ZBIGNIEW HERBERT

Labirynt nad morzem

2000

Wydanie polskie
Data wydania: 2000 Ilustracja na okadce: gwasz Jana Lebensteina (frgm.; 1988), w posiadaniu Katarzyny Herbertowej Wydawca: Fundacja Zeszytw Literackich 00-029 Warszawa, Nowy wiat 27 tel./fax (0-22) 826 38 22 http://zls.mimuw.edu.pl/ZL/ ISBN 83-911068-3-7

Wydanie elektroniczne
Trident eBooks

Kasi

Labirynt nad morzem

I
Jest porodku ciemnego jak wino morza ziemia niejaka, Kreta, pikna i yzna, wok wod oblana. Ludzi tam ma i dziewidziesit miast [...]. Najwiksze wrd nich jest miasto Knossos, a krlowa w nim co dziewi lat obierany krl Minos, wielkiego Dzeusa powiernik. Homer1 Tezeusz statek, ktry ma mnie przewie na Kret, nie przypyn jeszcze do portu w Pireusie i nikt nie potrafi powiedzie, kiedy to si stanie. Pospolite rozkady jazdy nie obowizuj w ojczynie mitw, w kraju, gdzie zegary odmierzaj tysiclecia. Pozostaje mi wieniacza cierpliwo lub wdrwka po portowych tawernach. Tak wic siedz w Pireusie czekajc na statek i nie mam nic do roboty, jak tylko przygldanie si twarzom. Nie s to twarze znane z waz antycznych ani ciaa jak si domylam podobne do posgw Praksytelesa. Domieszka elementw albaskich, bugarskich i tureckich jest uderzajca i zamazaa zupenie urod hellesk, jak podrni spodziewaj si tu spotka. Czyby mia racj Herr Doktor Fallmerayer, ktry twierdzi, e najazdy sowiaskie na Grecj poczwszy od VII wieku po Chr. zupenie zmieniy skad etniczny jej mieszkacw? I przypomina mi si wtedy anegdota o Shelleyu. Wielki romantyk pracowa wanie nad poematem Hellas, gdy jego przyjaciel Trelawny zaproponowa mu spotkanie z prawdziwym Grekiem. Wybrali si obaj do Livorno, by zwiedzi grecki statek, wypeniony tumem podobnym do Cyganw, ktry wrzeszcza, gestykulowa, pali, jad i rn w karty jak barbarzycy. I w dodatku kapitan owego statku porzuci ojczyzn, poniewa doszed do przekonania, e wojna o niepodlego nie sprzyja jego interesom. Myl, e z anegdoty tej wysnu naley jeden wniosek: narody maj waniejsze, bardziej

Odyseja, ks. XIX. Tum.: J. Parandowski, Warszawa 1965, s. 284.

elementarne sprawy ni trosk, by upodobni si do ideau wymylonego przez romantycznych humanistw. Po szeciu godzinach oczekiwania Tezeusz przybija do nadbrzea. Ciasno zgnieciony w tumie, majc pod nogami beczc koz, a nad gow ogromne tumoki, wtaczam si na pokad. Przez pikne Morze Egejskie pyn tym statkiem roztrzsionym, penym haasu, brudu, nieznonych zapachw i wspaniaego ycia. Wczesnym rankiem wychodz na grny pokad naszego statku. Na deskach, poplamionych dziegciem i oliw, ciaa mczyzn i kobiet porozrzucane w nieadzie, jakby jaka uczta skoczya si rzezi. Jestem sam pord sennych oddechw. Chc zobaczy, jak Kreta wyania si z morza. Wysoko, nad horyzontem zamglonym i sabo widocznym, co niewyranego, zmcenie bkitu, skaza szarego koloru, ktra nabiera ksztatu, i widz teraz wyranie, jak wierzchoek gry zawieszony jest na wysokociach niby w krajobrazach japoskich. Jest niewypowiedzianie pikny w kawaek odlegej skay unoszcej si w powietrzu za spraw mgy. Patrz dalej, jak gra rozrasta si, schodzi wolno, majestatycznie po stopniach, a przed oczami osiada na morzu acuch grski, wypeniajc horyzont. I jest wyspa. Tak si zacza dla mnie Kreta, od nieba, jak bstwo. Heraklion. Port i mury weneckie, bastiony otaczajce miasto biaych domw. Cisza zatrzanitych okiennic. Id do miasta ulic wiodc pod gr, ktra wydaje si nieskoczenie duga, cho wiadectwo oczu temu przeczy. Wymiary wiata zastygy i cho sysz zgrzyt piasku pod nogami i stukot wasnych krokw, nie poruszam si chyba wcale, zanurzony po gow w upale, zatopiony w blasku. Zaczyna si bolesny ubytek realnoci. Widz si teraz jak we nie, z boku, bez moliwoci porozumienia si z moim ciaem, poruszajcym si jak wahado nieruchomy, przybity do biaej przestrzeni, utrwalony raz na zawsze jak na fotografii, zapany w potrzask pozoru z cikim cieniem za plecami. Dugie lata przeladowa mnie bdzie ten obraz i wspomnienie wdrwki po stromej ulicy Handakos, obraz sptania jakby to wwczas dotkna mnie po raz pierwszy mier w olepiajcym socu poudnia. Wynajem biay pokj z elaznym kiem, nad ktrym wisia grony wity Jerzy mordujcy smoka i, nie zwlekajc, ruszyem do muzeum, aby otoczy si przedmiotami, wieloma przedmiotami, w nadziei, e uda mi si zapomnie o tym wstydliwym epizodzie i odraajcym uczuciu wytrcenia z rzeczywistoci.

II
Muzeum w Heraklionie zgotowao mi niespodziank, i to niespodziank z rzdu niemiych, jakiej chyba nigdy nie przeyem w adnym muzeum czy w obliczu jakiegokolwiek dziea sztuki. Nie byem wwczas czowiekiem modym, zaknionym oryginalnoci, ktr, jak wiadomo, najatwiej osign, gdy si jest obrazoburc, gdy pomiata si dzieami uznanymi i nie szanuje si ani autorytetw, ani tradycji. Taka postawa zawsze bya mi obca, a nawet wroga, wyjwszy krtki okres midzy czwartym a pitym rokiem ycia, okrelony przez psychologw jako okres negatywizmu. Zawsze chciaem kocha, uwielbia, pada na kolana i bi czoem przed wielkoci, mimo e nas przerasta i poraa, bo jaka byaby to wielko, gdyby nie przerastaa i nie poraaa. Pamitam dobrze ten dzie, kiedy wpadem do muzeum w Heraklionie na dwie godziny przed zamkniciem, przebiegem (o naiwny!) sale na parterze, w ktrych znajduje si ceramika, mae poski z brzu, gliny i fajansu, pieczcie i gemmy, a wic wszystko, co zaliczamy do sztuki poledniej, do sztuki uytkowej, i z biciem serca wszedem na pitro pierwsze, gdzie przewodnik, mj nieoceniony Guide Bleu, obiecywa freski od dawna znane mi z reprodukcji w niezliczonych historiach sztuki, opiewane przez znawcw jako arcydziea malarstwa staroytnego. I co? Nic. Bez wzruszenia i bez sympatii patrzyem tpo na Delfiny w bkitnej farbce morza i na Ksicia wrd lilii. Przypisywaem to zrazu niedyspozycji wasnej, bd co bd egluga rozklekotanym Tezeuszem zmczya mnie, odurzony byem upaem poudnia i godny, ale nie na tyle godny, eby dostpi wniebowstpienia. Przede wszystkim prbowaem usystematyzowa moje wtpliwoci kolor freskw by banalny, podejrzanie wiey i paski. Zestawienie barw nachalnie plakatowe ugry, bkity i czerwienie; mona by to od biedy uzna za Matissea (duo gorszego), gdyby nie linia bez napicia, linia, o ktrej mj profesor rysunku powiedziaby, e jest uuuu... a nie, tak jak naley, och i bach, linia zamykajca nudnym konturem paszczyzny zamalowane lokaln farb. Wszystko to bez gbi, bez powagi i wdziku, wyjwszy mae freski ogrodowe i synn Paryank. Przywoaem na pomoc wraliwoci, ktra zaniemoga wiedz. Przypomniaem sobie, co mwili o kreteskim malarstwie znawcy. A mwili oni mdrze, e w sztuce tej przejawio si widzenie ejdetyczne, podobnie jak w paleolitycznych freskach Francji czy Hiszpanii, a take w sztuce buszmenw w Rodezji. Byo to moliwe, a nawet wcale prawdopodobne, e mj instynktowny opr i niezgoda na freski minojskie polegay na tym, e zetknem si nagle z czym, co nie przypominao w niczym

znanych mi malowide ciennych egipskich, etruskich czy pompejaskich. Bo, w istocie, malarstwo artystw kreteskich wydaje si sztuk bez analogii. A zatem mylaem Geerto Aeilko Snijder ma chyba racj: Kreteczycy byli ejdetykami. T osobliwo widzenia (powszechn u dzieci) i w konsekwencji odtworzenia wiata mona sprawdzi take na sobie, kiedy patrzymy na soce lub zapalon lamp, a potem przeniesiemy wzrok na pust cian i widzimy pulsujc, czerwon sylwetk lampy lub soca. Osoby ejdetyczne tak w przyblieniu postrzegaj rzeczywisto i tym fenomenem zdolnoci czy kalectwem Snijder prbowa wytumaczy osobliwo sztuki kreteskiej: ow zadziwiajc atwo chwytania ksztatw w ruchu jednym konturem, atwo, ktrej towarzyszy pewna sabo, jakby zarys przedmiotw wydobyty by omdlewajc rk, a take brak koca, misa, materii, struktury (tak wspaniale oddanej w malarstwie renesansowym), owa niesubstancjalno ludzi, zwierzt i rolin bez korzeni, niepodlegych prawom przycigania unoszcym si w powietrzu. Tak wic, freski pokazane w muzeum w Heraklionie nie przemwiy do mnie. Zaczem je obwchiwa jak such ko i zauwayem, bez trudu, e na ich powierzchni znajduj si popkane zgrubienia o nieokrelonym kolorze; stanowiy one zaledwie niewielk cz powierzchni fresku i byy, jak si pniej dowiedziaem, jedynymi fragmentami oryginaw. Z Ksicia wrd lilii albo z Krla-kapana zachowa si kawaek ydki, torsu, ramienia i piropusza. Wszystko inne byo rekonstrukcj, domysem, fantazj. To tak, jakby kto pomidzy odnalezione uomki staroytnego poematu wpisa sowa wasne. Potem, kiedy grzebaem w literaturze przedmiotu, sprawa staa si dla mnie jasna. Ot malowida cienne, jakie ukazay si oczom archeologw odkopujcych paac w Knossos, znajdoway si w bardzo zym stanie, pokryte warstw popiou, i za byle dotkniciem rozsypyway si w proch. Leonard Cottrell w ksice Byk Minosa mwi, e Sir Arthur Evans, odkrywca Knossos, susznie zaangaowa znakomitego szwajcarskiego artyst, pana Gilliron, ktry posiada nadzwyczajne uzdolnienia do cierpliwego zbierania razem drobnych, ocalaych fragmentw, wraliwego i cisego odtwarzania tego, co zagino, a potem wykonania dokadnej reprodukcji, ktra bya umieszczana na cianie w miejscu, gdzie znajdowa si orygina. Nie udao mi si nigdzie natkn na wasne prace mistrza Gillirona czy choby na wzmianki o tym artycie, ale podejrzewam, e Evans zaangaowa go nie z powodu rzekomych talentw, ktre wychwala Cottrell, ale dlatego, e by posuszny wizji odkrywcy. Nie bardzo rozumiem, dlaczego fantazje Szwajcara na temat kreteskich freskw figuruj w podrcznikach historii sztuki jako oryginay. W stosunku do innych odkrytych przedmiotw sztuki kreteskiej freski minojskie s nieliczne i doszy do nas w stanie kalectwa, spalone ogniem, okaleczone wtpliwymi zabiegami konserwatorw. A chocia bya to sztuka z pewnoci mniej wielka ni egipska, nosi przecie

pitno niepowtarzalnej oryginalnoci. Biel, bkit, szaro, , czer, czerwie i ziele taka bya paleta malarzy z Krety i znad Nilu. Ale rnice s bardziej istotne ni podobiestwa. Minojczycy malowali na mokrych jeszcze cianach, podczas gdy Egipcjanie stosowali technik tempery. Te dwie metody pocigaj za sob powane konsekwencje: pierwsza wymaga szybkoci, zdecydowania, pomijania szczegw i zblia si do improwizacji, druga pozwala na retusz, poprawki, jest bardziej skupiona, powolna i kontemplacyjna. Malarstwo Egipcjan, caa ich sztuka, jak adna inna chyba na ziemi, znajdowaa si pod przemon wadz metafizyki. Ale przy tym najbardziej banalne sceny z ycia dzikie kaczki wrd trzcin, karpie w sadzawce s malowane z precyzj niemal naukow i nie mamy adnych trudnoci w rozrnieniu gatunkw zwierzt i rolin przedstawianych przez anonimowych mistrzw egipskich. Jak wytumaczy ten niepokojcy mezalians naturalizmu ze wzniosymi sprawami ducha? Owym drobnym, idyllicznym scenom Egipcjan towarzyszy prawie zawsze znak, napis, hieroglif, ktry mwi, e za barwn zason ycia istnieje wiat surowy i jedyny, wiat bogw i dusz szukajcych niemiertelnoci. Nie zawsze realistyczna dokadno jest wyrazem radosnej afirmacji ycia, pochwa widzialnej rzeczywistoci. Kwiat lotosu malowany skrupulatnie jak w przyrodniczym atlasie, rka wyrysowana precyzyjnie na strunach harfy, pirko dzikiej kaczki nie oznaczaj ani pochway, ani afirmacji. S po to, aby mona byo odczyta z tych fragmentw czyst melancholi przemijania. W malarstwie kreteskim mniej jest siy i wzniosoci, obca jest mu filozoficzna zaduma czy religijna ekstaza. Przywodzi na myl poche i lekkomylne rokoko. Jest to sztuka spontaniczna, nerwowa, porywcza, mao dbajca o szczeg, tak e ptaki, ryby i kwiaty wyraaj jakby ogln ide przyrody i czasem trudno powiedzie, do jakiego nale gatunku. Jest jednak w tym wszystkim oywcze tchnienie ubstwianej natury, wdzik, umiech i gest taneczny. Cay korpus malarstwa minojskiego, wszystko niemal, co ocalao z poogi, znajduje si w nowoczesnym, penym wiata muzeum w Heraklionie. Freski znajduj si na pierwszym pitrze w sali oznaczonej liter K. Jest ich niewiele, razem 38 rnej wielkoci, od miniaturowych, ktrych wysoko waha si od 17 do 80 centymetrw, a do wielkich malowide procesyjnych, w ktrych wyobraone postacie zblione s do wymiarw naturalnych. Wiemy, e malarstwo na Krecie byo, przynajmniej w pewnym okresie, bardzo rozpowszechnione i pokrywao ciany wielu paacw i willi. Artyci minojscy malowali zarwno abstrakcyjne jak bymy dzi powiedzieli motywy dekoracyjne, ornamenty, architektur, kolumny, portyki, stylizowane roliny, jak rwnie zwierzta, ludzi, krajobrazy zaczerpnite wprost z otaczajcego wiata. Okrelenie malowane z natury nie ma, w odniesieniu do artystw kreteskich, wiele sensu, na pewno nie ustawiali sobie modeli do kopiowania; modele mieli w

sobie, niewyczerpany zasb form i kolorw, byli medium, ktre przekazuje przepywajcy strumie barwnego wiata. Tak jakby nie byo wwczas podziau na przedmiot i podmiot, artysta nie sta w obliczu przyrody, ktr stara si zgbi za pomoc geometrii, ale by czstk kosmosu, jak drzewo, woda i kamie, miejscem spotkania ywiow i ani mu w gowie nie powstaa myl, e jest kreatorem, istot wyjtkow i natchnion. Niewiele dzie sztuki dotaro do nas w penej glorii i blasku. Naleaoby si dziwi (a jest to zdumienie radosne), e ocalao a tyle wiadectw ludzkiej wraliwoci i geniuszu. W ogrodzie sztuki znajduje si wielki szpital form okaleczonych i umierajcych. Potne arna czasu pracuj nieubaganie. Wic przechadzajc si po salach muzeum w Heraklionie jak po salach szpitalnych, staraem si odnale w starych freskach urod modoci. Podobnie jak chorzy, oczekuj one naszego wspczucia i zrozumienia. Jeli im tego poskpimy, odejd, pozostawiajc nas w samotnoci. Niebieski ptak znaleziony zosta w tak zwanym Domu Freskw w Knossos i pochodzi z okoo roku 1600 przed Chr., a zatem z okresu redniominojskiego. Jest to chronologicznie jedno ze starszych zachowanych malowide kreteskich. Z ciemnobrzowej plamy ska wyrasta niebieski malowany sumarycznie, jak na ludowych garnkach ptak, siedzcy chyba na kamieniu, z wycignit szyj, zadart gow, na ktrej namalowano okrge jak paciorek, te oko. Wszystko to dzieje si w przestrzeni nierealnej, gdzie trzy stany materii przechodz nieustannie i przemieniaj si skaa w wod, woda w powietrze. I do tego roliny kpy irysw, trzciny, otwarte kielichy niewiadomych kwiatw, przelatuj w rnych kierunkach jak linie muzyczne, jak nuty krajobrazu. Ptak pije wod i sucha piewu rolin. Odkrywcw zachwycia ta scena przy strumieniu, obrazek, idylla bez mitologicznego komentarza, bez zych demonw, wyrwana mierci pochwaa wiecznego ycia. Jake inny jest relief in stucco2 odkryty w tak zwanej Kordegardzie u pnocnego wejcia do paacu w Knossos. Malowany ciemn, spiek czerwieni przechodzc w brz portret byka widzianego z profilu. Jest to zapewne scena pojmania (podobna do tej, jak wyrzebiono na pucharze z Vaphio), o czym zdaje si wiadczy wysunity jzor, pprzymknite ze wciekoci oczy i rozwarte nozdrza wszce wroga, ktry si zblia. Ciao byka w ruchu, w rozpdzonym galopie, to studium siy, fuga wciekoci, przywodzca na myl freski z Lascaux. W delikatnym wiecie kreteskim ten szarujcy byk jest czym wyjtkowym; przywodzi na myl romantykw, a Delacroix kopiowaby go zapewne z luboci. Delfiny, duy fresk w zgaszonej tonacji bkitno-ugrowej, znalaz uznanie w oczach Nikolaosa Platona, efora, czyli dyrektora muzeum w Heraklionie, krytycznego zreszt w
2

in stucco stiuk (w.); nakadany na ciany materia zdobniczy utworzony z wapna, piasku

marmurowego, gipsu, kleju i barwnikw.

stosunku do konserwatorskich poczyna zespou Evansa ktry stwierdzi, e restauracja dokonana bya dokadnie. Mnie ten portret grupowy nie zachwyci; kolory s mdlcosodkawe, linie manieryczne, ale pamita trzeba, e malowido zostao oderwane od architektury i jego sens dekoracyjny jest dla nas trudny do uchwycenia. Oto synna Paryanka (tytuy pochodz od Evansa i podobnie jak wymylone przez niego nazwy sal paacowych zdradzaj jego romantyczny gust) reprodukowany wielekro, may portret kreteskiej damy, w ktrym dopatrywano si wpyww sztuki egipskiej. Jak najbardziej niesusznie, bo wprawdzie oko jest ogromne, egipskie, ale kontur twarzy malowany jest grub krech, nos lekko zadarty, zmysowe usta, wyrazisty podbrdek i wosy, zwaszcza wosy, wymylna fryzura z kokiem na karku i zalotnym lokiem nad czoem, a take malarskie traktowanie caoci sprzeczne s z tym, co widzimy na freskach egipskich, obwiedzionych such lini konturu. Portret tej modej osbki nie ma nic wsplnego z dworsk sztywnoci ktrej mona tu oczekiwa przeciwnie, peen jest nieco aroganckiego szarmu. Fresk zwany Tauromachi (bardzo uszkodzony) mia by koronnym dowodem tego, e na Krecie w okresie minojskim odbyway si bezkrwawe igrzyska, i Evans pozostawi rysunek objaniajcy, na czym polega wyobraona na malowidle cyrkowa gra. Ot akrobata chwyta rkami galopujcego byka za rogi, odbija si od nich jak od trampoliny, ldowa na grzbiecie zwierzcia i zeskakiwa w ramiona drugiego akrobaty. Ta domniemana, fantastyczna ewolucja, prawdziwe salto mortale3, dowodzi, e znakomity archeolog mao zna si na bykach, gdy wedug zgodnej opinii toreadorw, a wic specjalistw, taka sztuka nie moe si nikomu uda. Ciao byka na fresku wyduone jest w pdzie, zwielokrotnione przez szybko w sposb nienaturalny, ale zgodny z tendencj sztuki kreteskiej, optanej ruchem. Najbardziej poruszyy mnie mae, miniaturowe freski, pochodzce z pnej epoki minojskiej, ktre Evans zatytuowa The Ladies of the Court, The Garden Party. Myl, e to wanie w miniaturze Kreteczycy osignli szczyty. Tum zebrany wok budowli sakralnej (kolumny ustawiono w dwu rzdach, stylizowane rogi byka) przypatruje si zapewne uroczystociom kultowym. Jest to jak wntrze wielkiego teatru nastrj sali operowej raczej ni wityni, w ktrej ma si odby spotkanie z gronym bogiem i jego surowymi namiestnikami. Grupa dam, kunsztownie uczesanych, ubranych barwnie i bardzo modnie, siedzi i gawdzi wesoo, nie zwaajc na to, co dzieje si przed nimi [...]. Bez trudu rozpoznajemy damy dworu w wytwornych toaletach. Wyszy niedawno od fryzjera; wij si wok ich gw i ramion wosy, przytrzymywane wstk przepasujc czoo i opadajc na plecy dugim pasmem wrd sznurw paciorkw i klejnotw [...], rkawy sukien s bufiaste, mocno zacinite, paski i falbanki
3

salto mortale skok miertelny (w.).

spdnic przypominaj dokadnie dzisiejsz mod. Wski pasek pod szyj sugeruje przezroczyst bluzk [...], brodawki sutek s widoczne [...], daje to efekt gbokiego dekoltu. Suknie s radonie barwne, ze wstkami w kolorze bkitu, czerwieni i ci w biae pasy, a niekiedy czerwone naszywki. Natychmiast zwraca uwag widza oywiona konwersacja midzy trzeci od prawej dam (t, ktra ma siatk na wosach) a jej ssiadk. Ta ostatnia podkrela swoj wypowied przez wycignicie prawego ramienia, tak e niemal dotyka uda swojej rozmwczyni, ona za podnosi ramiona, jakby w zdumionym okrzyku: Ale c ty nie powiesz!. Owa scena kobiecych zwierze, plotek i towarzyskich skandali jake daleka jest od klasycznych dzie sztuki wszystkich czasw; ta ywa rodzajowo i rokokowy nastrj przenosz nas w epok wspczesn. Przytoczyem ten dugi cytat z Evansa troch perfidnie. Pochodzi on bowiem z jego publicystyki, a nie z dzie naukowych. Odkrywca Knossos by znakomitym ministrem propagandy swego dziea, mia obrotne piro, dziennikarska praktyka z lat modoci przydaa si, a jego liczne artykuy popularyzatorskie pisane do Timesa i innych periodykw zdobyway rzesze wielbicieli nowo odkrytej cywilizacji. Evans wiedzia dobrze, e najbardziej porusza niefachowca stwierdzenie: ale oni byli tacy jak my, lubili cyrk, weso kompani, a ich kobiety przypominay nasze, tak piknie portretowane przez Whistlera. Wic Evans wmawia w te freski, na ktrych postacie nie wiksze s od maego palca, atmosfer bardzo wiktoriask i ta wola odkrycia w cywilizacji odlegej cech bliskich jego epoce pchaa go do rekonstrukcji i interpretacji nazbyt awanturniczych. Chopak zbierajcy szafran niewielkie malowido cienne, odkryte w czci pnocnozachodniej paacu w Knossos i odrestaurowane przez Gillirona wedug wskazwek samego Evansa. Pniej wybitny znawca sztuki minojskiej, wzmiankowany ju Nikolaos Platon, odkry, e ciao owego zbieracza szafranu ma do dziwny ksztat, a poza tym malowane jest kolorem bkitnym, nigdy nie stosowanym w przedstawieniach postaci ludzkiej. Potem odkryto jeszcze drobne fragmenty, kawaek ogona, kwiat krokusa i wreszcie bkitn, nieczowiecz gow. I tak Chopak zbierajcy szafran sta si Map w ogrodzie paacowym. Modzieniec nioscy ryton jest fragmentem zrekonstruowanego fresku procesyjnego, odkrytego w paacu w Knossos zaraz na pocztku prac wykopaliskowych. Wczesnym rankiem notuje Evans w swoim diariuszu usunlimy kolejn warstw w korytarzu na lewo od megaronu i odkrylimy dwa due fragmenty mykeskiego4 fresku. Jeden przedstawia gow, drugi tali i cz postaci kobiecej (pniej okrelon jako msk) niosc w rku dugi mykeski ryton, czyli wysokie, stokowate naczynie, uywane przy ceremoniach
4

Evans nie wymyli jeszcze okrelenia cywilizacja minojska, ale od pocztku zdawa sobie

spraw, e trafi na lady kultury starszej od tej, ktra bya upem Schliemanna.

pogrzebowych. Posta naturalnej wielkoci, malowana ciemnoczerwonym kolorem, podobnie jak postacie w etruskich grobowcach i Kefti5 z malarstwa egipskiego. Profil twarzy jest szlachetny; pene wargi, dolna podkrelona wygit lini. Oczy ciemne, migdaowy wykrj powiek. Ramiona piknie modelowane [...], bez wtpienia jedna z najbardziej godnych podziwu postaci ludzkich z okresu mykeskiego, jak dotychczas odkryto. Ale ten sugestywny opis nie mg obudzi mego entuzjazmu. Fresk jest miertelnie ranny; uszczy si jego kolor skrzepej krwi. Podobnie jak uznany za arcydzieo Ksi wrd lilii naturalnej wielkoci, kroczcy wrd stylizowanych rolin mczyzna, obrysowany banaln lini. Tu chyba najbardziej zna cik rk konserwatorw, bo nieliczne i zniszczone fragmenty oryginau zostay poczone w cao nieprzekonywajcymi domysami Gillirona, ktry dorzuci jeszcze od siebie motyle i kwiaty. A kiedy ju mylaem, e nic nie zdoa mnie poruszy w malarstwie minojskim, natknem si na sarkofag z Hagii Triady i doznaem olnienia. Jest to niewtpliwie arcydzieo, wobec ktrego wszystkie kreteskie freski bledn i gasn. Zbliyem si do niego z naboestwem, obszedem jego cztery strony i wtedy zadzwoni dzwonek zamykano muzeum. I znw marzenie, eby da si tu zamkn i spdzi noc i poranek sam na sam bez natrtnych wycieczek, nauczy si na pami wszystkich jego kolorw i linii tak, eby potem, kiedy ju bd daleko, mona byo zamkn oczy i wywoa jak film wspomnienie obraz dokadniejszy od wszystkich reprodukcji. Nazwaem t dzielnic dzielnic misa i owocw. Ley w rodku Heraklionu i ycie zamiera w niej, gdy soce stoi pionowo nad miastem; za to rozkwita w zmierzchu i w czasie dugich godzin wieczornych i nocnych, kiedy z gr schodzi chodne powietrze. Zapach krwi, sodki oddech piekar, cierpka chmura zi. Owoce ogrodw i owoce morza. Nad tym wszystkim haas i jazgot tureckiego bazaru. Przyczek Azji. Jednopitrowe drewniane domki z tanimi restauracjami. Proste drewniane stoy, wystawione jak by powinno na ulic. Najprzd kelner, nie pytajc o nic, stawia szklank zimnej wody, ktra napenia cae ciao wieoci rda. Zamawiam jako przystawk talerz maych, w caoci smaonych rybek, owczego sera, oliwek i zabjczo pikantnej papryki oraz nieodzown wdk anyow ouzo. Potem najprostsze danie grecka pizza mussaka: oberyny, pure z kartofli i
5

W grobowcach egipskich znaleziono napisy i malowida, zdaniem niektrych uczonych, odnoszce

si do Minojczykw. Owe malowida wyobraaj ludzi ubranych w stroje nieegipskie. Nios oni danin wazy i naczynia ktrych forma i ornament odpowiada do dokadnie ceramice kreteskiej z jej pnego okresu. Jeden z napisw gosi: Wielki przywdca z Kefti i wysp (lub wybrzey) Zielonego Morza. Ale co do tego, czy Kefti oznacza Kret i jej mieszkacw, nie wszyscy uczeni s zgodni.

mielone miso; cay ten przekadaniec zapiekany na gorcej blasze. Chleb jest biay i sodki, z ziarnkami siemienia na wypieczonej skrce. Wino biae z wyspy Samos, zaprawione ywic jak za czasw Homera. A potem ogromne odpustowe ciasto. Kuchnia grecka jest chopska i realizuje marzenia o raju, w ktrym powinno by sodko i tusto. Usadowiem si naprzeciw jatki. Atletyczny rzenik daje darmowy spektakl pod tytuem wiartowanie wou. N lizga si z maestri przez wzgrza mini, tasak rozupuje koci rozkada t wspania rzecz na elementy. Jednym ruchem wyjmuje z wntrza wtrob, serce i rzuca je pasko na rzeniczy pie. Myl o krytykach, ktrzy zajm si nami i bd si zncali nad tym, co po nas zostanie, kujc i szarpic na olep. Myl take o opuszczonym sarkofagu, o przewadze dziel sztuki nad dzieami literatury. Sarkofag jest rwny samemu sobie, broni si skutecznie przed interpretacjami, nie dopuszcza do siebie haaliwych i przemdrzaych, nie daje si rozoy na czynniki pierwsze. Wypoczywa teraz w szklanej gablocie, w woskowej ciszy muzeum, sam na sam ze swoj tajemnic nieruchom procesj ludzi i zwierzt. Wrciem tam nastpnego dnia. Odoyem wycieczk do Fajstos. Nie pojechaem te do paacu w Knossos, wierny zasadzie, e nie wolno arocznie poyka wszystkiego, e naley wybra spord masy przedmiotw dzieo najlepsze, bdce sum innych uwieczy je, intronizowa, nazwa arcydzieem. Bo te sarkofag z Hagii Triady jest arcydzieem ponad wszelk wtpliwo jego twrca uchwyci i przekaza nam w szczliwy moment olniewajcej wiedzy i natchnionej trzewoci, kiedy cywilizacja widzi si caa jak w lustrze, wiadoma swoich granic, siy i ksztatu. Sarkofag zosta znaleziony, jak si rzeko, w Hagia Triada, w niewielkim, sklepionym pomieszczeniu grobowym, w ktrym przechowywane byy szcztki osb nalecych do rodziny krlewskiej. Ow krypt krlewsk uczeni datuj na okres przedpaacowy, byo to wic jakby Saint-Denis krlw kreteskich. Sam natomiast sarkofag pochodzi z okresu pnominojskiego. Zrobiony zosta z kamienia wapiennego. Jest niewielki. Dugo jego wynosi 137 centymetrw i poniewa zawdziczam mu wiele godzin szczliwej kontemplacji, mylaem, e wanie w sarkofag wynosibym z poaru, gdyby nadarzya si sposobno spacenia wdzicznoci za przywrcon wiar w wielko malarstwa kreteskiego. Nie tkna go rka konserwatorw, jest wic koronnym wiadkiem sztuki Minojczykw. Jego kolory: ugry, bkity, czerwie, szmaragdowa ziele, piaskowa wiec blaskiem stumionym i szlachetnym. Udrka opisywania. Trzeba bowiem bdzie opisa sarkofag, a opis bdzie, jak to opis, dugi, szary, bliski inwentarza enumeracja postaci i przedmiotw. Nie obdzie si bez odwijania zda jak banday, od lewej do prawej, wbrew reguom widzenia, ktre daj cao w jasnym i nagym wietle jednoczesnej obecnoci. Pierwsza ciana poduna sarkofagu, zaczynajc od lewej: trzy kolorowe klosze spdnic,

spod ktrych wystaj bose, paskie egipskie stopy. Reszty nie ma; grna cz malowida zostaa zniszczona i jest teraz bia chmur nieistnienia. W centrum kamienny st ofiarny, na ktrym ley sptany byk z podernitym gardem. Krew spywa do stojcego pod stoem naczynia. Oczy zwierzcia s szeroko otwarte i pene melancholii. Pod stoem dwoje przycupnitych kolt, w tle posta z rozwianymi warkoczami grajca na podwjnym flecie. Tak doprowadzeni jestemy do otarza zapewne, przed ktrym kapanka wyciga rce nad ofiarnym naczyniem; w grze, bujajcy wbrew prawidom grawitacji, koszyk z owocami. Na samym kracu sceny ciana otarza ze stylizowanymi rogami byka i dwie obosieczne siekiery na trzonach wysokich jak kolumny. I jeszcze drzewo, malowane delikatnie i czule w tej scenie uroczystej i niemal mistycznej. Druga poduna ciana sarkofagu podzielona jest jakby na dwa akty, dwie sceny, wyrnione odrbnym kolorem ta. Po lewej stronie, midzy trzonami dwu toporw obosiecznych labrysw (na szczycie ich usiady ptaki), wielki krater. Kobieta odziana w gorset i skrzan spdnic wlewa w w krater krew ofiarnego zwierzcia. Za t, jak si domylamy, kapank, dama odziana w sinofioletow sukni, w diademie na gowie (ksiniczka, jak chc niektrzy interpretatorzy), niesie na drku, opartym o rami, dwa wiaderka. I wreszcie ostatnia osoba ceremonialnego pochodu, posta w zotej sukni do kostek, grajca na wielkim instrumencie muzycznym, przypominajcym lir. Tak koczy si scena oznaczona jasnopiaskowym kolorem ta. Wszystkie postacie ukazane s z profilu. Malowane jakby od jednego zamachu, bez zbdnych szczegw i rozrzutnoci gestw. Skala kolorw bkitne, zociste, brzowe. Przewaga akcentw pionowych podkrela monumentaln powag i spokj. Teraz pochd zmienia nagle kierunek. Na niebieskim tle trzy postacie mskie (co malarz oznaczy brzowym kolorem twarzy w odrnieniu od jasnej karnacji kobiet). Dwie nios kolta, a trzecia, najblisza koca sceny, model odzi motyw czsto spotykany take w grobowych malowidach egipskich. Urywa si to niebieskie i dotykamy teraz samego serca sceny, tajemnicy tajemnic, mistycznej przyczyny. Zarys budowli o trzech stopniach, za nim drzewo odczytane jako cyprys. Z ziemi wylania si bohater dramatu. Ma ksztat posgu, hermy, owinity szczelnie w jasn szat jak w kokon, zagadkowy jak zjawa, konkretny jak kamie. Powrci jeszcze raz na ziemi, zwabiony ofiarami, muzyk, zaklciami, obojtny i wyniosy. Jemu to powicone s libacje sepulkralne, zawodzenie fletw i krew. Na wszych stronach sarkofagu wyobraono rydwan zaprzony w par koni, powoony przez dwie postacie o zatartych diademach na gowie. Po przeciwnej stronie te same dwie postacie (zmary w towarzystwie bstwa, jak domylaj si interpretatorzy), ale zaprzg jest osobliwy dwa skrzydlate lwy o gowach ptakw, a zatem gryfy. Na ich ogromnych, niebieskozocistych skrzydach usiad ptak, znak obecnoci bstwa. Sarkofag jest nie tylko arcydzieem, ale jedyn ocala minojsk Ksig Zmarych

dokadnym przedstawieniem rytuau; ma zatem rwnie warto dokumentu, plastycznego zapisu starej tradycji. adna z przedstawionych postaci nie ma charakteru dekoracyjnego, ale gra okrelon rol w przedstawionej ceremonii. Odnajdujemy tu take bez trudu wszystkie wielkie symbole religii minojskiej: topr o podwjnym ostrzu, w labrys, od ktrego pochodzi nazwa labiryntu, stylizowane rogi byka, zwane rogami wotywnymi, drzewa i ptaki, ktrych znaczenie symboliczne nie ulega wtpliwoci, a take instrumenty muzyczne strunowe, towarzyszce bezkrwawej libacji, i dte przypisane ofierze ze zwierzt. Caa kompozycja wydaje si by poddana cisym reguom sformalizowanej liturgii. Uczeni dali nam szereg mniej lub wicej przekonujcych interpretacji malowide na sarkofagu. Jedni widz w nim ceremoni zwizan z kultem agrarnym uczczenie powrotu wiosny; inni dopatruj si mistycznych zalubin Zeusa z Her. Najbardziej przekonujce wydaj si tumaczenia, ktre za punkt wyjcia bior kult zmarych. Uroczysto aobna, ofiary, sakralne gesty maj cel praktyczny: czuwanie nad yciem zmarego albowiem mier i zmartwychwstanie byy prawem naturalnym jak prawa przyrody, nastpstwa pr roku, opadanie lici i kiekowanie zb. Artysta przekaza nam co wicej ni zapis kultu. Z malowide sarkofagu emanuje niezmoona wiara w niemiertelno, przekonanie, e ycie jest niezniszczalne. Jest to mocna i prawie radosna pie o rezurekcji, jak wiele wiekw pniej odczytujemy na tabliczkach z Petelii. Na lewo od Domu Hadesu znajdziesz bijce rdo, a wok niego stoj biae rzdy cyprysw, zatrzymaj si, sta z dala, nie zbliaj si do niego. Znajd inne rdo nieopodal Jeziora Pamici. Zimna woda tam tryska, przed rdem stoj stranicy. Rzeknij: Jestem dzieckiem Ziemi i Gwiadzistego Nieba, lecz rd mj jest z Nieba zaiste. I o tym wiemy wszyscy. Spalio mnie pragnienie i utraciem ycie. Dajcie wic szybko wod zimn, pienist, co tryska z Jeziora Pamici.

III
W ocenie takich odkry, jak grb Tutanchamona, paac Minosa na Krecie lub groby

krlewskie w Ur, nieatwo zdoby si od razu na odpowiedni perspektyw. Znaleziska te, istotnie zupenie wyjtkowe stanowi jeden z elementw uporzdkowanego obrazu przeszoci, s jednoczenie objawieniem historycznego ta, na ktrym wszyscy, wiadomie lub niewiadomie, gramy swoje role. Leonard Woolley6 Odkrycie cywilizacji minojskiej jest dzieem jednego czowieka Arthura Evansa. Nie by on zreszt pierwszym, ktrego uwag zwrcia ta tajemnicza wyspa na morzu ciemnym jak wino. Od wielu dziesitkw lat krcio si po niej i myszkowao sporo archeologw-amatorw. Pewien konsul hiszpaski rozgasza, e w pobliu Knossos znajduje si zasypany paac, dugi na 180 stp i szeroki na 140. Pod koniec lat siedemdziesitych ubiegego wieku odkrywca Troi, Schliemann ten, ktry ufa bezgranicznie Homerowi i nie zawid si na nim, wda si w skomplikowane transakcje, a przedmiotem ich byy dokadnie tereny, gdzie pod warstw ziemi, na ktrej rosy oliwki, ukryty by od tysicleci paac Minosa. Ta transakcja nie dosza do skutku, bo kreteski waciciel ziemski okaza si krtaczem i oszustem, czego nie mg tolerowa solidny Schliemann. Dziaali te na wyspie przed Evansem woski archeolog Federico Halbherr i jego francuski kolega Joubin, a take amerykaski dziennikarz i mionik archeologii, Stillmann. Wielka sensacja naukowa wisiaa niejako w powietrzu. Ale zanim o tym opowiemy, przyjrzyjmy si bliej Arthurowi Evansowi. Bdzie to poyteczne, bo pozwoli zrozumie, dlaczego jemu to wanie przypada chwaa odkrywcy, a take wyjani, dlaczego da nam Knossos w takiej wanie postaci. By niski, wrcz may, niezbyt pocigajcej powierzchownoci, wybuchowy temperament przysparza mu wicej wrogw ni przyjaci, ale te braki natury i wady charakteru rekompensowaa niezomna wola, solidne wyksztacenie i ogromne zasoby energii. Fortuna obdarzya go dugim yciem i majtkiem osobistym, ktry pozwoli mu na prowadzenie 40letnich prac wykopaliskowych, a take realizacj swych penych fantazji rekonstrukcji. Urodzi si w roku 1851 w maym miasteczku Hemel-Hempstead, w rodzinie bogatych przemysowcw i uczonych. Obaj jego dziadkowie, po mieczu i kdzieli, byli czonkami Royal Society, ojciec wybitnym geologiem, antropologiem, znawc prehistorycznej archeologii i kolekcjonerem staroytnoci. Dom zacny, peen pamitek, wiktoriaskich cnt i skamielin. Od wczesnej modoci pasjonoway Arthura monety, co byo nie bez zwizku z jego rozpaczliw miopi, o czym wspominamy, aby zrozumie pniejsze pomyki wielkiego archeologa.
6

W poszukiwaniu przeszoci, Warszawa 1964.

