Spis treci

Test na atwowierno: pytania Wstp 13 Rozdzia 1 Do roku 1700 Papieyce i rolinne owce Rozdzia 2 Wiek XVIII Niemowlta krliki i spreparowane kamienie Rozdzia 3 18001868 Ksiycowy bizon i soneczny pancerz Rozdzia 4 18691913 Kamienne olbrzymy i rogate krliki Rozdzia 5 19141949 Marsjanie z New Jersey i ucho Vincenta van Gogha Rozdzia 6 19501976 Nagie zwierzta i szwajcarskie drzewo rodzce spaghetti Rozdzia 7 19771989 Australijskie gry lodowe i piguki z karaluchw Rozdzia 8 19901999 Krgi w zbou i Ken transwestyta Rozdzia 9 Po roku 2000 Kotki miniaturki i koty potwory Posowie 171 173 178 179 183 152 136 120 104 84 65 47 32 17 9

Test na atwowierno: odpowiedzi Uwaga kocowa Podzikowania

Kategorie mistyfikacji

Test na atwowierno: pytania

Wyobra sobie, e jeste wydawc gazety. Dziennikarz wanie przynis ci artyku zawierajcy ponisze stwierdzenia. Wiadomo, e lubi ubarwia swoje teksty dziwacznymi i nieprawdziwymi informacjami. Kierujc si zdrowym rozsdkiem oraz znajomoci historii i natury wiata, przed zatwierdzeniem tekstu do druku musisz zdecydowa, ktry z faktw jest prawdziwy, a ktry zmylony. Nie uznaje si odpowiedzi Nie wiem. Czy twoi czytelnicy mog mie pewno, e nie wprowadzisz ich w bd?

Historia i kultura
1. Sir Thomas Crapper wynalaz spuczk toaletow. Prawda___ Fasz___

2. W jzyku Eskimosw istnieje ponad 100 sw na okrelenie niegu. Prawda___ Fasz___

3. Pierwsi kupcy holenderscy kupili wysp Manhattan od plemienia rdzennych Amerykanw za kilka monet, wartych dzi 700 dolarw. Prawda___ Fasz___

4. Kiedy pielgrzymi wyldowali w Nowym wiecie, stwierdzili ze zdumieniem, e jeden z pierwszych napotkanych tubylcw przez wiele lat mieszka wczeniej w Anglii. Prawda___ Fasz___

5. Rzucanie botem byo oficjaln dyscyplin podczas olimpiady w 1904 roku. Prawda___ Fasz___

6. W stanie Massachusetts jest jezioro o nazwie Chargoggaggoggmanchaugagoggchau-bunagungamaug. To indiaskie sowo oznacza: Ty owisz ryby po swojej stronie, ja po swojej, ale nikt nie owi w rodku. Prawda___ Fasz___

7. Kiedy Kolumb wyruszy w 1492 roku w poszukiwaniu nowego ldu, wikszo Europejczykw

wierzya, e Ziemia jest paska. Prawda___ Fasz___

8. Staroytni Sumerowie czcili Ninkasi, bogini piwa. Prawda___ Fasz___

9. Thomas Jefferson i John Adams, dwaj Ojcowie - Zaoyciele pastwa amerykaskiego, zmarli tego samego dnia: 4 lipca 1826 roku, 50 lat po podpisaniu Deklaracji Niepodlegoci. Prawda___ Fasz___

10. Marco Polo obserwowa w Chinach, jak si robi lody, i rozpowszechni t umiejtno w Europie.

Prawda___

Fasz___

Nauka i przyroda
11. Pozbawione gowy karaluchy mog y miesic. Prawda___ Fasz___

12. Rekiny nie choruj na raka. Prawda___ Fasz___ mapy o dugich ogonach wykorzystuj niezwyky sposb

13. Poudniowoamerykaskie

pokonywaniu naturalnych przeszkd, jakimi s rzeki. Trzymajc si jedna drugiej, tworz ywy most rozcignity midzy drzewami na obu brzegach rzeki. Inni czonkowie stada po ich grzbietach przedostaj si na drug stron. Prawda___ Fasz___

14. Prawa fizyki zmieniaj si w miar upywu czasu. Prawda___ Fasz___

15. wie nie umieraj ze staroci. Prawda___ Fasz___

16. Lemingi popeniaj zbiorowe samobjstwo, rzucajc si caymi stadami z wysokich

klifw.

Prawda___

Fasz___

17. W Ekwadorze jest maa wioska zwana Vilcabamb, rednia wieku yjcych tam

mieszkacw wynosi ponad 100 lat. Prawda___ poraeniu. Prawda___ Fasz___

19. Fizycy ogosili ostatnio, e mog tak skutecznie spowolni prdko wiata, i fala

Fasz___

18. Pioruny odciskaj fotograficzny obraz otoczenia na skrze ludzi, ktrzy ulegaj ich

staje si niemal nieruchoma. Prawda___ Fasz___

20. Grawitacja jest silniejsza na biegunach ni na rwniku. Wskutek tego czowiek wacy 75

kilogramw na rwniku bdzie o prawie p kilograma ciszy na biegunie pnocnym. Prawda___ Fasz___

Mistyfikacja: celowe wprowadzenie kogo w bd, zwodzenie przez nadanie czemu pozorw prawdy; dzieo mistyfikatora, rezultat jego zabiegw.
Sownik jzyka polskiego, 1996 rok

Wymylanie fantastycznych historii pod publiczk... Ten niecny proceder okrela si ostatnio eleganckim terminem mistyfikacja.
James P. Malcolm Anecdotes of the Manners and Customs of London (Zabawne zwyczaje i obyczaje Londynu), 1808 rok

Wstp
Mistyfikacja: kamstwo, nieprawda, pprawda, oszustwo, przemilczenie, zatajenie, zafaszowanie, zmylenie, koloryzowanie, konfabulacja, fantazjowanie, fikcja, garstwo, blaga, bujda, bajer, lipa. Mistyfikowa: oszuka, kama, ga, przekrca fakty, mija si z prawd, mwi nieprawd, zmyla, wyssa z palca, buja, blagowa, nabiera, blefowa. (Sownik synonimw, 1995 rok) Czasy, w ktrych yjemy, okrela si mianem wieku informacji, ale powinno si raczej mwi o wieku dezinformacji. Faszywe informacje podawane s wszdzie: w telewizji, radiu, gazetach i Internecie. Zwaszcza w tym ostatnim medium. W swojej krtkiej historii Internet sta si rdem wszelkiego kamstwa, plotek, najbardziej nieprawdopodobnych i idiotycznych pomysw. Internetowa informacja rozpowszechnia oszczerstwa i niczym nie poparte oskarenia. Nikogo ju nie dziwi, e na przykad 19-letni student z San Diego, z ktrym koresponduje si za porednictwem poczty elektronicznej, moe okaza si 50-letnim pedofilem z Wichita. Jak to si dzieje? Jak to moliwe, e spoeczestwo dysponujce wszelkimi rodkami pozwalajcymi odkry prawd, stao si rajem dla oszustw? Na pytania te prbuj odpowiedzie w niniejszej ksice, sigajc po przykady szczeglnej formy oszustwa, jak jest mistyfikacja.

Czym jest mistyfikacja

W naszej kulturze mianem mistyfikacji okrela si wiele zjawisk. Gdy redakcja gazety wiadomie publikuje wyssan z palca wiadomo, nazywamy to mistyfikacj. W tej samej kategorii mieszcz si chwyty reklamowe, faszywe informacje o podoeniu bomby, przekrty finansowe i obietnice polityczne, ktrych nikt nie zamierza speni. Co czy wszystkie te zjawiska? Przede wszystkim s one dziaaniami zwodniczymi, czyli oszustwami. Ale nie kade dziaanie zwodnicze mona nazwa mistyfikacj. Niewinne kamstwo, na przykad, gdy pracownik dzwoni, e z powodu choroby nie moe przyj do pracy, nie kwalifikuje si do tej kategorii. Dotyczy to take wikszoci oszustw kryminalnych, jak podawanie nieprawdziwej tosamoci, faszerstwo, krzywoprzysistwo czy plagiat. Aby sta si mistyfikacj, kamstwo musi spenia okrelone warunki. Przede wszystkim zawiera element skandalu, pomysowoci, dramatyzmu lub sensacji. A ju na pewno ma przyciga zainteresowanie opinii publicznej. Mistyfikacja jest wic czynem celowo wprowadzajcym w bd, ktry powinien trafi do umysw (i wyobrani) jak najwikszej grupy ludzi. Najwaniejsz kwesti jest wic w tym przypadku wymiar spoecznego zainteresowania. Moim zdaniem nie istnieje co takiego jak prywatna mistyfikacja. Oszustwo zyskuje miano mistyfikacji wwczas, gdy skupia uwag szerokiego grona odbiorcw. Im wikszy zatoczy krg, tym znaczniejszej rangi nabiera w skali niesawy. Definicja ta pozwala okreli podobiestwa i rnice midzy mistyfikacj a czterema innymi postaciami oszustwa: matactwem, psikusem, miejsk opowieci i

bajk. Matactwo jest kryminaln odmian oszustwa. Ludzie czsto wyranie rozgraniczaj mistyfikacj od matactwa. Jego celem, ich zdaniem, jest zamiar zarobienia pienidzy, podczas gdy mistyfikacja siga gbiej. Lecz i matactwo moe sta si mistyfikacj, gdy sposb na zrealizowanie celu, czyli zdobycie pienidzy, dotyczy szerokiego krgu odbiorcw lub jest na tyle niecodzienny, e dziaa na wyobrani wielu ludzi. W tym sensie jedynym elementem odrniajcym je od mistyfikacji jest reakcja spoeczna. Dlatego tak wiele odmian synnych giedowych manipulacji, ktrych jedynym motywem byo osignicie zysku, zasuyo sobie na miano mistyfikacji, na przykad wielkie oszustwo giedowe w 1814 roku (rozdzia 3) czy mistyfikacja Emulex z 2000 roku (rozdzia 9). To samo dotyczy psikusw. Jest to rodzaj gupawego artu, jak podoenie poduszki wydajcej nieprzyzwoite dwiki czy primaaprilisowe dowcipy. Jeli jednak takie dziaanie nabierze rozgosu, moe uzyska status mistyfikacji. Na przykad psikus zrobiony przyjacielowi przez telefon sprawi, e kilka osb umieje si do ez, ale nie znajdzie si na pierwszych stronach gazet. Tymczasem telefoniczny psikus, ktrego adresatem jest krlowa angielska, nadany potem przez radio do milionw suchaczy, na pewno zasuguje na miano mistyfikacji (rozdzia 8). Wszystko zatem sprowadza si do stopnia zainteresowania szerokiej publicznoci. Miejskie opowieci to faszywe historyjki znane w kadym zaktku wiata, czsto rozpowszechniane za porednictwem poczty elektronicznej lub pantoflowej. Podobnie jak mistyfikacje, s nieprawd znajdujc atwy posuch u ludzi i czstokro przyjmowane s jako prawdziwe przez rzesze spoeczestwa. Rnica polega na tym, e miejskie opowieci s oszustwem niezamierzonym, tymczasem mistyfikacja jest jak najbardziej intencjonalna. Miejskie opowieci nie s te dzieem pojedynczych autorw. Zazwyczaj s to stare historyjki, odgrzewane co jaki czas i dopasowane do zmieniajcych si okolicznoci. Ludzie powtarzaj je swoim znajomym i przyjacioom nie z zamiarem nabierania ich, ale dlatego e sami w nie wierz. Mistyfikacje natomiast s dziaaniem zdecydowanie celowym. Zawsze znajdzie si kto, kto rozmylnie je spreparuje z zamiarem wprowadzenia innych w bd. Gdyby okazao si, e miejska opowie ma autora, ktry wymyli j specjalnie, aby oszuka innych, wwczas staaby si mistyfikacj. Poniewa jednak opowieci te w zaoeniu nie s oszustwem, nie ma dla nich miejsca w zbiorach naszego muzeum. Na koniec mamy do czynienia z zupenie nieprawdopodobnymi opowieciami, ktre moemy nazwa bajkami. Jest to specyficzna odmiana mistyfikacji, podgrupa znacznie wikszej kategorii. Podczas gdy typowa mistyfikacja to oszustwo popenione przez jedn osob (czasem grup ludzi), autorami bajkowych opowieci s czasem traktujc to z przymrueniem oka - cae spoecznoci. Na przykad wity Mikoaj, wielkanocny zajczek, rogate krliki i wochate pstrgi (rozdzia 4) mog nie istnie w realnym wiecie (nie powtarzajcie nikomu, e ja to powiedziaem), lecz niemal wszyscy ludzie solidarnie podtrzymuj t fikcj. Kiedy kto celowo rozpuszcza takie opowieci, wikszo, orientujc

si, e to nieprawda, bierze udzia w zabawie. Typowa mistyfikacja natomiast zostanie w kocu zdemaskowana. Oczywicie w przewaajcej liczbie przypadkw nieprawdopodobne opowieci, podobnie jak psikusy czy matactwa, nie zyskuj wikszego rozgosu, lecz te, ktrym si to udao, znalazy poczesne miejsce w naszej kolekcji.

Dlaczego jest tak duo przypadkw mistyfikacji

Jak to si dzieje, e mistyfikacja jest tak wszechobecna? Oczywicie mona stwierdzi, e ludzie stali si bardziej atwowierni i przez to czciej padaj ofiar oszustw. Ale nawet pobiene spojrzenie na histori ludzkoci przekonuje, e atwowierno nie jest charakterystyczna tylko dla naszych czasw, wystpowaa rwnie czsto w poprzednich stuleciach. W porwnaniu z naszymi przodkami wcale nie jestemy bardziej atwowierni, cho z pewnoci te nie mniej ni oni. Rzecz jasna kamstwa, na ktre jestemy dzi naraeni, s zdecydowanie odmienne od tych, ktrymi dawali si zwodzi ludzie yjcy przed wiekami. Tubylec z Formozy (rozdzia 2) prawdopodobnie nie znalazby wiary u wielu wspczesnych. Dzieje si tak, dlatego e zmieniaj si kryteria oceny prawdopodobiestwa zdarze czy zjawisk, inne jest te obecnie postrzeganie wiata. Cho charakterystyczna dla ludzi ufno raczej ni sceptycyzm pozostaje niezmienna. Odpowiedzi prawdopodobnie naley szuka w zupenie nowym kontekcie oddziaywania mistyfikacji na psychik. Nowoczesno daa ludziom zarwno wicej okazji do tworzenia mistyfikacji, jak i silniejsze bodce zachcajce do tego oraz do ujawniania oszustw. Si napdow mistyfikacji, jak te denia do jej zwalczania s - paradoksalnie - procesy demokratyzacji. W pocztkach XVIII wieku obserwujemy nasilanie si tych procesw na Zachodzie, wskutek czego opinia publiczna zacza odgrywa o wiele wiksz rol ni kiedykolwiek przedtem. Ludzie mieli ju nie tylko wpyw na ksztatowanie si procesw spoecznych, ale stali si te bardziej podatni na dziaania majce przycign ich uwag. Okazao si wwczas, e mistyfikacja jest bardzo skutecznym narzdziem w obu tych sferach. Jeli kto usilnie pragn zwrci na siebie uwag spoeczestwa (na przykad w celu wypromowania biznesu lub zrobienia kariery politycznej albo zyskania szybkiej sawy), a przy tym nie mg tego czyni drogami legalnymi, propagowanie szokujcych kamstw pozwalao niejednemu na osignicie zamierzonego celu. T wanie drog wybierao wie lu ludzi w okresie minionych trzech stuleci. Dziewitnastowieczni mistyfikatorzy, jak chociaby P.T. Barnum (rozdzia 3) szybko zorientowali si, e ludzie nawet nie maj nic przeciwko temu, aby ich oszukiwa dopty, dopki kamstwa budziy sensacj i byy zabawniejsze ni nudna codzienna egzystencja. Z tego samego powodu spoeczestwo uwielbiao przedstawienia polegajce na demaskowaniu oszustw i stawianiu kamcw przed sdem. Mwic otwarcie, mistyfikacje byy poywk dla dnych sensacji tumw. I to wanie stao si urodzajn gleb, na ktrej mistyfikacje pleniy si i coraz bardziej rozrastay. Midzy demokracj a sensacj i mistyfikacj zachodzia szczeglnie niepokojca zaleno. Upowszechnianie si nowoczesnych rodkw masowego przekazu, jak powszechna dostpno

prasy w latach 30. XIX wieku czy Internetu w latach 90. XX wieku, stay si wyrazem demokratycznego postpu, pozwalajc na swobodn wymian idei i informacji. Ale z drugiej strony, powodujc niesmak u wielu odbiorcw, propagoway tani sensacj i mistyfikacj. A stao si tak, dlatego e wielu nieuczciwych ludzi uzyskao wpyw na szerokie rzesze odbiorcw tych informacji. Usunito barier midzy spoeczestwem i wszystkimi, ktrzy pragnli si z nim komunikowa (showmanami, artystami, dziennikarzami, ale take oszustami). Jest to paradoks, a zarazem sedno demokracji. Im swobodniej ludzie mog si ze sob kontaktowa, tym atwiej staj si autorami, lecz i ofiarami manipulacji. Tak wic wszyscy korzystajcy z dobrodziejstw szybkiego przepywu informacji musz pozna metody wprowadzania w bd, by umie broni si przed oszustwem i jednoczenie w peni korzysta z wolnoci sowa. Moemy by pewni, e wraz z rozwojem nowych technik przesyania informacji pojawi si o wiele wicej okazji do manipulacji nimi, a take ich odbiorcami. Biorc pod uwag dotychczasowe tempo tego rozwoju, nietrudno przewidzie, e czasy te s nieodlege. Myl, e mj zbir mistyfikacji w miar upywu lat bdzie szybko bogaci si o nowe przykady. Proponuj odwiedzenie strony internetowej mojego Muzeum Mistyfikacji: www.museumofhoaxes.com.

Rozdzia 1 Do roku 1700

Papieyce i rolinne owce

We wspczesnym wiecie stawiamy wyran granic midzy rzeczywistoci a fantazj. Jestemy pewni, e midzy tymi dwiema sferami istnieje zasadnicza rnica. W rezultacie kade stwierdzenie uznajemy albo za prawdziwe, albo za nieprawdziwe. Tymczasem w redniowieczu sytuacja bya zgoa odmienna, te linie podziau nie byy a tak wyrane. redniowieczny wiat traktowa pojcie prawdy w kategoriach alegorycznych i duchowych, my natomiast postrzegamy je w kategoriach naukowych. Twierdzenia, ktre my uznalibymy za z gruntu faszywe, redniowieczne umysy traktoway jako prawdziwe, jeli ukazyway gbsze metafizyczne znaczenie wiata. Wiara w zjawiska, ktre w naszym pojciu s zaledwie interesujcymi pprawdami, zabobonami i cakiem oczywistymi kamstwami, utrzymywaa si przez cae wieki rednie i nikomu nie przyszoby do gowy, aby podwaa ich wiarygodno, nawet jeli istniay niezbite dowody ich niedorzecznoci. Ludzi, ktrych my nazwalibymy mistyfikatorami czy wrcz oszustami, cieszyli si szacunkiem i saw bohaterw odwanie goszcych prawd.

redniowieczny wiatopogld ksztatoway dwa zdarzenia: podzia imperium rzymskiego w IV wieku i opublikowanie w V wieku dziea w. Augustyna O pastwie Boym. Podzia imperium spowodowa stopniowy upadek i izolacj zachodniej czci cesarstwa (Europy), ktra staa si atwym celem najazdw barbarzycw. T cz wiata zamieszkiwaa ludno rolnicza, zuboaa, skoncentrowana na sprawach codziennego ycia, pozbawiona jednolitej struktury spoecznej i scentralizowanej wadzy. ycie publiczne odbywao si na poziomie rozdrobnionych wsplnot lokalnych. Wymiana - mao wiarygodnych zreszt -informacji midzy nimi odbywaa si sporadycznie. Skutkiem tego byy niech do dzielenia si wiadomociami i brak otwartoci, a oba te zjawiska legy u podstaw redniowiecznej wiedzy o wiecie. Filozoficzny ton tamtym czasom nadawao dzieo O pastwie Boym. Gosio ono, e istniej dwa krlestwa ziemskie i niebieskie. Im bardziej ludzie tej epoki zagbiali si w poszukiwaniu prawdy o krlestwie niebieskim, tym mniej interesowao ich, czy prawda o ziemskim wiecie jest wypaczana lub naginana do celw partykularnych. Nowoczesny wiatopogld z jego cilejsz, naukow koncepcj prawdy, zacz si ksztatowa dopiero w XIV i XV wieku, w epoce odrodzenia. Zaczto interesowa si staroytnoci i stosowanymi wwczas metodami bada krytycznych. Uczeni bardziej sceptycznie odnosili si do rozmaitych tekstw i wiksz wag przywizywali do autentycznoci manuskryptw. Reformacja w XVI wieku jeszcze bardziej wyostrzya sceptyczne nastawienie, gdy zarwno katoliccy, jak i protestanccy uczeni szukali ideologicznych argumentw na potwierdzenie tezy, e ich adwersarze s w bdzie. Zarzucano si oskareniami, a w tej gorcej atmosferze dysput i sporw, ktra czynia dyskutantw wraliwszymi na wszelkie oszustwa i niecisoci, zacza ksztatowa si wspczesna koncepcja i zdolno ujawniania mistyfikacji. Wwczas zrodzio si te to pojcie. Podobno protestanccy artownisie i kpiarze wymiewali acisk formu wypowiadan przez katolickich kapanw podczas mszy Hoc est corpus meum, przeobraajc je w bezsensowny bekot hokus-pokus. Wykrzykiwali je, ilekro pokazywali swoje kuglarskie sztuczki (std prawdopodobnie wywodzi si angielska nazwa mistyfikacji - hoax).

redniowieczne faszerstwa w Kociele

Bez cienia przesady mona stwierdzi, e redniowieczni mnisi i klerycy byli najzrczniejszymi faszerzami wszech czasw. Przez cae stulecia skutecznie utrudniali dostp do oficjalnych dokumentw, dopuszczajc si na nich faszerstwa w zalenoci od aktualnych potrzeb. Hierarchowie Kocioa wiadomie nie dostrzegali tego procederu, a nawet go aprobowali, jeli tylko mogo to przynie Kocioowi korzyci. Bulle papieskie czsto staway si obiektem faszerstw. Synny by przypadek apwki, ktr hrabia Armagnac zapaci papieskiemu urzdnikowi za faszyw bull, zezwalajc na jego maestwo z siostr. Listy, kroniki kocielne, ywoty witych i akty notarialne take stay si przedmiotem wielu faszerstw kocielnych.

Niemal wszystkie pozostaway niewykryte przez stulecia, a do czasw odrodzenia, kiedy zainteresowali si nimi historycy. Gdy rozmiary oszustw zaczy stopniowo dociera do wiadomoci ogu spoeczestwa, niektrzy uczeni zaczli si zastanawia, czy istnieje jakikolwiek autentyczny kocielny dokument, ktremu mona by da wiar. W 1675 roku jezuita Daniel van Papenbroeck napisa wrcz, e staroytne dokumenty byy falsyfikatami stworzonymi przez XI-wiecznych mnichw. Owiadczenie to cigno na jego gow gniew Kocioa i kilka lat pniej musia pokornie baga o przebaczenie za to, e wyrazi swoje wtpliwoci. Inny XVII-wieczny badacz, Jean Hardouin, doszed do wniosku, e caa klasyczna grecka i rzymska literatura, a take istniejce jeszcze greckie i rzymskie monety zostay w gruncie rzeczy podrobione w redniowieczu przez mnichw benedyktyskich. Ogosi, e po jego mierci zostanie ujawniony dokument wymieniajcy powody, dla ktrych popeniono te faszerstwa. Niestety, nigdy nie odnaleziono tego dokumentu, nawet po mierci Hardouina.

Donacja Konstantyna
By to dokument wydany pono przez cesarza Konstantyna (280-337), ofiarowujcy Kocioowi katolickiemu ogromne terytoria w obrbie zachodniego cesarstwa rzymskiego. Stwierdzano w nim, e ten hojny dar jest wyrazem wdzicznoci wobec papiea Sylwestra I, pod ktrego wpywem Konstantyn nawrci si na chrzecijastwo i ktry wyleczy cesarza z trdu. Przez stulecia akt darowizny sankcjonowa wadanie Kocioa nad papieskimi ziemiami w Italii. Tymczasem by on zwykym faszerstwem, co w kocu przyznali take hierarchowie Kocioa. A prawda jest taka, e Koci przej papieskie ziemie dopiero w 756 roku, kiedy krl Frankw, Pepin, podarowa je papiestwu. Take w tym samym roku po raz pierwszy ujawniono tekst aktu donacji Konstantyna. Prawdopodobnie zosta napisany przez jakiego mnicha na dworze rzymskim lub frankoskim. Chodzio zapewne o to, by krl mg ogosi, i zwraca, a nie ofiarowuje owe ziemie Kocioowi. W ten sposb fikcyjny dokument uprawomocnia korzystny polityczny maria Kocioa z pastwem frankoskim. Oszustwo wykryto dopiero w 1440 roku. Wwczas to Lorenzo Valla wyda Traktat o faszerstwie rzekomej donacji Konstantyna, w ktrym wylicza po kolei historyczne anachronizmy dokumentu. Na przykad napisano w nim, e Bizancjum to prowincja, tymczasem w IV wieku byo to zaledwie miasto; wspomniano o wityniach w Rzymie, ktre wwczas nie istniay; a take o Judei, cho takie pastwo take wwczas nie istniao. Valla mgby doda, e Konstantyn nigdy nie chorowa na trd, a wic papie Sylwester nie mg go wyleczy z tej choroby. Koci katolicki przez lata ukrywa prac Valli. W kilkaset lat pniej przyzna, e dokument o donacji by falsyfikatem.

Historia Crowlandu
Opactwo Crowland znajduje si na poudniowych mokradach Lincolnshire w Anglii. Jego historia siga pocztkw IX wieku, gdy w. Guthlac przenis si w ten odludny rejon w poszukiwaniu samotnoci. Opactwo powstao w jaki czas po jego mierci dla uczczenia witego czowieka.

Przez wieki mnisi mieszkali tu w ciszy i spokoju, prowadzc ywot w odosobnieniu. Nie byli jednak cakiem bezpieczni przed wiatem zewntrznym. Musieli na przykad bez przerwy broni swej wasnoci przed zakusami innych. Incydenty te nasiliy siew pocztkach XV wieku, gdy mnisi z ssiedniego opactwa Spalding stwierdzili, e cz ziem nalecych do Crowland jest ich wasnoci. Mia to rozstrzygn sd w 1413 roku. Aby poprze swoje racje, mnisi z Crowland sprokurowali ksig zwan Historia Crowlan-densis (Historia Crowlandu), zawierajc wiele dokumentw i edyktw tworzcych cig historyczny dziejw opactwa. Ksig i wszelk dokumentacj uznano za autentyczn, opactwo Crowland wygrao spr, a szczegy zawarte w Historii stay si powszechnie znane. Historycy w XVII i XVIII wieku czsto si na nie powoywali. Dopiero w XIX wieku stwierdzono, e synna ksiga bya od pocztku do koca sfaszowana, a naukowcy odkryli, e wiele jej fragmentw niezbicie tego dowodzi. Na przykad wiele nazw miejscowoci i imion ludzkich pisanych wedug zasad obowizujcych w XIV wieku znalazo si w ustpach pochodzcych rzekomo z X wieku. Napisano tam te, e mnisi opactwa studiowali na uniwersytecie w Oksfordzie w czasach, gdy uniwersytet ten jeszcze nie istnia. Wspomniano o zbudowaniu trjktnego mostu w X wieku, cho tak naprawd powsta on dopiero w XIV wieku. W kocu to, co najbardziej podejrzane: wedug Historii mieszkacy opactwa byli nieprawdopodobnie dugowieczni, doywali bowiem 148, 142 i 115 lat.

Papieyca Joanna
John Anglicus opuci Angli w pocztkach IX wieku i uda si do Aten, gdzie zasyn wiedz we wszelkich naukach. Potem przenis si do Rzymu i wykada w Trivium, zyskujc jeszcze wiksz saw. Zosta kardynaem i gdy papie Leon IV zmar w 853 roku, John Anglicus zosta jednomylnie wybrany na jego nastpc. Jako papie Jan VIII rzdzi dwa lata, do 855 roku. Pewnego dnia zdarzy si niezwyky przypadek. Ot papie, czytajc List w. Piotra do Rzymian, nagle sabo si poczu. Musia si zatrzyma na poboczu drogi i tu - ku niesychanemu zaskoczeniu obecnych - zacz rodzi dziecko. Okazao si, e papie Jan VIII ukrywa fakt, e by kobiet. Innymi sowy, by w rzeczywistoci papieyca Joann. Legenda gosi, e po rozpoznaniu prawdziwej pci papiea, lud rzymski zwiza jej nogi i wlk za koniem, kamienujc na mier. Wedug innej legendy Joanna zostaa wysana do odlegego zakonu, by odpokutowa za swe grzechy, a chopiec, ktrego urodzia, zosta pniej biskupem Ostii. Nie wiadomo, czy historia papieycy Joanny jest prawdziwa. Pierwsze wzmianki o niej pochodz z XIII wieku, 350 lat po jej rzekomym panowaniu. Koci katolicki najpierw akceptowa jej istnienie, ale w okresie reformacji w XVI wieku zmieni stanowisko. Tymczasem pisarze protestanccy twierdzili, e historia ta zdarzya si naprawd. Przecie istnienie papieycy byo doskonaym chwytem propagandowym w walce z papiestwem. Wspczeni badacze nie s w stanie ustali faktw, ale jeeli rzeczywicie kobieta-papie istniaa, to byby to najbardziej niezwyky w dziejach przypadek ukrywania pci.

redniowieczny handel relikwiami: prawdziwe krzye i faszywe cauny

W redniowiecznej Europie kwit handel relikwiami, najczciej podrabianymi. Szesnastowieczny reformator protestancki Jan Kalwin, ktry uwaa, e oddawanie czci relikwiom jest form bawochwalstwa, mwi, e jeliby zebra wszystkie, to wwczas wydaoby si, i s faszerstwem, bo jak dowodzi - widzielibymy, i kady aposto mia wicej ni cztery ciaa, a kady wity dwa albo nawet trzy. Relikwie zgromadzone i czczone w redniowiecznej Europie miay rozmaity cha rakter - od zwyczajnych po cakiem dziwaczne. Najwiksze zapotrzebowanie byo na koci lub czci ciaa witych i mczennikw. Jeden z kociow z dum pokazywa mzg w. Piotra, a kiedy kto go przypadkiem przesun i wwczas wyszo na jaw, e to kawaek pumeksu. Szcztki Chrystusa i Maryi Dziewicy take ceniono niezwykle wysoko, a wrd nich mona byo znale mleko karmicej Matki Boskiej, zby, wosy i krew Chrystusa, fragmenty krzya i pieluszek, w ktre go w niemowlctwie zawijano. Mnisi z Charrox utrzymywali, e posiadaj napletek Chrystusa, odcity podczas obrzezania. Ale to samo gosili kapani z kocioa Jana Lateraskiego w Rzymie. Warto relikwii polegaa na tym, e czyniy one cuda. Relikwia uznana za falsyfikat moga sta si prawdziw, jeli dokonaa jakiego cudu. Wierni w Europie pielgrzymowali regularnie setki kilometrw, eby odwiedzi te, ktre okazay si wyjtkowo skuteczne. Zwyczaj pielgrzymowania do miejsc witych mia ogromne znaczenie z punktu widzenia ekonomicznego i dlatego kade miasto starao si zdoby jak relikwi, bo oznaczao to napyw pielgrzymw. Do jakiego stopnia mona si byo posun w chci zdobycia najpotniejszych relikwii, moemy dowiedzie si z ksiki Patricka Gearyego Furta Sacra: Thefts of Relics in the Central Middle Ages (Furta sacra: kradziee relikwii w redniowieczu). Czytamy w niej, e miasta niechtnie kupoway czy sprzedaway relikwie. Nikt przecie nie chciaby pozbywa si relikwii synnej z czynienia cudw. A jeli to robi, to pewnie dlatego e przedmiot ten nie posiada ju dawnej mocy i stawa si bezwartociowy. Dlatego miasta czsto krady sobie nawzajem podane relikwie albo kupoway je ukradkiem, a potem oficjalnie przyznaway si do kradziey. Kradziee relikwii byy sprawnie zorganizowanym procederem, a sprytny zodziej traktowany by jak miejscowy bohater. Geary opowiada histori woskiego miasta Bari, ktre w 1087 roku wysao grup zodziei, eby ukradli szcztki w. Mikoaja z tureckiego miasta Myra. Wyprawa si powioda i Bari przez dziesiciolecia cieszyo si saw miasta posiadajcego skradzione szcztki w. Mikoaja.

Caun Turyski
Najwicej kontrowersji w caej historii chrzecijastwa budzi synny Caun Turyski. Jest to liczcy 4,2 metra dugoci kawaek tkaniny z wizerunkiem nagiego mczyzny. Niektrzy twierdz, e wanie w ten caun zawinito Chrystusa po zdjciu z krzya. Po raz pierwszy wie o nim pojawia si w Europie w 1355 roku, kiedy zosta wystawiony na

widok publiczny w kociele w. Marii w Lirey we Francji. Zosta podarowany kocioowi przez francuskiego rycerza Geoffroya de Charnyego, ktry prawdopodobnie zdoby go w Konstantynopolu. Wkrtce wok Caunu rozptaa si burzliwa dyskusja. W 1389 roku w relacji dla papiea Klemensa biskup Pierre dAcis przedstawi go jako zwyke malowido, ktre bezprawnie wystawia si jako relikwi, eby wyudza datki na Koci. Na tej podstawie papie ogosi, e Caun jest falsyfikatem. W 1443 roku dosta si on w rce wnuczki Charnyego, ktra sprzedaa go ksiciu Sabaudii. Ten z kolei wystawia go przez dziesitki lat, a do 1532 roku, kiedy Caun o mao nie spon podczas poaru. Do tej pory jest w wielu miejscach osmalony i nadpalony. Ostatecznie rodzina sabaudzka podarowaa go w 1983 roku Kocioowi katolickiemu. Przez cay wiek XX naukowcy spierali si o autentyczno Caunu. W 1982 roku grupa naukowcw pracujca w ramach Projektu Bada nad Caunem Turyskim oznajmia, e jest on autentyczny, opierajc si na analizach prbek tkaniny. Ale datowanie metod radiowglow przeprowadzone w kocu lat 80. wykazao, e pochodzi on z okoo XIV wieku, co oznacza, e relikwia jest falsyfikatem. Niemniej zwolennicy autentycznoci Caunu podwaaj dokadno tego datowania i spory nie ustaj, a prawdopodobnie bd trway take w przyszoci.

Kamstwa redniowiecznych podrnikw

Kiedy w IV i V wieku imperium rzymskie chylio si ku upadkowi, Europa stracia kontakt z reszt wiata. Wiedza antyczna usuna si w cie, a jej miejsce zaja przedziwna mieszanina faktw i fikcji. Europejscy mdrcy zaludniali kraje znajdujce si na Wschodzie jednorocami, cyklopami i innymi wymylonymi stworzeniami. Jedna z uparcie powtarzanych pogosek mwia o barbarzyskich plemionach Goga i Magoga, ktre Aleksander Wielki uwizi za mosin bram gdzie na Wschodzie. Panowao przekonanie, e gdy Gog i Magog uciekn, niechybnie nastpi koniec wiata. Ale rozwijajcy si stopniowo w XIII i XIV wieku handel sprawi, e Europejczycy zaczli poznawa inne rejony wiata, a powrciwszy, opowiadali o cudach, ktre tam zobaczyli. Tyle e relacje te znacznie odbiegay od tego, co obecnie nazwalibymy rzetelnym przekazem. Pene byy natomiast przedziwnych opowieci, potwierdzajcych istnienie stworzonych w bujnej wyobrani krlestw i stworze, o ktrych Europejczycy od dawna rozmylali i ktrych tak si obawiali. Mona tylko przypuszcza, e popularno tych nieprawdziwych relacji bya jeszcze jednym dowodem na to, i ludzie redniowiecza przedkadali prawd alegoryczn nad dosown.

List Prestera Johna

W 1144 roku wojska muzumaskie odniosy w Edessie walne zwycistwo nad chrzecijaskimi krzyowcami. Wkrtce potem po Europie zaczy kry pogoski o niezmiernie bogatym chrzecijaskim krlu zwanym Presterem Johnem, ktry panowa na Wschodzie i pragn przyj z pomoc pokonanym uczestnikom krucjaty. Zaintrygowao to rzecz jasna europejskich wadcw. Jeli taki krl rzeczywicie istnia, mg pomc im dwiga ciar prowadzonych wojen.

Dwadziecia lat pniej pogoski znalazy potwierdzenie w postaci listu napisanego przez samego Prestera Johna, skierowanego do bizantyjskiego cesarza Manuela I Komnena. Autor opisywa w nim ogrom swojego pastwa, ktre - zgodnie z jego doniesieniami - rozcigao si od Indii do kraju, w ktrym wschodzi soce. Pisa, e jego ziemie zamieszkuj fantastyczne stworzenia: siedmiorone byki, ptaki tak wielkie, e mogyby unie i zabi uzbrojonego mczyzn oraz rogaci ludzie z trojgiem oczu z tyu gowy. Na koniec donosi, e w jego krlestwie jest fontanna, ktrej woda pozwala zachowa wieczn modo. Po lekturze listu, europejscy wadcy nie mogli wrcz uwierzy we wasne szczcie. Zaczli rozwaa, jak wykorzysta t niezmiern potg do zaprowadzenia chrzecijastwa na caym wiecie. Podobno nawet papie, uwiedziony wizj wszechwiatowego chrzecijaskiego krlestwa, wysa na Wschd posa, nakazujc mu nawizanie kontaktu z Presterem Johnem i wrczenie osobistej odpowiedzi na jego list. Ale nikt nawet nie podejrzewa tego, co dla wspczesnego czytelnika byoby oczywiste - list w nie by niczym innym jak tylko bardzo zrczn mistyfikacj. Jego autor pozosta nieznany, cho najprawdopodobniej by to jaki europejski mnich, ktry wymyli owo nieprawdopodobne krlestwo, opierajc si na starych legendach, midzy innymi opisujcych przygody Aleksandra Wielkiego na Wschodzie. Jego intencj byo pewnie podbudowanie wiary chrzecijaskich rycerzy krzyowych i wzbudzenie w nich nadziei na zwycistwo. Z pewnoci mistyfikacja osigna swj cel, cho nadzieje okazay si ponne. Ale sukces by tak wielki, e legenda o Presterze Johnie towarzyszya nieodmiennie wyprawom Europejczykw przez kolejne cztery stulecia. Poszukiwanie mitycznego krlestwa stao si obsesj podrnikw. Gdziekolwiek nie znaleli, zawsze marzyli o znalezieniu go (takie zamiary towarzyszyy rwnie wyprawom Marco Polo) i czstokro twierdzili, e na nie natrafili. A poniewa wiadomo, e krlestwo to nie istniao, mona uzna, i relacje o nim stanowiy przykady nierzeczywistych relacji podrnikw.

Marco Polo : Opisanie wiata

W 1298 roku Marco Polo napisa (a raczej opowiedzia niejakiemu Rustichellowi, ktry przenis na papier jego historie) dzieo Opisanie wiata. Przedstawi w nim relacj ze swych podry po Chinach, dajc europejskim czytelnikom okazj do zapoznania si z wiarygodnymi informacjami o krainie, ktra dla wikszoci z nich bya nadzwyczaj tajemnicza. Nawet jeszcze w kocu XV wieku ksiga ta uwaana bya za najpeniejsze rdo informacji o Dalekim Wschodzie, dlatego Kolumb wzi ze sob jej egzemplarz na transatlantyck wypraw. Ale spora grupa wspczesnych geografw podejrzewa, e Marco Polo nigdy nie dotar do Chin. Przekonaniu temu najpeniejszy wyraz daa Frances Wood z British Library w ksice Did Marco Polo Go to China? (Czy rzeczywicie Marco Polo dotar do Chin?). Wood skupia si przede wszystkim na tym, czego w dziele Opisanie wiata brak. Zastanawia si, jak to moliwe, e spdziwszy tak wiele lat w Chinach, Polo nie uwzgldni do istotnych aspektw kultury tego kraju, jak zwyczaj parzenia herbaty, uywanie paeczek, szczeglny charakter pisma chiskiego,

sztuka drzeworytu, praktyki krpowania stp - wszystko to przecie fascynowao innych europejskich podrnikw. Co najistotniejsze, nic nie wspomnia o najwaniejszym obiekcie Chin - synnym Wielkim Murze. Autorka dochodzi do wniosku, e brak takich elementw wiadczy, i noga Marco Polo nigdy nie stana w Chinach i e niewiele o nich wiedzia. Obrocy wielkiego podrnika, a jest ich wielu, argumentuj, e by moe nie chcia on ujawni wszystkiego, co wiedzia, bo wwczas okrzyknito by go kamc. I rzeczywicie, wielu wspczesnych mu ludzi uznao, e jego opowieci s zbyt niewiarygodne, co spowodowao, e take uznali go za kamc. Jego obrocy podkrelaj te, e panowanie Mongow w Chinach w okresie, gdy przebywa tam Polo, spowodowao stumienie wielu przejaww autentycznej miejscowej kultury. I na koniec zwracaj uwag, e Marco Polo przedstawi wiele wanych chiskich wynalazkw, jak porcelana, papierowe pienidze i zastosowanie wgla, co w XIII-wiecznej Europie byo cakowicie nieznane. Wood bierze pod uwag te argumenty, lecz twierdzi, e Marco Polo mg zdoby wiele informacji o Chinach, podrujc nie dalej ni do miejsca, gdzie znajdowaa si rodzinna faktoria handlowa nad Morzem Czarnym. Tam zapewne czyta arabskie i perskie przewodniki po Chinach, czerpic z nich informacje bdce podstaw jego relacji i nie musia nawet osobicie udawa si do tego kraju.

Podre sir Johna Mandevillea

Siedemnastowieczny pisarz sir Thomas Browne owiadczy, e badacz i podrnik sir John Mandeville by najwikszym garzem wszech czasw. Przypisywany mu dziennik podry, po raz pierwszy opublikowany okoo 1371 roku, by z pewnoci najpopularniejsz tego typu ksig pnego redniowiecza (do dzi przetrway setki redniowiecznych kopii manuskryptu) i zawiera najdziwaczniejsze wymysy. Ale ocena charakteru Mandevillea i tak nie ma znaczenia w wietle faktu, e czowiek ten prawdopodobnie w ogle nie istnia. Ksika The Travels of Sir John Mandeville (Podre sir Johna Mandevillea) opisuje przygody angielskiego rycerza, ktry opuci dom okoo 1322 roku i podrowa przez Egipt, Etiopi, Indie, Persj i Turcj. Opisy tych podry pod kadym wzgldem byy wymysem. Autor opisywa wyspy, ktrych mieszkacy mieli ludzkie ciaa, ale psie gowy, plemi, ktrego jedynym poywieniem by wdychany zapach jabek, ludzi niewielkiego wzrostu, ktrzy mieli usta tak mae, e jedzenie wysysali przez somki, i ras jednookich olbrzymw zjadajcych wycznie surowe ryby i miso. Wszystkie te sensacje przeplatay si z bardzo dokadnymi opisami geograficznymi. Autor rzekomych Podry Mandevillea pozostaje nieznany. Historycy nie mog ustali, czy by to Francuz, czy Anglik, cho zgodni s co do tego, e pierwotnie ksiga zostaa spisana po francusku. Posta samego Mandevillea bya, jak ju wspomniaem, niemal na pewno fikcyjna. Nazwisko mogo pochodzi z wczeniejszego francuskiego romansu zatytuowanego Mandevie, ktrego bohater take uda si w wyimaginowan podr. Nie wiadomo, do jakiego stopnia redniowieczni czytelnicy traktowali opowieci Mandevillea jako

opis rzeczywistoci. Dzi moe si nam wydawa, e przynajmniej w czci musieli uwaa je za fikcj, ale niekoniecznie. Znw powraca motyw redniowiecznego pojmowania prawdy i faszu. W owych czasach postrzegano wiat przez pryzmat wyobrae religijnych i fantastycznych legend. W tym sensie owa ksika przekazywaa jak alegoryczn prawd, cho nie w takiej formie, do jakiej przyzwyczajeni s wspczeni czytelnicy.

W oczekiwaniu na apokalips
Dla ludzi redniowiecza wan kwesti by koniec wiata. W ich yciu nieustannie przewija si motyw nieuniknionego kataklizmu na wiatow skal. Atmosfera permanentnego zagroenia prowadzia do wrcz komicznych zachowa. Wiadomo na przykad, e redniowieczni katastrofici gromadzili zboe lub uciekali w wysokie gry w przewidywaniu globalnej powodzi. Miao to jednak take powaniejszy wpyw na bieg zdarze w historii Europy. Wielu uczestnikw krucjat w XII i XIII wieku uwaao, e bior udzia w walkach poprzedzajcych dzie sdu ostatecznego. Nawet Krzysztof Kolumb prawdopodobnie kierowa si pragnieniem nawrcenia caego wiata przed nadejciem koca wiata. Przepowiednie nieszcz i katastrof przewanie byy rozpowszechniane bez intencji wprowadzania w bd. Wynikay z gbokiej wiary, odziedziczonej po tradycji kultury wczesnego chrzecijastwa i staroytnego judaizmu. Wiara ta sprawiaa, e atwiej byo ludziom zrozumie, dlaczego gnbi ich wojny i zarazy. Stanowia rwnie bodziec do reformowania spoeczestwa i zmiany mentalnoci. Lecz z drugiej strony przepowiednie stay si okazj do oszustw i manipulacji. Na przykad w 1184 roku pojawi si dokument zwany Listem Toledaskim, ktrego tre szybko rozprzestrzenia si w caej Europie. Dowiadujemy si z niego, e zowieszcza koniunkcja planet zapowiada nadejcie koca wiata we wrzeniu 1186 roku. Kiedy list ten dotar do arcybiskupa Canterbury w Anglii, nakaza on trzydniowy post, ktry przygotowaby ludzi do tej katastrofy. Min jednak wrzesie 1186 roku, a koniec wiata nie nastpi. Ale to nie uspokoio tych, ktrzy szczerze wierzyli w przepowiedni. Zmieniali po prostu daty i list kry jeszcze przez kilka stuleci. Jedna z najsynniejszych przepowiedni dotyczcych koca wiata w dziejach pochodzia od Michela de Notredame, znanego jako Nostradamus (1503-1566). Wspierany przez francusk krlow Katarzyn Medycejsk, spisa wiele wersetw przepowiadajcych upadek jej wielkiej rywalki Elbiety I, krlowej Anglii. Ale jego proroctwa si nie ziciy. Lecz geniusz Nostradamusa polega na tym, e pisa je starodawn francuszczyzn, sowa za miay tak wieloznaczny sens, e mona je byo dowolnie interpretowa. Dlatego nawet po jego mierci ci, ktrzy bez zastrzee wierzyli w przepowiednie, nadal interpretowali jego teksty, doszukujc si w nich zapowiedzi tragicznych zdarze: poaru Londynu w 1666 roku, dojcia do wadzy Hitlera, iraskiej rewolucji w 1979 roku czy te tragedii z 11 wrzenia 2001 roku. Najzagorzalsi jego wielbiciele posunli si nawet dalej. Po ziszczeniu si niektrych proroctw, dopisali nowe przepowiednie, rzekomo pochodzce od samego Nostradamusa (rozdzia 9). Od XVI wieku apokaliptyczne proroctwa w poudniowej Europie nieco zblaky. Na pnocy

natomiast nadal wywieray na ludziach wraenie, szczeglnie wrd niemieckich protestantw w XVI wieku i angielskich purytanw w XVII wieku. Ci ostatni zabrali je ze sob do Ameryki, gdzie przepowiednie dnia sdu znalazy chtnych wyznawcw.

Psikusy i zaklcia
W wielu tekstach zachoway si opisy psikusw dokonywanych przez redniowiecznych oszustw. Notatnik Thomasa Betsona, XV-wiecznego mnicha z opactwa Syon w Middlesex, peen jest relacji o artach, ktre czyni swoim towarzyszom. Na przykad w wydronym jabku chowa chrabszcza i kiedy turlao si ono po stole, ludzie wierzyli, e jest zaczarowane. W innych manuskryptach znajdujemy instrukcje, jak preparowa rozmaite figle, na przykad swdzce ko i robaczywe miso. Secretum Philosophorum - swego rodzaju XIV-wieczny podrcznik dla oszustw - zawiera przepis zamiany wody w wino. Naleao kawaki chleba najpierw namoczy w czerwonym winie i wysuszy na socu, a potem wrzuci je do wody. Ale oprcz rozmaitych trikw mona si byo dowiedzie, jak zmusi kogo do mwienia prawdy. Jedno z zakl zalecao nastpujc metod: trzeba byo serce i lew nog ropuchy powiesi nad ustami picego czowieka. Po przebudzeniu dawa prawdziwe odpowiedzi na kade zadane mu pytanie. Nie podano niestety sposobu na zneutralizowanie tego zaklcia.

Faszerstwa epoki Odrodzenia

Odrodzenie przynioso powszechne zainteresowanie wiatem antycznym. Bogaci kupcy i ksita marzyli o stworzeniu kolekcji staroytnych dzie sztuki. Uczeni lczeli nad manuskryptami, ktre przez wieki nie interesoway Europejczykw. W wikszoci przypadkw byo to autentyczne zainteresowanie odkrytymi na nowo skarbami zapomnianej wiedzy i kultury. Ale niektrzy postanowili wykorzysta fakt, e zdobywanie przedmiotw z dawnych czasw stao si oznak statusu spoecznego i majtkowego. Zamiast kolekcjonowa koci i czci ciaa witych, miasta i zamoni wadcy zbierali teraz zabytki staroytnego wiata. I podobnie jak w czasach handlu relikwiami, popyt znacznie przewysza poda. Znw nastay dobre lata dla faszerzy. A co najciekawsze, okazali si nimi niektrzy z wielkich uczonych i artystw. Wielce szanowany XV-wieczny mdrzec, Giovanni Nanni (zwany take Anniusem) faszowa staroytne teksty i inskrypcje po to, aby doda splendoru swemu rodzinnemu miastu Viterbo. W 1583 roku Carlo Sigonio, jeden z najsynniejszych uczonych owych czasw, sfaszowa ca ksig Cycerona zatytuowan De Consolatione, prawdopodobnie pragnc wykaza si znajomoci twrczoci tego synnego filozofa. Ale najsynniejszy przykad renesansowego oszustwa by dzieem modego Michaa Anioa. W 1496 roku wyku rzeb picego Kupidyna, ktr nastpnie zakopa w zakwaszonej ziemi, eby nabraa patyny. Pniej przy pomocy handlarza staroytnociami sprzeda j kardynaowi Riario z San Giorgio. Ten w kocu dowiedzia si o faszerstwie i zada od handlarza zwrotu pienidzy, czego Micha Anio nie uczyni. W gruncie rzeczy wszyscy do tego stopnia byli pod wraeniem talentu modego

rzebiarza, e nawet nie mieli mu za ze faszerstwa. Niestety, Kupidyn zagin i nigdy go nie odnaleziono. Dzi z pewnoci osignby zawrotn cen jako faszerstwo dokonane rk synnego artysty.

Lusus naturae i muzea mistyfikacji

redniowieczna historia naturalna miaa wiele uznania dla mistyfikacji. Wyraao si ono w taksonomicznej kategorii zwanej Lusus naturae, czyli arty z natury. Okrelenie to stosowano do kadego stworzenia, ktre wymykao si wszelkiej klasyfikacji. Synnym przykadem bya scytyjska owca, znana take jako rolinna owca (patrz The Travels of Sir John Mandeville). To osobliwe stworzenie, o ktrego istnieniu kryo wiele pogosek, ale nikt go nie widzia na oczy, byo w czci rolin a w czci zwierzciem. Z jego brzucha wyrastaa gruba odyga, mocno zakorzeniona w ziemi. W ten sposb owce byy unieruchomione i mogy ywi si tylko rosnc wok traw. redniowieczni przyrodnicy nazwali je Lusus naturae, poniewa nie daway si zaklasyfikowa do adnego gatunku, nie bdc w peni ani rolin ani zwierzciem. Kategoria ta nie tylko pozwalaa redniowiecznym przyrodnikom unikn klasyfikacji niezwykych okazw. Symbolizowaa take wiar, e natura jest aktywn, wraliw potg, ktra lubuje si w pataniu ludziom figli, wprowadzaniu ich w bd i przeamywaniu ustalonych przez nich schematw. Innymi sowy, redniowieczni badacze przyrody wierzyli, e natura bya mistrzem mistyfikacji. Kategoria Lusus naturae moga obejmowa take obiekty nieoywione. Przyrodnik Athanasius Kircher posiada kolekcj przedmiotw, w ktrych odkry form krzya. By przekonany, e natura celowo tworzya takie formy, zachcajc go do udziau w grze, w ktrej jego zadaniem byo ich odkrywanie. Siedemnastowieczny wenecki kolekcjoner Lodovico Moscardo bardzo ceni sobie przedmioty, w ktrych dostrzega ksztat drzew i domw oraz krajobrazy. Uwaa, e natura w ten sposb parodiuje ludzk dziaalno, tworzc wizerunki podobne do rzeczy, ktre czowiek mgby narysowa. W XVI i XVII wieku rosnce zainteresowanie studiami przyrodniczymi spowodowao powstanie w Europie pierwszych muzew. Najpierw pojawiy si we Woszech, lecz wkrtce powstao ich wiele na caym kontynencie. Te pierwsze muzea byy - uywajc sformuowania historyka Pauli Findlen magazynami osobliwoci, penymi najprzedziwniejszych eksponatw: skamieniaoci, ptakw, koci, monstrw i oczywicie Lusus naturae. Szcztki legendarnych stworze, jak jednoroce, leay obok bardziej rzeczywistych. Kustosze owych muzew byli take autorami wielu kawaw naladujcych poczucie humoru natury: urzdzali pokazy zudze optycznych za pomoc magicznych lamp i znieksztacajcych luster albo triki polegajce na lewitacji, ktr wywoywano magnesami i sznurkami. Poniewa muzea owe gromadziy arty natury i arty czowieka, mona je bez wtpienia nazwa muzeami mistyfikacji. W kocu XVII wieku zjawisko Lusus naturae zaczo zanika. Jego miejsce zaj nowoczesny

wiatopogld naukowy goszcy, e natura nie kpi sobie z ludzi, lecz podlega cisym prawom, ktre czowiek moe pozna i wykorzysta. Zbiory Lusus naturae przeniesiono z muzew do cyrkw, lecz nawet tam eksponowane nadal fascynoway publiczno sw tajemniczoci wymykajc si wszelkiej klasyfikacji.

SKD SI WZI PRIMA APRILIS

Historia prima aprilis owiana jest tajemnic, ale powszechnie uwaa si, e jego rdem jest gregoriaska reforma kalendarza w kocu XVI wieku. Zgodnie z t hipotez obchody prima aprilis zapocztkowano we Francji, ktra jako pierwsza na polecenie papiea wprowadzia kalendarz gregoriaski zamiast juliaskiego. Zmiana polegaa na tym, e pocztek roku przeniesiono z koca marca na pierwszego stycznia. W zamcie, jaki w zwizku z tym nastpi, tym, ktrzy uparcie trzymali si starej tradycji i obchodzili Nowy Rok w kwietniu, patano rozmaite figle. Na przykad artownisie po kryjomu przyklejali im do plecw papierowe ryby i przezywali poisson davril, czyli kwietniow ryb. No i tak powsta prima aprilis (pierwszy kwietnia), dzie, w ktrym robi si znajomym rozmaite kaway Hipoteza o zmianie kalendarza moe tumaczy, dlaczego jest to wspczesne wito, ale najwyraniej koncepcja wiosennych zabaw dla uczczenia psikusw ma prawdopodobnie znacznie starszy rodowd. Na przykad francuska legenda wie wiosenne arty z genez powiedzenia kwietniowe ryby, bo wanie w pocztkach tego miesica rzeki i strumienie obfitoway w ryby. Te mode, wieo wyklute rybki atwo byo oszuka za pomoc haczyka i wabika, dlatego Francuzi tak je nazwali, witujc sezon obfitych pooww pataniem sobie nawzajem figli. We Francji nadal panuje zwyczaj zjadania w tym dniu czekoladowych rybek. Ale nawet ju w staroytnym Rzymie obchody dnia radoci, Hilaria, polegay na oszukiwaniu innych, natomiast w dalekich Indiach hulacy bawili si podczas Holi, wita koloru, w pnocnej Europie za o tej porze roku miay miejsce obchody na cze Luda, celtyckiego boga humoru, wwczas kady psikus uchodzi na sucho. Antropolodzy uwaaj, e tradycja wiosennych kawaw ma zwizek z kocem zimy i pocztkiem wiosny Zmiana pr roku z zimnej na ciep wprawiaa ludzi w eufori. Tak jakby cay wiat wstrzyma oddech, czekajc, czy cykl zmian przebiega w sposb niezakcony W takiej chwili zawieszenia znikaj te reguy kierujce yciem spoecznym, a normalne zachowania nie obowizuj. Przez ten krtki moment mona sobie pozwoli na szalestwo i swawole. Inne wita symbolizujce zmian pr roku, jak sylwester, pierwszy dzie listopada i maja, take obchodzone s uroczycie lub radonie. Wicej na temat mitw, legend i teorii o korzeniach prima aprilis mona znale na stronie internetowej: www.museumofhoaxes.com/aprilframe.html.

