You are on page 1of 33

OAKA

Cilt:3, Say: 6, ss. 104-136, 2008

AVRASYADA DEVLETLERN EKLLEN, YKSEL VE D SRELER: TRK VE RUS RNEKLER


mer Gksel YAR

ZET Uluslararas ilikilerin tarihiyle ilgilenenler, genel olarak, dnya politik sisteminin hemen her blgesinde devletlerin oluum ve ykl srelerindeki paralelliin normal bir olgu olduunu kabul ederler. Makalede, Avrasya blgesindeki devletlerin tarihsel oluum, ykseli, zayflama ve ykl srelerindeki baz paralellikler zerinde odaklanmaya allmtr. rnek olarak ise, Trk ve Rus devletlerinin eitli dnemlerdeki ortak etkileimleri irdelenerek, bu iki devletin / milletin tekrar eden tarihsel devrimleri ve r aan olaylarnn nda, Trk-Rus ulusal benzerlikleri; yani, ortak tehditleri, ortak endieleri, ortak kaderleri, ortak deneyimleri, paylatklar / paylamadklar miraslar ve tm bunlarn sonular zerinde durulmaktadr. Bunlar, Avrasya ktasnn temel etkileim modelini oluturmaktadrlar. Bu tarihsel balamda, iki Avrasyaclk modeli mevcuttur: Trk modeli ve Rus modeli. Bu iki Avrasya modeli, tarih boyunca birbirleriyle entegre olmadlar. Birbirleriyle youn etkileimler iinde bulunan bu iki model, birbirlerine srekli olarak dmanca baktlar. Fakat en sonunda da, gnmz dnyasnda bu iki model, Avrasya meselelerinde birbirleriyle ibirlii yapmaya baladlar. Anahtar Kelimeler: Avrasya, Trkler, Ruslar, Devletler, atma, birlii

Avrasya corafyasnda acaba sistematik bir ekilde, devletlerin kurulu, ykseli, d ve ortadan kalk sreleri itibaryla, Avrupa corafyasndakine benzer bir ekilde ve bilimsel teorik almlar getirmeye olanak salayabilecek boyutlarda bir takm dzenlilikler veya kalpllklar mevcut olabilir mi? Belirtmek gerekir ki; ncelikle Trkler Avrasyada devrim niteliinde nemli tarihsel olaylar gerekletirmiler ve bu erevede tm Avrasyay boydan

Do. Dr., Uluda niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Uluslararas likiler Blm retim yesi. E-posta: gokselis@uludag.edu.tr

104

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

boya Trkletirmilerdir. Avrasyann coraf yapsnn (stepler) da bunda etkili 1 olduu ileri srlebilir. Daha sonralar ise, Ruslar da bu corafyada Trk deneyiminden hareketle ve ona benzer bir ekilde, tarihsel devrim yaratan gelimelere imza atmlardr. Bu srelerin sonucunda ise, ad geen bu iki millet, gnmze dek Avrasyann iki belirleyici gc olmulardr. 1. Tarihte Trk Avrasyasndaki Etkileimler Avrasya blgesinde, tarihte srekli olarak, zt glerin bir etkileimi gzlenmitir. Bunu bir bakma, Avrasyann tarihsel diyalektii olarak nitelemek olasdr. rnein, bu ynde baz orijinal grlere sahip olan nl filozof bni Halduna gre, Mukaddime adl eserinde (14. yy.) belirttii kadaryla, Avrasya tarihinde srekli olarak bir ger-yerleik atmas ya da 2 diyalektii yaanm ve bu durum da ok uzun sre devam etmitir. Avrasyadaki etnik yaplanmalar ve kabileler birbirleriyle ilikiye girmiler, zamanla kaynamlar, kabileler federasyonu hline gelmiler ve bunlar da giderek devletleme ynnde gelime sergilemilerdir. Avrasyada, devletleme sreci balamnda, defalarca benzer nitelikte ger-yerleik diyalektikleri sz konusu olmutur. Bu erevede, ger aknlar uygarlklar hedeflemi; uygarlklar ise genelde bu aknlara dayanamam ve yenilginin ardndan yeniden yaplanmaya almlardr. Bu ger-yerleik etkileimi sonucunda ise yerleik uygarlklar, gebelerin baz zelliklerinden etkilenmi ve kltr alanmasna mruz kalmlardr. Bilhassa, gerlerin kolektif mlkiyet ilikileri ve kolektif davranlar uygarlklar etkilemitir. Avrasyada bu ger-uygar etkileimine verilebilecek ilk rneklerden biri olarak, Makedonya Kral Byk skenderin (M.. 336-323) nce Atinay ele geirip Yunan uygarln ykmas; ardndan skenderiyeyi ele geirmesi ve Msra girip bu uygarla son vermesi, sonrasnda ise Anadolu zerinden ran 3 fethederek bylece Pers uygarln ortadan kaldrmas ; ama Douya doru yneldike giderek despotlap, te taraftan temelde Pers uygarlnn ynetim anlayn benimsemesi verilebilir. Bu aamadan sonra ise, Byk skender, Orta Asya ve Afganistana kadar ok geni bir alan zapt etmitir. Bu sre iinde, Makedonya gerleri uygarlam, igal edilen topraklar ise yeniden
1

Fernand Braudel, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, 2. Cilt, (2. Bask), (ev.) Mehmet Ali Klbay, (Ankara: mge Kitabevi, 1994), s. 20. bni Haldun, Mukaddime, 1. Cilt, (2. Basm), (ev.) Sleyman Uluda, (stanbul: Dergah Yaynlar, 1988), ss. 304-307. Plutarkhos, Byk skender: Hayat ve Savalar, (ev.) Vahdet Gltekin, (stanbul: Rado Yaynlar, 1980), s. 76.

105

mer Gksal YAR

yaplandrlmtr. Byk skender, istila ettii blgelerde Pers-Makedon 4 karm stn bir rk yaratmay bile dnmtr. Grlecei zere, bu 5 deneme tam anlamyla bir tez-antitez-sentez etkileimini yanstmtr. te yandan, Avrasyann daha gneylerinde yaayan Araplarn geirdikleri tarihsel geliim srecinde de, buna benzer ekilde, bir meden-bedev sentezi olmutur. Araplarn tecrbe ettii tarihsel sentez erevesinde, Mekkeden gelen Muhacirler, Medine (Ensar) zerinde slam bar (Pax slamicus) balamnda egemenlik kurmulardr. Bu medeniyetin ideolojik altyaps doal olarak slmiyettir. slm itici gc vastasyla, bahsi geen medeniyet de spanyadan Afrikaya, Sibiryadan Orta Asyaya kadar ok geni bir alanda yaylmtr. Avrasya jeopolitiinde, Avrupadaki karlna da ok yakn bir ekilde, sre yle balamtr: (a) ncelikle, Mezopotamya (Frat ve Dicle nehirleri aras) ve Egede bataklk balnn ilenmesi, (b) Ardndan, buralarda ekim yaplmaya balanmas, (c) Artan rnlerin (retim fazlasnn) belli yerlerde depolanmas, (d) Bunlarn koruma altna alnmas, (e) Bu balamda, drt snfa blnm bir sosyal yapnn ortaya kmas: ifti, ii ve kyllerden mteekkil retici snf; egemen durumdaki rn sahibi snf; koruyucu polis ve asker snf; toplumun dinsel sylemini sembolize eden ruhban snf. Uygarlk olarak kabul edilen snfl toplum bu ekilde belirginlemeye balamtr. Devlet yaps, ilk olarak, Babilde Hammurabi Yasalar (M.. 2000) erevesinde ortaya kmtr. Babil Krall, Hammurabi dneminde giderek kurumlamtr. Devletin belirginlemesi sonrasnda ise, tarmsal retim sistemi giderek gelimi, rn art olmu, bu sayede ise toplum bym ve nfus artmtr. Devlet glendike Mezopotamya uygarl da, n Asya (Gneybat Asya; yani, Anadolu ve Akdeniz) ve rana doru alm 6 gstermitir. Sz edilen uygarlk douya alrken, tam da o esnada, Turan
4

Droysen, Byk skender, IV. Cilt, (ev.) Bekir Stk Baykal, (Ankara: Mill Eitim Basmevi, 1949), s. 51. Konuyla ilgili olarak bkz.; Hikmet Kvlcml, Tarih, Devrim, Sosyalizm, (2. Bask), (stanbul: Derleni Yaynlar, 2006), s. 91. Eva Cancik-Kirschbaum, Asurlular: Tarih, Toplum, Kltr, (ev.) Asl Yarba, (zmir: lya zmir Yaynevi, 2004), s. 42.

106

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

(Trkistan)dan gelen gebe aknlar ile yzyze gelmitir. Bu karlamada, Mezopotamya uygarl tez, Trk gleri ise bunun antitezidir; bunlarn kaynamasndan da bir eit sentez uygarlk ortaya kmtr. Gerler, Mezopotamya uygarlnn, kendi deerleriyle kaynamasn da salamlardr. bni Haldun, Friedrich Engels ve Fernand Braudelin savunduklar gibi, Avrasyada bu karlama ve kaynamalara benzeyen tipte birok yeni sentezler olumutur. Orta Asyada Seyhun (Sir Derya) ve Ceyhun (Amu 7 Derya) nehirleri arasnda (Mavera-n-Nehir) ilk uygarlklar ortaya kmtr. Bu ambiyanstan faydalanarak kurulan ilk yeni uygarlk, Partlardr. Ege uygarl da tpk bunun gibi, Dou (Pers) ve skender (Makedon) uygarlklarnn bir sentezi olarak belirginlemitir. Ksacas, bir anlamda Byk skender mparatorluu, Ege ve Seyhun-Ceyhun uygarlklarn dourmu; Ege uygarl ise Avrupada Romaya esin kayna olurken; Orta Asyada Partlar (Pers uygarln) beslemitir. Trkler ise, slmiyeti benimsemelerinden sonra, tarihte uygar alanlardaki konumlarn elde etmeye balamlardr. Trkler, nemli tarihsel devrimlerini, arlkl olarak ran ve Orta Asya corafyasnda gerekletirmilerdir. Trklerin gemiten bugne kadar yaadklar, kltrlerinin serpildii, mezarlarnn/antlarnn (eserlerinin) bulunduu, etnolojik ve antropolojik hatralarnn olduu corafya, Avrasyadr. Ancak, Trk Avrasyas hibir zaman yek vcut hlinde olmamtr. Gebelikle birlikte, srekli bir dinamizm ve genilemenin hkim olduu Avrasyada; paralanma, hizipleme, rekabet ve atma sreci bir arada yaanmtr. Tarihte Trk Avrasyasnn belli bal 3 temel dinamizm alan olmutur: Bat Trk coraf alan (Bat Hun mparatorluunun kurulduu zi (Dinyeper) - dil (Volga) - Yayk (Ural) 8 Irmaklar arasndaki blge); Merkez Trk alan (Aral Glnn dousunda Seyhun - Ceyhun - Yedisu Nehirleri arasndaki Akhun mparatorluunun kurulduu blge); Dou Trk coraf alan (rti Irma ve Altay Dalar arasnda arlkl olarak skitlerin yaadklar ve Byk Hun mparatorluunun kurulduu topraklar). Bilindii gibi, Avrasya steplerinde Trk-Hun g (gebe kltrn yerleik uygarlklara ynelii) ayn anda iki eksenli olarak gereklemitir. Dou Hunlarnn ine ynelik asker aknlar olurken; Attila nderliindeki Bat Hunlarnn da Romaya doru sert aknlar gereklemitir.
7

Hasan Kurt, Orta Asyann slamlama Sreci: Buhr rnei, (Ankara: Fecr Yaynevi, 1998), s. 29. Ali Ahmetbeyolu, Avrupa Hun mparatorluu, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2001), s. 21.

