie v :ron i kated-mzc je oddziel-<= posb uytorczami, ozdobione n absolut-:ony tron, symbolem ch krzeurzdziostoji to, e .aa si swych . ania mu :yszedl do ano cze ron i ber-eszcze b=i rwnie rego prze.i nn.; 2 Krn polujcego nad pgo sprawiedk w askawoci, sdzia troskiri (1,26; 10,1), ptst moim tro-ga na niebo, |il 23,22). Na ziemi Jerozolima bya tronem Jahwe (por. Jr 3,17), ktry mieszka w wityni jako w miejscu staego przebywania wrd synw Izraela. Synu czowieczy powiada Pan do proroka Ezechiela - to jest miejsce tronu mojego, miejsce podstawy dla mych stp, gdzie chc na wieki mieszka pord Izraelitw" (Ez 43,7; por. Iz 17,12).

Podobnie jak tron ziemskiego wadcy jest symbolem jego wadzy sdziowskiej, tak jest nim zwaszcza tron Boga. W Ksidze Daniela czytamy, e w obliczu czterech mocarstw zostaje ustawiony tron, na ktrym zasiada sd" (Bg i Jego anioowie) (7,9-11; por. 9,5.8; Ap 20,11 n.). Ju w Starym Przymierzu mwi si o drugiej osobie Boskiej, odwiecznej Mdroci, jako Tej, ktra dzieli tron z Bogiem. O jej pomoc prosi Salomon Pana: Daje mi Mdro, co dzieli tron z Tob (...) Wylij j z niebios witych, zelij od tronu swej chway" (Mdr 9,4.10). Logos zstpuje z tronu Boego, aby wypeni postanowienia Najwyszego: Gdy gboka cisza zalegaa wszystko, a noc w swoim biegu dosigaa poowy, wszechmocne Twe sowo z nieba, z krlewskiej stolicy, jak miecz ostry niosc Twj nieodwoalny rozkaz, jak srogi wojownik runo porodku zatraconej ziemi" (Mdr 18,14 n.)140. Wyraniej na siedzcego na tronie Mesjasza wskazuj psalmy: I tron jego bdzie przede Mn jak soce, jak ksiyc, co pozostaje na wieki" (Ps 89,37 n.; 45,7; 110,1). Gdy wreszcie nastaa penia czasu, powiedzia anio, zwiastujc narodzenie Chrystusa: Pan Bg da Mu tron Jego ojca, Dawida. Bdzie panowa nad domem Jakuba na wieki, a Jego panowaniu nie bdzie koca" (k 1,32 n.). Tron ten stoi teraz widzialnie utwierdzony w Kociele jako tron w. Piotra, na ktrym kady papie zajmuje miejsce Chrystusa i nieomylnie gosi ex cathedra prawdy wiary i potpia bdy. Jak pozostawa bdzie niezmiennie po wieczne czasy ksiyc, tak bdzie istnia tron Chrystusa w Kociele (...) i podobnie widzimy tron Jego wzniesiony na caej ziemi zamieszkanej przez ludzi, wrd wszystkich ludw, w miastach, wsiach i okolicach, i wypeniajcy cay wiat." U1 Nie moesz powiedzie - pisze Optat z Milewe - e nie wiesz, i w miecie Rzymie Piotrowi pierwszemu zosta powierzony tron biskupi, na ktrym zasiad on jako gowa wszystkich apostow; dlatego te zosta nazwany Kefasem [Opok]. Wok tego tronu miaa by zachowywana jedno wszystkich (...) tak e schizmatykiem i grzesznikiem byby ten, kto naprzeciw tego jednego tronu

umieciby drugi. A zatem na tym jedynym tronie, ktry jest pierwszym z darw posagowych [dla Kocioa], jako waniejszy zasiad Piotr." 142 Katedra, na ktrej niegdy zasiada w. Piotr, zostaa jako cenna relikwia wkomponowana w ogromny monument z brzu, ktry znajduje si w najdalszym kocu bazyliki watykaskiej pod Glori" Berniniego, rozpocierajc si nad otarzem katedry". Podobnie jak poszczeglne diecezje s czciami jednego Kocioa, tak i biskupi w swoich diecezjach s zastpcami najwyszego pasterza. Dla140 Miejsce to odnosi liturgia (Antyfona na wejcie z niedzieli w oktawie Boego Narodzenia) do wcielenia Sowa. 141 Euzebiusz z Cezarei, Commentaria in Psalmos 88, 38; PG 23, 1108 n. 142 De schismate Donatistarum lib. II 2; PL 11, 947 n. t 432 Rne symbole tego i oni maj swoj katedr", na ktrej pod koniec obrzdw konsekracji biskupiej zostaj uroczycie intronizowani. Katedra ta jest po otarzu najwaniejszym przedmiotem kocioa biskupiego (katedry") i symbolem urzdu biskupiego, ktry trwa, cho zmieniaj si ci, ktrzy na nim zasiadaj, i przemijaj pokolenia. Uroczystej intronizacji dokonuje si - wedug rubryk Pontificale Roma-num rwnie pod koniec obrzdw koronacji krla, konsekracji opata czy ksieni. Gdy Syn Czowieczy zasidzie na swym tronie chway", wwczas, zgodnie z obietnic, Jego apostoowie i wierni naladowcy zasid rwnie na dwunastu tronach, sdzc dwanacie pokole Izraela" (por. Mt 19,28; k 22,30; Ap 3,21; 4,4). (O umieszczaniu Ewangelii na tronie w czasie trwania soborw albo synodw por. Ksi/ca).

Poczwszy od IV w. sztuka chrzecijaska obfituje w obrazy przedstawiajce Chrystusa zasiadajcego na tronie wysadzanym drogimi kamieniami. Istnieje jednak te grupa symboli, ktre wskazuj na krlestwo Chrystusa i na Jego powtrne przyjcie na kocu wiata jako Sdziego. Chodzi o te przedstawienia tronw, na ktrych posta Chrystusa zastpuj krzy triumfujcy, zwj (albo otwarta ksiga) Pisma witego oraz korona i krlewski purpurowy paszcz. Stara, pochodzca by moe z IV w. inskrypcja w kociele S. Crisogono w Rzymie nazywa je insignia Christi". Najlepszym przykadem takich przedstawie jest mozaika Sykstusa II w S. Maria Maggiore. Spotykamy si z nimi, zmienionymi w wikszym lub mniejszym stopniu, nie tylko w niektrych kocioach rzymskich, ale rwnie w baptysteriach Rawenny, w kociele w. Pryskusa koo Kapui, w Wenecji i w Hagia Sophia w Konstantynopolu. W kociele w. Komy i Damiana w Rzymie tron nie ma oparcia i jest podobny do otarza. Przed krzyem, ozdobionym gemmami, spoczywa na nim Baranek (por. Ap 7,17; 22,3), za na najwyszym stopniu tronu ley siedmiokrotnie zapiecztowana ksiga. Na niektrych przedstawieniach na natchnienie Pisma witego wskazuje gobica, symbol Ducha witego. Warto zwrci uwag na przedstawienie tronu na pewnym kamiennym sarkofagu z Tuskulum (V w.); tron jest jego jedyn ozdob: miejsce insygniw zajmuje duy monogram Chrystusa okolony wiecem. Znaczenie tronu staje si w tym przypadku szczeglnie wyraziste wanie dlatego, e zosta on przedstawiony na sarkofagu: tron jest symbolem paruzji; jest przygotowany dla nadchodzcego Krla, ktry kiedy zgromadzi wszystkich ludzi przed trybunaem sdziowskim. Takie znaczenie kryje w sobie jeszcze dzisiaj w Kociele greckim symbol tronu, ktry pniejsi artyci czyli z przedstawieniami narzdzi mki Chrystusa. Znany jest on pod nazw hetojmasja (od eroi^ama rov pvov - przygotowanie tronu). Weneccy mozaici starochrzecijaski symbol tronu w absydzie bazyliki w. Pawa w Rzymie zmienili w greck hetojmasj. W kocioach ortodoksyjnych jest on zawsze umieszczany nad otarzem. Czyme jest otarz, jeli nie tronem Ciaa i Krwi Chrystusa?"143 Po Soborze Efeskim powstay obrazy przedstawiajce Maryj jako krlow z dzieckiem na onie. Taki sposb przedstawienia Matki Boej by logicznym rozwiniciem idei tronu Chrystusa. Jeeli Syn by krlem, to 143 Tame lib. VI 1; PL 11, 1065.

ego rzej. -obie uonych ie znane jrzedsU oowie. ~ vadze i zapisuje -m-Ozyrys ;. * Na z\v.;_ aby ot war Z pode i w stare;. w kultur. Her mes personif:.-. waga po~ Pomir.:. jako prz;. te czs' wszystk: nie, syn razem s.. wiat, sa tylko ,.p 11,22). K. zwacie : morskie^ 144 Gerrr. bris, In coru-. 145 Piro sir. po obydwu ?Sprzty 433 .-conse- po o: sym-:i nim opata tT "iwczas, : rw-

por. Mt rw albo zy przed-ogimi ka-krlestwo Sdziego. stusa za-^t ego oraz r.oe z IV m je insignia aika Syks-w wik-rzym-"ryskusa kociele dobny do ni Bara-_. siedmio-uach na na-'rita witego. kamiennym miejsce Znacze-nie dlateparuzji; zgromadzi nie kryje pniejsi <y jest on tronu), bazyliki ch orto-jest o>jako kr-[ Boej by lem, to Maryja bya Matk Krla", co wicej, Ona sama jest Tronem Chrystusa, ktrego ukazuje wiatu, aby mu bogosawi. Dlatego w. biskup German pozdrawia J sowami: Ave, sanctus Dei thronus!"144

Waga Ju tysice lat przed Chrystusem Chaldejczycy upatrywali obraz wagi, ktra bdc przyrzdem do mierzenia ciarw, unaoczniaa pojcie wyrwnania, w konstelacji, ktra pojawia si na niebie w czasie jesiennego zrwnania dnia z noc. Myl staroytnego Wschodu zarwno wiosenne, jak i jesienne zrwnanie dnia z noc uwaaa za momenty, w ktrych dokonuj si przeobraenia wiata. Zrwnanie jesienne jest jakby momentem mierci, z ktrym zaczyna si obumieranie natury. Staroytne ludy traktoway bowiem zjawiska natury jako symbole ludzkiego ycia (por. Pory roku). Dlatego te waga, ktra wskazuje na pocztek kosmicznego umierania, przypomina o mierci czowieka i o prbie, ktr musi przej, podajc do tamtego wiata. T prb czy badanie wyobraano sobie jako waenie przez najwyszego sdziego duszy i uczynkw spenionych przez ni w yciu. To tak konkretne wyobraenie byo powszechnie znane w staroytnoci. Jeden z egipskich papirusw grobowych tak przedstawia obraz sdu nad dusz: Horus, bg soca z Edfu o sokolej gowie, wprowadza zmarego. Anubis, bg grobw o psiej gowie, stoi przy wadze i obserwuje, czy szala z pirem strusim, symbolem bogini prawdy i sprawiedliwoci, Maat145, przewaa serce zmarego, lece na drugiej szali. Thot, tajemny pisarz boga podziemnego wiata i urodzaju, Ozyrysa, zapisuje wynik na zwoju papirusowym, ktry Horus niesie do tronu Ozyrysa, a Thot prowadzi zmarego za rk i przedstawia go Ozyrysowi. Na zwoju mona odczyta sowa: Pozwl, Niebieski Panie, Doskonay, aby otwary si bramy byszczcego tronu Amona dla serca twego sugi!" Z podobnymi ideami spotykamy si take w kulturze babiloskiej i w staroperskiej i buddyjskiej literaturze i sztuce. Spotyka si je take w kulturze greckiej: znane s przedstawienia na wazach, na ktrych Hermes odwaa losy Achillesa i Memnona. Na monetach rzymskich personifikacja sprawiedliwoci trzyma w rce wag. W chrzecijastwie waga pozostaje atrybutem tej cnoty. Pominwszy miejsca Pisma witego, w ktrych jest mowa o wadze jako przyrzdzie do waenia w zwykym znaczeniu, Biblia posuguje si te czsto wag jako obrazem waenia losu i wartoci czowieka. Do wszystkich ludzi odnosz si sowa: Synowie ludzcy s tylko jak tchnienie, synowie mw kamliwi; na wadze w gr si wznosz: wszyscy razem s lejsi ni tchnienie" (Ps 62,10). Wszystkie narody, a nawet cay wiat, s przed Bogiem niczym

wicej jak tylko wachniciem wagi", jak tylko pykiem na szali" czy ziarnkiem na szali" (por. Iz 40,15; Mdr 11,22). Hiob zarcza o swojej niewinnoci i skary si: Prosz was, zwacie nieszczcie, pocie na szali zniszczenie: cisze to od piasku morskiego" (6,2). Najwaniejsze miejsce odnajdujemy w Ksidze Daniela, 144 German, In praesentatione Deiparae, w: Breviarium Romanum Die 8 Decem-bris, In conceptione Immaculatae B. Mariae Virginis, In III Nocturno, Lectio VIII. 145 pj5ro strusie dlatego, e jest jedynym pirem ptasim, na ktrym chorgiewki po obydwu stronach stosiny s tak samo szerokie, a wic sprawiedliwe". 434 Rne symbole gdzie waga oznacza Sd Ostateczny, ktry czeka krla Baltazara: Tekel zwaono ci na wadze i okazae si zbyt lekki!" (5,27). W apokryficznej Ksidze Henocha (wersja sowiaska) czytamy: Przysigam wam, moje dzieci: zanim zaistnia czowiek, ustanowiono ju miejsce sdu, miar i wag, ktrymi czowiek zostanie zbadany. Ju s one przygotowane" 146. W Moraliach w. Grzegorza Wielkiego wiato zbawienia ukazuje powag tej prawdy. Chrystus jest t wag, na ktrej Ojciec wszystko odmierza. Rupert z Deutz nawizuje czciowo do myli i sw tego witego papiea, ale odnosi je do ukrzyowanego Zbawiciela: Krzy, na ktrym Chrystus zosta wydany na mier - On, ktry nie popeni adnego grzechu - sta si wag w rku Ojca. Z jednej strony, na szali sprawiedliwoci, znalazy si grzechy wiata, z drugiej za, na szali miosierdzia, cierpienia rodzaju ludzkiego. Przewaya szala miosierdzia z cierpieniami, unoszc w gr szal sprawiedliwoci, a grzechy zrzucone zostay z niej w otcha morsk" 147. Symbolika wagi, pojmowanej jako krzy, jest znana do powszechnie dziki jednej zwrotce hymnu pasyjnego Vexilla Regis:

Szczliwy ramion twoich sup, Co cen wiata dwiga sam: Z tej szali, pieku biorc up, Przeway Stwrca grzechu kam!"148 W sztuce chrzecijaskiej symbol wagi pojawia si dopiero w drugim tysicleciu. W cyklu mozaik w Torcello i na fasadzie kocioa w. Trofima w Arles motyw ten ukazuje si po raz pierwszy w przedstawieniach Sdu Ostatecznego, a pniej wykorzystywano go zarwno w sztuce bizantyskiej, jak i woskiej, i krajw pnocnych. Wdka Zdaniem Owidiusza149 wdka oznacza rybaka, tak jak miecz onierza. Rwnie Plaut150 wymieniaj wrd atrybutw rybaka. Wwczas, gdy Chrystus mwi apostoom, i stan si rybakami ludzi, czyni symboliczn aluzj do ich wczeniejszego zawodu - rybakw owicych ryby sieci na jeziorze Genezaret. Ewangelia nigdzie nie wspomina o wdce. Artyci, ktrzy ozdabiali swymi dzieami katakumby i ograniczali swoje kompozycje do moliwie najmniejszej liczby postaci, i nie dbali o historycznie dokadne odtworzenie wydarze ewangelicznych, przedstawiali jednak na freskach tych podziemnych cmentarzy rybakw jedynie z wdkami. W starochrzecijaskiej paskorzebie sarkofagowej natomiast znajdujemy przedstawienia zarwno rybakw z sieci, jak i z wdk. Te mae idylliczne sceny s zawsze symbolem chrztu i apostolatu. w. Paulin z Noli 146 Ksiga Henocha sowiaska 49. 147 De operibus Spiritus Sancti lib. II: De sapientia liber primus cap. VIII; PL 167, 1612. 148 Vexilla Regis prodeunt, w: Hymny kocielne, s. 61. 149 Por. Metamorphoseon XIV 651. 150 Por. Stichus 2, 1.17. Sprzty 435

.,Tekel : Przy"O JU Ju s powa-r.ierza. vitego ktrym iii adnego sprawied- :osierdzia, -ierpienia-acone zostay o powszechnie L piero w drugim aoa w. Trofima ttwieniach Sdu sztuce bizanty3iiecz onierza. rybakami ludzi, ~ybakw owi- nie wspomina ^raniczali swoje dbali o histoorzedstawiali iynie z wdomiast znj:'<. Te mae "aulin z Noli '.Tli; PL 167,

w jednym z listw adresowanym do biskupa Delfina, ktry pozyska go dla Chrystusa i ochrzci, wyranie wypowiada si na temat tej symboliki: Bdziemy pamita, e ty stae si dla nas nie tylko ojcem, ale i Piotrem (non solum patrem sed Petrum factum esse"), poniewa zarzucie na mnie wdk, by wycign mnie z gbokich i gorzkich fal tego wiata" 1S1. Takiemu symbolicznemu znaczeniu wdki mona przeciwstawi, odwoujc si do tekstw Starego Testamentu, dwa inne znaczenia. Wedug Ksigi Habakuka rwnie szatan i jego stronnicy usiuj zowi ludzi dla siebie: Obchodzi si on z ludmi jak z rybami morskimi, jak z pezajcymi zwierztami, ktrymi nikt nie rzdzi. Wszystkich owi na wdk, zagarnia swoim niewodem, albo w sieci gromadzi" (1,14 n.). Trzecie znaczenie wynika z wnikliwych rozwaa Ojcw Kocioa. w. Grzegorz Wielki pisze w swoim komentarzu do Ksigi Hioba: Czy krokodyla chwycisz na wdk, lub sznurem wycigniesz mu jzyk" (40,25). Lecz Lewiatan ten [o ktrego tu chodzi] zosta schwytany na hak wdki, poniewa gdy przez swych pomocnikw poyka przynt ciaa naszego Odkupiciela, przebio go ostrze Boe. Niczym hak trzymao ono gardziel ykajcego, gdy na nim tkwia przynta ciaa, na ktr rzuci si ten aroczny potwr. Bstwo za, ktre miao go zabi, w czasie mki pozostao ukryte (...) Lin, na ktrej wisi hak, jest wspomniany w Ewangelii rodowd staroytnych ojcw (...) na jej kocu znajduje si wcielony Pan, to znaczy w hak jest przytwierdzony. Na Niego to, ktry ofiarowa si za cay rodzaj ludzki, czyha na swoich wodach owa bestia z otwart paszcz (...) Aby wic bestia wicej ju nie polowaa na ludzi i nie poeraa kadego, kogo chciaa, hak ten zacisn paszcz i uksi tego, ktry go pokn"152. Ten tekst, czy podobne jakie miejsce z pism Ojcw Kocioa, inspirowa zapewne Herrad z Landsbergu, gdy tworzya oryginaln kompozycj zamieszczon w jej Hortus deliciarum i mogc suy za ilustracj powyszych wypowiedzi. W grnej czci tej kompozycji Bg-Ojciec trzyma kij wdki. Jej yk tworz pionowo uoone, owalne, mae obrazy przedstawiajce przodkw Chrystusa. yka koczy si znakiem krzya, przed ktrym unosi si w postawie oranta Chrystus przyobleczony w uroczyste szaty i z koron na gowie. Belka poduna krzya zwa si na dole i przeksztaca w haczyk, ktry przebija paszcz uskrzydlonego smoka.

Wieniec i korona Wieniec spleciony z kwiatw albo lici i korona wykonana ze szlachetnego metalu i ozdobiona drogimi kamieniami to wprawdzie zupenie inne przedmioty, ale jednak blisko ze sob spokrewnione. Obydwa s okrelane w jzyku aciskim i greckim tym samym sowem: corona, oreavoc. W staroytnoci wieniec ze wieych gazek mia podobne znaczenie, jakie miay wiee gazki. Najstarsz ozdob, ktr Grecy i Rzymianie przystrajali sobie gowy, bya opaska z weny albo ptna (diadema), majca przede wszystkim podtrzymywa dugie, rozpuszczone wosy. Od najdawniejszych czasw 151 Epistolae 20, 6; PL 61, 249. 152 Moralia lib. XXXIII, cap. 9.17; PL 76, 682 n. 436 Rne symbole przystrajano gowy przy pewnych okazjach take wiecami. O tych zwyczajach wiadcz rzeby antyczne, zwaszcza za przedstawienia na wazach greckich, ktre take dowodz, e kobiety nosiy welon zarzucony na diadem czy wieniec. Wyranie o tym wspomina apokryficzne pismo Jzef i Asenet, w ktrym na dwch miejscach (3,6 i 18,6) mwi si o kolejnoci nakadania poszczeglnych elementw kobiecego stroju gowy153. Moemy tylko oglnie przyjrze si wiecom uywanym w pogaskiej staroytnoci, zwracajc uwag na ich znaczenie i z czego je pleciono (kwiaty, licie, ptno, wosk, szlachetny metal), aby zrozumie, co chrzecijastwo przyjo, a co odrzucio. Znaczenie wiecw zasadza si przede wszystkim na magii sympatycznej. ywiono przekonanie, e zarwno gazki, jak i wiece uyczaj swych wieych si ludziom i innym istotom, a wic zapewniaj im bogosawiestwo i pomylny rozwj albo chroni przed nieszczciem, wpywem zych czarw i zych duchw - w ogle przynosz szczcie. Std wywodzi si prastary grecki zwyczaj przystrajania gw dwu- i trzyletnich dzieci w wito Antesteriw (wito

Kwiatw, pod koniec lutego) wiecami, ktre miay je ochroni przed wszelkim zem. Bracia arwalscy154, wieczc swe gowy kosami, przewizywanymi bia opask, pragnli wchon w siebie witalne siy zboa, aby nastpnie wypromieniowa je podczas procesji na pola i ki i zapewni im dobry urodzaj. Urzdnikom nakadano wiece, aby bogosawiestwo towarzyszyo im w sprawowaniu powierzonych im funkcji, niwiarze wieczyli swe gowy, aby im si szczcio w pracy, mwcy - aby spotgowa natchnienie. Zwierzta i drzewa obwieszano wiecami, aby zapewni im rozwj i urodzajno czy podno, studnie ozdabiano wiecami, aby czerpana z nich woda bya zdrowa, domy - aby przynosiy szczcie tym, ktrzy w nich przebywaj. Przede wszystkim jednak modej parze mia wieniec lubny zapewni szczcie i bogosawiestwo posiadania dzieci. Wiece przeznaczone dla zwycizcw igrzysk byy pierwotnie form bogosawiestwa czerpicego moc z natury. Wiece laurowe, ktrymi przystrajano powracajcych ze zwyciskiej bitwy onierzy, miay oczyci ich z przelanej krwi. Z czasem jednak zatary si te podstawowe znaczenia, tak e z wiecem czono raczej ju tylko ide zwycistwa, czci i wyrnienia (por. Wawrzyn). Wieczenie gw w czasie uczty i sympozjonu (libacji) byo wyrazem nie tylko szczcia, radoci i zadowolenia, lecz miao take - wedug przekona staroytnych - powodowa skutki lecznicze; uwaano, e wiece z r, fiokw i bluszczu chodz kor mzgow i s skutecznym rodkiem zapobiegajcym upiciu si. Grecy i Rzymianie znali powszechnie praktykowany zwyczaj przystrajania zmarych wiecami (najczciej z lici oliwek). W ten sposb chciano oddali od nich wszystko, co mogoby zakci im spokj. Oprcz tego kadziono, jak to czyni si jeszcze dzisiaj, wiece na grobach, jako dary dla tych, ktrzy odeszli. 153 Nakadaa na gow turban, zawizywaa diadem dokoa skroni, okrywaa gow welonem" (R. Riessler, Altjiidisches Schriftum ausserhalb der Bibel, Augsburg 1928, s. 500); Woya na gow zoty wieniec. W wiecu nad jej czoem znajdowa si duy szafir, dokoa niego sze rzadkich kamieni; gow okrywaa przepiknym welonem" (tame, s. 522).

154 Bracia arwalscy - kolegium dwunastu kapanw w staroytnym Rzymie. ktry :-Ob^ Iowyc: b) N. Z p:, fragir.e:. 156 O si albc Por- h ch zwy--_- wazach .cony na :no Jzef :3lejnoci gaskiej pleciono chrzenpatycz-uyczaj miaj im :czciem, szczcie. awu- i trzy-: lutego) ymi bia-astpnie n dobry towarzy-wieczyli Jtgowa ewni im cami, aby cie tym, j parze mia ia dzieci. ie form ktrymi oczyci ve znacze-stwa, czci azem nie jg przeko-e wiece i rodkiem rj przystra-b chciano Oprcz tego jako dary ii, okrywaa el, Augsburg znajdowa i przepiknym Rzymie. Sprzty 437 Ze znaczeniem magicznym wiecw wie si cile ich znaczenie religijne. Jeli wieniec mia oddala ze wpywy, wszystko, co niegodne i wieckie, od wityni, o/tarza /kapana skadajcego ofiar, ktrego zawsze nim zdobiono, to stawa si on w ogle symbolem powicenia Bstwu i znakiem uroczystoci kultycznej. Dlatego przystrajano wiecami zwierzta ofiarne, okazywano cze bogom, strojc ich wizerunki wiecami i zdobiono wiecami uczestnikw mysteriw na znak wtajemniczenia.

W staroytnoci znano rnego rodzaju wiece z kwiatw. Pliniusz wylicza ich bardzo wiele155. Te rolinne coronae zazwyczaj, zwaszcza za wtedy, gdy otrzymao si je w nagrod albo noszono je na znak czci, upikszano kosztownymi wstgami (lemnisci) i ozdobami ze szlachetnego metalu. Std wywodz si vittae przy mitrach biskupich. W rodku, na przodzie, umieszczano oprawiony duy kamie szlachetny. W szlachetnych metalach starano si te odtworzy licie i kwiaty, a z nich diademy czasw przedhistorycznych. Taki by pocztek korony - zotej ozdoby krlw i arcykapanw. Tiary za i mitry to nic innego jak wysokie korony, ktre przyjy u staroytnych ludw najrozmaitsze formy. Szczeglnie rnorodne i fantastyczne s korony bogw; wyrniaj je charakterystyczne symbole danego bstwa. Pismo wite wspomina o wielu rodzajach koron czy wiecw: a) Stary Testament: 1. Korona arcykapana (Wj 28,36-38). Bya to podobna do diademu pytka ze szczerego zota, ktr arcykapan nosi na czole. Wyryte na niej za byy sowa: Powicony dla Pana". Stanowia ona zakoczenie pciennego zawoju na jego gowie. Por. te Mdr 18,24; Syr 45,14 (12); Za 6,11 (znaczenie mesjaskie). W Psalmie 132,18 Wulgata okrela arcykapask koron Mesjasza-Krla jako sanctificatio. 2. Korony i diademy krlw i osb otaczanych szczegln czci: 2 Sm 1,10; 12,30; Ps 21,4. 3. Wiece bdce wyrazem hodu: Jdt 3,7; 2 Mch 14,4. 4. Wiece bezbonych hulakw: Mdr 2,8; Iz 28,1.3. 5. Wiece lubne: Pnp 3,11; Iz 61,10. 6. Wieniec i korona w znaczeniu przenonym, np. Pan jest koron chway" swego ludu (Iz 28,5) i korona chway" w rkach Pana (Iz 62,3 - Wlg). Otrzymane od Boga owoce pr roku s w Ksidze Psalmw nazwane koron roku" (Ps 64,12 - Wlg). 7. Wiece witynne, przez ktre w 1 Mch 1,22 i 4,57 naley rozumie dekoracyjne girlandy albo obramowania.

8. Wiece zwyciskie: Tb 3,21 i Mdr 4,2 wskazuj ju na wieniec, ktrym po walce i cierpieniach ycia Bg ozdobi zwycizc. Obrazy te otrzymuj peny wyraz dopiero w pismach nowotestamen-towych. b) Nowy Testament156 Z pism nowotestamentowych naleaoby najpierw przytoczy znany fragment z Pierwszego Listu w. Pawa do Koryntian: Czy nie wiecie, 155 por jjistoria naturalis XXI (w kilku miejscach). 156 okrelenie stephanos wystpujce w oryginalnym tekcie greckim tumaczy si albo jako wieniec", albo jako korona"; znaczenie ich jest takie samo. 438 Rne symbole e gdy zawodnicy biegn na stadionie, wszyscy wprawdzie biegn, lecz jeden tylko otrzymuje nagrod? Przeto tak biegnijcie, abycie j otrzymali. Kady, ktry staje do zapasw, wszystkiego sobie odmawia; oni, aby zdoby przemijajc nagrod, my za nieprzemijajc" (9,24 n.; por. take 2 Tm 4,7 n.; Jk 1,12; 1 P 5,4). O wiecu albo o koronie szczeglnie czsto mwi Apokalipsa w. Jana: W rozdziale czwartym widzimy dwudziestu czterech Starcw siedzcych na tronach, odzianych w biae szaty, a na ich gowach zote wiece (4,4), ktre podczas liturgii niebieskiej skadaj przed tronem Boga (4,10). W rozdziale szstym mwi si o pierwszym z czterech tajemniczych jedcw, ktry ukazuje si prorokowi jako zwycizca na biaym koniu: I dano mu wieniec i wyruszy jako zwycizca, by jeszcze zwycia" (6,2). Rozdzia czternasty przedstawia obraz powtrnego przyjcia Syna Czowieczego", ktry ma zoty wieniec na gowie, a w rku ostry sierp, bowiem nastaa ju pora niw na wiecie. Rozdzia dziewitnasty przedstawia za obraz Krla Krlw" na biaym koniu, a wiele diademw na Jego gowie" (19,11-16, por. take 2,10; 3,11).

Poniewa noszenie wiecw odgrywao tak donios rol w kulcie i obyczaju pogaskim, przeto trudno si dziwi, e Klemens Aleksandryjski i. ze szczegln surowoci, Tertulian zakazuj chrzecijanom ozdabiania wiecami gw i wypowiadaj si przeciw temu zwyczajowi. Caa ksiga Tertuliana O wiecu onierzy (De corona militum) jest przepojona tym duchem. Chocia w chrzecijastwie zakazuje si przystrajania gw wiecami, to jednak w literaturze i sztuce podkrelano symboliczne znaczenie wieca zwycistwa. Zwaszcza w czasach przeladowa obraz towarzyszcej staroytnym igrzyskom walki, ktrej zwycizca otrzyma wieniec, czsto odnoszono do mczennikw, niekiedy take w ogle do chrzecijaskiej walki ze zem. W Pasterzu Hermasa anio Paski nagradza wiecami palmowymi tych. ktrzy przynosz swoje gazki (symbole darw udzielonych przez Pana ubogacone pdami i zawizkami owocw157. w. Ambroy zachca ochrzczonych, aby okazali si dzielnymi zawodnikami Chrystusa: Namaszcz ci niby zapanika Chrystusowego, ktry ma podj si walki z tym wiatem. Wymienie przeszkody, jakie musisz pokona podczas czekajcych ci zawodw. Kadego zawodnika oywia nadzieja. bo gdzie zawody, tam nagroda. Walczysz w yciu ziemskim, ale nagrod obdarzy ci Chrystus. Bdzie to nagroda za potykanie doczesne. Chocia otrzymuje si j w niebie, tutaj jednak trzeba sobie na ni zasuy" 158. W jakim stopniu ywa wiara w nasz mistyczn jedno z Chrystusem, ktrej dostpilimy dziki wodzie chrztu, inspirowaa poetw, wiadcz, i to na rny sposb, tak zwane Ody Salomona. Wieniec jest w nich symbolem skarbu ask, ktre s zoone na tym padole, aby rozwin si w przyszym yciu: Pan jest na mej gowie jak wieniec, z ktrym si nie rozstan. Wieniec 157 Por. Pastor, similitudo VIII 2,1. 158 Sakramenty I 2, 4, w: Wybr pism dogmatycznych. Przekad i opracowanie: ks. Ludwik Gadyszewski, ks. Szczepan Pieszczoch, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1970, s. 54 n. (POK t. 26).

prawdy zosta bowiem nie jes pdw, jeste Twoje owoce s: r.iem. Alleluja'. Upyn mus cijan o pogan; bezprzedmiotcr i posgw po>. rozwija, tak e ly i otarze. Zwyczaj ozci gwatownie wa. chrzecijan. S' -ych jako c renie: ..Dlatego ;: :ira, e nie: rozkoszy"u O tego rod: v482 r.), Grzo. ::ry w Odpc .veselny wspL W greckiej li". istotn cz ; nawet od niej ..dokonuj za. wieniec). Po m rego paranymi Wiece wese ze sztucznych z gazek oliw .-trony znakien iwoci, z dru_ drzewa, ktre g Coronatio z ginum (powi powicony wi-i w dziewicy wieniec nale W rzadko dzi.-nura) naoenie W czasie nakk- . koron, z ktrych 5 Przyjmij t tiar-. 159 Ody Salonie, i 1. 160 Na I List c. Tp pasterske w. Pai^-'Sinko, Krakw 19-i-161 Por. Episto'.--: t Sprzty 439 w. Jana; siedz-- wiece a (4,10). r.niczych .<oniu: I ' (6,2). Syna sierp, biaym . .0; 3,11). ;ie i oby-.dryjski i, -dabiania ia ksiga .ona tym iecami, >.-nie wie-

-oytnym szono do --. ze zem. ymi tych, :ez Pana) .: zawodpodj si i pokona nadzieja, 3 nagrod . Chocia _;y" 158. rystusem, wiadcz, :t w nich win si .-. Wieniec Cowanie: ks. ha, Pozna prawdy zosta dla mnie upleciony; Twoje gazki wyrosy na mnie. Ty bowiem nie jeste uschym ju wiecem, ktry nie wypuszcza wieych pdw, jeste ywym wiecem na mych skroniach i na mnie wzrastasz. Twoje owoce s jdrne i w peni dojrzae, i napenione Twoim zbawieniem. Alleluja!"159 Upyn musiao zapewne nieco czasu, zanim zatara si pami chrzecijan o pogaskich^ zwyczajach i niech do wieczenia gw staa si

bezprzedmiotowa. wiadectwa o zdobieniu wiecami obrazw witych i posgw pochodz jednak ju z IV w. Zwyczaj ten stopniowo si rozwija, tak e przy uroczystych okazjach przystrajano nimi take kocioy i otarze. Zwyczaj ozdabiania gw nowoecw wiecami lubnymi, z ktrym gwatownie walczy Tertulian w III w., do wczenie przyj si i wrd chrzecijan. w. Jan Chryzostom (zm. w 407 r.) mwi o wiecach weselnych jako o oglnie znanym, uwiconym symbolu i wyjania jego znaczenie: Dlatego pastwu modym wkada si na gow wiece, symbol zwycistwa, e niezwycieni [w stanie dziewiczym] id do onicy i nie ulegli rozkoszy" 160. O tego rodzaju coronatio wspominaj take Sydoniusz Apolinary (zm. w 482 r.), Grzegorz z Tours (zm. w 594 r.) oraz papie Mikoaj I (858-867), ktry w Odpowiedziach na pytania Bugarw omawia aciski obrzd weselny wspczesnych mu czasw161. W greckiej liturgii nakadanie wiecw na gow stanowi jeszcze dzisiaj istotn cz sakramentalnego obrzdu zawierania maestwa, ktry nawet od niej wzi swoj nazw. Eteavco (ozdabiam wiecem) znaczy dokonuj zalubin" (chodzi o kapana i paranymfa, ktrzy podtrzymuj wieniec). Po naoeniu wiecw nastpuje sakralny pochd, podczas ktrego paranymfowie trzymaj wiece nad gowami nowoecw. Wiece weselne, dzi najczciej sporzdzane ze zota i srebra, a take ze sztucznych kwiatw albo gazek, pierwotnie wszystkie byy plecione z gazek oliwnych albo winogronowych. Wiece weselne byy z jednej strony znakiem zachowanej czystoci, symbolem zwycistwa nad podliwoci, z drugiej za wyrazem yczenia, aby nowoecy byli podobni do drzewa, ktrego pie wypuszcza liczne gazki. Coronatio z ceremonii weselnej przejto do obrzdu Consecratio vir-ginum (powicenia dziewic), zawartego w Pontificale Romanum. Ten powicony wieniec wyobraa zamknit w nim moc Bo, ktra okazuje si w dziewicy i czyni j siln wobec wroga. W obrzdku koptyjskim wieniec nalea do stroju neofitw. W rzadko dzi stosowanym obrzdzie koronacji krla (Pontificale Romanum) naoenie korony na gow stanowi istotny moment caej ceremonii. W czasie

nakadania nowo wybranemu papieowi triregnum, tj. trzech koron, z ktrych skada si tiara, najstarszy rang kardyna-diakon mwi: Przyjmij t tiar ozdobion trzema koronami i pamitaj, e jeste ojcem 159 Ody Salomona 1. 160 Na I List do Tymoteusza, hom. IX, w: w. Jan Zotousty, Homilie na listy pasterske w. Pawa i na List do Filemona. Przeoy i wstpem opatrzy dr Tadeusz Sinko, Krakw 1949, s. 99 (Zoty wiek myli chrzecijaskiej X). 161 Por. Epistolae et decreta Nicolai Papae I, XCVII; PL 119, 979. 440 Rne symbole ksit i krlestw, przewodnikiem caego wiata i zastpc naszego Zbawiciela, ktremu niech bdzie cze i chwaa na wieki wiekw. Amen". Obrazowy jzyk liturgii sawi w modlitwie brewiarzowej Chrystusa, Krla Krlw, jako koron wszystkich witych" i jako koron apostow, mczennikw, wyznawcw i dziewic162. W sztuce chrzecijaskiej wiece zwycistwa pojawiaj si bardzo czsto na kamieniach nagrobnych znajdujcych si w katakumbach, na sarkofagach, zotych naczyniach, kielichach, zotych lampach i innych przedmiotach religijnego kultu. Raz, w poczeniu z monogramem Chrystusa, ktry otaczaj, albo z literami A i O., przypominaj o zwycistwie Zbawiciela, raz o wiecznej nagrodzie oczekujcej tych zmarych, ktrzy zwycisko ukoczyli walk. Niekiedy wieniec zdobi baranka (symbol wierzcych), niekiedy trzyma go w dziobie gobica, przybliajc si z nim do orantki (symbol duszy). Na niektrych freskach znajdujcych si w katakumbach Chrystus trzyma wieniec nad gow mczennikw albo czyni to rka Ojca niebieskiego, ktra wyania si z obokw. Na mozaikach starochrzecijaskich bazylik motyw ten umieszcza si prawie z reguy w grnym punkcie gwnej osi caej kompozycji. Zoty diadem wysadzany gemmami albo wieniec z poyskujcych lici i z typowym duym kamieniem szlachetnym w rodku i rozwianymi wstgami przysugiwa dominujcej postaci Chrystusa albo witego patrona.

Obok tych przedstawie rozwino si pod wpywem wizji Janowej obrazowe akcentowanie innych idei, ktre mwiy, e zwycistwo odniesione przez chrzecijanina jest w istocie dzieem aski i dlatego korona naley si nie tyle jego walce, ile raczej pomocy otrzymanej z gry. Z przedstawieniem zatem wizji apokaliptycznej w kociele witego Pawa (Rzym), na ktrym dwudziestu czterech Starcw przynosi w darze swoje wiece Barankowi, spokrewniony jest szereg obrazw, na ktrych wici, trzymajc w rkach drogocenne, wysadzane perami korony, przystpuj w towarzystwie innych witych, zwaszcza Ksit Apostow, swych pomocnikw i ordownikw, do niebieskiego Agonotety (sdzia na igrzyskach), aby Mu zoy w darze nagrod zwycistwa zdobyt jedynie dziki Jego pomocy." 163 W Rzymie znajdujemy wiele tego typu przedstawie. W Rawennie szczeglnie warta jest uwagi bazylika S. Apollinare Nuovo z racji zachowanych w niej w niezmienionej postaci mozaik: pod oknami nawy rodkowej zmierza do otarza procesja witych mczennikw (po jednej stronie mczyni, po drugiej kobiety) z wiecami, ktre trzymaj w przesonitych doniach164. Tworz oni niejako wielk procesj ofiarn, bdc typem tego, co dokonuje si podczas sprawowania Ofiary eucharystycznej. 162 Irwitatorium w wito Wszystkich witych oraz w Commune Apostolorum, Martyrum, Confessorum i Virginum. 163 F. X. Kraus, Realenzyklopddie der christlichen Altertumer, Freiburg 1880-6, t. 1, s. 335. 164 Przesionicie rk krajem paszcza albo welonu w czasie skadania albo przyjmowania darw byo znakiem czci okazywanej wadcy, o czym wiadcz wszystkie tego rodzaju (take wieckie!) przedstawienia z czasw bizantyskich. znano rw apoi wama i W Bachofen przepet odbiciu, ab ro nale n psychik: swoje wy:: nej egzy;. W Pimie S zostaj w Chcc o Mdro<x skazy dzia*: temu s; i (J 14,9 . Dwa r v nadaj 1-j<: rzeczywis: ciadle, r.>. W Licie rym cz em Bog. eby zr.:. odbijay .-

Pode165 Po: 166 Lec-i objani: Pozna !; Sprzty 441 y trzy-*~ symbol -"hrystus :-bies..skich * punkcie *mmmi albo sAchetnym ssc: Chrys"anowej vo odkorona z gry. ,'o Paw;.' darze ktrych .-.y, przy.'StoW, dzia na t jedynie przed-[Apollinare azaik: pod mczen-ami, ktre c proceawowania

|Apostolorum, jrg 1880-6, ania albo wiadcz atyskich. Zwierciado W staroytnoci znano jedynie lustra metalowe, ktrych powierzchnia, bardzo starannie wygadzona, moga odbija obraz trzymanych przed nim przedmiotw. Jak wskazuj zachowane staroytne ich egzemplarze i ich przedstawienia, byy one czsto kunsztownie oprawiane, zaopatrzone w rczk albo podstawk, nie zawieszano ich jednak na cianie. Z luster korzystay przede wszystkim kobiety w czasie toalety. Zdaniem Cyryla Aleksandryjskiego165 w Egipcie panowa zwyczaj, zgodnie z ktrym kobiety przychodziy do wityni w lnianej szacie i, zachowujc postaw pen godnoci, w lewej rce niosy lustro, a w prawej koatk (sistrum), atrybut Izydy. Kobiety izraelskie, opuszczajc kraj nad Nilem, wziy wrd innych kosztownoci take lustra. Gdy budowano Namiot Spotkania, przyniosy je jako dar dla wykonania brzowego morza" (por. Wj 38,8), w ktrym kapani dokonywali obmy, zanim przystpili do suby Boej. Oprcz luster, ktrych uywano przy toalecie i o ktrych wspomina take Izajasz, wyszczeglniajc przedmioty kobiecej prnoci (Iz 3,23), znano rwnie zwierciada czarnoksiskie, uywane do celw magicznych, apotropaicznych i wrb, a nawet do wykrywania zodziei oraz wywoywania i zaklinania duchw. W staroytnej Grecji lustro miao due znaczenie. Byo - jak dowodzi Bachofen na podstawie staroytnych wiadectw - obrazem przejrzystego, przepenionego wiatem eteru, w ktrym bstwo przyglda si swemu odbiciu, aby wedug niego ksztatowa wszystkie rzeczy stworzone. Lustro naleao do misteryjnych symboli Dionizosa. Dlatego do grobu wtajemniczonych" wkadano zwierciada i malowano je na urnach z ich prochami. Idea kosmiczna zostaje w tym przypadku przeniesiona w dziedzin psychiki: dusza uwolniona od ciaa rozpoznaje w zwierciadle Dionizosa swoje wyzwolenie z materii, swoje wstpowanie do duchowej, niemiertelnej egzystencji. Symbolika lustra jest wic tutaj na wskro religijna. W Pimie witym jednak osiga ona swj punkt szczytowy, poniewa zostaj w niej uwzgldnione wzniose prawdy.

Chcc da wyraz jednoci istoty Logosu i Ojca, Ksiga ksig powiada o Mdroci: Jest odblaskiem wieczystej wiatoci, zwierciadem bez skazy dziaania Boga, obrazem Jego dobroci" (Mdr 7,26). Odpowiadaj temu sowa Zbawiciela: Kto Mnie zobaczy, zobaczy take i Ojca" (J 14,9). Dwa miejsca w listach apostolskich i liczne wypowiedzi Ojcw Kocioa nadaj lustrom jeszcze inne znaczenia. Sw. Pawe ma na myli ogldanie rzeczywistoci w wietle wiary, kiedy pisze: Teraz widzimy jakby w zwierciadle, niejasno; wtedy za [zobaczymy] twarz w twarz" (1 Kor 13,12). W Licie w. Jakuba sowo, czyli Prawo Boe, jest jakby lustrem, w ktrym czowiek musi bada oblicze swojej duszy, samej bdcej zwierciadem Boga, aeby dowiedzie si, jakie ono by powinno, a jakie jest, tak eby zna byo rk Stwrcy w stworzeniu i rysy jego podobiestwa odbijay si w zwierciadle ludzkiego serca" 166. Podobnie jak lustro, kunsztownie i stosownie sporzdzone, na swej 165 por j-)e adoratione et cultu in spiritu et yeritate IX; PG 68, 629. 166 Leon Wielki, Mowa 95, 7, w: Sw. Leon Wielki, Mowy. Przeoy, wstpem i objanieniami zaopatrzy ks. bp Kazimierz Tomczak, Ksigarnia Sw. Wojciecha, Pozna 1958, s. 435 (POK t. 24). 442 Rne symbole czystej powierzchni dokadnie oddaje wygld przyblionej do niego twarzy, tak te i dusza, gdy zostanie odpowiednio uksztatowana, usunwszy wszelk materialn zmaz, odbija czysty obraz nieskaonego pikna." 167 Pierwotna pikno ukazuje si naszym oczom w czowieczestwie Logosu. Dlatego pewien hymn starochrzecijaski pochodzcy z II w. woa do chrzecijan: Spjrzcie: Pan jest zwierciadem naszym. Otwrzcie oczy, wpatrzcie si we, dowiedzcie si, jak wygldaj wasze twarze!

Chwalcie odwanie Jego Ducha. Zetrzyjcie z waszych twarzy brud, miujcie Jego wito, w ni si przyodziejcie, bdcie bez skazy w Jego oblicznoci. Alleluja!"168 Maryj, bdc wzorem wszelkich cnt, nazywa si w Litanii loretaskiej Zwierciadem sprawiedliwoci". Zapewne ustpstwem ze strony Kocioa wobec naiwnej pobonoci ludu byo wprowadzenie w redniowieczu obrzdu powicenia luster, ktre jako symbol wiata i jasnoci miay leczy wszelkiego rodzaju choroby oczu. Formua powicenia brzmiaa: Wszechmogcy, wieczny Boe, racz pobogosawi to lustro, aby wszyscy wierzcy, ktrzy w nie spogldaj, przyzywaj Twego witego Imienia, pokadaj ufno w tych witych sowach (powicenia) i mocno wierz w Ciebie, zostali cakowicie uwolnieni od wszelkiego za i chorb oczu, i lepoty, a zarazem stali si wolni od szataskich utrapie i pokus". Powicano lustra zazwyczaj w rod Popielcow, i to prawdopodobnie z racji ich symboliki: czowiek powinien przecie, zwaszcza w okresie Wielkiego Postu, przyjrze si obliczu swej duszy i j oczyci. 3. Odzie Uwagi oglne Pocztkw odziewania si naley szuka - wedug Ksigi Rodzaju (3,7) - w odruchowym poczuciu wstydu wywoanym przez grzech pierworodny. Zanim jednak czowiek uleg w raju pokusie, nie uywa adnych materialnych szat; odzieniem jego bya raczej nadprzyrodzona sprawiedliwo, a jego sukni niewinno i nieprzemijalno. Dostrzeenie cielesnej nagoci byo odkryciem braku sprawiedliwoci, niewinnoci i przemi-jalnoci; poniewa ciao nie jest ju niewinne i nieprzemijajce, przeto si je okrywa169. 167 Grzegorz z Nyssy, In Cantica canticorum, hom. XV; PG 44, 1093. 168 Ody Salomona 13. Przeoya Anna Kamieska, w: Muza chrzecijaska, t. 1: poezja armeska, syryjska i etiopska, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krakw 1985, s. 176 (Ojcowie ywi t. 16).

169 Por. E. Peterson, Theologie des Kleides, Benediktinische Monatsschrift fur Pflege religiosen und geistigen Lebens" 16: 1934, s. 119-30. swe _ s".ve: czr.y.. paszcz i pozwc sam cu:: gdy wzr zawoa.. Rozc:. cia go Rt 3.9: ISzata ; dawna _~. mieszka: est sacc (9,1) prz;.--" bohaters-: *-szaty pc>. ryt przew.r licznych po niczego us-;-na poczt.--. Obrazc-. wyraenia 61,10; Ba r zasug. ,.N-wystpn: 35,26). Je: 1-V Odzie 443 twa-.-.vszy 167 ; II w. r "etaunoci .uster, "jdzaju :eczny ''" nie - a" tych *cali ca-?.zem .3bnie dresie zaju (3,7) erworodadnych ?prawied~:e cieles: przemiprzeto si ska, t. 1: ~nak, Kra-

:sschrift fur Tak wic od grzechu pierworodnego po wszystkie czasy odzienie jest znakiem cywilizowanego czowieka. Wraz z postpem kultury rodzaj oficjalnego odbioru sta si w wikszym albo mniejszym stopniu symbolem tego, kto go nosi. Strj charakteryzuje nard, stan, wsplnot, a szata kultowa ju w czasach pogaskich i ydowskich bya oznak kapanw. Dla symbolicznego mylenia i odczuwania staroytnego czowieka odzie nie bya czym przypadkowym, obojtnym, lecz obrazem, albo lepiej, realnoci nowego czowieka, ktrym si stawa wraz ze zmian odzienia. Grecy dali, aeby kady, kto wchodzi do wityni, najpierw zdj swoj szat, wykpa si w biecej wodzie i woy odzienie nowe lub wyprane na znak, e naley zdj i niejako pozostawi przed bramami wityni starego czowieka. Wedug starobabiloskiej tablicy rytualnej przeznaczonej dla zaklinaczy, chory powinien zdj swoj szat, a wraz z ni i chorob, chorego czowieka. W obrzdach misteryjnych kandydat dostpujcy wtajemniczenia wkada szat albo oznaki czczonego boga i przemienia si w ten sposb w niego samego i jako taki odbiera cze od wsplnoty kultowej. To przywdziewanie boga" byo wic rozumiane bardzo konkretnie. Jednoczenie si w ten sposb z bstwem stanowio zapewne najgbsz symbolik, ktr dostrzegano w tym przywdziewaniu nowych szat. Kapani babiloscy do sprawowania pewnych ceremonii przyoblekali si w skry rybie, aby da wyraz swego zjednoczenia z bogiem ryb i wody, Ea-Tannesem. Przyoblekanie Elizeusza przez proroka Eliasza przez narzucenie na swego paszcza (1 Krl 19,19) miao by znakiem powoania i udzielenia swemu uczniowi ducha i daru prorockiego. Bg uczyni ten paszcz skutecznym symbolem i zoy w nim cudown moc: Eliasz zwinwszy swj paszcz, uderzy wody Jordanu, ktre si rozdzieliy w obydwie strony i pozwoliy mu wraz z jego uczniem przej oysko rzeki such nog. Ten sam cud powtrzy Elizeusz z paszczem, ktremu pozwoli spa Eliasz, gdy wznosi si do nieba. Gdy zobaczyli w cud uczniowie prorokw, zawoali: Duch Eliasza spocz na Elizeuszu" (por. 2 Krl 2,13-15). Rozcignicie poy paszcza nad kim byo gestem symbolicznego wzicia go w posiadanie; gest ten by te znakiem zawarcia maestwa (por. Rt 3,9; Ez 16,8).

Szata pokutna, wr pokutny, wosiennica (saccum, cilicium) byy od dawien dawna symbolem pokuty. Czytajc w Ksidze Jonasza (3,5-6) o nawrconych mieszkacach Niniwy, dowiadujemy si, e krl oblek si w wr" (indutus est sacco) i to samo zarzdzi wzgldem ludzi i zwierzt. Rwnie Judyta (9,1) przywdziaa szat pokutn, aby przed Bogiem przygotowa si do bohaterskiego czynu, ktry mia uwolni lud izraelski z rki wroga. Noszenie szaty pokutnej byo praktykowane i w chrzecijastwie. Starochrzecijaski ryt przewidywa specjalne liturgiczne powicenie szat pokutnych dla publicznych pokutnikw. O szacie pokutnej, wosiennicy, jako obrazie pokutniczego usposobienia, mwi jedna z antyfon, piewanych lub recytowanych na pocztku Wielkiego Postu podczas posypywania popioem. Obrazowy jzyk Biblii posuguje si czsto okreleniem szata" dla wyraenia cech, ktre .tkwi w czowieku, albo zbawienia (Ps 132,16; Iz 61,10; Ba 5,1) czy przeklestwa (Ps 109,18), ktre Bg rozdziela wedug zasug. Niech si kapani Twoi odziej w sprawiedliwo" (Ps 132,9); wystpni niech si wstydem okryj jak paszczem" (Ps 109,29; por. Ps 35,26). Jerozolim wzywa si, aby przyodziaa si w sw moc (por. Iz 52,1). 444 Rne symbole Kiedy, przy zmartwychwstaniu, to, co miertelne, przyodzieje si w nie miertelno (por. 1 Kor 15,53). Bg sam przyobleka si w odzie:-pomsty jakby w sukni" przeciw swym wrogom (por. Iz 59,17). Zbrukan;. szata jest obrazem plam spowodowanych przez grzech (Za 3,3), biaa szata za w bardzo wielu miejscach Pisma witego, zwaszcza Apokalipsy, jest symbolem czystoci i witoci. Sw. Pawe nazywa Chrystusa szat, ktr powinni przywdzia ochrzczeni zanurzajc si w wodzie powtrnego narodzenia (Ga 3,27; Rz 13,14). Dlatego powiada Orygenes - kto nie jest obleczony w Jezusa Chrystusa, ten jest nagi." 170 Prawie wszyscy Ojcowie Kocioa mwi czsto o szacie jako symbolu, nadajc mu jednak rne znaczenia. Dla Orygenesa szata jest symbolem czowieczestwa Chrystusa. Pismo powiada: Przywdzieje [arcykapan] lnian

tunik* (Kpi 16,4). Len rodzi si z ziemi, a zatem prawdziwy Arcykapan, Chrystus, przywdziewa lnian tunik wwczas, gdy przyjmuje substancj ziemskiego ciaa." m Niezwykle poetycki charakter maj myli, ktre wyraa w. Efrem: Powiada on, e okryciem Jezusa byo Jego czowieczestwo, a ciao okryciem Jego Bstwa, a wic mia On dwie szaty: szat i ciao, chleb ycia. A nastpnie pyta, czy kto moe si nie zdumiewa z powodu tych Jego szat? Jego bowiem niezwykle wzniosy blask przykryo ciao, szata za okrya sabe ciao, a chleb skry Jego wewntrzny ogie (Bstwo). Szat Chrystusa jest jednak nie tylko Jego czowieczestwo, ale rwnie jego Ciao Mistyczne, Koci. Zgromadzi On bowiem nas - powiada Metody z Olimpu - z wielu stron, abymy, cho sabi, stali si wtkiem rzeczy wikszych. Biskupi i nauczyciele stanowi wszak mocny porzdek Kocioa i s niby osnowa, a wtkiem ci, ktrzy s im poddani i lud powierzony ich opiece, runem za katechumeni, ktrzy jeszcze nie zrzucili w chrzcie swych szat ze skr172. Szata nadprzyrodzonej sprawiedliwoci, ktr czowiek mia w raju, lecz ktr utraci, a teraz stara si odzyska, zostaje nam podarowana w chrzcie. Jest to stola nieprzemijalnoci utkana z wody chrztu"173. Szat z wody i ducha" nazywaj j Grecy. Biaa suknia chrzcielna jest symbolem chway zmartwychwstania, do ktrej zostalimy zrodzeni moc chrztu, obrazem blasku i piknoci, ktrymi zostaje przyozdobiona dusza. Jest to szata, ktr otrzymuje syn marnotrawny, kiedy powraca do domu ojca, strj weselny" (Mt 22,11), ktry czyni nas godnymi wzicia udziau w uczcie krlewskiej w niebie. Ten, kto wkada szat chrzcieln, zdejmuje t, ktr nosi po grzechu pierworodnym: ubranie z lici nieurodzajnego drzewa figowego, odzie ze skr martwych zwierzt, ktre wyobraaj nasz miertelno (...) Zdejmujemy te wszystkie brudy, ktre nas okryway" m, gdy spieszymy do chrztu175. 170 Homiliae in Ezechielem VI 8; PG 13, 716. 171 Homilie o Ksidze Wyjcia 9, 2. 172 Por. Metody z Olimpu, O trdzie 15. 173 Syryjski obrzd chrztu. 174 Justyn, Dialog z ydem Tryfonem 116, w: w. Justyn, filozof i mczennik, Apologia, Dialog z ydem Tryfonem. Wstp, tumaczenie z greckiego,

objanienia, skorowidz napisa ks. Arkadiusz Lisiecki, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1926, s. 306 (POK t. 4). 175 Por. Peterson, Theologie des Kleides, s. 347-56. i V Kocu ej sco . szaty iaszcza .-. ydw. e, e nosZ' r.akazane. ~ 3-dy w. A dem, w; _aninem. r.ie, przy Sw. Cyryl zawsze st: \ .rzeba no^ asne, duc Przy ch: rwnie st demonw. take od ic. z dawnymi : Zachowa/, osignicia chrzcielnych krwi Bar a: otrzymana zdaniem y niweczy : niezniszczE;-Biaa szat. ktry jest ... szaty nosz (Ap 6,11; 7.9 o ukazaniu szatach (Mk - ^zaty Jego by: Ciao ludzkie my nasze od sobie o mit Ciao bowie:: krtki czas v. wspanialsze.' 176 Por. A.tarv*: 177 Por. W. Kc 178 Katecheza '.'. 179 Wiktoryn z i 180 List 292 (" " -reckiego, wstp 1972, s. 349. 181 Por. De 182 Jan Chr 49, 73. t Odzie 445 c w nieodzienie ':rukana >'. biaa . Apokalip-

-hrzcze.z 13,14). .--a Chrys"5&o symbolu, symbolem 'an] lnia- ykapan, bstancj e wyraa - :zestwo, .io, chleb odu tych . szata za .e rwnie - powiada v wtkiem porzdek ani i lud nie zrzuw raju, lecz oodarowana chrztu"173. in&rzcielna jest sadzeni moc ^na dusza. nta do domu ia udziau zdejmuje dzajnego yobraaj nas okrymczennik, ': janienia, ::ia 1926, W Kociele pierwotnym myli te byy tak ywe, e chrzecijanie w wielu miejscowociach nie tylko przez osiem dni po chrzcie nosili swoje biae szaty chrzcielne, ale uywali ich rwnie jako szat odwitnych, zwaszcza za gdy uczestniczyli w Eucharystii. Biae szaty bowiem ju dla ydw, a take Rzymian byy oznak uroczystego nastroju. Wydaje si, e noszenie biaych szat byo nawet w niektrych miejscowociach nakazane, o czym wiadcz liczne teksty w pismach Ojcw Kocioa. Gdy w. Antoni Pustelnik, tsknicy za mczestwem, stan przed sdem, woy biae szaty, aby ju po nich poznano, e jest chrzecijaninem.176 w. Klemens Aleksandryjski skary si, e chrzecijanie, przy opuszczaniu kocioa, wraz z szat zmieniaj obyczaje"177. w. Cyryl z Jerozolimy uczy przygotowujcych si do chrztu, aby zawsze strzegli

symbolicznych biaych szat: Nie znaczy to, i zawsze trzeba nosi szaty biae, powinny jednak one zosta prawdziwie biae, jasne, duchowe" 178. Przy chrzcie katechumeni zdejmowali swoje stare szaty, a tym samym rwnie starego czowieka. Zdejmowano je, gdy uwaano je za siedzib demonw. Odrzucajc zatem ich siedzib, uwalniano si w pewien sposb take od ich wpywu. Zdejmowanie starych szat byo symbolem zerwania z dawnymi namitnociami i bdami. Zachowanie chrzcielnej szaty czystej i nie splamionej byo rkojmi osignicia ycia wiecznego. Czsto chrzecijan grzebano w szatach chrzcielnych, o czym wiadcz liczne napisy nagrobne. Oczyszczeni krwi Baranka przez chrzest biaymi uczynili swoje szaty i zachowali otrzyman ask." 179 Szata chrzcielna, ktra nas przystraja w niebie, jest, zdaniem w. Bazylego, szat, ktra osaniajc nasze czowieczestwo, niweczy miertelno co do ciaa, a to, co w nas miertelne, spowija niezniszczalnie"180. Biaa szata jest odzieniem mieszkacw nieba, podobiestwem do Boga, ktry jest wiatem okryty jak paszczem" (Ps 104,2). W Apokalipsie biae szaty nosz sprawiedliwi, zwaszcza mczennicy i Oblubienica-Koci (Ap 6,11; 7,9.13.14; 16,15; 19,8). Prawie zawsze, ilekro Pismo wite mwi o ukazaniu si aniow, s oni przedstawiani w olniewajco biaych szatach (Mk 16,5; Dz 1,10). Podczas przemienienia Pana na grze Tabor szaty Jego byy biae jak nieg (Mt 17,2). Ciao ludzkie jest take szat duszy. Dlatego zawsze, ilekro zdejmujemy nasze odzienie, powinnimy - powiada w. Atanazy - przypomina sobie o mierci181. Czyme jest mier? Jest ona jakby zdjciem szat. Ciao bowiem dane zostao duszy niczym odzienie; zdejmujemy je na krtki czas w chwili mierci, by pniej otrzyma je znowu - jeszcze wspanialsze."182 176 Por. Atanazy, Vita s. Antonii cap. 23. 177 Por. W. Koch SOC, Die Alb in der christlichen Antike. 178 Katecheza XXII (mistagogiczna czwarta), w: Katechezy, s. 316. 179 Wiktoryn z Pattau, Scholia in Apocalypsis beati Joannis, cap. VII 9; PL 5, 331.