Olbrzym z Cerne Abbas

To gigantyczna naga posta wykuta w kredowej skale na zboczu wzgrza niedaleko Dorchester w Anglii. Jest jedn z wielu starodawnych figur znajdujcych si w Anglii, na przykad obok Wysokiego Czowieka z Wilmington i Biaego Konia z Uffington. Ale olbrzym z Cerne Abbas jest wyjtkowy, trzyma

bowiem ogromn maczug, a jego fallus zosta uwieczniony w momencie erekcji. Mimo zuchwaej anatomii (albo moe z jej powodu), olbrzym zajmuje wane miejsce w brytyjskiej kulturze. Historyk Glyn Daniel stwierdza, e pocztwki z jego wizerunkiem s jedynymi wizerunkami goego mczyzny, ktre akceptuje brytyjska poczta. Ale w ostatnich latach wok olbrzyma nagromadzio si sporo kontrowersji. Coraz wicej historykw sugeruje, e rysunek nie jest tak stary, jak si powszechnie uwaa. Ich zdaniem moe to by gigantyczna XVII--wieczna mistyfikacja. Dwudziestego trzeciego maja 1996 roku w Cerne Abbas odbya si rozprawa sdowa, ktra miaa raz na zawsze rozstrzygn kwesti wieku olbrzyma. Przysigli wysuchali argumentw tych, ktrzy opowiadali si za staroytnym pochodzeniem wizerunku, a potem naukowcw twierdzcych, e powsta on cakiem niedawno. Argumenty za niedawnym pochodzeniem oparto gwnie na zastanawiajcym fakcie, i o olbrzymie brak jakichkolwiek wzmianek przed 1694 rokiem. Historyk Ronald Hutton dowodzi, e istnieje wiele dokumentw i opisw rejonu Cerne Abbas sprzed XVII wieku, powinny wic znale si tam rwnie wzmianki o olbrzymie, gdyby wwczas istnia. Joseph Betty przedstawi nawet mocniejszy argument przemawiajcy za stosunkowo modym wiekiem olbrzyma. Dowodzi mianowicie, e miejscowy waciciel ziemski Denzil Holles stworzy olbrzyma w XVII wieku podczas wojny domowej w Anglii. Holles ywi gbok nienawi do purytaskiego przywdcy Olivera Cromwella. Jego zwolennicy za czsto przedstawiali swego wodza jako wspczesnego Herkulesa dziercego maczug. C wic lepszego mg zrobi Holles, eby omieszy Cromwella? Zdaniem Bettyego wyrysowa na zboczu w samym rodku Anglii 54-metrowkarykatur Herkulesa. Rzecz jasna nie przyzna si do tego, bo mogo go to narazi na powane problemy. Obrocy staroytnego pochodzenia olbrzyma argumentowali, e brak jakichkolwiek dowodw na jego istnienie przed 1694 rokiem o niczym nie przesdza. Ich hipoteza opieraa si na niezaprzeczalnie starodawnej tradycji rzebienia w grskich zboczach i na dosadnej symbolice postaci olbrzyma. Argumentowali przy tym, e cechy, ktre reprezentuje (brutalno, nago, pobudzenie seksualne) nie byy uwieczniane w dzieach sztuki spoeczestw chrzecijaskich. Kiedy przysigli udali si na gosowanie, 50% skadu sdziowskiego poparo teori o staroytnym pochodzeniu rysunku, ale 35% opowiedziao si za argumentacj Huttona i Bettyego, 15% procent nie miao zdania. W zamierzeniu rozprawa miaa zakoczy spory, tymczasem wywoaa jeszcze gortsze dyskusje w znacznie szerszym gronie. Wyglda na to, e naukowcy jeszcze przez lata bd spiera si o to, czym olbrzym jest naprawd: prehistoryczn sztuk czy gigantyczn XVII-wieczn mistyfikacj.

Rozdzia 2 Wiek XVIII

Niemowlta krliki i spreparowane kamienie
Jeli kiedykolwiek mistyfikacja zostaa podniesiona do rangi szlachetnej sztuki, to miao to miejsce w XVIII wieku. W rkach artystw i filozofw owiecenia staa si ona czym wicej ni tylko narzdziem oszustw i faszerstwa. Urosa wrcz do rangi sposobu nauczania i owiecenia ludzi oraz poprawy warunkw ich ycia. Rozwijajcy si gwatownie w XVIII wieku handel midzynarodowy spowodowa wzrost zamonoci ludnoci Europy i Ameryki. W wyniku tego powstaa bogata klasa rednia, ktrej gboko na sercu leay idee edukacji i postpu. Jednak jej czonkowie widzieli wok siebie kulturowo zacofane sfery spoeczne, tkwice w redniowiecznych przesdach, nkane wystpkami i atwowierne. To wanie te pozostaoci redniowiecznej ciemnoty naleao zdaniem klasy redniej usun, by mc propagowa postp i rozwj spoeczny. W tym celu postanowili doskonali siebie i otoczenie. Czytali i pisali wicej ni przedstawiciele jakiejkolwiek kultury przed nimi. Wynaleli nowe metody rozpowszechniania informacji, jak sowniki, encyklopedie, badania naukowe, gazety i periodyki. Czsto te spotykali si, eby dyskutowa i dzieli si wiedz w nowo powstaych modnych kawiarniach i salonach. A nade wszystko uwaali, e tajemnica, ktra otaczaa badania naukowe w redniowieczu, powinna raz na zawsze odej w zapomnienie. Wierzyli, e jawno i swobodna publiczna dyskusja byy jedyn szans na szerzenie si rzetelnej wiedzy. Szarlataneria, atwowierno i wystpek powinny zosta ukazane w wietle dziennym i poddane krytyce zdrowego rozsdku. Mistyfikacja i spokrewniona z ni satyra okazay si narzdziami prowadzcymi wprost do tego celu. Pomys wabienia ludzi faszem po to, by obnay im ich naiwno, nie by nowy. Ale owiecenie wynioso go do rangi sztuki. Pisarze i myliciele tej klasy co Benjamin Franklin, Jonathan Swift i Daniel Defoe stworzyli genialne oszustwa, ktre potem rozpowszechniali. Niekiedy cele osigali za pomoc oszustwa, wwczas wywrotowa idea rozprzestrzeniaa si w caym spoeczestwie. Innym razem mistyfikacja okazywaa si skuteczna w momencie jej demaskowania, kiedy niegodziwo czy pycha ofiary zostaa publicznie obnaona. Ale zawsze ostatecznym celem mistyfikacji byy edukacja i owiecenie. Rzecz oczywista, e nie kada mistyfikacja, ktrej dopuszczono si w epoce owiecenia, bya motywowana tak szczytnymi ideaami. Szersze krgi kulturowe, otaczajce wyksztacon elit, nadal byy rdem ogromnej rnorodnoci szarlatanerii i oszustwa, a rozpowszechnianie edukacji i nowych metod dzielenia si informacjami stwarzay, jak na ironi, nowe okazje do faszerstwa. Jednak edukacyjne i satyryczne w swym zamierzeniu mistyfikacje naleay do najatwiej dostrzeganych i w gruncie rzeczy docenianych oszustw tego stulecia. Po XVIII wieku przedsibiorczy ludzie uwiadomili

sobie, e popularno wzbudzon zrczn mistyfikacj mona z wikszym poytkiem wykorzysta do rozbawienia spoeczestwa lub do reklamy ni w celach edukacyjnych, ale w owym czasie wci przewaay idealizm i ch tchnicia ducha owiaty w spoeczestwo.

Tubylec z Formozy
Ci, ktrzy podrowali po europejskich drogach na pocztku XVIII wieku, mogli natkn si na niezwyke osobowoci, lecz tylko jedna z nich okazaa si szczeglnie interesujca. Mczyzna ten ledwo przekroczy dwudziesty rok ycia, mia bia skr, blond wosy, posugiwa si pynnie acin z lekkim holenderskim akcentem. Twierdzi, e urodzi si na Formozie (obecnie wyspa ta nazywa si Tajwan). Jego ekscentryczne zachowanie potwierdzao prawdziwo sw. Na przykad czci soce i ksiyc, spa, siedzc sztywno na krzele, przy palcej si lampie oraz jad mocno przyprawione, surowe miso. C wicej mogo dowodzi jego zamorskiego pochodzenia? W 1702 roku czowiek z Formozy (w owym czasie inaczej go nie nazywano) przyby do Holandii, gdzie pozna szkockiego duchownego Williama Innesa. Innes nawrci go na anglikanizm, ochrzci chrzecijaskim imieniem George Psalmanazar i zabra do Anglii. Tam Formozyjczyk, teraz znany jako Psalmanazar, sta si wybitn osobistoci. Anglicy nigdy wczeniej nie zetknli si z kimkolwiek, kto pochodziby z Formozy. Psalmanazara przedstawiono biskupowi Londynu, wkrtce te trafi na arystokratyczne salony, gdzie traktowano go jako egzotyczn ciekawostk. Nawet czonkowie rodziny krlewskiej interesowali si t niezwyk postaci. Psalmanazar szybko postanowi wycign korzyci ze swej popularnoci. Napisa zatem ksik pod tytuem An Historical and Geographical Description of Formosa (Historyczny i geograficzny opis Formozy), w ktrej stara si zapozna angielskich czytelnikw z sensacyjnymi i intrygujcymi elementami kultury swej rodzinnej wyspy. Twierdzi mianowicie, e na Formozie mordercw wieszano do gry nogami i zabijano strzaami, e dopuszczalna jest tam poligamia oraz e co roku 20 000 modych chopcw powicano bogom. Tej ostatniej informacji towarzyszya przeraajca ilustracja rusztu, na ktrym pieczono serca zoonych w ofierze dzieci. Psalmanazar uzyska te prawo wstpu do Oxford College, eby przetumaczy literatur religijn na jzyk formozyjski. Ale nie wszyscy tak chtnie wierzyli w pochodzenie Psalmanazara. Jezuita o. Fontaney, ktry duo podrowa po Azji, spyta go, dlaczego jego skra nie jest rwnie ciemna jak innych ludzi pochodzcych z tej czci wiata. Psalmanazar spokojnie odpar, e na Formozie ludzie wysoko urodzeni, do ktrych i on si zalicza, yj w domach i dlatego ich skra jest janiejsza ni robotnikw pracujcych na zewntrz. Poniewa Fontaney nigdy nie by na Formozie, musia przyj takie wyjanienie. Jednak prawdziwa tosamo Psalmanazara nadal budzia wtpliwoci. Sceptycyzm coraz wikszej liczby ludzi spowodowa, e w kocu w 1706 roku przyzna si do mistyfikacji. Reszt ycia spdzi jako wydawca i pisarz na Grub Street. Wiele lat pniej wyda swoje wyznanie zatytuowane Memoirs of ***,

Commonly Known by the Name of George Psalmanazar (Pamitniki ***, znanego powszechnie jako George Psalmanazar). Ksika wydana zostaa w 1765 roku, w rok po jego mierci. Kim naprawd by Psalmanazar i dlaczego dopuci si oszustwa? Zdumiewajco mao wiadomo o jego prawdziwej tosamoci. W swoich wspomnieniach pisze, e pochodzi z rodziny francuskich katolikw. Jako modzieniec prowadzi wdrowne ycie, bo znudzio mu si studiowanie. W drodze zorientowa si, e podawanie si za cudzoziemca pomaga zyska wspczucie obcych ludzi. Przyznaje jednak, e tego najwikszego oszustwa dopuci si za namow kleryka Innesa, ktry od razu przejrza jego matactwa, ale mia nadziej, e nawrcenie egzotycznego cudzoziemca pomoe mu w kocielnej karierze. Zwaywszy na inne kamstwa Psalmanazara, wydaje si wtpliwe, czy i ten wtek jest prawdziwy.

Mistyfikacje Jonathana Swifta

Relacje midzy mistyfikacj a satyr s do zoone. Satyra to dowcip majcy na celu ukazanie gupoty lub saboci, podczas gdy mistyfikacja jest jawnym oszustwem. Ale niekiedy mistyfikacja moe mie satyryczny wydwik. Jonathan Swift (1667-1745) nalea do grona pionierw satyrycznej mistyfikacji i pamfletu. Na przykad jego najsynniejsza powie Podre Guliwera pozornie przedstawia prawdziw histori wdrwek pewnego mczyzny po kilku niezwykych krainach, lecz w gruncie rzeczy stanowi komentarz do ycia angielskiego spoeczestwa. Rwnie w A Modest Proposal for Preventing the Children of Poor People in Ireland from Being a Burden to Their Parents or Country (Skromna propozycja, jak sprawi, by dzieci biednych ludzi w Irlandii nie stay si ciarem dla ich rodzicw i kraju) udawa, e na powanie rozwaa korzyci, jakie przyniosoby zjadanie przez bogaczy niemowlt z biednych rodzin, gdy tymczasem wyranie zwraca uwag na nieludzki stosunek ludzi zamonych do biedakw. W obu przypadkach mamy do czynienia z jawn mistyfikacj. Tak byo te w wikszoci innych jego oszukaczych pomysw. Opisana w dalszej czci mistyfikacja Bickerstaffa naleaa zapewne do najskuteczniejszego wymylonego przez niego oszustwa, jak rwnie bya jednym z najstarszych zarejestrowanych przykadw starannie zaplanowanego primaaprilisowego artu.

Przepowiednie Isaaca Bickerstaffa

W lutym 1708 roku w Londynie pojawi si w sprzeday almanach zatytuowany Prediction for the Year 1708 (Przepowiednie na rok 1708), napisany przez nieznanego dotd astrologa Isaaca Bickerstaffa. Jednym z przewidywanych przeze zdarze bya mier wskutek szalejcej febry jego synnego rywala Johna Partridgea. Bickerstaff wieszczy, e Partridge umrze dokadnie 29 marca tego roku o godzinie 23.00. Londyczycy byli wstrznici, ale i zarazem rozbawieni t przepowiedni. Partridge niemal natychmiast zareagowa na ni gniewnie, twierdzc, i Bickerstaff jest szarlatanem: To oczywiste oszustwo. Zostanie to dowiedzione w kocu marca. Ale rkawica zostaa rzucona, wszyscy czekali, kto bdzie mia racj - Partridge czy Bickerstaff.

W nocy 29 marca Bickerstaff owiadczy, e to on mia racj, gdy Partridge zmar. Wyda piknie wydrukowan, obwiedzion na czarno elegi na cze zmarego. Nazajutrz ukazaa si anonimowa broszurka zatytuowana The Accomplishment of the First of Mr. Bickerstaffs Predictions (Spenienie si pierwszej przepowiedni pana Bickerstaffa), ktra donosia, e przepowiednia w zasadzie okazaa si trafna, lecz nastpio przesunicie w czasie, poniewa Partridge zmar o 19.05, a nie o 23.00. Poniewa wieci w owym czasie rozchodziy si wolno, mier Partridgea dotara do publicznej wiadomoci w Londynie dopiero 1 kwietnia, w prima aprilis. Tymczasem Partridge wci y. Pierwszego kwietnia obudziy go krzyki kocielnego za oknem, ktry chcia si dowiedzie, czy planuje si uroczystoci pogrzebowe. Kiedy pniej tego dnia szed ulic, znajomi przygldali mu si, a niektrzy nawet przystawali, eby mu powiedzie, jak bardzo przypomina im zmarego. Rozzoszczony opublikowa broszurk, w ktrej dowodzi, e wci yje, a Bickerstaff jest oszustem. Ten z kolei spokojnie ripostowa, e Partridge najwyraniej zmar, bo aden ywy czowiek nie mgby napisa takich gupot, jakie ukazay si w jego ostatnim almanachu. Pod pseudonimem Bickerstaffa kry si rzecz jasna Jonathan Swift. Jego zamiarem byo zaskoczenie i zdyskredytowanie Partridgea, poniewa draniy go ataki astrologa na Koci. W tym sensie mistyfikacja zakoczya si penym sukcesem, upokorzya bowiem astrologa, ktry w kocu musia zaprzesta wydawania swego almanachu, gdy wszdzie towarzyszyy mu kpiny.

Spreparowane kamienie doktora Beringera

Doktor Johann Bartholomew Adam Beringer (1667-1740) by dziekanem wydziau medycznego uniwersytetu w Wiirzburgu w Niemczech. Uwaano go za aroganckiego, apodyktycznego czowieka. Mia te wielu wrogw, lecz przyzna trzeba, e by zapalonym przyrodnikiem, nieustannie poszukujcym ciekawostek natury. W maju 1725 roku zapaci miejscowym chopcom, eby przeszukali poblisk gr Eivelstadt i przynieli mu wszystkie interesujce przedmioty, jakie tam znajd. Wkrtce powrcili z pudem penym niezwykych znalezisk: skamieliny z trjwymiarowymi reliefami przedstawiajcymi rne roliny, zwierzta, symbole astronomiczne, a nawet hebrajskie litery. Doktor Beringer by autentycznie zaskoczony ksztatami kamieni. Bra pod uwag rozmaite teorie tumaczce te zjawiska. Moe byy to kawaki antycznych, pogaskich rzeb? A moe pozostaoci Wielkiego Potopu? Czyby byy to rezultaty dziaania cudownej siy utwardzajcej na kamie wilgoci? Odrzuca jednak wszystkie te moliwoci, cho sam nie potrafi znale satysfakcjonujcego wytumaczenia, poza jednym - e byy to wspaniae przykady twrczych zdolnoci natury. By pewien, e ma do czynienia z najwikszym przyrodniczym odkryciem stulecia. Min niemal rok, a chopcy nadal przynosili mu coraz wicej tajemniczych kamieni. W tym czasie napisa o nich ksik ilustrowan wasnymi rysunkami znalezisk. Wedug legendy, w chwili, gdy pierwsze egzemplarze schodziy z prasy drukarskiej, chopcy przynieli Beringerowi ostatni kamie z wyrytym na nim jego wasnym nazwiskiem. Wwczas zorientowa si, e pad ofiar wymylnej,

wyjtkowo zoliwej mistyfikacji. Wpadszy w panik, prbowa gorczkowo wykupi wszystkie egzemplarze ksiki (to, co pozostao, stanowi obecnie dla kolekcjonerw cenn zdobycz). Wnis te oskarenie przeciwko dwm modym naukowcom z wydziau, ktrzy jego zdaniem wymylili to oszustwo - J. Ignatzowi Roderickowi i Georgowi von Eckhartowi. Obaj profesorowie, zirytowani sposobem bycia Beringera, postanowili da mu nauczk i zapacili chopcom za przynoszenie mu spreparowanych przez siebie cudownych kamieni. Rozprawa odbya si 13 kwietnia 1726 roku, a Beringer wygra proces. Jednak jego naukowa reputacja mocno ucierpiaa. Dzi Beringer znany jest bardziej jako ofiara mistyfikacji ni autor prac naukowych.

Mistyfikacje Benjamina Franklina

Benjamin Franklin (1706-1790) by synem producenta wiec i myda, ale dziki wasnym zdolnociom i pracy sta si jednym z najsynniejszych i najbardziej szanowanych postaci XVIII wieku. W trakcie dugiej i barwnej kariery ima si rozmaitych zawodw: by drukarzem, filozofem, naukowcem, pisarzem i mem stanu. Chtnie siga take po or mistyfikacji. Jak wielu innych XVIII-wiecznych pisarzy, na przykad Jonathan Swift i Daniel Defoe, posugiwa si ni w celach satyrycznych, eby uwiadomi ludziom ich gupot i saboci. Dziaania Franklina i innych synnych mistyfikatorw epoki owiecenia wiadcz o tym, jak wielk wag przywizywali do reakcji opinii publicznej. Franklin by mistrzem dziedziny nazywanej dzisiaj public relations i to zanim ktokolwiek pomyla o czym takim. Wizerunek samego siebie, ktry zaprezentowa wiatu - jako prostego, lecz mdrego amerykaskiego rolnika, noszcego kapelusz ze skry szopa, by pieczoowicie wypracowany i mia skrywa fakt, e przed publicznoci staje jeden z najbardziej uczonych kosmopolitw owych czasw.

Silence Dogood
W 1722 roku w New-England Courant ukazay si listy wdowy w rednim wie ku, imieniem Silence Dogood. Autorka namiewaa si w nich z rozmaitych przywar mieszkacw skolonizowanej Ameryki, jak pijastwo i hulaszczy tryb ycia. Silence szczeglnie upodobaa sobie Harvard, narzekajc, e jest skorumpowany i elitarny, a studenci nie ucz si tam niczego poza tym, jak zadziera nosa. Czytelnicy sdzili, e autorka jest czarujc kobiet, kilku panw zaproponowao jej nawet maestwo. Z faszyw skromnoci napomkna, e jest zainteresowana tymi ofertami. Tymczasem Silence Dogood w ogle nie istniaa, wymyli j 16-letni Benjamin Franklin, ktrego starszy brat James by w Bostonie drukarzem. Nie wiadomo, czy wiedzia o prawdziwej tosamoci Silence Dogood, czy te - jak reszta mieszkacw Bostonu - zosta wywiedziony w pole przez modszego brata. Bya to pierwsza z wielu mistyfikacji Franklina.

mier Titana Leedsa

Poor Richards Almanac by wydawan co roku publikacj przypuszczalnie autorstwa stamszonego przez on, gnbionego ndz naukowca Richarda Saundersa. Pierwszy numer ukaza

si w 1733 roku i zawiera zbir dowcipw, wierszy i proroctw. Tam wanie ukazaa si przepowiednia, e konkurencyjny wydawca almanachu Titan Leeds umrze 17 padziernika 1733 roku o godzinie 15.29, w chwili koniunkcji Soca i Merkurego. Tymczasem Titan Leeds nie tylko nie umar, ale postanowi da nauczk Saundersowi za to faszerstwo i nadal wydawa swj almanach. Reakcj Saundersa byo napisanie wzmianki, e Leeds w gruncie rzeczy naprawd zmar, a kto si pod niego podszywa i nadal prowadzi dziaalno wydawnicz. Przez pi kolejnych lat Saunders uparcie twierdzi, e Leeds nie yje, a do 1738 roku, kiedy w zmar naprawd. Wwczas Saunders pogratulowa rzekomemu sobowtrowi Leedsa, e wreszcie postanowi skoczy z oszukiwaniem czytelnikw. Rzecz jasna pod imieniem Saundersa ukry si Benjamin Franklin. Mistyfikacj a ta (wzorowana na pomyle Jonathana Swifta z 1708 roku) miaa na celu wykpienie popularnych w owych czasach wszelkiego rodzaju proroctw i przepowiedni.

Polly Baker
Osiemnastowieczne prawodawstwo stanowio, e pozamaeskie stosunki seksualne kobiet s niedopuszczalne. W 1747 roku tekst wystpienia pewnej kobiety, oskaronej o takie przestpstwo, obieg ca Europ. Dowody byy niepodwaalne: urodzia dziecko, bdc niezamn. Nie wypieraa si zatem swego czynu, lecz krytykowaa prawo. Mwia, e ju czterokrotnie stawaa przed sdem za to samo, podczas gdy jej partnerzy (czyli ojcowie dzieci) w ogle nie byli oskarani. Bya gotowa polubi ktrego z nich, ale kady j opuszcza. Dlatego - utrzymywaa - karano j w gruncie rzeczy za ich przestpstwa. Po wysuchaniu tej przemowy sdziowie nie tylko uznali j za niewinn, lecz jeden z nich polubi j nastpnego dnia. Tekst wystpienia Polly Baker zosta przedrukowany w wielu gazetach europejskich i amerykaskich, wywoujc ogromn sensacj. Wszyscy byli przekonani, e to sprawozdanie z prawdziwej rozprawy sdowej. Ale 30 lat pniej Franklin przyzna si, e to on wymyli t przemow i adna Polly Baker nigdy nie istniaa. Chcia w ten sposb zwrci uwag na niesprawiedliwe prawo, ktre karze nie ojcw nielubnych dzieci, lecz ich matki za to, e je urodziy.

Supplement to the Boston Independent Chronicle

W 1782 roku w Supplement to the Boston Independent Chronicle ukaza si list, ktry wkrtce obieg ca Europ. Napisano w nim, e prawdopodobnie indiascy wojownicy wysyaj przez Atlantyk setki skalpw Amerykanw jako wojenne trofea w darze dla brytyjskiej rodziny krlewskiej i czonkw parlamentu. Byy tam rwnie skalpy kobiece, a take dziewczynek i chopcw. Przypuszczenie to wstrzsno europejsk opini publiczn. Ale Brytyjczycy nie dostawali adnych skalpw od Indian. Supplement to the Boston Independent Chronicle by gazet w caoci sfabrykowan przez Franklina, ktry sam j drukowa i dostarcza swoim przyjacioom. T mistyfikacj pragn pomc Amerykanom walczcym o niepodlego i skierowa europejsk opini publiczn przeciwko Brytyjczykom. Wicej o mistyfikacjach Benjamina Franklina mona znale na stronie internetowej: www.museumofhoaxes.com/hoaxes18.htlm

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
W XVIII wieku prima aprilis stawa si coraz bardziej popularny zarwno w Europie, jak i Ameryce. Ale do naszych czasw przetrwao niewiele relacji o dokonywanych na wielk skal wymylnych psikusach (ten z 1708 roku, autorstwa Jonathana Swifta, jest znaczcym wyjtkiem). Ludzie traktowali prima aprilis raczej jak swoiste wito oraz okazj do zabawy i namiewania si z blinich. Jedno z niepisanych praw gosio, e figle mona pata od pnocy do poudnia 1 kwietnia. Dowcipnisie, ktrzy go nie przestrzegali, sami wystawiali si na pomiewisko.

Zakupy bez rkaww

Najczstszym psikusem byo wysyanie kogo na zakupy bez rkaww, czyli po co, co w ogle nie istniao. Najczciej ofiarami tego artu padali modzi praktykanci w sklepach. Wysyano ich do magazynw, eby odnaleli rozmaite produkty na przykad kurze zby, gobie mleko, farb, ktr zdziera si ze ciany mikkie duto, pudeko prostych haczykw, sodki ocet, lask o jednym kocu oraz smar do okci za pensa. Zdarzao si, e kazano im kupowa u siodlarza mocne pasy i jeli nie byli ostroni, to obrywali tymi pasami po plecach. Kazano im take prosi o dugie stanie, przy czym zwykle odpowiadano im, e mog sta tak dugo, jak chc. Wrd Szkotw popularna bya odmiana tego psikusa, znana jako polowanie na gowka (gowk to nazwa kukuki). Ofiara wysana na takie polowanie, dostawaa licik, w ktrym znajdowa si nieznany jej tekst: Nie miej si, szukaj o kilometr dalej. Odbiorca po przeczytaniu notatki kierowa nieszcznika w inne miejsce, a w kocu musia on obej cae miasto.

Psikusy uliczne
Anglicy z luboci patali figle niczego nie podejrzewajcym obcym ludziom na ulicy. Najpopularniejsze (i dotd praktykowane) byo przypinanie na plecach ofiary kartki z napisem kopnij mnie. Inne arty to przylepianie pensa do chodnika i obserwowanie, jak kto prbuje go podnie, wkadanie cegy pod kapelusz lecy na ulicy i czekanie, a kto go kopnie, albo przywizywanie sznurka do portfela, a gdy przechodzie chcia go podnie, podrywanie go do gry. Ulicznicy czynili przechodniom take takie psikusy: cignli dentelmenw za poy frakw i - upuszczajc ukradkiem chusteczk do nosa - uciekali. Panowie widzc chusteczk, byli przekonani, e wycignito im j z kieszeni, ruszali wic w pocig za domniemanymi zodziejaszkami, ale po przebiegniciu kilku przecznic rezygnowali.

Mary Toft i niemowlta krliki

Za panowania krla Jerzego I (1660-1727) Anglia syna z wszelkiej maci dziwakw, oszustw i szarlatanw. Ale wszystkich na gow pobia Mary Toft z Godalming i jej niemowlta krliki. We wrzeniu 1726 roku zacza rodzi krliki. Miejscowy chirurg John Howard, wezwany przez rodzin, popieszy do jej domu, gdzie ku swemu zdumieniu pomaga przyj na wiat kolejnym

dziewiciu zwierztkom. Wszystkie rodziy si martwe i byy raczej czciami krlikw ni caymi krlikami. Nie zmieniao to jednak faktu, e kobieta rzeczywicie wydawaa na wiat te zwierzta. Podekscytowany Howard napisa do innych naukowcw w kraju z prob o wyjanienie tego niesamowitego zjawiska. Wkrtce przybyo dwch wybitnych uczonych, wysanych przez samego krla, aby zbada ten przypadek. Byli to Nathanael St. Andre, krlewski chirurg anatom, i Samuel Molyneux, sekretarz ksicia Walii. Mary wyjania im, e niedawno poronia, ale podczas ciy miaa ogromny apetyt na krlicze miso. Poniewa nie udao si jej zapa adnego krlika, nia, e zwierzta le na jej podoku. Pamita tylko, e zaraz potem zacza je rodzi. W obecnoci lekarzy Mary nadal rodzia krliki. Uczeni przeprowadzili testy, eby potwierdzi autentyczno zjawiska. Kadli na przykad kawaek puca jednego z krlikw do wody, odnotowujc, e organ pywa. Oznaczao to, e zwierz musiao przed mierci oddycha, czego nie mogoby robi, bdc w onie kobiety. Ale zignorowali ten fakt i uznali, e oszustwo nie wchodzi w gr i Mary rzeczywicie urodzia krliki. Dwudziestego dziewitego listopada zabrano Mary do Londynu. W tym czasie staa si ju sawna w caym kraju, a dom, w ktrym si zatrzymaa, otacza gsty tum ciekawskich. Ale poddana staej obserwacji przestaa rodzi krliki i sensacja powoli zacza wygasa. Znaleziono wiadkw, ktrzy przyznali si, e dostarczali krliki mowi Mary. A gdy synny londyski lekarz sir Richard Manningham zagrozi, e moe dla dobra nauki podda chirurgicznemu badaniu jej macic, postanowia wyzna prawd. Kiedy nikt nie widzia, po prostu wkadaa do pochwy martwe krliki, bo chciaa by sawna i miaa nadziej, e dostanie od krla zapomog. Uwiziono j na krtko za oszu stwo, ale wypuszczono bez sdu. Niecay rok pniej urodzia zdrowe dziecko. John Howard i Nathanael St. Andre, dwaj chirurdzy, ktrzy jej uwierzyli i bronili, mieli mniej szczcia, ich medyczna reputacja zostaa bowiem zrujnowana.

Patagoskie olbrzymy
Kiedy komandor John Byron (dziadek poety lorda Byrona) powrci w 1766 roku do Londynu po opyniciu kuli ziemskiej, jego osoba wywoaa fal plotek. Jego zaoga szeptaa bowiem, e w Patagonii w Ameryce Poudniowej napotkali plemi olbrzymw wysokich na 3,5 metra. Pogosk po raz pierwszy opublikowano 9 maja 1766 roku w Gentlemans Magazine, a wkrtce przedrukoway j inne gazety i periodyki. Podrnicy rozpowiadali histori o patagoskich olbrzymach od ponad 100 lat, tak wic pogoska wydawaa si jak najbardziej prawdopodobna. Chodzio te o rywalizacj w sferze naukowej. Georges Louis Leclerc de Buffon, francuski filozof przyrody, od dawana gosi, e zwierzta i roliny Nowego wiata s mae i zdegenerowane w porwnaniu ze swoimi europejskimi odpowiednikami. Jeli w Ameryce s olbrzymy, to znaczyoby, e Buffon si myli. Tak wic jego naukowi rywale starali si coraz bardziej rozdmuchiwa pogosk.

Ale nie wszyscy dawali jej wiar. Francuz Charles Marie de La Condamine dowodzi, e wiadomo ta jest mistyfikacj rozpowszechnian przez Anglikw, majc n a celu ukrycie rzeczywistego powodu wysania statku do Argentyny (wedug niego chodzio o eksploatacj nowo odkrytych kopal). Horace Walpole artowa, e naleaoby przywie do Anglii kilka patagoskich kobiet dla uszlachetnienia anglosaskiej rasy. Mimo sceptycznych wypowiedzi, pogoska nadal znajdowaa posuch. Dopiero w siedem lat pniej przycicha, gdy ukazaa si pierwsza drukowana relacja Byrona z podry. Wynikao z niej, e rzeczywicie napotka w Patagonii jakie plemi, lecz najwyszy z jego przedstawicieli mierzy 1,95 metra. By to zapewne lud Tehuelche, ktry zmiota z powierzchni ziemi ekspedycja Rokki w 1880 roku.

Osiemnastowieczne mistyfikacje literackie

Wiek XVIII to czas rozkwitu mistyfikacji literackiej. Spod pir synnych pisarzy wychodzio mnstwo faszywych dzie. Zoyo si na to wiele czynnikw. Po pierwsze, kultura pisana przewyszaa kultur sown. Wzrosa gwatownie liczba ludzi umiejcych czyta, nie dziwne wic, e coraz wiksze grono czytelnikw stawao si podatne na oszustwa. Po drugie, szczere zainteresowanie okresem antycznym i histori w owym czasie stwarzao faszerzom okazj do handlowania rzekomo autentycznymi manuskryptami. Tymczasem szerzce si faszerstwa paradoksalnie spowodoway rozwj nauki, gdy eksperci od ich wykrywania musieli pogbia wiedz, eby mc odrni teksty autentyczne od podrabianych. A faszerze z kolei coraz lepiej potrafili podrabia manuskrypty. Ten wycig midzy uczonymi a faszerzami trwa po dzi dzie. Kade udoskonalenie metod i umiejtnoci po jednej stronie powoduje natychmiastow reakcj w tym samym kierunku po drugiej.

James Macpherson a kontrowersja wok osoby Osjana

W 1760 roku mody dyrektor szkoy z Edynburga James Macpherson (1736-1796), opublikowa tumaczenie starodawnego szkockiego poematu zatytuowanego Fragments of Ancient Poetry Collected in the Highlands of Scotland (Fragmenty staroytnej poezji zebrane w grzystych rejonach Szkocji). Zachcony entuzjastycznym przyjciem tej pracy, przetumaczy jeszcze dwa dugie epickie poematy Fingal i Temora, przypuszczalnie autorstwa barda Osjana, yjcego rzekomo w III wieku. Poematy natychmiast stay si popularne, a Macphersonowi przyniosy saw i bogactwo. Osiemnastowieczni czytelnicy uznali, e proci, melancholijni bohaterowie poezji Osjana ywo kontrastuj ze zoonoci i faszem wspczesnego wiata. Ponadto odkrycie literatury starszej ni angielska podnioso na duchu szkockich nacjonalistw i twrcw kultury. Ale nie wszyscy poddali si urokowi owej staroytnej poezji. Podrujc w 1773 roku po Szkocji, Samuel Johnson prbowa odszuka oryginay manuskryptw, ktre rzekomo tumaczy Macpherson. Niczego nie znalazszy, wrci do domu, zarzucajc mu faszerstwo i twierdzc, e to on sam jest autorem owej poezji. Potem nastpi 50-letni okres sporw na temat autentycznoci twrczoci Osjana. Macpherson stale obiecywa, e pokae oryginalne manuskrypty,

ale dopiero po jego mierci badacze uzyskali dostp do rde. Okazao si, e cho pewne oryginalne manuskrypty istniay naprawd, to jednak Macpherson rozbudowa je i zmodyfikowa. Mimo e obecnie uwaany jest za faszerza, to jednak udao mu si zwrci uwag na starodawn, zanikajc szkock tradycj opowiadania ballad, ktrym trudno odmwi autentycznoci.

Thomas Chatterton i poematy Rowleya

Jako mody chopiec dorastajcy w Bristolu, Thomas Chatterton (1752-1770) spdza wiele czasu ze swym wujem, kocielnym w kociele St. Mary w Redcliffe. Wraliwe, artystycznie uzdolnione dziecko zaczo wyobraa sobie, jak mogo wyglda ycie mnichw, ktrzy zamieszkiwali klasztor w XV wieku. Chopiec wymyli nawet posta kapana Thomasa Rowleya. Wikszo dzieci potrafi rozrnia ycie wyimaginowane od rzeczywistego, lecz Chatterton nie by do tego zdolny. Jego fantazje na temat redniowiecznego wiata urzeczywistniy si, gdy oznajmi, e w pomieszczeniu za zakrysti znalaz schowane tam poezje napisane przez owego wymylonego ksidza. Pokaza je nawet wsplnikowi swego pracodawcy, adwokatowi z Bristolu, ktry uzna, e jest to autentyczny XV-wieczny zbir poematw, i kupi go. Zachcony tym sukcesem, Chatterton zacz odkrywa coraz wicej poetyckich utworw Rowleya. Pisa take wiersze pod wasnym nazwiskiem, ale nie zdobyway one popularnoci, tymczasem poezja Rowleya bya rozchwytywana. W kwietniu 1770 roku Chatterton przenis si do Londynu, postanawiajc wyrobi sobie pozycj pisarza bez pomocy Rowleya. Ale ju cztery miesice pniej, nie mogc znale pracy, bez pienidzy, bliski mierci godowej, napisa poegnalny wiersz i otru si arszenikiem. Mia zaledwie 17 lat. Jak na ironi, jego twrczo zyskaa uznanie, ktrego nie mg doczeka si za ycia. Odkryto jego poezje i publikowano, wywar pniej znaczcy wpyw na pokolenie poetw romantycznych. Wordsworth nazywa go cudownym dzieckiem, a Keats zadedykowa mu swojego Endymiona. Niektrzy s zdania, e by on prekursorem epoki romantycznej w poezji.

William Henry Ireland faszuje Szekspira

W XVIII wieku coraz wicej osb posiadao umiejtno czytania i pisania, tym wikszym zatem szacunkiem zaczto darzy twrczo Williama Szekspira. Teatry czsto wystawiay jego dramaty, kolekcjonerzy za poszukiwali wszelkich dokumentw dotyczcych jego ycia. Ksigarz Samuel Ireland nalea do najgorliwszych z nich. Cay czas spdza na tropieniu szekspirianw, niewiele uwagi natomiast powica swemu utalentowanemu synowi Williamowi Henryemu Irelandowi (1777-1835). Tak byo do 1794 roku, gdy 18-letni William Henry przynis do domu z kancelarii prawnej, w ktrej pracowa, wycig z hipoteki, podpisany przez samego Szekspira. Chopak twierdzi, e znalaz w dokument wrd innych, dotyczcych posiadoci pewnego klienta, ktry pragn zachowa anonimowo. Samuel by uszczliwiony, a w jeszcze wikszy zachwyt wpad, gdy syn zacz przynosi do domu inne spektakularne znaleziska, w tym list miosny Szekspira do Anne Hathaway i nieznany wczeniej dramat historyczny zatytuowany Vortigern. Postanowiono, e zostanie on wystawiony 2 kwietnia 1796 roku w Drury Lane Theater. Waciciel tego teatru, cho podejrzewa faszerstwo,

doszed do wniosku, e sztuka i tak zdobdzie zainteresowanie publicznoci, nawet jeli faszerstwo doprowadzi do zdjcia jej z afisza. Ale aktorzy nie byli ju tak skorzy do uczestnictwa w przedstawieniu. Dajc wyraz swemu niezadowoleniu, pewne fragmenty odgrywali ze sztuczn afektacj, a gdy aktor grajcy gwn rol doszed do kwestii: A gdy ta czysta kpina dobiegnie wreszcie koca, wygosi j w taki sposb, e publiczno nie miaa wtpliwoci, i odnosi si to do caej sztuki. Widownia wybucha miechem, rozleg si frenetyczny aplauz. Po tej niesawnej premierze dramatu ju wicej nie wystawiano. Kilka tygodni pniej William Henry wyzna, e sfaszowa dramat i inne dokumenty. Ale jego ojciec nie chcia w to uwierzy. Do koca ycia twierdzi, e byy to naprawd dziea uwielbianego przez niego Williama Szekspira.

Wspaniay automat do gry w szachy

Mistrzowie owiecenia zaskakiwali publiczno genialnymi mechanicznymi machinami zwanymi automatami. Na przykad Jacques de Vaucanson (1709-1782) skonstruowa synn mechaniczn kaczk, ktra kwakaa, jada i wydalaa zupenie jak prawdziwy ptak (autor twierdzi, e rzeczywicie trawi poywienie, ale bya to mistyfikacja). Automaty owe bardzo sobie chwalono i chtnie nabywano, ale najwiksz saw zdoby wspaniay automat do gry w szachy skonstruowany przez barona Wolfganga von Kempelena (1734-1804). Bya to drewniana kuka ubrana wedug tureckiej mody (i czsto nazywana Turkiem), ktrej tuw wystawa z wielkiej drewnianej skrzyni wypenionej trybami i sznurkami. Po nakrceniu Turek gra w szachy z ludmi. Musia zatem podnosi figury szachowe i porusza nimi wedug wasnego uznania. W przeciwiestwie do zwykych mechanizmw jak wspomniana kaczka, automat szachowy zdoby uznanie jako mylca machina. Kempelen, wgierski arystokrata, zbudowa ten automat w 1769 roku, a potem jedzi z nim po caej Europie, pokazujc go publicznoci zoonej z czonkw rodzin krlewskich i arystokracji. Zaprasza widzw do wyprbowania zdolnoci urzdzenia podczas partii szachw. Chtni, wrd ktrych byli ludzie tak mdrzy jak Benjamin Franklin, przewanie przegrywali. Przed kadym pokazem Kempelen odsuwa drzwiczki z boku skrzyni, eby pokaza, i znajduje si tam wycznie maszyneria, a przy kadym ruchu Turka sycha byo odgos jakby mynka, co miao dodatkowo upewni obecnych, e pracuje tylko mechanizm. Tajemnica dziaania tego automatu staa si przedmiotem nieustannych spekulacji. Wikszo uwaaa, e wewntrz skrzyni ukryty jest karze, ktry kontroluje ruchy maszynerii, lecz wielu byo przekonanych, i naprawd jest to automatyczny szachista. W 1790 roku Kempelen ostatecznie zdemontowa mechanizm i gdzie go ukry. Ale na tym sprawa si nie skoczya, gdy po jego mierci rodzina sprzedaa mechanizm Johannowi Nepomukowi Maelzelowi (1772-1838), niemieckiemu studentowi. Maelzel zoy mechanizm ponownie i pokazywa w Europie, a w 1826 roku popyn z nim do

Ameryki. Tym razem take bawi i zadziwia publiczno, regularnie zwyciajc w grze w szachy, znw take wzbudzi ciekawo ludzi, ktrzy zastanawiali si, jak to sztuczk si tu posuono. Edgar Allan Poe oznajmi, e jego zdaniem kto jest ukryty wewntrz drewnianej figury Turka. Jednake nie to byo rozwizaniem zagadki. W rzeczywistoci tajemnica polegaa na tym, e w skrzyni ukryty by normalny mczyzna (wcale nie karze). Dziki kilku przesuwanym pytom i krzesu na kkach pozostawa w ukryciu, kiedy pokazywano wntrze skrzyni. Potem kontrolowa ruchy Turka za pomoc pantografu synchronizujcego ruchy jego rk z ruchami drewnianej kuky. Namagnesowane figury szachowe pozwalay mu zorientowa si w pooeniu figur nad jego gow. Ukryty operator zazwyczaj by mistrzem szachowym. Wrd operatorw znaleli si tacy wytrawni szachici, jak Johann Allgaier i Aaron Alexandre. W artykule w Philadelphia National Gazette Literary Register z 1837 roku czciowo ujawniono tajemnic dziaania automatu. Lecz kiedy przez przypadek zosta on w 1854 roku zniszczony w poarze, dla wikszoci ludzi jego dziaanie nadal pozostawao zagadk. Zostaa ona cakowicie wyjaniona trzy lata pniej, w 1857 roku. Niezwyk i barwn karier automatu zrekonstruowa niedawno historyk Tom Standage w ksice The Turk: The Life and Times of the Famous Eighteenth-Century Chess-Playing Machine (Turek: ycie i czasy synnej XVIII-wiecznej maszyny do gry w szachy).

Dziobak
W 1799 roku przyrodnik George Shaw, kustosz dziau historii naturalnej w British Museum, otrzyma od kapitana Johna Huntera z Australii naprawd niezwyky okaz zwierzcia. By to dzib kaczki przyczepiony do kreciej skry. Shaw gorliwie zabra si do zbadania tego gatunku, a opis opublikowa w periodyku naukowym Naturalists Miscellany, przyznajc rwnoczenie, e nie mona nie mie pewnych wtpliwoci co do natury tego zwierzcia i nie jest wykluczone, e do jego powstania posuono si jak form oszustwa. Ale mimo wtpliwoci, Shaw nada zwierzciu nazw Platypus anatinus, czyli paskoapa kaczka. Nazw t zmieniono potem na Ornithorhynchus anatinus, lecz powszechnie znamy je pod nazw dziobaka. Inni przyrodnicy z rwn nieufnoci podchodzili do zwierzcia, uwaajc, e jest to mistyfikacja. Chirurg Robert Knox wyjani potem, e poniewa gatunek ten przyby do Anglii przez Ocean Indyjski, przyrodnicy podejrzewali, e chiscy eglarze, znani z tego, e tworzyli hybrydalne stworzenia, postanowili sobie z nich zakpi. wiadomi niecnych oszustw, jakich sprytni i zdolni Chiczycy dopuszczali si w stosunku do europejskich podrnikw, naukowcy skonni byli zaliczy ten rzadki okaz fauny do zjawisk takich jak syreny czy inne dziea ludzkiej fantazji. Dopiero gdy dziobaki pojawiy si w Europie, przyrodnicy, acz niechtnie, uznali, e zwierzta s autentyczne. Z tego powodu dziobak by najsynniejszym przypadkiem mistyfikacji, ktra w ogle mistyfikacj nie bya.

Rozdzia 3 18001868
Ksiycowy bizon i soneczny pancerz
Pierwsza poowa XIX wieku zaznaczya si bolesnymi zmianami spoecznymi. Tysice ludzi ze wsi zmuszonych byo opuci niewielkie gospodarstwa i szuka pracy w gwatownie rozwijajcych si orodkach miejskich i przyfabrycznych osiedlach, powstajcych w wyniku rewolucji przemysowej. Drogi wodne i kolejowe czyy gsto zaludnione metropolie, a nowo wynalezione parowe maszyny drukarskie zaleway ich mieszkacw tani pras i informacjami. Nadesza nowa epoka razem z charakterystycznymi dla niej napiciami i niepokojami. Wraz z nowoczesnoci w yciu spoecznym i prywatnym mistyfikacja zyskaa nowe formy i znaczenie. Po pierwsze, w latach 30. XIX wieku staa si narzdziem w oratorskich popisach zamieszczanych na amach nowej, brukowej prasy. Bya ona tania, a zarazem mao wybredna w doborze tematw. Odwoywaa si do szerokich mas, a nie do elity biznesu, ktra zwyka czyta gazety znacznie drosze, o ustalonej pozycji i konserwatywnym profilu. Prasa brukowa nieustannie zoliwie naladowaa elitarn, dajc jednoczenie do zrozumienia, e ta druga reprezentuje starsze, bardziej atwowierne pokolenie, podczas gdy tanie gazety mwi w imieniu byskotliwej, modszej generacji. Strategia ta okazaa si skuteczna. Drogie wydawnictwa wkrtce splajtoway, natomiast tanie z czasem ewoluoway do tych, ktre czytujemy dzi. Sukces mistyfikacji na tym etapie mediw sta si pocztkiem cisego ich powizania z sensacj. Po drugie, podobnie jak XVIII-wieczni filozofowie posugiwali si mistyfikacj w celu nagonienia i propagowania owieceniowych wartoci, XIX-wieczni przemysowcy i zwizani z nimi dziennikarze uywali jej do popularyzacji i promocji wartoci rynkowych wielkomiejskiej cywilizacji. Jednym z wielkich mistrzw tej sztuki by PT. Barnum. Swoje mistyfikacje ubiera w retoryk typow dla owiecenia, dowodzc, e su celom edukacyjnym, gdy pomagaj ludziom rozpozna matactwa i manipulacje. By moe tak byo, ale zaskakujce dowcipy i oszustwa przyczyniay si do wzrostu popularnoci jego biznesu, uyczajc tym niezbyt czystym praktykom kamliwego uroku, ktry zdoa ju na dobre opanowa rynek, i przydajc mu raczej pozorw swawoli ni zoliwoci. Mistyfikatorzy w rodzaju Barnuma pomagali przekona ludzi, e cho nowy zurbanizowany wiat moe by bardziej niebezpieczny, grony i oszukaczy, to z drugiej strony te same cechy czyni go bardziej ekscytujcym i zabawniejszym ni egzystencja maomiasteczkowa i wiejska. W istocie Barnum zapocztkowa ambiwalentny stosunek przemysu reklamowego do prawdy, poniewa to on przekona ludzi, e nie ma

nic zego w tym, e daj si nabiera, dopki sprawia im to przyjemno.

Mistyfikacja na Berners Street

W 1810 roku Londyn by najwikszym i najbogatszym miastem wiata, a kontak ty handlowe czyy go ze wszystkimi kontynentami. Swoj zamono w duej czci zawdzicza miastom pooonym na pnocy - Liverpoolowi i Manchesterowi - gdzie powstay wietnie prosperujce manufaktury. W sklepach mona byo kupi dosownie wszystko, a 10 listopada caa ta obfito pyna przez jeden krtki dzie do pewnej rezydencji w sennej dzielnicy zamieszkanej przez klas redni, pod adres Berners Street 54. Wszystko zaczo si o dziewitej rano, gdy pani Tottenham, niczego nie podejrzewajca mieszkanka tego domu, otworzya drzwi wglarzowi, ktry dostarczy jej zamwiony wgiel. Pani Tottenham nie zamawiaa wgla, ale uznaa, e to pomyka, ktra przecie czsto si zdarza. Ale potem pojawiao si coraz wicej posacw przynoszcych wszelakie dobra znajdujce si na rynku: meble, instrumenty muzyczne, kwiaty, pieczywo, ryby, wiee warzywa, tort weselny oraz puszki piwa uoone na browarniczych wzkach. Kiedy wydawao si, e do domu dostarczono ju towary z caego miasta, zaczli pojawia si rozmaici ludzie, twierdzc, e zamwiono ich usugi: kominiarze, lekarze, dentyci, perukarze, ogrodnicy, pokojwki, przedsibiorcy pogrzebowi. Wydawao si, e to si nigdy nie skoczy. Wreszcie zaczli przybywa dygnitarze. Prezes Bank of England szuka wdowy, ktra napisaa, e pragnie zoy u niego spory depozyt. W chwil pniej przyby arcybiskup Canterbury, a za nim wybitni przemysowcy, ministrowie, ksita, na koniec za lord major Londynu. Na ulicy toczyo si tak wiele ludzi, e nie mona byo przej. W pewnej chwili przewrci si jaki pojazd, wywizaa si bjka, niemal doszo do zamieszek. Dopiero po zmierzchu tum zacz si rozchodzi. Kiedy si nieco uspokoio, z ssiedniego domu wyszo dwch mczyzn, ucisno sobie donie i jeden da drugiemu gwine. Byli to Theodore Hook, autor popularnych oper komicznych, oraz jego przyjaciel Samuel Beazley. Zaoyli si o gwine. Hook mia sprawi w cigu tygodnia, eby wszyscy mwili o jednym domu w Londynie. Napisa setki listw, dziki nim wygra zakad. I cho w kocu przyzna si do zorganizowania mistyfikacji, nigdy nie zosta ukarany za ten gupi art.

Perpetuum mobile Charlesa Redheffera

Dwudziestego pierwszego stycznia 1813 roku omiu filadelfijskich komisarzy przybyo do domu Charlesa Redheffera, eby zapozna si ze skonstruowan przez niego tajemnicz machin. Redheffer opowiada wszystkim, e jest to pierwsze na wiecie dziaajce perpetuum mobile. Innymi sowy, mechanizm w mg dziaa w nieskoczono bez dostarczania energii. Gdyby komisarze stwierdzili, e tak rzeczywicie jest, mieli mu da z miejskiej kasy fundusze na budow wikszej wersji tego urzdzenia. Pod czujnym okiem Redheffera omiu urzdnikw skrupulatnie badao maszyn. Lecz ilekro

podeszli zbyt blisko, konstruktor odciga ich, twierdzc, e boi si, i mog j uszkodzi. Ju niemal byli gotowi uzna, e rzeczywicie jest to perpetuum mobile, gdy jeden z komisarzy zacz podejrzewa jaki podstp. Energi do urzdzenia dostarcza z zewntrz sprytnie ukryty system pasw i silnikw. Komisarz mg zdemaskowa oszustwo od razu, postanowi jednak zastawi na Redheffera puapk. Kiedy w nastpnym razem uda si do miasta, ze zdumieniem odkry, e kopia jego maszyny dziaa w ratuszu. Uwiadomiwszy sobie, e kto pozna jego tajemnic, szybko spakowa manatki i uciek z miasta. Ale nie by to koniec jego kariery jako genialnego konstruktora. Przewiz po prostu swoj machin do Nowego Jorku. W owym czasie wieci midzy miastami rozchodziy si raczej powoli, dlatego Redheffer mg spokojnie znowu nabiera ludzi bez obawy, e zostanie rozpoznany. W Nowym Jorku take rozpowiada o swoim genialnym wynalazku i wkrtce tumy zaczy odwiedza jego siedzib, by podziwia machin. Jednym z goci by znany wwczas inynier mechanik Robert Fulton. Zaobserwowa, e urzdzenie lekko dry, wywnioskowa std wic, e kto porusza rczn korb, zasilajc w ten sposb urzdzenie. Zaproponowa Redhefferowi ukad: dowiedzie, e maszyna jest oszustwem, a jeli mu si to nie uda, zapaci za wyrzdzone szkody. Widzc tum zgromadzony wok Fultona, Redheffer z ociganiem wyrazi zgod. Fulton odsun desk w przylegajcej do maszyny cianie, odsaniajc ukryty w niej dugi sznur z katgutu. Podajc za nim, zobaczy, e znika gdzie w suficie, popdzi wic na pitro i tam znalaz starego, brodatego mczyzn z kawakiem chleba w jednej rce, drug rk obracajcego korb. Tum, ktry popieszy za Fultonem i by wiadkiem tej sceny, wpad w gniew i zniszczy perpetuum mobile. Redheffer uciek z miasta i such po nim zagin.

Wielka mistyfikacja giedowa w 1814 roku

Wojny z Napoleonem byy trudnym okresem dla Anglikw. Kiedy wic czowiek w mundurze brytyjskiego oficera wszed do gospody nad kanaem La Manche, oznajmiajc, e wojna si skoczya, oddzia Kozakw zabi Napoleona, a we Francji przywrcono do wadzy Burbonw, zapanowaa oglna rado. Do Londynu wysano gocw z t wspania nowin. Mieszkacy stolicy Anglii szaleli ze szczcia, a rozradowani inwestorzy podbijali ceny akcji na giedzie. A potem przyszy ze wieci. Napoleon y, a wiadomo o jego mierci bya oszustwem. Wszczto dochodzenie, ktre ujawnio, e jego celem bya manipulacja cenami na londyskiej giedzie. Poszlaki wskazyway, e autorem tego planu bya znana osobisto wojskowa i polityczna, lord Thomas Cochrane. Aresztowano go, osdzono i wsadzono do wiezienia. Lecz w miar upywu czasu wielu ludzi zaczo si zastanawia, czy istotnie Cochrane by winny, czy te moe zosta wmanewrowany w t sytuacj przez wrogw politycznych. W kocu przecie nie byo ewidentnych dowodw na to, e odnis jakiekolwiek zyski z giedowego boomu. Cochrane uciek, lecz zapano go i ponownie wtrcono do wizienia, ale po jakim czasie zosta zwolniony, majc

poparcie opinii publicznej i jej sympati. W 1831 roku krl osobicie uwolni go od zarzutu giedowych manipulacji. Historycy s obecnie zgodni co do tego, e Cochrane prawdopodobnie nie mia nic wsplnego z t afer, lecz do tej pory nie udao si wykry prawdziwego sprawcy.

Ksiniczka Caraboo
Trzeciego kwietnia 1817 roku w maym miecie Almondsbury, niedaleko Bristolu w Anglii, pojawia si dziwna kobieta. Miaa 155 cm wzrostu, bya niezwykle atrakcyjna, na gowie za nosia czarny szal zawinity jak turban. Nie mwia adnym znanym jzykiem, a z ludmi w miecie porozumiewaa si na migi. Najwyraniej bya cudzoziemk. Dla mieszkacw Almondsbury stanowia zagadk, nikt nie mia bowiem pojcia, kim jest ani te skd przybywa. Wczgw w Bristolu zwykle odsyano do przytuku dla ubogich, lecz w tym przypadku ow kobiet zaja si pani Worrall, ona miejscowego sdziego pokoju. Zabraa j do Knole Park, pooonej niedaleko rezydencji, w ktrej mieszkaa z mem, z zamiarem odkrycia tosamoci tajemniczej kobiety. Wkrtce dowiedziaa si, e jej imi brzmi Caraboo. Przynajmniej tak si zdawao, gdy kobieta, wskazujc na siebie, czsto wypowiadaa sowo caraboo. Potem szczliwym zbiegiem okolicznoci pojawi si eglarz, ktry twierdzi, e potrafi si z ni porozumie w jej wasnym jzyku. Dziki niemu poznano pochodzenie Caraboo. Przybya z odlegej wyspy Jawasu, gdzie bya ksiniczk. Piraci uprowadzili j z domu na wyspie, lecz po dugiej podry udao si jej wyskoczy ze statku na wodach kanau La Manche i dopyn do brzegu. Dowiedziawszy si, e goszcz ksiniczk, Worrallowie byli zachwyceni. Poinformowali gazety, e w ich domu przebywa ksiniczka Caraboo i wkrtce wiedziaa o tym caa Anglia. Przez kilka tygodni kobieta ya w luksusie. Dni spdzaa na tacach, fechtunku, wspinaniu si na drzewa, modlitwie do swego boga Alla Tallaha, przyjmowaniu goci, ktrzy pragnli j zobaczy, i pywaniu nago w jeziorze, kiedy bya sama (co take przysparzao jej popularnoci). Tymczasem Worrallowie pawili si w blasku jej sawy. Ale sawa ta, rosnca z kadym dniem, staa si jej fatum. Niejaka pani Neale rozpoznaa wizerunek Caraboo w Bath Chronicle i wyjawia, e dziewczyna pracowaa do niedawna w jej domu jako suca. Jej prawdziwe nazwisko brzmiao Mary Baker. Naprawd w gruncie rzeczy bya crk szewca z Witheridge w hrabstwie Devonshire. Gdy doszo do konfrontacji, Caraboo rozpakaa si i przyznaa do oszustwa. Ale jej wrodzony wdzik i urok, tak pomocne, gdy odgrywaa rol ksiniczki, nadal ujmoway ludzkie serca. Pani Worrall nie tylko ulitowaa si nad ni i jej przebaczya, lecz daa pienidze wystarczajce na podr do Filadelfii. Do Ameryki dotara ju sawa ksiniczki Caraboo, ktra po przybyciu tame zostaa otoczona przez ciekawskich. Po siedmiu latach miaa do Ameryki i wrcia do Anglii, gdzie jeszcze pamitano o

niej, wystpowaa wic przed publicznoci ubrana w szaty ksiniczki. Zmara 4 stycznia 1865 roku i zostaa pochowana w anonimowym grobie w Bristolu.