107

mer Gksal YAR

Ancak, bu iki yndeki aknlar da, her seferden sonra snmlenip 9 zayflamlardr. Zayflama sonucunda ise, Avrasyadaki bu kabile imparatorluklar, genelde Dou ve Bat ayrmna mruz kalmlardr. nce 10 Dou Hunlar, daha sonra ise Bat Hunlar g yitirmilerdir. Hazar Denizinin olduka kuzeyinde kurulmu olan Bulgar Hanl (500-1361) ise, ite bu Bat Hunlarn kalntsdr. Braudele gre, gebe aknlar bir uygarl tehdit edip de onu dize getirdiinde, uygar olan, her seferinde yeniden yaplanmak zorunda kalm; bu arada, gebe kltrn baz yapsal unsurlarn da alarak yeni bir grnt sergilemitir. Ancak, gebe imparatorluun yenilmesi hlinde ise, bu kltr genelde, gerileme devrine girerek kk paralara blnm ve hatta daha 11 sonradan bu kk paralar da zayflamaya yz tutmulardr. Benzer bir durum Gktrk (Kktrk) Kaanlnn (542-630) da bana gelmitir. Belirtmek gerekir ki, bu devlet sayesinde, Trk ismi ilk kez siyas bir kimlik sembol olmutur. Bumin Kaan tarafndan kurulan Gktrk Devleti, Akhunlar yklnca gelimi, yaylm ve tm Orta Asyaya hkim olmutur. Aslen gebe Trk boylarna dayanan bu devlet, batya Bizans zerine ve 12 douya in zerine genilemi ; ama sonunda yine o da snmlenerek zayflam ve dier Trk devletlerine benzer bir oluum ve geliim izgisini 13 takip ederek Dou ve Bat Gktrk devletleri eklinde ikiye ayrlmtr. Merkez ve Doudaki devletler paralannca, bunlarn kalntlar zerine Karluklar, Karahanllar ve Uygurlar ortaya karken; Batdaki devlet paralannca ise Hazar Hanl, Aslar ve Kumanlarn adlarndan sz edilmeye balanmtr. Bu noktada bni Haldunun Avrasyadaki devletleme sreci ile ilgili olarak yapt nemli tespitlerden biri akla gelir. Ona gre; her byk imparatorluk, gerileme devrinden nce kk paralara blnr, daha sonra ise bu paralar
9

10

11

12

13

Pter Vczy, Avrupada Hunlar, Hunlar ve Tanrnn Krbac Attila, (haz.) Gyula Nmeth, (ev.) Tark Demirkan, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996), ss. 40-95, s. 94. Halbuki Attilann bu konudaki hassasiyeti iin bkz.; Wess Roberts, Hun mparatoru Attilann Liderlik Srlar, (ev.) Yakut Eren, (stanbul: lgi Yaynclk, 1989), s. 84. Fernand Braudel, Madd Uygarlk: Ekonomi ve Kapitalizm-XV.-XVIII. Yzyllar-Gndelik Hayatn Yaplar, (2. Bask), (ev.) Mehmet Ali Klbay, (Ankara: mge Kitabevi, 2004), ss. 8485. Cevdet Gkalp, Gktrk Devletinin Kuruluundan ingizin Zuhuruna Kadar Altaylarda ve Moolistanda Kabileler, (Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1973), s. 23. W. V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (ev.) Kzm Yaar Kopraman ve smail Aka, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006), s. 3.

108

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

da zayflar; ancak, bir sre sonra, her ey bitiyor derken, bir yerlerden aniden treyen yeni bir komnal ekirdek (cevher) ortaya karak bu paralanm 14 Turan kavimleri yeniden etrafnda bir araya toplar. Kavimler birlii ise erken devletleri ortaya karr. Nitekim, ite bu k annda, 682 ylnda Kutluk Kaan, ine kar ayaklanarak 2. Gktrk Devletini kurmutur. Bu devlet, en parlak devrini, Trkenin ilk yazl metinleri olarak kabul edilen Orhun Kitabelerinin nakedildii Bilge Kaan dneminde yaamtr. Trkler, esasen Uygur yerleim alanlarna, Sogdinyaya (bugn Fergana Vadisindeki Sogd; yani, Orta Asyaya) ve n Asya (Anadolu)ya ynelerek, buralara, komnal Turan yaplarn alamlardr. Bu sayede, n Asya, ran ve Turan yava yava Trklemeye balamtr. Ancak bir sre sonra, yine, Uygur alanlarnda 15 Dou Trkistan ; Sogdinyada ise Bat Trkistan (Buhara, Semerkant, Kabil, Gazne, Kandahar) blnmesi yaanmtr. Ksacas; skender mparatorluunun uygar kesimleri bu sayede hzla Trklemeye balamtr. Trkistanda Trk yaplanmasnn iyice belirginletii bu dnemlerde, ilk yerleik Trk topluluklar olarak, Karluklar ortaya kmtr. Karluklar, Orta Asyada skender uygarl ile sentez oluturmulardr. Gktrkler dalnca da, boy esasna gre Karluklara dayal olan Karahanllar ykselie gemitir. Karahanllar (992-1211), Mslmanl seen ilk Trk devleti olma zelliine 16 de sahiptir. Bir anlamda Trk-slm sentezini yanstan bu uygarln oluumu bize unu gstermitir: Trk uygarlnn belirmesi ile slma gei ayn anda 17 olmutur. Bu arada Trkistan blgesine, Araplarla birlikte, slm dinini benimseyen Farslar (Tacikler) da gemilerdir. Bu dnemlerde, Gktrklerin Ouz boylar ise, farkl bir tercihte bulunarak, Aral Glnn kuzeyinden nce ran ve daha sonra da Anadoluya ynelmilerdir. Bahsedilen blgelere, doal olarak, Gktrklerin oklara (ok, Bozok gibi) dayal yaplanmasn tamlardr. Ouzlarn Knk boyu ynetiminde, Seluklu Devleti kurulmutur. Trk boylarn siyas bir at altnda toplayan Seluk Bey tarafndan kurulan bu devlet, ran ve Tacik Farsistan fethederek buralarda ahlk makamn oluturmutur. Ancak, Byk Seluklu mparatorluu (1038-1194) dneminde, Knk boyuna dayal Seluklu idareciler, ele geirdikleri uygar meknlarla etkileime girmiler, kltrel kaynama yaamlar ve zamanla Farslam ya da Taciklemilerdir.
14 15 16 17

bni Haldun, Mukaddime, ss. 414-417. Ahmet Taal, Gktrkler, 3. Cilt, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2004), s. 62. Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilat, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2002), s. 8. Wilhelm Barthold, Trk-Mool Uluslar Tarihi, (ev.) Hasan Eren, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006), s. 19.

109

mer Gksal YAR

Dolaysyla, bu erevede yeni bir Trk-Fars sentezi ortaya kmtr. rana yaylan Seluklular; ran retim tarzn kabul etmiler, Gulam denilen paral askerlik sistemini benimsemiler, hatta bunlardan bir Hassa Ordusu bile oluturmulardr. Ancak, Seluklu Devleti, zamanla gebe Trkmen kabileleri ile kopu yaam; tehdit olarak grd bu kabileleri daha Batya ynlendirmitir. Onlar da Anadolu kaplarnda birikmi ve sonunda da bu kaplar zorlamaya balamlardr. Yani ksacas, gebelie devam eden Ouz-Trkmen airetler, Trklklerini korumu ve hatta Trkl rana tamlar, tantmlar ve gerektiinde ise, asimile olmu Seluklu idarecilerle atmlardr. Bu srecin bir neticesi olarak ise, Anadolu Trklemitir. Trkler Anadolu corafyasna bir anlamda antitez olarak girdiklerinde, sz edilen topraklarda tez olarak yerleik Rumlar (Bizans), Ermeniler ve daha gneydeki Arap kabilelerinden oluan Mervanoullar ile karlamlardr. Dolaysyla, bir yeni sentez de Anadolu topraklarnda meydana gelmitir. Seluklular, ilk etapta Diyarbakr ve Silvan da alarak buralar 18 Trkletirmilerdir. Sultan Sancar, bu amala randan Trk kabilelerini getirterek buralara yerletirmi ve Anadolunun Trkletirilmesi sreci bylece hzlanmtr. Ama, bu zamana kadar Trk devletlerinin bana gelen ey, Anadolu Seluklularnn da bana gelmi ve Ermeni-Rum kzlaryla evlenmeler yoluyla Seluklu Hanedan giderek Rumlamaya balamtr. darenin topluma yabanclamas sreci bir kez daha yaanmtr. Bu anlamda, blnme u ekilde gereklemi oluyordu: bir yandan Anadolu hzla Trkleirken, Anadolu Seluklu Hanedan yavaa Rumlamtr. Buna karn, obanla devam eden gebe Trk kabileleri, Trklklerini korumulardr. Sonunda ise, Seluklu Hanedan, Harizmahlar tarafndan ran ve Orta Asya topraklarnda drlmtr. Bu rnekte de, sentez uygarlk bir anlamda yine bir Trk devletinin sonunu getirmitir. Trk kkenli Harizmahlar dneminde, Fars kltr iyice n plna kmtr. rnein, bu devirde yaayan Mevlana Celleddin-i Rum, Farsa mesneviler yazmtr. ran merkezli kurulan Harizmahlar Devleti dneminde, zamanla, fethedilenler, fetheden (fatih) pozisyonuna gemilerdir. Seluklular dneminde altta kalan ran brokrasisi ve din yaplar, yeniden su yzne 19 kmaya balamtr. Trk yneticiler iyice Farslam ve Orta Asya kesimlerinde ise, Tacik-slm yapsnn hkimiyeti grlmtr. Ksacas,
18

19

Ali Sevim ve Yaar Ycel, Trkiye Tarihi: Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989), ss. 87-88. Aydn Taneri, Celld-dn Hrizmh ve Zaman, (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1977), ss. 10-11.

110

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

Seluklular zayfladktan sonra, Avrasyann genel yapsnda paralanma olmu; Orta Asya ve ran Trkl Farslamaya balam; n Asya Seluklular Rumlamaya yz tutmu; Kuzey Hazar, Kpak ve Bulgar Hanlklar ise Ruslamlardr. Avrasyadaki Trk varl yeniden tehlikeye girdii bir srada, birdenbire en baa dnlmesine neden olan olay; 1206-1368 aras dnemde, Byk Tatar (Trk)-Mool mparatorluunun kurulmasdr. Ad geen bu imparatorluk vastasyla, Avrasya yeniden Trkleip, Moollat. Ancak, bu sefer sentez, bu gcn kaynanda gerekleti. Mool ve Tatar kabileleri, Cengiz Han 20 (Timuin) yasalarna bal olarak bir araya gelmilerdir. Ama bu imparatorluk da, geniledike paralara blnmtr. Kuzeydeki Altn Ordu (Altn Orda) Devleti, Aral, Hazar ve Karadeniz evresindeki Rus prenslikleri (knezlikleri) zerinde etkinlik kurmu ve Ruslamakta olan kabileler (Kpak, Alan, Bulgar) bundan kurtulup, yeniden Trkleme srecine girmilerdir. Ancak, 14. yy. dan itibaren Altn Ordu zayflaynca, Rusya, Tatar-Mool boyunduruundan 21 kurtulmu ve yaylma imkn bulmutur. te yandan, gneyde ise, lhanl Devleti, ran ve Anadolu istikametinde etkinlik kurmutur. Bu blgeler de, bylelikle Farslamaktan kurtulmu; Trkmen olan Akkoyunlu, Karakoyunlu, 22 Kaar ve Avar hanedanlar, blgeyi yeniden batan aa Trkletirmilerdir. Bu durumda sonu olarak, Avrasyadaki Trk devletleri, srekli bir ayrma yaamlar, yok olma noktasnda bir baka kavmin birletiriciliinde yeni bir kavimler federasyonu kurup, yeni batan bir devlet ve imparatorluk tretmilerdir. Nitekim Osmanl Devleti de, adeta Ouzlarn Kay Boyu ile Bizansn (Dou Roma mparatorluu) baarl bir sentezi olarak ortaya kmtr. Dolaysyla, Osmanl tpk dierleri gibi, bir Dou-Bat sentezidir. Bu devletler, arlkl olarak asker yapya ve fethe dayanmtr. te yandan, Avrasyada yaklak 1000 yl boyunca slm yaplanma ile Trk devletleri arasnda da bir uygar-gebe diyalektii yaanmtr. Trk ve slm unsurlar arasnda genelde birlemeler deil, bilakis ayrmalar olmutur. slamiyeti kabul ile birlikte yerleik bir kltr hkim hle gelmise de, tarih sre iinde genelde, Trk devlet yaps, uygar alanlar fethedip egemenletikten sonra zaman iinde slm devlet yaps tarafndan yklmtr.
20

21

22

Ahmet Temir, Moollarn Gizli Tarihine Gre Cengiz Han (ingiz Han), (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1989), s. 119. Ren Grousset, Bozkr mparatorluu: Attila, Cengiz Han, Timur, (ev.) M. Reat Uzman, (stanbul: tken Neriyat A.., 1999), ss. 436-441. ener mezsoy, Avrasyada Devrim: Trk Jeostratejisi, (stanbul: leri Yaynlar, 2004), s. 49.