Joan Evans w ksice Time and Chance tak pisze o swoim przyrodnim bracie: Evans by kracowym krtkowidzem i stale nosi szka. Bez nich mg widzie tylko drobne przedmioty, jeli je zblia na odlego paru centymetrw do oka, ale za to z najdrobniejszymi szczegami, podczas gdy wszystko wok byo dla niego mtn plam. Dlatego wanie szczegy, ktre widzia z mikroskopijn dokadnoci, jakby oderwane od zewntrznego wiata, posiaday dla niego wiksze znaczenie ni dla innych ludzi. Cay jednak charakter i osobowo Evansa byy zaprzeczeniem tego, co zwyko si okrela mianem ksikowego mola. Ju w synnej szkole Harrow przyszy odkrywca Knossos da si pozna jako chopiec wybitnie zdolny i do niesforny (redagowa studenckie satyryczne pismo mija, zawieszone przez pedagogw po ogoszeniu pierwszego numeru, a take jako wyborny pywak i jedziec, co miao kapitalne znaczenie dla jego przyszej kariery eksploratora. Archeologia bowiem, w okresie bohaterskim, wymagaa od swoich adeptw wielkiej wytrzymaoci fizycznej, a take odwagi osobistej. Spalone socem pustkowia, chmury owadw roznoszcych zarazki, dugie noce w dusznych barakach, pod moskitier, groba malarii, bunty niepimiennych robotnikw, samotno byy zwyk sceneri i cen cierpliwie pacon za uratowany kamie, inskrypcj, rzeb. Mody Evans studiuje w Oksfordzie, wolny czas i wakacje powica na podre, i to wcale niebanalne, do Rzymu, powiedzmy, czy Parya. Pocigaj go krainy lece na kracach cywilizowanej Europy Laponia, Finlandia, Krym, Bugaria, Rumunia i oczywicie Grecja. Zupenie szczegln sympati obdarza Evans kraje poudniowej Sowiaszczyzny. Fascynowao go wybrzee Dalmacji ze sw mozaik kultur, wspaniaym krajobrazem i ludmi wiadomymi swojej przeszoci i walczcymi samotnie o wolno. Potomek konserwatywnej rodziny staje si liberaem, zwolennikiem Gladstonea. Postanawia broni sprawy uciemionych przez Turkw Sowian, na przekr opiniom panujcym w jego ojczynie i intrygom mocarstw. Ten rozdzia ycia Evansa mona by zatytuowa awantury polityczne archeologa. Przyszy odkrywca pokn bakcyla polityki, co zreszt zdarza si wielu modym, bardziej rozgarnitym ludziom wszystkich czasw. Przyczyniy si zapewne do tego pewne niepowodzenia na drodze uniwersyteckiej kariery. Mody naukowiec ukoczy znakomicie swoje studia, nie by jednak popularny w konserwatywnym rodowisku Oksfordu i jakby z zemsty za brak akceptacji sta si politycznym enfant terrible7. Wprawdzie Evans robi wyranie na zo swojej rodzinie, lecz poczynania jego pene s sensu, rozmachu i konsekwencji. Wkracza odwanie w gszcz problemw bakaskich (by nawet aresztowany pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Rosji), pisze ksik o Boni i Hercegowinie, ktr wysya wybitnym politykom, a w roku 1877 zostaje specjalnym
7

enfant terrible okropne dziecko (fr.); osoba nietaktowna.

korespondentem do spraw bakaskich wietnego i wpywowego pisma Manchester Guardian i osiedla si w Raguzie (dzisiejszy Dubrownik). Jest korespondentem z krwi i koci, reportayst w wielkim stylu, ryzykujcym wielokrotnie bezpieczestwo osobiste, zaangaowanym w sprawy uciemionych Sowian, pochonitym pasj dawania wiadectwa prawdzie. Niestrudzony, przemierza wyyny i pustkowia Czarnogry, przepywa rzeki, wdruje pieszo i konno, dociera do sztabw powstaczych, pisze z oburzeniem o okruciestwach tureckich wobec miejscowej ludnoci, a kiedy konsul angielski ogasza, e jego artykuy s dzieem fantazji, posya do Guardiana szczegow list spalonych wsi i nazwiska ofiar tureckiego terroru. W tym czasie eni si z crk swego przyjaciela, historyka z Oksfordu, i kupuje w Dubrowniku pikny wenecki dom, zwany Casa San Lazzaro. Nie oznacza to bynajmniej rezygnacji z dziaalnoci publicystyczno-politycznej. Kiedy wybucha kolejne powstanie przeciw Austrii, Evans pozostaje w kontakcie z powstacami i pisze z entuzjazmem o ich zwycistwach. I tu przebiera si miarka i cierpliwo okupantw. Zostaje aresztowany przez wadze austriackie i na wiosn 1881 roku zmuszony wraz z on do opuszczenia Dalmacji. Ku satysfakcji rodziny wraca do Anglii. Dosta nauczk i teraz bdzie siedzia w domu mam nadziej pisze jeden z jego krewnych. Zudne nadzieje. Buntowniczy Evans nie znajdowa dla siebie miejsca w tradycyjnych ramach. Drani go w oficjalnej, uniwersyteckiej archeologii brak szerokich horyzontw, pytki kult klasycznej i tylko klasycznej sztuki, a take szkolarskie podziay. Dzieje si tak kpi w jednym z listw jakby istniaa odrbna geografia dla wysp i dla kontynentw albo nie majce ze sob zwizku geologie dyluwialne i geologie aluwialne. Intuicja wioda go we waciwym kierunku, trzeba jednak byo zdoby materia faktw. Wyrusza tedy Evans do Grecji na powany rekonesans naukowy. W Atenach odwiedza wielkiego Henryka Schliemanna. Dzieli ich znaczna rnica wieku (bez maa 30 lat) i sawa. Archeolog niemiecki ma ju za sob wszystkie znakomite odkrycia: Troj, Tyryns i Mykeny; jego modszy angielski kolega jest tylko dobrze zapowiadajcym si absolwentem wietnej uczelni gdyby umar w tym czasie, poszedby na dno niepamici wraz ze swoj nie sprawdzon niezgod na dotychczasowy stan wiedzy o przeszoci. O czym rozmawiali? Mona sobie wyobrazi to spotkanie. Schliemann zapewne opowiada o Homerze, Evans sucha z szacunkiem, ale cay pochonity ogldaniem mykeskich przedmiotw ze zota, a take biuterii i piecztek przybliajc te skarby na odlego kilku centymetrw do fatalnie krtkowzrocznych oczu. Te obiekty pasjonuj go od dawna. Posiadaj motywy dekoracyjne dalekie od klasycznie greckich, ktre skutecznie obrzydzia mu szkoa. Przywodz na myl Asyri i Egipt. Ale jest to znw intuicja, estetyczna impresja. I by moe, podobnie jak fizyk czy astronom, ktrzy przeczuwaj nie odkryty pierwiastek czy gwiazd,

Evans domyla si, wierzy, zakada istnienie nie odkrytej cywilizacji, ktra poczy kultur staroytnego Wschodu i cud grecki we wzr zrozumiaego wynikania. Trudno stwierdzi, czy spotkanie ze Schliemannem miao dla Evansa znaczenie przeomowe. Ale, po latach, wspomni swego poprzednika z czci i sympati: Co z romantycznych przey wczeniejszych lat przylgno do jego osobowoci; w pamici pozostao mi uczucie prawie tajemniczoci, gdy siedziaem naprzeciw tego czarno odzianego mczyzny, szczupego, o delikatnej budowie i ziemistej cerze, noszcego binokle osobliwego ksztatu, przez ktre patrzy przenikliwie w gb ziemi. Po powrocie do Anglii Evans zostaje mianowany kustoszem Ashmolean Museum, zaoonego w XVII wieku w Oksfordzie, a znajdujcego si w owym czasie w opakanym stanie zbiory przedmiotw o rnej wartoci, z wielu epok i nierzadko wtpliwej proweniencji. Nie zaprzestaje intensywnych podry naukowych; w czasie jednej z nich umiera nagle ukochana jego ona Margaret wierna towarzyszka uciliwych wypraw badawczych, znana w rodzinie z dowcipnych listw, w ktrych opisywaa codzienno owcy przeszoci, jak na przykad dramatyczne polowanie na pluskwy w jakim zagubionym bakaskim zajedzie. Wiosn 1894 roku Arthur Evans postawi po raz pierwszy stop na wyspie swego przeznaczenia. Kreta przypada mu od razu do serca. Odnalaz w niej to wszystko, co zachwycio go w Dalmacji: dzielny lud pod okupacj tureck, dramatyczny krajobraz, pomniki i lady dugiej historii helleskiej, rzymskiej, francuskiej, weneckiej i tureckiej. Pod t barwn mozaik wielu kultur Evans spodziewa si znale co, czego dotychczas nikt nie nazwa, nikt nie dotkn. Jeszcze przed rozpoczciem prac wykopaliskowych zanotowa: Zoty wiek Krety ley daleko, poza granicami znanej nam historii, i dalej zdanie, ktre wydaje si nam paradoksem: Nic mocniej nie porusza archeologa badajcego relikty bardzo dalekiej przeszoci ni to, gdy znajduje je w miejscu, gdzie obiekty pochodzce z okresw historycznych s wzgldnie rzadkie i niewane. Kolejny powrt do Anglii i w marcu 1899 roku wyprawa na Kret, tym razem ju z konkretnym celem rozpoczcia wykopalisk. Jest ich trzech: Evans, David George Hogarth modszy od Evansa, ale bardziej od niego dowiadczony w dziedzinie technik archeologicznych, i Duncan Mackenzie rudy Szkot, poliglota i spec od prowadzenia dziennika prac wykopaliskowych. Pyn jak Argonauci na spotkanie z jedn z najwspanialszych przygd nowoytnej humanistyki. Na morzu szaleje burza. Dawno umarli Minojczycy broni swojej tajemnicy. Bezzwocznie rozpoczto prace w pobliu Knossos, na wzgrzu Kefalosa. I w pierwszych ju dniach ukazuje si oczom archeologw ogromny labirynt budowli. Pod dat 27 III 1899 roku Evans notuje w swoim dzienniku: Nadzwyczajne zjawisko nie znalelimy niczego greckiego, niczego rzymskiego poza moe jednym fragmentem czarnej

glazury. Zwioda nas troch ceramika geometryczna z VII wieku przed Chr., jak rwnie grobowce odkryte w pobliu drogi centralnej [...]. Rozkwit Knossos naley datowa znacznie wczeniej. Powiem wicej: wielki okres tej cywilizacji trzeba cofn a do okresu przedmykeskiego. Tak narodzia si nowa dziedzina wiedzy o naszej przeszoci. Na wiat grecki zdawao si poznany do koca pado nieoczekiwane wiato. Tradycyjne, dziewitnastowieczne izolowanie cudu helleskiego od wiata otaczajcego barbarzycw trzeba byo odesa do lamusa teorii nie potwierdzonych. Evans stan wobec zadania przekraczajcego patrzc na to z dzisiejszego punktu widzenia siy jednego czowieka. Gdyby odkrycie dokonane zostao p wieku pniej, nad pracami wykopaliskowymi czuwaaby zapewne potna midzynarodowa organizacja i wieloosobowy sztab uczonych. Marzeniem Evansa byo odczytanie pisma kreteskiego. Przez wiele dziesitkw lat ciga ten cel uparcie i bezskutecznie. Prawd mwic, w dniu, w ktrym stan u stp wzgrza Kefalosa i kiedy opaty 30 robotnikw zagbiy si w ziemi, nie spodziewa si wcale, e los obdarzy go rzadkim przywilejem i tytuem odkrywcy nieznanej cywilizacji. Mia lat 49, prawie tyle samo, co Schliemann, kiedy zacz wykopaliska Troi. Nie odkry zotych masek, skarbca, drogich kamieni jak to dziao si w Mykenach ale stan oko w oko ze sztuk dojrza i wyszukan, architektur pen szarmu i subtelnoci, i zaskakujco sodkim, chciaoby si rzec, dekadenckim stylem ycia, ktry emanowa z odsonitych ruin. Labirynt schodw, pokoi, korytarzy, tarasw i dziedzicw zdawa si nie mie koca i Evans z kbkiem Ariadny w rku cierpliwie posuwa si naprzd krok za krokiem. Wkrtce trzeba byo potroi liczb zatrudnionych robotnikw. Przedsiwzicie byo zaiste na skal niebywa. Evans zatrudnia zawodowych architektw, i to nie jak byo w zwyczaju w kocowym etapie prac dla sporzdzania ostatecznych planw, rzutw poziomych i pionowych odkrytych zabytkw ale od samego pocztku prac wykopaliskowych. Pierwszym jego wsppracownikiem by Theodore Fyfe architekt Brytyjskiej Szkoy Archeologicznej w Atenach, nastpnie Christian Doll i w kocu Piet de Jong. Co to znaczy? Znaczy to, e od samego wstpu Sir Arthur podj decyzj, jakiej nie moe mu wybaczy wielu specjalistw, a mianowicie decyzj rekonstrukcji. Na usprawiedliwienie odkrywcy mona powiedzie, e materia, z ktrego zbudowany by Knossos, mg przyprawia o desperacj. Paac by jakby z mgy i marze, ucieka przed archeologiem, ciany pokryte freskami rozsypyway si w proch za byle dotkniciem, spalone drewniane kolumny, a waciwie ich lady, nie podtrzymyway adnych stropw. Wic Evans postanowi ciga swoj wizj paacu. Piszcy o jego pracach uczony austriacki Camillo Praschniker pozwoli sobie na bardzo zoliw, lecz nie pozbawion racji uwag. Nazywa

Knossos ni mniej, ni wicej tylko miastem filmowym, gdzie wdruje si wrd hipotez, ktre, chocia zrobione z uzbrojonego betonu s nad wyraz kruche. Obcujc z dzieami przeszoci, chcemy mie pewno, e s autentyczne, e nikt ich nie poprawia, nikt nie wtrci si, eby je upikszy, udoskonali, uczyni bardziej zrozumiaymi. Pragniemy sami, bez pomocy porednikw, przerzuci most nad przepaci czasu, midzy nami a ludmi i bogami sprzed tysicleci. Nie bdc uduchowionym ponad miar, poszukiwaem zawsze materialnych ladw, aby nawiza porozumienie i przymierze. Dlatego nieodmiennie wzruszay mnie koleiny na rzymskich drogach, starte przez pielgrzymw stopnie katedry, znak muratora na kamieniu. Zwiedzajcy paac w Knossos pozbawiony jest tych rozkoszy. Nowoczesny materia budowlany, kolumny pomalowane brunatn, ciemnoczerwon farb, z czarnymi bazami i kapitelami, posz obecno dawnych mieszkacw. Trzeba powiedzie, e Evans do wczenie zetkn si z krytyk swoich metod. Jednym z pierwszych jego oponentw by dyrektor Brytyjskiej Szkoy Archeologicznej w Atenach, Hogarth. Zrazu obaj uczeni pracowali ze sob zgodnie, ale szybko ich drogi rozeszy si. Hogarth zarzuca Evansowi topienie funduszy (z pocztku czciowo publicznych) w luksusowych rekonstrukcjach, przeznaczonych raczej dla laikw ni dla specjalistw. I rzeczywicie, Evansowska skonno do tego, co spektakularne, moga budzi zastrzeenia. Taka na przykad restauracja Sali Tronowej nie bya wynikiem stosowania metod naukowych, ale jedynie zaspokajaa pragnienie, aby odtworzy w sposb namacalny to, co naleao pozostawi wyobrani pisze Hogarth do Evansa i w dalszym cigu listu grozi wstrzymaniem dotacji. Dotacje istotnie zostay wstrzymane ju w roku 1902. Evans musia si z tym wszystkim liczy, skoro w licie do ojca pisanym w listopadzie roku 1900, a wic kilkanacie miesicy po rozpoczciu prac wykopaliskowych, komunikuje: Paac w Knossos by moj ide i moim dzieem, a okazuje si takim odkryciem, jakiego trudno spodziewa si w cigu jednego ycia, ba, w cigu wielu ludzkich egzystencji. To, e Fundusz [Kreteski Fundusz Wykopaliskowy] powinien mi pomc, to inna sprawa. Jeli da mi pienidze osobicie, bdzie to najzupeniej do przyjcia. Ale moemy rwnie zachowa przynajmniej cz Knossos w rodzinie! Jestem cakowicie na to zdecydowany [...], dlatego e musz, i to ja jeden, mie kontrol nad tym, co przedsiwziem. Na pewno s tacy, ktrzy postpiliby inaczej, ja wiem natomiast, e takie wanie jest moje stanowisko. Moe to nie jest najlepsza droga, ale jedyna moliwa dla mnie, aby kontynuowa prac. Jest to bardzo znamienny przyczynek do charakterystyki Evansa. Knossos pozostao przez 30 lat jego prywatn pasj i wasnoci. Sawy nie chcia dzieli z nikim, wic i odpowiedzialno za ksztat paacu spada tylko na niego. Prace pochony znaczn cz osobistego majtku odkrywcy wier miliona mocnych jeszcze wwczas funtw szterlingw.

Bezsporn zasug Evansa byo nie tylko zebranie ogromnego materiau, ale pierwsza wielka prba jego usystematyzowania i stworzenia chronologii staroytnej Krety. Stara si rwnie uchwyci wszystkie wspzalenoci i zwizki odkrytej cywilizacji z histori Troi, Cyklad i Hellady, a zwaszcza Egiptu i Mezopotamii (dwch najstarszych i najbardziej znanych krgw kultury). Byo to moliwe dziki znaleziskom obiektw anatolijskich, syryjsko-fenickich i egipskich na Krecie, a take przedmiotom kreteskim, na jakie archeologowie trafili na Wschodzie. Szczegln uwag Evansa przykuway stosunki Egiptu z Kret, i to wanie historia Egiptu, spenetrowana najdokadniej dziki rdom pisanym, wpyna decydujco na periodyzacj cywilizacji kreteskiej. Okresowi od koca neolitu a do inwazji Achajw na Kret Evans nada nazw minojskiego. Hod zoony bezimiennym krlom wyspiarskiego pastwa. Opierajc si midzy innymi na ceramice, odkrywca Knossos podzieli cywilizacj minojsk na trzy okresy: wczesnominojski 3400-2100 r. przed Chr., dla ktrego charakterystyczna jest ceramika przydymiona, czsto monochromatyczna; okres redniominojski od 2100 do 1580 przed Chr., ceramika zwana Kamares (od nazwy miejscowoci) z wzorami kolorowymi na ciemnym tle, i wreszcie okres pnominojski 1580-1200 przed Chr., ktremu odpowiada ceramika o ciemnych wzorach na jasnym tle8. Epoki dziel si jeszcze na okresy i fazy i jest rzecz znamienn, e Evans powtrzy mityczny cykl trjkowy jakby pod wpywem legendy o Zeusie, ktry co dziesi lat przedua wadz krlewsk Minosa. Dla tej rozlegej przestrzeni czasu pisze odkrywca Knossos obejmujcej przeszo dwa tysice lat, zastosowalimy podzia na trzy zasadnicze epoki: wczesno-, rednio i pnominojsk, a z kolei dla kadej z nich trzy okresy, czego nie naley zreszt rozumie zbyt drobiazgowo czy z dokadnoci zegarmistrzowsk. Kady okres trwa przecitnie 250 lat, a okresy epoki wczesnej s naturalnie dusze. Ten podzia, jeli patrzymy na rozwj caej cywilizacji minojskiej czy na jej stadia, jest w swej istocie zarwno logiczny, jak i naukowy. W kadej charakterystycznej fazie kultury obserwujemy bowiem czasy rozkwitania, dojrzaoci i upadku. Trzy zasadnicze epoki minojskiej historii odpowiadaj z grubsza Staremu, redniemu i Wczesnemu okresowi Nowego Pastwa Egipskiego. W rzeczywistoci chronologia zaproponowana przez Evansa ma szereg punktw sabych i podlegaa licznym przerbkom, uzupenieniom i zmianom. Odnosi si ona gwnie do Knossos, ale zawodzi ju w innych miastach minojskich, jak Malia czy Fajstos, jakby obowizyway tam lokalne zegary i odrbna miara czasu. Nowe odkrycia archeologiczne podwayy zreszt ca niemal chronologi staroytnego Wschodu i Egiptu. Inwazj Hyksosw na Egipt naleao
8

Przytoczony wyej podzia i charakterystyka ceramiki minojskiej s oczywicie niesychanie

schematyczne i nie oddaj caego bogactwa tej sztuki i rzemiosa.

przesun w okolice roku 1720 przed Chr. Odkrycie w roku 1942 listy krlw Chorsabad zmusio do modyfikacji chronologii mezopotamskiej. Panowanie Hammurabiego, oznaczone pocztkowo na lata 2123-2081 przed Chr., okrela si obecnie na lata 1848-1806 przed Chr., a nawet 1792-1750 przed Chr. Dlatego nowsi badacze, Glotz, Matz czy Nikolaos Platon, poszukuj bazy solidniejszej dla datowania historii Krety ni hipotezy Evansa i opieraj si na wprowadzeniu metali lub zburzeniu paacw na wyspie. Dzieem ycia Evansa jest jego The Palace of Minos at Knossos. Pierwszy tom tej monumentalnej ksiki, wielkiej sagi staroytnej cywilizacji Krety, ukaza si w roku 1921, ostatni pitnacie lat pniej. Cao obejmuje sze woluminw, przeszo trzy tysice stron i okoo 2500 ilustracji. Paac Minosa powsta w obszernym, zamieszkanym gwnie przez ksiki, domu Evansa w Youlbury, w przerwach midzy sezonami wykopaliskowymi. Przyrodnia siostra odkrywcy zanotowaa w swoich wspomnieniach taki oto wizerunek uczonego w akcji: Tutaj mg pracowa nad swoj ksik dzielc i klasyfikujc materia w prosty sposb, a mianowicie ustawiajc nowe stoy na kozach dla kadego nowego rozdziau i przechodzc od jednego do innych, jak szachista rozgrywajcy wiele partii w tym samym czasie [...]. Naprawd potrzebowa duo przestrzeni; materia by przytaczajcy; i w dodatku zmagajc si z nim nie korzysta z adnych nowoczesnych uatwie. Nie mia ani sekretarki, ani maszyny do pisania, a posugiwa si nieodmiennie gsim pirem. Niezmordowany starzec. Majc 75 lat przey na Krecie trzsienie ziemi, ktre obserwowa z uwag i chodno jak Pliniusz wybuch Wezuwiusza. Nasuno mu si przypuszczenie, e w tym przeraliwym zjawisku przyrody naley szuka wyjanienia zagady odkrytej i umiowanej przez niego kultury. Majc lat 80 podrowa na Kret hydroplanem i bardzo ceni sobie ten rodek lokomocji. Do koca ycia niemal wadz nad Knossos sprawowa tward rk. Par lat przed wybuchem II wojny wiatowej odwiedzi Dalmacj i swj dawny dom w Dubrowniku, gdzie przey krtkie, szczliwe lata swego maestwa z niezapomnian Margaret. Przyjedam tu zawsze co pidziesit lat. Umiera w glorii i huku bomb. Patriarcha rdziemnomorskiej archeologii, obsypany zaszczytami, tytuami wielu uniwersytetw, uszlachcony przez krla, zasuy na mier bardziej agodn po tak burzliwym yciu. Do koca pracuje i ywo interesuje si wypadkami wojennymi. Ciko przey klsk swych umiowanych krajw, Francji, Jugosawii, na koniec Grecji. W jego domu kreteskim, zwanym Villa Ariadna, urzdowa sztab hitlerowskich wojsk. Jeszcze w roku 1941 odwiedza British Museum, zniszczone bombami nieprzyjacielskich samolotw. Jak oceni t niezwyk posta? Nie nasza to sprawa. Zajmuj si tym, z waciw sobie bezwzgldnoci, nastpcy uczonego. A poniewa w naszym pokoleniu epoka wiktoriaska ma troch lepsz opini ni w oczach pokolenia, ktre bezporednio po niej nastpio, nie bdzie

chyba nadmiern zgryliwoci, jeli nazwiemy go Tennysonem archeologii.

IV
Tout trait darchologie passe9. Charles Piccard Wydawao si, e Evans powiedzia wszystko, co mona byo powiedzie o Knossos i kulturze minojskiej; mona byo przypuszcza, e po wielkim dziele odkrycia nastpcom pozostan tylko przyczynki i posuszne repetycje tego, co napisa Sir Arthur. Ale w badaniu przeszoci, tak jak w kadej innej dziedzinie wiedzy, ostatnie sowo nie naley do odkrywcy. Marcel Brion mwi z melancholi, e nic nie jest zupenie pewne i definitywne w nauce w cigym ruchu, jak jest archeologia. W poowie roku 1960, a wic 19 lat po mierci Evansa, wybucha ostra polemika o spraw, ktra pozornie interesowa moga tylko fachowcw, ale szybko przekroczya ich krg i przez dobre par lat gono o niej byo na amach prasy, w tygodnikach kulturalnych, w radiu. Namitny spr archeologw, jzykoznawcw, badaczy cywilizacji sta si niejako publicznym widowiskiem. Protagonist owego sporu, ktry nie doprowadzi zreszt do definitywnych rozstrzygni, by uczony angielski, profesor Oksfordu Leonard Robert Palmer. Zaproponowa on rewolucyjn, bo sprzeczn z opiniami wikszoci specjalistw, now chronologi, nowe datowanie greckiej epoki brzu. Na kapitalne pytanie, kiedy Grecy wkroczyli na pwysep, ktry odtd sta si mia ich ojczyzn podrczniki historii i wikszo fachowcw podaj przyblion dat: krtko po roku 2000 przed Chr. Palmer przyznaje, e w tym okresie bya istotnie inwazja na pwysep, ale nie ma adnego dowodu, aby przypisa j Grekom. Ci ostatni jego zdaniem usadowili si na ziemiach, nazywanych odtd Grecj, krtko po roku 1600 przed Chr., wprowadzajc to, co archeologowie nazywaj kultur pnohelladzk albo mykesk. Jak si za chwil przekonamy, nie jest to tylko pedantyczny spr o daty, ale kontrowersja pocigajca za sob ca mas istotnych problemw, a take rewaloryzacj roli i wpyww poszczeglnych krgw kultury. Na nowo postawione zostao pytanie: gdzie le rda naszej cywilizacji i jakie ludy byy tej cywilizacji istotn si i motorem?
9

Kada rozprawa archeologiczna przemija (fr.).

Drugim bardzo wanym problemem jest prba odpowiedzi na pytanie: kiedy Grecy podbili Kret? Tutaj znw wikszo uczonych, idc za Evansem, podaje przyblion dat okoo roku 1450 przed Chr. Co wicej, dla owych uczonych data ta jest rwnoznaczna z katastrof kultury minojskiej, z jej gwatownym zaamaniem si. Okres 1400-1100 przed Chr. powszechnie uwaany jest za okres ostatecznego upadku, obalenia w proch i zapomnienia cywilizacji kwitncej przez tyle stuleci. Umiowany ucze Evansa, wybitny mody archeolog, kurator paacu John Pendlebury (zgin bohatersko walczc w szeregach kreteskich partyzantw), mwi obrazowo, e w owych czasach Knossos byo ruin o zniszczonych schodach i rozsypujcych si salach, po ktrych bkay si pospne duchy przeszoci i dzicy, barbarzyscy lokatorzy, nie zdajcy sobie sprawy, czym niegdy byo to miejsce. Take z tym zdawaoby si ugruntowanym w historii pogldem Palmer nie zgadza si zasadniczo. Dla niego, odmiennie ni dla wikszoci badaczy, w okres, okrelany jako czasy upadku, to epoka artystycznej wietnoci i ekonomicznego dobrobytu Krety. Wyspa znajdowaa si wprawdzie pod panowaniem Grekw, lecz nadal bya orodkiem ywotnej kultury. W kociele uczonych, archeologw, lingwistw, historykw greckiego okresu brzu pojawia si oto herezja. Podobnie jak w procesie, aby wnie skarg rewizyjn, naley powoa si na nowe dowody obrocy Evansa zadali faktw uzasadniajcych rewelacyjn hipotez. Palmer stwierdza, e jego drastyczna rewizja opiera si przede wszystkim na odczytaniu w roku 1952 pisma linearnego B (ktre dla odkrywcy Knossos byo zagadk), a take na znalezieniu w paacu Nestora w roku 1939 przez uczonego amerykaskiego Blegena caego pokanego archiwum tabliczek pokrytych pismem linearnym B, a wic tym samym, jakie w Knossos odkry Evans. Ot tabliczki z kontynentu greckiego (znaleziono ich wicej w Pylos) datowane s ponad wszelk wtpliwo na rok 1200 przed Chr. Jak wytumaczy ten dwuwiekowy hiatus midzy tabliczkami z kontynentu i z wyspy? Czy Evans nie pomyli si (wiadomie) w datowaniu? Czy Minojczycy s istotnie, jak chcia odkrywca Knossos, wynalazcami tego pisma, czy, przeciwnie, powstao ono na kontynencie? No c, uczeni s take ludmi nie pozbawionymi namitnoci. Nic wic dziwnego, e odkrytym przez siebie cywilizacjom chcieliby nada wiksze znaczenie, wikszy splendor, wikszy zasig wpyww, ni miay w rzeczywistoci. Analizujc tre odczytanych tabliczek z archiwum Nestora Palmer dochodzi do wniosku, e okoo roku 1200 przed Chr. Knossos eksportowao na kontynent liczne wyroby z ceramiki i metalu (np. brzowe trjnogi), nie moe by zatem, jego zdaniem, mowy o upadku kultury minojskiej w tym okresie. I wreszcie naley si liczy z tym, co mwi Arcypoeta. Homer nie zawid nigdy archeologw. Naprowadzi na lad Troi. Mwi, e Agamemnon panowa w Mykenach, i Schliemann odkry jego zamek. Nestora umieci w Pylos i Blegen odkry jego paac. Dlaczego

miaby si myli w Niezawodny i Wielki gdy mwi, e Idomeneus, krl Krety, majcy swoj stolic w Knossos, wnuk Minosa, uczestniczy w wojnie trojaskiej (okoo roku 1100 przed Chr.) i by jednym z jej bohaterw? Wystawi przecie 80 okrtw (tylko 10 mniej ni potny Nestor); wyznaczono go take jako wojownika, ktry mia stoczy pojedynek z Hektorem. By wreszcie jednym z zaogi podstpnego konia trojaskiego jednym z pierwszych, ktrzy wdarli si do miasta. Tak to Palmer stara si zjedna mionikw Homera dla swej tezy o wielkoci Krety w okresie rzekomego upadku tej wyspy. Na koniec, co jakby z romansu kryminalnego: dowd rzeczowy ukryty w piwnicach muzeum, nie znany uczonym dokument, odkryty przez Palmera, a rzucajcy cie na pami odkrywcy Knossos. I tutaj polemika uczonych przerodzia si w afer o faszerstwo. W lutym 1960 roku pisze Palmer czuem, e nie mog duej aprobowa dokonanego przez Evansa datowania odkrytych w Knossos tabliczek z pismem linearnym B. Rozpoczem szereg bada, ktre ujawniy nowe dokumenty pochodzce z Ashmolean Museum w Oksfordzie. Przede wszystkim, i to jest najwaniejsze, znalelimy dziennik prac wykopaliskowych (The Day Book of the Knossos Excavations) prowadzony przez Duncana Mackenzie asystenta Evansa. Ten dokument sta si wielk pomoc przy ustalaniu faktw. Ot gwn podstaw Evansa dla ustalenia daty tabliczek bya stratyfikacja dokonana w maym pokoju, zwanym Pokojem Waz Strzemiennych (od rodzaju ceramiki z charakterystycznym ornamentem). Dziennik prac wykopaliskowych mwi co zupenie innego, co zreszt zgadza si z zapiskami samego Evansa, ktre miaem mono przebada. W kocu mamy obecnie wasnorczne kopie tabliczek z pismem linearnym B, wykonane przez Sir Arthura, zostay one znalezione dopiero w ostatnim miesicu w Ashmolean Museum. Te dokumenty wskazuj, e tabliczki, do ktrych odkrywca Knossos przywizywa tak wielk wag, nie zostay znalezione w wyej wymienionym pokoju, ale w zupenie innej czci Paacu. Dlatego te wszystkie ujawnione dopiero teraz fakty zmuszaj do postawienia pod znakiem zapytania Evansowsk stratyfikacj i datowanie. Nie mona dobitniej i bardziej bezwzgldnie. Ten cay wywd Palmera wymaga paru sw wyjanienia. Kto mgby zapyta: po co robi tyle haasu o par rozbitych garnkw owych, w tym przypadku, waz z motywem strzemiennym? Czy nie lepiej zaufa intuicji i dowiadczeniu odkrywcy? Nauki jednak nie buduje si na wierze w autorytety i archeolog jak sdzia ledczy musi jasno i precyzyjnie odpowiedzie na trzy podstawowe pytania: co zostao znalezione, gdzie i z czym? To z czym, to znaczy w towarzystwie jakich przedmiotw, jest niesychanie wane, pozwala bowiem datowa nie tylko obiekty sztuki, ale cae okresy cywilizacji. Rol archeologicznego zegara miary czasu, spenia najczciej ceramika. Jej rozwj bowiem, nastpstwa i zmiany stylw w czasie s najdokadniej znane, a poza tym, mwic po prostu, rozbite garnki pozostaj na miejscu, w tej warstwie archeologicznej, gdzie zostay porzucone, poniewa nie stanowi

przedmiotu podania grabiecw, jak wyroby ze zota czy dziea sztuki. Powrmy jednak do sporu. Zarzuty Palmera byy cikie i nic dziwnego, e wywoay burzliw polemik. Odkrywca i najwikszy autorytet w sprawach kultury minojskiej zosta oskarony o to, e, mwic agodnie, deformowa wyniki bada i nagina je do z gry przyjtej tezy. Palmer wytkn take Evansowi, e arbitralnie, to znaczy bez pokrycia w realnych rezultatach wykopalisk, uwaa cywilizacj minojsk za znacznie starsz ni bya w rzeczywistoci. Podobnie ma si sprawa w delikatnej kwestii wpyww. Jeli przyj tez Palmera, rola Krety jako rda cywilizacji mykeskiej, a z ni greckiej, znacznie blednie. Korektury i uzupenienia, jakie nanosz badacze do epokowego dziea odkrywcy Knossos s znaczne, acz bardziej ciche, mniej majce posmaku publicznych skandali ni heretyckie hipotezy Palmera. Odczytanie starszych zapisw, nowe odkrycia archeologiczne mog przynie niejedn rewelacj. Problem Krety, jej najsawniejszych dziejw, roli i znaczenia tej cywilizacji daleki jest od definitywnego rozwizania. Par lat temu uczony niemiecki, prof. Hans Georg Wunderlich, wystpi ze mia hipotez dotyczc tego, czym w istocie by odkryty przez Evansa paac w Knossos. Dodajmy, e Wunderlich nie jest archeologiem, ale paleontologiem. Czsto jednak si zdarza, e uczenispecjalici z innych dziedzin wiedzy wnosz nowe wiato do, zdawaoby si, ju ostatecznie rozwizanych zagadnie, a co najmniej zachcaj do podnej dyskusji. Dzieje si tak zapewne dlatego, e mniej s przywizani da schematw mylowych i przyjmowania za pewnik tego, co moe by jeszcze przedmiotem rozwaa i wtpliwoci. Ot dla Wunderlicha Knossos nie byo siedzib krlw kreteskich jak chcia Evans i wszyscy za nim zgodnie to powtarzali ale paacem zmarych, miastem mierci, ogromnym cmentarzyskiem. O yciu Minojczykw, podobnie jak o cywilizacji Etruskw, nie miayby wiadczy ich ttnice niegdy yciem porty i miasta (zdobyte zreszt i przebudowane przez najedcw) ale ciche zatoki mierci, owe rozlege nekropole, obszary zamieszkane przez cienie, grobowce, trwalsze ni domy ywych. Wunderlicha zastanawiaa nietrwao materiau, z jakiego zostao zbudowane Knossos. Drewniane kolumny, cienkie ciany, gips i schody wyoone alabastrem stosowne byy bardziej dla bosych procesji ofiarnikw. A przy tym pokoje s mae, czsto bez okien, cho Evans opatrywa je rnymi nazwami sugerujcymi krlewski splendor. Tak na przykad Sala Tronowa z trudem moe pomieci 20 osb. Std wniosek, e byy to raczej krypty ni pomieszczenia mieszkalne. Wprawdzie w swojej rekonstrukcji Evans wyodrbni sektor gospodarczy, jest on jednak zastanawiajco szczupy w stosunku do ogromnego paacu, nie posiada dostatecznej iloci budynkw przeznaczonych na warsztaty, kuchnie czy stajnie. Budzce powszechny zachwyt wycieczek urzdzenia higieniczne, lady instalacji

kanalizacyjnych i wodocigowych mogy mie zupenie inne przeznaczenie, ni si przypuszcza. Ogromne, ptorametrowej wysokoci pthoi10 czy byy, jak chcia odkrywca, pojemnikami oliwy, skoro znaleziono w nich szcztki koci? I czy ozdobione ornamentem kwiecistym wanny nie byy raczej sarkofagami? Kreta, tajemnicza, o zacinitych ustach, zamknitych oczach broni si. Wyspa sejsmiczna, dowiadczajca czsto gniewu Posejdona, wyspa niepewnych i chwiejnych hipotez.

V
Naprawd jest to pierwsza cywilizacja biaych; ale take jakby mienica si w socu laguna maoryjskiego wiata; nie potrafimy poczy ani z Iliad, ani nawet z Odysej tych dworskich zabaw, na ktrych nadzy ksita ze strusimi pirami we wosach konili swoje wcznie przed Fedr o piersiach obnaonych... Andre Malraux To, co najbardziej uderzajce w cywilizacji minojskiej i co w moim odczuciu zbliaj do cywilizacji etruskiej, to brak cech pompatycznej wielkoci, majestatu, pospnej potgi, ktre emanuj z pomnikw Egiptu czy Asyrii piramid, gronego Sfinksa, kamiennych tablic, na ktrych zapisana jest zemsta krla krlw. Co wicej, nie zachowa si aden portret wadcy, z ktrego gronych rysw, hieratycznej pozy, a take olbrzymich rozmiarw, przytaczajcych wszystko i wszystkich, mona odczyta obd i zbrodni tamtych czasw. Wydaje si, e krlowie Krety rzdzili agodnie i odchodzili do swoich bogw niepostrzeenie, z rzadkim u wadcw taktem i dyskrecj. Ale, by moe, jest to nasze zudzenie, wynikajce z potrzeby wiary w zoty wiek, w niewinne dziecistwo ludzkoci. Na Kret najlepiej wybra si wprost z Myken. Nie jest to przepis zaczerpnity z rozkadu jazdy, oba te miejsca nie maj nawet bezporedniego poczenia, ale gdyby tak zamkn oczy w Mykenach i otworzy je w Knossos, wwczas doznalibymy szoku i zrozumielibymy istotn rnic stylu i ducha tych dwch centrw kultury rdziemnomorskiej. Rzecz dobrze jest znana z podrcznikw historii sztuki, ale sprawdzenie tego naocznie ma nieodpart si rewelacji.
10

pthoi (l.poj. pthos) (gr.); gliniane naczynia w formie beczki uywane do przechowywania

ywnoci.

Centrum paacu mykeskiego stanowi megaron wyodrbniona sala, do mroczna i niezbyt wielka, w sam raz, aby pomieci krla i wodzw naradzajcych si przed upiecz wypraw. Najbardziej charakterystyczn cech tego zespou architektonicznego jest niemono rozbudowy na zewntrz, duszno, zamknicie w ciasnej zbroi murw. Siedlisko bardziej gbokie ni rozlege, jakby modelowane na wzr pieczary, i w dodatku z jednym, niezbyt szerokim wejciem, ktre atwo zatrzasn przed nieproszonymi gomi. Dachy budynkw s dwuspadowe, przywleczone tu wida z kraju mgie i deszczw. Sowem zamczysko, przypominajce atmosfer twierdze redniowieczne z przepacistymi kazamatami. Jake inny jest paac krlewski w Knossos, z wielk liczb sal i pokoi zgrupowanych wok dziedzica centralnego; ogromny zesp architektoniczny, miasto niemal nie bronione adnymi murami (co budzio zdumienie i podziw) cay otwarty na powietrze i soce. Sprawia na mnie wraenie plastra miodu, bo mg by dowolnie rozszerzany, ukad rozkwitajcy zatem, a przy tym jego organiczno polegaa na doskonaym wroniciu w teren, naturalnym wykorzystaniu wzniesie i spadkw. Ze stoku wzgrza schodz tarasy pikne jak kaskada. Jest to architektura malownicza, a do granic teatralnoci, przypominajca bardziej spitrzone dekoracje jakiej wielkiej opery ni siedzib krlewsk, wyniosy tron z gazw, budowl, z ktrej emanowa powinna powaga i sia. To wraenie oglne jest tak nieodparte i narzucajce si, e zmusza do zastanowienia, jakie s tego rda i przyczyny. Przede wszystkim sam ju materia uyty do budowy jest lekki, kruchy, uniemoliwiajcy gigantyczne konstrukcje. Nie ma tu ani ladu murw cyklopowych, charakterystycznych dla budowli mykeskich. ciany z drobnych kamieni, poczonych zapraw, s cienkie, kolumny z drewna, freski przemieniaj surowe paszczyzny w barwne zasony. Ani rodzaj budulca, ani take obecno malarstwa nie tumaczy wszystkiego. Myl, e owo wraenie teatralnoci wynika z zaoe artystycznych budowniczych minojskich, z ich estetyki. Tym tumaczy si wielopoziomowo, zmienno rytmw przestrzennych, wielka ilo schodw, szybw, przez ktre wpadao wiato, i zaskakujce perspektywy. Sowem, architektura ruchliwa, kapryna, kpica z monumentalnoci. Dodajmy do tego niebyway komfort, azienki, system doprowadzania wody, ktrych darmo szuka na woskich czy francuskich zamkach trzy tysice lat pniej. Chciaoby si rzec, e nie jest to miejsce potnej wadzy i zbrodni, ale niewinnych intryg i zalotw. Takie jest wraenie i wiele stron wypisano na cze tej pierwszej cywilizacji europejskiej, ktra miaa by przesycona szczciem, pokojem i radoci. Ale my, dzieci sceptycyzmu, zbyt wiele wiemy o kamstwach sztuki lukrujcej rzeczywisto, aeby upi mogy nasz czujno freski z delfinami, kwiaty i po ludzku umiechnita bogini. Jest jednak rzecz zastanawiajc, e o wielkoci sztuki kreteskiej decyduje nie architektura, freski (pomijajc nawet nieudolne rekonstrukcje) czy rzeba, a waciwie brak

rzeby monumentalnej, ale mae figurki z fajansu i gliny, olniewajca ceramika, grawerowane pszlachetne kamienie, piecztki i biuteria, jakby na wyspie Minosa ycie byo zabaw, gr nieco pytk, powierzchown, beztrosk, pozbawion ekstazy, pasji i cierpienia. Znawca wiata kreteskiego, uczony angielski Moses I. Finley, pisze: Jest tu jaki paradoks: kiedy szo o zmobilizowanie ludzi i materiaw, budowniczowie paacu pracowali na szerok skal, podczas gdy wszystko inne poza tym byo na skal ma, zarwno w sensie materialnym, jak i emocjonalnym. Wydaje si, e ani religia, ani wadza krlewska nie wymagay niczego innego. Odnosi si take wraenie, e od pocztku okresu rodkowego ycie byo, jeli chodzi o instytucje i ideologi, ustabilizowane, e znalazo rwnowag, ktra nie zachwiaa si w cigu 500 czy 600 lat. Lata te byy pod kadym wzgldem latami bezpieczestwa, dodajmy: bezpieczestwa pasywnego, i nic nie pobudzao do zmian czy rebelii. Od tego czasu datuje si znaczne udoskonalenie techniki, wzrosa liczba ludnoci, stale powikszano paace, lecz wszystko to odbywao si aby tak rzec w linii horyzontalnej. I nagle przysza wielka, naturalna katastrofa okoo roku 1400 przed Chr. i niemal z dnia na dzie paace caej Krety stay si ruinami, i to na zawsze. Niczego nie wiemy o szczegach tej katastrofy; tablice z pismem linearnym B, pochodzce wanie z tego czasu, zupenie o tym milcz. Ale ruiny s dostatecznym i niezbitym dowodem: nikt nie potrafi ju zmobilizowa tego maego ludu i rzdzi nim, jak to potrafili dawni krlowie przez 600 dugich lat. Najbardziej znan legend greck, zwizan z Kret, jest opowie o Minotaurze. Przypomnijmy j w najwikszym skrcie. Potny krl Minos dosta w darze od Posejdona piknego byka. Lekkomylna ona Minosa uwioda byka. Z tego zwizku urodzi si Minotaur, potwr o gowie zwierzcia i ciele ludzkim. Aby ukry swoj hab, krl Krety kaza Dedalowi zbudowa labirynt. Co dziewi lat Ateczycy, ktrzy byli wwczas pod wadz Krety, skadali ofiar z siedmiu dziewczt i siedmiu chopcw z najznakomitszych rodzin. I Minotaur poera smacznie md atesk. Tezeusz, syn krla ateskiego, zosta wysany z ow ponur danin. Przybywszy na Kret, uwid crk Minosa, Ariadn. Za pomoc ofiarowanego przez ni kbka wdar si do labiryntu i zabi Minotaura, po czym z Ariadn nie cigany przez Minosa odpyn do rodzinnego miasta. Legend o Tezeuszu mona interpretowa wielorako, jak wszystkie legendy czce w sobie ludow opowie z mitem religijnym. Jej bohater uosabia typow greck admiracj dla sprytu czy inteligencji tryumfujcej nad ciemnymi siami, zwycistwo racjonalnego porzdku nad chaosem. Niektrzy dopatruj si w opowieci transfiguracji faktw historycznych, a mianowicie procesu wyzwolenia Aten spod panowania kreteskiego. Przy takiej interpretacji Tezeusz awansuje do roli liberatora, bohatera politycznego, przywdcy ateskiej rewolty, ktry wyzwala swj kraj spod obcego jarzma.

Jest to legenda grecka, antykreteska i jak wszystko, co jest tylko anty krzywdzca. Przecie Minos nawet w tradycji helleskiej by symbolem sprawiedliwoci, a nie okruciestwa, i po mierci bogowie uczynili go jednym z sdziw w cienistej krainie Hadesu. W ikonografii kreteskiej nie ma wyobraenia Minotaura, natomiast byk jest wszechobecny, ale nigdy nie by przedstawiony jako zowieszczy potwr, przeciwnie, raczej jako ofiara (na synnym sarkofagu z Hagia Triada) lub zwierz wystpujce w grach, igrzyskach i festynach (fresk w paacu w Knossos z bezkrwaw tauromachi). Take sztuka grecka nie przedstawia Minotaura w postaci odraajcej czy budzcej lk i przeraenie. Pamitam dobrze pikn amfor w stylu attyckim, czarnofigurowym, na ktrej wyobraona jest nierwna walka Tezeusza ze zwierzciem: atwe zwycistwo czowieka. Minotaur jest na kolanach. Tezeusz obejmuje lew rk, zapaniczym gestem, szyj przeciwnika, praw za wbija mu w szyj krtki miecz. Minotaur jest pikny i bezbronny. Ma ksztatne ciao modzieca o gowie byka. Z jego karku spywa na ziemi warkocz krwi. Biedny Minotaur! Miaem dla niego, od zamierzchego dziecistwa, wicej czuoci ni dla Tezeusza, Dedala czy innych spryciarzy. Kiedy pierwszy raz ojciec opowiada mi t bajk, uczuem bolesny skurcz serca i wspczucie dla p zwierza, p czowieka, sptanego labiryntem i obc sobie ludzk histori, pen podstpw i toporw. Przyczyni si zapewne do tego Maciu, mj prywatny Minotaur, mieszkajcy pod schodami wiodcymi do piwnicy, ktremu skadaem ofiary z przysmakw, ofiary z mego poskromionego akomstwa czekolady i cukierki, nieprzydatne, jak procesje i bicie w dzwony. Dla niego musiaem przekroczy surowe rodzicielskie tabu, zakaz zadawania si ze zwierztami nosicielami zarazkw, cho przecie wiksz chorob, ba, kalectwem jest zatamowanie zakorzenionego w nas, od paleolitu, uczucia czci i poddania si woli nieznanego. Maciusiowi zawdziczam, e pniejsza lektura mistykw nie bya dla mnie cakiem niezrozumiaa; by dla mnie niedostpny, wypeniony obcym yciem, rzadko odpowiada pomrukiwaniem na moje litanie miosne, na moje strzeliste akty uwielbienia, patrzc obojtnie z wyyn swojej kociej boskoci. Ale wracajc do tematu czy mona w ogle mwi o historii Krety staroytnej, skoro brak rde pisanych poza skpymi przekazami greckimi albo egipskimi. Caym waciwie wiadectwem dugich dziejw s tylko lady materialne ruiny domw i paacw, ceramika, freski, poski z wypalanej gliny, sarkofagi. Nie znamy nawet imion krlw minojskiej dynastii, nic nie wiemy o wojnach, jakie toczyli, ani o koloniach, jakie zapewne zakadali na ssiednich wyspach. Ojczyzna Fedry, Ariadny, Minotaura, Androgeosa, kolebka Zeusa wyspa uprzywilejowana przez mitologi milczy wstydliwie o swojej przyziemnej historii politycznospoecznej. Odczytanie pisma linearnego B nie rzucio wiele wiata na dzieje Krety i jej mieszkacw.