Przepiowywanie Manhattanu
W pocztkach lat 20. XIX wieku grupa nowojorskich rzenikw i sklepikarzy zwyka spotyka si co wieczr na skrzyowaniu ulic Mulberry i Spring, eby podzieli si nowinkami. Rozprawiali na przykad o budowie kanau Erie, ostatniej epidemii tej febry i kandydaturze Andrew Jacksona na prezydenta. Pewnego popoudnia latem 1823 lub 1824 roku intrygoway ich krce od pewnego czasu pogoski na temat samego Manhattanu. Ot nowo rozpoczte prace budowlane na ufortyfikowanym kracu wyspy podobno naruszay rozmieszczenie jej ciaru, powodujc oderwanie si koniuszka ldu i osuwanie si go do oceanu. Sprawa ta niepokoia ich jeszcze przez kilka tygodni, bali si, e cay Manhattan zatonie w morzu. W kocu jeden z nich, emerytowany ciela, ktry przedstawia si obcym jako Lozier, wpad na wspaniay pomys. Polega on na przepiowaniu wyspy na poow w rejonie Kingsbridge. odzie mogyby wwczas odholowa odcit cz do morza, odwrci j, doholowa z powrotem i przyczy do niezagroonej poowy. Wkrtce Lozier zacz proponowa robotnikom prac przy swoim projekcie. Poniewa panowa zastj w gospodarce, szybko znalaz chtnych. Byo ich tak wielu, e uzna, i czas wyznaczy termin odpiowywania kawaka wyspy. Jednej poowie grupy wyznaczy spotkanie na rozdrou midzy Broadwayem i Bowery, drugiej za na Bowery 1, na rogu Spring Street. Kiedy nadszed oznaczony dzie, tum robotnikw stawi si w miejscach zbirki, wszyscy palili si do pracy. Nigdzie jednak nie byo Loziera. Wola si ukry, ba si konfrontacji z rozelonymi, bezrobotnymi ochotnikami. Wielu z nich przysigo, e jeli kiedykolwiek go dopadnie, przepiuje go na p. Historia o przepiowywaniu Manhattanu jest jedn z najpopularniejszych opowieci o najstarszych dziejach Nowego Jorku. Kiedy jednak pisarz Joel Rose ostatnio zainteresowa si ni, dowiedzia si, e taka mistyfikacja nigdy nie miaa miejsca. A jeli nawet zdarzya si naprawd, to okazao si, e nie wspominaj o niej adne ksiki, gazety czy pamitniki. Pierwsze wzmianki pojawiy si dopiero 40 lat pniej w kronice nowojorskich targowisk. Rose przypuszcza, e psikus na mniejsz skal rzeczywicie mia miejsce w latach 20. XIX wieku i niewart by nawet najmniejszej uwagi, dopiero wiele lat pniej kto musia opowiedzie o tym zdarzeniu autorowi wspomnianej kroniki. A kiedy opis wydarzenia ju si tam znalaz, wszed na trwae do nowojorskiego folkloru. Prawdziwa czy nie, mistyfikacja ta suya jako typowy przykad poczucia humoru jankeskich sklepikarzy.

ycie na Ksiycu
W ostatnim tygodniu sierpnia 1835 roku gazeta New York Sun napisaa, e na Ksiycu wykryto ywe istoty. New York Sun nalea do kategorii prasy brukowej, ktra dokonaa przewrotu w rodkach masowego przekazu i pooya kres elitarnej prasie. Autor artykuu wyjani, e odkrycia

dokona synny brytyjski astronom sir John Herschel, ktry wynalaz nowy typ teleskopu ogromnych rozmiarw, dziaajcego na zupenie odmiennych zasadach. Teleskop ten by tak potny, e umoliwi Herschelowi badanie ycia owadw na Ksiycu. Przez cay nastpny tydzie New York Sun publikowa kadego dnia nowe szczegy lunarnych odkry Herschela. Trzeba przyzna, e rnorodno form ycia przeze odkrytych bya zaskakujca. Dostrzega tam stada bizonw, jednorocw, ptakw i wszelakich innych dziwacznych stworw. Szczyt powodzenia gazeta osigna, drukujc informacj o dostrzeeniu na Ksiycu ladu istot obdarzonych inteligencj. Pono Herschel zauway tam prymitywne plemiona mieszkajce w chatach, dwunone bobry posugujce si ogniem i ras uskrzydlonych ludzi yjcych w sielankowej harmonii wok tajemniczej wityni o zotym dachu. Herschel nazwa to ostatnie stworzenie Vespertilio-homo, czyli czowiek nietoperz. Ameryka z zapartym tchem ledzia kolejne odkrycia. Wiele dziennikw przedrukowywao rewelacje New York Sun, przez co rozprzestrzeniay si one po caym kraju w szybkim tempie, a wszdzie, dokd docieray, budziy podniecenie. Po tygodniu nie rozmawiano ju o niczym innym. Ale w kocu nawet w umysach zwykych ludzi zacz budzi si sceptycyzm. Konkurencyjne dzienniki od pocztku nieufnie traktoway te sensacyjne odkrycia i teraz domagay si od New York Sun zdementowania informacji oraz przyznania si do mistyfikacji. Szesnastego wrzenia dziennik opublikowa artyku, w ktrym przyzna, e odkrycia mogby mistyfikacj, ale jednym tchem owiadczy, e jeli tak, to sam sta si jej Bogu ducha winn ofiar, podobnie jak wszyscy inni. Nie udao si wydoby z redakcji zdecydowanego przyznania si do winy. Autorstwo mistyfikacji przypisuje si Richardowi Adamsowi Lockeowi, absolwentowi Cambridge i reporterowi Suna. Locke nigdy nie przyzna si do spreparowania mistyfikacji, ale tak z pewnoci byo, cho jego rzekome wyznanie dla konkurencyjnego dziennika New York Herald bez wtpienia take byo kamstwem. Innymi brukowcami targaa zazdro wobec popularnoci, jak Sunowi przyniosa owa mistyfikacja, ale byy te pod wraeniem niezwykej zrcznoci, z jak dziennik oszuka elitarn pras. Herald z 27 padziernika 1835 roku pisa: aden z tanich dziennikw nie da si nabra na t mistyfikacj, natomiast uwierzyy w ni te, ktre zaspokajaj potrzeby wyszych sfer. Ksiycowe blagi Suna zyskay tak wielk popularno, e ju do koca XIX wieku okrelenie ksiycowa mistyfikacja stao si synonimem oszustwa. Kady, kto chcia wyrazi swoje wtpliwoci wobec jakiego stwierdzenia, mwi po prostu, e to ksiycowa mistyfikacja i wszyscy wiedzieli, o co chodzi.

Mistyfikacje Edgara Allana Poego

Edgar Allan Poe (1809-1849) w cigu krtkiego ycia opublikowa sze dzie, ktre byy mistyfikacjami. Lubi igra ze zdrowym rozsdkiem swoich czytelnikw. Czasem wciela si w genialnego detektywa zdolnego odkry prawd kryjc si za wszelk iluzji zagadk, a rol t powierzy synnej postaci kawalera C. Augustea Dupina. Lubi popisywa si zdolnoci ukrywania

prawdy przed czytelnikami, by zmusi ich samych do odegrania roli detektyww. W istocie zarwno detektyw, jak i mistyfikator byy dla Poego dwoma obliczami natury ludzkiej. Oba stanowiy przejaw potgi, jak w jego mniemaniu racjonalny umys ma nad rzeczywistoci. Fascynowali go rwnie inni mistyfikatorzy. Raz nawet stwierdzi z dum, e wiek, w ktrym y, by epok mistyfikacji.

Wielka bujda balonowa

Trzynastego kwietnia 1844 roku we wkadce duego formatu do poudniowego wydania New York Sun (tej samej gazety, ktra drukowaa faszywe informacje o odkryciu ycia na Ksiycu) ukazao si ogoszenie, e synny europejski pilot balonw Monck Mason przelecia przez Atlantyk w 75 godzin. Jeli to prawda, byby to pierwszy w dziejach przelot balonem przez ocean - wyczyn niebyway. Balon, noszcy nazw Victoria, podobno wystartowa z Anglii i mia dolecie do Parya, lecz zszed z kursu z powodu awarii miga i w rezultacie pofrun nad Atlantykiem, ldujc na Sullivans Island w pobliu Charlestonu w Karolinie Poudniowej. Cay reporta by fikcj zmylon przez Poego, lecz on sam z dum pisa potem o ogromnym tumie ludzi, ktrzy przyszli, by wicej dowiedzie si o tym historycznym wydarzeniu: Rankiem po podaniu tej informacji cay plac otaczajcy budynek, w ktrym miecia si redakcja Sun, by dosownie oblony i tak zatoczony, e nie mona byo ani si wcisn, ani wyj, i to od witu a do godziny 14.00. Nigdy nie widziaem tylu chtnych do zdobycia gazety. Ale zainteresowanie wkrtce osabo, z Charlestonu bowiem dotara wiadomo, e caa ta historia zostaa zmylona.

Prawda o panu M. Valdemarze

Mesmeryzm albo hipnoza fascynowa XIX-wiecznych czytelnikw. Quasi-naukowa relacja autorstwa Poego, ktra ukazaa si najpierw w American Whig Review w grudniu 1845 roku, przedstawiaa eksperyment przeprowadzony na umierajcym czowieku, M. Valdemarze, ktrego tu przed mierci poddano hipnozie. Skutkiem tego jego ciao stao si martwe, lecz wiadomo, znajdujca si wci pod wpywem hipnozy, trwaa nadal i pacjent mg odpowiada na pytania. Eksperyment rzekomo cign si miesicami, ale w pewnym momencie zmary poprosi, eby go wreszcie uwolni. Kiedy to uczyniono, ciao rozpado si, jakby ju od dawna byo martwe. Relacja ta wywoaa wielkie podniecenie, zwaszcza w Europie, gdzie j wielokrotnie przedrukowywano. Wielu ludzi pisao do Poego z prob o wicej szczegw. Ale Poe odpisa jednemu z korespondentw: Wiele osb w to wierzy, ale ja nie i pan te nie powinien.

Von Kempelen i jego odkrycie

Gdy 1849 w Kalifornii odkryto zoto, tysice ludzi przybyy tam w poszukiwaniu drogocennego kruszcu, dajc pocztek synnej gorczce zota. Czternastego kwietnia 1849 roku w The Flag of Our Union ukazaa si relacja Poego o eksperymentach niemieckiego chemika barona von Kempelena,

polegajcych na transformacji oowiu w zoto. W relacji zamieszczono take informacj, e wiadomo o odkryciu spowodowaa ju 200-procentow zwyk cen oowiu w Europie. Poe mia nadziej, e bujda ta sprawi, i Amerykanie dwa razy pomyl, zanim wyruszana poszukiwanie zota w Kalifornii. Tak pisado Everta A. Duyckincka: Jestem szczerze przekonany e dziewiciu na dziesiciu Amerykanw (nawet tych najlepiej poinformowanych) uwierzy w to oszustwo (pod warunkiem e nie zostanie ujawnione przed publikacj) i w ten sposb, na zasadzie zaskoczenia, choby tylko chwilowego, zmniejszy gorczk zota i tym samym osignie zamierzony cel. Tymczasem reakcja na mistyfikacj bya nie tak spontaniczna, jak si tego spodziewa Poe. Nie stwierdzono, by po przeczytaniu tej wyssanej z palca informacji poszukiwacze zota opnili wyjazd do Kalifornii. Wicej ciekawostek o mistyfikacjach Edgara Allana Poego mona znale na stronie internetowej: www.museumofhoaxes.com/hoaxes1800.html

Mistyfikacje P.T. Barnuma

Phineas Taylor Barnum (1810-1891) przedstawia sijako ksi blagi, a na tytu ten w peni zasuy w trakcie swej dugiej i barwnej kariery. Obecnie nazwisko Barnuma kojarzy siz nazw cyrku (oraz ciasteczek dla zwierzt domowych), lecz przed karier cyrkowprzez wiele lat by synnym na cay wiat muzealnym showmanem. Pocztki tej sawy zawdzicza rozmaitym ekstrawaganckim popisom i mistyfikacjom, majcym na celu przycignicie publicznoci na dziwaczne ekspozycje. Zachowania te czstokro wykraczay poza normy akceptowane przez tworzcsiklas redni, mimo to potrafi jako przekona publiczno, e zapewnia jej rozrywk, a nie mami oszustwem. Ludzie postrzegali go jako sympatycznego, acz skanalizujcego artyst. Powiedzenie Co minut rodzi si jaki frajer na zawsze ju bdzie kojarzy si z jego nazwiskiem, cho to nie on by jego autorem.

Joice Heth
Joice Heth bya sabowit starsz czarn kobiet, ktr Barnum pokazywa w 1835 roku, twierdzc, e ma 161 lat i bya niegdy piastunk Jerzego Waszyngtona. By to jego pierwszy pokaz, ale przy tej okazji zademonstrowa niezwyke zdolnoci marketingowe, z ktrych pniej syn. A starsza pani od razu przycigna tumy ludzi pragncych zobaczy tak wiekow dam i posucha opowieci o dziecistwie Waszyngtona (ktry nie y ju od 35 lat). Kiedy zainteresowanie jej osob zaczo sabn, Barnum stara si na nowo przycign uwag publicznoci, rozpuszczajc pogosk, e Joice Heth w ogle nie jest ludzk istot lecz robotem przypominajcym starsz pani. Ten pomys przers popularnoci nawet podrujcego wwczas po Ameryce grajcego w szachy Turka (rozdzia 2). Barnum pokazywa starsz pani a do jej mierci 19 lutego 1836 roku. Chcia wykorzysta nawet jej zwoki. Pozwoli, aby dokonano autopsji, by pozna jej wiek. Niestety, lekarz,

ktry j przeprowadzi, orzek, e nie moga mie wicej ni 80 lat.

Syrena z Fidi
W sierpniu 1842 roku do Nowego Jorku przyby angielski przyrodnik i podrnik, niejaki doktor J. Griffin. Przywiz ze sob sensacyjny eksponat - syren schwytan przypuszczalnie niedaleko wyspy Fidi. Jej ciao pokazywano w muzeum Barnuma, a oglday j tumy ciekawskich. Barnum pobudza zainteresowanie wystaw, zamieszczajc w najwaniejszych gazetach reklamy przedstawiajce posta piknej nagiej kobiety. Ale sam eksponat nie by ju tak urzekajcy. Publiczno w istocie ogldaa niewielkie, wypchane stworzenie, majce pomarszczony tuw mapy i wysuszony rybi ogon. Jeden z krytykw okreli je jako uosobienie brzydoty. Sukces Barnuma polega na tym, e w gruncie rzeczy syrena nie bya adn nowoci. Przed przywiezieniem jej do Nowego Jorku przez kilka miesicy bya pokazywana w muzeum w Bostonie i nie wzbudzaa zainteresowania. Ale gdy Barnum wzi si do reklamowania stworzenia, stao si ono sensacj niemal z dnia na dzie. Czci tej mistyfikacji bya posta owego doktora J. Griffina. W istocie nazywa si on Levi Lyman i by jednym z kolegw Barnuma. Syrena z Fidi zagina, gdy w latach 60. XIX wieku muzeum Barnuma strawi poar. Podobna syrena, o ktrej powiadano, e jest autentycznym okazem (a chyba nie jest) naley do Uniwersytetu Harvarda i znajduje si w Peabody Museum of Archaeology and Ethnology (muzeum archeologii i etnologii Peabodyego).

Wielkie darmowe polowanie na bizona

Prasa nowojorska informowaa, e 31 sierpnia 1843 roku odbdzie si darmowe polowanie na bizona. Dalej mona byo przeczyta, e w Nowym Meksyku schwytano niebezpieczne, dzikie bizony, ktre zostay w tym celu przywiezione do miasta. Trzymano je za podwjnym elaznym potem w zagrodzie w Hoboken. Dwadziecia cztery tysice nowojorczykw, skuszonych perspektyw obejrzenia dzikich bestii i darmowego pokazu, paciy po sze centw od osoby za prom pyncy na drugi brzeg rzeki, do Hoboken, gdzie ujrzay stado niedoywionych, wyndzniaych, bardzo spokojnych bizonw, ktre z pewnocinikomu nie zagraay. Barnum, ktry zaplanowa ten darmowy pokaz, pka ze miechu przez ca drog na promie, poniewa umwi si z wacicielami promu, e dostanie poow wpyww za bilety z tego dnia.

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
W pierwszej poowie XIX wieku industrializacja i urbanizacja sprawiy e zatoczone ulice miast stay si dogodnym miejscem dla wszelkiego rodzaju primaaprilisowych artw. Chmary bezdomnych ulicznikw, szwendajcych si po centrum miast, uwaay e dzie ten naley do nich i pod tym pretekstem terroryzoway kadego, kto omieli si wyj z domu. Mczyni musieli pilnowa portfeli i frakw, nie schyla si po lec na ulicy monet, bo z pewnoci przyczepiono do niej sznurek, za

ktry pociga jaki artowni ukryty za wgem. Jednak nie wszystkie gazety bawiy si kosztem czytelnikw, cho odnotowano przykady dziennikarskich kaczek. To raczej nisze warstwy spoeczestwa utrzymyway primaaprilisowe tradycje, a bogacze protestowali i narzekali.

Pocig do Droghedy
W ostatnim tygodniu marca 1844 roku afisze rozlepione w caym Dublinie reklamowa y darmowy przejazd pocigiem 1 kwietnia wszystkim, ktrzy maj ochot na wycieczk do Droghedy i z powrotem. Wczesnym rankiem tego dnia na stacji kolejowej zgromadzi si wielki tum. Kiedy pocig ju dojeda, tum ruszy w jego kierunku, bo kady chcia zaj siedzce, darmowe miejsce. Ale konduktorzy i nadzorcy nikogo nie wpuszczali, tumaczc, e nie ma adnego darmowego przejazdu. Ludzie szturmujcy wagony wpadli w zo, doszo nawet do zamieszek. Gazeta relacjonowaa nazajutrz, e robotnicy na torach musieli wspiera nadzorcw, ofiary mistyfikacji walczyy o swoje, a zamieszanie byo okrutne. Nastpnego dnia wielu ludzi udao si na posterunek policji, eby zoy oficjalne skargi, lecz zostay one oddalone ze wzgldu na ten szczeglny dzie. Dowcipni, ktry rozlepi afisze, pozosta nieznany.

Sezam w Bostonie
W dzienniku Boston Post ukaza si artyku o odkryciu pod bostoskimi boniami jaskini penej skarbw. Podobno natknli si na ni robotnicy karczujcy drzewa. Kiedy jedno z nich upado, ukazaa si w ziemi klapa z wielkim, elaznym piercieniem. Niej byy schody prowadzce do podziemnej jaskini, w ktrej znajdowao si wiele drogocennych kamieni, stare monety i bro o wysadzanych klejnotami rkojeciach. Wie o znalezisku rozesza si po Bostonie lotem byskawicy i wkrtce grupy podnieconych i zaciekawionych ludzi wdroway przez bonia, eby obejrze owe skarby Pewien wiadek tak opisywa to zdarzenie: Tego dnia, 1 kwietnia, pada deszcz, odbywaa si sesja zgromadzenia ustawodawczego, a na boniach panowao oywienie, widok zakrywa dach parasoli osaniajcych ludzi pielgrzymujcych do nowo odkrytego sezamu. Procesja powanych prawnikw maszerowaa uroczycie w kapeluszach w zielon kratk, tymczasem filozofowie, archeolodzy, numizmatycy i antykwariusze oraz tum zwykych ludzi skadali hod pomysowoci Posta. Wszyscy wkrtce rzecz jasna odkryli ku swemu rozczarowaniu, e na boniach nie byo adnej jaskini ze skarbem.

Pojedynki w pocigu
Pitnastego padziernika 1856 roku w londyskim Timesie ukaza si list opisujcy krwawe pojedynki i mordy, ktrych autor by wiadkiem podczas niedawnej podry pocigiem przez amerykaski stan Georgia. Wedug jego relacji w Macon do wagonu wsiadpewien podrny, ktry wysiadpo 10 godzinach w Augucie. W tym czasie ycie stracio szeciu pasaerw. Stao si to w

wyniku pojedynkw przy uyciu pistoletw Monte Christa. W kadym przypadku, gdy dochodzio do takiego pojedynku, konduktor uprzejmie zatrzymywa pocig, eby pojedynki mogy odby si w dogodniejszych warunkach. Autor listu by zaszokowany tak bezprecedensow brutalnoci, ktra innym podrnym wydaa si zupenie normalna i nie wywoywaa adnej reakcji z ich strony. Najwyraniej byo to w Ameryce zjawisko codzienne. Times uzna, e jest to dowd, jak wiele agresji jest w amerykaskim spoeczestwie. Na wie o licie amerykaska prasa zareagowaa oburzeniem. Ostre sowa paday z obu stron, gdy New York Times podwaa autentyczno relacji, natomiast londyski Times twierdzi, e jest jak najbardziej prawdziwa. Trwao to blisko dwa miesice, w kocu Times przyzna, e istotnie da si nabra. Kiedy rok pniej korespondent londyskiego Timesa uda si w podr na poudnie Stanw Zjednoczonych, odkry, e pistolety Monte Christa to w istocie slangowe okrelenie butelek szampana, a to z powodu przypominajcego strza dwiku, jaki wydaway podczas otwierania. Puste butelki nazywano truposzami. Reporter lakonicznie donosi: Spotkania z pistoletami Monte Christa w wagonie bagaowym nie nale, jak rozumiem, do rzadkoci na trasie pocigu, ale nigdy nie kocz si niczyj mierci.

Zoto i wojna secesyjna

By maj 1864 roku. Grant depta po pitach generaowi Lee w Wirginii, a onierze Pnocy ywili nadziej, e ta okropna wojna wkrtce dobiegnie koca. I wwczas w rod 18 maja nowojorczycy przeczytali w dwch porannych gazetach, e prezydent Lincoln ogosi proklamacj, nakazujc powoanie pod bro dodatkowych 400 000 mczyzn Unii ze wzgldu na sytuacj w Wirginii, klsk nad Czerwon Rzek, opnienie w Charlestonie i oglny stan pastwa. Przesanie byo ewidentne - wojna moe cign si jeszcze przez lata. Ceny akcji na nowojorskiej giedzie natychmiast gwatownie spady, tymczasem zoto, uwaane za bezpieczn lokat odporn na inflacj, skoczyo w gr. Kilka godzin pniej z Departamentu Stanu w Waszyngtonie przysza depesza, w ktrej stwierdzano, e proklamacja jest od pocztku do koca faszerstwem. Najwyraniej kto dostarczy sfabrykowan depesz Associated Press do gazet, ktre opublikoway j bez rutynowego sprawdzenia. Ale zanim caa sprawa zostaa wyjaniona, gieda poniosa powane straty. Detektywi szybko znaleli winowajc, ktrym by wydawca pewnej gazety Joseph Howard Jr. Majc dostp do informacji o stanie gospodarki, zainwestowa du gotwk w zoto, a potem przez wynajtych posacw rozesa sfaszowan depesz do gazet. Kiedy pniej otwarto gied, czeka po prostu na jej reakcj na z wiadomo i sprzeda swoje akcje ze znacznym zyskiem. Aresztowany w rezydencji na Brooklynie, od razu przyzna si do wszystkiego, po czym zosta wysany do Fort Lafayette. Warto wspomnie, e Howard odsiedzia mniej ni trzy miesice, po czym zosta zwolniony na

polecenie Lincolna. Prezydenta najprawdopodobniej poruszya proba Henryego Warda Beechera, przyjaciela zamonego ojca Howarda, ktry dowodzi, e mody czowiek chcia tylko zarobi troch pienidzy. Lincoln mg okaza mu pobaliwo, tym bardziej e faszywa proklamacja bya prorocza. Osiemnastego lipca, dwa miesice po tej mistyfikacji, Lincoln rzeczywicie zmuszony by powoa pod bro wicej onierzy. Howard pomyli si tylko co do ich liczby. Ocenia, e bdzie potrzeba 400 000, tymczasem Lincoln prosi o 500 000.

Vrain Lucas
Niewiele jest przypadkw faszerstw rwnie zaskakujcych jak to, ktrego dopuci si Vrain Lucas. Faszerstwem zacz si zajmowa w 1851 roku, kiedy pozna znamienitego francuskiego matematyka Michela Chaslesa. Lucas pokaza mu kilka listw, ktre jakoby znalaz, a ktre napisane zostay przez synne postacie historyczne, jak Joanna dArc i Karol Wielki. Chasles okaza zainteresowanie, Lucas postanowi wic znale dla niego wicej listw. Listy te byy pisane przez znakomitoci historyczne, w tym przez Juliusza Cezara, Arystotelesa, Aleksandra Wielkiego, azarza, Mari Magdalen i Szekspira. Wszystkie miay ze sob co wsplnego - zawieray pochlebne opinie o Francji i byy pisane po francusku. To wanie ujo Chaslesa, ktry by gorcym patriot. Ale te byy pisane na tym samym papierze ze znakiem wodnym, nawet te z czasw wczesnego imperium rzymskiego, zanim jeszcze poznano metod produkcji papieru. Lecz nawet ten fakt nie wzbudzi w Chaslesie podejrzenia. Kupowa wszystko, co mu Lucas podsuwa, a ten wyprodukowa w sumie kilka tysicy listw. Podejrzenia specjalistw wzbudzio jednak to, e 16 listw skopiowano z manuskryptu z 1761 roku. Ale nawet wwczas Chasles broni Lucasa. Dopiero gdy nie dostarczy 3000 autografw, za ktre zapacono mu z gry, matematyk wnis przeciwko niemu pozew. Miao to miejsce w 1869 roku, 18 lat po tym, jak si poznali. W lutym 1870 roku Lucasa skazano na dwa lata wizienia. Kiedy zabierano go do wizienia, wyszo na jaw, e przygotowywa dla Chaslesa specjalny manuskrypt, ktrego nie zdy ju dorczy. By to tekst Kazania na Grze, napisany przez samego Jezusa, oczywicie po francusku.

Gazety lokalne: mistyfikacje Marka Twaina, Dana De Quillea i Artemusa Warda

Pojawienie si tanich gazet w latach 30. XIX wieku cakowicie odmienio charakter tych rodkw masowego przekazu. Tradycyjne, drosze gazety ograniczay si do podawania wiadomoci gospodarczych i politycznych, tania prasa natomiast odkrya, e wielkie moliwoci tkwi w wiadomociach lokalnych: historiach o morderstwach popenionych w danej okolicy, raportach policyjnych, plotkach towarzyskich i innych tego typu sprawach interesujcych ludzi. W wyniku tego w cigu kilku dziesitkw lat niemal kady duy dziennik zatrudnia reportera do spraw lokalnych. Mieli oni za zadanie wabi czytelnikw nawet wwczas, gdy nic ciekawego sienie dziao. Dziennikarz lokalny musia odznacza si poczuciem humoru, a prawd mwic, wielu najlepszych amerykaskich

komediopisarzy zaczynao karier wanie w ten sposb. Podwyszali oni zainteresowanie gazet w dni, ktre nie obfitoway w wane zdarzenia, zabawiali czytelnikw humorem, satyr, plotkami i mistyfikacjami. Trzech dziennikarzy pracujcych w dziennikach wydawanych na zachodnim wybrzeu odznaczao si w tych dziedzinach szczeglnymi uzdolnieniami, a byli to: Samuel Clemens (pseudonim Mark Twain), Charles Browne (pseudonim Artemus Ward) i William Wright (pseudonim Dan De Quille).

Hiena w Paulding County

Szstego lutego 1858 roku czytelnikami Cleveland Plain Dealer wstrzsna wiadomo, e z klatki w cyrku ucieka hiena i grasuje w okolicy Paulding County. Reporter donosi, e grupa mczyzn wyruszya z zamiarem schwytania zwierzcia, ale jak dotd im si to nie udao. Podajc ladami rozjuszonej bestii, myliwi odkryli, e wykopaa kilka cia na pobliskim cmentarzu. Kiedy ju wreszcie j zlokalizowali i otoczyli, skoczya na jednego z czonkw grupy i momentalnie go zagryza. W kocu przedostaa si do okolicznych lasw, zagryzajc po drodze nastpn ofiar. Czytelnicy Cleveland Plain Dealer z niecierpliwoci oczekiwali dalszych wiadomoci o gronym zwierzciu, ale trzy dni pniej gazeta przyznaa, e do pierwszego artykuu wkrady si pewne niecisoci. Hiena nikogo nie zagryza. Przyznano te z zakopotaniem, e zwierz wcale nie ucieko z klatki. Mona to stwierdzi z absolutn pewnoci, dowiedziano si bowiem, e w cyrku nie ma, nie byo i nie bdzie adnej hieny, co potwierdzi autor artykuu. Ale wedug niego jedno jest pewne: istnieje miejsce zwane Paulding County! Reporta wyszed spod pira Artemusa Warda.

Masakra w San Francisco

W 1863 roku dzienniki wychodzce w San Francisco prowadziy kampani majc przekona inwestorw, eby wycofywali pienidze z kopal i przenieli je do sektora usug komunalnych. Wedug artykuu, ktry ukaza si 28 padziernika 1863 roku w Territorial Enterprise, rada ta spowodowaa tragedi przynajmniej dla jednego czowieka. Straciwszy wszystkie pienidze, poniewa sektor usug komunalnych faszowa ksigi, mczyzna w zwariowa i zamordowa ca rodzin (z wyjtkiem dwch crek, ktre cudem przeyy). Pobieg potem do miasta, trzymajc w rce cuchncy skalp, z ktrego wci kapaa krew, podern sobie gardo i pad martwy przy wejciu do gospody. Histori t przedrukoway inne dzienniki, a czytelnicy byli wstrznici tym ponurym zdarzeniem. Nikomu nawet nie przyszo do gowy, e moe to by kaczka dziennikarska. No bo kto by wymyli co podobnego? Mark Twain we wasnej osobie. Chcia, eby gazety San Francisco opublikoway materia krytyczny pod adresem firm wiadczcych usugi komunalne, spreparowa wic najbardziej sensacyjn wiadomo, eby mie pewno, e dzienniki jzamieszcz. Udao mu si, ale czytelnikom mistyfikacja ta wcale si nie spodobaa. Na szczcie wydawca wybaczy mu zamt, jaki potem zapanowa, i nie zwolni Twaina z pracy.

Soneczny pancerz
Pustynia Nevady latem staje si prawdziwym piekem. W 1874 roku Territorial Enterprise pisa o smutnym losie pewnego wynalazcy, ktry piechot wyruszy z Virginia City do Doliny mierci, zdecydowany przetrwa pustynny upa. Ubra si od stp do gw w soneczny pancerz: kombinezon z gbki nasyconej ozibiajc mieszank, chodzc ciao przez parowanie. Pyn ten uzupeniany by z torebek umieszczonych pod ramionami. Na nieszczcie soneczny pancerz dziaa a za dobrze, wynalazc znaleziono nastpnego dnia zamroonego na rodku pustyni, a z nosa zwisa mu dugi na 20 centymetrw sopel lodu. Wszystkie gazety na wiecie przedrukoway t sensacyjn wiadomo, jedynie londyski Daily Telegraph odnis si do niej sceptycznie, piszc: Zanim przyjmiemy do wiadomoci to niezwyke zdarzenie, musimy otrzyma dodatkowe potwierdzenie. A historia ta bya wymysem Dana De Quillea, kolegi Marka Twaina z Territorial Enterprise.

Wdrujce kamienie z doliny Pahranagat

Dwudziestego szstego padziernika 1867 roku Dan De Quille opublikowa we wspomnianej gazecie artyku o niezwykych kamieniach w dolinie Pahranagat w poudniowej Nevadzie. Kiedy pooy w niewielkiej odlegoci jeden od drugiego, kamienie staraj si do siebie zbliy. Oto jego relacja: Te przedziwne kamienie uformowane sz magnetytu, czyli namagnesowanej rudy elaza. Pojedynczy kamie, odsunity na odlego okoo metra, od razu z dziwnym i nieco komicznym dostojestwem poda do swych towarzyszy. Artyku napisany w pseudonaukowym stylu wzbudzi ufno czytelnikw. By na tyle wiarygodny, e nawet po latach De Quille otrzymywa listy z pytaniami od ludzi z caego wiata. Pewien korespondujcy z nim niemiecki naukowiec nie chcia uwierzy, e takie kamienie w ogle nie istniej. Oskary autora artykuu, e chce zachowa je w tajemnicy. Pewien showman zaproponowa De Quilleowi dziesi patykw, jeli zgodzi si na tournee z kamieniami. W kocu postanowi kierowa poczt do Marka Twaina, ktry - jak zapewnia korespondentw - ma wci pod rk 20 lub 30 buszli rnej wielkoci. Caa sprawa tak bardzo wymkna si spod kontroli, e De Quille zmuszony by zamieci sprostowanie: Uroczycie zapewniamy, e nigdy nie widzielimy ani nie syszelimy o diabelskich, wdrujcych kamieniach z Pahranagat. Zamieci to sprostowanie 11 listopada 1879 roku, 12 lat po opublikowaniu pierwszego artykuu. Ale nic to nie dao. Wci przychodziy sterty listw z prob o blisze informacje na temat cudownych kamieni.

Rozdzia 4 18691913

Kamienne olbrzymy i rogate krliki

W kocu XIX wieku przemiany spoeczne nastpoway w coraz szybszym tempie. Tory kolejowe czyy odlege rejony, w centrach miast budowano drapacze chmur, pojawiy si pierwsze supermarkety. Kobiety podejmoway prac zawodow, a maszyny do pisania, telefony i telegraf zrewolucjonizoway system cznoci. Ale pod powok tych spektakularnych osigni dokonyway si znacznie subtelniejsze zmiany kulturowe. Rodzia si, skromna na razie, kategoria nieprawdopodobnych opowieci. Jak ju wspomniaem we wstpie, s to mistyfikacje, ktrych dopuszczaj si cae spoecznoci, a nie tylko pojedyncze osoby. To swego rodzaju zbiorowe oszustwa. Korzenie wywodz si z etnicznego folkloru Europy i Afryki. Gdy te fantastyczne opowie ci przeniesiono w XVII i XVIII wieku na grunt amerykaski, rozkwitay najpeniej w rejonach rolniczych i przygranicznych. Kontynuowano tam tradycj ustnego przekazu, popularn wycznie w niszych klasach spoecznych. Nie stanowia ona jakiego szczeglnego zjawiska kulturowego. Sytuacja zmienia si dopiero w XIX wieku. Powodem tej zmiany bya przede wszystkim demokratyzacja ycia kulturalnego. Poniewa spoeczestwo amerykaskie w coraz wikszym stopniu stawao si egalitarne, kulturowe nawyki prostych ludzi zyskay wysz rang. Ludowa tradycja tego typu przenikna do literatury i za porednictwem gazet oraz ksiek zyskaa szeroki spoeczny odbir i akceptacj. Pisarze pokroju Marka Twaina wspomagali proces przenikania kultury ludowej do wyszych sfer w taki sposb, e zostaa przez nie zaakceptowana, a nawet cieszya si znaczn popularnoci. Wkrtce snucie takich historyjek stao si cech charakterystyczn Amerykanw, zarwno biednych, jak i bogatych. Zjawisko to pojawio si w zupenie nowych formach, na przykad w fotografice i architekturze (wystarczy przyjrze si Las Vegas, czy nie jest to przykad realizacji nieprawdopodobnej opowieci w samym sercu pustyni w Nevadzie?). W XX wieku zwyczaj ten rozprzestrzeni si na reszt wiata, wraz z rozpowszechnianiem si kultury amerykaskiej.

Olbrzymy na ziemi
W XIX wieku modne stao si poszukiwanie kopalin. Ziemia kryje wiele tajemnic: koci dinozaura, ludzkie szkielety, zoto lub pozostaoci staroytnych cywilizacji. Wydawao si, e pod powierzchni ziemi kryj si skarby minionych stuleci i tylko czekaj, by je odkry. To za rodzio pokus docieka wraz ze wszystkimi biblijnymi i naukowymi implikacjami - na temat ycia na ziemi przed tysicami lat, dziwnych stworze yjcych na ziemi, cywilizacji rozkwitajcych w miejscu, ktre obecnie obsiewaj rolnicy. To wanie zagadka olbrzymw, ktrych skamieniae szcztki byy w kocu XIX wieku wykopywane na kontynencie amerykaskim niemal powszechnie, najbardziej zajmowaa umysy. Oto Czowiek z Pine River - znaleziony w 1876 roku, Solid Muldoon -znaleziony w pobliu Pueblo w Kolorado w 1877 roku, olbrzym Taughannock odkryty w Ithaca w stanie Nowy Jork w 1879 roku oraz Leny Miejski Czowiek pokazany na wiatowej wystawie w Chicago w 1893 roku. Wszystkie te

kopaliny byy rzecz jasna faszerstwem, efektem powszechnej fascynacji prehistori, poczonej z pragnieniem sprytnych pseudoartystw skorzystania z okazji i zdobycia sawy lub pienidzy. Jednak w gruncie rzeczy byy to imitacje pierwszego i najwikszego faszerstwa: olbrzyma z Cardiff, znalezionego na niewielkiej farmie w stanie Nowy Jork w 1869 roku.

Olbrzym z Cardiff
Ujrza on wiato dzienne i zburzy spokojne ycie Amerykanw 16 padziernika 1869 roku, kiedy odkryli go robotnicy kopicy studni za stodo niejakiego Williama C. Stuba Newella w Cardiff w stanie Nowy Jork. Wie o znalezisku rozesza si lotem byskawicy i wkrtce tysice ludzi zaczy przybywa na farm Newella, eby ujrze 3-metrowego kolosa. Nawet gdy waciciel farmy zacz pobiera opat w wysokoci 50 centw od osoby, nikogo to nie zniechcio. Spekulacje na temat pochodzenia olbrzyma mnoyy si jak grzyby po deszczu. Najostrzejsza dyskusja wywizaa si midzy tymi, ktrzy uwaali olbrzyma za skamieniaego czowieka, a tymi, ktrzy twierdzili, e to staroytny posg. Zwolennicy pierwszej teorii dowodzili, e jest to jeden z olbrzymw, o ktrych wspomina Biblia w Ksidze Rodzaju (6:4), gdzie czytamy: A w owych czasach byli na ziemi giganci.... Ci, ktrzy utrzymywali, e to posg, powoywali si na opini doktora Johna F. Boyntona, ktry uwaa, i wykuli go jezuiccy misjonarze prawdopodobnie w XVII wieku, eby zrobi wraenie na Indianach. Tymczasem prawda bya o wiele mniej tajemnicza. Rzekomy olbrzym by dzieem nowojorskiego handlarza wyrobami tytoniowymi Georgea Hulla, ktry chcia si w ten sposb wzbogaci. Pomys z zakopaniem kamiennego olbrzyma okaza si genialny. Cae przedsiwzicie kosztowao go nieco ponad 2600 dolarw (wliczajc w to koszty wynikajce z umowy z Newellem i rzebiarzami), ale ryzyko opacio si, gdy grupa przemysowcw zapacia 37 500 dolarw za odstpienie olbrzyma i przewiezienie go do Syracuse, gdzie mona go byo lepiej wyeksponowa. W Syracuse olbrzyma poddano dokadnym ogldzinom. Othniel C. Marsh, paleontolog z uniwersytetu Yale, przyjrza si obiektowi, stwierdzajc, e jest to nieudolne faszerstwo. Zwrci uwag, e na powierzchni widoczne s lady duta. Gdyby posg znajdowa si dugo pod ziemi, lady te dawno by znikny. Zdajc sobie spraw, e gra skoczona (przedtem jednak zainkasowa gotwk), Hull przyzna si do wszystkiego. Ale publicznoci wcale to nie przeszkadzao i nadal tumy przychodziy, eby obejrze dziwowisko. Zaczto je nawet pieszczotliwie nazywa Old Hoaxey, czyli Stary Oszust. Widzc ogromn popularno, jak cieszy si olbrzym, wielki showman P.T. Barnum zaproponowa nowym wacicielom 60 000 dolarw za wynajcie go na trzy miesice. Kiedy mu odmwiono, zapaci pewnemu artycie za wykonanie gipsowej kopii, ktr potem wystawi w Nowym Jorku. Wkrtce kopia zacza ciga wiksze tumy ni orygina. Jego waciciele wytoczyli Barnumowi proces, lecz sdzia nie chcia ich wysucha, dopki nie udowodni autentycznoci oryginau.

Zakopotani wycofali skarg. Wielu uwaa, e Olbrzym z Cardiff by najwiksz mistyfikacj wszech czasw. Moe i tak, ale jego rozmiary i tajemnicze pojawienie si gboko zapady w pami Amerykanw po wojnie secesyjnej. I cho jego popularno z czasem zacza gasn, niemniej wci by znany. Nawet dzi ludzie chtnie odwiedzaj go w obecnej siedzibie, w Muzeum Farmerskim w Cooperstown w stanie Nowy Jork.

Zmylone opowieci o nieprawdopodobnych stworzeniach

Fantazjowanie na temat rozmaitych niezwykych stworze jest czstym zjawiskiem. Opowiada na ich temat jest tak duo, e wspomn tu tylko o kilku. Do grupy tych, ktre zapewne nigdy nie zostan zbadane, naley ldowy pstrg (czyli ryba yjca na drzewach), piskodrzew (ssak nadrzewny, ktrego popiskiwanie dobiega zawsze, gdy wieje wiatr), nieny w (zmora narciarzy), gumberoo (ktrego nie mona fotografowa, bo obraz wybucha), squonk (ktry dosownie roztapia si we zach) i gumi (po zjedzeniu jego misa czowiek zaczyna skaka). Nie wiadomo, kiedy pojawiy si bujdy o tych stworzeniach, ale w XIX wieku zyskay du popularno dziki temu, e folklor zacz przenika do gwnego nurtu kulturowego poprzez wydawnictwa drukowane. Na Dzikim Zachodzie, kiedy kowboje zbierali si noc wok ogniska, eby popiewa, niekiedy syszeli stworzenia naladujce ich gosy. Twierdzili, e s to szakalopy, gatunek rogatych krlikw posiadajcych zdolno imitowania dwikw wydawanych przez ludzi. Szakalopy zwano te wojowniczymi krlikami, bo majc rogi, mogy walczy z wrogiem. cigane, posugiway si t swoist zdolnoci do naladownictwa w celu zmylenia pogoni. Woay na przykad: O, tam biegnie, gocie go, eby sprowadzi myliwych na faszywy trop. Podobno jedynym sposobem schwytania szakalopw jest zwabienie ich na whisky, bo ten trunek bardzo lubi. Napiwszy si, atwiej daj si schwyta. Obecnie szakalopy najczciej wystpuj rzekomo w stanach Kolorado, Wyoming i Nebrasce. Maj jednak niemieckich kuzynw zwanych wolperdinger. W Szwecji pokrewny gatunek nosi nazw skvader. Miasto Douglas w stanie Wyoming samozwaczo okrzyknito stolic szakalopw w Stanach Zjednoczonych, poniewa wedug legendy pierwsze zwierz tego gatunku zauwaono wanie w tych okolicach okoo 1829 roku. W centrum Douglas stoi wielki posg szakalopa, a raz w roku, w czerwcu, obchodzi si tu Dzie Szakalopa. Pozwolenie na polowanie na szakalopy mona uzyska w Izbie Handlowej w Douglas.

Wochaty pstrg
Kiedy w XVII wieku pierwsi szkoccy osadnicy wyemigrowali do Kanady, jeden z nich pisa do ojczyzny o obficie wystpujcych w nowym kraju wochatych zwierztach i rybach. Gdy poproszono go o dokadniejsze informacje o wochatych rybach, osadnik wysa rodzinie jeden taki okaz. Przypuszczalnie by to pierwszy kontakt Europejczykw z owosionym pstrgiem, ryb, u ktrej wyksztacio si gste futro dla ochrony przed zimnymi wodami w jeziorach i strumieniach Ameryki Pnocnej (cho inna hipoteza gosi, e wochat pokryw ryby te zawdziczaj przypadkowemu

wylaniu do rzeki Arkansas czterech butelek pynu na porost wosw). Kilku naukowcw twierdzi, e gdy wiosn robi si cieplej, wochate pstrgi zrzucaj futro, ktre zreszt odrasta w okresie zimowym. Wyjaniaoby to, dlaczego tak rzadko spotyka si pstrgi cakowicie pokryte futrem. Takie rzadkie okazy mona ujrze jako trofea w domach nad Wielkimi Jeziorami w Ameryce Pnocnej.

Lodowe robaki Klondike

W 1898 roku modzieniec E.J. Stroller White stara si o prac dziennikarza w Dawson na Alasce. Dosta wreszcie prac w Klondike Nugget, pod warunkiem e zwikszy poczytno pisma. Chcc zrealizowa to zadanie, napisa, e niedawne mrozy spowodoway wychodzenie na pobliski lodowiec chmar lodowych robakw. Wypezay z lodowca, eby pawi si w mrozie. Robale stay si tematem codziennych rozmw w miecie. Ludzie szli na lodowiec, eby si im przyjrze, nasuchujc charakterystycznego wierkania, o ktrym pisa White. Waciciele barw serwowali drinki zwane koktajlami lodowych robali, zawierajce kawaki zamroonego spaghetti i kostki lodu. Poszukiwanie tych niewielkich stworze stao si tradycj tak powszechn w tym rejonie, e wadze miasta Cordova na Alasce ustanowiy na ich cze doroczny festiwal. wituje si go do dzi. A ironia polega na tym, e cho od lat wszyscy zdaj sobie spraw, i lodowe robaki s zwykym oszustwem, naukowcy udokumentowali obecnie istnienie prawdziwych lodowych robakw yjcych w lodowcach na Alasce.

Mistrzowie oszustwa i kantu

W kocowych dekadach XIX wieku gwatownie rosa zamono mieszkacw Europy i Ameryki, gwnie za spraw potnych korporacji i rozwijajcych si instytucji finansowych. Jednak nie wszyscy mogli cieszy si tym bogactwem. Jedni zdobywali bajeczne fortuny, wikszo jednak cierpiaa skrajn ndz. Nic zatem dziwnego, e ci, ktrzy nic nie posiadali, wynajdywali przemylne sposoby, by uszczkn dla siebie choby odrobin z niezmierzonych zasobw bogaczy.

Roszczenia Tichbornea
W 1854 roku zamony, mody arystokrata Roger Charles Doughty Tichborne zagin na morzu i zosta uznany za zmarego. Zrozpaczona matka, nie mogc uwierzy w jego mier, w gazetach caego wiata umiecia ogoszenie z prob o jakiekolwiek informacje na temat miejsca jego pobytu. W 1866 roku otrzymaa odpowied od pewnego Australijczyka, ktry twierdzi, e jest jej synem. Wydarzenia, ktre nastpiy potem, byy chyba najbardziej intrygujcym i budzcym najwicej kontrowersji przypadkiem wcielenia si w inn osob. W chwili zaginicia Roger Tichborne way 62,5 kilograma i mwi po francusku rwnie biegle, jak po angielsku. Tymczasem Australijczyk way ponad 150 kilogramw i w ogle nie zna francuskiego. Jednake rysy twarzy obu mczyzn byy bardzo podobne. Pani Tichborne przyja dawno utraconego syna, czynic go dziedzicem caego majtku. Gdy zmara, inni potencjalni spadkobiercy wnieli pozew przeciwko Australijczykowi, eby nie dopuci do przejcia przez niego majtku. Zeznajc jako wiadek, nie potrafi przytoczy nawet najprostszych

faktw z przeszoci Rogera Tichbornea, a sd wyda orzeczenie, e jest oszustem. Lecz kiedy odsiadywa w wizieniu 10-letni wyrok za oszustwo, straci mocno na wadze i coraz bardziej zacz przypomina Rogera. Wielu ludzi przypuszczao, e by moe naprawd by zaginionym synem pani Tichborne. Wydawao si jednak prawie pewne, e by oszustem, mimo to, gdy zmar w 1898 roku, rodzina zgodzia si, by na nagrobku umieszczono napis: Sir Roger Doughty Tichborne.

Keely Motor Company

John Worrell Keely zaoy Keely Motor Company w 1875 roku, poniewa chcia swobodnie pracowa, a potem zorganizowa sprzeda swojego wynalazku - generatora wibracyjnego, ktry wykorzystujc energi pochodzc z kwarty wody, mg wytworzy moc zdolnpcha zaadowany pocig przez 75 minut. Po efektownym pokazie tego cudownego urzdzenia w warsztacie, inwestorzy zaoferowali gotwk, mimo e naukowcy wymiali ten pomys. Konstruktor pracowa nad swoim wynalazkiem 14 lat, zapewniajc inwestorw, e ju niedugo pokae skonstruowan przez siebie maszyn caemu wiatu. Ci za nadal mu wierzyli i zasilali pienidzmi jego konto bankowe. Gdy zmar w 1898 roku, wreszcie odkryto tajemnic: silnik na sprone powietrze w piwnicy by zasilany silnikiem umieszczonym bezporednio dwa pitra wyej.

Cassie Chadwick
Twierdzia, e jest nielubn crk Andrew Carnegie, ktry paci jej due sumy pienidzy za utrzymanie tego faktu w tajemnicy. Na tej podstawie zdoaa w latach 1901-1904 poyczy prawie 2 000 000 dolarw z bankw w Cleveland i od rnych prywatnych osb. W kocu jej dugi tak urosy, e banki zaczy domaga si zwrotu poyczek i wwczas prawda wysza na jaw. Skazano j na dwa lata wizienia. Kiedy Carnegie dowiedzia si o tym, powiedzia tylko: Nigdy nie syszaem o pani Chadwick.

Cudowna kula
W listopadzie 1874 roku American Medical Weekly opisa nadzwyczajny przypadek sztucznego zapodnienia, do ktrego doszo w czasie wojny secesyjnej. Korespondent, doktor LeGrand G. Capers twierdzi, e podczas suby wojskowej w armii konfederatw widzia, jak kula ugodzia pewnego onierza w jdra, po czym leciaa dalej, niosc ze sob plemniki, a w kocu wyldowaa w onie stojcej w pobliu modej kobiety, ktra w ten sposb zasza w ci. Dziewi miesicy pniej urodzio si zdrowe dziecko. Doktor Capers pisa dalej, e w onierz i dziewczyna, poczeni w tak niezwyky sposb, pobrali si i spodzili jeszcze dwjk dzieci w cakiem konwencjonalny sposb. Publikacja ta sprawia, e owa historia z czasw wojny secesyjnej staa si legend w rodowisku medycznym. Potem ju nie bardzo pamitano szczegy zdarzenia, niemniej zasadnicza tre czsto bya przytaczana jako prawdziwa, nawet jeszcze w 1959 roku. Rzecz jasna byo to kamstwo. Doktor Capers wymyli ca rzecz, eby wnie troch humoru do niezwykle kwiecistych opisw wydarze z

czasw wojny, ktre w latach 70. XIX wieku publikowano wszdzie. Ale art zwrci si przeciwko nie mu. Bdc szanowanym lekarzem, zamieci swoj relacj anonimowo, nie chcia bowiem, by tak nonsensown bzdur wizano z jego nazwiskiem. Niestety, wydawca rozpozna pismo Capersa i opublikowa relacj, umieszczajc jego nazwisko na widocznym miejscu.

Mistyfikacje dziennikarskie
W kocu XIX wieku tanie wydawnictwa prasowe z pierwszej poowy wieku przeobraziy si w najwaniejsze dzienniki, a ich waciciele nie drukowali ju tak chtnie informacji bdcych ewidentnymi mistyfikacjami. Przynajmniej oficjalnie tak uwaali, w gruncie rzeczy bowiem zachcali dziennikarzy do przedstawiania faktw w sposb sensacyjny i bawili tym czytelnikw, co z kolei skaniao dziennikarzy do preparowania fikcyjnych lub wypaczania prawdziwych wydarze. Za spraw wielkich potentatw prasowych, Josepha Pulitzera i Williama Randolpha Hearsta, ktrzy pod koniec stulecia cakowicie zdominowali rynek wydawniczy, ten styl dziennikarstwa zyska miano tego. Rwnoczenie powstaa jakby rwnolega przestrze dla dziennikarzy lokalnych (rozdzia 3), ktrzy wypeniali szpalty miejscowych dziennikw humorem i blag. Jednymi z najsynniejszych oszustw tego okresu byli: Joseph Mulholland z Philadelphia Public Ledger, C. Louis Mortison z Waterbury Republican i Lou Stone z Winsted Evening Citizen, wychodzcego w Connecticut.

Ucieczka z zoo w Central Parku

Dziewitego listopada 1874 roku New York Herald zamieci na pierwszej stronie histeryczne ostrzeenie przed zwierztami, ktre ucieky z klatek w zoo w Central Parku i grasujpo miecie. W jednym z kociow znalaz sobie legowisko lew, a nosoroec wpad do kanau ciekowego. Policja i gwardia narodowa heroicznie prboway walczy z bestiami, ale skutek by taki, e zgino 27 osb, a kolejnych 200 odnioso rany. Autor artyku lamentowa: to naprawd krwawa i przeraajca historia. A zwierzta nadal znajdoway si na wolnoci! Po przeczytaniu publikacji wielu ludzi wpado w panik. Ulice patrolowali uzbrojeni mczyni, gotowi broni swych rodzin. Podobno wydawca New York Timesa wybieg z domu, potrzsajc pistoletami i pomstujc na policj, e nic nie robi. Rzecz jasna panikarze nie doczytali artykuu do koca, gdzie wyranie napisano, e powysza historia jest cakowicie zmylona. Autorem artykuu by Joseph Clarke, ktry napisa go w porozumieniu z wydawc Thomasem Connerym. Obaj chcieli po prostu zwrci uwag na skandaliczny stan nowojorskiego zoo i ani przez chwil nie przypuszczali, e artyku wywoa tak panik. Nazajutrz New York Herald rozczarowa czytelnikw, gdy zamiast przeprosin zamieci krtki apel o podjcie waciwych rodkw zabezpieczajcych zoo. Histori t, obok relacji o yciu na Ksiycu z 1835 roku, mona zaliczy do najsynniejszych prasowych mistyfikacji XIX wieku.

Dzikus z Winsted
W sierpniu 1895 roku nowojorska prasa otrzymaa informacj o nagim, owosionym mczynie,

grasujcym w okolicy Winsted w stanie Connecticut. Dzienniki wysay swoich reporterw, eby zdobyli wicej informacji na ten temat. Jednake wraz z pojawieniem si dziennikarzy w tak maej miejscowoci i zamtu, jaki w zwizku z tym powsta, ludzie zaczli dostrzega dzikiego czowieka dosownie wszdzie. Po kadym spotkaniu z nim okazywao si, e jest coraz groniejszy. Z dnia na dzie stawa si take o kilkadziesit centymetrw wyszy, a wedug niektrych relacji mia nawet ky. Wkrtce okazao si, e to wielki goryl o potnych ramionach sigajcych a do ziemi. Wszystkie te relacje doprowadziy mieszkacw Winsted niemal do histerii. Ludzie bali si wychodzi z domw, eby nie natkn si na potwora. Oddzia zoony z ponad 100 uzbrojonych mczyzn przeczesywa okolic, chcc zabi stworzenie. Po wielodniowych poszukiwaniach ludzie dopadli wreszcie zwierz, ktre buszowao w lenym poszyciu. Okazao si wnet, e straszliwa bestia bya zbkanym osem pewnego farmera. Prawda wysza na jaw, nie byo adnego dzikiego czowieka. Relacja o nim bya rezultatem bujnej wyobrani Lou Stonea, modego reportera zatrudnionego w Winsted Evening Citizen. Reszty dokonaa masowa histeria. W nastpnych latach Stone zyska saw dziki setkom relacji o dziwnych zjawiskach przyrodniczych w okolicy Winsted, cznie z jaboniami rodzcymi pieczone jabka, mwicym psem i kur, ktra 4 lipca (wito Niepodlegoci USA) znosia czerwone, biae i niebieskie jajka. Zyska sobie nawet miano kamcy z Winsted. Po jego mierci mieszkacy miasta nazwali jego imieniem most czcy zbocza Sucker Creek (Doliny Frajerw).

Bujda o Wielkim Murze

Dwudziestego pitego czerwca 1899 roku w gazetach w Denver ukazaa si frapujca informacja o chiskim Wielkim Murze. Podobno Chiczycy postanowili go zburzy i w tym miejscu wybudowa drog, ogosili nawet przetarg wrd amerykaskich firm na realizacj tego projektu. Wiadomo prawdopodobnie pochodzia od chicagowskiego inyniera Franka C. Lewisa, ktry take chcia wzi udzia w przetargu. Z Denver informacja dotara do Chicago i na wschodnie wybrzee, gdzie trafia na pierwsze strony wielu gazet. Tyle e nie byo w niej ani krzty prawdy. Wymylili j trzej reporterzy zatrudnieni w rnych gazetach w Denver, eby oywi nieco monotonn zawarto dziennikw. I na tym historia mogaby si zakoczy, pozostajc w pamici jako niewinny art, lecz wiele lat pniej do Stanw Zjednoczonych dotary pogoski o tym, co si stao, gdy wie o planach rozbirki zabytku dotara do Chin. Podobno mistyfikacja ta rozzocia Chiczykw tak bardzo, e zwrcili si przeciwko cywilizacji Zachodu, wzniecajc synne powstanie bokserw. Pogoska rosa w si, stajc si w kocu powszechnie uznanym faktem. W gruncie rzeczy jednak wiadomo o rozbirce chiskiego muru nie miaa nic wsplnego z wybuchem powstania. Skojarzenie tych dwch faktw znaleziono w 1939 roku w artykule Harryego Lee Wilbera, ktry ukaza si w North American Review. Najwyraniej Wilber popeni stary dziennikarski bd, polegajcy na udoskonalaniu prawdziwych relacji o zdarzeniach.

William Randolph Hearst i wojna hiszpasko-amerykaska

W 1895 roku mody wwczas William Randolph Hearst wszed na rynek medialny, zakupujc New York Journal i natychmiast zacz konkurowa z nalecym do Josepha Pulitzera New York World. Z czasem stworzy ogromne imperium prasowe, istniejce zreszt do dzi, lecz w caej swej karierze zdoby saw czowieka, dla ktrego fakty (lub ich brak) nie stanowiy przeszkody w publikacji sensacyjnej historii. A najsynniejsz z nich bya relacja z wojny hiszpasko-amerykaskiej. Podobno Hearst wysa na Kub zdolnego rysownika Frederica Remingtona, eby ten stworzy dokumentacj konfliktu midzy kubaskimi powstacami a Hiszpanami. Stwierdziwszy na miejscu, e nic ciekawego si nie dzieje, Remington poprosi Hearsta o pozwolenie powrotu do domu. Podobno Hearst odpisa: Ty zrb rysunki, ja zrobi wojn. Bardzo wtpliwe, by kiedykolwiek wysa telegram tej treci, lecz powszechnie uwaano, e nie waha si przed faszowaniem informacji, jeli mg w ten sposb osign zamierzony cel, a w przypadku wojny na Kubie mg liczy na wzrost nakadu swojej gazety. Wkrtce jednak Stany Zjednoczone zaczy toczy z Hiszpanami wojn o Kub i rzeczywicie New York Journal osign rekordowe nakady.