111

mer Gksal YAR

Osmanl Devleti kurulduktan sonra, Avrasyadaki btnsel ve yeknesak diyalektik de byk lde ortadan kalkmtr. Zira Osmanl Devleti genelde Batya doru genilemeye alrken; Cengiz Han mparatorluu da doudan balayarak tm Avrasyada byk bir ykma sebep olmu ve bundan sonra ktada yeni bir Trk komnal cevherinin ortaya k yolu iyice tkanmtr. Bu durum ise, hazrda bekleyen Rus prensliklerinin iine yaram; onlar da nce bir araya gelmiler, ardndansa tm bu blgeye yaylarak, neticede bir dnya 23 gc hline gelmilerdir. Gnmzde Trkiye Cumhuriyeti de bu sentez geleneinin bal bana modern bir uzants olarak kabul edilebilir. Bu anlamda, Trkiyenin Avrupa Birliine katlm projesi bile, zel olarak bir Dou-Bat sentezi projesi olarak grlebilir. Nitekim bunu, Trk d politikasnn Douyla Bat arasnda kpr olma yaklam ile rneklemek mmkndr. 2. Avrasyada Trk ve Rus Devletlerinin Etkileimleri, Ortak Deneyimleri ve Bunlarn Sonular 2.1. Seluklu - Kiev Rusyas Etkileimi Montesquieu, Kanunlarn Ruhu adl eserinde Trkler ve Ruslar Avrupal olmayan iki millet kategorisinde deerlendirir. Bunlar, genel olarak Avrasya kavram iinde grlmlerdir. Daha Ortaan balarndan itibaren, bu iki milletin atalar Urallarn gneyinde bir araya gelmilerdir. O zamandan itibaren Trklk ve Rusluk, Avrasya corafyasn dolduran iki byk deerler btn olagelmitir. Bu iki millet, birbirleriyle sk temas hlinde olmalarna ve birbirlerini kkl bir biimde etkilemelerine ramen, artc bir ekilde, btn bu etkileimlerden kaynaklanan ortak noktalarnn pek de ayrdnda 24 olmamlardr. Eski Rus tarihi 9.yy.da Vladimirin kurduu Kiev Knezliinde (prensliinde) balamtr. Anadolu Trkl ise, Konya merkezli olarak tutunup gelimi ve oradan tm n Asyaya yaylmtr. Dou Slavlar (Ruslar)
23

25

24

25

Yelda Demira, Byk Oyun: 19. Yzylda Rusya ve ngilterenin Orta Asyada Rekabeti, Yelda Demira ve Cem Karadeli (Der.), Gemiten Gnmze Dnen Orta Asya ve Kafkasya, (Ankara: Palme Yaynclk, 2006), s. 3. Abdullah Gndodu, Trkiye ve Rusya-I: Kanlmaz Etkileimler, Kanlmaz Benzemeler, 2023 Dergisi, Say: 62, 15 Haziran 2006, ss. 44-46. Hazar Trklerinin kurduu bu ehir, Kuyu ev anlamnda Kuyev olarak adlandrlm ve zamanla bugnk syleni biimine dnmtr.

112

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

ve Trklerin ilk ortak dmanlar, 9.yy. itibaryla stanbul merkezli gl Bizanstr. 907 ylnda, Kiev Rusyasnn Knezi Oleg, 941de Knez gor ve 26 944te Knez Svyatoslav, stanbula ard ardna seferler dzenlemilerdir. Trkler ise, 9.yy.dan itibaren Anadoluda Arap Halifesinin ordusu bnyesinde Bizansa kar savamlardr. 10.yy.da Peenekler ve Ouzlar (Ruslarn adlandrmasyla Torklar) kuzeybatdan, Seluklu Trkleri ise doudan Bizans 27 uratrmlardr. Grnrde Avrasyadaki Trk varlndan uzanan dev bir kska, batdaki Bizans hedeflemiti. Bizansn mttefiki olan Musevi inanl Hazar (Trkleri) Hanl da bu kskacn yaratt bask altndayd. 965 ylnda, Aral blgesinin Ouz boylar ile Kiev Rusyas, Bizansa kar ittifak kurmu ve sonuta da Hazar Hanl ile Bulgar Hanln ykmlardr. 11.yy.dan itibaren Kpaklar (Kumanlar veya Ruslarn deyimiyle Polovets) da Bizans tehdit eden bu ittifaka katlmlardr. Bizans ise, kendini savunmak iin deiik yntemler kullanmtr. Bu erevede Trklerle daha ziyade asker yntemlerle mcadele etmek zorunda kalmtr; zira, Ortodoksluk propagandas Ruslar zerinde etkili olmasna karn, Seluklu Trkleri bundan fazla etkilenmemilerdir. Nitekim Vladimir Knez, 988 ylnda Ortodoksluk inancn kabul etmitir. Bu tarihten itibaren, Ruslar genel olarak artk, dindalar hline gelen Greklere ynelik yumuamlar ve bu noktada Trklerin Bizansa ynelik tavrlarndan farkllk gstermilerdir. Geri Bizansn din propagandalar Trkler zerinde de ksmen etkili olmu ve Peenekler bata olmak zere, Ouzlarn bir blm, Kpaklar ve Seluklu Trklerinden baz aileler Ortodoksluk inancn 28 benimsemilerdir. Ancak, Seluklular ezici ounlukta Mslman kalmlardr. Bu din farkllamaya ramen, unu da belirtmek gerekir ki; Trkler ve Ruslar, dinlerini birbirlerine ok benzer ekilde yorumlam ve yaamlardr. Rus ve Trk Avrasyasna ynelen ve eanl olarak kendini gsteren ikinci ortak tehdit, batdan gelen Hal Seferleridir. 11.yy.n sonu ve 12.yy.n balarnda, sava Katolik Bat Avrupa Hal ordular, sapkn olarak grdkleri Ortodoks Bizans ve Ruslar; bununla birlikte, kafir olarak 29 niteledikleri Mslmanlar (Seluklular) hedeflemilerdir. Hallar, bu iki
26

27

28

29

Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Balangtan 1917ye Kadar, (4. Bask), (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1999), ss. 21-24. stvn Vsary, Eski Asyann Tarihi, (ev.) smail Doan, (stanbul: tken Neriyat A.., 2007), s. 235. Louis Ligeti, Bilinmeyen Asya, (ev.) Sadrettin Karatay, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1998), s. 296. brahim Kaln, slm ve Bat, (stanbul: sam Yaynlar, 2007), s. 63.

113

mer Gksal YAR

dman ezerek sann tabutu olarak kabul edilen Kudse ynelmilerdir. Seluklular, 13.yy.n ikinci yarsnda bu mcadeleden galip kmtr. Ruslar ise 1240-41de Knez Aleksander Nevskinin nderliinde, Buz Muharebesini kazanarak, Hallarn basklarn geri pskrtmlerdir. Bu tehlikenin atlatlmasndan sonra, Trkler ve Ruslar yine ayn dnemde benzer bir i (nc) tehditle karlamlardr: blnme tehlikesi. Rusya, Rus ehirlerinin anas olarak kabul edilen Kiev ve dier knezliklerin arasndaki 30 ekimenin yaratt i atmalarn sonucunda blnrken ; Byk Seluklu Sultanlnda da, karde kavgalar sonucunda lke nce 4e, daha sonra ise 20ye olacak ekilde ok sayda emirlik ve beyliklere ayrlmtr. Dolaysyla iki devlet de ayn dnem itibariyle zayflamlardr. stelik tam da bu srada, doudan gelen drdnc ortak tehlike ile karlamlardr: Cengiz Han mparatorluunun istila giriimi. ki devlet de, bu tehditle ba edemeyecek lde zayflam durumdaydlar. Nitekim Mool saldrlarnn sonucunda, Rus ve Kpak birliklerinden oluan birleik ordu, 1223te Kalka Nehri yaknlarnda 31 Mool ordusu karsnda yenilmi ve lke topraklar 1237-40 arasnda Cengizin torunu Batuhan tarafndan tamamen istila edilmitir. Benzer bir akbetle karlaan Seluklular ise, 1243 ylnda Kseda yaknlarnda BauNoyan ynetimindeki Mool ordusuna yenilmitir. Yani akas, Trkler ve Ruslar sz konusu ortak tehdit karsnda ayn neticeyle karlamlardr. Devletlerinin tarihlerinde bu iki millet, ilk ve belki de son kez siyas bamszlklarn ayn anda kaybetmilerdir. Frtna dindikten sonra da, iki milletin kaderi yine ayn olmutur. 14.yy. itibaryla iki milletin genlerini gelecee tayan iki komnal ekirdek (cevher), kendi evrelerinde yeni g merkezleri olarak ortaya kmlardr: Seluklunun bir paras olan Osmanl 32 Beylii ve Kiev Rusyasnn halefi olarak da Moskova Knezlii .

30

31

32

S. Harun Ylmaz, Rusyada Devlet Merkezli Sistem ve Brokrasi, (stanbul: Versus Kitap, 2006), ss. 32-33; Ouz Mete ztrk, Gemiten Gnmze Trk Devletleri, (stanbul: Nokta Kitap, 2007), s. 210. Lszl Rsonyi, Trk Devletinin Batdaki Vrisleri ve lk Mslman Trkler, (yay. haz.) . K. Seferolu ve Adnan Mderrisolu, (Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1983), s. 34. Altn Ordu hanlar, bu srada, Moskov prenslerini teki Rus prensliklerinden hara toplamakla grevlendirdi ve bu Moskovann ileride dier prenslikler zerinde hak iddia etmesi ve stnln kurmasnn balangc oldu. Halil nalck, Dou Avrupada Egemenlik Mcadelesi, 1552 ve Sonras: Kazann gali ve Trk Topluluklar Bilgi leni Bildirileri, (15 Ekim 2002), (haz.) Belgin Tezcan Aksu et.al., (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2004), ss. 9-13, s. 11.

114

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

2.2. Osmanl - Moskova Etkileimi 14.yy.dan itibaren bu iki yeni merkez, ulusal btnlklerini yeniden kurmak adna harekete gemilerdir. Osman Beyin soyu, etrafndaki Anadolu ve 33 Rumeli topraklarn; III. van Kalita ve onun soyu da civardaki Rus topraklarn bir merkez altnda toparlamaya almlardr. III. van; Moollar durdurmak ve dier Slav prensliklerini kontrol altna almak iin btn asker gcn kullanm, byk bir ticaret devleti olan Novgoroda boyun edirmi ve bylece Moskovaya tm Dou Slav blgeleri karsnda stnlk 34 kazandrmtr. Ama 14.yy.n sonlarnda (1380lerde) bu iki devlet, ulusal btnlklerine ynelik, yine doudan gelen beinci bir ortak tehditle daha karlamlardr. Semerkant hkimi Timur, ordularn Moskova ve Osmanlnn zerine ynlendirmitir. ki devlet tekrar benzer sonularla karlamlardr. Ruslarn Elets gibi ehirleri bu saldrdan byk zarar grse de genel olarak bundan kazanl ktklar iddia edilebilir. Zira Rusyann o gne dek tabi olduu Altn Ordu ve dolaysyla Tatar birlii zayflam (1392); Tatarlar Krm ve Kazan Hanl olmak zere ikiye blnmlerdir. Ruslarsa, Kulikov Sava ile Altn Orduya olan tbiiyetlerinden kurtulmulardr. Dolaysyla Moskova Knezlii daha da glenmitir. Timur, 1398de Delhi Trk Sultanln da yktktan sonra, Anadolu zerine yrm ve 1402 Ankara Savanda I. Beyazt yenerek esir almtr. Bu srada Osmanl bir anlamda varlk mcadelesine girdii iin, genileme sreci sekteye uram, bu da Bizansa bir elli yl kadar sre kazandrmtr. Ama Osmanlnn kendine gelmesi ksa srm ve hzla toparlanmtr. Bu ortak tehlike atlatldktan sonra, 15. ve 16.yy.lardan balayarak, Osmanl ve Rusya, ayn anda genileme sreci iine girmilerdir. Osmanl hzla, etnik snrlarnn dna tam; Rusya ise, evredeki Ruslar birletirdikten sonra, Avrasyadaki Rus olmayan topraklara doru genileme dinamizmi kazanmtr. 35 Bu srecin sonunda ise, Wallersteinn deyimiyle, iki dnya imparatorluu , yani Avrupa ve Asya topraklar arasnda devasa iki Avrasya devleti ortaya kmtr. Ama bu iki devletin genileme srelerinde nemli bir farkllk gze
33 34

35

Czdan/toplayc/bir araya getirici anlamnda verilmi bir lakaptr. Charles Tilly, Avrupada Devrimler: 1492-1992, (ev.) zden Arkan, (stanbul: Afa Yaynclk A.., 1995), s. 261. Immanuel Wallerstein, Dnya-Sistemleri Kavramna Kar Dnya-Sistemi Kavram: Bir Eletiri, Andre Gunder Frank ve Barry K. Gills (Der.), Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, (ev.) Esin Soanclar, (Ankara: mge Kitabevi, 2003), s. 533.