180 List 292 (do Palladiosa), w: w. Bazyli Wielki, Listy. Wybr. Przekad z jzyka greckiego, wstp, przypisy i indeksy: Wodzimierz Krzyaniak, IW Pax, Warszawa 1972, s. 349. 181 Por. De passione et cruce Domini; PG 28. 182 Jan Chryzostom, Homiliae de statuis ad populum antiochenum, hom. V 3; PG 49, 73. 446 Rne symbole Weseln szat, o ktrej wspomina Ewangelia, jest, zdaniem w. Grzegorza, mio: Ciesz si anioowie, gdy do nieba zostaj przyjci wybrani. Jak si odwaamy bra udzia w tych duchowych uroczystociach, jeli nie mamy tej godowej szaty, to jest mioci, ktra jedynie czyni nas piknymi"183. Dlatego w. Augustyn woa do nas: Oto szata weselna: przywdziejcie j, biesiadnicy, abycie spokojnie zasiedli do uczty. Nie mwcie: Jestemy za biedni, by mie t szat. Odziewajcie innych i odziewajcie siebie. Oto jest zima: odziewajcie nagich, bo nagim jest Chrystus. A jeli nie macie szaty weselnej, On j wam da"184. Z tego, co powiedzielimy, staje si jasne, dlaczego od pocztkw monastycyzmu obczyny nowicjuszy byy i pozostay tak wanym wydarzeniem. Ten, kto otrzyma szat witego ycia, by przekonany, e wraz ze wieck szat odrzuca wszystkie grzechy dotychczasowego ycia. Nowe odzienie zakonne, stola baptismatis, jest symbolem nowego czowieka, ozdobionego sprawiedliwoci i witoci, jest znakiem wybrania, rkojmi chway, przyobleczeniem si w Chrystusa. Wedug reguy w. Antoniego habit mnisi czyni tego, kto go nosi, rwnym anioom; mwi bowiem tak: Uczy habit, w ktry jeste odziany, skrzydami, na ktrych przelecisz morze ogniste" 185. Ciemna albo czarna barwa habitu jest znakiem ubstwa, pokory i pokuty. Nie tylko jednak wstpienie do wsplnoty zakonnej, lecz take wstpienie do jakiego szczeglnego stanu jest do powszechnie zwizane z pewnego rodzaju obczynami, tzn. ujednoliceniem stroju czy noszeniem takich samych oznak. W Kociele odnosi si to przede wszystkim do tych, ktrzy dostpuj poszczeglnych stopni stanu kapaskiego (ordo sacer-dotalis): klerycy

otrzymuj superpelliceum (kom), subdiakoni - amictus (chust liturgiczn, humerale, humera) i tunicell, diakoni - stu i dal-matyk, ksia - ornat, biskupi i praaci - mitr, a take rkawiczki i pantofle, kardynaowie - czerwony kapelusz i cappa magna. Obuwie Symbolika obuwia i stopy jest ze sob cile zespolona i pokrywa si w niektrych aspektach. Dlatego zajmiemy si tylko tym, co dotyczy okrycia stopy jako symbolu. Obuwie (calceamenta, vno8r]naxd) przylega do stp i chroni je. Naley do caoci bardziej odwitnego stroju. Fakt, e obuwie, jak rwnie sanday, sporzdza si ze skr zabitych zwierzt, odgrywa w symbolice rol zasadnicz. Sia, ktra wedug staroytnego zabobonu wychodzi" ze stp, udziela si take ich okryciu, dlatego obuwiu przypisuje si podobne dziaania co stopom. Wydaje si, e w wielu germaskich zwyczajach zwizanych ze zbiorem zb uywanie obuwia miao na celu pomnoenie urodzaju. Podobne znaczenie miay pewne zwyczaje weselne i prawne. Grzegorz z Tours186 mwi o zwyczaju, wedle ktrego narzeczony wrcza narzeczonej par butw 183 Homilie na Ewangelie XXXVIII 9. Tumaczy Stanisaw Bojarski OP, opracowa ks. Mieczysaw Maliski, ATK, Warszawa 19702, s. 298 (PSP t. 3). 184 Sermo 95, 7; PL 38, 584. 185 Regua LIV, w: w. Atanazy Aleksandryjski, ywot witego Antoniego. w. Antoni Pustelnik, Pisma. Przekad: Zofia Brzostowska i inni, wstpami i komentarzami opatrzya Ewa Wipszycka, IW Pax, Warszawa 1987, s. 190. 186 Por. De vitis Patrum cap. 16. 4O.ni. _-li r.as .-.na: Xie

izieystus. ' '''10..rze*raz ze - Nowe c ".vieka, rkoj.-. Anmwi .'.rych ". zna-tpie.: pewrniem tych, sacernnictus :: i dal..viczki -rywa si dotyczy \"aley do sanday, .- zasad-

udziela :ania co anych ze i. Podob: Tours186 ir butw OP, opra:ego. w. i komenI Odzie 447 na znak zawartych zarczyn. Wedug starodawnego prawa nordyckiego akt adopcji dopenia si w chwili, gdy ojciec pozwala adoptowanemu synowi woy swj trzewik, ktry sam wpierw naoy. W ten sposb za porednictwem symbolu podnoci dokonuje si symbolicznie akt zrodzenia. Przepisywane przez Prawo Mojeszowe zdjcie obuwia w wypadku, gdy brat albo najbliszy krewny zmarego, ktry nie pozostawi syna, nie chce poj za on bratowej, naley zapewne rwnie do tego krgu ideowego. Zdjcie obuwia wyraa w tym przypadku zrzeczenie si roszcze prawnych i rezygnacj z pozycji, ktr zajmowa wrd swoich krewnych (por. Pwt 25,7-10). Stopa, a take but s symbolem ujarzmienia albo wzicia czego w posiadanie (por. Ps 60,10). Idea ta prowadzi nastpnie do idei panowania, godnoci i rangi spoecznej. Potni krlowie posyali pomniejszym wadcom swoje obuwie, ktre musieli oni nosi na znak poddastwa. Przysowiowym stao si okrelenie pantofel" dla ma wadczych on; oznacza ono niewaciwe partnerstwo w maestwie. Dostojnicy kazali niewolnikom wiza sobie sanday, natomiast uczniowie poczytywali sobie za zaszczyt wiza sanday swoim nauczycielom. Noszenie soleae (sandaw skrzanych) uwaali Rzymianie za przywilej ludzi wolnych. Wszyscy urzdnicy, ktrzy wchodzili w

skad senatu, nosili czerwone obuwie senatorskie (mulleus albo calceus senatorius), obuwie patrycjuszy zdobia ponadto lunula z koci soniowej; lunula jest symbolem owego poprzedniego, jak mwi, mieszkania na ksiycu oraz tego, e po mierci dusze znowu bd miay ksiyc pod stopami" 187. W obrazie przyodziewania oblubienicy krla w wyszywane szaty, za pomoc ktrego Ezechiel (16,10) przedstawia ponowne pojednanie si Boga z niewiernym ludem, specjaln uwag zwraca si na kosztowne trzewiki z fioletowej skry foczej. Rwnie w przypowieci o synu marnotrawnym (k 15,22) obuwie naley do uroczystego stroju. Jak obuwie jest znakiem panowania, wyniosoci i wysokiej rangi spoecznej, tak z drugiej strony obnaenie stopy, zdjcie obuwia jest wyrazem czci, pokory i unionoci, w niektrych okolicznociach rwnie aoby i pokuty (por. Ez 24,17.23). Zdejmowanie na znak czci obuwia byo podyktowane bardzo konkretnym powodem: nie tylko nie chciano wnosi w miejsce wite kurzu i brudu z drogi, ale rwnie materia, z ktrego sporzdzano obuwie, poniewa pochodzi z martwych zwierzt, uchodzi za co nieczystego. Dlatego nie wolno byo dotyka witej ziemi skrzanym obuwiem. Od Indii do Rzymu, u pitagorejczykw i muzumanw jest znana dwnoSrjca religiosa (religijne chodzenie boso). Tylko egipscy kapani nie chodzili boso, lecz nosili sanday z papirusu, co jeszcze wyraniej ukazuje waciwy powd zdejmowania skrzanego obuwia. w. Cyryl Aleksandryjski zauwaa: Poleci [Bg] Mojeszowi, temu porednikowi witych przykaza, zdj obuwie z ng (por. Wj 3,5) (...) nie godzio si zblia do Boga, jeli w kim pozostay jeszcze resztki tego, co podlega zepsuciu i co jest miertelne; ten zwyczaj przyswoi sobie wity Mojesz od pogan. Oni bowiem nie wchodzili do wity, majc na nogach obuwie sporzdzone ze skry martwych zwierzt; zgodnie z ich prawami uchodzio to za pewien rodzaj nieczystoci" 188. 187 Kastor z Rodos, frg. 25, cytat w: Plutarch, Aetia Romana 76. 188 De adoratione et cultu in spiritu et veritate lib. II; PG 68, 236. 448 Rne symbole

W jednej z mw w. Grzegorza z Nazjanzu znajdujemy jeszcze inny powd. Powiada on mianowicie tak: A obuwie niech zdejmie, kto zamierza dotkn si witej ziemi, na ktrej s lady Boga, jak to uczyni rwnie w Mojesz na grze, aby nie nosi niczego martwego, co by oddzielao Boga od czowieka" 189. Odpowiada to w peni myli staroytnej: wite miejsce jest wypenione Bogiem; ten, kto na nie wstpuje, wchodzi w kontakt z samym Bogiem, a wic dokonuje si to, do czego dyli staroytni, mwic, i chc dotkn Bstwa (por. Dz 17,27), aby sta si jego czstk. W sowach Ewangelii wedug w. Jana (1,27): Nie jestem godzien odwiza rzemyka u Jego sandaa", Ojcowie Kocioa dopatruj si obrazu wcielenia. w. Grzegorz Wielki powiada: Kt nie wie, i trzewiki s zrobione ze skry martwych zwierzt? Pan, przyjwszy ciao, jakby obuty si ukaza, poniewa w Jego Bstwie obumaro nasze skaenie (...) Jednake tej tajemnicy, wcielenia, oko ludzkie przenikn nie zdoa. Nie moe bowiem w aden sposb zbada, jak Sowo si wciela, jak najwyszy i oywiajcy Duch oywa w onie matki, jak ten, ktry nie ma pocztku, i istnieje, i poczyna si. Rzemykiem wic u obuwia jest wizado tajemnicy (...) C wic znaczy powiedzie: Nie jestem godzien rozwiza rzemyka u obuwia Jego, jeli nie szczerze i pokornie wyzna sw niewiadomo. Jakby mwi: C dziwnego, i Pan jest wyszy ode mnie, cho bowiem po mnie si urodzi, jednake nie pojmuj tajemnicy Jego urodzenia" 190. Obuwie jest te symbolem posaca i wdrowca. Odnosi si zwaszcza do urzdu apostolskiego. Niech nas nie zmyli, e Pan w Ewangelii wedug w. Mateusza (10,10) i wedug w. ukasza (10,4) poleca swoim uczniom, eby nie nosili adnego obuwia podczas swojej misji, a w Ewangelii wedug w. Marka (6,9) natomiast zezwala na przywdziewanie sandaw. Naley bowiem rozrni midzy uywanym wwczas obuwiem podrnym, ktre cakowicie okrywao stopy, a sandaami. Te ostatnie wolno byo nosi apostoom, pierwszego za nie powinni sobie specjalnie sprawia, lecz po prostu wdrowa w tym, co maj. Ten, kto piastuje urzd apostolski, musi - zdaniem w. Ambroego - uwolni si od swojej miertelnej skorupy, poniewa nie wolno mu obawia si czegokolwiek, a nawet niebezpieczestwo mierci nie moe go odstraszy od przyjtego obowizku. w. Grzegorz, mwic o obuwiu, nazywa je ziemskim balastem, od ktrego powinien si uwolni posaniec wiary: Co wyraaj w

tym miejscu sanday, jeli nie to, i s figur martwych czynw. Nie godzi si, aby ten, kto podejmuje si nauczania, obcia si wieckimi sprawami, aby one, przygniatajc jego szyj, nie pozwalay mu si podnie i gosi niebiaskich nauk" m. Naley te zwrci uwag na pozytywny aspekt symboliki obuwia. Jakie ma by obuwie, ktre w ogle byoby odpowiednie dla suby witym tajemnicom i dla chrzecijanina? Najpierw wemy pod uwag sowa w. Pawa, ktry upomina Efezjan, aby^ byli obuci w gotowo [goszenia] dobrej nowiny o pokoju" (Ef 6,15). w. Ambroy kae nam przyjrze si obuwiu Oblubienicy, ktre jest obrazem apostolatu i wdrwki do nieba: 189 Mowa 45, 19, w: wity Grzegorz z Nazjanzu, Mowy wybrane. Praca zbiorowa, IW Pax, Warszawa 1967, s. 541. 190 Homilie na Evangelie VII 3. 191 Tame, XVII 5. Pieniar esz otrz;>. co, jak si w;. A zatem w Pies: ktra posuguje doznaje adnej ; sza przywdziew. to doczesne yc: dzie niszej rar uywania, do r. Symbolika wyjania rw: biskupi, kardy ju, take pra: w czasie nakh gelii pokoju. V, (poczoch), gci; Pasek Od najdawr.. dodatek do st: prymitywnej : ria szaty; istr.. Uywano ich, i. dlatego te byy mielnikw i n. mia jeszcze in: suy, nadawa: mona byo w : noe, tabliczki c o czym wiadcz.. nalea do ich \v] nim odznak w< nierza, a przez pas onierski1' Pasy dostojni W zbytku, ktre na_ uywano w star no ze wzgldu ) do opaski na bic Noszenie sza: domu. Gdy wy er.. sywanie tuniki 192 Expositio :

i Odzie 449 eb? oarr}aszcza .- -.vedug zniom, .^ngelii iaw. :dricolno -- spraurzd swojej : 'lwiek, jtego . balas.".yraaj ':v. Nie .eckimi si pod ia. Jakie witym -iowa w.

koszenia] jrze si do nieba: ca zbioroI I Jake s pikne kroki twoje w sandaach, crko Aminadaba (Pnp 7,1-LXX). Nie ulega wtpliwoci, e kroki oznaczaj tu take postpy Kocioa. O jak pikne s nogi obwieszczajcych pokj, zwiastujcych szczcie (por. Iz 52,7). Wszdzie nazywa piknymi postpy w przepowiadaniu i goszeniu Ewangelii (...) W jakim celu dodaje [autor Pieni nad Pieniami], e pikne s kroki Kocioa w sandaach? Czytamy, e Mojesz otrzyma polecenie: Zdejmij sanday z ng twoich (Wj 3,5), przez co, jak si wydaje, zosta pouczony, by nie krpoway go wizy cielesne. A zatem w Pieni nad Pieniami mowa jest o wspaniaym piknie duszy, ktra posuguje si ciaem jak obuwiem i z powodu tego obuwia nie doznaje adnej przeszkody, lecz kroki jej odznaczaj si wdzikiem. Dusza przywdziewa wic ciao, Koci za ask, aby piknie przej przez to doczesne ycie (...) Uywajmy wic ciaa tak jak obuwia do speniania dzie niszej rangi: do suenia, a nie do wadania, do uczynnoci, nie do uywania, do posuszestwa, a nie do niezgody" 192. Symbolika nakadania obuwia w celu penienia urzdu apostolskiego wyjania rwnie znaczenie obuwia liturgicznego, ktre nakadaj papiee, biskupi, kardynaowie wyszego stopnia i, na mocy specjalnego przywileju, take praaci wwczas, gdy peni swe funkcje. Modlitwa odmawiana w czasie nakadania go wyraa prob o ask gotowoci goszenia Ewangelii pokoju. Wyjtkowo odmawia si modlitw przy nakadaniu caligae (poczoch), gdy uznano, i stanowi cao z obuwiem. Pasek Od najdawniejszych czasw pasek (cingulum, Cwvr\, oxpiov) stanowi dodatek do stroju zarwno mczyzny, jak i kobiety. W swojej najbardziej prymitywnej formie by to prosty sznur, przykryty przez opadajcy materia

szaty; istniay jednak take szersze paski zrobione z innej tkaniny. Uywano ich, aby dugie i szerokie, lune szaty nie krpoway ruchw, dlatego te byy niezbdnym elementem stroju, zwaszcza onierzy, rzemielnikw i niewolnikw. Oprcz tego gwnego przeznaczenia pasek mia jeszcze inne praktyczne zalety i w zalenoci od celu, ktremu mia suy, nadawano mu odpowiedni form i stosownie go wyposaano, aby mona byo w nim schowa drobne przedmioty, np. sakiewki (Mt 10,9), noe, tabliczki do pisania. onierze przymocowywali do pasa swj miecz, o czym wiadcz ju przedstawienia sztuki egipskiej. Pas do tego stopnia nalea do ich wyposaenia, e skrzany, okuty metalem z zawieszon na nim odznak wojskow sta si po prostu znakiem rozpoznawczym onierza, a przez to take symbolem suby wojskowej. Okrelenie wzi pas onierski" oznaczao tyle, co wstpi do wojska". Pasy dostojnikw, czsto bogato haftowane, byy prawdziwymi dzieami zbytku, ktre na pokaz chtnie nosiy zwaszcza kobiety. Oprcz pasw uywano w staroytnoci take cienkich acuszkw, ktre chtnie noszono ze wzgldu na ich wdzik i trwao. Znano te pasy bardziej podobne do opaski na biodrach; nazywano je bracae albo perizomata. Noszenie szat bez pasa byo dozwolone w Rzymie tylko w obrbie domu. Gdy wychodzono z domu albo pokazywano si publicznie, przepasywanie tuniki stanowio wymg przyzwoitoci. Nieprzepasywanie szat Expositio in Psalmum 118, sermo 17, 14 n.; PL 15, 1520 n. 450 Rne symbole uchodzio za znak zniewieciaego wygodnictwa albo obyczajowego rozprzenia. Dopiero w III w. ten surowy pogld ustpuje w Rzymie agc niejszym zapatrywaniom. Dowodzi tego pojawienie si nie przepasany, tunik w malarstwie katakumbowym (...) Na Wschodzie i w Afryce natomiast noszenie tuniki bez pasa byo ju wczeniej praktykowane."193 O wszystkich wspomnianych wyej rodzajach pasw mwi si te w Pimie witym. Z wielu przykadw wymiemy chociaby tylko niektre: lniany pas (balteum), ktry nosili Aaron i jego synowie oraz wszyscy lewici (por. Wj 28,4;

29,5.8; Kp 8,13; 16,4); pas arcykapana bogato zdobiony wielobarwnym haftem (Wj 28,39; 39,5) - Ksiga Syracha nazywa go ona gloriae (Syr 45,9 - Wlg). Przepasanie szat, jak i cae odzienie podrne - strj, w ktrym Izraelici spoywali wieczerz paschaln - byo symbolem gotowoci. Pas onierski zawsze wymienia si, gdy mowa o wyposaeniu bojowym. W Wulgacie wskazuje si na w sposb bardziej bezporedni ni w tumaczeniach tekstu oryginalnego, dziki uyciu sowa accingere" (por. Lb 32,17; Sdz 3,16; 18,11). Psalm 45,4 wzywa Mesjasza-Krla: Bohaterze, przypasz do biodra twj miecz!" Asceci Starego Przymierza nosili pas skrzany; zwraca si uwag na ten szczeg, gdy mwi si o Eliaszu (2 Krl 1,8) i Janie Chrzcicielu (Mt 3,4). Pasy pokutne i aobne byy sporzdzane z wosia kz i nazyway si cilicium (por. 2 Mch 10,25). Izajasz, wyliczajc przedmioty, ktre byy wyrazem prnoci kobiet wspczesnych sobie czasw, wymienia rwnie paski (Iz 3,24), ktre nale do lubnego stroju panny modej. Gdy spadnie kara Boa na Izraelitw, paski te zastpi powrz. Prorocy wielekro posuguj si obrazem paska w podwjnym znaczeniu symbolicznym; mwi o nim nie tylko jako o kosztownej ozdobie weselnej, ktr z dum si nosi, lecz take zwracaj uwag na jego cise przyleganie do ciaa i obydwie te waciwoci odnosz do stosunku zachodzcego midzy Bogiem i Jego ludem, stosunku, ktrego pene znaczenie objawia si w Chrystusie i w Kociele (por. Iz 49,18; 60,4; Jr 2,32; 13,1-11). Cnoty, wyrniajce czowieka, metaforycznie porwnuje si do pasa, ktry go cakowicie otacza; nawet sam Bg jest opasany potg (Ps 65,7; 93,1). Izajasz prorokuje o nadchodzcym Mesjaszu: Sprawiedliwo bdzie mu pasem na biodrach, a wierno przepasaniem ldwi" (Iz 11,5), a Psalmista sawi Pana, e go moc przepasuje" (Ps 18,33.40). Natomiast przeklestwo ma opina nielitociwego wroga jak pas, ktry stale bdzie musia nosi (Ps 109,19). Chrystus napomina do ustawicznej gotowoci na Jego powtrne przyjcie sowami: Niech bd przepasane biodra wasze i zapalone pochodni!" (k 12,35).

wici apostoowie Piotr i Pawe, mwic o duchowym przygotowaniu do walki, sigaj po obraz przepasywania si (Ef 6,14; 1 P 1,13). W Apokalipsie w. Jan widzi Syna Czowieczego przepasanego na piersiach zotym pasem" (1,13). Anioowie, odziani w czysty, lnicy len (15,6), nosz t sam zot ozdob. 193 Ph. Oppenheim, Das Monchkleid im christlichen Altertum, Rmische Quar-talschrift fur christliche Altertumskunde und fur Kirchengeschichte" 28: 1931 (Supplementheft). jscncyc* on bow;-r jaki nos-\vidz: telne.-poda: For cze nic logium ; po mina .zystoc W zak. cych fomnl :ch bioci-- znar.;. mczer. r nego pc >ci i p.--.-Boskiec Ksi;::. modl >.-. wcigl: sakrarr.e: o ktry::" interpre". za wsz-. (3,14). O': pas szat. Welon W stare: -twarz, pc bd oba', pokutn. V przypada; przyzwok -pniej spv 194 Tame Odzie 451 go roz--.- lagod-^sanych vce nato* "193 le w Pi-iektre: ;." lewici caobiony - go ona r. Izraelici bojowym, w tu-(por. Lb liaterze,

.- na ten :.it 3,4). vay si -i kobiet _ i >, ktre 3oa na m znaczeniu Ikr weselnej, y leganie izcego objawia :o pasa, ?s 65,7; vo b-Iz 11,5), atomiast :- bdzie ae przyj-jne pochodzygotowaniu 13). asanego na lnicy len "nische Quar-,te" 28: 1931 Wspomniane miejsca Pisma witego, a take praktyka staroytna pozwalaj zrozumie, jak chrzecijastwo pojmowao symbolik pasa i dlaczego odgrywa ona szczegln rol w stroju ksiy i zakonnikw. Ju w pismach ojcw ycia monastycznego pierwszych wiekw chrzecijaskich mwi si o przepasywaniu szat. Ci, ktrzy wchodz w stan duchowny, maj unika wszelkiej zniewiecialoci i wszelkiego niedbalstwa. Pas ma by dla nich symbolem zapau do pracy, poniewa podkasanie szaty zapewnia nieodzown swobod ruchu. Ta symbolika odnosi si jednak przede wszystkim do ochotnego usposobienia, ktre naley wykazywa nie tylko wobec pracy fizycznej, ale kadego rodzaju suby Boej.

Pas, jako znak rozpoznawczy onierzy, ma by dla bojownikw Chrystusowych bodcem do walki duchowej; jako przepasanie bioder oznacza on bowiem powcigliwo, czysto i dziewictwo. Zwaszcza pas skrzany, jaki nosili Jan Chrzciciel i Eliasz, ma nakania do umartwie. Staroytni widzieli w skrze, poniewa pochodzi z martwych zwierzt, obraz miertelnoci, w tym przypadku za pas skrzany jest symbolem umartwienia poda zmysowych. Formuy, wypowiadane przy wrczaniu pasa mnichowi, zawieraj jeszcze niektre aspekty zwizane z t symbolik. W pewnym greckim eucho-logium czytamy: Opasz twoje biodra moc prawdy". W innym rytuale upomina si mnicha, aby nosi na sobie umartwienie ciaa i karno czystoci" 194. W zakonie benedyktynw w ceremonii obczyn uywa si nastpujcych formu: (dla zakonnikw) Sprawiedliwo niech bdzie pasem twoich bioder. Pamitaj, e inny ci opasze i poprowadzi, dokd nie chcesz!" - znany tekst z Ewangelii w. Jana (21,18), ktry zapowiada mier mczesk, odnosi si w tym wypadku do przyjcia wymogw bezwzgldnego posuszestwa; (dla zakonnic) Pan opasuje ci pasem sprawiedliwoci i pasem czystoci, aby zasuya na wejcie do komnaty lubnej Boskiego Oblubieca!" Ksia dzi jeszcze, ubierajc si w szaty do zoenia Ofiary witej, modl si przy przepasywaniu alby, aby nie opuszczaa ich moc powcigliwoci i czystoci. Pasek albo cingulum powinny, jako powicone sakramentalia, udziela aski, ktr wyobraaj. Przez zoty pas Pana, o ktrym wspomina Apokalipsa, niektrzy egzegeci rozumiej mio. Ta interpretacja nawizuje zapewne do tekstu z Listu do Kolosan: Na to za wszystko [przyobleczcie] mio, ktra jest wizi doskonaoci" (3,14). Ona opasuje bowiem niejako wszystkie pozostae cnoty, tak jak pas szat. Welon W staroytnoci zarwno poganie, jak i ydzi zasaniali sobie gow albo twarz, powodowani bd gbok czci okazywan rzeczom witym, bd obaw przed mierci w razie ujrzenia oblicza Boga, bd aob pokutn. Mczyni zasaniali sobie gow albo twarz tylko w niektrych przypadkach, natomiast zasaniania oblicza wymagao od kobiet prawo przyzwoitoci. Jako zasony uywano w dawnych czasach skraju paszcza, pniej specjalnych welonw albo chust.

194 Tame. 452 Rne symbole Pogascy kapani, skadajc ofiary, okrywali si purpurowym amiktem. Rwnie inni ofiarnicy przystpowali - wedug starego zwyczaju - do otarza bogw z zasonit gow, o czym dowiadujemy si chociaby z informacji o upadych chrzecijanach w czasie przeladowania Decjusza. W czasie nieurodzaju i suszy rolnicy zakrywali swoje gowy na znak aoby i baga zasyanych do bstwa (por. Jr 14,3 n.). Dawid uczyni tak samo, gdy paczc i idc boso, wstpowa na Gr Oliwn (2 Sm 15,30). Mojesz przykry swoj twarz, gdy Pan ukaza mu si w krzaku gorejcym (Wj 3,6). Gdy pniej jego promieniujca, na skutek rozmowy z Panem, twarz napeniaa trwog Izraelitw, nakada na ni zason (posuit velamen super faciem suam" - Wj 34,33). Welon (velamen, KAv/J./ua) nalea, jak ju wspomnielimy, przede wszystkim do stroju kobiecego. Dobre obyczaje nakazyway, by kobieta, zwaszcza gdy pojawiaa si w miejscach publicznych, zakrywaa gow. Welon okrywa gow, kark, ramiona i, w zalenoci od sposobu naoenia, rwnie szyj i piersi. Rebeka zakrya zason twarz, gdy po raz pierwszy ujrzaa Izaaka (Rdz 24,65). Tamar miaa twarz zasonit przy spotkaniu z Juda (Rdz 38,15). Zdjcie zasony byo rwnoznaczne z pozbawieniem czci. Gdy niewinn Zuzann prowadzono na ukamienowanie, jej oskaryciele kazali jej zdj zason" (Dn 13,32). Wedug starorzymskiego zwyczaju wrczenie kobiecie zasony byo znakiem zalubin, po ktrym rozpoznawano matk. Dlatego kobiety zamne nazywano nuptae, a wesele nuptiae od obnubere (przykrywa). Chmury nazywano za nubes, poniewa zakrywaj eter195. Rzymski welon weselny, flammeum, by koloru ognistej czerwieni poczonej z cieniem szafranowym, kolorem witecznym. Noszenie welonu weselnego nie byo tylko jakim tradycyjnym zwyczajem wieckim, lecz byo take uwicone przez religi. Zarczeni byli traktowani na rwni z tymi, ktrzy zawarli ju zwizek maeski. Rwnie westalki, ktre uwaano za nietykalne, czyste oblubienice bstwa, nosiy welon (suffibulum). Bya to biaa chusta z purpurowym oblamowaniem,

poniej szyi spita klamr (fibula) i przypominajca - niezalenie od swego koloru - weselne flammeum panny modej. Ten pikny staroytny zwyczaj przetrwa take w chrzecijastwie. w. Pawe w Pierwszym Licie do Koryntian (11,4-15) da wyranie, aby kobiety nakryway gowy. Duo pniej pewien wenecki rytua pochodzcy z XVI w. powiadcza praktykowanie w niektrych miejscowociach zwyczaju rozpinania przez druhny podczas weselnej Mszy w. welonu nad mod par albo nakadanie go przez kapana na barki mczyzny i gow kobiety. Podobnie jak matki, welon powinny nosi take dziewice powicone Bogu. Tertulian, ktry mwi na ten temat w wielu miejscach swych dzie, zachca je do noszenia welonu, zwaszcza w pimie De virginibus velandis: Prosz ci, matko, siostro dziewico (...) zaso sw gow (...) Przywdziej zbroj wstydliwoci, otocz si waem skromnoci, wznie mur przeciwko twojej pci, ktry nie przepuci twych oczu ani cudzych do ciebie nie dopuci. Przyoblecz szat niewieci, by zachowaa stan dziewictwa. Ukryj, jaka jeste naprawd, aby tylko Bogu wyjawia prawd o sobie. Zreszt wcale nie udajesz kobiety zamnej, bo przecie polubia Chrystusa; Jemu oddaa swoje ciao, Jemu obiecaa swoj dojrzao. Wypeniaj mniar. velatv (1 P 2 Z heskiej . z palia wyczr-j* -miast oraeai."> brzegach z*--take f-v .cataku:- :* wnosi Na : --rnor .-; Na obrazact 195 Por. Izydor z Sewilli, De ecclesiasticis officiis II 20,6; PL 83, 811. 196 D197 Jc".. 198 p'c". " 199 Di--:-. Odzie

453 :tem. - do iaby :jusza. - znak r.i tak 15,30). -cym anem, -posuit t. ;wasz* Welon eni, --rwszy tkaniu :eniem oskaro zna-,:am-r.mury --selny, T.a szaf-nie byo cone zawarli bienice rowym :a - nie.ie. w. -ie, aby .nodzcy :-.\yczju d par -ety. .vicone :h dzie, elandis: .wdziej jeciwko oie nie . .victwa. sobie. Chryspeniaj wol twojego Oblubieca. Chrystus da, eby obce narzeczone i matki nosiy welon, o ile bardziej wymaga tego od swoich oblubienic" 196.

W tym samym pimie mwi, e welon, ktrym okrywa si dziewica, jest niczym hemem, niczym tarcz, ktra ma broni jej cnoty przed ciosami pokus, przed pociskami zgorszenia, przed podejrzeniami, pomwieniami i zazdroci, a take przed sam nawet zawici" 197. Koci podnis welon, ktry dziewica powicona Bogu otrzymuje w czasie swojej konsekracji, do godnoci sakramentaliw i witego symbolu przez specjalny obrzd powicenia. Modlitw powicenia zanosi si do Chrystusa, Gowy wszystkich wierzcych, Odkupiciela caego Ciaa (Mistycznego)". Wrczenie welonu nastpuje przy sowach: Przyjmij wity welon (velamen 'sacrum'), ktry oznacza, e wzgardzia wiatem i e prawdziwie i z pokor, pragnieniem caego serca itoto cordis annisu), na zawsze jako oblubienica oddaa si Chrystusowi, ktry ci obroni od wszelkiego za i doprowadzi do ycia wiecznego. Amen". Zaraz po naoeniu welonu dziewica piewa: Uczyni swj znak na moim obliczu, abym adnego innego oprcz Niego nie dopucia mionika!" W ten sposb wyranie ukazuje si symbolika welonu: podobnie jak matka naley do jednego tylko mczyzny, ktremu jedynie wolno podnie welon, kryjcy j przed innymi, tak i dziewica naley tylko do Pana, jest ukryta przed caym wiatem i oddzielona od niego. Nie oznacza to jednak ciasnego, egoistycznego zamknicia si w sobie, raczej uwolnienie si od tego, co ziemskie, aby tym atwiej otworzy si na Chrystusa. Zdaniem Orygenesa welonem tym, ktry okrywa gow, jest dla duszy Chrystus198. To ujcie ukazuje by moe najgbsze znaczenie welonu. Chocia przynaley on przede wszystkim dziewicom powiconym Bogu, to jednak nie by czym zupenie nie znanym we wsplnocie ascetw. Interpretacja Orygenesa ma w tym przypadku znaczenie, ktre wskazuje, e s oni polubieni Kocioowi jako nadal yjcemu Chrystusowi. Mnisi obrzdkw wschodnich jeszcze dzisiaj nosz welon poczony z kamelau-kion (nakryciem gowy). By moe u podstaw tego zwyczaju ley wspomniana myl mistyczna, a moe rwnie staroytny zwyczaj noszenia velatio przez ofiarnikw, poniewa chrzecijanie, wedug sw w. Piotra (1 P 2,9), s krlewskim kapastwem". Z licznych dzie sztuki dowiadujemy si, jak wyglda welon w pogaskiej i chrzecijaskiej staroytnoci. Przedstawienia postaci kobiecych z pali199 na gowie s w katakumbach bardzo rzadkie i pochodz prawie wycznie z dwch

pierwszych wiekw. Tym czciej spotyka si natomiast orantw okrytych welonem. Jest on biay, najczciej ozdobiony na brzegach purpurowymi pasemkami albo purpurowym krgiem, niekiedy take frdzlami. Dugo i udrapowanie s rne. Na niektrych freskach katakumbowych welon wydaje si zupenie przezroczysty, co pozwala wnosi o uywaniu na welony bardzo delikatnych materiaw. Na obrazach przedstawiajcych Matk Bo welon na gowie jest tak rnorodny, e nie mona ustali adnych staych zasad w tym zakresie. Na obrazach katakumbowych nie nosi Ona adnego welonu. W okresie 196 De virginibus velandis 16; PL 2, 960. 197 Tame 15; PL 2, 959. 198 Por. In Cantica canticorum lib. III IV 75. 199 Duga, czworoktna szata z jednego kawaka ptna, otulajca ca posta. 454 Rne symbole bizantyskim, z ktrego pochodz tzw. Madonny w. ukasza i wiele mozaik, Najwitsza Dziewica najczciej jest zupenie okryta ciemnoniebiesk albo ciemnoczerwon pali, naoon na gow. A jednak zdarzaj si wyjtki, np. na uku tczowym w S. Maria Maggiore w Rzymie Bogurodzica (Theotokos) nie ma adnego nakrycia gowy, za to jednak nosi diadem z drogich kamieni. Od redniowiecza pojawiaj si te obrazy Matki Boej, na ktrych dugie, swobodne opadajce wosy zastpuj welon. Przedstawienia innych witych dziewic cechuje - jeli nie nosz one okrelonego stroju zakonnego - podobna rnorodno. Ikony rosyjskie nawizuj do tradycji bizantyskiej i s jej kontynuacj. Szaty liturgiczne Paramenty, a take dawniejsze stroje zakonne wywodz si - przeszedszy najprzerniejsze przeobraenia - z szat uywanych w staroytnoci, rzymskiej i greckiej. W pierwszych wiekach chrzecijastwa szaty, ktre nosi kapan, sprawujc czynnoci liturgiczne, nie rniy si od zwykego wczesnego stroju.

Jednak do sprawowania witych tajemnic kler zmieni strj codzienny na witeczny. Skada si on z dugiej, przepasanej, ozdobionej dwoma purpurowymi paskami (clavi) tuniki z rkawami (tuni-ca talaris), fadzistej narzuty (pallium) i sandaw. Od IV w. modna staa si paenula, szata okrywajca cae ciao, i j te wkadali kapani idc do otarza. Stanowi ona form pierwotn kloszowego ornatu, ktrego boki pniej mniej lub bardziej przykrawano, aby zapewni wiksz swobod ruchom rk. Od IX w. paramenty wicono. Szczegow symbolik przydano im dopiero w redniowieczu. Odnosi si ona do Chrystusa, Jego mki, albo do dyspozycji moralnej, ktra przystoi temu, kto je nosi. To ostatnie znaczenie znalazo wyraz w tekstach liturgicznych wice i modlitw przygotowawczych do Mszy w. Humera, zwany rwnie amiktem, jest symbolem castigatio vocis, co najlepiej zapewne tumaczy jako karno w mowie". Ze wzgldu na nakadanie go na gow w modlitwie przygotowawczej nazywa si go galea salutis - hemem Zbawienia" (por. Ef 6,17). Alba oznacza czysto serca, cingulum powcigliwo (por. Pas). Manipularz (pocztkowo chustka do ocierania potu) by nazwany (w sowach wypowiadanych przy wrczaniu go subdiakonowi) symbolem owocu dobrych uczynkw", zapewne z racji tak samo brzmicego mani-pulum" - wizka, snopek. Modlitwa odmawiana w czasie jego nakadania okrela go jako manipulum fletus et doloris", by moe w nawizaniu do Psalmu 126,5 n.: Ktrzy we zach siej, bd w radoci. Postpuj naprzd wrd paczu, niosc ziarno na zasiew: Z powrotem przychodz wrd radoci, przynoszc swoje snopy". Stula jest charakterystyczn oznak urzdu diakonw, kapanw i biskupw. Zdaniem redniowiecznych liturgistw wyobraa ona jarzmo Pana, czemu daje wyraz rwnie formua towarzyszca przekazywaniu tej czci stroju liturgicznego w czasie wice kapaskich. Odmawiana dzisiaj modlitwa przy nakadaniu stuy okrela j jednak jako symbol aski uwicajcej i wiecznego przemienienia. Ornat, ktrym zostaje przyodziany kapan w czasie wice, stanowi waciwy strj kapaski i symbol mioci, ktr Bg ma pomnaa i do-

skonali w tvi Paskie". Tunicella jesS, i sprawiedlii Rkawiczki (Na temat Rg). Ponad szcz znajduje si odziewa si na osoba usi obszar tego. lone od wszys jego strj, zup 4. Potraw^ Chleb Wrd wszys (panis, upTOz nym i o jakc Chleb ma kr dlatego te ktra amie ku, pro wian: trzymania ;. sensie rwr. Po grzech-twego bdziesz rozumie tylko zaspokaja s\ stwa Boego litwy: Chleba nie samym z ust Boych" z ktrymi Jezus \ e istnieje Moc euchar i najwitsze zboa (por. Ju w rytach < szczeglnie v ofiary z dwuna kania, jak w szabat. Ich leay przed wszystkim na pochodzi od z ktrymi za* T Potrawy 455 caorych mstroju irady-ed-. jci, ::re zmiennej, tuni.-. staa ic do ^ 3 boki obod r.bolik

a. Jego .osi. To i moxis, co .du na si go zs). vany (w mbolem ,,manicadania zaniu do ustpuj . przychodz i bis-I jarzmo Pa-grwaniu tej Odmawiana l aski De, stanowi (naa i doskonali w tym, kto go otrzymuje. W missale ornat oznacza ,jarzmo Paskie". Tunicella jest szat radoci", dalmatyka - rwnie symbolem radoci i sprawiedliwoci. Rkawiczki pontyfikalne oznaczaj czysto i moc bogosawiestwa. (Na temat liturgicznego okrycia stp por. Obuwie, na temat mitry por. Rg). Ponad szczegowymi symbolicznymi interpretacjami paramentw znajduje si ich oglna, istotna symbolika: kapan sprawujcy liturgi odziewa si niejako Chrystusem, w ktrego zastpstwie dziaa. Jego wasna osoba usuwa si na plan dalszy. Wchodzi on w wite tajemnice, na obszar tego, co wite, ponadziemskie, ponadczasowe, cakowicie oddzielone od wszystkiego, co zwyczajne, wieckie. Wyrazem tego jest rwnie jego strj, zupenie inny od codziennego. 4. Potrawy Chleb

Wrd wszystkich rodkw spoywczych, ktre si przygotowuje, chleb (panis, aprog) jest artykuem najpowszechniejszym i najbardziej nieodzownym i o jako takim wanie mwi te Pismo wite (por. Syr 29,21; 39,31). Chleb ma krzepi serce ludzkie (por. Ps 104,15), ma wspiera jego si, dlatego te prorok Ezechiel (5,16; 14,13) porwnuje go do podpory", ktra amie si" podczas godu. Chleb jest dodatkiem do kadego posiku, prowiantem w dalekich podrach. Jest obrazem i wyrazem podtrzymania ycia w najszerszym znaczeniu tego sowa, a w przenonym sensie rwnie poj analogicznych. Po grzechu pierworodnym Bg powiedzia do Adama: W pocie oblicza twego bdziesz poywa chleb" (Rdz 3,19 - Wlg). Sw tych nie naley rozumie tylko dosownie, lecz szerzej: czowiek musi odtd w trudzie zaspokaja swoje wszystkie potrzeby. Poniewa jednak bez bogosawiestwa Boego cae nasze dziaanie jest daremne, Zbawiciel uczy nas modlitwy: Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj" (Mt 6,11). Jednak nie samym chlebem yje czowiek, lecz kadym sowem, ktre pochodzi z ust Boych" (Mt 4,4). Te sowa z Ksigi Powtrzonego Prawa (8,3), z ktrymi Jezus zwraca si do szatana, gdy ten chce Go uwie, wskazuj, e istnieje rwnie pokarm duchowy - sowo Boe, wola Boa. Moc eucharystycznego przemienienia chleb otrzymuje swoje najwysze i najwitsze znaczenie, ktrego symbolika jest taka sama jak symboliki zboa (por. Zboe). Ju w rytach ofiarnych Starego Testamentu chleb by uwaany za rzecz szczeglnie wit i by typem Eucharystii, mianowicie w postaci staej ofiary z dwunastu chlebw pokadnych, ktre zarwno w Namiocie Spotkania, jak w wityni leay na osobnym stole i byy zmieniane w kady szabat. Ich waciwa nazwa brzmi: Chleb oblicza", poniewa zawsze leay przed najwitszym obliczem Pana. Znaczenie ich polegao przede wszystkim na tym, e byy chlebem ycia, tego wyszego ycia, ktre pochodzi od Boga i ktrego udziela On tym i podtrzymuje w tych, z ktrymi zawar swoje przymierze. W historii witej typami najwit456 Rne symbole

szego misterium s take inne chleby: chleb, ktry skada w ofierze Melchizedech, przane chleby spoywane podczas wieczerzy paschalnej, manna na pustyni, podpomyk przygotowany dla Eliasza itd. Wreszcie jeden z dwch cudw rozmnoenia chleba przez Jezusa jest symbolicznym prologiem i bezporednim przygotowaniem do mowy, w ktrej Pan powiedzia: Ja jestem chlebem ywym, ktry zstpi z nieba. Jeli kto spoywa ten chleb, bdzie y na wieki" (J 6,51). w. Pawe w chlebie przanym widzi obraz chrzecijaskiej czystoci (por. 1 Kor 5,7 n. i nastpny artyku Zaczyn). Ojcowie Kocioa porwnuj przygotowanie chleba do stopniowego stawania si ludzi ochrzczonych chlebem Chrystusowym. Ta myl ley ju u podstaw pewnej Modlitwy eucharystycznej pierwotnego Kocioa, przekazanej w Didache i, z pewnymi zmianami, w Konstytucjach apostolskich: Jak ten chleb amany, rozrzucony po grach, zosta w jedno zebrany, tak niech Koci Twj a po najdalsze krace ziemi zbierze si w jednym krlestwie Twoim"200. w. Augustyn szczegowo omawia ten obraz w kilku swoich kazaniach. I tak w jednej z mw wielkanocnych do neofitw czytamy: Jeden jest chleb, jednym wic ciaem my, liczni, jestemy* (1 Kor 10,17). Przykad tego chleba poucza nas, jak winnicie kocha jedno. Czy bowiem chleb ten zosta uczyniony z jednego ziarna? Czy nie byo wielu ziaren pszenicy? Lecz zanim zamieniy si w chleb, byy pojedynczymi ziarnami; po zmieleniu za spojone zostay wod. Jeliby bowiem pszenica nie zostaa zmielona i polana wod, nie staaby si wcale tym, co nosi nazw chleba. Tak te i wy najpierw przemieleni zostalicie przez umartwienie postne i wyrzeczenie si zego ducha. Do tego doszed chrzest i woda, przez co zostalicie jakby skropieni, abycie mogli sta si chlebem. Nie ma jednak chleba bez ognia. Co zatem oznacza ogie? Jest nim krzymo. Olejem bowiem naszego ognia jest sakrament Ducha witego"201. Sam Chrystus za jest chlebem, ktry zosta posiany w Dziewicy, zakwaszony w ciele, uformowany cierpieniem, upieczony w piecu grobu, przyprawiony w Kocioach, ofiarowany na otarzach i ktry codziennie dostarcza wiernym niebieskiego pokarmu"202.

Chleb, jako symbol Eucharystii, naley do najczstszych motyww sztuki katakumbowej, i to zarwno w przedstawieniach cudu rozmnoenia chleba, na ktrych Chrystus lask dotyka koszy (zwykle jest ich siedem), jak i w symbolicznych zestawieniach chleba i ryby. Chleb eucharystyczny w czasach starochrzecijaskich nie rni si co do ksztatu niczym od chleba spoywanego w domach. Zaczyn chlebowy i chleb przany Jak wiemy z Ksigi Rodzaju, ludzie ywili si pierwotnie tylko pokarmem rolinnym, od czasu potopu rwnie misem zwierzt (por. Rdz 9,3 n.). Staranniejszego przygotowania poywienia nauczyli si prawdopodobnie dopiero metod stopniowych prb i dowiadcze. Tak odkryli - by moe przypadkowo - e drode, tj. osad (waciwie grzyb), ktry powstaje 200 Nauka dwunastu apostow (Didache) IX 4, w: Pierwsi wiadkowie, s. 46. 201 Sermo 227; In die Paschae IV; PL 38, 1099 n. 202 Piotr Chryzolog, Sermo 67; PL 52, 392. j cMeb mw . t sic:rvL przy:: -dzia- . w inr.v: Dlac:-tkie pr: czyn. Drui. symbc'.. chleba konsek grzech.. gdy v. nieczy.-' odnaw: to spra co niek. towant-rozpoc; kowany przypac z tymi yj dla relij. ktra w Potrawy 457 :e Pan sto ~ci

mm* i-., sta-

 ~.vot- Kon- -ach, trace .ach. . jest .Kad .r.leb ..: po ..ostaa . hleba. ::ostne ::ez co ednak Olejem ^-lewicy, grobu, :ziennie .v sztur.oenia ~iedem), -styczny _zvm od -:armem ._- 9,3 n.). :odobnie :;y moe powstaje ?, s. 46. w czasie fermentowania wina, piwa itp., powoduje roniecie zagniecionego z mki i wody ciasta, kontynuujc w nim proces fermentacji. Chleb staje si przez to zdrowszy, daje si duej przechowywa i jest smaczniejszy. Drode (faex, rpuL) miay wic by pierwotnym zaczynem chlebowym. Okazao si jednak, e maa porcja zakwaszonego ju ciasta spenia tak sam funkcj, jak one i jest

atwiej dostpna. Takiego zakwaszonego ciasta (fermentum, Cvjurj) uywali ju Egipcjanie i inne ludy staroytnego Wschodu. Od nich nauczyli si docenia zalety tego zaczynu take Hebrajczycy. Dla biaych gatunkw pieczywa jeszcze dzisiaj jednak przedkada si drode nad zaczyn z zakwaszonego ciasta. Z tej racji, e potrzeba 8-10 godzin, zanim zaczyn chlebowy zacznie w peni dziaa, w pilnych przypadkach zadowalano si chlebem nie-kwaszonym. Tak byo te - wedug relacji Ksigi Wyjcia - w ow noc, w ktr Egipcjanie przynaglali Izraelitw do szybkiego wyjcia z ziemi egipskiej: I wzi lud ciasto, zanim si zakwasio w dzieach owinitych paszczami, i nis je na barkach" (Wj 12,34). Dopiero na pierwszym postoju w Sukkot mogli upiec z nie zakwaszonego jeszcze ciasta placki i wzi je jako zapas ywnoci na drog (por. Wj 12,39). Dla utrwalenia na zawsze pamici tej nocy, w ktrej czuwa Pan nad wyjciem synw Izraela z ziemi egipskiej" (Wj 12,42), nakaza Pan obchodzenie co roku wita Paschy, nazwanego rwnie witem niekwaszonego chleba". Dzie ten bdzie dla was dniem pamitnym i obchodzi go bdziecie jako wito dla uczczenia Pana. Po wszystkie pokolenia - na zawsze w tym dniu witowa bdziecie. Przez siedem dni spoywa bdziecie chleb niekwaszony. Ju w pierwszym dniu usuniecie wszelki kwas z domw waszych, bo kto by jad kwaszone potrawy od dnia pierwszego do sidmego, wyczony bdzie z Izraela" (Wj 12,14 n.). O tym poleceniu przypomina Ksiga Wyjcia nadto w wierszach 18-20 tego samego rozdziau i w wierszach 3, 6 i 7 rozdziau nastpnego, a take krtkie teksty w innych ksigach Picioksigu. Dlaczego taki surowy nakaz? Przede wszystkim dlatego, eby na wszystkie przysze pokolenia utrwali w pamici ludu wspomnienie cudownych czynw dokonanych przez Boga. Drugi gwny powd zasadza si na przekazanej z dawien dawna symbolice zaczynu chlebowego. Ju najstarsze ludy widziay w kwaszeniu chleba proces psucia, zaczynajcy si proces rozkadu i gnicia, a wic konsekwentnie obraz duchowego zepsucia i przenikajcego wszystko grzechu. Chleby skadane w ofierze bogom musiay by niekwaszone, gdy wszystko, co zostao zakwaszone, co sfermentowao, uchodzio za nieczyste. Wiejskie zwyczaje wiosenne, a wic przypadajce w czasie, gdy odnawia si caa natura, nakazyway powstrzyma si na cze wszystko to sprawiajcych bstw od

spoywania kwaszonego chleba i je tylko to, co niekwaszone. Wolno byo dopiero zakwasza ciasto chlebowe przygotowane z ziarna pochodzcego z nowych zbiorw, ktre na Wschodzie rozpoczynaj si znacznie wczeniej ni w krajach o klimacie umiarkowanym. Poniewa miesic Abib, w ktrym Izrael wyszed z Egiptu, przypada wanie na t por roku, niewykluczony byby jaki zwizek z tymi zwyczajami wiosennymi. Polegaby na przemianie rytu waciwego dla religii naturalnej w liturgi ku czci Stworzyciela wszelkiego bytu, ktra w duchowym sensie oznaczaaby porzucenie zepsucia pogastwa, 458 Rne symbole wyzwolenie z niewoli egipskiej, by potem w Ziemi Obiecanej zaywa niekwaszonego chleba nowego ycia. Chocia nie skada si ju ofiar Starego Przymierza, jeszcze dzisiaj ydzi cile i skrupulatnie zachowuj ze wszystkimi szczegami zwyczaj obchodzenia wita Paschy. Wyczenie wszystkiego, co nieczyste, byo rwnie powodem postanowienia Prawa, zabraniajcego skadania na otarzu Jahwe chleba kwaszonego (por. Wj 23,18; 34,25; Kp 2,4.5.11; 6,9 n. [Wlg 6,16 n.]). Placki z ciasta kwaszonego wolno byo skada w ofierze jedynie jako ofiar z pierwocin przynoszon dla Pana w Zielone witki (podzikowanie za niwa) i jako dodatek do ofiar dzikczynienia (Kp 7,13). Chlebw tych jednak nie kadziono na otarzu. Czciowo byy przeznaczane na utrzymanie kapanw, czciowo spoywano je podczas uczty ofiarnej. Dlatego przygotowywano je tak, aby odpowiaday powszechnemu smakowi. Pieczenie chlebw ofiarnych byo zadaniem lewitw (por. 1 Krn 23,29). Wedug starej tradycji ydowskiej203 rwnie chleby pokadne byy niekwaszone, chocia Ksiga Kapaska nie podaje w tym zakresie adnych przepisw. W Nowym Testamencie zaczyn, kwas, jest rwnie obrazem zepsucia: Chrystus ostrzega swoich uczniw przed kwasem", tj. przed nauk i obud faryzeuszy (por. Mt 16,6.12; Mk 8,15; k 12,1). Aposto Narodw w Pierwszym Licie do Koryntian gani cikie przestpstwo rozpusty, ktrego dopuci si jeden z czonkw gminy chrzecijaskiej.