W istocie genialne odkrycie Chadwicka i Ventrisa w zdobyty Mount Everest greckiej archeologii, jak mwiono przynioso wane potwierdzenie podboju Krety przez Grekw, a poza tym do monotonny inwentarz przedmiotw, tak jakby to pismo wymylone byo dla buchalterw, a nie dla poetw, prorokw i krlewskich kronikarzy. Czy Minojczycy mieli swoich aojdw11, Homerw i eposy, czy posiadali literatur? By moe, zapisana bya na materiale nietrwaym papirusie, korze drzew i pochony j na zawsze poary paacw. Freski, pieczcie i gemmy przedstawiaj kapanw, pieniarzy, muzykw, ale na adnym ze znanych dokumentw ikonograficznych nie dochowa si portret trubadura czy choby skryby. O religii minojskiej pisano wiele, nic bowiem bardziej nie rozpomienia wyobrani naukowcw ni brak dokumentw i wiadectw bezspornych. Religioznawcy zreszt ci poeci humanistyki ulegaj czsto magicznemu myleniu, ktrego cech charakterystyczn jest przekonanie, e wszystko czy si ze wszystkim. Za pomoc ryzykownych analogii formalnych podobiestw symboliki buduj olniewajce teorie, kojarzce odlege w czasie i przestrzeni cywilizacje, wobec ktrych laik staje oniemielony i zafascynowany. W muzeum archeologicznym w Heraklionie przyku moj uwag przedmiot narzucajcy si wyobrani nie tyle dziki walorom estetycznym, co tajemniczoci przeznaczenia. Jest to znaleziona w Knossos tablica z koci soniowej, wykadana krysztaem grskim, niebiesk past szklan oraz blaszkami srebrnymi i zotymi. Obiekt w stanowi, jak si przypuszcza, pole do gry w koci i nazwano go umownie szachownic. Ale na czym polegaa gra? Czy bya czystym hazardem, czy te wymagaa inteligencji i zdolnoci kombinacji? Czy bray w niej udzia dwie, czy moe wicej osb? I co interesowao mnie najbardziej: czym bya w swojej istocie bezmyln igraszk, zabiciem czasu w deszczowe wieczory zimy, czy te wspzawodnictwem wyzwalajcym wielkie namitnoci? Podobnie ma si sprawa, gdy dotykamy zamierzchych kultw i wiary, lecz niech ta analogia nie sugeruje niczego pochego. Wszyscy s bowiem zgodni co do tego, e podstaw starych cywilizacji, wic take minojskiej, bya religia. Inspirowaa nie tylko sztuk, ale take instytucje. Wszystkie inne dziedziny ycia mogy si rozwija tylko w harmonii z ni wanie i pod jej przemonym wpywem. Wykopaliska minojskie przekonuj nas o tym. Odkryto sanktuaria, ogromn ilo przedmiotw kultu, a malowida i ryty daj, jak si zdaje, do wierny i szczegowy opis ceremonii. Ale jest to, jak powiedzia Picard, piknie ilustrowana ksika pozbawiona tekstu. Potrafimy niekiedy odczytywa pisma umarych cywilizacji, nie potrafimy natomiast czyta w duszach ludzi, ktrzy odeszli dawno. O religii Minojczykw da si jednak co nieco powiedzie bez uciekania si do
11

aojda piewak, poeta, opiewajcy dzieje bogw i herosw.

ryzykownych hipotez. Rysem charakterystycznym tej religii jest predylekcja do symboli, ktre maj wywoywa nastrj witoci i obecnoci boga bez koniecznoci czynienia boga widzialnym. Ma to by dowd znacznego stopnia spirytualizmu, jak chc znawcy. Elementy fetyszyzmu podobnie jak w innych religiach prymitywnych s bardzo liczne, chciaoby si rzec, wszechobecne. Przedmiotem adoracji byy gazy, stalaktyty w grotach, supy drewniane i kamienie, tzw. betyle. Znaleziony w Fajstos zoty sygnet przedstawia taniec nagiej kobiety przed betylem prototypem kolumny, ktra, zanim staa si prostym elementem architektury, stanowia przedmiot kultu. Wielk rol odgryway siekiery o podwjnym ostrzu, ktre odnajdujemy na freskach, ceramice i gemmach, a byy take czsto wykonywane w kamieniu, brzie, srebrze, a nawet zocie. C oznacza w osobliwy topr? Czy by witym instrumentem ofiar religijnych, czy te znakiem pioruna i jego wadcy, czy moe symbolicznym poczeniem bstwa mskiego i eskiego? Zdania znawcw s podzielone. Jedno zdaje si by pewne, e od jego nazwy niegreckiej zreszt labrys, pochodzi nazwa paacu Minosa. Labirynt zatem znaczyby paac toporw o podwjnym ostrzu. Przedmiotem kultu byy rwnie drzewa: pinie, palmy, oliwki i cyprysy, a take zwierzta: we, gobie, mapy, lwy i oczywicie byk, zajmujcy uprzywilejowane miejsce w kreteskim bestiarium. Trudno odpowiedzie na wane pytanie, w jakiej to epoce pojawiy si tendencje antropomorficzne, kiedy, mwic inaczej, spoza amuletw, fetyszw i symboli bstwo ukazao twarz podobn do twarzy ludzkiej? Jedno jednake jest pewne: dominacja bstw eskich, a w pocztkowej fazie ich wyczno, podobnie jak w religiach staroytnej Anatolii. Nad niejasnym dla nas w wielu szczegach Olimpem kreteskim panuje potne bstwo przyrody, wadczyni wiata, ludzi, zwierzt i rolin, pani soca i luny, ziemi, morza i pieka Wielka Matka. Ogromna ilo jej wyobrae, pochodzcych z rnych epok, pozwala ledzi jej rozliczne atrybuty. Pojawia si pod postaci poskw z terakoty jako symbol podnoci, w otoczeniu lww, wy i ptakw, na statkach jako protektorka nawigacji, a take w kasku i zbroi, gdy bya rwnie bogini wojny. Niektrzy sdz, e Wielka Matka bya jedyn bogini religii minojskiej. Pogld ten spotka si z do kategorycznym sprzeciwem badaczy religii. W basenie Morza rdziemnego, z wyjtkiem religii ydowskiej wszystkie inne byy politeistyczne. Minojczycy nie budowali wity jak Grecy czy Egipcjanie. Pocztkowo skadali ofiary w grotach naturalnych, takich jak Kamares na zboczach Idy czy Psychro w masywie Dikte. Neolityczni mieszkacy owych grot pobudowali sobie domy i ustpili miejsca bogom. W pierwszej fazie epoki redniominojskiej pojawiaj si niewielkie, odgrodzone drzewami i niewysokim murem miejsca kultowe na szczytach gr, w otoczeniu ska, w pobliu rde. Od tego okresu rozpoczyna si rwnie budowa kaplic w zespoach mieszkalnych, a zwaszcza paacach.

Ceremonie religijne Kreteczykw sdzc z dochowanych przekazw na gemmach, wazach i sygnetach musiay by widowiskiem zapierajcym oddech. Rozpoczynay si zapewne od aktu puryfikacji, po czym nastpowaa krwawa ofiara z kozw, owiec i bykw (na wielkich uroczystociach zabijano do dziewiciu bykw) i te ofiary s czstym tematem sztuki minojskiej. Potem nastpoway libacje. Cao koczya wielka kolorowa procesja, pena taca, muzyki i pyncych z kadzielnic dymw, ktre powodoway ekstaz i cigay na ziemi bstwa i ich demony. Uroczystociom kultowym przewodniczyli nie kapani, ale kapanki, co jest zrozumiae w religii, ktra naczelnym bstwem swego Panteonu uczynia Wielk Matk. Na malowidach kreteskich mona je atwo rozpozna po charakterystycznym stroju: nosz staniki otwarte na piersi, dugie spdnice ze skry lub sigajce kostek suknie i tiary na gowach. Kapani pojawili si pno i ich rola (z wyjtkiem oczywicie krla wielkiego kapana witego Byka) wydaje si by niewielka. Enigmatycznym lasem pyta jest zatem religia Minojczykw. Nie potrafimy wyjani, w jakim stopniu bya oryginalnym tworem ducha Kreteczykw, a w jakim ulega wpywom innych religii. Domylamy si, e istniay zwizki midzy egipskim Apisem i Minosem oraz azjatyckimi kultami podnoci i Wielk Matk Kreteczykw, ale natura tych zwizkw jest niejasna. Historyk grecki z czasw Juliusza Cezara, Diodor, pisze: Kreteczycy mwi, e hod oddawany bogom, ofiary, wtajemniczenie, misteria s wynalazkiem mieszkacw Krety, a inne ludy zapoyczay je od nich. To zdanie, wypowiedziane kilkanacie wiekw po upadku kultury minojskiej, godne jest zastanowienia. Grecy wiele zawdziczaj religii Minojczykw. Tam urodzia si legenda Zeusa, ktry dugie wieki panowa na Olimpie. I jest rzecz bardzo prawdopodobn, e kult Demeter, jej bestiarium, liturgia agrarna i wite igrzyska przybyy na kontynent grecki wprost z kraju Minosa.

VI
Pniej przyszy straszne trzsienia ziemi i potopy, i nadszed jeden dzie i jedna noc okropna... Platon, Timajos12 W poowie drogi midzy Ther a Thirasi nagle wydoby si ogie z morza i
12

25d. Tum.: W. Witwicki, Warszawa 1951, s. 32

utrzymywa si w cigu czterech dni, tak e morze wok pono i kipiao. Strabon, Geografia13 Na rodku placyku Venizlou jest wenecka studnia Morosiniego, wok restauracje i kawiarnie ulubione miejsca wieczornych spotka. Jadem tu zwykle kolacj i rozmylaem o katastrofie. Nic bowiem bardziej nie sprzyja dumaniu o kocu wiata ni pogodna noc sierpniowa, niebo pene spokojnych gwiazd i krztanina wok wieczerzy. Kataklizm przyszed z pewnoci nagle jak w wierszu Miosza bez zapowiedzi i znakw niebieskich. Zauwayem (niepokoi mnie to troch), e kiedy zastanawiam si nad dziejami odlegych cywilizacji, bardziej interesuje mnie pytanie, jaka bya przyczyna ich mierci ni wszystkie kwestie dotyczce ich ycia, wspaniaoci i potgi. Dzieje si tak zapewne dlatego, usprawiedliwiam swoje zafascynowanie katastrof, e czynniki skadajce si na fenomen rozwoju daj si wytumaczy racjonalnie: dogodne pooenie geograficzne, rwnowaga spoeczna, mdro monarchw i politykw. Natomiast w znikniciu z mapy wiata pastw i narodw tkwi element tajemnicy losu i naturaln skonnoci umysu jest poszukiwanie przyczyny jedynej, pierworodnego grzechu cywilizacji, decydujcego momentu, kiedy nad ludem niewiadomym i zadufanym bg podnis rk, aby cisn grom. Uczeni s na og zgodni co do przyblionej daty nagego zaamania si kultury minojskiej, mniej natomiast zgadzaj si co do przyczyn. Jedni s zdania, e to rewolucja wewntrzna pooya kres potdze minojskiej teza co najmniej ryzykowna, poniewa niewiele wiemy o spoeczestwie staroytnej Krety. Inni dopatruj si przyczyn klski w inwazji Achajw. Najbardziej natomiast prawdopodobna wydaje si teoria wyjaniajca zniknicie tej cywilizacji potn katastrof sejsmiczn, poczon z powodzi i z poarem. Stao si to nagle. Do portu wchodzi wanie statek z opuszczonymi aglami, rolnik nawraca pug, matka koysaa dziecko, Minos dyskutowa z doradcami nad zawiym traktatem handlowym, a paacowy suga wdrapywa si na maszt, aby zatkn tam wieniec z kwiatw przed zbliajcym si witem. Wtedy to si stao. W czasie prac wykopaliskowych Evans odkry ewidentne lady zniszcze spowodowanych wstrzsami ziemi. Kilka pomieszcze paacowych zostao zbombardowanych wielkimi blokami kamieni, ktre sia sejsmiczna przeniosa z odlegej czci paacu. Sam zreszt odkrywca przeywa w Knossos 26 VI 1926 seri wstrzsw, co nie pozostao bez wpywu na jego pniejsze przypuszczenia i wnioski. Od dawna starano si okreli przyblione rozmiary katastrofy, a take wyznaczy kierunek, z ktrego przysza mier. Sto kilometrw na pnoc od Krety znajduje si wyspa Santoryn, zwana take Thera albo
13

I, 3, 15.

Thira. W dawnych czasach nosia imi Kalliste, czyli Pikna, chocia dzisiaj z pewnoci nie naley do najbardziej pontnych wysp archipelagu Cyklad. Jest niewielka, powierzchnia jej wynosi okoo 75 km2 i ma osobliwy ksztat odwrconej litery C, wypuk stron zwrconej ku wschodowi. Z lotu ptaka wyglda jak rzucona w morze uchwa przedpotopowego potwora. Na zachd od Thery, w odlegoci 2 kilometrw, znajduj si dwie mniejsze wyspy Thirasia i Aspronisia. Ten may archipelag ma wyranie zarys kolisty i nietrudno si domyli, e stanowi brzegi dawnego wulkanu. Wskazuje na to zreszt budowa geologiczna. Skay wulkaniczne o kolorze sinoczarnym wyrastaj z morza niedostpn cian. Ksiycowy krajobraz wyspy przemienia si tylko we wschodniej czci w zielony ogrd poudniowych drzew i winnic. Dziaalno wulkanu Santoryn jest dobrze znana dziki relacjom geografa greckiego Strabona, ktry z epick si opisa gwatowny wybuch w roku 198 przed Chr. Katastrofa ogarna swoim zasigiem Cyklady, Eubej, Fenicj i Syri, a miasto Sydon zniszczone zostao niemal w dwch trzecich. Wrd ognia wyonia si wyspa rozarzona [...] jak gdyby wydobyto j za pomoc dwigni. Wyspa ta istnieje do dzi. Nazywa si Palea Kameni, czyli Stara Spalona. Kroniki notuj take potne wstrzsy tektoniczne przy kocu XVI i na pocztku XVIII wieku, ktrym towarzyszyo powstawanie nowych wysp. Thera stanowi pasjonujce studium dla geologw i sejsmografw, ale nie spodziewano si, e przyniesie take archeologom materiay naprawd rewelacyjne. Na wyspie znajduje si kopalnia miedzi i tufu wulkanicznego. Wanie w jednym z szybw uczony grecki, Angelos Galanopoulos, w latach pidziesitych naszego stulecia natrafi na lady budynku kamiennego, szcztki ludzkich koci i kawaki zwglonego drewna. Zaalarmowani archeolodzy rozpoczli systematyczne badania. Odsonito osiedle kamiennych domw, szereg obiektw, ba, dobrze zachowane freski. Jeden z nich wymylono dla niego nazw Nadejcie wiosny przedstawia czerwone kwiaty i stylizowanego ptaka w locie, z otwartym dziobem. Fresk ten znajduje si od paru lat w muzeum archeologicznym w Atenach i na podstawie prostej analizy techniki, rysunku i uycia koloru atwo doj do wniosku, e naley do krgu kultury minojskiej. Analiza znalezionych w odkopanych budynkach na Therze resztek organicznych, dokonana w laboratorium amerykaskim metod wgla radioaktywnego, pozwala je datowa na pocztek wieku XV przed Chr. Ale jaki to ma zwizek z paacem Minosa na Krecie? Odpowiadamy: moe to mie zwizek kapitalny. Nie tylko odkrylimy obecno Minojczykw poza Kret, ale jest rzecz wielce prawdopodobn, e Thera bya epicentrum potnego trzsienia ziemi, ktre pooyo kres cywilizacji minojskiej. To stamtd, wedug uzasadnionych przypuszcze, nadesza zagada. Moe wydawa si paradoksem, e warunki dla prac archeologicznych s na wyspie Thera daleko korzystniejsze ni na Krecie. Paac Minosa pokryty by cienkim paszczem ziemi i dlatego odkopane zabytki (zwaszcza malarskie) byy bardzo zniszczone. Lawa i popioy wulkaniczne

maj, eby tak rzec, zdolno konserwujc, o czym wiadczy wietny stan Pompei. Gdyby mogy si speni pragnienia archeologw mwi dobrodusznie odkrywca Ur, Leonard Woolley wszystkie staroytne miasta powinny by zasypanie popioem przez jaki wulkan. Kopic na wyspie Thera, trzeba przedrze si wprawdzie przez trzydziestometrow warstw produktw wulkanicznych, lecz rewelacyjny up archeologw zmienia nasz wiedz o najstarszej cywilizacji rdziemnomorskiej. Entuzjaci tego znaleziska id w swych oczekiwaniach tak daleko, i twierdz, e tu wanie, a nie w Knossos, znajdowaa si stolica i centrum minojskiej potgi. Te ryzykowne hipotezy pozostaj w zwizku z legend o zatopionej Atlantydzie o czym powiemy za chwil. Czy jednak wybuch wulkanu na niewielkiej wyspie mg spowodowa tak przeraajce spustoszenie? Zwamy bowiem, e katastrofie ulego nie tylko Knossos, ale take Fajstos, Hagia Triada, Tylissos, Amnisos, Malia, Pseira, Gurnia, a take Palaikastro i Zakro caa wic Kreta. Homerowa wyspa o stu miastach staa si w cigu jednego dnia pospn ruin. Sejsmografowie i geolodzy mwi, e byo to najzupeniej moliwe. Thera przed erupcj twierdz bya trzykrotnie wiksza ni obecnie. Znajdowaa si na niej gra wulkaniczna, wysoka na 1500 metrw. Sama katastrofa miaa ich zdaniem przebieg podobny jak eksplozja wulkanu Krakatau w roku 1883. W pracach naukowych, a take w codziennych gazetach naszych pradziadkw, znajdujemy jej dokadny opis. Warstwy popiou wulkanicznego wyrzucone w atmosfer okryy Jaw i Sumatr nieprzeniknion noc, ktra trwaa 48 godzin. W miejscu powstania wiru fala osigna wysoko 40 metrw i zmya z powierzchni ziemi 265 wiosek. Trzydzieci sze tysicy osb stracio ycie. Deszcz popiow spada w odlegoci 2500 km od miejsca eksplozji. Taka katastrofa porazi moe nawet wyobrani autorw piszcych o wojnie atomowej. Sejsmografowie wszelako twierdz, e wybuch wulkanu na wyspie Thera by czterokrotnie silniejszy. Grzyb dymu i ognia widziany by w odlegoci setek kilometrw. Tygodniami paday krwawe deszcze. Popioy rozniesione zostay a do Afryki Centralnej i na koniec Europy. Trzydziestometrowa fala zalaa wybrzee Krety kilkanacie minut po wybuchu wulkanu. Sia eksplozji przekroczya wielokrotnie moc bomb zrzuconych na Hiroszim i Nagasaki. Nic dziwnego, e pami o tym kataklizmie sza z pokolenia w pokolenie. Odnajdujemy j w legendach, witych ksigach, pismach staroytnych autorw. Pojawia si w greckim micie o potopie Deukaliona. W papirusie egipskim pochodzcym z XVIII dynastii czytamy o dugiej nocy, grzmotach i powodziach, i dniach, kiedy soce na niebie byo blade jak ksiyc [...]. Nie byo sposobu, aby wyj z domu, szalay gwatowne burze przez dziewi dni. O, niechaj wreszcie zamilknie huk ziemi!. A wreszcie sama Biblia. Zdaniem uczonych, opis dziesiciu plag, ktre spady na Egipt, opisanych w Ksigach Mojeszowych, zgadza si do dokadnie ze zjawiskiem towarzyszcym

wielkim eksplozjom wulkanicznym: naga przemiana dnia w noc, grzmoty i gradobicie, deszcz ognia, epidemia, woda o barwie krwi. Mdry Mojesz wykorzysta to rozptanie ywiow i wyprowadzi swj lud z ziemi Faraona. Cudowne przejcie przez Morze Czerwone wedug opinii Galanopoulosa byo moliwe dziki falom, tzw. tsunami14, ktre pdz z szybkoci kilkuset kilometrw na godzin. Zwaywszy, e spitrzenie wd w czasie erupcji wulkanu na wyspie Thera wynosio w miejscu wiru zawrotn wysoko wielu dziesitkw metrw, mogo to spowodowa ruchy mas wodnych w zbiornikach odlegych o setki kilometrw od miejsca katastrofy. Odkrycia na wyspie Thera miay tak wielki oddwik, e przyczyniy si do powstania nowej teorii w atlantologii. Wprawdzie wielu uwaa poszukiwaczy Atlantydy za agodnych maniakw, a sam atlantologi za nauk wtpliw, skoro od tylu wiekw nie moe znale przedmiotu swoich bada. Jednak wziwszy pod uwag, e yjemy w epoce urzeczywistnionych fantazji, warto chyba powici chwil i tej kwestii. Wszystkiemu zawini Platon. W dwch dialogach pisanych pod koniec ycia snuje opowie bardzo dziwn, ale ze wszech miar prawdziw o zatopionym kontynencie, opowie, jak jeden z siedmiu mdrcw Solon, mia usysze od kapanw egipskich. Timajos i Krytiasz nale do najbardziej zagadkowych dzie ateskiego filozofa i wywoyway mnstwo komentarzy, glos i objanie. Oba dialogi powstay zapewne z inspiracji pitagorejskich, a by moe take egipskich i wschodnich. S wielkimi poematami o wszechwiecie, jego powstaniu i zamierzchych dziejach, ale ju trzewy Arystoteles uwaa, e s tworem fantazji Platona, pozbawionym jakiegokolwiek naukowego uzasadnienia. Atlantologom to wszake nie przeszkadza. Wnosz natomiast pewne korektury dotyczce chronologii i topografii domniemanej Atlantydy. Niektrzy z nich sdz, i to pod wyranym wpywem odkry na wyspie Thera, e znajdowaa si na Morzu Egejskim. Sam Platon wprawdzie umiejscawia j na Oceanie Atlantyckim, lecz zwolennicy teorii Atlantydy na Morzu Egejskim mwi, e geografia staroytnych bya pena luk, sprzecznoci i baamutnych informacji. Ale jak ustosunkowa si do stwierdzenia Platona, e Atlantyda bya kontynentem raczej ni wysp, wiksza od Libii i od Azji razem wzitych i e katastrofa wydarzya si dziewi tysicy lat przed pobytem Solona w Egipcie? Na to ostatnie pytanie pada odpowied e Solon nie bdc zbyt tgim w hieroglifach odczyta symbol sto jako symbol tysic. Przyjwszy zatem, e wizyta greckiego mdrca w Egipcie, zgodnie z tradycj, miaa miejsce w roku 570 przed Chr., dodajmy 900 lat i otrzymamy rok 1470 przed Chr., a wic przyblion dat upadku kultury minojskiej i wybuchu wulkanu na wyspie Thera. Czy jednak
14

tsunami (jap.); dugie fale morskie wywoane trzsieniem ziemi lub wybuchem wulkanw pod

wodami.

owe platoskie milenia lub te stulecia mona bra a tak dosownie i czy nie znacz one tyle, co bardzo dawno? W muzeum archeologicznym w Heraklionie znajduje si przedmiot, zwany dyskiem z Fajstos, przed ktrym spdziem wiele czasu, a nawet sporzdziem jego szkic w skrytej nadziei, e moe kiedy zostan nawiedzony i e uda mi si to, co nie udao si wielu uczonym; marzyem o tym tak intensywnie, a pewnej nocy nio mi si, e mam ogosi wynik mego rewelacyjnego odkrycia; staem za wysokim pulpitem, przede mn grono wybitnych uczonych, bo i Humboldt, i Schliemann, i... wszyscy z XIX wieku, brzowi jak na dagerotypach; w pierwszym rzdzie siedzia mj gimnazjalny profesor aciny, ktrego zapewne zaproszono tu, aby by wiadkiem tryumfu swego genialnego ucznia; wszyscy patrzyli na mnie, tylko mj nauczyciel mia wzrok utkwiony w ziemi, co zrozumiaem dopiero wtedy, kiedy wyjem swoje notatki i rozoyem przed sob byy to biae, przeraliwie puste kartki, bez adnego znaku, bez jednej plamki; ukoniem si i milczaem, potem znw si ukoniem i milczaem jeszcze duej, a z audytorium doszy do mnie szepty i stumione miechy, wic zerwaem si do ucieczki tumic krzyk grozy i gnaem przez ki, mokrada, rw napeniony wod, las, a obudziem si, mokry, na brzegu jawy. Odtd zakazywaem sobie najsurowiej wszelkich marze o odczytaniu dysku z Fajstos, a nawet przestaem o nim myle, a jeli ju mylaem, to le, e jest na przykad falsyfikatem, zoliwym artem jakiego odtrconego archeologa. W istocie dysk z Fajstos, ta jeszcze jedna kreteska zagadka, jest pyt z wypalonej gliny w ksztacie nie cakiem regularnego koa, o gruboci 2 cm i osi 16 cm. Owa pyta po obu stronach pokryta jest spiralnie biegncymi znakami hieroglificznymi. Na domiar trudnoci, owe hieroglify s rne od znanego nam, cho jeszcze nie odczytanego, hieroglificznego pisma Minojczykw. Byli oni, jak si zdaje, prekursorami Gutenberga, bowiem kady znak odcinity jest odrbnym stemplem, prototypem czcionki. Dysk z Fajstos znaleziony zosta w roku 1908 w ruinach paacu. Jedni badacze uwaaj, e jest to zabytek pochodzcy z Krety z okresu redniominojskiego, inni natomiast utrzymuj, e jest on importem z Azji Mniejszej. Wyrniono w dysku 45 odrbnych znakw. S bardzo wyrane i przedstawiaj gowy ludzkie, cae postacie, narzdzia, naczynia, ptaki, kwiaty, ryby i szereg ideogramw trudnych do okrelenia: kropkowane pola, prostokty, figury geometryczne, linie faliste. Co kilka znakw wystpuje pionowa kreska, lecz nie wiadomo czy jest to, jak si domylaj niektrzy, znak interpunkcji. Francuski badacz Marcel F. Homet, opierajc si na pewnym podobiestwie hieroglifw z Fajstos i indiaskich rytw skalnych z Ameryki Poudniowej, doszed do wniosku, e ten zabytek kreteski jest ni mniej, ni wicej tylko listem ostatnich mieszkacw Atlantydy, zawierajcym opis katastrofy i los tych nielicznych, ktrym udao si uj cao. Powani uczeni wszelako wkadaj teori pana Homet midzy bajki.

VII
Zblia si pora wyjazdu z Krety. Jeszcze nigdy tak cierpliwie nie cieraem kurzu historii, jeszcze nigdy tak apczywie nie ykaem starych kamieni, wic zaczynay si zaciera kontury czasu, przeszoci i teraniejszoci, bo tylko w tych dwch ywioach czowiek moe y naprawd, najpeniej; przekadaem dat wyjazdu, przezornie jak nigdy dzielc topniejce drachmy, eby wyudzi od losu jeszcze jeden dzie, jeszcze dwa, tumaczc sobie, e Kreta to nie tylko Heraklion i Knossos, e trzeba zobaczy znacznie wicej, bo ujrze, to znaczy uwierzy, a ja chciaem wierzy w realno Wielkiej Matki, Evansa i nienego szczytu Idy, i cytryn, ktre dojrzeway wanie w dolinie Messara. Tukem si tedy po Krecie zawsze penymi autobusami, z jazgoccych gonikw melodie ludowe sypay si chropawo jak kamyki, wdrowaem w tych skrzyniach haasu od Zatoki Mirawelu a po przyldek Spanda i z pnocy na poudnie od Egejskiego do libijskiego morza. Zwiedziem wiele miejsc, a wrd nich Mali ze ladami minojskiego paacu, Gurni, ow, jak susznie powiedziano, Pompej biednych ludzi, Gortyni, gdzie, jak nigdzie na wyspie, zachoway si szcztki wielu kultur wraz z widocznymi ladami Rzymian, tablic praw wypisan na murze pewn antykw, resztki krlewskiej willi w Hagia Triada i najpikniejsz z ruin Krety Fajstos. Chwaa woskim archeologom, ktrym powierzono Fajstos. Jest to ruina czysta, bez pretensjonalnych rekonstrukcji, zupene zaprzeczenie Knossos. Oprowadza mnie po niej Alexandros, ten sam, ktrego opisa Henry Miller w najlepszej swej ksice Kolos z Maroussi. Nie wtpi, e po dugim swoim yciu Alexandros zostanie witym patronem przewodnikw, Sanctus Cicerone15. Czyni cuda, potrafi bowiem wykrzesa ycie z kamieni i entuzjazm z najbardziej zblazowanych. W naszym paacu mwi pokoje byy niskie, poniewa Minojczycy byli, tak jak ja, niskiego wzrostu. Ja jestem Minojczykiem. Umiecha si cay czas, ale kiedy to mwi, staje si najzupeniej powany. Mielimy tu urzdzenia sanitarne nie gorsze ni w Knossos. A nawet, powiedziabym, lepsze. I ju cignie nas ku ladom rowkw kanalizacyjnych, kae schyla si, dotyka kamieni i cmoka. Na koniec prowadzi na szczyt wielkich schodw i nakazuje milczenie. Wic milczymy na szczycie schodw. Chwila jest solenna. Alexandros wbija palec w powietrze i pokazuje stron lew. Wszyscy odwracaj gowy: dolina, ktra prowadzi do morza, a za ni gra Ida z bia czap niegu na szczycie. Tam bya grota Zeusa. W poowie gry. I
15

Sanctus Cicerone (santo Cicerone) wity Cicerone; cicerone (ac.); przewodnik

oprowadzajcy podrnych, od imienia Cycerona.

rzeczywicie w poowie gry ciemnobkitna plamka jak odprysk lustra. Alexandros pokazuje przed siebie: A tam urodzi si Zeus. To ju jest mniej wyrane. Miejsce narodzin przesania pasmo gr. Dlatego trzeba wierzy. Ach, Alexandrosie, Alexandrosie, gdybym ci mia stale przy sobie, mgbym przenosi skay. Uczybym z tob maluczkich i zadufanych w sobie pokory wobec bogw. Moe udaoby si nam dokona rzeczy niezwykych sprzymierzy czasy, pogodzi zmarych z ywymi. Teraz Alexandros stoi na szczycie schodw. Wszyscy milczymy. Domylam si, e Alexandros jest wonic. Kamienny rydwan jego Fajstos zatrzyma si na chwil. Znw siedz w Heraklionie na maym placyku Venizlou i patrz na fontann Morosiniego. Porzdkuj notatki i wraenia. Chciabym odpowiedzie na pytanie, czym dla mnie jest Kreta, co poruszyo mnie tutaj najbardziej. Nie ma innej drogi do wiata, jak tylko droga wspczucia. Szcztki imperium, potnych zamkw i stolic nie wzruszaj tak bardzo, jak ruiny paacw minojskich. Wydaje si, e mieszkacom staroytnej Krety obca bya pycha wielkich cywilizacji. Nie wyzywali losu. Starali si przetrwa w swojej odrbnoci i w zudnym poczuciu bezpieczestwa. Rozptane ywioy byy jakby zbyt wielkie i nieproporcjonalnie okrutne w stosunku do tego, co niszczyy. Ich ruiny to ruiny koyski, ruiny pokoju dziecinnego. Odjazd. Kilkanacie kilometrw na wschd od Heraklionu lotnisko wielka ka bez kz i owiec. Samolot leci cay czas nad morzem, ktre z wysoka wydaje si twarde jak karbowany kamie. Wleczemy za sob szary cie kotwicy. Cyklady. Wyspy w dole jak rzucone na wod powe skry dzikich zwierzt.

Prba opisania krajobrazu greckiego

Magdzie i Zbyszkowi Czajkowskim

Do Grecji jechaem na spotkanie z krajobrazem. Sztuk greck mona pozna niele w muzeach europejskich. Duszna noc na pokadzie statku pyncego klasycznym szlakiem z Brundizjum16 do Pireusu pena bya pyta o kolor nieba, morza i gr. Sdziem, e bdzie to przeduenie krajobrazu woskiego. Ale ju rankiem, kiedy na horyzoncie zaczy pojawia si pierwsze wyspy, urwisty brzeg Peloponezu i wreszcie Zatoka Koryncka, zrozumiaem, e dane mi bdzie pozna co, czego nie zdoam porwna z niczym. Jest to krajobraz wymykajcy si opisowi przez sam swoj natur. Niepodobna znale miejsca, ktre byoby choby w przyblieniu sum, syntez dozna wzrokowych podrnika, niepodobna wykroi z tego spltania bkitu, gr, wody, powietrza i wiata adnego widoku i powiedzie to jest Grecja. Mona rzec naturalnie, e tak jest zawsze z krajobrazem rnorodnym, ale tu mamy do czynienia nie tylko z bogactwem. Jednym z najmocniejszych dozna, jakie nie opuszczao mnie w Grecji, byo doznanie ruchu, jakby oczy otwieray si wci na bolesny dramat narodzin ziemi. Gry powinny nasyci krajobraz majestatyczn cisz. Ale, inaczej ni w Alpach, mamy tutaj niespokojne spitrzenie, gwatowne starcia mas ziemi, ostre przepacie, nage przecze, a midzy tym doliny, rzadko rozlege, najczciej wskie, wowe. Na urwistych stokach wypisay swe imiona przemoc i gwat. Geolog mwi: przewaajce w Grecji wapienie i dolomity wiadcz, e kraj ten przez setki milionw lat zalany by morzem zwanym Tetyd. Morze to oddzielao blok ldowy pnocny okrelany jako Angara (rodkowa Europa, Azja, pnocna Ameryka) od bloku poudniowego Gondwany (Afryka, poudniowa Azja i poudniowa Ameryka). Dzisiejsze Morze rdziemne jest tym, co pozostao z dawnej Tetydy. Z jej odmtw wydobya si si wybuchw wulkanicznych dzisiejsza Grecja. Zarysy ldw i mrz uformoway si dopiero w ostatniej epoce historii ziemi. Jest to jeden z najbardziej sejsmicznych obszarw naszego globu. Na pwyspie i na wyspach Hellady zdarzyo si w czasach historycznych ponad 300 trzsie ziemi.
16

Brundizjum staroytna nazwa Brindisi.

Z kadego niemal wzniesienia wida morze. Zamyka horyzont pask lini, ktra powinna dawa uciszenie. Ale nawet gdy jest ono spokojne, gdy nie szturmuje ziemi, jego gboki kolor przypomina, e jest przepaci przykryt lustrem. Ten, ktry by przyjecha tutaj z palet woskiego pejzaysty, porzuci bdzie musia wszystkie sodkie kolory. Ziemia jest spalona socem, ochrypa od posuchy, ma kolor jasnego popiou, niekiedy szarego fioletu lub gwatownej czerwieni. Krajobraz znajduje si nie tylko przed oczami, ale take z boku, za plecami, czuje si jego natarcie, oblenie, jego intensywn obecno. Wysokie drzewa s rzadkie; czasem tylko wyniosy db Zeus drzew. Do stokw przyczepione s grudki zieleni, mae, zajadle walczce o ycie krzewy. Przy drogach, na agodniejszych wzniesieniach dzika oliwka o wskich, palczastych, ruchliwych liciach, zielonosrebrnych od spodu. Przy samej ziemi macierzanka, tymianek, mita aromaty upau. Midzy wiatem i cieniem ostra, diamentem wyrysowana linia, bez caej gamy szaroci i pcieni, znanych z krajw Pnocy. Grecy pokrywali kamienie swoich wity malowidami, aby nie olepn. Ale zanim ich sanktuaria podniosy si w socu, serce Grecji bio pod ziemi. Od grot, labiryntw, rozpadlin trzeba rozpocz wdrwk. Bdzie to prba opisania krajobrazu i tego, co ze wydaje si bezporednio wynika.

I
Wioska nazywa si Psychro. Ley u stp jednej z najwyszych gr Krety Dikte. Na nielicznych przyjezdnych czeka przewodnik, rosy, czarny chop; prowadzi ich ostr serpentyn pod gr, a do miejsca, gdzie otwiera si grota, w ktrej wedug jednej z legend mia urodzi si Zeus. Nasoneczniony stok gry rozwiera si nagle czarn jak wgiel jam. Przewodnik zapala wiece. Nachylenie poziomw jest gwatowne. Ju po paru krokach ciemnoci gstniej; ogarnia zimno i przenikliwa, kamienna wilgo. Czarne stalaktyty kolumnada szalonego architekta, wskie korytarze, zakamarki potguj wraenie lepkiej, biologicznej tajemnicy narodzin. Grota dzieli si na dwie czci, z ktrych wysza bya miejscem ofiar. Zachoway si resztki czego, w czym archeolodzy dopatruj si ladw otarza. Naturalne stopnie wiod do czci drugiej, pooonej kilkanacie metrw gbiej, na dnie ktrej zastyga ciemna woda. Odkryto tutaj ex vota17 pochodzce z epoki minojskiej i mykeskiej. Gdy schodzi si w d, a do maego podziemnego jeziorka, od ktrego blask wiecy odbija
17

ex vota (ex voto) ze lubowania (ac.); wotum, symboliczny dar.

si twardo jak od czarnego marmuru, mrok gstnieje, zaciska si wok ciaa, coraz bardziej materialny, duszny, a chciaoby si jego gron obecno sposzy krzykiem. Dlaczego to wanie miejsce wybrane zostao jako kolebka boga niebios? Czy nie powinien on raczej urodzi si na szczycie gry lub w rozlegej dolinie penej soca? Dlaczego jego pocztek wtoczono w gb pieczary? Religia grecka bya syntez ziemi i nieba. Wchona przedgreckie kreteskie, azjatyckie, egipskie elementy. Zasymilowaa star rdziemnomorsk tradycj kultw rolniczych o mocnym pitnie mistycyzmu, z ca plejad eskich bstw ziemi i Wielk Matk patronk podnoci i urodzaju. Zeus zdawaoby si najbardziej grecki z greckich bogw nie by wolny od tych wpyww. Urodzony w rozpadlinie ziemi, wychowany przez nimf czy koz Amalte, by zrazu bstwem drugorzdnym. Jego pniejszy kult i osadzenie na olimpijskim tronie wie si z nowym, ju greckim prdem religijnym, wprowadzonym przez pasterzy (a nie rolnikw). Cech tego kultu by jeli nie zanik, to na pewno ograniczenie agrarnego pierwiastka mistycznego, przewaga bstw mskich, przeniesienie siedziby wadcw wiata z gbi ziemi na krgi niebieskie. Grota Zeusa (Diktaon antron18) jest ciemn koysk nowej religii wiata. Wyjcie z groty jest wyzwoleniem od dusznych ciemnoci. Przed oczami wielka rwnina Lassithi radosna geometria uprawnych pl. Rozpite pcienne skrzyda wiatrakw jak biae soneczniki obracaj si w socu. Intensywne migotanie bieli, ci, zieleni. Dolina ycia zakuta ze wszystkich stron przez jaowe gry.

II
Epidauros umieszczano na mapach Bg wie dlaczego nad brzegiem morza. W rzeczywistoci oddalony jest od niego o trzy godziny marszu. Zanim dotrze si do sanktuarium Asklepiosa, trzeba przej przez zielony przedsionek, nieprawdopodobny w tym spalonym kraju ogrd wysokich drzew i zielonej soczystej trawy. Nie ma chyba w caej Grecji skrawka ziemi nadajcego si lepiej na miejsce kultu najbardziej dobrotliwego boga Olimpu greckiego, ktry, jak przedstawiaj go rzebiarze, umiecha si i kad uzdrowicielsk rk na ciele strapionych, chorych i szukajcych pomocy. Sanktuarium jest rozlege; na gstej trawie, w cieniu drzew rozsiane s resztki otarzy, portykw i wity. Najbardziej interesujc i zagadkow budowl jest thlos19 znajdujcy si
18 19

Diktaon antron Diktejska jaskinia (gr.). thlos tolos (gr.); staroytna budowla grobowa na planie koa, czsto z kolumnad.

w pobliu wityni Asklepiosa. Bya to bogato zdobiona rotunda z rnobarwnego wapienia i marmuru, podtrzymywana przez dwa krgi kolumn (26 kolumn doryckich na zewntrznej stronie i 14 kolumn korynckich tworzcych krg wewntrzny). Prawdziw zagadk stanowi gboki, znajdujcy si pod tolosem labirynt, zawikana partia podziemna. Poprzeczny przekrj owego labiryntu przypomina kretowisko. Wiadomo, e pazy i zwierzta yjce pod ziemi byy dla Grekw wcieleniem si chtonicznych. Zanim Asklepios przyj agodn twarz ludzk, by kretem. Labirynt pod tolosem w sonecznym Epidaurze jest ciemnym korzeniem tego mitu. Rytua, jakiemu poddani byli chorzy oczekujcy pomocy boga, by prosty. Po zoeniu ofiary wprowadzani byli do wityni, gdzie mieli spdzi noc na okrwawionych jeszcze skrach zwierzt ofiarnych. Najwaniejsz czci zabiegw bya inkubacja oczekiwanie na sen, w czasie ktrej bg wchodzi w bezporedni kontakt z pacjentem. Przedtem zalecano post i wstrzemiliwo cielesn, aby zapewni maksymalnie korzystne warunki inkubacji. Liczba chorych przebywajcych jednoczenie w Epidaurze dochodzia do omiuset. Dopiero w III wieku przed Chr. powikszono portyk, bdcy jak gdyby przedsionkiem wityni. Najblisza wioska bya odlega o godzin drogi. Pielgrzymi tedy spali sub Iove20. Dopiero w II wieku przed Chr. zbudowano dla nich zajazd. Teksty autorw staroytnych niewiele mwi o Epidaurze. Klasycy mao interesowali si sprawami indywidualnymi i wydaje si, e nie powicali zbyt wiele uwagi maym chorobom maych ludzi. Pozostaj zatem rda bezporednie ex vota dzikczynne napisy, ale nowsi badacze zachowuj wobec nich daleko idc rezerw. Trudno bowiem uwierzy majc nawet naleny respekt dla cudw w picioletni ci Cleo, zakoczon szczliwym rozwizaniem, po ktrym wydana na wiat crka sama wykpaa si w rdle i w dodatku posza na przechadzk z uradowan matk. Bardziej prawdopodobne jest uleczenie niemej dziewczynki, ktra na widok wa wydaa okrzyk trwogi i zacza mwi. (Okolice Epidauru pene byy duych, tych, agodnych wy pomocnikw Asklepiosa ktre wasay si wszdzie i gniedziy si w inkubatorium). Historie opowiedziane w napisach dzikczynnych nie pozbawione s humoru i uroku. Oto pewien niewolnik rozbi ulubiony puchar swego pana. Przeraony uda si do Epidauru ze skorupami cennego naczynia w worku. I dobry Asklepios uleczy tym razem puchar. Zapewne przypadki i choroby pacjentw Asklepiosa byy rne i nie zawsze urojone. Zdarzay si te cikie schorzenia, o czym wiadczy milczca galeria odtworzonych w kamieniu czci ludzkiego ciaa, ofiarowanych bogu. Suszne wydaje si przypuszczenie, e terapia umiechnitego Asklepiosa polegaa na
20

sub Iove pod Jowiszem (ac.); pod goym niebem.

rozsdnym nic wsplnego z magi nie majcym poczeniu dietetyki i higieny. Bg zaleca chroni gow przed socem, pi mleko z miodem w celach przeczyszczajcych, chodzi na spacery, dba o czysto ciaa. Klinatas z Teb gosi jeden z napisw mia na caym ciele ogromn liczb pche; przyby do hieronu21, gdzie mia takie oto widzenie: nio mu si, e bg rozebra go, wzi szczotk i oczyci ciao z pche. Nastpnego dnia Klinatas wyszed uleczony z inkubatorium. Powszechnie sdzi si, e medycyna grecka urodzia si w wityni. Ale wiele dowodw przemawia za tym, e obie dyscypliny cudotwrstwo i wiedza lekarska rozwijay si niezalenie, w warunkach rzec by mona pokojowej wsppracy. Przecie Hipokrates prekursor psychoterapii przestrzegajcy zreszt przed szarlatanami, zaleca ofiary i modlitwy, zwaszcza przeciwko melancholii i koszmarom sennym. Asklepiejon22 w Epidaurze mia szereg filii w wielu miastach greckich i wiemy, e w filii ateskiej pracowa kapan obok lekarza. Nie, nie ma chyba racji Arystofanes, ktry wymiewa greckich medykw. Komedia i jej nieodzowna przesada nie jest najlepszym rdem do poznania problemw epoki. Asklepios nie by bogiem szarlatanw, to pewne. Z Grecji kult Asklepiosa przenis si do Rzymu, gdzie uleg wulgaryzacji i zmceniu przez magiczne praktyki Egiptu i Azji. Swoj pierwotn czysto uzyska rzecz zdawaoby si paradoksalna w czasach chrzecijastwa. Groby mczennikw zaczy spenia rol inkubatorw. Zmieniy si nazwy, ale metoda stosowana przez witych: Tekl z Seleucydy, Jana z Egiptu czy Kosm i Damiana w zasadzie zostaa ta sama. W Epidaurze znajduje si najpikniejszy teatr antycznego wiata. Jego bezporednie ssiedztwo ze wityni Asklepiosa zdaje si wiadczy o leczniczej roli dramatu greckiego. Nikt chyba lepiej od Grekw nie potrafi uczyni architektury czci pejzau, jego dopenieniem i ukoronowaniem. Jeli wityni porwna mona do grupy drzew, teatr przypomina skalist kotlin. Architekt nie wkracza w natur z tp geometri i zimn skal. Oparty plecami o zbocze gry, teatr w Epidaurze jest dzieem godnym Partenonu. Aby unikn monotonii rytmw, podobnie jak na Akropolu zastosowano tutaj subtelne korektury optyczne. Pkole widowni podzielono na dwie czci przejciem zwanym diazoma23. Ot grna cz widowni nachylona jest pod innym ktem, jest by tak rzec bardziej stroma ni partia dolna. Take dolna granica koilonu24 w stosunku do krgu orchestry25 nie tworzy
21 22 23 24
25

hieron wite miejsce (gr.). Asklepiejon witynia Asklepiosa diazoma miejsce przepasania; w teatrze przejcie wzdu widowni (gr.). koilon zagbienie, wydrenie (gr.). orchestra okrgy plac, otoczony widowni, miejsce wystpw aktorw (gr.).

koncentrycznych k, jakby chciano zagodzi zetknicie si dwu takich samych figur geometrycznych. Przewodnicy dr papiery, szepcz w pkolu sceny, eby zademonstrowa doskonao akustyki budowli; kiedy to ucichnie, trzeba zagbi si w gorce kamienie i podda wiecznemu festiwalowi gr, drzew i obokw. Widoczna na kilkanacie kilometrw rwnina argolidzka, pofalowana wzgrzami, ktre agodniej w przeczuciu bliskiego morza.