115

mer Gksal YAR

arpmaktadr. Osmanl, gneye ve arlkl olarak batya doru genilerken; Rusya, kuzeye ve esasen de douya doru genileme gstermitir. Bu farkllk, iki imparatorluk arasndaki bitmek tkenmek bilmeyen atmalarn da balca nvesini iinde barndrmaktayd. Zira Osmanl esas vurularn Ruslarn batdaki Slav ve Ortodoks akrabalarna kar gerekletirmi; Rusya ise, Osmanl Trklerinin akrabas olan Kazan, Astrahan, Sibir, Yakutistan gibi blgelerdeki Trk ve Mslman kavimlere kar gstermitir. Bu noktada, Avrasya corafyasnda iki kart imparatorluk, dolaysyla da iki kart entegrasyon (sentez) modeli ortaya kmtr: kuzeyde, douya genileyen Rus 36 modeli ve gneyde, batya doru genileyen Trk modeli. Tarihte Trk merkezli ve Rus merkezli entegrasyon modelleri, birbirlerini kendilerinin antitezleri olarak grmler ve bu anlamda attrc nemli bir ortaklk daha sergilemilerdir. Bunlarn ikisi de, ok halkl devlet modelleriydi ve dolaysyla tarihte bu iki lkenin birbirlerinin iilerine karmalarnn ve atmalarnn nemli bir nedeni de bylece belirginlemekteydi. Osmanl ve Rusya, hkimiyet kurduklar topraklarda 450-500 yl kadar, hemen hemen ayn uzunlukta hkm srmlerdir. Her ikisi de, ynettikleri halklara kendilerince istikrar getirdiklerini iddia etmiler ve egemenliklerini salt asker gce dayandrmadklarn ne srmlerdir. Ancak, belirtmek gerekir ki, egemenlik altnda bulundurduklar halklara ynelik olarak, Osmanl daha hogrl ve toleransl davranrken, Rusya, zaman zaman artan veya azalan oranlarda daha 37 fazla asimilasyon uygulamaya almtr. nk tarihlerindeki o Tatar-Mool boyunduruuna tekrar dnmeyi istemiyorlard ve bu anlamda da gvenlikleri 38 iin srekli endie ediyorlard. ki devletin arasndaki nemli bir kltrel farkllk da burada ortaya kmaktadr. Osmanl bir anlamda bozkrdan kp kendini bu kltrden mmkn olduunca arndrmaya alrken; Rusya tam tersine bozkra girmi ve kendini bir yandan bu kltrle btnletirmeye ve bir yandan da bu kltr 39 kendisine gre asimile etmeye gayret etmitir. Dolaysyla, doal olarak
36

37

38

39

Aleksandr Kadirbayev, Tarihte Rusyann ve Trkiyenin Avrasyaclk Modelleri, Nazim Cafersoy (Der.), Trkiye-Rusya Federasyonu Avrasya Stratejik Diyalog Toplants, Ankara, 2022 Ocak 2003, (Ankara: Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi yaynlar, 2003), ss. 22-32, s. 30. Herbert Heaton, Avrupa ktisat Tarihi-II, (ev.) Mehmet Ali Klbay ve Osman Aydou, (Ankara: Teori Yaynlar, 1985), s. 51. mer Gksel yar, Blgesel ve Global Gvenlik karlar Balamnda Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu, (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004), s. 129. Lev Nikolayevi Gumilv, Hazar evresinde Bin Yl, (3. Bask), (ev.) Ahsen Batur, (stanbul: Selenge Yaynlar, 2003), s. 338.

116

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

Osmanl, siyas-kltrel olarak Bizansn yerini alrken; Rusya ayn erevede Altn Ordunun yerini almaya balam ve sonuta bu iki devlet, tarihte Avrasya corafyasnda egemen olmu olan Bizans ve Altn Ordunun miraslar ve halefleri hline gelmilerdir. Osmanl ve Rusya, halefi olduklar bu iki devletin Avrasyada hkm srmek gibi bir ortak zelliini de devralp devam ettirmilerdir. Bunun en ak gstergesi ise, iki devletin genilerken, bulunduklar Avrasya ktasnn dna tama eilimi ve gcn gsterebilmeleridir. Nitekim Osmanl; Sudan, Fas ve Afrika ilerine kadar genilerken; Rusya, Alaska ve bir ara Kaliforniyada, yani Amerika ktasnda bile varlk gstermitir. Dolaysyla, bu iki imparatorluk, geni Avrasya btnnn adeta iki yarsn muazzam biimde sembolize etmilerdir. Osmanl bu geni alann gney ve bat blgelerinde; Rusya ise kuzey ve dou blgelerinde etkinlik salamtr. Tarihte, Avrasyann bu iki yars asla birbirleriyle entegre ve sentez olmadklar gibi, birbirleriyle ok etin atma ve savalar iine girmitir. Osmanl, kuzeye ve douya doru genilemek 40 istediinde Rusya ile; Rusya ise gneye (scak denizlere) ve batya doru genilemeyi dndnde Osmanl ile savamtr. Bu balamda, nemli bir atma sebebinin de, Osmanl ile Rusya arasndaki blgeler (Karadeniz, Krm, Kazan, Kafkasya, Tuna Beylikleri gibi) olduu grlmektedir. Bu blgeler zerinde Osmanl ve Rusya arasnda, 17.yy.dan 20.yy.a kadar (yaklak 250 yl iinde) 11 defa sava olmutur. Ksacas iki devletin coraf yaknl ve siyas-kltrel benzerlii, ibirlii yapmalarndan ziyade atmalarna neden olmutur. Bu aktrlerden birinin, bahsi geen ara blgedeki (kesiim blgesi) herhangi bir davran veya tavr, dierinin buna hemen tepki vermesine yol amtr. stelik iki devleti birbirinden ayran Kafkasya-Krm gibi tampon blgeler daraldka, karlkl cevab tepkiler giderek daha sertlemitir. Osmanl ve Rusya arasnda atmalara sebep olan nemli bir ortak zellikleri ise, birbirlerinin dhilindeki din ve etnik gruplara hamilik yapma istenci iinde olmalardr. Osmanl, slm dnyasnn ba koruyucusu, hamisi ve halifesidir; ama Rus topraklarnda ya da iki devlet arasndaki Kafkasya blgesinde yaayan Mslman halklar zerinde gerektii durumlarda cihad ekber iln etmekten daha ileri pek gidememitir. Rusya ise, Bizansn manev varisi olarak, kendince nc Romadr; bundan byle Drdnc Roma
40

S. F. Orekova, Rusya ve Osmanl mparatorluu Arasndaki Savalar: Sebepleri ve Kimi Tarihi Sonular, Glten Kazgan ve Natalya Ulenko (Der.), Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003), ss. 17-32, s. 19.

117

mer Gksal YAR

diye bir ey olmayacaktr ve dnya Ortodoksluunun hamisi sfatyla Osmanlya srekli mdahale etmi ve Osmanl egemenlii altnda yaayan Ortodoks haklar iin reform, otonomi ve hatta bamszlk gibi taleplerde 42 bulunmutur. Yani ksacas Rusya bu konuda, Osmanlya nazaran ok daha baarl olmu, hatta ona kar ii-Snni atmalarn dahi krklemitir. ki devleti uzun sre attran ve aralarnda rekabete yol aan dier bir husus da, ortak miras paylam meseleleri olmutur. Osmanl ve Rusya, birbirlerinin miras aldklar deerleri sahiplenmeye almlar ve bundan dolay da atmlardr. Her ikisi de ncelikle Bizansn mirasn paylamlardr. Osmanl, Bizans mirasn daha ok devlet modeli ve madd kltr alannda devralmtr; bunda fetihle birlikte imparatorluk iine dahil olan Rum nfusun, zamanla devlet kademeleri iinde nemli mevkilere gelerek Bizans uygarlnn mirasn yeni ynetime de aktarmalarnn byk pay bulunmaktadr. Rusya ise, Bizans mirasn daha ok ruhan ve ideolojik 43 anlamyla almtr. Bizans, Rus/Slav dnyasnn mridi olarak kabul edilmektedir. Moskova, 1453 ylndan beri, kendini dnya Ortodoksluunun son dayanak noktas olarak grmtr; II. Katerina dneminde Osmanldan ele geirdii topraklara Greke adlarn (Sevastopol, Simferopol, Feodosiya, Herson gibi) geri kazandrmtr; 1820lerde ise Balkanlarda Srp ve Yunan bamszlk mcadelesini aka desteklemitir. Akas hem Osmanl hem de Rusya, Bizansn, monarik devlet yaplanmas, hiyerarisi, tek merkezli yaps, hkmdarn Tanr tarafndan tayin edilmi olmas uygulamas ve ruhan otoritenin cisman iktidarn hizmetinde oluu gibi siyas pek ok ynnden etkilenmilerdir. te yandan, Osmanl ve Rusya, tpk Bizans gibi, i siyasal sistemlerinde dayankszl ieren bir otorite ve otokrasi anlayn da yanstyorlard. ki lke halk da, somut bir lider ya da hkmdarn kiiliinin nnde eilmekten ziyade, hkmdarlk makam, hanedan ve mutlakyetin 44 otoritesine boyun eiyorlard. Zaman zaman iki imparatorlukta da, hkmdarlar zorla yerlerinden edilebilmiler ya da katledilmilerdir. Bunu da yine kanunun da stnde yer alan hanedann ve devletin menfaati iin
41

41

42 43

44

Ortaylya gre, bu tez esasnda Stalin dneminin bir rndr; yani, o dneme kadar ileri srlmemitir. lber Ortayl, 1550lerde Dou Avrupa, 1552 ve Sonras: Kazann gali ve Trk Topluluklar Bilgi leni Bildirileri, (15 Ekim 2002), (haz.) Belgin Tezcan Aksu et.al., (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2004), ss. 1519. Cemal Kutay, Yazlmam Tarihimiz, Cilt 3, (stanbul: Milliyet Yaynlar, 2006), s. 108. Claude Delmas, Avrupa Uygarlk Tarihi, (ev.) Nihal nol, (stanbul: Varlk Yaynevi, 1973), ss. 163-164. Voline, Rus Devrimleri, (ev.) Ramazan Macit, (stanbul: Babil Yaynlar, 2000), s. 11.

118

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

yapyorlard. Bizansn miras, iki imparatorlukta, daha deiik yansmalar da bulabilmitir. rnein Bizans mimarisi iki lkede de etkisini gstermitir; dilde (bilhassa Osmanl denizcilik dilinde) Bizans etkisi briz llerde mevcuttur; Trk mezarlklarnn servi aalaryla donatlmas gelenei bile eski Greklerden gelen bir uygulamadr; Trk kuru buhar hamam da Romadan gelmitir; baz Trk-Rus devlet sembollerinde de Bizans etkisinin yansmalar grlmektedir (rnein, Rus arl 18. yy.dan sonra devlet armas olarak Bizansn ift bal kartaln kullanmtr). ki devlet arasndaki nemli bir dier miras paylam meselesi de, Cengiz Han mparatorluu miras konusunda yaanmtr. Bu konuda da zaman zaman 45 srtme ve atmalar eksik olmamtr. Osmanl, Krm Tatar Hanl ; Rusya ise, Altn Ordu devleti vastasyla bu mirasn gerek sahibi olarak kendilerini grmlerdir. zellikle belirtmek gerekir ki, Trkler ve Ruslar, Cengiz Han mirasn tayan gruplara ve kiilere byk sayg gstermilerdir. Osmanlda hanedann babadan oula geiinde bir sorun olmas ihtimli karsnda, Cengiz Hann torunlarndan Krm hanedan olan Giraylara hanedan devam ettirme ayrcal herkesten ok ve ncelikli olarak tannmtr. Rusyada ise, Cengiz Hann torunlar, Rus asilzadeleri olan boyarlardan bile daha yksek itibar ve statye sahip olabilmilerdir. Ama, 46 Osmanl bu mirasa daha manev ynleriyle bakarken; Rusya bu mirastan daha somut eyler almtr. Rusya, Altn Ordunun devlet tekilatlanmas 47 geleneini , devlet kurumlarnn protokol geleneini, asker tekilatn, maliye sistemini, elilik geleneini, 18. yy.a kadar devlet armas olarak kullanlan sembolleri, olduu gibi almtr. Altn Ordu Trkesi (aatay Trkesi), Rus diline de etki etmi ve gnmze kadar baz kelimeler olduu gibi Rusaya geirilmitir. Ksacas, miraslar konusunda Osmanl ve Rusya, sanki bir btnn iki yars gibidirler. Osmanl Kanuniden sonra (1566) giderek gten derken, Rusya, bilhassa Kanuniden 70 yl sonra tahta kan IV. (Korkun) van dneminden 48 (1633-1654) itibaren giderek glenmi (geri Kanuniden sonra Osmanlda
45

46

47 48

Konuyla ilgili olarak bkz., Mehmet Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, (2. Bask), (stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar, 2004), ss. 38-44. Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, (2. Bask), (ev.) Erturul Dikba ve Ergun Kocabyk, (stanbul: Sabah Kitaplar, 1998), s. 124. Dou Perinek, Orta Asya Uygarl, (stanbul: Kaynak Yaynlar, 2005), s. 112. Murat Sarca, Siyasal Tarih, (2. Bask), (stanbul: Ar Basm Yaym ve Datm A.., 1983), s. 47.