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
W XVIII i pocztkach XIX wieku typowe primaaprilisowe arty ograniczay si waciwie do zakupw bez rkaww, czyli do wysyania ofiary po nieistniejce przedmioty Kiedy do tej zabawy wczya si prasa, coraz czciej ukazyway si wzmianki zachcajce czytelni kw do poszukiwania rozmaitych zmylonych, ciekawych obiektw, na przykad jaskini penej klejnotw na bostoskich boniach czy lww w londyskiej Tower. Z czasem jednak gazety zabawiay si publikowaniem niewiarygodnych (cho z pozoru prawdopodobnych) informacji, i tak jest do dzi.

Edison wymyla maszyn do produkcji ywnoci

Kiedy w 1877 roku Thomas Edison wynalaz fonograf, Amerykanie byli przekonani, e jego inwencja nie ma granic. Wierzyli, e moe rozwiza kady problem, jeli tylko skon centruje na tym swj genialny umys. Kiedy wic New York Graphic ogosi 1 kwietnia 1878 roku, e Edisonowi udao si stworzy maszyn, ktra przeksztaca ziemi w ziarno, a wod w wino, rozwizujc tym samym problem godu na wiecie, wielu ludzi w to uwierzyo. Wszystkie dzienniki w Ameryce przedrukoway artyku, nie szczdzc Edisonowi pochwa. Konserwatywny dziennik Buffalo Commercial Advertiser wykaza szczeglny entuzjazm, wynoszc pod niebiosa geniusz wynalazcy w obszernym artykule wstpnym. New York Graphic z kolei przedrukowa go w caoci, a nad nim umieci chepliwy tytu: Poknli haczyk!

Potwr z Deadmans Hole

W 1888 roku dziennik San Diego Union poda, e dwaj myliwi upolowali dziwaczne stworzenie, p czowieka, p zwierz, w lecej na uboczu miejscowoci na pnocny za chd od San Diego,

zwanej Deadmans Hole. Stwr mia pono tuw niedwiedzia, lecz sta wyprostowany jak czowiek i mia ludzk twarz. Sugerowano, e jest to wynik sprzecznego z natur zwizku czowieka z jakim drapiec. Podobno istota ta dopucia si wielu okrutnych morderstw. Myliwym udao si zabi zwierz jednym strzaem, lecz gdy odnaleli jego legowisko, ujrzeli tam stert na p ogryzionych ludzkich koci. Artyku koczy si zapewnieniem, e za kilka dni myliwi wystawi ciao potwora na widok publiczny w San Diego, co wywoao zrozumia sensacj w miecie. Setki ludzi dopytyway si o miejsce, gdzie ma nastpi prezentacja. Rzecz jasna nie byo adnego potwora w Deadmans Hole, istnia wycznie w wyobrani zespou redakcyjnego San Diego Union.

Fotomontae
Kiedy gazety doniosy o odkryciu przez Louisa Daguerrea w 1839 roku sposobu obrbki zdj fotograficznych, wielu czytelnikom wydao si to tak nieprawdopodobne, e uznali to za mistyfikacj. Tymczasem odkrycie tej nowej techniki fotograficznej byo faktem. W XIX wieku symbolizowaa ona naukowy idea obiektywizmu, gdy pozwalaa uchwyci bezporedni obraz natury, niespaczony ludzkim dziaaniem. Ludzie mwili: Obiektyw nie kamie. Utosamianie fotografii z prawd i obiektywizmem paradoksalnie uczynio z niej idealne narzdzie mistyfikacji.

Milczce miasto
W 1885 roku poszukiwacz zota na Alasce Dick Willoughby ujrza mira na lodowcu Muir w poudniowo-wschodniej czci Alaski. Twierdzi, e bya to wizja rozlegego miasta. Dostrzeg nawet szczyty domw i wiee katedr wznoszce si ponad paszczyzn lodowca. W przeciwiestwie do wielu innych osb, ktrym ukazyway si mirae, ale nie mieli materialnych dowodw potwierdzajcych ich doznania, Willoughby sfotografowa zjawisko. Przywiz zdjcie do Juneau i wszystkim pokazywa. Ludzie byli zaciekawieni, wierzc, e zdjcia nie kami. Willoughby musia zatem naprawd ujrze milczce miasto, jak je wwczas nazwano. Sprzeda tysice odbitek, pracowa nawet jako przewodnik na lodowiec Muir, cho nikt poza nim nigdy nie ujrza mirau. Wreszcie kto zauway, e milczce miasto jest po prostu zdjciem angielskiego miasta Bristol naoonym na nieostre, rozmazane to.

Sympsychografia
We wrzeniowym numerze Popular Science Monthly w 1896 roku ukaza si artyku synnego naukowca Davida Starra Jordana, powicony odkryciu nowego typu fotografii, zwanej sympsychografia. Starr wyjania, e podobnie jak niewidzialne promienie rentgena mogna pycie fotograficznej dawa obraz wntrza organizmu, niewidzialne fale mzgowe mog czyni to samo. Innymi sowy, myli czowieka mona przenie bezporednio na obraz fotograficzny. Podobno udowodniono to w trakcie eksperymentu przeprowadzonego przez Camerona Lee, ktremu udao si odbi na pytce fotograficznej obraz kota, o ktrym myla. Klub Astral Camera, podczas spotkania 1 kwietnia, poszed pono o krok dalej. Siedmiu jego czonkw rwnoczenie wyobrazio sobie kota,

patrzc przy tym na pyt fotograficzn. Otrzymano nie tylko jedno zdjcia kotka, lecz nakadajce si na siebie wyobraenia zwierzcia o niezwykym stopniu realnoci. Zdjcie to zamieszczono jako ilustracj do artykuu. Starr napisa, e atwo dostrzec, i nakadajce si obrazy bez wtpienia przedstawiaj kota. Jest to jednak raczej syntetyczny wizerunek kota, a nie ludzkich wyobrae o jakim konkretnym kocie. Jordan sdzi, e wiatli czytelnicy Popular Science Monthly zorientuj si w faszerstwie. Tymczasem otrzyma wiele listw od ludzi, ktrzy powanie potraktowali tre artykuu i zdjcie. Pewien duchowny zwierzy si, e opracowa sze kaza na temat Lekcja sympsychografii.

Protokoy Mdrcw Syjonu

W kocu XIX wieku pojawio si wiele bahych opowieci dziwnej treci, lecz w tym okresie odnotowano te jedn synn w swej zoliwoci mistyfikacj, ktra ze wzgldu na uporczywo i zakres oddziaywania spowodowaa nieobliczalne wprost szkody. Byy to synne Protokoy Mdrcw Syjonu. Najpierw ukazay si w Rosji na pocztku XX wieku. Byy to rzekomo spisane wypowiedzi syjonistycznego przywdcy ujawniajce plany przejcia wadzy nad wiatem poprzez kontrolowanie globalnych finansw i obalenie potgi Kocioa chrzecijaskiego. Manuskrypt w posuy jako pretekst do antyydowskich wystpie w okresie caego minionego stulecia, poczwszy od pogromw w Rosji w jego pocztkach, po nazistowsk eksterminacj ydw w latach 30. i 40. Nadal w obiegu czytelniczym znajduje si wiele kopii Protokow. Tymczasem teksty te zostay zaczerpnite z pracy opublikowanej w 1865 roku, zatytuowanej Dialog w Piekle midzy Machiavellim a Monteskiuszem, napisanej przez Mauricea Jolyego przeciwko cesarzowi Napoleonowi III. Autor pisa w niej szczegowo, jak napoleoscy konspiratorzy planowali destrukcj instytucji demokratycznych. Faszerze po prostu zastpili konspiratorw syjonistami. Innymi sowy Protokoy Mdrcw Syjonu nie maj absolutnie nic wsplnego z ydami. Poddane w Rosji manipulacji, zostay na przeomie XIX i XX wieku przedstawione jako dowd na istnienie wiatowego spisku ydowskiego.

Pierwsi na biegunie
W pocztkach XX wieku biegun pnocny stanowi ogromne wyzwanie dla badaczy i podrnikw. Zdobycie go uznawano za granic ludzkich moliwoci, podobnie jak ldowanie na Ksiycu p wieku pniej. Kiedy jednak Robert E. Peary i Frederick A. Cook w 1909 roku ogosili niemal jednoczenie, cho niezalenie od siebie, e dotarli do bieguna, dao to raczej pocztek trwajcym dziesitki lat sporom i wzajemnym oskareniom o oszustwo, a nie radoci z zasuonej chway. Peary twierdzi, e dotar do bieguna 6 kwietnia 1909 roku. We wrzeniu powrci na ono cywilizacji i za porednictwem telegrafu poinformowa gazety o swoim wyczynie. Ku jego zaskoczeniu okazao si, e pi dni wczeniej prasa otrzymaa tak sam wiadomo od Cooka, ktry dowodzi, i stan na biegunie 21 kwietnia 1908 roku, niemal rok przed Pearym. Opnienie w ogoszeniu tego faktu tumaczy tym, e ponad rok bka si po arktycznych pustkowiach. Peary od razu wszcz kampani majc na celu zdyskredytowanie twierdzenia Cooka. Gdy ten

zacz si broni, wywiza si gorcy i bezpardonowy spr. Pearyemu, ktrego wspiera autorytet National Geographic Society, udao si podway wiarygodno Cooka, tak wic to jego uznano za pierwszego zdobywc bieguna pnocnego. A stao si tak z powodu charakteru samego Cooka, ktrego twierdzenia wielokrotnie budziy wtpliwoci. Dowody wiadczyy, e jego twierdzenia o poprzednich wyczynach nie byy prawdziwe, a w 1925 roku zosta osadzony w wizieniu za oszustwo. Dlatego mao kto chcia mu uwierzy. Jednak po latach podawano te w wtpliwo twierdzenie Pearyego, poniewa przedstawione przeze dowody rwnie byy bardzo nieprzekonujce. Obecnie uwaa si, e aden z nich nie dotar do bieguna (mimo i nadal wielu ludzi wierzy w relacje obu podrnikw). Jeli tak, to oszustwo popenione zarwno przez jednego, jak i drugiego pretendenta do pierwszestwa mona by uzna za najwiksz mistyfikacj w dziejach eksploracji niedostpnych terenw.

Kapitan z Kpenick
Wilhelm Voigt by skromnym szewcem i na co dzie nie cieszy si zbyt wielkim szacunkiem w niemieckim spoeczestwie. Lecz kiedy przywdzia uywany mundur kapitana, kupiony w miejscowym sklepiku, stosunek ludzi do niego zmieni si natychmiast. Voigt zaoy mundur 16 padziernika 1906 roku i bez przeszkd stan na czele kompanii grenadierw, ktra wanie maszerowaa ulic. Uda si wraz z ni do ratusza w Kpenick, niewielkiego przedmiecia Berlina, aresztowa burmistrza i skarbnika pod zarzutem defraudacji i zgarn rwnowarto ponad 4000 marek z miejskiego skarbca. Nastpnie poleci onierzom przetransportowanie urzdnikw do kwatery gwnej w Berlinie, sam za znikn wraz z pienidzmi. Dopiero po wielu godzinach wyjanie dowdcy wojskowi zorientowali si, co si stao. Wytropiono Voigta po dziewiciu dniach. I cho jego brawurowa akcja uczynia ze niemal miejscowego bohatera, sd by nieugity i skaza go na cztery lata wizienia. Ale Voigt cieszy si tak wielk popularnoci, e sam cesarz uaskawi go po niespena dwch latach. Sawa oszusta pomoga mu nawet zrobi karier - przez lata odtwarza bowiem na scenie cae zdarzenie. W 1932 roku o mistyfikacji nakrcono nawet film zatytuowany Der Hauptman von Kpenick (Kapitan z Kpenick).

Mistyfikacja na HMS Dreadnought

Sidmego lutego 1910 roku abisyski ksi i jego wita byli przyjmowani z wielk pompna pokadzie najpotniejszego pancernika brytyjskiej marynarki wojennej HMS Dreadnought. Aczkolwiek dowdca jednostki dosownie w ostatniej chwili otrzyma zawiadomienie o wizycie ksicia, szybko zgromadzi marynarzy w penej gotowoci do oddania honorw. Abisyczykw odzianych w dugie zwiewne szaty powitay ukony, a potem przez 40 minut dowdca osobicie oprowadza goci po okrcie. Wedug relacji przy kadym ciekawszym obiekcie ksi i wita powtarzali zachwyceni sowo Bunga, Bunga! w swoim ojczystym jzyku. W kocu, przy dwikach God Save the King, gocie odjechali. Nazajutrz dowdca okrtu ze zgroz dowiedzia si, e ludzie, ktrych oprowadza, wcale nie byli

abisyskimi dygnitarzami. Jego gocie to bya grupa modych arystokratw dowcipnisiw, ktrzy pomalowali twarze na czarno, zaoyli pstrokate kostiumy teatralne i sfaszowali telegram, by mc wej na okrt. Ich przywdc by Horace de Vere Cole, lecz w grupie znalaza si te moda kobieta Virginia Stephen (znana pniej jako Virginia Woolf). Dwunastego lutego brytyjskie gazety rozpisyway si o tej niewiarygodnej mistyfikacji. Western Daily Mercury zatytuowa swoj relacj Bunga Bungle! (Bunga partactwo). Przez kilka dni marynarka wojenna bya przedmiotem kpin caego Zjednoczonego Krlestwa. Marynarzy witano wszdzie okrzykami Bunga, Bunga. Upokorzona i rozzoszczona admiralicja wysaa okrt z misj na dalekie morze do czasu, a caa sprawa przycichnie. Dowdztwo marynarki wojennej chciao nawet wnie oskarenie przeciwko artownisiom, lecz odstpiono od tego w obawie, e incydent zostanie jeszcze bardziej nagoniony. Zdecydowano w kocu zastosowa mniej formaln kar. Oficerowie marynarki odwiedzili Colea i jego przyjaciela Adriana Stephena, wymierzajc im po sze symbolicznych batw trzcink w poladki. Stephen niechtnie podda si temu poniajcemu wyrokowi, Cole natomiast domaga si, by oficerowie take dostali po sze batw i o dziwo zgodzono si na to. Innym uczestnikom wygupu oszczdzono kary. Ten nietypowy sposb wymierzenia kary mia na celu uratowanie honoru i zaegnanie sporu midzy przedstawicielami wyszych sfer. Gdyby Cole i Stephen pochodzili z nizin spoecznych, reakcja admiralicji byaby z pewnoci ostrzejsza. aden z uczestnikw nie popeni ju nigdy podobnej mistyfikacji, z wyjtkiem Colea, ktry przez cae ycie syn jako niepoprawny kawalarz.

Czowiek z Piltdown
W pocztkach XX wieku rodowisko naukowe gorczkowo poszukiwao wrd skamieniaoci dowodu na tak zwane brakujce ogniwo, ktre potwierdzioby ewolucyjne pokrewiestwo midzy czowiekiem i map. W 1907 roku w Niemczech znaleziono uchw o cechach wsplnych obu gatunkom. Jak dotd by to najbardziej przekonujcy dowd na pochodzenie od jednego przodka, lecz naukowcy wci poszukiwali znaleziska, ktre w peni uzasadniaoby ich hipotez. I wtedy, w 1912 roku, paleontolog amator Charles Dawson odkry cz czaszki z uchw mapy, lecz z wysokim czoem czowieka. Wydawao si, e wanie to znalezisko dowodzi wyranie zwizku midzy oboma gatunkami. Jednake po kilku dziesitkach lat oywionych sporw naukowcy w kocu doszli do wniosku, e odkrycie Dawsona nie jest tym, czego szukali, przeciwnie - okazao si najwikszym naukowym faszerstwem wszech czasw. Dawson wykopa czaszk i uchw w wirowym wyrobisku w pobliu Piltdown w Anglii, a pomaga mu w tym Arthur Smith Woodward, kustosz dziau geologicznego w British Museum. Std nazwa znaleziska: czowiek z Piltdown. Woodward pokazywa czaszk i uchw na konferencji Towarzystwa Geologicznego w Londynie, dowodzc, e oba przedmioty nale do czowieka, ktry y na tych terenach prawdopodobnie p miliona lat temu, w okresie dolnego plejstocenu.

Twierdzenia Woodwarda wywoay natychmiast ogromne zamieszanie w rodowisku naukowym. Wielu paleontologw uznao, e uchwa i czaszka nie mog stanowi caoci, gdy do siebie nie pasuj. Zwolennicy hipotezy Woodwarda w kocu jednak zwyciyli i w podrcznikach pojawi si nowy gatunek - Eoanthropus dawson, czyli wczesny czowiek Dawsona. Dawson zmar w 1916 roku, Woodward zosta zatem jedynym obroc autentycznoci czowieka z Piltdown. Przez ponad 30 lat uznawano go za prawdziw, aczkolwiek nieco dziwn skamieniao. Kiedy jednak znaleziono wicej szkieletw dawnego czowieka, wyranie dostrzeono, e znalezisko z Piltdown nie jest podobne do innych odnalezionych skamieniaych szcztkw. W 1953 roku zesp naukowcw z British Museum podda czaszk i uchw bardzo szczegowym badaniom. Wyniki okazay si wstrzsajce. uchwa naleaa nie do prehistorycznego czowieka, lecz raczej do cakiem wspczesnego orangutana. Liczya zaledwie kilkadziesit lat i zostaa spatynowana, eby sprawia wraenie bardzo starej. W przeciwiestwie do niej czaszka rzeczywicie naleaa do prehistorycznego czowieka, liczya jednake zaledwie 5000 lat. Stao si jasne, e kto podstpnie umieci te skamieniaoci obok siebie w rejonie Piltdown. Kiedy wykryto oszustwo, zaczto si zastanawia, kto go mg dokona. Woodward znany by z uczciwoci, uznano wic, e jest poza podejrzeniami. Ale by jeszcze Dawson, ktremu bardzo zaleao na sawie i uznaniu, wic to on zapewne dopuci si faszerstwa. Obecnie wielu naukowcw podziela t opini, lecz kontrowersje nie ucichy. Niektrzy dowodz, e Dawson mia wsplnika, ktrym by prawdopodobnie Pierre Teilhard de Chardin, mody duchowny, przez krtki czas uczestniczcy w wykopaliskach. Inni uwaaj za autora faszerstwa Martina Hintona, pracownika British Museum, ktrego Woodward swego czasu zwolni z pracy. O tym, e to wanie on dokona oszustwa, wiadczy fakt, i znaleziona w 1975 roku skrzynia pena spatynowanych koci moga nalee do niego. Nawet Arthur Conan Doyle, autor powieci detektywistycznych o Sherlocku Holmesie, by wymieniany wrd prawdopodobnych podejrzanych. Niezalenie jednak od tego, kto popeni oszustwo, uznano, e ta mistyfikacja przyniosa wiele szkd, poniewa wstrzymaa badania nad teori ewolucji na wiele lat, podczas ktrych naukowcy usiowali bezskutecznie i bezproduktywnie dopasowa sfaszowan czaszk do innych skamieniaoci.

Sam w dzikim lesie

Czwartego sierpnia 1913 roku Joe Knowles postanowi nago zapuci si w lasy stanu Maine. Spdzi tam dwa miesice, polegajc wycznie na wasnych siach i sprycie, bez pomocy adnych narzdzi. owi ryby, rozpala ogie, zapa i zadusi jelenia, zabi niedwiedzia. Swoje przygody zapisywa na brzozowej korze, ktr pozostawia w umwionych miejscach, stamtd za zabiera je reporter Boston Post, dziennika sponsorujcego cae to przedsiwzicie. Dwa miesice pniej wyszed z lasu w cuchncych achmanach ze skr zwierzt, ktre zabi. Gdy wrci do Bostonu, witao go 200 rozentuzjazmowanych czytelnikw, ktrzy uwanie ledzili relacje gazety o jego przeyciach.

Nagi Joe Knowles przygotowuje si do wdrwki w lasach Maine 4 sierpnia 1913 roku.

Eksperyment Knowlesa wywar na Amerykanach ogromne wraenie. Wszystko to dziao si w okresie rosncego zainteresowania ochron rodowiska i trosk o kurczenie si obszarw dzikiej przyrody. Ponadto obawiano si, e wygody miejskiego ycia czyni wspczesnego czowieka sabym i nieporadnym. Knowles stanowi ewidentny dowd na to, e tak nie jest, a czowiek wci potrafi przey na onie dzikiej przyrody bez pomocy zdobyczy techniki. Ludzie uwielbiali miaka, a Boston Post, ktry codziennie informowa o jego postpach, zwikszy nakad do ponad 30 000 egzemplarzy. Czy jednak Knowles rzeczywicie przetrwa dwa miesice w puszczy bez adnej pomocy? Wielu ludzi miao wtpliwoci. Konkurencyjny dziennik Boston American twierdzi, e w skrze niedwiedzia, ktr mia na sobie, s lady po kulach, co dowodzioby, e nie zabi zwierzcia maczug jak twierdzi. Znacznie pniej, bo w 1938 roku, The New Yorker opublikowa artyku, w ktrym dowodzono, e Knowles zaszy si w chatce w lesie wraz Michaelem McKeoghem, ktry za niego pisa owe notatki na brzozowej korze. Wedug McKeogha Knowles spdza wikszo czasu, opalajc si i chodzc na dugie spacery. Niezalenie od tego, czy Knowles rzeczywicie przetrwa w lesie bez narzdzi (wikszo uwaa, e nie), z pewnocipotrafi wykorzysta swoj saw. Napisa wietnie sprzedajc si ksik zatytuowan Alone in the Wilderness (Sam w dzikim lesie). Jedzi z wykadami, podczas ktrych demonstrowa swoje sposoby na przetrwanie i gosi pochwa samodzielnoci. Jeszcze dwukrotnie namwi gazety, eby wysay go na kolejne prby, ostatnim razem w towarzystwie atrakcyjnej, modej kobiety. Jednak oba eksperymenty zakoczyy si fiaskiem, gdy Knowles wyszed z lasu po zaledwie kilku tygodniach.

Pocztwkowe bujdy
Na przeomie XIX i XX wieku pojawia si nowa forma komunikacji masowej: pocztwki z obrazkami. Pocztwki jako takie znane byy ju od okoo 1869 roku, ale dopiero w 1894 zaczto drukowa na nich zdjcia i obrazki. Ich popularno zainspirowaa wielu fotografw do przeprowadzenia eksperymentw, ktre wniosyby element humoru do ich treci, tak wic wkrtce nieprawdopodobne opowieci ukazay si w formie wizualnej, jako tak zwane dziwaczne pocztwki. Klienci uwielbiali je. Najczstszym tematem byy nienaturalnych rozmiarw roliny i zwierzta, cieszce si szczegln popularnoci wrd farmerw na rodkowym Zachodzie Stanw Zjednoczonych, gdzie do tradycji naleao ju wysyanie do krewnych na wschodzie zdj kukurydzy wielkiej jak drzewa i gwek kapusty wielkoci stodoy. Fakt, e rejony te przez lata ucierpiay znacznie wskutek suszy i szkodnikw, sprawia, e art by jeszcze zabawniejszy. Szczyt popularnoci kartki te osigny w latach 1905-1915. Nadal s zreszt drukowane i wysyane, zwaszcza na rodkowym Zachodzie.

Rozdzia 5 1914-1949
Marsjanie z New Jersey i ucho Vincenta van Gogha
W pierwszej poowie XX wieku miao miejsce wiele straszliwych konfliktw, przede wszystkim dwie krwawe wojny wiatowe. Ale dwudziestolecie midzywojenne take nie naleao do spokojnych. Charakteryzoway je strajki, wysoki poziom przestpczoci, finansowa niestabilno i polityczne wstrzsy. Lecz zdaniem niektrych najwiksze zagroenie znajdowao si gdzie indziej, w nadchodzcej erze tworzenia si wielkich skupisk ludzkich i gwatownego rozwoju rodkw masowego przekazu. Sceptycy zastanawiali si, czy demokracja, wolno i prawda mog osta si w tych warunkach, czy te ideay te zostan zaguszone przez bezmyln kakofoni reklamy, propagandy i taniej sensacji. Wiele mistyfikacji w owym czasie miao cisy zwizek z deniem do dostosowania si do potrzeb kultury masowej. Miao to miejsce w trzech wymiarach. Pierwszym i najbardziej zowieszczym zwiastunem tego nurtu byo wykorzystywanie mediw do rozpowszechniania kamstw i propagandy w celu sprawowania kontroli nad caymi spoecznociami. Zagroenie to byo tym silniejsze, e sowo pisane zyskao wsparcie dwiku i obrazu. Radio nadawao muzyk, wiadomoci i dziaajce na wyobrani programy, ktre byy odbierane bezporednio w domach. Kino hipnotyzowao sugestywnym obrazem. Propaganda pastwowa nazistowskich Niemiec stanowia poraajcy przykad wykorzystywania mediw do czynienia za. A masowa panika spowodowana suchowiskiem Orsona Wellesa Wojna wiatw dowodzia, jak bardzo suchacze podatni s na manipulacj mediw (nawet jeli paniki mona byo w gruncie rzeczy unikn, o czym pisz w dalszej czci rozdziau). Po drugie, przed tymi, ktrzy zamierzali i potrafili posuy si nowymi rodkami masowego przekazu do wasnych celw, otwieray si nowe perspektywy. Najlepiej wida to na przykadzie przemysu reklam i public relations. W latach 20. i 30. XX wieku reklama przybraa bardziej agresywny styl pozyskiwania klientw. Zamiast kierowa si potrzebami konsumentw, starano si namwi ich do kupienia produktw ju wytworzonych, nawet jeli zapotrzebowanie na nie byo znikome. Dziaania te byy ju do pewnego stopnia stosowane od dawna, zwaszcza w XIX wieku przez ludzi pokroju Barnuma, w wieku XX jednak kampanie byy lepiej zorganizowane i bardziej systematyczne. Okazao si, e to dziaa. Wydatki na konsumpcj, powodujc zaduenie, rosy w dramatycznym tempie. Zachceni takim sukcesem, twrcy reklam zaczli tak sprytnie zaciera granic midzy mistyfikacj a reklam, e czsto nie mona byo ich od siebie odrni. Zdarzao si wielokrotnie, e informacje zawarte w ogoszeniu reklamowym byy wrcz kamliwe. W innych przypadkach publicyci tacy jak Harry Reichenbach, zatrudniony w przemyle filmowym, twrczo posugiwa si mistyfikacj i trikiem w

celu zdemaskowania mechanizmw dziaajcych w rodkach masowego przekazu. I wreszcie byli te tacy, ktrzy za pomoc mistyfikacji starali si zachowa granice midzy kultur elitarn a panoszcym si konsumpcjonizmem i eksperymentalnymi formami sztuki nowoczesnej. Obrocy owej elitarnej kultury obawiali si, e wzorce estetyczne mog ulec wypaczeniu pod wpywem zalewu masowo produkowanej tandety. Uciekali si wic do mistyfikacji w stylu XVIII-wiecznych dziaaczy owieceniowych, wymylajc pojcia takie jak spectric poetry i disumbrationist school of art. Miay one wykaza, e ci, ktrzy usiowali uczyni wyom w elitarnej kulturze, nie stosowali si do adnych znanych wzorcw.

Mistyfikacje I wojny wiatowej

I wojna wiatowa bya najstraszliwszym konfliktem, jaki wiat dotychczas zna. Cho podane niej przykady mistyfikacji do pewnego stopnia bezporednio jej dotyczyy, to jednak wojna miaa na histori mistyfikacji raczej poredni wpyw. Powojenna Europa bya rozdarta i rozchwiana, stanowic podatny grunt do plenienia si wszelkiej maci oszustw i intrygantw, erujcych na ludzkiej atwowiernoci i naiwnoci.

Rozejm podpisany
W listopadzie 1918 roku wydawao si, e trwajce cztery lata zmagania midzy Entent a pastwami centralnymi mog wkrtce dobiec koca. Prezes United Press, ktry wwczas przebywa w Europie, otrzyma informacj, e 7 listopada podpisano rozejm. Podekscytowany wysa depesz do Ameryki i wiadomo ukazaa si na pierwszych stronach wszystkich dziennikw, wywoujc ogromn rado. Problem jednak w tym, e nie podpisano adnego rozejmu. Niemiecki agent specjalnie podsun t faszyw informacj, eby udowodni, jak bardzo obywatele Ententy pragn pokoju i nie chc przeduania konfliktu. Trzeba przyzna, e waciwie odczyta nastroje spoeczne i polityczne w tych krajach. Ale popieszy si tylko o kilka dni, rozejm bowiem rzeczywicie podpisano, tyle e 11 listopada.

Ostatni niemiecki jeniec wojenny

We wrzeniu 1932 roku, po 16 latach nieobecnoci wrci do domu w Niemczech onierz Oscar Daubmann. Opowiada wszystkim, e zosta wzity do niewoli we Francji podczas bitwy nad Somm, a potem przewieziony do Afryki za kar, e zabi stranika. Nastpne 12 lat spdzi w ciemnej celi, a wreszcie uciek i wrci do domu. Niemcy uznali go za bohatera narodowego. Gdziekolwiek si uda, wszdzie spotyka si z wyrazami uznania za odwag, brawur i hart ducha. Proszono go, by opowiada o strasznych przeyciach, jakich dozna we francuskiej niewoli. Gazety rozpisyway si o jego nie zwykych dziejach i ucieczce. Partia nazistowska przyja go do swego grona, zachwalajc jako idea niemieckiej siy i cnoty. Pewnego dnia jednak znalaz si w maym bawarskim miecie, gdzie na podium mia wygosi swojwy uczon ju historyjk o uwizieniu i ucieczce. Jednak zanim zdoa powiedzie

cho sowo, z tumu wyszed pewien starzec i wskazujc palcem na Oscara, powiedzia: Ty wcale nie jeste Daubmannem. Ty mj syn, Alfred Hummel. Za z podium, oszucie! Wwczas rzekomy Daubmann po prostu zemdla. Okazao si, e istotnie przez ostatnie 10 lat by winiem, ale nie jecem wojennym. Zosta skazany za pospolite wamanie. Po odbyciu kary kupi uywany mundur i wymyli histori o bohaterskiej ucieczce z Afryki.

Weterani przyszych wojen

W 1936 roku Kongres amerykaski postanowi wypaci premie weteranom I wojny wiatowej, 10 lat wczeniej, zanim takie premie mogyby im si w ogle nalee. Grupa studentw z uniwersytetu Princeton wpada w zwizku z tym na pomys, eby zaoy organizacj weteranw przyszych wojen. Idea bya prosta: czonkowie organizacji, modzi mczyni, ktrzy prawdopodobnie bd uczestniczy w przyszych wojnach w obronie ojczyzny, powinni otrzymywa gratyfikacje raczej przed powoaniem do suby wojskowej, zamiast po jej odbyciu i uczestniczeniu w walkach, w ktrych mogliby ponie mier. Bo niby dlaczego nie mieliby dosta pienidzy, gdy s jeszcze modzi i mog je wykorzysta? Organizacja staa si popularna, wkrtce powstay podobne na innych uniwersytetach, w sumie wstpio do nich 50 000 czonkw. Przyjli nawet specjalne pozdrowienie, ktrym nawzajem si witali: rka wycignita, do wzniesiona, postawa wyczekujca. Czonkom organizacji weteranw prawdziwych wojen wcale nie byo do miechu, a modych ludzi wyzywali od bezczelnych szczeniakw. Jednak po roku modziey odechciao si wygupw i organizacja zostaa rozwizana. Ale jak si potem okazao, czonkowie Weteranw Przyszych Wojen doyli czasw, w ktrych nazwa organizacji staa si aktualna i wszyscy zostali wcieleni do wojska walczcego na frontach II wojny wiatowej.

Elfy z Cottingley
Czteroletni okres krwawych i straszliwych zmaga podczas I wojny wiatowej sprawi, e Anglicy byli wyczerpani emocjonalnie i fizycznie. Pragnli pocieszenia, odzyskania wiary w dobro i niewinno. Udao im si to za spraw kilku niezwykych zdj, zrobionych przez dwie dziewczynki w ogrodzie za ich domem w Cottingley w Yorkshire. Kuzynki Frances Griffiths i Elsie Wright zrobiy pierwsze dwa zdjcia jeszcze w 1917 roku, pragnc udowodni rodzicom, e naprawd bawi si z duszkami. Na zdjciach wida byo obie dziewczynki, a obok malutkie, skrzydlate istoty taczce wok ich gw. Kiedy zdjcia pokazano znanemu fotografikowi, stay si one znane, zwaszcza w wyszych sferach. Potem zwrciy uwag sir Arthura Conan Doylea, autora kryminalnych powieci, ktrych bohaterem jest Sherlock Holmes. Synny pisarz uzna to za ostateczny dowd istnienia bytw nadprzyrodzonych. Swoj opini przedstawi w artykule dla magazynu Strand w 1920 roku, dziki temu zdjcia stay si powszechnie sawne. Kiedy dziewczynki dostarczyy mu trzy nowe zdjcia, napisa drugi artyku. Niezachwiana wiara Doylea w istnienie tych duszkw sprawia, e saw zyskay take mode damy, a w rezultacie wywizaa si midzynarodowa polemika spirytystw ze sceptykami.

Dopiero w 1978 roku pewien naukowiec zauway, e duszki na zdjciach s niemal identyczne z postaciami elfw w ksice dla dzieci Princess Mary s Gift Book (Ksikowy dar ksiniczki Mary), ktra ukazaa si w 1915 roku, na krtko przed zrobieniem zdj. W 1981 roku obie panie wyznay, e postacie na czterech zdjciach zostay wycite z tej ksiki (nadal jednak utrzymyway, e na jednym sprawdziwe duszki). Postacie elfw przypite byy szpilkami do kapelusza. Wspczesny fotograf bez najmniejszych wtpliwoci rozpozna, e postacie elfw s wycite z papieru i doprawdy dziwi si trzeba, e spory na ten temat trway tak wiele lat. Wci jednak zdjcia te wywouj wraenie scenerii ze snu, symbolizujc dziecic niewinno. Nale do najsynniejszych mistyfikacji fotograficznych wszech czasw.

Magiczny w
Opowie o magicznym wiu to klasyczny figiel, ktrego spatano w Paryu przed II wojn wiatow. Wspomina o nim Hans Zinsser w swej autobiografii As I Remember Him (Jeli go pamitam). Rzecz dotyczya wacicielki niewielkiego sklepu i mieszkajcego nad nim amerykaskiego studenta. Wacicielka sklepu ustawia na wystawie akwarium z maym wiem. Wychylajc si przez okno swego pokoju, student widzia owo akwarium z pywajcym w nim wiem. Codzienne obserwowa, jak kobieta wsypuje okruszki chleba do pojemnika swego pupilka. Pewnego dnia wpad na pomys. Kupi sze wi rnej wielkoci - od maego po cakiem spore - a take wdk i podbierak. Nazajutrz wczesnym witem wychyli si przez okno, wyowi wia za pomoc wdki i woy tam nieco wikszy okaz. Podmienia wie kadego ranka przez sze kolejnych dni, za kadym razem wkadajc nieco wikszego. Kobieta zauwaya rnic dopiero po drugiej wymianie. Przy czwartej podniecona opowiadaa ssiadom, e jej w w cudowny sposb ronie. Jaki weterynarz poradzi, eby przestaa dawa mu tak duo karmy. Szstego dnia, kiedy najwikszy w ledwo mieci si w akwarium, skontaktowaa si z dziennikiem Paris-Midi, ktry t niezwyk histori zamieci na pierwszej stronie. Wtedy student zacz spuszcza do akwarium coraz mniejsze wie, a przysza kolej na tego autentycznego. Wywoao to jeszcze wiksz sensacj. Sklep mia niespotykane dotychczas obroty, bo wszyscy chcieli przyjrze si temu niezwykemu zwierzciu. Gazety z caej Francji przeprowadzay z wacicielk wywiady. Kiedy wreszcie w osign pierwotn wielko, student doszed do wniosku, e czas zakoczy dowcip i inne wie wpuci do rzeki. Kobieta, ktra nigdy nie dowiedziaa si, dlaczego jej ulubieniec tak szybko zmienia wielko, podarowaa go ogrodowi botanicznemu, eby biolodzy mogli obserwowa, kiedy znowu zacznie rosn.

Historia wanny
Dwudziestego smego grudnia 1917 roku H.L. Mencken napisa do New York Evening Mail artyku, w ktrym przedstawi niezwyke dzieje wanny. Wedug niego pierwsze tego typu urzdzenie pojawio si w Stanach Zjednoczonych 10 grudnia 1842 roku, lecz ludzie odnosili si nieufnie do tego wynalazku. Lekarze uwaali, e urzdzenie to zagraa zdrowiu publicznemu, a w wielu miastach zakazano jego

uywania. Przeom nastpi w latach 50. XIX wieku, kiedy Millard Fillmore zainstalowa wann w Biaym Domu. Wkrtce wanny znalazy si w powszechnym uyciu. Rzecz w tym, e historia Menckena bya od pocztku do koca zmylona, on sam za spodziewa si, e czytelnicy od razu to odkryj. Tymczasem stao si co zupenie innego. Wie rozniosa si po caym kraju lotem byskawicy. Wszdzie powoywano si na t publikacj, nawet w naukowych opracowaniach na temat higieny. W 1926 roku niejaki Fairfax Downey napisa powane dzieo na temat uywania wanny, w znacznej mierze oparte na artykule Menckena. Ten za, skonsternowany skutkami swojej mistyfikacji, napisa kolejne artykuy w nadziei, e powstrzyma to szalestwo, ale nadaremnie. Wymylona przez niego bzdura zacza y wasnym yciem. Mencken stwierdzi ze smutkiem, e Amerykanie przekn wszystko. Aby uczci zmylone zasugi Millarda Fillmorea w propagowaniu higieny, miasto Moravia w stanie Nowy Jork od 1975 roku organizuje doroczne wycigi wanien gwn ulic. Wycig stanowi cz obchodw zwanych Dniami Fillmorea.

Mistyfikacje i faszerstwa w sztuce

W XX wieku rodowiska artystyczne reprezentujce tradycyjne formy sztuki stany wobec zagroenia dwojakiego rodzaju. Z jednej strony wyzwanie rzuciy im nowatorskie trendy, jak kubizm, dadaizm i deformacja, ktre zdecydowanie odcinay si od wszelkich kanonw sztuki klasycznej. Z drugiej - pojawiy si rzesze utalentowanych faszerzy, zalewajcych rynek coraz lepszymi podrbkami. Aby upora si z pierwszym zagroeniem, wybitni przedstawiciele tradycyjnej konwencji w sztuce wypracowali typ mistyfikacji, majcy na celu wyszydzenie i zdyskredytowanie eksperymentalnych form (takich jak disumbrationist school of art, o ktrej pisz dalej). W kwestii drugiego zagroenia krytycy i eksperci uciekali si do najnowszych osigni techniki, by ujawni faszerstwo. Jednake faszerze zawsze byli o krok do przodu przed tymi, ktrych chcieli oszuka (patrz Osiemnastowieczne mistyfikacje literackie w rozdziale 2).

Disumbrationist school of art

W 1924 roku Paul Jordan Smith, pisarz z Los Angeles i filolog klasyczny, namalowa niewyrany obraz jakiej mieszkanki wysp na morzach poudniowych, trzymajcej banana nad gow. Miaa to by parodia stylu abstrakcyjnego w nowoczesnej sztuce, na przykad kubizmu. Dla kawau przynis go na wystaw obrazw, twierdzc, e jest to praca rosyjskiego artysty Pawa Jerdanowicza (nazwisko sam wymyli), twrcy nowego stylu zwanego disumbrationist school of art (nazwa rwnie wymylona przez niego samego). Smith posuy si obco brzmicym nazwiskiem, poniewa artyci o egzotycznym dla Amerykanw pochodzeniu zawsze budzili zainteresowanie krytykw. Obraz zatytuowa Egzaltacja, dodajc przy tym kilka bzdur o tym, e przedstawia zerwanie wizw z kobiecoci. Opowiada, e kobieta na obrazie zjada przed chwil banana, a teraz powiewa skrk nad gow, by obwieci triumfalnie wolno. Ku jego rozgoryczeniu, ale nie zaskoczeniu, prac t chwalono, zamiast

j wymia. To natchno go do namalowania i wystawienia kilku innych obrazw sygnowanych nazwiskiem Jerdanowicza, w tym take jednego z jakimi esamifloresami i gakami ocznymi, ktry nazwa Iluminacj. To dzieo zyskao jeszcze wicej uznania. W kocu Smith postanowi zakoczy dowcip i na amach Los Angeles Timesa wyjawi prawdziw tosamo Jerdanowicza. Wygosi potem wykad na temat plagi zego smaku w rodowisku artystycznym.

Alceo Dossena
By kamieniarzem i pochodzi z pnocnych Woch. Niewiadomie sta si te najwikszym faszerzem wszech czasw. W 1916 roku zarabia na ycie, rzebic kopie staroytnych posgw. Nigdy nie twierdzi, e s one antykami, zawsze podkrela, e po prostu naladuje styl staroytnych artystw. By jednak tak dobry w tym, co robi, e handlarze bez jego wiedzy sprzedawali posgi jako autentyki. Gdy Dossena dowiedzia si o tym, zaprzesta kopiowania posgw. Przecie handlarze antykami, sprzedajc jego dziea, zarabiali wielokrotnie wicej, ni jemu pacili. Lecz to, co ju wyrzebi, trafio do obiegu i nikt nie potrafi stwierdzi z ca pewnoci, co jest oryginaem, a co kopi. Nawet dzi wiele jego posgw kry wrd kolekcjonerw sztuki, udajc autentyczne dziea starych mistrzw.

Hans van Meegeren

Hans van Meegeren, holenderski artysta i marszand, zosta w 1947 roku aresztowany pod zarzutem wsppracy z nazistami. Oskarano go o to, e sprzeda obraz Johannesa Vermeera (1632-1675) zatytuowany Chrystus i cudzoonica marszakowi Rzeszy Hermanowi Goeringowi. Uznano, e obraz by skarbem narodowym, a sprzedanie go wrogowi byo przestpstwem. Van Meegeren broni si, mwic, e obraz by wykonan przez niego imitacj namalowan w stylu Vermeera. Kopia bya tak dobra, e da si na ni nabra nawet sam Goering. Artysta dowodzi, e przecie oszukiwania nazistw nie mona uzna za kolaboracj. Sdzia wtpi jednak, czy van Meegeren zdolny jest do sfaszowania dziea tak wybitnego malarza. Artysta namalowa zatem w celi wiziennej inn kopi obrazu Vermeera. Okazao si, e od lat uprawia ten proceder, zbi nawet na nim niema fortunk. Twierdzi, e zacz to robi, dlatego e nie znajdowa uznania jako malarz. Zosta skazany za faszerstwa, lecz zanim skoczy odsiadywa wyrok, zmar na zawa serca.

Mistyfikacje literackie
Konserwatywne rodowiska literackie zwalczay modernistyczne wpywy rwnie ostro, jak w sferze sztuki. Aby zrekompensowa sobie poraki, wabiy modernistw poetyck parodi, ktra w rezultacie zyskaa znaczny rozgos. A ironia polegaa na tym, e z perspektywy czasu parodie wcale nie sprawiaj wraenia tak zoliwych. W gruncie rzeczy wydaj si ywsze i bardziej natchnione ni prawdziwa literatura, ktrej miay broni.

Poezja spektryczna
W 1916 roku ukaza si cienki tomik poezji zatytuowany Spectra: A Book of Poetic Experiments (Spektra: ksiga eksperymentw poetycznych), dajcy pocztek spektrycznej szkole w poezji na wiecie. Doczya ona do wielu modnych, eksperymentalnych szk poetyckich, jak imaynizm, futuryzm i idealizm. Wiersze spektryczne byy raczej dziwaczne i nonsensowne, lecz zarazem zabawne, pene ycia i barwnych (aczkolwiek nielogicznych) wyobrae. Oto typowy przykad takiej poezji: Ujrzaem maszerujce szare gwiazdy, I zielone bbelki wina, I s tu gotyckie sklepienia snu. Filozofia spektryczna wedug definicji jej twrcw, Emanuela Morgana i Anne Knish, obejmowaa bezporednio dozna, nawet jeli nie day si one racjonalnie wyrazi. Wkrtce spektryzm zacz zyskiwa coraz wicej zwolennikw. Dziwne wszelako byo to, e mimo czstych zaprosze na spotkania i wywiady, inicjatorzy tego ruchu, Morgan i Knish, nigdy nie pokazywali si publicznie. Na ten temat zaczy kry plotki, a wreszcie poeta Witter Bynner przyzna w 1918 roku, e spektryzm by mistyfikacj spreparowan przez niego i jego przyjaciela Arthura Davisona Fickea. Powiedzia, e ich zamiarem byo sparodiowanie nadmiernie pompatycznego eksperymantalizmu, bdcego chwilow fanaberi, dlatego wymylili niezalenych twrcw Morgana i Knish. Wielu krytykw wskazywao jednak, e mistyfikacja ta przy okazji uwolnia twrcz energi Bynnera i Fickea, a poezja, ktr publikowali po ujawnieniu mistyfikacji, bya zdecydowanie odmienna od poprzednich dzie. Staa si lejsza, swobodniejsza, czyli... spektryczna.

Ern Malley
Max Harris by byskotliwym poet australijskim, ktry zyska reputacj buntownika jako wydawca Angry Penguins, nowatorskiego w treci magazynu literackiego. Pragn wstrzsn rodowiskiem literackim, prezentujc nowe idee i twrcw, a w 1944 roku znalaz pisarza, ktrego promocj postanowi si zaj. Czowiek w nazywa si Ern Malley. Tak naprawd Harris nigdy go nie pozna, otrzymywa tylko jego wiersze za porednictwem kobiety twierdzcej, e jest siostr Malleya. Sam poeta, jak si zdawao, zmar na chorob Gravesa-Basedowa, a siostra twierdzia, e znalaza wiersze, kiedy przegldaa papiery brata po jego mierci. Poezja ta bya dziwaczna, mroczna, ponura i prawie niezrozumiaa. Zawieraa wersety takie jak Wci jestem czarnym abdziem na szlaku obcych wd. Harrisowi te utwory bardzo si podobay, postanowi wic, e jeden numer Angry Penguins powici w caoci twrczoci Malleya. By tylko jeden problem: Malley w ogle nie istnia. Okazao si, e podszywali si pod niego dwaj australijscy poeci Harold Stewart i James McAuley, ktrym nie podobaa si poezja modernistyczna i chcieli sprawdzi, czy zostan przyjci przez rodowisko literackie jako twrcy celowo zmylonych nonsensw. Wiersze pisali w ten sposb, e z Oxford Dictionary of

Quotation (Oksfordzkiego sownika cytatw) wybierali linie na chybi trafi. Reputacja i ambicja Harrisa mocno ucierpiay z powodu tego oszustwa. Ale take Stewartowi i McAuleyowi mistyfikacja ta nie przyniosa chluby. Wielu czytelnikw twierdzio, e podobaj si im poezje Malleya (ktre istotnie byy nietuzinkowe) i dowodzio, i obaj poeci w sposb niezamierzony stworzyli ciekawsze dziea, ni gdyby pisali, czerpic z wasnej inwencji twrczej.

The Cruise of the Kawa

Przez pierwsze dziesiciolecia XX wieku ogromn popularnoci cieszyy si relacje z podry majcych na celu eksploracj odlegych zaktkw wiata. Czytelnicy nigdy nie mieli do awanturniczych opowieci. Ksika The Cruise of the Kawa (Wyprawa Kawy), opublikowana w 1921 roku przez wydawnictwo G.P Putnam and Sons, idealnie odpowiadaa na potrzeby rynku. Bya to opowie o przygodach Waltera E. Traprocka i jego rodakw na poudniowym Pacyfiku. Zanim jednak ksik wydano, w gazetach ukazay si artykuy o niezwykle wanych odkryciach Traprocka, przede wszystkim nieuwidocznionych na mapach wysp na Oceanie Spokojnym, zwanych Filbertami. Lecz gdy ksika wreszcie zostaa wydana, okazao si, e odkrycia geograficzne nie byy najbardziej sensacyjnym zdarzeniem podczas podry, gdy na Filbertach Traprock znalaz mnstwo nowych gatunkw fauny i flory, w tym rolin, ktre si rumieni, krabw holujcych odzie i wy ywicych si wycznie mlekiem kokosowym. A ju najbardziej niezwykym spord tych nowych gatunkw by\ fatuliva, ptak skadajcy szecienne jajka. W ksice znajdowao si ich zdjcie (przedstawiajce przedmioty do zudzenia przypominajce koci do gry). Podpis gosi: Sceptycy powiedzieli, e to niemoliwe, aby ptak znosi szecienne jajka. Lecz autor ma na to jedn odpowied: aparat fotograficzny nie kamie. Ksika cieszya si ogromnym powodzeniem. Do Traprocka z caego kraju nadeszy zaproszenia do wygoszenia wykadw, jedno nawet z National Geographic Society Naley jednak powiedzie, e zaproszenia wyrzucono do kosza, gdy ani Traprock, ani te niezwyky ptak fatuliva nigdy nie istnieli. Napisanie ksiki byo pomysem Georgea Sheparda Chappella, reportera magazynu Vanity Fair, ktremu zleci to wydawca George Putnam. Chcia wprowadzi troch zamieszania wrd autorw i czytelnikw literatury przygodowej. Pragn sprawdzi, do jakich granic mona si posun, zanim czytelnicy przestan wierzy w bzdury. Chappell pisa pniej: Ksik potraktowano powanie, nawet po jej przeczytaniu.

Kanciarze i dowcipnisie
W dwudziestoleciu midzywojennym miay miejsce dramatyczne w skutkach kryzysy finansowe, konkretnie hiperinflacja w Niemczech oraz krach na giedzie nowojorskiej w 1929 roku, po ktrym nastpi wielki kryzys gospodarczy. Wydawao si, e wszyscy myl tylko o jednym: jak najszybciej si wzbogaci. Sytuacj i atmosfer tych lat wykorzystywali zarwno kanciarze, jak i dowcipnisie. Zrozpaczeni ludzie byli niejednokrotnie wdziczni za chwile wytchnienia, jakich dostarczali im

dowcipnisie w rodzaju Harryego Reichenbacha i Hugh Troya.

Charles Ponzi
Charles Ponzi (1882?1949) wedug swoich wielbicieli by czowiekiem, ktry odkry pienidze. Oferowa niezwykle wysoki zysk z powierzonych mu rodkw finansowych. Obiecywa, e kady inwestor otrzyma zwrot swoich pienidzy wraz z 50-procentow dywidend w cigu zaledwie 45 dni. Pocztkowo jego pomysy budziy nieufno, lecz on rzeczywicie zacz wypaca zysk zgodnie z obietnic i wkrtce tysice ludzi ustawiy si w kolejce, by powierzy mu swoje oszczdnoci. Podobno znalaz ponad 40 000 inwestorw, co pozwolio mu na luksusowe ycie, a pienidzmi szasta na wszystkie strony tak, jakby zbiera je na ulicy. Lecz w 1920 roku zaczy kry pogoski o kryminalnej przeszoci Ponziego, a kilku najpowaniejszych klientw zadao zwrotu pienidzy. Wtedy wyszo na jaw jego oszustwo. Okazao si bowiem, e pierwszym inwestorom wypaca procenty z funduszy powierzonych mu przez pniejszych. A poniewa mia coraz wicej chtnych do zainwestowania, piramida dziaaa bez zarzutu. Dopiero gdy napyw gotwki si skoczy, cay system rozpad si jak domek z kart. Odtd ten rodzaj przekrtu nazywano systemem Ponziego. Skazano go na pi lat wizienia.

Stanley Clifford Weyman

Przez ca swoj karier oszusta Stanley Clifford Weyman (1891-1960) potrafi rwnie atwo zmienia tosamo, jak inni rkawiczki. Do trzydziestego roku ycia zdoa wcieli si w konsula Stanw Zjednoczonych w Maroku, attache wojskowego Serbii, rumuskiego konsula generalnego (w tym wcieleniu zosta oprowadzony po USS Wyoming), peruwiaskiego lekarza oraz porucznika korpusu lotniczego armii St. Cyr. Zwykle go demaskowano, wic cz swego ycia spdzi w wizieniu, lecz natychmiast po wyjciu na wolno bez wahania powraca do starych nawykw. W 1921 roku dokona najsynniejszego oszustwa i podajc si za urzdnika Departamentu Stanu, doprowadzi do spotkania ksiniczki Fatimy z Afganistanu z prezydentem Hardingiem. Sam Departament Stanu, ze wzgldw politycznych, stara si zignorowa obecno ksiniczki w USA. Kiedy rzd zorientowa si w podstpie, wtrcono Weymana na dwa lata do wizienia. Ale po odbyciu kary okazao si, e nie zmieni si ani na jot. Przez reszt ycia udawa midzy innymi chirurga, lekarza, psychiatr, prawnika, a nawet delegata Tajlandii przy ONZ.

Hrabia Victor Lustig

Hrabia Victor Lustig (1890-1947) by jednym z najbarwniejszych i najbardziej ekstrawaganckich kanciarzy w historii. Rzecz jasna wcale nie by hrabi. Nazwisko to byo jednak najsynniejszym z uywanych przez niego pseudonimw. Najwikszego przekrtu dokona w 1925 roku, kiedy udao mu si sprzeda wie Eiffla. Gazety rozpisyway si, e synna wiea, wzniesiona w 1889 roku, musi by poddana konserwacji. Podajc si za urzdnika, Lustig nawiza kontakt z rnymi handlarzami zomu,

wmawiajc im, e wiea ma zosta rozmontowana, a francuski rzd w tajemnicy organizuje przetarg na te roboty. Kiedy handlarze przedstawili oferty, dyskretnie poskary si jednemu z nich na niskie pace pracownikw pastwowych. Handlarz w mig zrozumia aluzj jako zacht do apwki i wrczy Lustigowi w tajemnicy 100 000 dolarw w nadziei na otrzymanie lukratywnego zamwienia. Lustig wzi pienidze i ulotni si z miasta. Handlarz nie mia miaoci, by donie o przestpstwie. Oszustwo nigdy nie wyszoby na jaw, gdyby sukces ten nie zachci go do powtrzenia przekrtu. Tym razem jednak ofiara skontaktowaa si z policj, Lustigowi jednake udao si uciec do Stanw Zjednoczonych. Tam kontynuowa swoj przestpcz dziaalno. Udao mu si mianowicie sprzeda faszerzom lipn maszyn do podrabiania pienidzy i nabra synnego gangstera Ala Capone na kwot rwn 50 000 dolarw. W kocu go schwytano i osadzono w Alcatraz, gdzie zmar.

Harry Reichenbach
W latach 20. XX wieku dziaalno w dziedzinie public relations dawaa moliwoci zarobienia znacznych pienidzy, a Harry Reichenbach (1882-1931) by jednym z jej pionierw. Cho saw zdoby w przemyle filmowym, zaczyna jako nastolatek w cyrku, gdzie nauczy si technik promocyjnych jako naganiacz publicznoci. W maju 1913 roku pewien nowojorski sklepikarz poprosi Reichenbacha o pomoc przy sprzeday obrazu, ktrego 2000 kopii leao w jego magazynie. Obraz, zatytuowany Wrzeniowy poranek, przedstawia atrakcyjn mod kobiet kpic si na skraju jeziora. Reichenbach wystawi ptno na wystawie sklepowej, nastpnie poskary si Anthonyemu Comstockowi, znanemu przywdcy nowojorskiego stowarzyszenia do walki z prostytucj, e obraz dziaa negatywnie na moralno dzieci obserwujcych go z ulicy. Comstock natychmiast napisa wniosek do sdu, by zabroniono wystawiania obrazu. Sd odrzuci wniosek, ale spr, jaki rozgorza wok tej sprawy, pomg w wypromowaniu obrazu i w rezultacie sprzedano ponad 7 000 000 kopii Wrzeniowego poranka. Za swojprac Reichenbach otrzyma rwnowarto zaledwie 45 dolarw. Pniej, promujc film Powrt Tarzana, Reichenbach poprosi pewnego czowieka, by zameldowa si w hotelu pod nazwiskiem T.R. Zann. Nastpnie do jego pokoju dostarczono prawdziwego lwa. Zamt, jaki w zwizku z tym zapanowa w hotelu, by relacjonowany na pierwszych stronach dziennikw. We wszystkich artykuach nieodmiennie podawano nazwisko T.R. Zann, dokadnie na tydzie przed wejciem filmu na ekrany.

Hugh Troy
Hugh Troy (1906-1964) z zawodu by ilustratorem, z zamiowania natomiast kawalarzem. Jako student Uniwersytetu Cornella za pomockosza na mieci w ksztacie apy nosoroca zostawi na niegu lady wiodce do jeziora. Poowa mieszkacw kampusu, sdzc, e nosoroec uciek z pobliskiego zoo i wpad do wody, nie chciaa pi wody z kranu, bo uwaali, e zostaa zanieczyszczona zwokami zwierzcia. Wiele lat pniej, ju jako nowojorski artysta, Troy poszed do Central Parku i bezczelnie zacz wynosi z niego awk. Po chwili zosta zatrzymany przez policjanta, ale przedstawi

mu rachunek. Wczeniej tego dnia kupi awk w sklepie i pozostawi w parku, eby mc jpotem skra. W 1935 roku w nowojorskim Muzeum Sztuki Nowoczesnej zorganizowano wystaw obrazw van Gogha. Troy wlizn si tam i na jednym ze stow pooy wymodelowane ze skry byka ucho, a obok umieci tabliczk z napisem: To jest ucho Vincenta van Gogha, ktre sobie obci i wysa do swojej kochanki, francuskiej prostytutki, 24 grudnia 1888 roku. Wkrtce wikszo zwiedzajcych zgromadzia si wok tego stou. Podczas II wojny wiatowej Troy odbywa sub w biurze. Strasznie si tam nudzi, wic dla zabawy zacz wysya do kwatery gwnej raporty o lepach na muchy. Drukowa je na papierze podobnym do subowego, a wylicza w nich liczb much, jakie zapay si na lep w cigu ostatnich 24 godzin. Wkrtce zorientowa si, e dowdztwo gani innych oficerw za to, e nie wysyaj raportw o zapanych muchach.

Jim Moran
Jim Moran (1907-1999) by mistrzem chwytw reklamowych. Moe nie kwalifikoway si one zawsze do kategorii mistyfikacji, bo raczej nie posugiwa si oszustwem, ale ich skandalizujcy charakter by w jakim stopniu pokrewny tej kategorii. Zazwyczaj realizowa zadania, nawet najbardziej absurdalne, opisane w porzekadle. Na przykad sprzeda Eskimosowi lodwk, podczas wyborw prezydenckich w 1944 roku take dosownie zmieni konie w samym rodku nurtu rzeki Truckee w Nevadzie, znalaz take ig w stogu siana (zajo mu to 10 dni) i przeprowadzi sonia przez skad porcelany. Ale najwiksz saw przyniosy mu inne wyczyny. Prbowa przywiza kara do latawca, eby puci go nad Central Parkiem w Nowym Jorku. Wedug jego projektu karze mia trzyma tablic reklamow, ktr byaby wynajmowana za opat. Gdy policja poinformowaa go, e to wbrew prawu, powiedzia: To smutny dzie dla Ameryki, skoro czowiek nie moe puszcza kara z latawcem nad Central Parkiem.