III
Oto Mykeny bogate w zoto i skrwawiony paac Pelopidw26. Resztki zota znajduj si teraz w ateskim muzeum. Paac jest raczej pospn fortec. Zostaa tylko krew i kamienie. Kiedy szosa skrca nagle, ukazuje si oczom grecka stolica zbrodni. Nawet jeli nasz baga mitologicznych reminiscencji jest skromny Mykeny wywieraj nieodparte wraenie miejsca nawiedzonego tragedi. Akropol ma ksztat niezgrabnie zakrelonego trjkta o podstawie wynoszcej okoo dwiecie metrw i o dwu trzystumetrowych bokach, wzniesiony na garbie ziemi, otoczony cyklopowymi murami. Po obu stronach urwiste wwozy oddzielaj fortec od ssiednich nagich stokw. Cao sprawia wraenie surowego ogromu, cho nie w gigantycznych rozmiarach ley sia Myken. Dziki gwatownej rzebie terenu wszystko wydaje si wiksze, ni jest w istocie. Pejza jest dziki, zamknity. Postrzpione wierzchokami gr niebo wisi nad Mykenami zakrzep chmur nieszczcia. Cyklopowe mury s arcydzieem konstrukcji, skoro przez trzy i p tysica lat opieray si nawanicom historii. Ich nazwa jest trafna, gdy zdaj si by raczej dzieem przyrody ni czowieka. Przypominaj skay naniesione przez czoo lodowca w t wsk, poryt wwozami dolin, zatrzanit z dwu stron grami. Bezimienni budowniczowie mykeskich murw byli na pewno genialnymi architektami. Posiadali wiedz o naturze kamienia, ktra przywodzi na myl niewiele porwna. Bloki s pozornie tylko nie ociosane, maj nieregularne boki. Szczeliny wypenione s drobniejszym kamieniem zapewniajcym konstrukcji elastyczno, naturaln muskulatur, co tumaczy tajemnic dugowiecznoci. Genius loci27 odpowiada dokadnie temu, co wiemy o wadcach Myken.
26

Homer, Iliada, VII, 180; XI, 46.

Bandy Achajw, pierwszych indoeuropejskich najedcw Hellady, zaczy przenika do Grecji od 2000 r. przed Chr. Szybko opanowali Pwysep Peloponeski. Ich wilcze apetyty zaprowadziy ich dalej na poudnie do Krety, ktra olnia barbarzycw. Powstaa cywilizacja mieszana, czca elementy obce jak ogie i woda nordyckie i rdziemnomorskie. Caa nieomal art mineur28 Mykeczykw jest kopi sztuki egejskiej. Wyrafinowane zotnictwo o kunsztownym rysunku, rytony z gobiami (w miejscu, gdzie wyobrazi sobie mona spa), szeleszczce naszyjniki ze zotych lici wszystko to sugeruje sodycz ycia mykeskich feudaw. Dlatego trzeba zagbi si w piercie grubych murw, stoczonych domw, ciasnego i ciemnego zapewne paacu, kolistego ponurego cmentarzyska wewntrz fortecy, aby zrozumie przepa dzielc zacignit z pnocy cytadel od sonecznych paacw Kreteczykw. Achajowie przedsibrali wyprawy upiecze o icie normandzkim rozmachu, obejmujce Azj Mniejsz (nie tylko Troj, bo i teksty hetyckie przechoway ich imi), Kret, Itali. Wracali z bydem, zotem i niewolnikami. Zatrzaskiwaa si Brama Lww, ktrej paskorzeba porazi moga tych, ktrzy zechcieliby szuka sprawiedliwoci. Zauwaono susznie, e mapa mitw heroicznych Grecji (powody wojen w mitologii ulegy poetyckiej sublimacji) zgadza si dokadnie z centrami mykeskimi. Kiedy si zmierzcha, najlepiej usi przy drodze prowadzcej do grobu Agamemnona (kamienny ul z ciosanego kamienia) i raz jeszcze rzuci okiem na cyklopowe mury i spitrzone ruiny Myken. Noc schodzi z gr, ale gniazdo Atrydw wieci jeszcze rudym kolorem starego zota i starej krwi.

IV
Krajobraz grecki przemwi do mnie tedy patetycznym gosem mitu i tragedii. Byo to wraenie dominujce. Natarczywa obecno nagiej ziemi, mocno rzebionych mas skalnych spotgowana jest nikoci szaty rolinnej. Wielkie drzewa topola, cis, db rosn w dolinach, ale las cofa si wszdzie przed natarciem maych kolczastych krzeww, ktre przetrwaj wszystko. Z przekazw historycznych wiemy, e yse teraz zbocza gr kreteskich pokryway kiedy lasy cedrw i cyprysw. Okolica Olimpii bogata bya w topole, ale pady one ofiar przepisu goszcego, e jest to jedyne drzewo, ktrego wolno uywa przy ofiarach. Dzisiejszy krajobraz
27 28

Genius loci duch opiekuczy miejsca (ac.). Art mineur sztuka uytkowa (fr.).

grecki jest zatem dzikszy i bardziej odarty z zieleni ni w czasach staroytnych. Wszelako nie bez maych stref zacisznoci gajw, wrd ktrych wyobrazi sobie mona Sokratesa rozmawiajcego z Fajdrosem. Nawet w rodku Aten, miasta penego krzyku i gorczkowego dreptania, skrci mona od ruchliwej Leofros Dioniziou Areopagitou, ktra biegnie u stp Akropolu, i zagbi si w krte cieki Wzgrza Muz. Dobrze jest przyj tu wieczorem i pobdzi wrd mirtw, laurw i cyprysw. Drzewa s niewielkie, niezbyt odbiegajce od wzrostu wysokiego mczyzny, a w mroku tak czekoksztatne, e ma si ochot pozdrowi je, przystan i porozmawia. Tego osobliwego uczucia zbratania z przyrod, naturalnej atwoci, z jak daje si przemieni w ksztaty ludzkie, nie dowiadczyem w adnym innym kraju. Dlatego wydaje mi si, e metamorfoza drzew w driady29 bya nie tyle wynikiem wybujaej wyobrani Grekw, ile bystrej obserwacji i trafnego uchwycenia znakw wysyanych przez otaczajcy wiat. Niedaleko Aten, w stron przyldka Sunion, znajduje si jedno z najstarszych sanktuariw Attyki Brauron. Droga wiedzie wrd pl i rozpada si w piaszczyste bezdroe, dlatego zapewne miejscowo ta nieczsto odwiedzana jest przez turystw, ktrzy z roku na rok coraz bardziej trac cechy pielgrzymw. U stp brauroskiego akropolu portyk w ksztacie litery pi. Niewysokie doryckie kolumny z jasnozotego piaskowca, proporcjonalne do niewysokich wzgrz okolicy, zapach niwa i cykady stwarzaj osobliw atmosfer sanktuarium na odludziu. Obok portyku, ktry jest budowl dominujc i zamyka architektoniczna cao, odkopano fragmenty dwu niewielkich wity Artemidy i Ifigenii oraz dom kapanek. Herodot opowiada, e co cztery lata odbywaa si tu dziwaczna ceremonia. Mode dziewczta, odziane w suknie szafranowe, powicano bogini. Nosiy one osobliwe imi niedwiedzic. Staroytni tumaczyli t ceremoni tym, e w zamierzchych czasach zabito w Brauronie niedwiedzic powicon Artemidzie, za co mciwa bogini zesaa na okolic zaraz. Intencj ofiary dziewczt byo przebaganie bogini lasw. Interpretacja ta nie posuwa si zbyt gboko. Wykopaliska z ostatnich czasw, odkrywajce resztki osady prehistorycznej, pozwalaj przypuszcza, e brauroskie uroczystoci s dalekim echem obrzdw totemicznych jakiego przedgreckiego klanu, ktrego zwierzciem opiekuczym by niedwied. Niedwied w Grecji? Jakkolwiek ostatnie egzemplarze tego gatunku yj jeszcze w wysokich grach na pnocy Grecja dzisiejsza wydaje si wyjtkowo uboga w zwierzyn. W pierwszej poowie XIX wieku, w miejscowoci Pikermia w pobliu Aten, w czasie prac inynieryjnych odkryto przypadkiem... cmentarzysko zwierzt! Odkrycie to stao si sensacj dla
29

driady boginie lene, yjce w drzewach.

przyrodnikw caej Europy. Na podstawie tego znaleziska uczeni doszli do wniosku, e w czasach bezporednio poprzedzajcych okres historyczny, Grecja bya obszarem niezwykle bogatej i rnorodnej fauny. yy tu zwierzta klimatu umiarkowanego: kozice, sarny, niedwiedzie, obok zwierzt strefy gorcej, jak antylopy, sonie, hieny, nosoroce, mapy, a take gatunki charakterystyczne dla krajw zimnych, na przykad w pimowy. Nie brak byo potnych drapienikw, jak tygrys szablisty i lew tak czsto przedstawiany w rzebie, a wic nie by, jak by si zdawa mogo, czystym importem wyobrani. Cmentarzysko w Pikermii byo wynikiem jakiego gigantycznego poaru lasw, przed ktrym uciekay stada zwierzt i giny, staczajc si ze stromych cian wwozw. W Ifigenii w Taurydzie Eurypidesa znajdujemy wzmiank o Brauronie. Tekst brzmi: A ty, Ifigenio, na witych wzgrzach Brauronu, bdziesz kluczniczk wityni, gdzie pochowaj ci po mierci. Powic ci wspaniale tkaniny, ktre pozostawiy po sobie kobiety zmare w poogu30. W czasach Eurypidesa Ifigenia bya ju tylko mierteln heroin. Ale wczeniej zaliczono j w poczet istot nieziemskich jako bogini podnoci. Ustpia miejsca Artemidzie, podobnie jak Helena, pierwotnie bogini, zdegradowana zostaa do roli ony Menelausa sprawczyni nieszczsnej wojny trojaskiej. Co oznaczay te detronizacje? Prawdopodobnie w czasach poprzedzajcych bezporednio narodziny tragedii zaistniaa potrzeba skodyfikowania legend i szereg bstw lokalnych musiao ustpi miejsca bstwom oglnogreckim. Brauron ma leniw atmosfer starych, opuszczonych, wiejskich dworw. Ze zbocza akropolu wypywa rdo i bystry strumie ginie pod fundamentami portyku. Chocia na brauroskie sanktuarium nakadaj si warstwy wielu legend i zamierzchych wierze, wydaje si, e zbudowano tutaj wityni na cze wody w kraju, gdzie rdo jest objawieniem.

V
Rozkoysany poza granice wyobrani i daleko poza granice wszelkiego opisu krajobraz Delf. Powiedziano o nim wiele adnych zda: miejsce, ktre ma w sobie tajemniczo, wielko i trwog rzeczy boskich; w rodku kolosalnego spitrzenia nagich ska witynie krluj wspaniale w pustkowiu tragicznym i wyniosym; ogromna dekoracja ziemi torturowanej gniewem boga gromowadcy. Jak piercionek wobec widnokrgu s te zdania mae i potoczyste;
30

W. 1462-1467.

nikt nie potrafi zamkn w sowach wspaniaoci tego miejsca. Czowiek przyszed na grskie pustkowie, by wydrze tajemnic bogom. Uczepi si ostatniego stoku Parnasu niewidocznego std zreszt tak dzikiego, e do dzi jeszcze przechadza si tam pewnie nie poszony Dionizos. Skay zwane Fedriadami opadaj niemal prostopadle z wysokoci 300 metrw. Z wskiej szczeliny wypywa rdo Kastalskie. Droga wyrbana jest tu nad przepacistym wwozem Plejstos, ktry prowadzi na zachd w gb gr, na poudnie za w stron zatoki Itea. Z daleka, bardzo nisko, wida morze, poyskliwe jak skra wa. Trudno dociec, jakie byy pocztki sawy i znaczenia Delf, duchowej stolicy Grecji. Niektrzy badacze utrzymuj, e przyczynia si do tego instytucja tyranw. W momentach kryzysu autorytet wyroczni podpiera ich chwiejce si trony. Rzecz znamienna: byli to nie tylko wadcy hellescy, ale take krlowie barbarzyscy z Frygii i Anatolii Giges, Krezus, Midas. Ten ostatni podarowa Delfom okoo roku 740 zoty tron. Czy by to objaw pobonoci? Maria Delcourt zauwaa susznie, e azjatycki ksi traktowa boga jak potnego wadc, ktrego naleao przekupi. W epoce Homera Delfy byy ju sawne i bogate. Mit poucza, e na pocztku nazwa miejsca brzmiaa Pytho i panowaa tu Gea, bogini ziemi. Apollo zapragn mie tu swoj wityni. Przedtem naleao zabi smoka eskiego Pythona wcielenie mocy chtonicznych. Hymn homerycki z koca VII wieku przed Chr. opisuje zapasy owych dwu elementarnych si religii greckiej. Niedaleko piknie falujcego rda bg, syn Zeusa, zabi ze swego potnego uku smoka, olbrzymie zwierz, dzik besti, ktra tyle cierpie wyrzdzia ludziom, a take ich owcom o cienkich nogach. Ten, kto j napotka, by stracony a do dnia, kiedy Apollo bg ucznik wrazi w ni sw potn strza. Rozdzierana srogim cierpieniem bestia zwina si na ziemi, wydajc wielkie rzenie... i oddaa ducha, wyzionwszy skrwawiony oddech. Wtedy Apollo Fojbos rzek dumnie: Teraz gni bdziesz tu na ziemi, ktra jest ywicielk ludzi31. Hymn homerycki mwi dalej, e zwycizca uda si na poszukiwanie kapanw, ktrzy byliby stranikami jego nowej wityni i nowej religii. Popyn na Kret pod postaci delfina. Odtd to miejsce nazywano Delfy. Ta druga cz mitu nie jest jasna i niektrzy interpretuj j jako dowd wpywu minojskiego na orodek nowego kultu. Obecnie sdzi si raczej, e apolliska rewolucja religijna odbya si w wieku VIII przed Chr. albo niewiele przedtem, a zatem w czasie, kiedy Kreta bya ju od paru wiekw domen Grekw. W bliskim ssiedztwie sanktuarium Apollona, w miejscu zwanym Marmaria, bstwa ziemi zachoway swoj suwerenno, o czym wiadcz sfinksy i inne symbole
31

Do Apollina Pytyjskiego, w. 185-187.

obce Fojbosowi. Najprawdopodobniej jeszcze przed przybyciem Apollona Pytho byo siedliskiem wyroczni. Chocia tyle napisano ksiek o delfickiej wyroczni i wszyscy badacze podkrelaj jej ogromne znaczenie zarwno jej funkcjonowanie, jak i rola polityczna wci jeszcze s w sferze domysw i hipotez. Emil Bourguet mwi: Niezalenie od tego czy byli to ostatni poganie, czy pierwsi chrzecijanie, ktrzy z bardzo rnych powodw chcieli, aby znikny wszelkie lady tego, co mona nazwa mechanizmem i stron materialn wyroczni rezultat jest ten sam: ostatnia Pytia zabraa do grobu sw tajemnic. Jako oblubienica boga, Pytia musiaa by pocztkowo dziewic. Potem wybierano j spord grona matek, ktre odtd wiody ycie zakonne. Pytano wyroczni raz w roku, nastpnie co trzy miesice, ale w okresie najwikszego autorytetu Delf zdarzay si te konsultacje wyjtkowe. Wzrosa te liczba wieszczek, nie przekraczaa jednak nigdy liczby trzech. Potoczne wyobraenie kapanki Apollona: kobieta z rozwianym wosem, otwartymi ustami siedzi na trjnogu, odurzona wyziewami ziemi. Ta histeryczna wizja nie ma wiele wsplnego z realiami. Nie odkryto bowiem w Delfach adnej rozpadliny skalnej, z ktrej miay si wydziela owe podniecajce wyziewy. Ca t legend przypisa naley pniejszym chrzecijaskim interpretatorom Orygenesowi i Janowi Chryzostomowi, ktrzy pragnli przyda wrogiej instytucji diabelskiego zapachu siarki. Pytanie wyroczni odbywao si w czci wityni zwanej dyton32 (miejsce, do ktrego nie ma dostpu). Osoby konsultujce oczyszczay si w rdle Kastalskim, skaday przepisan opat oraz asystoway przy ofierze. Jeli ofiara okazywaa si pomylna, wchodzono do adytonu. Pytia, niewidoczna za zason, udzielaa odpowiedzi na stawiane pytania. Przysowiowa niejasno proroctw wymagaa pomocy egzegetw. Tak wic odpowiedzi wieszczki byy zawsze interpretowane. Delfy byy skomplikowan instytucj, ktrej jeli tak wolno powiedzie honorowym prezesem by Apollo, ale oprcz pomocnikw Pytii, kapanw zwanych witymi, dziaali tutaj ambasadorowie poszczeglnych pastw, poredniczcy midzy rezydencj boga a rodzinnym miastem. Nie znamy niestety ani metod dziaania, ani hierarchii poszczeglnych godnoci, ani nawet nazwisk owych porednikw. Dociekliwi badacze wydarli tej zamierzchej konspiracji nazwisko wieszczka ateskiego i egzegety z V wieku przed Chr. Nazywa si Lampon, urzdowa w Delfach, ale nie wiadomo czy by akredytowany, czy dziaa na wasny rachunek. Wiadomo o nim jednak, e odegra powan rol, opowiadajc si po stronie Peryklesa przeciwko Tucydydesowi. W okolicach Delf pojawi si baran o jednym rogu. Lampon owiadczy i nada temu owiadczeniu odpowiedni rozgos, e wkrtce pastwo ateskie przestanie oscylowa
32

dyton miejsce niedostpne (gr.).

midzy dwoma systemami politycznymi i e Tucydydes, szef partii arystokratycznej, bdzie musia ustpi Peryklesowi. Z tego pojedynczego faktu nie mona jednak wycign adnego oglnego wniosku, takiego choby, e Delfy popieray zawsze siy demokratyczne. Arystoteles mwi, e ambasadorowie pastw greckich w Delfach byli podporami tyranii. Z powodu fragmentarycznoci rde i ku rozpaczy amatorw wiedzy pewnej (nawet w dziedzinie spraw boskich), jestemy skazani na hipotezy i kadej tezie mona przeciwstawi silne kontrargumenty. Waga rozpatrywanych przez wyroczni pyta bya bardzo rna: od kwestii osobistych a do spraw wojny i pokoju. Pindar przytacza nastpujc histori, ktra by moe jest tylko anegdot. Ot obywatel wyspy Thera, niejaki Battos, cierpicy na wad wymowy (jkanie), zasign rady bstwa, co ma czyni, aby pozby si tej kopotliwej dolegliwoci. Pytia odpowiedziaa, e ma wyjecha do Afryki i tam zaoy koloni. Posuszny Battos uda si do Afryki, spotka na pustyni lwa i nage przeraenie sprawio, e zacz mwi pynnie. Czy ta opowie prawdziwa, czy nie, jest rzecz chyba pewn, e Delfy popieray ekspansj kolonizacyjn Grekw i do tego celu nie wahay si uywa nawet jkaw33. Najbardziej znana, dziki Herodotowi, jest sprawa wyroczni w dramatycznych dniach poprzedzajcych drug wojn z Persami. Panika ogarna wszystkie miasta greckie. Odpowied Pytii na pytanie Ateczykw, co naley czyni, bynajmniej nie dodawaa odwagi. Nieszczni, dlaczego pozostajecie bezczynni? Opucie swoje domostwa i wysokie wzgrza waszego kolistego miasta. Nie ocaleje bowiem ani gowa, ani ciao; wszystko zostanie doprowadzone do aosnego stanu, strawione przez poar i gwatowno Aresa na syryjskim rydwanie. Zniszczy on take wiele innych zamkw, nie tylko twj; odda na pastw ognia mnogie bogw witynie, ktrych widok przejmuje strachem i dreniem trwogi, albowiem z ich dachw spywa czarna krew, zapowied nieuniknionej klski. Ale wyjdcie z miejsc witych i odpowiedzcie nieszczciu odwag34. Poza ostatnim zdaniem, w ktrym dwiczy nuta laickiego tragizmu (jak bymy powiedzieli dzisiaj), wizja totalnej zagady porazi moga nawet najodwaniejszych. Za rad tedy Temistoklesa poproszono wyroczni o drugie proroctwo, ktre brzmiao enigmatycznie: drewniany szaniec ocali Ateny. Zbudowano flot i jej zwycistwo pod Salamin uratowao w istocie Grecj. W Delfach cieray si rne interesy i siy polityczne, ale przesadna wydaje si opinia, i stolica duchowa Hellady bya tradycyjnie konformistyczna i w momentach krytycznych przemawiaa po persku, po spartasku czy w kocu po macedosku, sprzymierzajc si zawsze z
33 34

Ody Pytyjskie, IV. Dzieje, ks. VIII.

tymi, ktrzy byli lub wydawali si silniejsi. Wyrocznia niewtpliwie bya naduywana, ale dzi trudno rozstrzygn, co byo faktem, a co fantazj interpretatorw lub osb, ktre staray si znale usprawiedliwienie, powoujc si na gos boga. Tak na przykad Argos i miasta kreteskie, ktre zaniechay udziau w obronie Grecji, zasaniay si wyroczni odradzajc walk z Persami, ale prosta znajomo natury ludzkiej kae przypuszcza, e motywem decydujcym tego zaniechania by raczej pospolity strach ni lepa wiara prostaczkw. Religijna i moralna rola centrum duchowego Hellady nastrcza wiele kopotw interpretatorom. Na og mona powiedzie, e w tej dziedzinie stolica religii greckiej wykazaa duo zdrowego rozsdku, popierajc midzy innymi obce kulty i stosujc rozumn zasad tolerancji. Zdarzay si jednak wyjtki od tej zasady. Po zdobyciu Troi Ajas Lokryjczyk znieway kapank Ateny Kasandr i przebaganiem tego czynu miao by wysyanie Trojanom przez okres 1000 lat dwu dziewczt lokryjskich, ktre, otoczone powszechn nienawici, wiody poaowania godny ywot, zamknite w wityni Ateny, nie opuszczajc tego miejsca i nie rozmawiajc z nikim do koca dni swoich. W wieku IV przed Chr. Lokryjczycy postanowili zaniecha tego barbarzyskiego procederu. Delfy jednake polecay kontynuowanie ofiary, ktra bya rodzajem odpowiedzialnoci zbiorowej, rozcignitej na pokolenia. Jest rzecz wicej ni prawdopodobn, e humanizacja religii greckiej dokonaa si w znaczniejszym stopniu za spraw poezji tragicznej ni za spraw kapanw. To wanie Ajschylos i Sofokles z moc, godnoci i odwag walczyli ze zwyczajem zemsty rodowej, cicej zowrogo nad yciem greckim. Ich wyczucie istoty religii szafarki wybaczenia byo daleko wiksze ni oficjalnych przedstawicieli kultu. Delfy przypominaj wielkie kamienne schody, wykute w skale. wita droga wije si ostrymi zakosami wrd niebywaego stoczenia wotywnych kaplic, portykw, skarbcw i wity. Nad tym spitrzeniem budowli dominuje dorycka witynia Apolla. Wyej, na najwyszym ju wzniesieniu stadion i teatr. Podobnie jak katedry gotyckie, Delfy byy dzieem zbiorowym. Gdy w VI wieku przed Chr. witynia Apollona ulega poarowi, zarzdzono midzynarodow subskrypcj. Kapani delficcy wdrowali z miasta do miasta, zbierajc datki. Nie ominli Egiptu. Faraon Amasis da na ten cel tysic talentw. I kiedy z kolei take t wityni zniszczyo trzsienie ziemi, ofiary na now budowl zaczy napywa z caej Grecji, take od najuboszych, ktrzy dawali swego przysowiowego obola. Z powodu oddalenia i karkoomnego usytuowania koszty budowy, a zwaszcza transportu byy niezwykle wysokie i tylko przywizaniem do witego miejsca naley tumaczy fakt, e Grecy nie szukali dogodniejszej lokalizacji. Cena bloku kamienia w kopalni wynosia 60 drachm, na miejscu za budowy omiokrotnie wicej. Architekt zarabia w tym czasie dwie drachmy dziennie.

Poniej wityni Apollona znajduj si ex vota i skarbce mae budowle sakralne, a jednoczenie magazyny najcenniejszych ofiar wiernych, ktrych na wszelki przypadek bezpieczniej byo nie zostawia na wolnej przestrzeni. W miniaturowej skali ledzi mona tutaj rozwj architektury greckiej od najstarszego (prawdopodobnie koniec VII wieku przed Chr.) skarbca korynckiego prostej, wyduonej sali, bez podziaw i architektonicznych ozdb, a do skarbca Cyreny ktry jest kamiennym wykadem gwnych problemw matematycznych IV wieku przed Chr. Geometria helleska skada hod bogowi miary i harmonii. Ex vota s natomiast wiadectwem krwawej rywalizacji miast greckich. Wybudowano je nie tyle na chwa bogom, ale aby upamitni wasn wojenn glori i przypomnie przeciwnikom ich klski. Mieszkacy Argos powicaj swoje ex vota uczczeniu zwycistwa nad Spart pod Ojnoe. Kiedy Spartanie pokonali Ateczykw pod Ajgospotamoj, zbudowano ex vota pene posgw spartaskich generaw i admiraw, i to tu w pobliu ex vota Aten. Jeli dodamy, e materia uyty na budow tych maych wity pychy pochodzi z grabiey dokonanej w miastach pokonanych, bdziemy mieli pen miar upokorzenia zwycionych. Antagonizmy i wymowne przykady skcenia miast nie powinny przesania faktu, e mimo wszystko Grecja, i to w gwnej mierze za spraw Delf, stanowia jedno duchow. Przychodzili z najdalszych kolonii na wite zbocza, aby dostpi aski pojednania pod wietlist wadz tego, ktry, jak mwi Pindar da nam lutni i natchnienie, wlewa do serca mio pokoju i nienawi wojny domowej35. Skay otaczajce Delfy s pokryte rzadk zieleni, s krwistorude i sine, stale groce obrywem. Na tym dramatycznym tle wieczorem zauway mona wolno suncy cie ora. Delfy kamienna korona greckiego krajobrazu.

VI
Sparta nie dostarcza prawie adnych (waciwie adnych) przey estetycznych. Miasteczko siedziba ongi greckiej potgi jest mae, prowincjonalne i le zabudowane. ywy mur piersi spartaskich, o ktrym mwiono z przechwak, zszed ju dawno pod ziemi. Resztki aosnych ruin, pochodzcych zreszt z pniejszych czasw, s bez ladu wielkoci i pikna. Muzeum jest ubogie jedna tylko rzeba godna uwagi, popiersie Leonidasa, wyaniajce si z surowego kamienia niby nie dokoczona rzeba Michaa Anioa. Sprawdzia si przepowiednia Tucydydesa nic nie zostao z dumnej Sparty.
35

Ody Olimpijskie, IX i in.

Nie dostarcza przey, ale pobudza do refleksji. Nie zdoano zatrzyma czasu, chocia caa konstrukcja pastwa i obyczajw spartaskich bya prb jego zatrzymania. Do koca (to znaczy do klski zadanej Spartanom przez Teby w roku 371 przed Chr.) dzielia Rwnych od helotw wyjtych spod prawa socjalna przepa. Ci ostatni byli ofiar ohydnych masakr, dokonywanych przez modziecw spartaskich nie z nienawici tylko, ale (co gorsze) jako trening, zaprawa bojowa. Wadza w tym najbardziej oligarchicznym pastwie greckim pozostawaa w rku garstki obywateli. Dziaalno ekonomiczna wolnych obywateli bya zakazana. Wojaczka stanowia jedyne godne zajcie Rwnych. Patronem sztuki by Tyrteusz autor hymnw i d dwu rodzajw literackich, ktre po wiekach znalazy uznanie w oczach Saint-Justa. Sparta miaa jednak swoich wielbicieli. Byli to oczywicie intelektualici Platon, Ksenofont, ktrzy, jak to oni, wol pastwa rzdzone przez ide ni przez nieobliczalne i podejrzane prawa ycia.

VII
Olimpia nie sprawia na mnie zrazu wikszego wraenia. Teren jak rzadko w Grecji jest paski i mocno zadrzewiony. Sawny stadion jest waciwie spor k. Jedyne wzniesienie w pobliu to regularne jak kopua wzgrze Kronosa, pokryte pikn szczecin drzew. wiato jest tu agodne, zielone, przesiane przez licie i odbite od traw. Zupena antyteza krajobrazu delfickiego. Ju z pocztkiem XVIII wieku Olimpia bya przedmiotem archeologicznych sonday. Systematyczne wykopaliska podjli Niemcy. Prace trwaj do dzi. Moe wanie ta chodna naukowa systematyczno utrudnia estetyczn kontemplacj Olimpii. Dopiero w muzeum odczu mona, czym bya naprawd, gdy ogldamy najpikniejszy zbir metop greckich i najwspanialsze dwa frontony ze wityni Zeusa. Problemem trapicym archeologw nie od dzi jest to, i zasady konserwacji i zasady rekonstrukcji nie zawsze daj si z sob pogodzi. Poza tym jak najprdzej ze wzgldw komercyjnych starano si udostpni wykopaliska, co czsto hamuje prace naukowe. Ale chyba nie bdzie przesadnym piknoduchostwem, jeli si powie, e ruiny powinny posiada moc ewokacji. Nie idzie, rzecz oczywista, o dorabianie brakujcych kolumn, dolepianie metop i odbudow sklepie. Resztki wityni Posejdona na przyldku Sunion (dziki znakomitemu pooeniu jak latarnia morska nad skarp spadajc w morze) posiadaj idealne cechy rekonstrukcji niepenej, ale poruszajcej wyobrani. Olimpi zwiedza si z przewodnikiem w

rku, jakby odrabiao si zadan lekcj: tu by Herajon, tu otarz Zeusa: jego witynia (potne bbny kolumn, lece jak pnie drzew), a tam pracownia Fidiasza. Prawdziwa aska pikna spywa dopiero w muzeum. Igrzyska uwaane w Grecji za najstarsze odbyway si co cztery lata z pocztkiem lipca lub wrzenia i stanowiy od VI wieku przed Chr. podstaw chronologii greckiej. Trway pi dni, a ich organizacja i program s od dawna do dobrze znane. Nowsi badacze prbuj doszuka si rda i odczyta ukryty sens tych uroczystoci. Olimpijskie zapasy sportowe s zapewne echem bezlitosnych walk o wadz midzy ojcem i synem (Kronosem i Zeusem, Zeusem i Heraklesem patronami igrzysk) czy teciem i ziciem (Ojnomaosem i Pelopsem) odwieczny temat niezliczonych bani caego wiata. Kandydat na krla musia wykaza swoj wyszo i fizyczn przewag a najlepszym i bezapelacyjnym sposobem byo zabicie przeciwnika. U rde bezinteresownych zapasw sportowych lea mord i zagarnicie tronu. Achilles po mierci Patroklesa jak wiadomo z Iliady wyprawi igrzyska. Nie byo to tylko sposobem uczczenia polegego bohatera. Znaczenie tej uroczystoci byo magiczne. Chodzio o zastrzyk energii witalnej, ktr zawodnicy przenosili na zmarego. Jedyn materialn nagrod dla zwycizcy by wieniec z gazek oliwki nie jakiejkolwiek przydronej lecz zerwanych z drzewa kallistefanos36, ktre Herakles przywiz z kraju Hiperborejczykw. To wskazuje na zwizek igrzysk z kultami wegetacji. W szczeglnoci bieg, rytmiczne uderzanie nagimi stopami o ziemi miao pobudzi upione jej siy rozrodcze. Bya to pierwotnie uroczysto ku czci Heraklesa nie doryckiego, tego znanego z legend, ale znacznie starszego jego wcielenia Heraklesa chtonicznego demona przyrody. Pierwotnym rdem igrzysk byy zapasy na mier i ycie. Nie naley sobie jednak wyobraa, e w epoce klasycznej znikn zupenie element ryzyka. Zawody nie byy tylko pokazem siy i pikna, ale take gr o najwysz stawk. Szczeglnie niebezpieczne byy wycigi kwadryg; w czasie igrzysk pytyjskich w 462 r. przed Chr. tylko jedna dosza cao do mety. Olepiajce soce, ostre wirae i dugo trasy byy przyczyn wielu miertelnych wypadkw, ktre podobnie jak w corridzie stanowiy cz widowiska. Olimpia obok Delf bya symbolem braterstwa wszystkich Hellenw. Na czas trwania zawodw ambasadorowie zwani theoroi37 ogaszali pokj i skcone miasta o rnych ustrojach, dialektach i obyczajach oddychay szeroko powietrzem wsplnej, odnalezionej ojczyzny. Igrzyska byy agonem, to znaczy konkursem albo lepiej walk, ktra stanowia jeden z
36

kallistefanos piknie uwieczony (gr.); dzika oliwka w Olimpii, z jej listowia sporzdzano theoroi (gr.); wysannicy do wyroczni lub na igrzyska.

wiece.
37

istotnych elementw cywilizacji greckiej. Z walki mia si wyoni nie taki sobie dobry i taki sobie dzielny czowiek, ale najlepszy bohater. Bya zatem Olimpia szko energii i pokazem wzorcw osobowych. A take szko rzeby. Zawodnicy wypoyczali swoje ciaa bogom i herosom. Najwybitniejsi artyci greccy: Fidiasz, Myron, Poliklet (twrca nowego kanonu) pracowali dla Olimpii. Grekom nie znane byy zapasy zespoowe. Zwycistwo byo indywidualne, o czym wiadcz zachowane nazwiska triumfatorw igrzysk. Pocztkowo w wieku VIII przed Chr. byli to bez wyjtku Peloponezyjczycy, pniej pojawiaj si nazwiska zawodnikw z Aten, Smyrny, Teb, Krotony, Syrakuz i Samos. Nagrodzony wiecem laurowym mia wszelkie szanse, by po mierci sta si mieszkacem Wysp Szczliwych, chodzonych wiatrem oceanu, gdzie pod ogromnymi drzewami, przybranymi w girlandy kwiatw, przechadzaj si wybrani pod agodnym wejrzeniem Radamantysa i jego maonki Rei, krlujcej na najwyszym z tronw.

VIII
Do penego obrazu Grecji niezbdny jest obraz wysp. Z samolotu leccego z Heraklionu do Aten wida, jak wyaniaj si z morza. Maj postrzpione brzegi i powy kolor, niby skra lwa rzucona na fale. Ujrzane z pokadu statku maj twarz ludzk: domy pokryte wapnem, o paskich dachach, krte uliczki, dymy, krztanina czarnych postaci wok wydobytej wanie z morza sieci. Wybraem Delos. Statek pynie dwanacie godzin z Pireusu a do wyspy Mykonos. Zarzuca kotwic na penym morzu. Motorwka przywozi pasaerw do maego rybackiego portu. Chocia przyjechaem noc, domy, zlepione z sob jak plaster miodu, paroway biel. Mykonos jest modne, ale na szczcie dziki trudnociom komunikacji nie osigno stanu Capri. Rankiem najlepiej wyj do portu i przechadza si wzrokiem od domu do domu, ukadajc w myli barokowy sonet skadajcy si z porwna do kredy, piany, marmuru, alpejskiego niegu. Istna orgia bieli jeli sowo orgia jest stosowne do tego najcichszego z kolorw. Od wiekw Mykonos yo z darw morza. Takie zdanie mona wyczyta w turystycznych prospektach, w ktrych znale mona czsto prawdziwe pery poezji stosowanej. cile mwic, zawodem mieszkacw byo rybowstwo i piractwo. Miasteczko synne jest z tego, e na dwa domy przypada jedna wotywna kaplica, ufundowana przez przedstawicieli obu tych profesji, co wiadczy, e morze istotnie bywa tutaj grone, a podanie dbr bliniego nieprzeparte. Z portu jedzie si rozklekotan motorwk na Delos. Dowiadczyem gniewu Posejdona;

prawd mwic, nie by to peny gniew, ale po prostu pomrukiwanie i zy humor. Wystarczy jednak, aby przekona, e Morze Egejskie nie jest sadzawk. Waciciele motorwki przestrzegli zreszt lojalnie turystw, wystawiajc w pobliu kosza na mieci bardzo star tablic, pokryt nieczytelnym pismem, z ktrej filolog, czowiek nawyky do czytania zawiych rkopisw, mgby wywnioskowa, e tym razem podr odbywa si na ryzyko podrnych. Podrni: grupa angielskich studentw zachowali pikn obojtno wobec przeciwnoci losu. Rozwijali wielkie pachty gazet, ktre jednak w tym przypadku nie stanowiy przedmiotu lektury, ale naladoway tog, ktr stoicy zakrywali twarz, by ukry cierpienie; Niemcy pohukiwali zrazu ochoczo, lecz prdko stali si ociali i melancholijni; jasna, czarno ubrana Szwedka przez cay czas miaa zamknite oczy i po twarzy sczyy si jej ogromne, pikne zy. Jedyny przedstawiciel zaogi poza sternikiem majtek, jeli to sowo jest odpowiednie dla wiekowego staruszka, usiowa maym czerpakiem wyla wod, ktr nanosiy przewalajce si fale. Dowiadczenie trudnoci tej podry wydawao mi si konieczne dla zrozumienia niektrych fragmentw Odysei. Wreszcie Delos. Ziemia jaowa, ziemia bez pl uprawnych, skaa wyniesiona przez fale dla mew raczej ni dla ludzi, otwarta na wszystkie wiatry, pena rytmu morza. Ma zaledwie 16 kilometrw kwadratowych. Z najwikszego wzniesienia z gry Cynt wida wieniec Cyklad: Tenos, Andros, Syros, Kythnos, Serifos, Andparos, Paros, Ios, Naksos, Amorgos, Mykonos, Ikaros. Jest to pewna przesada: wszystkich tych wysp nie wida, ale nazwy s tak pikne, e trudno nie ulec pokusie ich wymienienia. Delos ley w rodku Cyklad i to tumaczy wyjtkowe znaczenie tej wyspy-sanktuarium, ktra ju w czasach mykeskich bya sawn siedzib bstw ziemi, opiekunek podnoci i poonic. Herodot opowiada o pielgrzymkach, ktre przybyway tutaj z dalekiej Scytii. Do mitologii greckiej Delos weszo jako miejsce urodzin Apolla i Artemidy. W piknym hymnie homeryckim zwraca si ich matka Latona nie do Posejdona, ktry da ciganej gniewem Hery to kamienne schronienie, ale wprost do wyspy. Mwi, jak wygnana ksina do ubogiej wieniaczki, przyrzekajc jej przysz nagrod hekatomby na otarzach, wozy pene tustego misa. Delos, jeli zechcesz by siedzib mego syna Apolla... bd ci ywiy rce innych38. Dziewi dni i dziewi nocy klczaa Latona obejmujc pie witej palmy (prymitywna technika poogu), zanim wydaa na wiat Artemid i Apolla. Wtedy to wyspa z pospolitej Ortygii (wyspy kamykw) staa si wietlist Delos. Podobnie jak w przypadku Delf, zmiana nazwy oznaczaa pojawienie si nowego kultu. Chocia w cigu wiekw wprowadzono tutaj coraz to innych i nowych bogw, nie odbywao si to kosztem poprzednikw, obowizywaa bowiem
38

Do Apollina Delijskiego, w. 51-60.

pikna zasada, e nie naley wyrzuca starych rodzicw z ich domostw. Byo to niewtpliwie zasug Joczykw, ktrzy, nic nie tracc ze swojej indywidualnoci, potrafili na wasny uytek przyswoi pierwiastki obce. Zreszt nie naley zapomina, e caa apolliska triada Latona, Artemida i Apollo (ze swym nieodstpnym azjatyckim ukiem wystpujcy pod Troj jako przeciwnik Grekw) pochodzia ze Wschodu. Z epoki archaicznej wietnoci (Delos obok Olimpii i Delf naleao do najsynniejszych sanktuariw Grecji) zachowao si sporo pamitek. Ogromny tors Apollona, zesp piknych kor i wreszcie synny taras lww. Zwierzta wsparte na przednich apach oszczekuj pnoc. Maj wyduone ciaa psw. Artyci z Naksos, ktrzy je rzebili okoo roku 600 przed Chr., znali zapewne lwy tylko z opowieci. Ateny w wieku VI przed Chr. stay si jedn z pierwszych potg Grecji. Zazdrociy Delos znaczenia politycznego i moralnego. Puszczono w ruch stare mity, aby wykaza zamierzche filiacje attycko-delijskie. Tyran ateski Pizystrat dokona oczyszczenia wyspy, usuwajc z niej wszystkie groby. Odtd nie wolno byo na Delos ani rodzi, ani umiera. Matki w poogu i konajcych transportowano na poblisk wysp Renej. W V wieku przed Chr. Delos i Ateny byy stolicami antyperskiej konfederacji, ale przeniesienie skarbca delijskiego do Aten oznaczao nieuchronnie zmierzch kolebki Apollona. Powtrny renesans wyspy nastpi w epoce hellenistycznej i rzymskiej. Nie tracc charakteru sanktuarium, Delos stao si take metropoli kupieck Morza Egejskiego. Zwaszcza po zburzeniu Koryntu i Kartaginy przez Rzymian w roku 146 przed Chr. centralnie pooona midzy Azj, Europ i Afryk wyspa przeywaa okres prosperity. Nowi ludzie nowi bogowie. Delos byo zawsze jak gocinny zajazd. Na wznoszcym si agodnie zboczu gry Cynt taras cudzoziemskich bstw. Trzy witynie Serapisa, witynia Izydy w ssiedztwie bstw dawnych triady apolliskiej oraz Zeusa i Hery. I nowa legenda, ktr rozwija Kallimach: may potok delijski Inopos mia by napeniony wodami Nilu. Wody witej egipskiej rzeki pielgrzymujce do Apollona wymowny przykad zbratania religii u schyku antycznego wiata. Czsto porwnuje si Delos z Pompej. Podobiestwo ley raczej w atmosferze ni w wygldzie i szczegach. Zwiedzanie delijskiej dzielnicy teatru nie jest bynajmniej przechadzk po cmentarzu. Wykadane kamieniem ulice zachoway lady wozw i krokw. Na pododze domu Kleopatry, Dionizosa czy Pod Delfinami rozbyskuj nagle mozaiki. To umare miasto jest ywe. lady codziennoci jak odcisk rki odczyta mona na cianach wityni i magazynw, paacw i lupanarw. Zdaj sobie spraw, e to, co napisaem, nie odpowiada tytuowi. Z tematu pejzau piro zbyt czsto zelizgiwao si w sfer legendy i historii. Nie potrafi nawet dla siebie wytumaczy

tego zwizku, jaki istnieje midzy krajobrazem Grecji a jej sztuk i wierzeniami. Tylko mocna intuicja mwi, e grecka witynia, rzeba i mit wyrastaj organicznie z ziemi, morza i gr. Pokusa opisywania i poraki opisywactwa. Nie udao mi si nawet wyrazi ksztatu i koloru oliwki. A przecie znam dokadnie przynajmniej jedn tu koo muru ogradzajcego paac Minosa w Knossos. Policzyem wzrokiem wszystkie jej licie i nosz w sobie dokadnie jej kontur. Ale trzeba by Drerem, eby z tego dowiadczenia zrobi przedmiot. Opisa jeden stok gry: u spodu srebrna poszarpana ziele krzeww. Trzy biae domy. Winnica przypominajca wyduone, niskie altany. Z wierzchu ziele przyprszona z dodatkiem bkitu, ale midzy szpalerami winoroli jest zimny, szafirowy chd. May prostokt bardzo dwicznego brzu, jaki maj jesieni licie grabu. Wreszcie wyej uszczcy si kamie i rzadkie trawy. Chciaem opisa.