Ostrzegajc przed tym zgorszeniem, pisze: Czy nie wiecie, e odrobina kwasu cae ciasto zakwasza (corrumpit)? Wyrzucie wic stary kwas, abycie si stali nowym ciastem, jako e przani jestecie. Chrystus bowiem zosta zoony w ofierze jako nasza Pascha. Tak przeto odprawiajmy wito nasze, nie przy uyciu starego kwasu, kwasu zoci i przewrotnoci, lecz - przanego chleba czystoci i prawdy" (1 Kor 5,6-8). Wydaje si, e w. Pawe napisa te sowa wanie w czasie wielkanocnym, w wietle starotestamentowego typu. Liturgia przypomina je wszystkim wierzcym w Lekcji z Niedzieli Wielkanocnej i powtarza je przez ca oktaw wielkanocn w licznych czciach modlitwy brewiarzowej. W ten sposb Koci upomina swoje dzieci, aby otrzyman dziki ofierze Chrystusa ask chrztu zachoway nienaruszon i odrzucili wszystko, co si jej sprzeciwia. Hymn nieszporny modlitwy brewiarzowej w czasie wielkanocnym posuguje si obrazem, ktry ukazuje sam istot omawianej symboliki: Najwitsza Eucharystia jest prawdziwym niekwaszonym chlebem Nowego Przymierza: Nam teraz Chrystus jest Pasch Paschaln On te ofiar; A dla dusz czystych od winy Przanikiem czystym witoci."204 Jeden jedyny raz Pismo wite, i to sam Zbawiciel, uywa obrazu zaczynu w pozytywnym znaczeniu: Krlestwo niebieskie podobne jest do 203 por j,5zef Flawiusz, Antiuitates Iudaicae III 6, 6. 204 A regias Agni dapes (Przy witej uczcie Baranka), w: Hymny brewiarza rzymskiego, s. 92. ycie, rr jaja jak: w dom_ szczegc! w ziem. W rr.:.-tw ku!: wyszyr cielesr.t-znaczer.. pozioir.:-bej po w: PC jaja. wanie nych. W Takie ktrych. 205 VPotrawy 459 zaywa _e dzisiaj .: zwyczaj

postano-.': kwaszona z ciasta pierwocin va)i jako . inak nie anie kap-przygotoPieczenie . Wedug -zwaszone, przepisw, zepsucia: :ed nauk czkie prze-. chrze-. iecie, e .ic stary t- Chrystus przeto od--asu zoci Kor 5,6-8). i wielkanoc-je wszys-je przez 'iarzowej. ofierze stko, co lym po-lboliki: Nowego obrazu jest do brewiarza zaczynu, ktry pewna kobieta wzia i woya w trzy miary mki, a si wszystko zakwasio" (Mt 13,33). Pan pragnie wyrazi myl, e Koci, goszc Ewangeli, ma dziaa podobnie jak zaczyn w chlebie: ludzko ma przenikn wita nauka, ma by przez ni przemieniona i wyniesiona tak, eby moga osta si przed Bogiem. Sowa a si wszystko zakwasi" wskazuj, e Koci jest powoany do rozszerzania swojego wpywu na wszystkie pokolenia, na wszystkie czasy i na wszystkie ziemie, powoany do odnowienia oblicza ziemi. Jajo Cud nowego ycia ukryty w jaju przemawia do ludzi staroytnoci znacznie bardziej ni do ludzi czasw wspczesnych, ktrzy pochonici codziennoci prawie go nie zauwaaj. Dla staroytnych jajo byo symbolem w potrjnym sensie: jako jajo wiata, jako symbol podnoci i zdrowia, szczcia i jako przedmiot kultowy. Jednak jego symbolika zasadza si zawsze na jednej podstawowej idei: jajo jest pocztkiem stawania si, pocztkiem rozwoju (dp%fj rrjg yeveaewc). Wikszo staroytnych ludw wyobraa sobie wszechwiat w jego prapocztkach jako olbrzymie jajo, ktre wyszo z ust najwyszego boga albo zostao przez niego uksztatowane. Na pamitk tego Egipcjanie zawieszali jajo u poway wityni. Znane jest przedstawienie boga Ptah jako garncarza nadajcego wiatu ksztat jaja na kole garncarskim. W czasie tej pracy jajo

pko, nastpi podzia i rozwj wiata. Wyobraenie takie podzielao z pewnymi rnicami wiele ludw. Podwjna sia natury, podzca i przyjmujco-tworzca, rodzi w momencie, gdy si ze sob czy i wzajemnie przenika, wszelkie ycie organiczne wiata. Zjednoczona w jaju tworzy now yw istot. Tej samej zasadzie, ktra daje ycie, przypisuje si jednak take zdolno uyczania zdrowia, szczcia i pikna, i tak jajo stao si rwnie symbolem wszelkiego zdrowia, szczcia i rozkwitu. W tym uwidacznia si znw wiara staroytnego wiata i prostego ludu w moliwo udzielania si si natury: to, co zawiera ycie, musi rwnie mie moc udzielania ycia. Dlatego poganie uywali jaja jako rodka oczyszczenia i jako rodka majcego zapewni pomylno w domu i yciu rodzinnym. Jaja zoone wiosn uwaano za jaja obdarzone szczegln yciodajn si. Dlatego staroytni Germanie zakopywali je w ziemi, by spotgowa jej urodzajno. W misteriach orficko-bachicznych jajo naleao do witych przedmiotw kultu205. Salus", zdrowie, szczcie, ktre z nim czono, byo owym wyszym zdrowiem, szczciem", ktre znajduje si poza granicami cielesnej egzystencji i ziemskiego bytu. Jajo, bdce w swym fizycznym znaczeniu prardem naturalnego ycia, staje si na owym wyszym poziomie symbolem nowej egzystencji, w ktrej dusza, wyzwolona z grubej powoki materii, podobna do kurczcia, ktre opucio ciemn skorup jaja, cieszy si niebieskim wiatem prawdziwego bytu. Z tego to wanie wzgldu przedstawiano niekiedy jajo na grobach wtajemniczonych. W tym przypadku byo ono wyrazem nadziei na ycie wieczne. Takie znaczenie jaja odgrywa rwnie pewn rol w nauce gnostykw, ktrych wiara czya elementy pogaskie z chrzecijaskimi. W piI Veneratione colitur" powiada Makrobiusz (V w. po Chr.) w Saturnaliach 7, 16. 460 Rne symbole dziesitym drugim Hymnie przeciw herezjom w. Efrem Syryjczyk kieruje niewaciwie przez Marcjona stosowan symbolik jaja na waciwe tory i

odnosi j do zmartwychwstania ciaa. Swoje dugie wywody koczy sowami: Gdyby mianowicie On [Zbawiciel] wyzwoli ciao, a samej tylko duszy pozwoli wzlecie w gr, to Pan nasz przyznaby zwycistwo porwnaniu, ktrym szermuj oszczercy; jeeli jednak groby pkaj jak jaja i powstaj ciaa, ci, ktrzy zostali pogrzbani, zostaj wskrzeszeni, to Pan nasz nam daje koron zwycistwa"206. w. Augustyn, nawizujc do k 11,12, porwnuje z jajem nadziej chrzecijask: Pozostaje nadzieja, ktr, jak mi si wydaje, porwna mona do jaja. Nadzieja bowiem nie jest jeszcze rzeczywistoci, jak te i jajo jest czym, lecz jeszcze nie kurczciem. Zwierzta czworonone rodz mode, ptaki za nadziej na mode. Nadzieja zatem skania nas, bymy nie dbali o rzeczy teraniejsze, a oczekiwali przyszych. Zapominajc o tym, co za nami, wraz z Apostoem starajmy si o to, co przed nami (...) Aposto Pawe tak mwi o nadziei: W nadziei bowiem ju jestemy zbawieni. Nadzieja za, ktrej spenienie widzimy, nie jest nadziej, bo jak mona spodziewa si tego, co si ju oglda? Jeeli jednak spodziewamy si tego, czego jeszcze nie widzimy, wyczekujemy cierpliwie* (Rdz 8,24 n.) (...) Jest jajo, a nie ma jeszcze pisklcia. Okryte jest ono skorup: nie wida go, bo jest zakryte. Trzeba na nie cierpliwie czeka. Musi zosta ogrzane, aby oyo (...) Zmy nasze jajo pod skrzydo owej kury z Ewangelii (por. Mt 23,37), ktra woa do tego obudnego i nieszczsnego miasta: Jeruzalem, Jeruzalem! Ile razy chciaem zebra dzieci twoje, jak kura swe pisklta, a nie chciaa (Mt 23,37) (...) T kur jest mdro Boa."207. Hildegardzie z Bingen Bg ukazuje jajo jako obraz przemienienia postaci eucharystycznych. Pan powiedzia do niej: Kiedy ptak ujrzy jajo lece w swoim gniedzie, bez wahania siada na nim i ogrzewajc je swym ciepem wywodzi piskl; i tak skorupka jaja pozostaje, a piskl wydobywa si na zewntrz. Co to oznacza? Gdy na otarzu powiconym mojemu imieniu skadana jest ofiara Chleba i Wina na pamitk Syna, Ja, Wszechmogcy, uwietniajc j w cudowny sposb swoj moc i chwa przemieniam w Ciao i Krew mojego Jednorodzone-go."208 Powicanie liturgiczne jaj wielkanocnych w czasach, kiedy post czterdziestodniowy by jeszcze surowszy i nie wolno byo spoywa nawet jaj,

miao zapobiec szkodzie na zdrowiu po tak dugich wyrzeczeniach, a take - jak dzisiaj jeszcze - wyjedna bogosawiestwo dla ciaa i duszy. Lud chrzecijaski przypisywa jajom wielkanocnym, take niezalenie od ich powicenia, szczeglne siy. Do powicenia wybierano najczciej jaja zoone w Wielki Czwartek, ktrym, podobnie jak staroytni Germanie, przypisywano ju z natury specjaln moc lecznicz209. 206 Hymny przeciw herezjom 52, 8. Przekad na podstawie: Des heiligen Ephrdm des Syrers. Hymnen gegen die Irrlehren. Aus dem Syrischen iibersetzt und mit einer Einleitung versehen von d. Adolf Rucker, Verlag Joseph Ksel und Friedrich Pustet, Munchen 1928, s. 485 (Bibliothek der Kirchenvater). 207 Sermo 105, 5. 7. 8. 11; PL 38, 621, 623. 208 Scivias, seu visiones lib. II, vis. 6; PL 197, 529. 209 Na temat rnych, czciowo opacznych, tradycji dotyczcych jaj wielkanocFormua pow: rytuaach brzmi Prosimy Ci. te jaja; niech ktrzy spoyw Pana naszego J-wiekw. Amen. Mleko i mid Mleko, pier-(por. Pszczoa liturgicznych i ich symboliki. Mleko powsts i dostarcza ich v do przyjmowar.: rodzaju, e del co jest potrzeb, bez pracy. Ten delikatniejsz n. ustannie go lak:. Mleko zwier: naleay, obok ; wotnych. Gwr. patriarchw Izrc podstaw ich u: n.; 32,5-21; 33,8-atwo zrozun-staroytnego w. mem bogw i : kwintesencj wylewano je te byy do pewne z no im przebs4. sakramentu i : temach religijr; te zwyczaj luc: ka albo soli i r.\ cje te uwaano tni Germanie v. przed porzuc Na przeno?: wite. w. P wia do was nych w zwycz Paschatis SoL-. J. A. Jungma\ 210 Formua Romano Eccless:-* 1963, s. 214. Potrawy

461 ary y sj tylko zwycistwo jak -reszeni, to k nadziej -. do jaja. i-jt czym, xc<ie, ptaki r nie dbali vrn, co za Aposto .:bawieni. -: mona a my si . 8,24 n.) rup: nie =i zosta z Ewan-_ : miasta: ak kura ro Bo:enia posiada na ..oka jaja Gdy na :a i Wina y sposb rodzone;:ost czternawet jaj, -- ach, a tak....... : duszy. ...... niezalenie _-<: najczciej s-iroytni Gertmbgen Ephram -* '*nd mit einer -d Friedrich i] WielkanocFormua powicenia jaj, znajdujca si od XII w. prawie we wszystkich rytuaach brzmi: Prosimy Ci, Panie, aby aska Twojego bogosawiestwa zstpia na te jaja; niech si one stan zdrowym pokarmem dla wiernych Twoich, ktrzy spoywa je bd w duchu dzikczynienia za zmartwychwstanie Pana naszego Jezusa Chrystusa. Ktry z Tob yje i krluje na wieki wiekw. Amen."210 Mleko i mid

Mleko, pierwsze poywienie dzieci, i mid, produkt dziewiczych pszcz (por. Pszczoa), byy ze sob tak cile zczone w staroytnoci i staro-liturgicznych zwyczajach, e nie mona ich te rozdziela w omawianiu ich symboliki. Mleko powstaje z substancji odywczych przyjmowanych przez matk i dostarcza ich w przetworzonej formie niemowlciu, niezdolnemu jeszcze do przyjmowania pokarmw staych. Warto odywcza mleka jest tego rodzaju, e delikatnemu organizmowi dostarcza rzeczywicie wszystkiego, co jest potrzebne do jego rozwoju, i to bez trudu, bez przygotowywania, bez pracy. Ten dar, zoony przez Boga w naturze, ofiarowuje z najdelikatniejsz mioci matka z wasnej substancji, a noworodek bezustannie go aknie. Mleko zwierzt yjcych gromadnie i jego przetwory, maso i ser, naleay, obok pokarmu rolinnego, do prostego poywienia ludw pierwotnych. Gwne bogactwo staroytnych ludw koczowniczych, rwnie patriarchw Izraela, stanowiy stada, a otrzymywane z nich produkty byy podstaw ich utrzymania (por. Rdz 13,5-10; 18,8; 29,2-9; 30,31-43; 31,18 n.; 32,5-21; 33,8-11; 46,31-34; Wj 2,16-19; 3,1; Hi 20,17; 29,6). atwo zrozumie, e taki wspaniay dar natury rwnie wrd pogan staroytnego wiata budzi gbsze refleksje. Wydawao si im ono pokarmem bogw i ich darem, dlatego wraz z miodem, ktry uchodzi za kwintesencj wszelkiej sodyczy, odgrywao wan rol w misteriach; wylewano je te na groby jako pokrzepienie dla zmarych. Mleko i mid byy do pewnego stopnia obrazem bogosawionego ycia i przypisywano im przebstwiajc moc. Spoywanie ich byo jakby przyjmowaniem sakramentu i naleao do obrzdw wtajemniczenia w niektrych systemach religijnych, np. w kulcie Attisa i Mitry. W yciu wieckim istnia te zwyczaj ludowy podawania nowo narodzonym dzieciom miodu i mleka albo soli i miodu na znak przyjcia (susceptio) ich do rodziny. Substancje te uwaano za oczyszczajce i chronice przed zem. Rwnie staroytni Germanie wierzyli, e spoywanie mleka matki i miodu chroni dziecko przed porzuceniem lub mierci. __ Na przenone znaczenie obu tych produktw wskazuje rwnie Pismo wite. w. Pawe pisze do Koryntian: A ja nie mogem, bracia, przemawia do was jako do ludzi duchowych, lecz jako do cielesnych, jak do

nych w zwyczajach ludowych i ich kolorowania por. B. Fischer, J. Wagner (Hrsg.), Paschatis Sollemnia. Studien zu Osterfeier und Osterfrmmigkeit (Festschrift fur J. A. Jungmann), Basel-Freiburg-Wien 1959, s. 267 nn. 210 Formua powicenia jaj, w: Colectio rituum continens excerpta e Rituali Romano Ecclessiis Poloniae adaptato, Wydawnictwo Kurii Diecezjalnej, Katowice 1963, s. 214. 462 Rne symbole niemowlt w Chrystusie. Mleko wam daem, a nie pokarm stay, bocie byli niemocni" (1 Kor 3,1 n.). Podobnie pisze w Licie do Hebrajczykw (5,12). W obydwu tych fragmentach z listw w. Pawa mwi si o mleku jako obrazie takiego sposobu przedstawiania prawd wiary, ktry wydaje si odpowiedni dla nowych chrzecijan jeszcze mylcych zbyt po ziemsku. Te sowa Apostoa Narodw zawieraj wic lekk nagan i posuguj si tym porwnaniem z pewn doz lekcewaenia. Gwny jednak akcent kadzie si na takie rozumienie mleka, ktre widzi w nim pocztki nauki chrzecijaskiej. Natomiast w Pierwszym Licie w. Piotra symbolika ta jest znacznie pogbiona i bogatsza: Jak niedawno narodzone niemowlta pragnijcie duchowego niesfaszowanego mleka ([Sowa] - x XoyiKv a8o\ov ydAa), abycie dziki niemu wzrastali ku zbawieniu - jeeli tylko zasmakowalicie, e sodki jest Pan" (2,2). W tym przypadku mleko przedstawia si jako dar czuej mioci Pana, ktra ochrzczonym ma zapewni rozwj i dopenienie ycia Boego. Chodzi zatem o co wicej ni tylko o niezafaszowan prawd chrzecijask, ma si na myli ask sakramentaln, pokarm eucharystyczny! Klemens Alksandryjski rozumie przez wyraenie Xoyitcdv yaka z Listu w. Piotra mleko Logosu, wiecznego Sowa, a wic waciwie nie rationale lac, lecz verbale lac. W wietle tych tekstw Nowego Testamentu, ktre umylnie zostay przytoczone najpierw, tym wyraniej ukazuje si przenony sens starotestamentowych wypowiedzi o mleku i miodzie.

W Ksidze Wyjcia Bg obiecuje Mojeszowi wyrwa z rki Egiptu" swj lud i wprowadzi go do ziemi, ktra opywa w mleko i mid" (3,8). To okrelenie staje si w Pimie witym przysowiowe dla Ziemi Obiecanej" i czsto powraca na jego kartach. W znaczeniu dosownym oznacza ono kraj, ktry, dziki bujnym pastwiskom i urodzajnej glebie, zapewnia obfito poywnego i smacznego pokarmu. Sens przenony wskazuje za na dobra najwysze, ktre zostan nam udzielone tu, na ziemi, w krlestwie Boym Kocioa, a kiedy rwnie w wiecznej szczliwoci. Dlatego te Antyfona na wejcie Mszy w. w poniedziaek wielkanocny odnosi to miejsce do neofitw (por. te Iz 55,1). atwo zrozumie rwnie znaczenie tych miejsc Pieni nad Pieniami, w ktrych mwi si o mleku albo o piersiach matki. Naley zawsze pojmowa je symbolicznie: wyobraaj albo peni najczystszego, nadprzyrodzonego pokarmu ycia, ktry daje do spoywania Oblubieniec, Chrystus, i Oblubienica, Koci, albo nieskoczon mio (piersi matki) Pana, bdc rdem tajemnic Boych (por. Pnp 1,1.3; 4,5.10.11; 5,1; 7,3.12; 8,1). Homilie w. Grzegorza z Nyssy s najpikniejszym komentarzem do tych wypowiedzi. Jedno miejsce w Lamentacjach Jeremiasza (4,7), w ktrym w formie prawdziwie wschodniej wyraa si bl z powodu utraconej piknoci ksit Izraela, zostao, ale wedug innej wersji biblijnej, wykorzystane jako responsoryjny werset oficjum wielkanocnego ku czci apostow i mczennikw, w ktrym sawi si ich chwa. Tekst Wulgaty brzmi: Bielsi nad nieg nazarejczycy jej, janiejsi nad mleko, bardziej rumiani ni stara ko soniowa, pikniejsi nili szafir". Responsorium rni si dosy mocno od tej wersji: Janie alleluja: i "i mlek>: w. i ostrzega mie sym:: ,,Jak rr.; ;ednak je.-pocztku ;ej przyj-czasach, z mg, lec:, przyby w znie Jeg nam siebie w ludzkiej ^ spoywanie w nas zach. Duchem Ojca_* Najbardz:. w. Kleme:. nym midzy _ Koryntian, " nowo naro: ci niebiesk:

Logos je.-i ywiciele::. (J 6,53 n.). T. swego ciaa . mogy wzrasie. si do kojcej tn* swoim dziec: mog ssa :v pokarmem Par* dobr nowin c -powiada Pism: : Klemens Aiecw czenie wielkie; ; Sowo jako po-:: -nej szczliwe .-lina arcani) ez-. wyjania take katakumbowe 211 Tzn. poc czynu itd. prz;. w Bogu przez . 212 Respons.r i Commune Ma: 213 Adversus 214 Tame IV 215 Paedagoc Potrawy 463 >cie :w .iko :-.t si si :cent nauki -.yczny! jtu w. ,zle lac, zostay jarotes".iptu" 3,8). Obieznacza pewnia

-uje za krlesDlatego :nosi to smarni, zawsze :o, nadjieniec, . matki) ..II; 5,1; ir komenformie piknoci arzystane w i m- Bielsi ni stara ; dosy Janiejcy biel Jego nazarejczycy, alleluja; blask swj oddali Bogu, alleluja: i jak mleko zgstnieli211, alleluja, alleluja. Bielsi ni nieg, janiejsi ni mleko, czerwiesi ni stara ko soniowa, pikniejsi ni szafir."212 w. Ireneusz (koniec II w.) rozumie przez mleko" prawdy wiary i ostrzega przed sfaszowanym mlekiem" herezji213. W tym samym pimie symbol ten odnosi do wcielenia Logosu: Jak matka mogaby da dziecku doskonay pokarm, ale ono nie moe jednak jeszcze przyjmowa treciwszego poywienia, tak i Bg mg od pocztku obdarzy czowieka doskonaoci, ale czowiek nie by w stanie jej przyj, by bowiem dzieckiem. Dlatego te Pan nasz w ostatecznych czasach, zbierajc na nowo wszystko w sobie, przyby do nas nie tak, jak mg, lecz tak, abymy mogli Go zobaczy. Sam bowiem mg do nas przyby w swej niewypowiedzianej chwale, lecz my nie bylimy w stanie znie Jego chway. Dlatego Ten, ktry by doskonaym chlebem Ojca, da nam siebie niczym niemowltom mleko, ktrym byo Jego przybycie w ludzkiej postaci, ebymy -jakby piersi Jego ciaa wy karmieni i przez spoywanie takiego pokarmu przywykli je i pi Sowo Boe -

mogli w nas zachowa Tego, ktry jest chlebem niemiertelnoci, ktry jest Duchem Ojca."214 Najbardziej szczegowe objanienie symboliki mleka zawdziczamy w. Klemensowi Aleksandryjskiemu; przedoy je w Wychowawcy napisanym midzy 200 i 202 r. Wychodzc od przytoczonego tekstu z Listu do Koryntian, wywodzi, e nauka wiary jako mleko Logosu ywi nas jak nowo narodzone dziecitka, abymy doroli do doskonaoci w szczliwoci niebieskiej. Logos jest dla dziecka wszystkim, i ojcem, i matk, i wychowawc, i ywicielem. Poywajcie - powiada - ciao moje i pijcie krew moj (J 6,53 n.). Takiego stosownego dla nas pokarmu udziela nam Pan: uycza swego ciaa i wylewa swoj krew, tak e niczego nie brakuje dzieciom, by mogy wzrasta (...) przez Niego my, ktrzy wierzymy w Boga, uciekamy si do kojcej troski piersi Ojca, czyli Logosu. On za sam daje nam, swoim dzieciom, mleko mioci. Prawdziwie bogosawionymi s ci, ktrzy mog ssa t pier (...) Zaraz po urodzeniu karmieni jestemy mlekiem, pokarmem Pana, zaraz za po naszym odrodzeniu nagradzani jestemy dobr nowin o nadziei na spoczynek w grnej Jerozolimie, w ktrej, jak powiada Pismo, z nieba spadaj deszcze miodu i mleka."215 Klemens Aleksandryjski dostrzega w tym symbolu znaczenie o nieskoczenie wielkiej pojemnoci, ktre streszcza w sowie Logos": wcielone Sowo jako pokarm Boski dany w prawdzie wiary, w sakramencie i wiecznej szczliwoci, ktr w starochrzecijaskim prawie tajemnicy (discip-lina arcani) czsto nazywano refrigerium (pokrzepienie, orzewienie). To wyjania take znaczenie naczynia z mlekiem przedstawianego w sztuce katakumbowej. 211 Tzn. podobnie jak mleko przez ubijanie, potrzsanie, gorco, dodanie zaczynu itd. przyjmuje bardziej sta posta, tak te mczennicy zostaj utrwaleni w Bogu przez dowiadczenia i przeladowania. 212 Responsorium III Nokturnu Apostolorum i Commune Martyrum. 213 Adversus haereses III 17, 4. 214 Tame IV 38, 1; PG 7, 1105 n. oficjum wielkanocnego Commune

215 Paedagogus lib. I, cap. VI 42, 3. 43, 4. 45, 1 (SCh 70, 186-188. 190; PG 8, 301, 304). 464 Rne symbole Spotyka si w niej czsto motyw, ktry przy pobienym traktowaniu odgrywa rol podrzdn, w rzeczywistoci jednak naley do najbardziej gbokich w symbolice chrzecijaskiej, mianowicie naczynie z mlekiem. Albo znajduje si ono wrd atrybutw Dobrego Pasterza, bd w Jego rce, bd te stojce obok Niego, albo zawieszone na drzewie, albo przedstawia si je w oderwaniu od sceny pasterskiej, w towarzystwie jednej lub dwch owieczek przybierajcych rne postawy. W pojedynczych przypadkach spotyka si je take obok oranta albo tylko samo naczynie, umieszczone wrd ornamentu rolinnego, otoczone nimbem, co ju pozwala do wyranie wnioskowa o jego ukrytym znaczeniu. Jeszcze dobitniej przemawia ono z jednego z najstarszych malowide w katakumbie w. Domitylii. Widzimy na nim naczynie z mlekiem przedstawione wraz z lask pastersk i barankiem, ktry radonie podskakujc, spoglda w gr ku niemu. Oczywicie naczynie jako takie nie ma w tym przypadku adnego znaczenia, a jedynie jako naczynie ukrywajce sw zawarto, ktrej inaczej nie daoby si przedstawi. Prawo tajemnicy (disciplina arcani) przedstawie katakumbowych staje si zrozumiae w wietle Mczestwa w. Perpetuy (zm. w 203 r.), ktra pozostawia te wasnorcznie wykonane rysunki: I weszam i zobaczyam olbrzymi ogrd, a porodku ogrodu siedzia siwy czowiek ogromnego wzrostu; ubrany by w strj pasterza i doi owieczki. Naokoo niego ujrzaam wielotysiczny tum ludzi w biaych szatach. Czowiek ten odwrci gow i zobaczy mnie, i rzek do mnie: Bd pozdrowiona, moje dzieci! Zawoa mnie i da mi troch mleka z tego, ktre wydoi, a ja przyjam ze zoonymi rkami i spoyam. I wszyscy stojcy naokoo rzekli: Amen. A ja na dwik gosu obudziam si, czujc w ustach sodki smak czego, co jadam jeszcze."216 Gest, z jakim Mczennica przyjmuje dar Pasterza, wskazuje wyranie na postaw, w jakiej pierwsi chrzecijanie przyjmowali Eucharysti. W tym przypadku dar ten jest symbolem communio aeterna. Pokrewna co do

znaczenia jest wizja mczennicy Kwartillozji. Zobaczya ona, jak pewien modzieniec ogromnego wzrostu wszed do wizienia i jej oraz jej towarzyszkom przynis dwie miseczki pene mleka. Poda je im, aby wszystkie mogy si z nich napi do syta, a mimo to nie zostay oprnione. Wtedy modzieniec ten powiedzia: Oto nasyciycie si, a miseczki znw s pene"21?. Pewien zwyczaj liturgiczny, ktry wprawdzie zosta usunity w VI w. z rytuau liturgii zachodniej, ale zachowa si w rycie koptyjskim i ormiaskim, polega na podaniu bezporednio po chrzcie i Eucharystii do wypicia mleka zmieszanego z miodem. O praktyce tej i jej symbolice czsto wspomina starokocielna liturgia. Wikszo wiadectw interpretuje to kosztowanie mleka i miodu jako symbol dziecictwa. Na eucharystyczny pokarm ycia i jego przebstwiajce dziaanie wskazuje jedna z antyfon odmawiana w wito Agnieszki, dziewicy i mczennicy, a zaczerpnita z powiconych jej (nieautentycznych) Akt: Mid i mleko z ust Jego przyjam, i krew Jego zdobi moje lico"218. Dziewice pc zostaj polu:-rwnie t wt* Etiopska przyniesie stone, a Stone rr. witej sp W Sakr,: ceni odir. gili dwu nych wir/ haec omn: Pobog r.apj Twe prawdy. N. Abrahamc nej, do zie o Panie, rr. -symbolem Jezusie, m Odniesie.. w Chrystus:-. sach sporw Hymn, kt tacza fragrr. 216 Mczestwo witych Perpetuy i Felicyty, s. 389 n. 217 Passio Montani et Lucii 8.

218 Breviarium Romanum, Die 21 Januarii, S. Agnetis Virginis et Martyris, Ad Matutinum In II Nocturno, Ant. 5. t 219 Tradycja a i Potrawy 465 .r.iu .ziej ::em. Jego albo stwie .yn-:no .-m, jeniu. . j wide m przedr kakujc, ..a w tym ce sw .jemnicy -ozumiae ".awia te siedzia a i doi biaych "io mnie: -: mleka jyam. .dziam '.-yranie ..arysti. -wna co jak peoraz jej im, aby opra misev VI w. :n i or-ystii do

nbolice ,-rpretu-.:e wskamczen::: Mid rtyris, Ad Dziewice powicone Bogu w czasie uroczystej Mszy w., na ktrej zostaj polubione Panu w obrzdzie Consecratio virginum, piewaj rwnie t wanie antyfon bezporednio po przyjciu Komunii witej. Etiopska wersja Tradycji Hipolita wspomina w modlitwie nad darami, przyniesionymi w ofierze przez lud, te o mleku: Uwi to mleko stone, aby i w nas powodowao ono umocnienie mioci ku Tobie". Stone mleko (prawdopodobnie ser) jest w tym przypadku symbolem witej spoecznoci219. W Sakramentarzu Leoniaskim zachoway si sowa modlitwy powicenia odmawianej nad wod, mlekiem i miodem podczas Mszy w. w wigili dwu wielkich dni, w ktrych udzielano chrztu, Wielkanocy i Zielonych witek, a mianowicie podczas Kanonu przed sowami per quem haec omnia": Pobogosaw, o Panie, take te stworzone dary wody, miodu i mleka, napj Twoje sugi z owego rda wiecznej wody ycia, ktr jest Duch prawdy. Nakarm ich mlekiem i miodem, jak obiecae naszym ojcom, Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi, i wprowadzisz ich do Ziemi Obiecanej, do ziemi opywajcej mlekiem i miodem. Zjednocz wic sugi Twoje, o Panie, moc Ducha witego, tak jak zczone s tu mleko i mid, bdc symbolem zjednoczenia niebieskiej i ziemskiej substancji w Chrystusie Jezusie, naszym Panu. Przez ktrego Ty wszystko (...)" Odniesienie tego symbolu do zjednoczenia natury Boskiej i ludzkiej w Chrystusie kae przypuszcza, e formua ta powstaa w V w., w czasach sporw chrystologicznych. Hymn, ktrym w. Klemens Aleksandryjski koczy Wychowawc, przytacza fragment prastarej liturgii:

Sowo wiecznotrwae, Czasie niezmierzony, wiato wiekuiste, rdo miosierdzia, Sprawco cnoty Chwalcych Boga Zacnym yciem, Chryste Jezu! Mleko niebieskie Ze sodkich piersi Oblubienicy penej ask - Mdroci Twej - pynce; My, dzieci, Delikatnymi wargami Przyjmujce pokarm Z sutka rozumu, Napenione Oywczym Duchem, Wypiewujmy wraz Krlowi Chrystusowi Szczere pochway, Hymny prawdziwe, Tradycja apostolska I 1. 466 Rne symbole

wit zapat Za ycia nauk; Opiewajmy w prostocie Dzieci tak mone."220 5. Bro Uwagi oglne Bro staroytnego wiata, uwzgldniajc rnic form i materiau, w zasadzie bya wszdzie taka sama. Miaa ona, jako pene uzbrojenie, znaczenie symboliczne. Poszczeglnym czciom uzbrojenia, takim jak hem. pancerz, tarcza, wcznia, miecz, strzaa i uk, przypisywano mniej lub bardziej szczeglne znaczenie, ale nie zawsze byo ono cile okrelone i jednorodne. Z tej racji, e ludy wszystkich czasw przypisyway istotom nadziemskim ludzk posta i ludzkie dziaanie, wyobraano te sobie, i bstwa s uzbrojone. Idea ta czsto pojawia si w mitologii, w ktrej broni bogw s zazwyczaj zjawiska natury: byskawica jest strza, obok - tarcz, burza - rydwanem wojennym, grzmot - toporem itd. Ksigi biblijne Starego Testamentu przedstawiaj rwnie Jahwe jako wojownika w penym uzbrojeniu: Jak bohater posuwa si Pan, i jak wojownik pobudza waleczno" (Iz 42,13); Przywdzia sprawiedliwo jak pancerz i hem zbawienia woy na sw gow" (Iz 59,17). Naoenie pancerza oznacza podjcie inicjatywy celem przywrcenia sprawiedliwoci. Psalmista prosi Pana, by broni jego sprawiedliwoci przed wrogami, ktr naruszaj: Wystp, Panie, przeciw tym, co walcz ze mn, uderz na moich napastnikw. Pochwy tarcz i puklerz i powsta mi na pomoc. Rzu wczni i toporem na moich przeladowcw; powiedz mej duszy: Jam twoim zbawieniem*" (Ps 35,1-3). Rwnie Psalm 45,4-6 przedstawia krlewskiego Oblubieca (typ Chrystusa) jako wojownika. Ksiga Mdroci te kreli obraz Jahwe, ktry jako uzbrojony wojownik staje w obronie sprawiedliwego i dokonuje pomsty na wrogach: Jak zbroj przywdzieje swoj zapalczywo i uzbroi stworzenie ku odparciu wrogw. Jak pancerzem okryje si sprawiedliwoci i jak przybic osoni si sdem nieobudnym. Wemie wito za puklerz niezwyciony i jak miecz wyostrzy gniew nieubagany, a razem z Nim wiat bdzie walczy przeciw nierozumnym" (5,18-22).

Inne miejsce tej samej ksigi, ktre Introit w wito Boego Narodzenia odnosi do narodzenia Chrystusa, w swoim pierwotnym ujciu brzmi bardzo bojowo, wszak mwi o ukaraniu Egipcjan mierci wszystkiego, co pierworodne: Gdy gboka cisza zalegaa wszystko, a noc w swoim biegu dosigaa poowy, wszechmocne Twe sowo z nieba, z krlewskiej stolicy, jak miecz ostry niosc Twj nieodwoalny rozkaz, jak srogi wojownik runo w porodek zatraconej ziemi. I stanwszy, napenio wszystko mierci" (18,14-16). Rwnie szatan przywdziewa zbroj, o ktrej Chrystus powiada w Ewangelii wedug w. ukasza: Gdy mocarz uzbrojony strzee swego Paedagogus lib. III; PG 8, 684. ustrac> dyna trzvTr.a "i :21 Do : Bro 467 v zazna.eim. lub r.e -rcz, ;ako - jak .- i j ak ceni /voci alcz

.vsta . - .sied - 45,4-6 ojownik :h: Jak xiparciu osoni sny i jak walczy izenia brzmi stkiego, swoim swskiej wojow-prszystko [powiada swego dworu, bezpieczne jest jego mienie. Lecz gdy mocniejszy od niego nadejdzie i pokona go, zabierze ca bro jego, na ktrej polega, i upy jego rozda" (11,21 n.). Analogia midzy prowadzeniem wojny a walk duchow bya dla witych pisarzy okazj niejednokrotnego porwnywania ich z sob: Or bojowania naszego nie jest z ciaa, lecz posiada moc burzenia, dla Boga, twierdz warownych. Udaremniamy ukryte knowania i wszelk wynioso przeciwn poznaniu Boga" (2 Kor 10,4). Dlatego wecie na siebie pen zbroj Bo, abycie w dzie zy zdoali si przeciwstawi i osta, zwalczywszy wszystko. Stacie wic [do walki] przepasawszy biodra wasze prawd i oblkszy pancerz, ktrym jest sprawiedliwo, a obuwszy nogi w gotowo [goszenia] dobrej nowiny o pokoju. W kadym pooeniu bierzcie wiar jako tarcz, dziki ktrej zdoacie zgasi wszystkie rozarzone pociski Zego. Wecie te hem zbawienia i miecz Ducha, to jest sowo Boe" (Ef 6,13-17; por. Rz 13,12 i 1 Tes 5,8). Motyw walki przenika czas przeladowa chrzecijan. Dlatego w. Ignacy Antiocheski pisze w Licie do Polikarpa: Podobajcie si temu, ktry jest wodzem Waszym, niech wrd Was nie bdzie adnego zbiega. Chrzest niech Warn bdzie jak or, wiara jak szyszak, mio jak wcznia, cierpliwo jak pena zbroja"221. Jak wykazuj przytoczone teksty stosunek niektrych elementw uzbrojenia do pewnych cnt nie jest stay, lecz zaley od gwnej idei, ktr chce si wyrazi. Wyrazistsza jest tylko symbolika tarczy, miecza i strzay z ukiem. Wcznia nie tyle jest symbolem, ile raczej narzdziem przypominajcym o mce Chrystusa.

Sztuka mozaikowa VI w. stworzya w arcybiskupim paacu w Rawennie obraz Chrystusa jako zwyciskiego wojownika: odziany jest On w pancerz, na ktry jest narzucony rzymski paszcz onierski (chlamys), w rku za trzyma lask w ksztacie krzya niby or; Jego obute stopy depcz lwa i wa, co wyobraa ide mesjask Psalmu 91. Nimb w ksztacie krzya, okalajcy gow Zwycizcy, jest znakiem Jego Bstwa. W jednym z rkopisw z IX w. znajduje si podobna kompozycja, bdca ilustracj do Psalmu 91. Jednak posta wojownika jest tutaj o wiele bardziej dynamiczna. Nosi on nadto hem, a zamiast laski w ksztacie krzya trzyma wczni, ktr wbija w zionc ogniem paszcz wa. Miecz Symboliczne znaczenie miecza (gladius, ii&xcapa, po/^aia) jest jednoznaczne. To, czego dokonuje on jako bro materialna, sprawia rwnie miecz duchowy; za mowa niesie nieszczcie, sowo Boe - zbawienie. Na wielu miejscach Pisma witego przez miecz rozumie si wojn i mier albo atrybut wojownika (por. Ap 6,4). W rku Boga bd to wycignity ku przestrodze, bd to okrutnie szalejcy (por. Jr 47,6 n.), jest znakiem Jego wadzy wymierzania kary chosty. Rce ludzkie uywaj miecza w walce zaczepnej albo obronnej i w wykonywaniu wadzy sdziowskiej. Czsto s one przy tym penomocnymi narzdziami Boga. Pan powiedzia do Ezechiela: Powiedz ziemi izraelskiej: Tak mwi Pan: Oto Ja jestem przeciwko tobie i dobd miecza 221 Do Polikarpa 6, 2, w: Pisma Ojcw Apostolskich, s. 246. 468 Rne symbole mego z pochwy, i wytn spord ciebie sprawiedliwego i grzesznika (...) I wszyscy poznaj, e Ja, Pan, wydobyem miecz z pochwy; ju nie powrci do niej" (Ez 21,8-10). Nastpuje tak zwana Pie o mieczu, ktra w poetyckiej formie mwi o napadzie Babiloczykw na niewierny lud ydowski (Ez 21,1422).

Ius gladii" tak okrelali Rzymianie prawo nad yciem i mierci (por. Rz 13,4), przysugujce rwnie namiestnikom prowincji. W walce o spraw Bo miecz jest witym mieczem". Juda Machabej-czyk, chcc doda odwagi swoim oddziaom, opowiada im o swym widzeniu sennym, w ktrym ukaza mu si prorok Jeremiasz i wrczy mu zoty miecz, mwic: We wity miecz, dar od Boga, przy jego pomocy pokonasz nieprzyjaci" (2 Mch 15,16). W znaczeniu przenonym miecz oznacza przenikliwo sowa. Izajasz opowiadajc o swoim powoaniu, mwi: Powoa Mnie Pan ju z ona mej matki (...) Ostrym mieczem uczyni me usta" (Iz 49,1 n.). Prorok jest tutaj typem Chrystusa. Ze, nieprzyjazne mowy s niby miecz ostry" (Ps 57,5), ktry rani bliniego (por. Ps 59,8; 63,4). W Nowym Testamencie miecz uzyskuje swoje najwitsze znaczenie: ywe bowiem jest sowo Boe - pisze w. Pawe w Licie do Hebrajczykw - skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli serca" (4,12). w. Jan Aposto na pocztku Apokalipsy tak midzy innymi opisuje posta Syna Boego ogldanego w danym mu widzeniu: Z Jego ust wychodzi miecz obosieczny, ostry" (1,16). Anioowi Kocioa w Per-gamonie" ma za napisa: To mwi Ten, ktry ma miecz obosieczny, ostry" (2,12). Napomnienie kocz sowa: Nawr si zatem! Jeli za nie - przyjd do ciebie niebawem i bd z nimi walczy mieczem moich ust" (2,16). W Ewangelii Zbawiciel mwi o gboko przenikajcym dziaaniu swego miecza: Nie sdcie, e przyszedem pokj przynie na ziemi, ale miecz. Bo przyszedem porni syna z jego ojcem, crk z matk, synow z teciow; i bd nieprzyjacimi czowieka jego domownicy" (Mt 10,34). w. Augustyn wyjania w tym duchu Psalm 45,4: Najpotniejszy, przypnij twj miecz na biodra. Twj miecz, c znaczy innego ni sowo twoje? Mieczem tym pokona [Chrystus] nieprzyjaci, owym mieczem rozczy syna od ojca, crk od matki, synow od teciowej. Czytamy o tym w Ewangelii (...) Jakim mieczem zosta dokonany ten rozdzia, jeli nie tym, ktry przynis

Chrystus. I rzeczywicie, bracia, nawet na przykadach codziennych dostrzegamy to. Podoba si jakiemu modziecowi suba Boa, ojcu si nie podoba. Rozdzieleni s przeciwko sobie. Ten obiecuje dziedzictwo ziemskie, tamten umiowa niebieskie. Co innego przyrzeka ten, a co innego obra tamten. Niech ojciec nie sdzi, e mu si dzieje krzywda. Tylko Boga postawiono wyej od niego. A jednak spiera si z synem pragncym suy Bogu. Silniejszy jest jednak ten miecz rozdzielajcy ni natura wica cielenie"222. Gboko i bolenie przenikn serce Matki Boej miecz, o ktrym mwi proroctwo starca Symeona (por. k 2,35). Dlatego Matk Bolesn czsto przedsta serce. Na chodzi z Micha miecz: jest miecza, a W ob sposb s z innymi biskup Przyjm lecz uwi on tobie sawief..-tego Kc-Psalmis: jego po: ogrom -.. wiernymi" Przyp: ale wia: wicor. powrt . Prakv. zwizar.-. Strzaa Strzaa >*-nale ci> niu. W czi nie albo c-Starovtr.e W Bibli: miecz i r.:---przedstaw miecza sv- uku por. 7 cymi ucz. Hiob si. zewszd .. (16,3 n.'. '" ciko ci'. Wrd : ci wyrr.:-. rozprute r - tak i :-.' adnym -. In Epistolam ad Ephesios 6, 14 homiliae 24; PG 62, 169. Por: Bro

469 xa (...) -: nie <tra por. oey mocy Izajasz .a mej ". tutaj - rani uczenie: Hebraj-_enika-; sdzi pisuje -o ust - Per-.eczny, .:a nie ..-. ust" .. swego :.-.-mi, ale .. synow Mt 10,34). .vzniejszy, %f innego ni i owym mie-.c-*-ej. Czyta--:. rozdzia, i. nawet na - _s modzie-#-:.'.vko sobie. -5.<ie. Co in-t me sdzi, e >. A jednak ednak ten -rym mwi *:.esn czsto przedstawia si w ten sposb, e miecz albo siedem mieczy przenika Jej serce. Na niektrych przedstawieniach Sdu Ostatecznego miecz wychodzi z ust Boskiego Sdziego; wyobraa on Jego ostateczny wyrok. Micha Archanio, zwycizca mocy piekielnych, czsto trzyma w rku miecz; jest on rwnie atrybutem wielu mczennikw, ktrzy zginli od miecza, a take atrybutem personifikacji sprawiedliwoci.

W obrzdzie koronacji miecz otrzymuje warto sacramentale i w ten sposb staje si witym symbolem. Na pocztku ceremonii ley wraz z innymi insygniami krlewskimi na otarzu. Po odpiewaniu Alleluja biskup wrcza go nowemu wadcy ze sowami: Przyjmij ten miecz, wzity z otarza naszymi rkami, cho niegodnymi, lecz uwiconymi godnoci i powag witych apostow; ofiarowany jest on tobie jako oznaka wadzy krlewskiej i z woli Boej przez bogosawiestwo naszego [biskupiego] urzdu przeznaczony do obrony witego Kocioa Boego. Pamitaj o tym, o ktrym wyrzek prorocze sowa Psalmista: Przypasz miecz twj do bidr twoich, njmocniejszy, aby za jego pomoc sprawowa wadz sprawiedliw, z moc wielk zwalcza ogrom za oraz broni i ochrania wity Koci Boy wraz z jego wiernymi" (nastpuje dusze wyliczanie obowizkw krla).223 Przypasaniu miecza towarzyszy napomnienie, e wici nie mieczem, ale wiar zwyciali krlestwa. Po czym krl wyciga z pochwy powicon bro, energicznie ni wywija, ociera o lewe rami i wsuwa na powrt do pochwy. Praktykowane jeszcze w zakonie maltaskim pasowanie na rycerza zwizane byo take z powiceniem i wrczeniem miecza. Strzaa Strzaa (sagitta, j3eXog) i uk (arcus, t^ov), najstarsza bro ludzkoci, nale cile do siebie. Strzay noszono w koczanie, wiszcym na ramieniu. W czasie wojny czsto, by skuteczniej zabijay, maczano je w truci-nie albo owijano materiaem palnym i ponce wypuszczano z uku. Staroytne ludy na co dzie uyway strza jako broni myliwskiej. W Biblii strzaa w sensie dosownym czsto ma podobne znaczenie co miecz i niekiedy w tym samym wierszu wymienia si j wraz z nim, przedstawiajc wsplnie obraz kary i wojny, np.: Jeli si nie nawrcicie, miecza swego dobdzie, uk swj nacign i nagotowa go (symbolika uku por. Tcza); i pooy na nim narzdzia mierci, strzay swe paajcymi uczyni" (Ps 7,13 n. Wlg). Hiob skary si: Strzay Boga tkwi we mnie" (6,4); ucznikami mnie zewszd otoczy, nerki mi przeszy nieludzko, moj wyla na ziemi" (16,3 n.). W tym

przypadku obrazy te s wyrazem wielorakich cierpie ciko dowiadczonego czowieka. Wrd rnych obrazw przemijalnoci ycia ziemskiego Ksiga Mdroci wymienia rwnie strza: Jak gdy si strza wypuci do celu, rozprute powietrze zaraz si zasklepia, tak e nie poznasz jej przejcia - tak i my: znikniemy, [ledwie] zrodzeni, i nie moglimy si wykaza adnym znakiem cnoty, alemy zniszczeli w naszej nieprawoci" (5,12). 223 Pontificale Romanum I, 180. 470 Rne symbole W jzyku poetyckim strzaa jest obrazem byskawicy (por. Syr 43,14; Ps 18,15; 77,18). Ojcowie Kocioa cz niekiedy symbolik strzay z mitem o Erosie (Amor albo Kupido) i Psyche, zachowujc jego chrzecijask interpretacj (por. Eros i Psyche). Arnobiusz Modszy pisze w poowie V w.: Jegc strzay s ostre. Wszystkim wiadomo, e ludzie miujcy wiat wyobrazi: sobie ducha nieczystego pod postaci Kupidyna napinajcego uk i miotajcego strzay, ktre ranic wzbudzaj zmysow mio. Nasz zatem [Amor] bdzie miota ostre strzay, ktre skutecznie rozniecaj umiowanie krlestwa niebieskiego, tak e ludzie porzuc ojca i matk, i wszystko. co posiadaj, a nawet wyrzekn si siebie i pjd za Nim. Strzay te uwalniaj przyjaci krla, a nieprzyjaci jego zabijaj. Ugodzeni zostaj w serce, gdzie znajduj si ich zamierzenia. Gdy bowiem strzay te zwyci w naszym sercu, wtedy w duszy naszej zamieszka Chrystus"224. Czym s strzay Boga wyjania w. Augustyn: Strzay mocarza ostre. to s sowa Boe. Oto zostaj wypuszczone i przeszywaj serca. Kiedy jednak serca zostaj przeszyte strzaami sowa Boego, mio zostaje pobudzona, a nie zgotowana zagada. Umie Pan przeszywa strzaami mioci. Nikt te wspanialej nie szyje strzaami, rozbudzajc mio ni ten, kto przeszywa sowem. Co wicej, przeszywa serce kochajcego, eby go wspomc. Przeszywa strzaami, eby uczyni go kochankiem"225.

Strzaami Boga s jednak nie tylko napisane albo wypowiedziane w Jego imieniu sowa, lecz przede wszystkim rwne Mu w istocie Sowo - Logos. Izajasz, jako typ Mesjsza, powiada: Pooy mi jak strza wyborn (sicut sagittam electam"; Iz 49,2 - Wlg). Strza wyborn jest Sowo Boe; koczanem, w ktrym jest ukryta strzaa - misterium wcielenia"226. Kiedy mwi: strza wyborn, wskazuje, e Bg ma wiele strza, lecz nie wybornych. Tymi strzaami s prorocy i apostoowie, ktrzy rozchodz si po caym wiecie (...) Chrystus za spord wielu strza i rozlicznych synw jest jedyn strza wyborn i jednorodzonym Synem."227 A poniewa Pan Jezus jest mioci, jego pociski s strzaami mioci, ktrymi rani tych, ktrzy za nim postpuj. Wszystkie przytoczone powyej teksty z pism Ojcw Kocioa mwi o strzale Boga. Jest jednak jeszcze strzaa, ktr czowiek kieruje do Boga, a mianowicie modlitwa. Orygenes pisze: Z duszy modlcego si wychodzi jakby strzaa, wyrzucona przez wiedz, rozum czy wiar witego czowieka, by zrani miertelnie wrogie Bogu duchy, ktre pragn nas oplata wizami grzechu."228 Jeeli czowiek modli si w imieniu i na polecenie Chrystusa, to rwnie jego strza jest Chrystus, Logos, tak e wysana przez Ojca strzaa powraca do serca Boga. w. Teresa z Avili miaa widzenie, w czasie ktrego anio zrani jej serce ponc strza mioci Boej. Dlatego najczciej przedstawia si w. Teres z tym symbolem. Jeli * rzones: leki i Suszni**! jpec): 229 In E: 224 Commentarii in Psalmos 44; PL 53, 388. 225 Objanienia Psalmw 119, 5. 226 Hieronim, Commentaria in Zachariam prophetam lib. II, cap. 9; PL 25, 1559.

227 Tene, Commentaria in Isaiam prophetam lib. XIII, cap. 49; PL 24, 481 n. 228 De oratione 12; PG 11, 452. Bro 471 14: Ps krosie :: retaJego - razili . mio:atem :owat- - r.stko, Grzay te :--.. zostaj ~zay te stus"224. ostre, zostaje mt strzaami * Mio ni ;o, eby "225 e w Je- Sowo r jak strza fborn jest fium wcie ftrza, lecz rzy roz-a i ronem." 227 ijTA mioci, ''.3. mwi do Boga, :zez wiecie wrogie . to rwnie Djca strzaa inijej serce via si w.

Tarcza Tarcza, ktra w zalenoci od ksztatu i wielkoci osaniaa wojownika cakowicie albo czciowo (tarcz o najwikszych rozmiarach nazywano scutum, &vpsc), zapewniaa ochron dziki wytrzymaoci materiau, z ktrego bya wykonana, i swemu wypukemu ksztatowi. W Pimie witym tarcza jest obrazem opieki Boej. Pan Bg powiedzia do Abrahama w widzeniu: Nie obawiaj si, Abrahamie! Ja jestem Twoj tarcz" (Rdz 15,1). Ostatnie za bogosawiestwo Mojesza koczy si sowami: Bogosawiony ty, Izraelu! Kto podobny tobie, ludu, co wybawienie masz w Panu? On tarcz pomocy twojej i mieczem chway twej" (Pwt 33,29 - Wlg). Psalmista take czsto uywa tego porwnania: Jego wierno to puklerz i tarcza", czytamy w Ps 91,4. Wulgata oddaje w wielu miejscach sowo tarcza" za pomoc okrelenia protector. Jeli w. Pawe okrela wiar jako tarcz, ktra gasi wszystkie rozarzone strzay pieka, to wyraa si w tym porwnaniu ywa wiadomo opieki i pomocy Boej. Obraz ten jest zupenie jednoznaczny. Susznie - powiada w. Jan Chryzostom - nazywa Aposto wiar tarcz (fiupsc): jak tarcza jest trzymana przed caym ciaem, bdc jakby murem, tak te i wiara: wszystko odpiera. Dziki niej - powiada - zdoacie zgasi wszystkie rozarzone pociski Zego". A nic nie moe przebi tej tarczy (...) Pociskami za Zego nazywa pokusy i niegodziwe dze. Susznie te doda okrelenie: rozarzone, takie bowiem s dze."229 In Epistolam ad Ephesios 6, 14 homiliae 24; PG 62, 169. PL 25, 1559. 24, 481 n. a) obcojzyczna Anwander, L Aurenhamrr. Bachofen, Ve Balthasar H. I burg - Leip:: -Tene (Hrsg.>. -1 Bamm P., Welat Miinchen - Z-5 Bashier-Hec: der Akade Bauer W. - I Bauerreis R.. --. Liturgie, Ku Baumann E.. . -

tamentliche Baumgarten Y 1908. Becker M., Bii" Beissel, Bilder :. Biser E., Die G. Blankenburg V, Bockeler M. i H burg 1954. Bogler Th., Lc'-der Hand, ,.r geistigen Le: Bouillerie, de . l'ecriture sai\-Tene, Etude ? Braun J., Tn: Stuttgart 194o Biickmann, Des 1940. Cabrol F. - L gie, Paris 1 _ Carus - Ster:-. Casel O., Da 19604. Chagall M. -Fenster : 19812. Clemen C. gische Sv Cornelius . LITERATURA I I I I I a) obcojzyczna Anwander, Die Religionen der Menschheit, Freiburg 1927. Aurenhammer H., Lexikon der christlichen Ikonographie, Wien 1959-1967. Bachofen, Versuch uber die Grabersymbolik der Alten, Basel 1825. Balthasar H. U. v. (Hrsg.), Gregor von Nyssa. Der versigelte Quell, Salzburg - Leipzig 1939. Tene (Hrsg.), Origenes. Geist und Feuer, Salzburg - Leipzig 1938. Bamm P., Welten des Glaubens. Aus den Frilhzeiten des Christentums, Miinchen - Ziirich 1959. Bashier-Hecht H., Der Mensch als Pilger - Albrecht Dilrer und die Esoterik der Akademien seiner Zeit, Stuttgart 1985.

Bauer W. - Diimotz I. (Hrsg.), Lexikon der Symbole, Wiesbaden 19845. Bauerreis R., Arbor vitae. Der Lebensbaum und seine Verwendung in Liturgie, Kunst und Brauchtum des Abendlandes, Miinchen 1938. Baumann E., Die Hauptvisionen Hesekiels, Zeitschrift fur die alttestamentliche Wissenschaft" 67: 1955, s. 56-67. Baumgarten F. - Poland F. Wagner F., Die hellenisehe Kultur, Leipzig 1908. Becker M., Bild - Symbol - Glaube, Essen 1965. Beissel, Bilder aus der Geschichte der altchristlichen Kunst, Freiburg 1899. Biser E., Die Gleichnisse Jesu, Munchen 1965. Blankenburg W. v. Heilige und ddmonische Tierre, Leipzig (1943) 19752. Bckeler M. (Hrsg.), Hildegard v. Bingen. Wisse die Wege. Scivias, Salzburg 1954. Bogler Th., Lob der Hand. Eine liturgische Betrachtung uber das Symbol der Hand, Benediktinische Monatsschrift zur Pflege religisen und geistigen Lebens" 15: 1933, s. 89-92. Bouillerie, de la, Etude sur le symbolisme de la natur interprete d'apres l'ecriture sainte et les peres, Paris 1864. Tene, Etude sur le symbolisme de la natur. Creation animee, Paris 1867 Braun J., Tracht und Attribute der Heiligen in der deutschen Kunst, Stuttgart 1943. Biickmann, Das Sakrament der Ehe im byzantinischen Ritus, Paderborn 1940. Cabrol F. - Leclerc H., Dictionnaire d'archeologie chretienne et de liturgie, Paris 1923-1953. Carus - Sterne, Herbst- und Winterpflanzen, Prag 1886. Casel O., Das christliche Kultmysterium, hrsg. v. Neunheuser, Regensburg 19604. Chagall M. - Mayer K., Herr, mein Gott, wie gross bist du! Die Chagall-

-Fenster zu St Stephan in Mainz, t. 3: Die seitlichen Fenster, Wiirzburg 19812. Clemen C, Visionen und Bilder in der Offenbarung Johannis, Theologische Studien und Kritiken" 107: 1936, s. 236-265. Cornelius a Lapide, Commentaria in Scripturam Sacram, Paris 18912. 474 Literatura Dalmann G., Arbeit und Sitte in Palastina, t. 1-7, Gutersloh 1928-1941 (Schriften des Deutschen Palastina Instituts 2. Rehe). Danielou J., Vom Geheimnis der Geschichte, Stuttgart 1955. Tene, Les symboles chretiens primitifs, Paris 1961. Dehan E., Die Buntglasfenster Chagalls. Symbol der Zwlf Stamme Israels Tel Aviv 1979. Dlger F. J. Antike und Christentum, Munster 1929 nn. Tene, Die FischDenkmdler in der fruhchristlichen Plastik, Malerei und Kleinkunst (IX&YC IV/V), Munster 1927. Tene, Das Fisch-Symbol in frilhchristlicher Zeit (IXGYCI), Munster 19282. Tene, Der heilige Fisch in den antiken Religionen und im Christentum (IX0YC III), Munster 1922. Tene, Soi Salutis. Gebet und Gesang im christlichen Altertum, Munster 1925 (Liturgiegeschichtliche Forschungen 4/5). Dring O., Christliche Symbole, Freiburg 19402. Dursch, Symbolik der christlichen Lehre, Tiibingen 1899. Ehrlich E. L., Die Kultsymbolik im Alten Testament und im nachbiblischen Judentum, Stuttgart 1959 (Symbolik der Religionen 3). Eisenhofer Handbuch der katholischen Liturgik, t. 1-2, Freiburg L.,

1932-1933. Eliade M., Die Religionen und das Heilige. Elemente der Religionsgeschichte, Salzburg 1954. Ernst J., Die himmlische Frau" im 12. Kapitel der Apokalypse, Theologie

und Glaube" 58: 1968, s. 39-59. Esche S. Adam und Eva. Silndenfall und Erlsung, Dusseldorf 1957 (Lukas-Bucherei zur christlichen Ikonographie). Fehmy K. C, Symbolik des orthodoxen Christentums und der kleineren christlichen Kirchen, Stuttgart 1968 (Symbolik der Religionen 17). Fehrle E., Deutsche Feste und Volksbrduche, Leipzig 1920. Feldhohn S., Bliihende Wiiste. Aus dem Leben paldstinensischer und dgyptischer Mnche des 5. und. 6. Jahrhunderts, Dusseldorf 1957 (Alte Quellen neuer Kraft). Fischer B. - Wagner J. (Hrsg.), Paschatis Sollemnia. Studien zu Osterfeier und Osterfrmmigkeit (Festschrift fur J. A. Jungmann), Basel - Freiburg - Wien 1959. Fohrer G., Die symbolischen Handlungen der Propheten, Zurich 1953. Fonk L., Die Parabeln des Herrn im Evangelium (Christus, Lux Mundi Ili), Innsbruck 19274. Tene, Streifziige durch die biblische Flora, Freiberg 1900 (Biblische Studien 5/1). Franz A., Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, t. 1-2, Freiburg 1909. Franz M. L. v., Erlsungsmotive im Mdrchen, Miinchen 1986. Grres J. v., Christliche Mystik, Regensburg 1836. Goldammer K., Elemente des Schamanismus im Alten Testament, w: Ex orbe religionum II (Festschrift fur G. Widengren), Leiden 1972, s. 266-285. Tene, Kultysymbolik des Protestantismus, Stuttgart 1960 (Symbolik der Religionen 7). Gollinger H. Das Grofie Zeichen" von Apokalypse 12, Wiirzburg - Stuttgart 1971 (Stuttgarter Biblische Monographien II). Gordan P., Die Symbolik des Gotteshauses, Erbe und Auftrag" 35: 1959, s. 21-31.

.-.ugaud, L'. .!-.;ardini R.. Tene, Der r. juldan E., E Hahn F., Ch Hammersch: tums, Stut". _ Hehn, Kultu Heiler F., Er Hinz-Mohr G Kunst, Kl: Heiler A., 20 Hempel J., L Henn E., D: Hennecke E.. . Tene - Schne-^ gen 1968-19" Herder Lexik 19836. Herlitz G. - K Hfer J. -Rah1957-1965: Jaffe A., Bile Symbole, C Jeremias A., -Jung C. G., Ar,: Tene, Der Mc-- Freiburg 19--Tene, Psycholc: Jungmann J. A.. Geschichte, Inr.s: Tene, Missarurr. Messe. t. 1-2, W Tene - Sause: (Symbolik der Kalt E., Biblisc-. Kaspar P., Geh-. Freiburg 1986. Kast V., Paare -spiegeln, Stut*.-: Kaufmann C. M.. (Wissenschaftlic* Keel O., Die Wel: tament. Am Bet Keller, Antike Tu Kempf Th. K., lichen Symbole Kirchgassner A., Christ in der Wl Tene, Die mdchti Freiburg 1959. Literatura obcojzyczna 475 * \zels, ind * -23 2.

"*- -nster > : -.blischen Freiburg :eschichTheologie 1957 (Lu-

kleineren . 17). und agyp-:.e Quellen %zu Osterfeier cl - Freiburg Uch 1953. m, Lux Mundi 3:blische Stuf reiburg 1909. nt, w: Ex orbe s 266-285. Symbolik der :burg - Stutt-rag" 35: 1959, I I I Gougaud, L'Art chretien celtiue, Paris 1911. Guardini R., Von heiligen Zeichen, Mainz 1963. Tene, Der Herr, Wurzburg 19382. Guldan E., Eva und Maria. Eine Antithese als Bildmotiv, Graz 1966. Hahn F., Christologische Hoheitstitel Gttingen 19663. Hammerschmidt E., Symbolik ds orthodoxen und orientalischen Christentums, Stuttgart 1962 (Symbolik der Religionen 10). Hehn, Kulturpflanzen und Haustiere, Berlin 1911. Heiler F., Erscheinungsformen und Wesen der Religion, Stutgart 1961. HinzMohr G., Lexikon der Symbole. Bilder und Zeichen der christlichen Kunst, Koln 19848. Heiler A., 200 biblische Symbole, Stuttgart 1962. Hempel J., Das Bild in Bibel und Gottesdienst, Tiibingen 1957. Henn E., Das Alte Testament, t. 1-2,

Paderborn 1952 12. Hennecke E., Neutestamentliche Apokryphen, Tiibingen 19242. Tene - Schneemelcher W., Neutestamentliche Apokryphen, t. 1-2, Tiibingen 1968-19714. Herder Lexikon, Symbole, hrsg. v. Verlag Herder, Freiburg - Basel - Wien 19836. Herlitz G. - Kirschner B., Jiidisches Lexikon, Berlin 1927-1930. Hfer J. - Rahner K. (Hrsg.), Lexikon fur Theologie und Kirche, Freiburg 1957-19652. Jaffe A., Bildende Kunst und Symbol, w: C. G. Jung, Der Mensch und seine Symbole, Olten - Freiburg 1984 \ s. 230-271. Jeremias A., Handbuch der altorientalischen Geisteskultur, Leipzig 1913. Jung C. G., Antwort auf Hiob, Ziirich - Stuttgart 19674. Tene, Der Mensch und seine Symbole, hrsg. v. M. L. Franz, Olten - Freiburg 19847. Tene, Psychologie und Religion, Olten - Freiburg 19713. Jungmann J. A., Der Gottesdienst der Kirche. Auf dem Hintergrund seiner Geschichte, Innsbruck - Wien - Miinchen 1955. Tene, Missarum Sollemnia. Eine genetische Erkldrung der rmischen Messe. t. 1-2, Wien 1948-1952. Tene - Sauser E., Symbolik der katholischen Kirche, Stuttgart 1960 (Symbolik der Religionen 6). Kalt E., Biblisches Reallexikon, t. 1-2, Paderborn 1931. Kaspar P., Geheiligte Zeichen - Elemente des christlichen Gottesdienstes, Freiburg 1986. Kast V., Paare - Beziehungsphantasien oder wie Gtter sich in Menschen spiegeln, Stuttgart 1985. Kaufmann C. M., Handbuch der christlichen Archeologie, Paderborn 1985 (Wissenschaftliche Handbibliothek 3/V).

Keel O., Die Welt der altorientalischen Bildsymbolik und das Alte Testament. Am Beispiel der Psalmen, Ziirich - Neukirchen 1972. Keller, Antike Tierwelt, Leipzig 1909-1913. Kempf Th. K., Christus, der Hirt. Ursprung und Deutung einer altchristlichen Symbolgestalt, Rom 1942. Kirchgassner A., Heilige Zeichen der Kirche, Aschaffenburg 19612 (Der Christ in der Welt VII/9). Tene, Die machtigen Zeichen. Ursprunge, Formen und Gesetze des Kultes, Freiburg 1959. I

476 Literatura Kirchhoff H. (Hrsg.), Ursymbole und ihre Bedeutung fur die religise Erziehung, Miinchen 1982. Tene, christlichen Christi Himmelfahrt bis St Martin im

Munchen 1986. Kirschbaum E. - Braunfels W. (Hrsg.), Lexikon der christlichen Ikonographie. t. 1-8, Rora - Freiburg 1968-1976. Kittel G. - Friedrich G., Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament, t. 1-10, Stuttgart 1933-1979. Kos H., Die Sakramente im Johannesevangelium. Vorkommen und Bedeutung von Taufe, Eucharistie und Busse im vierten Evangelium, Stuttgart 1970 (Stuttgarter Bibelstudien). Koch W., Edelsteine im AT und NT, Gppingen 1937. Knig F., Religionswissenschaftliches Wrterbuch. Die Grundbegriffe, Freiburg 1956.