We morskie
Gdy w XVIII i XIX wieku zaczto odkopywa koci dinozaurw, ludzie zastanawiali si, czy zwierzta te nie przetrway gdzie na wiecie, w niezbadanych jeszcze rejonach. Z czasem zdoano zbada niemal wszystkie kontynenty i sporzdzi mapy ldowe caej kuli ziemskiej, nigdzie jednak nie natknito si na lady dinozaurw. Tymczasem gbiny oceanw nadal stanowiy zagadk. To wanie tam skierowali swoj uwag ludzie majcy nadziej znale ywe dinozaury. Szczeglnie zainteresowao ich jezioro Loch Ness w Szkocji, gdzie w latach 30. XX wieku wielokrotnie dostrzegano tajemnicze stworzenie.

Zdjcie chirurga
Stara szkocka legenda mwi o olbrzymim morskim potworze, ktry y niegdy w jeziorze Loch Ness. Byy to jednak w zasadzie lokalne przekazy, wiat zewntrzny ich nie zna, a do 1933 roku, kiedy relacje o wu zaintrygoway cay wiat. W tyme roku Daily Mail zatrudni synnego myliwego,

polujcego na grubego zwierza, Marmadukea Wetherella, wysyajc go nad jezioro, eby znalaz to monstrum. Mimo e nie napotka samego wa, to w grudniu 1933 roku udao mu si zlokalizowa co, co mogo by jego ladem: ogromne odciski ap na brzegu, wiodce do jeziora. Kiedy jednak naukowcy z Muzeum Historii Naturalnej zbadali owe lady, okazao si, e odcisny je wyschnite apy hipopotama, ktre zazwyczaj suyy jako podstawki do parasoli. Upokorzony Wetherell uciek przed ciekawskimi. Kilka miesicy pniej potwr z Loch Ness znowu znalaz si na pierwszych stronach gazet. Wybitny brytyjski chirurg, pukownik Robert Wilson, jadc samochodem wczesnym rankiem 19 kwietnia 1934 roku wzdu brzegu jeziora, zauway, e co si rusza w wodzie. Mia ze sob aparat fotograficzny, zatrzyma wic samochd i zrobi zdjcie. Wida byo na nim cienk szyj wa wynurzajc si z fal jeziora. Przez kilka dziesitkw lat uwaano t fotk za niepodwaalny dowd istnienia potwora w Loch Ness. Sam Wilson nie stara si nagania sprawy, nie chcia te, by jego nazwisko kojarzono ze zdjciem, dlatego powszechnie znane byo jako zdjcie zrobione przez pewnego chirurga. Sceptycy przez wiele lat uwaali, e jest ono w jaki sposb spreparowane. Ale zbadano je dokadnie dopiero w 1984 roku, kiedy Stewart Campbell przeprowadzi analiz w British Journal of Photography. Stwierdzi, e obiekt w wodzie moe mie co najwyej od 60 do 90 centymetrw dugoci i e prawdopodobnie jest to wydra lub jaki morski ptak. Wyrazi przypuszczenie, e Wilson o tym wiedzia. Jak si jednak okazao, Campbell by w bdzie. Obiekt w wodzie nie by adnym morskim stworzeniem, lecz zabawk w ksztacie odzi podwodnej z gow wa. Ujawniono to w 1994 roku, gdy Christian Spurling przed mierci w wieku 90 lat wyzna reporterom z londyskiego Sunday Telegraph, e bra udzia w spreparowaniu synnego zdjcia. Wedug jego sw udzia w tej sprawie brali zarwno Marmeduke Wetherell, jak i pukownik Wilson. Powiedzia, e Wetherell zwrci si do niego, aby zrobi model wa, ktry woono potem do Loch Ness, sfotografowano, a zdjcia dano Wilsonowi, ktry zdaniem Wetherella by, jako wojskowy, wiarygodn osob. Okazao si, e Wetherell, upokorzony wpadk ze ladami hipopotama, postanowi z zemsty uknu t intryg.

Na Mauretanii widziano morskiego wa

Jedenastego lutego 1934 roku New York Times opublikowa relacj pasaera statku Mauretania, ktry wielokrotnie widzia morskiego wa podczas rejsu po Morzu Karaibskim w kocu stycznia tego roku. Podobno zaoga najpierw dostrzega dugiego na 19,5 metra potwora, ktry przepyn obok. Kiedy nastpnie zakotwiczono w porcie La Guayra, potwr znw im si ukaza, pawic si w socu na powierzchni morza. New York Times wyrazi przypuszczenie, e sdzc po krtkim opisie, stwr jest spokrewniony z potworem z Loch Ness. Mauretania trafia na amy New York Timesa dwa tygodnie pniej, przynoszc wicej relacji o morskim wu. Cytowano wypowied kapitana, e potwr z pewnoci by widziany, bo marynarze nigdy nie kami. Nastpnie 10 marca Mauretania znw

znalaza si na pierwszej stronie gazety, tym razem take w zwizku z potworem, ale ju bez cytowania relacji o spotkaniu z nim. To niezwyke szczcie Mauretania zawdziczaa wyobrani reportera, T. Waltera Williamsa. By on jedynym dziennikarzem, ktremu New York Times, znany ze swej wiarygodnoci, pozwala na drukowanie nieprawdopodobnych opowieci na swych amach. Ale w tym przypadku Williams posun si nieco za daleko. Dwudziestego sidmego marca krtka, anonimowa informacja w dzienniku ostrzegaa, e Mauretania ryzykuje monopolizacj rynku na potwory i moe zosta pozwana do sdu za naruszenie przepisw antymonopolowych w kwestii wy morskich. W ten sposb szef Williamsa postanowi pooy kres karierze pasaera statku na Morzu Karaibskim. Potem ju nigdy nie wspominano ani o Mauretanii, ani o wach morskich.

Osio w Milton
Burmistrz Ken Simmons z Milton w stanie Waszyngton podejrzewa, e ludzie czsto gosuj bardzo niewiadomie. Dotyczyo to szczeglnie wyborw na niszych urzdnikw. Z jego rozeznania wynikao, e przewanie gosy oddaje si mechanicznie, wedug partyjnego klucza. Uzna, e mieszkacy miasta zagosowaliby nawet na osa, tak mao ich to obchodzio. Aby udowodni sobie i innym, e ma racj, Simmons, ktry by demokrat, w 1936 roku przyprowadzi do sdu okrgowego swego osa, przyoy jego kopyto do oficjalnych dokumentw i wpisa go na list kandydujcych w najbliszym gosowaniu. Osio mia kandydowa na republikaskiego przewodniczcego lokalnego okrgu. Podczas nastpnych wyborw okazao si, e republikanie zagosowali w stosunku 52 do 0 na korzy osa (ktrego nazwisko na licie brzmiao Boston Curtis).

Radio sieje panik

Radio wynaleziono pod koniec XIX wieku. W 1920 roku rozpoczto nadawanie pierwszych komercyjnych audycji, a pod koniec lat 30. XX wieku odbiorniki znajdoway si w prawie 80% gospodarstw w Ameryce Pnocnej. Wikszo ludzi uwaaa, e by to wiarygodny rodek przekazu. Za jego porednictwem suchano wystpie przywdcw politycznych, na przykad Roosevelta, a take relacji z wydarze, takich jak tragedii sterowca Hindenburg w 1937 roku. Odbiornik radiowy dawa poczucie bezporedniego, a zarazem intymnego kontaktu ze wiatem, suchacze za bez zastrzee wierzyli wszelkim przekazom, bo nie mieli powodu, by im nie ufa. Dlatego napady paniki wywoane przez radio w latach 20. i 30. miay tak wielki zasig. Ludzie przekonali si, e ich niezachwiana ufno w prawdziwo przekazywanych informacji bya bdem, a nowa technologia moe by rdem stresu, ktre pochopnie zainstalowali we wasnych domach.

Panika wywoana przez BBC

Szesnastego stycznia 1926 roku radio BBC nagle przerwao transmisj z Edynburga, eby poda wiadomo specjaln: rozsierdzony tum bezrobotnych idzie na Londyn, niszczc i szabrujc wszystko

w zasigu wzroku. Suchacze byli zszokowani. Z niepokojem gromadzili si przy odbiornikach, tymczasem z Londynu wci nadawano zatrwaajce wiadomoci. Spiker donosi, e budynek parlamentu zosta ostrzelany z modzierzy: Wysoka na 96 metrw wiea wanie runa wraz ze synnym Big Benem - woa podekscytowany reporter. - Najnowsze doniesienia mwi, e tum otoczy ministra handlu, Wurtherspoona, ktry usiowa zbiec w przebraniu. Zosta powieszony na latarni w Vauxhall. Relacji towarzyszyy w tle odgosy wrzeszczcego tumu i odlegych eksplozji. Wwczas suchacze wpadli w panik. Myleli z pewnoci o niedawnej rewolucji w Rosji w 1917 roku i bali si, e ten sam los spotka Angli. Do wielu z nich nie dotary niektre komiczne akcenty suchowiska, na przykad szczegowy opis przywdcy protestujcych, niejakiego Poppleburyego, ktry by take sekretarzem Narodowego Ruchu na rzecz Likwidacji Kolejek do Teatrw. Londyczycy wylegli na ulice, pragnc uciec z miasta, mieszkacy innych miast rzucili si do telefonw, eby dowiedzie si, co si stao. Wadze byy bombardowane rozpaczliwymi telefonami. Zaskoczeni urzdnicy, przysigajc, e nic si nie stao, nie byli w stanie uspokoi dzwonicych, ktrzy zapewniali, e co musiao si dzia, bo przecie syszeli o tym przez radio. W kocu, gdy sprawy wymkny si ju spod kontroli, BBC zaczo uspokaja, e wydarzenia, o ktrych mwiono, s czci suchowiska komicznego Ronalda Knoksa, ktry zreszt na jego pocztku uprzedzi, e jest to relacja z fikcyjnych zdarze, lecz wikszo suchaczy zapomniaa o tym, audycja miaa bowiem niezwykle realistyczny przebieg.

Wojna wiatw
Trzydziestego padziernika 1938 roku radio CBS nadawao wanie koncert Ramona Raquello i jego orkiestry bezporednio z sali Meridian w Park Plaza w Nowym Jorku, gdy nagle reporter z Intercontinental Radio News przerwa transmisj, eby poda wan informacj. Astronomowie odkryli wanie strzelajce z powierzchni Marsa niezwyke bkitne pomienie. Powrcono potem do transmisji przerwanego koncertu. Ale wkrtce znowu go przerwano kolejnymi coraz bardziej zatrwaajcymi wiadomociami. Ot niedaleko Grovers Mill w New Jersey spad na ziemi meteoryt. Potem suchacze dowiedzieli si, e nie by to wcale meteoryt, ale co w rodzaju pojazdu kosmicznego, z ktrego wyszy jakie istoty z czukami. Od tego momentu relacje byy naprawd niepokojce. Suchacze dowiedzieli si, e stworzenia te, znajdujce si obecnie w olbrzymim, trjnonym, uzbrojonym pojedzie, wdruj przez New Jersey, niszczc wszystko, co napotkaj na drodze, i wypuszczaj chmury toksycznego czarnego gazu, przed ktrym nie chroni nawet maski przeciwgazowe. Podobno wanie w tym momencie cz suchaczy wpada w panik. Niektrzy adowali do samochodw koce i zapasy, przygotowujc si do ucieczki. Jedna z kobiet w Nowej Anglii zapakowaa dzieci i mnstwo chleba do samochodu, bo jeli wszystko si spali, nie najesz si pienidzmi, lecz chleb si na pewno przyda. Inni kryli si w piwnicach w nadziei, e trujcy gaz ich ominie.

Nad ranem wszyscy dowiedzieli si, e przeraajce wiadomoci s zmylone. Bya to cz cotygodniowej audycji Orsona Wellesa i Mercury Theater, ktry z okazji wita Halloween wystawi dramatyczn, uwspczenion wersj klasycznej powieci H.G. Wellsa Wojna wiatw, opisujcej inwazj Marsjan na Ziemi. Audycji suchao okoo 6 000 000 ludzi. Pocztkowo oceniano, e co szsty suchacz wpad w panik. Jednake najnowsze badania dowodz, e liczba ta bya znacznie mniejsza. W gruncie rzeczy informacja, e bya to panika na masow skal, sama w sobie okazaa si wiksz mistyfikacj ni suchowisko, ktre przecie nie miao na celu wprowadzi kogokolwiek w bd. Cztery razy podczas nadawania suchowiska, w tym take na samym pocztku, wyranie zaznaczono, e to adaptacja powieci. W panik najprawdopodobniej wpadli ci, ktrzy wczyli radioodbiorniki pniej i nie syszeli pocztku. Ponadto niektrzy doszli do wniosku, e rzekoma inwazja kosmitw to sprytnie zaplanowany, zakamuflowany atak Niemcw. Lecz gdy media zwietrzyy okazj, rozdmuchay informacj do nieprawdopodobnych rozmiarw. Odtd suchowisko Wellesa stao si synonimem wadzy mediw nad atwowiernymi masami.

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
Najwiksz innowacj primaaprilisow w pierwszej poowie XX wieku byy fotomontae. Poniewa gazety mogy ju drukowa czarno-biae zdjcia, dowcipnisie w lot podchwycili okazj, eby nabiera czytelnikw najrozmaitszymi dziwolgami. atwe do zdemaskowania dzisiaj, byy skuteczne w czasach, gdy czytelnicy byli mniej wyrobieni, fotomontae te pokazyway olbrzymie ryby, potwory morskie, oceaniczne statki cumujce w wziutkich strumykach i ludzi latajcych si wasnych puc. Wicej przykadw mona znale na stronie internetowej: www.museumofhoaxes.com/aprilframe.html.

Zawalenie si siedziby parlamentu stanowego

W 1933 roku Madison Capital Times opublikowa na pierwszej stronie zdjcie zawalonej kopuy siedziby parlamentu stanu Wisconsin. Obok zamieszczono informacj, e stao si to po serii tajemniczych wybuchw, wskutek ktrych jednak nikt nie odnis obrae. Wyraono przypuszczenie, e eksplozje wywoay due iloci gazu, ktry wydzieli si podczas wielotygodniowych, rozwlekych debat w izbie senatu i zgromadzenia narodowego. Mimo e tekst zosta wydrukowany jako primaaprilisowy, wielu czytelnikw potraktowao go powanie i bardzo si zdenerwowao. Jeden napisa nawet do wydawcy: Oburzy mnie ten wasz primaaprilisowy art na pierwszej stronie z 1 kwietnia. W artach nie naley posuwa si za daleko, bo jest to nietaktowne i wcale nie zabawne.

Koniec wiata, ktry mia nastpi 1 kwietnia

Instytut Franklina wyda 31 marca 1940 roku owiadczenie dla prasy, obwieszczajc, e nazajutrz nastpi koniec wiata. Dokument ten przechwycia stacja radiowa KYW, nadajc nastpujc wiadomo: Nasze najgorsze obawy o rychym nadejciu koca wiata zostay potwierdzone przez astronomw z Instytutu Franklina w Filadelfii. Naukowcy oceniaj, e nastpi to jutro o 15.00 czasu wschodniego. To nie jest primaaprilisowy art. Potwierdzenie mona uzyska u Wagnera Schlesingera, dyrektora Fels Planetarium w Filadelfii. W miejscowych urzdach rozdzwoniy si telefony Panika zostaa opanowana dopiero po owiadczeniu Instytutu Franklina, e nie wydawa takich prognoz. artownisiem odpowiedzialnym za ten zamt by William Castellini, rzecznik prasowy instytutu. Chcia za pomoc tego drobnego oszustwa nagoni wykad na temat Jak skoczy si wiat, ktry mia si odby wanie 1 kwietnia w instytucie. Wkrtce potem jego wadze nagrodziy Castelliniego zwolnieniem z pracy.

Rj os na Nowej Zelandii
W 1949 roku Phil Shone, nowozelandzki didej w stacji radiowej 1ZB, poinformowa suchaczy e w kierunku Auckland zmierza szeroki na 1,5 kilometra rj os. Sugerowa suchaczom, eby zabezpieczyli siebie i swoje domy przed skrzydlatymi napastnikami. Radzi, by idc do pracy, wpuszczali spodnie w skarpetki, a na zewntrz domw rozwieszali nasmarowane miodem puapki. Tysice ludzi, ktrzy gorliwie zastosowali si do tych porad, wyszy na ulice w spodniach obcinitych skarpetkami. Koo poudnia Shone przyzna, e pogoska o osach bya artem. Ale kierownictwo radia nie okazao poczucia humoru. Dyrektor rozgoni, profesor James Shelley orzek, e mistyfikacje tego rodzaju podkopuj wiarygodno kierowanej przez niego instytucji. Od tego czasu przed kadym 1 kwietnia wysyano do radia notatk napominajc, e naley podawa tylko prawdziwe informacje.

Mistyfikacje na temat Hitlera

Rozsiewanie plotek o przywdcach wrogich pastw jest normaln praktyk podczas wojny. Ale Hitler bardziej ni jakikolwiek inny m stanu inspirowa do tego rodzaju dziaa.

Hitler jako niemowl

W 1933 roku w Anglii i Stanach Zjednoczonych kryo zdjcie majce rzekomo przedstawia Adolfa Hitlera jako niemowl. Dziecko na zdjciu wygldao naprawd gronie. Grube wargi wykrzywiay si szyderczo, a ciemne zezowate oczy patrzyy ponuro na wiat. Tuste wosy opaday na czoo. Zdjcie to wywoao tak wielk sensacj, e niemiecki konsulat musia w kocu zareagowa. W 1937 roku pani Harriet M.W. Downs z Westport w stanie Connecticut stwierdzia, e jest to stare zdjcie jej syna, Johna Maya Warrena (ktry mia wwczas osiem lat i w ogle nie by podobny do Hitlera). Na oryginalnym zdjciu syn jej sprawia wraenie miego, bystrego i zdrowego dziecka. Ale nieznany

faszerz przyciemni to wok twarzy dziecka, eby nada mu bardziej zowieszczy wygld. W maju 1938 roku firma Acme Newspictures zamiecia oba zdjcia, wyjaniajc, e bya to mistyfikacja. Zagadk pozostao, w jaki sposb zdjcie synka pani Down dostao si do rk artownisia.

Zagadkowa mier Hitlera

W marcu 1939 roku ukazaa si ksika zatytuowana The Strange Death of Adolf Hitler (Zagadkowa mier Adolfa Hitlera). Sugerowano w niej, e dyktator zmar otruty w 1938 roku, na krtko przed konferencj monachijsk. Anonimowy autor twierdzi, e jest jednym z czterech dublerw podstawionych na miejsce Hitlera. Poniewa okazao si, e dyktator yje i ma si dobrze, wydao si, e ksika rzecz jasna bya mistyfikacj. Ale co dziwniejsze, przedwczesna relacja o jego mierci w 1938 roku poprzedzia uparcie powracajce pogoski o tym, e przey w 1945 roku.

Taniec radoci Hitlera

W czerwcu 1940 roku Hitler przyj kapitulacj rzdu francuskiego podczas uroczystoci w Compigne we Francji. Podpisawszy warunki kapitulacji, dyktator zaszura nogami i cofn si nieco. Ale widzowie w krajach alianckich w filmowej relacji z tej ceremonii zobaczyli co zupenie innego. Ot Hitler po podpisaniu dokumentw wykona dziwny taniec, jakby w ten dziecinny sposb chcia uczci zwycistwo. Scen t pokazywano wszdzie w kinach. Rzecz jasna Hitler wcale nie zataczy. Aliancka propaganda zmontowaa ten krok do tyu w taki sposb, jakby Hitler rzeczywicie taczy. Film speni swoje zadanie i omieszy nazistowskiego wodza.

Rozdzia 6 19501976
Nagie zwierzta i szwajcarskie drzewo rodzce spaghetti
Po II wojnie wiatowej na wiecie zapanowaa wzgldna stabilizacja. Bya to wszelako stabilizacja oparta na impasie midzy dwoma supermocarstwami - Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Radzieckim. Ten pozorny spokj nis jednak ze sob nowe i potencjalnie groniejsze napicia: rozrost administracji pastwowej, powstanie potnego kompleksu przemysowego produkujcego na potrzeby wojska, zaognianie si lokalnych konfliktw midzy oboma mocarstwami w rejonach takich jak Korea oraz nieustanne zagroenie wojn nuklearn. Wielu sdzio, e to i tak niska cena za pokj. Bo przecie w kocu wiat, a zwaszcza Stany Zjednoczone, przeywa okres prosperity. Wkrtce ycie publiczne opanowa nowy rodzaj paranoi: rozpowszechniajce si teorie spiskw, przecieki o tajnych programach rzdowych i wizytach kosmitw. Wszystko to wywoywao w ludziach przekonanie, e krgi sprawujce wadz (rzd i korporacje) celowo wprowadzaj spoeczestwo w bd i uprawiaj dezinformacj na szerok skal, eby utrzyma kontrol nad narodem. Skutkiem ubocznym by opr wobec wadz. Kiedy konserwatyzm lat 50. ustpi przed radykalizmem lat 60., mistyfikacja i oszustwo

posuyy do stworzenia niewielkiej prywatnej przestrzeni, gdzie ludzie mogliby utrzyma kontrol nad wasnym yciem w wiecie opanowanym przez rozdt, bezosobow biurokracj. Przekonanie, e wadza okamuje ludzi po to, by realizowa swoje nikczemne cele, wyraao si na rne sposoby. Mwiono, e za pomoc odbiornikw telewizyjnych wysyane s fale majce sprawowa kontrol nad umysami. Szalaa psychoza komunistycznej infiltracji. Szerzyy si pogoski o tajnych eksperymentach z substancjami halucynogennymi. Kiedy supermocarstwa zaczy prowadzi swoje zmagania nawet w kosmosie, pojawia si plotka o tym, e rzd ukrywa istnienie ycia pozaziemskiego. Niektrzy wyraali nawet obaw, e to nie ludzie opanowuj przestrze kosmiczn, lecz na odwrt - istoty pozaziemskie penetruj nasz planet. A co si tyczy ldowania na Ksiycu w 1969 roku, to wielu ludzi nawet dzi jest przekonanych, e to rwnie bya mistyfikacja. Atmosfer spisku i paranoi podsycay rozmaite zdarzenia: skandale z teleturniejami telewizyjnymi w latach 50., sprzeczne doniesienia z wojny w Wietnamie i wreszcie afera Watergate. Ale najwiksz nieufno budzi zakres oddziaywania na ycie publiczne rzdu i korporacji, ich obecno w wielu rnorodnych sferach tego ycia. Jakby w odpowiedzi na te nastroje, w kocu lat 50. pojawi si nowy typ kulturowego bohatera: oszust. Unika on konfrontacji z potnym, dominujcym systemem, dokonujc niewielkich aktw buntu, czsto przyjmujcych posta mistyfikacji i figli. W przeciwiestwie do podobnych zjawisk zachodzcych w XVIII wieku, kiedy mistyfikacja miaa na celu promowanie zdrowego rozsdku, XX -wieczni oszuci dziaali pod szyldem kreatywnoci, wolnoci i indywidualnego prawa do samookrelenia. Byy to formy buntu przeciwko niepowstrzymanemu wkraczaniu w ludzkie ycie bezwzgldnej, zorganizowanej biurokracji.

Wielka mapia mistyfikacja

smego lipca 1953 roku policjant z Cobb County, Sherley Brown i jego partner, dokonywali rutynowego patrolu wiejskiego odcinka gwnej drogi Bankhead, niedaleko Austell w stanie Georgia. Zatrzymali si, bo ich uwag zwrcia niewielka ciarwka stojca na samym rodku drogi. To, co ujrzeli, byo najdziwniejsz rzecz, z jak mieli kiedykolwiek do czynienia w policyjnej karierze. Trzej przeraeni, cakowicie trzewi modziecy stali na poboczu, a na asfalcie tu przed ciarwk, owietlone jej reflektorami, leao dziwaczne, dwunone, dugie stworzenie, ktre wygldao jak najprawdziwszy kosmita. Roztrzsieni mczyni zaczli swoj opowie. Ot chcieli si gdzie zabawi, a jadc pust drog, znaleli si w pewnym momencie obok wzgrza, gdzie nagle rozbyso nad ich gowami silne wiato. By to latajcy talerz zaparkowany przy autostradzie, rozjarzony na czerwono. Na zewntrz znajdowali si trzej kosmici, a gdy ciarwka podjechaa bliej, kosmici ruszyli do swego pojazdu. Chopak prowadzcy samochd nacisn hamulec (dowodem byy wyrane lady na asfalcie), lecz nie zdoa omin jednego z ufoludkw, ktry wanie przebiega przez drog. Dwaj pozostali wskoczyli do

latajcego talerza i odlecieli. Owymi trzema modziecami byli Ed Watters, Tom Wilson i Buddy Payne. Dwch byo miejscowymi fryzjerami, trzeci - rzenikiem. Sprawiali wraenie wiarygodnych. Poza tym dzie wczeniej chodziy suchy o pojawieniu si UFO w pobliskiej miejscowoci Marietta. A przecie niepodwaalnym dowodem by take w kosmita lecy bez ycia na drodze: ysy stwr wysoki na 60 centymetrw o niesamowitych okrgych czarnych oczach. Policjanci zabrali wystraszonych modziecw i ciao do miasta, powiadamiajc przeoonych o caym zdarzeniu. W kilka godzin pniej wie o ufoludku rozesza si lotem byskawicy po caym kraju, a senne miasteczko Cobb County rozbudzio zainteresowanie caych Stanw Zjednoczonych. Przybyli reporterzy z Atlanty, eby zorientowa si, o co chodzi. Dziennikarze innych gazet blokowali telefony, prbujc dowiedzie si czego o kosmicie. Pojawili si nawet przedstawiciele si powietrznych, by oceni sytuacj. Reporterzy skonili miejscowego weterynarza, eby zbada ciao, jego werdykt za brzmia: Wyglda jak co nie z tego wiata. W kocu przybyli pracownicy laboratorium kryminalistycznego w Georgii i zabrali ciao do uniwersytetu Emory, gdzie mia si nim zaj profesor anatomii. Jego opinia bya zgoa odmienna: rzekomy kosmita okaza si ogolon mapk kapucynk ktrej obcito ogon. Kiedy profesor przedstawi swoj opini, modzi ludzie od razu przyznali si do kawau. Pomys zrodzi si podczas gry w karty. Watters zaoy si z kolegami, e nie dalej jak za tydzie bd o nim pisa w lokalnej prasie. Kupiwszy w sklepie zoologicznym mapk, da jej mierteln dawk chloroformu, pozbawi wosw za pomoc kremu depilacyjnego, odci ogon, pooy na wiejskiej drodze i czeka na policyjny patrol. Oczywicie wygra zakad, bo wzmianki o nim znalazy si nie tylko w lokalnej prasie, ale nawet w magazynie Life. Straci jednak 40 dolarw - tyle bowiem kosztowa mandat za tamowanie ruchu na drodze.

Mistyfikacje w telewizji
Telewizja narodzia si ju w latach 30. XX wieku, ale szerszy dostp do niej ludzie uzyskali dopiero po II wojnie wiatowej. Radio niejako przygotowao jej grunt, bya to ju jednak bardziej wyrafinowana forma rozrywki przekazywanej do prywatnych domw. Przeciwnicy tego medium zawsze twierdzili, e stanowi doskonae narzdzie szerzenia dezinformacji i propagandy. By moe tak jest, ale telewizja nigdy nie stanowia bazy dla mistyfikacji w tradycyjnym stylu. W przeciwiestwie do radia i prasy, niewiele miejsca pozostawia dla wyobrani widza, co w rezultacie sprawia, e trudno tu przemyci oszustwo, ktre miaoby wszelkie znamiona rzeczywistego zdarzenia. Niemniej zdarzay si rzadkie - i przez to godne odnotowania - wyjtki od tej reguy.

Dwadziecia jeden
W latach 50. najpopularniejszym teleturniejem telewizyjnym by Dwadziecia jeden, a ogldalno wzrosa niebywale, gdy w kocu 1956 roku wzi w nim udzia Charles van Doren, syn laureata

nagrody Pulitzera, poety Marka van Dorena. Mody van Doren wydawa si niepokonany. Z tygodnia na tydzie odpowiada prawidowo na wszystkie pytania, zdobywajc w sumie 129 000 dolarw (czyli ponad 500 000 zotych). Ale w 1957 roku jego poprzednik Herbert Stempel ujawni, e wyniki teleturnieju s z gry ustalone. Jak si w kocu okazao, van Dorenowi dostarczano odpowiedzi na pytania. Kongres powoa specjaln komisj dochodzeniow, a NBC, producent widowiska, musia si ze wstydem przyzna do manipulacji.

Reklama podprogowa
Termin reklama podprogowa wymyli w 1957 roku James Vicary, naukowiec zajmujcy si badaniem rynku. Oznacza ukryte przesania, przekazywane widzom podczas ogldania telewizji. Cho przekaz taki ukazuje si na uamek sekundy, za krtko, by mona go byo wiadomie dostrzec, teoria gosi, e niewiadomy mzg rejestruje jego tre i zacznie dziaa zgodnie z poleceniem, podobnie jak to ma miejsce w hipnotycznym transie. Vicary twierdzi, e w okresie szeciu tygodni latem 1957 roku podda dziaaniu tej reklamy ponad 40 000 kinomanw (oczywicie bez ich wiedzy) w kinie Fort Lee w New Jersey. Migawki te miay tre: Pij coca-col i Godny? Jedz popcorn. Rezultaty byy zaskakujce. Stwierdzi, e sprzeda popcornu wzrosa o 57%, a napojw o 18,1%. Rzecz jasna wynikw tych bada nigdzie nie publikowano, ale nawet pogoski o tego typu oddziaywaniu wznieciy zainteresowanie przemysu reklamowego i przeraziy stowarzyszenia konsumenckie. Reklamodawcy szturmem rzucili si do telewizji, pragnc zleci nadawanie tego typu reklamy. To z kolei zmobilizowao Kongres do zbadania, czy praktyki tego rodzaju powinny by prawnie regulowane. Tymczasem sceptycy okrzyknli ca t koncepcj jako totalne oszustwo. Kiedy zwrcono si do Vicaryego, by powtrzy eksperyment, nie potrafi tego dokona. W kocu w 1962 roku przyzna, e po prostu wymyli te dane, a wielu podejrzewao, e w ogle nie prowadzi adnych prb. Kolejne eksperymenty dowiody, e przekaz podprogowy w ogle nie ma znaczcego wpywu na zachowania widzw.

Zbir spaghetti w Szwajcarii

Szwajcarska robotnica zbiera spaghetti - zdjcie z Panoramy z 1 kwietnia 1957 roku (BBC Photo Archive).

Pierwszego kwietnia 1957 roku angielski program telewizyjny Panorama pokaza zbir spaghetti w poudniowej Szwajcarii, wyjtkowo obfity, gdy zima bya bardzo agodna. Komentatorem by przebojowy spiker Richard Dimbleby, ktry ze szczegami opisywa niwa, podczas gdy kamera przedstawiaa rodzin szwajcarskich rolnikw zdejmujcych dojrzay makaron z drzew i ukadajcych go w koszykach. Dimbleby informowa: Oczywicie, uprawa spaghetti w Szwajcarii nie odbywa si na tak wielk skal jak we Woszech. Tu zbiera sieje raczej na potrzeby rodziny. Potem cign cakiem powanym tonem: Zbiory byy tak obfite, midzy innymi dlatego e prawie zupenie znikny ryjkowce makaronowe, malutkie stworzenia, ktrych aroczno tak si daa we

znaki w minionych latach. Uprzedzajc pytania, zacz wyjania, dlaczego spaghetti ma zawsze tak sam dugo: Jest to rezultat wieloletniej cierpliwoci hodowcw, ktrym udao si wyprodukowa idealn odmian makaronu. Na zakoczenie zapewni telewidzw: Dla kadego, kto lubi t potraw, nie ma nic lepszego ni prawdziwe, wyhodowane domowym sposobem spaghetti. Tu po zakoczeniu programu do BBC zaczli wydzwania zaciekawieni widzowie. Chcieli wiedzie, czy spaghetti naprawd ronie na drzewie. Inni pragnli nauczy si metody uprawy makaronowych drzew. Tej grupie suchaczy BBC podobno odpowiadao, e trzeba po prostu gazk spaghetti woy do puszki przecieru pomidorowego i czeka, a wyronie. Naley tu jednak odda sprawiedliwo widzom - w latach 50. spaghetti nie byo zbyt popularne w Wielkiej Brytanii i wielu Anglikw uwaao je za egzotyczn potraw, tak wic jej pochodzenie byo dla nich prawdziw zagadk. Nawet dyrektor generalny BBC, sir Ian Jacob, wyzna, e po obejrzeniu programu musia zajrze do encyklopedii, by dowiedzie si, skd pochodzi spaghetti. Presti programu takiego jak Panorama i powszechna ufno w wiarygodno telewizji take zrobiy swoje. Autorem pomysu by kamerzysta Panoramy Charles de Jaeger. Pniej ujawni, e zainspiroway go sowa jednego z nauczycieli ze szkoy podstawowej, ktry powiedzia, i Jaeger jest tak gupi, e uwierzyby, e spaghetti ronie na drzewach.

Blagierzy i oszuci
Oszusta trudno zaliczy do konkretnej kategorii. Motywy jego (lub jej, cho czciej mamy do czynienia z mczyznami) dziaania mog by zarazem szelmowskie, denerwujce, wstrtne, bohaterskie i szlachetne. Nie pozwala sobie narzuca ogranicze, a walczc z nimi, zmienia w kocu cae swoje otoczenie. W niemal wszystkich mitologiach wiata znajduje si posta oszusta. U rdzennych Amerykanw jest to Kojot, u ludw nordyckich Loki, a u staroytnych Grekw Hermes lub Prometeusz. Oszuci (i ich bliscy kuzyni - blagierzy) rozplenili si w okresie zimnej wojny. Symbolizowali walk kontrkultury z systemem. Dwoma najsynniejszymi przykadami oszustw w literaturze byli Yossarian w ksice Josepha Hellera Ostatni rozdzia, czyli Paragraf 22 bis i McMurphy w Locie nad kukuczym gniazdem Kena Keseya. W yciu prywatnym Kesey sam by oszustem. Wraz z grup przyjaci, zwcych si Wesoymi Figlarzami, podrowa po caym kraju psychodelicznym autobusem. Jeden czonek tej ferajny, Wavy Gravy, by take mistrzem ceremonii w Woodstock w 1969 roku, a potem przewodzi kampanii Nikt na prezydenta (kampania bya jego zdaniem niezwykle udana, gdy w Ameryce wikszo ludzi konsekwentnie nie gosuje na nikogo). Innym dobrze znanym oszustem by Abbie Hoffman, autor Steal This Book (Ukradnij t ksik), ktry pewnego razu rozrzuci na pododze nowojorskiej giedy monety dolarowe i przyglda si, jak obecni tam inwestorzy chciwie je zbierali. Bazny i oszuci, o ktrych w dalszej czci, wybrali mistyfikacj jako specyficzne narzdzie oddziaywania.

Alan Abel
W pocztkach lat 50. Alan Abel przyby do Nowego Jorku w nadziei zrobienia tam kariery aktora komediowego. Nie mg jednak zdoby pracy, musia wic zadowoli si prac urzdnicz w Amerykaskim Stowarzyszeniu Automobilowym. Znudzony, zacz pata figle niczego nie podejrzewajcym klientom, dajc im dziwaczne instrukcje obsugi. Wwczas zorientowa si, e taka dziaalno sprawia mu przyjemno bardziej ni cokolwiek innego. Nadal usiowa bez rezultatu zosta aktorem komediowym, doszed jednake do wniosku, e mistyfikacja umoliwi mu wzicie spraw w swoje rce i zdobycie zainteresowania mediw, ktre w przeciwnym razie w ogle by go nie zauwayy. Przeom nastpi w 1959 roku w chwili zaoenia Stowarzyszenia przeciw Nieprzyzwoitoci Nagich Zwierzt (o ktrym szerzej pisz w dalszej czci). To by pocztek jego kariery. Inne bazestwa z tego okresu to zorganizowanie kampanii na rzecz wyboru Yetty Bronstein, gospodyni domowej z Bronksu (ktra bya jego wasn on w przebraniu), na prezydenta Stanw Zjednoczonych. Narobi rwnie zamieszania w mediach, ogaszajc pierwszy Midzynarodowy Konkurs Seksu, ktry mia si odby w 1969 roku. W poowie lat 70. by ju dobrze znan postaci ycia publicznego. Swoj niekonwencjonaln dziaalno kontynuowa w latach 80. i 90. (patrz nastpny rozdzia).

Dick Tuck
By legendarnym oszustem politycznym, a saw zyska, zatruwajc ycie Richardowi Nixonowi. W 1950 roku, kiedy obaj rozpoczynali karier, Tuck zaproponowa, e zorganizuje mityng na rzecz Nixona w uniwersytecie Santa Barbara w Kalifornii. Ale bez wiedzy komitetu wyborczego zarezerwowa najwiksz sal i to w dniu, w ktrym moga tam przyby garstka studentw. Kiedy wic Nixon pojawi si, by wygosi przemwienie, czekao na niego 40 osb w audytorium mogcym pomieci 4000. Gdy Nixon wspina si coraz wyej po szczeblach wadzy, Tuck nadal nie dawa mu spokoju. Gdy w 1956 roku w San Francisco odbywaa si konwencja republikaska, Tuck - wiedzc, e mieciarki w drodze na wysypisko zwykle przejedaj koo miejsca zgromadzenia - zapaci kierowcom, eby na boku pojazdw umiecili napis: Nixon na mietnik. Gdy pewnego razu Nixon przemawia z platformy ostatniego wagonu pocigu, przebrany za konduktora Tuck da sygna do odjazdu, cho kandydat wci jeszcze mwi. W 1962 roku wynaj ciarn kobiet, by pojawiaa si na mityngach Nixona z transparentem goszcym: Nixon jest jeden! Nixon wcieka si na te kaway, lecz z drugiej strony czerpa z nich inspiracj. Oznajmi swemu personelowi, e powinni rozwin w sobie takie zdolnoci, jakie mia Tuck. Zainspirowany jego dziaalnoci, wynaj Donalda Sergettiego, eby zorganizowa niewybredn kampani przeciwko demokratom. Niestety, okazao si, e jego pomysy s raczej zoliwe, a nie zabawne. Nixon zaartowa kiedy, e dowodzi to, jak wielkim mistrzem jest Dick Tuck, a Sergetti nie dorasta mu do pit.

Joey Skaggs
Jako student sztuk piknych w Nowym Jorku w poowie lat 60. mia przed sob raczej wizj kariery

konwencjonalnego artysty (to znaczy tworzcego obrazy, ktre wiesza si na cianie). Ale znudzony i zirytowany konserwatyzmem rodowiska, zwrci si raczej ku formom zwanym performance. W Niedziel Wielkanocn 1967 roku wprawi w zdumienie przechodniw, cignc szkielet na krzyu przez cae miasto. Reakcja publicznoci na ten chwyt bya raczej nieprzychylna, lecz sposb, w jaki przedstawiy to media, zainspirowa go do zmiany metody. Zamiast biernie pozwala im na relacjonowanie swoich wyczynw, postanowi nimi manipulowa. Innymi sowy, media miay stanowi rdo jego prac, w ktrych zamiast pdzla uywa mistyfikacji. Nastpnego roku zapakowa grup dugowosych hipisw do autobusu Greyhounda i zawiz ich na wycieczk objazdow przez podmiejskie tereny Queens, parodiujc turystyk typow dla klasy redniej. Potem w 1969 roku rozcign ogromny, liczcy 15 metrw dugoci biustonosz na stopniach budynku U.S. Treasury (skarbca narodowego) na Wall Street, eby zmusi media, by choby na krtko day si wcign w rozwaania o zwizkach czcych seks, pienidze i amerykaski styl ycia. W latach 70. jego sawa nieustannie rosa. Pod koniec tego okresu zyska rozgos mistyfikacj Burdel dla psw, ktra miaa by satyr na hodowl zwierzt domowych. Ku niezmiernej konsternacji ASPCA (amerykaskiego stowarzyszenia przeciwko przemocy wobec zwierzt) i policji, pozowa jako psi alfons prowadzcy burdel dla psw. Nadal szokuje media swymi nieprawdopodobnymi pomysami (patrz nastpny rozdzia).

Ja, libertyn
Gdy Jean Shepherd (bardziej znany jako autor opublikowanej w 1983 roku A Christmas Story Opowieci wigilijnej) zaczyna w poowie lat 50. karier jako didej w Nowym Jorku, dysponowa czasem antenowym tylko midzy 24.00 a 5.00 rano. W gruncie rzeczy bardzo mu to odpowiadao, by bowiem w studiu sam. Powyrzuca wszelkie scenariusze i cile okrelone normy obowizujce w owym czasie w radiu i mwi, co mu przyszo do gowy, a byy to ponure, komiczne monologi o tym, co go danego dnia niepokoio. Wkrtce znalaz wielu wielbicieli. Ludzie dzwonili, dodajc wasne komentarze. Jego suchacze cieszyli si, e nale do cisego grona wtajemniczonych, istniejcego na marginesie normalnego spoeczestwa. Shepherd nada nawet nazw tej grupie - ludzie nocy. Pewnego dnia snu na antenie rozwaania na temat tego, jak ludzie zgadzaj si, by media i przemys reklamowy dyktoway im, co maj myle i robi. Jego zdaniem nikt nie kupi nawet ksiki, jeli media nie powiedz, e jest co warta, umieszczajc j na licie bestsellerw. To nasuno mu pewien pomys. Czy jego suchacze, dziaajcy jako zwarta spoeczno, mogliby tak manipulowa mediami, eby wzbudzi zapotrzebowanie na nieistniejce ksiki? Co by byo, gdyby wszyscy zaczli rozpowiada o nowym, niezwykle interesujcym tytule? Czy za pomoc przekazywanej z ust do ust informacji mona zainteresowa czym media? Suchacze z entuzjazmem odnieli si do tego pomysu. Jeden z nich wymyli nawet tytu owej ksiki: Ja, libertyn. Kto inny zmyli autora: Fredericka R. Ewinga. Uczynili z niego znawc

XVIII-wiecznej erotyki. Nazajutrz tumy nocnych suchaczy zasypay ksigarnie zamwieniami na t ksik. Zaintrygowani ksigarze skontaktowali si z wydawnictwami, pytajc, kiedy ukae si powie, o ktrej wszyscy mwi. Wkrtce ksika ukazaa si na licie pozycji przygotowywanych do publikacji. Pisano o niej w magazynach i gazetach. Archidiecezja bostoska podja nawet dziaania w celu wydania zakazu jej drukowania. Wszyscy marzyli o tym, by wreszcie dosta egzemplarz ksiki. Mistyfikacj wkrtce ujawni Wall Street Journal. Ale historia si na tym nie koczy. Wydawnictwo Ballantine Books doszo do wniosku, e zapotrzebowanie na ten typ ksiki jest tak wielkie, e nie sposb go nie zaspokoi. Zlecio wic pisarzowi Theodoreowi Sturgeonowi napisanie tym razem prawdziwej ksiki pod tytuem Ja, libertyn. Ukazaa si w 1956 roku i wkrtce staa si bestsellerem, co dowodzi, e za pomoc odpowiedniego nagonienia mona sprzeda wszystko, nawet to, co nie istnieje.

Niezwyke zwierzta
Relacje o dziwnych stworzeniach dominoway w nieprawdopodobnych opowieciach XIX wieku. Stay si te czstym tematem mistyfikacji w nastpnym stuleciu. Jedyna rnica polegaa na tym, e XIX-wiecznie opowieci zazwyczaj byy niewiadomego pochodzenia, natomiast wymylane w XX wieku atwiej byo zidentyfikowa.

Nagoprzody omam
Ornitolog M.F. Meiklejohn jako pierwszy donis w 1950 roku o istnieniu tajemniczego ptaka zwanego nagoprzodym omamem (nazwa naukowa: Dissimulatrix spuria) na amach czasopisma Bird Notes. Meiklejohn domyla si istnienia tego gatunku po dugich i dokadnych badaniach ptakw czciowo widzianych lub niezbyt dokadnie syszanych. Doszed do wniosku, e owe czciowe obserwacje naley przypisa tylko pojedynczemu gatunkowi - omamowi. Wedug niego stworzenie to posiada niezwyk zdolno - mona je prawie dojrze lub prawie schwyta. Informowa ornitologw, e w terenie mog rozpozna ptaka po tym, e ma nieostr sylwetk i niezwykle szybko ucieka przed obserwatorem. Amatorzy mog mie wicej szczcia w ledzeniu zachowa ptaka ni bardziej dowiadczeni obserwatorzy. Mimo zdolnoci do szybkiego znikania, udao si zdoby jeden okaz, ktry mona obejrze na wystawie w Krlewskim Muzeum Szkockim w Edynburgu 1 kwietnia 1975 roku. Odwiedzajcy wystaw zauwayli, e ptak wyglda nieco dziwnie, jakby by zszyty ze skdind niezidentyfikowanych czci rnych ptakw. Obok wypchanego eksponatu zamieszczono zdjcia omama zrobione w plenerze. Niestety, na adnym z nich nie mona byo dostrzec samego omama.

Pyskacze
Pyskacze, zwane take nosaczami, s niezwyk gromad zwierzt, znan z wysoko wyspecjalizowanych i rozwinitych nosw. Po raz pierwszy i jedyny zostay opisane w 1957 roku

przez niemieckiego przyrodnika, doktora Haralda Stiimpke. Znalaz je na wyspach Hi -yi-yi na Pacyfiku. Istnieje wiele gatunkw pyskaczy, lecz wszystkie w toku ewolucji nauczyy si wykorzystywa swoje nosy do speniania niemal wszystkich funkcji organizmu. Na przykad pyskacz prychajcy owi ryby za pomoc dugich, delikatnych wypustek rosncych mu w nozdrzach. Pyskacz o pachncym miodem ogonie staje pionowo na grubym nosie i kleistym ogonem apie owady. Sscy pyskoskoczek uywa swego dugiego, paskiego nosa do skakania w ty na due odlegoci. Niestety wyspy Hi-yi-yi zapady si w latach 50. w wody oceanu wskutek trzsienia ziemi wywoanego przez prby z bombami atomowymi. Wwczas zginy nie tylko owe niezwyke pyskacze, lecz take sam doktor Stiimpke, ktry powrci na wyspy w celu prowadzenia dalszych bada nad jedyn w swoim rodzaju faun tej czci wiata. Po pyskaczach zostay tylko notatki w ksice przyrodnika, uznawanej obecnie za klasyczne dzieo.

Wielka Stopa
Od dawna znane s doniesienia o wielkim dwunonym humanoidzie yjcym w lasach Ameryki Pnocnej. Rdzenni Amerykanie nazywali go sasquatchem. Istnienia tego stworzenia nigdy jednak empirycznie nie potwierdzono. Jednak w padzierniku 1967 roku Roger Patterson i Bob Gimlin oznajmili, e natknli si na Wielk Stop podczas konnej przejadki w lasach pnocnej Kalifornii, nakrcili nawet film z tego spotkania. Na zdjciach wida byo wielkie, wochate, wyprostowane stworzenie, wdrujce brzegiem rzeki, ktre nastpnie skryo si w lesie. Zwolennicy hipotezy istnienia Wielkiej Stopy i podobnych reliktw przeszoci uznali, e jest to dowd ostateczny i niepodwaalny. Tymczasem sceptycy natychmiast zaczli wszy mistyfikacj. Dowodzili, e na filmie wida jedynie czowieka w stroju mapy, cho zakadali, e Patterson mg istotnie by przekonany, e oglda Wielk Stop. Tylko kto mg zrobi tak przekonujce przebranie? Wszelkie lady wiody do wybitnego hollywoodzkiego fachowca od efektw specjalnych Johna Chambersa, ktry projektowa kostiumy map do filmu Planeta map w 1967 roku, czyli w tym samym czasie, gdy Patterson nakrci film. Przez cae lata w Hollywood kryy plotki czce Chambersa z t mistyfikacj. Badacz niezwykych zjawisk Mark Chorvinsky pozbiera i zapisa wiele z nich. Chambers jednak wszystkiemu zaprzecza. Przeom nastpi w 1997 roku, kiedy reyser John Landis (Menaeria) ujawni, e Chambers przyzna mu si kiedy do mistyfikacji. Ale to wcale nie zamkno sprawy, wrcz przeciwnie, dolao oliwy do ognia. Chambers zmar w sierpniu 2001 roku, wci zaprzeczajc, jakoby mia cokolwiek wsplnego z Wielk Stop na wspomnianym filmie. W kadym razie nadal trwaj zaarte dyskusje i nic nie wskazuje na to, by miay ucichn w przewidywalnej przyszoci.

Stowarzyszenie przeciw Nieprzyzwoitoci Nagich Zwierzt

G. Clifford Prout czu, e ma do spenienia misj, a polegaa ona na ubraniu milionw nagich zwierzt na caym wiecie. Aby zrealizowa swj plan, zaoy Stowarzyszenie przeciw Nieprzyzwoitoci

Nagich Zwierzt, po angielsku w skrcie SINA. Po raz pierwszy promowa dziaalno stowarzyszenia 27 maja 1959 roku jako go programu NBC Today Show. Jego pojawienie si wywoao szeroki odzew i wkrtce do siedziby SINA (Prout poda adres w Nowym Jorku) zaczy napywa tysice listw. Sukces pierwszego wywiadu sprawi, e zaczto zaprasza go do innych programw. Za kadym razem Prout przedstawia swoje pogldy na temat nieobyczajnoci wrd zwierzt, powtarzajc chwytliwe hasa swojej organizacji: Przyzwoito dzi oznacza moralno jutro oraz Nagi ko to nieprzyzwoity ko. Prout nalega na czonkw SINA (twierdzc, e jest ich ponad 50 000), by aktywnie uczestniczyli w tej akcji, pouczajc ludzi bezwstydnie paradujcych ulicami z nagimi ulubiecami. W istocie SINA byo tworem Alana Abla, penicego rol wiceprezesa, a prezesem by aktor Buck Henry grajcy Prouta. Mistyfikacj t kontynuowano latami. Jedni byli oburzeni filozofi, jak kierowao si stowarzyszenie, inni znw z caej mocy j popierali. Ale co najdziwniejsze, tylko nieliczni dali od Abla i Henryego ujawnienia si. Oszustwo wydao si21 sierpnia 1962 roku za spraw audycji CBS pod redakcj Waltera Cronkitea, w ktrej obaj uczestniczyli. Kiedy program by ju emitowany, kilku pra cownikw stacji rozpoznao Prouta, ktrego w rzeczywistoci gra Buck Henry, rwnie zatrudniony w CBS. To ostatecznie pooyo kres mistyfikacji. Lecz Abel nadal cign t zabaw jeszcze przez kilka lat za porednictwem biuletynw SINA wysyanych do wiernych wyznawcw. W biuletynach zamieszczano informacje prasowe i wykroje ubra dla zwierzt domowych.

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
Najsynniejsz mistyfikacj w tym okresie by bez wtpienia zbir spaghetti w Szwajcarii w 1957 roku (pisz o tym w Mistyfikacjach w telewizji). Ustali si wwczas pewien wzorzec primaaprilisowych dowcipw, chtnie naladowany przez innych kawalarzy Ponadto angielskie media polubiy ten typ humoru, ktry wszed do tradycji 1 kwietnia. Najwiksz popularno osign jednak dopiero w latach 80., gdy prasa brukowa uznaa, e jest to jej specjalno.

Dokoa wiata za 210 gwinei

W 1972 roku obchodzono setn rocznic pierwszej wyprawy Thomasa Cooka dokoa wiata. Aby j uczci, londyski Times powici dugi artyku tej podry w 1872 roku, ktra jej uczestnikw kosztowaa tylko 210 gwinei, czyli okoo 575 dolarw na osob. Rzecz jasna inflacja sprawia, e taka wycieczka byaby w 1972 roku o wiele kosztowniejsza. Kilka stron dalej Times napisa, e z okazji setnej rocznicy biuro podry Thomas Cook oferuje chtnym udzia w podobnej wyprawie w cenie z 1872 roku. Szans ma pierwszych 1000 osb, ktre si zgosz do agencji. W artykule zaznacz ono, e podania naley skada do miss Avril Foley. Nie trzeba dodawa, e reakcja czytelnikw bya entuzjastyczna. Przed rzeczonym biurem podry ustawia si duga kolejka, telefony si wprost uryway W jaki czas potem Times ujawni, e oferta bya primaaprilisowym artem i przeprasza za

zamieszanie, jakie wywoaa. Ale ludzie, ktrzy stali kilka godzin w kolejce, byli - agodnie mwic niezbyt ubawieni, a autor artykuu John Carter zosta zwolniony z pracy (cho pniej znw go przyjto).

Bojkot nowego systemu monetarnego w Spiggot

W 1973 roku brytyjska stacja telewizyjna Westward Television nakrcia dokument o miejscowoci Spiggot. Komentator powiedzia, e uparci mieszkacy tego maego miasta odmwili stosowania nowej dziesitnej waluty przyjtej przez angielski rzd, i stosuj dawny tradycyjny system, ktry znaj od dziecka. Kiedy tylko reporta dobieg koca, w studiu rozdzwoniy si telefony z wyrazami poparcia dla odwanych obywateli Spiggot, wielu ludzi deklarowao walk z nowym dziesitnym systemem monetarnym. Niestety okazao si, e miejscowo Spiggot w ogle nie istnieje.

Erupcja Mount Edgecumbe

Mieszkacy miasta Sitka na Alasce zostali zaalarmowani w 1974 roku, gdy trwajcy od dawna w upieniu wulkan Mount Edgecumbe zacz nagle wyrzuca kby czarnego dymu. Tysice przeraonych ludzi wystraszonych perspektyw erupcji wybiegy na ulice, eby popatrze na wulkan. Miejscowe wadze odbieray mnstwo telefonw od spanikowanych mieszkacw. Na szczcie okazao si, e powodem dymienia wulkanu nie bya natura, lecz czowiek. Miejscowy kawalarz Porky Bickar wrzuci do krateru setki starych opon i podpali je, chcc stworzy pozory erupcji. Kiedy sze lat pniej wybuch wulkan St. Helen, mieszkacy Sitka napisali podobno do Bickara: Tym razem posune si za daleko!

Ukad planet zmniejsza grawitacj

W 1976 roku brytyjski astronom Patrick Moore obwieci w programie drugim radia BBC, e dokadnie o 9.47 Pluton przejdzie za Jowiszem i taka koniunkcja planet spowoduje zwikszone przyciganie przez Jowisza, przeciwdziaajc tym samym przyciganiu ziemskiemu, a co za tym idzie, zmniejszajc na chwil wag ludzkich cia. Powiedzia suchaczom, e bd sami mogli sprawdzi efekt tego astronomicznego zjawiska, podskakujc dokadnie o 9.47. Doznaj wwczas wraenia, jakby latali. Kiedy nadesza pora, BBC2 zacz dostawa setki telefonw od ludzi, ktrzy rzeczywicie dowiadczyli nadzwyczajnej lekkoci. Pewna kobieta powiedziaa, e siedziaa przy stole z 11 przyjacimi i wszyscy ze stoem wcznie, zaczli fruwa po pokoju. Inna suchaczka skarya si, i wzniosa si w powietrze tak gwatownie, e uderzya gow w sufit. Jeli ludzie naprawd dowiadczali takich zjawisk, to z pewnoci wskutek oddziaywania sugestii, bo sia grawitacji przez cay ten dzie bya taka sama.

Raport z elaznej Gry

Kiedy w 1967 roku wojna w Wietnamie przybieraa na sile, a zamieszki na tle rasowym ogarniay

wiele miast Stanw Zjednoczonych, ukazaa si ksika zatytuowana Report from Iron Mountain on the Possibility and Desirability of Peace (Raport z elaznej Gry na temat moliwoci i koniecznoci pokoju). Ksika, przedstawiona jako wstp do obszerniejszego dokumentu rzdowego, potwierdzaa to, czego wielu si obawiao: rzd Stanw Zjednoczonych wcale nie pragnie pokoju. Wrcz odwrotnie. Autorzy tajnego raportu stwierdzaj, e pokj z ca pewnoci nie ley w interesie stabilnego spoeczestwa, gdy wojna napdza wiatow gospodark. Raport najwyraniej by dzieem Special Study Group (SSG - grupy do bada specjalnych), ktrej czonkowie zebrali si w 1963 roku w nuklearnym bunkrze zwanym elazn Gr. Na wypadek, gdyby jednak nasta pokj, SSG sporzdzia list sugestii dla rzdu. Na pierwszym miejscu znalaza si propozycja wymylenia zastpczego wroga. SSG sugerowaa take, e rzd moe zapanowa nad narodem, straszc obywateli raportami o zagroeniu ze strony kosmitw, totalnym zanieczyszczeniu rodowiska oraz wszechobecnymi, praktycznie wszechpotnymi midzynarodowymi siami policyj nymi. Publikacja raportu wywoaa sensacj. Sprzedano tak wiele egzemplarzy, e New York Times umieci go na licie bestsellerw, zosta te przetumaczony na 15 jzykw. Prezydent Johnson, dowiedziawszy si o raporcie, wpad w sza. Poleci wysa depesze do ambasad Stanw Zjednoczonych na caym wiecie, by minimalizoway efekty raportu. Gdyby kierowano bezporednio pytania do placwek dyplomatycznych, miay one informowa, e raport nie ma nic wsplnego z oficjaln polityk USA. W 1972 roku niezaleny dziennikarz Leonard Lewin wyzna, e to on by autorem tego tekstu. Innymi sowy, nie byo adnej grupy specjalnej ani te polityki rzdu zmierzajcej do utrzymywania cigego stanu wojny. Wszystko to byo mistyfikacj. Pomys tej ksiki zrodzi si w jego gowie, gdy przyjaciel Victor Navasky pokaza mu artyku w New York Timesie, w ktrym napisano, e na giedzie notuje si tendencje znikowe z powodu zagroenia pokojem. E.L. Doctorow, wydawca Dial Press, zgodzi si wsppracowa w publikacji raportu jako prawdziwego dokumentu. Mimo wyznania Lewina, sporo ultrakonserwatywnych grup nadal uwaa, e by on autentyczny i e to wyznanie Lewina byo mistyfikacj.