Duszyczka

Zdzisawowi Najderowi

Nie widz, eby Freud gdziekolwiek wznosi si ponad wasn psychologi, i nie wiem, w jaki sposb chce on uwolni chorych od tego cierpienia, ktre drczy jego samego jako lekarza. Carl Gustav Jung Nie pamitam ju dokadnie, jaki to przypadek sprawi, e natrafiem na ten tekst. Byo to wedug wszelkiego prawdopodobiestwa w okresie, kiedy pisaem szkic o Akropolu, a poniewa praca sza opornie, wic jak zwykle w takich razach uciekaem w lektur, czytaem rozprawki, przyczynki, artykuy rozproszone w archeologicznych pismach fachowych i sporzdzaem z nich notatki, z gry wtpic, czy przydadz si na cokolwiek. Oszukiwaem sam siebie najoczywiciej. Chciaem si jakby usprawiedliwi, e nie prnuj przecie, e nie popadam w prostracj duchow, wic wykonywaem prac zastpcz, jaow i nudn w nadziei, e z tej jaowoci i nudy wybynie nagle czysty promie inspiracji. A tymczasem kada szuflada katalogu dziaowego w odwiedzanych bibliotekach ziaa setk tytuw w rnych jzykach i zdawaa si mwi: Po co si trudzisz, wszystko zostao ju napisane, nie ma w tej dziedzinie nic do dodania. Jedyna rola, jaka moe ci przypa w udziale, to rola kompilatora. I wanie w tym czasie niepokoju i rozterki wpad mi w rce list Zygmunta Freuda do Romain Rollanda, pisany z okazji jego 70. rocznicy urodzin i, jak wynika z charakteru owego listu, przeznaczony do ksigi pamitkowej, ktr przyjaciele wydali na cze wielkiego pisarza. Pomijajc epistolarn form wstpu i zakoczenia, mona traktowa w fragment Freuda jako esej, tym ciekawszy, e twrca psychoanalizy stosuje t metod do samego siebie, cile mwic, do pewnego epizodu przey wasnych. Epizod w odlegy jest od piszcego o lat trzydzieci kilka i z pozoru najzupeniej banalny, pojawia si jak to wyznaje uporczywie w polu wiadomoci, i to bez wyranej racji czy przyczyny. Ot w roku 1904, jak co roku z kocem sierpnia lub na pocztku wrzenia, Freud wraz ze swoim modszym bratem postanawiaj spdzi wakacje nad Morzem rdziemnym. Tym razem jednak ich urlop by krtszy, rezygnuj wic z tradycyjnej podry do Woch, jad natomiast do

Triestu, skd maj zamiar uda si na wysp Korfu, eby tam spdzi kilka dni. Przypadkowo spotkany w Triecie znajomy ywo odradza im ten projekt. Na wyspach o tej porze roku jest bardzo gorco argumentuje znacznie przyjemniejsza natomiast byaby wycieczka do Aten. Poczenie statkiem jest szczeglnie korzystne, bo pozostawia podrnym trzy dni na zwiedzanie miasta. Ta, zdawaoby si, rozsdna i pontna propozycja wprawia obu braci rzecz dziwna w do ponury humor. Bdz po miecie niezbyt zdecydowani i bez entuzjazmu dyskutuj projekt podry do Aten, dostrzegajc same tylko przeszkody. Ale kiedy nadchodzi godzina otwarcia biur Lloyda, zjawiaj si przy okienku i kupuj bilety, jakby zapominajc na chwil o niedawnych obiekcjach. Po poudniu w dzie naszego przybycia, gdy znalazem si na Akropolu i kiedy objem spojrzeniem krajobraz, nagle przysza mi ta dziwna myl: A wic to wszystko istnieje naprawd, tak jak tego uczylimy si w szkole39. Jest to uwaga niezbyt oryginalna, ale wyraajca trafnie odczucia wszystkich tych, ktrym dane byo po raz pierwszy stan przed Koloseum, posgiem Wenus z Milo czy portretem Mony Lizy. I wanie w gb tego przeycia czy odczucia Freud zapuszcza analityczn sond, aby wykaza, e nie jest ono tak proste i pospolite, jak by si mogo wydawa. Zdaniem twrcy psychoanalizy, zachodzi tu szczeglny przypadek wspistnienia w tej samej psychice dwu sprzecznych postaw i wynikajcych z nich dwu diametralnie rnych reakcji wobec rzeczywistoci. Oczywicie nie jest to jakie patologiczne rozdwojenie jani, ale w osobowoci powstaje niepokojca szczelina i zmcony zostaje prosty stosunek midzy percypujcym podmiotem a przedmiotem. Przyjrzyjmy si bliej temu zjawisku. Charakterystyczn reakcj, wynikajc z pierwszej postawy, jest zdziwienie, e widziany Akropol istnieje naprawd, jakby przedtem wtpio si w jego realne istnienie; natomiast znamienn reakcj postawy drugiej jest dziwienie si temu zdziwieniu, bowiem rzeczywisto Akropolu nie bya nigdy przedmiotem wtpliwoci. Aby zilustrowa postaw pierwsz, Freud mwi, e z pewn przesad mona by j porwna do reakcji czowieka, ktry przechadzajc si w Szkocji nad jeziorem Loch Ness widzi nagle ciao synnego potwora wycignite na brzegu i jest wwczas zmuszony wyzna: ale on istnieje naprawd, ten potwr morski, w ktrego nigdy nie wierzylimy. Druga natomiast postawa, dodajmy od siebie, bliska realizmowi naiwnemu, akceptuje bez zastrzee wiadectwo zmysw, caa otwarta na nie zmcony adn refleksj zachwyt czy przeraenie. Najbardziej naturaln interpretacj tych dwu konkurencyjnych odczu byoby
39

List Freuda Sigmund Freud, Un trouble de mmoire sur lAcropole. (Lettre Romain Rolland) [z

dat: Janvier 1936, tum.: M. Robert; zszywka]. W papierach Autora.

stwierdzenie, e jest zasadnicza rnica midzy tym, co przeywamy bezporednio, a tym, co znamy z lektury czy ze syszenia i e to wanie nakadanie si wiedzy i widzenia powoduje ow sprzeczno odczu i zamcenie poczucia rzeczywistoci. Ale Freud odrzuca tak wykadni jako zbyt banaln i nie tumaczc niczego. Stara si wytropi, dlaczego w Triecie odpycha tak przecie pocigajc perspektyw wyjazdu do Aten i dlaczego na Akropolu jego rado pynca z bezporedniego obcowania z arcydzieem architektury bya przesonita gbokim cieniem sceptycyzmu. Zgodnie ze wiadectwem moich zmysw jestem teraz na Akropolu, tylko nie mog w to uwierzy lub to samo odczucie, wyraone w sposb bardziej kategoryczny: To, co teraz widz, nie jest rzeczywiste. Sceptycyzm oto waciwe sowo. Nie tylko sowo ale zdaniem Freuda co znacznie wicej, bo zakorzeniony gboko w czowieku mechanizm psychiczny. Dziaanie owego mechanizmu psychicznego znamy dobrze z potocznego dowiadczenia. Ilekro spotyka nas nieszczcie, odpychamy je okrzykiem nie, to niemoliwe, staramy si jakby zlikwidowa t cz rzeczywistoci, odrzuci j poza zakres naszej wiadomoci. I autor podaje adny przykad literacki fragment poematu Ay de mi Alhama40, w ktrym wyraa si jasno ta reakcja obronna. Krl Boabdil otrzymuje wiadomo o upadku Alhamy. Wie dobrze, e oznacza to koniec jego panowania. Ale poniewa nie chce tego wiedzie, traktuje hiobow wie tak, jakby nie dotara do niego, jakby odrzucenie jej mogo zmieni bieg wypadkw. Cartas le fueron venidas, de que Alhama era ganada Las cartas ech en el fuego y al mensagero mataba41. Mona atwo zrozumie zachowanie i nastrj krla. Prbuje on po prostu przezwyciy swoj bezsilno, poczu, e jego wadza jest tak jak dawniej nieograniczona, wic list o klsce rzuca w ogie i rozkazuje zabi posacw. Nie mogc zmieni losu, niszczy narzdzia informacji. Ta reakcja defensywna jest nietrudna do wytumaczenia i mona przytoczy szereg przykadw mniej skrajnych, wyszukanych czy literackich, a bardziej bliskich powszechnemu dowiadczeniu. Uwag Freuda pociga druga strona dziaania tego samego, jak twierdzi, mechanizmu psychicznego, strona ciemna, illogiczna, sprzeczna z instynktem
40 41

Ay de mi Alhama Och, biedna Halamo. Wie mu dostarczono, / e Alham zdobyto / List do ognia wrzucono, / a posaca zabito. (Hiszp.)

samozachowawczym. I stara si wykaza, e czowiek reaguje podobnie jak w przypadku nieszczcia to znaczy odrzucajc rzeczywisto gdy spotyka go nagle szczcie, wielka nagroda, wygrany los, rka skrycie kochanej dziewczyny. T reakcj dobrze wyraa potoczny zwrot, istniejcy we wszystkich niemal jzykach europejskich: zbyt dobre, aby byo prawdziwe. Podczas gdy obrona przeciw zemu przeznaczeniu jest czym oczywistym, dlaczego pyta Freud reagujemy odruchem sceptycyzmu i niewiary na co, co niesie z sob rado i jest umiechem losu. T paradoksaln sytuacj nazywa przegran z powodu sukcesu i mwi, e ludzie popadaj w choroby nie tylko w wyniku niespenienia swych pragnie yciowych, ale rwnie wtedy, gdy bardzo intensywne pragnienia znajduj zaspokojenie. Autopsychoanaliza nie byaby pena, gdyby stary, osiemdziesicioletni w czasie pisania tego listu-eseju Zygmunt Freud nie wrci pamici do czasw swego dziecistwa i modoci. Wspomina wtedy ubstwo rodzinnego domu, atmosfer duszn i pen zakazw, modo o ograniczonych moliwociach i horyzontach. Nie, nigdy nie wtpi w istnienie Akropolu, ale nie mia adnej nadziei, e kiedykolwiek zobaczy go na wasne oczy. I oto w dzie, gdy stao si to, mia ochot powiedzie do brata: Czy pamitasz nasze mode lata? Codziennie chodzilimy t sam drog do gimnazjum, w niedziel za do Prateru lub jechalimy do dobrze nam znanego zaktka gdzie w okolicy miasta. A teraz oto jestemy w Atenach na szczycie Akropolu! Jak dug przebylimy drog!. I jeli mona porwnywa rzeczy mae z wielkimi pisze dalej czy Napoleon I w dniu koronacji w Notre Dame nie zwrci si do brata, mwic: Co powiedziaby nasz ojciec, gdyby teraz mg by tutaj?. Jest to wyraz radosnej dumy, ale trwa ona zaledwie moment i prawie natychmiast zostaje zmcona przez wiadomo przekroczenia tabu, zerwania zakazanego owocu, gbokie poczucie winy. Poczucie winy? Tak, odpowiada Freud. Wobec kogo? Ojciec Freuda by mao zamonym kupcem, niezbyt wyksztaconym, i Akropol niewiele dla niego znaczy. Natomiast synowie przeroli go. Tak bardzo wywyszyli si nad jego pospolit egzystencj, zdetronizowali go i w tym wanie zamachu na ojcowski idea naley doszukiwa si owego poczucia winy, ktre odbiera rado, jaka powinna by udziaem obcujcych z arcydzieem sztuki. Nasuwaj si tutaj sowa wielkiego krytyka Freuda: Czy kompleks ojca bez reszty przenikajcy pogldy szkoy freudowskiej dowodzi, e dokonaa ona jakiegokolwiek godnego uwagi uwolnienia czowieka od fatalizmu romansu rodzinnego? Ten kompleks z ca jego fanatyczn sztywnoci i przesadn draliwoci jest le pojt funkcj religijn.... W tym licie-rozprawce pisanym pod koniec ycia bardziej chyba ni w innych pismach manifestuje si gboki pesymizm autora. Nie jest to tylko pesymizm poznawczy, ale dotyczcy samej natury czowieka, jego zasadniczej niezdolnoci do osignicia szczcia.

Staraem si moliwie wiernie streci tok myli twrcy psychologii gbi, zawarty w jego maej epistolarnej prbie wyjanienia pewnego szczeglnego zjawiska psychicznego. A poniewa prba ta jest wietnie i sugestywnie napisana, zaczem si zastanawia, czy nigdy nie przytrafio mi si co podobnego. Tak jak czytajc podrczniki psychiatrii, odnajdujemy w sobie przez empati rne opisane tam choroby. Naprzd zadawaem sobie pytanie, jak to jest z tym moim poczuciem winy w obliczu arcydzie. Odpowied nie jest atwa; przyznanie si budzi potwory subiektywizmu, kae myle o dziecistwie, yciowych niepowodzeniach czy drogich nieobecnych, naszych bliskich zmarych, ktrym nie dane byo dzieli z nami radoci pyncej z przeywania rzeczy piknych. No wic tak: stojc na Akropolu przywoywaem dusze moich polegych kolegw, ualaem si nad ich losem, ju nawet nie nad mierci okrutn, ale wspczuem, e odebrana im zostaa niewyczerpana wspaniao wiata. Sypaem ziarna maku na zapomniane groby. Jeli jednak nie popadem w opisany przez Freuda sceptycyzm, zmcenie wiary w realne istnienie tego, co widziaem, dziao si to z paru istotnych powodw. Skoro zostaem wybrany mylaem i to bez szczeglnych zasug, wybrany w grze lepego losu, to musz temu wyborowi nada sens, odebra mu jego przypadkowo i dowolno. Co to znaczy? To znaczy sprosta wyborowi i uczyni go wyborem moim. Wyobrazi sobie, e jestem delegatem czy posem tych wszystkich, ktrym si nie udao. I jak przystao na delegata czy posa, zapomnie o sobie, wysili ca swoj wraliwo i zdolno rozumienia, aby Akropol, katedry, Mona Liza powtrzyy si we mnie, na miar oczywicie mego ograniczonego umysu i serca. I ebym to, co z nich pojem, potrafi przekaza innym. Fakt, e wobec arcydzie czuem si zawsze niepewnie, uwaaem za rzecz naturaln. Jest dobrym prawem arcydzie, e burz nasz zarozumia pewno i e kwestionuj nasz wano. Zabieray one cz mojej rzeczywistoci, nakazyway milczenie, zaprzestanie mysiej krztaniny wok spraw niewanych i gupich. Nie pozwalay take, aebym jak mwi w. Tomasz More kopota si zbyt wiele wok tego panoszcego si czego, ktre nazywa si ja. Jeli godzi si nazywa to wszystko transakcj, bya to transakcja najkorzystniejsza z moliwych. Za pokor i uciszenie daway mi w zamian mid i wiato, jakiego sam w sobie nie potrafibym stworzy. Jednym z grzechw miertelnych kultury wspczesnej jest to, e maodusznie unika ona frontalnej konfrontacji z wartociami najwyszymi. A take aroganckie przewiadczenie, e moemy oby si bez wzorw (zarwno estetycznych, jak i moralnych), bo rzekomo nasza sytuacja w wiecie jest wyjtkowa i nieporwnywalna z niczym. Dlatego wanie odrzucamy pomoc tradycji, brniemy w nasz samotno, grzebiemy w ciemnych zakamarkach opuszczonej duszyczki. Istnieje bdny pogld, e tradycja jest czym podobnym do masy spadkowej i e dziedziczy

si j mechanicznie, bez wysiku, dlatego ci, ktrzy s przeciw dziedziczeniu i niezasuonym przywilejom, wystpuj przeciw tradycji. A tymczasem w istocie kady kontakt z przeszoci wymaga wysiku, pracy, jest przy tym trudny i niewdziczny, bo nasze mae ja skrzeczy i broni si przed nim. Pragnem zawsze, eby nie opuszczaa mnie wiara, i wielkie dziea ducha s bardziej obiektywne od nas. I one bd nas sdzi. Kto susznie powiedzia, e to nie tylko my czytamy Homera, ogldamy freski Giotta, suchamy Mozarta, ale Homer, Giotto i Mozart przypatruj si, przysuchuj nam i stwierdzaj nasz prno i gupot. Biedni utopici, debiutanci w historii, podpalacze muzew, likwidatorzy przeszoci podobni s do owych szalecw, ktrzy niszcz dziea sztuki, poniewa nie mog wybaczy ich spokoju, godnoci i chodnego promieniowania.

Akropol

Nie ma na wiecie budowli, ktra tak trwale okupowaa moj wyobrani. Zdjcia, rysunki, opisy stanowiy pokarm wodnisty, pozbawiony zapachu, koloru i ta. Znaem niele topografi, wymiary i kontur gwnych wity, ale cay ich zesp pooony by nieodmiennie na paszczynie, mia barw gipsu, nie oddycha wiatem, a niebo nad nim byo z papieru. Nie potrafiem wymyli adnego krzewu i przyczepi go do gry, ktra tego si obawiaem najbardziej okae si ndznym pagrkiem, ani zaomu skay, ani nawet cienia, ktry rzucaj kolumny. Wszystko byo z rozcieczonego mleka i tak bardzo linearnie poprawne, e oko i ukryta w oku czstka dotyku spyway po tym obrazie bez masy i chropowatoci, jak po szkle. Kiedy jechaem tam, rs we mnie strach, e konfrontacja zniszczy to, co przez wiele lat budoway cierpliwe domysy. I czy bd mia odwag przyzna si (choby przed samym sob), jeli wite wzgrze i ocalae na nim resztki wity nie przemwi do mnie, jeli oka si jedn z wielu, a nie jedyn czy przynajmniej wyjtkow ruin, pord wielu rozsianych po wiecie ruin? Czy wezm udzia w trwajcym od wiekw sprzysieniu zachwytu, ktre polega wiemy to dobrze nie tyle na wci odnawiajcym si wzruszeniu, ile na sile wmwienia, na repetycji wiary. Statek przybija do portu w Pireusie. Pierwsze rozczarowanie: nie wida Aten. Budynki portowe zasaniaj miasto pooone kilka kilometrw w gbi ldu. A przecie zdawaoby si to wanie od strony morza powinien przyj pierwszy widok. Obawiaem si, e sztuczki fotografw wynosz Akropol jak okrt na wysokiej fali. Do miasta jedzie si autobusem. Usiadem po prawej stronie. Rzd domw, magazynw, niechlujnych skadw i sklepw przykrytych biaym pyem. I nagle nad wsk uliczk, zupenie niespodziewanie, wysoko w grze on!

I
Dostrzec mona jeszcze na skale Akropolu trjzbem uczynion rys; mwi, e zrobi to Posejdon, gdy spiera si z Aten o wadz nad krajem. Pauzaniasz42 W czasie drugiej wojny medyjskiej Persowie wdarli si na Akropol. Nieliczni obrocy, ktrzy nie opucili miasta, zostali wymordowani, witynie spalone i obrcone w gruzy. Tym razem sprawdziy si sowa wyroczni delfickiej. Kiedy w roku 479 przed Chr., po zwycistwie pod Salamin i Platejami, Ateczycy wrcili do swojej stolicy, Akropol by jak kto trafnie powiedzia pustym cokoem. Wielkie budowle Persw czy piramidy cokolwiek powiedzielibymy o ich piknie s dla nas dzieami anonimowymi. Akropol, ten, ktry pozosta, zwizany jest z imieniem Peryklesa. Posta ta rozrosa si w naszej wiadomoci. Jego polityczna dziaalno trwaa trzydzieci dwa lata, a mimo to cae pite stulecie nazywamy wiekiem Peryklesa. Zachowao si o nim wiele wiadectw i wiele ocen sprzecznych. Z autorw staroytnych Tucydydes i Plutarch s zdecydowanie za Peryklesem; Arystoteles i Platon przeciwko niemu. Platon nie waha si nazwa go w Gorgiaszu zym politykiem. Peny jego portret wymyka si pirom naukowcw i powieciopisarzy. Jeden z najlepszych znawcw polityki greckiej owych czasw, G. dAspermont Lynden, porwnuje go do wielkich angielskich wigw. Rzeczywicie, ten rdziemnomorski m stanu przypomina raczej brytyjskich gentlemanw, opanowanych, agodnych z pozoru, a przecie realizujcych swoje plany z elazn konsekwencj. Samotny raczej, to znaczy otoczony wskim gronem tych samych przyjaci, do ktrych nalea Fidiasz, nie tylko genialny rzebiarz, ale kto w rodzaju Malraux przy boku Peryklesa. Wiele jego cech osobistych pozostawao w sprzecznoci z klasycznym portretem przywdcy i chyba nie budzi odruchowej sympatii. Nie bra udziau w zabawach publicznych; nie mia si nigdy. Il nallait jamais dner en ville43 mwi o nim za autorem staroytnym jeden z biografw, co w ustach Francuza oznacza wyrzeczenie si jednego z najwikszych urokw ycia. Ten bogaty, gboko wyksztacony arystokrata sta si przywdc demokracji, wbrew tradycjom rodzinnym, z gbokiego patriotyzmu. Do ludu nie mia zaufania (w czasie modoci czu wrcz odraz); obserwowa bacznie nastroje swego miasta i rzuca swj autorytet na szal, w momentach decydujcych, si niezrwnanej wymowy i zdolnoci przekonywania. Perykles
42 43

Wdrwki po Helladzie, ks. I. Nigdy nie bywa na przyjciach (fr.).

wiedzia, e nie moe sta si wielki bez Aten (wielki polityk maego pastwa jest postaci z komedii) i chcia jak zazdrosny kochanek, aby Ateny zawdziczay szczcie i saw tylko jemu. Jego charakter, jego ycie prywatne byy ponad miar przecitnoci; a wiadomo, e przywdca partii ludowej powinien by lub przynajmniej powinien stylizowa si na jednego z wielu. Perykles popeni co najmniej dwa kardynalne bdy, ktre oddzieliy go od czowieka z ulicy. Otacza si artystami, a co gorsza filozofami, jak Anaksagoras, ktry odbiera gwiazdy bogom i nazywa je wieccymi ciaami, czy Protagoras z Abdery, analityk mowy, ktry naucza, jak z sdw sabszych robi sdy mocniejsze. Przecitni Ateczycy woleli chyba, aby ich przywdca by rubasznym demagogiem ni intelektualist i czuli, jak si zdaje, instynktown obaw przed dialektyczn trjc: jzyk (retoryka) rzeczywisto wadza. Zacieko, z jak lud tpi, przy nadarzajcej si okazji, przyjaci Peryklesa, wskazuje, e nie by on popularny. W roku 433 przed Chr. Anaksagoras zosta wypdzony z Aten, w szesnacie lat pniej los ten spotka Protagorasa, a jego traktat o bogach zosta publicznie spalony. Aspazja. Wiadomo, e ta kobieta bya wielk i dozgonn mioci Peryklesa. Rozwid si dla niej z bogat obywatelk atesk, z ktr mia dwch synw. Ot dla Ateczykw sam fakt rozwodu by spraw normaln: uznawao go zarwno prawo, jak i obyczaj. Skandalizowao natomiast opini publiczn to, e Perykles uparcie dy do zalegalizowania zwizku. Aspazja pochodzia z Miletu. Prawo ateskie niezmiernie rzadko uznawao maestwa mieszane. Na domiar zego Aspazja bya zbyt inteligentna, zbyt na rwni stojca z mczyznami i poeci komiczni gos ludu przedstawiali j jako prostytutk lub wacicielk domu publicznego. Perykles nie reagowa na te obelgi, ale kiedy Aspazji wytoczono proces o bezbono, szedziesiciopicioletni przywdca baga sdziw, aby nie skazywali jej na wygnanie. Wreszcie Fidiasz. O tym procesie czy serii procesw wiemy niewiele. Podstaw oskarenia by tu take w wygodny, bo niejasny, zarzut bezbonoci. Oskarono rzebiarza, e na tarczy Ateny, przedstawiajcej walk z Amazonkami, wyrzebi siebie i Peryklesa. Oskarycielem by niejaki Menon cudzoziemiec i wsppracownik Fidiasza. Zapewne poza plecami tego osobnika kry si ktry z monych przeciwnikw Peryklesa. Tum powtarza take plotk o sprzeniewierzeniu przez rzebiarza zota przeznaczonego na pomnik Ateny. Fidiasz zosta skazany na banicj. Plutarch przekazuje jeden z najbardziej wzruszajcych i ludzkich portretw Peryklesa. Siedzi zatroskany na stokach Akropolu, trzymajc w rku sw niezbyt pikn, du, cebulast gow. Historia przekazaa sporo imion wielkich marzycieli, ale spord ich grona Perykles jest jednym z najbardziej cisych i konkretnych. Zarzucano mu, e to gigantyczne przedsiwzicie, jakim bya odbudowa Akropolu, pochono znaczn cz skarbu zwizkowego miast greckich (przeniesionego w poowie

pitego wieku z Delos do Aten), ktry by przeznaczony na cele obronne, a nie na ozdabianie miasta. Wiele argumentw przytoczy mona na obron Peryklesa. Budowa gwnej wityni Partenonu rozpocza si dwadziecia dwa lata po zakoczeniu drugiej wojny perskiej i w czternastym roku pryncypatu Peryklesa. Lata te powicono na odbudow miasta. Przeciwnie ni u Rzymian, domy Grekw i ich architektura publiczna byy nad wyraz skromne. Duma rozpierajca piersi Ateczykw po zwycistwie nad potg azjatyck, rola Aten, faktycznej stolicy Grecji czy, jak si agodnie wyraano, szkoy Hellady domagaa si dziea na miar ich ambicji. Przez dugi czas sdzono, e koszt budowy Partenonu przekracza sum dwu tysicy talentw. Archeolog Robert Spencer Stanier, opierajc si na zachowanych inskrypcjach, doszed do przekonania, e najwiksza witynia Akropolu kosztowaa 469 talentw, a zatem mniej wicej tyle, ile wynosi roczny trybut skadany Atenom przez bez maa dwiecie miast zwizkowych. Mury, kolumny, posadzka pochony lwi cz wydatkw, bo 365 talentw. Plafon, dach i bramy kosztoway talentw 65. Natomiast rzecz charakterystyczna suma wydana na fryz, rzeby frontonu i metopy44, a wic prace, ktre oceniamy dzisiaj wysoko i zaliczamy do sfery twrczoci artystycznej, zamykaj si niewielk stosunkowo sum 39 talentw45. Naley tutaj doda, e caa owa kalkulacja dotyczy samej tylko budowli. Wiadomo, e wewntrz wityni znajdowa si posg Ateny dzieo Fidiasza. Nieoceniony Pauzaniasz cierpliwy inwentaryzator tylu zaginionych zabytkw staroytnoci przekaza nam nastpujcy opis: Statua przedstawia stojc Aten, ktra ma na sobie tunik spywajc do stp; na jej piersi wyrzebiona jest gowa Meduzy z koci soniowej. Atena trzyma w rku bogini zwycistwa, wysok na cztery okcie, a w drugiej rce wczni. U stp jej znajduje si tarcza, a w miejscu, gdzie wcznia opiera si na ziemi w. w w wyobraa bez wtpienia Erichtoniosa. Cok pokryty paskorzeb przedstawiajc narodziny Pandory, pierwszej kobiety, ktra pojawia si na ziemi, jak mwi Hezjod i inni poeci46. Posg zagin, a wszystkie hipotetyczne rekonstrukcje, choby ta najbardziej znana
44

metopa zwykle dekorowana, kwadratowa lub prostoktna pyta, stanowica element fryzu Wieczne kopoty z przeliczaniem waluty odlegych historycznie okresw. Drachmy i talenty

doryckiego.
45

brzmi dla nas abstrakcyjnie. Jak wiadomo, 100 drachm stanowio jedn min, a 60 min jeden talent. Drachma ateska waya nieco ponad 4 gramy, a jej warto ocenia si na 1/5 dolara USA. Niewolnik kosztowa 150-300 drachm i przynosi przecitnie roczny dochd 60 drachm (wynajmowano go po obolu dziennie). Nie wiem jednak, czy te obliczenia rzucaj wiato na si nabywcz pienidzy ateskich.
46

Wdrwki po Helladzie, ks. I.

austriackiego uczonego Kamila Praschnikera, wprowadzaj nas w rodzaj estetycznego zaenowania; dwunastometrowy kolos, podtrzymywany przez wewntrzn konstrukcj drewnian, partie ciaa z koci soniowej, draperia ze zotych pyt, oczy z emalii, renice z czarnego kamienia. Na szczcie pomnik okryway cienie mrocznego naos47. I w dodatku w monstrualny klejnot kosztowa, jak si przypuszcza, cztery razy wicej ni otaczajca go budowla. Ateny przeyway okres niebywaego rozwoju gospodarczego. Intensywnie eksploatowane kopalnie w Laurionie daway nie tylko cenny kruszec srebro, ale pozwalay wybija najmocniejsz i powszechnie poszukiwan monet, ktra wkrtce staa si midzynarodow. Stolica mao yznej, jaowej Attyki liczya w czasach Pizystratydw okoo dwudziestu tysicy mieszkacw, w okresie za Peryklesa dwiecie pidziesit tysicy (cznie z metekami i niewolnikami), co dawao niezwyke jak na owe czasy zagszczenie ludnoci (ponad 100 mieszkacw na 1 km2). Przedsiwzicie wielkich robt publicznych byo nie tylko spacaniem dugu bogom za pomoc w walce z Persami, ale take koniecznoci ekonomiczn. Najatwiej wyobrazi sobie, e Akropol by dzieem wielkiego przedsibiorstwa pastwowego, zatrudniajcego tysice niewolnikw, e projekty wykonywali oczywicie genialni architekci atescy: Iktinos, Kallikrates, Mnesikles, a wolni obywatele mieli nadzr nad pracami i do nich naleaa cz wystroju rzebiarskiego wityni. W istocie jednak Akropol jest prac zbiorow rzecz wydaje si nam dzisiaj niepojta setek maych warsztatw rzemielniczych. Kada cz budowli wykonywana bya w pracowniach u stp witego wzgrza, a potem wdrowaa na Akropol na grzbiecie mula. Szczeg niezmiernie wany i korzystny: kamienioomy, z ktrych wydobywano marmur, znajdoway si o niecay dzie drogi od Aten. Udzia w budowie by proporcjonalny do zamonoci obywateli. Ateczyk posiadajcy jednego niewolnika by zobowizany do przywiezienia dziesiciu wzkw marmuru; ten, ktry zatrudnia dwch wolnych rzemielnikw i trzech niewolnikw, zawiera kontrakt na wzniesienie kolumny. Praca nad jedn kolumn pochaniaa 50-110 dni. Krg zatrudnionych nie ogranicza si, rzecz jasna, do kamieniarzy i rzebiarzy, ale obejmowa take cieli, powronikw, zotnikw i malarzy. Ile zarabiali? Znane s nam rachunki z czasw konstrukcji Erechtejonu (pocztek prac lata 409-408 przed Chr.). Ot robotnicy, rzemielnicy, architekci zarabiali drachm, co stanowio minimum utrzymania rodziny (za 55 litrw zboa pacono wwczas w Atenach 2 drachmy; w kosztowa 50-100 drachm). Uderzajc rzecz jest niezrnicowanie pac. Zwyky kamieniarz otrzymywa swoj zapat w formie dniwki, architekt za co par tygodni. Frapujcy jest take fakt niewielkiej stosunkowo rnicy midzy zarobkami trudzcych si ciko i wysoko
47

naos (gr.); gwna cz wityni greckiej.

wykwalifikowanych pracownikw a dietami przernych urzdnikw, sdziw, pisarzy magistratury. Znakomici rzemielnicy atescy nie otrzymywali odpowiedniej do ich zdolnoci rekompensaty w zarobkach, adnej premii za talent48. Elementy ukryte dla oka byy wykonane z tak sam starannoci jak partie zewntrzne. Kolumny sprawiay wraenie wykutych z jednego bloku. Ten efekt zosta osignity dziki bardzo precyzyjnemu ciciu poszczeglnych bbnw kamiennych, ktre niemal idealnie przylegay do siebie. Niedokadnoci w styku usunito, cierajc przylegajce powierzchnie piaskiem i wod. W rodku kolumny znajdoway si kwadratowe otwory. Wbijano w nie czopy z drzewa oliwnego. Nie uywano zatem ani zaprawy murarskiej, ani elementw metalowych. Zachowane wiadectwa zgodnie potwierdzaj, e prace, nad ktrymi nadzr mia Fidiasz, wykonywane byy w atmosferze radoci i entuzjazmu. Nic innego nie moe wytumaczy doskonaoci konstrukcji ani szybkoci, z jak rosy witynie. Partenon, rozpoczty w roku 477 przed Chr., skoczony zosta w zasadzie w cigu dziewiciu lat, cho prace nad fryzami trway jeszcze lat sze. Propyleje, ktrych ostateczne skoczenie przerwaa wojna peloponeska, wzniesiono w rekordowym tempie piciu lat. Podania mwi, e sama bogini Atena czuwaa bezporednio nad pracami. Kiedy jeden z najlepszych rzemielnikw spada z rusztowania i jest miertelnie ranny, Atena zjawia si we nie Peryklesowi i poleca cudowny rodek, ktry ratuje ycie wykonawcy dziea. Opowie ta wydaje si ywcem wyjta z kronik budowniczych katedr gotyckich. Gra, na ktrej stoj witynie Akropolu, jest pikna; z trzech stron gwatownie spadajce, prawie prostopade stoki o kolorze sinoszarym. Tylko od strony morza stok jest agodniejszy, ale zawsze pielgrzymka na wite wzgrze miaa charakter do uciliwego wspinania si. Skaa Akropolu ma wysoko 50 metrw. Paski szczyt gry ma ksztat zbliony do trjkta o podstawie 150 metrw i dugoci 300 metrw. Ju w tych liczbach odkry mona naturalny modu i zasad proporcji, jakby ziemia sama podawaa pierwszy takt rytmom architektury. Na Akropol wchodzi si dzi przez bram nazwan Bram Beulgo. Patetyczny napis w jzyku greckim gosi, e to Francja odkrya ow bram, a take mury, wiee i stopnie. Data: 1856 rok.
48

Warto doda, e majtki osobiste Ateczykw byy nad wyraz skromne; bez porwnania mniejsze

od fortun rzymskich. Wyjtek stanowio paru krezusw ateskich, zajmujcych si eksploatacj kopalni w Laurionie, ktrzy posiadali majtki wynoszce po kilkaset talentw. Diogenes Laertios przytacza w swoich ywotach filozofw testament Platona, zamonego jak wiemy arystokraty, ktry oprcz dwu niewielkich posiadoci ziemskich (parcel?) pozostawi spadkobiercom czterech niewolnikw oraz niewiele ponad 8 min w tzw. gotwce, przedmiotach ze srebra i kapitale, jak si zdaje, poyczonym na procent.

To, co francuski archeolog nazwa gwnym wejciem i sdzi, e pochodzi z epoki klasycznej, nie byo niczym innym jak miejscem midzy dwoma pylonami, ktre wzniesione zostay w epoce pnego cesarstwa bez adnych ladw konstrukcji greckiej. Zbudowano je zapewne w czasie, kiedy Akropol musia broni si przed barbarzycami z pnocy. Zdawaoby si, e nie ma rzeczy lepiej zbadanej w archeologii ni topografia Akropolu. Tak sugesti narzucaj przewodniki, ktre grosso modo49 podaj rozmieszczenie gwnych budynkw w epoce Peryklesa. Nie naley jednak zapomina, e wite wzgrze zamieszkane byo od czasw neolitycznych. Znajduj si tu lady paacu z epoki mykeskiej i szcztki cyklopowych murw, podobnych do tych, jakie widzimy w Argos i Mykenach. Wznosiy si tu zapewne witynie drewniane, pniej witynie z kamienia budowane przez tyranw. Grzebano tu pierwszych legendarnych krlw ateskich. Szukano schronienia przed najazdami wrogw. Ten podwjny charakter, twierdzy i miejsca kultu, mia Akropol w cigu tysicleci swej burzliwej historii. Dawna droga, jak przebyway procesje, aby wej na wite wzgrze, zostaa zastpiona dla wygody turystw przez wijce si zakosami cieki wrd drzew. W miar zbliania si do celu znikaj budowle znajdujce si na wzgrzu. Pierwszy ginie Erechtejon, przesonity masywn cian Pinakoteki, potem Partenon. Potne trzony kolumn, spitrzenie bastionw, natarcie prostopadych mas kamiennych zatrzymuj spojrzenie. Czym byy Propyleje, z ktrych tak dumni byli Ateczycy? Nie miay znaczenia obronnego, to pewne. Wyraay zudn nadziej ludzi wieku Peryklesa, e Akropol nie bdzie ju nigdy twierdz, ostatecznym schronieniem. Ktokolwiek wkracza z ostrego wiata w cie przykrytej nie istniejcym dzi dachem kolumnady, musia dozna uczucia podziwu i respektu wobec potgi miasta, ktre wydwigno t budowl. Jeli wolno spekulowa na temat estetycznej funkcji Propylejw, to wydaje si, e byy one kamienn kurtyn, powstrzymaniem widzenia. Za ni czekao spotkanie twarz w twarz z Partenonem. Byo to jak wcignicie powietrza w puca przed okrzykiem zachwytu. Po przejciu Propylejw Partenon zjawia si bardziej nieoczekiwanie, wikszy, potniejszy ni gdyby rs w oczach wolno, krok za krokiem naszej wdrwki. Nie naley jednak zapomina, e pomijajc stan zabytku widzimy dzi Akropol zupenie inaczej ni staroytni. Ateczyk V wieku przed Chr. po przekroczeniu Propylejw dostrzega zaledwie grn cz Partenonu, ktrego fasada zachodnia przesonita bya murem okalajcym nie istniejce ju dzi sanktuarium Artemidy. Spojrzenie jego przyciga zapewne najpierw dziewiciometrowy posg Ateny Promachos, zaginione dzi dzieo Fidiasza. Po lewej stronie od posgu Ateny znajdowaa si kwadryga z brzu, po prawej za trofea zdobyte na Persach w
49

grosso modo z grubsza, w przyblieniu (ac.).

czasie drugiej wojny medyjskiej: dzioby okrtw, zbroje, hemy i tarcze. Staroytni turyci byli mniej wraliwi na czyste wartoci estetyczne architektury linie kolumn, rwnowag bry natomiast pasjonoway ich owe kurioza (jak model konia trojaskiego), pomniki, ex vota, trofea, stele, relikwie, drzewa i kamienie o mitycznym pochodzeniu. Wskazuj na to choby drobiazgowe opisy tych niewanych dla nas szczegw sporzdzone przez antycznych pisarzy podrnikw, takich jak Polemon z II w. przed Chr., ktry powica im a cztery ksigi swego dziea. Bo te witynie staroytne, i Akropol take, byy nie tylko miejscem kultu, ale prawdziwym muzeum osobliwoci i narodowych pamitek. Propyleje, ta rozrzutna, dumna, paacowa, chciaoby si powiedzie, teatralna dekoracja, kosztowaa czterokrotnie wicej ni gwna witynia Akropolu. Budowl zdoa ukoczy Mnesikles przed wojn peloponesk, ale oba skrzyda wiadcz o gwatownym wstrzymaniu prac. Po stronie pnocnej Propylejw Pinakoteka puste dzi muzeum malarstwa greckiego, ktrego cakowita utrata skazuje nas na domysy i fantazje. Czy istotnie byo ono tak bardzo naturalistyczne, e winogrona Apellesa przycigay ptaki? I jak wyobrazi sobie malarstwo Pamfilosa, ktry malowa pioruny i byskawice i, jak pisze Pliniusz, to, czego si nie da namalowa50. Na poudniowym skrzydle, na wysunitym najdalej bastionie drobna, joska witynia Ateny Nike, niepokojco lekka i krucha nad urwiskiem, z ktrego rzuci si nieszczsny Egeusz. Dugo sdzono, e Partenon w czasach Peryklesa ukazywa si oczom, kiedy mino si ostatnie kolumny Propylejw. Tymczasem naleao zbliy si do jego fasady zachodniej, gdzie znajdowa si trjktny dziedziniec z maymi Propylejami, przez ktre dopiero ogarniao si ca mas budowli. Architekci greccy nie tylko wznosili witynie, ale wykorzystujc spadki terenu, tarasy i mury, organizowali punkty widzenia z rwn konsekwencj i finezj, jak inne szczegy architektoniczne. Partenon jest na pewno jedn z najpikniejszych wity doryckich. Wydaje si znacznie wikszy i potniejszy, ni wskazuj na to realne wymiary: dugo 69, szeroko 31, wysoko 17 metrw. To wraenie ogromu, jeli nie chcemy zadowoli si uwag estety: witynie greckie nie maj wymiarw, maj tylko proporcje, wypywa take std, e budowla oderwana jest jakby od ziemi. Stoi na potnym stylobacie51 o trzech stopniach nieidentycznej wysokoci. Najwyszy jest stopie, na ktrym opieraj si kolumny. Jest to budowla zraniona, odarta z rzeb, ktre stanowiy cz istotn, nierozerwaln architektury. Spojrzenie Grekw biego nieodmiennie ku pustym dzi szczytowym partiom
50 51

Historia naturalna, ks. XXXV. stylobat grna cz widocznych fundamentw, na ktrej stay kolumny.

wityni, na ktrych Fidiasz wyrzebi spr o Attyk midzy Posejdonem a Aten (fronton zachodni) i narodziny Ateny (fronton wschodni). Rzeby byy polichromowane zotem, malowane bkitem, czerwieni i brzem, i to wcale nie dyskretnie, jak chc bladzi esteci. Nie dla nas tworzone byy te kolorowe obrazy antycznego nieba, ale dla kupca z Delos, dla chopa z Beocji, dla delegatw dalekich i biednych sprzymierzonych miast, aby ich olni. Atena, utosamiona z miastem, bya jak w hymnach homeryckich olnieniem siy. Wielki Olimp dra pod ciarem potnej bogini o oczach zielononiebieskich: Wokoo ziemia wydawaa rozdzierajcy krzyk, burzyo si morze i wzbierao ciemnymi bawanami, potem gorzkie fale zatrzymyway si nagle52. Tematem metop bya gigantomachia, zdobycie Troi, walka z Amazonkami i wreszcie bj Centaurw z Lapitami. Wybr tych legendarnych epizodw nie by bynajmniej przypadkowy i posiada swj wyrany ideologiczny sens. Stanowi jakby mitologiczny prolog wojen perskich, uwieczonych zwycistwem Europy nad Azj. Stary Testament legend greckich podaje tutaj rk historii najbardziej twrcom wspczesnej. Zachowany czciowo tak zwany fryz wewntrzny przedstawia procesj panatenajsk53. Jest to zbiorowy portret wolnych obywateli wolnego miasta, idcych zoy hod swej niebieskiej protektorce. Ci, ktrzy w rzeczywistoci stali na stopniach wityni, zostali przeniesieni w ssiedztwo bogw nie na kolanach, ale w defiladzie pikna, bez faszywej skromnoci i bez wyzywajcej dumy bogoburcw. Jest rzecz niepokojc (niepokojc dla tych, dla ktrych witynie greckie s przybytkiem racjonalizmu), e w fryz by prawie niewidoczny, stale w cieniu rzucanym przez plafon perystylu. Dzi tego wszystkiego nie ma. Nauczylimy si patrzy na dziea sztuki greckiej jak na fragmenty i uomki. Wierzylimy zbyt atwo, e swoj doskonao i pikno zawdziczaj wanie temu, e s fragmentami i uomkami. Nie potrafimy, a nawet nie chcemy wyobrazi sobie Wenus z Milo ani take jakiejkolwiek wityni greckiej takiej, jak bya ona naprawd. Czerpiemy osobliw (nigdy chyba do koca nie zanalizowan) satysfakcj estetyczn z tego,
52 53

Do Ateny, w. 9-13. Biedny Perykles, i to jego marzenie spenio si tylko czciowo. Panatenaje nigdy nie stay si

witem oglnohelleskim. Grecy woleli od pysznych Aten ubogie apolityczne miasta z wiekow tradycj: Olimpi, Delfy. witem za prawdziwie popularnym nie byy zbyt podniose, zbyt wyreyserowane Panatenaje, ale ludowe, rubaszne, wulgarne wito Wielkich i Maych Dionizji, przypominajce swoim charakterem redniowieczne Fte des fous (fr. wito gupcw) w tolerowany przez Koci obsceniczno-hermetyczny kiermasz, ze swoim przedrzenionym papieem i wozem przedstawiajcym tryumf Bacchusa, cignionym przez nagich Centaurw i Centaurzyce w towarzystwie Wielkiego Pana.

e kapitel kolumny nie podtrzymuje niczego, e marmurowy policzek bogini traci nagle swoj cielesn gadko i staje si surowym chropowatym kamieniem. To stae ssiedztwo sztuki i natury, wyrana granica midzy tym, co rzebio duto artysty i duto przyrody, nie pobudza wyobrani, aby dopowiedzie cao, ale przeciwnie ucisza j. Esteci XIX wieku (a i dzisiaj ten stosunek do dziel antycznych jest niemal powszechny) byli jakby zadowoleni z tego, e budowle Grekw dotary do nas odarte z kolorw i rzeb. Czas zredukowa je do szkieletu, do ksztatw rudymentarnych. Wypenia nas rado, bardziej intelektualna ni zmysowa, wypywajca z analizy form. Upajamy si korekturami optycznymi Grekw, ktre sprawiaj, e ich najznakomitsze budowle wydaj si, jakby wyszy spod duta jednego rzebiarza. Kolumny stojce na rogach s w istocie nieco grubsze, poniewa byy bardziej atakowane przez wiato, ktre ma zdolno wysmuklania ksztatw, a take bardziej zblione do swych ssiadek, by nie wydaway si izolowane. Linie stylobatu i architrawu54 nie s horyzontalne, lecz lekko zakrzywione. Dla wielkich budowniczych Partenonu, Iktinosa i Kallikratesa, owe korektury optyczne nie byy chyba tylko spraw estetyki, lecz realnym postulatem technicznym: zapewni budowli zwarto i statyk. Na pnoc od Partenonu, w pobliu muru Temistoklesa, znajduje si Erechtejon, ukoczony dopiero w roku 407 przed Chr. W czasach klasycznych, wbrew oczywistej chronologii, nosi nazw starej wityni. Herodot opowiada, e w czasie wojny medyjskiej, kiedy Persowie wdarli si na Akropol, ostatni jego obrocy tu wanie szukali schronienia, tu bagali o cudown interwencj bogw55. Epizod ten wskazuje, e byo to najwitsze miejsce witego wzgrza, by moe siedlisko wyroczni w czasach przedklasycznych, a take paac krlw mykeskich. Mimo trwajcych ju od dziesitkw lat prac wykopaliskowych i bada Erechtejon pozosta jednym z najtrudniejszych do rozpoznania sanktuariw greckich. Rozliczne kulty mieszaj si i nawarstwiaj na siebie. Prawdziwy chaos witego miejsca, jak kto susznie powiedzia. Erechtejon nie sprawia, jak Partenon, wraenia jednolitej budowli, i w istocie byy to dwie poczone witynie: cz wschodnia powicona bya Atenie, cz zachodnia Posejdonowi, ktrego tradycja utosamiaa czasem z Erechteuszem, jednym z pierwszych wadcw mitycznych Attyki. W zamyle budowniczych bya to wic witynia pojednania, gdy, jak wiadomo, oba bstwa olimpijskie wiody spr o ziemi atesk. Cz pnocna Erechtejonu, zarwno pod wzgldem planu, jak i znaczenia, jest najbardziej tajemnicza. Wiadomo, e otarz znajdowa si z reguy przed sanktuarium greckim; tu natomiast znajdujemy wewntrz a trzy otarze. Bya to take witynia-mauzoleum albo, lepiej, wityniagrobowiec, gdzie otoczone czci, pod portykiem kariatyd, umieszczono szcztki pierwszych
54 55

architraw belka spoczywajca na kolumnach. Herodot, Dzieje, ks. VIII.

krlw Attyki. Kamienne awy, biegnce wzdu murw, nasuwaj przypuszczenie, e odbyway si tu inicjacje. Tak wic joska witynia okrywa najstarszy relikwiarz ateskich mitw i kultw. Czym jest Akropol jako cao? Odpowied z podrcznikw szkolnych brzmiaaby: harmonijnym zespoem architektury. Ale nieuprzedzone spojrzenie odkrywa, e tak nie jest. Monumentalny dorycki Partenon ssiaduje z joskim Erechtejonem, potne Propyleje z wykwintn, lekk, cyzelowan jak rysunek wityni Ateny Nike. Archeolog Arnold Walter Lawrence na podstawie porwnania Akropolu z paacem w Persepolis doszed do wniosku, e Perykles pragn wspzawodniczy ze wspania budowl pokonanych monarchw perskich. Dowodem tego ma by, obca sztuce greckiej, zasada dysymetrii, skupienie gwnych akcentw na jednej, niecentralnie pooonej budowli, wspaniae paacowe wejcie, a take pewna przesadna rozrzutno dekoracji zewntrznych.56 Prostsz i bardziej prawdopodobn odpowied na pytanie, dlaczego Akropol nie jest zespoem o jednolitym wyrazie, daje sama chronologia powstania poszczeglnych budowli. Nie znamy planw Peryklesa, gdy nie zostay one nigdy zrealizowane do koca. Prace przerwa wybuch wojny i mier przywdcy. Jego dzieem s Partenon i Propyleje. Obie budowle zrodzone s z jednego ducha. Monumentalne, jasne w zaoeniu, wyraajce tryumf demokracji, penej dumy i wiary w przyszo. Kiedy Perykles wygasza (znan z przekazu Tucydydesa) mow pogrzebow na cze Ateczykw polegych w pierwszym roku wojny peloponeskiej, mona spodziewa si dugiej litanii bogw, ktrych opiece poleca los obywateli. Tymczasem jest to pochwaa miasta. Imi Aten brzmi tonem nie tylko podniosym, ale niemal religijnym czy mistycznym. Wojna peloponeska pooya kres potdze Aten. Jej cie wyranie ledzi mona na budowlach Akropolu. Partenon jest starszy o dwadziecia lat od Erechtejonu (rnica zaledwie pokolenia), ale witynie te zdaj si pochodzi z rnych epok. Pierwsza, potna, powicona jest jednemu bstwu czy te ubstwianemu miastu. Druga, o planie kaprynym (sale na dwu poziomach, trzy wejcia, ozdobione jakby za duymi, niefunkcjonalnymi kariatydami), gromadzi pod swoim dachem wielu herosw i bogw. Mona doszuka si w tym charakterystycznej dla epok schykowych ucieczki w przeszo, powrotu do dawnoci, gwatownego szukania tradycji. Kolumny Partenonu s jak skamieniay chr Antygony57. Erechtejon, podobnie jak dramaty Eurypidesa, zapowiada wiat hellenistyczny, wiat skconych imperiw i niepokoju.