Koren H., Volksbrauch im Kirchenjahr, Salzburg - Leipzig 1934. Kraus F.X., Realenzyklopadie der christlichen Altertiimer, Freiburg 1880-1886. Krause W. Bilderatlas zur Religionsgeschichte, Leipzig 1933. Kretschmer W., Psychologische Weisheit der Bibel. Urbilder des Seins und Werdens im biblischen Schpfungsbericht, Munchen 1955 (Dalp Taschenbuch 317). Kiinstle K., Ikonographie der christlichen Kunst, t. 1-2, Freiburg 1926-1928. Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strassburg 1889. Lenssen J. E., Liturgie und Kirchenraum - Anstsse zu einer Neubesinnung, Wurzburg 1986. Leon-Dufour X., Wrterbuch zur biblischen Botschaft, Freiburg 19672. Lesky G., Friihe Embleme aus der Steiermark, Graz 1973. Levinson N. P. Die Kultsymbolik im Alten Testament und im nachbiblischen Judentum, Stuttgart 1968 (Symbolik der Religionen 17). Linnemann E., Gleichnisse Jesu. Einfuhrung und Auslegung, Gttingen 1961. Lipffert K., Symbol = Fibel, Eine Hilfe zum Betrachten und Deuten mittelalterlicher Bildwerke, Kassel 19817. Lissner L, Aber Gott war da, Olten Freiburg 1879. Lother H., Der Pfau in der altchristlichen Kunst. Eine Studie uber das Verhaltnis von Ornament und Symbol, Leipzig 1929 (Studien uber christliche Denkmaler N. F. 18). Louf A., In uns betet der Geist, Einsiedeln 19762 (Beten heute 5). Lubienska Lenval de, Die Liturgie der Gebdrde, Klosterneuburg 1959. Lubkers Reallexikon des klassischen Altertums, Leipzig 1882. Liischer M., Der Liischer Test. Persnlichkeitsbeurteilung durch Farbwahl, Reinbek b. Hamburg 1971. Tene, Signale der Persnlichkeit. Rollenspiele und ihre Motive, Reinbek

b. Hamburg 1984 (ro ro ro Taschenbuch 6942-780). Tene, Der 4-Ferben Mensch oder der Weg zum Gleichgewicht, Munchen 19843 (Goldmann Taschenbuch 10857/980). Liitzeler H. Die Kunst der Vlker, Freiburg 1940. Lurker N., Der Baum in Glauben und Kunst, Strassburg - Baden-Baden 1960. Tene, Symbol, Mythos und Legend in der Kunst, Strassburg - Baden-Baden 1958. Tene, Wrterbuch biblischer Bilder und Symbole, Munchen 1973. Moschne* Mowinckt dam Ohler Ohly F.. legun :. Opper.hv lem. F. Tene. ." che Tene, 5;. Altertu". Unters;. Osleder. G Pangritz V. Patai R.. Z 58-67. Paus A., W Peterson E 1934, s. 34* Petzold H.. "/ 42: 1966. Petzold-Sie:und patr: Pinsk J., D-Pitra, Spi: Plinius, Nc: Rahner H.. w: J. Stie: Tene, Gr:e Zurich 194" Tene, Mat-; christliche' Tene, Der ^ Literatura obcojzyczna 477

* und -"hen~esmchbiblisI MacLagen D., Schpfungsmythen, Miinchen 1985. Mahnke, Unendliche Sphdre und Allmittelpunkt, Halle 1937. Mann U., Schpfungsmythen. Vom Ursprung und Sinn der Welt, Stuttgart - Berlin 1982 (Reihe Symbole). Martin G. M., Weltuntergang. Gefahr und Sinn apokalyptischer Visionen, Stuttgart 1984 (Reihe Symbole). Mayer A., Zur Wiedergeburt des altchristlichen Symbols, Benediktinische Monatsschrift" 3: 1938, s. 176-180. Menzel W., Christliche Symbolik, t. 1, Regensburg 18562. Meves Ch., Die Bibel antwortet uns in Bildern. Tiefenpsychologische Textdeutungen im Hinblick auf Lebensfragen heute, Freiburg - Basel - Wien 19745 (Herder Taschenbuch 461). Mign, Patrologia latina et graeca, Paris 1879-1890. Miller A., Die Symbolik des Wassers in der Osterliturgie, Benediktinische Monatsschrift" 17: 1935, s. 145-153. Mohlsdorf W., Christliche Symbolik der mittelalterlichen Kunst, Leipzig 1926. Moschner F. M., Bild und Ewigkeit, Freiburg 1954. Mowinckel S., Psalmenstudien, t. 1-2, Oslo 1921-1924 (przedruk: Amsterdam 1961). Ohler A., Mythologische Elemente im Alten Testament. Eine motivgeschichtliche Untersuchung, Diisseldorf 1969. Ohly F., Hohelied-Studien. Grundzilge einer Geschichte der Hoheliedaus-

legung des Abendlandes bis um 1200, Wiesbaden 1958. Oppenheim Ph., Die Consecratio Yirginum als geistesgeschichtliches Problem, Rom 1943. Tene, Das Mnchskleid im christlichen Altertum, Freiburg 1931 (Romische Quartalschrift", Supplement). Tene, Symbolik und religise Wertung des Mnchskleides im christlichen Altertum, Munster 1932 (Theologie des christlichen Ostens; Texte und Untersuchungen II). Osleder, Goldgrund, Purpur und Farb, 1959 (maszynopis). Pangritz W., Das Tier in der Bibel, Basel - Miinchen 1963. Patai R., Zum Wesen der hebrdischen Mythologie, Paideuma" 11: 1965, s. 58-67. Paus A., Wirksame Zeichen, Freiburg 1982. Peterson E., Theologie des Kleides, Benediktinische Monatsschrift" 16: 1934, s. 347-356. Petzold H., Uber Symbole und Sinnbilder der Bibel, Erbe und Auftrag" 42: 1966, s. 119-130. Petzold-Sieper J., Mysterium des Kreuzes. Seine Deutung in Uturgischen und patristischen Texten, Erbe und Auftrag" 42: 1966, s.s 363-378. Pinsk J., Die sakramentale Welt, Freiburg 1938. Pitra, Spicilegium solesmense, Paris 1855. Plinius, Naturalis historia, Ex officina Hackiana, 1669. Rahner H., Gedanken zur biblischen Begriindung der Herz-Jesu-Verehrung, w: J. Stierli (Hrsg.), Cor Salvatoris, Freiburg 1954, s. 19-45. Tene, Griechische Mythen in christlicher Deutung. Gesammelte Aufsatze, Zurich 1945. Tene, Mater Ecclesia. Lobpreis der Kirche aus dem ersten Jahrtausend christlicher Literatur, Einsiedeln - Koln 1944. Tene, Der spielende Mensch, Einsiedeln 19788 (Christ heute 2/8). 478

Literatura Tene, Symbole der Kirche. Die Ekklesiologie der Vdter, Salzburg 1964. Rambosson J., Histoire et legendes des plantes. Utiles et curieuses, Paris 18713. Rech Ph., Inbild des Kosmos. Eine Symbolik der Schpfung, t. 1-2, Salzburg 1966. Reifenberg H., Symbol als Sinnbild und Sinnspruch, Liturgisches Jahrbuch" 20: 1970, s. 11-21. Riedel I., Farben. In Religion, Gesellschaft, Kunst und Psychotherapie. Stuttgart 19843 (Reihe Symbole). Ta, Marc Chagalls Gruner Christus. Ein ganzheitliches Gottesbild - Wiederentdeckung der weiblichen Aspekte Gottes, Olten - Freiburg 1985. Riessler P., Altjudisches Schrifttum ausserhalb der Bibel, Augsburg 1928. Rietschel Ch., Sinnzeichen des Glaubens, Kassel 1965. Rosenberg A., Einfuhrung in das Symbolverstdndnis. Ursymbole und ihre Wandlungen, Freiburg - Basel - Wien 1984 (Herder Taschenbuch 1033). Tene, Die Welt im Feuer. Wandlungen meines Lebens, Freiburg - Basel - Wien 1983 (Herder Taschenbuch 1011). Tene, Vom Wesen des Symbols. Die biblischen Symbole ds Lebensbaumes und des Lebenswassers, Stuttgart 1954 (W. Bitter [Hrsg.], Psychotherapie und Seelsorge). Tene, Wandlung des Kreuzes - Die Wiederentdeckung eines Ursymbols, Miinchen 1985. Tene, Engel und Ddmonen - Gestaltswandel eines Urbildes, Miinchen 1986. Rudolph K., Der Beitrag der Religionswissenschaft zum Problem der sogenannten Entymythologisierung, Kairos" 12: 1970, s. 183-207. Rud A., Die Krduterweihe an Maria Himmelfahrt, Bibel und Liturgie" 24: 1956/57, s. 272-274. Tene, Zur Symbolik des Aschenkreuzes, Bibel und Liturgie" 23: 1955/56,

s. 151-154. La Sainte Bibie (Bibie de Jerusalem), Paris 1955. Salzer A., Die Sinnbilder und Beiworte Mariens in der deutschen Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des Mittelalters, Darmstadt (przedruk) 1967. Sauer J., Symbolik des Kirchengebdudes und seiner Ausstattung in der Auffassung des Mittelalters, Freiburg 19242. Sauser E., Zur Bedeutung des Symbolbegriffs fur die christliche Ikonographie, Bibliographie zur Symbolik, Ikonographie und Mythologie" 5: 1972, s. 5n. Tene, Fruhchlistliche Kunst. Sinnbild und Glaubensaussage, Innsbruck 1966. Tene, Symbolik der katholischen Kirche, Stuttgart 1966 (Symbolik der Religionen 13). Schafer, Handbuch der Malerei vom Berge Athos, Trier 1855. Schedl C, Geschichte des Alten Testaments, Innsbruck, t. 1-5, 1956-1964. Scherer R., Philosophische Gedanken zum Symbolverstdndis, Archiv fur Liturgiewissenschaft" 12: 1970, s. 34-53. Schmidt E., Symbol der Taube. Das Ewig-Weibliche, Visp 1975. Schmidt H. M., Die vergessene Bildersprache christlicher Kunst, Miinchen 19843. Schmidt - Pauli, Elemente und Naturalien in der Kirche, Paderborn 1937. Schwarzenau P., Das gttliche Kind. Der Mythos vom Neubeginn, Stuttgart 1984 (Reihe Symbole). Seel O., E Seetaler F schrift" Ta, Die Tz. s. 183-194. Seifert Tb... 1986.

Silberstein \ 1967, s. 32 Spitz H. J.. allegoriscr chen 1971 Steffen U.. Symbole Tene, Jona gart - Ber Siihling F., 1930 (Roi Timmers J. J-Urech E., che-Geme:: Van der Mc Giitersloh Van Deursc Vereno M.. " keit in de-Tene, Der w: Akten de* i. Sept. 1968, i Tene, Traditam den mod -Vergote A.. .:.. cilium" 1: li' Vigoureux F Voelkl L., Z Symbolwei:. Volbach W. F. Weidinger E., burg 1985. Weinreb F., D:, Hebrdischen. . Weis, Weltgesc': Wilpert, Fraci: in der Capel'.-Tene, Die mlich nach Tene, Die Kc Tene, Die Mc Tene, Die rt 4.-13. Jahrhi Tene, I. Sarc 1 Literatura obcojzyczna 479 urg hr- :pie, >5. 1928. i tAre 1033). Basel .~nbols, - 1986. - sogele" 24: 1955/56, Literatur 'przedruk)

.-.g in der Ikonograp-lologie" 5: Druck 1966. r.bolik der 1956-1964. Archiv fur Munchen ::orn 1937. Stuttgart Seel O., Der Physiologus, Ziirich - Stuttgart 1960. Seetaler P., Dos Licht in Schrift und Liturgie, Benediktinische Monatsschrift" 33: 1957, s. 33-43, 121-129. Ta, Die Taube als Bild des Heiligen Geistes, Erbe und Aufrag" 37: 1961, s. 183-194. Seifert Th., Weltentstehung - Die Kraft von tausend Freuern, Stuttgart 1986. Silberstein Z., Die Pflanze im Alten Testament, Studium Generale" 20: 1967, s. 326-342. Spitz H. J., Die Metaphorik des geistigen Schriftsinnes. Ein Beitrag zur allegorischen Bibelauslegung des ersten christlichen Jahrtausends, Munchen 1971. Steffen U., Drachenkampf. Der Mythos vom Bsen, Stuttgart 1984 (Reihe Symbole). Tene, Jona und der Fisch. Der Mythos von Tod und Wiedergeburt, Stuttgart Berlin 1982 (Reihe Symbole). Suhling F., Taube als religises Symbol im christlichen Altertum, Freiburg 1930 (Rmische Quartalschrift", Supplement 24). Timmers J. J. M., Christelijke Symboliek en Iconografhe, Bussum 1974. Urech E., Lexikon christlicher Symbole, Konstanz 19855 (Bibel-Kirche-Gemeinde). Van der Meer F. - Mohrmann Ch., Bildatlas der fruhchristlichen Welt,

Gutersloh 1959. Van Deursen A., Biblisches Bildwrterbuch, Basel 1955. Vereno M., Vom Mythos zum Christos. Versuch einer Analyse der Wirklichkeit in der Geschichte, Salzburg 1958. Tene, Der ontologische und der gnoseologische Aspekt religiser Symbole, w: Akten des XIV. Internationalen Kongresses fur Philosophie, Wien, 2.-9. Sept. 1968, s. 352-359. Tene, Tradition und Symbol. Die Bedeutung altuberlieferter Weisheit fur den modernen Menschen, Symbolon" 5: 1966, s. 9-24. Vergote A., Symbolische Gebdrden und Handlungen in der Liturgie, Concilium" 7: 1971, s. 95-102. Vigoureux F., Dictionnaire de la Bibie, t. 1-5, Paris 1895-1912. Voelkl L., Zusammenhdnge zwischen der antiken und der fruhchristlichen Symbolwelt, Miinster" 16: 1973, s. 233-282. Volbach W. F., Fruhchristliche Kunst, Munchen 1958. Weidinger E., Die Apokryphen - Verborgene Bilcher der Bibel, Aschaffenburg 1985. Weinreb F., Die Symbolik der Bibelsprache. Einfuhrung in die Struktur des Hebrdischen, Ziirich 1969. Weis, Weltgeschichte, t. 1-2, Graz 1899. Wilpert, Fractio panis. Die dlteste Darstellung des eucharistischen Opfers in der Capella Greca, Freiburg 1895. Tene, Die Gewandung der Christen in der ersten Jahrhunderten. Vornehmlich nach den Katakomben-Melereien dargestellt, Koln 1898. Tene, Die Katakombengemdlde und ihre alten Kopien, Freiburg 1891. Tene, Die Malereien der Katakomben Roms, Freiburg 1903. Tene, Die rmischen Mosaike und Malereien der kirchlichen Bauten vom 4.-13. Jahrhundert, Freiburg 1916. Tene, I. Sarcofaghi christiani antichi, Rom 1929-1936.

480 Literatura Wimmer O., Handbuch der Namen und Heiligen, Innsbruck 19663. Tene, Kennzeichen und Attribute der Heiligen, Innsbruck - Wien 19836. Wolff O., Der Tempel von Jerusalem. Eine kunsthistorische Studie uber seine Masse und Proportionen, Wien 1913. Zenker S., Ein Stab der Geradheit ist der Stab Deiner Herrschaft, Alleluia. Liturgie und Mnchtum" 6: 1950, s. 44-52. b) polska* 1. Sowniki Kopaliski W., Sownik mitw i tradycji kultury, Warszawa 1985. Kowalewski M., May sownik teologiczny, Pozna-Warszawa-Lublin 1960. Kozakiewicz S., Sownik terminologiczny sztuk piknych, Warszawa 1976. Langkammer H., Sownik biblijny, Katowice 1982. Lurker M., Sownik obrazw i symboli biblijnych, prze. K. Romaniuk, Pozna 1989. May sownik maryjny, prze. K. Brodzik, Warszawa 1987. Rahner K., Vorgrimler H., May sownik teologiczny, prze. T. Mieszkow-ski, P. Pachciarek, Warszawa 1987. Sownik Nowego Testamentu, red. X. Leon-Dufour, prze. K. Romaniuk, Pozna 1986. Sownik teologiczny, red. A. Zuberbier, t. 1-2, Katowice 1985-1989. Sownik teologii biblijnej, red. X. Leon-Dufour, prze. K. Romaniuk, Po-znaWarszawa 1973. Sobczak N., Maa encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych, Warszawa 1986.

2. Opracowania oglne Barbour I. G., Mity, modele, paradygmaty, prze. M. Kroniak, Krakw 1984. Bruckner A., Mitologia sowiaska i polska, Warszawa 1980. Buczyska-Garewicz H., Znak i oczywisto, Warszawa 1981. Bugaj R., Nauki tajemne w dawnej Polsce - Mistrz Twardowski, Wrocaw 1986. Cetwiski M., Derwich M., Herby, legendy, dawne mity, Wrocaw 1987. Chaunu P., Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1250-1550), prze. J. Grosfeld, Warszawa 1989. Cieliska N., Koci a sztuka wspczesna. Bibliografia polska za lata 19451986, w: Sacrum i sztuka, red. Cieliska N., Krakw 1989, s. 243-320. Coulton G.G., Panorama redniowiecznej Anglii, prze. T. Szafar, Warszawa 1976. Czas w kulturze, opr. A. Zajczkowski, Warszawa 1988. Czerwiski M., Magia, mit i fikcja, Warszawa 1973. Delumeau J., Strach w kulturze Zachodu XIV-XVIII w., prze. A. Szyma-nowski, Warszawa 1986. Tene, Cywilizacja Odrodzenia, prze. E. Bkowska, Warszawa 1987 (bibliografia). nr 1 Grze> 1976. -. Guardir. Guriew. szawa HaussiL Warsz-i Tene. * Opracowa ks. dr hab. Stanisaw Kobielus. t. 1-2. v. Janicka-

sawio-.. Kalinowk w: Ter.:Warsza. Krawczu.-. Kultura Le Goff ; sowa. V. Lewis C. i ren? : Lipiska Maciuszk macji. V. Majdecki I. Markowska Nowiski ~. Nowowie> 1893-19: Literatura polska 481 _T f.uta, . **: j^n 1960. a 1976. tomaniuk, Leszkow--: maniuk, -.tniuk, Poh, War-1-cw 1984. o.. Wrocaw ~r!aw 1987. :>S0), prze. J. polska za lata ^\ s. 243-320. jafar, Warprze. A. Szyma-Bwa 1987 (bib-

Dobrowolski W., Mity morskie antyku, Warszawa 1987. Doktor T., Spotkanie z astrologi, Warszawa 1987. Duby G., Czasy katedr. Sztuka i spoeczestwo 980-1420, prze. K. Dola-towska, Warszawa 1986. Durand G., Wyobrania symboliczna, prze. C. Rowiski, Warszawa 1986. Eliade M., Traktat o historii religii, prze. J. Wierusz-Kowalski, Warszawa 1966 (bibliografia). Tene, Historia wierze i idei religijnych, t. 1: Od epoki kamiennej do misteriw eleuzyjskich, prze. S. Tokarski, Warszawa 1988 (bibliografia). Tene, Sacrum. Mit. Historia. Wybr esejw, prze. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1970. Fazer J. G., Zota ga, prze. H. Krzeczkowski, Warszawa 1965. Gssowski J., Mitologia Celtw, Warszawa 1979. Gbarowicz M., Symbolika w archetekturze, jej pojcia i rola, w: Sarmatia artistica. Ksiga pamitkowa ku czci profesora Wadysawa Tomkiewicza, Warszawa 1968, s. 273-287. Gieysztor A., Mitologia Sowian, Warszawa 1982. Graves R., Mity greckie, prze. H. Krzeczkowski, Warszawa 1982. Greeley R., Symbolizm religijny, liturgia i wsplnota, Concilium" 1: 1971, nr 110, s. 109-117. Grzekowiak J., Znak - Symbol - Liturgia, Ateneum Kapaskie" 68: 1976, t. 83, z. 3, s. 353-373. Guardini R., Znaki wite, prze. J. Birkenmajer, Wrocaw (1982) 19872. Guriewicz A., Kategorie kultury redniowiecznej, prze. J. Dancygier, Warszawa 1976. Haussig H. W., Historia kultury bizantyskiej, prze. T. Zabudowski, Warszawa 1980 (bibliografia).

Huizinga J., Jesie redniowiecza, prze. T. Brzostowski, Warszawa 1974. Tene, Homo Ludens. Zabawa jako rdo kultury, prze. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa 1985. Ikonografia nowoytnej sztuki kocielnej w Polsce, red. J. St. Pasierb, t. 1-2, Warszawa 1987. Janicka-Krzywda U., Atrybut. Patron. Symbol, czyli co o witych i bogosawionych powinien wiedzie przewodnik, Krakw 1987. Kalinowki L., Treci ideowe sztuki przedromaskiej i romaskiej w Polsce, w: Tene, Speculum artis. Treci dziea sztuki redniowiecza i renesansu, Warszawa 1989, s. 13-56. Krawczuk A., Mitologia staroytnej Italii, Warszawa 1982. Kultura Polski redniowiecznej X-XIII w., red. J. Dowiat, Warszawa 1985. Le Goff J., Kultura redniowiecznej Europy, prze. H. Szumaska-Gros-sowa, Warszawa 1970 (bibliografia). Lewis C. S., Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury redniowiecznej i renesansowej, prze. W. Ostrowski, Warszawa 1986. Lipiska J., Marciniak M., Mitologia staroytnego Egiptu, Warszawa 1986. Maciuszko J. T., Symbole w religijnoci polskiej doby baroku i kontrreformacji, Warszawa 1986 (bibliografia). Majdecki L., Historia ogrodw, Warszawa 1981 (bibliografia). Markowska W., Mity Grekw i Rzymian, Warszawa 1987. Nowiski A., Mity i symbole eligijne staroytnego Egiptu, Warszawa 1984. Nowowiejski A. J., Wykad liturgii Kocioa katolickiego, t. 1-4, Warszawa 18931916. 482 Literatura

Panowsky E., Studia z historii sztuki, opr. J. Biaostocki, Warszawa 1971 (bibliografia). Parandowski J., Mitologia, Warszawa 1960. Pasierb J. St., Chrzecijastwo, etyka, sztuka, w: Miasto na grze, Krakw 1973, s. 138-158. Tene, Czowiek i jego wiat w sztuce religijnej renesansu, Warszawa 1969. Pelka L. J., Polski rok obrzdowy. Tradycje i wspczesno, Warszawa 1980. Tene, Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987. Piekarczyk S., Mitologia germaska, Warszawa 1979. Tene, W redniowiecznej rzeczywistoci, Warszawa 1987. Pietrusiski J., redniowieczna encyklopedia opactwa w Pelpinie, w: redniowiecze. Studia o kulturze, t. 1, Warszawa 1961, s. 52-93. Pietrzykowski M., Mitologia staroytnej Grecji, Warszawa 1979. Piwiski R., Mitologia Arabw, Warszawa 1989. Popko M., Mitologia hetyckiej Anatolii, Warszawa 1987. Ricoeur P., Symbolika za, prze. S. Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 1986. Samek J., Res-Imagines. Ze studiw nad rzemiosem artystycznym czasw nowoytnych w Polsce (lata 1600-1800), Rocznik Historii Sztuki" 8: 1970, s. 177-248. Sczaniecki P., Suba Boa w dawnej Polsce, Pozna-Warszawa-Lublin 1962. Simon M., Cywilizacja wczesnego chrzecijastwa, prze. E. Bkowska, Warszawa 1981 (bibliografia). Skibiski Sz., Kaplica na Zamku Wysokim w Malborku, Pozna 1982. Smith E. B., Katedra gotycka, prze. A. Paliska, Warszawa (w druku). Smole W., Ilustracje wit kocielnych w polskiej sztuce, Lublin 1987 (bibliografia).

Snela B., Przyczynek do teologii znaku liturgicznego, Collectanea Theolo-gica" 46: 1976, f. 1, s. 23-43. Strzelecka M. K., Sztuka sakralna w teologii znaku, Ateneum Kapaskie" t. 79: 1972, z. 1-2, s. 171-182. Swienko H., Czas i przestrze w magicznej interpretacji wiata, Euhe-mer" 15: 1971, nr 2, s. 41-50. Targosz K., Kaplica Zygmuntowska jako neoplatoski model wiata, Biuletyn Historii Sztuki" 47: 1986, nr 2-4, s. 131-163. Tinsley J., Liturgia i sztuka, Concilium" 1: 1971, nr 1-10, s. 118-123. Tuan Y., Przestrze i miejsce, prze. A. Morawiska, Warszawa 1987. Tyloch W., Zwyczaje, obrzdy i symbole religijne Bliskiego Wschodu i judaizmu, w: Zwyczaje, obrzdy i symbole religijne, praca zbir., red. J. Keller, Warszawa 1974, s. 271-351. Voragine J. de, Zota legenda, prze. J. Pleziowa, Warszawa 1983. Wallis M., Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, Warszawa 1983 (bibliografia). Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje i obyczaje staroytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1983. Wojciechowski M., Czynnoci symboliczne Jezusa na tle Starego Testamentu (praca doktorska, ATK, Warszawa 1986, maszynopis). Woniakowski J., Kilka uwag o symbolu i alegorii, w: Ikonografia romantyczna, red. M. Poprzcka, Warszawa 1977, s. 33-65. Wprowadzenie do Mszau Rzymskiego, Pozna 1986. Zieliski Ch., Sztuka sakralna, Pozna-Warszawa-Lublin 1960. Zarnowiecki K., Chrystus w symbolach chrzecijaskich, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 2: 1949, nr 4, s. 253-271. 3. Opracou Ameisenowa

ikonograf:: Antoniewicw: Liber J aw 1968, .-Averincev S.. D. Ulicka, . Badecki K., -; Baj J., Gryfy Banach J., H 1984 (biblit. Bartnicki R.. s. 38-46. Biaostocki J Biuletyn K Tene, Ignc s. 151-162. Tene, Okno i jego popr: Warszawa Tene, Drzi Symbole i Tene, Czoi, i przemijan szawa 1982. Baszczyk I., " Sprawozda Nauk o Szt Bochnak W., Historii Szt Bocian A., Z s. 203-208. Boczkowska A. aw 1977. Ta, Triumf Lt Boksiski A., wiecza (praca Borkowski R.. 51] magisterska. Borowicz K., ..' nej hebrajskie. Bystro J. S.. odradzano, WsS Tene, Tajemr.::f Warszawa lr Tene, Wymv.-: ktre mi odr Bzwka U., T

zamku krzy: nopis.). 4 i Literatura polska 483 1971 .:SO\V 1969. 1980. r. redwa 1986. czasw; ,:ki" 8: .:n 1962. makowska, * 1982. iruku). :in 1987 . Theolo. Kapa.:z. Euhe.zta, Biu'. 18-123. . 1987. du i juda-r, red. J. . S3. .oliografia). . i Rzymu, Testamen-mmrafia roman.360.

Ruch Biblijny 3. Opracowania szczegowe Ameisenowa Z., Bestiariusz w biblii hebrajskiej z XIII wieku (Studium ikonograficzne), Miesicznik ydowski" 3: 1933. Antoniewicz W., Motywy syreny morskiej w sztuce antyku i redniowiecza, w: Liber Josepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus, Wrocaw 1968, s. 446-464. Averincev S., Zoto w systemie symboli kultury wczesnobizantyjskiej, prze. D. Ulicka, ^Miesicznik Literacki" 20: 1985, nr 3, s. 119-128. Badecki K., redniowieczne ludwisarstwo lwowskie, Lww 1921. Baj J., Gryfy i sfinksy w sztuce egejskiej, Filomata" 1979, nr 332, s. 91-102. Banach J., Hercules Polonus. Studium z ikonografii nowoytnej, Warszawa 1984 (bibliografia). Bartnicki R., Biblijny obraz Dobrego Pasterza, Homo Dei" 51: 1982, nr 1, s. 3846. Biaostocki J., Harfa Dawida i mot Tubalkaina. Miniatura Biblii Pockiej, Biuletyn Historii Sztuki" 11: 1949, nr 3-4, s. 169-178. Tene, Ignavia" gotycka i Orion, owca zajcy, Meander" 4: 1949, nr 4, s. 151162. Tene, Okno i oko. Realizm i symbolika refleksw wiata w sztuce Durera i jego poprzednikw, w: Tene, Symbole i obrazy w wiecie sztuki, t. 1, Warszawa 1982, s. 68-85. Tene, Drzwi mierci: antyczny symbol grobowy i jego tradycja, w: Tene, Symbole i obrazy w wiecie sztuki, t. 1, Warszawa 1982, s. 158-186. Tene, Czowiek i zwierciado w malarstwie XV i XVI wieku: Trwao i przemijanie, w: Tene, Symbole i obrazy w wiecie sztuki, t. 1, Warszawa 1982, s. 87-102.

Baszczyk I., Funkcje ideowe motywu drzewa w polskiej sztuce gotyckiej, Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk" (Wydzia Nauk o Sztuce), 1981, nr 99. Bochnak W., Urceolus w ksztacie lwa w katedrze krakowskiej, Biuletyn Historii Sztuki" 32: 1970, nr 2, s. 138-144. Bocian A., Zwierzyniec" w. Teresy z Avili, Homo Dei" 51: 1982, nr 3, s. 203208. Boczkowska A., Hieronim Bosch. Astrologiczna symbolika jego dzie, Wrocaw 1977. Ta, Triumf Luny i Wenus. Pasja Hieronima Boscha, Krakw 1980. Boksiski A., Symbolika rolin w malarstwie tablicowym redniowiecza (praca magisterska, KUL, Lublin 1961, maszynopis). polskiego

Borkowski R., Symbolika wa na staroytnym Wschodzie i w Biblii (praca magisterska, ATK, Warszawa 1985, maszynopis). Borowicz K., Drzewa" i rzeka" w ogrodzie Eden w wietle egzegezy mistycznej hebrajskiej, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 4: 1951, nr 4, s. 250-267. Bystro J. S., Okrcanie si obrzdowe, w: Tene, Tematy, ktre mi odradzano, Warszawa 1980, s. 199-202. Tene, Tajemnice drg i granic, w: Tene, Tematy, ktre mi odradzano, Warszawa 1980, s. 175-272. Tene, Wymuszanie urodzaju na drzewach owocowych, w: Tene, Tematy, ktre mi odradzano, Warszawa 1980, s. 175-198. Bzwka U., Treci ikonograficzne portalu pnocnego kaplicy Sw. Anny na zamku krzyackim w Malborku (praca magisterska, KUL, Lublin, maszynopis.). 484 Literatura Chmiel J., Krew winogron" (Rdz 49,11) w interpretacji w. Justyna Mczennika, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 35: 1982, nr 5, s. 342-345.

Chrzanowski T., Typus Ecclesiae" - Hozjaska alegoria Kocioa, w: Sztuka Pobrzea Batyku, Warszawa 1978, s. 275-308. Db-Kalinowska B., Trzy enkolpiony kijowskie w Polsce, Biuletyn Historii Sztuki" 38: 1976, nr 1, s. 3-10. Dobrzeniecki T., Legenda o Secie i drzewie ycia w sztuce redniowiecznej. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie" 10: 1966, s. 165-202. Tene, Toruska Quinitas, Biuletyn Historii Sztuki" 30: 1968, nr 3, s. 261-278. Tene, Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polsk zwizanych, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie" 17: 1973, s. 8-38: 18: 1974, s. 215-334; 19: 1975, s. 5-102. Tene, U rde przedstawie Tron aski i Pietas Domini, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie" 15: 1971, s. 298-307. Tene, Prezentacja Maryi w wityni wedug Wita Stwosza w krakowskim otarzu Mariackim, Biuletyn Historii Sztuki" 36: 1974, nr 1, s. 3-21. Tene, Gotycka paskorzeba ze scen Pokonu Trzech Krli odnaleziony pierwowzr znanych od dawna jego kopii. Analiza stylistyczna i ikonograficzna, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie" 23: 1979, s. 153-161. Tene, Chrystus - wiecc gwiazd porann" (Ap 22,16) we wczesnochrzecijaskiej literaturze i sztuce, Vox Patrum" 1984, nr 4, s. 49-63. Doktor T., Astrologia w kulturze Europy, Novum" 1980, nr 7, s. 29-47. Dudzik R., Symbolika drzewa ycia w Ksidze Przysw" (KUL, Lublin 1978, maszynopis). Elbern V. H., Magia i wiara w zotnictwie wczesnego redniowiecza, prze. P. Skubiszewski, Biuletyn Historii Sztuki" 38: 1976, nr 3, s. 195-217. Eliade M., Dowiadczenia mistycznego wiata, przel. A. awski, J. Sieradzan, Pismo Literacko-Artystyczne" 4: 1985, nr 5, s. 99-129; 4: 1985, nr 6, s. 70-95. Ertman M., Motywy rolinne w gotyckiej rzebie architektonicznej obiektw kocielnych w Polsce (praca magisterska, KUL, Lublin, maszynopis).

Filarska B., Typiczne przedstawienia Eucharystii w ikonografii IV wieku, Roczniki Humanistyczne" 35: 1987, z. 4, s. 37-40. Filipiak M., Arka Przymierza i Namiot Spotkania". Najstarsza witynia Starego Testamentu, Poznaskie Studia Teologiczne" 1: 1972, s. 211-220. Fischinger A., Strusie jaja w Kaplicy Zygmuntowskiej, w: Symbolae histo-riae artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, Warszawa 1986, s. 403-406. Gazda A., Treci ideowe epitafium Kerberw z kocioa w. Mikoaja w Brzegu (ywy Krzy), (praca magisterska, ATK, Warszawa 1988, maszynopis). Gierdziejewski K., Zarys dziejw odlewnictwa polskiego, Katowice 1954. Gieysztor A., Problematyka ideologiczna Drzwi Gnienieskich, Kwartalnik Historyczny" 62: 1955, nr 1, s. 142-161. Tene, Drzwi Gnienieskie jako wyraz polskiej wiadomoci narodowociowej XII wieku, w: Drzwi Gnienieskie, t. 1, Wrocaw 1956, s. 1-19. Tene, Non habemus caesarem nisi regem." Korona zamknita krlw polskich w kocu XV wieku i w wieku XVI, w: Muzeum i twrca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci pro/, dr. Stanisawa Lorentza, Warszawa 1969, s. 277-292. Girard R., Kozio ofiarny, prze. M. Goszczyska, d 1987. rii, w: ". sansu. Tene. Z Histor: Karpow;. skie zc;: Tene, -. XVII i X-Tene, D. skie zcv: Karwicka Etnogr^ Kpiski z. t. 2, red. :. Kiersnows--;. (bibliograf:

Literatura polska 485 .-.a M--5. la, w: Historii --.ecznej, 202. ''r3, s. ; zwiza-i. 8-38; ik Mu:owskim 3-21. .aZeziony -.ograficz-" 5-161. wczesno-s. 49-63. 29-47. 1. Lublin za, prze. -217. Sieradzan, 6. s. 70-95. ? obiektw rnopis). IV wieku, s. 211-220. Jiisto- dedykowane, Mikoaja 1988, lce 1954. ..Kwartalne* r.arodowo-J66. s. 1-19. :a krlw ca. Studia , Warszawa

Gowa W., Krzy otarzowy w kociele w Polsce, w: Studia z dziejw liturgii w Polsce, red. M. Rechowicz, W. Schenk, t. 1, Lublin 1973, s. 163-241. Gryglewicz F., Kamie wgielny w Nowym Testamencie a w Pismach z Qumran, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 9: 1962, z. 4, s. 41-58. Tene, Piecz i jej symbolika w Nowym Testamencie, Roczniki TeologicznoKanoniczne" 10: 1963, z. 2, s. 5-29.

Tene, Apokaliptyczny baranek, w: Mesjasz w biblijnej historii zbawienia, Lublin 1974, s. 375-386. Tene, Jezus jako brama i pasterz, w: Egzegeza Ewangelii witego Jana, Lublin 1976, s. 33-47. Grzybkowski A., Wariant ikonograficzny Assunty z kobiec mask lunarn, w: Sztuka i ideologia XV wieku, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 441-459. Gumiski S., Domus Sapientiae Svidnicensis, w: Funkcja dziea sztuki, Warszawa 1972, s. 243-260. Guze J., Ksika jako symbol treci intelektualnych w sztuce humanizmu: XV XVI w., w: O ikonografii wieckiej doby humanizmu. Tematy - symbole problemy, red. J. Biaostocki, Warszawa 1977, s. 159-243. Homerski J., rdo wody ywej w prorockich tekstach eschatologicznych, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 21: 1974, z. 1, s. 15-24. Ibanez F. M., Symbole a medycyna, prze. A. Pajek, Pismo Literacko-Artystyczne" 5: 1986, nr 3, s. 78-97. Iwaszkiewicz B., Problematyka symboliki motywu ora w sztuce wczesnochrzecijaskiej, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 21: 1974, z. 4, s. 203-212. Jakubowska B., Zota brama w Malborku. Apokaliptyczne bestiarium w rzebie redniowiecznej (praca doktorska, UJ, Krakw 1977, maszynopis). Jelito J., Drzewo rajskie, Przegld Teologiczny" 8: 1927, s. 394-405. Kalinowski L., Geneza Pity redniowiecznej, Prace Komisji Historii Sztuki" 10: 1952, s. 153-257. Tene, Treci ideowe i estetyczne Drzwi Gnienieskich, w: Drzwi Gnienieskie, t. 2, red. M. Walicki, Wrocaw 1959, s. 7-160. Por. take, Speculum artis. Treci dziea sztuki redniowiecza i renesansu, Warszawa 1989, s. 227-378.

Tene, List zapiecztowany. Przyczynek do ikonografii Zwiastowania Marii, w: Tene, Speculum artis. Treci dziea sztuki redniowiecza i renesansu, Warszawa 1989, s. 651-666. Tene, Zaamane rce apostoa w Otarzu Mariackim Wita Stwosza, Folia Historiae Artium" 25: 1989, s. 57-76. Karpowicz M., Karmelicka tcza, w: Tene, Pikne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII wieku, Warszawa 1986, s. 287-316. Tene, d na filarze, w: Tene, Pikne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII wieku, Warszawa 1986, s. 274-286. Tene, Dama o dwch obliczach, w: Tene, Pikne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII wieku, Warszawa 1986, s. 261-273. Karwicka T., Zakazy zwizane z drzewem i motywujce je wierzenia, Etnografia Polska" 17: 1973, z. 1, s. 131-140. Kpiski Z., Symbolika Drzwi Gnienieskich, w: Drzwi Gnienieskie, t. 2, red. M. Walicki, Wrocaw 1959, s. 161-297. Kiersnowski R., Moneta w kulturze wiekw rednich, Warszawa 1988 (bibliografia). 486 Literatura Klawek A., Biblijne symbole maryjne, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 9: 1956, nr 46, s. 216-227. Klenczon W., Pnogotycki otarz Zwiastowania z jednorocem" z kocioa w. Elbiety we Wrocawiu (praca magisterska, ATK, Warszawa 1986, maszynopis). Koczowski J. A., Gra czyli unoszenie si, W drodze" 5: 1977, nr 9, s. 71-76. Kosiska J., Dwie ikony Sdu Ostatecznego" w zbiorach sanockich. Ze studiw nad ikonografi, Materiay Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku" 6: 1967, s. 30-45.

Kmieciska-Kaczmarek T., Wizerunek diaba w Polsce, Euhemer" 27: 1983, nr 2, s. 47-62. Kobielus S., Niebiaska Jerozolima temat biblijny w sztuce", Studia Theologica Varsaviensia" 23: 1985, nr 1, s. 85-107. Tene, Idea Niebiaskiej Jerozolimy w dekoracji monumentalnej kocioa w. Anny w Krakowie, Rocznik Krakowski" 53: 1987, s. 39-62. Tene, Niebiaska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu, Warszawa 1989. Tene, Niebiaska Jerozolima miejscem szczcia, Communio. Midzynarodowy Przegld Teologiczny" 9: 1989, nr 3, s. 119-127. Tene, Podstawy biblijne i symboliczne budowli sakralnej, Ateneum Kapaskie" 81: 1989, t. 113, z. 1, s. 3-13. Tene, Romaska kadzielnica z Trzebnicy jako symbol utraconego i odzyskanego raju, Biuletyn Historii sztuki" LV 1993, nr 1, s. 21-28. Kostolowski A., Symbol symboli. Historia znaku krzya, Wi" 27: 1984, nr 8, s. 50-70. Kotula T., Torcular - prasa oliwna w w. Augustyna Enarrationes in Psalmos, Archeologia" 31: 1980, s. 61-67. Kowalczyk J., Kolegiata w Zamociu, Warszawa 1968. Krasnowolski B., Madonna w girlandzie - obraz Jana Breughla Starszego w klasztorze ss. norbertanek w Imbramowicach, Biuletyn Historii Sztuki" 38: 1976, nr 1, s. 11-22. Krzak Z., Symbolika i funkcja dawnych labiryntw, Archeologia" 34: 1983, s. 211-219. Kowalski K., Krzak Z., Tezeusz w labiryncie, Wrocaw 1989. Kozio W., Symbolika zwierzt w polskim malarstwie redniowiecznym (praca magisterska, KUL, Lublin, maszynopis).

Kruszyski T., Racjona z daru krlowej Jadwigi w skarbcu katedry wawelskiej, Krakw 1927. Tene, Znaczenie piercienia w dawnych wiekach i piercie krlowej Bony, Sprawozdania PAU" 51: 1950, nr 2, s. 37-40. Tene, Wyobraenia Chrystusa, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 5: 1952, nr 3, s. 246-253. Kuczyski S. K., Secretum amoris ducis Semoviti. Ze zwierzyca redniowiecznej symboliki na pieczciach Piastw mazowieckich, w: Cultus et cognitio. Studia z dziejw redniowiecznej kultury, Warszawa 1976, s. 293-298. Kulik T., Podoe ideowe bernardyskiego obrazu Taniec mierci w Krakowie, Roczniki Humanistyczne" 28: 1980, z. 4, s. 43-58. Kutrzeba S., Koronacje krlw i krlowych w Polsce, Warszawa 1918. Kiirbis B., Holophagus. O smoku wawelskim i innych smokach, w: Ars historica. Prace z dziejw powszechnych i Polski, Pozna 1976, s. 163-178. szegc " Mod H prze: Mokc . giez:;; Muczk <

Roczr.- * Mrozov.~ Sp:\. 103, s. . Tene, KUMuraws-: nowoi:.:-Nadolsk: cha ?! k Studia z Obertyf.? . interprt 457-46, Obrzdy : Wiadc: Ostowsk-

1. poo u Ostrowsk: Pasierb J nieskic Tene, P; torii Sz: Literatura polska 487 - -zny" 9: ~ * : kocioa .a 1986, i. 71-76. :ich. Ze ~ .. .dowego Uber.er" 27: ..Studia kocioa modelu, Midzy-.;m Kap- -Dgo i od--28. 27: 1984, i......iiniir~ in 'irszego ^,"ii Sztul* 34: 1983, wiecznym : ry wawel:rlowej 1952, nr rednio: Cultus ..wa 1976, ^i w Krako-

1918. ;, w: Ars s. 163-178. I Makiewiczwna H., Interpretacja treci pitnastowiecznego malowida ciennego z Chrystusem w toczni mistycznej w krugankach franciszkaskich w Krakowie, Folia Historiae Artium" 8: 1972, s. 69-149. Markiewicz M., Stua i manipularz z opactwa benedyktynw w Tycu, Folia Historiae Artium" 6-7: 1971, s. 217-235. Markowska R. K., Ikonografia cnt i przywar na kolumnach w Strzelnie, Studia rdoznawcze" 26: 1981, s. 79-111. Malankiewicz K., Kamienie szlachetne, Warszawa 1982. Mazurczak U., Zagadnienie czasu przedstawionego w obrazie na przykadzie niderlandzkiego malarstwa tablicowego XV w., Lublin 1984. Michalczuk S., Ukrzyowanie na palmie jako nowy nieznany typ krucyfiksu barokowego, Biuletyn Historii Sztuki" 25: 1963, nr 1, s. 22-33. Michniewicz Z., O wyobraeniu smoka na pieczciach, monetach i w heraldyce Piastw, Wiadomoci Numizmatyczne" 4: 1960, z. 1-2, s. 49-62. Michnowska M., XIV-wieczne malowido z Drzewem ycia" i Sdem Ostatecznym" w kociele Sw. Jana w Toruniu, Sprawozdania Towarzystwa Naukowego w Toruniu" 22: 1968. Miodoska B., Korona zamknita w przekazach ikonograficznych z czasw Zygmunta I, Biuletyn Historii Sztuki" 32: 1970, nr 1, s. 3-18. Mizioek J., Przedstawienia procesji w sztuce wczesnochrzecijaskiej, Folia Historiae Artium" 21: 1985, s. 5-53. Tene, Secundus Adventus. Chrystus jako prawdziwe soce w sztuce pierwszego tysiclecia, Biuletyn Historii Sztuki" 48: 1987, nr 1-2, s. 3-33. Mod H., Stwory mityczne i demony. Fantastyczny wiat istot mieszanych, prze. A. M. Link, Warszawa 1977 (bibliografia).

Moko Z., Znaczenie religijne otarza u Izraelitw, Ruch Biblijny i Litu-giczny" 22: 1969, nr 4-5, s. 199-206. Muczkowski J., Taniec mierci w kociele 00. Bernardynw w Krakowie, Rocznik Krakowski" 22: 1929, s. 120-135. Mrozowski P., Fundator i jego postawa w ikonografii zachodniej IX-XII w., Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk" 1987, nr 103, s. 2026. Tene, Klczenie w kulturze Zachodu redniowiecznego: Gest ekspiacji postawa modlitewna, Kwartalnik Historyczny" 95: 1988, z. 1, s. 37-60. Murawska S., Monogram imienia Jezus (IHS) w polskiej sztuce epoki nowoytnej (praca magisterska, ATK, Warszawa 1979, maszynopis). Nadolski A., Odo episcopus baculum tenens. W sprawie obyczajowej hierarchii niektrych rodzajw broni w redniowieczu, w: Cultus et cognitio. Studia z dziejw redniowiecznej kultury, Warszawa 1976, s. 421-426. Obertyski Z., Fletnia Jubala i motki Pitagorasa. Prba uzupenienia interpretacji Biblii Pockiej, Biuletyn Historii Sztuki" 18: 1956, nr 4, s. 457-463. Obrzdy powicenia kocioa i otarza (obowizujce obecnie w Kociele), Wiadomoci Kocielne Archidiecezji w Biaymstoku" 7: 1981, nr 3, s. 1-88. Ostowska D., Ambony odziowe na lsku, w: Rokoko. Studia nad sztuk 1. poowy XVIII w., Warszawa 1970, s. 247-250. Ostrowski J. A., Personifikacje prowincji w sztuce rzymskiej, Krakw 1985. Pasierb J. St., Ideologia kocielna i pastwowa w ikonografii Drzwi Gnienieskich, Studia Theologica Varsaviensia" 4: 1966, nr 2, s. 47-72. Tene, Prba syntezy treci ideowych drzwi gnienieskich, Biuletyn Historii Sztuki" 30: 1968, nr 2, s. 240-242. 488 Literatura

Tene, Otarz chrzecijaski: historia i symbolika, Studia Theologica Varsaviensia" 6: 1968, nr 2, s. 17-28. Pawska B., Tarot droga ku mandali, Pismo Literacko-Artystyczne" 3: 1984, nr 12, s. 204-228. Pitek S., Dzwony w liturgii Kocioa, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 21: 1968, nr 45, s. 311-315. Pietruszewska Z., Kostiumologia Madonny w polskiej sztuce gotyckiej (praca magisterska, KUL, Lublin 1964, maszynopis). Pisarzak M., Bogosawienie pokarmw wielkanocnych w Kociele zachodnim do wydania Rytuau Rzymskiego w 1614 roku, w: Studia z dziejw liturgii w Polsce, red. M. Rechowicz, W. Schenk, t. 2, Lublin 1976, s. 167-240. Piwocka M., Pita w polskiej rzebie gotyckiej, Nasza Przeszo" 1966, t. 24, s. 5-85. Plezia M., Legenda o smoku wawelskim, Rocznik Krakowski" 42: 1971, s. 2132. Pokora J., Mondo cane. Refleksje nad renesansow rzeb psa z Brzegu i jej dziejami, Biuletyn Historii Sztuki" 45: 1983, nr 1, s. 55-76. Popko M., Magia i wrbiarstwo u Hetytw, Warszawa 1982 (bibliografia). Przewona M., Brzowy siedmioramienny wiecznik z kolegiaty koobrzeskiej, w: Sztuka Pomorza Zachodniego, red. Z. wiechowski, Warszawa 1973, s. 287304. Rabinowicz W., Kolor w systemie redniowiecznego symbolizmu. Komentarz do malarstwa alchemicznego, prze. A. Szymaski, Literatura na wiecie" 1978, nr 5, s. 64-92. Rczka J. W., Krajobraz w aspekcie historycznym, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 35: 1982, nr 4, s. 253-258. Rczkowski W., Polskie przedstawienia Scala salutis" na tle tematyki mierci w sztuce i literaturze redniowiecznej, Studia Theologica Var-saviensia" 23: 1985, nr 1, s. 109-148.

Romaskie Drzwi Pockie 1154-ok. 1430-1982, red. J. Chojnacki, Pock 1983 (bibliografia). Rosiski P., Najwczeniejsze formy krzya Chrystusowego, Vox Patrum" 1983, nr 4, s. 176-189. Rozanow Z., redniowieczna ikonografia muzyczna, Musica Medii Aevi" 2: 1968, s. 93-114. Roek M., Polskie koronacje i korony, Krakw 1987. Rumianek R., Rola krwi w Starym Testamencie, Studia Theologica Varsaviensia" 23: 1985, nr 1, s. 77-83. Tene, Obraz pasterza na staroytnym Wschodzie i w Biblii, Studia Theologica Varsaviensia" 19: 1981, nr 1, s. 5-20. Rzepika M., Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, t. 1-2, Krakw 1973-1979. Ta, Osobliwe charty Sigismonda Malatesty. Prba interpretacji fresku Pierra delia Francesca w Rimini, w: Ta, W krgu malarstwa, Wrocaw 1988, s. 7-35. Sadurska A., Antyczne sanktuarium pielgrzymie bogini Fortuny w Preneste (Italia), Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 26: 1979, z. 4, s. 79-89. Samek J., Refleksy kultu Cordis Iesu w polskim rzemiole artystycznym, Biuletyn Historii Sztuki" 29: 1967, nr 2, s. 164-170. Tene, Puszka w ksztacie Arki Przymierza w kociele Sw. Mikoaja w Bielsku, Biuletyn Historii Sztuki" 31: 1969, nr 2, s. 199-208. Tene, Ambon 1 poowy XV~ Tene, M monstrancj s. 83-87. Tene, Prb' siedemnas: Zeszyty >: ki) nr 339. Tene, Baci kim w Krak 1975, s. 91Tene, Porta wejcia iv Tene, Lai artystyc:

Santarcar.Sawicki W (praca rr Sczanieck.. z dziejw 1973, s. 2-4 Tene, Ges: a kultura Wrocaw '. Tene, Sac czenie w rde po'1979, s. 5-1 Skowski K Snela B., S gica" 41: : * Tene, Prze Sok S., L 1955, s. 17: Stachowiak L czne" 23: li:' Sterling M., P XVII wieku. Stomma L., S Stopniak F., Patrum" 1 Strkowski H Szlaga J., Ch Teologiczne Tene, Gry s. 27-44. Strynkiewicz 1980, nr 7. s Szydowski T-. Krakw 1922 Literatura polska 489 tmrgii '6,1. '1. s. -zes-:awa :tarz i\vielitur.atyki ,. Var-

II Tene, Ambony naves et naviculae w Polsce, w: Rokoko. Studia nad sztuk 1 poowy XVIII w., Warszawa 1970, s. 219-246. Tene, Monstrancje w formie ry (na marginesie rozwaa nad monstrancj w Strumieniu), Cieszyski Rocznik Muzealny" 2: 1972, s. 83-87. Tene, Problem aktualnoci tematu drzewa Jessego w sztuce polskiej wieku siedemnastego. Z zagadnie ikonograficznych w rzemiole artystycznym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego" (Prace z historii sztuki) nr 339, 1973, z. 11, s. 45-73. Tene, Bacula pastoralia w Polsce (Nieznany pastora w kociele Mariackim w Krakowie i Stanisaw Samostrzelnik), Folia Historiae Artium" 9: 1975, s. 91-107. Tene, Porta angusta i nagrobki portalowe w Polsce. Zapoznana symbolika wejcia w sztuce, Folia Historiae Artium" 16: 1980, s. 141-158. Tene, Lawaterze w formie delfina i wyroby z miedzi w polskim rzemiole artystycznym, Folia Historiae Artium" 18: 1982, s. 127-135. Santarcangeli P., Ksiga labiryntu, prze. I. Bukowski, Warszawa 1982. Sawicki W., wiat zwierzcy w architektonicznej rzebie romaskiej Polski (praca magisterska, KUL, Lublin, maszynopis). Sczaniecki P., Ritus pacis" w liturgii mszalnej na terenie Polski, w: Studia z dziejw liturgii w Polsce, red. M. Rechowicz, W. Schenk, t. 1, Lublin 1973, s. 243-297. Tene, Gest modlitewny w pnym redniowieczu, w: Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce pnego redniowiecza, red. B. Geremek, Wrocaw 1978, s. 41-51. Tene, Sacramentum dedicationis. Obrzd powicenia kocioa i jego znaczenie w dziedzinie religijnej, obyczajowej i kulturalnej na podstawie rde polskich z XII wieku, w: Studia kocielno-historyczne, t. 3, Lublin 1979, s. 5-137.

Skowski K., Odlewnictwo krakowskie w 1 po. XVI w., Krakw 1980. Snela B., Sacrum i profanum przestrzeni kocielnej, Collectanea Theologica" 41: 1971, f. 3, s. 61-80. Tene, Przestrze kocielna, w: Liturgika oglna, Lublin 1973, s. 171-246. Sok S., Eustachy Holwell leczy jednorocem, Rocznik Gdaski" 14: 1955, s. 178-188. Stachowiak L., Dobry Pasterz (J 10, 1-21), Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 23: 1976, z. 2, s. 75-84. Sterling M., Problem koloru w traktatach o malarstwie XV, XVI i pocztku XVII wieku, Biuletyn Historii Sztuki" 3: 1934/35, nr 2, s. 261-262. Stomma L., Soce rodzi si 13 grudnia, Warszawa 1981. Stopniak F., Narzdzia pracy zawodowej w symbolice mczestwa, Vox Patrum" 1984, nr 6-7, s. 327-337. Strkowski H., Chrystus-Baranek w Pimie witym, Lublin 1961. Szlaga J., Chrystus i apostoowie jako fundament Kocioa, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 18: 1971, z. 1, s. 113-130. Tene, Gry w Biblii Starego i Nowego Testamentu, Wierchy" 52: 1983, s. 27-44. Strynkiewicz D., Symbolika astrologiczna w sztuce europejskiej, Novum" 1980, nr 7, s. 48-65. Szydowski T., Dzwony starodawne sprzed 1600 na obszarze byej Galicji, Krakw 1922. 490 Literatura wiechowski Z., Drzewo ycia w monumentalnej rzebie romaskiej Polski, w: Ksiga ku czci W. Podlachy, Wrocaw 1957, s. 113-118. Tene, Studia nad rzeb w Strzelnie, Rocznik Historii Sztuki" 18: 1970,

s. 71-116. Tene, Psychomachia" z Clermont, w: Funkcja dziea sztuki, Warszawa 1972, s. 93-102. Tatar-Pruchniak E., Scena Narodzenia Chrystusa w sztuce wczesnochrzecijaskiej, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 28: 1981, z. 4, s. 180-196. Tronina A., Moria - Syjon - Golgota: transpozycja symbolu, Ruch Biblijny i Liturgiczny" 36: 1983, nr 2, s. 116-122. Turska K., Prba klasyfikacji ubiorw, Biuletyn Historii Sztuki" 40: 1978, nr 4, s. 438-442. Vergote A., Gesty i czynnoci symboliczne w liturgii, Concilium" 1: 1971, nr 1-10, s. 100-109. Walczewski R., Brzowy siedmioramienny wiecznik z Rygi w katedrze we Wocawku, Biuletyn Historii Sztuki" 40: 1978, nr 3, s. 241-244. Walicki M., wita Noc. Boe Narodzenie w polskiej sztuce gotyckiej, Warszawa 1939. Wallis M., Dzieje zwierciada i jego rola w rnych dziedzinach kultury, d 1956. Wichura-Zajdel E., Eucharystia w sztuce, Homo Dei" 29: 1960, nr 56, s. 677-683. Wiciejowska B., Symbolika ksiyca w polskiej sztuce gotyckej (praca magisterska, KUL, Lublin 1966, maszynopis). Wielowiejski J., iVa drogach i szlakach Rzymian, Warszawa 1984 (bibliografia). Wilk J., Triumf Baranka jako idea przewodnia Apokalipsy, Collectanea Theologica" 40: 1970, f. 3, s. 45-61. Wodarski M., Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w., Krakw 1987. Woniakowski J., Gry niewzruszone, Warszawa 1974. Wjtowicz H., Feniks w literaturze wczesnochrzecijaskiej, Vox Patrum"

1984, nr 6-7, s. 376-383. Wjtowicz K., Ofiarowali Mu kadzido". Przyczynek do teologii" wonnego dymu, Homo Dei" 58: 1989, nr 1, s. 5-8. Wronikowska B., Problem motywu oranta w sztuce wczesnochrzecijaskiej, Tarnowskie Studia Teologiczne" 8: 1981, s. 181-184. i Wrzeszcz K. M., Przedstawienia taca mierci w nowoytnej sztuce polskiej (praca magisterska, ATK, Warszawa 1989, maszynopis). Wrzeniowski A., Posta Orfeusza w ikonografii wczesnochrzecijaskiej, Archeologia" 21: 1970, s. 112-123. Zielniok M., Odnowa szat liturgicznych, w: Wprowadzenie do liturgii, red. F. Blachnicki, W. Schenk, R. Zielasko, Pozna - Warszawa - Lublin 1967, s. 566-580. Zo A., Eklezjologiczny sens terminu drogi w Dz 9,2, Ruch Biblijny . i Liturgiczny" 17: 1964, nr 4, s. 207-215. arnowiecki K., Chrystus w symbolach chrzecijaskich, Ruch Biblijny . i Liturgiczny" 2: 1949, nr 4, s. 253-271. kowska H., Wierzba w praktykach i obrzdowoci polskiej, Ziemia" 16: . 1931, s. 127-133. ygulski Z., Bro w dawnej Polsce. Na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1982. anOp: i .a - y~ -.-a am" nego as-

paskiej, yH, red. - Lublin Biblijny Biblijny mia" 16: 3liskiego i INDEKS MIEJSC BIBLIJNYCH* Teksty biblijne cytuje si wedug Biblii Tysiclecia [Pallottinum, Pozna Warszawa 19823] i Wulgaty [Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie polskim W. O. Jakuba Wujka S. J., Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Krakw 19623], oznaczanej kadorazowo skrtem: Wlg; w [przypadku] tekstach biblijnych cytowanych w przekadach pism Ojcw Kocioa skrt ten umieszcza si tylko w indeksie). KSIGA RODZAJU 9,9-13 1,1 1,2 79 9,20 180 9,8-17 108 108 35,8 152 161

38,15 452 200

41,5-7

65 231

10,3 2616S 41,42 423 43,11 217 46,31-34 461

1,3-5 92

10,12 376

1,11 79 203 1,12 213 1,14 98 1,24 79 1,26 422 1,26 n. 1,31 304 2,7 2,8 79

11,4 376 380 48,14 352 48,15 319 461

12,1 87 12,16 285 13,5-10 13,18 161 79 14

48,17 352

49,9 277 278 126 49,10 415

14,13 161 15,1 471

49,11 182 286 49,14 286 49,17 274 306

96 152

15,5 102

2,10-14 2,15-17 2,19 8 3,7 3,8

67 153

15,9 44 253 15,17 n. 73

49,24 126 49,27 308

16,6 352

49,34 319

163 442 86

18,1 161

18,2 44 18,4 357 18,8 461 20,5 352 2,16-19 3,1 214 3,2-15 80 447 449 452 3,8 462 3,14 39 84 261 461 KSIGA WYJCIA

3,14 304 3,15 204

3,15 (Wlg) 335 3,17 79 3,17 n. 3,19 79

21,33 (Wlg) 152 213 22 87 3,2

22,2 84

3,19 (Wlg) 445

22,14 84 3,5 3,6 389

3,24 74 86 23,15 147 4,3 n. 372 4,4 318 24,65 452 28,11-14 362

4,10 n. 4,17 375

28,17 368 384 461

29,2-9

4,17 414

4,20 318 366 4,21 340 391 4,22 149 6,6 (Wlg) 6,14-16 8 238

30,14 9 197 4,20 414 30,14-16 461 197 7,11 n. 305

30,31-43 359 386

7,14-12,29 51 8-10 352 8,2-11 10,12-15 311 302

30,37 168 31 87 461

31,18 n. 31,45 126

8,6 n. 237

12,7 362

8,7

238

32 229 230

87

12,14 n.

457 457

8,8-12 8,10 n. 8,11 173 8,20 372 8,22 110 9,6 362

32,5 285 32,5-21

12,18-20 461

12,22 195

32,16 285 33,8-11 35 126

12,34 457 461 12,39 457

12,42 456 13,3 457

35,4 152

* Opracowaa Barbara Ogrodowska. Mt>JlN3[N3Mt>OtN3tOtO (O CD^tO 00 O0 00 00 00 00 jcnwwoo-jo to O co co co co J3 ^|3 k-i"h-*"h-*'bo"coTo"h-*"i-* ^^"hJ oo o o ^33m co< O 3 cn OJOJMO 00 co o od-j o cd *.