Paul nie yje

Dziewitego listopada 1966 roku piosenkarz Paul McCartney, czonek zespou The Beatles, zgin w katastrofie samochodowej. Zosta w tajemnicy zastpiony dublerem znanym jako Billy Shears. Ale koledzy Paula nie potrafili utrzyma tego zdarzenia w tajemnicy, a jego lady pojawiy si w rozmaitej postaci w kolejnych albumach, jak Sgt. Pepper s Lonely Hearts Club Band, White Album i Abbey Road. mier Paula w 1966 roku oraz zastpienie go kim innym byy jedynie sensacyjnymi pogoskami, ktre obiegy wiat jesieni 1969 roku. Wielbiciele Beatlesw caymi godzinami prbowali znale echa

tego faktu w piosenkach. Najwyraniejszym ladem bya okadka Abbey Road, ukazujca Johna, Ringo, Paula i Georgea przechodzcych przez ulic na zebrze. Fani dowodzili, e symbolizuje to kondukt pogrzebowy. John (ubrany na biao) mia by kapanem, Ringo (ubrany na czarno) byby przedsibiorc pogrzebowym, Paul (na bosaka) by zmarym, a George (w dinsach) - grabarzem. Tabliczka na samochodzie znajdujcym si za nimi nosia znak 28 IF, co miaoby oznacza, e Paul miaby 28 lat, gdyby (ang. if) y. Andru Reeve uzna, e pocztek pogosce o mierci Paula daa piosenka, ktra pojawia si w maju 1969 roku i nosia tytu Saint Paul. Mwia o pobycie Paula w niebie i by moe dla czci fanw stanowia dowd, e piosenkarz nie yje. Potem w padzierniku 1969 roku didej z Detroit, Russ Gibb, nada piosenk Revolution 9 z White Album. Twierdzi, e wyranie sysza powtarzajce si sowa podnie mnie, nieboszczyku. Bya to iskra, ktra wzniecia poar. Wkrtce wie o mierci Paula rozesza si w rodowiskach studenckich na caym wiecie, w kocu przedostaa si do mediw. W rozmaitych magazynach ukazyway si setki artykuw o rzekomej mierci Paula, a John Chancellor poruszy nawet t kwesti w wieczornych wiadomociach NBC. McCartney dola jeszcze oliwy do ognia, odmawiajc publicznych wystpie przez prawie dwa miesice. Wreszcie magazyn Life wyledzi go w wiejskiej rezydencji Mull of Kintyre, zrobi mu zdjcie i umieci na okadce, kadc tym samym kres plotkom. Reeve zwraca uwag, e Lennon i McCartney byli wacicielami wytwrni fonograficznej, ktra wylansowaa piosenk Saint Paul, ona za z kolei wywoaa lawin pogosek. Jego zdaniem, nie jest wykluczone, e czonkowie zespou sami zaplanowali mistyfikacj. Z pewnoci natomiast odnieli due zyski z pyt, ktre z powodu plotek sprzedaway si tak dobrze jak nigdy wczeniej.

Autobiografia Howarda Hughesa

W caej historii wiata podrabianie pamitnikw i dziennikw osb zmarych byo zjawiskiem powszechnym. W kocu kto, kto nie yje, nie moe zdemaskowa faszerstwa. Z oczywistych powodw oszuci rzadziej decyduj si na faszowanie biografii osb yjcych. Nie dotyczyo to jednak pisarza Clifforda Irvinga. W jednym z najzuchwalszych faszerstw wszech czasw Irving spreparowa autobiografi ekscentrycznego miliardera Howarda Hughesa, ktry wci y. I prawie zarobi na tym 1 000 000 dolarw. Hughes wycofa si z ycia publicznego w 1958 roku, nie pozwoli si fotografowa ani te nie udziela wywiadw. Zachowanie to wywoao naturalne zainteresowanie jego osob. Wydawcy daliby wszystko, by mc opublikowa informacje o jego codziennym yciu, wiedzc, e byby to niezaprzeczalny hit ksigarski. Niestety, ani Hughes, ani nikt z jego otoczenia nie chcieli nic powiedzie. A do chwili, gdy Hughes sam to zrobi. W 1971 roku Irving powiedzia wydawnictwu McGraw-Hill, e Hughes skontaktowa si z nim po przeczytaniu jednej z jego dawnych ksiek, ktra bardzo mu si podobaa. Hughes - wedle sw Irvinga

- chciaby napisa autobiografi, eby wreszcie wyjani niektre kwestie i pooy kres plotkom na jego temat. Chcia te, by Irving napisa ksik za niego. Irving pokaza nawet listy Hughesa do niego (oczywicie sfaszowane), eby udowodni, e propozycja ta istotnie miaa miejsce. Wydawnictwo McGraw-Hill uwierzyo w to kamstwo bez zastrzee i przekazao mu umwion kwot, eby zabezpieczy sobie prawa do druku, a w zamian za to po kilku miesicach Irving wrczy wydawcom rzekom autobiografi Hughesa. Plan niemal si powid, lecz stao si co, czego Irving nie przewidzia. Hughes w kocu przerwa swoje dugoletnie milczenie tylko po to, by publicznie zaprzeczy, jakoby wiedzia cokolwiek o Irvingu i autobiografii. Irving nie sdzi, e synny samotnik zdecyduje si jeszcze na publiczne wystpienie. Zwrciwszy pienidze wydawcom, spdzi krtki okres w wizieniu. Po wyjciu z niego napisa prawdziw relacj, jak ju prawie udao mu si sfaszowa autobiografi Howarda Hughesa. Ale autobiografia ta nigdy nie ujrzaa wiata dziennego, pojawia si dopiero w Internecie w 1999 roku.

Plemi z epoki kamiennej

Gdy w 1971 roku w Wietnamie szalaa wojna, wiat dowiedzia si istnieniu agodnego ludu z epoki kamiennej, zwanego Tasaday, ktre dopiero co odkryto w guszy tropikalnej puszczy na Filipinach. Spoeczno ta najwyraniej nigdy nie kontaktowaa si ze wiatem zewntrznym, a jej czonkowie do niedawna wierzyli, e s jedynymi ludmi na wiecie. Co ciekawsze, plemi Tasaday byo nadzwyczaj pokojowo usposobione. Mwiono, e ich jzyk nie zna nawet sw na okrelenie wroga, wojny czy konfliktu. Byli niewinnymi istotami yjcymi w pierwotnych ogrodach Edenu. Ich rodowisko stanowio ostry kontrast z okropnociami nowoczesnych dziaa wojennych w Wietnamie. Manuel Elizalde Jr., filipiski minister kultury, ogosi si protektorem Tasadayw i uzna za swj obowizek ochron ich przed wpywami wspczesnego wiata, zwaszcza przed mediami. A te a paliy si do kontaktu z nimi. Jednak Elizalde uzna, e wszelkie spotkania z odmienn cywilizacj musz odbywa si w cile ustalonych okolicznociach i przez krtki czas. Mimo to reporterom udao si zdoby wizerunki mieszkajcych w jaskiniach Tasadayw. Publikowane w licznych magazynach i dziennikach na caym wiecie cieszyy si zainteresowaniem zmczonego wojn spoeczestwa. Potem rzd Marcosa wprowadzi w 1972 roku stan wojenny na Filipinach i wtedy zerwane zostay wszelkie kontakty z owym plemieniem. Czternacie lat pniej rzdy Marcosa dobiegy koca. Szwajcarski dziennik arz Oswald Iten, majcy take doktorat z antropologii, skorzysta z okazji, by odszuka w dungli Tasadayw. To, co znalaz, wprawio go w zdumienie. Jaskinie byy puste, a czonkowie plemienia yli obok, ubrani w zachodni odzie i prowadzcy prosty, ale z pewnoci nie pierwotny tryb ycia. Przyznali si Itenowi, e Elizalde rozkaza im udawa prymitywne plemi: Da nam pienidze, ebymy zachowywali si jak Tasadayowie, obieca te, e ochroni nas przed tumieniem rewolt i walkami plemiennymi. Ujawnienie faktu, e Tasadayowie byli mistyfikacj, wstrzsno wiatem rwnie mocno, co ich

rzekome odkrycie. Elizalde uparcie twierdzi, e plemi istnieje naprawd. Przywiz nawet kilku jego czonkw do Manili, eby wnie pozew przeciwko tym, ktrzy wtpili w jego sowa. W Manili Tasadayowie obudnie dowodzili, e w ich jzyku nie tylko nie ma sowa wojna, lecz take nie znaj faszerstwa. Niemniej antropolodzy potraktowali ich z wielk nieufnoci. Obecnie uwaa si, e cho Tasadayowie s prawdopodobnie grup etniczn osiad w lasach tropikalnych, nie yli jednak w izolacji ani te nie byli prymitywni. Mistyfikacja miaa polityczne to. Rzd Marcosa chcia wykorzysta plemi do promocji turystyki, jak te propagowa na wiecie idylliczny wizerunek Filipin.

Rozdzia 7 19771989
Australijskie gry lodowe i piguki z karaluchw
Pod koniec lat 70. gwatowny rozwj ekonomiczny spowodowa transformacj uprzemysowionych spoeczestw wiata. Dziaania zimnowojenne nie byy ju tak prne, a rodki masowego przekazu opanowaa gorczka konkurencji. Zmiany te miay ogromny wpyw na wiele kwestii spoecznych. Po pierwsze, w ekonomii nie kadziono ju tak wielkiego nacisku na produkcj, dostrzeono bowiem znaczenie informacji i sektora usug. Pojawio si take zagroenie dla potnych korporacji i instytucji rzdowych, ktre zapewniay poczucie stabilnoci i porzdku w poowie XX wieku. W ich miejsce zaczy powstawa organizmy mniejsze i sprawniejsze. Na przykad ogromne korporacje amerykaskiego przemysu samochodowego stany nagle w obliczu konkurencji ze strony bardziej operatywnych firm japoskich. Podobnie rzecz si miaa z IBM, ktry niegdy cakowicie zmonopolizowa przemys komputerowy, a wwczas musia konkurowa z pojawiajcymi si na rynku prnymi nowymi firmami sektora informatycznego, jak Microsoft, Apple i Intel. Dla zwykych ludzi rozwj ekonomiczny by jak obosieczny miecz. Z jednej strony stworzy nowe moliwoci, z drugiej - wyzwania oraz niepewno losu. Modzi, ambitni wychowankowie prestiowych uczelni (zwani yuppies, a po polsku japiszonami) bardzo zyskali na gwatownej koniunkturze informatycznej i boomie giedowym. Ale wielu zwykych robotnikw stracio poczucie relatywnego bezpieczestwa, jakie zapewniay im zwizki zawodowe w wielkich fabrykach, musieli te godzi si na mniej patne stanowiska w usugach. Nawet dla wysoko opacanych pracownikw firm informatycznych pojcie cigoci pracy na cae ycie odeszo daleko w przeszo. Najsynniejsze mistyfikacje tej dekady (Rosie Ruiz, dziennikarskie pomysy Janet Cooke, dzienniki Hitlera, rozmaite przekrty giedowe) odzwierciedlay nastrj niepewnoci i braku poczucia bezpieczestwa. Atmosfera ryzyka i gwatownych przemian wyzwoliy to, co naukowcy okrelaj mianem postmodernistycznej wraliwoci, a co mwic prociej oznacza, e ludzie doszli do wniosku, i nie ma nic pewnego i nawet powszechnie akceptowane prawdy nie s wieczne. Nastroje te znajduj wyraz w kulturowych wzorcach lat 80. Znane postaci muzyki popularnej, jak Boy George, rzucay

wyzwanie podstawowym spoecznym pojciom: temu, co mskie, a co kobiece, natomiast filmy, takie jak owca androidw poruszay kwesti trwaoci ludzkiej tosamoci.

Klonowanie czowieka
W 1978 roku David Rorvik wzbudzi sensacj informacj, e narodzi si pierwszy klon czowieka. Rorvik nie by nawiedzonym dziwakiem, ktrego mona byo zlekceway. By znanym dziennikarzem, specjalizujcym si w tematyce medycznej i publikujcym w takich pismach, jak Time czy New York Times. Narodziny pierwszego ludzkiego klonu opisa szczegowo w ksice Na obraz i podobiestwo swoje: klonowanie czowieka. Ksik t czyta si jak medyczny thriller. Autor pisze w niej o tym, jak zesp najwybitniejszych naukowcw polecia na tajemnicz wysp w celu spenienia marzenia pewnego milionera i stworzenia jego klonu. Udao si im to po piciu latach i wwczas narodzi si pierwszy sklonowany czowiek. Ksika Rorvika wzbudzia kontrowersje jeszcze zanim zostaa oddana do druku. New York Post donosi o klonie na pierwszej stronie wydania z 3 marca 1978 roku. Nazajutrz wiadomo bya ju wszdzie. Kiedy jednak spytano naukowcw, co o tym sdz, wszyscy bez wyjtku nastawieni byli sceptycznie, twierdzc, e taki wyczyn pozostawa wwczas poza moliwociami medycyny. Kilka miesicy pniej Rorvik i Lippincott stanli przed sdem, poniewa brytyjski naukowiec J. Derek Bromhall oskary ich o zniesawienie, dowiedziawszy si, e w ksice powoywano si na jego eksperymenty. Sd nakaza Rorvikowi dostarczy dowody istnienia sklonowanego chopca. On oczywicie tego nie zrobi. Wwczas sd orzek, e ksika jest oszustwem i mistyfikacj. W 1982 roku Lippincott zgodzi si zapaci Bromhallowi nigdzie niewyszczeglnion kwot odszkodowania. Nie bardzo wiadomo, dlaczego Rorvik dopuci si mistyfikacji. Moe dla pienidzy, cho straci du cz honorariw, opacajc koszty procesu. Z drugiej strony niewykluczone, e chcia zwrci uwag na etyczne aspekty wynikajce z postpu w biologii. W latach 80. postp ten da pocztek przemysowi biotechnologicznemu, a w 1997 roku pozwoli na (prawdziwe tym razem) sklonowanie ssaka, szkockiej owcy Dolly W tym sensie opisana przez Rorvika historia nosia znamiona proroctwa.

Alan Abel
Jak ju pisaem w poprzednim rozdziale, Alan Abel zaczyna w latach 50. jako kpiarz i mistyfikator. W kocu lat 70. i w 80. wci cieszy si saw przemiewcy. Wydawao si, e ma niewyczerpany zapas pomysw na rozmaite kaway i figle. Zyska nawet renom niemal zawodowego oszusta. Za opat pojawia si na konferencjach biznesmenw, sprawiajc na pocztku wraenie powanego mwcy, lecz w miar upywu czasu jego prezentacje staway si coraz bardziej dziwaczne. Jego wygupy jednych bawiy, innych doprowadzay do furii, lecz nieodmiennie przykuway uwag.

Szkoa wyudzania jamuny Omara ebraka

W latach 80. bezdomno i ebractwo stay si zjawiskiem widocznym nawet w centrach wielkich

amerykaskich miast. Po czci sytuacja ta bya skutkiem warunkw ekonomicznych, ale przyczynio si do niej te ograniczenie pomocy rzdowej dla ubogich. Niezalenie od przyczyny, przynajmniej jedna osoba skorzystaa z tej sytuacji: Omar ebrak. By on niegdy cenionym pracownikiem, ktry popad w kopoty i znalaz si na ulicy. Ale i wtedy potrafi sobie poradzi, zakadajc szko wyudzania jamuny. Pokazywano go w telewizji, przeprowadzano z nim wywiady w radiu i prasie. Wyda nawet ksik zawierajc dzieje jego najzdolniejszych uczniw. Ale w rzeczywistoci by postaci fikcyjn, wykreowan przez Alana Abla, ktry wpad na ten pomys, ujrzawszy mczyzn ebrzcego w Nowym Jorku, ktry potem odjecha zaparkowanym za rogiem mercedesem. Abel wynaj zawodowych aktorw, ktrzy grali jego uczniw.

mier Alana Abla

Drugiego stycznia 1980 roku New York Times na stronie z nekrologami poinformowa o mierci Alana Abla. Zamieszczono te pochlebne wspomnienie o jego karierze, w ktrym nazwano go pisarzem, muzykiem i producentem specjalizujcym si w filmach satyrycznych i komediowych. Stwierdzono rwnie, e stawia sobie za cel walk z oczywistoci i puszczanie w obieg skandali. Napisano, e Abel zmar na zawa serca w narciarskim kurorcie. Na nieszczcie dla New York Timesa Abel wcale nie umar. Bya to jeszcze jedna mistyfikacja stworzona przez samego Abla i jego 12 przyjaci. Mwiono potem, e wydawc gazety oszustwo wprawio w tak wcieko, e przysig, i nigdy wicej nazwisko Abla nie pojawi si na amach jego gazety. Biorc jednak pod uwag zdolnoci kpiarza do przycigania uwagi czytelnikw, przysiga ta nigdy nie zostaa dotrzymana.

Rosie Ruiz zwycia w bostoskim maratonie

Rosie Ruiz, 23-letnia mieszkanka Nowego Jorku, bya pierwsz kobiet, ktra ukoczya bostoski maraton 21 kwietnia 1980 roku. Osigna trzeci czas spord wszystkich kobiet uczestniczcych w takich imprezach (2 godziny, 31 minut i 56 sekund), co byo o tyle dziwniejsze, e w ogle si nie spocia, a wchodzc na podium zwycizcw, sprawiaa wraenie wypocztej i zrelaksowanej. Sdziowie niemal natychmiast zakwestionowali jej zwycistwo. Chodzio o to, e podczas biegu nikt nie widzia jej wrd uczestnikw. Kamery rozmieszczone w rnych punktach trasy take jej nie zarejestroway. Na licznych zdjciach robionych podczas wycigu nigdzie nie byo jej wida. Jakby w ogle nie braa w nim udziau. Wreszcie kilku kibicw ujawnio, e widziao, jak wskakuje w grup biegaczy na ostatnim kilometrze. Najwyraniej wic dopiero z tego punktu dobiega do mety. Kiedy organizatorzy byli ju gotowi ogosi dyskwalifikacj biegaczki, wyszo na jaw, e oszukiwaa rwnie we wczeniejszym biegu maratoskim w Nowym Jorku, gdzie czas uzyskany przez ni pozwoli jej wzi udzia w wycigu bostoskim. Okazao si, e dobry czas w Nowym Jorku uzyskaa dziki skorzystaniu z metra. Organizatorzy odebrali jej tytu zwyciczyni i przekazali drugiej z kolei Jackie Gareau, ktra rzeczywicie uczestniczya w biegu.

Ruiz nie bya pierwszym zwycizc maratonu, ktry zdoby ten tytu w sposb nieuczciwy. W 1904 roku Fred Lorz uzyska brzowy medal na olimpiadzie dziki temu, e ponad 17 kilometrw przejecha na ciarwce, a w 1991 roku kibice zauwayli, e zwycizca maratonu brukselskiego Abbes Tehami nie wiadomo kiedy zgoli wsy w trakcie zawodw. Okazao si, e Tehami dobieg tylko do mety, a trener wystartowa zamiast niego.

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
Media zawsze gorliwie podtrzymyway primaaprilisow tradycj, cho w XIX i XX wieku czytelnicy nie zawsze byli pewni, czy wszystkie gazety i stacje radiowe bd j kultywowa. arty i psikusy byy zazwyczaj dzieem swawolnych dziennikarzy czy wydawcw dziaajcych z wasnej inicjatywy Dopiero w latach 80. XX wieku, przynajmniej w Anglii, primaaprilisowe arty stay si w mediach zjawiskiem powszechnym. Stay si norm do tego stopnia, e czstokro prawdziwe historie traktowano jak art. Upodobania Brytyjczykw przeniosy si do reszty Europy i Ameryki, lecz i tak najsynniejsze mistyfikacje primaaprilisowe miay w tym okresie miejsce wanie w Anglii.

San Serriffe
W 1977 roku brytyjski dziennik Guardian wyda specjalny 7-stronicowy dodatek, by uczci dziesit rocznic niepodlegoci San Serriffe, niewielkiej wyspiarskiej republiki na Oceanie Indyjskim. W serii artykuw przedstawiono z wielk sympati geografi i kultur tego nieznanego pastwa. Skadao si ono z dwch wysp: Grnej Caisse i Dolnej Caisse. Stolica nazywaa si Bodoni, a wadc by genera Pica. W dodatku byy take patne reklamy najwaniejszych firm. I tak na przykad w Texaco mona byo wygra dwutygodniowy pobyt na Cocobanana Beach na San Serriffe, a Kodak zachca czytelnikw do wysyania najadniejszych zdj, zrobionych podczas spdzonych tam urlopw. Telefony w Guardianie wprost si uryway gdy czytelnicy chcieli si dowiedzie czego wicej o tej rajskiej wyspie. Tymczasem ona wcale nie istniaa. Ci z czytelnikw, ktrzy mieli jakie takie pojcie o drukarstwie, mogli si zorientowa, e nazwy geograficzne i nazwisko przywdcy wywodz si z terminologii typograficznej. Powodzenie tej mistyfikacji naley przypisa szczeglnemu upodobaniu prasy brytyjskiej do primaaprilisowych kawaw w latach 80. San Serriffe pojawiao si w Guardianie przez kilka kolejnych lat. Mistyfikacja polegaa na tym, e co roku fikcyjna wyspa znajdowaa si gdzie indziej, co przypisywano dziwnym zjawiskom geologicznym, ktre sprawiay, e przemieszczaa si powoli dokoa wiata.

Gra lodowa w Sydney

Pierwszego kwietnia 1978 roku w porcie Sydney pojawi si holownik cigncy olbrzymi gr lodow. Mieszkacy miasta spodziewali si jej. Dick Smith, znany poszukiwacz przygd i milioner, od duszego czasu gono reklamowa swj pomys polegajcy na przycigniciu gry lodowej z Antarktydy. Teraz wida byo, e mu si powiodo. Mwi, e zamierza poci gr na mae kawaki,

ktre pniej sprzeda po 10 centw za sztuk. Kawaki lodu prosto z czystych wd Antarktydy miay poprawi smak napojw, ktre by nimi schadzano. Lodowe kostki sprzedawano by pod firmow nazw Dickcile. Podczas holowania lokalna stacja radiowa nadawaa na ywo reporta z gry lodowej (nazwanej Dickenberg 1). Prawie cae miasto wylego na brzeg, eby obejrze to dziwowisko. Ci, ktrzy w dkach podpynli blisko gry dostawali gratis kawaki lodu. A potem zaczo pada. Woda zmya pian z ganic i kremu do golenia, ktre w istocie tworzyy rzekom gr lodow, a pod spodem ukazay si plastikowe pyty. Mimo to rzekoma gra lodowa dalej suna dumnie po wodzie, mijajc gmach opery i kryjc si za horyzontem. Towarzyszcy jej ludzie w odziach nadal dostawali kostki lodu, ktry w gruncie rzeczy pochodzi z lodwki na piwo znajdujcej si na holowniku.

Operacja Paralaksa
W 1979 roku londyska stacja radiowa Capital Radio poinformowaa, e brytyjski kalendarz rozmija si w znacznej mierze z tym, ktry stosowany jest na caym wiecie. Przesuwanie do przodu wskazwek zegara w czasie letnim sprawia, e stopniowo Wielka Brytania wyprzedza inne kraje o 48 godzin. Z tego wzgldu rzd zdecydowa si rozpocz operacj Paralaksa, ktra miaa wyeliminowa dni 5 i 12 kwietnia z tegorocznego kalendarza, dziki czemu czas w Wielkiej Brytanii zostanie zsynchronizowany z czasem obowizujcym na caym wiecie. Po tej wiadomoci Capital Radio odebrao niezliczone telefony Pewien przedsibiorca pyta, czy bdzie musia zapaci swoim pracownikom za stracony czas. Jaka kobieta chciaa wiedzie, co z jej urodzinami, ktre przypaday w jednym z odwoanych dni.

Erupcja wzgrza w Milton

W 1980 roku bostoski informacyjny Kana 7 zakoczy nocny program specjalnym doniesieniem, e liczce okoo 200 metrw wysokoci wzgrze w Milton w stanie Massa chusetts, zwane Wzgrzem Wielkiego Byka, wybucho, a lawa i popi zaczy spada na pobliskie domostwa. Zdjcia pokazyway law spywajc zboczem. Spiker wyjani, e erupcja nastpia wskutek geologicznej reakcji acuchowej wywoanej niedawnym wybuchem wulkanu St. Helens. Po podaniu tej informacji podnis plansz z napisem: Prima aprilis. Ale byo ju za pno. Przeraeni telewidzowie nieustannie wydzwaniali do lokalnych wadz. Jeden z nich, przekonany e wkrtce lawa zaleje jego dom, zacz ucieka, niosc w ramionach swoj chor on. Na posterunek policji w Milton jeszcze dugo w nocy nadchodziy wezwania przestraszonych mieszkacw. Kana 7 by tak zakopotany reakcj ludzi, e potem przeprasza telewidzw i zwolni z pracy dyurnego producenta, ktry zezwoli na emisj faszywej informacji na antenie.

Brytyjska maszyna do robienia pogody

W 1981 roku manchesterski dziennik Guardian donis, e naukowcy w laboratorium Pershore wynaleli maszyn zdoln do kontrolowania pogody. W artykule tumaczono dalej, e Wielka Brytania

bdzie miaa nareszcie dugie lato, deszcze bd paday tylko w nocy, a na kontynencie bdzie taka pogoda, jak okrel w laboratorium. Zapewniano czytelnikw, e naukowcy z Pershore gwarantuj nieg w okresie Boego Narodzenia. Zaczono te zdjcie rozmamanych uczonych w otoczeniu sprztu naukowego. Podpis pod nim gosi: Doktor Chisholm-Downright nie ukrywa zadowolenia, e wydruk komputerowy przewiduje soneczn pogod w Pershore oraz zadymk nien w Marsylii.

Kopotliwe biustonosze
W 1982 roku w londyskim Daily Mail napisano, e miejscowy wytwrca sprzeda ostatnio 1000 niebezpiecznych biustonoszy, bdcych przyczyn ogromnych kopotw i to nie dla noszcych je pa, lecz caego spoeczestwa. Ot wszyte w nie druty s wykonane ze specjalnego rodzaju miedzi, przeznaczonej do urzdze przeciwpoarowych. Mied ta pod wpywem kontaktu z nylonem i ciepem ciaa wytwarza elektryczno statyczn, ta za z kolei zakca sygna lokalnej stacji telewizyjnej. Naczelny inynier British Telecom najwyraniej tak si przej t informacj, e nakaza wszystkim pracownicom laboratorium wyjawi, jakiego typu biustonosze maj na sobie.

wiat Jimmyego
Artyku, ktry ukaza si w Washington Post 29 wrzenia 1980 roku przedstawia wstrzsajc histori Jimmyego, maego chopca, ktry sta si ofiar kwitncego wwczas handlu heroin w okolicach Waszyngtonu. Pod wpywem zaywajcego narkotyki rodowiska, nkany przemoc i rozpacz, Jimmy sam sta si uzaleniony od heroiny, ktr dostarcza mu przyjaciel matki, mieszkajcy wraz z nimi. Autorka artykuu, Janet Cooke, tak przedstawia Jimmyego: Ten omioletni narkoman w trzecim pokoleniu jest nad wiek rozwinitym dzieckiem o lnianych wosach, aksamitnych brzowych oczach i ladach po ukuciach igy na delikatnej brzowej skrze rk. Autorka dodaa, e chopiec postanowi zosta handlarzem narkotykw, kiedy doronie. Artyku wzbudzi mnstwo kontrowersji. Wielu czytelnikw dao, by Cooke ujawnia adres chopca, bo chcieli mu pomc. Jednak dziennikarka odpara, e nie moe tego zrobi, gdy naraziaby si handlarzom narkotykw i jej ycie byoby zagroone. Tymczasem miejscy urzdnicy wszczli intensywne poszukiwania chopca. W miar jak wok osoby Jimmyego narastaa atmosfera coraz wikszego wzburzenia, zaczy pojawia si gosy, e by moe on w ogle nie istnieje, a Janet Cooke wymylia t posta. Washington Post jednak wspiera j i dementowa plotki, lecz znowu zawrzao, gdy 13 kwietnia 1981 roku Cooke otrzymaa za ten reporta nagrod Pulitzera. Wydawcy gazety dowiedziawszy si, e dziennikarka podaa w swoim yciorysie nieprawdziwe dane o kwalifikacjach, wezwali j i zadali dowodw na istnienie Jimmyego. Cooke nie moga ich dostarczy, przyznaa wic w kocu, e nigdy go nie znaa, a wiksza cz jej reportau bya fikcj. Zoya rezygnacj, a Washington Post, upokorzony caym incydentem, zwrci nagrod Pulitzera.

W rok pniej Cooke pojawia si w programie Phil Donahue Show, w ktrym rde swojego postpku upatrywaa w naciskach kierownictwa gazety, ktre starao si utrzyma tak popularno, jak Washington Post zdoby w pocztkach lat 70. dziki wykryciu afery Watergate. Ponadto wielu jej informatorw wspominao o chopcu imieniem Jimmy, ale nie mogc go znale, postanowia napisa fikcyjn opowie, eby speni oczekiwania wydawcw, ktrzy naglili, by znalaza jak sensacj. W pewnym sensie opowie o Jimmym zawieraa prawd o sytuacji w wielu amerykaskich miastach, a zwaszcza w ich biednych dzielnicach, cho nie przedstawiaa konkretnych osb i faktw. Mimo to Cooke stracia wiarygodno jako dziennikarka i znikna z ycia publicznego na wiele lat. Pojawia si na krtko w 1996 roku, opowiadajc swoj histori magazynowi GQ, a za prawo do przeniesienia jej na ekran dostaa ptora miliona dolarw.

Joey Skaggs
Joey Skaggs zajmowa si mistyfikacj i stosowa chwyty reklamowe w mediach od czasw, gdy jako mody artysta zamieszka w kocu lat 60. w Nowym Jorku (patrz poprzedni rozdzia). Ale dopiero w kocu 70., uczc w nowojorskiej szkole sztuk wizualnych, zacz zyskiwa saw. Jego dowcipy miay jeden motyw przewodni: ukazywanie sposobu, w jaki funkcjonuj media (lub raczej nie funkcjonuj) we wspczesnym yciu. Jednym z najwaniejszych wnioskw z jego dziaalnoci jest stwierdzenie, e ywi si gwnie sensacj. Podsuwajc im dziwaczne, nieprawdopodobne historie, Skaggs oszukiwa je raz za razem. W tym sensie kontynuowa jakby tradycj ustanowion przez XVIII-wiecznych mistyfikatorw, jak Jonathan Swift i Benjamin Franklin, ktrzy take posugiwali si wiadomie tym narzdziem do krytyki spoeczestwa i uwiadamiania mu jego ograniczonoci.

Piguki z karaluchw doktora Gregora

Karaluchy maj niezwyke waciwoci fizyczne. Mog przetrwa wiele tygodni bez wody, jak na swoje rozmiary s nadzwyczaj silne, a uwaa si te, e s odporne na promieniowanie. Dlatego rewelacyjne lekarstwo, ktrego wynalezienie doktor Gregor ujawni na konferencji prasowej 22 maja 1981 roku, nie wydao si nikomu szarlatastwem: byy to piguki hormonalne z karaluchw. Wedug naukowca stanowiy one remedium na rozmaite choroby, midzy innymi trdzik, anemi, alergie, ble menstruacyjne i chorob popromienn. Pokaza nawet 70 pacjentw, ktrzy gotowi byli na wasnej skrze dowiadczy nadzwyczajnych leczniczych waciwoci owych piguek. Ponad 175 gazet opublikowao o nich artykuy, a doktor Gregor pojawia si w rozmaitych programach telewizyjnych. Wreszcie, we wrzeniu tego roku, Joey Skaggs ujawni, e doktor Gregor to on sam. Najdziwniejsze byo to - cho nikt tego nie zauway - e doktor Josef Gregor to aluzja do Gregora Samsa, gwnego bohatera Kafkowskich Przemian, ktry zamienia si w olbrzymiego karalucha.

Oddzia do zwalczania otyoci

W latach 80. w Stanach Zjednoczonych panowaa moda na pikn sylwetk. Zapanowao szalestwo na aerobik, miliony kobiet wyciskay z siebie sidme poty, aby tylko dopasowa si do wzorca urody. Kasety nagrane przez Jane Fond znikay z pek, wszyscy stosowali tak czy inn diet. Szczyt obdu przypad na 1986 rok, kiedy to powsta oddzia do zwalczania otyoci, stworzony przez Joego Bonesa, byego sieranta specjalizujcego si w musztrze. Zesp ten pomaga grubasom zrzuci nadwag, pilnujc ich przez 24 godziny na dob. Kiedy tylko klient chcia si uraczy jak przeksk, czonek oddziau natychmiast mu w tym przeszkadza. Joe Bones przechwala si: Kiedy nas wynajmiesz, ju si nas nie pozbdziesz. Ten nowy rodzaj diety znalaz si na okadkach czoowych pism. e jest to mistyfikacja, wyszo na jaw dopiero wwczas, gdy Joe Bones ukaza si w programie Good Morning America, a widzowie rozpoznali w sierancie samego Joeya Skaggsa.

Mistyfikacje zimnowojenne
W latach 80. wci trwaa zimna wojna midzy Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Radzieckim. Dla tych, ktrzy urodzili si w okresie minionych dziesicioleci, bya ona faktem, nie znali bowiem innej rzeczywistoci politycznej. Ale agresywne stanowisko Reagana wobec ZSRR znacznie podwyszyo temperatur rywalizacji midzy mocarstwami, co wyraao si wymylaniem wielu mistyfikacji. Jak si jednak okazao, zimna wojna dobiegaa koca, czego spektakularnym symbolem byo zburzenie muru berliskiego w 1989 roku, pniej nastpi take rozpad Zwizku Radzieckiego.

TASS wkracza na amerykaski rynek

Pierwszego kwietnia 1982 roku Gazette i Compass, dwa tygodniki wychodzce w rejonie Old Lyme w stanie Connecticut, oznajmiy, e zostay wykupione przez TASS, oficjaln agencj informacyjn Zwizku Radzieckiego. Na pierwszych stronach donosiy, e jest to pierwszy objaw ekspansji sowieckich mediw poza elazn kurtyn. Ujawniono te, e po sfinalizowaniu transakcji naczelni redaktorzy obu wydawnictw zginli rwnoczenie wskutek strzelaniny podczas polowania, gdy obaj wypalili sobie przez przypadek w ty gowy z broni uywanej przez armi radzieck. Zaczono rwnie zdjcia zespow redakcyjnych obu pism w zimowych paltach i futrzanych czapkach, z kijami hokejowymi i butelkami wdki w rkach. Po tej publikacji do redakcji obu gazet napyny liczne kondolencje z powodu mierci redaktorw naczelnych. Jeden z rozmwcw wyzna, e od dawna podejrzewa, i oba pisma sympatyzuj z komunizmem, a kontrolowanie przez komunistw wszystkich wydawnictw w kraju jest tylko kwesti czasu. Kiedy wydawcy usiowali wyjania, e artyku by primaaprilisowym artem, rozmwca odpar: Czy myli pan, e uwierz bandzie komuchw?

Kremvax
W 1984 roku Internet dopiero raczkowa. Entuzjaci tego typu kontaktw komunikowali si ze sob tekstowo przez bezporednie cze zwane Usenet. Tu przed 1 kwietnia do czonkw tej grupy

rozesano informacj, e wkrtce do sieci zostanie wczony Zwizek Radziecki. Wiadomo pochodzia od niejakiego Konstantina Chrenenki (podajcego adres: chrenenko@kremvax.UUCP), ktry wyjania, e Zwizek Radziecki pragnie wej do Usenetu po to, by mie okazj szczerej i bezporedniej dyskusji z ludmi w Stanach Zjednoczonych i Europie. Informacja ta wywoaa niewiarygodn liczb e-maili od czonkw Usenetu, ktrzy uwaali, e bezpieczestwo narodowe wymaga, aby zabroni czenia si z tym adresem. Dwa tygodnie potem prawdziwy autor wiadomoci, Europejczyk Piet Beerma, ujawni, e bya to mistyfikacja. Kremvax zasyn jednak jako pierwszy primaaprilisowy art w Internecie. Sze lat pniej Moskwa naprawd podczya si do Usenetu i zoliwie nazwaa swoj prawdziw domen Kremvaksem.

Radziecka rakieta spada na baz si powietrznych USA

Pierwszego kwietnia 1986 roku nieznany dowcipni ustawi dug na prawie 5 metrw rakiet z wymalowanym symbolem sierpa i mota przy ogrodzeniu bazy si powietrznych Andrews niedaleko Waszyngtonu. Rakieta wbita bya nosem w ziemi, jakby wystrzelono j niezbyt dokadnie i skoczya lot w piachu. Widzieli j ludzie jadcy rano do pracy. Znak ustawiony obok rakiety informowa: Prima aprilis - matki przeciwko rakietom. Policja szybko j usuna.

Kalifornijska szkoa rednia wypowiada wojn Zwizkowi Radzieckiemu

Trzydziestego pierwszego padziernika 1986 roku uczniowie szkoy redniej w Dominguez siedzieli cicho w klasach, gdy kobiecy gos przez interkom oznajmi, e Rosjanie zestrzelili dwa amerykaskie samoloty nad Morzem rdziemnym, co spowodowao wybuch wojny midzy oboma krajami, a prezydent Reagan zezwoli na odpalenie rakiet na Zwizek Radziecki. To moe by pocztek koca wiata ostrzega w gos. Uczniowie wpadli w panik i w przeraeniu zaczli ucieka z klas. Kilka minut pniej ten sam gos poda kolejn wiadomo: poprzednia informacja bya artem. Stany Zjednoczone nie prowadz wojny. Osob, ktra pozwolia sobie na taki gupi kawa i potem znalaza si we wszystkich mediach, by nie kto inny, jak dyrektor szkoy. Uzna to za wietny kawa na Halloween.

Kosmici i uprowadzenia
W latach 70. i 80. popularnymi tematami byo istnienie niezidentyfikowanych obiektw latajcych, kosmitw i utajnianie informacji o nich przez rzd. Relacje takie jak ta z listopada 1968 roku o dostrzeeniu UFO przez zaog transportowca Japan Air Lines nakrcay jeszcze spiral sensacji wok tej kwestii, a ksiki w rodzaju Wsplnoty Whitleya Striebera czy Intruzw Budda Hopkinsa wprowadziy do potocznego mylenia hipotezy o uprowadzeniach ludzi przez przybyszw spoza Ziemi. Ale trzeba tu sobie wyjani, e niektre latajce po nocnym niebie talerze byy mniej rzeczywiste ni inne.

Alternative Three
Brytyjska telewizja nadaa 20 czerwca 1977 roku film dokumentalny pod tytuem Alternative Three.

Mia on rzekomo ujawni globalny spisek na najwyszych szczeblach rzdowych Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego, zmierzajcy do uprowadzenia najwybitniejszych i najzdolniejszych obywateli i potajemnego przeniesienia ich do kolonii na Marsie. Naukowcy zorientowali si w latach 50., e Ziemia nieuchronnie zmierza do katastrofy ekologicznej, ktrej skutkiem bdzie zagada caej ludzkoci. Majc to na wzgldzie, rzdy wielkich pastw postanowiy stworzy na Marsie swego rodzaju ark Noego. Projekt tej kolonii nosi kryptonim Alternative Three. Kamienna twarz narratora programu wzbudzia ufno wielu telewidzw, przekonanych, e dokument przedstawia rzeczywiste fakty, a po emisji miejscowa stacja telewizyjna otrzymaa mnstwo telefonw. Gdyby jednak widzowie przyjrzeli si nieco uwaniej, zobaczyliby, e audycja zostaa zrealizowana 1 kwietnia (cho nadano innego dnia). Producenci programu zapewniali, e to art, lecz wielu widzw nie chciao w to wierzy. Uparcie twierdzili, e program przedstawia rzeczywiste fakty. Dowodzili, i przedstawiajc audycj jako wymyln mistyfikacj, rzd w gruncie rzeczy spodziewa si, e nikomu nie przyjdzie do gowy, i ujawnia si w ten sposb przeraajc prawd.

UFO lduje w pobliu Londynu

Trzydziestego pierwszego marca 1989 roku zaskoczeni policjanci dostali rozkaz obejrzenia wieccego latajcego talerza, ktry osiad na polach Surrey. Kiedy podeszli do niego z wycignitymi pakami, u spodu pojazdu otworzya si klapa i wysza z niej niedua posta w srebrzystym kombinezonie. Policjanci natychmiast uciekli. Kosmita okaza si jednak karzekiem, a latajcy talerz balonem na ciepe powietrze, specjalnie zaprojektowanym, tak by wyglda jak UFO, a wykonanym przez Richarda Bransona, 36-letniego prezesa Virgin Records. Pomys wzi si z jego pasji do latania balonami oraz zamiowania do patania figli (no i w gr wchodzia take reklama). Branson wystartowa balonem poprzedniego dnia z zamiarem wyldowania w londyskim Hyde Parku 1 kwietnia, lecz wiatr znis go nad Surrey i zmusi do ldowania o dzie wczeniej. Na policji rozdzwoniy si telefony od wystraszonych kierowcw, nad ktrymi przelatywa balon. Jeden z policjantw, ktry podszed do balonu, przyzna potem: W yciu tak si nie baem, a jestem w policji od 20 lat.

Dziennik Hitlera
Upadek III Rzeszy sprawi, e wszyscy poszukiwali dokumentw z czasw jej istnienia. Niemiecki magazyn Der Stern napisa 22 kwietnia 1983 roku, e wszed w posiadanie jednego z najwaniejszych dokumentw nazistowskich Niemiec - dziennika pisanego przez samego Adolfa Hitlera. I nie by to wcale cieniutki zeszycik, lecz 62--tomowy materia rdowy, obejmujcy najwaniejszy okres midzy 1932 a 1945 rokiem. Wiadomo ta wywoaa w mediach prawdziw burz. Magazyny i agencje informacyjne biy si o prawo do druku. Dziennikarze, historycy i wszyscy, ktrzy pasjonowali si okresem II wojny wiatowej, nie mogli doczeka si, kiedy wreszcie poznaj umysowo najwikszego zbrodniarza XX wieku. Nie

brak te byo sceptykw. Wielu historykw zwracao uwag, e Hitler znany by z niechci do spisywania swych myli, jednak Der Stern zapewnia, e dzienniki nie s sfaszowane. Historyk z Cambridge, Hugh Trevor-Roper, ktry mia okazj zbada dokument zdeponowany w Swiss Bank, potwierdzi jego autentyczno. Do wiarygodnie wytumaczono, skd si wziy dzienniki i dlaczego tak dugo pozostaway w ukryciu. Ot w ostatnich dniach III Rzeszy samolot wiozcy osobist wasno Hitlera rozbi si w pobliu Drezna. Dzienniki wypady z wraku, przez 30 lat przechowywa je pewien wschodnioniemiecki genera. W pocztkach lat 80. zostay przeszmuglowane po jednym tomie przez brata zachodnioniemieckiego handlarza pamitkami Konrada Kujau. Sprzedano je Der Sternowi dziki staraniom reportera Gerda Heidemanna za astronomiczn kwot 9 900 000 marek. Zanim jeszcze ujawniono tre dziennikw, zaczto snu domysy, co te mog one zawiera, ale wtedy zabraa si do nich grupa ekspertw, ktrzy jednomylnie orzekli, e s nieudolnym, niemal amatorskim faszerstwem. Wybielacz i papier zostay wyprodukowane po wojnie, tre take bya trywialna i nie wnosia niczego nowego poza tym, co ju wiedziano o stanie umysu Hitlera. Co wicej, wikszo tematw zostaa wrcz cignita z wydanej uprzednio ksiki Przemwienia i proklamacje Hitlera, napisanej przez Maksa Domarusa, dawnego archiwist nazistw. Powtarzay si nawet bdy przez niego popenione. Postawiony wobec tych faktw Der Stern niechtnie uzna, e zosta oszukany. A faszerza szybko zlokalizowano - by nim Konrad Kujau, w zachodnioniemiecki handlarz. Sam napisa dzienniki, nauczywszy si wpierw zrcznie podrabia odrczne pismo Hitlera. Heidemanna oskarono o przywaszczenie ponad 1 700 000 marek z honorarium, jakie zapacono za dzienniki. On i Kujau zostali oskareni o faszerstwo i skazani na cztery lata wizienia.

Mistyfikacje podczas talk-show

W latach 80. ludzie spdzajcy cae dnie w domu mieli do dyspozycji rozmaite urzdzenia techniczne - oprcz radia, take telewizj, magnetowidy, kompakty i komputery - lecz rwnoczenie odczuwali brak kontaktu z innymi ludmi. Do takich wa nie odludkw odwoyway si nowe programy zwane talk-show, ktre dostarczay nie tylko rozrywki, lecz take tematw do rozmw i plotek, ujawniajcych najciemniejsze aspekty ludzkiej natury. Mimo e programy te miay z pozoru peni rol spoeczno-wychowawcz, krytycy czsto zwracali uwag, e s raczej niewybrednymi spektaklami.

FAINT*
Dwudziestego pierwszego stycznia 1985 roku synny show Phila Donahue powicony by homoseksualistom w starszym wieku. Potem jednak niewielu ludzi pamitao temat, poniewa podczas prowadzonego na ywo programu a siedem osb zemdlao. Donahue, zaskoczony tak reakcj audytorium, przerwa swj program i wysa wszystkich do domu. Producenci przypuszczali, e przyczyn omdle moga by wysoka temperatura w studiu, lecz kilka dni pniej Deborah Harmon,

jedna z osb, ktre zemdlay, przyznaa si, e zapaci jej za to znany dowcipni Alan Abel. Opaci te sze innych osb na widowni. Tumaczy potem, e chcia w ten sposb zaprotestowa przeciwko niskiemu poziomowi dziennych talk-show. Twierdzi, e inicjatork protestu bya grupa zwca si FAINT (Fight Against Idiotic Neurotic TV - walka z idiotyczn neurotyczn telewizj). Powiedzia: Pragniemy wzmocni wiadomo publicznoci poprzez utrat wiadomoci. Ten wyczyn Abla narazi go na znacznie ostrzejsz krytyk ni jego poprzednie kaway, gdy mg wywoa panik w czasie, gdy spoeczestwo obawiao si epidemii choroby legionistw**.
* Faint (ang.) - omdlenie (przyp. tum.). ** Zapalenie puc wywoane przez Legionella pneumophila (przyp. tum.).

Gocie oszuci
W listopadzie 1987 roku Tani Freiwald ukazaa si w programie Oprah Winfrey Show jako matka z 14-letnim staem, ktra nienawidzi seksu. Towarzyszy jej Wes Bailey jako jej nieszczsny maonek. Potem w maju 1988 roku para ta pojawia si w programie Sally Jessy Raphael, tym razem jednak Bailey by mem impotentem, a Freiwald udawaa seksuologa, majcego wyleczy go z tej przypadoci. Wreszcie w lipcu 1988 roku oboje wystpili w kolejnym programie Geraldo. Tu Bailey okaza si 45-letnim prawiczkiem, a Freiwald zastpcz partnerk wynajt przez terapeut w wiadomym celu. W sierpniu 1988 oboje w kocu przyznali si do seryjnego oszustwa, bo bardzo ich podniecaa moliwo pokazywania si w telewizji. Wyznanie to wstrzsno mediami, przede wszystkim dlatego e ju i tak wielu telewidzw podejrzewao, i gocie wystpujcy w takich programach s wynajtymi aktorami. Ale autorzy talk-show twierdzili, e to oni waciwie zostali oszukani, gdy uczestnikw programu typowali wybitni psychologowie. Skandal mia fatalny wpyw na wiarygodno talk-show, lecz nie trwao to dugo i wkrtce znowu caa Ameryka z zapartym tchem ledzia kolejne edycje programw. Naley bowiem pamita, e podniecenie wywoane rozdwikiem midzy rzeczywistoci a fikcj od dawna byo poywk w amerykaskim pojmowaniu rozrywki i sigao czasw PT Barnuma (rozdzia 3).

Przypadek Tawany Brawley

Napicia rasowe, zaognione niepewn sytuacj ekonomiczn, podgrzeway atmosfer w spoeczestwie amerykaskim lat 80. Upione emocje rozpaliy si do czerwonoci wskutek pewnego incydentu, ktry w kocu wspomnianej dekady mia miejsce w pnocnym rejonie Nowego Jorku. Dwudziestego smego listopada 1987 roku w worku na mieci znaleziono 15-letni czarn dziewczyn Tawan Brawley. Jej ciao pokryway ekskrementy oraz rasistowskie obelgi. Podczas przesuchania na policji twierdzia, e zostaa zgwacona i pobita przez grup biaych mczyzn, w tym take policjantw. Czarna spoeczno bya wzburzona t spraw, a jej wybitny przywdca, wielebny Al Sharpton, zosta jej rzecznikiem. Wrzawa wok Brawley osigna szczyt 15 czerwca 1988 roku, gdy jej doradcy zorganizowali mityng w baptystycznym kociele Bethany na Brooklynie, ktry za porednictwem telewizji obejrza 1 000 000 ludzi.

Ale materia dowodowy nie potwierdza zezna Brawley. Na jej ciele nie byo ladw gwatu i przemocy. Nie miaa odmroe, cho rzekomo przetrzymywano j na mrozie w lesie przez kilka dni. Fekalia na jej ciele naleay do psa ssiadw, a co waniejsze, jeden z mieszkacw osiedla widzia, jak wchodzia do worka na mieci i sama si pooya. W padzierniku 1988 roku wielka awa przysigych na podstawie trwajcego siedem miesicy dochodzenia wydaa orzeczenie, e wszystko, co mwia Brawley, byo kamstwem. Niektrzy przypuszczali, e wymylia t niesamowit histori ze strachu przed ojczymem, ktry mg jukara za trzydniow nieobecno w domu. Jednak dziewczyna uparcie twierdzia, e zeznaa prawd - tak jest do dzi. Zdarzenie to i jego konsekwencje bardziej ni cokolwiek innego wskazuj na gbokie podziay rasowe wci nkajce amerykaskie spoeczestwo.

Mistyfikacje finansowe
W latach 80. gieda przeywaa wielki boom. Hollywood odda t atmosfer w filmach takich jak Wall Street, ktrego bohater Gordon Gecko (grany przez Michaela Douglasa) stwierdza, e chciwo jest dobra. Ceny akcji najpierw znacznie rosy, potem 19 padziernika 1987 roku (w tak zwany Czarny Poniedziaek) drastycznie spady, kiedy wskanik Dow Jones obniy si o 22% w jeden dzie. W cigu tego dziesiciolecia wiele byo prb oszustw finansowych (cho wydaje si, e to tylko wprawki przed tym, co dziao si na giedzie w latach 90.). Na przykad w 1988 roku faszywe pogoski o ogromnych inwestycjach w General Cinema Corporation wywoay chwilowy skok cen akcji tej firmy, a nieprawdziwe pogoski w 1989 roku wstrzymay obrt akcji wielu spek giedowych, w tym IBM, Pan Am i NWA. Byy to oczywiste przypadki manipulacji poprzez dezinformacj, lecz inne okazay si bardziej wymylne.

Dayton Hudson
Dwudziestego trzeciego czerwca 1987 roku P. David Herrlinger, 46-letni doradca inwestycyjny z Cincinnati, skontaktowa si z serwisem informacyjnym Dow Jones, mwic, e reprezentuje duego prywatnego inwestora, ktry skonny by kupi firm Dayton Hudson za 6,8 miliarda dolarw. Wiadomo ta sprawia, e cena akcji tej ostatniej wzrosa o 9 dolarw. Tymczasem informacja okazaa si faszywa. Najsmutniejsze jednak byo to, e Herrlinger nie by zwykym artownisiem czy cwaniakiem, lecz czowiekiem cierpicym na depresj maniakaln, niezdolnym do podejmowania racjonalnych decyzji. Kiedy wsppracownicy spytali, co on te wyrabia, odpar ze zoliw satysfakcj: Zamierzamy zarobi troch pienidzy. Kiedy uwiadomiono mu, e nie posiada zaproponowanych funduszy, eby wykupi Dayton Hudson, powiedzia po prostu: Oferta jest czym niematerialnym. Kiedy go jeszcze tego samego dnia przewieziono do szpitala, przez swego prawnika dowodzi, e za wszystko odpowiedzialny jest Dow Jones, bo to jemu w pierwszym rzdzie nie naley wierzy. Po tym incydencie wielu inwestorw wyraao zaniepokojenie atwoci, z jak zupenie nieodpowiedzialny osobnik moe manipulowa rynkiem.

Oddzia banku oszczdnoci i kredytw na Ksiycu

Amerykaskie banki oszczdnociowe i kredytowe powstay po to, by dawa nisko oprocentowane kredyty ludziom chccym kupi dom. W pocztkach lat 80. rzd federalny zagodzi nieco przepisy w kwestii dotyczcej komu banki te mog udziela kredytw i na jaki procent. Skutkiem tego bya gwatowna ekspansja inwestycji za porednictwem tych bankw. Inwestycje te finansowane byy przez czsto bardzo dyskusyjne umowy kredytowe. Bank Lamar w Austin w Teksasie nalea do najostrzejszych graczy, a jego prognozy rozwojowe na 1984 rok byy zbyt optymistyczne i nie znalazy pokrycia w rzeczywistoci. Bank ogosi, e ma zamiar otworzy oddzia na Ksiycu i w tym celu wysa do teksaskiej komisji bankowej podanie o udzielenie zezwolenia na t operacj. Chwali si nawet, e autor ksiek z dziedziny fantastyki naukowej Ben Bova, jako pierwszy otworzy rachunek w nowym oddziale. Niestety, komisja odrzucia wniosek. W 1988 roku bank Lamar sta si ofiar wasnej nieprzemylanej ekspansji, ogosi upado, pocigajc za sob wiele innych podlegych mu bankw, powodujc tym samym prawdziwy krach finansowy, ktry kosztowa podatnikw ponad 200 miliardw dolarw.

Rozdzia 8 19901999
Krgi w zbou i Ken transwestyta
Lata 90. to okres szalonej ekspansji nonikw informacji. Coraz szybsze i potniej sze komputery w poczeniu z takimi technologiami, jak wiatowodowe linie telefoniczne i satelity komunikacyjne przekaday si na bogactwo informacji dostpnych szerokim rzeszom spoeczestwa. Procesy te nastpoway zaskakujco szybko. Na pocztku dekady tylko nieliczne osoby spoza garstki cywilnych i wojskowych pracownikw nauki korzystay z poczty elektronicznej czy innych usug oferowanych przez Internet (wiatowa sie, czyli WWW jeszcze wwczas nie istniaa), lecz pod koniec stulecia wszystkie te technologie byy ju powszechnie dostpne. W miar jak coraz wicej uytkownikw wczao si w ruch na informacyjn autostrad, niezmiernie wzrosa ilo danych podajcych t sam tras. Jednake te ogromne zasoby faktw, liczb i sprzecznych czasem stwierdze stworzyy - paradoksalnie - okazj do wszelakich naduy. Ludzie maj obecnie do dyspozycji wicej informacji, ni s w stanie przetworzy, a oszaamiajcy zakres rde i punktw widzenia sprawia, e trudno oddzieli ziarno od plew. Zdecentralizowana, pozbawiona szerszego kontekstu natura Internetu staa si idealnym rodowiskiem dla wszelkiego rodzaju mistyfikacji i oszustw. Poniewa sie pozwala na kontakt na due odlegoci z rozmaitymi rdami, informacje pozbawione s kontekstowej otoczki umoliwiajcej weryfikacj wiarygodnoci tych rde. Pozostaj niekiedy goosowne stwierdzenia, ktrych pochodzenie jest niepewne i w dodatku niesprawdzalne. Oszuci i przestpcy wykorzystywali

anonimowo do apania ofiar w sida. Wysyali sfabrykowane informacje, posugiwali si rozmaitymi przydomkami, by stworzy wraenie, e informacje pochodz z wielu rde, rejestrowali si pod faszywymi nazwiskami w grupach dyskusyjnych, tworzyli fikcyjne strony internetowe majce jakoby reprezentowa uczciwe firmy, zasypywali ofiary wprowadzajcymi w bd e-mailami. Mogli to wszystko robi, bo nie sposb sprawdzi, kto kryje si za jakim nazwiskiem czy adresem. Brak byo szerszego kontekstu identyfikacyjnego. Mimo e lata 90. rozpoczy si fal optymizmu w zwizku z pojawieniem si nowych technologii, to jednak nastroje te nieco si pogorszyy, kiedy okazao si, jak trudno utrzyma zaufanie i wiarygodno w samonapdzajcej si machinie Internetu. Ludzie zaczli uwiadamia sobie, e informacyjna lawina moe okaza si katastrof, jeli nie potrafimy odrni prawdy od faszu. Pojawiy si obawy o poziom kultury, ktra moga nie wytrzyma napywu materiaw niesprawdzonej wartoci. Utrata prywatnoci, cyberterroryzm i kradzie tosamoci to zupenie nowe kwestie, ktre wielu ludziom spdzay sen z powiek. Mistyfikacje komputerowe przez ca dekad prowokoway dyskusje nad moliwoci znalezienia rozwizania kwestii przeadowania systemu informacji.

Krgi w zbou
Oprcz Internetu zjawiskiem, ktre najsilniej wizao si z pojciem mistyfikacji w latach 90., byy krgi w zbou pojawiajce si na caym wiecie, zwaszcza za w poudniowej Anglii. Wok kwestii, kto czy co tworzyo owe krgi, trwaj ostre spory. Czy s to znaki pozostawione przez kosmitw, czy powstay wskutek zjawisk atmosferycznych, a moe to dzieo czowieka i jedna wielka mistyfikacja? Ale chyba co do jednego wszystkie strony sporu szgodne, niezalenie od stanowiska w dyskusji: zjawisko z pewnocijest w znacznym stopniu humbugiem.

Operacja Blackbird
Krgi w zbou zaczy roznieca wyobrani na szersz skal w kocu lat 80. W 1990 roku by to ju w mediach gorcy temat. Latem tego roku grupa naukowcw, sami siebie zwcych krgologami, wyruszya w teren, by rozwiza kwesti raz na zawsze. Rozbili obz na stoku wzgrza w Wiltshire, wiatowej stolicy krgw w zbou i majc ze sob sprzt do rejestrowania tych zjawisk - czekali. Czonkowie operacji pod kryptonimem Blackbird dysponowali najnowoczeniejsz technik, w jak wyposayli ich sponsorzy: brytyjskie i japoskie stacje telewizyjne oraz brytyjska armia. Dwudziestego pitego lipca wydawao si, e operacja odniosa sukces. Kierownik wyprawy Colin Andrews podekscytowany oznajmi oczekujcym mediom, e na polu obok w nocy utworzy si krg. Ale za bardzo si popieszy. Kiedy bowiem naukowcy bliej przyjrzeli si krgowi, stwierdzili, e jest wyjtkowo prymitywnie wykonany. Nie takiego dziea spodziewano si po statkach kosmicznych. Ponadto w rodku zboowego wiru znaleziono gr zwan Horoskopem oraz drewniany krucyfiks, jakby specjalnie je tu pozostawiono. Innymi sowy, kto chcia zrobi z uczonych balona. Nigdy nie udao si

ustali personaliw artownisiw, lecz ju sam fakt sprawi, e krgologw nie traktowano zbyt powanie. Zwolennicy teorii spiskowej upierali si, e to armia jest autorem mistyfikacji, ktra miaa podway autorytet naukowcw.