56 57

Greek Architecture. Nawiasem mwic, Sofokles, przyjaciel Peryklesa, by w czasie budowy Partenonu

przewodniczcym komisji finansowej, ktra zajmowaa si gospodark skarbca zwizkowego.

II
Ateny pene ruin dawnych paacw s wielkim, ubogim szpitalem, gdzie tylu jest ndzarzy, ilu chrzecijan. Babin58 W cigu bez maa dwu i p tysica lat Akropol zaleway fale wojen, oble, rabunkw i profanacji. Wydaje si rzecz nieprawdopodobn, e udao si odtworzy w czci dzieo Peryklesa. Par napisw gotyckich, nagrobne kamienie tureckie, lwy weneckie to jedyne materialne wiadectwo, mwice o burzliwej historii witego wzgrza. Aleksander Wielki wiedzia, e Ateny s i bd przez dugie lata orodkiem antymacedoskiej irredenty. Ale presti dawnej stolicy Grecji by tak duy, e po bitwie nad Granikiem, ktra otworzya mu wrota Azji, przysya dwadziecia zdobytych tarcz, ktre zawisy na kolumnach Partenonu. Syn jednego z jego generaw, niejaki Demetrios, zwany Zdobywc Miast, dopuci si profanacji, jakiej ani przedtem, ani potem nie notuj dzieje Akropolu. Zamieszka po prostu w Partenonie, to znaczy cz wityni przerobi na swoj prywatn rezydencj, wyjaniajc Ateczykom, e sama bogini zaprosia go do swego domu. Zachowywa si przy tym nader swobodnie. Urzdza wystawne uczty w towarzystwie gonych kurtyzan, a kiedy skandal przekracza wszelkie granice, odbyway si teatralne pojednania z bogini. Plutarch mwi o tym z adn powcigliwoci: Przez wzgld na saw miasta nie ma potrzeby opowiada jasno i ze szczegami o tych wszystkich bezecestwach i niegodziwociach, ktre zostay tu popenione59. Epizod Demetriosa wydaje si ywcem wyjty z ywotw cezarw Swetoniusza. Zburzenie Koryntu przez Rzymian w roku 146 przed Chr. (sugestywny opis Polibiusza: Obrazy rzucone w proch i na nich wycignici onierze grajcy w koci60) powinno sta si gronym memento61 dla Aten. Ale w tym miecie, gdzie kady retor by niepocieszonym kochankiem utraconej wolnoci, czekano tylko na sposobn okazj rewanu. Trudnoci wewntrzne Rzymu skoniy krla Pontu, Mitrydatesa, do szukania przeciwnikw Rzymu na Wschodzie i w Grecji. Na czele antyrzymskiego ruchu staje w Atenach retor Arystion, ktrego tum obwouje strategiem. Senat rzymski wysya przeciw Mitrydatesowi Sull. Jego siy wojskowe byy sabe, ale okruciestwo, z jakim przystpi do rzucenia Grekw na kolana
58 59 60 61

J.P. Babin, Relation de ltat prsent de la ville dAthnes... Lyon 1674. Plutarch z Cheronei, ywoty sawnych mw [Sulla], [Perykles]. Dzieje, t. 1-2. memento pamitaj (ac.); rodzaj ostrzeenia, przestrogi.

niezrwnane. Skarbce Olimpii, Epidauru i Delf zostay zrabowane, wite gaje wycite. Jestemy onierzami bogw, poniewa bogowie nam pac62. Oblenie Aten trwao dugich dziesi miesicy. Najwytrwalej broni si Akropol. Kiedy Arystion, majcy zbyt wiele zaufania do wymowy, wysa dwu retorw, aby przekonali rzymskiego wodza o koniecznoci poniechania oblenia, Sulla odpowiedzia krtko: Senat i lud rzymski przysa mnie tu nie po to, abym bra lekcje adnego jzyka, ale abym ukara zbuntowanych63. W maju roku 86 przed Chr. pada Akropol. Masakra obrocw, samobjstwo najlepszych obywateli i statki pene dzie sztuki i rkopisw pyn w kierunku nowej stolicy wiata. Trudno choby w przyblieniu ustali bilans ofiar i strat, jakie poniosa Grecja, aby sta si szko Rzymu. Do grabiey wojennych, a wic niejako oficjalnych, naley bowiem doda wielk ilo dziel wywiezionych przez prywatnych kolekcjonerw. Kilka lat przed pierwsz wojn wiatow sensacj archeologiczn stao si odkrycie na dnie morskim w pobliu wybrzey Tunisu, na wysokoci miejscowoci Mahdia, statku penego dzie sztuki, mebli, a nawet gotowych elementw architektonicznych, takich jak czterometrowe kolumny, bloki marmuru, kapitele. Obiekty te posiaday wysok warto artystyczn i uczeni ustalili bez trudnoci na podstawie inskrypcji na stelach nagrobnych, e pochodz one z Aten. Katastrofa okrtowa musiaa wydarzy si na pocztku I wieku przed Chr. By to niewtpliwie jeden ze statkw, ktry wiz upy Sulli z Pireusu do Rzymu. Pdzony burz, nadmiernie obciony rozbi si koo wybrzey Tunisu. Skdind wiemy, e Sulla sprowadza z Aten kolumny, ktre zostay uyte na odbudow Kapitolu, spalonego w czasie wojny domowej. Synny proces Verresa w roku 70 przed Chr., uniemiertelniony mow oskarycielsk Cycerona, dostarcza nam cennych analogii i daje pojcie, czym by rzymski gd sztuki. Verres w czasie trzech lat piastowania wysokiego urzdu na Sycylii rabowa wszystko, od pomnikw bogw ze wity a do piercieni, ktre zauwaa na palcach bogatych Sycylijczykw. Wilczy apetyt nowych wadcw wiata nie szed bynajmniej w parze ze znawstwem i czsto spotykamy si z uderzajc ignorancj Rzymian. Konsul Mummiusz, ktry zdoby i ograbi Korynt, grozi ludziom odpowiedzialnym za transport do Rzymu przedmiotw sztuki greckiej, e jeli je uszkodz, zmusi ich jak by to byo moliwe do odtworzenia arcydzie. Sam zreszt Cyceron, namitny kolekcjoner, o czym wiadcz jego listy do Attyka, gdy ten przebywa w Grecji (Jeli znajdziesz jakie rzeby odpowiednie dla mnie, nie wahaj si i kup mi64), popeni w mowie przeciw Verresowi szereg rnych pomyek (mylne atrybucje, brak
62 63 64

Plutarch z Cheronei, ywoty sawnych mw [Sulla], [Perykles]. Plutarch z Cheronei, ywoty sawnych mw [Sulla], [Perykles]. Listy do Attyka.

rozrnienia istotnych wartoci artystycznych etc.). Od czasw Augusta cesarze rzymscy stosowali wobec Aten polityk raczej liberaln. Petroniusz w Satyrykonie artuje, e w Atenach atwiej byo spotka boga ni czowieka65. Istotnie, pod panowaniem rzymskim dawna stolica Grecji przeywaa prawdziw inwazj pomnikw nie tylko bogw i cesarzy, ale take drugorzdnych protektorw i dobroczycw miasta. Sam August mia wiele posgw w Atenach, z co najmniej jeden na Akropolu. W pobliu Partenonu, dwadziecia metrw od jego fasady wschodniej, wzniesiono wityni powicon Rzymowi i cesarzowi. Zostao z niej nieco fragmentw, z ktrych domyli si mona, e ta niewielka, okrga, cika budowla, tu obok arcydziea z czasw Peryklesa, bya agodnie mwic estetycznym nieporozumieniem. W ssiedztwie zachodniej ciany Pinakoteki znajduje si do dzi ogromny piedesta z szarego marmuru, na ktrym wznosiy si niegdy kolejno pomniki ku czci jednego z krlw Pergamonu, a potem Antoniusza66 i Kleopatry, wreszcie Agryppy, szwagra cesarza, ktry, jak wiemy, wyjednywa przywileje dla miasta. Nie tylko piedestay zmieniay wacicieli; czsto na istniejcy tors nakadano po prostu now gow cesarsk i dawano nowy napis, tak e ten sam pomnik wyobraa kolejno Tyberiusza, Nerona, Wespazjana czy Tytusa. wity Pawe Aposto zbyt pochlebi Ateczykom, kiedy nazwa ich najbardziej religijnymi z ludzi, zobaczywszy w Atenach wityni wzniesion nieznanemu bogu67. By to zwyky zabieg ostronoci, podobnie jak pomniki cezarw nie byy dowodem entuzjazmu, ale oportunizmu. Cesarzowi Klaudiuszowi i Kaliguli przypisuje si budow wielkich schodw w stylu kapitoliskim, ktre wiody do Propylejw. Jeden z najbardziej autentycznych przyjaci Hellady, cesarz Hadrian, realizowa swoje plany upikszania Aten poza obrbem witego wzgrza. Ale, jak notuje Pauzaniasz, pomnik jego znajdowa si wewntrz Partenonu, nie wiadomo czy dlatego, e Hadrian uwaa si za nowego Tezeusza, czy te na zatoczonym pomnikami witym wzgrzu nie mona byo znale odpowiedniego miejsca68.
65 66

Satyricon libri Satyryki. Wiemy, e Antoniusz w niezrwnany bon vivant (fr. czowiek umiejcy i lubicy uywa

ycia) by w Atenach w roku 39 przed Chr. i wwczas z wielk pomp (by moe na Akropolu) odbyy si jego zalubiny z Aten. Przy tej okazji rzymski genera wyudzi od Ateczykw posag w wysokoci 4 milionw sestercji. Czysty cynizm czy gra polityczna? Raczej to drugie, gdy poza tym Antoniusz (co byo zgodniejsze z jego charakterem) utosamia si take z Dionizosem, mianujc jednoczenie Kleopatr Afrodyt. Te kombinacje mitologiczne potrzebne byy do oywienia idei Aleksandra Wielkiego: poczenia Europy z Azj.
67 68

Dzieje Apostolskie 17, 23. Wdrwki po Helladzie, ks. I.

Julian Apostata by ostatnim cesarzem, ktry pragn przywrci bogom Hellady Olimp, a Grecji dawn saw. W licie do senatu i ludu ateskiego cesarz pisze: Ile potokw ez wylaem, ile jkw wydaem wycigajc rce w stron Akropolu i proszc Minerw, aby chronia swego sug i nie opuszczaa go. Legenda mwi, e wysa posw do Delf zupionych przez Herulw, aby zasign rady wyroczni i wyjedna bogosawiestwo dla swych planw. Tak otrzyma odpowied: Powiedz krlowi: w ruinach ley wityni niegdy radosny gmach; bg jest bez schronu; cisza rde i gajw laurowych; nawet woda przestaa mwi. W niepamici piasku ley imi Deksipposa. Nie byo wwczas ani Plutarcha, ktry by napisa jego yciorys, ani wybitnego rzebiarza, ktry przekazaby nam jego portret. A przecie ten orator i pisarz ateski zasuguje na pami hellenofilw. Kiedy w poowie III wieku Gotowie zdobyli Attyk i udao si im usadowi w murach Aten, Deksippos w wwozach Pentelikonu i Parnasu organizuje improwizowan armi obywatelsk, ktra wypdza Gotw. Ostatnie, cho krtkotrwae, zwycistwo Grekw. W Luwrze znajduje si napis na cze Deksipposa. Dowiadujemy si z niego, e by on archontem i czonkiem komitetu honorowego Wielkich Panatenajw, co wiadczy o ywotnoci (przynajmniej nominalnej) tradycyjnych instytucji ateskich. Z kocem IV wieku Ateny przechodz pod wadz Bizancjum. W Konstantynopolu powstaje w roku 425 uniwersytet kontrolowany i dotowany przez pastwo. Wolne szkoy filozofw ateskich maj tym razem powanego konkurenta. Przez wieki Ateny wytrzymyway wspzawodnictwo z innymi orodkami cywilizacji staroytnej, ale doktryna neoplatoska, ktra tak bujnie rozwijaa si w IV i V wieku, zostaa osdzona jako wroga religii pastwowej chrzecijastwu i to stanowio jeden z gwnych powodw wypdzenia z Aten filozofw i retorw edyktem Justyniana w roku 529. Ten akt administracyjny by dotkliwszy ni jakakolwiek przegrana bitwa. Ateny sprowadzone zostay do roli maego garnizonowego miasta Wschodniego Cesarstwa. Partenon na przeomie VI i VII wieku zosta przerobiony na koci Boej Mdroci. Bya to waciwie adaptacja istniejcej w stanie nie zmienionym wityni greckiej. Midzy kolumnami perystylu69 wyrs mur. Wybito wejcie do wityni od strony zachodniej, a dawne wejcie zamurowano, tworzc absyd70 pokryt freskami. Pod paskim plafonem dobudowano kopulaste bizantyjskie sklepienie. ciany pokryte zostay freskami, tron biskupi wypoyczono z teatru Dionizosa. Wszystkie te prace nie zmieniy jednak konstrukcji Partenonu. Jego wygld
69 70

perystyl dziedziniec lub ogrd otoczony kolumnami absyda w architekturze sakralnej pomieszczenie zamykajce prezbiterium lub naw, w

staroytnoci na planie pkola

zewntrzny pozosta nienaruszony. W podobny sposb Erechtejon przerobiono na koci Matki Boej. Wadcy Bizancjum rzadko odwiedzali stolic dawnej Hellady. Najmocniej w pamici ludzkiej zapisa si pobyt Bazylego II, na pocztku XI wieku, ktry wybra Akropol, aby tu wanie wici swoje zwycistwo nad Bugarami. By to ukon zoony tradycji ju dawno umarej. O stanie duchowym mieszkacw Aten pod koniec XII wieku daj pojcie zachowane homilie Michaa Akominatosa, ktry przez trzydzieci lat by arcybiskupem ateskim. Rezydowa na Akropolu, msz celebrowa w Partenonie mona wic sdzi, e osign szczyt marze wszystkich humanistw. W swoich kwiecistych kazaniach ten erudyta, chrzecijanin i wielbiciel staroytnoci miesza mitologi z Pismem witym i egzaltowa swoje owieczki, e s zotym nasieniem, e powinny dziki wierze przewyszy moralnie Ajaksa, Diogenesa, Peryklesa i Temistoklesa. Biedne niepimienne owieczki (w dodatku do skomplikowana etnicznie mieszanina, mwica jzykiem dalekim od klasycznej greki) suchay i niczego nie rozumiay. Arcybiskup Micha nie mg powstrzyma okrzyku zawodu: O Ateny matko mdroci, jake nisko stoczya si w nieuctwo! Kiedy wygaszam moje kazania, tak proste, tak bardzo pozbawione sztucznoci, wydaje mi si, e mwi rzeczy niezrozumiae, w obcym jzyku jakich Persw czy Scytw71. Fale wypraw krzyowych osabiay Cesarstwo Bizantyjskie, i tak ju wyczerpane cigymi walkami z Turkami i Bugarami. Grecja odpada od Bizancjum bezpowrotnie i podzielona zostaje na szereg ksistw. Ateny przypady w udziale Ottonowi de la Roche, ktry przyjmuje tytu Megas Kyr i wyjednuje u krla Francji tytu ksicia. Tak powstaje dynastia frankoska, wadajca Attyk przez trzy pokolenia, a do bezpotomnej mierci w roku 1308 ostatniego z de la Rochew attyckich. W tym czasie Akropol zosta zamieniony na redniowieczn twierdz. Otoczyy go mury z blankami, a na poudniowym skrzydle Propylejw wybudowano ogromn, czworoktn wie stranicz, ktra przetrwaa a do ostatniej wierci XIX w. W pobliu miejsca, gdzie Filip Macedoski rozgromi Grekw i Sulla odnis zwycistwo nad korpusem ekspedycyjnym Mitrydatesa, Frankowie ponosz klsk zadan im przez Kataloczykw. Byli to najemni onierze, ktrych cesarz bizantyjski, Andronik Paleolog, zwerbowa do walki przeciw Turkom. Wkrtce jednak zaczli oni dokonywa podbojw na wasn rk. Pogrom rycerzy frankoskich by totalny. W rce Kataloczykw wpady Ateny i Teby, ale ich panowanie trwao krtko i nie pozostawio adnych ladw na architekturze witego wzgrza.
71

Nicetae Choniatae orationes et epistulae.

Dziki Florentyczykom z bogatej rodziny kupieckiej Acciaiuoli nastpnym wadcom ksistwa ateskiego, Akropol przey jedn z najbardziej osobliwych przygd architektonicznych. Ot jeden z Acciaiuolich, Nerio, mia ambicj, aby Ateny nie ustpoway ksicym dworom woskiego trecento72. Gwne budowle Akropolu, Partenon i Erechtejon, byy wityniami. Pozostay Propyleje, ktre przemieniono na paac w stylu woskim. Monumentalne wejcie z czasw Peryklesa obmurowano, w murach wybito okna, otrzymujc w ten sposb cztery wielkie sale recepcyjne. To osobliwe, wosko-doryckie Palazzo dAcropoli poczone zostao z Pinakotek. Na jej paskim dachu dobudowano now kondygnacj. W roku 1456, wkrtce po upadku Konstantynopola, namiestnik Mahometa II, Omar, obejmuje w posiadanie Ateny. Dla Turkw by to punkt strategiczny i nic wicej73. Nowa technika wojny, decydujca rola artylerii, ktra wicia tryumfy w czasie zdobywania Bizancjum, wymagay zasadniczych zmian w architekturze obronnej witego wzgrza. Umocnienia redniowieczne ksit ateskich byy niewystarczajce. Propyleje zostay wchonite przez mury obronne, wewntrz twierdzy powstay budynki wojskowe, magazyny amunicji. Partenon zosta przemieniony na meczet. Jedynym dodatkiem architektonicznym, widzianym z zewntrz, by minaret nasadzony na dach klasycznej budowli. W Erechtejonie mieci si harem agi zamku. Magazyny prochu znalazy si wewntrz Propylejw, w specjalnie zbudowanej sali z kopu. Tradycja ludowa, powtrzona przez pewnego podrnika francuskiego, mwi, e w roku 1656 aga74 Akropolu w czasie jednego ze wit mahometaskich postanowi zbombardowa koci witego Dymitra. Ot w noc przed spenieniem tego niecnego zamiaru wybucha burza i piorun, ktry trafi w Propyleje, spowodowa wybuch niszczcy dach, plafon i architrawy. Magazyny prochu przeniesiono potem do Partenonu, ktrego solidna konstrukcja, jak sdzono, dawaa gwarancj bezpieczestwa. Przeszo dwa wieki panowanie tureckie nie byo zakcone adn interwencj z zewntrz, pomijajc krtk i bez znaczenia ekspedycj Wenecjan kilka lat po zamienieniu Akropolu na twierdz tureck. Ambicje republiki morskiej odyy po rozgromieniu doborowych wojsk otomaskich pod Wiedniem w roku 1683. Ta daleka bitwa zdecydowaa o losie najsawniejszej budowli Akropolu. Ju wiosn roku 1684 nastpuje zerwanie stosunkw midzy Wenecj a Turcj. Rok pniej, latem, armia wenecka pod wodz Franciszka Morosiniego lduje na Peloponezie, odnoszc
72 73

trecento wiek XIV (w.) W drugiej poowie XVIII w., a wic pod koniec tureckiego panowania, Ateny liczyy zaledwie trzy aga starszy brat (tur.); stopie oficerski w sutaskiej Turcji

tysice Turkw i pi tysicy Grekw.

74

szereg zwycistw i opanowujc wreszcie cay pwysep. Siy wojskowe Morosiniego dowodzone byy przez oficerw rnych narodowoci: Szwedw, Niemcw, a take Francuzw. W operacjach wojennych odznacza si hrabia Otto Wilhelm Koenigsmark, syn synnego dowdcy z wojny trzydziestoletniej. Jego onie towarzyszy w wyprawie dame de compagnie75 Anna Akerhjelm, ktrej pamitniki i listy s cennym rdem do poznania kolei tej nieszczsnej wyprawy. Opanowanie Peloponezu nie zadowolio Wenecjan, zwaszcza e Turcy stosowali taktyk defensywn. Konsekwencj wojny jest rozszerzenie podbojw i sztab wojsk Morosiniego rozwaa dwa projekty: pierwszy dotyczy ataku na wysp Eubej, drugi zdobycia Aten. Ostatecznie zaakceptowano ten drugi projekt. Turcy przygotowuj si do oblenia Aten i umacniaj pozycje obronne. Ofiar tych operacji pada witynia Ateny Nike, zrwnana z ziemi przez tureckich inynierw, aby ustpi miejsca bastionowi, na ktrym ustawiono baterie armat. Materia pochodzcy ze wityni uyty zosta do umocnienia fortyfikacji. Wenecjanie wykonuj podstpny manewr wojenny, ktry ma zasugerowa Turkom, e celem ataku jest wyspa Eubeja. W istocie wyldowano w Pireusie i armie Morosiniego, nie natrafiajc na powaniejszy opr, zbliaj si do Akropolu, gwnego punktu obrony. Artyleria i wojska ldowe Wenecjan zaciskaj piercie wok twierdzy. Obie strony walczce sposobi si do dugiego i wyczerpujcego oblenia. Ostrzeliwanie Akropolu przez modzierze ma charakter, jeli mona uy wspczesnej terminologii, ognia nkajcego. Jednake 26 IX 1687 pocisk wystrzelony z dziaa umieszczonego w pobliu pomnika Lizykratesa przebija dach Partenonu i powoduje potny wybuch. W powietrze wylatuje dwadziecia kilka kolumn, ogromne partie architrawu, sklepienie, dach i mury naos. Pod gruzami ginie turecki pasza, szef garnizonu i wielu onierzy. Trzy dni pniej nad aosnymi ruinami powiewa flaga z lwem witego Marka. Zwycistwo Wenecjan zmcone byo poczuciem winy. Hrabia Koenigsmark nie by na pewno bezdusznym generaem. W czasie swej modoci odby solidne studia i na uniwersytecie w Lipsku wygosi po acinie dyskurs o nieszczsnym losie Aten, oddanych w rce barbarzycw. Historia kazaa mu by tym, ktry zada uwielbianemu miastu cios najdotkliwszy. Anna Akerhjelm pisze, jak szczerze i bardzo auje hrabia, e zburzy pikn wityni Minerwy, ktra przetrwaa trzy tysice lat (drobna nieciso chronologii) i wyraa przekonanie, e nigdy ju nie zostanie ona odbudowana. Jest w tym sporo hipokryzji. Istniej uzasadnione przypuszczenia, e greccy szpiedzy poinformowali Koenigsmarka, co znajduje si w Partenonie, i w fatalny pocisk nie by przypadkowy. Ze stosw gruzu, jakim jest teraz Akropol, Morosini pragnie przywie Wenecji rodkowy
75

dame de compagnie dama do towarzystwa (fr.)

fragment partenoskiego frontonu, przedstawiajcy spr Ateny z Posejdonem. W raporcie do senatu pisze: Przewidujc opuszczenie Aten, powziem myl zabrania kilku najadniejszych dekoracji, ktre mogyby doda blasku Republice. W tym celu staraem si oddzieli od fasady wityni Minerwy, gdzie znajduj si najpikniejsze rzeby, posg Jupitera i paskorzeb dwu wspaniaych koni. Ale kiedy tylko rozpoczto zdejmowanie tych rzeb, wszystko runo w d z ogromnej wysokoci i jest to cud, e adne nieszczcie nie stao si robotnikom7677. Zdobycie Aten przez Morosiniego byo take nonsensem z punktu widzenia strategicznego. Wenecjanie wycofuj si z miasta, zabierajc ze sob cz tubylczej ludnoci chrzecijaskiej. Do opustoszaej Attyki wracaj Turcy, ktrzy na nowo fortyfikuj Akropol. W rodku rozbitego Partenonu, jak w klatce o wyrwanych prtach, zbudowano may meczet bez minaretu. Przemiany Aten czy choby samego Akropolu w cigu wiekw s trudne do przeledzenia z powodu nikoci materiau ikonograficznego. Rysunki redniowieczne czy renesansowe przedstawiaj Ateny wrcz fantastycznie, jako nadmorskie miasto flamandzkie z gotyckimi kocioami czy te ponure zamczysko pnocne. Na mapach eglarskich Ateny nazywaj si Setina, a Akropol widziany z morza by tylko punktem orientacyjnym. Podre do Grecji i opis zachowanych zabytkw stay si waciwie moliwe dopiero w wieku XVII, kiedy nawizane zostay najpierw przez Francj, potem przez Angli stosunki dyplomatyczne z Wysok Port. W Atenach powstaj misje, co, co moglibymy dzi okreli mianem konsulatu, majce charakter polityczny i handlowy. Osoby stanowice wwczas tak na przykad koloni francusk mona byo policzy na palcach obu rk: kilku misjonarzy, zabkany rusznikarz i par jeszcze osb nieokrelonej profesji. Zwiedzanie Akropolu byo rzecz waciwie niemoliw, a w kadym razie bardzo utrudnion, gdy Turcy w obawie przed szpiegami nie dopuszczali obcych do twierdzy. Dlatego podziw budz relacje upartych podrnikw, ktrym udao si sporzdzi opisy i plany Aten i Akropolu, i to w warunkach osobistego zagroenia. Wyobramy sobie owych entuzjastw: wdrowali dugie dnie na grzbiecie osa, spali w zagubionych grskich szaasach pasterskich, docierali wreszcie do miasta swych marze. Tu zaczynay si skomplikowane pertraktacje z dowdc twierdzy, poparte woreczkami kawy i tustym ptactwem domowym. W kocu pozwolenie zwiedzania, obostrzone szeregiem zastrzee i ogranicze. Uwijaj si tedy w popiechu, wrd tureckich namiotw, budynkw wojskowych i wity, pod czujnym okiem nieufnych onierzy, z przyrzdami do pomiarw, szkicownikiem i nieodstpnym Pauzaniaszem,
76

F. Morosini, Vera e distinta relatione dellacquisto delia citt e fortezza dAthene... VeneziaTu i wdzie spotka mona w muzeach europejskich onierskie pamitki owej wyprawy. I tak w

Bologna 1689.
77

muzeum w Kopenhadze znajduj si gowy Lapity i Centaura, przywleczone tu przez kapitana Hartmanda.

jedynym Baedekerem od kilkunastu stuleci. Wszystko zaleao od humoru dowdcy twierdzy i jego onierzy. Dwaj czonkowie londyskiego Klubu Dyletantw, ktry finansowa wiele podry archeologicznych na Wschd, gentlemani Stuart i Revett, bez przeszkd dokonywali pomiarw staroytnych monumentw ateskich, ale na gow Anglika Vernhuma i Francuza Roberta de Dreux posypay si kamienie i groba strzaw, kiedy mierzyli teatr Herodesa Attykusa. Zabawnie opisuje swoje przygody rysownik angielski Edward Dodwell. Pracowa on na Akropolu, posugujc si camera obscura78 prototypem aparatu fotograficznego, ktra dawaa obraz pomniejszony budowli, a wic pozwalaa zachowa w rysunku cise proporcje odtwarzanych zabytkw. Pewnego dnia, kiedy rysowaem Partenon za pomoc mojej camera obscura, zapyta mnie dowdca garnizonu z wyranym niepokojem, jakie to czary robi niezwyk moj maszyn79. Dodwell prbuje wyjani i zademonstrowa dziaanie swego aparatu. Oficer turecki jest wyranie przeraony. Widzc to [...] zmieniem ton i zagroziem mu, e jeli bdzie mi przeszkadza i molestowa, wsadz go do mego czarnego puda. Od tego czasu Dodwell pracowa bez przeszkd. Spord podrnikw, ktrzy przekazali nam cenne relacje o Akropolu, i to z okresu, zanim spady na bomby Morosiniego, warto wymieni jezuit Babina oraz lioskiego lekarza i amatora staroytnoci Jakuba Spona. Szczeglnie dokadnie opisuje Babin Partenon, co dla nas ma wyjtkow warto, take dlatego, e Pauzaniasz (jak wiemy, mionik rzeczy osobliwych) milczy w swoim dziele o najpikniejszej wityni Akropolu. Dla francuskiego jezuity jest ona wcieleniem doskonaoci, przewysza estetycznie wit Zofi w Konstantynopolu, a rzeby fryzu i frontonu nie daj si porwna z adnym dzieem sztuki wspczesnej autorowi. Jak na czasy penego baroku, sd Babina jest wyjtkowy i niemal prowokujcy w stosunku do gustw epoki. Trzytomowe sprawozdanie z greckiej peregrynacji Jakuba Spona80 ukazao si w Lyonie w roku 1678. Znawcy twierdz, e bya to pierwsza nowoytna podr do Aten godna tego imienia. atwo dzisiaj wytyka temu wyksztaconemu podrnikowi bdy i niecisoci, jak pomieszanie dwu frontonw Partenonu, i co gorsza, przypisanie ich rzebiarzom epoki Hadriana. Grecja bya krajem nietknitym przez architektw. Ksika Spona rycho staa si bardzo popularna w Europie i nie zabrako jej w kufrze Koenigsmarka, o czym wspomina Anna Akerhjelm.
78 79

camera obscura komora ciemna (ac.); przyrzd uatwiajcy wierne odtwarzanie widokw E. Dodwell, A classical and topographical Tour through Greece, during the years 1801, 1805, and Voyage dItalie, de Dalmatie, de Grce et du Levant Lyon 1678-80.

1806, London 1819.

80

W Bibliotece Narodowej w Paryu zachowaa si teczka rysunkw. Konserwator z epoki napoleoskiej nada jej do dziwny tytu: witynia Minerwy w Atenach, zbudowana przez Hadriana, narysowana na rozkaz pana Nointel, ambasadora przy Wysokiej Porcie, zanim owa witynia nie zostaa zburzona przez Wenecjan. Markiz Nointel by niewtpliwie jednym z najbardziej zdolnych i obrotnych dyplomatw Ludwika XIV. Po zaatwieniu w stolicy tureckiej skomplikowanych ukadw, wybiera si w otoczeniu licznej wity w podr po Grecji. Do Aten przybywa latem 1674 roku. Wszedem po raz pierwszy uroczycie przy huku armat do skarbca (Akropolu), gdzie zamknite s owe cuda, i wracaem tam incognito81 cztery razy, aeby lepiej mc podziwia i pozna pikne rzeby, ktre mj malarz bardzo dobrze odtworzy. Rysunki Partenonu autorem ich jest Jacques Carrey nie s arcydzieem, tym lepiej zreszt, bo artysta z fantazj nie byby tak dokadny. Wykonane zostay niewtpliwie w popiechu, z pozycji niewygodnej, bez adnych uatwie w postaci rusztowa, lecz ich warto jako dokumentu jest nieoceniona. Nointel by na pewno szczerym wielbicielem dzie staroytnych i obawa o ich los, a take mniej bezinteresowne pobudki, wyranie przebijaj w raportach ambasadora. Oryginay zasuguj jak najbardziej, aby umieszczono je w gabinetach lub galeriach Jego Krlewskiej Moci, gdzie cieszyyby si opiek, jak Majestat otacza sztuk i wiedz [...]; wtedy znalazyby si one poza zasigiem zniewag i obelg Turkw, ktrzy, aby zapobiec idolatrii, sdz, e czyni rzecz godn pochway, wydzierajc rzebom nosy lub inne fragmenty. Rysunki znajdujce si w tece wykonane w czasie podry Nointela wykazuj, e wiele posgw partenoskiego frontonu byo istotnie uszkodzonych, ale jeli tak wolno powiedzie, gwny korpus rzebiarski zachowa si w caoci. Wiek pniej ambasadorem francuskim w Konstantynopolu zosta hrabia Choiseul-Gouffier. Jako dwudziestoczteroletni modzieniec odby on podr do Grecji, ktr opisa w gonej ksice Voyage pittoresque dans lEmpire ottoman, en Grece...82 Wyksztacony humanista, czonek Akademii Inskrypcji, pniej Akademii Francuskiej, marzy, podobnie jak Nointel, aby zdoby dla Francji kolekcje rzeb greckich. W Atenach dziaa jego agent Louis Fauvel konsul, malarz i rysownik. W jednym z listw ambasador poleca Fauvelowi zdobycie jednej z kariatyd Erechtejonu, a w innym znw pisze zupenie otwarcie, aby nie traci adnej okazji zrabowania tego wszystkiego, co da si zrabowa. Plon tych zabiegw by jednak bardzo niky; prawdopodobnie jedna metopa z frontonu, strcona przez burz, znajdujca si dzi w Luwrze. To, czego nie udao si dokona Francuzom, osign czowiek, ktrego nazwisko do dzi
81 82

incognito nie dajc si pozna (ac.) 1842 r.

budzi gniew filohellenw Thomas Bruce Elgin. Byron powiedzia o nim z gryzc ironi: Quod Gothi non fecerunt, Scotus fecit83. Mianowany w roku 1789 przedstawicielem angielskim przy Wysokiej Porcie, lord Elgin zabra si do dziea przeniesienia rzeb Akropolu w miejsce bardziej bezpieczne z niesychan energi, mobilizujc wszystkie dostpne sobie rodki polityczne i finansowe. Udao mu si uzyska pozwolenie wadz tureckich na zrobienie odleww gipsowych, a take zabranie kamieni z napisami oraz pewnych drobnych fragmentw rzeb. Wok Partenonu wyrastaj rusztowania. Dwu architektw woskich, dwu specjalistw od odleww (te Wosi) i malarz rosyjski Fiodor Iwanowicz, zwany niezbyt uprzejmie kamukiem lorda Elgina, oraz dziesitki robotnikw, pod kierunkiem malarza Lugieriego, przystpuj do pracy. Najintensywniejszy jej okres przypada na lata 1801-1803. Owych kilka rzeb, o ktrych mwi pozwolenie tureckie, mona dzisiaj podziwia w londyskim British Museum. Jest to w istocie ogromny zbir, na ktry skada si dwanacie wielkich fragmentw frontonu84, pitnacie metop i pidziesit sze paskorzeb fryzu85 przedstawiajcego procesj panatenajsk. Przygody Elgina mogyby stanowi kanw pasjonujcej powieci: aresztowanie lorda we Francji, ucieczka Lugieriego po wybuchu wojny tureckiej, zatonicie jachtu wiozcego bezcenny adunek i wydobywanie rzeb przez poawiaczy gbek, a wreszcie cignce si przez wiele lat polemiki i dyskusje w parlamencie i prasie, rozwaajce aspekty moralne, estetyczne i finansowe caej tej afery. Ostatecznie dopiero w roku 1816 rzd angielski zakupi kolekcj (Elgin da za ni sto trzydzieci sze tysicy) za sum stu trzydziestu piciu tysicy funtw szterlingw. Suma ogromna jak na owe czasy i cz prasy angielskiej dawaa upust irytacji, przedstawiajc w satyrycznych rysunkach Johna Bulla w otoczeniu wyndzniaej rodziny, ktra woaa: Nie kupuj, tatusiu, tych kamieni, daj nam chleba. Powiedzielimy wyej, e brano pod uwag take warto estetyczn rzeb Fidiasza i jego szkoy. Mona przypuszcza, e gdyby marmury przywiezione przez lorda Elgina pochodziy z czasw hellenistycznych, rzd angielski byby mniej skpy. Nie brako gosw entuzjazmu, ale komisja zoona z najwybitniejszych artystw angielskich owych czasw, ocenia dziea Fidiasza i jego szkoy jako stojce nieco poniej Apolla Belwederskiego czy grupy Laokoona. Na przeomie XVIII i XIX wieku pojawia si w Grecji nowy typ turysty romantyczny pielgrzym. Wiele rysunkw przedstawia wyniosego modzieca, odzianego w czarn peleryn, opartego o zaman kolumn, ktry z melancholi patrzy na rozproszone stadko owiec wrd
83 84

To, czego nie dokonali Goci, Szkot osign (ac.). fronton przyczek, szczyt o ksztacie trjktnym, wieczcy fasad budowli zazwyczaj krytej fryz rodkowy czon belkowania wypeniony scenami figuralnymi lub ornamentami

dwuspadowym dachem
85

marmurowych ruin. O Solonie! O Temistoklesie! Dowdca czarnych eunuchw jest panem Aten i wszystkich innych miast Grecji. Ten okrzyk wyrwa si z piersi Franois-Ren de Chateaubrianda. Autor Ducha wiary chrzecijaskiej w czasie swej podry z Parya do Jerozolimy (rok 1806) zatrzyma si dzie w Sparcie i cztery dni w Atenach. Nie pozujc ani na archeologa, ani na socjologa, ani na historyka sztuki, pozostawi nam w swej Itinraire de Paris Jrusalem stronice, ktre w sposb niezrwnany ewokuj Ateny na kilkanacie lat przed kocem tureckiej niewoli. Jest wczesny ranek. [...] Ateny, Akropol i szcztki Partenonu zabarwiy si najpikniejszym kolorem kwiatu brzoskwini; rzeby Fidiasza trafione poziomo zotym promieniem oywiy si; ruchliwo cieni sprawiaa, e paskorzeby zdawao si poruszaj si na marmurze; w dali morze i Pireus byy cakiem biae od wiata; zamek koryncki odbija blask nowego dnia; byszcza na zachodnim nieboskonie jak skaa purpury i ognia. Chateaubriand nie by bynajmniej tylko owc nastrojw. W towarzystwie konsula Fauvela niezrwnanego znawcy ateskich staroytnoci przyjecha tutaj, aby zdoby jasne pojcie o budowlach, niebie, socu, perspektywach, ziemi, morzu, rzekach, lasach i grach Attyki. Raduje go, e udao mu si skorygowa obraz, jaki nosi w sobie, wypeni go barw i zapachem, i wiatem. Uderza go przede wszystkim sia i harmonia Partenonu. Podziwia Iktinosa, ktry potrafi zespoli doryck powag z korynck lekkoci budowli, stawiajc cikie kolumny bez bazy na trzech potnych stopniach stylobatu, co dao wityni zarazem spokj i lot. Susznie mwi, e harmonia caoci jest wynikiem wyczucia waciwych stosunkw architektury i otoczenia, a take doskonaoci poszczeglnych czci. Relacje Chateaubrianda, jego precyzja, zainteresowanie szczegami technicznymi i literacka wietno opisw stawiaj go w pierwszym rzdzie podrnikw po Grecji epoki przedarcheologicznej. Nie udao mu si unikn bdw (jake atwo jest to dzi wytkn), gdy zasugerowany relacj Spona przypisuje rzeby partenoskiego frontonu artystom z epoki Hadriana. Ale wiedziony suszn intuicj mwi jednoczenie, e jest rzecz niemoliw, aby Fidiasz pozostawi oba frontony nagie. Wspczucie dla zakutej w niewol ojczyzny Europy, powtarzane przez tylu romantykw, rodzi pod pirem Chateaubrianda takie oto sceny: Dizdar, inaczej mwic dowdca, uosabia potwora strzegcego lud Solona. Mieszka w cytadeli penej arcydzie Fidiasza i Iktinosa, nie zastanawiajc si nawet, jaki to nard pozostawi te szcztki, nie raczc wyj ze swojej rudery, ktr zbudowa wrd ruin budowli Peryklesa; czasem tylko ten bezduszny tyran wlecze si do drzwi swej kryjwki, siada ze skrzyowanymi nogami na brudnym dywanie, a dym jego fajki idzie w gr wrd kolumn wityni Minerwy, on za wodzi bezmylnie spojrzeniem po wybrzeach Salaminy i Epidauru.

Wiosn 1821 roku wybucha w Grecji powstanie przeciw Turkom. Nie naley sobie wyobraa, e w umysach tych, ktrzy chwycili za bro, idea wiecznej Hellady Grecji filozofw i artystw, bya natchnieniem i motorem dziaania. Jeden z filohellenw stwierdza z melancholi, e w adnej epoce lud grecki nie mia wikszej obojtnoci dla ocalaych resztek zabytkw antycznych ni na wier wieku przed wyzwoleniem. Nie w imi Peryklesa walczyli powstacy greccy, ale w imi Nazareczyka i czterech Ewanglistw. W cigu kilkunastu wiekw jak susznie kto powiedzia Koci wschodni konserwowa poczucie odrbnoci narodowej jak sl konserwuje ryb. Ateny nie byy ju nawet wanym punktem strategicznym. Byy ma miecin, liczc zaledwie kilka tysicy mieszkacw. W czasie walk miasto i cytadela Akropolu przechodz wielokrotnie z rk do rk. Ale s to raczej zmagania o symbol, o sztandar. Losy tej wojny rozstrzygny si na innych polach. Zrazu Turcy ograniczaj si w Atenach do wzicia zakadnikw (Wielkanoc 1821) i osadzenia ich w wiey frankoskiej. Gwardia janczarska zamyka bramy miejskie, aby uniemoliwi penetracj powstacw, ktrym jednak udaje si opanowa miasto. Bogosawiestwem dla Akropolu jako zabytku byo do sabe wyposaenie techniczne stron walczcych, zwaszcza chroniczny niedostatek artylerii po stronie powstacw. Obleni improwizuj wypad poza mury twierdzy. Oddzia Turkw, prowadzony przez olbrzymiego Murzyna, jakby wyjtego ywcem z bani wschodnich, niespodziewanie z przeraliwym krzykiem atakuje okopy powstacw. Oddzia w zostaje jednak zdziesitkowany i w odwet Turcy przeprowadzaj natychmiastow egzekucj zakadnikw. Ka ma miejsce na murze Temistoklesa. cite gowy tocz si po wzgrzu a pod prg pierwszych domw86. Na pomoc odcitym w twierdzy przybywa pasza Brioni na czele czterech tysicy Albaczykw. Tak jak w czasach klasycznych, ludno opuszcza miasto i chroni si na Salamin. Gdy Brioni wycofuje si, Ateczycy powracaj i blokada twierdzy rozpoczyna si na nowo. Jest to zaledwie pocztek morderczego kontredansa wok witego wzgrza. Po bez maa roku oblenia Turcy wyczerpawszy ostatnie zapasy amunicji i wody kapituluj. Entuzjazm, chaos, wzajemne mordowanie si ludnoci chrzecijaskiej i mahometaskiej.
86

Malowane dzieje walk powstaczych zawiera wspczesny wypadkom album Makryannisa,

przechowywany w stoecznym muzeum z czci nalen narodowym pamitkom. Jest to grecki odpowiednik images dpinal (fr. obrazki z pinal; banalne malowanki). Malarstwo naiwne, narracyjne, melodramatyczne wywoujce u wspczesnego widza raczej agodny umiech. Z niezrwnanym teatralnym rozmachem podjli temat powstania europejscy malarze romantyczni, zwaszcza Francuzi, z ca grandilokwencj, poczuciem dramatu i grozy, dajc upust uczuciu, a take gorcym ugrom i kobaltom.