119

mer Gksal YAR

olduu gibi, IV. vandan sonra da, paralel bir biimde iktidar boluu, i 49 karklklar ve zayflama Rusyada da yaanmtr ), I. Petro dneminden balayarak da, bilhassa Napolyon Fransasn yenen ordunun sahibi olarak 50 1815 Viyana Kongresi sonrasnda, Avrupann en gl be lkesinden biri 51 hline gelmitir. Dolaysyla, bilhassa 1700l yllarn sonlarnda genelde de Osmanl, d gler karsnda zor durumda kaldka, iki devlet, bir takm ortak 52 d tehdit alglamalar gsterebilmilerdir. rnein, 1798 ylnda Msr Seferine kan Napolyon gleri (iki devletin tarihlerindeki altnc ortak tehdit alglamasdr) karsnda, Osmanl ve Rusya bir ittifak antlamas 53 imzalamlardr. Bylece Osmanl, bir Hristiyan lkeyle ilk kez ittifak antlamas yapm oluyordu. Yine Fransann desteiyle, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa isyan (1831-41) srasnda ise, iki lke arasnda, nemli bir ittifak antlamas olan 1839 Hnkar skelesi Antlamas akdedilmitir. ki devlet asndan da, tarihlerinde birbirlerine ynelik nemli bir krlma noktasn oluturan Krm Harbi (1853-56), Trk-Rus etkileiminde, milliyetilik hislerini aa karmas balamnda olduka belirleyici olmutur. Avrupal 54 mttefikleriyle birlikte hareket eden Osmanldan byk darbe alan Rusya, Batya tepki olarak resmen Pan-Slavizm yaklam sergilemeye balamtr. Nitekim Ruslar, 1860larda Bat Trkistan blgesini tamamen istila ederek 55 buralar Slavlatrmaya almlardr. 1870lerde ise, Osmanl mparatorluu egemenlii altnda bulunan Bulgarlar, Ruslarn desteiyle zerklik ve tam bamszlk elde etme gayretleri sergilemiler; Osmanl Ermenileri ise yine Rusyann desteiyle kendi hkmetlerini kurmaya almlardr. Osmanlda ise, II. Abdlhamit dneminde Rusyaya ynelik bir kar propaganda faaliyeti 56 olarak Pan-slamizm politikas hayata geirilmitir. Bu aamada bir yandan
49

50 51

52

53

54 55

56

Elnur Hasan Mikail, Yeni arlar ve Rus D Politikas, (stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2007), s. 35. Rusya, ngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya. Eric J. Hobsbawm, Devrim a: 1789-1848, (ev.) Jlide Ergder ve Aleddin enel, (Ankara: V Yaynlar, 1989), s. 184. Mensur Akgn, Does Culture Matter?, International Issues & Slovak Foreign Policy Affairs, 01/2005, ss. 67-86, s. 68. Fahir Armaolu, Siyas Tarih: 1789-1960, (2. Bask), (Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1973), s. 36. Bkz., Timothy Gowing, Krm Sava, (ev.) Glen Demir, (Ankara: Adapa Yaynevi, 2005). smet Bozda (haz.), Sultan Abdlhamidin Hatra Defteri, (6. Basm), (stanbul: Pnar Yaynlar, 1985), s. 70. Aleddin Yalnkaya, Smrgecilik, Pan-slamizm Inda Trkistan: 1856dan Gnmze, (2. Bask), (Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006), s. 153.

120

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

Osmanl-Trk aydnlar Trkistan blgesinde yaayan soydalarnn akbetiyle 57 daha yakndan ilgilenmeye balarken , dier yandan da Rusyadaki Trk aydnlar (Tatar smail Gasprinski, Simbirskli Yusuf Akura, Bakl Ahmet Agayev, Dastanl Mehmet Murat Bey gibi) Rus Pan-Slavizmine tepki olarak gelitirdikleri Trk milliyetilii duygularyla Osmanlya yaklamlardr. Rusyada milliyetilik duygular, daha ok, Krm Harbinden sonra Batya kar gelimi olmasna karn; anlalaca zere Trk milliyetilii duygular, arlkl olarak Rus Slavizmine kar bir geliim dinamii yakalamtr. ki lke arasnda 250 yl boyunca yaanan 11 byk sava, hemen her yeni neslin birbirlerine kar mcadeleye girmelerine neden olmu; bu da iki toplumun birbirlerini ezel dmanlar olarak nitelemelerine yol amtr.58 Karlkl olarak ortaya kan bu imajn temelinde daha eskilere dayanan; karlkl toprak talepleri, karlkl din mcadele ve mdahaleler saylabilir. Ancak, bunun ardnda, iki toplumda gerekletirilmeye allan sosyal-siyasal reformlarn baarl olamamasndan dolay i politik ortamn iki lkede de giderek ktlemesinin nemli bir rolnn bulunduu da iddia edilebilir. Bir anlamda, i yapsal reform srelerinde yaanan aksaklklar ve bunlarn sonular, iki lkenin paylat ortak kaderlerden bir dieridir. Osmanl ve Rusya, 18. ve 19.yy.larda dnya kapitalist sistemine merkez deil, evre (perifer) olarak eklemlenmilerdir. Yani Avrasyadaki bu iki lke, Bat kapitalizminin evresinde kalmak gibi bir ortak neticeyle yzyze gelmilerdir. Dolaysyla, Osmanl ve Rusya, birbirlerine benzer biimde Batllama abalar sergilemiler, Batnn yntem ve tekniklerini alarak aradaki a 59 gidermeye almlardr. Bilhassa I. Petro (1689-1725), yapt reformlarla Rusyay Batl devletler sistemine girdirmeye muvaffak olmutur. Ancak, Rusya yine de yar evre (semi-perifer) konumundan ileri gidememitir. Osmanlda da Batllama dorultusunda ilk asker reform denemeleri bu
57

58

59

160. Cafer Seydahmed Krmer, Rus Yaylmaclnn Tarih Kkenleri, (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997), s. 10. Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri: 1500den 2000e Ekonomik Deime ve Askeri atmalar, (3. Bask), (ev.) Birtane Karanak, (Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1991), s. 18.; Murat Belge, Osmanlda ve Rusyada Aydnlar, Glten Kazgan ve Natalya Ulenko (Der.), Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003), ss. 109-124, s. 110.

tienne Copeaux, Tarih Yaratma, Stphane Yerasimos (Der.), Trkler: Dou ve Bat, slam ve Laiklik, (2. Bask), (ev.) Temel Keolu, (Ankara: Doruk Yaymclk, 2006), ss. 159-175, s.

121

mer Gksal YAR

yllarda (ilki 1718 ylnda) gerekletirilmitir. ki devlet bnyesindeki reform abalar ise, yine ayn neticeyi vermi; st tabakalar hzla modernleirken, halk geleneksel normlara sk skya bal kalmtr. Bu da, toplumsal gruplar arasnda oluan ve giderek de alan farklarn etkisiyle toplumsal gerginliklere neden olmutur. Halk bu durumda, ynetime kar tepkisel olarak bilinlenmeye balamtr. Rusyann, geni toplumsal reform projelerini Osmanldan yaklak 100 yl nce (18.yy.n ikinci yarsnda) balatt anlalmaktadr. Dolaysyla toplumsal tepkiler ve ayaklanmalar arasnda da yaklak 100 yl gibi bir zaman dilimi bulunmaktadr: Rusyada 18.yy.n ikinci 60 yarsnda, Osmanlda ise 19.yy.n ikinci yarsnda. Ancak bu tarihsel sre farkna ramen, iki lkede de merutiyete (anayasal monariye) ayn yllarda 61 geilmitir: Rusyada 1905, Osmanlda ise 1908 ylnda. politik durum giderek ktleince de, her iki imparatorluun yneticileri bir d dman arayna girmilerdir. Bu karlkl dmanlk imaj ise, Trkler ve Ruslar arasnda karlkl olarak tepkili bir ulusal ruhun domasnda ok etkili olmutur. 19.yy.n sonunda (1895) Rusyada 2. Nikolann ar olmasnn ardndan, Pan-Slavistler Osmanl zerindeki faaliyetlerini artrmlardr. Dolaysyla 20.yy.n balarnda, Osmanlda milliyeti ve din hislerle ok gl bir anti-Rus bak as gelimitir. Birbirlerine kar daha fazla yabanclaan iki devlet ve millet arasnda karlkl gvensizlik ve dmanlk hisleri kanlmaz bir ekilde daha da bymtr. Rusyay kendisine ak bir tehdit olarak gren Osmanl, Rusyann can 62 dman olarak bilinen Almanya ile yaknlamay denemitir. Hatta 1914 ylnda Osmanl, Almanya ile birlikte I. Dnya Harbine girme karar almtr. Bu aamada, Osmanl ile Almanya arasnda, Rusyaya kar silah arkadal hisleri domutur. Ancak, bu pek uzun srmemitir. I. Dnya Harbinin sonunda Osmanl ve Rusya, tarihlerinde bir kez daha ortak trajik bir kaderle karlamlardr. Osmanlnn yenilerek kt savata, Rusya da ne galip ne malup pozisyonuna dmtr. Sonuta iki imparatorluk da yklm ve bunlarn yerine ykntlar zerinde iki yeni devlet ortaya kmtr. Osmanl ve Rus mparatorluklarnn knde baz ortak sebeplerin varl tespit
60

61

62

Mihail Meyer, 18. Yzyldan Gnmze Rusya ve Trkiye likileri, Glten Kazgan ve Natalya Ulenko (Der.), Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003), ss. 3-15, s. 6. Hasan Ali Karasar, Putin ok Sofistike Bir Mslman Politikas Uyguluyor, (Sylei), 2023 Dergisi, Say: 62, 15 Haziran 2006, ss. 18-26. Pierre Lorrain, Romanovlar: Bir Hanedann Sonu, (ev.) Nihal nol, (stanbul: Doan Kitaplk A.., 2000), s. 133.

122

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

edilebilir. Her iki devlet de, sava artlarnda olduka zayf dmlerdir. Bu da imparatorluklarn yklmasnda nemli bir etken olmutur. te yandan, zerinde pek durulmayan nemli bir dier ortak neden de, Almanyann etkisidir. Bilindii gibi Almanya, ttihat ve Terakki Partisi zerinde olduka etkili olmu ve Osmanlnn ykmla sonulanacak bir maceraya srklenmesine yol amtr. Dier taraftan Rus Marksist hareketinin lideri Lenin, sava yllarnda srgnde olduu svirenin Bern kentinden, ancak Almanya ile anlaarak gizlice Rusyaya ulaabilmitir. ddialara gre, Leninin nderliindeki hareket, devrim sreci esnasnda ve sonrasnda Alman 63 sermayesinden destek grmtr. Hatta bu iddia ortaya atldnda, devrimci arkada Troki 17 Temmuz 1917 tarihinde Lenini savunan bir konuma yapmak zorunda bile kalmtr. 2.3. Trkiye - Sovyet Rusya Etkileimi Osmanl mparatorluunun yklma sreci (1919-23) ve Rus mparatorluunun devrilme sreleri (1917-22) gibi, bunlarn ardndan yeni devletlerin kurulmas sreci de byk lde paralel seyretmitir. Harp sonras, iki lkenin topraklar da Batl emperyalist lkelerin ortaklaa saldr ve igallerine (tarihlerindeki yedinci ortak tehdit) mruz kalmlardr. Dolaysyla Trk Kurtulu Sava ve Rus Savanda, iki lkenin halklar Batl igalcilere/dmanlara kar baaryla mcadele etmilerdir. Bu noktada Atatrk Trkiyesi ve Sovyet Rusya, ortak bir tehdit alglamlardr: Antant devletlerinin diktas ve emperyalizmi. Bu anlamda Trkiye ve Sovyet Rusya, ortak dmana kar benzer bir anti-emperyalist tepki gstermilerdir. Trkiye ve Sovyet rejimi, Batllar karsnda bir yandan siyasal egemenliklerine tam olarak kavumay amalamlar; dier yandan da, Bat kapitalist sisteminin evresi olarak kalmaktan kurtulmak iin hzl kalknma yolunda ciddi abalar iine girmilerdir. Atatrk ve Lenin, gl devlet modeli yoluyla bamszlk ve egemenliklerini glendirebilecekleri ve sosyo-ekonomik alanda da kalknacaklar inancna sahip olmulardr. ki lkede de, eskiye nazaran tmyle yeni bir politik sistem (demokratik cumhuriyet) oluturulmaya allm, tek partili rejime dayal sistemler kurulmu ve bu tek parti ile devlet de i ie geirilmitir. Ama tabi ki, Trkiye ile Sovyet Rusya, ayn ama ve ideallere de sahip olmamlardr. Atatrk esasen Bat medeniyetinin norm ve deerlerini benimserken; Lenin ve arkadalar Bat sistemine tamamen
63

Lev Troki, Rus Devriminin Tarihi: Cilt III-Ekim Devrimi: Sovyetlerin Zaferi, (ev.) Blent Tanatar, (stanbul: Yazn Yaynclk, 1999), s. 43.