Doug i Dave
We wrzeniu 1991 roku dwch Anglikw Doug Bower i Dave Chorley postanowio przyzna si, e to oni tworz krgi w zbou. Obaj mieli ju powyej szedziesitki, a zaczli jeszcze w latach 70. Zamierzali stworzy wraenie, e to UFO wyldowao. To, co na pocztku byo zabaw przerodzio si w prawdziw obsesj. Co noc pracowicie wydeptywali krgi na polach Anglii. Stosowali niezwykle prymitywne narzdzia - drewniany bal i sznurek. Demonstrujc swoje umiejtnoci, potrafili wykona krgi podobne do tych, jakie zauwaono ju wczeniej. Krgolodzy jednake wtpili, czy obaj panowie w cigu minionych dziesiciu lat byli w stanie stworzy setki krgw w samej Anglii, a ju z pewnoci nie mieli na sumieniu tych, ktre znaleziono w innych miejscach wiata. Media narobiy szumu, a w konsekwencji wiele osb uznao, e krgi musiay by dzieem Bowera i Chorleya. Jednak z czasem nawet sceptycy zakwestionowali wyznania obu panw. No bo jakie mieli dowody na to, e sami stworzyli owe setki krgw w latach 80.? Czy moe chcieli tylko na chwil zabysn w mediach? Do dzi nie znaleziono odpowiedzi na te pytania i wci nie wiadomo, ile tak naprawd krgw Doug i Dave zrobili.

Krg w ksztacie logo BMW

Zjawisko miao najwyraniej charakter midzynarodowy, bo w pierwszym tygodniu lutego 1993 roku na polu yta w okolicy Johannesburga w Republice Poudniowej Afryki rwnie pojawi si krg. Media tego kraju zastanawiay si, czy jest to dzieo istot pozaziemskich. Gazety radio i telewizja na okrgo wiody dysputy na ten temat, pobudzajc coraz wiksze zainteresowanie zjawiskiem, a do 14 lutego, kiedy zwrcono uwag na may szczeg, dotychczas umykajcy uwadze: ot krg przedstawia logo BMW. Okazao si wwczas, e jest to robota agencji reklamowej Hunt Lascaris, pracujcej take dla BMW. W telewizji natychmiast pokazano reklamwki z tym znakiem widzianym z powietrza i napisem: Niewykluczone, e w kosmosie naprawd istniej istoty inteligentne. Tak czy owak Hunt Lascaris zgarn ponad 1 000 000 dolarw za darmow reklam w mediach.

Ken transwestyta
W lipcu 1990 roku Carina Guillot i jej 12-letnia creczka Jocelyn podczas odwiedzin u krewnych na Florydzie poszy do sklepu z zabawkami i odkryy tam co niezwykego. W kartonach ustawionych w szeregu na pce znajdoway si lalki przedstawiajce Kena w zwykym ubranku, lecz jedna z nich miaa na sobie bluzeczk bez rkaww i spdniczk w kropki z fartuszkiem. Pani Guillot pomylaa: O Boe, mamy teraz ju Kena transwestyt. Poniewa obie z crk zbieray lalki Barbie i Kena, od razu zorientoway si, e maj do czynienia z nietypowym egzemplarzem. Pokazay lalk pracownikom sklepu, ktrzy stwierdzili, e opakowanie

jest oryginalne i nienaruszone. Z ca pewnoci by to produkt firmy Mattel. Kupiy wic Kena i zabray do domu. W cigu kilku dni wie o Kenie transwestycie obiegy media: pokazywano go w gazetach i telewizji, mwiono o nim w radiu. Firma Mattel nie potrafia wyjani, dlaczego ta jedna lalka umkna kontroli i wysza z wytwrni zupenie odmieniona. Eksperci dowodzili, e Kenowi znudzio si y w cieniu Barbie i postanowi ujawni sw prawdziw natur. Jego sawa osigna szczyt, kiedy jeden z kolekcjonerw zaproponowa pastwu Guillot za lalk 2000 dolarw (niemao, zwaywszy e jeszcze kilka dni wczeniej kosztowaa tylko 8,99). Kto inny gotw by zapaci nawet dwa razy tyle. Obie oferty zostay odrzucone. Kres spekulacjom pooy nocny str w magazynie z zabawkami, ktry przyzna si, e dla zabawy przebra Kena, a potem bardzo ostronie zapakowa pudeko i przyklei nalepk. Ale pracodawcy nie byli ubawieni tym kawaem i cztery dni pniej str straci prac.

Milli Vanilli
W 1988 roku producent pyt muzycznych, Frank Farian, odkry w Monachium Roberta Pilatusa i Fabricea Morvana (Roba i Faba). Bdc pod wraeniem ich osobistego uroku i miego wygldu, Florian postanowi uczyni z nich grup wokaln, ktrej nada nazw Milli Vanilli. Zesp odnis niemal natychmiast sukces. Chopcy zajli od razu najwysze pozycje w rankingu dziki hitom, takim jak Girl You Know Its True i Blame It on the Rain. Ich pierwszy album sprzeda si w ponad 7 000 000 egzemplarzy, a w 1989 roku zdobyli nagrod Grammy za najlepszy debiut. Ale za t byskotliw fasad krya si gorzka prawda: Rob i Fab prawie zupenie nie posiadali talentu muzycznego. Nie grali na adnych instrumentach, nie pisali muzyki, nie umieli piewa. Wszystkie piosenki powstay w studiu dziki profesjonalnym muzykom. Kiedy Rob i Fab musieli wystpi na estradzie, poruszali tylko ustami do sw i melodii nadawanej z tamy. Ta sytuacja bardzo ich krpowaa, naciskali wic na Fariana, eby pozwoli im samodzielnie nagra nastpny album. Ale Farian nie mia w tym adnego interesu, tak wic 14 listopada 1990 roku ujawni w wywiadzie, e wystpy zespou byy jedn wielk szopk. Wie ta wstrzsna przemysem muzycznym, a media rzuciy si na biednych chopcw z niezwyk furi. Dla wielu krytykw ich przypadek by typowym przykadem oszukaczej, sztucznej, prefabrykowanej muzyki pop. Rob i Fab nie poddawali si jednak. Nagrali pyt pod wasnymi nazwiskami, ale skoczyo si to cakowit klap. Wyszydzeni przez przemys fonograficzny i publicznie wymiani w mediach, nie mieli ju czego szuka na estradzie. W 1998 roku Rob Pilatus ostatecznie si podda. Znaleziono go martwego w pokoju hotelowym po tym, jak przedawkowa narkotyki. Mia wtedy zaledwie 32 lata.

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
Wieki temu przewidywano, e tradycja primaaprilisowa umrze mierci naturaln. Ju w 1874 roku New York Times prorokowa, e zwyczaje ten spocznie w pokoju, moe co najwyej przetrwa

wrd dzieci. W latach 90. okazao si, e nic z tego, prima aprilis sta si popularniejszy ni kiedykolwiek w dziejach i panoszy si w znacznie szerszych krgach spoecznych, wspomagany Internetem, ktry okaza si znakomitym rodkiem do patania najprzerniejszych figli. Ponadto firmy wykorzystyway ten dzie do darmowej reklamy a gdy bariery ekonomiczne midzy pastwami komunistycznymi i kapitalistycznymi zaczy si kruszy, prima aprilis dotar take do Chin i Rosji. Dziki temu ten stary zwyczaj sta si okazj do najbardziej nieprawdopodobnych mistyfikacji.

Nixon na prezydenta
W 1992 roku w audycji NPR (Narodowego Radia Publicznego) Talk of the Nation doniesiono, e byy prezydent Richard Nixon postanowi znw kandydowa na ten urzd z ramienia partii republikaskiej. Na potwierdzenie odtworzono nagranie mowy kandydata, w ktrej wyranie powiedzia: Nigdy nie zrobiem niczego zego i nigdy tego ponownie nie zrobi. NPR nagrao take reakcj na decyzj Nixona, w tym take wypowied Torrie Clarke, sekre tarza prasowego podczas kampanii Bush-Quayle, ktra stwierdzia: Jestemy zszokowani i uwaamy, e to wyrana prba ze strony Nixona odwrcenia uwagi od naszej polityki zagranicznej. Suchacze zareagowali spontanicznie, dzwonic do rozgoni, by wyrazi zaskoczenie i oburzenie. Dopiero w drugiej czci programu prowadzcy go John Hockenberry oznajmi, e to art. Gos Nixona naladowa aktor komediowy Rich Little. Chiny rezygnuj z zakazu posiadania tylko jednego dziecka... ale tylko dla posiadaczy tytuw doktorskich Chiny zakazay maestwom mie wicej ni jedno dziecko, eby powstrzyma gwatowny przyrost ludnoci w tym kraju. Zakaz ten sta si od razu przedmiotem kontrowersji i potpienia ze strony midzynarodowej spoecznoci. Dlatego tak wielkie podniecenie zapanowao w 1993 roku, gdy China Youth Daily, oficjalny dziennik rzdowy, obwieci, e zakaz w zniesiono, lecz tylko wobec posiadaczy tytuu doktorskiego. Najwyraniej wadzom chodzio o to, by mogli si rozmnaa ludzie wyksztaceni, co w przyszoci zmniejszyoby konieczno zatrudniania zagranicznych ekspertw. To zaskakujce owiadczenie zostao natychmiast podchwycone i rozpowszechnione przez New Evening News z Hongkongu i Agence France-Press. Niestety, adne z tych rde nie dostrzego dopisku drobnym drukiem na kocu artykuu, e to kawa. Rzd chiski zareagowa na mistyfikacj China Youth Daily potpieniem zwyczaju prima aprilis jako niebezpiecznej zachodniej tradycji. Wypowiadajc si na amach Guangming Daily, najwaniejszego dziennika pekiskiego, chiscy prominenci uznali, e arty primaaprilisowe maj wyjtkowo zy wpyw, dodajc: Powiedzmy wprost - prima aprilis do dzie kamcw.

Surfowanie w Internecie po pijanemu

W 1994 roku w PC Computing przedstawiono ustaw numer SB0401194, ktra trafia do Kongresu USA, zakazujc surfowania w Internecie po pijanemu lub dyskutowania na temat seksu w

sieci publicznej. Artyku ostrzega, e ustawa daje prawo FBI do zablokowania linii telefonicznej kademu kto uywa lub naduywa alkoholu w chwili czenia si z Internetem. Ponadto - dodaje artyku - uchwalenie ustawy jest bardzo prawdopodobne, bo przecie kto chciaby si wychyli i gosowa za pijastwem i komputerowym seksem? Autor publikacji John Dvorak tak tumaczy pojawienie si ustawy: To dlatego e nazwano Internet -informacyjn autostrad. Wiem, e zabrzmi to gupio, lecz Kongres najwyraniej uwaa, e poruszanie si po pijanemu na autostradzie jest naganne, niezalenie od tego, jaka to autostrada. Artyku spowodowa, e do Kongresu dzwonio tak wielu oburzonych ludzi, e biuro senatora Edwarda Kennedyego byo zmuszone oficjalnie zaprzeczy pogosce, jakoby std wyszed projekt ustawy. Tymczasem dowd na to, e publikacja bya mistyfikacj, znajdowa si w jej numerze: 040194 (czyli 04/01/ 94)*. Ponadto artyku podpisa niejaki Lirpa Sloof, a nazwisko to czytane wspak brzmiao April Fools**.

Taco Liberty Bell

W 1996 roku, Taco Bell, sie barw szybkiej obsugi zamwi ca kolumn w New York Timesie, eby oznajmi, i kupuje Liberty Bell*** i ma zamiar nazwa go Taco Liberty Bell. Celem byo przyczynienie si do zmniejszenia zaduenia kraju. W dalszym cigu firma podkrela, e korporacje od lat przejmuj autostrady a Taco Bell po prostu posza o krok dalej, kupujc jeden z najcenniejszych zabytkw w kraju. Tysice ludzi dzwonio do Narodowego Parku Historycznego w Filadelfii, gdzie znajdowa si dzwon, eby ostro zaprotestowa przeciwko jego sprzeday Taco Bell wytrzyma do poudnia, dopiero wtedy ujawniono, e wczeniejsze doniesienia prasowe byy artem. Wkrtce potem rzecznik Biaego Domu, Mike McCurry, oznajmi, e rzd federalny zamierza sprzeda Lincoln Memorial zakadom Forda i e teraz bdzie si on nazywa Lincoln-Mercury Memorial. Mistyfikacja opacia si Taco Bell, gdy w cigu pierwszego tygodnia kwietnia sprzeda wzrosa o ponad 500 000 dolarw. * Amerykanie pisz daty, stawiajc na pierwszym miejscu miesic, potem dzie, na kocu rok (przyp. tum.). ** AprilFools oznacza prima aprilis (przyp. tum.). *** Liberty Belle - dzwon znajdujcy si w Independence Hall w Filadelfii, zabrzmia 8 lipca 1776 roku po proklamowaniu Deklaracji Niepodlegoci. W 1976 roku przeniesiono go poza Independence Hall (przyp. tum.).

Na Jowiszu odkryto ycie

W latach 90. nastpi gwatowny rozwj portalu internetowego America Online (AOL), co dowodzi, jak potne mogo by to narzdzie w masowej komunikacji - w 1996 roku mia on bowiem ju 5 000 000 abonentw. Kiedy 1 kwietnia poczyli si z serwerem, powita ich napis: rda rzdowe podaj, e na Jowiszu odkryto ycie. Informacja poparta bya wypowiedzi biologa i owiadczeniem Teda Leonsisa, prezesa AOL, e jego firma znajduje si w posiadaniu dokumentw potwierdzajcych, e rzd ukrywa fakt odnalezienia ycia na tej ogromnej planecie. W odpowiedzi na to do AOL wysano

ponad 1300 e-maili. Gdy wyszo na jaw, e to dowcip, wielu uytkownikw pytao, dlaczego portal ryzykowa utrat wiarygodnoci, dopuszczajc si mistyfikacji, lecz AOL zlekceway te uwagi. Jego rzeczniczka wyjania pniej, e firma chciaa w ten sposb odda hod Orsonowi Wellesowi, ktry w Halloween 1938 roku nada suchowisko Wojna wiatw (rozdzia 5).

Leworczne whoppery
Szef Taco Liberty pozuje do zdjcia z kopi Liberty Bell i mczyzn przebranym za Benjamina Franklina (AP/Wide World Photos). W 1998 roku Burger King zamieci caostronicow reklam zapowiadajc nowy rodzaj kanapki: leworcznego whoppera przeznaczonego dla 32 000 000 leworcznych Amerykanw. Wedug reklamy nowa kanapka zawieraa te same skadniki, co oryginalny whopper (saata, pomidory, hamburger itp.), lecz wszystkie zostay obrcone o 180 stopni, tak wic ciszy bok znajdzie si po lewej stronie, zapobiegajc w ten sposb wypadaniu saaty i innych skadnikw po prawej stronie burgera. Reklama gosia, e leworczne whoppery bd dostpne na razie w Stanach Zjednoczonych, lecz Burger King planuje wprowadzenie ich w innych krajach, gdzie jest wiele leworcznych osb. Firma poinformowaa potem, e 1 kwietnia tysice klientw odwiedziy bary Burger Kinga, dajc nowych kanapek. Przy okazji pytano, czy s w sprzeday take kanapki praworczne.

Alabama zmienia warto

W 1998 roku pojawi si artyku informujcy, e zgromadzenie ustawodawcze stanu Alabama postanowio zmieni warto liczby =3,14259... na biblijn warto 3,0. Wedug autora artykuu inynierowie z NASA w Huntsville zbuntowali si na wie o tej decyzji. Wiadomo pojawia si najpierw jako list do grupy Usenet talk.origins. Zostaa zamieszczona take w kwietniowym wydaniu biuletynu New Mexicans for Science and Reason. Wkrtce jednak rozniosa si na cay kraj, przekazywana przez ludzi, ktrzy otrzymali j w poczcie elektronicznej. Wtedy do zgromadzenia Alabamy zgaszali si rozeleni internauci, protestujc przeciwko tej ustawie. Na szczcie wiadomo bya faszywa. Jako pierwszy wysa j fizyk z Nowego Meksyku Mark Boslough, ktry chcia omieszy ciaa legislacyjne usiujce ograniczy zakres nauczania o ewolucji w szkoach. Kongresmeni stanu Indiana rzeczywicie swego czasu zastanawiali si nad zmian wartoci , ale byo to w 1897 roku. Poniewa liczba ta jest sta matematyczn, nie podlega wadzy jakiegokolwiek ciaa ustawodawczego.

Rosja sprzedaje ciao Lenina

Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego w 1989 roku rzd rosyjski stara si podreperowa kulejc gospodark, lecz kondycja finansowa narodu pozostaa tragiczna. W listopadzie 1991 roku Forbes FYI, amerykaski magazyn gospodarczy, ujawni, do jakiego stopnia beznadziejny by stan rosyjskiej

gospodarki: rzd, rozpaczliwie szukajcy zachodniej waluty, postanowi sprzeda zabalsamowane zwoki Wodzimierza Iljicza Lenina temu, kto ofiaruje najwicej pienidzy. Ciao wodza rewolucji wystawione byo na widok publiczny w mauzoleum na placu Czerwonym przez kilka dziesicioleci. Pono Rosjanie rozpoczli licytacj od 15 000 000 dolarw. ABC News i USA Today puciy t wiadomo, zanim Forbes FYI ujawni mistyfikacj. Rosyjski minister spraw wewntrznych Wiktor Barannikow okreli art jako nieodpowiedzialne kamstwo.

Microsoft kupuje Koci katolicki

W 1994 roku w Internecie krya informacja prasowa, e Microsoft kupi Koci katolicki. Dokument, majcy nagwek Watykanu i dat, stwierdza, e to pierwszy taki wypadek w historii, by firma produkujca oprogramowanie komputerowe wchona najwiksz religi wiata. Artyku cytuje dalej wypowied prezesa Microsoftu Billa Gatesa, ktry uwaa, e religia ma tendencje rozwojowe, a poczone zasoby Microsoftu oraz Kocioa katolickiego sprawi, e religia bdzie atwiej przyswajalna i zabawniejsza dla znacznie wikszej liczby ludzi. Zgodnie z warunkami kontraktu Microsoft uzyskaby prawo elektronicznej wycznoci na Bibli, a sakramenty bdzie mona przyjmowa online, czyli bezporednio przez Internet. Tekst by oczywist kpin. Na przykad porwnywano praktyki biznesowe Microsoftu z ewangelizacj prowadzon przez Koci, ktry w caej swej historii - podobnie jak Microsoft - by agresywnym konkurentem prowadzcym krucjaty, majce skoni ludzi do aktualizacji (upgrade) wiadomoci poprzez przyjcie katolicyzmu i wstpienie w krg licencjonowanych ukadw w rozmaitych domenach, gdzie wszystkie podmioty zaznajomi si z t religi niezalenie od tego, czy zamierzaj j stosowa w praktyce, czy nie. Mimo ewidentnej absurdalnoci, wielu ludzi potraktowao t informacj powanie i dzwonio do biur Microsoftu, pytajc, czy to prawda. Skonio to firm do ogoszenia oficjalnego dementi 12 grudnia 1994 roku. Bya to pierwsza internetowa mistyfikacja, ktra dotara do masowych odbiorcw. Fakt, e miaa tak wielki zasig, uwiadomi ludziom, jak potg jest nowa technologia w rozprzestrzenianiu informacji czy dezinformacji na skal dotychczas niespotykan w tradycyjnych rodkach masowego przekazu. Albowiem w odpowiedzi na wiadomo o transakcji Microsoftu pojawia si kolejna mistyfikacja o IBM, ktry kupi Koci episkopalny.

Bestia Sibuxiang
Wieczorem 19 wrzenia 1994 roku telewidzowie w Taiyuan w pnocnych Chinach usyszeli zatrwaajc wiadomo. Na pustym ekranie pojawi si napis ostrzegajcy przed straszn besti Sibuxiang - mitologicznym stworzeniem, ktrego ukszenie niesie mier i ktre nie tylko naprawd istnieje, lecz zblia si do miasta. Napis gosi: Dochodz wieci, e Sibuxiang wkroczyo na nasz teren od strony przeczy Yanmenguan i za kilka dni wedrze si do tysicy domw. Zamknijcie okna i drzwi i bdcie czujni.

Mieszkacy miasta wpadli w panik. Wielu zabarykadowao si w domach, bojc si wystawi nawet nos na zewntrz. Inni kontaktowali si z miejscowymi wadzami, pytajc, o co chodzi. Jak si okazao, bestia Sibuxiang rzeczywicie istniaa, nie bya jednak zwierzciem, lecz nowym rodzajem wdki. Wiadomo nadana w telewizji w rzeczywistoci bya reklam. Przeraeni telewidzowie nie zdawali sobie z tego sprawy, nawet gdy na ekranie pojawi si napis Realizacja: Agencja Reklamowa Jinxin. Cae to zamieszanie wyniko std, e filmy reklamowe byy w Chinach nowoci. Wikszo z nich polegaa na pokazaniu produktu i kilku sowach informacji. Poniewa reklama Sibuxiangu nie pasowaa do tego wzorca, nie zostaa przez widzw rozpoznana. Zagraniczni korespondenci donosili, e jest to dowd na pojawianie si kapitalistycznych innowacji w Chinach. Ale chiskie wadze nie byy tym zachwycone i twrc reklamwki Jinga Huiwena ukaray grzywn 5 000 juanw (okoo 2400 zotych) za wywoanie paniki. Jing uzna, e warto byo nawet zapaci grzywn, bo pomys zyska ogromn popularno. Jego reklamwka i panika, jaka przez ni wybucha, byy tematem dnia w caych Chinach, dziki czemu wdka Sibuxiang z dnia na dzie staa si znan mark. Trzy miesice po emisji Jing powiedzia, e obroty jego klienta wzrosy czterokrotnie.

Telefon do krlowej Elbiety II

Trzydziestego padziernika 1995 roku mieszkacy kanadyjskiej prowincji Quebec mieli gosowa za lub przeciw oddzieleniu si od Kanady. Politycy oczywicie byli bardzo zdenerwowani moliwoci separacji, nic zatem dziwnego, e krlowa Elbieta II, panujca zarwno w Anglii, jak i Kanadzie, odebraa kilka dni przed referendum telefon od kanadyjskiego premiera Jeana Chretiena. Oboje rozmawiali prawie 17 minut. Chretien wielokrotnie powtarza, e jest zaniepokojony w zwizku z wynikiem referendum i pyta, czy krlowa nie wystpiaby w telewizji z przemow na rzecz zjednoczonej Kanady. Krlowa odpara, e rozway tak moliwo, jeli premier przele jej faksem propozycj treci wystpienia. Wanie w tym momencie rozmowa przybraa dziwny obrt. Chretien stwierdzi bowiem, e mowa powinna by tak krtka, jak wyliczenie skadnikw na pudeku patkw kukurydzianych. Potem spyta o plany krlowej na Halloween: Chyba wasza wysoko nie zaoy kostiumu? Krlowa odpara: Nie, oczywicie nie. Elbieta II nie widziaa, e nie rozmawia z Jeanem Chretienem. Mczyzn po drugiej stronie by Pierre Brassard, didej w stacji radiowej w Montrealu, znany z tego, e potrafi naladowa gosy kanadyjskich politykw. Pniej Brassard nada fragmenty rozmowy na antenie. Wie o mistyfikacji wywoaa wzburzenie wrd Kanadyjczykw i Brytyjczykw. Mwiono, e w otoczeniu krlowej nie stosuje si waciwych rodkw ostronoci. Ale sam Brassard przekona si, e ochrona jest do szczelna, udao mu si bowiem skontaktowa z krlow dziki pomocy siedmiu

specjalistw, a i tak mia duo szczcia, e zdoa przebi si przez system kontroli. Okazao si, e incydent ten zadziaa na korzy krlowej, gdy opinia publiczna stana w jej obronie. Ponadto suchacze w Kanadzie cieszyli si, e mogli usysze Elbiet II w tej nieformalnej rozmowie. Sunday Mirror napisa, e jej wypowied brzmiaa tak, jakby bya kim porednim midzy gospodyni domow a wielojzyczn, rzeczow kobiet interesu.

Mistyfikacja Sokala
Artyku w wiosennym numerze Social Text, kwartalnika powiconego problematyce kulturalnej, nosi intrygujcy tytu: Transgresja granic: w kierunku transformacji hermeneutyki kwantowej teorii grawitacji. Jego autorem by Alan Sokal, profesor fizyki na Uniwersytecie Nowojorskim. Artykuy zamieszczane w Social Text zazwyczaj rzadko budziy zainteresowanie najwaniejszych mediw, bo pismo odwoywao si do raczej wskiego grona intelektualistw. Ten jednake wywoa kontrowersje na midzynarodow skal, co sprawio, e zarwno Alan Sokal, jak i kwartalnik znaleli si na pierwszych stronach gazet caego wiata. Spory nie dotyczyy tego, co napisano w artykule, lecz raczej tego, czego tam nie napisano. Sokal dowodzi, e tradycyjne pojcie grawitacji to kapitalistyczny wymys. Uwaa, e naley je koniecznie zastpi now teori kwantowej grawitacji, ktra miaa wicej wsplnego z ideologi socjalistyczn, feminizmem i relatywizmem. Zwraca te uwag, e nauka zbyt dugo zajmowaa si poszukiwaniem prawdy absolutnej. Nie wspomnia jednak, e to wszystko byo artem. Tego samego dnia, kiedy wiosenny numer Social Text wyszed z drukarni, Sokal opublikowa list w czasopimie akademickim Lingua Franca, ujawniajc w nim, e artyku by totaln bzdur. Wytkn wydawcom Social Text, e si na tym nie poznali: Kady fizyk lub matematyk (nawet bez stopnia naukowego) zorientowaby si, e to kawa. Uwaa, e brak krytycyzmu w zakwalifikowaniu tekstu do druku wskazuje na wyrane obnienie si wymaga wobec rodowiska akademickiego. W gruncie rzeczy Sokal by oburzony radykalizmem wydawcw Social Text wobec nauki i ich lewicujcych czytelnikw. W tym sensie jego mistyfikacja przypominaa taktyk obran w pocztkach XX wieku, a zmierzajc do zdyskredytowania radykalizmu w sztuce i poezji (rozdzia 5).

Allegra Coleman
W 1996 roku na okadce listopadowego numeru Esquire pojawio si zdjcie Allegry Coleman, nowej gwiazdy, ktra pono szturmem podbija Hollywood. Napis gosi: Zapomnijcie o Gwyneth, zapomnijcie o Mirze. Oto nowa hollywoodzka Dziewczyna Marze. Zamieszczony w rodku artyku rozwodzi si nad wrzaw, jaka rozptaa si wok tej osobowoci. Podobno chcia j zaangaowa Quentin Tarantino, a Woody Allen cakowicie zmieni scenariusz swego kolejnego filmu, eby moga w nim zagra: Naprawd ma to, co naley. Ale przyczyna powodzenia Allegry nie bya tak do koca jasna. Podobno samozwaczy guru Deepak Chopra mia powiedzie: Jest taka gbczasta i lnica. Fragmenty jej dziennika take

niczego nie tumaczyy. W jednym miejscu pisaa: Mam myli. Naprawd zaczynam myle. Caa bya zagadk albo - jak to sama uja - to co jak Stonehenge. Najwiksza tajemnica, cakowicie nierozszyfrowana. Mimo to Hollywood byo zaciekawione. Po publikacji artykuu w Esquire do redakcji zaczli wydzwania owcy talentw, pragncy skontaktowa si z now gwiazd. Ale nie wszyscy wpadli w zachwyt nad nowym odkryciem. St Louis Post-Dispatch skrytykowa Esquire za to, e rozwodzi si nad jej wyranie nieciekaw osobowoci. Okazao si, e Allegra naprawd bya zagadkowa, przede wszystkim dlatego e nie istniaa. Esquire wymyli j, eby zakpi ze sposobu, w jaki wikszo magazynw przedstawia gwiazdy kina. Kobieta na okadce i na zdjciach w rodku numeru bya mao znan aktork Ali Larter. Po odegraniu roli Allegry Coleman sama zrobia karier w Hollywood, grajc w filmach, takich jak House on Haunted Hill (Dom na nawiedzonym wzgrzu), Bandyci i Legalna blondynka.

Mistyfikacje w World Wide Web

Sie World Wide Web (w przeciwiestwie do poczty elektronicznej i grup nowoci sieci Usenet) zaistniaa dopiero w 1991 roku jako podzbir szerszego zakresu Internetu. Dziki niej kady mia atwy dostp do milionw odbiorcw. Co za wspaniaa okazja dla oszustw. Gazety, radio i telewizja nigdy nie byy tak demokratyczne i otwarte. Mistyfikacje w sieci WWW nasiliy si pod koniec dekady, gdy staa si ona wan czci codziennego ycia.

Naszpierwszyraz.com
Koncepcja tej strony internetowej bya prosta. Mike i Diane, para zdrowych 18-latkw, ogosia wszem wobec, e oboje strac dziewictwo o godzinie 17.00 4 sierpnia 1998 roku. W przeciwiestwie jednak do wikszoci nastolatkw zaprosili na t uroczysto cay wiat, ktry mg ledzi intymne zblienie w sieci. Adres brzmia: www.our-firsttime.com. Kiedy media podchwyciy t wiadomo, w cigu doby rozesza si ona po caym wiecie. Tak wielu ludzi odwiedzao stron internetow Mikea i Diane, eby dowiedzie si wicej na ten temat, e sie si zakorkowaa. Jednak internetowi detektywi szybko zwchali mistyfikacj. Jej mzgiem okaza si Ken Tipton, byy waciciel wypoyczalni kaset wideo i drobny biznesmen. Jego pierwszym zaoeniem byo wzbudzenie zainteresowania tym edukacyjnym programem, lecz potem zamierza - tu przed pokazem - pobiera opat w wysokoci piciu dolarw i w ostatniej chwili obwieci, e Mike i Diane postanowili jednak powstrzyma si przed zblieniem. Mistyfikacja ta okazaa si pierwsz na tak skal w sieci WWW, podczas gdy rzekomy zakup przez Microsoft Kocioa katolickiego by pierwsz internetow mistyfikacj, ktra wzbudzia masowe zainteresowanie.

Anioki Rona
Kobiety mog legalnie sprzedawa swoje jajeczka bezpodnym parom. Ale Ron Harris, fotografujcy

sceny erotyczne, postanowi pj dalej. Zaoy stron internetow zwan Ronsangels.com, gdzie supermodelki sprzedaway na aukcji swoje jajeczka tym, ktrzy pacili najwicej. Pomys ten wstrzsn specjalistami, ktrzy zajmowali si leczeniem niepodnoci. W prasie zawrzao, lecz zaczto co podejrzewa, gdy dziennikarze stwierdzili, e pod tym adresem nie ma adnej aukcji, a ponad poowa domniemanych dawczy bya zatrudniona w charakterze modelek w innym przedsiwziciu Harrisa, pornograficznym serwisie Eroticboxoffice.com. Okazao si, e nie sprzedawano jajeczek, a rzekoma aukcja bya reklamwk prawdziwego biznesu Harrisa, czyli pornografii.

Aukcje eBay
Bezporednie aukcje eBay, ktre gromadz kupujcych i sprzedajcych wszelkie dobra, okazay si jednym z najbardziej dochodowych przedsiwzi. Lecz artownisie szybko zorientowali si, e nic nie moe ich powstrzyma przed najbardziej wyrafinowanymi mistyfikacjami i oszustwami. W rezultacie pojawio si wiele lipnych aukcji. W czerwcu 1999 roku na sprzeda wystawiono wart 1 000 000 dolarw czyst, oryginaln kokain. We wrzeniu 1999 ludzka nerka osigna cen 5 700 000 dolarw, zanim eBay zastopowa aukcj, a w kilka tygodni pniej sprzedano nienarodzone dziecko za 1 000 000 dolarw, i t aukcj take przerwano. Inne synne obiekty wystawione na sprzeda, to londyska Millennium Dome i ludzka dusza. Najsynniejsza faszywa aukcja miaa miejsce w styczniu 2000 roku - oferowano wtedy 10 000 000 dolarw za nazw domeny Year2000.com.

Mistyfikacje kalendarzowe
Lata 90. rozpoczy si od hurraoptymistycznych oczekiwa w dziedzinie informacji. arliwi wyznawcy Internetu gosili, e nowe technologie zjednocz wiat i rozwi jego problemy (podobne przekonanie ywiono, kiedy pojawiy si telegraf, radio i telewizja). Tymczasem pod koniec dekady optymizm ten zmieni si w panik w zwizku ze zmian daty z 1999 na 2000 rok. Najwiksi pesymici widzieli ju koniec wiata, mimo e rzdy i odpowiednie instytucje staray si zapobiec katastrofie (obawiano si, i wiele komputerw nie bdzie potrafio rozpozna daty poza 1999 rokiem). Panikarze bali si, e systemy komputerowe ulegn rozstrojeniu, cofajc ludzko z powrotem w er przed-modernistyczn. Jak si atwo domyli, dowcipnisie (szczeglnie ci, ktrzy upodobali sobie prima aprilis) od razu zwszyli okazj do dobrej zabawy.

redni czas Guinnessa

Trzydziestego marca 1998 roku browar Guinnessa ujawni prasie, e zawar porozumienie z Krlewskim Obserwatorium w Greenwich w Anglii na dostaw piwa podczas uroczystoci milenijnych. Na mocy owego dokumentu redni czas w Greenwich (czyli uniwersalny) bdzie si nazywa rednim czasem Guinnessa a do koca 1999 roku. Financial Times, nie uwiadamiajc sobie, e owiadczenie to byo artem, opublikowa artyku, w ktrym ubolewa nad praktykami pewnych firm, ktre podniecenie nadchodzcym nowym tysicleciem pragn wykorzysta do promocji wasnych wyrobw.

Kiedy redaktorzy gazety zorientowali si, e padli ofiar kawau, napisali such informacj, e nowina, ktr ujawniono, bya najwyraniej primaaprilisowym artem.

Problem zmiany daty rozwizany

W 1999 roku Singapore Straits Times ogosi, e 17-letni ucze szkoy redniej zdoa rozwiza problem zmiany daty, opracowujc prosty program komputerowy. Podobno by przecitnym uczniem, a zrobi to w 29 minut przy okazji rozwizywania w domu zadania z algebry. Jego rodzina oraz grupa konsultingowa zaoyy firm pod nazw Polo Flair, eby wypuci produkt na rynek. Spodziewano si dochodw w wysokoci 50 000 000 dolarw do koca roku. Mnstwo dziennikarzy i informatykw kontaktowao si z dziennikiem, pragnc dowiedzie si czego wicej o genialnym chopaku. Kto pyta, czy wystpiby przed kamer telewizyjn, cho - jak powiadano - by bardzo niemiay. Tymczasem genialny ucze i jego program w ogle nie istnieli. Co bystrzejsi czytelnicy zauwayli zapewne, e Polo Flair jest anagramem April Fool (czyli prima aprilis).

Pluskwa milenijna
Pierwszego kwietnia 1999 roku radio kanadyjskie wraz z Warner Music i Universal Music Group poinformowao suchaczy, e nadejcie 2000 roku sprawi, i odtwarzacze pyt kompaktowych nie bd mogy odczyta muzyki nagranej przed 2000 rokiem. Na szczcie znaleziono rozwizanie holograficzna nalepka, ktra umoliwi odczyt kompaktw starego formatu. Nalepki miayby kosztowa okoo dwch dolarw za sztuk. Suchacze, oburzeni perspektyw dodatkowych kosztw, natychmiast skontaktowali si ze stacj radiow i firmami fonograficznymi, dajc, by nalepki rozdawano za darmo. Nie przestali telefonowa nawet wwczas, gdy radio oznajmio, e by to art.

Rozdzia 9 Po roku 2000

Kotki miniaturki i koty potwory
Szalony rozwj mediw informacyjnych w cigu minionych dwch dziesicioleci wcale nie uleg zahamowaniu, rwnoczenie jednak stawia przed korzystajcymi z nich uytkownikami nowe problemy. Po pierwsze, musimy nauczy si odrnia wiadomoci prawdziwe od faszywych, wiedzie, jak si porusza po informacyjnym wszechwiecie. Potok informacji zalewa nas ze wszystkich stron, nie tylko z tradycyjnych rodkw przekazu, jak dzienniki, radio, telewizja, reklamy, ksiki i magazyny, lecz take za porednictwem poczty elektronicznej i Internetu. Wielk sztuk jest umiejtno odrnienia rde wiarygodnych od niewiarygodnych. Nie kady j posiada. Ale wpadaj nie tylko atwowierni, na mistyfikacje daj si nabiera takie szacowne instytucje, jak New Yorker, National Geographic i Slate.com.

Po drugie, rozwj technologii mediw suy nie tylko informowaniu opinii publicznej, lecz take jej globalizacji. Bezporednie porozumiewanie si midzy kontynentami stao si codziennoci. Oznacza to, e zarwno mistyfikacja, jak i obce wpywy - chciane i niechciane - coraz szersz fal wdruj bez adnej kontroli przez wszelkie granice. Najlepszym tego przykadem jest mistyfikacja zwana kur z Piltdown, ktra wzia pocztek w Chinach, a przeniosa si do Ameryki. Z kulturowego punktu widzenia mistyfikacje nowego tysiclecia czsto odzwierciedlaj napicia i konflikty, z jakimi wiat boryka si, kiedy lata 90. nie speniy naszych oczekiwa i nadziei. Rok 2000 zacz si od strachu przed pluskw milenijn. Kiedy okazao si, e obawy byy bezpodstawne, wielu ludzi uznao, i sama hipotetyczna pluskwa oraz miliardy wydane na jej zneutralizowanie byy najwiksz mistyfikacj w historii. Zwtpienie i negatywne nastroje przybray na sile, gdy pojawia si kolejna bomba zwana dot.com, wiatowa gospodarka popada w recesj, a Stany Zjednoczone przeyway najwiksz w historii kompromitacj w zwizku z wyborami prezydenckimi. Potem nadszed 11 wrzenia 2001 roku. Nowe tysiclecie odnotowuje wiele przejaww braku powagi, lecz kilka najlepiej znanych przypadkw mistyfikacji w latach 2000-2002 wie si z kwesti mierci, zwtpienia, apokalipsy i katastrofizmu.

Kura z Piltdown
Pitnastego padziernika 1999 roku National Geographic Society nagonio spraw niesamowitego odkrycia w pnocno-wschodnich Chinach. Znaleziono tam pono liczc 125 000 000 lat skamieniao, ktra jakoby stanowia brakujce ogniwo midzy dinozaurami a ptakami. Przez ponad 20 lat paleontolodzy zastanawiali si, czy ptaki w ogle s potomkami dinozaurw. Skamieniao zdawaa si potwierdza takie pokrewiestwo. Dino-ptak, zwany uczenie Archaeoraptor liaoningensis, zosta wiatu przedstawiony podczas konferencji prasowej zorganizowanej w siedzibie National Geographic. Rwnoczenie w dobrze znanym magazynie towarzystwa opublikowano pretensjonalny artyku na ten temat. Skamieniay ptak miaby za ycia rozmiar duej kury, a moe nawet indyka. Byby to jednak indyk z dugim ogonem dinozaura. To wanie poczenie cech ptaka i prehistorycznego gada sprawio, e naukowcy uznali stworzenie za brakujce ogniwo midzy dinozaurem a ptakiem. Christopher Sloan, autor publikacji w National Geographic pisa: Dugie skrzyda i niewielki korpus woaj: Ptak! Dugi, sztywny ogon woa Dinozaur! Ale w owym czasie Sloan nie zdawa sobie sprawy, e zarwno ciao, jak i ogon powinny woa: Faszerstwo! Xu Xing, chiski naukowiec, ktry pomaga w identyfikacji skamieniaoci, pooy kres mistyfikacji. Oznajmi mianowicie, e znalaz drug skamielin majc ogon dokadnie taki sam, jak archaeoraptor, lecz zupenie inne ciao. Kiedy skamieniae szcztki oddziela si od podoa, czsto rozszczepiaj si na dwie warstwy, przez co powstaj dwie pytki stanowice lustrzane odbicie. Najwyraniej kto zdj warstw zawierajc skamielin ogona i doczy j do skamieniaoci ptaka, tworzc w ten sposb

hybrydaln form ptaka-dinozaura. W marcu 2000 roku National Geographic przyznao si do pomyki, wyjaniajc jednoczenie, w jaki sposb zostao wprowadzone w bd. Odkrycie to budzio wtpliwoci pod wieloma wzgldami, ale nikt nie chcia przyj ich do wiadomoci. Ale co najwaniejsze, redakcja przyznaa, e zbyt popiesznie opublikowaa informacje o znalezisku, nie czekajc na dokadniejsz analiz w innych czasopismach. U.S. News & World Report jako pierwszy nazwa odkrycie Archaeoraptora faszerstwem, nazywajc je kur z Piltdown, przez analogi z wczeniejszym wykopaliskiem czowieka z Piltdown w 1912 roku (rozdzia 4).

Przekonujce kamstwo
Co roku Donside Paper Company z siedzib w Aberdeen organizuje konkurs dla studentw szk plastycznych na wydziale projektw graficznych. Konkurs w 2000 roku rni si nieco od innych. Uczestnicy mogli wybra jeden z trzech tematw: 1) promocja Trjkta Bermudzkiego jako miejsca na spdzenie urlopu, 2) projekt opakowania dla stowarzyszenia maniakw robienia zakupw lub 3) przekonujce kamstwo. Wiele prac ju nadesano, kiedy szkoy uczestniczce w konkursie otrzymay z Donside informacj, i zosta on odwoany. Zaczto wycofywa prace. Z Donside zadzwoniono, dlaczego szkoy to robi, i dopiero wtedy zday sobie spraw, e to pomyka. Pismo odwoujce konkurs samo w sobie miao wanie wzi w nim udzia - przecie wymagano przekonujcego kamstwa. Zakopotane szkoy popiesznie prboway podsumowa konkurs, lecz musiay si wstrzyma, bo faks z Donside informowa, e ostateczny termin zosta przesunity o miesic, a zatem wszystkie prace naley zoy ponownie. Zaczto wic kontaktowa si z uczestnikami konkursu, lecz kto zorientowa si, i to kolejne kamstwo. Donside oznajmia, e nie zamierza kara zoliwych uczestnikw konkursu i pragnie ocenia ich prace na rwni z innymi. Ale dowcipnisie nigdy nie ujawnili swojej tosamoci.

MISTYFIKACJE PRIMAAPRILISOWE
Mwi si, e w Internecie kady dzie to prima aprilis, ale od pocztku nowego tysiclecia najlepsze mistyfikacje nadal pojawiaj si przede wszystkim w radiu i prasie.

Pitnasta doroczna nowojorska parada z okazji 1 kwietnia

Informacja przesana do mediw krtko przed 1 kwietnia 2000 roku stwierdzaa, e pitnasta doroczna nowojorska parada z okazji prima aprilis ma si rozpocz w poudnie na Pidziesitej Dziewitej ulicy, a potem pody Pit Alej. Uczestniczy w niej mieli policjanci z Nowego Jorku, Los Angeles i Seattle, ktrzy pragnli zilustrowa tematyk brutalnoci, korupcji i niekompetencji. Planowano take sceny przedstawiajce misje na Marsa, ktre skoczyy si niepowo dzeniem, a

koszt tego widowiska mia rzekomo wynosi ponad 10 miliardw dolarw. I wreszcie przedstawiciel Atlanty John Rocker szykowa si do obrzucania obserwatorw rasistowskimi epitetami. Ekipy CNN i innych stacji telewizyjnych miay transmitowa parad. Przybyy w poudnie Pidziesit Dziewit ulic , eby stwierdzi, i poza nimi nikogo tam nie ma. W kocu zorientoway si, e zostay oszukane. Bya to robota Joeya Skaggsa (rozdziay 6 i 7), ktry przez ostatnie 15 lat przekazywa prasie informacje o faszywych paradach 1 kwietnia.

Odchudzajce skarpetki
W kwietniu 2000 roku londyski Daily Mail obwieci, e wynaleziono nowy rodzaj skarpet, ktre pomagaj schudn. Wysysaj one tuszcz przez spocone stopy. Kiedy temperatura ciaa wzrasta, a naczynia krwionone rozszerzaj si, skarpetki wycigaj nadmiar lipidw przez pot. Po solidnym spoceniu si naley po prostu zdj skarpety i wypra je, spukujc zarazem tuszcz. Gazeta uznaa, e wynalazek ten raz na zawsze rozwie problem nadwagi.

Wywiad z prezydentem Carterem

W 2001 roku Michael Enright przeprowadzi wywiad z byym prezydentem USA Jimmym Carterem w programie This Morning dla kanadyjskiej stacji radiowej. Tematem mia by handel drewnem z drzew iglastych, poniewa Carter niedawno napisa dla New York Timesa artyku, w ktrym krytykuje rzd kanadyjski za to, e subsydiuje przemys drzewny Rozmowa przybraa nieprzyjemny ton, kiedy Enright poprosi Cartera, by szybciej odpowiada. Nagle Enright powiedzia: Myl, e kady zastanawia si, dlaczego taki beznadziejny hodowca orzeszkw ziemnych z Hicksville, jak pan, wypowiada si na tak specjalistyczny temat jak handel drewnem. Cartera oburzya taka bezczelno, na chwil zamilk, po czym odpar: Przepraszam? Beznadziejny hodowca orzeszkw ziemnych? I pan to mwi? Czy nie wystpuje pan na antenie pi razy w tygodniu? Ton wywiadu stawa si coraz mniej przyjemny W kocu Carter owiadczy, e Enright jest grubianinem i odoy suchawk. Wkrtce potem Enright oznajmi, e wywiad by kawaem. Aktor komed iowy z Toronto, Ray Landry, naladowa gos Cartera. Po wywiadzie do rozgoni dzwonio mnstwo suchaczy ktrzy wcale nie uwaali, e to zabawne, lecz nazajutrz rozptaa si jeszcze wiksza burza, gdy powane dzienniki, Globe i Mail, na pierwszych stronach opublikoway wywiad jako prawdziwy. Wydawca Globe tumaczy potem, e nawet mu przez myl nie przeszo, by moga to by mistyfikacja, poniewa temat i osoby byy zbyt niezwyke, jak na primaaprilisowy dowcip.

Gwidca marchew
W 2002 roku brytyjska sie supermarketw Tesco zamiecia w gazecie Sun reklam o wyhodowaniu genetycznie zmodyfikowanej gwidcej marchwi. Dalej pisano, e modyfikacja polegaa na tym, e rodek marchwi by pusty. Podczas gotowania owe dziury wydaway z siebie gwizd. Rzecz jasna bya to kompletna bzdura. Ale co ciekawe - miesic pniej konkurencyjna sie

sklepw Sainsbury ogosia, e wprowadza na rynek purpurow marchew. Niektrzy podejrzewali, e to take dowcip, tymczasem nowy produkt okaza si prawdziwy.

Mistyfikacje na temat mierci

Polegaj one na zamieszczaniu informacji o czyim zgonie. Jest to stary jak wiat kawa, gdy nieoczekiwana mier osoby powszechnie znanej zawsze budzia wielkie zainteresowanie. Jednake w latach 2000-2001 odnotowano niezwykle duo tego rodzaju mistyfikacji, co z pewnoci wiadczy o nateniu cynizmu w owym okresie.

Zgon gwiazd muzyki pop

W latach 2000-2001 mnstwo synnych gwiazd muzyki pop wysano przedwczenie na tamten wiat. Gwiazda rapu, Eminem, zgin w wypadku samochodowym w grudniu 2000 roku. W maju 2001 roku BBC ogosia, e Susan Shaw z zespou HearSay zostaa znaleziona martwa we wasnym domu. Take w maju tego roku wiele stacji radiowych donioso o mierci wskutek przedawkowania legendy rocka Lou Reeda. W czerwcu 2001 roku radiostacja Los Angeles wstrzsna fanami Britney Spears i Justina Timberlakea, donoszc, e para ta zgina w wypadku samochodowym (podobnie jak Eminem). To by pechowy rok dla Britney Spears, bo w padzierniku znowu zmara, te w wypadku. W tym drugim przypadku 22-letni haker Tim Fries zdoa wczy t informacj do serwisu internetowego CNN, nadajc jej wiksz wiarygodno. Nie musz dodawa, e wszystkie wymienione osoby yj i maj si dobrze.

Ostateczne poegnanie Gabriela Garcii Mrqueza

W maju 2000 roku w Internecie zacz kry poegnalny poemat laureata Nagrody Nobla Gabriela Garcii Marqueza. Podobno napisa go, umierajc na raka. Poemat by bardzo sentymentalny, peen ckliwych zwrotw, jakich nikt nie spodziewaby si po utalentowanym pisarzu. Na przykad w jednym wersecie poeta wyraa pragnienie ycia w mioci do mioci. Mimo to wiele osb, czytajc owo dzieo, byo wzruszonych, uwaajc je za przesanie umierajcego pisarza. Okazao si jednak, e autorem jest nieznany nikomu meksykaski brzuchomwca Johnny Welch.

Safeway radzi: Kupujcie gdzie indziej!

Sklepy raczej nie zachcaj ludzi, by robili zakupy gdzie indziej, lecz to wanie zrobia sie brytyjskich marketw Safeway, rozsyajc 9 sierpnia 2000 roku e-maile do setek swoich klientw. Poczta, wychodzca z nalecego do Safeway serwera, informowaa, e supermarket planuje 25-procentowe podwyki cen. Klientom, ktrym mogo si to nie podoba, proszeni byli o robienie zakupw w innych sklepach, na przykad w konkurencyjnych sieciach Tesco czy Sainsbury. E-mail podpisany by przez zesp Safeway. Do supermarketu zadzwonio wielu klientw, skarc si na poczt elektroniczn. Kierownictwo przepraszao, ale tumaczyo, e do nikogo nie wysyao takiej informacji. Kiedy specjalici zaczli bada

ten przypadek, odkryli, e jaki haker dosta si do bazy danych Safewaya i wysa ten faszywy e-mail za pomoc wewntrznego sklepowego serwera, co sprawiao na adresatach wraenie, e komunikat jest autentyczny. Safeway natychmiast zlikwidowa stron internetow, by zapobiec dalszym faszerstwom. Odway si przywrci j dopiero w kwietniu nastpnego roku.

Emulex: mistyfikacja giedowa

Rankiem 25 sierpnia 2000 roku akcjonariuszy Emulex Corporation powitay niepokojce nagwki we wszystkich waniejszych agencjach informacyjnych: Emulex ogasza rewizj zarobkw; SEC (komisja papierw wartociowych i giedy) wdraa dochodzenie w praktykach ksigowych; Paul Folino ustpuje ze stanowiska dyrektora generalnego. Wiadomo wpyna niekorzystnie na warto akcji firmy, ktre spady z 113,06 do 43 dolarw. Akcjonariusze firmy byli zgnbieni. A potem nadeszy nastpne wiadomoci. Zarobki nie podlegay rewizji. Dyrektor generalny nie zamierza ustpi. Komisja papierw wartociowych nie badaa nieprawidowoci w ksigowoci. Cay ten koszmar o rozpadaniu si korporacji, rozdmuchany przez media, okaza si mistyfikacj. Wkrtce wytropiono rdo faszywej informacji - by ni stosunkowo nowy serwis kablowy Internet Wire. Jego pracownicy twierdzili, e s niewinni, ale zostali wprowadzeni w bd przez oszustw. Przestpcy udajcy przedstawicieli public relations w Emulex wysali do nocnej obsugi agencji informacyjnych wiadomo, ci za, sdzc, i jest ona prawdziwa, wczyli j do zestawu innych, ktre miay ukaza si w chwili otwarcia giedy. Nazajutrz, we wtorek, FBI ogosio, e aresztowano winowajc, ktrym by Mark Jakob, 23-letni student, dawny pracownik Internet Wire. Znajc ten system, przemyci informacj, omijajc zabezpieczenia. Podobno zarobi na tej operacji 250 000 dolarw, lecz cieszy si nimi tylko przez tydzie, bo potem schwytao go FBI. W nastpstwie tego incydentu odezway si gosy ubolewania nad faktem, i tak atwo mona manipulowa bezporednimi operacjami na giedzie. Zwracano uwag, e mnstwo podobnych, cho na wiksz skal matactw miao miejsce rok wczeniej. Ale co ciekawe, przestpstwo Marka Jakoba mniej je przypominao ni to, co miao miejsce 150 lat wczeniej - mianowicie mistyfikacj z czasw wojny secesyjnej w 1864 roku (rozdzia 3). Wwczas take w bd wprowadzono nocnych pracownikw, take wypuszczono faszyw informacj dla prasy i take dokonaa tego osoba dobrze poinformowana, co dowodzi, e mimo i technologia jest zupenie inna, mechanizm oszustwa pozostaje niemal identyczny.

Shinichi Fujimura odkrywa artefakty z epoki kamiennej

W wieku 50 lat Shinichi Fujimura by wybitnym japoskim archeologiem, posiada bowiem legendarn wprost zdolno znajdowania staroytnych artefaktw. Mwiono nawet, e ma boskie donie. Sta si w pewnym sensie bohaterem Japonii, gdzie archeologia jest niezwykle popularn nauk.

W latach 90. Fujimura rozpocz wykopaliska prehistorycznego rejonu w pobliu miasta Tsukidate w prefekturze Miyagi, w odlegoci okoo 300 kilometrw od Tokio. Miasto rozwino si dziki turystom, ktrych przycigay staroytne obiekty. Miejscowi waciciele barw serwowali firmowe drinki zwane Pradawny Czowiek, a politycy zmienili nazw miasta na Miasto, ktre widziao to samo niebo, co prehistoryczni ludzie. Dwudziestego drugiego padziernika 2000 roku Fujimura i jego zesp poinformowali o znalezieniu skupiska kamiennych kolumn, ktre ich zdaniem liczyy ponad 600 000 lat, czyli byyby najstarszym na wiecie dowodem istnienia ludzkiego osiedla. Odkrycie to natychmiast wzbudzio midzynarodowe zainteresowanie. Ale na nieszczcie dla Fujimury jego chwaa nie trwaa dugo. Pitego listopada dziennik Mainichi Shimbun opublikowa trzy jego zdjcia, na ktrych wida, jak zakopuje artefakty w miejscu wielkiego odkrycia. Pniej je wykopa i ogosi wiatu sensacyjn wiadomo. Gazeta zrobia zdjcia potajemnie, lecz nie publikowaa ich, dopki sam Fujimura nie potwierdzi, e je tam osobicie zakopa. Na konferencji prasowej 5 listopada archeolog przyzna, e rzeczywicie umieci pod ziemi przedmioty z epoki kamiennej i sfaszowa wiele innych wasnych odkry. Z opuszczon ze wstydu gow wyzna dziennikarzom: Diabe mnie skusi. Nie wiem, jak przeprasza za to, co zrobiem... Chciaem uchodzi za czowieka, ktry odkopa najstarsze kamienne obiekty w Japonii. Rewelacje te wstrzsny Japoni i rozsierdziy kolegw Fujimury. Zadawano sobie pytanie, jak to moliwe, by oszustwa uchodziy mu na sucho przez tak dugi czas. Ale naley to po czci przypisa faktowi, i datowanie kamiennych wyrobw jest niezwykle trudne. Ich wiek mona okrela tylko wedug warstwy, w ktrej zostay znalezione, co w praktyce oznacza, e nie sposb odrni artefaktw prawdziwych od wprowadzonych tam wspczenie. Zwaywszy na fakt, i Fujimura mia ogromny wpyw na archeologi od bardzo dawna, dopiero po wielu latach mona byoby w archiwach archeologicznych oddzieli prawd od faszu. Najbardziej ucierpieli na tym naukowcy publikujcy prace z tej dziedziny, gdy teraz ich podrczniki z dnia na dzie straciy aktualno.

Faszywe strony internetowe

Biorc pod uwag fakt, i w Internecie jest mnstwo indywidualnych stron, nieatwo sprawi, aby kto zwrci na jedn z nich szczegln uwag, nie mwic ju o tym, by uwierzy, e jej oferta jest prawdziwa. Mimo to wszelkie tego typu mistyfikacje midzy 2000 a 2002 rokiem zdoay zainteresowa setki tysicy osb. Zwaywszy e Internet ulega nieustannym zmianom, nie gwarantuj, e ktrakolwiek z poniszych stron jest nadal aktywna.

Ziemniaczany serwer: totl.net/Spud/

Uczynienie z ziemniaka baterii do zegarka to zadanie dla chemika na poziomie szkoy redniej. Wyej wymieniona strona internetowa posza o krok dalej, uywajc ziemniaki do zasilania serwera stron internetowych. Kady, kto odwiedzi t stron (a adowaa si ona strasznie wolno), nie mg wyj

ze zdumienia na myl o takim cudzie technologicznym. Najwiksz popularno strona osigna w marcu 2000 roku, kiedy zarwno USA Today, jak i BBC (midzy innymi) zamieciy o niej informacj. Kilka dni pniej media musiay przyzna, e day si wpuci w maliny. Strona bya tworem dowcipnisiw z niedziaajcej dla zysku firmy sieciowej Temple ov Thee Lemur. Steve Harris, jeden z czonkw tej grupy, poinformowa co prawda, e cho strona jest lipna, to jednak sama koncepcja z technicznego punktu widzenia moe by cakowicie realna. Zastanawia si take nad zbudowaniem strony napdzanej piwem.

Mezczyznawciazy.com: http://www.malepregnancy.com/
Czy mczyni mog zaj w ci? Wedug autorw tej strony - tak. Przedstawiono tam przypadek pana Lee Mingwei, przypuszczalnie pierwszego mczyzny w ciy. Odwiedzajcy t stron internauci mogli znale mnstwo dowodw (informacje, zdjcia, wideoklipy, EKG pana Mingwei) potwierdzajcych ten fakt. Oczywicie wszystkie byy sfaszowane. Strona po raz pierwszy pojawia si online w 1999 roku, ale dopiero w roku 2000 zyskaa szerokie zainteresowanie mediw. Autorem tej mistyfikacji by Virgil Wong, ktry twierdzi, i w zamierzeniu miaa by dzieem sztuki. Inni jednak zastanawiali si, czy co takiego mona uzna za dzieo sztuki. To samo dotyczyo wyczynw Joeya Skaggsa (rozdziay 6 i 7). Wong twierdzi, e strona skonia wielu panw do skontaktowania si z nim, gdy chcieli by kolejnymi mczyznami w ciy.