Dowdc twierdzy zostaje mianowany Odysseusz Androutsos, posta oceniana przez historykw sprzecznie: dla jednych bohater narodowy, ofiara braku zrozumienia ze strony dowdztwa powstania, dla innych warcho i zdrajca. Archeologowie nie mog wybaczy mu zburzenia lwa w Cheronei, pod ktrym Odysseusz spodziewa si znale legendarny skarb. Nowy dowdca zabra si z energi do przygotowania obrony. W pobliu Pinakoteki odkry antyczn fontann, ktr otoczono bastionem. Dowdca wzorem dawnych wielkich budowniczych nie omieszka umieci napisu goszcego: Ten bastion zbudowany zosta od swych podstaw przez generaa Odysseusza syna Androutsosa w miesicu wrzeniu roku 1822. Po bastionie nie zostao ladu, a jego budowniczemu sdzony by los tragiczny. Skcony z przywdcami powstania, staje na czele bandy tureckiej upicej Attyk. Pojmany, osadzony zostaje w lochu wiey frankoskiej, a nastpnie zabity. Ciao jego, wok ktrego okrcony by sznur, wyrzucono przez okno, aby upozorowa prb ucieczki87. W lecie czarnego dla powstania roku 1826 roku rzezi pod Missolungi Akropol znw oblegaj Turcy pod dowdztwem Reszyda paszy. Baterie ustawione na Wzgrzu Muz ostrzeliwuj fasad zachodni Partenonu. Muszkieterowie dziurawi mury Pinakoteki i Propyleje. Trafiona pociskiem, wali si kopua dawnego haremu w Erechtejonie, wraz z du czci fragmentw antycznych rzeb. Wydaje si, e tym razem Akropolowi zostanie zadany cios miertelny, e powtrzy si historia Morosiniego. Reszyd pasza, nie mogc zdoby twierdzy szturmem, kae kopa saperom dugi tunel pod wzgrzem, ktry ma speni rol wielkiej miny. W owym tunelu umieszczaj Turcy trzy i p tony prochu, ilo wystarczajc do wysadzenia w powietrze co najmniej poowy cytadeli. Pasza jest pewny sukcesu, wycofuje pierwsz lini oblegajcych. Ale przezorni Grecy kopi dwanacie gbokich fos podziemnych, ktre niweluj ca si wybuchu. Gra urodzia przysowiow mysz. Na ateskim teatrze wojennym pojawia si teraz pukownik Charles Fabvier. Ten zawodowy oficer francuski, rodem z Lotaryngii, kaza portretowa si w turbanie na gowie, baranim kouchu i z wielkim zakrzywionym paaszem przy boku. Oprcz romantycznego entuzjazmu wnis Fabvier rzecz bezcenn dobr znajomo rzemiosa wojennego i racjonalistyczne podejcie do zada bojowych. Organizuje regularne oddziay powstacze. W anachroniczne i amatorskie dowdztwo wprowadza ide porzdku i dyscypliny. Zim roku 1827 staje na czele niewielkiego korpusu, ktrego zadaniem jest pomoc
87

W ateskim muzeum historii i etnografii znajduj si drewniane popiersia sawnych mw

staroytnoci, ktre stanowiy ozdob dziobw powstaczych okrtw. Temistokles czy Solon z ogromnymi nosami i gronymi zbjeckimi wsami mao maj wsplnego z greckim klasycznym portretem. Przypominaj do zudzenia dzikich kreteskich pasterzy i rozbjnikw morskich.

oblonym w twierdzy ateskiej. Jest to osobliwa wyprawa, polega bowiem nie tyle na zasileniu garnizonu obrocami, ile na transporcie materiaw wojennych. Oddzia prowadzony przez Fabviera jest niemal bezbronny, objuczony natomiast do granic wytrzymaoci ludzkiej workami prochu i nabojami. Sucha relacja dowdcy warta jest przytoczenia: Z filohellenami na czele dotarlimy na odlego poowy zasigu strzau do tureckich okopw; byy one gbokie i dobrze strzeone. Godzina przed pnoc; penia ksiyca. Gdy nas dostrzeono, ruszylimy krokiem jak do natarcia, lecz z broni nie nabit. Przebieglimy lini okopw i przestrze, ktra dzielia nas od fortecy, pod do silnym ogniem kartaczy i strzelb. Mielimy czterech zabitych i dwunastu rannych. miaa ekspedycja Fabviera przeduya obron Akropolu a do czerwca roku 1827. Z punktu widzenia wojskowego by to epizod maej wagi, ale wytrwao obrocw miaa ogromne znaczenie moralne i polityczne. W momencie, kiedy Grecy opuszczaj twierdz, los ich ojczyzny jest przesdzony. Pokj w Adrianopolu, zawarty w roku 1829, przywraca niepodlego Grecji. Turcy opuszczaj jednake Akropol dopiero w kwietniu 1833 roku. Ateny licz wwczas trzysta domw i dwa tysice mieszkacw. Jednym z pierwszych aktw krla Ottona jest demilitaryzacja witego wzgrza. Pozycje opuszczone przez onierzy zajmuj archeologowie i architekci. W jesiennym numerze Revue des Deux Mondes z roku 1838 przeczyta mona list, ktry dobrze maluje stan zabytkw: Pan take, drogi Przyjacielu, widzia i podziwia Akropol; ale aby si tam obecnie dosta, musi Pan przej cay piercie fortyfikacji, trzeba omin bastion, potem jedn i drug bateri. Doszedszy do stp Propylejw szuka Pan na prno Propylejw. Przed sob ma Pan magazyn prochu, otoczony grubymi murami, wrd ktrych z trudem mona zauway uwizione kolumny. Idc dalej t drog, przez wskie przejcie na prawo, szuka Pan daremnie wityni bogini zwycistwa Bezskrzydej. Ale to byo przecie tutaj, mwi Pan do siebie, trzymajc w rku ksik Pauzaniasza, to wanie tutaj, z tego miejsca, skd wida morze i gdzie Egeusz ongi z okiem utkwionym w okrty, ktre miay przywie syna jego Tezeusza, zwycizc Minotaura rzuci si ze skay, zmylony czarnymi aglami, ktre ujrza na horyzoncie. To wanie tutaj, w tym miejscu, powinna by witynia Nike Bezskrzydej. Ale t budowl obaliy dziaa Wenecjan w roku 1687, a rce Turkw rozproszyy materiay, zabray marmury i samo miejsce uczyniy niemoliwym do rozpoznania. Znalazszy si wreszcie na Akropolu, wci szukajc Propylejw, chce Pan przynajmniej odkry Pinakotek, ktra stanowia lewe skrzydo tego wspaniaego wejcia. Teraz odnajdzie Pan tylko wrd stoczonych domw tureckich jedn sal wypenion odamkami na trzy czwarte jej wysokoci. W tej wanie sali architekt Stuart usiowa zrekonstruowa wityni zwycistwa z powodu niemonoci znalezienia jej gdziekolwiek indziej. W pierwszych latach monarchii rozwaano problem lokalizacji nowej siedziby krlewskiej.

Niemiecki architekt neoklasyczny, Karl Friedrich Schinkel, zaprojektowa nowy Akropol. Makieta tego nie zrealizowanego na szczcie marzenia wprawia nas dzi jeszcze w zakopotanie i groz. Partenon gin w powodzi portykw, kolumn i cikich rotund. T faszyw architektur miano w dodatku upikszy wiszcymi ogrodami, tarasami r, kpami drzew cyprysowych i palmami. Nad kamienn dekoracj (jak ze zej opery) wznosi si mia pomnik Ateny mao majcej wsplnego z duchem Fidiasza. Niewielu turystw, zwiedzajcych obecnie Akropol, zdaje sobie spraw, e to, co widz, jest dzieem mozolnej, trwajcej przeszo sto lat rekonstrukcji. Sowo rekonstrukcja jest terminem mylcym. Na okrelenie tych prac uywa si neologizmu anastylos88, co oznacza ponowne wzniesienie kolumny, a w szerszym tego sowa znaczeniu okrela wszelkie prace zwizane z uoeniem wedug pierwotnego porzdku i umocnieniem autentycznych fragmentw architektury, zgodnie ze cisymi zasadami archeologicznymi. Pod koniec lat trzydziestych ubiegego wieku wykonany zosta pierwszy anastylos wityni Ateny Nike, zburzonej przez Turkw. W czasie tych prac popeniono jednak dwa kardynalne bdy: nie umocniono bastionu, na ktrym wznosia si witynia, nie zbadano take antycznych fundamentw. W sto lat pniej musiano budowl kamie po kamieniu zdemontowa i wznie j ponownie. Prosta, zdawaoby si, zasada anastylos nastrcza jednak w praktyce szereg problemw nieatwych do rozwizania. Grecki architekt Balanos, ktry kierowa pracami na Akropolu w naszym stuleciu, tak opisuje trudnoci z jednym tylko fragmentem architektury Erechtejonu: Litografia Grzegorza Soutzo pokazuje nam fasad z kariatydami niemal kompletnie zburzon w roku 1827. Efor Pittakis znalaz w miecie gow kariatydy, ktra zostaa poddana zabiegom konserwatorskim przez rzebiarza bawarskiego Imhoffa. Fragment popiersia tej kariatydy, lecy obok strony wschodniej wityni, zosta odnaleziony i odnowiony przez rzebiarza greckiego Androuliego podczas prac Paccarda w roku 1844. Sklepienie, uzupenione nowymi blokami marmuru, podtrzymywane byo przez drewniane kolumienki, ktre w roku 1872 zastpiono elaznymi. Jedna z tych elaznych podpr przechodzia przez terakotow kopi kariatydy (orygina wywieziony zosta przez Elgina do Londynu) i podtrzymywaa cz sklepienia. Ale gowy kariatyd, nawet tej odnowionej w roku 1844, znajdoway si w bardzo niedobrym stanie, poniewa le osadzone elazne podpory poruszyy si; ponadto trzeba byo zmieni kariatyd z terakoty na kariatyd z cementu. Podmurowanie portyku naleao rwnie zmieni. Z tych rozlicznych powodw postanowiono rozebra zupenie ca fasad i zoy j na nowo. Odbudowa wity greckich pozwolia w praktyce zapozna si z sekretami antycznej
88

anastylos (ana na nowo, stylos kolumna) anastyloza (gr.); ponowne ustawienie kolumn.

architektury. Pierwsze dokadne pomiary Partenonu przeprowadzi w roku 1845 uczony angielski Francis Cranmer Penrose. Wychwyci on subtelne korektury optyczne, jak na przykad lekkie odchylenie od linii horyzontalnej stylobatu, wynoszce 228 milimetrw, co stanowi jedn tysiczn szerokoci gwnej wityni Akropolu. To, co przez dugie wieki uchodzio za dzieo chodnej geometrii, okazao si w rzeczywistoci skomplikowan gr linii zakrzywionych. Anastylos Partenonu, ktrym kierowa Balanos, uatwio odkrycie, e bbny, z ktrych skada si kolumna, znaczono w staroytnoci t sam liter oraz symbolem okrelajcym kolejno nakadania kamieni. Brakujce czci kolumn zastpiono odlewami cementowymi, poniewa nowy marmur nie posiadaby synnej partenoskiej zotej patyny. Prace wymagay wielkiej, chciaoby si rzec, zegarmistrzowskiej precyzji. Nowe naoliwione bloki architrawu, konieczne do wzmocnienia konstrukcji, wsunito dokadnie w miejsce brakujcych fragmentw. Z godnym podziwu taktem powstrzymano si przed rekonstrukcj kompletn, ktra mogaby przemieni Partenon w smtn cytadel akademickiego klasycyzmu. Wysoko w grze on! Wewntrzny okrzyk w tonacji jasnej i prawie tryumfalnej. Droga bya duga i zawia, a szansa znikoma, e dotr do celu. Trzeba byo pokona przeszkody, mury urzdw, zamknite drzwi, korytarze i ca mas rozmienionych na drobne cerberw za biurkami, wahajcych si czy przybi magiczn piecz, trzymajcych, patajcych w palcach nitk mojej przygody. A przecie mona poprzesta na relacji innych, na wiadectwach rzeczoznawcw, mona ostatecznie zgodzi si, e przedmiot naszych marze bdzie zawsze poza zasigiem wzroku i dotyku. Skd wic ta przemona wola konfrontacji, ta pasja pchajca do zblienia fizycznego, podanie, aby pooy rce, zjednoczy si cielenie, a potem oderwa si, odej i unie ze sob co? Obraz? Dreszcz? Nigdy nie przestawaem wierzy, e Akropol istnieje realnie i spotkanie twarz w twarz nie byo wcale konieczne dla umocnienia tej wiary. Akropol by cudem rzeczywistym. Nie wodzi zmysw na pokuszenie, nie obiecywa, e bdzie czym wicej ni jest. Spenia si cay, by rwny samemu sobie. Powtarzaem sobie tedy niezdarn formu: on jest i ja jestem, a ogromna przestrze czasu, dzielca daty naszych urodzin, kurczya si, nika. Bylimy wspczeni. Do Aten dotarem pnym popoudniem. Szukanie hotelu, zoliwoci bagay, pierwsze niepewne bdzenie po miecie. Tracenie drogocennego czasu na pisanie kartek, picie kawy, ogldanie wystaw. Zdaem sobie spraw, e podwiadomie przecigam moment spotkania z Akropolem, jakbym usiowa przez to wzmocni si doznania. Bya ju noc. Wok wzgrza prawie pusto. Jeli dobrze przypominam sobie t chwil,

zaczem liczy, po prostu liczy kolumny osiem, siedemnacie i znw osiem, siedemnacie, dokadnie tyle, ile rysowao si w zeszytach szkolnych. Tak jakbym chcia ten nieoczekiwany spadek przyj chodno i racjonalnie. Wkrtce uwiadomiem sobie, e istniej we mnie dwa Akropole: dzienny i nocny. Pierwszy by analityczny, z gow w przewodniku. Sprawdzanie planu, badanie struktury caoci, dotykanie kamieni, wyobraanie sobie tego, co zgino troch jak studium anatomii wykopaliskowego zwierza. Pierwsze prby oswojenia si i wyrobienia sobie osobistego stosunku do zabytku. Wybraem dla siebie Propyleje i Partenon dla ich rozmachu, masy i porzdku. witynia Nike bya zbyt filigranowa, aby odczu jej kamienn materialno, sprawiaa na mnie wraenie udanej kopii, dobrego wypracowania na tematy klasyczne. Najtrudniej byo mi znale porozumienie z Erechtejonem. Portyk kariatyd szpeciy metalowe rury podpr, odbierajce budowli sens i zamierzon lekko. Same kariatydy, okaleczone i odarte z wdziku, zatrzymane byy jakby w poowie drogi midzy ksztatem ludzkim a kolumn. Nad ciemn sadzawk starych ateskich kultw ta joska witynia zdaje si mwi o niemonoci poczenia dawnej wiary z nowym wyrazem architektonicznym. Drugi Akropol nocny, zapalony na niebie, oddajcy si spojrzeniu jako cao. Siadywaem na Wzgrzu Muz, tu koo pomnika Filopapposa. Z dou, z ubogiej dzielnicy Plaka, dochodzi gwar banalny i codzienny. Biae domy jarzyy si wapnem w ciemnoci. W powietrzu unosia si wo baraniny, oliwy i czosnku. Akropol w wiecu cebulowych zapachw. Na lewo, wrd drzew, odbywao si co wieczr widowisko Son et Lumire89. Chry Sofoklesa pakay na przemian po francusku i po angielsku. wiato wydobywao z nocy fragmenty witego wzgrza. Rzucany z reflektorw czerwony blask imitowa poary. Akropol by dla mnie wtedy rzeb; nie zespoem architektury, ale wanie rzeb. Zrujnowana kolumnada poudniowa Partenonu, cite nisko pnie kolumn wywoyway skurcz serca. Kamienie walczyy z nacierajc pustk. Z planu estetycznego Akropol przesun si w mojej wiadomoci na plan historii. Nie mogem powtrzy ani wzruszenia, ani modlitwy humanisty ubiegego wieku. Przez gardo nie mogy mi przej sowa racjonalistycznej wiary: O noblesse, o beaut simple et vraie! Desse dont le culte signifie raison et sagesse, toi dont le temple est une leon ternelle de conscience et de sincrit90.
89

Son et Lumire dwik i wiato (fr.); wieczorne przedstawienie plenerowe z owietleniem i O szlachetno, o pikno prosta i prawdziwa! Bogini, ktrej kult oznacza rozum i mdro, o ty,

muzyk.
90

ktrej witynia jest wieczyst lekcj sumienia i szczeroci (fr.); E. Renan, La Prire sur 1Acropole.

Akropol, jaki miaem przed oczami, sprowadzony do szkieletu, odarty z ciaa, by dla mnie zarwno dzieem woli, adu, jak i chaosu, artystw i historii, Peryklesa i Morosiniego, Iktinosa i grabiecw. I dotykajc wzrokiem jego ran i okalecze, doznawaem uczucia, w ktrym podziw miesza si z litoci. Jeli czerpaem osobliwe uczucie szczcia zagroonych, to wypywao ono chyba z uwiadomienia sobie tego niezwykego faktu, e udao mi si jeszcze zdy, zanim on i ja podzielimy los wszystkich tworw ludzkich na ciemnym przyldku czasu, przed niewiadom przyszoci.

Sprawa Samos

Dla Mirosawa Holuba

Kawa ziemi oderwany od azjatyckiego kontynentu wyspa Samos na falach Morza Egejskiego, zwanego tutaj piknie Morzem Ikara. Przestrze dzielca wschodni cypel wyspy od ldu jest tak znikoma, e w pogodny dzie wytrawny pywak przepynie j bez wikszego trudu. Wyspa ma ksztat wyduony. W czci pnocno-wschodniej morze gboko wrzyna si w ld, tworzc zatok. Tu ley gwny port i stolica noszca t sam nazw, co wyspa. Teren jest grzysty. Strabon akcentujc owa grzysto objania, e samos znaczy wzgrze. Najwiksze wzniesienia znajduj si w czci zachodniej Samos. Otwarta na wschd, broni si przed zachodem pasmem gr Kerketevs sigajcych 1400 m, ostro spadajcych do morza. Samos ma niecae 500 km2, jest wic kruszyn w skali wielkich imperiw. Ale znaczenie tej wyspy przerasta jej naturalne wymiary. Skolonizowana przez Grekw okoo 1000 lat przed Chr., staa si Samos centrum kultury joskiej na dugo przed okresem wietnoci Aten. Wielkie budowle sakralne, a wrd nich ogromny Herajon, powstaj w wieku VIII przed Chr. witynia ta odnowiona w wieku VII, a nastpnie przebudowana okoo roku 560 przed Chr. przez architektw Rojkosa i Teodorosa, bya najwikszym sanktuarium wczesnej Grecji, o imponujcych wymiarach: 102 m dugoci i 52 m szerokoci. Za czasw Herodota stolica wyspy, pooona amfiteatralnie nad morzem, uchodzia za jedno z najpikniejszych miast wiata. W okresie kiedy Ateny posiaday jeszcze niewielk liczb okrtw, potna flota samijska panowaa niepodzielnie na Morzu Egejskim, docierajc do Sycylii, Epiru i licznych swych kolonii nadmorskich. Wadcy Samos utrzymywali przyjazne stosunki z Egiptem i przez wschodnich satrapw traktowani byli na zasadzie rwnoci. Samos ojczyzna wietnych budowniczych, inynierw i artystw. Dziaaa tutaj synna szkoa rzebiarzy i ceramikw, i tutaj wanie doprowadzono do perfekcji sztuk wytapiania elaza i brzu. Niezrwnana bya sawa samijskich architektw. Do dzi podziwia mona wodocig przebity w skale, pochodzcy z czasw Polikratesa. Kiedy Dariusz postanowi przerzuci most przez Dunaj, nadzr nad robotami powierzy architektom samijskim. Na renesansowym dworze Polikratesa, tyrana Samos, syna kupca, wroga arystokratw,

mecenasa sztuk, przebywali tak znakomici poeci, jak Anakreon i Ibikos. Historia przekazaa te imiona wielu sawnych malarzy samijskich: Kallifona, Teodorosa, Timotesa, Agatarchosa. Ten ostatni czynny by take w Atenach i wedug tradycji wprowadzi malarstwo do teatru (by te autorem nie zachowanego traktatu o dekoracjach scenicznych). Na Samos urodzili si fdozofowie: Pitagoras, Melissos, a take historycy Pageos i Durys. List samijskich znakomitoci mona by znacznie rozszerzy. Naleaoby j zacz od imienia Hery, ktra urodzi si miaa tutaj nad brzegami rzeki Imbrasos. Odstpimy od zwyczaju opisywania starych kamieni. Powd jest prosty, nie znam tej wyspy z autopsji, jeli nie liczy pocztwki sprzed I wojny wiatowej. Wida na niej doryck kolumn bez kapitelu, samotn jak fabryczny komin, wrd suchego pejzau na tle spalonego nieba. Zajmiemy si tutaj pewnym epizodem historycznym, zwanym rewolt lub buntem Samos. Obejmuje on krtki odcinek czasu od roku 440 do roku 439 przed Chr. i przez wielu historykw spychany jest na margines dziejw greckich. Nam to zdarzenie natomiast wydaje si bardziej istotne i bardziej brzemienne w skutki, ni to opisuj specjalici. Ze sprzecznych rde i relacji postaramy si zrekonstruowa t histori, nie tajc sympatii dla pokonanych. Ot dwa wietne miasta joskie: Samos i Milet znajdoway si w permanentnym sporze. Jabkiem niezgody bya ojczyzna Biasa, jednego z Siedmiu Mdrcw Priene, pooona na wybrzeu Azji Mniejszej w pobliu ujcia Meandra. Spory miast greckich przypominay ktnie rodzinne, w ktrych trudno doj istotnych przyczyn i tego, kto zacz. Obie powanione strony naleay do Zwizku Delijskiego, zwanego pniej Ateskim Zwizkiem Morskim. Formalnie wszyscy czonkowie Zwizku, a byo ich ponad 200, byli na rwnych prawach i kady z nich posiada jeden gos na Zgromadzeniach Rady Zwizkowej. W istocie na skutek faktycznej przewagi si gos decydujcy miay Ateny. W sporze Samos z Miletem rozsdek nakazywa, aby Ateny ograniczyy si do roli rozjemcy i nie zajmoway stanowiska po adnej stronie. Jest rzecz trudn do wyjanienia, dlaczego Perykles, wytrawny przecie polityk, da si wcign w niebezpieczn gr jeli nie przyjmiemy plotkarskiej informacji Plutarcha, e stao si to za namow Aspazji, ktra pochodzia z Miletu. Tak czy inaczej Ateny opowiedziay si przeciwko Samos, przyznajc Miletowi sporne miasto Priene. Samijczycy poczuli si skrzywdzeni i nie zgodzili si z t decyzj. Arbitralna polityka Aten stawiaa pod znakiem zapytania ich pozycj wolnego pastwa. Chodziy suchy, e rzd samijski nie ugnie si i bdzie walczy o swoje prawa, a nawet e wystpi ze Zwizku Ateskiego, co byoby niebezpiecznym precedensem, gdy taki krok mg pocign za sob acuch buntw innych miast greckich przeciwko Ateczykom. Przeto Perykles postanowi dziaa szybko i zdecydowanie, to znaczy prowadzi polityk interwencji.

W lecie 440 roku przed Chr. korpus ekspedycyjny w sile czterdziestu trier wypywa z Pireusu, aby poskromi zbuntowanych. Pierwszy akt dramatu samijskiego rozegra si byskawicznie. Zaskoczona wyspa wpada w rce Ateczykw, ktrzy rozwizali istniejcy rzd, stworzyli nowy, dajcy gwarancj wiernoci, zostawili na wyspie garnizon, a take wzili 50 najznakomitszych obywateli i tyle dzieci jako zakadnikw i odesali na wysp Lemnos. Sprawa wydawaa si definitywnie zaatwiona. Apologeta Peryklesa mwi, e Ateczycy ustanowili na Samos rzdy demokratyczne i odpynli do Aten. Brzmi to gadko jak sprawozdanie z wycieczki szkolnej. Niektrzy jednak Samijczycy uciekli przed inwazj do Azji Mniejszej i tam szukali pomocy na dworze Pissuthenesa, wczesnego dowdcy wojskowego Sardes. Zebrawszy posiki w liczbie okoo 700 ludzi wyldowali noc na wyspie, obalili narzucony rzd, sprowadzili zakadnikw z Lemnos, zaog atesk za wydali w rce Persw. Z drobnego epizodu, w jakie obfitowaa historia Grecji, sprawa staa si powana, zwaszcza e do zbuntowanych przyczyo si Bizancjum kolonia pooona wprawdzie na pnocnych kracach greckiego wiata, ale wany punkt handlowy i strategiczny. Perykles postanowi dziaa bezwzgldnie, dopki nie zawie si koalicja antyateska. Rok 440 druga wyprawa interwencyjna przeciwko Samos. Operacja zakrojona bya na szerok skal nie tylko dlatego, e brao w niej udzia wicej jednostek floty ni w pierwszej wyprawie, ale take i jest to moment polityczny e w dziaaniach wojennych po stronie Aten wzili udzia sprzymierzecy. Charakterystyczna jest uwaga Tucydydesa, ktry mwi, e Perykles wysa na Chios i Lesbos swoje okrty wojenne, eby wezwa te pastwa do udziau w wojnie. Wezwanie musiao by zatem do kategoryczne. Rwnolegle z dziaaniami wojennymi Perykles prowadzi z waciw sobie zrcznoci akcj dyplomatyczn, majc na celu izolowanie Samos na arenie jeli tak wolno powiedzie midzynarodowej, tak aby cay konflikt zamkn si w granicach wewntrznogreckich. Przyznanie satrapom perskim za neutralno pewnych sum pochodzcych ze skarbca zwizkowego (przywdca ateski wylicza si przed Zgromadzeniem Ateskim z tego rodzaju wydatkw prost formu zuyto je na cele niezbdne) mieci si jeszcze w granicach akceptacji. Natomiast oddanie Persom ziem greckich na wybrzeu karyjskim wykracza znacznie poza te granice. Druga wojna samijska toczya si ze zmiennym szczciem. Perykles wyruszy przeciwko wyspie na czele 60 okrtw i stoczy zwycisk bitw z flot nieprzyjaciela koo wyspy Tragia. Przeciwnik jednak nie zosta pokonany militarnie ani nie odebrano mu ducha oporu, mimo e wojska ateskie wyldoway na Samos i rozpoczy dugie oblenie miasta i blokad od strony morza. Flocie interwencyjnej przyszo na pomoc 40 okrtw z Aten i 25 z Chios i Lesbos.

Dowiedziawszy si, e okrty fenickie pyn na odsiecz wyspie (nie bya to prawda, gdy w cigu caego konfliktu Samos bya najzupeniej odosobniona), Perykles wydzieli 60 okrtw z tych, ktre blokoway miasto, i popyn wzdu wybrzey Karii, aby przeci drog Fenicjanom. Wtedy obleni natychmiast rozpoczli kontratak. Niespodziewanym wypadem, ktry zupenie zaskoczy Ateczykw, zdoali zniszczy statki wartownicze i stoczyli z przeciwnikiem zwycisk bitw ldow, w ktrej wzili wielu jecw. Morze znw byo otwarte i mona byo zaopatrywa si w ywno i materiay potrzebne do prowadzenia wojny. Niebo nad Samos byo wwczas w kolorze nadziei. Trwao to cae 14 dni. Perykles jednak wrci ze swoj flot i znw rozpocza si bezwzgldna blokada. Z Aten, Chios i Lesbos nadeszy znw potne posiki w liczbie 90 okrtw. W dziewitym miesicu oblenia wyczerpana wojn wyspa poddaa si. Stao si to wiosn roku 439 przed Chr. Warunki kapitulacji byy nad wyraz cikie. Samijczycy musieli zburzy mury obronne, wyda swoj flot, da zakadnikw, zapaci koszty wojny ustalone na zawrotn sum blisko omiu i p miliona drachm. Osadzono te na wyspie garnizon ateski i Samos stracio swj status miasta sprzymierzonego. Jednym ze strategw ateskich biorcych udzia w wyprawie by czowiek, ktry zawdzicza swoj saw nie przewagom wojennym, ale osigniciom sprzecznym z duchem wojny. W Grecji nie znana bya profesja zawodowego generaa. To tumaczy, dlaczego Sofokles dostpi wtpliwego zaszczytu stratega w tej bratobjczej wojnie, i to wanie za sukces, jaki odniosa w teatrze jego Antygona. Dokadnie nie wiadomo, jakim dowdc by poeta. Staroytni plotkarze przekazali anegdot, z ktrej wynika, e w caej tej wojnie najbardziej podniecaa go obecno duej liczby modych mczyzn. Po drugiej stronie frontu znalaz si filozof Melissos, syn Itagenesa. Melissos dowodzi znakomicie. Jego taktyczne zdolnoci, jego zaskakujce akcje, byskawiczne wypady zyskay pene respektu uznanie nawet w obozie przeciwnika. Melissos, jako si rzeko, by z zawodu filozofem i co dziwniejsze zwolennikiem doktryny Parmenidesa, wedug ktrej byt jest jeden, wieczny, nieograniczony, nieskoczony i nieruchomy. Zgodnie z doktryn mistrza, Melissos by zdania, e kada zmiana, kade stawanie si, kady ruch jest niczym innym ni zudzeniem. Mimo to by dowdc z krwi i koci, i bynajmniej jego prowadzenie walki nie byo gr pozorw. Tak, wojna ta nie bya dialogiem poety z filozofem. Peno w niej prawdziwej mierci, prawdziwych ran, prawdziwej odwagi i tchrzostwa. Staroytne batalie wyobraamy sobie na sposb operowy, nie cakiem na serio, i niemao przyczyni si do tego film historyczny. Oto po polu biegn mczyni odziani w komiczne stroje, trzymajcy w rku anachroniczne narzdzia do zabijania. Tamta krew ma dla nas barw zatartego fresku. Nie znamy nawet w przyblieniu liczby polegych i by moe, gdybymy j znali, nasza

wyobrania karmiona wielkimi liczbami, nasza wraliwo, stpiaa po tylu morderczych walkach biaych ludzi, pozostaaby nieporuszona. W czasie wojny samijskiej nie obyo si bez barbarzyskich okruciestw, ktre obie strony, zwycizcy i pokonani, nawzajem sobie wypominaj. Samijczycy, jak podaje Plutarch, wypalali na czoach jecw ateskich znak sowy, za co Ateczycy w rewanu pitnowali pojmanych obrocw wyspy znakiem samajny, synnego okrtu wojennego z zadartym do gry przodem w ksztacie ryja wini i wybrzuszonym kadubem91. Historyk Durys (niewspczesny, co prawda, wypadkom) podaje, e dowdcy samijskich okrtw po przegranej wojnie przewiezieni zostali do Miletu. Tam spotkaa ich ka. Na rynku miasta przywizani zostali do krzyy na dni dziesi. Kiedy byli ju zupenie wyczerpani, bito ich kijami po gowie, a zwoki porzucano na ziemi nie pogrzebane. Durys pochodzi z Samos. Apologeta Peryklesa mwi, e wyolbrzymia nieszczcia swej ojczyzny, aby tym samym przyczyni zej sawy Ateczykom. Do Aten wkracza Perykles w wiecu zwycizcy. Wyraenie jest oczywicie metaforyczne i zaczerpnite z rzymskich zwyczajw. Wszelako entuzjazm tumw by niebyway i gony, jak zawsze, kiedy zwycistwo jest dwuznaczne. Historia przekazuje wymowny epizod, ktrego bohaterk bya Elpinika, wwczas ponad 70-letnia staruszka, siostra Kimona, wdowa po Kalliasie. Musiaa to by kobieta niezwyka, a o jej yciu opowiadano nieprawdopodobne i oszczercze historie, zapewne dlatego e bya odwana i inteligentna ponad miar przecitn. Wbrew obyczajom kobiet ateskich, zainteresowania jej wykraczay daleko poza sprawy domowe. Omielaa si to zapewne budzio wit groz zabiera gos w sprawach publicznych, ktre byy zastrzeone dla mczyzn. Mwiono o niej midzy innymi, e odegraa rol porednika w krtkim zawieszeniu broni midzy Kimonem a Peryklesem w roku 461 przed Chr. Ot wrd oglnego entuzjazmu, kiedy kobiety wieczyy Peryklesa i zdobiy wstkami, jakby jakiego zwyciskiego zapanika, podesza do niego Elpinika i rzeka: Zaiste, godne to wszystko podziwu i tych wiecw, Peryklesie, za to, e nam zgubi tylu dzielnych obywateli, i to nie w wojnie z Fenicj ani z Persj, jak mj brat Kimon, lecz przy przywracaniu do porzdku miasta, zwizanego z nami wzami przymierza i krwi. Jak podaje Plutarch, Perykles wykrci si cytatem z Archilocha, cytatem, ktry nie by ani bardzo na temat, ani bardzo wytworny: Nie namaszczaaby si wonnociami, skoro jeste tak stara. Nie wszyscy ludzie w Atenach widzieli sprawy rwnie jasno jak Elpinika-Kasandra. Do
91

Plutarch z Cheronei, ywoty sawnych mw [Sulla], [Perykles].

murw miasta zbliaa si burzliwa fala wojny peloponeskiej. Ateny miay jeszcze zaledwie kilka lat snw o potdze. Tylko z pozoru wszystko szo dobrze na tym najlepszym ze wiatw. Samos, podobnie jak kilka lat wczeniej Eubeja, zostao pokonane i upokorzone, przewaga Aten jeszcze raz potwierdzona, ale nienawi przeciwko zwycizcom rosa, zwaszcza na wschodzie imperium, po haniebnym oddaniu greckich ziem karyjskich Persom. I ma chyba racj Maria Delcourt, autorka znakomitej monografii o Peryklesie, kiedy mwi, e wanie od tej, zdawaoby si drobnej wojny, rozpocz si upadek ligi morskiej, a take zmierzch peryklejskiej polityki. Celem Zwizku Ateskiego zaoonego po bitwie pod Salamin byo, jak wiemy, wyzwolenie miast joskich i zabezpieczenie przed inwazj Persw. Ale kiedy niebezpieczestwo najazdu barbarzycw mino, skarbiec zwizkowy zosta przeniesiony z Delos do Aten i sta si narzdziem polityki ateskiej. Instytucja okazaa si trwalsza ni cele, ktre powoay j do ycia. Przypadek znany nie tylko z dziejw antycznych. Jedn z podstawowych skaz owego Zwizku, zwizku przecie dobrowolnego, byo to, e nie mona byo z niego wystpi bez ryzyka wojny. Sprzymierzone pastwa-miasta musiay uzna faktyczn przewag Aten, co najlepiej mona ledzi w sferze naciskw ekonomicznych. Wikszo miast pacia do wsplnego skarbca od jednego do trzech talentw rocznie to znaczy sum znon, zwaszcza jeli si wemie pod uwag inflacj. Ale ta kwota moga by dowolnie podnoszona i trybut narzucony Samos po nieudanej rebelii ustalono na 80 talentw rocznie, do czego doszy koszty wojny, ktre buntownicy musieli zapaci Atenom w wysokoci 1000 talentw co stanowio ju rujnujce obcienie dla najbogatszego nawet miasta-pastwa. Z tych samych powodw (bunt przeciwko Atenom) Egina pacia 30 talentw. Po pewnym czasie trybut obniony zosta do 13, a nawet do 8 talentw. Byo w tej praktyce co, co mona by okreli mianem premii za lojalno. Arbitralno w ustalaniu wiadcze finansowych bya nie tylko instrumentem polityki ateskiej, ale przejawiaa si take tam, gdzie nie wchodziy w gr czynniki polityczne. Trudno wyjani, dlaczego Tazos pacio 30, a znacznie bogatsze Bizancjum tylko 15 talentw. Ta podatkowa samowola nie przyczyniaa si zapewne do popularnoci Ateczykw. Komediopisarz Teleklejdes mwi, e Ateczycy oddali Peryklesowi: Dochd ze Zwizku Miast i same miasta, by jedne wiza, rozwizywa inne, tu mur, by w gr z kamienia wyrasta, a tam, by wali si w gruz i ruin; przymierza, wojsko i wadz z pokojem, i swe bogactwo, cae szczcie swoje....

Jedn z rzeczy, ktr ludzie i narody wybaczaj najtrudniej, jeli przebaczaj j w ogle jest upokorzenie. Naga klska militarna na polu walki jest jeszcze do zaakceptowania, bo mona j zawsze zoy na karb przewagi przeciwnika, zaskoczenia czy nieumiejtnoci wasnych wodzw. Ale zraniona duma nie goi si atwo. Do ateskiego repertuaru metod upokarzania zwycionych obok zakadania kolonii wojskowych w kraju sprzymierzecw niepewnych naleao burzenie murw zdobytego miasta. Tak stao si z Samos i Egin. Miasto bez murw byo jakby wystawione na pomiewisko, zdane na opiek narzuconego protektora i pozbawione jakiejkolwiek obrony wobec kadego najedcy. Bya to polityka tyle absurdalna, co krtkowzroczna. Lepiej rozumia te sprawy krewny Peryklesa, Alcybiades, gdy w roku 417 przed Chr. pertraktowa o przymierze z Argos, obiecujc wybudowanie dugiego muru czcego miasto z morzem na wzr dugiego muru ateskiego. Nikt nie mia chyba zudzenia, e Alcybiades traktuje Argos, czy potem Patras, z bezinteresown mioci. Tak wic Ateny byy zwycizc w wojnie z Samos, ale byo to zwycistwo moralnie i politycznie wtpliwe. Oficjalny entuzjazm by ogromny. Perykles jak pisze Ion czu si nadzwyczaj dumny mwic, e Agamemnon dziesi lat zdobywa miasto barbarzyskie, a on w cigu dziewiciu miesicy zdoby czoowe i najpotniejsze miasto joskie!. Dla sprawiedliwoci dodajmy, e to wybujae samochwalstwo nie bardzo zgadza si z tym, co wiemy o Peryklesie, i naley je przypisa jakiemu ulicznemu pochlebcy. Ateny byy nie tylko kolebk demokracji, ale take ojczyzn retorw i sofistw. Jeli nie mona upora si ze spraw mogc budzi zastrzeenia moralne lub wrcz moralnie nagann, naley wymyli termin, dziki ktremu zo zostaje niejako zawoalowane. W takim postpowaniu dostrzec mona elementy magii, wiar, e osnow wiata s nie tylko rzeczy i zdarzenia, ale e sowo ma moc konstytutywn i kreacyjn. Jacob Burckhardt w swej Historii kultury greckiej mwi z podziwem, a take z ironi o ateskiej umiejtnoci mwienia o najgorszych rzeczach z przezorn delikatnoci, o zdolnoci w wynajdywaniu eufemizmw. I tak nazywano wizienie mieszkaniem, trybut dopat, okupacj ochron. Tradycyjnym gosem opinii spoecznej bya komedia attycka, artystyczne urzeczywistnienie zasady goszcej, e obywatel demokratycznego pastwa ma prawo krytyki politykw i instytucji. Jest rzecz zastanawiajc, e bezporednim skutkiem wojny samijskiej byo wprowadzenie cenzury pierwsze w dziejach Aten zakazujcej poetom komicznym przedstawiania osb na scenie pod prawdziwym nazwiskiem. Nie jest to bynajmniej szczeg bez znaczenia. wiadczy o zarysowujcym si gbokim kryzysie wewntrznym. Drastyczne zatamowanie swobody wypowiedzi dowodzi, e nastroje ludnoci musiay by w istocie inne ni oficjalny entuzjazm i optymizm. Jest wicej ni prawdopodobne, e podnosiy si

gosy krytyki, a Elpinika pikny przykad sumienia obywatelskiego nie bya wyjtkiem. Historycy broni Peryklesa mwic, e to nie on by autorem dekretu o cenzurze. Podobno przegosowano w akt na zgromadzeniu ludowym w czasie jego nieobecnoci w Atenach. Wreszcie mwi obrocy sam zakaz nie utrzyma si i po pewnym czasie (po dwu sezonach teatralnych) zaniechano tej praktyki niegodnej ojczyzny demokracji. Ojczyzny demokracji? Tak, w morzu barbarzystwa bya to jednak ojczyzna demokracji, mimo e narzucaa czasem wol innym; zapatrzona w swj idea, w swoj misj, w swoj jedynie suszn drog, po ktrej usiowaa prowadzi skcony wiatek greckich partykularyzmw. Nie byo naszym zadaniem raczenie czytelnika wtpliw uciech, e nie ma w historii spraw czystych, e pod hasem wolnoci kryje si czsto przemoc, co dla niektrych jest wygodnym usprawiedliwieniem aktualnych i przyszych naduy sw i siy. Bo skoro sam Perykles bywa imperialist... Jaki wic poytek moe mie przypomnienie tej odlegej afery; jaki mora wypywa z tej opowieci o ujarzmianiu wyspy Samos? Myl, e ten: najedcy wracajc z wojny przynosz w fadach mundurw, na podeszwach butw zarazek, od ktrego chorowa bdzie ich wasne spoeczestwo, ich wasne swobody.

O Etruskach

Etruskowie s modni, jakby odkryto ich niedawno, jakby byli ostatni rewelacj archeologii rdziemnomorskiej. Zainteresowanie t tajemnicz cywilizacj przekracza krgi uczonych. Pojawiaj si na amach dziennikw nazwy zburzonych miast etruskich i podniecajce, a faszywe informacje o ostatecznym odczytaniu ich pisma. Literaci wielu narodw produkuj powieci wskrzeszajce tragiczne dzieje poprzednikw Rzymian. Przewodniki po Italii zachwalaj turystom miasta lece dotychczas poza tradycyjnymi szlakami wojay: Volterr, Tarkwini, Veii. Nie ostatnia i nie pierwsza fala etruskomanii. Archeologom i historykom udao si zrekonstruowa dzieje Etruskw w Italii od IX w. przed Chr. Midzy rzekami Tybrem, Arno a wybrzeem Morza Tyrreskiego stwarzaj pierwsz przed Rzymianami historyczn cywilizacj. Taka bya potga Etrurii, e jej sawa wypeniaa ziemi i morze od jednego do drugiego kraca Italii, od Alp do wybrzea Messyny92 mwi Tytus Liwiusz. Po trwajcym kilka wiekw okresie wietnoci rozpoczyna si okoo IV w. przed Chr. schyek krtkotrwaego, jeli tak mona rzec, imperium. W II w. przed Chr. Etruria jest ju doszcztnie wchonita i strawiona przez potnych Rzymian. Historycy zwycizcw pracuj nad zatarciem roli pokonanych. My, ktrzy jestemy dziedzicami zbrodni i przemilcze, staramy si wymierzy sprawiedliwo przeszoci; przywrci gos wielkim niemowom historii, ludom, ktrym nie powiodo si w dziejach. Gdyby zapytano nas, jakie wydarzenia czy procesy w historii staroytnej uwaamy za najwaniejsze, wymienilibymy bez wahania walk Grekw z Persami i podboje Rzymian. Zawayy na tym niewtpliwie potne autorytety dziejopisarzy greckich i rzymskich. Dlatego zapewne niezmiernie doniosy i trwajcy od zarania czasw historycznych proces kolonizacji basenu Morza rdziemnego zarysowuje si w naszej wiadomoci mglicie. Dla samych historykw ta wielka przygoda ludzkoci jest jak fresk w wielu miejscach zatarty, palimpsest o wielu warstwach, malowany rkami Grekw, Fenicjan, Etruskw, Kartagiczykw, Rzymian, wyaniajcy na powierzchni dziejw mao znane ludy, po ktrych pozostao tylko imi i pami ich klski.
92

Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, ks. I.