MHOo^wOMO^cnowt Cn L. -J -<1 OlO WW C/T H- Oi H- W N) Ol

py^^ s

^ i ^ .P* "co "co "h-^ h-* h-* to ^"co "h-* ^-3 "U* "t-+^- "h-i "cn ^ To "J CO H M *. W Ol W Ol I-'O00 O3U1 Wh- >

(JT CntO^rfrfoiLCaiWMLtncniH0:aijiCHMC0Oi O tOU CnOOOCOOOCJTCnOTOOOOtS300COOOOOCDlN2 W O r" cocow OOOOOOCO >- O 3 1 coooo i, 1-. co o cy CT1 IO M MCO W O cn 00 eu n> CO CO 00 00 O5 ^3 . _____ _ . ____.. . . (-

COCOCOCnCOOCOCOCOOlCO co 3

II TO '-' O 33

333 3 ' '

J3 33 'co' ZJX CO CO J^tL Ol CO CO o N td JJdCODOIOSOCtCT 00 Ol 05 OOJI-CO-JCO CO h-

COit.h-h-'l>I\}Hh<H -rf^CDCO-iCOCOCJli-* <B rf^ Cn Cn CD CO Cn 00 CO I 3CO CO I-" OJ O It^. wcoo(_ |4 CO J o N r.

1-1 ^ ^ ^ cji co ^j L oo o) co 3 o

muT

i-1 to

coco

i t ' 4. o o w w ^> ft y * ^' f * 'ro ro CO CO CO CO CO "*"^-i co co -* 00 -1 co co co Si2 OSfr 8'I i&aioH5 618 Ll'ZZ [ YO3ISM 2

frS2 II'22 Ii zn L5 fI~Il'6I 6'6I 8'6I n'i

9SL 901 VL 921 882 882 8L2 2SI 152 SH 8S'8I

u I8'8I 9'il 9-^'iI ii ^l'LI 82'2I i2'0I 22'0I

182 nz LLZ

I2-8I'OI

LLZ

02-81'01

0Lfr uu 8I'OI Ln SLI 912 SEI Ln 6SL 852 698 f"l'0I u II'OI 0l'0I 2'0I 82'6 8'6 89'8 62-i2'8 2I-OI'8

698 901 522 88 S9I 522 061 852 061 288 591 061 ni SH 288 u 9'8 9-8'8 zVl 62'i 92'i S2'i 22'i I2i 02'i 6l'i

u g\'i n'L uu z'L

522 Ln 698 698 S6I 291 552 06 SS2

82-S2'9 SS-02'9 i'9 9 SI'S S^'2 62'2 2'2 uu os'l

V2SM31OH3I YD3ISM I 91 91 STZZ 6'ZZ L'ZZ

SGZ 9ZX Z9f 0L'SI

LSf SSI i98 868 82 88 8SI 618 LZf

0L'2I

uu cgT, S'9 2'9 9 n's 2'5 OI'I raaiss 2

vianHvsi iSE Ifr'S2

868 818 168 658 8^8

9'8I 98-^L|iI L2'9I ^l'LI 6I'6

8frL TI'6 8^8 L22 921 552 zn xnn 05^ 858 582 182 8i2 8i2 fL 982 868 982 281 291 6'6 EI'8 2'2 (8\A\) I'2 68 voaiss II'8I il'9I iI-01'SI u f'c\ n'n u c'^x 02'SI n'zi ^L'11 c>'OX Sf'6 SI-8'6

251 121 208 18 192 U 191 208 251 251 982 251 562

9'6 92'8 2l'i 9'i Ofr-iS'9 I2'9 TI'9 S'9 6I'S II'S OI'S s't

0Sfr 9I'L Moiza&s 921 yosnss

.u 9Z.fZ 9Z'fZ

191 2SI 06 8iS 558 868 i8 25 esc 1^182 OI'22 ?>2'0I 9I-9'9 9 f

ooanzor voaisx ILf LLZ LLZ (SlAV) 62'LL 22'LL 02'88 il'LL

992 2S2 2SS 0VZL

ifZ 522 8^8 SOI 06 88 281 921 921 OSI 921 SH 898 Ln 121 908 852 06 86 OI'2L 5I'I8 9I'O8

II'2L

u Sl'0L 22'62 il'62 ^g'82 8t'82 98'82 82'82 6'52 0I-i|S2 2I'22 S2'I2 6-T'lZ 6'6I 8]il

8^8 fS 06 06 291 06

zi'n 2'2I 22'II Zl'0I 8'8 9'8

SSfr c'o O O 2SI 921 Si S'i 82> fZ'f

201 86 fQ 562 2S L8 Wi L2'I 6T'T VAVVHd OD3NOZHOXAYOd 921 ^8 25 6'L8 2S'LL

OSP IT'ZL U Lfl L52 8S2 6IC SZ'TS ZZ'lL SI'62 8'62

6ic . m I 00 CO 1 13-1 co O3 M MCD M H* ^] O1MM *- CO 1 co COi(iMCna^ | tD W tO W W O5 O ^ OT p w 00 CO 4^ CO OT co o o J> H M N U co *-> Ci 00 1 cn co co co co co 4*-co co to h-i co cn ^ CO CJi DO ^o i* i*^ f^j [\5 to Ol cn cn cn cn o * oo O5 cn *x cn -J 00 CO 00 -J IN5 1 CO N CO CO co cocococococococn OWBM "-j "co "*>.">-> cn co co h-* CO tO CD 3 -q t *> Ji. -J 00O100 WMO WMW OT to I N !- h-> CO CO O > 00 > p CO 1( ^ 00 -3 O5 O5 >P. CO t- PN co CO CO CO CO PO (->

II o OT CD CO CO CO CO'h^'ti^^CO^^h) -qC0COC0C0-COC0COtOCO-*00 ^j i- tt^-co cocococnco

GO Q O co ^^ ^^ ^o ^r^ tp^ co cd cn -q cn co 3 co ^"to^o i-* h- 00 3 CO h-1 00 t- t-* CO D0 3 (^ --J OJ CO CO CO -J KSI 8,15 19,9 Ind.

GA -11 O td <; cc o biblij

[ASZA 00 I-" o $ o i

jo^-^o^ococococoooooooooooc 3 cToT ^ ^ "^ -,..-.

"CnCOCnCOOCOCOOOTOOOT co 1 ~J o n o o 00 00 cn cn OT OT Cn CO 00 to 00 O I* 00 ii w S2 (W > ocn cn h- o h o 00 CO lO. h- 00 *>.>-. CO *^ J 00

~J CO CO tO CO CO tO tO O O CO O *> OT ^J -3 ~J tO 00 OT co ro pcz>topo^iai ot ut yi v\ & ca ta to *g to ^ h-* <d <d ao ^i -J I TO COCOCn TO OTOIOT^J TO _ _ _ 00

cowoiomEotDoiw^MCtocflom^i^ OCnoOCnOOCnmcnCnCO J^ Cn ^ico^aioiwooaicjo^rooi^J OtOOOOCOCOOOmcntfi.COOTOOCO CO~qS -a '"'OT iMW^idico CO cn Cn C0000000000000 * Gtotoosoo to-q-j ^^^o"co*h-*'H-'''^ ^00-<100CO^^ 0000000000000000000000001Iq3JJq]13JJq^J<l^IJOTOTOTOTOTOTOTOTOT -jooi^it>WPOOOOO(OCDC) oo j -a^j^jOTOT**4^rfi.rf^.tocococotDcocDcDCooooo^i ot ^ 'tT ^ ""^TTv"h-"n*rf^'>'"on 1o"oT-~h-^^-j">-*^-"ot*nT-i ot^ *olo'h-'T-'^oTN3^-'^ V" P". *J 3 s OTCOCOh-OOOOT OTHOT CO I-* Cn CO I' OT i., cn CO co co Cn O OOOTOT ^ tOCn|2

CO CO h-' WhOOrf^l C0O000DWHMQt

8 fUOl

CDCOCO

COOMOi tOCO-JOiOOOO JIO CD CD OOtnO CA OtC OOCOCO O^CCDOOtOCOt

i tO CO CO CO CO CO CO CO CO __ __ ._ _____ ______ ____} ^t f"7a f^*a f^*j (^* f^*t f^i i^i f^ c^ ?*"* f^ f^ f^ L^*> ^3 ^^ ***** f"*"^ f"^ <^i f^ tO CO CO ***J Ol Ol Ol tP^ rf^i C^5 CJ"^ CX^ c^^ C^^ C^^ C^^ f^^ Ci5 00 00 00 00 00 00 00 00 CO CO 00 00 C^^ t^ tp*\ ^^ (^"i tl ^j C^5 C^^ C^^ f^^ CO CO ^^J ^*J ^^ c^i (^n r_j^ i^^ i^^ t^^ ^^ ^^ rf^ rf^ f^ ^^ CO CO CJ ^^^ |\j f*^ c^"i ** ** n^ ^ ^* ** '*#'* ^^ )~i ^_* ^q c_ij [\3 f,j |_a |_i |_i |i fo CO CO CO CO CO I* h^ H-* H-* 00 CJ1 CO CO h*4 CO ' K-^ CO CO CJ1 CO h-* h-1 CO CO CO h-* CO k-1 H-1 t* h^ CO CO tO h-1 h-* ZJi 00 ^-J CO h^ I * O tOOCOCOCOOOf CDCOCO CO M -^ tn ^^ SS oqT co CTlCO-JCnrf^COtOOCOCO rf^O^OCOrf^COOOO^COOOCnCO CO [ 00U1

t-' -q P

-q

oo" era"

1 CO OO rf^ CD CT5 Cn m 00 CO O5 L* Cn i1 CO O CO H-1 t CTt tO Ol O O5 CO CO O 3 O CO O O >L* t~* O ~-J 00 Cn 00 CO 00 O

u-1 a t-* rf^ t-^cn i'

I 1 I' -q cn t -* !-*<=>

o j^

co

i'

P^cn cocncncoocn co w s C5 oo ui <i oo tP>. -JCOtO CTlCOCD cn cocno OOCOJUlCnC^rfOCn cjtcooo cn

cn a os a

sr Io o 5h-' t t0"H-

tO tf^ '-d I1 >- O3 to "o, ^o "co o > o f1 > OJCtOM 00 co co cn CCOCOCO CO O00O o, hh

COCOCDOOOOOOOOOO^I ^ "h^ ~CO "tO "tO "h^ "h- "h-" O tO to CD O ~J 33Q C0MOMOC0W0JOC00)U[ coi'wowi-cnrf^cO'COrf^-j cn-qocnco tD^W^^^00 cn o^ i'0o<i^o ^0C)0Rt0C -j-jcococscoooco co cn

CO cn os aczGi yi O5 t?r fff iiif t f f f V fiiif OJ . _. -1 Oi Ol fO M M 00 co CO Cn t-1 sB O O5 OS C5 Cn CJ1 CnOlCnUiCnCntntf*. rfi* Ji. tfi. rfs* rfi.rfi.rf^4i.rf^^ rt^^rf^WCOCOWCOCOCOCOCOCOCOCOWCOCOCOCOCOtOCOCOCOh CO tO (-* O rfi. 00 W CO 3 CO OT CO 3 h-1 CO h-1 CO CO t-1 C t^ 00 00 CO h-* h-i CO CO h-> OT OTOi cn co co O, w

ootocntooocototo h-* CO CO CO O) co >L-

Cn i-* to CD h- CO 00 -O

co OT to CD L* CO

co O

co cn

h^

CO

CO tO OT 00

OT

h^.

00 tO

to o rf^ oo to co to to to co co o to fc. PO to COOlOlO o cy co co ci as co to COCOCOCOCOCOCOCOtOtOtOtOtOtOtO 'h->-'000000<ia5O5t0>-'l-'h-' ojoooi mpouou icorfo vo Oi cnoto coto t ' tOtOtOtOMtOtOtOtOPOt0l-'^l-'l-

CO CO -J Cn CO CO CO 00 Cn 00 CO CO CO CO CO CO Ol to to COCOCOCO to >-> i-

tO CO O5 t\3 tO O o CD S'I *I-I'I I L'*! :Z3 ;n IM lt I ""' *LS 08'S 8I'8 O2'I

-.7 a voaisx OI'S '. rl . ! )6 i'* **'L 6'L

VS2 il'2 *S2 *i 8S2 L'2 LI'I (SlAV) 9'l

LLZ 61* Z0L 912 ZSZ 618 )9L 61* 61* JI* Z9I

Si Ii 6IE 6IL {Z* *i ESZ Ii J-SI Sil 2EI *i Z02 u 22'2S 6'IS 8]IS 2'IS il'OS 2I'6* S2'8* u 9'i* L2'9* IT'9* SL'2L SL'IL OI'IS w L2'0L 82'SZ uu cx'SZ OtSZ 62'82 6l'L2 S'6I il'8T

S'Ll 9'L\ 02'SI Eil 06 6IS 81* 912 Ei2 2E2 86 66 9*1 91 II L2'0I I2'0I II'6 22'8 9I'8 i'8 u x'8 8l'i 'u 62'9 82'9

OSI S*I U Ei2 811 ii2 U 8*2 TE* 6IS 2SI 921 2SI *I'S 8'S 08'* i'* *'* L'* iiS SI'L LI'L 6'L 9'L

OS* 2E'2 921 i2'2

28L OSI 2SI 891 02|2 u XT'T 18 U 28 808 2SE 212 62* 611 iL* ES* iL* 191 *6 L6 8SI 8*1 iOI 022 8*1 2299 SI'99 I'99 S2'S9 2'S9 S'*9 S-I'L9 L-l'L9 (IM) L'29 OI'I9 L|I9 'u 6I'O9 LI'O9 II'O9 8'09 9'09

OS* *'O9 69 99* *** 6I'6S il'6S

882

u c'6S

OSE I'6S 06 Iii iOI 06 29* 89 iiS iiS 6S2 06 *SI iS2 6** *** 61* 61* A8 L9L 1*1 8S2 9'LS 2'SS ES i'2S I'2S 22'IS il'lS OI'IS 9'0S 2'8S LI'SS u oi'SS u 8'SS rss 2I'*S II'*S i'LS

OS* 8I'6* 6IE ' 6'6* LM) 2'6*

Oi* (] 82 2I'8*

OSI S*I

*'8*

ii* iOI 618

6'S* 8'S* 82'** 22'**

SOI 62 081 69 62 2S i8 62 99* 661 Iii 202 82 ESI 20S LL* 6IE *8I I9S 88 291 2L2 *'** L'** S2'E* 02'S* 9I'L*

-u OI'L* LI'2* L'2* 6I'I* u si'l* *'I* *S'O* 22'0* SI'O* II'O* 8-9'0* s'o* u S'O* I2'88 *I'8S

L0* 99L 18 *8S iO2 921 661 88 0i2 2S8 8SI *I2 S92 S92 212 *i *i *I2 *I2 S22 9i2 II'88 OI'8S I8'iS 6l'iE 9'98

2I'88

OI-8'SS 9'SL L'SL 2'SS SI'*S i'*S i'*S *'*S *I'EL 2l'SS LI'2E 2I'2L S'IS *'IS 6Z'0S

921 88 12* 821 Z2I II'62 8I'82 9I'82

iL* iL*

S'82 8'82 s3/apttj

Ciii osCaiui Ii iL* *I2 281 668 S82 901 SOI 18* 921 ii* 08* S22 8*1 8SI S*8 282 I'8Z *'i2 9-2'i2 22-02'22 6I'22 (3lAV) I'61 I'6I I2'il Ol'il i'9I S'9I 2'9I *!'*! 8'*I 22'8I

i2I 89 S'2I i8 iO2 iOS 0*8 9I'II OI'II (SlM) 8'll 8-9|H

808

U 9'IT

OS* S'II 902 S8I *SI I'II *I* *I2 002 86 821 S9 *I2 S62 S'OI il'6 2'6 T'6 *I'8 8-9'8 S2-L2'i 8l'i LI'9

*02 191 OSE OT'9 9i ** S22 08* iO2 *I2 088 281 82* 901 u 9'9 S'9 2'9 t'9 *2'S 9'S 2'S i-1'S S s'*

L6 OS* SO* L'*

OS* *2'L I** 86 191 8SI *8 9*1 811 L2'L 8I'L LI'2 u 2I'2 tz zi\ 8I'I L'I

i82 2S2

vzsvrvzi voaisst 6SI 2I'OS OI'OS

Sil 091 612 801 i8* 6'0S i'OS SI'S*

618 851

OI~I tE 18

t2L L62

SI

Stl 901 0L Vi 8'I fZL tl-1'l I

09^52I2'62 25E 821 SIS t2t t2t 8I'O2 661 u 9'62

Ot'tl IH 981 Ll'tl SSI 22'i2

8I'82 fl

Ol'tl L12

Ll'LZ YiaiHoaz: 9l'i2

a voaisH

tO2 0 gIAV) 95'LI SSI 2st 2L'8I Ltl 2l'i2

Z LI 608 to i

LI'SI Lff 81 8'2I Lff 6It 911 808 ni

E2't2 Lff Ll'fZ 201 tL~I8'82 9'82 6f I i222 S62 02'22

T'S ts's 8tl 8I'8 O2'I 08'8

E6S0t I'2I 8tL ISt ILt 852 8S2 tS2 S2E tS2 L01 90t I Et VI 9'0I 8'6 S'6

8I'22 VHOHHV! 22-tl'!2 OI-8'I2 iS'02 IL 28'02 6I'6I 601 6~I'6I 06 OI'S L'f WL 6'8

a YO3IS2

02'8 89t L~E'8 89t E'8 8 tlt 921

O2'L UZ L!'L UZ

OI'L 0S2 II-6'L 851 " 6'L iO2 6'L L02 L02 tsi Ltt Ln TEI 281

82'il 09tS2 LI'2 fZ~ZZ'll 6'il L02 9'LI 6'LI 9-8'LI 0T'9I 8'9I t'9I S9I SOI 'u 22'2S 6'IS 8'IS aroi /1N3HV1 ti i'il 862 (^IAV) 9'l L'Z

TOt LSL tS2 tS2 t82 LL2 IL S2L t2t 8'L L'L S'L Vi Z'l 1 il'9

8-2'SI L12

SIE 121 VLf 2SE 921 121 121 SIS SIS 06 to i tLE

sst

Ll'tl VLl

6It 202

L'IS 2'IS LI'OS 2I'OI 6It 2l'6t

62'6 082 L2'S 528 uu fz'c L2'S 9L 9I'5 L'5

SI'OI LL2 8tE 9t2 2'0I

09tS2 S2'8t I'OI 20E L9f 82'9t Il'9t u 9'it

OEt Otl I2t 9'6

26'L oL n t'6 0S'L 802 L2'L 2SE L 2SE LI'8 L'8 l'8 9I'S

i!2 912 252 t6 618 098 SS'28 SS'IS OI'IS

St'2 sst

" L2'0L 82'52 uu cx'52 OI'S2 Sf'2 6i 6I'L2 t'E2 618 t2'22 E-I'L2 62'L2

tiL 68 SS'2 528 tLL 821 n'z 8SI 258 90t viaiNva 801 sn 212 ESI 69 L21 S8E 281 21 LV

S2'S 6It 6'L 6'2 6It Olt

SS-8'2 291 008 82'I L2'l 9'2 IL 618

92'I 92'I tL 2S2 U t2t 2I'I2 S'6I il'8I

2I-I'Lt OEt Otl I'Lt 522 t2'l S2'I 8I'I

L~Z'n 522 t2'Lt 8tS

SS2 662 ISt S2E Ii 6IS 618 OSI" Eil 06 6It oe:

O2'Lt lOt Sl'Et 9L i'St L'8t 6'iS S22

IS~SI'I tsi Ll'l Il'l SLI 2SI Ol'l 881 Stl

8'il i'it 9'il tL I'LI 02'SI 202 L'SI t'LI

tSS SS2 2SE 8'l 9'l iL2

L2'tL t2S LZ~ll'fL

uu g'x

28L oe: vzsv:; ipfiuCi\qi osCaiw, 500 Indeks miejsc biblijnych KSIGA OZEASZA 2,8 90 214

2,14 162 2,16 83 4,13 152 5,14 276 6,4 105

7,11 225

8,5 8,9

251 288

9,10 162 9,16 207 10,1 182 11,11 225 250 13,2 251 13,7 276 13,8 285 13,15 71 14,6 207 14,9 160 KSIGA 1 1,7 2 302 162 302 JOELA

2,11 49 KSIGA 2,9 3,5 3,8 4,9 161 250 276 162 JONASZA AMOSA

KSIGA 3 53

3,5-8 443 KSIGA 4,4 162 202 MICHEAS

4,12 n.

4,13 25460 7,1 7,4 162 214

7,17 304 KSIGA NAHUMA 3,15 3,18 302 319 KSIGA HABAKUKA 1,14 n. 3,2 435 287 3,3 403 3,17 354 254 268 273 4,4 455

3,4 (Wlg) 3,8 (Wlg) 3,17 162 3,19 270

4,19 297 85

5,1 nn.

5,13 132 133 5,14 84 5,15 411

KSIGA 2,9 3,3 132 308

SOFONIASZA O, 1 6,22 n. 6,26 226

5,23 n. fi 11 348

21

6,28 n. 7,6 KSIGA

185

292 303 91

AGGEUSZA 7,13 n. 7,15 261 309

2,8

146

7,16-27 7,17 153 8,11 322 9,36 319

213

2,24 424

KSIGA

ZACHARIASZA 10,9 449

9,37 n.

202

1,8

171

10,10 448 273 10,16 306 307 309 333 10,29-31 254 249

1,8-11 1,10 171 1,11 171 1,18 n. 2,12 348 3,3 3,9 444

10,34 468

10,38 13 11,7 199 11,15 351

127 347

3,10 162 4,7 127

11,27 384 11,29 230 12,33 153 12,40 316 12,45 47 13,3-8 202

4,10 347 5,7 144

6,11 437 6,12 95

7,12 138 9,9 286

13,24-30 13,31 n. 13,33 459 13,37-39

203 154 205

10,1 105 10,4 127 11,2 161 13,7 319 14,8 69

203

13,43 94 351 13,45 n. 13,46 291 297 292

14,16 3662 13,47 n. 15,19 21 15,24 319 KSIGA 3,2 n. 74 3,3 146

MALACHIASZA 16,17 <Oo 362 16,18 84 128 380 16,19 400

16,6 1 fi 1 9 458 /ICO

3,16 40593

3,20 94 239 270 16,24 13 347 4,1 74 17,2 94 115 445 17,2 nn. 17,4 3662 17,5 107 EWANGELIA WEDUG W. MATEUSZA 18,22 47 1,21 34 2,11 222 18,24 279 19,28 432 18,11-13 18,12-14 318 319 85

3,4

295

20,1 nn. 20,22 419 21,2-7 21,18 162

422

3,10 153 3,12 202 3,16 230 21,19 212 21,33 3" 21,42 1_ 21,42-44 22,1-14 22,11 444 22,20 422 < 23,22 430 23,37 239 24,28 241 24,30 13 : 24,31 396 24,32 162 : 25,1-13 25,10-12 25,13 4125,31 38 25,32 262 25,32 n. 25,41 15;

286

12; 322

45 384

319

25,42 155 26,27 419 26,29 182 26,34 236 26,39 419 26,42 419 26,61 370 26,64 107 27,29 n. 28,3 115 28,20 106 EWANGELIA v. W. MARKA 1,2 nn. 1,10 23C 1,17 297 3,13 nn. 4,9 4,23 4,26-29 4,30-32 7,32-35 7,33 363 8,15 458 2 2-.-: 35 35: 85 83 199

9,3 9,5 9,6

115 36 107

9,48 132 10,38 419 11,13 lr 2 12,1-12 12,10 L^J 13,26 10T 13,28 16Z 13,35 236 14,23 419 14,36 419 14,68 2-14,72 Z* 15,23 43 8TS L88 6XL TT'OX L0L u cx'SI 8'SI 222 9L2 L2'SI 2A'^I 89'H 9L'*l

6'0X 22L OZ* 9X-T'0T OT 2LX 228 8IE

A~^'SI9E2

6TS 192 L9L L6 6fL 9'6 S'6

6XL X92 *z'*\ 61^ uu 9t'H S2-82'SI

9-^'SI 61^ L2'^T 9L2 SL'LT

T^~16*8L

212 291

82'LT

60E

**'8 S02

u 8I'8T

AOT 92'ET OI'2T 2T-I'2T

86 88 ilS A9 A2T iS'i TE

2T'8 29T

6-9'ST 821

6S-i8'i 29 T 9'ST 281 SA 6*'Z\ 291 0f'2T 61? 22L LT'TT 8E'0T

8-2'i OTf

L9fr u es'9 9SL IfrZ

A8'2I 2ST 9'6

8?'6

XS'9 OS^ S8'2T iOT X*'9 922 u 9'2I 9'2I 8SL STT T'2I

Z99E S'6 L'6 8St LL'A SS S02 2I'II Z* 6'* uu Lx'S SL-2S'A 2S-0S'? 202 62~92? ST'8

A02 AL'9 6t2 ATL *\f 662 i9 202 69 8S-2S'9 TT'9 66L 9 t's 8^L

2S'II 898 u c^'xi

A9^ u T2'II 09^ 00L 2^'0I TSS 6L'0I ISS

8Z~C2'* *l'* 86L 02

A02 Zt* ATE * 0S2

2AT ^L'01 S8

TL'L SO^ 02'0T A62 AT'T u ^x'S sn f'0I 00L L8 8'0I 2'0I v> , rrrrx~\ KTW AA *lT LLd.LJN.ViVi iii 6I'OI 082 uu z'x OI'T

A0L 908 0S2 TA L!'L 8'L

608 192 S'L 202

60X 89 OiS OiS

22'2 AOT u ^g'g 6T'2 STI

62'6 uli iu.A.m. VIJ

688 291 082 8S2 8**

TS'T *\Z 8^'T TSS 2E'T 28 62'T ASS A2'T 661

^l'8 8'8 ST-^'8 90T Wl STT 02'82 L'82 u 62'A2 AOT ^9'92

*Z'L 66T A62 0I'S

688 i9S 6E2 n'i 29L LT'T S2^ 6'T A9

O\-f'c OAE T9'92 082 2L'L 2?'92 6X* 6L'92 ^L'92 62'92 69fr I9S L6 SL'2 2L'2 622 ^2'2 SST \*'9Z SSI A2|92

W2 26 8L f'\ T'T

22-I2'S

202 *l SA 9I'8

AI'8 9L2 L81 281

VNVf 'MS 'TTT-1^ \TV AA ^T Jii. aULiaiil VJ X9L u iill*JlY V illiil 6T'2 6TE 6i'T

u 2L'S2 292 8L 2L'S2 TS'S2 SI'S2 2I-OI'S2 ST-I'S2 2L'f2

L6 06 6LL fST 9L2

8^82 298 ^92 ^6 8i'l TL'L2 SS2 u 09'22

(IAV) 69'I 01^ 992 69'T *8L

6X* 2f'22 L12 S8 ZZ* 6\* uu 6L'22 0L'22

2^'T Olf 9* ^22

8L'T 2X2 291 968 IL'^2 OS'^2

" 2L'T

02'22 6X2 I AX'22

AOT ST X*Z 82^2

22L 29 T

8T-9X'22 62'X2

YZSYSn^Mg

09^ 682 08^ A8'82 22'82

8TL 1^2 1* L62 121 A9L

0T'6X on^oaAi vii AL'iT *'L\ T2'9T i* *** 228 6'9T 821

82^ 22^U'ZZ n-\'zz tt~2?7'T2 2f'T2

02'22

6T'9T S** SIT 6'9T OSI

S'9T 821 SS'T2

L'9T 08E

L** *Z* TOS L osCaiui 291 982

22'SI OSI

9f'SI 2T2

6T'T2

285-6i2 L* 8IE 6IE iOl 5** SIT El OO 088 82T W zx 89 89 6tt IZ LSI W Ot 09 sozm 608 LOt *

6oc eoc I OlOl l- M M M "m "co to to to "co CO I-" O I CO co i-3 O O S) N COCOCOCOtOI-'l-l-l-'l-'l-'l-J^ _* JO _p _O _CD (D O _00 j-q jO *. "w "w ">_, "M -y, "w "^ "^ "M ">_. -^ co to i-1 ><* co oo to co to co co co co to 01 01 i-- i-" 01 f co o CO i*^ to rfi CO 3 Ol CO -J Ol 3 I t* 00 00 00 00 O l wwwCDt Co 5o CO 3 00 00

co ffilC001COh00>f MO1WCD01WMM co to -3 ^T^oto^^to to^^X I ^j to^oi I ui 3 oi ci L> co to oo 01L>--JOC0O0000

1COtf>OOCOCO^COt0 CO O w 00 Ol O co

1 H-1 CO ti Ml-' L oioioTj^^cokhcoco OltOOOlCOI'OTCOCO II > OSCn

^ 3 co rf^ oo ' tD CO 00 00 00 00 00 " J*" -^ -VJ -l^ J^ "co "to to "to "co "i-" "co 'HHtOMUUOAtOKCO

- to >- o to3 3

co

i co

co to

COCOtOOOltMMMtOMCO^ OiOSCOtOI' W COCO h-'CDOOtO ai^ico ooojfflM^ oo i->

co *> co to oj i-1 cn o -a oo CO tO L&. CO tO CO I' t 00 O * Ol C ^[^> to o iP*. co o - ips., ^^

tOtO^MOOMl^^MMMCO 00~JOCnCOCOC73 Oi J =2. to o ? o co *- co "co "co w 3

'COWmOOCOPOMOJCOMMO

.CnUI

3 tO I 00 CO >-* h * CO 00 " "00 " .i co 3 hCOJI-*00tOC3COt-*00 C00001h-tntOtOOOCOOO h-* rfi00 w I1 co co oo w o r o co ao lt>. CO 0 OJ 01 OJ a O lJ^tJ^.lP>.^.COC0001-1004^COOOtOCOI-'h-'COCOCO^CO 00 00 tO I-* 00 O OJ CO CO O Ol i^. CO t?3 OOOOaCO woo^joo 4>cototooocotoco^co COCOOO^OOCOtDCn^O CO 4^>^H^ wO COhP>>^ u Ol rf*. Ol OJ CO CO M II irl h-* -^ Ol OH

ao 8 o * co OJ O ) ii co i-d co ^ ^ co i co co oo rf> .1. J. r/> J. (-O ?LZ Sit SII 91 61 8tS 9t 188 6t oz's sst 6'Z

SI'6I op? 7CT? CTT oo V Go V a t 1 t't tl'6I 2tl Eli 801 9I~11'61 SZE 6'6I 8'6I t8S t ISE ZSt 02'8 SI'L II'S I'L 9'S S'S SII 192 tlL EI'S I2'2 2'2 VHXOId 'A* ^s xsn i E't t8E 29t zz's I2'S 821 l't z'z 8SZ ISI OZ'I t'l u i'z 19S 821

8L? ?LZ SII Il'6I

S'2

22L 6S2 5?? SII 99 Olt IS 99 IS IS 9'6I

E2'8I ISE 9I'II SI'II 8Et 66E

Zl'L\ ISE l'll sot

SS2 811 IS e'ii

'U f 'L t2t

9ZS 811 6It Stt IIS

8I-I'II ISE 9-1'II SOI

62'2 8Lt 82'2 t8I 2tS

Zl'l Ol'l 8'I

6I'9I 8It Sit IZ'Z SI'9I 8tL tl 8I'2 SI'9I ISL 0LI 9'SI 89t

II'2 9I'Z ZI'Z n'2

vanxvr

'ms xsn

OSt SII 802 101 6It ?L S8 8St SS2

9I-tl'tI 89t Ol'tl ISL

6IS

02'EI tl'8I 62'2I u 22'2I

si'tx8Lt IS tl ii'ei ISS 8SI Ott Olt 668 I'2

OI'2 US i'2 ti

SOt 6IS EI'2I H'II 998 88

SO^ 8'ei z 998 9'SI SS2 i'si

OZ'I sss II'I tI8

89t tOI t6 9l'l Sl'l tl'l EI'I Zl'l 898 998 8'I A'l 8tS

" 6'IT 02'0I E2'6

<r99S 2I'2I 198 tl Sit S'2I ISS 8tL 8'ZI ost Olt Ol'l

188 998 Z9S S6I u II'6 u x'8 IZt 92 El't Zl't 02'6 6I'6

SSZ IS

tOI 66 t6 I'2I 10E 90t 90t 21 968

II-8'OI 8t2 2'0I 68 82 92 I'OI 101

u 6I'9 2I'S

801 fl 00L 668 2'6 I'6

VNVf 'AYS 89t

968

Sl'lI-9'8 u 8'8 Il'i 661

VSdI1VXOdV MOSAZOfYHaaH oa xsn El

122 022 ZSt 69 z998 Sl'i Stt stt ?VL 8l'i

VNVf avs xsn s

8Et 911

u 2,'t l't )hax oa

Stt 911 SII 6'L IZt tl u l'[ S02 III Stt I9t ZI'9 II'9 t'9 VNvr avs xsn i 26 2'9 18 SOI SOI 998 9'S VHXOId L!'L il'2 6l'l Z8S 26 6'E s'i

vzsnaxc xsn z

tI2 SII 8-E'9 8Et t!2 SII I2t I2t 8-9 6'S

9I'9 zot SI'S 8'9

OZZ 8'S TZt i's

vzsnaxc

)max oa xsn i

u L\'\

uL92 SSZ 112 I2t 8Lt S22 112 SSZ s's i's Ol't 8't

avs xsn 2 19t 101 8'S il't ZI'Z

1IZ

8'S

OO 8L OO t's

I't 8St 618 i't 6IS

t~Z'S NVZOINOTVSaX

tZE I sos 504

8-9't LIL

I2'S

oa xsn i

Indeks miejsc biblijnych 19,17 322 20,1 399 20,9 n. 20,11 n. 20,12 405 20,13-15 20,15 405 21,1 81 21,3 3662 21,6 26 28 21,8 74 21,9-21 21,10 n. 21,11 139 21,11 nn. 21,12 n. 21,12-14 21,16 n. 21,18 148 135 384 51 60 377 85 405 74 431

21,19 135 21,20 142 21,21 88

141 142

148 292 384

21,23 259 21,27 405 22,1-2 22,2 52 88 212 22,3 432 22,13 26 28 22,14 153 22,15 293 22,16 103 207 153 absyda zob. ko Adam zob. ki .- adopcja- zai. :- n buta prz;. Aion - feniks ...' alba zob. szau Alfa - poczu*: Alfa i Omega wszystkiegc zob. drzewo alfabet - caosc dziecictwo 1 wiat poza:., dzenie w .. a w posia . samogosk: chora grc-L aloes -z Chrysti; umartwia: Amateja zo:. ambona - gc: ametyst - ;: niebieskie, amfora - wit: Amor zob. Er anio - biaa r Boego - U Dawida 62. czerwona 11 apostolat - ry apostoowie - . chtne korc: mny 382 383 470; wiolarz* i bram niebie tkich czasw apoteoza - koo! arcykapan -strj arcyk arka Noego -go przez dr 387; drewno Chrystusa 3". Boga, Mary. raelem 387. -. obecno B: ri we 387 Aryman - ;.: waniu - ix. asceta jaski-: * Opraccr. symbolem (octs* 69

INDEKS RZECZOWY' I I absyda zob. kocielny budynek Adam zob. kos, mandragora adopcja zaoenie przez osob adoptowan buta przybranego ojca 447 Aion - feniks 227 228 alba zob. szata liturgiczna Alfa - pocztek 28 Alfa i Omega - Chrystus jako zespolenie wszystkiego, pocztek i koniec 28, 29; zob. drzewo alfabet - cao, doskonao 24; dzieci 26; dziecictwo 27; kosmos doskonay 25; wiat pozaziemski (wyszy) 23; wprowadzenie w prawdy wiary, wzicie Kocioa w posiadanie przez Chrystusa 25; zob. samogoski, spgoski; muzyczny - zob. chora gregoriaski aloes - dowiadczenie, pogrzebanie z Chrystusem, pokuta, powcigliwo, umartwianie 223; zob. mirra Amateja zob. obfito ambona - gra, z ktrej naucza Chrystus 86 ametyst - pokora 137; zob. fundamenty niebieskiego Jeruzalem amfora - wierzcy 418 Amor zob. Eros anio - biaa szata 445; aski i miosierdzia Boego - tcza 109; Metatron" tarcza Dawida 62; duchowa natura barwa czerwona 119; skrzyda zob. bieg apostolat - rybak z sieci, z wdk 434

apostoowie - gry Boe 85; kamienie szlachetne korony Krla Mesjasza 136; kolumny 382 383; sl (ziemi) 132; strzay Boga 470; wiolarze 426; dwunastu dwanacie bram niebieskiego Jeruzalem 384; wszystkich czasw - pracujcy w 254 apoteoza - koo 57 arcykapan - typ Chrystusa 108 135; zob. strj arcykapana arka Noego - zapowied Kocioa ocalonego przez drzewo krzya, zbawienie 130 387; drewno arki - Koci 238; krzy Chrystusa 313; Przymierza - askawo Boga, Maryja 388; przymierze Boga z Izraelem 387; wcielony Syn Boy, wszechobecno Boga 388; znak obecnoci Jahwe 387 Aryman - potga kadca kres jego panowaniu - rg jednoroca 265 asceta - jaskka 233 Atargis - ryba 298 atrium zob. kocielny budynek atrybuty: Adam - kosy zboa 403 Adonis - jabko granatu 164 Afrodyta - gob 228; jabko granatu 164 Amor koczan, uk, pochodnia, strzaa 335 Andrzej w. - krzy 17 anio - laska 417 Apollin - gryf 343 Artemida - daniel 268; gryf 343; zajc 309 Asztarte - gob 228 Atargatis - gob 228 Augustyn w. - serce (ponce) przebite strza 361 Baal - jabko granatu 164 Bernard z Clairvaus w. - krzy 17 bogini nocy - czarny ko 272 bogini wiata - biay ko 272 boginie podnoci w 311 bogowie - bero 414 Bonawentura w. - krzy 17 bstwa rzeczne szalejcy byk 252

Demeter - kosy zboa 201 321 Derketo - gob 228 Diana - daniel 268; zajc 309 Dobry Pasterz - flet pasterski, laska zakrzywiona 321; naczynie z mlekiem 464; syrinx, torba pasterska 321 Dominik w. - pies zapalajcy pochodni wiat 294 Eros - koczan, pochodnia, strzaa 335 Ewa - jagni 403 Fortuna - rg obfitoci 255 Fanciszek Salezy w. - serce (ponce) przebite strza 361 Gali w. - niedwied 285 Gea - rg obfitoci 255 Hera - paw 244 Hermes - jabko granatu 164 Isztar - gob 228 Izyda - koatka (cymbay, sistrum) 441 Jan od Krzya w. - krzy 17 Jowisz - koo 400; orze 241 244 Junona - paw z berem 245 * Opracowa Wojciech Rbowski. W indeksie starano si wskaza zwizki ideowe midzy symbolem (obrazem, przedstawieniem), znaczeniem symbolicznym, desygnatem symbolu. 506 Indeks rzeczowy Kybele - lew 275 Matka-Ziemia w 82 mczennicy - miecz 469; palma 176 Nike - palma, wieniec 338 Nemezis - gryf 343 Neptun - delfin 257; kotwica 427 Odyn - kruk 237 Patryk w. - li koniczyny 196 Pazzi Maria Magdalena de w. - serce (ponce) przebite strza 361 Piotr w. - klucze 400; kogut 236; laska 417

Pluton - rg obfitoci 255 Posejdon - delfin 257; kotwica 427; szalejcy byk 252; trjzb 321 Remediusz w. - niedwied 285 rybak - wdka 434 sprawiedliwoci cnota - miecz 469; waga 433 Teresa z Avili w. - serce ponce przebite strza 361; ponca strzaa 470 Tyche - rg obfitoci 255 Wawrzyniec w. - ksika 406 wadza krlewska - zoto 148 wojownik - miecz 467 Wotan - kruk 237 Zeus - orze - 241 244 onierz - miecz 434 aureola (gloria) przynalena anioom i witym - chwaa niebieska 97; przynalena Trzem Osobom Boskim - bosko, chwaa 97 Babilon - centralny punkt wiata, ziemska potga wroga Bogu 376 balast ziemski posaca wiary - obuwie 448 baldachim - najwysza wadza wiecka 372; zob. kocielny budynek balsam - bierzmowanie (moc sakramentu), ludzie wierzcy, aska Chrystusa, Maryja, Mdro Boa 217 baran/baranek - Eucharystia 263; ksi, krl Medw i Persw 258; ochrzczeni 261; podno 258; wierzcy 262 440; Boy - Chrystus eucharystyczny 258 259 263; Boy z gow odwrcon do tyu - powrt do ycia Boego 263; ofiarny

- Chrystus 258 262 263; runo - Maryj a-Dziewica 261; spoywanie baranka paschalnego - Eucharystia 261; zabijanie baranka paschalnego typ mierci Chrystusa 259; zob. te owca, kozy, wieniec roku liturgicznego barka - soce 94 barwa - biel - chwaa 115; czysto 114-116; dziewictwo, niewinno, pocztek 116; rado, wiato, zwycistwo 115; jako kolor zasony Namiotu Przymierza i wityni - ziemia 114; jako kolor wosw - blask uwielbianego Chrystusa, staro, wieczno 357; bkit - czysto, nieskazitelno, Kriszna, niebo, niezawiso, stao, trwanie, wierno 116; kolor krlewski, Maryi 116; jako kolor planet - Merkury 114; czer - grzech, krlestwo zmarych, noc, pokora, skromno, szatan, mier, wieczna ciemno, wzgarda wiata, zniszczenie, aoba 117; jako kolor planet - Saturn 114; czerwie anioy (duchowa natura) 119; czyn 120; Duch wity 119; grzech 118; kreatywno 120; krwawa ofiara 118; macierzystwo 120; modo 117; ogie, ogie mioci", pokuta 118; sia 117 120; samowiadomo, walka 120; es-ko 253; jabka granatu pomienna mio 164; jako kolor: krwi - wszelkie ycie 117; planet - Jowisz (ciemnoczerwony), Mars (jasnoczerwony) 114; jako oznaka nierzdnic, wojownikw 118; fiolet - poredniczenie, waka ducha z ciaem 122; kolor Chrystusa (Boga-Czowieka) 122; hiacyntowa zob. szafirowa; karmazyn zob. szkaratna; purpura - mczestwo 114; ycie 120; jako kolor zasony Namiotu Przymierza i wityni - morze 114; kardynalska - duch, gotowo przyjcia mierci mczeskiej, krew, ogie 121; kolor: Boga 120 121, krlewski, wity 120; srebrna jako kolor planet ksiyc 114; szafirowa - kontemplacja nieba 114; jako kolor zasony Namiotu Przymierza i wityni - powietrze (niebo) 114; kolor krlewski (bkit hiacyntowy) 116; szkaratna - mio 114; jako kolor Namiotu Przymierza i wityni - ogie 114; mio Boga i bliniego 119; ziele bogosawiestwo licznego potomstwa, nadzieja 122; zota jako kolor planet soce 114; chwaa, godno 124; majestat 123; potga 124; wiato 123; zazdro, zboe (dojrzae) 124; jako kolor planet Wenus (jasnoty) 114; kapelusz - pogardliwa oznaka ydowskiego pochodzenia 124; kolor bogi, dziewic, krlowych 123 bero - wadza panujcego 347 Betlejem zob. miasto

bezboni - ciernie 214 bezbono Izraela dzban 144 bezpieczes: bbenek zo': bicie si w nie grzech biedny - wi: bieg czasu -ku Bogu -konia o raju - ko.. czowieka bierzmowan bluszcz - n; zka po. i mio 194 wieczne 195 bogosawieni 165;czasu ' zboe 173: z owcy 257 168; osiem taski 15; ;. i bagalne S> jaj wielkar.: stwa (grec-w Chrystusie byskawica - s bocian - trosk 19 bogactwo - cie: bogaty - winor--# bogini szczs: miasto bogowie - pta-_ bohaterstwo -bosko - au: bom Bosk: Bg - heksa-a) 126 129 99; duchw - litera Ta-Istota - lic: czba czter Oblubienie Ojciec - k: wity - lic ba trzy 43 Twrca i c 102; dziaa samogose.-: - wityni-na 322; p~: - liczba dv Boga -: hojno - : 267 294; ; 388; mio dia - pies _ 413; rka 44 i 4 Indeks rzeczowy 507 117: jako nierza i: kolor 116;

::> kolor - ogie : 119: zie-re-go potom-;ako kolor r.v.-ala, god-:a 124; wia:;rzae) 124; jasnoty) aaka ydow-Dlor bogi, bezpieczestwo - lampa 409 bbenek zob. instrumenty muzyczne bicie si w piersi - poczucie winy, wyznanie grzechw 21 biedny - wiz 181 bieg czasu - spirala 58 59; szybki aniow ku Bogu skrzyda aniow 225; szybki konia obraz wody 272; szybki ycia do raju - ko 274; ycia ludzkiego drogi czowieka 90 bierzmowanie - piecz 421 422 bluszcz - nieprzemijalno ycia 194; gazka - polubieni 195; wieczna wierno i mio 194; wierne przywizanie, ycie wieczne 195 bogosawiestwo Boe - jabko granatu 165; czasu pokoju - drzewo oliwne, wino, zboe 173; licznego potomstwa - ofiara z owcy 257; orzech migdaowca (woski) 168; osiem bogosawiestw krzy maltaski 15; proba o - procesje pokutne i bagalne 89; wyjednanie powicenie jaj wielkanocnych 460; gest bogosawiestwa (grecki) - wiara w dwie natury w Chrystusie, wiara w Trjc wit 19 byskawica - strzaa 466, 470 bocian - troskliwa mio, zwiastun wiosny 19 bogactwo - ciernie 214; mrwka 283 bogaty - winorol 181 bogini szczcia Tyche - polis 375; zob. miasto bogowie - ptaki 225 bohaterstwo - dzika winia 303 bosko - aureola przynalena Trzem Osobom Boskim 97; ko 273

Bg - heksagram 62; kamie (opoka, skaa) 126 129; lew 276; ogie 73; soce 94 99; duchowo - wiato 92; imi (Boga) litera Taw 31; tetragram 39; Najwysza Istota - liczba jeden 43; objawienia liczba cztery 44 45; krzew gorejcy 73; Oblubieniec - jabo 153; pasterz 319; Ojciec - kapitan statku 426; po trzykro wity - liczba trzy 44; Trjjedyny liczba trzy 43 60; trjkt rwnoboczny 59; Twrca i centrum stworzenia gwiazdy 102; dziaanie w wiecie zestawienie samogosek ze spgoskami 25; obecno witynia 367 369; uczta sakramentalna 322; przenikanie si Boga i wiata liczba dwanacie 44, 51; przymioty Boga zoto 147; czujno oko 347; hojno - rka Boa 352; Justitia - pies 267 294; askawo - Arka Przymierza 388; mio - rka Boa 352; Misericor-dia - pies 267 294; moc - laska Mojesza 413; rka Boa 352; Opatrzno - drabina Jakubowa 389; opieka - trzej modziecy w piecu ognistym 315; Pax - pies 267 294; potga - orze 325; troska ojcowska - oko 347; Veritas - pies 267 294; wola i poznanie - oblicze ludzkie 325; wszechmoc - w 325; wszechobecno - Arka Przymierza 388; koa 401; kula 57; oko Boe 349; wszechsprawczo - kula 57; wszechwiedza - koa 401; ksiga ycia 406; oko 347; orze 325 bg Ksiyca - mapa 281; Soca - koo 400; oko 347 bl - ciernie 213; cier ry 192 bstwa ogniska domowego i rodziny - w 305 bstwo przejaw obecnoci - kadzido 218; rydwan - burza 466; zjednoczenie z taniec sakralny 23 brama dla Chrystusa - chrzecijanin 385; do nieba - Chrystus 384; skaa w Miejscu Najwitszym 127; do wiata umarych - skaa w Miejscu Najwitszym 127; jubileuszowa - otwarty raj 386; triumfalna - zwycistwo 386; wschodnia wityni jerozolimskiej Koci 385; wschodnia wityni jerozolimskiej zamknita - Ma-ryja-Dziewica 384 385; dwanacie bram niebieskiego Jeruzalem apostoowie 384

bukszpan - nadzieja zbawienia 156 bunt - rg 254 burza - rydwan bstwa 466 but zob. obuwie bydo zob. byk, krowa, w byk - podno 251 252; Apis - Ozyrys 251; gowa wiato 252; mody najcenniejsza ofiara 253; rogi - dzielno pokole Izraela w zwalczaniu nieprzyjaci Ludu Boego 252; krzy (ofiara Chrystusa) 253; ksiyc 252; szalejcy - dzika, nie-ujarzmiona przemoc, moc Boga 253; zoty cielec - moc Jahwe 251 cao - alfabet 24; uporzdkowana przez Boga - liczba siedem 46 47 capy zob. kozy cedr - chwaa czowieczestwa Chrystusa 159; hardo, nieprzemijalno 158; nieprzemijalno i niezwyciono Kocioa 159; pycha, wynioso, wznioso 158; cedrowe lasy Libanu krlestwo Boe 158; drewno cedrowe - ciao Chrystusa 159; zob. cyprys, drzewo centaury - czowiek (ciao i dusza), heretycy, ludzie o dwch duszach" 342; wypuszczajce strzay - pokusy 342 centrum wiata - Babilon 376; drzewo 151; gra wita 84; krzy w ksztacie litery Tau 14 508 Indeks rzeczowy cesarstwo rzymskie - gazki drzew witych" (werbena) 209 charadrius (chaladrius - siewka) - Chrystus 227 charista - dziewiczo Maryi 227 Chi (litera) - Chrystus, krzy 31

chleb - ciao Chrystusa 201; Chrystus (chleb ywy) 456; Eucharystia 300 456; podtrzymanie ycia 455; typ Eucharystii 455 456; i sl - naturalny sposb ycia 131; przany - Eucharystia 458; prawda i czysto 456 458; zob. zboe chmury zob. obok chora gregoriaski - harmonia kosmosu, zjednoczenie czowieczestwem, ycie Logosu w mistycznym ciele Kocioa 27 chry dwa (kocielne) zob. kocielny budynek Chrystus - baranek 97; baranek ofiarny 258 262 263; brama do nieba 384; byk 253; charadrius 227; Chi (litera) 31; diament 138 139; diadem 291; Dobry Pasterz 318 319 321; droga 88; drzewko boonarodzeniowe 152; drzewo w ksztacie liter Alfa i Omega 155; drzewo ycia 154 155 211; gowa gr Boych 85; gowa Kocioa 357; gob 230; gorczycy ziarno 205; gra 85; gwiazda zaranna 103 104; istoty yjce cztery 325; jagni 260; jednoroec 267; jele 270 272; jedziec na biaym koniu 274; kadzielnica 220; kamie 126 129; kamie wgielny 127-129; klucz otwierajcy wizienie grzechu 399; kogut (Budziciel dusz) 235; korze Jes-sego 208; kotwica z ryb 428; krzy 97; krzy monogramatyczny 35; ksiga Ewangelii 407; kwiat z korzenia Jessego 185; lampa 410; laska Boa 415; laska mnisza 416; lew 276-280; lud Izraela 87; aska 291; mandragora 198; migdaowca gazka 169; monogram Chrystusa 35; narcyz 188; nasiona 205; Oblubieniec 323 462; ogie 75; okadzanie otarza 221; orze 241; o koa 401 402; owoc 213; pasterz 319; pentagram 61; pera 291 292; piecz Boga 422; Pug 291; Potomek 291; prawda 88; rka Boa 352 353; ryba 299; Sie 291; skaa 241; Skarb 291; soce 94; Sowo 291; sup oboku 106; sl 133 291; stru 249; strzaa wyborna 470; synogarlica 230; wiato 96; wiato 92 93; wiecznik 410; tcza 109; waga 434; welon duszy 453; wiara 291; wielko 291; winne grono odciskane w toczni 429; wojownik 145; wojownik zwyciski 466 467; wonica 336 337; wschd soca 95; zboe (ziarno) 201; zboe (snop) 201; zwierciado wierzcych 441: ycie 88; ciao - chleb 201; Koci 357; krowa ofiarna (moda) 254; lilia 188; szata Chrystusa 444; witynia 370; witynia Salomona 369; niepodlegajce zepsuciu - drewno cedrowe 159; rozpite na krzyu Logosu z

- struny harfy 395 396; policzki - pikno oblicza 362; rka rka Kocioa 353; rka uniesiona w gr, otoczona nimbem i wkomponowana w inicja litery E 355; tors - czowieczestwo Chrystusa 362; usta - obraz Logosu 361; usta (podniebienie, szyja, wargi) - sowo Boe 361; uda i nogi - drogi ziemskie Chrystusa 361; wosy korona, rzesza wierzcych, zwycistwo 357; wosy zote - Boska natura 357; cuda - rozmnaanie chleba - typ Eucharystii 317; uzdrowienie guchoniemego - owiecenie poprzez chrzest w. 363; uzdrowienie niewidomego aska i owiecenie poprzez chrzest w. 349 363; uzdrowienie paralityka - obraz chrztu 316; w Kanie Galilejskiej - typ Eucharystii 317; wskrzeszenie azarza zmartwychwstanie Chrystusa, zwycistwo ycia Boego nad mierci 317; i ludzie - pogrzebanie z - aloes 223; przyobleczenie w - obczyny zakonne 446; ycie w - rj pszcz w lwie rozerwanym przez Samsona 278; imi - litera Taw 31; krlestwo - budynek kocioa 371; tron z koron, z krzyem, z otwart ksig (zwojem) Pisma witego, z purpurowym paszczem 432; krlewska godno - baldachim nad otarzem 372; mka, zmartwychwstanie i wniebowstpienie cierpienia krosno tkackie 404; mirra 222; orzech migdaowca (cierpko i twardo) 168; ryba pieczona 299; wgiel rozarzony 77; mka - kielich z krzyem wrd winoroli, ktre dziobi ptaki 420; kielich zbawienia 119; kolor czerwony w tczy 109; krzy 17; ra 192; ofiara - ugniatanie gron winnych w toczni 429 430; osamotniony w noc przed mk - sowa 247; rany - krzy jerozolimski 15; pi ziaren kadzida w paschale 221; patki ry 193; ukrzyowany - drabina Jakubowa 390; grono winne zawieszone na drgu 183; jabko na jaboni 167; Odyseusz przywizany do masztu 339; zmartwychwstanie - wskrzeszenie azarza 317; wniebowstpienie helios 337; natura - bos-: czy 109; zotc-bieca 357; lud: Chrystusa 444: ca 362; podwo; 344; jedziec r.:. wgiel rozarz, przymioty -193; bstwo uk~ wo w cierpi 382; mio zbc. agodno - syr.-^-- w 325; wszeem funkcje - bro-*m-' tanem - orze eucharystyczny 263; jako kamic-, jako prawdzin: jako wiato roramienny w; nica - zwyc.