Kotki miniaturki: http://www.bonsaikitten.com/

Bonsai to starodawna japoska sztuka hodowli miniaturowych drzew poprzez cige przycinanie ich korzeni i gazek. Strona, ktra po raz pierwszy pojawia si w kocu 2000 roku, informowaa, e t sam metod mona zastosowa u kotw. Naleao maego kotka zamkn w szklanym pojemniku. W miar dorastania koci zwierzt prawdopodobnie przystosuj si do rozmiaru klatki, w rezultacie otrzymamy kotka bonsai. Autor strony informowa: Ju nie musicie godzi si z naturalnymi wymiarami zwierzt domowych. Dziki kotom bonsai wiat stanie si rnorodniejszy, ograniczony jedynie wasz wasn wyobrani. Reklamowano take, e mona kupi kota bonsai wielkoci doni. Strona od razu wywoaa wielkie oburzenie i kontrowersje. Rozwcieczeni mionicy zwierzt uwaali, e naley j zlikwidowa, a tysice osb wierzcych, e Bonsai Kitten Company istnieje naprawd, dali, eby FBI przeprowadzio ledztwo w tej sprawie. FBI rzeczywicie podjo dochodzenie, nie dopatrujc si wszelako adnego przestpstwa. W gruncie rzeczy strona zostaa utworzona jako art przez absolwentw MIT, ktrzy przedstawiali si jako doktor Michael Wong Chang. Miaa to by satyra na traktowanie natury jako produktu. I mimo i caa sprawa od dawna uznana zostaa za mistyfikacj, nadal wzbudza oburzenie i mno si dania, by j zamkn.

Czlowiekwolowina.com: http://www.manbeef.com/
Sprytnie podrabiajc strony oferujce produkty spoywcze, mnoce si ostatnio w Internecie, ta

proponowaa sprzeda ludzkiego misa dla wyrafinowanych smakoszy. Odwiedzajcy t stron mogli zapozna si z przepisem dnia, gdzie pokazywano rwnie atrakcyjn sztuk misa (nieznanego pochodzenia). Strona wywoaa tak powszechne wzburzenie (raz nawet przyszo p miliona protestw), e amerykaski Departament Kontroli ywnoci i Lekw (FDA) poczu si zmuszony do zbadania sprawy. Nie znaleziono dowodw na to, e rzeczywicie handlowano ludzkim misem. W lipcu 2001 roku projektant grafiki z Los Angeles, ktry ukrywa si pod pseudonimem Joseph Christopherson, przyzna, i to on by autorem strony. Tumaczy, e jego intencj byo wzbudzi oburzenie wraliwych ludzi. I trzeba przyzna, e mu si to udao.

Religia rycerzy Jedi

Kiedy w 2001 roku w Anglii przeprowadzano spis ludnoci, w poczcie elektronicznej zaczy kry listy informujce, e jeli 10 000 ludzi w rubryce wyznanie wpisze Jedi Knights (rycerzy Jedi), rzd bdzie zmuszony oficjalnie zarejestrowa t religi. Rzd uzna to za nonsens. Kiedy jednak spis dotar do Urzdu Statystycznego (ONS), okazao si, e mnstwo osb deklarowao si jako wyznawcy Jedi Knights. Poniewa byo ich tak wiele, ONS w kocu nadao temu dziwacznemu wyznaniu numer 896, eby uatwi wypenianie formularzy. Mimo e rzd brytyjski wci nie uznaje Jedi Knights jako religii, to jednak nadanie jej numeru statystycznego oznaczao swego rodzaju zwycistwo tysicy angielskich Jedi. Cho wtpliwe, by owe tysice rzeczywicie czciy moc z filmu Gwiezdne Wojny jako swoje pierwotne wyznanie, to jednak kampani mona uzna za najwikszy psikus na masow skal w historii.

Dzie bez kawy

Studenci prestiowego Amherst College, jak wszyscy inni w Stanach Zjednoczonych, potrzebuj duo kofeiny, eby mc si uczy dugo w nocy. Kiedy wic w maju 2001 roku, na tydzie przed kocowymi egzaminami, dowiedzieli si, e wadze uczelni zakazuj picia kawy w kampusie, wrd przemczonych studentw zapanowao prawdziwe przeraenie. Wywieszka w kawiarni gosia, e zakaz wydano na skutek niepokojco wysokiego spoycia kofeiny, ktra powoduje niekorzystne dziaania uboczne. Przewidujc objawy towarzyszce zaprzestaniu stosowania uywki, uczelnia otworzya w miejscowym szpitalu oddzia kofeinowej detoksykacji. Studenci nie byli tym zachwyceni. Co odwaniejsi byli zdania, e naley uda si do rektora ze skarg. Mniej odwani wymykali si z kampusu, eby kupi kaw w miecie, ktrej cena wzrosa do dwch dolarw za kubek. Na szczcie dla studentw wkrtce kawa znw popyna wartkim strumieniem. Nazajutrz okazao si, e mistyfikacj t wymyli Andrew Epstein, student ostatniego roku. Plan swj przeprowadzi z pomoc administracji uczelni jako prac na wydziale sztuki, dajc jej tytu spoeczna rzeba. Nie wiadomo, jaki dosta za ni stopie, faktem jest, e ciao pedagogiczne nie podlegao zakazowi picia kawy.

Kaycee Nicole Swenson

Kaycee Nicole bya 19-letnidziewczynz Kansas umierajc na raka. Tak przynajmniej sdziy tysice ludzi odwiedzajcych jej stron internetow, na ktrej zapisywaa dzieje swojej walki z biaaczk. Przez ponad rok Kaycee Nicole uzupeniaa swj dziennik, dzielc si z ludmi swoimi sukcesami i porakami w zmaganiu si z chorob. Pisaa o nadziei podczas remisji i o lku, gdy nastpowa nawrt. Matka Kaycee, Debbie, take pisaa dziennik, uwiadamiajc ludziom, co to znaczy opiekowa si chor na raka crk. Wiele osb czuo si zwizanych z dziewczyn. Kontaktowali si z ni poczt elektroniczn, rozmawiali poprzez czaty, kto nawet zadzwoni. Pitnastego maja 2001 roku Kaycee Nicole umara na ttniaka mzgu. Jej internetowi przyjaciele byli zdruzgotani, bardzo chcieli wyrazi swj smutek, przesa jej rodzinie prezenty, niektrzy pragnli wzi udzia w uroczystociach pogrzebowych. I tu pojawiy si podejrzenia. Matka Kaycee nie chciaa udzieli informacji, gdzie odbdzie si pogrzeb i dokd przesya dary i kondolencje. Zachcio to grup internautw, stowarzyszonych w rodowisku Metafilter i zwcych si ScoobyDoos, do odkrycia prawdy. A bya ona szokujca. Nigdzie nie znaleziono nekrologu informujcego o mierci Kaycee, nikt te nie pozna jej osobicie. Zaczli wtpi, czy w ogle istniaa. Obawy potwierdziy si kilka dni pniej, gdy Debbie Swenson, 40-letnia mieszkanka Kansas, wyznaa, e wymylia Kaycee i sama pisaa jej dzienniki. Jej zdjcia w Internecie byy zdjciami ssiadki zamieszczonymi tam bez jej wiedzy. Wszyscy, ktrzy wysyali e-maile do Kaycee, kontaktowali si w rzeczywistoci z Debbie. Nie ujawinia jednak, kto udawa Kaycee w trakcie rozmw telefonicznych. Debbie wcale nie wykazaa skruchy, twierdzc, i Kaycee w jakim sensie bya rzeczywist osob, stanowic odzwierciedlenie wielu ofiar raka, ktre Debbie znaa, nie wiedziaa te, e tak wielu ludzi czyta dzienniki. Tumaczenie to nie zadowolio jednak tysicy internautw, ktrzy uznali, e naduyto ich zaufania. Spraw zainteresowao si nawet FBI, lecz stwierdziwszy, e Debbie nie odniosa korzyci materialnych oprcz kilku niewielkich darw i dostpu do sieci zafundowanego jej przez miego czowieka z Honkongu, doszo do wniosku, e w zasadzie nie popenia przestpstwa. Przypadek Kaycee nie by pierwszym tego rodzaju (rozdzia 7, Janet Cooke). Lecz cho mistyfikacja ta nie naleaa do wyjtkw, to jednak wykazaa, jak znikoma jest ochrona dojcia do Internetu. Debbie Swenson nie bya przecie ani dobrze poinformowan osob z krgw dziennikarskich, ani te nie miaa adnych koneksji. Bya tylko 40-letni gospodyni domow, ktra w zaciszu domowym zdoaa oszuka tysice ludzi na caym wiecie.

nieka kot monstrum

W pocztkach 2000 roku w Internecie kryo zdjcie ogromnego kota (wielkoci duego psa) w ramionach brodatego mczyzny. Od razu wzbudzio zainteresowanie, gdy nikt nie widzia domowego kota o takich rozmiarach. Niemniej nie mona byo wykluczy, e kot rzeczywicie istnieje.

Podobnie jak wszystkie nieprawdopodobne opowieci, kot olbrzym balansowa na krawdzi wiarygodnoci. Na pocztku wida byo tylko zdjcie bez sowa komentarza, lecz gdy pokazano je w programach stacji telewizyjnych NBC i ABC, kto pokusi si o napisanie wyjanienia. Zgodnie z zamieszczonym tekstem bya to nieka, kot monstrum nalecy do Rodgera Degagnea z Ottawy w Kanadzie. Podobno przygarn on matk nieki (kotki o normalnych rozmiarach), znalazszy j porzucon w pobliu kanadyjskiego laboratorium nuklearnego. Potem urodzia niek, ktra urosa do ogromnych rozmiarw, wac 43,5 kilograma i to j pan Degagne trzyma w ramionach. Zarwno zdjcie nieki, jak i jej historia byy oszustwem. W maju 2001 roku Cordell Hauglie, mieszkaniec Edmonds w stanie Waszyngton, przyzna si, e nieka bya w rzeczywistoci kotem jego crki, mia na imi Jumper i way zaledwie 9 kilogramw. Hauglie powikszy zwierz na zdjciu za pomoc powszechnie dostpnego programu komputerowego, potem wysa je poczt elektroniczn do kilku znajomych jako kawa, nie zamierzajc go dalej rozpowszechnia. Po kilku miesicach jednak zdjcie znane byo ju na caym wiecie, a on zda sobie z tego spraw, gdy ujrza je w telewizji, gazetach i magazynach. Niechccy sta si wan osobistoci w Internecie i to tylko dziki niewinnemu artowi. Mistyfikacja ta przypomina znacznie starsz amerykask tradycj nieprawdopodobnych zdj: artobliwych obrazw olbrzymich ryb, wielgachnych konikw polnych i przesadnie duych zwierzt domowych, krcych po kraju od czasw wprowadzenia kartek pocztowych na pocztku XX wieku (rozdzia 4). Fotografowie pracowicie wycinali i montowali fragmenty zdj, uzyskujc podany efekt. Dzi, jak widzimy na przykadzie Cordella Haugliego, wystarczy tylko klikn myszk komputera.

David Manning, krytyk filmowy

Niezalenie od tego, jak ze byy kolejne filmy Columbia Pictures, zawsze znalaz si krytyk, ktry powici im kilka ciepych sw. Krytykiem tym okaza si David Manning z Ridgefield Press. Kiedy na przykad krytykowano Czowieka widmo, Manning twierdzi, e to znakomity film, cho przeraajcy! Najlepsze efekty specjalne sezonu! Infantyln komedi The Animal (Zwierz) okreli jako kolejne zwycistwo, a Heatha Ledgera w Obdnym rycerzu uzna za najwspanialsz now gwiazd. Komentarze te znalazy si na afiszach reklamujcych filmy. Entuzjastyczne recenzje Manninga mogyby w ogle przej niezauwaone. W kocu tylko nieliczni zwracaj uwag na przesadzone komentarze znajdujce si na afiszach reklamowych filmw. Lecz podczas dochodzenia przeprowadzonego w dziennikarskim wiatku recenzentw filmowych reporter Newsweeka John Horn odkry zaskakujce fakty zwizane z Davidem Manningiem. Ridgefield Press, niewielki tygodnik wychodzcy w Connecticut, nigdy o kim takim nie sysza. Manning nie by te znany innym krytykom, obecnym na bankietach z okazji premiery nowych filmw. W rzeczywistoci w ogle nie istnia, by natomiast postaci fikcyjn stworzon przez szefa marketingu w Sony, macierzystej

firmie Columbia Pictures. Czowiek ten, zachowujcy anonimowo, stworzy posta Manninga w lipcu 2000 roku. Posuy si Ridgefield Press, poniewa sam pochodzi z Ridgefield. Nie wiadomo, czy inni pracownicy Sony wiedzieli o mistyfikacji, czy te oszust dziaa na wasn rk. John Horn przedstawi t histori w artykule opublikowanym w pocztkach czerwca 2001 roku. Jego zdaniem, naley przede wszystkim wyjani kwesti, dlaczego Sony uwaao, e naley wymyli nieistniejcego recenzenta. Podczas premierowych przegldw filmw studia rozpieszczay krytykw fundowaniem im luksusowych weekendw, ktrzy w zamian za to zgadzali si pisa to wszystko, co filmowcy chcieliby przeczyta na temat swoich najnowszych produkcji. By moe firma Sony posza na skrty, oszczdzajc sobie wydatkw na dziennikarzy.

owienie map
Jay Forman redagowa nieregularnie ukazujc si kolumn Vice w magazynie online Slate.com. Przedstawia tam relacje o dziwnych zdarzeniach, w ktrych sam uczestniczy lub by ich wiadkiem. Jedna z kolumn na przykad powicona bya analizie synergizmu broni z alkoholem. W innej pisa o swojej krtkiej karierze w handlu pornografi. Lecz temat, ktry poruszy 7 czerwca 2001 roku, by chyba najdziwniejszy. Opisa w nim mianowicie swj udzia w sporcie ekstremalnym, polegajcym na owieniu map. W wersji przedstawionej przez Formana nie chodzio o jak nowatorsk metod owienia ryb dla ryb, lecz dosownie o owienie map. Zdarzenie miao prawdopodobnie miejsce w 1996 roku na wyspie Lois Key na Florydzie. Na wyspie tej ya liczna populacja map rezusw, uywanych przez firmy farmaceutyczne do eksperymentw. Miejscowi rybacy wymylili sport, polegajcy na podpywaniu odzi blisko wyspy, przywizywaniu kawakw owocw do wdek i zarzucaniu ich na brzeg. Potem trzeba byo poczeka, eby mapka schwycia owoc i zaczepia apk o haczyk, nastpnie wcigano jdo wody. Wtedy rybacy odcinali yk, pozwalajc zwierzciu powrci na brzeg. Kolumna zawieraa niezwykle barwne i sugestywne opisy tego sportu. Kto na przykad domyliby si, e mapy najchtniej wybieraj pomaracze? Lecz ju w chwili ukazania si artykuu wywoa on ostr krytyk. Wall Street Journal stwierdzi, e nie wierzy w ani jedno sowo, piszc: Slate zostao wpuszczone w maliny. Wydawca Slate Michael Kinsley odparowa natychmiast, e rczy za prawdziwo relacji. Jednak pod naporem nieustajcej krytyki wycofa si i 25 czerwca wydrukowa przeprosiny, przyznajc, i zasadniczo opowie Formana jest fikcj. Ale czy wszystko w nim byo nieprawd? Ot nie. Rezusy zamieszkiway Lois Key do 1999 roku, potem przeniesiono je w inne miejsce ze wzgldu na rodowisko. Kinsley zapewnia, e raz lub dwa rybacy podpywali do wyspy i rzucali liny z owocami na brzeg. Na szczcie dla map, a na nieszczcie dla Slate.com, mapy nie daway si zowi na owoce. Kilka z nich podnioso je, lecz natychmiast porzucao. Taka prawda krya si za skandalem z owieniem map na wdk.

Fantastyczny Facet
Dan Baca, 29-letni inynier sieci komputerowej, y swoim yciem, zajmujc si wasnymi sprawami, gdy nagle zauway, e ludzie mu si przygldaj. Po raz pierwszy stao si to pewnego ranka na przystanku autobusowym. Zgromadzi si tum, wpatrujc si w niego i szepczc co do siebie. Tak byo przez kilka dni z rzdu. W kocu spyta, o co chodzi i dowiedzia si, e jest osobistoci znan z Internetu. Jego zdjcie zostao bez jego wiedzy rozesane 11 maja 2001 roku przez lokalny portal internetowy craigslist.org na forum Missed Connections. Podpis pod zdjciem gosi: Fantastyczny Facet - Przystanek Autobusowy Amtrak (poniedziaek-pitek). Osoba, ktra wysaa wiadomo, przyznaa, e pragnie spotka tego fantastycznego faceta, ale poniewa nie zna jego imienia i nazwiska, ma nadziej, e przeczyta wiadomo i skontaktuje si z ni. Wiadomo wywoaa lawin odpowiedzi. Fantastyczny Facet na przystanku autobusowym sta si tematem wymiany korespondencji w caym San Francisco. Internauci zastanawiali si, kim jest, czy jest kawalerem, czowiekiem uczciwym, a moe gejem. I wtedy zaczli przychodzi na przystanek autobusowy, eby go osobicie pozna. Wreszcie David Cassel, niezaleny dziennikarz, pody tropem zjawiska Fantastycznego Faceta i napisa o nim artyku dla San Francisco Bay Guardian. Temat podchwyciy media w caym kraju i wkrtce Dan Baca otrzyma telefony z CNN i The Tonight Show. Sta si synny tylko dziki temu, e stojc na przystanku autobusowym, wietnie si prezentowa. Tymczasem Cassel wszy dalej i w jaki miesic pniej ujawni, e zjawisko Fantastycznego Faceta byo od pocztku do koca mistyfikacj. Nie wiadomo, kto wysa zdjcie Baki, lecz dziennikarz odkry, e wikszo pniejszych wiadomoci, ktre zwrciy na uwag, zostaa wysana przez niego samego. Udao mu si stworzy ca plejad rzekomych korespondentw, by uzyska wraenie, i mnstwo ludzi interesuje si nim. W ten sposb wreszcie zdoa przycign uwag prawdziwego tumu. Trudno orzec, czym si kierowa. Moe chcia wyda si interesujcy, a moe pragn wykorzysta saw, by zdoby prac modela lub aktora. Tak czy owak mistyfikacja ta pokazuje, e cakiem przecitna osoba moe zdoby zainteresowanie szerokiego grona bez uciekania si do innych mediw, jak prasa czy radio.

11 wrzenia 2001 roku

Wydarzenia 11 wrzenia 2001 roku wstrzsny wiatem. Potem nadeszy tygodnie strachu, paniki, aoby i niepewnoci. W tej atmosferze histerii powstay doskonae warunki do uprawiania mistyfikacji i szerzenia pogosek. W poczcie elektronicznej kryy nieprawdopodobne historie: a to, e terroryci znowu uderz, tym razem na hipermarkety w wito Halloween, e zaginy wynajte ciarwki, ktre mona przerobi na bomby, e terroryci wymieniaj wiadomoci, kodujc je w znakach graficznych

Windings w Microsoft Word. Mistyfikacje pleniy si z tak atwoci, dlatego e nawet w normalnych czasach ludziom zazwyczaj trudno byo odrni fasz od prawdy. W okresie, w ktrym wszyscy reagowali skrajnie emocjonalnie, wszelkiej maci oszuci i krtacze mieli idealne warunki dziaania. Czowiekowi zamknitemu w ciemnym domu w nocy kady najmniejszy odgos zwiastuje zagroenie. Ponadto w takich momentach w ludziach zej woli budz si najgorsze instynkty, s przekonani, e poprzez mistyfikacj mog osign wadz, manipulujc cudzym strachem. Wydaje si, e po 11 wrzenia takie byo podoe licznych faszywych alarmw. W dalszej czci przedstawiam najskrajniejsze przypadki mistyfikacji w tym okresie.

Przepowiednie Nostradamusa
Wkrtce po 11 wrzenia w poczcie elektronicznej zacza kry wiadomo, e XVI-wieczny astrolog Nostradamus przepowiedzia atak na wiee World Trade Center. Miay tego dowodzi dwa czterowiersze rzekomo jego autorstwa: W Miecie Boym gruchnie grzmot, Dwaj bracia zostan rozdzieleni Chaosem, cho forteca przetrwa, wielki przywdca si podda, Trzecia wielka wojna si zacznie, gdy wielkie miasto ponie. I dalej: Jedenastego dnia dziewitego miesica, dwa metalowe ptaki uderz w dwa wysokie posgi w nowym miecie, a wkrtce potem wiat si skoczy. Nostradamus nie napisa tych czterowierszy. Pierwszy co prawda stanowi lune zestawienie jego zapiskw, lecz drugi zosta wspczenie wymylony. Niemniej w wielu ludziach wzbudziy niepokj, a zainteresowanie przepowiedniami Nostradamusa roso z dnia na dzie. Jego imi wkrtce stao si najczciej poszukiwanym hasem w internetowych przegldarkach. Odwoywanie si do proroctw w czasach zawieruchy i niepokoju jest stare jak wiat i cakowicie zrozumiae. Ludzie w ten sposb prbuj dopasowa pojedyncze zdarzenia do szerszej perspektywy zrzdzenia losu czy przeznaczenia. W tym przypadku przekonanie to karmio si chrzecijask wiar w to, e wiat zmierza do apokalipsy Sdu Ostatecznego, ktr poprzedz rozmaite kataklizmy (Czekajc na Apokalips, rozdzia 1). Niemniej, biorc pod uwag fakt, i owe czterowiersze byy zdecydowanie wspczesne, posugiwanie si nimi w tumaczeniu zwizkw midzy wydarzeniami 11 wrzenia a dawnymi przepowiedniami byo oczywistym naduyciem.

Zdjcie satelitarne NASA

W poczcie e-mailowej kry te list wzywajcy Amerykanw do zapalenia wiec i wyjcia przed

dom o okrelonej godzinie konkretnego dnia (data zmieniaa si w zalenoci od rda). Podobno satelita NASA mia fotografowa cay nard owietlony wiatem wiecy, co staoby si wyrazem solidarnoci Amerykanw w obliczu agresji terrorystw. Zdjcie miao ukaza si nazajutrz na stronie internetowej NASA. Rzecz jasna Agencja nigdy nie planowaa robienia takich zdj. Z przestrzeni kosmicznej nie wida wiata wiec. Ale mimo to okrelonego dnia ludzie posusznie wyszli na zewntrz z zapalon wiec. Okazao si, e do akcji przyczyli si inni, demonstrujc swoje poparcie przechodniom i przejedajcym samochodom, co w gruncie rzeczy nikomu nie przeszkadzao, ale i tak byo jedn wielk mistyfikacj.

Turysta
Turysta pozujcy na tle zbliajcego si samolotu.

Milionom korzystajcym z poczty elektronicznej przekazano zdjcie z 11 wrzenia, na ktrym objuczony turysta stoi na tarasie widokowym World Trade Center, za nim za wida prawdopodobnie jeden z porwanych samolotw. Zaczony komentarz gosi, e zdjcie udao si odzyska z aparatu znalezionego w ruinach wie. Najwidoczniej zostao zrobione na kilka sekund przed uderzeniem. Stao si znane nie tylko w USA, lecz zyskao midzynarodow saw, przypuszczalnie dlatego e (oprcz sensacyjnej treci) przeciwstawiao sielsko scenerii (turysta pozujcy do wakacyjnej fotki) grozie samego zdarzenia (porwany samolot w tle). W jakim sensie symbolizowao stan psychiczny narodu tu przed atakiem Ameryka wydawaa si krajem spokoju i stabilnoci, a w chwil potem pogrya si w niewyobraalnym koszmarze strachu i rozpaczy. Zdjcie wyraao take zaskoczenie, jakim by atak (turysta obrcony jest do samolotu plecami, wydaje si niewiadomy losu, jaki za chwil go spotka). Nie musz dodawa, e by to fotomonta. Mczyzna ma na sobie ciepe ubranie w gorcy dzie. To wskazuje, e sta na tarasie widokowym wiey, ktra zostaa zaatakowana jako druga. Kiedy wic tak beztrosko pozowa do zdjcia, pierwsza musiaa ju pon. Popularno zdjcia turysty prowokowaa do parodiowania go. Na jednym z kolejnych zdj samolot zastpiono kuk grubaska reklamujcego piank marshmallow (co w rodzaju ptasiego mleczka), podstpnie skradajcego si z tyu (jakby to bya scena ze znanego filmu Pogromcy duchw). Na innych wida turyst na tle rozmaitych podobnych katastrof (wybuch sterowca Hindenburg, katastrofa concordea, morderstwo Kennedyego). W listopadzie zgosio si dwch mczyzn twierdzcych, e to oni s turyst. Pierwszy by brazylijskim biznesmenem, drugi - nieznanym z nazwiska Wgrem. Ta druga wersja wydawaa si bardziej prawdopodobna, gdy Wgier przedstawi inne swoje zdjcia z tarasu widokowego WTC. Poniewa jednak chcia zachowa anonimowo, nie sposb byo ustali jego tosamoci.

Cebulowa kopua
Trzeciego czerwca 2002 roku Beijing Evening News zakasowa konkurencyjne gazety wstrzsajc informacj z Ameryki: Kongres Stanw Zjednoczonych zagrozi opuszczeniem

Waszyngtonu i przeniesieniem si do bardziej gocinnego miasta, na przykad Memphis lub Charlotte, jeli stolica nie zbuduje nowego Kapitolu z teleskopow kopu. W artykule cytowano przewodniczcego Kongresu J. Dennisa Hasterta, ktry mia powiedzie: Nie zrozumcie nas le. My naprawd lubimy rozpadajcy si [stary] budynek. Ale okrutna rzeczywisto jest taka, e nie nadaje si on ju dla parlamentu wiatowego mocarstwa. Ma paskudny ksztat, jest ciasny za mao w nim toalet, nie mwic ju o parkingu. Artyku ten wyda si nieco dziwny Henryemu Chu, reporterowi Los Angeles Timesa. No bo dlaczego amerykaskie gazety nic nie pisay o tak dramatycznej decyzji? Sprawdziwszy fakty, skonstatowa, e jednak pisay, a rdem wiadomoci bya amerykaska publikacja prasowa, tyle e ukazaa si w Onion (cebula), satyrycznym magazynie, zamieszczajcym ewidentne bzdury przynajmniej dla czytelnikw amerykaskich. Chu doszed do wniosku, e reporter Beijing Evening News po prostu przetumaczy publikacj Onion niemal dosownie, nie zdajc sobie sprawy, i jest to satyra na stosunki midzy druynami sportowymi a goszczcymi je miastami. Pekiska gazeta opublikowaa t informacj, nie podajc jej rda. Gdy Chu spyta jej redaktora naczelnego o t histori, ten rczy za prawdziwo podanych tam informacji: Skd pan wie, e to nieprawda? Czy uwaa pan, e informacja jest niecisa, tylko dlatego e pan tak twierdzi? Tymczasem wydawca Onion radonie przyzna, e publikacja nie zawiera sowa prawdy i tak skomentowa cae zdarzenie: O rany, teraz nawet dziennikarze wierz we wszystko, co przeczytaj.

Posowie
Jak nie da si nabra na mistyfikacj
Jest to bardzo proste. Nie odbieraj telefonw. Nie czytaj gazet. Nie wczaj telewizora. Nie suchaj radia. Nie czytaj poczty elektronicznej. Nie loguj si w World Wide Web. Nie czytaj ksiek. Z nikim nie rozmawiaj. Jeli jednak nie masz ochoty zastosowa si do tych wskazwek, to musisz si nieco wysili. Najczciej doradzaj nam kierowanie si zdrowym rozsdkiem. Ale to nie jest dobre wyjcie - wbrew pozorom faszywe informacje nie maj typowych cech, ktre umoliwiaj ich identyfikacj. W gruncie rzeczy mistyfikacja wydaje si mieci w zakresie dostpnej wiedzy o wiecie. Niewiarygodne, a jednak moliwe. Tymczasem wiele twierdze, ktre obecnie uznajemy za prawdziwe, czsto w momencie ich formuowania sprawiay wraenie zupenie nieprawdopodobnych. Historia dowodzi, e teorie naukowe goszce, i Ziemia jest okrga, koncepcje systemu heliocentrycznego, ewolucji i pyt tektonicznych spotykay si swego czasu z ostr krytyk ze strony konserwatystw twierdzcych, i s one niezgodne ze zdrowym rozsdkiem. Zamiast zastanawia si, czy wiadomo jest prawdopodobna, lepiej sprawdzi, skd pochodzi, w

jaki sposb powstaa i dlaczego. To najwaniejszy sprawdzian testu na atwowierno. Stwierdzenia prawdziwe brzmi rwnie niewiarygodnie jak faszywe. Nie znajc ich kontekstu, nie mamy niezawodnego sposobu odrnienia jednych od drugich. Istota mistyfikacji polega na wprowadzaniu w bd, ukryciu prawdziwego rda informacji. Oszuci staraj si zamaskowa je, gdy w gruncie rzeczy rdem tym jest ich nadmiernie wybujaa wyobrania. Wymylaj rozmaite przeszkody zniechcajce do zbadania prawdziwoci ich relacji. Prbuj stworzy atmosfer niepokoju, by skoni ludzi do wycigania pochopnych osdw. Aby si przed tym obroni, warto pozna niektre najczciej stosowane techniki. Klasycznym przykadem jest twierdzenie, ktrego prawdziwo moe potwierdzi tylko rdo, do ktrego dostp ma wycznie oszust. Technik t James Macpherson posugiwa si w 1760 roku, kiedy tumaczy poezje Osjana ze staroytnych manuskryptw, ktre tylko on posiada i ktrych nie chcia nikomu udostpni (rozdzia 2). Oglnie rzecz ujmujc, im wicej rde moe potwierdzi informacj, tym staje si ona bardziej prawdopodobna. Jeeli pochodzi tylko z jednego rda, moe budzi podejrzenia. Wyjtkiem s sytuacje, gdy ten sam oszust kryje si pod rnymi postaciami czy pseudonimami, wyczarowujc kolejne faszywe rda. Szczeglnie atwo zabieg taki przeprowadzi w Internecie, jak to uczyni w 2001 roku Dan Baca, czyli Fantastyczny Facet (rozdzia 9). Mona rwnie powoywa si na dowody potwierdzajce, ktre te s niedostpne, a zatem nie sposb ich sprawdzi. W 1702 roku przybysz z Formozy przez lata wodzi niedowiarkw za nos, bo przecie oni sami nie mogli uda si na wysp, eby zdyskredytowa jego fantazje (rozdzia 2). Uwiarygodnienie wyssanej z palca informacji faszywymi autorytetami jest stosowane od wiekw. Posuenie si wspczesnym autorytetem jest rwnie popularne, cho ryzykowne, bo jeli autorytet w zorientuje si, e manipulowano jego nazwiskiem, moe zdemaskowa oszustwo. Tak byo w przypadku Clifforda Irvinga w 1971 roku, kiedy usiowa rozpowszechnia zmylon autobiografi Howarda Hughesa (rozdzia 6). Z najbardziej pokrtn metod mamy do czynienia wwczas, gdy oszust przekonuje wiarygodn osobisto do uznania prawdziwoci swych stwierdze. Mistyfikacja bowiem idzie wtedy w wiat jako sprawdzony fakt, poparty autorytetem. W takim przypadku, jak choby przypadek kury z Piltdown z 1999 roku (rozdzia 9), mamy mae szanse poznania prawdy. Jak wic nie da si nabra? Kiedy dociera do nas nowa informacja, zadajmy sobie pytanie, skd pochodzi. Jakie jest jej rdo? Czy jest ono godne zaufania? Czy cieszy si opini wiarygodnego i uczciwego? A jeli nie, to dlaczego? Czy nie byo przedtem znane? Zwrmy na to uwag, pamitajc o sposobach, jakich imaj si oszuci, eby zakamuflowa prawdziwe rdo informacji. Czy ktry z nich moe w tym przypadku wchodzi w gr? A co inni maj na ten temat do powiedzenia? Zanim zaakceptujemy tre przekazu, dobrze jest zasign opinii z kilku rde (naukowcy nazywaj to konsultacj). Wreszcie musimy sobie uwiadomi, e pomimo wszelkiej ostronoci, moemy pa ofiar wyjtkowo wyrafinowanej mistyfikacji. Niewykluczone, e kady z nas w dobrej wierze przyj ju

niejednokrotnie do wiadomoci rozmaite zmanipulowane informacje. To dziao si w kadej epoce, lecz zwaszcza w erze (dez)informacji.

Test na atwowierno: odpowiedzi Historia i kultura

1. Fasz Thomas Crapper by postaci prawdziw, z zawodu hydraulikiem w XIX-wiecznym Londynie, lecz to nie on wynalaz spuczk toaletow. Jest to zasug Josepha Adamsona, ktry patent na to urzdzenie zdoby w 1853 roku. Wydana w 1969 roku ksika Wallacea Reyburna Flushed with Pride: The Story of Thomas Crapper przyczynia si do rozpowszechnienia mitu, e to wanie Crapper by wynalazc. Jego biografia napisana przez Reyburna jest zmylona. 2. Fasz W jzyku Eskimosw sowo nieg wywodzi si z dwch rdzeni: qanik, co oznacza nieg w powietrzu i aput - nieg na ziemi. Jeli doda rzeczowniki do tych rdzeni, mona tworzy inne sowa, lecz dotyczy to niemal kadego jzyka. Teoria goszca, e Eskimosi maj wicej sw na okrelenie niegu, pojawia si w 1940 roku w artykule Benjamina Lee Worfa, zamieszczonego w Technology Review, gdzie napisano, e w jzyku Eskimosw Ameryki Pnocnej i Grenlandii jest siedem sw na okrelenie niegu (autor jednak ich nie cytuje). 3. Prawda To jedna z tych historii, ktre brzmi jak mit, lecz na ile historycy s w stanie oceni, jest ona zgodna z prawd. Istnieje list z 1626 roku, w ktrym holenderski kupiec pisze, e sysza o tym, i Kompania Zachodnioindyjska nabya wysp Manhattes od Indian za cen 60 guldenw. Jest to okoo 700 dolarw wedug dzisiejszych kursw. Wydaje si, e Europejczycy zrobili dobry interes, ale tak naprawd to ich wpuszczono w maliny. Okazao si bowiem, e plemi, ktre sprzedao Manhattan Holendrom, nie yo na tej wyspie, a wic wedug miejscowych zwyczajw nie miao prawa ni dysponowa. Innymi sowy, Europejczykw na 700 dolarw nacigno plemi Indian, ktre po prostu akurat tamtdy wdrowao. 4. Prawda Historia o Squanto, mwicym po angielsku rdzennym Amerykaninie, ktrego Pielgrzymi napotkali po zejciu na ld z Mayflower, jest jedn z najdziwniejszych opowieci w historii Ameryki. Squanto zosta zabrany w 1605 roku z wioski przez brytyjskiego kapitana. Mieszka przez dziewi lat w Anglii, po czym w 1614 roku zosta sprzedany w niewol do Hiszpanii. W kocu powrci do Anglii, a stamtd w 1616 roku z powrotem do Massachusetts. W owym czasie przeby Atlantyk szeciokrotnie, zna go wic lepiej ni Pielgrzymi, ktrzy wkrtce przypynli. Wedug nich nie byliby w stanie przey pocztkowych kilku lat w Massachusetts bez pomocy Squanta. 5. Prawda

Olimpiada z 1904 roku, ktra odbya si w St Louis w Missouri, zalicza si do najdziwniejszych zdarze w historii. Byy to trzecie nowoytne igrzyska letnie - nowoczesne olimpiady zaczto organizowa w 1896 roku - a organizatorzy nie byli pewni, jakie dyscypliny sportu powinny znale si w programie. Postanowili wic wydzieli niektre, eby umoliwi Pigmejom i Patagoczykom oddzieln rywalizacj. Prymitywnym uczestnikom pozwolono na walk w bocie, wspinanie si po nasmarowanych tuszczem supach, rzut kamieniem i oszczepem. Rozgrywki te nazwano dniami antropologii. Letnie igrzyska 1904 roku okazay si fiaskiem, tak wic komitet olimpijski zdecydowa powtrzy je dwa lata pniej w Atenach, eby odzyskay naleyt rang. 6. Fasz W Massachusetts jest jezioro o tej nazwie, lecz jej tumaczenie nie jest poprawne. Larry Dale, wydawca Webster Times, wymyli t zabawn etymologi w artykule z 1921 roku. Potraktowa to jako art, lecz ludzie wzili j na serio i powtarzaj do dzi. Owa duga nazwa znaczy mniej wicej: miejsce owienia ryb na granicy i neutralne miejsce spotka. Ale samo jezioro zwykle nazywane jest Webster. 7. Fasz Bardzo nieliczni wierzyli w 1492 roku, e Ziemia jest paska. Przecie kady widzia jej krzywizn na horyzoncie. Przekonanie, i ludzie w tamtych czasach uwaali Ziemi za pask, spopularyzowa Washington Irving w napisanej w 1828 roku biografii Kolumba. 8. Prawda Archeolodzy odkryli liczcy 3800 lat przepis na piwo na glinianej tabliczce z czasw Sumeru. By on czci hymnu na cze bogini Ninkasi. Wydaje si, e piwo odgrywao wan rol w kulturze Sumeru. Ci, ktrzy warzyli piwo wedug tego przepisu, uznali, e ma smak mocnego jabecznika, lecz zachowuje aromat daktyli. Nic dziwnego, e istniaa bogini piwa, w kocu Grecy take czcili boga wina - Dionizosa-Bachusa. 9. Prawda Thomas Jefferson i John Adams, ktrzy za ycia byli przyjacimi, zmarli w odstpie kilku godzin 4 lipca 1826 roku. Jefferson znajdowa si w swoim domu w Virginii, Adams za w swoim w Massachusetts. Amerykanw fascynowa ten zbieg okolicznoci i dostrzegali w nim jaki znak. John Quincy Adams, bdcy wwczas prezydentem i synem Johna, stwierdzi, e ten podwjny zgon jest widocznym i wyranym znakiem askawoci niebios. 10. Fasz Dugi czas legenda przypisywaa Marco Polo sprowadzenie lodw do Europy, ale brak na to dowodw. Niezalenie od tego, czy Polo naprawd by w Chinach, faktem jest, e lody zaczto w Europie wytwarza w XVII wieku, czyli 300 lat po jego mierci. Poza tym w jego Opisaniu wiata nie ma ani jednej wzmianki o lodach.

Nauka i przyroda
11. Prawda Karaluchy nie maj cinienia krwi, jak ssaki, a zatem obcicie im gowy nie powoduje mierci wskutek wykrwawienia. Nie musz te jej mie, by oddycha, gowa bowiem suy im tylko do odywiania si. W cigu okoo miesica po obciciu gowy (cho prawdopodobnie wczeniej) umieraj z godu. 12. Fasz Rekiny choruj na raka, ale o wiele rzadziej ni ludzie. Przekonanie, e s odporne na nowotwory, stao si popularne, kiedy w 1992 roku William Lane opublikowa ksik Sharks Dont Get Cancer (Rekiny nie zapadaj na raka). Ale w treci ksiki Lane przyznaje, e jednak zwierzta te take cierpiana raka. Cho przypuszcza si, e chrzstka rekina moe powstrzymywa rozwj naczy krwiononych guzw, badania dowiody, e zjadanie jej nie uodparnia na nowotwory. 13. Fasz Od dawna kr pogoski, e mapy tworz acuchy, lecz aden ze wspczesnych przyrodnikw nie widzia tego zjawiska. Mit ten rozpowszechniali pierwsi europejscy podrnicy w Ameryce Poudniowej. 14. Prawda lub fasz Jest to podchwytliwe pytanie, gdy obie odpowiedzi mog by poprawne. Fizycy do tej pory nie zdecydowali, czy prawa fizyki zmieniaj si z czasem. Niektre badania zdaj si wskazywa, e ulegy one nieznacznej zmianie od czasu narodzin wszechwiata, lecz inni fizycy podwaaj to stwierdzenie. Zmiana, jeli w ogle jaka bya, moe mie zwizek ze sprystoci atomowych wiza. Wicej na ten temat znajdziecie w sieci internetowej, jeli poszukacie prac Johna Webba, naukowca z Uniwersytetu Nowej Poudniowej Walii. 15. Prawda wie przejawiaj co w rodzaju nieznacznego starzenia si, innymi sowy w przeciwiestwie do ludzi nie starzej si biologicznie od momentu osignicia dojrzaoci. Teoretycznie mogyby y wiecznie, w praktyce to si nie zdarza. Urazy, drapienicy czyhajcy na nie lub choroby w kocu powoduj ich mier. Ale nie umieraj ze staroci i mog doy 150 lat bez oznak starzenia si. Ryby i pazy take odznaczaj si t godn pozazdroszczenia cech. 16. Fasz Lemingi nie popeniaj okresowo samobjstwa, skaczc z urwisk. Jest to mit, ktry utrwali si dziki dokumentalnemu filmowi Disneya z 1985 roku White Wilderness, w ktrym ekipa zagonia nieszczsne lemingi na krawd urwiska, eby pokaza to rzekomo naturalne ich zachowanie. 17. Fasz Przez wiele lat wierzono, e mieszkacy ekwadorskiej wioski Vilcabamba doywali bardzo pnego

wieku. Informacje te pochodz ze spisu ludnoci z 1971 roku, z ktrego wynika, e 819 wieniakw liczy ponad 100 lat. Kiedy jednak antropolodzy przeprowadzili badania, okazao si to mistyfikacj. Najwyraniej mieszkacy Vilcabamby podawali faszywy wiek, eby zwabi do wioski wicej turystw. 18. Fasz Dziewitnastowieczni naukowcy nazwali to zjawisko keranografi i przez dugi czas kryy na ten temat anegdoty. Nie udokumentowano jednak adnego przypadku tego rodzaju. Piorun moe zostawia lady na tych, w ktrych uderzy, lecz naukowcy nie wierz, by mia jakie waciwoci fotograficzne. 19. Prawda Naukowcy z Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics oznajmili w styczniu 2001 roku, e posuyli si przechodzon par do spowolnienia prdkoci fali wietlnej do zera, zamraajc w ten sposb energi wiata w atomowej fali spinowej. Moe wyda si dziwne, e wiato daje si zamrozi. Przecie porusza si szybciej ni wszystko, z prdkoci 300 000 kilometrw na sekund, ale tylko w prni. Zwalnia, napotykajc substancje takie jak powietrze, woda czy szko. Po prostu trzeba byo znale odpowiedni substancj, eby spowolni wiato, nie niszczc delikatnej struktury fotonowej. Naukowcy twierdz, e sprbuj zastosowa t technik do stworzenia superszybkich kwantowych komputerw. 20.Prawda Ziemia nie jest idealnie okrga, lecz nieco spaszczona w rejonie biegunw. Dlatego czowiek stojcy tam znajduje si okoo 21 kilometrw bliej rodka Ziemi, ni gdyby sta na rwniku. Cienie zwiksza si w miar zbliania si do centrum masy grawitacyjnej, przez co przedmioty staj si cisze. I na odwrt - jeli oddalamy si od tego centrum, na przykad ulatujc w przestrze kosmiczn - grawitacja sabnie. Ponadto odrodkowy efekt obrotowy na rwniku w pewnym stopniu zmniejsza cienie. Wskutek tego waga czowieka jest o jakie p kilograma mniejsza na rwniku ni na biegunach.

Uwaga kocowa
Gdybym dysponowa nieograniczon przestrzeni, w moich archiwach mistyfikacji znalazoby si znacznie wicej eksponatw. Niestety, nie wszystko udaje si zmieci w niewielkiej publikacji. Na szczcie mamy Internet i tam udao mi si zgromadzi pokan kolekcj, dlatego zachcam do odwiedzenia zasobw Muzeum Mistyfikacji pod adresem: www.museumofhoaxes.com A oto adres e-mailowy kustosza Muzeum: alex@museumofhoaxes.com Bd szczliwy, jeli przekaecie mi nowe eksponaty, czyli informacje o mistyfikacjach, zarwno

starych, jak i nowych.

Kategorie mistyfikacji
Antropologia: Patagoskie olbrzymy (41); Plemi z epoki kamiennej (118). Archeologia/paleontologia: Olbrzym z Cerne Abbas (30); Spreparowane kamienie doktora Beringera (35); Olbrzymy na Ziemi (66); Olbrzym z Cardiff (66); Czowiek z Piltdown (80); Kura z Piltdown (153); Shinichi Fujimura odkrywa artefakty z epoki kamiennej (157). Astronomia/ycie pozaziemskie: ycie na Ksiycu (52); Wielka mapia mistyfikacja (105); Ukad planet zmniejsza grawitacj (115); Kosmici i uprowadzenia (130); Alternative Three (130); UFO lduje w pobliu Londynu (130); Krgi w zbou (137); Operacja Blackbird (137); Doug i Dave (138); Krg w ksztacie logo BMW (138); Na Jowiszu odkryto ycie (144). Biologia: Lusus naturae i muzea mistyfikacji (28); Klonowanie czowieka (121);

Mezczyznawciazy.com (159). Biznes/finanse: Wielka mistyfikacja giedowa w 1814 roku (49); Przepiowywanie Manhattanu (52); Zoto i wojna secesyjna (61); Keely Motor Company (70); Cassie Chadwick (71); Mistrzowie oszustwa i kantu (70); Charles Ponzi (93); Hrabia Victor Lustig (94); Mistyfikacje finansowe (134); Dayton Hudson (135); Oddzia banku oszczdnoci i kredytw na Ksiycu (135); Emulex: mistyfikacja giedowa (157). Fotografia: Fotomontae (75); Milczce miasto (75); Sympsychografia (76); Pocztwkowe bujdy (83); Elfy z Cottingley (87); Zdjcie chirurga (96); Zawalenie si siedziby parlamentu stanowego (101); Hitler jako niemowl (102); nieka - kot monstrum (162); Zdjcie satelitarne NASA (167); Turysta (168). Historia: Faszerstwa epoki Odrodzenia (27); Donacja Konstantyna (19); Historia Crowlandu (19); Historia wanny (88). Internet: Kremvax (129); Surfowanie w Internecie po pijanemu (142); Na Jowiszu odkryto ycie (144); Microsoft kupuje Koci katolicki (146); Mistyfikacje w World Wide Web (149); Faszywe strony internetowe (159); Naszpierwszyraz.com (149); Anioki Rona (149); Aukcje eBay (150); Pluskwa milenijna (151); Safeway radzi: Kupujcie gdzie indziej! (156); Ziemniaczany serwer (158); Mezczyznawciazy.com (159); Kotki miniaturki (159); Czlowiekwolowina.com (160); Kayce Nicole Swenson (161);nieka - kot monstrum (162); Fantastyczny Facet (165); W oczekiwaniu na apokalips (26); Zdjcie satelity NASA (167); Turysta (168). Kino: Harry Reichenbach (94); Taniec radoci Hitlera (102); Reklama podprogowa (107); Allegra Coleman (148); David Manning, krytyk filmowy (169). Literatura/lingwistyka: Faszerstwa epoki Odrodzenia (27); Mistyfikacje Jonathana Swifta (34); Osiemnastowieczne mistyfikacje literackie (42); James Macpherson a kontrowersja wok osoby Osjana (42); Thomas Chatterton i poematy Rowleya (43); William Henry Ireland faszuje Szekspira (44);

Mistyfikacje Edgara Allana Poego (54); Vrain Lucas (61); Mistyfikacje literackie (90); Poezja spektryczna (90); Ern Malley (91); Ja, libertyn (111); Autobiografia Howarda Hughesa (117); Dziennik Hitlera (131); Ostateczne poegnanie Gabriela Garcii Marqueza (156). Medycyna/zdrowie: Mary Toft i niemowlta krliki (40); Prawda o panu M. Valdemarze (55); Cudowna kula (71); Piguki z karaluchw doktora Gregora (127); Oddzia do zwalczania otyoci (128); Odchudzajce skarpetki (154). Muzyka: Milli Vanilli (140) Nienawi: Protokoy Mdrcw Syjonu (77); Przypadek Tawany Brawley (134); 11 wrzenia 2001 roku (166). Odkrycia/podre: Kamstwa redniowiecznych podrnikw (22); List Prestera Johna (22); Marco Polo Opisanie wiata (23); Podre sir Johna Mandevillea (24); Wielka bujda balonowa (55); Pierwsi na biegunie (78); Sam w dzikim lesie (81); The Cruise of the Kawa (91); Dokoa wiata za 210 gwinei (114) San Serriffe (123). Ogoszenia: Mistyfikacje PT Barnuma (56); Syrena z Fidi (57); Wielkie darmowe polowanie na bizona (59); Harry Reichenbach (94); Jim Moran (95); Reklama podprogowa (107); Ja, libertyn (111); Krg w ksztacie logo BMW (138); Bestia Sibuxiang (146); David Manning, krytyk filmowy (164). Oszuci: Papieyca Joanna (20); Tubylec z Formozy (33); Ksiniczka Caraboo (50); Joice Heth (56); Mistrzowie oszustwa i kantu (70); Roszczenia Tichbornea (70); Cassie Chadwick (71); Ostatni niemiecki jeniec wojenny (86); Stanley Clifford Weyman (93); Allegra Coleman (148); Kaycee Nicole Swenson (161). Polityka: Supplement to the Boston Independent Chronicle (39); Osio w Milton (98); Zawalenie si siedziby parlamentu stanowego (101); Dick Tuck (110); Raport z elaznej Gry (116); Mistyfikacje zimnowojenne (128); TASS wkracza na amerykaski rynek (128); Kremvax (129); Kalifornijska szkoa rednia wypowiada wojn Zwizkowi Radzieckiemu (129); Nixon na prezydenta (141); Rosja sprzedaje ciao Lenina (145); Wywiad z prezydentem Carterem (155); Cebulowa kopua (169). Prasa: Silence Dogood (37); Supplement to the Boston Independent Cronicle (39); ycie na Ksiycu (52); Wielka bujda balonowa (55); Sezam w Bostonie (60); Pojedynki w pocigu (60); Gazety lokalne: mistyfikacje Marka Twaina, Dana De Quillea i Artemusa Warda (62); Hiena w Paulding County (62); Masakra w San Francisco (63); Soneczny pancerz (63); Wdrujce kamienie z doliny Pahranagat (64); Mistyfikacje dziennikarskie (72); Ucieczka z zoo w Central Parku (72); Dzikus z Winsted (72); Bujda o Wielkim Murze (73); William Randolph Hearst i wojna hiszpasko-amerykaska (74); Edison wymyla maszyn do produkcji ywnoci (74); Potwr z Deadmans Hole (75); Na Mauretanii widziano wa morskiego (97); Zawalenie si siedziby parlamentu stanowego (101); Dokoa wiata za 210 gwinei (114); San Serriffe (123); Brytyjska maszyna do robienia pogody (125); Kopotliwe biustonosze (126); wiat Jimmyego (126); TASS wkracza na amerykaski rynek (128); Chiny rezygnuj z zakazu posiadania tylko jednego dziecka... ale tylko dla posiadaczy tytuw doktorskich

(141); Pluskwa milenijna (151); Odchudzajce skarpetki (154); Cebulowa kopua (169). Prima aprilis: Skd si wzi prima aprilis? (29); Przepowiednie Isaaca Bickerstaffa (35); Mistyfikacje primaaprilisowe (39, 59, 74, 100, 114, 123, 141, 154); Zakupy bez rkaww (39); Psikusy uliczne (40); Pocig do Droghedy (59); Sezam w Bostonie (60); Edison wymyla maszyn do produkcji ywnoci (74); Potwr z Deadmans Hole (75); Zawalenie si siedziby parlamentu stanowego (101); Koniec wiata, ktry mia nastpi 1 kwietnia (101); Rj os na Nowej Zelandii (101); Zbir spaghetti w Szwajcarii (108); Dokoa wiata za 210 gwinei (114); Bojkot nowego systemu monetarnego w Spiggot (115); Erupcja Mount Edgecumbe (115); Ukad planet zmniejsza grawitacj (115); San Serriffe (123); Gra lodowa w Sydney (124); Operacja Paralaksa (125); Erupcja wzgrza w Milton (125); Brytyjska maszyna do robienia pogody (125); Kopotliwe biustonosze (126); TASS wkracza na amerykaski rynek (128); Kremvax (129); Radziecka rakieta spada na baz si powietrznych USA (129); UFO lduje w pobliu Londynu (130); Nixon na prezydenta (141); Chiny rezygnuj z zakazu posiadania tylko jednego dziecka... ale tylko dla posiadaczy tytuw doktorskich (141); Surfowanie w Internecie po pijanemu (142); Taco (151); Pitnasta doroczna nowojorska parada z okazji 1 kwietnia (154); Odchudzajce skarpetki (154); Wywiad z prezydentem Carterem (155); Gwidca marchew (155). Psikusy: Psikusy i zaklcia (27); Psikusy uliczne (40); Mistyfikacja na Berners Street (48); Hugh Troy (95); Alan Abel (110, 121); Przekonujce kamstwo (153); Ken transwestyta (139); Dzie bez kawy (160). Radio: Radio sieje panik (98); Panika wywoana przez BBC (99) Wojna wiatw (99); Rj os na Nowej Zelandii (101); Ja, libertyn (111); Ukad planet zmniejsza grawitacj (115); Operacja Paralaksa (125); Nixon na prezydenta (141); Telefon do krlowej Elbiety II (147); Pluskwa milenijna (151); Wywiad z prezydentem Carterem (155); Religia/proroctwa: Donacja Konstantyna (19); Papieyca Joanna (20); redniowieczny handel relikwiami: prawdziwe krzye i faszywe cauny (20); Caun Turyski (21); W oczekiwaniu na apokalips (26); Protokoy Mdrcw Syjonu (77); Microsoft kupuje Koci katolicki (148); Religia rycerzy Jedi (160); Przepowiednie Nostradamusa (167). Spoeczestwo: Mistyfikacje Jonathana Swifta (34); Mistyfikacje Benjamina Franklina (37); Polly Baker (38); Kanciarze i dowcipnisie (93); Joey Skaggs (111, 127) Szkoa wyudzania jamuny Omara ebraka (122); Piguki z karaluchw doktora Gregora (127); Oddzia do zwalczania otyoci (128); FAINT (133); Pitnasta doroczna nowojorska parada z okazji 1 kwietnia (154). Sport: Rosie Ruiz zwycia w bostoskim maratonie (122); owienie map (165). Sztuka: Faszerstwa epoki Odrodzenia (27); Mistyfikacje i faszerstwa w sztuce (88); Disumbrationist school of art (89); Alceo Dossena (89); Hans van Meegeren (90); Hugh Troy (95). mier: Przepowiednie Isaaca Bickerstaffa (35); mier Titana Leedsa (38); Masakra w San Francisco (63); Zagadkowa mier Hitlera (102); Paul nie yje (117); mier Alana Abla (122);

Mistyfikacje na temat mierci (155); Zgony gwiazd muzyki pop (156); Ostateczne poegnanie Gabriela Garcii Marqueza (156); Telewizja: Mistyfikacje w telewizji (107); Dwadziecia jeden (107); Zbir spaghetti w Szwajcarii (108); Bojkot systemu metrycznego w Spiggot (115); Erupcja wzgrza w Milton (125); Alternative Three (130); Mistyfikacje podczas talk-show (132); FAINT (133); Gocie oszuci (133); Bestia Sibuxiang (146). Wojsko/propaganda: Kapitan z Kpenick (78); Mistyfikacja na HMS Dreadnought (79); Mistyfikacje I wojny wiatowej (85); Rozejm podpisany (85); Weterani przyszych wojen (86); Hugh Troy (95); Mistyfikacje na temat Hitlera (102); Taniec radoci Hitlera (102). Wynalazki/perpetuum mobile: Wspaniay automat do gry w szachy (44); Perpetuum mobile Charlesa Redheffera (49); Keely Motor Company (70); Edison wymyla maszyn do produkcji ywnoci (74). Zwierzta/zoologia: Dziobak (45); Syrena z Fidi (57); Wielkie darmowe polowanie na bizona (59); Hiena w Paulding County (62); Zmylone opowieci o stworzeniach (68); Szakalop (68); Wochaty pstrg (69); Lodowe robaki Klondike (69); Ucieczka z zoo w Central Parku (72); Dzikus z Winsted (72); Magiczny w (87); We morskie (96); Zdjcie chirurga (96); Na Mauretanii widziano wa morskiego (97); Wielka mapia mistyfikacja (105); Niezwyke zwierzta (112); Nagoprzody omam (112); Pyskacze (113); Wielka Stopa (113); Stowarzyszenie przeciw Nieprzyzwoitoci Nagich Zwierzt (114); Kotki miniaturki (159) nieka - kot monstrum (162); owienie map (165).

Podzikowania
Pi lat temu prowadziem badania w Bibliotece Kongresu i wtedy po raz pierwszy natrafiem na prac Curtisa MacDougalla i Gordona Steina. W przerwach czytaem ich opowieci o niezwykych mistyfikacjach z minionych lat. Z czasem powicaem lekturze coraz wicej czasu, w kocu na dobre wsikem w literatur dotyczc tego tematu. Inspiracja i przyjemno, jak czerpaem z tych publikacji, stay si bodcem do napisania tej ksiki. Wiele zawdziczam ludziom, ktrzy znaleli moj stron internetow i zaczli przysya mi swoje komentarze, pytania i zachty. Prosz, nie przestawajcie czy si ze mn za porednic twem e-maili! Dzikuj amerykaskiemu wydawcy Mitchowi Hoffamnowi, ktry zainteresowa si ksik w Internecie i dyskretnie nadzorowa proces jej powstawania. Wielkie dziki dla Stephanie Bowe i innych pracownikw wydawnictwa Dutton za nieocenion pomoc. Na koniec musz wyzna, e zupenie bym si zagubi, gdyby nie nieustanne wsparcie rodziny i przyjaci: rodzicw Janet i Klausea Boese, ktrzy zawsze entuzjastycznie odnosili si do moich pomysw; Kirsten, Bena, Astrid (a teraz Pippy); Boo, ktry asystowa mi podczas pisania i wydawania ksiki; Tedowi Lyonsowi za wszystkie odwieajce przerwy na kaw; wielu innym, ktrzy pomagali mi na rozmaite sposoby; ale przede wszystkim Beverly i Charliemu za mio i pilnowa nie, bym nie straci gruntu pod nogami.