123

mer Gksal YAR

alternatif olacak bir Bolevik dnya sistemi kurmay amalyorlard. Ancak, bu farklla ramen, Trkiye ve Sovyet rejimi yine de birbirlerinin ihtiya ve nceliklerine gre hassas d politikalar izlemilerdir. Atatrk, Sovyet rejimini tedirgin etmeyecek tarzda, Trk milliyetiliini dar olarak yorumlam; buna karn Sovyet hkmeti de aradaki ideal farklarn gz ard ederek Trkiyeye her trl yardmda bulunmu, ve ona herhangi bir tehdit oluturmamtr. Trkiye ve Sovyetler Birlii, iki sava aras dnemde, yine paralel bir ekilde, Bat emperyalizminin bir versiyonu olan faizm ortak tehlikesiyle (sekizinci ortak tehdit) kar karya kalmlardr. Trkiye daha ok talyan faizminden; Sovyetler Birlii ise daha ziyade Alman nasyonal sosyalizminden tehdit alglamtr. 2. Dnya Harbi sonunda, iki devlet arasndaki g dengesi tekrar, Rusya lehine bozulmutur. 1946 ylnda ise Stalin, artk ihtiya kalmad gerekesiyle Trkiye ile arasndaki Moskova Antlamasn tek tarafl olarak feshetmitir. Trkiyenin ise, Sovyetlerden tehdit alglamas bylelikle had safhaya ulamtr. ki lke aras ilikilerde gvenlik faktr n plna kmtr. Trkiyeyi sava sonras Batya iten temel faktr; Boazlardan s ve Dou Anadoludan toprak talebi eklinde kendini gsteren yeni Sovyet Rus Yaylmacl olmutur. 1950lerden itibarense, Trk liderler, hzl bir modernlemenin ie kapal bir ekonomik yapyla gerekletirilemeyeceine karar vermilerdir. Dolaysyla Trk kalknma modeli yeniden gzden geirilmi ve Trkiye giderek devleti Sovyet modelinden uzaklarken, daha ok ABD ve liberal glerle ibirliine ynelmi; 1952de ise Kuzey Atlantik ttifakna dahil olmutur. Ksacas, belirginleen Souk Sava ortamnda Trkiye, tercihini Bat ittifakndan yana gstermitir. Yani bu anlamda, Trkiyenin Sovyet Rusyadan tehdit alglamaya balamasnn temel nedeni de; daha ok ABD politikalarnn da paralelinde, sosyalizme ynelik olarak hissedilen rejim kayglar olmutur. Trk-Sovyet ilikilerinde 1960larn ikinci yarsndan itibaren tekrar baz yumuama belirtileri grlmtr. Bunda, 1962 Kba Fzeler Krizinin nemli etkileri olmutur. Kriz sonrasnda ABD, Trkiyenin Sovyetler Birliine yakn kuzeydou snrnda konulandrm olduu fze savunma sistemini kaldrarak, NATO savunma hattn 1980lere kadar daha gneyde bulunan Toroslara doru ekmitir. Trk-Amerikan ilikilerindeki bu gerginlie, Kbrs meselesi dolaysyla gelen 1964 ve 1967 ABD itirazlarnn da tuz-biber ektii grlmtr. Nitekim 1967 ylndaki Arap-srail Sava srasnda Trkiye, ilk kez ve aka Araplar desteklemi, bununla birlikte Boazlar da Sovyet sava gemilerine amtr. Bu dnemde Trk-Sovyet ilikilerinde ekonomik ibirlii 124

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

de kendini gstermitir. Trkiye, sanayileme politikas gerei ihtiya duyduu altyap desteini Batdan alamaynca, Khruevin srdrd Bar inde Bir Arada Yaama politikasndan yararlanmak istemi ve Moskova ile ekonomik ilikilere arlk vermitir. Sovyetlerse, Trkiyenin yaklamna olumlu tepki 64 gstermi ve Sovyet ar sanayi yatrmlar bu dnemde Trkiyeye akmtr. Trk-Sovyet ilikilerindeki yumuama, 1970lerin ikinci yarsnda da devam etmitir. Bunda yine, 1974 Kbrs Bar Harekatnn ardndan uygulanan Amerikan silah ambargosunun (1974-78) nemli bir rol olmutur. Trkiye genel olarak Dou Blokuna yaknlarken ve SSCB ile arasnda iyi komuluk ilikileri ve genel ibirlii geliirken, karlkl olarak d politikalarn ideolojize edilmesinden vazgeilmitir. Ksacas, 1970lerde Trkiye ve Sovyet Rusya arasndaki ilikiler, karlkl gven ve anlay temeli zerine oturmaya balamtr. Ama yine de, hereye ramen, ikili ilikiler, devam eden Souk Sava ortamnn engel ve basklarndan tam olarak kurtulamamtr. Trkiye ve Sovyetler Birliinde, 1980lerin balarnda paralel bir dnmn izleri tespit edilebilir. Trkiyedeki 12 Eyll 1980 darbesi ve Sovyetlerin de 1979da Afganistan igali, ilikilerde geici bir soumann olmasna yol asa da, Trkiyede zaln, Sovyetler Birliinde ise Gorbaovun baa gelmesi, iki lkenin de liberal politikalar izleme ynnde yine birbirlerine benzemeye balamalarnn iareti olmutur. Bu sre, Sovyetler Birlii asndan Aralk 1991 itibaryla rejimin ve sistemin yklmas ve ayn anda da birliin dalmas ile sonulanmtr. 2.4. Trkiye - Rusya Federasyonu Etkileimi 1990larn geneli itibaryla Trk-Rus ilikilerinde; Azeri-Ermeni atmalarndan, Trkiyenin 1994teki Boazlar Tznden, Trkiyenin ayrlk eenlere destek olduu iddialarndan, Kbrs Rum Kesiminin Rus fzeleri (S-300) ile silahlandrlmas teebbsnden, Rusyann AKKA (Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas) dzenlemelerine uymamasndan, Trk Silahl Kuvvetlerinin Iraktaki operasyonlarndan, Rusyann PKKya ynelik yaklamlarndan dolay birok bunalm ve gerilim yaanmtr. Bu karlkl gven eksikliinin giderilmesinin nnde ise nemli engelin bulunduu grlmtr: her iki toplumun tarih hatralarnn olumsuz etkileri, taraflarn atan dnya grleri ve Avrasyadaki ulusal
64

skenderun Demir elik Tesisleri, Aliaa Petrol Rafinerisi, Seydiehir Alminyum Tesisleri gibi yatrmlar, bu dnemde gelien Trk-Sovyet ekonomik ibirliinin baz rnekleri arasndadr.

125

mer Gksal YAR

karlar dorultusunda etkili olacak ekilde iki lke arasndaki kuvvet 65 korelasyonunda greli deiimler. Sovyetler Birlii, 18 Aralk 1991 tarihinde Belovezhskaya Pushcha Antlamas ile resmen ortadan kalkmtr. Sovyetlerin dalmasndan sonra, bu devletin hukuk ardl olarak kabul edilen Rusya Federasyonunun ulusumuhafazakr asker otoritelerinin yakn evrede, bilhassa da Gney Kafkasyadaki temel amalarndan biri, blgede Trkiye ve ksmen de rann nfz alanlar elde etmesini nlemeye almak olmutur. Bu dnemde Trkiye ise, 21. yzyln bir Trk asr olaca ve Adriyatikten in Seddine kadar Trk dnyasnn oluaca tezlerini ileri sryor ve blgede Rusya ve rann yeniden boy gstermesini pek arzu etmiyordu. 1990larn balarnda, Rusyann Gney Kafkasyadaki askerlerini geri ekme sreci iinde olmas da, Trkiyeyi rahatlatan nemli bir gelimeydi. Dolaysyla Ankara, eski Sovyet dnyas zerindeki Sovyet/Rus izlerinin mmkn olduunca ve sorunsuz biimde silinmesinden yanayd. Nitekim, Babakan Demirel, Nisan-Mays 1992de yapt Orta Asya gezisinde, blge lkelerine Ruble kullanm alanndan bir an nce kmalarnn kendileri iin daha yararl olacan syleyerek, o zamana dek grlmemi bir ekilde, Rusyann blgedeki karlarna meydan okuyabilmitir. 1992-94 aras dnemde devam eden Azeri-Ermeni atmalar da, Trkiye ve Rusya arasndaki ilikilerin gerilmesine yol amtr. Trkiye, atmalara Ermeniler zerine bask yaratarak mdahale etme izlenimi verdiinde, Rusyadan nc dnya sava kar tehdidi gelmi ve bunun zerine Trkiye geri adm atmtr. Nitekim, Babakan Demirel, 25-27 Mays 1992 tarihleri arasnda yapt Moskova ziyaretinde, Nahvanda asker 66 kullanlmayaca garantisi vermi ve yine bu ziyaret esnasnda, iki lke arasndaki ilikilerin hukuk temelini oluturan ki lke Arasndaki likilerin 67 Temel Prensipleri Hakkndaki Szleme imzalanmtr.

65

66

67

Duygu Bazolu Sezer, Trk-Rus likileri: Dmanlktan Fiil Yaknlamaya, Alan Makovsky ve Sabri Sayar (Der.), Trkiyenin Yeni Dnyas: Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, (stanbul, Alfa, 2002), s. 131. mer Gksel yar, Trkiyenin Azerbaycan-Ermenistan Uyumazlna Ynelik Politikalar: 1992-2004, Yelda Demira ve Cem Karadeli (Der.), Gemiten Gnmze Dnen Orta Asya ve Kafkasya, (Ankara, Palme Yaynclk, 2006), ss. 252-253. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz.; Ayhan Kamel, 2. Dnya Savann Bitiminden Gnmze Kadar Trk-Rus likileri, D Politika, D Politika Enstits; (http://www.foreignpolicy.org.tr/ tr/makale/akamel_01.html).

126

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

Dolaysyla dalmadan sonraki ok ksa bir sre iinde (1992 ylnn Eyll aynn ortalarndan itibaren), Rus d politikas, etraftaki (bilhassa Trkiye ile arasnda bulunan Gney Kafkasyadaki) blgesel meselelerde ie dnklkten kurtularak, yava yava da dnme sinyalleri vermeye balamtr. Bu anlamda, Moskova, 1992-96 devresinde, yakn evresindeki lkelerle youn ilikiler kurmak isteyen Trkiyeyi kendisine byk bir tehdit olarak alglamtr. Buna karn, Ankara ise, Ermenistanda hkim durumda olmaya alan Rusyay kendisi iin ve blge iin byk bir tehdit olarak grmtr. ki lkenin resm makamlar arasnda pek olmasa da, track two diplomasi anlamnda ilikileri glendirecek nemli admlar atlmtr. Nitekim, 12-14 Aralk 1992 tarihleri arasnda, iki lkenin ilikiye gemelerinin 500. yldnm mnasebetiyle, Ankarada Trk-Rus likilerinde 500 Yl konulu bir uluslararas sempozyum dzenlenmitir. Bu sempozyumun sonunda, halklar uzun sredir birbirine dren dmanca tarih yazlmndan vazgeilerek, iki lke tarihlerinin, ortak komisyonlarca yeniden incelenmesi ve yazlmas 68 kararlatrlmtr. 1995ten itibaren e zamanl olarak, Rusyada milliyeti, yurtsever duygularn (Avrasyaclk) belirginlemesine ve gl devlet yanllarnn (derzhavniki) siyaset sahnesinde yeniden ortaya kmalarna karlk, Trkiyede siyas dzlemde slm muhafazakr dncenin kuvvetlenmesine tank olunmutur. Bu manzara ise, ksa bir sre iin, iki lkenin karlkl 69 ibirlii yapma temayllerini zayflatmtr. 1997 ylnda Babakan ernomirdinin Trkiyeyi ziyaret etmesi, ilikilerde ibirlii grntsn yeniden glendirmitir. Grmeler esnasnda, Babakan Mesut Ylmaz ve Rus meslekta, lkeler arasnda ekonomik karlara ve toprak btnlklerine karlkl sayg gsterilmesi; rekabet yerine ibirliinin, phecilik yerine de gven ilkesinin gelitirilmesi konularnda 70 ortaklaa irade beyan etmilerdir. 1997den 2000 ylna kadar Trkiye, d politikada, Orta Asyada geri adm atarak, daha ok Kafkaslar zerinde 71 younlamtr.
68

69 70

71

Frat Purta, Souk Sava Sonras Trk-Rus likileri: Dlanmlar Ekseni mi? Avrasyac Yaknlama m?, Global Strateji, Cilt: 2, Say: 6, Yaz 2006, s. 43. Meyer, 18. Yzyldan Gnmze Rusya ve Trkiye likileri, s. 14. Nurin Ateolu Gney, Rusya Federasyonunun Yeni Gvenlik Politikas erevesinde Trkiyeye Bak, Mustafa Trke ve lhan Uzgel (Der.), Trkiyenin Komular, (Ankara, mge Kitabevi, 2002), s. 346. Mustafa Aydn, Rus Siyasetinde Trkiye, Trk Siyasetinde Rusya Nasl Grnyor?, Nazim Cafersoy (Der.), Trkiye-Rusya Federasyonu Avrasya Stratejik Diyalog Toplants, Ankara, 2022 Ocak 2003, (Ankara: ASAM Yaynlar, 2003), s. 39.