337; jednocz i Omega 28-: kosmosowi jacy wszech:. cy wiernych 239 240; Pa?u z obrazem ^ szcy dusz :. szcy dk 25" unoszcy stau-.-: . - delfin (Delfinus wiato - gvr.~"' Krli 317; za:. ba - orze u: 243; zwycia rywajcy hv:. - jedziec na zwycistw mem Chrystu-i Omega 440: v sceny z ycia L chrzest wity - . migdaowiec - -Mojesz wyc 314; odradza:.-180; or wo>-: owiecenie 93 pow ryb 297 434; uzdrowi:.. 186; woda 313: 440; uzdrowieru* I skuteczna - \ -*] - liczba osiem dwie ryby i lii chrzecijanin Chrystusa 385: rku Pana) 394 i :ych 441; 7; krowa t Kata Chry- Salo- - dre-w na krzyu bczki - pik-a Kocioa r*. otoczona inicja lite-tstwo Chrys-u 361; usta sowo Boe skie Chrys-sza wierz-dote - Bos - Eu-raz chrztu p Eucharys-za - zmart-fcistwo y- aloes 223; ny zakonne ^ lwie roze-

Dcioa 371; twart ksi-, z purpuro-ska godno U; ie i wnie-a - krosno 2n migdao-18; ryba pie-rzony 77; .rd wino-120; kielich >ny w tczy ra - ugnia-ni 429 430; ?k - sowa ilimski 15; schale 221; / - drabina zawieszone iboni 167; o masztu bkrzeszenie ie helios Indeks rzeczowy 509 natura - boska - niebieski kolor w tczy 109; zote wosy Chrystusa-Oblu-bieca 357; ludzka - biay ko 274; szata Chrystusa 444; tors Chrystusa-Oblubie-ca 362; podwjna (Bg-Czowiek) - gryf 344; jedziec na kasztanowym koniu 273; wgiel rozarzony 76; przymioty - bstwo - prciki ry 193; bstwo ukryte nard 224; cierpliwo w cierpieniach kolumna elazna 382; mio zbawcza Dobry Pasterz 318; agodno - synogarlica 230; wszechmoc - w 325; wszechwiedza - orze 325; funkcje - bronicy Koci przed szatanem - orze walczcy z wem 243; eucharystyczny Baranek Boy 258 259 263; jako kamie wgielny - mensa 374; jako prawdziwy Bg-Soce - Helios 338; jako wiato i Odkupiciel krzy czte-roramienny wpisany w koo 13; jako wonica zwyciski pochd przez wiat 337; jednoczcy wszystko (w sobie) Alfa i Omega 28-30; nadajcy ad i harmoni kosmosowi - Orfeusz 27 340 341; obejmujcy wszechwiat - krzy 15; ochraniajcy wiernych - kura zwoujca pisklta 239 240; Panem czasw - znaki zodiaku z obrazem Majestas Domini 104; przenoszcy dusz do wiecznoci - delfin unoszcy dk 257; ratujcy Koci - delfin unoszcy statek 257; ratujcy ludzko - delfin (Delfinus Salvator) 257; wieczne wiato - gwiazda prowadzca Trzech Krli 317; zabierajcy wyznawc do nieba - orze unoszcy ryb w szponach 243; zwyciajcy szatana - Samson rozrywajcy lwa 278; zwyciajcy wiat - jedziec na biaym koniu 274; zwycistwo - wieniec z monogramem Chrystusa, wieniec z literami Alfa i Omega 440; wosy Oblubieca 357; zob. sceny z ycia Jezusa

chrzest wity - jele u wodopoju 271 272; migdaowiec - wczesne kwitnienie 168; Mojesz wydobywajcy wod ze skay 314; odradzanie si uschnitej wierzby 180; or wojenny chrzecijanina 467; owiecenie 93 95; piecz Boga 421 422; pow ryb 297; rybak z wdk, z sieci 434; uzdrowienie paralityka 316; wiosna 186; woda 313; aska - lampa, wiecznik 440; uzdrowienie niewidomego 349; moc skuteczna - lina 363; nowe stworzenie - liczba osiem 49; przyjmujcy - krzy, dwie ryby i litery ABC 27 chrzecijanin - biaa szata 445; brania dla Chrystusa 385; instrument muzyczny (w rku Pana) 394 395; jele 271; pera 291; ryba 298 299; doskonay - jabko granatu 165; gorliwy - mrwka 283; ktry odnalaz wod ycia - Samarytanka przy studni Jakuba 317; spieszcy do ycia wiecznego delfin pywajcy 257 chrzecijastwo - droga 88 90 chwaa - aureola przynalena Trzem Osobom Boskim 97; barwa biaa 115; zoto 124; czowieczestwa Chrystusa cedr 159; i dzikczynienie - oranci 329; krlestwa Boego - uczta sakramentalna 322; oddanie Bogu - procesja na Boe Ciao 89; trba (tuba) 396; Pana - obok 107; rkojmia - obczyny zakonne 446; sprawiedliwych iskry palcej si trzciny 199; wiadectwo chway Boej - tcza 108; zmartwychwstania biaa suknia chrzestna 444; wo ry 193 chwasty - odrzuceni 203 chwiejno trzcina 199 chytro - lis 280 ciao - szata duszy 445; Boga-Oblubieca - cie jaboni 166 167 212; ludzkie gniazdo jaskcze 233; liczba cztery 47; mieszkanie duszy 367; naczynia lamp 411; ziemia 79; ludzkie otrzymujce niemiertelno - paw 245; zob. Chrystus ciao cielec zoty zob. byk ciemno wieczna barwa czarna 117 cie jaboni - ciao Boga-Oblubieca 166 167 212

ciernie - bogactwa 214; bl, cierpienie 213; grzechy 214; kara za grzechy 213; natura ludzka grzeszna i cierpica, ludzie li i bezboni 214; pokuta, ziemski trud 213; gorejcy krzew ciernisty lud Izraela cierpicy w niewoli egipskiej 214; Maryja 214 215; ry - bl, cierpienie, grzech 192 cierpienie - woda 65; ciernie 213; cier ry 192 cierpliwo - krokus 187; orzech migdaowca (woski) 168; owca 257; wcznia i zbroja chrzecijanina 467 ciar - grzechw ludzkich - kamie nagrobny Chrystusa 130; uciliwoci -ow 143 cikie kamie 129 cingulum zob. szata liturgiczna cithara zob. instrumenty muzyczne cmentarz - przenoszenie zmarego na - wejcie do niebieskiego raju 89; por. droga cnota/cnoty - jednoroec 267; szmaragd 141; wonne olejki 216; Boskie - lampa, wiecznik 410; duszy - dobre rumaki w rydwanie Chrystusa 337; moralne - licie 212; witego - ptaki jako dar w czasie kanonizacji 226; ycia wewntrznego i 510 Indeks rzeczowy - owoce 212; zob. sidemka, so, zaprzg Chrystusa cykl roczny - krzy czteroramienny wpisany w koo 13; los ludzki 110; tajemnica zbawienia 111; walka mocy wiatoci z mocami ciemnoci 110; zmartwychwstanie umarych 111; zob. wieniec cymbay zob. instrumenty muzyczne cyprys - mier 160; wity pomie ognia 159; wierno Boga wobec narodu wybranego 160; zob. cedr, drzewo

cytra zob. harfa cywilizacja - w 252 czas - w tworzcy piercie 305; bieg - koo 402; podlegajcy zmianom koo 400; pokusy i prby - pobyt na pustyni 83; przygotowania - pobyt na pustyni 83; uciekajcy - zajc 309; wypenienie czasw - liczba czterdzieci 53; wyzwolenia umarych - wo mandragory 198 czara ofiarna zob. naczynia cze - postawa stojca 20; Boga - lampa 411; dla rzeczy witych - zasanianie twarzy welonem 451; i gotowo podjcia wdrwki - modlitewna postawa stojca 330; oddawanie - ukony 19; zoenie rk 20; okazywanie - obnaenie stopy 447; zasanianie rk 354; wyraz - pocaunek, pocaunek liturgiczny 21 czowieczestwo (kwintesencja) - serce czowieka 359 czowiek - naczynie gliniane 417 418; orze 241; rydwan Chrystusa 336; statek (dka) 426; wrbel 250; bezbony - pies 293; ciao otarz 241; dusza i ciao centaury 342; grzeszny - azarz 317; miy Bogu - renica 348; nie kierujcy si rozsdkiem - onager (dziki osio) 288; nie opierajcy si w dziaaniu o Boga pajczyna 288 289; niemoralny - pies 293; nowy" - obczyny zakonne 446; o dwch duszach - centaury 342; obciony grzechami - ow 144; ochrzczony - litera Taw 31; osigajcy krlestwo niebieskie - jaszczurka 264; otaczany opiek Boga - renica 348; podlegy przemijaniu - zmienno faz ksiyca 99; przyoblekajcy si w Chrystusa - ubranie szat liturgicznych 455; rozdwojenie duchowe - ciemny korze i janiejcy kwiat 206; sprawiedliwy - drzewo oliwne 173; wewntrzny serce 358; wdrujcy przez ycie (neofita) - zajc spoywajcy winne grono 310; zy - ciernie 214; zwizek z Bogiem przyleganie pasa do ciaa 450; dny krwi - pies 293; ycie ziemskie - liczba siedem 47; zob. istoty yjce czterdziestka - kara, modlitwa, ocalenie rodzaju ludzkiego, pokuta, post, wypenienie czasw, zagada rodzaju ludzkiego, ycie ziemskie 53

czujno - kogut 235; lampa 410; lew 276: migdaowiec 167; pies 293; postawa stojca 20; zajc 310; uraw 251 czwrka ciao 47; doskonao 45; liczba objawie Boga 44 45; liczba wita, nieszczcie (przynosi) 45; wiat 60; uniwer-sum 44 czyn barwa czerwona 120; martwy sanday 448 czysto - biaa szata 116 444; barwa biaa 114 115; barwa bkitna 116; chleb prza-ny 456; gazki wierzby 209; ko soniowa 301; liczby nieparzyste 43; lilia wodna 191; pas zakonny 451; so 301; srebro 145; vitex agnus castus 180; wierzba 179; serca - alba 454; lampa, wiecznik 411 czyciec - jele u wodopoju 272 dalmatyka zob. szata liturgiczna daniel - nocne niebo usiane gwiazdami 268 275; poerany przez lwa lub gryfa zwycistwo wiata nad noc i potgami ciemnoci 269 Daniel w lwiej jamie - mczennik modlitwy 315; zob. oranci dar Boy - srebro 146; Ducha witego -kolumny 382; owoce figi 163; mowy ogniste jzyki 75; ofiarny (przynaleno do Boga) - kadzido 219 Dawid - pasterz 319; typ Mesjasza 320; zob. walka Samsona db drzewo ycia 160; sia 160 161; wity znak peni ycia Ludu Boego 161; zob. drzewo decyzje i czyny Boga - drogi Boe 89 90 delfin - godo morza, prdko, Delfinus Salvator - Chrystus ratujcy ludzko, pywajcy - chrzecijanie spieszcy do ycia wiecznego, unoszcy na grzbiecie dk - Chrystus przenoszcy dusz do wiecznoci, unoszcy na grzbiecie statek - Chrystus ratujcy Koci 257 Demeter - kos 321 despotyzm - rg 254 deszcz - Dobra Nowina 107; krzy w ksztacie litery Tau 14; typ Zbawiciela 106 diament - Chrystus 138 139; niezomna dzielno, niezwyciono, odwaga, okruciestwo 138; regina gemmarum 137; stao w cierpieniu, twardo serca, upr 138; wierno 139; diamenty w rku Chrystusa - wierzcy 138

Dionizos - zwier do zob. rka dni szczliwe - biay kamier. Dobra Nowina -dobro - lew 276 Dobry Pasterz kiem, pasterz z owc na r cza mio ocalenie zagi dom - niebieski - port morski noci Boga 367 krlestwo ni (pozorne drzwi ty" - Maryja Domina Mater ci 330 doskonao -litera Taw 31 e areny ; - koo (ma:. oci Ome dowiadczeni -_drabina Jaku' ny, droga c krzy ChryBoga na :: 389; na > nych - pr: wszechw: nieba 388 drewno skrz; - krzy v. statek droga/drogi -88 90; pod: hwe 90; z;. cyzje i er.; - bieg yc:.. bina 388 ;. nie, do w. - podr C z Bogiem - k>-. doci 419: fc-- r dobra i zia '.: -153; ktr .-: ktrych we:Oblubieca wci na'... ta - pielgr: mi 90; prz^r tarz 89; \v~. Izraela z E zw Pana -" bieskiego przykaza I;

3- acalenie wype-i ludzkie. lew 276; a sto45; liczba , nie-r. uniwer-vy - sanwa biaa ...ieb przako so43; lilia do 301; 180; wiepa, wie-wiazdami - lub gryfa -i i potga-.r.ik modlit-. witego -nowy - og-.aleno do Mesjasza 320; 160 161; wi- Boego 161; Boe 89 90 o, Delfinus ludzko, spieszcy do na- grzbiecie u z i cv dusz do grzbiecie statek d 257 i 107; krzy w l typ Zbawiciela 139; niezomna o, odwaga, ok-gemmarum 137; twardo serca, diamenty w rku

Indeks rzeczowy 511 Dionizos - zwierciado 441 do zob. rka dni szczliwe - biay kamie, witeczne - biay kamie 130 Dobra Nowina - deszcz 107 dobro - lew 276 Dobry Pasterz - laska, naczynie z mlekiem, pasterz pilnujcy stada, pasterz z owc na ramionach, syrinx 321; zbawcza mio Chrystusa 318; zob. owca: ocalenie zaginionej, oddanie ycia za dom - niebieski raj, rodzina 367; Boga-Ojca - port morski 426; Boy - miejsce obecnoci Boga 367; Dawidowy" - Koci, krlestwo niebieskie 399; wieczny - grb (pozorne drzwi na sarkofagach) 368; zoty" - Maryja 368; zob. mieszkanie Domina Mater Ecclesia - Oblubienica-Ko-ci 330 doskonao - alfabet 24; koo, kula 57; litera Taw 31; palma 175; siedem okre areny podczas igrzysk 336; ludzka - koo (mandala) 58; wszelkich doskonaoci - Omega 28; zob. liczby doskonae dowiadczenie - aloes 223 drabina Jakubowa - Chrystus ukrzyowany, droga do nieba (wstpowanie) 390; krzy Chrystusa 389; Maryja (zstpienie Boga na ziemi) 390; Opatrzno Boa 389; na -pogaskich kamieniach nagrobnych - przechodzenie duszy przez sfery wszechwiata, w kulcie Mitry - droga do nieba 388 drewno skrzyowane na otarzu ofiarnym - krzy w. Andrzeja 15; zob. arka, cedr, statek droga/drogi Chrystus 88; chrzecijastwo 88 90; podr, wdrwka 86; wiara w Jahwe 90; ycie chrzecijan 88; Boga - decyzje i czyny Boga 89, 90; czowieka

- bieg ycia ludzkiego 90; do nieba - drabina 388 390; co wiecznoci eglowanie, do wiecznoci czowieka i Kocioa - podr Odyseusza 339; do zjednoczenia z Bogiem - kielich bogosawiestwa i radoci 419; fcu mierci - drzewo poznania dobra i za 153; ku yciu - drzewo ycia 153; ktr id wszyscy mier 90; po ktrych wdrowa Chrystus - nogi i uda Oblubieca 361; rozpoczynajca si wci na nowo - rok liturgiczny 91; wita - pielgrzymka 86; procesja z relikwiami 90; przenoszenie zmarego na cmentarz 89; wyjcie celebransa 89; wyjcie Izraela z Egiptu 87; wypenianie rozkazw Pana 87; zbawienia - droga do niebieskiego Jeruzalem 88; wypenianie przykaza Boych 90; zob. procesja drogocenno - szafir 141 drzewko boonarodzeniowe Chrystus jako drzewo ycia 152 drzewo - centrum wiata, kosmos 151; ludzka warto ycia, niebieski raj 155; odradzanie si natury, teofania Boga, wszechwiat 151; zmartwychwstanie 155; ycie 151; zob. cedr, cyprys, db, figa, granat, jabo, migdaowiec, mirt, oliwne drzewo, palma, pinia, wawrzyn, wierzba, winna latorol; aski - palma 175; o uschych konarach - stan grzechu, okryte limi stan aski 155; pokuty - wawrzyn 177; poznania dobra i za - droga ku mierci (duchowej i cielesnej) 153; rajskie - typ drzewa ycia 86; drzewo mierci 156; wiata" figa 161; wiatoci palma 175; wite" drzewo oliwne, figa 172; w ksztacie liter Alfa i Omega - Chrystus 155; ycia - Chrystus 152 154 155 211; droga ku yciu 153; gazka palmy 156; krzy widlasty 15; kwiat, li 156; litera Tau 31; mdro Boa 153 154; motyw rolinny 166; nagroda zbawionych 153; palma 155; przemijanie czowieka, rkojmia zbawienia 153; skrzyp 155; szyszka pinii 176 177 344; wi 156; znak zwycistwa 155 drzwi - otwarcie - gotowo przyjcia wiary, podjcia dziaalnoci apostolskiej 384; otwarte - dostp do krlestwa niebieskiego 384; pozorne na sarkofagach - dom wieczny 368; rodkowe w ikonostasie - wejcie do krlestwa Boego 385; zamknite - wyczenie z krlestwa niebieskiego 384

duch/duchy - miasto 375; nieczysty - wiatr pnocny (Aquilo) 72; unoszcy czowieka do krlestwa zmarych - ko 275; opiekucze - ptaki 225 Duch Boy - purpura kardynalska 121; wiatr 71 Duch wity - barwa czerwona 119; gob 418; gobica 230-232 432; ogniste jzyki 75; oliwa 173; owoc figi 163; palec Boga 351 353; piecz Boga 422; sup oboku 106; sternik na statku 426; wiatr poudniowy (Auster) 72; woda ywa 67; agiel statku 426; siedem darw - siedem gobic 231; udzielanie - organy wodne 396; pooenie (wycignicie) rk przez kapana 353 dusza - gob 262; liczba trzy 47 48; motyl 281-283, orantka 440; pera 290; pszczoa 295; ptak 225; rydwan Chrystusa 337; serce czowieka 359; zwierciado Boga 441; cierpica w czycu - feniks 228; dca do Boga - lilia 188 janiejca 512 Indeks rzeczowy wiatem - ampa 411; nie pokutujca - nieurodzajne drzewo figowe 163; obdarzona ask - gobica 230; opierajca si przeciwnociom - topaz 142; otwierajca si na nadprzyrodzone wiato lilia wodna 190; oywiajca ciao - sl 131; wiata - feniks 227; witego wzlatujca ku Bogu - ptaki jako dar w czasie kanonizacji 226; wierzcego czara ofiarna, naczynie wite 418, wzlatujca do nieba - gobica 232; zalubiona z Bogiem - piercienie zakonnic 424; zbawiona, stojca przed obliczem Boga - orant 329; zmarego - orant 329 330; zwracajca si ku Bogu - pajk 289 dwjka - element mski 45; maestwo, nieczysto, niedoskonao, niesprawiedliwo 43 dwunastka liczba arcydoskonaa 51; liczba wita 52 53; liczba zupena i caa 51; przenikanie si Boga i wiata 44 51; wsplnota witych 53; zob. fundamenty niebieskiego Jeruzalem

dzban (wizja Zachariasza) - bezbono Izraela 144; jego oowiana pokrywa sd Boy 144 dziaalno apostolska - wo Chrystusa 216; jej podjcie - otwarcie drzwi 384; Chrystusa na ziemi - zielony kolor w tczy 109 dziaanie - cithara 396; stwrcze Boga - przdzenie, tkanie 403; w imieniu Boga - wycignicie rki 352 dzieci (dziecictwo) - alfabet krelony na grobowcach 27; kosztowanie mleka i miodu bezporednio po chrzcie 464; recytacja alfabetu 26 dzielno niezomna diament 138; pokole Izraela nieprzyjaci w zwalczaniu

- byk 252 253; rycerska - gryf 343; wojenna i waleczno Izraela - lew 277 dziea czowieka - owoce 213 dzie nowy - biay kogut 234; zob. dni dziesitka - cakowita liczba spraw ziemskich (niepomylnych) 51; doskonao, liczba pena i doskonaa 50; Prawo Boe 51 dziewitka - liczba uwicona i doskonaa 50 dziewictwo - biaa szata 116; feniks 228; lilia 187 188; pas zakonny 451; pera 292; pszczoa 296; szmaragd 142; welon zakonny 453; wieniec lubny 170 439; wierzba 179; Maryi - charista 227; feniks 228; runo baranka 261 dzik - siy ciemnoci 276 dziko - nosoroec 265 dzwon zob. instrumenty muzyczne Ecclesia ex circumcisione (Koci obrzezanych) - Jerozolima 330; ex gentibus (Koci pogan) - Betlejem 330 379; orantis - oranci 330 efod zob. strj arcykapana

elektrum (tu: mieszanina srebra i zota) - zespolenie dwch natur w Chrystusie 143 element Boski w czowieku - krew 362; cztery elementy - koa z wizji Ezechiela 401, zob. ogie, powietrze, woda, ziemia; demoniczny w 236 311, zob. sia; mski - liczba dwa 45; eski - barwa czerwona 253; liczba trzy 45 Eliakim - typ Mesjasza 399 emblemat zakonu bonifratrw - pknite jabko granatu 166 epoki wiata - feniks 227 Eros (Amor) i Psyche - mio duszy do Chrystusa 335 esencja rzeczy - korze 207 eter przepeniony wiatem - zwierciado 441 Eucharystia - baranek 263; chleb 300 456 458; kielich 300; kielich z krzyem wrd winoroli, ktre dziobi ptaki 420; kos zboa, kos zboa z ryb, kos zboa z winnym gronem 203; kotwica z ryb 428; krew Chrystusa 363; mleko 462 464; mleko i mid 464; naczynia eucharystyczne 419 420; naczynie z mlekiem 262; pelikan karmicy wasn krwi mode 246; pera 292; ryba 299 300; uczta 323; wgiel rozarzony 76 77; wino 181; winogrono 183 Ewa zob. jagni Ewangelia cztery - cztery istoty yjce 325; kopyta wou 326; rumaki w rydwanie Chrystusa 337; goszenie - trba (tuba) 396; symbol Ewangelii: Jana orze, ukasza - w, Marka - lew, Mateusza - czowiek 325 ewangelici - cztery istoty yjce 325; symbole ewangelistw zob. istoty yjce fale morskie - moce tego wiata, pokusy 426 feniks - Aion 227 228; dusza wiata 227; dziewictwo, dziewictwo Maryi 228; epoki wiata 227; nastpstwo powtarzajcych si tajemnic Zbawienia, neofici, niemiertelno i ycie wieczne, oczyszczenie dusz w ogniu czyca, odnowa i wieczne trwanie cesarstwa rzymskiego, powszechne zmartwychwstanie cia 228; soce 227 228; szczcie

228; towarzysz dusz w ich wdrwce po mierci 227; Wielkanoc, zmartwychwstanie Chrystusa, znak narodzin witego 228 figa - drzewo .-podno 161: kutowa 162; ! dzajna - dusza ga, zatwardziay - dary Ducha 163; zob. drzewc filozofowie - sows fioek - Maryja przemijanie 191. mia budzca si formuy skrcone Chryste zwycii - Jezus Chrysf- XMr - Chrys: Chrystus, zr rodzi Chrystusa : O cie 38 92; Q S fundamenty nieb* mienie szlache:n (agat, ametyst, jaspis, onyks, op* ragd, topaz) 135 gazka/gazki na) - cesarstw ziemia ojczys:. oliwne - mik 210; pojedna:., wiecu pr rok~_ palmowe drz :-*: wieczna na;;: 209 336; zv.; mierci i piekeraj 175; ycie, ktre mow na kam\i mczeskiej s - obecno Apc: to 209; wierzy pczki - wieczr.i zielone - niepr ustajca aska si ycie 210; op zdrowie 209; zv witek - aska ', koczy 211 gest bogosawi:-.-J two gloria zob. aur: . gos Boga - dzw. gosiciel Sowa - ; lumna 382 goszenie triumfu Ciao 89 gowa - skonce gr Boych Indeks rzeczowy 513

. obrze. jentibus : i30 379; : : zota) -.rystusie ,:ew 362; Izechiela . .. ziemia; ..jb. sil; - barwa pknite - duszy do .-.vierciadlo .eb 300 456 :-. zem wrd ':: 420; kos kIos zboa Aica z ryb ^ iuek.o 462 464; pata eucharys I mlekiem 262; krwi mode 300; uczta 323; H mo 181; wino acoty yjce 325; mxi w rydwanie * - trba (tuba) 'cna - orze, u-- lew, Mateusza ace 325; sym-Ay yjce ; .-.ata, pokusy 426 : -~za wiata 227; Maryi 228; epoki : powtarzajcych r.eofici, niemier-r.e, oczyszczenie jonowa i wieczne -skiego, powsze* cia 228; soce . towarzysz dusz rnierci 227; Wiel-anie Chrystusa, 228

figa - drzewo wiata", drzewo wite", podno 161; Synagoga nie chcca pokutowa 162; licie - grzech 163; nieurodzajna - dusza nie pokutujca, Synagoga, zatwardziay^ lud Izraela 163; owoce - dary Ducha witego, Duch wity 163; zob. drzewo filozofowie - sowa 247 fioek - Maryja 187; mio, pokora 186; przemijanie 191; wdowa, wyznawca, ziemia budzca si do ycia 186 formuy skrcone IC XC NIKA - Jezu Chryste zwyciaj! 37 38; 1X9YC (ryba) - Jezus Chrystus Boga Syn Zbawca 37; XMF - Chrystus, Micha Gabriel 38; Chrystus, zrodzony z Maryi 38; Maryja O rodzi Chrystusa 38; Z Q H - wiato i yO C

cie 38 92; Q N - Ten, ktry jest 39 fundamenty niebieskiego Jeruzalem kamienie szlachetne o imionach apostow (agat, ametyst, beryl, chryzolit, granat, jaspis, onyks, opal, rubin, szafir, szmaragd, topaz) 135 gazka/gazki drzew witych" (werbe-na) - cesarstwo rzymskie, nienaruszona ziemia ojczysta 209; mirtu - rado 209; oliwne miosierna mio Chrystusa 210; pojednanie i pokj 229; zima (w wiecu pr roku) 174; zwycistwo 418; palmowe - drzewo ycia 156; triumf 209; wieczna nagroda 176; zwycistwo 175 209 336; zwycistwo Chrystusa nad mierci i piekem 210; znak uwielbienia 175; ycie, ktre nie obumiera 175; 'palmowe na kamieniach nagrobnych znak mczeskiej mierci 176; wawrzynu - obecno Apollina 178; wierzby - czysto 209; wierzby cite wypuszczajce pczki - wieczna nagroda w niebie 211; zielone - nieprzemijajca nadzieja i nieustajca aska Boa 209 210; odradzajce si ycie 210; opieka, szczcie domowe, zdrowie 209; zielone w dzie Zielonych witek - aska Boa, ycie, ktre si nie koczy 211 gest bogosawiestwa zob. bogosawiestwo gloria zob. aureola

gos Boga - dzwony kocielne 397 gosiciel Sowa - gra Boa 85; wiary - kolumna 382 goszenie triumfu Boga - procesja na Boe Ciao 89 gowa - skoncentrowana sia witalna 357; gr Boych - Chrystus wiata 85; gr

- szatan 85; Kocioa - Chrystus 357; maski na chrzcielnicach odrodzenie w Duchu witym, znak nadprzyrodzonej siy chrztu witego 358; z dugimi wosami - obraz soca z promieniami 358; zwieszona - ujarzmienie, upokorzenie 289 gd - jedziec na czarnym koniu 274 gupota - osio 287 gniazdo jaskki - ciao ludzkie 233; z ktrego wylatuje pelikan Maryja 246 gniew Boga wgiel rozarzony 76 godo Grnego i Dolnego Egiptu - w (o-kularnik naja) 305; morza - delfin 257 godno zoto 124; krlewska lilia 188; rg 255 Golgota - gra mirry 222 gob - asyryjsko-babiloskie pastwo 229; Duch wity 418; dusza 262; pojednanie i pokj 229; zmary w Panu 230; dwa gobie - herb zakonu kameduw 232; z gazk oliwn - wieczny pokj 229 313 329 gobica - Duch wity 67 230-232 432; dusza obdarzona ask 230; dusza wzlatujca do nieba 232; Koci 230; Maryja, natchnienie Pisma witego, nauczyciel wiary 231; Oblubienica 230; frunca - litera Psi 32; siedem gobic dary Ducha witego 231 gocinno - sl 131; umycie ng komu 357 gotowo - laska mnisza 416; przepasanie szat w czasie wieczerzy paschalnej 450; na przyjcie Pana lampa 410 412; przyjcia mierci mczeskiej purpura kardynalska 121; przyjcia wiary - otwarte drzwi 384; suby - postawa stojca 20

gra/gry - ambona 86; Chrystus 85; Koci Nowego Przymierza 84 85; wysza moc 84; Boe - apostoowie, gosiciele Sowa 85; kosmiczna - miejsce spotkania widzialnego i niewidzialnego 84; magnetyczna - grzech 150; wiata" - pyszni 85; wiee Sumerw 380; wita" - centrum wiata 84 granat - penia ycia, podno 164; jabko granatu - bogosawiestwo Boe, doskonay chrzecijanin, kapan, Koci, mio Oblubienicy 165; penia ycia 166; podno 165 166; raj 166; sens Sowa Boego (w Biblii), urodzaj, wewntrzna pikno Oblubienicy 165; czerwone - pomienna mio, znak krwi i mierci 164; gliniane w grobowcach - nadzieja przyszego ycia 164; zwieczajce potga, ycie 164; pknite - emblemat zakonu 514 Indeks rzeczowy bonifratrw (miosiernych wieczny 368; chrzecijaski - zwizany zwj ksig 404 gryf - Chrystus (podwjna natura) 344; dzielno rycerska 343; opiekun ogniska domowego, ostrzeenie przed pych, skpstwo 344; stranik grobw, stranik ukrytych skarbw i witych symboli 343; wiato 268 269 275; zwiastun szczcia 343; napadajcy na daniela - zwycistwo dnia (dobro) nad noc (zo) 343; obracajcy koo Nemezis szybko, z jak nastpuje zemsta 343; zwycistwo gryfw nad bazyliszkami - obdarowanie nowo ochrzczonego nadprzyrodzonymi siami 344 grzech - barwa czarna 117; barwa czerwona 118; ciernie 214; cier ry 192; gra magnetyczna 150; kruk 238; szata zbrukana 444; w 306 307; zaczyn chlebowy (kwas) 457 458; stan grzechu - drzewo o uschych konarach 155; wyznawanie - bicie si w piersi 21 grzesznik - je 310; kruk 238; owca 260; stru 249; zajc 310; nawrcony - kruk 238; aujcy - mapa w orszaku Trzech Krli 281 grzmot - topr bstwa 466 braci) 166; zob. drzewo, jabko grb dom kolumn odrodzenie,

gwatownik - wilk 308 gwiazda objawienia - wiato wiary, wezwanie aski, znak Boga 103; zaranna - Chrystus 103 104; Maryja 96 104 gwiazdy - Bg jako twrca i centrum stworzenia 102; szczliwo 104; blask - tajemnica niewidzialnego wiata, wybrani do ycia wiecznego 102; konstelacje - istoty boskie strzegce czterech pr roku 324; Byka wiosna, Lwa - ato, Ora - jesie, Czowieka - zima 324; por. istoty yjce habit zob. odzie hardo - cedr 158 harfa zob. instrumenty muzyczne harmonia kosmosu - chora gregoriaski 27; niebieska - muzyka 391; sfer niebieskich - lira siedmiostrunna 392; stworzenia w skadaniu chway Bogu muzyka organowa 393; wieczna - kwadrat 61 harpie - zob. syreny Hekate zob. Hiuit heksagon zob. szstka heksagam - anio Metatron" Bg, Izraelici, pitagorejczycy, Trjca wita 62; na tarczy Dawida - piecz Salomona 62 Helios - Chrystus jako prawdziwy Bg-Soce 338; Chrystus wznoszcy si do nieba 337; wonica 336 337; jako wonice biaego czterokonnego zaprzgu zwyciski Zbawca (Soi iustitiae) 272; zob. obiej hem chrzecijanina - wiara, zbawienie 467; Jahwe - zbawienie 466 herb joannitw krzy maltaski 15; zakonu kameduw - dwa gobie 232: w herbie Irlandii - li koniczyny 196

heretycy - centaury 342; kruk 237; lisy pustoszce winnic 280; sowa 247; szaracza 302; wilk 309; aba 311 herezja - mleko sfaszowane 463; syreny 339 hippocentaury zob. centaury Hiuit (Hekate) - aba 310 historia zbawienia koo 402 hizop - oczyszczenie z grzechw, umocnienie w wierze 195 hod oddanie - leenie krzyem 18 humera zob. szata liturgiczna IC - imi Jezusa 34 idea najwyszy - soce 94 igrzyska - przenikanie si si wody i soca 336; siedem okre rydwanw wok areny - doskonao, prawo ycia ziemskiego i ludzkiego (odrodzenie przez mier) 336; ukoczenie przejcie do krlestwa niebieskiego 336; barwy rydwanw biaa zima (nieg), czerwona - ar soca, niebieska - jesie, zielona - wiosna 336 IH - imi Jezusa 34 IHC - imi Jezusa 34 IHS - imi Jezusa, znak Towarzystwa Jezusowego (Jesu humilis societas) 34 imi - symbol osoby i jej zada 34; Boga zob. Bg; Chrystusa zob. Chrystus; dobre - srebro 146; Jezusa - litera Jota 32; IC, IH, IHC IHS 34 instrumenty muzyczne chway Boej

- wszechwiat 395; w rku Pana - chrzecijanin 394 395; bbenek - umartwianie ciaa 396; cithara - dziaanie 396; cymbay - usta chwalce Boga 396; dzwony kocielne - gos Boga 397; harfa (cytra)

- krzy 395; harfa (struny) - ciao Chrystusa rozcignite na krzyu 395 396; lira siedmiostrunna - harmonia sfer niebieskich 392; organy wodne - udzielanie Ducha witego 396; wspbrzmica odmienno witych 397; psalterium - dziaanie, postpowanie zgodne z Dekalogiem 396; puzon - opanowanie niskich skonnoci 396; sistrum (cztery szta-bki) - cztery ywioy 393; trba (tuba) oddawanie chway Bogu, goszenie Ewangelii, niezwyciona potga gosu Boga 396 nstynkt .nsygnia - ksigi ^ inteligenci iskry pal* dliwych istota bo&t istoty bosj- ko: a 32; istoty : lie". c gelia wa:-.. 326: - Ew' ewar. _ czna. . try wzr Jan c-v. Chrysv..-ukasz:.. gelista 32*: < ra, wszecfcea-pyta WoU. . Wou - Sta.~ Izajasz - tyt Izrael, Izrae_ nica 304 -C gu - mir. :' Bogiem -wierni - > > Izyda -lihi ja" (selbs: jabko zob. jabo - Bt. krzya C:\Jahwe ". wieczno?. (jabko) jagni - C: (obowiz-_ Jahwe - k.. obronna - leenie-166 167: wienie 4* jajo (jajko chrzci j:.

wieczne ; 305 459: prardic 459; zma: duszy po Wielkanoc Jakub zob. .-Jan ewangok Indeks rzeczowy 515 .ca :<?--eg ;:v lisy ;*'. szaT--.-339 _-w umocI ri . soca -.a ziem-.- przez -.t scie do d arwy ,-L>. czer- - jesie, -vstwa Je-'- 34 -A; Boga _;s; dobre ..-i 32; IC, .;v Boej r. - chrze-y.artwianie . 396; cym-~'6; dzwony . -fa (cytra) - ^.alo Chrys- 395 396; Kra sfer niebies- Du- od-

R; psalterium *godne z De-^nowanie nis- {cztery szta-K: trba (tuba) gu. goszenie potga gosu t 1 J instynkt natury ludzkiej - osio 287 insygnia pastwowe cesarzy zachodnich - ksiga Ewangelii 407 inteligencja czowiek 325 iskry palcej si trzciny - chwaa sprawiedliwych 199 istota boskoci - ogie 73 istoty boskie strzegce czterech pr roku - konstelacje: Byka, Czowieka, Lwa, Ora 324 istoty yjce (cztery) - Chrystus, Ewangelie, ewangelici 325; Czowiek Ewangelia wg w. Mateusza, inteligencja i rozwana wola 325; Mateusz ewangelista 326; poznanie i wola Boga 325; Lew - Ewangelia wg w. Marka 325; Marek ewangelista 326; nieujarzmiona sia fizyczna, potga Chrystusa 325; Orze - bystry wzrok, Ewangelia wg w. Jana 325; Jan ewangelista 326; wszechwiedza Chrystusa 325; W - Ewangelia wg. w. ukasza, kapastwo 325; ukasz ewangelista 326; odporno i wytrwao, ofiara, wszechmocna sia Chrystusa 325; kopyta Wou - cztery Ewangelie 326; rogi Wou - Stary i Nowy Testament 326 Izajasz - typ Chrystusa 468 470 Izrael, Izraelici krzew winoroli 206; winnica 304 428; dotrzymujcy wiernoci Bogu mirt 171; nie chccy ugi si przed Bogiem - onager (dziki osio) 288; niewierni - skorpion 300 Izyda - lilia wodna 190 ja" (selbst) - kamie 130 jabko zob. jabo, granat jabo - Bg-Oblubieniec 153 212; drzewo krzya Chrystusa 167; cie jaboni - cie

Jahwe 166 167; jabko - Chrystus 167; wieczno 166; zalubiny 45; zob. granat (jabko) jagni - Chrystus 260; przdzenie weny (obowizek kobiet) 403 Jahwe - kamie 127; pasterz 318; wiea obronna 380; wojownik 466; adoracja - leenie krzyem 18; cie - cie jaboni 166 167; gniew - miecz 466; hem zbawienie 466 jajo (jajko) - jajo wiata 459; nadzieja chrzecijaska 460; nadzieja na ycie wieczne 455; narodziny 300; podno 305 459; pocztek (stawania si) 459; prardo ycia 460; szczcie, zdrowie 459; zmartwychwstanie 300 460; ycie duszy po mierci 459; powicanie jaj wielkanocnych zob. bogosawiestwo Jakub zob. sceny z ycia Jezusa Jan ewangelista - orze 326 jarzmo Pana stua 454; ornat 455; elazne - ucisk nie do zniesienia 150 jaskka - asceta 233; rado, zwiastun wiosny 232; zob. ptaki; gniazdo jaskki - ciao ludzkie 233; prawo przylotu i odlotu - przekraczanie Prawa przez ydw 232; wiergot - plotkarze 232 jasno srebro 145; zwierciado 422 jaspis - podno 139; zob. fundamenty niebieskiego Jeruzalem jaszczurka - czowiek osigajcy krlestwo niebieskie, odrodzenie, regeneracja, tsknota za wiatem 264 jednoroec - Chrystus, cnoty, krzy 267; niepokonana sia i moc 266; polowanie na - tajemnica wcielenia 267; rg - panowanie Chrystusa nad wiatem 266; potga kadca kres panowaniu Arymana 265 jedno czterech Ewangelii tetramorf 327; Kocioa - wino 183; niepodzielna

- liczba jeden 43 jedynka - Bg, niepodzielna jedno, sprawiedliwo, rdo pozostaych liczb 43 jedynowadztwo Boga w wiecie - krzy czteroramienny wpisany w koo 13 jele - Chrystus 270-272; obroca, przewodnik zmarych, przywdca 268; wiato 267; wieczny ruch obrotowy wszechwiata, wybawiciel, zwycizca, znak So-lis invicti 268; biay z promieniujcym krzyem wrd poroa wezwanie aski Boej 269; pynce w stadzie - gotowo niesienia pomocy 269 271; rogi wiato 268; u wodopoju - chrzest 271 272; tsknota za Eucharysti 272; u wodopoju (na sarkofagach) - czyciec 272; walki jeleni - walka midzy dobrem a zem 267; zabijajcy wa - poszukiwanie Boga 271 272 Jeremiasz - typ Chrystusa 382 Jerozolima - Koci obrzezanych (Eccle-siae ex circumcisione) 379; I pastwo Boe 376; tron Jahwe 431; niebieska - budynek kocielny 371; Koci doskonay 52; zob. miasto jesie -jabko granatu z winogronami 166; konstelacja Ora 324; niebieska barwa rydwanu 336 jedziec zob. Chrystus jedcy Apokalipsy: na biaym koniu - Chrystus zwyciajcy wiat 274; na bladym (trupio) koniu - mier 274; na czarnym koniu gd 274; na koniu barwy ognia - wojna 274 je - grzesznik 310 jzyk prawego" - srebro 146 516 Indeks rzeczowy jzyki ogniste - dar mowy 75; Duch wity 75 76; mio 75; szerzenie wiary 75 76; wiato 75

Jonasz - odpoczynek w cieniu szaasu, poknicie przez ryb, wyplucie na brzeg - zmartwychwstanie 316 Jota - imi Jezus 32 judaizm - wiecznik siedmioramienny 410 kadzido - hod, oczyszczenie 220; przejaw obecnoci bstwa 218; przynaleno daru ofiarnego do Boga 219; uwielbienie Boga 219 220; wonno Boga 218; pi ziaren kadzida w Paschale - pi ran Chrystusa 221; zapach Koci, Mdro Boa 219; okadzanie -przebaganie, uzyskanie przychylnoci Boga 219; krelenie kadzielnic znaku krzya - ofiara Chrystusa 221; podczas konsekracji otarza symbol modlitwy i ofiary, ktre bd wznosi si do Boga 221; ruchy koliste - wito darw ofiarnych 221 kadzielnica - Chrystus 220; zob. kadzido kamie/kamienie - ja" (selbst) 130; Bg 126; Chrystus 126 129; cikie 129; Jahwe 127; Koci 128 129; martwe, niepodne 129; niezniszczalno 130; przeczucie bytu pozaziemkiego 125; sia 126; wieczno 130; ycie 126; zob. opoka, skaa w Miejscu Najwitszym; biay - dobry znak, powoanie do krlestwa niebieskiego, podany kandydat w wyborach, szczliwe dni, witeczne dni, uwolnienie oskaronego, zwycistwo 130; grobowe obrona zmarego przed wrogimi mocami, obrona yjcych przed duchami zmarych, znak boskiej obecnoci 125; aski magnes 150; mioci - magnes 150; nagrobny Chrystusa ciar grzechw ludzkich 130; niebieskie (meteoryty) - objawienie obecnoci Boga, przymierze z Bogiem, zwizek midzy niebem a ziemi 125; otarza - pokolenia Izraela 126; szlachetne - apostoowie, Koci triumfujcy, wierzcy, Mdro Boa 136; zob. strj arcykapana; kamienie szlachetne o imionach apostow fundamenty niebieskiego Jeruzalem 135; wgielny odrzucony) Chrystus 127-129; z Gilgad - pokolenia Izraela 126 kandydat podany w wyborach - biay kamyk 130 kapitan zob. statek kapan - jabko granatu 165; sl (ziemi) (narony,

132 133 kapastwo - w 325 kara - liczba czterdzieci 53; Boa - laska 414; tocznia 428; gniewu Boego plaga szaraczy 302; za grzechy - ciernie 213 karmazyn zob. barwy: szkarat karno - laska mnisza 416; w mowie - hu-mera 454 kataklizmy natury - smok 307 katecheza - czytanie zwoju 407 katedra - urzd biskupi 432; urzd nauczycielski 430 kaznodzieje - kolumny 382; pies 293; wiea kocielna 381 kdziel zob. krosno kielich - eucharystia 300 420; kielich eucharystyczny, los wyznaczony czowiekowi 419; bogosawiestwa i radoci - droga duszy do zjednoczenia z Bogiem 419; eucharystyczny starotestamentowy kielich zbawienia 419; gniewu Pana -

- gniew Boga 419; mszalny ustanowienie Eucharystii 419 420; z wystajcym krzyem wrd winoroli, ktre dziobi ptaki - Eucharystia, mczestwo, wieczna szczliwo 420; zbawienia mka Chrystusa 419 klucz/klucze - wadza, zarzdzanie 399; chrzecijanina - wiara 400; do raju - krzy-swastyka 14; dwa skrzyowane z tiar wadza papieska 400; krlestwa niebieskiego - wadza odpuszczania grzechw 400; oddanie kluczy - przekazanie wadzy 399; otwierajcy niebo - krzy 399; otwierajcy wizienie grzechu - Chrystus 399; poznania - wiedza o Bogu 399 400 kos/kosy zboa - Demeter 321; Eucharystia 203; odradzanie si natury, szczliwe ycie na tamtym wiecie 201; pene - Ozyrys 200; wizka - praca na roli (Adam) 403; z ryb (winnym gronem) Eucharystia 203

kobieco - kdziel 402; muszla 290; wrzeciono 402; zwierciado 403 kobieta obowizki - przdzenie weny 403; z pksiycem na gowie - ksiyc 101; zob. koo kogut - Chrystus-Budziciel dusz, czujno 235; podno 234; wiato Chrystusowe, walka 236; ycie 234; biay - nowy, rodzcy si dzie 234; na pytach nagrobnych - zmartwychwstanie 234 236; na wiey kocielnej - zachta do oddania czci Bogu 236; nad krzyem - zwycistwo Chrystusa nad potgami ciemnoci 236; zwyciajcy wia - zwycistwo Chrystusa nad potg szatana 236 kolumna/kolumny apostoowie 382 383; dary Ducha witego, gosiciele wiary, kaznodzieje ' "T czyciele K 382; sia, s:. - odnawia; sprzed ioic: modlcych si. tyni 382; z u-: - ycie 164: : niewzruszc: Chrystusa - wieczne ir tra w Rzymie koczan - miste-koniec litery: T koniczyna - y w herbie I szczcie (kr. koo apoteoza su 402; bogir. bogini szcz -gbokie idee wienia 402; n: penia i dosk1 przemijanie, -szczcie 400 no koowe _ zmienno cz ludzkiego 40 utrzyma rw 402; mandala -wyszy stopie - Chrystus 40". la - cztery eie-401; Sowo Bcr 401 402; wsze;-dza Boga 401 konstelacje gwiazd kontemplacja -59; Boga - s: szafirowa 114 ko - bieg ycia Z wojny Mars 2". ego do krle?: miona dza ~ prna potL wszechwiat. Chrystusa - : zwiastuny Dc^ w orszaku Ch-r. wieni 274; zo':. Apokalipsy, r. korona Chrys: zob. wienie-korze - Chrczowieka _ myli, yc: przez Bo;: kwiat - roz . Indeks rzeczowy 517 wk - laska -: - plaga ^e 213 .....< - hu.: nau-^mk : :. wiea

gt _c.ich euEjiagr czowieP^B > radoci a z Bogiem stamentowy paewu Pana t - ustanowiesystajcym ~e dziobi r-j-.wo, wiecz. -rf-.ta - mka :i^zanie 399; %'.'J: do raju z skrzyowane - i.'.''.: krlestwa ..puszczania i.r. - przeka#-~zjcy niebo wizienie grze-t.i-\ia - wiedza 321; Eucharys-aatury, szcz- -de 201; pene craca na roli ,. gronem) Euszla 290; wrze -.:e weny 403; - ksiyc 101;

dusz, czujno Chrystusowe, z'.y - nowy, ro-plytach nagrob-.ie 234 236; na ta do oddania em - zwycist-gami ciemnoci x - zwycistwo atana 236 oowie 382 383; gosiciele wiary, kaznodzieje 382; Koci 282 383; nauczyciele Kocioa, siedem sakramentw 382; sia, stao, trwao 381; soneczna - odnawiajca si sia przyrody 381; sprzed wityni Salomona umocnienie modlcych si, wieczno trwania wityni 382; zwieczona jabkiem granatu - ycie 164; elazna - cierpicy Chrystus, niewzruszona cierpicego Chrystusa 382; obeliski egipskie cierpliwo

- wieczne trwanie 381; na placu w. Piotra w Rzymie - zwycistwo krzya 382 koczan - misterium wcielenia 470 koniec litery: Taw, Omega 30 koniczyna - ycie 196; li - Trjca wita, w herbie Irlandii 196; czterolistna szczcie (krzy) 196 koo - apoteoza 57; bezboni 401; bieg czasu 402; bogini przeznaczenia (Nemezis), bogini szczcia (Tyche), bg soca 400, gbokie idee religijne 57; historia zbawienia 402; niemiertelno duszy 57 58; penia i doskonao 57; penia ycia 58; przemijanie, serce gupiego 401; soce, szczcie 400; wieczno Boga, wieczno koowego ruchu kosmosu 57; zmienno czasu 400; zmienno ycia ludzkiego 400 402; kobieta usiujca utrzyma rwnowag na kole - niestao 402; mandala - doskonao ludzka, najwyszy stopie owiecenia 58; o koa - Chrystus 401 402; koa z wizji Ezechie-la - cztery elementy, cztery pory roku 401; Sowo Boe w obu Testamentach 401 402; wszechobecno i wszechwiedza Boga 401 konstelacje gwiazd zob. gwiazda kontemplacja - mandragora 198; spirala 59; Boga - szafir 141; nieba - barwa szafirowa 114

ko - bieg ycia 274; boska istota 273; bg wojny Mars 272; duch unoszcy zmarego do krlestwa mierci 275; nieujarz-miona dza zmysowa, nosiciele wiary, prna potga wiata 273; wiato 272; wszechwiat, zwycistwo 273; biay Chrystusa - natura ludzka Chrystusa, zwiastuny Dobrej Nowiny 274; konie w orszaku Chrystusa - mczennicy, zbawieni 274; zob. bieg, Chrystus, jedcy Apokalipsy, zaprzg Chrystusa korona Chrystusa - wosy Oblubieca 357; zob. wieniec korze - Chrystus, esencja rzeczy, natura czowieka 207; rd (pochodzenie), skryte myli, ycie ludu w ziemi danej mu przez Boga 206; ciemny i janiejcy kwiat - rozdwojenie duchowe czowieka 206; Jessego - Chrystus, Maryja 208; Kocioa - Maryja 231 kosmos - drzewo 151; doskonay - alfabet 25; wiat podziemny, glob ziemski, przestworza trjstopniowo otarza ydowskiego 373; w rytmie przemian zwinity w 305; wieczno koowego ruchu koo 57 ko soniowa zob. so kocielny budynek - Koci, krlewska sala tronowa i krlestwo Chrystusa, Lud Boy, niebieskie Jeruzalem 371; absyda - sacerdotium 372; atrium imperium 372; baldachim nad otarzem krlewska godno Chrystusa 372; dwa chry - podzia krlestwa Boego na sacerdotium i imperium 372; na planie krzya - panowanie Chrystusa, zwycistwo Chrystusa na krzyu 372; nawa - pielgrzymujcy Lud Boy, przejcie do krlestwa niebieskiego 371; otarz - tron Chrystusa 372; o poduna z zachodu na wschd - wdrwka Ludu Boego z ciemnoci ku wiatu Chrystusa 371; prezbiterium - mieszkanie Boga, niebo, sala tronowa Boga 371; przedsionek - nieprzemieniony wiat 371 Koci - arka Noego 238; ciao Chrystusa 357; dom Dawidowy" 399; jabko granatu 165; gobica 230; kamie 128 129; kolumna 382 383; ksiyc 99-101; kura zwoujca pisklta 239 240; lampa 410; lilia 188; mandragora 198; Oblubienica 167 168 212 259 260 330 462; ogrd 187 192; owczarnia 320; przedstawienia miast 379; re w ogrodzie 192; soce 101; statek 257 339 354

418 426; szata Chrystusa 444; wiecznik siedmiora-mienny 410; wiea 380; winnica 182 280 304; wschodnia brama wityni jerozolimskiej 384 385; zapach kadzida 219; rdo aski 358; Boy - budynek kocielny 371; dobra udzielane przez mleko i mid 462; dziaalno apostolska - d rybacka 427; dziaalno w rozszerzaniu wiary kruszenie chleba 459; jedno - tocznia 429; matczyna mio - piersi Oblubienicy 362; modlcy si - oranci 329; nauczajcy - nard 224; owca-matka 262; nieomylno - nos Oblubienicy 362; niezwyciono - wiea stranicza 380; Nowego Przymierza - gra 84 85; nowo-testamentowy - Miasto Boe 377; obrzezanych (Ecclesiae ex circumcisione) - Jerozolima 379; opoka - w. Piotr 128; pogan (Ecclesiae ex gentibus) - Betlejem 379; postpy w krzewieniu wiary - kroczenie 449; powszechnego wieczne trwa518 Indeks rzeczowy nie - litera X 26; prowadzony przez Ducha witego - statek zaadowany amforami z siedzcym na dziobie gobiem z gazk oliwn 418; zob. statek; przeladowany - statek miotany przez wzburzone fale 427; Zuzanna 309 315; siedem (Kociow - gmin) Azji Mniejszej - wiecznik siedmioramienny 410; siy duchowe - zby Oblubienicy 361; triumfujcy - kamienie szlachetne korony Krla-Me-sjasza 136; wsplnota wierzcych panny mdre i gupie 332; wytrway w cierpieniu wojownik 145; zapowied - witynia Salomona 369; zjednoczenie z Chrystusem - wosy Oblubienicy 357; ycie - egluga 426 kotwica - krzy 14 257 427; mocne trwanie w wierze, nadzieja zbawienia, znak rybakw i eglarzy 427; znak zwycistwa Chrystusa 155; opiecztowanie znakiem kotwicy powicenie opiecztowanego Bogu 428; zestawiona z ryb - Chrystus, Eucharystia 428 kozy - odrzuceni 262 kraina Chrystusa - wschd 96; szatana

- zachd 96 kreacja - soce 352 kreatywno - barwa czerwona 120 krew boski element w czowieku 362; purpura kardynalska 121; ycie 362; Chrystusa - Eucharystia 363; krew ofiarna Starego Przymierza 262; Nowe Przymierze 363; sok winogron 429; wino 182; ofiarna - odkupiajca krew Chrystusa, przygotowanie ofiary Chrystusa 362; przymierza - krew ofiarna Starego Przymierza 362 Kriszna - barwa bkitna 116 kroczenie - postpy Kocioa w krzewieniu wiary 449; wprowadzenie do orszaku niebieskiego 22 krokus (szafran) - cierpliwo, mio, pokora 187 krosno tkackie cierpienia Chrystusa na krzyu 404; wcielenia - Maryja 404; kdziel - kobieco 402; uczynki przysze 404; ni - ycie ludzkie 403; przdzenie i tkanie - stwrcze dziaanie Boga 403; wrzeciono - kobieco 402; uczynki dokonane 404 krowa podno 251; moda czerwona - ciao Chrystusa 254; sia yciowa, typ Chrystusa 253; rogi - ksiyc 252 krl Medw i Persw - baran 258 krlestwo - rg 255; Boe- cedrowe lasy Libanu 158; nasienie (ziarno) 205; uczta 322; podzia (sacerdotium i imperium) dwa chry w kociele 372; wejcie do - rodkowe drzwi w ikonostasie (zote wrota) 385; Chrystusa - zoto 193; Mesjasza - ziemia yjcych 81; niebieskie dom Dawidowy" 399; kwaszenie chleba 459; pera 292; ziarno gorczycy 205; powoanie do biay kamie 130; wejcie do - otwarte drzwi 384; wyczenie z - zamknite drzwi 384; zmarych barwa czarna 117 krlowie - pasterz 319; barwa krlw - bkit hiacyntowy 116; purpura 120 krtko ycia - zajc 309

krucho - kwiaty 184; pajczyna 288; ycia - licie 212 kruk - brak szacunku 237; grzech, grzesznik nawrcony 238; heretycy, nieczysto 237; niewierni 238; odszczepiecy, poganie, rozpusta 237; szatan, wyczeni z Kocioa 238; zatwardziao serca, ydzi 237 krzak gorejcy - teofania 73 krzew winny zob. winorol krzywda zapomnienie o - pocaunek pokoju 21 krzy Chrystusa - Boska potga Chrystusa 16; Chrystus obejmujcy wszechwiat 15; Chrystus Syn Czowieczy 13; drabina Jakubowa 389; drewno arki Noego 313; drewno statku 426; drzewo ycia 156; harfa (cytra) 395; jabo 167; jednoroec 267; klucz otwierajcy niebo 399; kotwica 14 257; krzy monogramatyczny 35; lampa 410; laska 415 416; laska mnisza 416; laska Mojesza 414; laska staroci" 416; litery: Chi, Ta 31, Ypsilon 32; maszt statku 339 426; mka Chrystusa 17; monogramy Chrystusa 14 34-36; odkupienie 13; otarz 374; oranci 14; panowanie Chrystusa nad wiatem, paruzja 17; pojednanie z Bogiem, pokj 13; rado 16; rg 256; soce, strony wiata 13; wiecznik 410; tocznia 430; trjzb 14 257; typiczne postacie starotestamentalne 14; waga Sdu Ostatecznego 434; zbawienie, zmartwychwstanie Chrystusa 17; zwycistwo Chrystusa, ycie 16; czteroramienny wpisany w koo - Chrystus jako wiato i Odkupiciel, cykl roczny, jedynowadztwo Boga w wiecie, soce, wiato, zdrowie, ycie 13; drzewa ycia" - litera Psi 32 33; i dwie ryby z literami ABC - przyjmujcy chrzest 27; jerozolimski - pi witych ran Chrystusa 15; maltaski osiem bogosawiestw 15; monogramatyczny - Chrystus, krzy Chrystusa 35; monogram Chrystusa 35 36; zbawienie 36; swastyka (crux gam-mata) - klucz do raju, mot Tora, znak: chroni. ca, yci sata) ofiarny:

14; w ksa) et Andrze . 14; wid'. w woc z akant: (crux ar ksi - b. ksika (k=:. ny - gr: (konkret?.:. e w niej ; mienie c: 406; wyb ksigi E\ pastwov. ksigi zw: 407; ksig' ~ wyroki E - katech: ksiga zob ksiyc (Se' -janie 99: matka w; no krit-telno 9& ;.. 98; rogi byka. i 98; Synagogi 1 kula - absolutm sprawczo ~--57; penia : czny ruch ko, jabkc _ kult - dwa:, tyni Salo:. kura zwou . ci 239 24 macierzy r..-kurczta z o i: kwadrat - sp: monia, wk.-kwiat/kwiaty -184; nadz: niebieski r. przemijar.: nia Jessec. krokus, li': labirynt - ze lampa - bezpie-m Chrystus 41. ; 411; czujne-}.: ( gotowo r. i ;ra ci, krzv: -i

4 4 i1 _- (zote .: i o t o .rch 81; .<y" 399; i. ziarno ,:ay ka- drzwi drzwi 384; 117 O&w - b-I20 < 288; t/grzesz-nieczys-zepiecy, , wyczeni serca, y~.ek pokoZhrystusa zechwiat ,; drabina oego 313; :ycia 156; _-dnoroec :39; kotwiczny 35; :a mnisza ._ staroci" . : r. 32; maszt ?v.usa 17; mo--36; odkupie-14: panowanie :.iruzja 17; po-13; rado 16; _;-.a 13; wiecz-jjzb 14 257; imentalne 14; 134; zbawienie, .usa 17; zwy-16; czterora-Chrystus jako ykl roczny, je-Aiecie, soce, 3: drzewa y-vie ryby z lite-chrzest 27; je-ran Chrystusa :ogosawiestw hrystus, krzy Chrystusa 35 ka (crux gam-lot Tora, znak: i I Indeks rzeczowy 519 I chronicy przed szatanem, ognia, soca, ycie 14; w. Andrzeja (crux decussata) - drewna skrzyowane na otarzu ofiarnym 15; krzy w ksztacie litery Tau 14; w ksztacie litery Tau (crux commis-sa) - centrum wiata, deszcz, krzy w. Andrzeja, piecz wybranych, sia soca 14; widlasty - drzewo ycia, tchnienie w wod chrzcieln 15; wyrastajcy z akantu - drzewo ycia 155; z uchwytem (crux ansata) - krzy Chrystusa, ycie 14 ksi - baran 258

ksika (ksiga, zwj) - ksig zwj zwizany - grb chrzecijaski 407; ksiga (konkretna) Pisma witego - Sowo Boe w niej zapisane 406; ksiga ycia sumienie czowieka, wszechwiedza Boga 406; wybranie do ycia wiecznego 405; ksigi Ewangelii - Chrystus, insygnia pastwowe cesarzy zachodnich 407; ksigi zwj - nauka wiary, Prawo Boe 407; ksigi zwj zapiecztowany - ukryte wyroki Boga 406; ksigi zwoju czytanie - katecheza 407 ksiga zob. ksika ksiyc (Selene, Luna) - czowieka przemijanie 99; Koci 99-101; Maryja 100; matka wszelkiego ycia 98; nieprzemijalno krlestwa niebieskiego 99; niemiertelno 98 101; ochrona przed demonami 98; rogi byka, rogi krowy 252; szczcie 98; Synagoga 101 kula - absolutna wszechobecno i wszech-sprawczo Boga, penia i doskonao 57; penia ycia 58; wieczno Boga, wieczny ruch koowy kosmosu 57; zob. jabko, jabko granatu, okrg, pika kult - dwanacie wow (bykw) ze wityni Salomona 253 kura zwoujca kurczta - Chrystus, Koci 239 240; Mdro Boa 460; mio macierzyska 239; kurczta - wierni 240 kurczta zob. kura kwadrat - sprawiedliwo 60; wieczna harmonia, waciwa proporcja 61 kwiat/kwiaty - drzewo ycia 156; krucho 184; nadzieja zmartwychwstania 185; niebieski raj 155 186; ochrzczeni 185 186; przemijanie 184 185; wiosna 184; z korzenia Jessego - Chrystus 185; zob. fioek, krokus, lilia, lilia wodna, ra, korze labirynt - zodiak 62; ycie 63 lampa - bezpieczestwo 409; cnoty Boskie, Chrystus 410; cze i uwielbienie Boga 411; czujno 410; czysto serca 411; gotowo na przyjcie Pana 410 412; Koci, krzy, aska chrztu 410; mdre panny 413; nadzieja 411; nauczyciele Kocioa 412; odradzajca si natura, rado 409; wiato janiejcych dusz, wiara 411; ycie i mier 409; no kolumnie grobowej wypalajce si ycie 409; naczynia lamp - ciao ludzkie

411; podtrzymywanie wiate na grobach - wiara w ycie wierne 411; zgaszona - przeklestwo, znak opuszczenia domu 410; zob. wiecznik laska - Dobry Pasterz 321; kara Boa 414; krzy 415 416; moc bronica i wspierajca, nietykalno posa, potga 413; Aaro-na - zmartwychwstanie 414; biskupia - urzd biskupi 415; Boa - Chrystus, Logos 415; mnisza Chrystus, gotowo, karno, krzy 416; Mojesza - krzy, moc Boa 414; staroci" - krzy 416 latarnia morska - port, ycie wieczne 426 lato - konstelacja Lwa 324; snopy zboa 203 lew - Bg 276; Chrystus 276-278; czujno, dobro 276; dzielno wojenna i waleczno Izraela 277; Marek ewangelista 280; opieka Boa 275; sia 276; soce (ar i sia stwrcza) 275; wiato 268 269; szatan 276 278 279; waleczno, zo 276; budzcy swoje mode - zmartwychwstanie Chrystusa 280; napadajcy na byka (daniela, dzika, sarn, wa) - zwycistwo wiata (dobro) nad ciemnoci (zo) 166 268 269 275 276; nieustraszono - czyste sumienie, krlewska wadza i wznioso Boga 277; podwjny przezwycienie przeciwiestw w Chrystusie (coincidentia oppositorum) 279; przy tronie Salomona (dwanacie) - pokolenia Izraela 277; rozrywany przez Samsona - szatan zwyciony przez Chrystusa 278; rzygacze w ksztacie lww potga ognia i siy rozrodczej wody 276; srocy si - przeladowca 277; walczce ze sob - walka yciowa 280; zacierajcy ogonem lady (wasne) - tajemnica wcielenia 278; zob. istoty yjce leenie krzyem - adoracja Jahwe, oddanie hodu, poczucie maoci w obliczu Boga 18 lk - zajc 310 liczba zupena i caa - dwunastka 51

liczby zasady rzeczy 42; doskonae cztery 45; sze 46; siedem 47; osiem 48; dziewi, dziesi 50; dwanacie 51; sto, tysic 55; nieparzyste czysto 43; to, co ograniczone 42; parzyste - nieczysto 43; to, co nieograniczone 42; pene - dziesi 50; sto, tysic 55; wite - trjka 43; czwrka 45; sidemka 46; dziewi520 Indeks rzeczowy tka 50; dwunastka 52 53; setka 55; sto czterdzieci cztery tysice 52 53; rdo (matka) liczb - jedynka 43 lilia - ciao Chrystusa, dusza dca do Boga 188; dziewictwo 187 188; godno krlewska, Koci, Maryja 188; przemijanie 191; Sowo Boe, wiato, wiosna 189 lilia wodna (lotos) - czysto 191; dusza otwierajca si na wiato nadprzyrodzone, Izyda, Ozyrys, stworzenie wiata z wody 190 lira zob. instrumenty muzyczne lis - chytro, przebiego 280; szatan 281; lisy pustoszce winnic heretycy 280 li - drzewo ycia 156 licie cnoty moralne, nietrwao i krucho ycia, przemijanie wiata i ycia ludzkiego, Sowo Boe 212; bujne listowie nieurodzajno, sowa bez uczynkw 212; wizki lici - podno i sia ycia 213 Logos - chora gregoriaski (zjednoczenie z czowieczestwem, Jego ycie w mistycznym Ciele Kocioa) 27; aska Boa 415; pera 291; rka Boa 353; szmaragd 291; ziarno zboa 202; obraz - usta Oblubienicy 361; wcielony - mleko 463; namiot 367; strzaa Boga 470 los ludzki - cykl roczny 110; kielich 419

lud Boy - budynek kocielny 371; Boy pielgrzymujcy - nawa kocielna 371; Izraela - Syn Boy 87; Izraela cierpicy w niewoli egipskiej - gorejcy krzew ciernisty 214; zob. Izrael; pogaskie ludy - dzik pustoszcy winnic 304; wybrany - drzewo oliwne 173; trzoda owiec 318; winnica 182 ludzie - woda 65; zob. czowiek ludzko - tysic pokole 55 Luna zob. ksiyc lustro zob. zwierciado agodno - Chrystus 230; owca 257 ania - dusza spragniona zbawienia 69 70; ona 270 aska - woda 68; bogw - szyszka pinii 176; Boa - srebro 146; wieniec 438; zielone gazki w dzie Zielonych witek 211; Boa nieustajca - zielone gazki 209 210; Chrystusa - balsam 217; chrztu -lampa, wiecznik 410; uzdrowienie niewidomego (ewangeliczne) 349; Ducha witego - oliwa 173; otwarto na przyjcie - modlitwa z wzniesionymi rkoma 330; stan - drzewo okryte limi 155; uwicajca - stula 454 azarz - czowiek grzeszny 317 ono matki - ziemia 79 81 owca dusz" - pies 293 d rybacka - dusza ludzka 257; Koci w dziaalnoci apostolskiej 427; ycie czowieka 381; zob. statek uk - przymierze 108; tcza 108 109 ukasz ewangelista - w 326 up pochwycenie i rozdzieranie - pazury szatana 328 Maat bogini - strusie pira 248; szala wagi 433 macierzystwo - barwa czerwona 120; dziewicze Maryi - stru 249 magia stosowane w barwa czerwona 118; charadrius 226; cyprys 160; gazki drzew 208; gogu 209, palmowe 210, sza-kaku, tarniny, wawrzynu, werbeny

209; gowa byka 252; jaszczurka 264; kamienie 126; kamienie szlachetne 134: diament 138; jaspis 139; szafir 140; szmaragd 141, topaz 142; kogut 234; koo 400; korzenie: krwawnika, mandragory 206; maska jelenia 268; mandragora 197; niedwied 284; nosoroec 265; piecz 420; piercie 420 423; pies 293; sl 132; stempel 420; wena 403; wieniec 436 437; zboe 200; zwierciado 441 magnes kamie: aski (lapi gratiae), mioci (lapis amoris) 150; zob. gra magnetyczna majestat - barwa ta 123 187; Boga - niebieski tron Boga 430; Chrystusa obok 107 mao czowieka wobec Boga - leenie krzyem 18; szaracza 302 mapa - egipski bg ksiyca, szatan 281; w orszaku Trzech Krli - aujcy grzesznik 281 maestwo - liczby: dwa 43, pi (2 + 3) 45; sze 46; zob. element mski, eski maonka - ania, Mdro Boa 270 mandala zob. koo mandragora - kontemplacja mistyczna 198; mioci midzy Bogiem a ludmi 197; pokolenia zrodzone z Adama, wewntrzny spokj 198; gowa" - Chrystus 198; narkotyczne dziaanie - tajemnica Chrystusa 197; wo - czas wyzwolenia umarych, Koci, Synagoga, wezwanie Boga 198; wyrwanie korzenia uwolnienie umarych 198 manipularz zob. szata liturgiczna Marek ewangelista - lew 280 326 Mars (bg wojny) - konie 272 martwe - kamie 129 Maryja - Arka Przymierza 388; balsam 217; Dom zoty" 368; drabina Jakubowa 390; ci:. 187; gr.: 246; g.: nisty 21 re Je-krosnc 188; M. ga 370: 192; szaf. tynia 37 433; wie: 155; Z-Maryje-1 ta) br:.. 385; M..: obleczor.

- bkit : maska zob maszt zoh Mateusz ev matka wsz-. mdro woda 65. . drzewo vr-1 ne 136; 219; wiec.z 175; ra 1 r mensa zob Mesjasz ob:-: meteoryt z mczenn:: kane w Chry=: dzie; - Dar..' mczeni. 192 mka Chri mczyzn:; : miecz - :r: Sw.. : krlem - sov. w rk;. _ wychodcy rok os miasto rum 376; Be;<ex gent stame: obrze ne) 37 375; ; wity

wiea miejsce nia Bo Indeks rzeczowy 521 Koci T; ycie - pazury szala wagi --.vona 120; rwona 118; ): gazki . e 210, sza-rbeny 209; _64; kamie-i 134: dia-140; szma4; koo 400; ..-agory 206; ra 197; nie-:ecz 420; : sl 132; :ec 436 437; :.tiae), mio-gra mag7; Boga - nie--.stusa - obok 1-cga - leenie ;a. szatan 281; : dujcy grzesz:l. pi (2 + 3) : mski, eski 3oza 270 .; mistyczna . :n a ludmi Adama, we" - Chrystus - tajemnica - wyzwolenia _a, wezwanie

- uwolnie:26 za 388; balsam abina Jakubowa 390; drzewo oliwne 173; fioek pokory 187; gniazdo, z ktrego wylatuje pelikan 246; gobica 231; gorejcy krzew ciernisty 214 215; gwiazda zaranna 104; korze Jessego 208; korze Kocioa 231; krosno wcielenia 404; ksiyc 100; lilia 188; Miasto wite 379; mieszkanie Boga 370; naczynie 418; palma 175; ra 192; szafirowy podnek Boga 141; witynia 370; tcza 109; tron Chrystusa 432 433; wiea 380; ziemia 81; ziemia rajska 155; Zwierciado Sprawiedliwoci" 442; Maryja-Dziewica - wschodnia (zamknita) brama wityni jerozolimskiej 384 385; Matka Boga i Kocioa - niewiasta obleczona w soce 94; Maryi barwa - bkit 116; zob. oranci maska zob. gowa maszt zob. statek Mateusz ewangelista - czowiek 326 matka wszelkiego ycia - ksiyc 98 mdro - oczy Chrystusa 349; srebro 146; woda 65; zoto 148; Boa - balsam 217; drzewo ycia 153 154; kamienie szlachetne 136; maonka 270; zapach kadzida 219; wieczna - drzewo oliwne 173; palma 175; ra 192; mdroci cnota - so 301 mensa zob. otarz Mesjasz obiecany - pasterz 319 meteoryt zob. kamienie niebieskie mczennicy biaa szata 445; grona odciskane w toczni 429; konie w orszaku Chrystusa 274; oranci 329; trzej modziecy w piecu ognistym 315; modlitwy - Daniel w lwiej jamie 315 mczestwo - barwa purpurowa 114; ra 192 mka Chrystusa zob. Chrystus mczyzna z tarcz soneczn - soce 101 miecz przenikliwo Sowa Boego 468; Sowo Boe 467 468; mier 467; wadza krlewska 469; wojna 467; chrzecijanina

- sowo Boe 467; Jahwe - gniew 466; w rku Boga - wadza i gniew Boga 467; wychodzcy z ust Boskiego Sdziego - wyrok ostateczny 469 miasto - ycie i duch 375; Babilon - centrum wiata, ziemska potga wroga Bogu 376; Betlejem - Koci pogan (Ecclesiae ex gentibus) 379; Boe - Koci nowote-stamentowy 377; Jerozolima - Koci obrzezanych (Ecclesiae ex circumcisio-ne) 379; polis - bogini szczcia Tyche 375; przedstawienia miast Koci wity 379; wite - Maryja, Rzym 379; wiea 381; zob. pastwo Boe miejsce decyzji pustynia 83; dowiadczania Boga pustynia 83; Najwitsze zob. witynia Salomona; przeraenia - pustynia 83; spotkania widzialnego i niewidzialnego - gra 84; spotkanie z Bogiem - pustynia 83; wite zob. witynia Salomona, zamieszkiwania Boga w czowieku III pastwo Boe 376 miesice - kamienie szlachetne na pekto-rale 135; zob. strj arcykapana mieszkanie Boga - Maryja 370; prezbiterium 371; duszy ciao 367; zob. dom migdaowiec - czujno 167; gazka - Chrystus 169; obumary konar w rozkwicie - tajemnica krzya 168; sucha ga - szczep dziewiczy podarowany przez Chrystusa 168; wczesne kwitnienie - chrzest i zmartwychwstanie 168; owoc (migda, orzech - dotyczy te orzecha woskiego) - bogosawiestwo posiadania dzieci, cierpliwo, trud w osiganiu dobra 168; cierpko i twardo upin - cierpienia Chrystusa 168; misz - ycie Boe 168 milczenie - ra 192 mio - barwa szkaratna 114; krokus 187; obrczki lubne 424; ogie, ogniste jzyki 75; pocaunek 21; szata weselna 446; zoty pas Pana 451; agiel 426; bliniego - barwa szkaratna w zasonie Namiotu Spotkania 119; Boa - barwa szkaratna w zasonie Namiotu Spotkania 119; ponca strzaa 470; braterska - pocaunek pokoju 21; Chrystusa - gazki oliwne 210; Chrystusa-Odkupiciela - rdo aski

360; duszy do Chrystusa - Eros (A-mor) i Psyche 335; gorca - pomienie otaczajce wizerunki Najwitszych Serc Jezusa i Maryi 76; Kocioa - nard 224; macierzyska - kura zwoujca pisklta 239; midzy Bogiem a ludmi - mandragora 197; nierozumna - motyl 282; Oblubienicy do Oblubieca - jabko granatu 165; pomienna czerwona barwa jabka granatu 164; pomnaana przez Boga ornat 454 455; troskliwa dzieci do rodzicw - bocian 226 mirra - cierpienia Chrystusa, natura ludzka, mier Chrystusa 222; umartwienie 222 233; gra mirry - Golgota 222 mirt - dziewiczy wdzik 170; Izrael dotrzymujcy wiernoci Bogu, rado, samoopanowanie, wo Chrystusa, wspczucie wobec niedoli bliniego, wstrzemiliwo 171; wieniec - rado 170; wieniec lubny - nienaruszone dziewictwo 170 misterium wcielenia - koczan 470 mleko - Eucharystia 462 464; pocztki nauki chrzecijaskiej 462; prawdy wiary 522 Indeks rzeczowy 463; Sowo Boe 462; wcielony Logos 463; sfaszowane - herezje 465; stone (ser?) - wita spoeczno 465; zob. mleko i mid mleko i mid - bogosawionego ycia obraz 461; dobra udzielane przez Koci 462; Eucharystia 464; niebieski raj 462 463 - pokarm mistyczny 295; podane bezporednio po chrzcie - dziecictwo 464; podane nowo narodzonemu (lub miodu i soli) - przyjcie do rodziny 461; wymieszane zjednoczenie niebieskiej (Boskiej) i ziemskiej (ludzkiej) substancji w Chrystusie 465 mocka zob. zboe modo - barwa czerwona 117; wino 181 modziecy trzej w piecu ognistym - mczennicy, opieka Boa, typ zmartwychwstania 315; zob. oranci mot Tora - krzy swastyka 14

moc - jednoroec 226; laska 413; rg 252 254; Boga - byk, w 253; Jahwe cztery rogi zwierzce w naronikach wity ydowskich 255; aski Boga - rg 254; sakramentu bierzmowania - balsam 217; wadajca yciem i mierci - w (okularnik naja) 305; wysza - gra 84; zbawcza Chrystusa - rg 256; zob. sia moce tego wiata - fale morskie 426 modlitwa - liczba czterdzieci 53; okadzanie otarza podczas konsekracji 221; strzaa 470; Kocioa - nard 224; wysuchanie - wizerunki uszu Boga" umieszczane na cianach wityni 350 Mojesz wydobywajcy wod ze skay - sakrament chrztu witego, typ w. Piotra 314 monogramy Chrystusa - Chrystus 35; krzy 34-36; zwycistwo i triumf Chrystusa 35 36 329 morze - barwa purpurowa w zasonie Namiotu Spotkania 114; przedsionek w wityni Salomona 369; sone - odmty tego wiata 133; zob. fale morskie motyl - dusza 281-283; krtkie ycie, nierozumna mio, niestao, przemijajca pikno, wiatowe usposobienie 282; proces przepoczwarzania mier i zmartwychwstanie 282 motyw rolinny - drzewo ycia 166 mrwka - bogactwo, gorliwy chrzecijanin, pilno 283 muszla - kobieco 290 muzyk - Bg 395; Logos 394 muzyka - odbicie harmonii niebieskiej 391 392; organowa - harmonia stworzenia w skadaniu chway Bogu 393 myli skryte - korzenie rolin 206 naczynie czcigodne - Maryja 418; czara ofiarna - dusza wierzcego 418; eucharystyczne Eucharystia 419 420; gliniane - czowiek 417 418; lamp - ciao czowieka 411; wite - dusza wierzcego 418; z mlekiem - Dobry Pasterz 321; Eucharystia 262

nadzieja - barwa zielona 122; lampa 411; chrzecijaska - jajo 460; na miosierdzie Boe tcza szmaragdowa otaczajca tron Boga 109 113 123; na przysze ycie - gliniane jabka granatu w grobowcach 164; na ycie wieczne - jajo 455; Noe w arce 313; nieprzemijajca zielone gazki 209 210; prna - pajk 288; zbawienia - bukszpan 156; kotwica 427; zmartwychwstania kwiaty 185 nagroda wieczna w niebie - gazka palmy 176; cite gazki wierzby wypuszczajce pczki 211; wieniec z literami Alfa i Omega, wieniec z monogramem Chrystusa 440; za dobre ycie wieniec zwycistwa 438; zbawionych - drzewo ycia 153 namitnoci ciaa - ze rumaki w rydwanie Chrystusa 337; niskie ogie 75; w naturze ludzkiej (popdy) - osio 287; zwalczanie zmysowych - pas skrzany 451; zwierzce - ogon szatana 328 namiot przemijalno i krucho ycia ludzkiego 366; wity (Spotkania) miejsce obecnoci Boga 369; niebieski raj 366 367; wcielony Logos 367; zasona w - zob. witynia Salomona napicie - postawa stojca 20 narcyz - Chrystus 188 nard - czynne ycie mioci, modlitwy i wiary, Koci nauczajcy prawdy, ukryte Bstwo Chrystusa 224 narodziny ponowne po mierci - woda 66 nard wybrany zob. lud nasienie (ziarno) zboa - Chrystus 201 205; dalsze ycie w nowej postaci po mierci na ziemi 204; krlestwo Boe 205; Logos 202; Sowo Boe 202 205; uczynki sprawiedliwych 204; zmartwychwstanie 200 201; gorczycy - Chrystus, krlestwo niebieskie 205 naladowanie - stopa 355; Chrystusa - lady stp Chrystusa odbite w skale podczas Wniebowstpienia 356

natura - efod 135; zob. strj arcykapia-na; odnawiajca si - lampa 409; sia tworzca i ksztatujca wszystko rka 252 natura ludzka - korze roliny 207; mirra 222; cierpica - ciernie grzeszna - ciernie 214; instynkt - osio 287 I nauczyciele K pa412 nauka Boa - s:. uki Chrystusa o wcieleniu C towarzyszy chrzecij as,-: nazwa zob. ko;.-nawrcenie dv owcy 319 Nemezis neofici - :-. ni zob. k: niebezpiecr niebo - b&. sto 55; M: Salomona 371; zoto '_ na 268 2" - wieczn: powietrze nieczysto -parzyste 4 czyn chlet niedola mz\ niedoskonai: niedwied -midzy n:-, nienawi nieogranicz niepodne niepozorne^ 214;

nieprzemija. - cedr 159: . wtarzalno nawianie si nieskazitelno -niesprawiedlr niestao k. wnowag na 199; wiatr 7" nieszczcie -niemierteln . pawie 177: duszy - kc: nietrwao 212 nieugito -nieumiarkov niewiasta ob. ko Matka L niewierni - k: niewierzcy - -niewinno - pszczoa 294 niezawiso -niezmienno uki Chrystusa i Indeks rzeczowy 523 r = 13; r.a-ill; - .cie :ajca ycie \ch ">oe .ione -. zba-

i 427; palmy <-czaj-...i Alfa . Chrys-_-c zwy-o ycia ; dwanie ~": w na-7; zwalmy 451; i ycia - - miej.eski raj >.". zasona modlitwy prawdy, - woda 66 *:-s 201 205; ~o mierci 105; Logos ynki spra-i:anie 200 c-stwo nie:usa - la- ikale podarcykapia- 409; sita o - rka 207; mirra :. grzeszna 287 nauczyciele Kocioa - kolumny 282; lampa 412 nauka Boa - srebro 146; niezmienno nauki Chrystusa w Kociele - wierzba 179; o wcieleniu Chrystusa wosk w uszach towarzyszy Odyseusza 340; pocztki chrzecijaskiej mleko 462 nazwa zob. kocielny budynek nawrcenie duszy - ocalenie zaginionej owcy 319 Nemezis (bogini przeznaczenia) - koo 400 neofici - feniks 228; ryba 297 ni zob. krosno niebezpieczestwo - wgiel rozarzony 76

niebo - barwa bkitna 116; Bg 79; liczba sto 55; Miejsce Najwitsze w wityni Salomona 369; obok 107; prezbiterium 371; zoto 147; gwiadziste daniel, sarna 268 275; szafir 140; siedem nieb wiecznik siedmioramienny 410; zob. powietrze nieczysto - kruk 237; liczba dwa, liczby parzyste 43; pantera 289; winia 303; zaczyn chlebowy 457 niedola mne znoszenie - nosoroec 265 niedoskonao - liczba dwa 43 niedwied - pastwo Persw, porednik midzy niebem a ziemi 284; szatan 285 nienawi - ogie 75 nieograniczone - liczby parzyste 42 niepodne - kamie 129 niepozorno - wrbel 249 nieprzemijalno - cedr 158; Kocioa - cedr 159; krlestwa mesjaskiego - powtarzalno i stao faz ksiyca (odnawianie si ksiyca) 99 nieskazitelno - barwa bkitna 116 niesprawiedliwo - liczba dwa 43 niestao - kobieta usiujca utrzyma rwnowag na kole 402; motyl 282; trzcina 199; wiatr 71 nieszczcie - liczba cztery 45; elazo 150 niemiertelno - feniks 228; ksiyc 98; pawie 177; winna latorol 181; w 311; duszy - koo 57 58 nietrwao - pajczyna 288; ycia - licie 212 nieugito - elazo 150

nieumiarkowanie - winia 303 niewiasta obleczona w soce - Maryja jako Matka Boga i Kocioa 94 niewierni - kruk 238 niewierzcy - sowa 247 niewinno - biaa szata 116; owca 257; pszczoa 294 niezawiso - barwa bkitna 116 niezmienno - nogi mocno stojce 356; nauki Chrystusa w Kociele - wierzba 179 niezniszczalne - kamie 130 niezwyciono diament w koronie cesarskiej 188; Kocioa - wiea stranicza 380 Nike (Viktoria) - idea zwycistwa 338 noc - barwa czarna 117 Noe w arce - nadzieja chrzecijaska na zbawienie wieczne 313; z rodzin smy dzie 49; zob. arka, oranci noga/nogi (stopa, lady stp) - ujarzmienie 355; mocno stojce niezmienno, stao, umocnienie w wierze 356; nogi aniow - wieczny ruch do Boga, zwinno 355; nogi i lady stp - wdrwka 356; postawienie nogi na czyjej wasnoci - wzicie w posiadanie 355; stopa - naladowanie, postpowanie 355; stopa na pieczci - prawo wasnoci 355; lady Boga - wskazwki i nakazy Boga, znaki dziaalnoci Boga 355; lady stp Chrystusa pozostae po Wniebowstpieniu - moc naladowania Chrystusa, nieprzemijajce normy pozostawione przez Chrystusa 356; umycie ng - gocinno, oczyszczenie wewntrzne 357 normy postpowania pozostawione przez Chrystusa - lady stp Chrystusa odbite w skale podczas Wniebowstpienia 356 nosiciele wiary - ko 273

nosoroec - mne znoszenie wszelkiej niedoli, nieokieznana sia i dziko, samotno 265 obecno Boga w Kociele Nowego Przymierza - obok Jahwe 106; zob. miejsce, objawienie obelisk zob. kolumna obfito - rg Amatei 255 obieg Heliosa po nieboskonie - zawody cyrkowe 94 objawienie boskiej siy - ogie paleniska domowego 73; obecnoci Boej meteoryt 125; otrzymanie - rka Boa 353; synostwa Boego Chrystusa chrzest Jezusa 317 Oblubienica-Koci 167 168 212 259 260 330 462; biaa szata 445; gobica 230; panny mdre 223; czci ciaa: nos - nieomylno Kocioa 362; piersi - matczyna mio Kocioa (opiekucza i karmica) 362; usta (wargi, podniebienie, szyja) - Sowo Boe 361; wosy zjednoczenie Kocioa z Chrystusem 357; zby - siy duchowe Kocioa 361; wewntrzna pikno - jabko granatu 165 Oblubieniec zob. Chrystus obok - chwaa Pana, majestat Chrystusa, niebo 107; obecno Boga 105; obecno 524 Indeks rzeczowy Boga w Kociele Nowego Przymierza 106; rydwan Boga 105; wici w chwale 107; tarcza bstwa 466; lekki" - Maryja, ciao czowieka 106; przynoszcy deszcz - obiecany Zbawiciel 106; sup oboku - Chrystus, Duch wity 106 obczyny zakonne zob. odzie obudnicy - stru 248 obowizki kaznodziei - pianie koguta 235 237 obrczki lubne mio 424; zob. piercie

obrona - rg 252; zmarego przed wrogimi mocami - kamie grobowy 125; yjcych przed duchami zmarych - kamie grobowy 125 obuwie posaniec, wdrowiec, ziemski balast 446; but - panowanie 447; podno 446 447; ujarzmienie, wysoka ranga spoeczna, wzicie w posiadanie 447; sanday - martwe czyny, wizy cielesne 449; wrczenie pary butw zawarcie zarczyn 447; zdjcie buta - cze, pokora, pokuta, uniono, aoba 447; zob. adopcja, noga ocalenie Kocioa - arka Noego 387; ludzkoci - liczba czterdzieci 53; zaginionej owcy 319 ochrona przed demonami - ksiyc 98 ochrzczeni - baranki 261; kwiaty 185 186; witynia 370 oczekiwanie na Boga - modlitwa z wzniesionymi rkami 330 oczyszczenie - popi 78; wgiel rozarzony 76 77; przez dowiadczenia oczyszczanie srebra w ogniu 145; oczyszczanie zota w ogniu 149; w ogniu czyca - feniks 228; wewntrzne - umycie ng 357; umycie rk 354; z grzechw - hizop 195 odkupienie - krzy 13; krzy w ksztacie litery Tau 14 30 odmty tego wiata - sone morze 133 odnowa duchowa - paw 245; i wieczno cesarstwa rzymskiego - feniks 228 odporno - w 325 odrodzenie - jaszczurka 264; kolumna zwieczona jabkiem granatu 164; w 264; naturj/ - drzewo 151; kos 201; w Duchu witym - maski na chrzcielnicach 358; ycia - zielone gazki 210 odrzuceni - chwasty 203; kozy 262; plewy 202 odszczepiecy od wiary - kruk 237 odwaga - diament w koronie cesarskiej 138 Odyseusz, podr - droga czowieka i Kocioa do wiecznoci 339 345; maszt statku

- krzy 339; Odyseusz przywizany do masztu - Chrystus ukrzyowany 339; zatkanie towarzyszom uszu woskiem, - nauka o wcieleniu Chrystusa 340 odzie - symbol jej waciciela, znak cywilizowanego czowieka 443; habit ciemny (czarny) - pokora, pokuta, ubstwo 446; obczyny - nowy czowiek, prze-obleczenie w Chrystusa, rkojmia chway, wybranie 446; paszcz rozcignicie nad czym, kim wzici w posiadanie, zawarcie maestwa 443; suknia biaa chrzcielna - chwaa zmartwychwstania 444; szata biaa anioowie, chrzecijanie 445; czysto 444; mczennicy, mieszkacy nieba, Oblubienica-Ko-ci, sprawiedliwi 445; wito 444; Chrystusa czowieczestwo Chrystusa, Jego ciao, Koci 444; duszy - ciao 445; pokutna pokuta 443; weselna - mio 446; zbrukana - grzech 444; zdjcie starych szat zerwanie z dawnymi bdami 445; wosienica - pokuta 443 odzyskanie Boga - piercie na palcu syna marnotrawnego 422 ofiara - okadzanie otarza podczas konsekracji 221; w 325; Chrystusa ofiarowanie Izaaka 314; Chrystusa krzyowa - krelenie kadzielnic znaku krzya 221; pelikan karmicy wasn krwi mode 246; w 253; Chrystusa mierci - oddanie ycia za owc 319; krwawa barwa czerwona 118; najcenniejsza - mody byk 253 ofiarowanie Izaaka - ofiara Chrystusa, zasada zbawienia 314 ogie - anioowie 74; barwa czerwona 118; barwa szkaratna w zasonie Namiotu Spotkania 114; Bg 73; Chrystus 75; istota boskoci 73; krzy swastyka 14; mio, niska namitno, nienawi 75; purpura kardynalska 121; rytualne oczyszczenie 74; Sowo Boe, zapa 75; gniewu Boego - kara, pieko, sd 74; mioci - barwa czerwona 118; mioci Boej - czerwony kolor w tczy 109; na otarzu wieczny - ar Ducha witego 74; paleniska domowego - objawienie boskiej siy, ycie pastwa, ycie rodziny 73 ogld duchowy - oko 347 ogniste jzyki zob. jzyki ogniste

ogon szatana zwierzca namitno 328 ograniczone - liczby nieparzyste 42 ogrd - Koci 187 192; niebieski raj 245 329; rajski w niebie - drzewa palmowe 176 Ojciec Niebieski - do wyaniajca si z chmury 354 ojczyzna Izraela - ziemia yjcych 81 okadzanie zob. kadzido If oko - bg soce ""' wszech ka Bog. Boe wpisar. Chryst wszech tus 348. i otaczar,. -^ okruciestw^ -olej do lr olejki we oliwa - D-oliwne dr:: dzaj czr. wy, Mar. Mdro . ski), prz. wieniec dach 171 ow - -

- czow. _ posiada.:-zob. dzba:. . otarz - ciaic z Ostatnie, tusa 432; -' rzucony p-r_-mieniem u.- zalubir.; Nowego F-: ny - tocz: 221; pod:. do Boga " dowskiegc mos): w:^ przestworza Omega do.- * oci 28; kc onager zob onocentaur. Opatrzno : opiecztow.. opieka - _ wiatem - tarcza i" opiekun og: opoka zob. .-: oranci z Bogiem. < ce przed ot ych 329 330 modlcy s:e bienie Bc; modlcy c:. Maryja, X cu ognistym . Indeks rzeczowy 525 -nau-temsiWO przer.wa--pni--.ada-: n i a vych-j\vie, . -zen-..-Ko-444; '.usa, , 445; mio ;-cie stawi darni ..cu syna Chrystusa, zarzerwona 118; xue Namiotu --ystus 75; is-Biyka 14; mi-lienawi 75; y.ualne oczy-jpa 75; gnie-i 74; mioci n.:iijci Boej '.$. na otarzu tego 74; pale-ue boskiej si-:ziny 73 iiste r.itno 328 .^te 42 aieski raj 245 rwa palmowe aniajca si icych 81

oko - bg soca, ogld duchowy 347; soce 94; spojrzenie Boga-Sdziego, wszechwiedza, czujno i ojcowska troska Boga, wszechwiedza panujcego 347; Boe - wszechobecno Boga 349; Boe wpisane w trjkt - Trjca wita 349; Chrystusa oczy mdro, potga, wszechwiedza 349; wierzcych Chrystus 348; renica - szczeglnie mili Bogu i otaczani Jego opiek 348 okruciestwo - diament 138 olej do lamp - dobre uczynki 411 olejki wonne - cnoty 216 oliwa - Duch wity, aska 173 oliwne drzewo bogosawiestwo i urodzaj czasu pokoju, czowiek sprawiedliwy, Maryja, nard wybrany, Odwieczna Mdro 173; pojednanie, pokj (zwyciski), przebaczenie, wite drzewo 172; wieniec oliwny zwycistwo w zawodach 172; zob. drzewo, gazka ow - ciar uciliwoci 143; ciar - czowiek obciony grzechami, dza posiadania 144; mikko - ydzi 144; zob. dzban z wizji Zachariasza otarz - ciao czowieka 241; krzy, st z Ostatniej Wieczerzy 374; tron Chrystusa 432; mensa - Chrystus (kamie odrzucony przez budujcych sta si kamieniem wgielnym) 374; namaszczenie - zalubiny Chrystusa z Kocioem 374; Nowego Przymierza tocznia 429; ofiarny - tocznia 428; okadzanie - Chrystus 221; podwyszenie - wznoszenie darw do Boga 372; trjstopniowo otarza ydowskiego - budowa wszechwiata (kosmos): wiat podziemny, glob ziemski, przestworza 373; zob. kocielny budynek Omega - doskonao wszelkich doskonaoci 28; koniec 30; zob. Alfa i Omega onager zob. osio onocentaury zob. centaury Opatrzno Boa - ryba 298

opiecztowanie zob. piecz opieka - gazki zielone 209; Boga nad wiatem - skrzyda" Boga 225; Boa - tarcza 471 opiekun ogniska domowego - gryf 344 opoka zob. kamie oranci - chrzecijaskie zjednoczenie z Bogiem, chwaa, dusze zbawione stojce przed obliczem Boga 329; dusze zmarych 329 330 440; dzikczynienie, Koci modlcy si, mczennicy, rado, uwielbienie Boga, zbawienie 329; jako wzr modlcych si - Daniel w lwiej jamie 315; Maryja, Noe 330; trzej modziecy w piecu ognistym 315 or wojenny chrzecijanina - chrzest w. 467 Orfeusz - Chrystus 340 341; sia jego piewu - wadza Chrystusa nad duszami 340; piew - Sowo Boe 340 341 organy wodne zob. instrumenty muzyczne ornat zob. szata liturgiczna orszak niebieski wprowadzenie do kroczenie 22 orzech woski zob. migdaowiec (owoc) orze - Chrystus, czowiek 241; zmartwychwstanie Chrystusa, zwycistwo i triumf Chrystusa i Kocioa 242; dwugowy - Boska potga, wadza wiecka 242; unoszcy w szponach ryb Chrystus zabierajcy wyznawc do nieba 243; walczcy z wem - Chrystus bronicy Koci przed szatanem 243; zob. istoty yjce osio - gupota 287; pokorni 286; popdy i instynkt w naturze ludzkiej, podliwo cielesna, samolubstwo 287; onager (dziki osio) - Izrael nie chccy ugi si przed Bogiem, ludzie nie kierujcy si rozsdkiem, pustelnicy, szatan 288; ol - wiat pogaski 286; oiica - Synagoga 286 osoba ludzka i jej zadania - imi czowieka 34

omiokt zob. semka owiecenie - chrzest 93 95; wiato 92; najwyszy stopie koo (mandala) 58; przez chrzest - dotknicie lin jzyka guchoniemego, pomazanie prochem i lin oczu niewidomego 363 owca - cierpliwo 257; dusza spragniona zbawienia 69 70; grzesznik 260; agodno, niewinno 257; wierzcy 319; ow-ca-matka - Koci nauczajcy 262; owieczki - trzoda wybranych 329; ocalenie zaginionej owcy - nawrcenie duszy, ocalenie ludzkoci 319; oddanie ycia za owc - ofiara mierci Chrystusa 319; zwizek Chrystusa z Kocioem 319 320; ofiara z owcy - bogosawiestwo licznego potomstwa 257; trzoda owiec - lud wybrany 318 owczarnia - Koci 320 owoce - cnoty ycia wewntrznego 212; Chrystus, dziea czowieka, potomstwo rodzaju ludzkiego 213; dobrych uczynkw - manipularz 454 Ozyrys - byk Apis 251; lilia wodna 190; pene kosy zboa 200 semka (omiokt) - nowe stworzenie przez chrzest 49; ostateczne wypenienie, pierwszy dzie tygodnia 48; poczt 526 Indeks rzeczowy tek nowego eonu 49; to, co doskonae, wieczny byt z Bogiem 48; wieczny wiek, zmartwychwstanie 49 P (litera) - szczcie 36 pajk - dusza zwracajca si ku Bogu 289; nadzieja prna 288; samolubni 289; trud daremny 288; pajczyna - czowiek nie opierajcy si w dziaaniu na Bogu 288 289; krucho, nietrwao 288 pajczyna zob. pajk palec zob. rka

Pallas Atena - sowa 247 palma - doskonao 175; drzewo ycia 155; Maryja, Wieczna Mdro, wznioso, ycie w peni aski 175; zob. drzewo, gazka pancerz chrzecijanina, Jahwe sprawiedliwo 467 panny gupie ich lampy - wiato Boe wygase w duszy 323; zob. Koci___. panny mdre - lampa wiecca 413; Ob-lubienica-Koci, paruzja 323; zob. Koci panny mdre i gupie - Koci we wsplnocie wierzcych 332 panowanie - but, stopa 447; tron 430; Boga - lady pozostawione przez Boga 355; Chrystusa koci na planie krzya 372; krzy 17 pantera - nieczysto i podliwo cielesna 289; gowa, z ktrej wyrastaj roliny - ycie 289; ze zwieszon gow u ng cesarza - wiat pogaski 289 pastwo asyryjsko-babiloskie - gob 229; Boe I - Jerozolima 376; II - Syjon 376; III - miejsce zamieszkiwania Boga w czowieku 376; IV - Nowe Jeruzalem, Miasto Niebieskie (Boe) 376 377; dobrze zorganizowane rj pszczeli 294; perskie - niedwied 284; przynaleno do - wiee Sumerw 380 papiee - pasterz 319 paruzja - krzy 17; panny mdre 323; tron 432 pas - suba wojskowa, onierz 449; nie-przepasywanie szat rozprzenie obyczajowe, zniewieciao 450; przepasanie szat podczas wieczerzy paschalnej - gotowo 450; przyleganie do ciaa - zwizek: Boga z ludem, Chrystusa z Kocioem 450; skrzany - zwalczanie poda zmysowych 451; zakonny czysto, dziewictwo, powcigliwo,

prawda, sprawiedliwo, zapa do pracy (suby Boej) 451; zoty Pana - mio 451 Pascha - Wielkanoc 261 Pascha zob. kadzido pasterskie sceny - beztroskie ycie, ycie w raju 317 pasterz- Stary Testament: Bg-Ob-lubieniec 319; Jahwe 318; krl Dawid (typ Mesjasza), krlowie, obiecany Mesjasz, prorocy, przywdcy ludu 319; Nowy Testament: Chrystus, w. Piotr i jego nastpcy 319; z brod - w. Piotr 320 321; zob. Dobry Pasterz paw - soce 243; wiosna 244; dwa - niemiertelno 166 177; flabella z pawich pir - roztropno przeoonych w Kociele 246; uroda ciao ludzkie otrzymujce niemiertelno, odnowa duchowa dokonujca si moc aski chrztu 245; pikno duchowa ascety 244; w ogrodzie - niebieski raj 329 pazury szatana - pochwycenie i rozdzieranie upu 328 padziernik - zajc 309 j>ektora zob. strj arcykapana pelikan gniazdo - Maryja 246; karmicy wasn krwi mode - Eucharystia, ofiara Chrystusa 246; wylatujcy z gniazda - Chrystus 246 penia - koo, kula 57; liczba siedem 46; Ducha witego i jego siy siedem rogw zwyciskiego Baranka 255; ycia - jabko granatu 166; ryba 298 penomocnictwo udzielanie - przekazanie piercienia 423 425 pentagram - Chrystus 62; pitagorejczycy, rado 61; sprawy tajemne 192; szczcie, zdrowie, znak czarodziejski 61 pera - Chrystus 291 292; chrzecijanie 291; dusza 290; dziewictwo, Eucharystia, krlestwo niebieskie 292; Logos 291; mier mczeska 292; spoczywajcy w ciele mai tajemnica wcielenia 291; zob. muszla peropaw zob. pera personifikacje:

anioy - istoty uskrzydlone 228 anioy upade - istoty ze skrzydami nietoperzy 328 cnota - kobieta w zbroi 322 cnoty: kobiety budujce wie 322 Mdro - w 333 Mio - serce w pomieniach 333; suebnica Agape 332 Nadzieja - kotwica 333 Odwaga - zbroja 333 Pietas bocian 226 Pokj - suebnica Irena 322 Sprawiedliwo - waga 333 Umiarkowanie - klepsydra, mszalik 333 Wiara - kielich z krzyem 333 posta: Chrystu-z koror. nami rr. Grzech i szatach - post. w zbrc. Iris - k Jutrzer. ksiyc - , Matka-Zie obfitc-ogie - K siy natur> soce - Fe Synagoga -od krzya lask 3r" 332; z : zwycishar sone. pitka r. piecz -421; o; chrzest Chrystus. . go" - lite: w kszta!;. pieko - sk. pielgrzymk:. pie roku-: tego odr piercie -wiecznos-wowany lubne - . syna mar zu Boga :. cztowar.: nie - udz duchowr.-

 urzd ;: nic za. pies - czow dny krwi, c. dusz" (apo? wierno 2.J pidziesitka wy 54; - ycie wi pikno sz"' pikno c\. 244; obhc:^ bieca 362 pigwa - za. . Indeks rzeczowy 527 ::e, ycie 3g-0bDawid Mesm ~m- w Ko/.rzymu. duchowa ..-.rztu 245; t .-.i; w ogro rozdziera---micy *. ofia-r:\azda .-.-m 46; - - nie;: atoich-

._-m roycia .lizanie ... czycy, szcz-scijanie .-rystia, s" 291; :-.ia 291; :. diami nie322 eniach 333; _ :.a 322 .:a 333 . -ydra, msza. -zvem 333 Ecclesia - dziewica spowita w welon 331 - Krlowa i Oblubienica w zotej szacie 331 - postaci kobiece: koronowana przez Chrystusa 333; we wspaniaej szacie 330; z koron na gowie 331; z picioma pannami mdrymi 332 Grzech i Wystpek - kobiety w czarnych szatach 332 - posta kobieca leca u stp kobiety w zbroi (Cnota) 332 Iris - tcza 107 Jutrzenka - Memnon 188 ksiyc - Selene 97 98 101 MatkaZiemia - posta kobieca z rogiem obfitoci 82 ogie - Hestia (Vesta) 73 siy natury (nieokrzesane) - centaury 342 soce - Febus 101 Synagoga - postaci kobiecie: odwrcona od krzya z zasonit twarz i zaman lask 331; z picioma pannami gupimi 332; z zasonitym obliczem 287 zwycistwo - Nike (Viktoria) 328 338 ar soneczny - Apollin 177 pitka - maestwo, zalubiny 45

piecz znak przynalenoci do Boga 421; opiecztowanie - bierzmowanie, chrzest 421 422;^ wybranie 421; Boga -Chrystus, Duch wity 422; Boga ywego" - litera Tau 31; wybranych - krzy w ksztacie litery Tau 14 pieko - skorpion 300 pielgrzymka - droga wita 86 pie rozkwitajcy - drzewo ycia 155; citego odrastanie - zmartwychwstanie 154 piercie - oznaka wolnego czowieka 423; wieczno 424; biskupi (opacki) sprawowany urzd, znak wiary 425; obrczki lubne - mio, wierno 424; na palcu syna marnotrawnego - odzyskanie obrazu Boga 422; synostwo 424; znak opiecztowania 422; zob. piecz, przekazanie - udzielenie penomocnictw (wadzy duchownej) 425, (wieckiej) 423; rybaka - urzd papieski, znak wiary 425; zakonnic - zalubiny duszy z Bogiem 424 pies - czowiek bezbony, niemoralny, dny krwi, czujno, kaznodzieje, owcy dusz" (apostoowie), pasterze duchowi, wierno 293 pidziesitka- czas radoci, rok jubileuszowy 54; pidziesit dni czasu Wielkanocy - ycie wieczne w krlestwie Boym 54 pikno - szafir 141 pikno duchowa ascety - uroda pawia 244; oblicza Chrystusa policzki Oblubieca 362; przemijajca - motyl 282 pigwa - zalubiny 45 pilno - mrwka 283; pszczoa 296 pika - wschodzce soce 23; zob. koo, kula; gra w - taniec sakralny 23 pinia owocowanie - doczesne ycie natury 177; zob. drzewo, szyszka pinii Piotr w. - opoka Kocioa 128; pasterz z brod 320 321 plagi - uderzenia wichru 426

planety poruszajce si po sferach niebieskich - samogoski siedem

greckie

24;

- wiecznik siedmioramienny 410 plewy - odrzuceni 202 plotkarze - wiergot jaskek 232 paszcz zob. odzie podno - baran 258; but 446 447; byk 251 252; figowe drzewo 161; granatu drzewo 164; granatu jabko 165 166; jajo 459; jaspis 139; kogut 234; krowa 251; spirala 58; szyszka pinii 176 309; winia 303; w 311; zwierzca - zajc 309 pomie witego ognia - cyprys 159; otaczajcy Najwitsze Serca Jezusa i Maryi - gorca mio 76 pocaunek - cze, mio 21; liturgiczny - cze, prawowierno, szacunek 21; pokoju mio braterska, pojednanie, wsplnota z Chrystusem, zapomnienie o krzywdach, zgoda 21 pochodnia zapalona podczas uroczystoci weselnych - przekazanie wiata ycia przyszym dzieciom modej pary 409 pocztek - Alfa 28; i koniec wszystkiego - Alfa i Omega 28 29; woda 66; nowego ycia - popi 78; ponowny - zwinity w 305 podnek Boga szafirowy - Maryja 141 podr - droga 86; zob. Odyseusz, podr poganie - kruk 237 pojednanie - drzewo oliwne 172; gob z gazka oliwn w dziobie 229; pocaunek pokoju 21; z Bogiem - krzy 13 pokarm mistyczny - mleko i mid 295 pokolenia Izraela - kamienie: otarza 126; szlachetne na stroju arcykapana 135; z Gilgal 126; lwy przy tronie Salomona 277; zrodzone z Adama - mandragora 198

pokora - barwa czarna 117; fioek 186; habit zakonny 446; krokus 187; obnaenie stopy 447; duszy - ametyst 137 pokorni osio 286 pokj - drzewo oliwne 172; gob z gazk oliwn w dziobie 229; krzy 13; wewntrzny - mandragora 198 pokrywa oowiana dzbana z wizji Ezechie-la - sd Boy 144 pokusy - centaury wypuszczajce strzay 342; fale morskie 426; herezje 339; syreny 339 345; uderzenia wichru 426 528 Indeks rzeczowy pokuta - aloes 223; barwa czerwona 118; ciernie 213; liczba czterdzieci 53; obnaenie stopy 447; popi 78; szata pokutna 443; uklknicie 19; wiosiennica, wr pokutny 443; zasonicie twarzy welonem 451 452 polis zob. miasto pow zob. ryba pomoc/pomocy bliniemu - winna latorol 181; Boej wypraszanie procesje pokutne i bagalne 89; chrzecijaska - jelenie pynce w stadzie 269-271; szukanie - gruchanie turkawki 229 popdy w naturze ludzkiej zob. namitnoci popi - bl 77; oczyszczenie, pocztek nowego ycia, pokuta, przemijanie, substancja pierwsza i ostateczna, mier zmartwychwstanie 78; al, aoba 77 port - dom Boga, latarnia morska 426 pory roku - koa z wizji Ezechiela 401; konstelacje gwiazd 324; znaki zodiaku 104; zob. jesie, lato, wiosna, zima Posejdon - trjzb 321 posaniec - obuwie 448 posuszestwo - ucho 350

post - liczba czterdzieci 53 postawa siedzca - odpoczynek, odprenie, smakowanie w Sowie Boym 20 postawa stojca zob. stanie postpowanie sposb - stopa 355 poszukiwanie Boga -jele zabijajcy wa 269-271 polubieni - bluszcz 195 porednik midzy niebem a ziemi - niedwied 284 powicenie Bogu - opiecztowanie znakiem kotwicy 428; si Bogu welon zakonny 453 potga - kolumna zwieczona jabkiem granatu 164; laska 413; oczy Chrystusa 349; zoto 124; elazo 150; Boska - krzy 16; orze dwugowy 242; Chrystusa lew 325; Jahwe - cztery rogi zwierzce w naronikach wity ydowskich 255; nieprzyjazna Bogu - woda (wzburzone fale) 65; niezwyciona gosu Boga trba (tuba) 396; ognia i wody - rzygacze w ksztacie lww 276; prna wiata ko 273; szatana - smok 307 potomstwo rodzaju ludzkiego - owoce 213 powietrze - barwa szafirowa w zasonie Namiotu Spotkania 114; zob. ywioy cztery, wiatr powcigliwo - aloes 223; cingulum 454; pas zakonny 451; pszczoa 296 poar wiata przyszy - kolor czerwony w tczy 108 podliwo cielesna - osio 287; pantera 289 praca na roli - wizka kosw (Adam) 403 prapocztek stworzenia - skaa w Miejscu Najwitszym 127 prawda - chleb przany 456; Chrystus 88; pas zakonny 451 467; strusie pira 248 prawdy wiary - mleko 463

prawica zob. rka prawo Boe - Sowo Boe 441; srebro 146; wierzba 178; zwj ksigi 407; przekraczane przez ydw - prawo przylotu i odlotu jaskek 232; zachowujcy - litera Tau 30; ycia ludzkiego i ziemskiego siedem okre areny podczas igrzysk 336 prawowierno - pocaunek liturgiczny 21 prardo ycia -jajo 460 prezbiterium - zob. kocielny budynek prdko - delfin 257 procesja na Boe Ciao - oddanie chway Panu, goszenie Jego triumfu 89; pokutne i bagalne proba o bogosawiestwo, wypraszanie pomocy Boej 89; w Niedziel Palmow pamitka wjazdu Chrystusa do Jerozolimy 89; w wito Oczyszczenia NMP wiato przyniesione przez Chrystusa w tajemnicy narodzenia 89; z relikwiami - droga wita 90 promienie soca - rogi jelenia 267 prorocy - pasterz 319; strzay Boga 470; wiolarze na statku 426; faszywi - wilk 309 przebaczenie drzewo oliwne 172 przebiego - lis 280 przebaganie Boga - okadzanie 219; procesje bagalne 89 przeciwiestwo przezwycienie w Chrystusie - podwjny lew 279 Przedsionek zob. witynia, przedsionek zob. kocielny budynek przejcie do krlestwa niebieskiego - nawa kocielna 371; ukoczenie igrzysk 336; przez Morze Czerwone - ponowne narodziny 67 przeklestwo - zgaszona lampa 410 przemienienie wieczne - stula 454

przemijanie - fiolek 191; koo 401; kwiaty 184; lilia 191; licie 212; motyl 282; popi 78; ra 191; wiatr 71; woda 65; czowieka - drzewo ycia 153; wiata licie 212 przemoc dzika i nieujarzmiona - szalejcy byk 253 przeladowcy - srocy si lew 277; Kocioa - dzik pustoszcy winnic 304; wilk 309 przewodnik duchowy pies 293; zmarych rogi jelenia jako symbol wiata 268 przewrotr. przdzenie -dziaanie przychylno 219 przykazanie zbawieni:. - przymierze z 387; me-..: -tcza 10 ; przywizar.. przywdca ta 268; : psalteriurr: Psi - fru. ycia" 32 Psyche zo: pszczoa -no, pil:. to 294; pastwo j". przez Sains: dlca - _ ptak/ptaki -dusza luc :' nonizacji -Bogu 22<: rista, fe: kruk, ki:: stru, wr puchar zol: pustelnicy pustynia -nia 83; : Boga, pr: puzon zob pycha - c: przed - g:

pyszni - gc racjona zob. rado - ba" gazki m: lampa 40-171; orane: wieniec :r.. ra 193: \ z ask otrz\ rado ?.-.raj niebiesk: drzewa l."~ 186; mlek kania 366 w ogrod: winogron warty - b: do - prz-_: 89; zob. Indeks rzeczowy 529 * pantera lui.-n) 403 Miejscu s;us 88; :ra248 ebro 146; :"kracza: - jLcra -.way

i * rofcut. ..i-*-.est.:;-; 89; . ~;azdu - wito przyniesioBiicy narop wita 90 1267

' Boga 470; ii - wilk w 172 - 119; proce-r->.:e w Chrys-. przedsionek Kiego - nawa r igrzysk 336; cnowne naroa 410 ;a 454 :; 401; kwiaty cvi 282; popi 13, 65; czowieka - licie 212 -a - szalejcy ew 277; Ko-..-.ic 304; wilk 293; zmarych wiata 268 przewrotno - zaczyn chlebowy 458 przdzenie - obowizek kobiety, stwrcze dziaanie Boga 403 przychylno Boga uzyskanie - okadzanie 219 przykazania Boe wypenianie droga zbawienia 90 przymierze z Bogiem - Arka Przymierza 387; meteoryt 125; uk 108 109; sl 219; tcza 108 przywizanie wierne - bluszcz 195 przywdca - rogi jelenia jako symbol wiata 268; ludu - pasterz 319 psalterium zob. instrumenty muzyczne Psi - frunca gobica 32; krzy drzewa ycia" 32 33; znak Ducha witego 32 Psyche zob. Eros pszczoa - dusza 295; dziewictwo, niewinno, pilno, powcigliwo 296; wito 294; rj - dobrze zorganizowane pastwo 294; rj w lwie rozerwanym przez Samsona - ycie w Chrystusie 278; dlca - przeladowcy 295 ptak/ptaki - bogowie, duchy opiekucze, dusza ludzka 225; jako dar w czasie kanonizacji - cnoty witego, jego wzlot ku Bogu 226; zob. bocian, charadrius, cha-rista, feniks, gob, jaskka, kogut, kruk, kura, orze, paw, pelikan, sowa, stru, wrbel, uraw puchar zob. kielich

pustelnicy - onager (dziki osio) 288 pustynia - czas: pokusy, prby, przygotowania 83; miejsce: decyzji, dowiadczania Boga, przeraenia, spotkania z Bogiem 83 puzon zob. instrumenty muzyczne pycha - cedr 158; rg 254; ostrzeenie przed - gryf 344 pyszni gry wiata 85 racjona zob. strj arcykapana rado - barwa biaa 115; dalmatyka 455; gazki mirtu 209; jaskka 232; krzy 16; lampa 409; liczba pidziesit 54; mirt 171; oranci 329; pentagram 61; taniec 22; wieniec mirtowy 170; duchowa - zota ra 193; niebieska - taniec sakralny 23; z ask otrzymanych w krlestwie Boym - rado ze zbiorw 200; zob. zboe. raj niebieski - IV pastwo Boe 376 377; drzewa 155; jabko granatu 166; kwiaty 186; mleko i mid 462 463; Namiot Spotkania 366 367; ogrd 245 329; pawie w ogrodzie 329; re w ogrodzie 192; winogrono 183; ziemia yjcych 81; otwarty - brama jubileuszowa 386; wejcie do - przenoszenie zmarego na cmentarz 89; zob. krlestwo: Boe, niebieskie rami zob. rka regeneracja - jaszczurka, w 264 rka - to, co oddala zo, to, co przynosi szczcie, stwrcza sia natury 352; Boa (prawica, rami) - Chrystus 252 253; hojno 352; Logos 353; mio, moc, otrzymane objawienie 352; do wyaniajca si z chmury - Ojciec Niebieski 354; palec Boy - Duch wity 351 353; rka Kocioa - rka Chrystusa 353; uniesiona w gr, otoczona nimbem i wkomponowana w inicja E - rka Chrystusa 355; podanie prawicy zgoda 351; pooenie (wycignicie) rk przez kapana - udzielanie Ducha witego 353; umycie rk - wewntrzne oczyszczenie 354; wycignicie rki - dziaanie w imieniu Boga 352; zasanianie rk - okazywanie czci 354 rodzina - dom 367; w 305

rok kocielny - wieniec 112; liturgiczny - droga rozpoczynajca si wci na nowo 91 rozkazy Pana wypenianie - droga wita 87 rozkosz niebieska - pdy winoroli 183 rozprzenie obyczajw - nieprzepasywa-nie szat 450 rozpusta - kruk 237 rozsdek - ucho igielne" 350 roztropno - w 306; przeoonych w Kociele - flabella z pawich pir 246 rozum - ucho duchowe" 350 rd (pochodzenie) - korze 206 rg/rogi - bunt, despotyzm 254; godno krlewska, krlestwo 255; krzy 256; ksiyc 275; moc 252 254; moc aski Boga 254; moc zbawcza Chrystusa 256; najwysza sia, obrona 252 254; pycha 254; wiara, zbawienie przez wiar 255; zwycistwo (pewno) 254; cztery zwierzce w naronikach wity ydowskich - moc i potga Jahwe 255; obfitoci" (Amatei) - obfito 255; siedem zwyciskiego Baranka - penia Ducha witego i Jego siy 255; szatana (smoka) - sia zaciekoci i zoci szatana 255 328 rwno - liczba trzy 44 ra - mczestwo, mka Chrystusa, milczenie, Niepokalana Dziewica Maryja 192; przemijanie 191; tajemnica, Wieczna Mdro 192; wieczno 192 193; wiosna 189 191; zalubiny 45; kwiat - rzesza zbawionych 193; patki - pi ran Chrystusa 193; prciki - bstwo Chrystusa 193; czerwona cierpienia Chrystusa 193; w ogrodzie - Koci, niebieski raj 192; zota - duchowa rado (czerwie 530 Indeks rzeczowy

cierpienie, Chrystusa) 193

wo,

chwaa

zmartwychwstania,

zoto

krlestwo

ruch wieczny do Boga - nogi aniow 355 rumaki zob. zaprzg Chrystusa ryba - neofita 297; pieczona - Chrystus cierpicy 299; Eucharystia 299 300; pozostajca w wodzie - Atargis (syryjska bogini ycia) 298; Chrystus 37 299; Opatrzno Boa (oko Boe), penia ycia, podno, szczcie, trwanie w asce chrztu, zdrowie, ycie 234 298; yjcych - chrzecijanie 257 298 299; pow chrzest 297 rybak - udzielajcy chrztu 297; z wdk - apostolat (te z sieci), chrzest 434; szatan 435 rydwan Boga - obok 105; Chrystusa - czowiek 336; dusza ludzka, zbawieni 337; zob. zaprzg; wojenny bstwa burza 466; barwy rydwanw zob. igrzyska rzeka cztery w raju - cztery Ewangelie 67 86 rzesza wierzcych - wosy Oblubieca 357, zob. wierzcy; zbawionych - kwiat ry 193; zob. zbawieni Rzym - miasto wite 379 sacerdotium - absyda kocioa 372 sakramentw siedem - kolumny 382 sala tronowa Boga - prezbiterium 371; Chrystusa - budynek kocielny 371 Samarytanka zob. sceny z ycia Jezusa samogoski - planety poruszajce si po sferach niebieskich, sfery niebieskie 24; zestawione ze spgoskami - boskie dziaanie w wiecie widzialnym, zjednoczenie pierwiastka boskiego i ziemskiego (ducha i materii) 25 samolubni - pajk 289 samolubstwo osio 287 samoopanowanie - mirt 171

samowiadomo - barwa czerwona 120 samotno - nosoroec 265 Samson zob. walka sanday zob. obuwie sarna - nocne, rozgwiedone niebo, siy ciemnoci 166 275; zob. lew sd Boy - mocka 202; oowiana pokrywa dzbana 144; niwa 203; nad dusz waga 433; Ostateczny - waga 434; za grzechy - woda 65 sceny pasterskie zob. pasterskie sceny sceny z ycia Jezusa: chrzest - objawienie synostwa Boego, sakrament chrztu 317; gwiazda Trzech Krli - Chrystus Wieczne wiato 317; hod Trzech Krli - ycie chrzecijanina (wdrwka ku Wiecznemu wiatu) 317; Samarytanka przy studni Jakuba - chrzecijanin odnajdujcy wod ycia 317; studnia Jakuba - woda ycia 317; zob. wjazd Jezusa do Jerozolimy Selene - wonica 336; zob. ksiyc sen - mier i grzeszne upienie 235 serce czowiek wewntrzny 358; dusza, kwintesencja czowieczestwa 359; sumienie 358; rdo (siedziba) ycia religijnego i moralnego 359; Chrystusa mio Odkupiciela, rdo aski 360; Maryi - skarbiec tajemnic Chrystusowych 361; siedziba - pamici, rozumu, uczu, woli 358 sp zob. symbolika ora sfery niebieskie - samogoski greckie 24 siedziba: pamici, rozumu, uczu, woli - serce 358 siewka zob. charadrius sia - barwa czerwona 117 120; db 160 161; dzik 276 303; kamie 126; kolumna 381; rogi szatana 328; spi 145; w 276; elazo 150; ciemnoci - dzik 276; sarna 166 275; w 244 276; demoniczna - w 311; fizyczna nieujarzmiona - lew 325; nadprzyrodzona - zwycistwo gryfw nad bazyliszkami

344; najwysza - rg 252 254; nieokieznana - nosoroec 266; niepokonana jednoroec 266; przyrody - kolumny soneczne 381; soca - krzy w ksztacie litery Tau 14; soca stwrcza - lew 275; soca i wody (przenikanie si) - igrzyska 336; witalna (skoncentrowana) - gowa 357; yciowa - moda czerwona krowa 253; ywotna - w 311 sidemka - Dom Mdroci Boej (4 cnoty kardynalne i 3 cnoty Boskie) 45; doskonao, liczba: piramid 47, wita 46 47; penia 46; uniwersalno 47; uporzdkowana cao 46 47; ziemskie ycie czowieka 47; zjednoczenie Boga (liczba 3) i wiata (liczba 4) 44 sistrum zob. instrumenty muzyczne skaa zob. kamie; w Miejscu Najwitszym zob. witynia Salomona skarabeusz z tarcz soneczn - soce 94 skarbiec tajemnic Chrystusa - serce Maryi 361 skpstwo - gryf 344 skonnoci niskie opanowanie - puzon 398 skorpion - niewierny Izrael, pieko, mier 300; zo szatana 300 301 skromno - barwa czarna 117; welon zakonny 452 skrzyp - drzewo ycia 155 sabo - trzcina 199 so, ko soniowa - cnota mdroci, czysto, wieczno, ziemia 301 soce - baiv. 101; feniks _ koo 400; K

nie) 352; krzy w koo 13. s* skarabeusz : .. spirala 58 5 > cza sonecr: ; zmartwych-.: __. _ to 147; obiec tusa 94; we^H z promie i:: mi 358; ze mierci Ch: barwa ryd". yc soce i ksi: 101; insygnia mienie sza:(na ramion. 101; niezir. czowiek 9..' sowa bez uc:;_. Sowo Boe Pisma wii chiela 401 402; 467 468; rr 462; nasier. wo Boe 4 Orfeusza I:

(podniebie: i Oblubie: ro - lin: 468; smakc wieloraki Sc . sup oboku z suba wojsk smok - kat. potga 307. sie procesy. snop zboa liwi, zmarr sok - soc. sowa - Chrys. mk, filoz Pallas Aten sl - apostole oywiajca : 132 133; r. przymierze _.. 132; i chleh - rj rozrzucenie - zm i mid, morze spirala - konto- : . nic w roku .-: soce 58 5&. : -spi - nieug;..: sia, zatw:.Indeks rzeczowy 531 z. - woda .u Jerozo Mc dusza, 359; su-. ircia reli-taa - mi------*. Maryi 361; woli kie24 : J, Woli db 160 u columna Mfc w 276; ii 276; sarna - .-ma - w - lew 325; =i-x-o gryfw irczsza - rg .-->.: roec 266; >:c: przyrody

aa -.ca - krzy .: -. ra stwrcza -.f.ikanie si) -i.-entrowana) ;oa czerwona Sozej (4 cnoty :e 45; doskoswita 46 47; ": uporzdko-;e ycie czoga (liczba 3) zyczne icu Najwitona - soce 94 - serce Maryi 1 - puzon 398 ueko, mier 17; welon zadroci, czyssoce - barka 94; Bg 94 99; Chrystus 94 101; feniks 227 228; idea najwyszy 94; koo 400; Koci 101; kreacja (tworzenie) 352; krzy: czteroramienny wpisany w koo 13, swastyka 14; oko 94; paw 243; skarabeusz z tarcz soneczn, sok 94; spirala 58 59; tsknota, uskrzydlona tarcza soneczna z wem Ureusem 94; zmartwychwstanie Chrystusa 95 99; zoto 147; obieg triumf Oblubieca-Chrys-tusa 94; wdrwka boga Szamasza 336; z promieniami - gowa z dugimi wosami 358; zamienie - aoba natury po mierci Chrystusa 101; ar - czerwona barwa rydwanu 336; zob. soce i ksiyc soce i ksiyc - Chrystus i Koci 99 101; insygnia wadzy wieckiej 101; kamienie szlachetne w stroju arcykapana (na ramionach) 135; Koci i Synagoga 101; niezmienny Bg i zmieniajcy si czowiek 99 sowa bez uczynkw - listowie 212 Sowo Boe - czyste srebro 146; ksigi Pisma witego 406; koa z wizji Ezechiela 401 402; lilia 189; licie 212; miecz 467 468; miecz chrzecijanina 467; mleko 462; nasienie (ziarno) 205; ogie 75; Prawo Boe 441; strzay Boga 470; piew Orfeusza 340 341; wiecznik 410; usta (podniebienie, wargi, szyja)