127

mer Gksal YAR

likilerde 1991-99 ylna kadarki dnemi, genel olarak, jeopolitik nfuz alanlarnda ve ikili ilikilerde kontroll gerginlik ve rekabet evresi olarak ele alabiliriz. Bu dnemde taraflar, bir yandan aralarndaki jeopolitik rekabeti srdrm, ama dier yandan da youn bir ekonomik ibirlii sreci iine girmilerdir. 1999 ylndan itibaren de, Putin, iktidara geldikten sonra, Trkiyenin Orta Asya ve Kafkasyadaki cumhuriyetlerle ciddi anlamda 72 kurmaya alt ilikilerden fazla memnun olmadn dile getirmitir. 1990larda iki devlet de, ayrlklk tehdidi ile karlamlar ve birbirlerini bu balamda incitici politikalar srdrmlerdir. Rusyann Krt politikalar karsnda, Trkiyenin ise, bilhassa Birinci eenistan Sava boyunca (199496), kendi Kafkas kkenli vatandalar zerinde tam anlamyla kontrol kuramad ya da kurmad grlmtr. Bu durum ise, iki lkeyi de olduka 73 rahatsz etmitir. Hatta Rus Bykelilerinden erniev, bir keresinde, Trkiyeyi bu konuda, evi camdan olan komusunun penceresine ta 74 atmamal eklinde uyarmtr. te yandan, PKK lideri calann snma talepleri (1998-99) karsnda Rusya, kinci eenistan Savanda (1999) ise Trkiye, birbirlerinin lkelerindeki separatist hareketlere destek verme konusunda daha ekingen ve tedbirli davranlar sergilemilerdir. Rus devlet bakan, Dumann basklarna karn calana snma hakk vermezken; Trkiyede ise bu dnemde eenlerce dzenlenen kitlev gsterilerin saysnda briz derecede bir azalma grlmtr. Hatta Babakan Ecevit, 4-6 Kasm 1999 tarihleri arasnda gittii Moskovada, Rus yetkililere bu hususta 75 yeterli gvenceyi vermitir. Trk-Rus ilikileri 2000li yllarda atma temaylnden syrlarak biraz daha ortaklk istikametinde gelimeye balamtr. Bilhassa Avrasyada karlkl ibirlii araylar, iki lke arasndaki ilikilerin ok boyutlu ortakla geiini sembolize etmitir. ki lke arasnda, 16 Kasm 2001 tarihinde Birlemi Milletler Genel Kurulu toplants ncesinde ortak Avrasya stratejileri benimseyip uygulamak hususunda bir Avrasya birlii Eylem Plan oluturulmutur. Nisan 2002den itibaren de iki lke temsilcileri Avrasya Ortak alma Gruplar bnyesinde sk sk bir araya gelmeye balamlardr. Trkiye
72 73

74

75

Umut Ark, Trk-Rus likileri, Global Strateji, Cilt: 2, Say: 6, Yaz 2006, s. 93. Fiona Hill ve mer Tapnar, Russia and Turkey in the Caucasus: Moving Together to Preserve the Status Quo?, Ifri Research Programme, Russia/NIS, Ocak 2006, s. 11. Zikreden, Nazim Cafersoy, Trkiye-Rusya likileri ve Separatizm Faktr, Turksam, 13 ubat 2006; (http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1). Oleg A. Kolobov, Aleksandr A. Kornilov ve Fatih zbay, ada Trk-Rus likileri: Sorunlar ve birlii Alanlar (1992-2005), (ev.) Elnur Osmanov et.al., (stanbul, TASAM Yaynlar, 2006), s. 249.

128

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

ve Rusyadaki i siyasal ortam ve evrelerinde meydana gelen uluslararas gelimeler, ortak Avrasya yneliinde hi phesiz etkili olmutur. Trkiye ve Rusyada, karar alma mekanizmalar iinde etkili olan askerler de, dlayc olmakszn ve birbirlerine paralel bir ekilde ortak Avrasya almn desteklemeye balamlardr. Ancak buna ramen, iki lke arasndaki tarihsel nyarglarn ve endielerin hl devam etmekte olduu da bir gerektir. Rusya parlamentosu Dumann Ermeni ve Krt soykrmna dair kararlar vermesi Trkiyeyi fazlasyla rahatsz ederken; Tataristan zerk Cumhuriyetinin Kiril yerine Latin alfabesini kabl, Trkiyenin etkisinin artt yolunda Rusyada endieyle karlanmtr. 11 Eyll sonrasnda Rusyann Grcistan ve Kuzey Kafkasya zerindeki 76 basklarnn artmas Trkiye tarafndan ho karlanmazken; Trkiyenin Bak-Tiflis-Ceyhan gibi Amerikan destekli projelerinin kabul grmesi de aka Rusyann blgesel menfaatleri asndan tehdit olarak alglanmtr. Ancak, ABDnin 2003 Irak mdahalesi ve bu erevede blgede ABD hegemonyasndan duyulan ortak endieler (bu da iki devlete alglanan dokuzuncu ortak tehdit olma yolundadr), yeni bir tehditkr realite olarak iki lkeyi birbirlerine yaknlatrmaktadr. Gnmzde Trk ve Rus d politikalarna yn verebilme potansiyeline sahip alternatif siyasal tercihler ve dolaysyla bunlar savunan siyas kadrolar itibaryla da gzle grlr paralellikler kurmak olasdr. Bu balamda, gerek Trkiye, gerekse Rusyada d politikann almas gereken istikamet itibaryla 4 temel seenein olduundan bahsedilebilir: Avrasyaclk, Batclk (Rusya asndan Atlantizm), Milliyetilik ve Pragmatizm. Trkiyede Batclk ve Rusyadaki karl olan Atlantizm, iki lkenin birbirleriyle ilgilenmesi yerine daha ok Batllama ortak hedefi zerinde odaklarken; bu yaklam gnmzde Rusyada birka adm daha geriden gelmekle birlikte iki lkede de nemini kaybetmeye balamtr. Milliyetilik (Rusya itibaryla Jirinovski gibiler ve Slavofiller; Trkiye itibaryla da Turanclar) alternatifini savunanlar ise, iki lke ilikilerinde birbirlerini dlayan ve hatta birbirlerine kar tekiletirici bir duru sergilemektedirler. Bu yaklam iki lkede de artk pek destek bulamamaktadr. Dier bir seenek olarak pragmatizm de, iki lkenin d politikalarnda hlihazrda mevcut olup, duruma gre Dou ve Bat arasnda gidi-gelilere olanak verir; ancak mevcut uluslararas artlar iki lkenin daha belirgin ve dirayetli duru sergilemesini gerektirdii iin, artk son bir seenek
76

Yevgeniy Primakov, 11 Eyll ve Iraka Mdahale Sonras Dnya, (ev.) Fatma Arkan ve Serdar Arkan, (stanbul: Doan Ofset Yaynclk ve Matbaaclk A.., 2004), ss. 177-94.

129

mer Gksal YAR

olarak 2000li yllar itibaryla Avrasyaclk ortak bir payda grntsne kavumutur. Gnmzde her iki lkedeki Avrasyaclar, taraflar arasndaki paralellik ve ortaklklar daha fazla vurgulamaktadrlar. Onlara gre: Trkiye ve Rusya; Avrasya blgesinin iki temel lokomotif unsurudur. Blgede MslmanOrtodoks birliini sembolize etmekte ve Yeni Dnya Dzeni karsnda edimsel/sje durumundadrlar. Yugoslavya ve Irakn tersine, blnmeye kar direnerek, ABDnin yaylma stratejilerine kar ortak bir cephe oluturmakta veya diren gsterebilmektedirler. Byk kresel gler karsnda madur, ezilen ve Atatrkn deyimiyle mazlum milletler durumundadrlar. Avrupa Birlii (AB) tarafndan dlanmaktadrlar. Esasnda bu yaplanma iin ok byk olduklarndan dolay, ancak blnmeleri durumunda bu birlie alnabileceklerdir. Zira mevcut hlleriyle AB iindeki dengeleri sarsabilecek durumdadrlar; Bat emperyalizmini ortak dman olarak grmektedirler; uluslararas ilikileri smren-smrlen ilikisi erevesinde grp, tavrlarn daha ok smrlenlerden yana gstermelidirler; ulus-devlet yaplarnn korunmasna hl ok nem vermektedirler, zira her ikisi de devlet gcnn n plnda grld Dou tipi devletlerdir. Bu erevede, Avrasyaclara gre, Trkiye ve Rusya, Avrasya blgesinde, birbirlerine ramen deil de, birlikte 77 hareket etmelidirler ; kendi aralarnda siyas bir esneklie kavumaldrlar ve 78 birbirleriyle stnlk yarna ve rekabete girmemelidirler. SONU Tarihten gnmze Avrasyada, Trkler arasndaki blnmeler ve bitmek tkenmek bilmeyen Trk-Rus atmalar dolaysyla asla toptan ve uzun sreli bir btnlk (sentez) meydana gelememitir. Avrasyann yerleik uygar gleri ile gebe gleri arasndaki diyalektik, ncelikle Dou-Bat eksenli sentez kltrlerin ortaya kmasna yol amtr. Trkler arasnda genelde Dou-Bat sentezi ve dikotomileri yaanmasna karn; 16.yy.dan itibaren Avrasya sahnesinde hkim bir g olarak Rusyann da ortaya kmasndan sonra, blgede bir Kuzey-Gney eksenli Avrasya diyalektii de grlmeye balanmtr. Bu diyalektik etkileim ve atma sreci ise, zaman zaman

77

78

Aleksandr Dugin, Moskova-Ankara Ekseni: Avrasya Hareketinin Temel Grleri, (ev.) Leonid Bahrevski, (stanbul: Kaynak Yaynlar, 2007), s. 87. Konuyla ilgili olarak bkz.; Demirhan F. Erdem, Yeni Dnya Dzeni ve Avrasya Seenei, Siyaset ve Toplum, Say: 2, Bahar 2005, ss. 182-206.

130

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

bilhassa Batdan gelen ortak tehditler veya ortaklaa yaanan bir takm eanl isel problemler dolaysyla ikinci plnda kalabilmitir. Tarih boyunca sregiden etkileimlerinden grld kadaryla, Trkler ve Ruslar, birbirlerinden oka algladklar tehditlerin dnda, byk ortak tehditlerin yaratt ortak kaderi dokuz kez paylamlardr. Bunlar srasyla; Bizans, Hal, i blnme, Cengiz, Timur, Napolyon, Antant, Faist, ABD hegemonyas tehlikeleridir. Grld zere, bu iki devlete, arlkl olarak alts Batdan hegemonik tehditler gelmitir. ki devlet arasnda g dengesinin bozulduu her aamada ise, Trkler ve Ruslar, dengeyi lehine eviren taraf kendilerine ynelik temel tehdidin kayna olarak grmlerdir. Ancak ne var ki; Trkiye Cumhuriyeti ve Sovyet rejimi kuruluncaya kadar, bu iki gcn yaknlamalar da, aralarndaki g dengesinin bozulmasnn (genelde de Osmanlnn zayflamasnn ve ark Meselesinin ortaya knn) bir eseri olmutur. 20.yy.n ilk eyreinde iki devlette yaanan devrimler, aralarndaki ibirlii yollarnn glenmesine sebebiyet vermitir. Bu iki devlet, Bat emperyalizmine kar birbirlerinden g alarak mcadele edebilmilerdir. Gnmzde iki devlet de, aralarndaki henz tam silinmemi olan tarihsel nyarglar ve alg farkllklarna ramen, Amerikann Avrasyadaki hegemonik giriimlerinden olduka rahatszlk duymaktadrlar. Dolaysyla bu iki lke, ABDnin politikalarna kar, Avrasya zemininde i ve d politikalar itibaryla baz paralelliklerini yeniden kefetmeye ve tecrbe etmeye balamlardr. Yani, Souk Sava yllarnda uluslararas ortamn etkisiyle yeniden ama bu kez ideolojik anlamda Dou-Bat eksenine oturan Avrasya tarihsel diyalektii, 1990l yllarda bu zelliini, sona eren Souk Savaa ramen ksmen korumakla birlikte, nispeten Kuzey-Gney ekseni balamnda eskiye dn yaamtr. Ancak, tekrardan ayn atmalarn kmas, yine uluslararas artlar dolaysyla, ama bu sefer olumlu ynde olmak zere, engellenmitir. Nitekim gnmzde, artk, Trkiye ve Rusya Avrasyada birlikte ve paralel ilikiler yrtme yollarn arar duruma gelmilerdir.