Oblubienicy i Oblubieca 361; ziarno zboa 202; mdro lina 363; przenikliwo miecz 468; smakowanie - postawa siedzca 20; wieloraki sens jabko granatu 164 sup oboku zob. obok suba wojskowa - pas 449 smok - kataklizmy natury, szatan i jego potga 307; wizerunek obnoszony w czasie procesji - triumf Chrystusa 308 snop zboa - Chrystus 201; lato, sprawiedliwi, zmartwychwstanie 203 sok - soce 94 sowa - Chrystus osamotniony w noc przed mk, filozofowie, heretycy, niewierzcy, Pallas Atena 247 sl - apostoowie 132; Chrystus 133; dusza oywiajca ciao, gocinno 131; kapani 132 133; niepodleganie zepsuciu 131; przymierze 219; trwao 131; wierno 132; i chleb - naturalny sposb ycia 131; rozrzucenie - zagada 132; zob. mleko i mid, morze sone spirala - kontemplacja, nastpstwo tajemnic w roku kocielnym 59; podno 58; soce 58 59; ycie 58 spi - nieugita stao, niewierny Izrael, sia, zatwardziao 145 splunicie zob. lina spoeczno wita mleko stone 465 spgoski - substancje materialne 25; zestawione z samogoskami - boskie dziaanie w wiecie widzialnym, zjednoczenie pierwiastka boskiego i ludzkiego (ducha i materii) 25 sprawiedliwi - biaa szata 445; snopy zboa 203 sprawiedliwo - dalmatyka 445; kwadrat 60; liczby: jeden 43, trzy, 44; pancerz: chrzecijanina 467, Jahwe 466; pas zakonny 451; strusie pira 248 sprawy tajemne - pentagram 192; ziemskie niepomylne - liczba dziesi 51

srebro - czysto 145; dobre imi 146; jasno 145; jzyk prawego", aski i dary Boe, mdro, nauka Boa, Prawo Boe, Sowo Boe 146; oczyszczanie w ogniu - dusza dowiadczana przez Boga 145 stao - barwa bkitna 116; diament w koronie cesarskiej 138; kolumna 381; nogi mocno stojce 356; spi 145; doskonaa szecian 60; w cierpieniu diament 138 stanie (postawa) - cze, czujno, gotowo suby, modlitwa, napicie, rozpoczcie wdrwki, szacunek, uwaga 20 statek - czowiek 426; Koci 257 339 354 418 426; miotany przez wzburzone fale - Koci przeladowany 427; zaadowany amforami z siedzcym na dziobie gobkiem z gazk oliwn - Koci prowadzony przez Ducha witego wiedzie wierzcych do brzegu wiecznoci 418; drewno statku - krzy Chrystusa 426; kapitan - Bg-Ojciec 426; maszt - krzy Chrystusa 426; sternik Duch wity 426; wiolarze - apostoowie i prorocy 426; agiel - Duch wity, mio 426; zob. kotwica, d rybacka, eglowanie stawanie si - zwinity w 305 sternik zob. statek sto - liczba: doskonaa, pena, wita 60; niebo, zbawienie 60 stopa - ujarzmienie, wzicie w posiadanie 447; obnaenie - cze, pokora, pokuta, uniono, aoba 447; zob. noga, obuwie st z Ostatniej Wieczerzy - otarz 374 stranik grobu, ukrytych skarbw, witych symboli - gryf 343 strj arcykapana: efod - natura 135; kamienie szlachetne - konstelacje zodiaku, miesice, pokolenia Izraela 135; kamienie szlachetne na ramionach soce i ksiyc 135; pektora (racjona) - ziemia 135 I1 532 Indeks rzeczowy

stru - Chrystus, dziewicze macierzystwo Maryi, grzesznik 249; obudnik, symulant 248; pira - bogini Maat, prawda, sprawiedliwo 248 strzaa - byskawica 466 470; modlitwa 470; znak mierci 33; Boga apostoowie, prorocy, Sowo Boe, wcielony Logos 470; ponca mio Boa 470; wyborna - Chrystus 470 studnie patriarchw - niewyczerpalno witych tajemnic 67 stua zob. szata liturgiczna stworzenie nowe - liczba osiem 49 substancja pierwsza i ostateczna - popi 78 substancje materialne - spgoski greckie 25 suknia zob. odzie sumienie czowieka - ksiga ycia 406; serce 358; czyste - odwaga lwa 277 Syjon (miasto) - II pastwo Boe 376; zob. miasto symulanci - stru 248 Syn Boy zob. Chrystus Syn Czowieczy zob. Chrystus Synagoga - drzewo figowe z bujnym listowiem nie owocujce 212; ksiyc 101; mandragora 198; olica 286; nie chcca pokutowa - drzewo figowe 162 synogarlica - Chrystus, wici 230 syreny - herezje 339; pokusy 339 345 syrinx - Dobry Pasterz 321 szacunek - pocaunek liturgiczny 21; postawa stojca 20; brak - kruk 237 szafir (kamie lazurowy) - drogocenno, kontemplacja Boga, niebo gwiadziste, pikno 141; zob. fundamenty niebieskiego Jeruzalem szala wagi - Maat bogini 433

Szamasz wdrwka boga ruch soca po niebie 336 szaracza heretycy, mao czowieka wobec Boga, wici, wysannicy pieka, zmartwychwstanie Chrystusa 302; plaga - kara gniewu Boego 302 szata liturgiczna alba - czysto serca 454; cingulum - powcigliwo 454; dalmaty-ka - rado, sprawiedliwo 454; hume-ra - karno w mowie 454; manipularz - owoc dobrych uczynkw 454; ornat - jarzmo Paskie, mio pomnaana przez Boga 454 455; stua jarzmo Pana, aska uwicajca, wieczne przemienienie 454; tunicella - rado 455; nakadanie szat liturgicznych odzianie si w Chrystusa (zastpstwo) 455 szatan - barwa czarna 117; gowa gr wiata 85; kruk 238; lew 276; lis, mapa 281; niedwied 285; onager (dziki osio) 288; rybak z wdk 435; smok 307; winia 303; w 306 307; wilk 308; aba 311: w 236; zob. ogon, pazury, rogi, skorpion, walka Samsona szczep dziewiczy - sucha ga migdaowca 168 szczcie - feniks 228; jajo 459; ksiyc 98: litera P 36; pentagram 61; domowe zielone gazki 209; to, co przynosi rka 352; wieczne w raju - kielich z krzyem wrd winoroli, ktre dziobi ptaki 420: zwiastun - gryf 343 szczliwo - gwiazdy 104; w krlestwie Boym - uczta sakramentalna 323 szecian - dokonaa stao 60 szmaragd - cnota 141; dziewictwo, Jan aposto w. 142; Logos 291; pokolenie Judy 142; wiara 141; zob. fundamenty niebieskiego Jeruzalem szstka - liczba doskonaa, maestwo 46 szyszka pinii drzewo ycia 156 176 177 344; aska bogw 176; podno 176 309; zob. pinia lady stp zob. noga

lina - mdro Sowa Boego; skuteczna moc sakramentu chrztu 363; poczona z prochem ziemi - zjednoczenie bstwa i czowieczestwa w Chrystusie 364; splunicie odraza 363 mier - barwa czarna 117; cyprys 160; droga, ktr id wszyscy 90; jedziec na koniu trupio bladym 244; litera Theta 33; miecz 467; popi 78; sen 235; skorpion 300; waga 433; wdrwka do innego wiata 356; zrwnanie dnia z noc 433: Chrystusa - mirra 222; i zmartwychwstanie przepoczwarzanie si motyla 282: mczeska - pera 292 rodki stosowane w medycynie ametyst 137; aloes 223; balsam 216; cedr 157; charadrius 226; cyprys 160; diament 138; fioek 186; gazki palmowe (powicone) 210; hizop 195; jaja wielkanocne 460; jele 269; kamienie szlachetne 136; lilia wodna 190; mandragora 196 197; niedwied 284; ogie 72; oliwa 172; pies 293; sl 131; szafir 140; szmaragd 141; lina 363; wawrzyn 178; wieniec z kwiatw 436; wierzba 209 wiat - liczba cztery 60; nieprzemieniony przez Boga - przedsionek budynku kocielnego 371; nowy - zielony kolor w tczy 108; pozaziemski (wyszy) alfabet 23; pogaski - ol 286; pantera ze zwieszon gow u ng cesarza 289; strony - krzy 13; stworzenie z wody - lilia wodna 190 wiato 187: gw. 267: .: ogni.-: 92; '.: w sz; 147; i panit.-. 236; _" czem.. . ycia *. (Trzech zapa'.. nych -; wiatekosm:.: wity:

miejsc-. 370; w:-. Chrystus Nowego witsze - ziemia skaa w do: niebi tek stwo Miejsce .\" - cztery . wiecznik cnoty E krzy. : dmiora^ . ci 230: -107; ws;: - organy wita kos. wito darw o' nic 221 winia -podno - bohate: winnic -Kocioa .. tajemnica -czne dzi.-.. witego -obumare-. niewidzu:. Indeks rzeczowy 533 MC 307; wi-M, aba 311; j rogi, skorMt migdaowsiyc 98; we zie-si - rka krzyem ptaki 420; :rlestwie . :two, Jan pokolenie ndamenty :estwo 46 m 156 176 177 teo 176 309; tso; skuteczna Ji: poczona aenie bstwa 364; Pl-(gmin) A; dem pla:v lampa wici - dr> lica

7. cyprys 160; SO; jedziec na L litera Theta $en 235; skor- ka do innego _a z noc 433; -.artwychwsta-: motyla 282; nie - ametyst !16; cedr 157; p: diament 138; .ve (powico-L-!kanocne 460; .etne 136; lilia 196 197; nie-liwa 172; pies szmaragd 141; ieniec z kwiaeprzemieniony budynku kony kolor w t-:szy) - alfabet ntera ze zwie-za 289; strony dv - lilia wodwiato - barwa biaa 115; barwa ta 123 187; Chrystus 96; duchowo Boga 92; gowa byka 252; gryf 268 269 275; jele 267; ko 272; krzy czteroramienny wpisany w koo 13; lew 268 269; lilia 189; ogniste jzyki 75; owiecenie (chrzest) 92; trjkt 59; zwierciado 442; ycie w szczciu 92; zob. soce; Boe - zoto 147; Boe, ktre zgaso w duszy - lampy panien gupich 323; Chrystusa kogut 236; Chrystusa przyniesione w tajemnicy narodzenia - procesja w wito Oczyszczenia NMP 89; chway - doskonao ycia 93; wiary - gwiazda objawienia (Trzech Krli) 103; ycia - pochodnia zapalona podczas uroczystoci weselnych 409 wiato - Chrystus 92 93; wierzcy 93; kosmiczna sia wiatoci - zajc 309 witynia - ciao Chrystusa, Maryja 370; miejsce obecnoci Boga 369; ochrzczeni 370; wiea 428; Salomona - ciao Chrystusa (obraz), zapowied Kocioa Nowego Przymierza 369; Miejsce Najwitsze - niebo 369; Miejsce wite - ziemia 369; Przedsionek - morze 369; skaa w Miejscu Najwitszym brama do: niebios, wiata umarych, prapocz-tek stworzenia 127; zasona oddzielajca Miejsce Najwitsze od Miejsca witego - cztery ywioy 369 wiecznik - Chrystus (wiato wiata), cnoty Boskie 410; czysto serca 411; krzy, aska chrztu, Sowo Boe 410; sie-dmioramienny (Menora) judaizm, Koci Powszechny, siedem Kociow (gmin) Azji Mniejszej, siedem nieb, siedem planet, uwielbienie Boga 410; zob. lampa wici - drewno arki Noego 387; synogarlica 230; szaracza 302; w chwale obok 107; wspbrzmica odmienno witych

- organy wodne 397 wita kocielne - znaki zodiaku 140 wito - biaa szata 444; pszczoa 294; darw ofiarnych - ruchy koliste kadzielnic 221 winia - nieczysto, nieumiarkowanie, podno, szatan, urodzajno 303; dzika - bohaterstwo, sia 303; dzika pustoszca winnic - ludy pogaskie, przeladowcy Kocioa 304 tajemnica - ra 192; Chrystusa - narkotyczne dziaanie mandragory 197; Ducha witego - tcza 109; krzya - rozkwit obumarego konaru migdaowca 168; niewidzialnego wiata blask gwiazd 102; Trjcy witej liczba trzy 44; wcielenia pera spoczywajca w ciele maa 292; polowanie na jednoroca 267; zbawienia - cykl roczny 111; feniks 228; spirala 59 taniec - rado 22; sakralny - gra w pik, niebieska rado, wite wspbrzmienie w wiecznym pokoju wszystkich tonw i gestw, zjednoczenie z bstwem 23 tarcza - opieka Boa, wiara, wierno Boga 471; bstwa - obok 466; chrzecijanina - wiara 467; Dawida - anio Meta-tron", Bg, heksagram tajemnica Trjcy witej 62; soneczna uskrzydlona z wem Ureusem - soce 94 Tau drzewo ycia 31; krzy 30; piecz Boga ywego" 31; zachowujcy Prawo 30 Taw - czowiek ochrzczony, doskonao, imi Boga, imi Chrystusa 31; koniec 30; krzy 31 tchnienie w wod chrzcieln krzy wid-lasty 15; ycia (Boe) - wiatr 71 Testament Stary i Nowy - rogi wou 326 tetragram - imi Boga 39 40 tetramorf - jedno czterech Ewangelii 327

tcza - anio aski i miosierdzia Boego, Chrystus 109; uk 108 109; Maryja (Poredniczka ask), miosierdzie Boe, pojednanie 109; przymierze z Bogiem, wiadectwo chway Boej 108; tajemnica Ducha witego, Trjca wita 109; yczliwo i aska Boga 108; barwy: czerwona - mka Chrystusa, ogie mioci Boej 109; przyszy poar wiata 108; niebieska - niebiaskie pochodzenie Chrystusa, woda chrztu 109; wody potopu 108; zielona dziaalno Chrystusa na ziemi 109; nowy wiat 108; tcza szmaragdowa otaczajca tron Boga miosierdzie i aska Boa 142; nadzieja na miosierdzie Boe 109 113 123 tsknota - gruchanie turkawki 229; czowieka - soce 94; za Eucharysti -jele u wodopoju 272; za wiatem - jaszczurka 265 Theta - mier 33 tkanie - stwrcze dziaanie Boga 403 tocznia - jedno Kocioa 429; kara Boa 428; krzy 430; otarz ofiarny 428; otarze Kocioa Nowego Przymierza 429; odciskane grona - Chrystus, mczennicy 429; ugniatanie gron - ofiara Chrystusa 429 430; sok winogron krew Chrystusa 429 toncy - bdcy poza Kocioem 427 topaz - dusza opierajca si przeciwno-ciom, ycie kontemplacyjne 142; zob. fundamenty niebieskiego Jeruzalem 534 Indeks rzeczowy topr bstwa grzmot 466 Tor zob. krzy swastyka, miot towarzysz dusz w ich wdrwce po mierci - feniks 227 trba zob. instrumenty muzyczne triumf - gazki palmy 209; Chrystusa

- obnoszenie wizerunku smoka podczas procesji Oblubieca - obieg soca 94; goszenie triumfu Boga - procesja na Boe Ciao 89

308;

Chrystusa-

tron - panowanie 430; paruzja 432; wadza 430; wadza sdziowska 432; Chrystusa - Maryja 431 433; otarz 372 432; Jahwe - Jerozolima 431; 430; z krzyem Pisma witego Chrystusa 432; z ydowski tron krlewski 430; niebieski Boga - majestat Boga - krlestwo Chrystusa 432; 2 otwart ksig (zwojem) - krlestwo Chrystusa 432; z koron - krlestwo paszczem purpurowym - krlestwo Chrystusa 432

Trjca wita - koo 56; trjkt 56 59 60 349; trjucze 60; heksagram 62; tcza 109; trjlistny li koniczyny 196; zob. tajemnica, trjka trjka - Bg 43 44 60; Bg po trzykro wity 44; dusza 47 48; element eski 45; liczba wita 43; rwno, sprawiedliwo, tajemnica Trjcy witej 44 trjkt - wiato 59; Trjca wita 56 58 60 349; wyznanie wiary w Trjc wit 59; odwrcony znak wolnomularzy 60; rwnoboczny - trjjedyny Bg 59 trjucze - Trjca wita 60 trjzb - krzy 257; Posejdon 321 trud daremny - pajk 288; mdrcw - zbieranie miodu przez pszczoy 296; w osiganiu dobra - orzech migdaowca 168; ziemski - ciernie 213 trwao - kolumna 381; sl 131 trwanie - barwa bkitna 116; w asce chrztu - ryba pozostajca w wodzie 298; wieczne - obeliski egipskie 381 Trzej Krlowie zob. sceny z ycia Jezusa trzcina chwiejno, niestao, sabo 199; zob. iskry

Trzech w Jednym, Jeden w Trzech zob. heksagram trzoda wybranych - owieczki 329 tuba zob. trba tunicella zob. szata liturgiczna turkawka szukanie pomocy, tsknota 229 twardo serca - diament 138 Tyche zob. bogini szczcia typ apostow - woy ze wityni Salomona 253; Chrystusa arcykapan 153; Izajasz 468 470; Jeremiasz 382; krowa ofiarna (moda czerwona) 253; chrztu chrzest Jezusa 317; drzewa ycia - drzewo rajskie 86; Eucharystii - cud w Kanie Galilejskiej, cud rozmnoenia chleba 317; chleb 455 456; Maryi - Estera 171; Mesjasza - Dawid 320; Eliakim 399; Piotra w. - Mojesz wydobywajcy wod ze skay 314; mierci Chrystusa wywyszenie wa miedzianego 306; zabijanie baranka paschalnego 259; zmartwychwstania - trzej modziecy w piecu ognistym 315 tysic - liczba pena i doskonaa (10 100) 55; pokole - ludzko 55 ucho - duchowa dyspozycja suchania, posuszestwo (dalekie) 350; duchowe

- rozsdek, rozum 350; gliniane na cianach wity - wysuchanie modlitwy 350; uszy Boga" - askawe wysuchanie modlitwy, wszechwiedza 350 ucisk - elazne jarzmo 150 uczta - Eucharystia 323; nadchodzce krlestwo Boe, ycie 322; poczona ze zoeniem ofiary - wsplnota z Bogiem 322; sakramentalna - chwaa i szczliwo krlestwa Boego 322 323; obecno Boga, zadatek krlestwa Boego 322 uczucia - wgiel rozarzony 76 uczynki dobre olej do lamp 411; dokonane

- wrzeciono 404; przysze kdziel 404; sprawiedliwych - nasienie (ziarno) 204 uderzenia wiatru - plagi, pokusy 426 udzielajcy chrztu - rybak 297 ufno wierzcego - kotwica 427 ujarzmienie - but 447; noga 355; stopa 447; zwieszona gowa 289 uklknicie - modlitwa, pokuta 19 ukon - oddanie czci 19 umarli mandragora 198; uwolnienie umarych - wyrwanie korzenia mandragory 198 umartwienie - aloes 223; mirra 222 223; ciaa - bbenek 396 umocnienie modlcych si - kolumny sprzed wityni Salomona 392; w wierze - hizop 195 uniwersalno - liczba siedem 47 uniwersum - liczba cztery 44 uniono obnaenie stopy 447 upokorzenie - zwieszona gowa 289 upr diament 138 uprawa roli - w 252 urodzaj - jabko granatu 165; szyszka pinii 176 177; winia 303; wieniec 436; wino, zboe 173; zob. podno urzd biskupi - katedra 432; laska biskupia 415; piercie biskupi, wicie rybacki midzy dwoma rybami 425; nauczycielusta cw uwaga - | uwielbieni* I pa411;< uwolnieni* zakonrr. 130

vitex ;....-drzewo wady c. waga 434: - Ch wag\ walecz:. walka -duch:. : duch. dem -nem 1 roczr. stwo: : kiem 1 warto; . wawrzyn Apollir.. 178; zw; w - b-: 305; grz racja 2t i 244 276 271; zci: okularK nego : ; ycieir. tworze: wsta:-.: cistw : - wiecu: dzianec zwini:_ ponowr.; wdowa - :' wdzik ci/. welon - c ne 452 -. zakon)... nu 453. od spr:. 452; zas: dla rzec. 451 452 Indeks rzeczowy 535 **. rajs-, Gali-.. 317; .''.; Mes-Piotra wod ze - wywy--abijanie zrtwych-lecu og-

.UO 100) (chama, po- (dalekie) M*ae na cia-me modlitwy r wysuchanie rr.odzce krzczona ze zo: Bogiem 322; -czliwo :no Bo22 iokonane .ziel 404; ^.arno) 204 aisy 426 17 427 55; stopa 447; .a 19 suenie umar-i mandragory bra 222 223; - kolumny K: w wierze 3 zka pinii r: -to6; wino, Kka biskupia tae rybacki k nauczycielI ski - katedra 430; opacki - piercie opacki 425; papieski - piercie rybaka 425

usposobienie wiatowe - motyl 282 usta chwalce Boga - cymbay 396 uwaga postawa stojca 20 uwielbienie Boga - kadzido 219 220; lampa 411; oranci 329 uwolnienie od spraw ziemskich - welon zakonny 453; oskaronego - biay kamie 130 vitex agnus castus - czysto 180; zob. drzewo wady czowieka - w 271 waga - sd nad dusz 433; Sd Ostateczny 434; mier 433; Sdu Ostatecznego Chrystus, krzy Chrystusa 434; szala wagi - bogini Maat 433 waleczno - lew 276 walka - barwa czerwona 120; kogut 236; ducha z ciaem - barwa fioletowa 122; duchowa - wojna 467; Samsona z Dawidem - zwycistwo Chrystusa nad szatanem 280; wiatoci z ciemnoci cykl roczny 110; walki jeleni 267; zob. zwycistwo; yciowa - lwy walczce ze smokiem 280 wartoci najcenniejsze zoto 146 148 wawrzyn pokuta 177; gazki - obecno Apollina 178; wieniec - godno wadcy 178; zwycistwo 170 178 w - bstwa ogniska domowego i rodziny 305; grzech 306 307; odrodzenie, regeneracja 264; roztropno 306; siy ciemnoci 244 276; szatan 306 307; wady czowieka 271; zdrowie 305; ziemia 82; ycie 305; okularnik naja - godo pastwowe Grnego i Dolnego Egiptu, moc wadajca yciem i mierci 305; dwa poerajce si, tworzce koo - upyw lat, zmartwychwstanie 305; lecy u stp krzya - zwycistwo Chrystusa 17; tworzcy piercie - wieczno 305; wywyszenie wa miedzianego - typ mierci Chrystusa 306; zwinity - kosmos w rytmie przemian, ponowny pocztek, stawanie si 305 wdowa - fioek 186

wdzik dziewiczy - mirt 170 welon -zalubiny: wieckie 452 453, zakonne 452 453; dla duszy - Chrystus 453; zakonny - dziewiczo, powicenie Panu 453; skromno 452; uwolnienie si od spraw ziemskich 453; wstydliwo 452; zasanianie twarzy welonem - cze dla rzeczy witych 451; pokuta, aoba 451 452 werbena zob. ziemia wezwanie Boga - wo mandragory 197; aski - gwiazda objawienia (Trzech Krli) 103; jele z promieniujcym krzyem wrd poroa 269 wdka zob. rybak z wdk wdrowiec - obuwie 448 wdrwka - droga 86; nogi ze ladami stp 356; do innego wiata - mier 356; duszy przez sfery wszechwiata - drabina na pogaskich kamieniach nagrobnych 388; Ludu Boego z ciemnoci ku wiatu Chrystusa - o poduna z zachodu na wschd budynku kocielnego 371; rozpoczcie - postawa stojca 20 wgiel rozarzony Chrystus (Bg-Czo-wiek) 76; cierpienia Chrystusa 77; Eucharystia 76 77; gniew Boga, niebezpieczestwo 76; oczyszczenie 76 77; uczucia 76 wiara - hem 467; klucz 400; lampa 411; rg 255; szmaragd 141; tarcza 467, 471; ciemnoci wiary - czer wosw 357; Kocioa - nard 224; nauka wiary zwj ksigi 407; szerzenie wiary - ogniste jzyki 75 76; trwanie w - kotwica 427; umocnienie w - nogi mocno stojce 356; w dwie natury Chrystusa - grecki gest bogosawiestwa 19; w Jahwe - droga 90; w Trjc wit grecki gest bogosawiestwa 19; trjkt na kamieniach nagrobnych 59; w ycie wieczne lampki grobowe 411; wprowadzenie w - alfabet 25 wiatr (powietrze) - Boe tchnienie ycia (zmartwychwstanie cia), Duch Boy, niestao, przemijanie 71; teofanie w wietrze 70; zmienno, znikomo 71; poudniowy (Auster) - Duch wity 72; pnocny (Auilo) - duch nieczysty 72; zob. uderzenia wiatru wiz - biedny 181 wi - drzewo ycia 156

wieczne - kamie 130; ciemno - barwa czarna 117; harmonia - kwadrat 61; Mdro - palma 175; ra 192; nagroda (w niebie) - gazka palmy 176; cite gazki wierzby wypuszczajce pczki 211; wieniec z monogramem Chrystusa wieniec z literami Alfa i Omega 440; szczcie w raju - kielich z krzyem wrd winoroli, ktre dziobi ptaki 420; trwanie - obeliski egipskie 381; wiek - liczba osiem 49 wieczno - biel wosw 357; jabko 166; koo 56; ko soniowa 301; piercie 424; ra 192 193; so 301; trjkt 56; w tworzcy piercie 305; Boga koo, 536 Indeks rzeczowy kula 57; koowego ruchu kosmosu - jele 268; koo, kula 57; trwanie wityni kolumny sprzed wityni Salomona 382 wiedza o Bogu - klucze poznania 399 400 Wielkanoc - feniks 228; Pascha 261 wieniec - bogosawiestwo, cze 436; aski otrzymane od Boga 438; powicenie bstwu 437; rado 436; uroczysto kultowa 437; szczcie, zwycistwo 436; roku liturgicznego - tajemnica zbawienia 112; lubny dziewictwo, zwycistwo nad pokusami ciaa 439; wszystkich witych - Chrystus 440; z monogramem Chrystusa wieczna nagroda w niebie; zwycistwo Chrystusa 440; z literami Alfa i Omega 440; zwycistwa - nagroda za dobre ycie 438; zob. mirt, oliwne drzewo, wawrzyn wierno - barwa bkitna 116; diament 139; pies 293; obrczki lubne 424; Boga tarcza 471; Boga wobec narodu wybranego - cyprys 160; przymierzu sl 132 wierzcy - amfora 418 440; balsam 217; baranek 262 440; diamenty w rku Chrystusa 138; kamienie Miasta Boego 378; kamienie szlachetne z korony Mesjasza Krla 136; kamienie ywe 129; kurczta 239 240; owca 319; syn Wschodu 95; wiato 93

wierzba - Chrystus (jako drzewo ycia) 211; chrzest 180; czysto cielesna, dziewictwo, niezmienno nauki Chrystusa w Kociele 179; Prawo Boe 178; zob. drzewo wiea - Koci, Maryja 380; Miasto wite" 381; witynia 428; kocielna kaznodzieja 381; obronna Jahwe 380; stranicza - niezwyciono Kocioa 380; Sumerw - Gra wiata, przynaleno do organizacji pastwowej 380 wicierz rybacki midzy dwiema rybami - urzd biskupi (apostolski) 425 wizy cielesne - sanday 449; grzesznego przyzwyczajenia elazo 150; ziemskie (wyzwolenie z) - modlitwa ze wzniesionymi rkami 330 wilk - faszywi prorocy 309; gwatownicy 308; heretycy, przeladowcy Kocioa 309; szatan 308 winnica - Izrael 304 428; Koci 182 280 304; lud wybrany 182; zob. lis wino - bogosawiestwo i urodzaj czasu pokoju 173; Eucharystia 181; jedno Kocioa 183; krew Chrystusa 182; modo 181; ar Ducha witego 183; ycie wieczne 181 winogron sok zob. tocznia winogron - Eucharystia, niebieski raj 183: na drgu - Chrystus na krzyu 183; zob. tocznia winorol - bogaty 181; Chrystus 163; Izrael 206; niemiertelno, pomoc bliniemu 181; zalubiny 45; licie - ycie 181; pdy - niebieska rozkosz 183; zob. winnica, wino, winogrono winy poczucie - bicie si w piersi 21 wiosna - Byka konstelacja 324; chrzest 185; kwiaty 184; lilia 189; paw 244; ra 189 191; zielona barwa rydwanu 336 wiolarze zob. statek wjazd Chrystusa do Jerozolimy procesja w Niedziel Palmow 89 wadza - bero 347; klucz 399; tron 430; Boga krlewska - lew 277; Chrystusa nad duszami - sia piewu Orfeusza 340; odpuszczania grzechw - klucze

krlestwa niebieskiego 400; papieska - dwa skrzyowane klucze 400; przekazanie - oddanie kluczy 399; sdziowska - tron 431; wiecka - baldachim 372; orze dwugowy 242 wosiennica zob. odzie wosy biae - blask uwielbianego Chrystusa, wieczno 357; czarne - ciemnoci wiary 357; na gowie Kocioa" - rzesza wierzcych, zwycistwo Chrystusa 357; zob. Chrystus, Oblubienica wcznia - cierpliwo 467 woda - cierpienie 65; chrzest 313; ludzie 66; aska 68; mdro 65; pocztek i koniec wszystkiego, ponowne narodziny po mierci 66; potgi nieprzyjazne Bogu, przemijanie, sd za grzechy 65; szybki bieg konia 272; zbawienie, znak Ducha witego 68; rdo ycia 65; zob. wiat, zmieszanie wody z winem; chrztu - niebieska barwa w tczy 109; potopu - niebieska barwa w tczy 108; ponowne narodzenie 67; skiadanie na otarzu - zesanie Ducha witego 127; ycia - Chrystus przy studni Jakuba 317; ywa - Duch wity 67 wojna - jedziec na koniu barwy ognia 274; miecz, walka duchowa 467 wojownik - Chrystus 145 466 467; Jahwe 466; Koci wytrway w cierpieniu 145 wola rozwana czowiek 325 wonno Boga - kadzido 218 wo Chrystusa - dziaalno apostolska 216; ktr wydaje Koci mirt 171 wonica - Chrystus 37 336 337; Helios 336 337; Selene 336 w - cywilizacja 252; moc Boga, ofiara mierci Chrystusa 253; uprawa roli 252; dwanacie wow (bykw) - kult, typ apostow 253: wszystkich r wrbel - cz! dwa uyicc-po wylecz. picego Cm: 250

wrg - dl, wrzeciono ze Wschd - kr. wsplnota lu czba sto . 53; z Bogi, ze zoenie:. - pocaunek wspbrzmie:-nw i gestv wspczucie -wstrzemil: wstydliwo -wszechwiat chway Boi-, wszechwiedzc. 347; uszy 7 wybawiciel ta 268 wybrani do . gwiazd 102 wyjcie celebro raela z Egip: nia 87 wyczeni z Kc wynioso - c<; wypenienie os: wyrok/wyroki I: chodzcy z ukryte - zap: wysannicy pie.-wytrwao - ' wyznawca - :. wiary w tra.-: dna 311; zn. polna 311 wzicie w pos: nie nogi na . 447 wzgarda wia:. wzniesienie wzrok bystry X (litera) - wi wszechnego Ypsilon - krzy, kie 32 Indeks rzeczowy 537 ra ;*ocesja =e 430: nad >-. od->!stwa * sitrzy-- odda--or. 431; awugoChrys-emnoci - rzesza 357; ludzie c-:ek i ko-rodziny po gazne Bogu, T 65; szybki inak Ducha i. zob. wiat, chrztu nie-potopu - nie-ponowne na-otarzu - ze-127; ycia ;ba 317; ywa barwy ognia 467 5 467; Jahwe erpieniu 145 5 s i apostolska :. - podwysz :. ga w modli:-"-wznioso ci

mirt 171 ;7; Helios 336 ofiara awa roli 252; kult, typ apostow 253; pracujcy apostoowie wszystkich czasw 254; zob. istoty yjce wrbel - czowiek 250; niepozorno 249; dwa uywane w obrzdzie oczyszczenia po wyleczeniu z trdu - zabity: krew cierpicego Chrystusa, ywy: Sowo Boe 250 wrg dlca pszczoa 295 wrzeciono zob. krosno Wschd - kraina Chrystusa 96 wsplnota ludzka - ziemia 80; witych - liczba sto czterdzieci cztery tysice 52 53; z Bogiem (Jahwe) - uczta poczona ze zoeniem ofiary 322; z Chrystusem - pocaunek pokoju 21 wspbrzmienie w wiecznym pokoju tonw i gestw taniec sakralny 23 wspczucie - mirt 171 wstrzemiliwo - mirt 171 wstydiwo - welon zakonny 452 wszechwiat - drzewo 151; instrument chway Boej 395; ko 273 wszechwiedza - oczy Chrystusa 349; oko 347; uszy Boga" 350; zob. Bg, Chrystus wybawiciel rogi jelenia jako symbol wiata 268 wybrani do ycia wiecznego - blask gwiazd 102 wyjcie celebransa - droga wita 89; Izraela z Egiptu - pocztek drogi zbawienia 87 wyczeni z Kocioa - kruk 238 wynioso - cedr 158 wypenienie ostateczne - liczba osiem 48

wyrok/wyroki Boga ostateczny miecz wychodzcy z ust Boskiego Sdziego 469; ukryte - zapiecztowany zwj ksigi 406 wysannicy pieka - szaracza 302 wytrwao - w 325 wyznawca fioek 186; wypierajcy si wiary w trakcie przeladowa - aba wodna 311; znoszcy wszelki ucisk aba polna 311 wzicie w posiadanie - but 447; postawienie nogi na czyjej wasnoci 355; stopa 447 wzgarda wiata - barwa czarna 117 wzniesienie darw ofiarnych do Boga - podwyszenie otarza 372; duszy do Boga w modlitwie - zoenie rk 20 wznioso - cedr 158; palma 175 wzrok bystry - orze 325 X (litera) - wieczne trwanie Kocioa powszechnego 26 Ypsilon - krzy, uraw w locie, ycie ludzkie 32 zachta do oddawania czci Bogu - kogut na wiey kocielnej 236 Zachd - kraina szatana 96 zacieko - rogi: smoka, szatana 255 zacisze domowe - w 311 zaczyn chlebowy - dziaalno Kocioa w rozszerzaniu wiary 459; grzech 457 458; krlestwo niebieskie 459; nieczysto 457; zepsucie duchowe 457 458; zo 458 zadatek krlestwa Boego - uczta sakramentalna 322 zagada - rozrzucenie soli po zdobytym miecie (kraju) 132; rodzaju ludzkiego liczba czterdzieci 53

zajc - czujno, grzesznik 310; kosmiczne siy wiatoci, krtko ycia 309; lk 310; padziernik, podno zwierzca, uciekajcy czas, zima 309; spoywajcy winogrono - neofita pokrzepiajcy si nauk Chrystusa 310 zapa - ogie 75; do pracy - pas zakonny 451 zaprzg Chrystusa rumaki zaprzgu - cztery Ewangelie 377; dobre rumaki cnoty duszy 377; ze rumaki - namitnoci ciaa 377; zob. rydwan Chrystusa zarzdzanie - klucz 399 zasada zbawienia - ofiarowanie Izaaka 314; zasady rzeczy liczby 42 zasona zob. witynia Salomona zastpstwo Chrystusa - kapan w szatach liturgicznych 455 zalubiny - jabko, pitka, pigwa, ra, winorol 45; zob. maestwo; Chrystusa z Kocioem - namaszczenie otarza 374 zatwardziao spi 145; ludu Izraela - nieurodzajne drzewo figowe 163; serca - kruk 237 zawody cyrkowe - obieg boga-soca Heliosa po nieboskonie 94 zazdro - barwa ta 124 Zbawiciel obiecany - obok przynoszcy deszcz 106 zbawieni - biaa szata 445; konie w orszaku Chrystusa 274; rydwan Chrystusa 336; ziarna zboa 202 zbawienie - arka Noego 387; hem chrzecijanina 467; hem Jahwe 466; liczba sto 55; woda 68; chrzecijaskie - oranci 329; przez wiar - rg 255; rkojmia - drzewo ycia 155 zboe - bogosawiestwo i urodzaj czasu pokoju 173; mocka - Sd Boy 202; rado ze zbiorw - aski otrzymane w krlestwie Boym 200; niwa - sd Boy 203; zob. kos, snopy, nasienie

538 Indeks rzeczowy zbroja chrzecijanina - cierpliwo 467 zdrowie - jajo 459; krzy czteroramienny wpisany w koo 13; pentagram 61; ryba 298; w 305; zielone gazki drzew 209; w 311 zemsta, szybko, z jak nastpuje - gryfy obracajce koo Nemezis 343 zepsucie duchowe - zaczyn chlebowy 457 458; niepodleganie - sl 131 zerwanie z dawnymi bdami zdjcie starych szat 445 zesanie Ducha witego - skadanie wody na otarzu 127 zgoda - pocaunek pokoju 21 ziarno zob. nasienie Zielone wita - narodziny Kocioa powszechnego, wieczne ycie w wiecznej radoci 54 ziemia - barwa biaa w zasonie Namiotu Spotkania 114; ciao (materia) 79; ono matki 79 81; Maryja 81; Matka-Ziemia" (rdo wszelkiego ycia) 79 80; Miejsce wite w wityni Salomona 369; pek-tora arcykapana 135; so 301; wsplnota ludzka 80; budzca si do ycia po zimie fioek 186; Obiecana mleko i mid 462; ojczyzna nienaruszona - gazki drzew witych" (werbena) 209; pogan - ziemia zapomnienia 81; rajska - Maryja 155; zapomnienia (terra oblivio-nis) - ziemia pogan 81; yjcych (terra viventium) - krlestwo Mesjasza, niebieski raj, ojczyzna Izraela 81 zima - biaa barwa rydwanu 336; gazka oliwna 174; konstelacja Czowieka 324; zajc 309 zjednoczenie Boga i wiata - liczba siedem 44; Chrystusa z Kocioem (zwizek) oddanie ycia za owc 319 320; przyleganie pasa do ciaa 450; ducha i materii zestawienie samogosek ze spgoskami 25; dwch natur w Chrystusie elektrum 143; mleko z miodem 465; lina poczona z prochem ziemi 364; nieba z ziemi (zwizek) - meteoryt 125; z Bogiem

 oranci 329 zo, to co oddala - rka 352 zo - rogi: smoka, szatana 255 328; zaczyn chlebowy 458; szatana - skorpion 300 301 zoto - chwaa, godno 124; mdro 148; niebo 147; potga 124; przymioty Boga, soce 147; wiato Boskie 124 147; wartoci najcenniejsze 146 148 zoenie rk - oddawanie czci 20; w modlitwie - wzniesienie duszy do Boga 20 zmarli w Panu - gob 230; zob. cmentarz, umarli zmartwychwstanie - drzewo 155; jajo 300; dwa poerajce si we tworzce koo 305; kogut 234-236; laska Aarona 414; liczba osiem 49; nasienie (ziarno) 204; odrastanie citego pnia 154; popi 78; Jonasz zob. snopy zboa 200 201; wczesne kwitnienie migdaowca 168; ziarno zboa 200 201; aba 310 311; Chrystusa - feniks 228; krzy 17; lew budzcy swoje mode 280; orze 242; szaracza 302; ciaa - feniks 228; jajo 460; zob. tchnienie: ycia, Boe, umarych - cykl roczny 111 zmienno - wiatr 71 zmieszanie wody z winem unia hiposta-tyczna w Chrystusie 66 znak bogosawiestwa - wieniec 436; bogosawiestwa licznego potomstwa barwa zielona 122; Boga - gwiazda objawienia 103; chronicy przed szatanem - krzy swastyka 14; chway niebieskiej aniow i witych - aureola 97; ciaa ludzkiego - lekki" (may) obok 106; cywilizowanego czowieka - odzie 443; czci - wieniec 436; dobry - biay kamie 130; Ducha witego - litera Psi 32; duchowej radoci - zota ra 193; dziaalnoci Boga - lady Boga 355; godnoci wadcy - wieniec z wawrzynu 178; Izraelitw - heksagram 62; krwi - czerwone jabko granatu 164; krzya - kotwica 427; zbawienie 19; Maryi - lekki" (may) obok 106; mczeskiej mierci

- gazka palmy na kamieniu nagrobnym 176; mioci - fioek 186; nadprzyrodzonej siy chrztu - maski na chrzcielnicach 358; najwyszej godnoci religijnej - szata purpurowa 120; najwyszej godnoci wieckiej - szata purpurowa 120; baldachim 372; narodzin witego feniks 228; natchnienia Pisma witego - gobica 231; nietykalnoci posa - laka 413; obecnoci Boga - obok 105; obecnoci boskiej - kamie grobowy 125; obecnoci Jahwe - Arka Przymierza 387; odrazi/ - splunicie 363; opiecztowania (wybrania) - piercie na palcu syna marnotrawnego 422; opuszczenia domu - lampa zgaszona 410; peni ycia Ludu Boego db 161; pitagorejczykw heksagram 62; pentagram 61; pojednania - tcza 109; pokory i pokuty - ciemny habit zakonny 446; powicenia bstwu - wieniec 437; przyjcia do rodziny - podanie nowo narodzonemu: mleka i miodu, miodu i soli 461; przynalenoci do Boga - piecz 421; radoci - wieniec 436; rybakw - kotwica 427; Solis invicti" - jele 268; s-y syna mar- czterolis' wieniec ic-granatu 1'" - gobic -zakonny i-. - modlitw.. 330; urocz uwielbie: bienia Bc ny 410; . cki, ryba.-^ i mioci i gniewu wadzy k wej prop wieka - odwr czyny z ecznej - rozcig - welon ~. - welon H. - rozcignie: zarczyn - -zbawienia -zgody - po- drzewo -.; kotwica 15" wrzynu 175. sa - obelis/. mie 382; c, rza - pas i-ycia Di*::znaki zodiaku -ne 104: : - Chrystui

zniewieciai: 450 znikomo: zniszcze :zodiak - . nie szh. 135; zo; zrwnan. Zuzanna zwiastun zwierciac. 441; ja.-: niony > go- - c Sprau wierz. zwinno zwj zob zwyci:. a268 Indeks rzeczowy 539 135: jajo 300; tworzce koo -* Aarona 414; - ziarno) 204; - ->; popi 78; ftJK) 201; wczes-168; ziarno 111: Chrystusa budzcy swo-ttaracza 302; K zob. tchnie-cykl roczny W~" r.ia hiposta-

;c 436; bo.stwa - barzda objawie: _ d szatanem 'y niebieskiej

- :>la 97; ciaa obok 106; cy- odzie 443; - biay kamie era Psi 32; dua 193; dziaal- 355; godnoci rzynu 178; Iz-2: krwi - czer-i: krzya - kot-Maryi - lekki" mczeskiej mierci t kamieniu nagrob-rfk 186; nadprzyro aski na chrzciel-ij godnoci religijnej 20: najwyszej god->3 purpurowa 120; t-.ti witego - fe-c Pisma witego ~ioci posa - laka obok 105; obecno-irobowy 125; obec-'rzymierza 387; od--"3: opiecztowania r.a palcu syna mar-.czenia domu lam-".i ycia Ludu Bo--ejczykw - heksa-' 1: pojednania - t-ity - ciemny habit enia bstwu - wie-rodziny - podanie mleka i miodu, nalenoci do Boga - wieniec 436; ry-.Solis invicti" - jei le 268; synostwa piercie na palcu syna szczcia marnotrawnego 424;

- czterolistna koniczyna 196; koo 400; wieniec 436; mierci czerwone jabko granatu 164; witych nauczycieli wiary - gobic 231; ubstwa - ciemny habit zakonny 446; ukrzyowanego Chrystusa - modlitwa z rozpostartymi ramionami 330; uroczystoci kultowej - wieniec 437; uwielbienia - gazka palmy 175; uwielbienia Boga - wiecznik siedmioramien-ny 410; wiary - piercie: biskupi, opacki, rybaka (papieski) 425; wiernoci i mioci gazka bluszczu 194; wadzy i gniewu Boga - miecz w rku Boga 467; wadzy krlewskiej - miecz 469; waciwej proporcji kwadrat 61; wolnego czowieka piercie 423; wolnomularzy - odwrcony trjkt 60; wybrania - ob-czyny zakonne 446; wysokiej rangi spoecznej - but 447; wzicia w posiadanie

- rozcignicie paszcza 443; zalubin - welon 452 453; zalubin zakonnych - welon 452 453; zawarcia maestwa - rozcignicie paszcza 443; zawarcia zarczyn - wrczenie pary butw 447; zbawienia - krzy 17; przeegnanie 19; zgody - podanie prawicy 351; zwycistwa - drzewo ycia 155; gazka palmy 175; kotwica 155; wieniec 436; wieniec z wawrzynu 178; zwycistwa krzya Chrystusa - obelisk na placu w. Piotra w Rzymie 382; eglarzy - kotwica 427; onierza - pas 449; ycia - li winoroli 181; ycia Ducha witego - woda 68 znaki zodiaku pory roku, wita kocielne 104; z obrazem Maiestas Domini Chrystus Panem czasw 104 zniewieciao - nieprzepasywanie szat 450 znikomo - wiatr 71 zniszczenie - barwa czarna 117 zodiak - labirynt 62; konstelacje - kamienie szlachetne na pektorale arcykapana 135; zob. znaki zodiaku zrwnanie dnia z noc - mier 433 Zuzanna - przeladowany Koci 309 315 zwiastun wiosny - bocian 226; jaskka 232 zwierciado - Chrystus (odbicie Boga w) 441; jasno 442; kobieco 403; przepeniony wiatem eter 441; wiato 442; Boga - dusza 441; duszy - oko 347-349; Sprawiedliwoci" - Maryja 441 442; wierzcych - Chrystus 442 zwinno - nogi aniow 355 zwj zob. ksika zwycizca - rogi jelenia jako symbol wiata 268

zwycistwo barwa biaa 115; brama triumfalna 386; gazka oliwna 418; gazka palmy 175 209 336; ko 273; krzy 16; Nike (Viktoria) 338; Chrystusa na krzyu - koci na planie krzya 372; Chrystusa nad szatanem walka Samsona z Dawidem 280; Chrystusa nad mierci i piekem - gazki palmowe 210; kogut umieszczony nad krzyem, kogut zwyciajcy wia 336; dnia nad noc - gryf napadajcy na daniela 343; dobra nad zem - lew napadajcy na byka (daniela, dzika, sarn, wa) 275 276; i triumf Chrystusa - monogramy Chrystusa 36; orze 242; i triumf Kocioa - orze 242; nad pokusami ciaa - wieniec lubny 439; ostateczne gazka palmy 176; pewno - rg 254; wiata nad noc i potgami ciemnoci - daniel poerany przez gryfa (lwa) 269; w zapasach - biay kamie 130; w zawodach - wieniec z gazek oliwnych 172; ycia Boego nad mierci - wskrzeszenie azarza 317 renica zob. oko rdo miasto Boe, witynia 69; aski - Koci 358; serce Chrystusa 360; siy ycia i podnoci - wizki lici 213; wszelkiego istnienia Matka-Ziemia" 79 80; ycia - woda 65 70; ycia moralnego -serce czowieka 358; ycia religijnego - serce czowieka 359 aba - bogini Hiuit (Hekate) 310; heretycy, szatan 311; zmartwychwstanie, ycie wieczne 311; polna wyznawca wytrzymujcy wszelki ucisk 311; wodna wyznawca wypierajcy si wiary podczas przeladowa 311 agiel zob. statek aoba - barwa czarna 117; obnaenie stopy 447; popi 77; zasanianie twarzy welonem 451 452; natury po mierci Chrystusa - zamienie soca 101 ar Ducha witego - ogie wiecznie poncy na otarzu 74; wino 183; soca lew 275

dza posiadania - ciar oowiu 144; zmysowa nieujarzmiona ko 273 eglowanie - droga do wiecznoci 427; ycie czowieka 425 426; ycie Kocioa 426; do ycia wiecznego - podr Ody-seusza 345 elazo - nieszczcie, nieugito, potga, sia, przyzwyczajenia, zmartwienie 150; zob. jarzmo elazne esko - barwa czerwona 253 niwa zob. zboe 540 Indeks rzeczowy w - domowe zacisze, niemiertelno, podno 311; sia demoniczna 236 311; sia ywotna, zdrowie 311 uraw - czujno 251; w locie - Ypsilon 32 ycie barwa purpurowa 120; drzewo 151; gowa pantery, z ktrej wyrastaj roliny 289; kamie 126; kogut 234; kolumna zwieczona jabkiem granatu 164; koniczyna 196; krzy: czteroramienny wpisany w koo 13, swastyka, z chwytem 14; miasto 375; ryba 234 298; snopy zboa 201; uczta 322; w 305; beztroskie - sceny pasterskie 317; bogosawione - mleko i mid 461; Boe - ziarno orzecha migdaowca 168; chrzecijanina droga 88; hod Trzech Krli 317; czowieka d rybacka 381; i mier - lampa 409; kontemplacyjne topaz 142; Kocioa eglowanie 426; krtkie - motyl 282; krtko - zajc 309; ludzkie - labirynt 63; ni 403; Ypsilon 32; eglowanie 425 426; ludzkiego krucho namiot 366; ludzkiego przemi-jalno namiot 366; licie 212; ludzkiego zmienno - koo 400-402; nadzieja na przysze - gliniane jabka granatu w grobowcach 164; natury doczesne przysze ycie wieczne 177; pinia (zdolno obfitego owocowania) 177; nie koczce si - zielone gazki w dzie Zielonych witek 211; nieobumierajce - gazka palmy 175; nieprzemijajce - bluszcz 194; pastwa - ogie paleniska domowego 73; pene - koo, kula 58; penia - drzewo granatu 164; podtrzymywanie - chleb 455; pomiertne jajo 459; powrt do ycia Boego - Baranek Boy z odwrcon gow 263; rodziny ogie paleniska wizy grzesznego

domowego 73; siedziba - krew 362; sposb naturalny - chleb i sl 131; szczliwe - wiato 92; szczliwe na tamtym wiecie - kos 201; w Chrystusie - rj pszcz w lwie rozerwanym przez Samsona 278; w peni aski - palma 175; w przyszym wiecie - nasienie (ziarno) 204; w raju - sceny pasterskie 317; w Ziemi Obiecanej korze 206; warto drzewo 155; wieczne - bluszcz 195; feniks 228; latarnia morska 381; liczba osiem 48; pidziesit dni okresu wielkanocnego 54; wino 181; aba 311; wieczne przysze - doczesne ycie natury 177; wybranie do ycia wiecznego - zapis w ksidze ycia 405; wypalajce si - lampa na kolumnie grobowej 409; ziemskie liczba czterdzieci 53 yczliwo i aska Boga - tcza 108 ydzi - mikko oowiu 144; kruk 237; zob. Izrael ywioy cztery - czterobarwna zasona oddzielajca Miejsce Najwitsze od Miejsca witego w wityni Salomona; zob. te ogie, powietrze, woda, ziemia, cztery sztabki sistrum 393 Od Wydawcy Wstp ..... I. Znaki i pb1. Znak kr: Krzy Krzy w ry TAU (14), Sw: noramie: Krzy '.. Andrzc (15), Kr patriarc: pieski u (15), Kr. Krzy >: maltas.-: 2. Gesty . Leenie Ukony Znaki k: wiestwo Zoerr'Poc... 1 Tar.:,: Alf;. a: O: x, 3. Zr... Star.i. Postav. Bick

Ta Ch. Jo:: Yr ciecie : szcz -*--:ia 278; yrzyszym 4. uj raju i Obiecarewo 155; '*. latarnia jdziesit ino 181; doczesne rycia wie06; wypam grobowej B MB cruk 237; iastona od-t od Miejs-na; zob. a, czteSPIS TRECI Od Wydawcy ................... Wstp ......................... I. Znaki i pismo 1. Znak krzya............... 13 7 5

Krzy wpisany w koo (13), Krzy w ksztacie greckiej litery TAU (13), Krzy z uchwytem (14), Swastyka (14), Krzy rwnoramienny albo grecki (14), Krzy aciski (14), Krzy w. Andrzeja (14), Krzy widlasty (15), Krzy arcybiskupi albo patriarchalny (15), Krzy papieski (15), Krzy prawosawny (15), Krzy laskowany (15), Krzy jerozolimski (15), Krzy maltaski (15) 2. Gesty..................... 17 Leenie krzyem i uklknicie . 18 Ukony ................... 19 Znaki krzya i gest bogosawiestwa .................. 19 Zoenie rk............... 20 Stanie .................... 20 Postawa siedzca........... 20 Bicie si w piersi........... 20 Pocaunek................. 21 Kroczenie................. 21 Taniec i korowd........... 22 3. Znaki pisarskie ............ 23 Alfabet ................... 23 Alfa A .................. 28 Omega Q................ 28 Alfa i Omega............. 28 Tau T.................. 30 Chi X................... 31 Jota /................... 32 Ypsilon Y............... 32

Psi f................... 32 Theta 6................. 33 4. Monogramy i formy skrcone . 33 Uwagi oglne.............. 33 Imi Jezus ................ 34 Monogram Chrystusa....... 34 Tetragram ................ 39 II. Liczby i figury geometryczne 1. Liczby.................... 41 Uwagi oglne.............. 41 Jedynka .................. 42 Dwjka ................... 43 Trjka.................... 43 Czwrka .................. 44 Pitka.................... 45 Szstka................... 46 Sidemka ................. 46 semka................... 48 Dziewitka ................ 50 Dziesitka................. 50 Dwunastka ................ 51 Czterdziestka .............. 53 Pidziesitka ............. 54 Sto i tysic................ 55

2. Figury geometryczne........ 55 Uwagi oglne.............. 55 Koo i kula................ 57 Spirala ................... 58 Trjkt ................... 59 Kwadrat, szecian, omiokt . . 60 Pentagram ................ 61 Heksagon i heksagram...... 62 Labirynt .................. 62 III. Zjawiska kosmiczne 1. ywioy................... 65 Woda..................... 65 Powietrze i wiatr........... 70 542 Spis treci Ogie .................... 72 Wgiel rozarzony.......... Popi .................... 77 Ziemia.................... 79 76

Pustynia .................. 82 Gra ..................... 84 Droga .................... 86 2. Ciaa niebieskie............ wiato i soce............ 92 92

Ksiyc ................... 97 Gwiazdy i gwiazdozbiory .... 101 3. Zjawiska natury............ 105 Chmury i deszcz........... 105 Tcza .................... 107 Pory roku................. 110 IV. Barwy Uwagi oglne.............. 113 Biel...................... 115 Bkit .................... 116 Czer .................... 117 Czerwie ................. 117 Purpura i fiolet............ 120 Ziele .................... 122 ...................... 123 V. Kamienie i metale 1. Kamienie ................. 125 Uwagi oglne.............. 125 Sl....................... 131 2. Kamienie szlachetne........ 133 Uwagi oglne.............. 133 Ametyst .................. 137 Diament .................. 137 Jaspis .................... 139

Rubin .................... 140 Szafir .................... 140 Szmaragd ................. 141 Topaz .................... 142 3. Metale.................... 143 Elektrum (bursztyn)........ 143 Ow ..................... 143 Spi (mied, brz).......... 144 Srebro.................... 145 Zoto ..................... 146 elazo i magnes............ 149 VI. Roliny 1. Drzewa................... 151 Uwagi oglne.............. 151 Cedr ..................... 157 Cyprys ................... 159 Db...................... 160 Figa i owoc figi............ 161 Granat, drzewo i owoc...... 163 Jabo i jabko............. 166 Migdaowiec i migda....... 167 Mirt...................... 170 Oliwne drzewo i oliwa....... 171 Palma .................... 174

Pinia ..................... 176 Wawrzyn ................. 177 Wierzba .................. 17S Winna latorol, winogrono, wino 180 2. Kwiaty ................... 184 Uwagi oglne.............. 184 Fioek .................... 186 Krokus ................... 187 Lilia ..................... 187 Lilia wodna (lotos).......... 189 Ra ..................... 191 3. Inne roliny............... 194 Bluszcz................... 194 Hizop .................... 195 Koniczyna................. 196 Mandragora ............... 196 Trzcina ................... 199 Zboe .................... 199 4. Czci roliny.............. 203 Nasienie .................. 203 Korze ................... 206 Gazie ................... 208 Licie .................... 211 Owoce.................... 213

Ciernie ................... 213 5. Aromatyczne substancje rolinne 215 Uwagi oglne.............. 215 Balsam ................... 216 Kad. Mirra . Nard VII. Zwierzta 1. Ptaki Uwag: Bocia Chan. Chari-Fenik= Gob Jaskir: Kogut Kruk . Kura . Orze . Paw . . Pelikan Sowa . Stru . Wrbe: uraw 2. Rne ;.-- Bydo Rg .. Delfin Jagni. Jaszczur Jednoroec Jele . Ko . . Lew . . . Lis___ Mapa Motyl . Mrwk Niedv Osio Pajk . Pantera Peropls-* Pies .. . Pszczoa Ryba ... Skorp: So . Spis treci 543 ......... 146 m .......... 149 .......... 151 .......... 151 .......... 157 .......... 159 .......... 160 i> ........... 161 m i owoc...... 163 .......... 166

-dal....... 167 .......... 170 i : oiiwa....... 171 -............. 174 ........... 176 ........... 177 ........... 178 winogrono, wino 180 ............ 184 ........... 184 ............ 186 ............ 187 ............ 187 los).......... 189 ............ 191 ............. 194 ............. 194 ............. 195 ............. 196 ............. 196 ............. 199 ............. 199 ............. 203 ............. 203

.............206 ............. 208 .............211 ............. 213 ............. 213 >stancje rolinne 215 ............. 215 ............. 216 Kadzido.................. 217 Mirra i aloes.............. 222 Nard ..................... 223 VII. Zwierzta 1. Ptaki..................... 225 Uwagi oglne.............. 225 Bocian ................... 226 Charadrius ................ 226 Charista .................. 227 Feniks.................... 227 Gob .................... 228 Jaskka .................. 232 Kogut .................... 233 Kruk..................... 237 Kura ..................... 239 Orze..................... 240

Paw...................... 243 Pelikan ................... 246 Sowa..................... 247 Stru..................... 248 Wrbel ................... 249 uraw.................... 251 2. Rne zwierzta............ 251 Bydo .................... 251 Rg ...................... 254 Delfin .................... 256 Jagni, owca, baran......... 257 Jaszczurka ................ 264 Jednoroec................ 265 Jele..................... 267 Ko...................... 272 Lew...................... 275 Lis....................... 280 Mapa .................... 281 Motyl..................... 281 Mrwka .................. 283 Niedwied................ 284 Osio ..................... 285 Pajk..................... 288 Pantera................... 289

Peropaw................. 290 Pies...................... 292 Pszczoa .................. 294 Ryba ..................... 297 Skorpion.................. 300 So i ko soniowa........ 301 Szaracza................. 302 winia.................... 303 W i smok............... 304 Wilk ..................... 308 Zajc..................... 309 aba ..................... 310 w ..................... 311 VIII. Postacie biblijne i personifikacje 1. Stary Testament........... 313 Noe...................... 313 Abraham i Izaak........... 314 Mojesz................... 314 Trzej modziecy w piecu ognistym .................... 315 Daniel w lwiej jamie........ 315 Zuzanna .................. 315 Jonasz.................... 315 2. Nowy Testament........... 316 Cuda Pana................ 316

Rne sceny z ycia Jezusa . . 317 Dobry Pasterz ............. 317 Rybak ludzi............... 322 Uczta bogosawionych...... 322 Panny mdre.............. 323 Symbole Ewangelistw (cztery istoty yjce) .............. 324 3. Personifikacje.............. 327 Personifikacje dobrych i zych duchw................... 328 Oranci.................... 328 Ecclesia i Synagoga......... 330 Cnoty i Wystpki........... 332 IX. Postacie mitologiczne i hybrydy 1. Postacie mitologiczne....... 335 Eros i Psyche.............. 335 Helios-Wonica ............ 335 Nike ..................... 338 Odyseusz ................. 338 Orfeusz ................... 340 2. Hybrydy .................. 342 Centaury.................. 342 Gryf ..................... 342 Syreny ................... 344

544 Spis treci X. Czci ciaa, substancje cielesne 1. Czci ciaa ............... 347 Oko ...................... 347 Ucho ..................... 350 Palec, rka, rami.......... 351 Noga i lad stopy........... 355 Gowa i wosy............. 357 Serce..................... 358 Inne czci ciaa........... 361 2. Substancje cielesne......... 362 Krew..................... 362 lina ..................... 363 XI. Rne symbole 1. Budowle.................. 365 Uwagi oglne.............. 365 Namiot ................... 365 Dom ..................... 367 witynia i koci.......... 368 Otarz .................... 372 Miasto.................... 375 Wiea .................... 380 Kolumna.................. 381

Drzwi .................... 383 2. Sprzty................... 386 Arka ..................... 386 Drabina .................. 388 Instrumenty muzyczne...... 390 Klucze.................... 398 Koo ..................... 400 Krosno tkackie i przyrzdy do przdzenia ................ 402 Ksika................... 404 Lampa ................... 408 Laska i bero.............. 413 Naczynia.................. 417 Piecz, moneta............ 420 Piercie.................. 423 Statek i kotwica............ 425 Tocznia .................. 428 Tron i katedra............. 430 Waga..................... 433 Wdka.................... 434 Wieniec i korona........... 435 Zwierciado................ 441 3. Odzie.................... 442 Uwagi oglne.............. 442

Obuwie................... 446 Pasek .................... 449 Welon .................... 451 Szaty liturgiczne........... 454 4. Potrawy .................. 455 Chleb .................... 455 Zaczyn chlebowy i chleb przany ....................... 456 Jajo...................... 459 Mleko i mid.............. 461 5. Bro ..................... 466 Uwagi oglne.............. 466 Miecz .................... 467 Strzaa ................... 469 Tarcza.................... 471 Literatura ...................... 473 Indeks miejsc biblijnych.......... 491 Indeks rzeczowy................. 505