131

mer Gksal YAR

KAYNAKA Ahmetbeyolu, Ali, Avrupa Hun mparatorluu, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2001). Akgn, Mensur, Does Culture Matter?, International Issues & Slovak Foreign Policy Affairs, Ocak 2005. Ark, Umut, Trk-Rus likileri, Global Strateji, Cilt: 2, Say: 6, Yaz 2006. Armaolu, Fahir, Siyas Tarih: 1789-1960, (2. Bask), (Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1973). Aydn, Mustafa, Rus Siyasetinde Trkiye, Trk Siyasetinde Rusya Nasl Grnyor?, Nazim Cafersoy (Der.), Trkiye-Rusya Federasyonu Avrasya Stratejik Diyalog Toplants, (Ankara, 20-22 Ocak 2003), (Ankara: ASAM Yaynlar, 2003). Barthold, W. V., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (ev.) Kzm Yaar Kopraman ve smail Aka, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006). Barthold, Wilhelm, Trk-Mool Uluslar Tarihi, (ev.) Hasan Eren, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006). Belge, Murat, Osmanlda ve Rusyada Aydnlar, Glten Kazgan ve Natalya Ulenko (Der.), Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003). Bozda, smet (Haz.), Sultan Abdlhamidin Hatra Defteri, (6. Basm), (stanbul: Pnar Yaynlar, 1985). Braudel, Fernand, II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, 2. Cilt, (2. Bask), (ev.) Mehmet Ali Klbay, (Ankara: mge Kitabevi, 1994). Braudel, Fernand, Madd Uygarlk: Ekonomi ve Kapitalizm-XV.-XVIII. Yzyllar-Gndelik Hayatn Yaplar, (2. Bask), (ev.) Mehmet Ali Klbay, (Ankara: mge Kitabevi, 2004). Brzezinski, Zbigniew, Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, (2. Bask), (ev.) Erturul Dikba ve Ergun Kocabyk, (stanbul: Sabah Kitaplar, 1998). Cafersoy, Nazim, Trkiye-Rusya likileri ve Separatizm Faktr, Turksam, 13 ubat 2006; (http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1). Cancik-Kirschbaum, Eva, Asurlular: Tarih, Toplum, Kltr, (ev.) Asl Yarba, (zmir: lya zmir Yaynevi, 2004). Copeaux, tienne, Tarih Yaratma, Trkler: Dou ve Bat, slam ve Laiklik, (2. Bask), (ed.) Stphane Yerasimos, (ev.) Temel Keolu, (Ankara: Doruk Yaymclk, 2006).

132

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

Delmas, Claude, Avrupa Uygarlk Tarihi, (ev.) Nihal nol, (stanbul: Varlk Yaynevi, 1973). Demira, Yelda, Byk Oyun: 19. Yzylda Rusya ve ngilterenin Orta Asyada Rekabeti, Yelda Demira ve Cem Karadeli (Der.), Gemiten Gnmze Dnen Orta Asya ve Kafkasya, (Ankara: Palme Yaynclk, 2006). Droysen, Byk skender, IV. Cilt, (ev.) Bekir Stk Baykal, (Ankara: Mill Eitim Basmevi, 1949). Dugin, Aleksandr, Moskova-Ankara Ekseni: Avrasya Hareketinin Temel Grleri, (ev.) Leonid Bahrevski, (stanbul: Kaynak Yaynlar, 2007). Erdem, Demirhan F., Yeni Dnya Dzeni ve Avrasya Seenei, Siyaset ve Toplum, Say: 2, Bahar 2005. Gen, Reat, Karahanl Devlet Tekilat, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2002). Gowing, Timothy, Krm Sava, (ev.) Glen Demir, (Ankara: Adapa Yaynevi, 2005). Gkalp, Cevdet, Gktrk Devletinin Kuruluundan ingizin Zuhuruna Kadar Altaylarda ve Moolistanda Kabileler, (Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1973). Grousset, Ren, Bozkr mparatorluu: Attila, Cengiz Han, Timur, (ev.) M. Reat Uzman, (stanbul: tken, 1999). Gumilv, Lev Nikolayevi, Hazar evresinde Bin Yl, (3. Bask), (ev.) Ahsen Batur, (stanbul: Selenge Yaynlar, 2003). Gndodu, Abdullah, Trkiye ve Rusya-I: Kanlmaz Etkileimler, Kanlmaz Benzemeler, 2023 Dergisi, Say: 62, 15 Haziran 2006. Gney, Nurin Ateolu, Rusya Federasyonunun Yeni Gvenlik Politikas erevesinde Trkiyeye Bak, Mustafa Trke ve lhan Uzgel (Der.) Trkiyenin Komular, , (Ankara, mge Kitabevi, 2002). Heaton, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi-II, (ev.) Mehmet Ali Klbay ve Osman Aydou, (Ankara: Teori Yaynlar, 1985). Hill, Fiona ve Tapnar, mer, Russia and Turkey in the Caucasus: Moving Together to Preserve the Status Quo?, Ifri Research Programme, Russia/NIS, Ocak 2006. Hobsbawm, Eric J., Devrim a: 1789-1848, (ev.) Jlide Ergder ve Aleddin enel, (Ankara: V Yaynlar, 1989). bni Haldun, Mukaddime, 1. Cilt, (2. Basm), (ev.) Sleyman Uluda, (stanbul: Dergah Yaynlar, 1988).

133

mer Gksal YAR

nalck, Halil, Dou Avrupada Egemenlik Mcadelesi, 1552 ve Sonras: Kazann gali ve Trk Topluluklar Bilgi leni Bildirileri, (15 Ekim 2002), (Haz.) Belgin Tezcan Aksu et.al., (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2004). yar, mer Gksel, Trkiyenin Azerbaycan-Ermenistan Uyumazlna Ynelik Politikalar: 1992-2004, Yelda Demira ve Cem Karadeli (Der.) Gemiten Gnmze Dnen Orta Asya ve Kafkasya, (Ankara: Palme Yaynclk, 2006). yar, mer Gksel, Blgesel ve Global Gvenlik karlar Balamnda Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu, (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004). Kadirbayev, Aleksandr, Tarihte Rusyann ve Trkiyenin Avrasyaclk Modelleri, Nazim Cafersoy (Der.), Trkiye-Rusya Federasyonu Avrasya Stratejik Diyalog Toplants, Ankara, 20-22 Ocak 2003, (Ankara: Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2003). Kaln, brahim, slm ve Bat, (stanbul: sam Yaynlar, 2007). Kamel, Ayhan, 2. Dnya Savann Bitiminden Gnmze Kadar Trk-Rus likileri, D Politika, D Politika Enstits, (http://www.foreignpolicy.org .tr/tr/makale/akamel_01.html). Karasar, Hasan Ali, Putin ok Sofistike Bir Mslman Politikas Uyguluyor, (Sylei), 2023 Dergisi, Say: 62, 15 Haziran 2006. Kennedy, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri: 1500den 2000e Ekonomik Deime ve Askeri atmalar, (3. Bask), (ev.) Birtane Karanak, (Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1991). Krmer, Cafer Seydahmed, Rus Yaylmaclnn Tarih Kkenleri, (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997). Kvlcml, Hikmet, Tarih, Devrim, Sosyalizm, (2. Bask), (stanbul: Derleni Yaynlar, 2006). Kolobov, Oleg A., Kornilov, Aleksandr A. ve zbay, Fatih, ada Trk-Rus likileri: Sorunlar ve birlii Alanlar (1992-2005), (ev.) Elnur Osmanov et.al., (stanbul: TASAM Yaynlar, 2006). Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Balangtan 1917ye Kadar, (4. Bask), (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1999). Kurt, Hasan, Orta Asyann slamlama Sreci: Buhr rnei, (Ankara: Fecr Yaynevi, 1998). Kutay, Cemal, Yazlmam Tarihimiz, Cilt 3, (stanbul: Milliyet Yaynlar, 2006). 134

Avrasyada Devletlerin ekilleni, Ykseli ve D Sreleri

Ligeti, Louis, Bilinmeyen Asya, (ev.) Sadrettin Karatay, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1998). Lorrain, Pierre, Romanovlar: Bir Hanedann Sonu, (ev.) Nihal nol, (stanbul: Doan Kitaplk A.., 2000). Meyer, Mihail, 18. Yzyldan Gnmze Rusya ve Trkiye likileri, Glten Kazgan ve Natalya Ulenko (Der.), Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003). Mikail, Elnur Hasan, Yeni arlar ve Rus D Politikas, (stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2007). Orekova, S. F., Rusya ve Osmanl mparatorluu Arasndaki Savalar: Sebepleri ve Kimi Tarihi Sonular, Glten Kazgan ve Natalya Ulenko (Der.), Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kltrel likiler, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003). Ortayl, lber, 1550lerde Dou Avrupa, 1552 ve Sonras: Kazann gali ve Trk Topluluklar Bilgi leni Bildirileri, 15 Ekim 2002, (Haz.) Belgin Tezcan Aksu et.al., (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2004). ztrk, Ouz Mete, Gemiten Gnmze Trk Devletleri, (stanbul: Nokta Kitap, 2007). Perinek, Dou, Orta Asya Uygarl, (stanbul: Kaynak Yaynlar, 2005). Plutarkhos, Byk skender: Hayat ve Savalar, (ev.) Vahdet Gltekin, (stanbul: Rado Yaynlar, 1980). Primakov, Yevgeniy, 11 Eyll ve Iraka Mdahale Sonras Dnya, (ev.) Fatma Arkan ve Serdar Arkan, (stanbul: Doan Yaynclk, 2004). Purta, Frat, Souk Sava Sonras Trk-Rus likileri: Dlanmlar Ekseni mi? Avrasyac Yaknlama m?, Global Strateji, Cilt: 2, Say: 6, Yaz 2006. Rsonyi, Lszl, Trk Devletinin Batdaki Vrisleri ve lk Mslman Trkler, (Haz.) . K. Seferolu ve Adnan Mderrisolu, (Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 1983). Roberts, Wess, Hun mparatoru Attilann Liderlik Srlar, (ev.) Yakut Eren, (stanbul: lgi Yaynclk, 1989). Saray, Mehmet, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, (2. Bask), (stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 2004). Sarca, Murat, Siyasal Tarih, (2. Bask), (stanbul: Ar Basm Yaym ve Datm A.., 1983).

135

mer Gksal YAR

Sevim, Ali ve Ycel, Yaar, Trkiye Tarihi: Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989). Sezer, Duygu Bazolu, Trk-Rus likileri: Dmanlktan Fiil Yaknlamaya, Alan Makovsky ve Sabri Sayar (Der.), Trkiyenin Yeni Dnyas: Trk D Politikasnn Deien Dinamikleri, (stanbul, Alfa, 2002). Taneri, Aydn, Celld-dn Hrizmh ve Zaman, (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1977). Taal, Ahmet, Gktrkler, 3. Cilt, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2004). Temir, Ahmet, Moollarn Gizli Tarihine Gre Cengiz Han (ingiz Han), (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1989). Tilly, Charles, Avrupada Devrimler: 1492-1992, (ev.) zden Arkan, (stanbul: Afa Yaynclk A.., 1995). Troki, Lev, Rus Devriminin Tarihi: Cilt III-Ekim Devrimi: Sovyetlerin Zaferi, (ev.) Blent Tanatar, (stanbul: Yazn Yaynclk, 1999). mezsoy, ener, Avrasyada Devrim: Trk Jeostratejisi, (stanbul: leri Yaynlar, 2004). Vczy, Pter, Avrupada Hunlar, Hunlar ve Tanrnn Krbac Attila, (Haz.) Gyula Nmeth, (ev.) Tark Demirkan, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996). Vsary, stvn, Eski Asyann Tarihi, (ev.) smail Doan, (stanbul: tken, 2007). Voline, Rus Devrimleri, (ev.) Ramazan Macit, (stanbul: Babil Yaynlar, 2000). Wallerstein, Immanuel, Dnya-Sistemleri Kavramna Kar Dnya-Sistemi Kavram: Bir Eletiri, Andre Gunder Frank ve Barry K. Gills (Der.), Dnya Sistemi Be Yzyllk m, Be Binyllk m?, (ev.) Esin Soanclar, (Ankara: mge Kitabevi, 2003). Yalnkaya, Aleddin, Smrgecilik, Pan-slamizm Inda Trkistan: 1856dan Gnmze, (2. Bask), (Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006). Ylmaz, S. Harun, Rusyada Devlet Merkezli Sistem ve Brokrasi, (stanbul: Versus Kitap, 2006).

136

You might also like