Na pocztku pierwszego tysiclecia przed Chr. ludno Italii ya na poziomie przedhistorycznym, podobnie jak ludno caej Europy pozostajcej poza wielkimi ogniskami cywilizacji Wschodu. Rzadko rozsiane na pwyspie wsie, lub co najwyej ufortyfikowane skupiska na szczytach wzgrz, zamieszkane byy przez rolnikw i pasterzy posugujcych si prymitywnymi narzdziami z miedzi i brzu. W wieku IX przed Chr., a moe dopiero VIII przed Chr., Italia zostaa wyrwana za spraw Etruskw z dugiego prehistorycznego snu. Od doliny Padu a do Kampanii, wzdu wybrzey Morza Tyrreskiego, powstaj ludne miasta, rozwija si handel, rodzi si metalurgia, rozkwita po raz pierwszy na pwyspie wielka sztuka. Etruskowie maj wszelkie warunki, aby sta si mocarstwem cywilizacji rdziemnomorskiej: yzn ziemi i kopalnie, armi i flot. Staroytni przypisywali im szereg wanych wynalazkw w dziedzinie nawigacji, midzy innymi odkrycie kotwicy i nawet jeli nie jest to informacja cisa, wskazuje ona, e Etruskowie zajmowali poczesne miejsce wrd staroytnych potg morskich. Lacjum, kolebka rzymskiej potgi, jest do poowy VII w. przed Chr. mao wanym krajem, zamieszkanym przez czterdzieci szczepw pozostajcych z sob w do lunych zwizkach. Czym by wieczny Rzym, zanim przemwia Klio? Na sawnych Siedmiu Wzgrzach par mizernych wiosek i ludno rnego pochodzenia i zwyczajw, yjca w stanie bliskim barbarzystwa. Trzeba odesa Romulusa i Remusa wraz z ich karmicielk do muzeum mitw i powiedzie, e waciwymi twrcami Rzymu byli Etruskowie. Narzucili atwo sw dominacj Latynom i zaoyli stolic przyszego imperium, w ktrej od 616 do 510 r. przed Chr. panowaa etruska dynastia Tarkwiniuszy. Fakt, e Rzym by w tym czasie miastem etruskim, nie jest bynajmniej hipotez, ale znajduje potwierdzenie w ostatnich odkryciach archeologicznych. Znaleziono bowiem nie tylko ceramik attyck, podobn do tej, jak znajduje si w miastach etruskich, ale take resztki najstarszych murw, ktre tradycja przypisuje Serwiuszowi Tuliuszowi, drugiemu z kolei krlowi z dynastii Tarkwiniuszy. Dzieem etruskich inynierw jest Cloaca Maxima93, odwadniajca bagniste tereny Forum. Na Kapitolu pod obecnym muzeum konserwatorw odkryto wityni Jupitera o charakterystycznej dla budownictwa toskaskiego potrjnej celli. Dwie inskrypcje etruskie wydobyte na jaw kilka lat temu w Rzymie dowodz, e w miecie tym mwiono take po etrusku. By moe, i nazwa Rzymu nie pochodzi od Romulusa, ale od etruskiej rodziny Ruma, a ju na pewno najstarszy symbol Rzymu owa wilczyca jest brzem etruskim z V wieku przed Chr. Latynowie zrazu nie stanowili dla Etruskw ani konkurencji, ani niebezpieczestwa. Ich prawdziwymi wrogami byli Grecy. Tradycyjnie umiejscawia si Etruskw midzy rzekami Arno a Tybrem. Istotnie, zasadniczym ich centrum bya dzisiejsza Toskania, ale apetyty ich byy daleko wiksze. Na
93

Cloaca Maxima najwikszy ciek (ac.)

pnocy Lombardia spichlerz Italii na poudniu Kampania. Etruskowie zdobywaj Korsyk i Sardyni. Jeli wierzy Diodorowi z Sycylii, projektowali take kolonizacj bajecznej wyspy pooonej na oceanie, poza Supami Herkulesa (Madery zapewne lub jednej z Wysp Kanaryjskich), a wic na kresach wczesnego wiata. Kolonizatorw poprzedzali zwykle kupcy. Widomym ladem obecnoci Etruskw jest dla archeologw charakterystyczny dla ceramiki toskaskiej czarny bucchero94, ktry odkopano w Marsylii, na Pwyspie Iberyjskim i w Kartaginie. Bardzo wczenie drogi Etruskw i Grekw skrzyoway si jak miecze. Ju pierwsi kolonizatorzy z Grecji natrafiaj na Toskaczykw we wschodniej Sycylii; wybucha walka o Wyspy Liparyjskie. W Kampanii udaje si Grekom utrzyma port Kume niedaleko etruskiej Kapui, a wic w rodku wrogiego kraju. Etruskowie sprzymierzaj si z Kartagiczykami i w roku 540 przed Chr. pokonuj flot greck u wybrzey Korsyki. Zwycistwo wcale nie decydujce i chwiejna rwnowaga si trwa miaa zaledwie kilkadziesit lat. Wiek V przed Chr. zwiastuje dla Etruskw pocztek dugiej agonii. Utrata Rzymu byaby dla nich nie tak grona, gdyby nie oznaczaa narodzin przyszych panw wiata. Rzymianie, podporzdkowawszy sobie Lacjum, przystpuj niemal natychmiast do ataku na pobliskie Veii. Relacja o walkach tych dwch miast, jak znale mona u historykw rzymskich, a zwaszcza u Tytusa Liwiusza, wiadczy wymownie o tym, e wanie w tym czasie zakiekowaa rzymska idea podboju wiata. Dramatyczny i epicki opis trwajcych sto lat zmaga wzorowany jest jakby na wojnie trojaskiej. Miasto pada ostatecznie w roku 396 przed Chr. (po dziesicioletnim jak Troja obleniu), ludno idzie w niewol lub zostaje zmasakrowana; posg Junony zdobi bdzie nowo zbudowan wityni rzymsk na Awentynie. Los Etrurii jest przesdzony. Upadek wietnych miast etruskich: Tarkwinii, Caere, Vulci, Volsinii jest tylko kwesti czasu. Tego samego dnia jak podaje Nepos kiedy okrutny Marcus Furius Camillus zdobywa Veii, do doliny Padu wdzieraj si hordy Celtw95. Okrenie Etrurii jest tedy zupene. Celtowie zadowalaj si wprawdzie zrazu zdobyciem yznej doliny (stwarzaj tam Gali Przedalpejsk), ale ich upiecze rajdy nkaj kraj. Wojna z Rzymianami mimo okruciestw jest jednak wojn dwch rwnorzdnych, zblionych do siebie poziomem cywilizacyjnym partnerw. Mona w niej stosowa przyjte zasady taktyki i dyplomatyczn gr. Anarchiczne bandy barbarzycw spaday jak grad, posucha i zaraza. Budzi musiay podobne uczucie zgrozy i bezradnoci, jak Wikingowie najedajcy redniowieczn Europ. Mwic o walce Etruskw z Rzymianami popeniamy mylce uoglnienie. W istocie Etruria nie bya nigdy pastwem we wspczesnym tego sowa znaczeniu, ale konfederacj miast i
94 95

bucchero (bucchero nero) najstarsza ceramika etruska koloru czarnego Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, ks. V.

podlegych im obszarw, bez wyranego politycznego centrum, podobnie jak to si dziao w Grecji staroytnej. Istniao wprawdzie zjawisko hegemonii (Tarkwinia, Caere, potem Chiusi), ale polityk prowadzio kade miasto osobno. Uatwio to niezmiernie dziaanie Rzymianom. Nigdy poczone armie Etruskw nie stary si z Rzymianami. W okresie miertelnego zagroenia jednych miast inne paktoway z Rzymem albo obojtnie przypatryway si katastrofie ssiadw. Nie potrafili take Etruskowie wykorzysta na swoj korzy chwilowych klsk przeciwnikw, jak np. w czasie wojen samnickich. Rzymianie natomiast eliminowali z walki metodycznie, z acisk konsekwencj, jeden punkt oporu po drugim. Jeli zawierali rozejm, to po to, aby przygotowa si do nastpnej kampanii. Pokj dla Etruskw oznacza fatalistyczne oczekiwanie na cios. Ich taktyk bya rozpaczliwa defensywa. By moe, i obraz losu Etruskw jest rezultatem tego, e widzimy ich wycznie w wietle obcych rde. S wic jakby przedmiotem historii, a nie wiadomym podmiotem, ktry usprawiedliwia si, tumaczy swoje klski, dopomina si o agodny wyrok potomnych, o ask wyrozumiaoci. Jeli nawet przyj, e znamy wszystkie istotne fakty z dziejw Etrurii, jake blada i abstrakcyjna wydaje si opowie o nich wobec historii Rzymu penej krwistych postaci bohaterw, senatorw i generaw. Ale ten brak okupiony zostaje nowym widzeniem dziejw ludzkiej rasy i wskazuje na biologiczny charakter zjawiska cywilizacji. Historia Etruskw jest jakby histori wymarego gatunku zwierzt. Wysoki, pozornie nieludzki punkt obserwacji. Pierwotnie miasta-pastwa etruskie byy monarchiami, na ktrych czele sta suweren, lucumo96, posiadajcy wadz religijn, prawodawcz i wojskow, a wic absolutn. Kryzys tej wadzy zarysowa si podobnie jak w Rzymie midzy VI a V wiekiem przed Chr. i podobnie jak na caym wiecie symbole okazay si bardziej ywotne od tego, co oznaczay pierwotnie. Zota korona, sella curulis97 tron ozdobiony koci soniow, rzgi liktorskie i topr o dwu ostrzach (podobny jak u Minojczykw) wypoyczone byy przez Rzymian i stay si atrybutami wyszych urzdnikw i triumfatorw. W Etrurii pierwotna monarchia zmienia si w rzdy oligarchii bronicej swoich przywilejw przeciwko grobie jedynowadztwa i ruchom plebejskim, ktre mimo buntw, jak np. w roku 264 przed Chr. w Volsinii, nie zdoay zmodyfikowa sztywnego i skomplikowanego systemu spoecznego. Arystokratycznemu pastwu etruskiemu obce byo stopniowe wyrwnywanie rnic midzy patrycjatem a plebejuszami, znane z pierwszych wiekw republiki rzymskiej. Nawet podziwiani artyci rzemielnicy greccy, ktrzy bardzo wczenie osiedlili si w Toskanii, mieli w tym kraju polityczny status metekw. C powiedzie o niewolnikach? Ich dola nie bya lepsza ni w
96 97

lucumo monowadca etruski sella curulis rodzaj tronu

innych pastwach staroytnoci, o czym wiadcz krwawo tumione bunty. Nie naley dowierza temu, co mwi o agodnoci Etruskw sentymentalni powieciopisarze ani scenom z freskw (s one bowiem filmem z ycia wyszych sfer), gdzie wrd stow uczty krztaj si pikni podczaszowie, flecici i tancerze. Tysice poskw etruskich wojownikw, jakie mona spotka w muzeach woskich, budz uczucie zachwytu i agodnego politowania zarazem. Wysmuke ciaa, pikne gowy ozdobione hemem, wcznie trzymane lekko jak piro przypominaj raczej baletmistrzw ni krwioerczych onierzy. Wbrew tej estetycznej sugestii wydaje si, e armia Tyrreczykw bya wcale bitna, a na pewno bardzo dobrze wyposaona i zorganizowana. Brz znaleziony w pobliu Bolonii przedstawia j w marszu. Na czele znajduje si kawaleria, nastpnie piechota, wyranie podzielona na trzy szyki: pierwszego uderzenia i dwu linii cikozbrojnych. Pochd zamykaj onierze uzbrojeni lekko. Odpowiada to dokadnie podziaowi legionu rzymskiego na hastati98, principes99 i triarii100. Nawet w tej dziedzinie Etruskowie stali si na swoj zgub nauczycielami Rzymian. Czyme jest jednak strategia i pancerz wobec gromu boga i losw zapisanych w grze? Etruskowie byli bez wtpienia jednym z najbardziej religijnych narodw staroytnoci, ale ich wiara, jeli nawet zsyaa na nich konsolacj, nie dawaa im na pewno skrzyde, jak Arabom czy ydom. Przeciwnie, zdawaa si oplata wyznawcw gst sieci fatalizmw. W przeciwiestwie do religii greckiej i rzymskiej bya to religia objawiona. Pewnego dnia z bruzdy ziemi ukazaa si oczom zdumionego rolnika Tarchona, zaoyciela Tarkwinii, istota nadnaturalna. By to bg Tages. Mia posta dziecka, lecz mdro wiekowego starca. Na krzyk przeraonego Tarchona zbiegli si ludzie. Tages rozpocz nauczanie. To, co wiemy o religii etruskiej, zawdziczamy komentarzom rzymskim, greckim i bizantyjskim. Pochodz one z epoki pnej, kiedy cywilizacja Tyrreczykw bya ju martwa. Tym zapewne naley tumaczy znikome wiadomoci o tym, co stanowi esencj religii, a wic o metafizyce i moralnoci. Uwaga komentatorw skupia si gwnie na jej, jeli tak wolno rzec, stronie technicznej wrbiarstwie, zgodnie z opini staroytnych o Etrurii genetrix et mater superstitionum101. Dyscyplina etruska jak j nazywali interpretatorzy rzymscy bya zbiorem przepisw regulujcych stosunki bogw i ludzi, a opieraa si gwnie na interpretacji znakw. Midzy ludzkim mikrokosmosem a makrokosmosem bogw zachodziy zwizki cise, formalne,
98 99

hastati wcznicy principes cikozbrojni triarii rezerwa genetrix... rodzicielka i matka zabobonw

100 101

skodyfikowane w owej dyscyplinie. Rzecz kapanw byo odczytywanie losw ludzi i narodu. wite ksigi Etruskw jakkolwiek ich tradycja bya pierwotnie, podobnie jak tradycja celtyckich druidw, ustna dzieliy si na trzy zasadnicze dziay: Libri haruspicini, traktujce o sztuce wrenia z wntrznoci (gwnie z wtroby) zwierzt, Libri fulgurales zawierajce interpretacje piorunw, i wreszcie Libri rituales, najobszerniejszy zbir przepisw, dotyczcy zarwno ycia indywidualnego, jak i spoeczestwa, zawierajcy sposoby zakadania miast i budowania wity, konstytucj oraz wykadni snw i cudw. W miejscowoci Piacenza, w maym muzeum miejskim, znajduje si brz w ksztacie wtroby, pokryty napisami. Ot wtroba bya w przekonaniu staroytnych siedliskiem ycia, a dla Etruskw take miniatur kosmosu. Brz w, odkryty w latach 70. ubiegego wieku, by rodzajem podrcznika dla kapanw badajcych wntrznoci zwierzt. Jego powierzchni podzielono na starannie wyrysowane figury geometryczne, w ktrych rodku wpisano nazwiska bstw. Jest to wic zarwno may atlas nieba, jak topografia bogw w ywym ciele. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa kapan drobiazgowo bada wtrob zwierzcia ofiarnego i zauwaona anomalia bya dla niego znakiem, gosem konkretnego boga. Przemawiali bogowie take piorunami. Jedenacie rodzajw gromw byo we wadaniu dziewiciu bogw. Tylko Tinia (odpowiednik rzymskiego Jupitera) dysponowa trzema piorunami. Pierwszy mg cisn z wasnej woli by to grom ostrzegawczy. Drugi, niebezpieczny, mg pa, gdy wyrazio swoj zgod dwunastu boskich towarzyszy Tinii. Trzeci morderczy i niszczycielski ogie niebios, mg by zesany na ziemi tylko pod warunkiem akceptacji wszystkich bogw zwanych wyszymi. Ta osobliwa kolegialno wskazuje na daleko idc komplikacj niebieskiej hierarchii i wymagaa od kapanw subtelnych metod obserwacji. Niebo Tyrreczykw podzielone byo na 16 czci. Odkrycie punktu, w ktrym rodzi si byskawica, i punktu na ziemi, w ktry uderza piorun, pozwalao kapanom etruskim identyfikowa przemawiajce bstwo. Opisanie religii nie powinno by uproszczone do inwentarza bstw. Ustalenie ich listy i atrybutw mao mwi o rzeczach istotnych. W przypadku religii Etruskw jest ponadto spraw szczeglnie delikatn z uwagi na fragmentaryczno dokumentw i silny wpyw wierze obcych, zwaszcza religii greckiej, babiloskiej i chaldejskiej. Naley przy tym uwzgldni gbokie przemiany historyczne, jakim ulegaa wiara Etruskw, a take fakt, e poszczeglni bogowie nie mieli charakteru powszechnego, ale zwizani byli z okrelonym miejscem, miastem, wityni. Naczelne miejsce w panteonie etruskim zajmuje trjca niebieska: Tinia, Uni, Menerwa (ktrej w Rzymie odpowiadaa mska triada: Jupiter, Mars, Quirinus). Rodem z Volsinii by Vertumnus modzieczy, peen siy i rozmachu bg wegetacji, o tysicu zmieniajcych si jak przyroda postaci. Opiekun winnej latoroli, czczony zrazu w Populonii, a potem w caej Etrurii,

mia dwiczne imi Fufluns. Jego orgiastyczny kult, niezmiernie rozpowszechniony wrd Tyrreczykw, zagraa obyczajowoci Rzymian, o czym wiadczy wzmianka jednego z historykw. Najbardziej znanym bstwem eskim bya Turan etruskie wcielenie rdziemnomorskiej Bogini-Matki opiekunka kobiet i mioci. To przykadowe wyliczenie bogw moe sugerowa, e religia Etruskw bya pena radosnej akceptacji wiata. W istocie, poza moe Egipcjanami, nie byo chyba narodu staroytnoci tak bardzo zwrconego twarz ku mrocznym zawiatom. Lk, pesymizm (pogbiajcy si stale wskutek klsk politycznych), staa obecno mierci stanowi najbardziej charakterystyczne cechy tej religii. Wczesne groby etruskie pene s jeszcze scen myliwskich, uczt, tarica i muzyki. Cienie zdaj si wie ycie beztroskie i radosne. Ale od IV wieku przed Chr. na malowane ciany domw mierci wypezaj przeraliwe jak ptaki nocne demony Charun i Tuchulcha. Tarkwiski grobowiec augurw stanowi wstrzsajcy dokument okrutnych pogrzebowych igrzysk na cze zmarych. Malowido cienne przedstawia dwie zmagajce si postacie (zapewne niewolnikw), ktrych krew przynie miaa ulg duszom zmarych. Jedna z postaci trzyma ogromnego psa na smyczy i atakuje mczyzn z gow zawizan workiem, bronicego si maczug. To ewidentne okruciestwo nie razio staroytnych i aden ze znanych nam pisarzy nie czyni Etruskom z tego powodu zarzutu. Wiele zreszt krwawych widowisk rzymskich, choby walki gladiatorw, ma swoj genez w Etrurii. Te jednak sprawy znajdoway si poza wraliwoci moraln wczesnych ludzi. Natomiast rzecz charakterystyczna prawdziwie gorszce byy w oczach Grekw i Rzymian obyczaje Etruskw. Przedmiotem zajadej krytyki by ich stosunek do kobiet. Niezwykle wysoka pozycja socjalna i towarzyska kobiety w spoeczestwie Tyrreczykw, kobieco ich cywilizacji draniy niepomiernie zwaszcza Rzymian. Mona bez przesady powiedzie, e potomkowie Eneasza uczynili z Etruskw co w rodzaju negatywnego wzoru osobowego; czarne to, na ktrym byszcze miay ich surowe cnoty. Odwiecznym i niezawodnym sposobem obraania ssiada jest podanie w wtpliwo cnoty jego ony czy crki. Mona uoy spor antologi tekstw greckich i rzymskich, ktre maj za przedmiot fataln zdaniem autorw konduit tyrreskich kobiet. Herodot pisze, e w Lidii (a wic domniemanej ojczynie Etruskw) wszystkie dziewczta uprawiay prostytucj, zbierajc tym sposobem na posag. Plaut nie omieszka, idc zapewne za owym wzorem, zgromi nieobyczajnych dziewczt Tyrreczykw: ...non enim hic, ubi ex Tusco more

Tute tibi indigne dotem quaeras corpore102. Historyk grecki z IV wieku przed Chr., Teopomp, przedstawia ycie Etruskw jako nie koczc si bezwstydn orgi. Na malowidach ciennych znajdujcych si w grobowcach etruskich, a przedstawiajcych uczty, zabawy i festyny, u boku mczyzn znajduj si zawsze kobiety. Chyba tylko w cywilizacji kretesko-mykeskiej zdobywaj one tak wysoki stopie swobody i niezalenoci. Zwizek tych obu odlegych kultur narzuca si wyobrani z jak szczegln si. Uleg temu odczuciu nawet tak cisy umys, jak Ventris, ktry w swej modzieczej pracy prbowa ustali, w jakim stopniu pismo etruskie przypomina pismo linearne B, mimo maego przecie prawdopodobiestwa historycznych zwizkw. Wyjtkow w staroytnoci i wysok pozycj spoeczn kobiet etruskich podkrela fakt, e obok imienia mskiego dodawano nie imi ojca, ale imi matki. Jakkolwiek byo z ow moralnoci, jest rzecz pewn, e w dziedzinie sztuki ycia Etruskowie byli mistrzami. Cechowaa ich ujmujca dziecica lekkomylno, kult zabawy, skonno do wyrafinowanej elegancji i luksusu. Renesansowe dwory toskaskie s jakby dalekim echem tej cywilizacji. Dom, zrazu jednoizbowy, potem o wielu pokojach otaczajcych atrium, stanowi ramy egzystencji penej intymnoci i czaru. Mieli zwyczaj zasiada dwa razy dziennie do uczty pord ozdobnych dywanw z kwiatw i rnorodnych srebrnych naczy. Przy stole usugiwaa im wielka liczba domownikw, wybranych spord najwdziczniejszych i odzianych w mniej lub wicej kosztowne stroje, zalenie od rodzaju przyjcia. Wszystko, zarwno apartamenty, jak gospodarze i usugujcy byo wspaniae... Teraz stracili ju swoj dawn si i saw wojenn przodkw; pdz ycie wrd uczt i pochych zniewieciaych zabaw, a ten upadek ma swe rdo by moe w bogactwie ich kraju103. Sztuka gastronomiczna musiaa by znakomita. Malowido cienne w grobowcu Golini w Orvieto przesycone jest smakowitym zapachem kuchennym. Z uderzajcym realizmem przedstawiono cae skomplikowane laboratorium smakoszy, mdre kucharskie utensylia, pocie misa i dziczyzny zawieszone na hakach. Ucztom towarzyszyy muzyka i taniec. Gdyby zachowa si zapis dwikowy z ycia
102

... nie, aeby na ten sposb ruski / Niegodnie swojem ciaem na posag zbieraa. Plaut, Komedia Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, ks. VII.

skrzynkowa, 523-524. Tum.: G. Przychocki.

103

Etruskw, akcentem dominujcym byby modulowany, nieustannie obecny gos fletu. Przy dwiku fletu Tyrreczycy szli do walki na pici, mieszali ciasto na chleb i chostali niewolnikw. Zadziwiajce zdanie staroytnego obserwatora. Legenda etruska mwi take o icie orfickiej metodzie polowania. Flecista, ukryty w gszczu, wabi w sieci dzikie zwierzta dwikiem swego instrumentu. Od muzyki i taca krok tylko do teatru. Jego geneza, zdaniem autora rzymskiego, miaa by nastpujca: modzi ludzie modlc si do bogw wykonywali szereg gestw, zrazu niezgrabnych, potem wyraajcych tre proby do niebian. Tancerze, mimowie i aktorzy etruscy szybko zawitali do Rzymu i stali si tam niezwykle popularni (nazwa histrion104 jest pochodzenia etruskiego). Drugim rdem dramatu byy piewy rolnikw, skadajcych ofiary swym protektorom. Najsynniejszym orodkiem tego rodzaju uroczystoci bya miejscowo Fescennium. O tych piewach ludowych, penych chopskiej werwy i humoru, wspomina Horacy, podkrelajc ich przysowiow swobod wypowiedzi i rubaszny sarkazm. Z caej literatury dramatycznej Etruskw nie pozostao nic, jeli nie liczy zabkanego i odartego z dzie, imienia autora tragedii toskaskich, niejakiego Volniusa. ycie w Etrurii nie byo jednak nie koczcym si festynem. Bya to kraina sztuki i pospnej religii, a take bardzo rnej od rzymskiej koncepcji ycia. Pozornie paradoksalny jest w etruski stop lku mierci i wyrafinowanej doczesnoci. Powiedzielimy, e Etruskowie pojawili si w VIII w. przed Chr. w Italii. Brzmi to jakby mowa bya o duchu w romantycznej balladzie. Problem pochodzenia pasjonowa ju staroytnych. Herodot wywodzi ich z Lidii, pooonej na wybrzeu Azji Mniejszej. Za krla Atysa, syna Manesa, nawiedzi ca Lidi wielki gd. Lidyjczycy przez jaki czas znosili go cierpliwie, potem, gdy nie ustawa, szukali rodkw zaradczych, przy czym to jeden, to drugi co innego wymyla. I tak wynaleziono wtedy gr w szeciany, kostki zaokrglone, pik i wszystkie inne rodzaje gier z wyjtkiem warcabw; tego bowiem wynalazku nie przypisuj sobie Lidyjczycy. Po wynalezieniu gier tak si wobec godu zachowali: przez jeden dzie grali bez przerwy, aby nie poda jedzenia, a w drugim dniu, przestajc gra, jedli. W ten sposb spdzili osiemnacie lat. Kiedy jednak zo nie ustawao, lecz coraz bardziej si sroyo, wtedy krl podzieli wszystkich Lidyjczykw na dwie czci i jednej kaza cign losy na pozostanie w kraju, drugiej na emigracj. Nad t czci, ktrej los kaza pozosta na miejscu, wyznaczy sam siebie jako krla, nad emigrantami za swego syna, ktry nazywa si Tyrrenos. Po losowaniu wic jedni z nich wywdrowali z kraju, udali si do Smyrny i pobudowali sobie statki. Na nie woyli cae ruchome mienie, jakie im byo potrzebne, i odpynli, aby poszuka sobie rodkw do ycia i ziemi. W kocu, minwszy wiele ludw, przybyli oni do Umbrw, gdzie
104

histrion aktor (ac.)

zaoyli miasta i po dzi dzie mieszkaj. Nazw Lidyjczykw zastpili inn, wzit od imienia krlewskiego syna, ktry ich tu przywid: od niego tworzc swe miano, nazwali si Tyrrenami105. Inni historycy jako kolebk Etruskw podaj wyspy Morza Egejskiego. Dionizy z Halikarnasu ma ich za autochtonw. Grecy nazywali ich Tyrsenoi, Tyrrenoi. Rzymianie Tusci, Etrusci; oni sami okrelali si mianem Rasenna, Rasna. Wspczeni uczeni opowiadaj si raczej za teori wschodniego pochodzenia Etruskw. W jednej ze swoich prac Massimo Pallottino, papie etruskologw, mwi nie bez irytacji, e wystarcza, aby w salonie pojawi si badacz umarej cywilizacji, a zasypany jest pytaniami nie o co innego, ale o genez Tyrreczykw. Nikt natomiast nie mczy uczonych pytaniami na temat pochodzenia Grekw czy Rzymian, jakby te problemy byy do korica wyjanione i powszechnie znane, a nie, jak jest w istocie, tak samo skomplikowane i zagadkowe jak geneza Etruskw. Irytacja uczonego jest suszna, ale co robi z bardzo ludzk ciekawoci i potrzeb dochodzenia pocztkw. Ci, ktrych pochodzenia nie znamy, istniej dla nas niepenie. Rozumieli t potrzeb dziejopisarze staroytni. Ich dziea pene s zmylonych najczciej genealogii. Widzimy zbiorowo przez pryzmat jednostki i rodziny czystej linii genealogicznej, wywodzonej od bohatera-protoplasty. Herodot, kiedy mwi o Leonidasie, po wyliczeniu przodkw dochodzi do Herkulesa, podpierajc t historyczn posta mitycznym praszczurem. Dla Grekw byli Etruskowie niepokojc zagadk. Nie tylko dlatego, e stanowili pierwsz powan przeszkod kolonizacyjnych podbojw, ale nie miecili si take zupenie w kategorii barbarzycw. Posiadali bowiem kultur i organizacj polityczn bardzo zblion do greckiej, pod wieloma wzgldami jej rwn, a w dodatku mwili jzykiem, ktry przypomina dialekt autochtonw z Lemnos przed podbojem tej wyspy przez Ateczykw, o czym wiadczy odkryta kamienna stela nagrobna, noszca inskrypcje w jzyku zblionym do etruskiego. Jak wyj z bdnego koa domysw i hipotez, tych samych, w ktre uwikani byli staroytni? Franz Altheim i Massimo Pallottino proponuj, aby pytanie o pochodzenie Etruskw zastpi sensowniejszym pytaniem, jak ksztatowa si ten nard na Pwyspie Apeniskim. Niezalenie od tego czy byli autochtonami, czy pochodzili ze Wschodu, ich cywilizacja powstaa i rozkwita w Italii, a bya zapewne dzieem wielu czynnikw, etnicznej mieszanki, a nie czystego szczepu. Bo mwic o Francuzach (czy o jakimkolwiek wielkim narodzie), wiemy, e na pojcie tego narodu zoyy si ludy tak rne, jak Celtowie, Ligurowie, Rzymianie, Frankowie, eby poprzesta tylko na pierwszych z brzegu wyliczeniach. Jeszcze jeden kamie do ogrodu maniakw etnicznej czystoci narodw. Tajemnica jzyka etruskiego pociga od przeszo trzech wiekw umysy badaczy.
105

Za krla Atysa... Herodot, op. cit., ks. I. Tum.: S. Hammer, s. 65-66.

Odczytanie nieznanego pisma jest zwykle poszukiwaniem odpowiednikw fonetycznych i sensu znakw. Tak byo z hieroglifami czy pismem klinowym. Z jzykiem etruskim sprawa jest diametralnie inna i wrcz paradoksalna. Ot potrafimy do atwo czyta teksty etruskie, ale nie rozumiemy ich, cile rozumiemy niewiele. Inaczej mwic, system alfabetyczny Etruskw (mimo zmian, jakim ulega w cigu wiekw) jest nam znany. Wiemy, e tyrreski alfabet wywodzi si prawdopodobnie z greckiego i poszczeglne znaki reprezentuj zgoski podobnie jak w greckim. Fonetyka natomiast tego jzyka jest zdecydowanie rna od greckiej (np. zupeny brak samogoski o, ktr w jzyku Etruskw zastpio u). Materia lingwistyczny nieznanego pisma, ktre staramy si odczyta, musi by dostatecznie duy i, co najwaniejsze, rnorodny. Liczba etruskich przekazw jzykowych jest wprawdzie spora, bo wynosi 10 000, ale poza trzema cennymi znaleziskami (z ktrych najwikszy, przechowywany w Zagrzebiu, liczy 1500 sw) teksty s krtkie i rozpaczliwie monotonne. Niemal wszystkie to epigrafy nagrobne w rodzaju Vel Partunus syn Velthura i Ramta Satinei umar w 28. roku ycia. Ta bogata cywilizacja przekazuje nam zamiast poematu i witych ksig, ktrych istnienia mamy prawo si domyla, beznadziejnie szary zbir klepsydr. Niewdziczny materia nie zniechca jednak badaczy. Zanim szczliwe odkrycie da im w rk wymarzony tekst dwujzyczny, staraj si rozszyfrowa etruski bez tej dodatkowej pomocy. Jedni posuguj si metod dedukcyjn: podkadajc pod tekst etruski jeden ze znanych staroytnych jzykw, ktry, jak to zakadaj, spokrewniony jest z etruskim. Lista tych eksperymentw jest duga. Cierpliwi jzykoznawcy prbowali wyjani ciemne teksty hebrajskim, greckim, egipskim, asyryjskim, hetyckim czy dialektami italskimi. Ale jzyk Tyrreczykw okaza si wyjtkowo oporny wobec tych prb. Inni stosuj metod indukcyjn: rezygnuj z pomocy innych jzykw, pracuj niejako wewntrz badanego jzyka. Posikuj si spor ju wiedz o religii i cywilizacji Etruskw, wyszukuj powtrzenia, terminy podobne, ktre mog odnosi si do praktyk religijnych rytuaw, tytuw w hierarchii spoecznej czy faktw znanych skdind. Obie metody, wymagajce wielkiej ostronoci i subtelnoci, doprowadziy na razie do rezultatw skromnych. Francuski etruskolog Raymond Bloch opowiada, jak to w czasie prac archeologicznych w Toskanii waciciel badanego terenu zwierzy si, e odkry kolumn ca pokryt pismem. Cz kolumny pokryway znaki alfabetu aciskiego, drug cz znaki zupenie dla wieniaka niezrozumiae. Nie wiedzc, co zrobi z ogromnym kamieniem, zakopa go po prostu w ziemi. atwo mona wyobrazi sobie moj emocj. Czy nie by to tak bardzo podany tekst dwujzyczny acisko-etruski? Poprosiem i otrzymaem bezzwoczne pozwolenie mego informatora na przebadanie jego posesji. Niestety! Kopanie nie dao nic, w kadym razie nie to, czego si spodziewaem. Wydobyto stos kamieni, nalecy bez wtpienia do kilku budynkw z epoki rzymskiej, ale aden z blokw wydobytych nie nosi najmniejszego ladu jakichkolwiek

napisw. Rozszerzyem teren moich poszukiwa, ale daremnie. Zawiedziony i podniecony jednoczenie, chciaem wyjani przyczyn tej tajemnicy... Mj informator, wieniak, przeszukiwa zapewne swoj posiado w nadziei znalezienia etruskich przedmiotw, gdy caa okolica bogata bya w toskaskie groby, zawierajce cenne materiay. Ot, jak to si czsto zdarza, te poszukiwania odbyway si w nocy, aby unikn wszelkiej niedyskrecji i skry si przed ciekawym spojrzeniem przechodniw i ssiadw... Noc wyobrania poszukiwaczy skarbw staje si bardziej ywa i miaa... By moe, syszano o moim pragnieniu znalezienia inskrypcji acisko-etruskiej i zrealizowano w wyobrani przedmiot moich pragnie. Nie jest to rzecz niemoliw. Take inne wyjanienie wydaje si prawdopodobne: inskrypcja zostaa rzeczywicie odkryta, ale nasz poszukiwacz skarbw zamiast j zakopa, jak twierdzi, by moe zniszczy j, rozbijajc motem i zuytkowa jako budulec, co si czsto w rnych krajach zdarza. Nigdy jednak nie przyznaby si do tego witokradztwa. Fragment ten dobrze ilustruje pasjonujc gr archeologii z przypadkiem. Dotychczasowe badania prowadzone byy przewanie w obrbie nekropoli, a nie miast. Ot jest rzecz wicej ni prawdopodobn, e istniay dokumenty etrusko-rzymskie, ogoszenia i dekrety, dotyczce administracji czy innych spraw publicznych. Nadzieja natrafienia na taki dokument, wanie w mao eksplorowanych miastach, jest tym wiksza, e zwycizcy nie wytpili zwyczajw i jzyka zwycionych, a epoka etrusko-rzymska trwaa a do trzeciego wieku naszej ery. Wykopaliska prowadzone w Kampanii, a wic na terenach cierajcych si wpyww etruskich i greckich, a take w Azji Mniejszej, mog przynie wyjanienia zagadki. Mimo licznych niepowodze uczeni nie kapituluj. Pikna walka inteligencji z tajemnic trwa. Ubstwo przekazw pisanych wynagradza w duym stopniu bogaty materia z dziedziny sztuki, pozwalajcy odtworzy ycie polityczne i prywatne Etruskw. Nie po raz pierwszy sztuka zastpuje pismo, staje si znakiem i wiadectwem utrwalonej obecnoci. Zamiast monotonnego mamrotania tekstu pozwolono nam oglda t cywilizacj. Jest to ogromna szansa, nie tylko dla naukowcw, ale take dla amatorw. Ci ostatni, jak pisze D.H. Lawrence, szukaj nie prawdy obiektywnej, ale kontaktu. Etruskowie nie s ani teori, ani tez. Jeli s czymkolwiek, to dowiadczeniem106. Dugi czas byem lepy na sztuk etrusk. Potrcaem wzrokiem w muzeach etruskie brzy, jakby to byy drugorzdne dziea Grekw; rzeby nagrobne wydaway mi si rzymskimi kopiami. Przeyem w skrcie histori pogardy i olnienia Etruskami. Do koca XIX wieku ich sztuka uwaana bya za mao interesujc kopi sztuki greckiej. U podstaw tego osdu leaa pozytywistyczna, dzi ju przezwyciona teoria postpu sztuki.
106

Etruskowie. Tum.: A. Zabudowski.

Koron antyku miaa by naturalistyczna rzeba grecka okresu hellenistycznego. Zy akademicki gust, poczony z przeszczepion z dziedziny nauk spoecznych teori unicestwia Etruskw. Jules Martha, w ksice swojej Sztuka etruska, wydanej w roku 1889, mg spokojnie obwieci, e sprowadza si ona do mniej wicej nieudolnych naladownictw. Ale od pocztku naszego wieku perspektywy, wraliwo gwatownie si zmieniy. Przyczyniy si do tego niemao rewolucyjne programy i manifesty sztuki wspczesnej. Uwaga historykw, krytykw, a take publicznoci skierowaa si na okresy i szkoy okrelane dotychczas pogardliwie jako prymitywne, schykowe, barbarzyskie w stosunku do ideau klasycznego. W polemice z tym ideaem sztuka Etruskw staa si jednym z waniejszych argumentw. Owe polemiki i prby przewartociowania nie wyjaniy jednak kapitalnego i jednego z najbardziej zawikanych problemw historii sztuki, a mianowicie problemu artystycznej autonomii i oryginalnoci plastyki etruskiej. Mwiono wprawdzie o takich wyrniajcych cechach dzie Tyrreczykw, jak intensywno wyrazu, osignita przez zaakcentowanie szczegu z uszczerbkiem dla mao jakby cenionej harmonii caoci, zmys ruchu, zamiowanie do malarskiego szkicu, swobodna, otwarta struktura dziea, a take tendencja do form abstrakcyjnych. Wszystko to piknie powiedziane, ale obcowanie ze sztuk etrusk byo dla mnie nieustann hutawk zachwytu i rozczarowania, rozbrajao zmys krytyczny i zdolno analizy. Przygoda, ktr warto poleci niecierpliwym i klasyfikatorom. Dla wielu kontakt z dzieem sztuki zasadza si na potwierdzeniu przyjtego wzoru pikna. Dla tych sztuka etruska bdzie szczelnie i nieuchronnie zamknita. Aby j w peni odczu, naley wyrobi w sobie zdolno spontanicznego, bezporedniego reagowania, radosn ciekawo rzeczy innych od tych, ktre przyzwyczailimy si akceptowa. Lekcja Etruskw jest lekcj wyzwalania si od przesdw estetycznych na rzecz trudnej do zdefiniowania, bezinteresownej gry oczu z przedmiotem. Uczucie potgujcego si chaosu towarzyszyo mi w czasie poznawania nowych etruskich nekropoli, nowych brzw, nowych rzeb. Trudno pochwyci jak wyran lini rozwojow tej sztuki czy sensowny, wyjaniajcy podzia na szkoy i okresy. Niewtpliwe arcydziea, bez ktrych nasze muzeum wyobrani byoby ubosze Apollo z Veii, sarkofag maonkw z Caere, przemieszane s z przedmiotami sztuki, ktrych seryjny charakter i artystyczna wtrno ra i odpychaj. Niemal w kadym dziele Etruskw zawarte s trzy czasy: dziedzictwo bardzo dalekiej przeszoci, wspczesny wpyw sztuki greckiej i antycypacja sztuki rzymskiej. W dziedzinie artystycznej, podobnie jak w yciu, Etruskowie wydaj si by w cigej pogoni za nieuchwytn formu i krystalizacj. Melancholijna promenada: Cerveteri, Tarkwinia, Volterra, Veii; pagrki kamiennych grobowcw dokadnie zarose traw. W krlestwie pinii, wierszczy i cyprysw, pytko pod

ziemi utrwalone na cianach uczty, polowania, balet. Najgbiej w pamici zapisuj si rzeby nagrobne. Mczyzna oparty na okciu, z uniesion gow, okryty draperi, ktra odsania jego tors, jakby wieczno bya dug, gorc noc letni.

Lekcja aciny

Jeli wic i Tob, jak wszelkim stworzeniem, kochany Francesco, rzdzi pragnienie szczcia, powtarzaj: rana, ranae, ranae, ranam, rana, rana107. Poznaj zawio zda czasowych: ubi, ut, ubi primum, ut primum, simul, simulac, simulaque, dum, donec, quod, antequam, priusquam, cum...108 A przede wszystkim zapoznaj si ze struktur zda warunkowych, aby w nich nie byo miejsca na oszustwa, na szanta, na kamstwo. Bolesaw Miciski, Odpowied na list Francesca, obywatela rzymskiego

I
Gimnazjum stao na wzgrzu. By to biay, trzypitrowy gmach o duych oknach, z czerwonym, spadzistym dachem. Jeli wyrnia si czymkolwiek, to surow prostot. Fasada bez ozdb, tylko na szczycie znajdowaa si paskorzeba przedstawiajca ora. Pod paskorzeb jakby miejsce na napis. Najstosowniejsza byaby aciska sentencja w rodzaju Felix qui potuit rerum cognoscere causas109 lub, jeliby nas kto pyta o zdanie, ale nikt nas o zdanie nie pyta pouczenie Juwenalisa skierowane do wychowawcw modziey Maxima debetur puero reverentia110. Wchodzio si przez cik bram. Schody, a na szczycie schodw potny posg patrona
107 108

rana, ranae... aba, aby itd. ubi gdy, kiedy; ut kiedy, skoro; ubi primum skoro tylko; ut primum skoro, gdy, odtd;

simul jednoczenie; simulac skoro tylko; simulaque rwnoczenie; dum podczas gdy; donec dopki; quod o ile; antequam zanim; priusquam wprzd, pierwej; cum rwnoczenie, kiedy.
109

Szczliwy, kto zdoa pozna przyczyny wszechrzeczy (ac.). Wergiliusz, Georgiki, 2, 490. Dziecku naley si szczeglny szacunek (ac.). Juwenalis, Satyry, 14, 47. Tum.: S. Kalinkowski.

Tum.: S. Kalinkowski.
110

naszej szkoy. Gipsowo blady krl mia wysunity lewy but i ten niewany, zdawaoby si, szczeg sta si materialn przyczyn uczniowskiego zwyczaju, nie licujcego z powag zakadu wychowawczego. W dostojnej bieli patrona w lewy but by niepokojco czarny i wypolerowany od licznych dotkni, ktre uchroni nas miay od zych urokw, niedostatecznych not zwanych baniakami i straszliwego gniewu naszych preceptorw. Nic nie pomogy surowe zakazy, oddawalimy si tym magicznym praktykom z ciemnym chopskim uporem. W gimnazjum panowa kult rozumu, ale, jak wiadomo, nic bardziej nie wpywa na rozwj okultyzmu ni urzdowy racjonalizm. Moja lkliwa wraliwo nowicjusza rejestrowaa z pocztku najmocniej nie obrazy, lecz wraenia wchowe. Szatnia znajdowaa si na samym dole w rozlegej suterynie. Bya to jakby kuchnia szkolnych woni prochu, skry, wilgotnej odziey i strachu. Stamtd szo si dugim korytarzem z kamienn posadzk, a wic pachncym kamieniem, a do klasy z zapachem pokostu, kredy i wilgotnej tablicy. Zaraz pierwszego dnia nasz uwag zwrcia grupa uczniw trzymajcych si jakby na uboczu. Byli naprawd inni. Ich szkolne niebieskie mundury nie byy nowe, tak jak nasze, i nie wisiay aonie za due, bez adnej zayoci z ciaem. W porwnaniu z nimi bylimy jak kuky na wystawie sklepu z konfekcj. Szczegln nasz zazdro budziy sukienne spodnie wiecce na poladkach jak lustro, co byo atrybutem przewrotnej gimnazjalnej elegancji. Poruszali si swobodnie i patrzyli na nas z gry. ycie, ktre dowiadcza, nadawao ich twarzom gorzk wynioso. Repetenci. Zdawao si, e zbyt dosownie pojli zasad Repetitio est mater studiorum111. Gorycz ich poraki agodzi zapewne fakt, e cieszyli si wrd nas, todziobw, autorytetem, jaki przystoi weteranom. To oni pierwsi wprowadzili nas w skomplikowany, najeony niebezpieczestwami wiat szkoy. Poniewa kady z naszych profesorw by indywidualnoci, jeli nie oryginaem, naleao rozpozna przeciwnika tak dokadnie, jak to byo moliwe. Los obdarzy nas uroczym opiekunem klasy, siwym polonist, ktrego dla sodyczy charakteru nazywalimy Rzi. Natomiast matematyk i acinnik budzili wit groz. Nie wiem, dlaczego ten ostatni nosi u nas przydomek Grzesio, chocia cay by zaprzeczeniem wiejskiej dobrodusznej gamoniowatoci. Myl, e przejawiaa si w tym pikna ludzka dno do oswojenia spraw i zjawisk niepojtych i budzcych przeraenie. Z tej samej, zapewne, przyczyny cyklony nosz dwiczne kobiece imiona. Pamitam dobrze ten dzie, kiedy po raz pierwszy wszed, a waciwie wkroczy do naszej klasy. Stalimy przed awkami, a on przechadza si midzy rzdami, patrzy na nas badawczo, lustrowa jak dowdca swj oddzia przed defilad. Trwao to dugo. Potem kaza nam siada i
111

Powtarzanie jest matk nauki (ac.).

poda list lektur obowizujcych i nadobowizkowych. Powiedzia, e nie bdzie nas zachca do nauki, liczy tylko na nasz rozsdek i poczucie odpowiedzialnoci, bo w kocu modziecy rzymscy w naszym wieku przywdziewali tog msk i gotowali si do rzdzenia najwikszym imperium wiata. Potem, ni std, ni zowd, tak nam si przynajmniej zdawao, zacz rysowa na tablicy plan Forum Romanum, poczwszy od uku Septymiusza Sewera a do Bazyliki Konstantyna i Portyku Nerona. Paday tajemnicze nazwy: Curia, Lapis Niger, Rostra, Basilica Iulia, Via Sacra, rdo Juturny, Portyk Pere. W naszych zeszytach kopiowalimy posusznie plan Forum, niewiele z tego rozumiejc. Objanienia miay nastpi pniej. Na razie nasz profesor zadowoli si uwag: By moe przyjedziecie kiedy do Rzymu w orszaku prokonsula. Powinnicie zatem pozna gwne budowle Wiecznego Miasta. Nie chc, ebycie si ptali po stolicy cezarw jak nieokrzesani barbarzycy. Do Rzymu przyjechaem dwadziecia lat pniej, nie w orszaku, ale sam. Ziemie, na ktrych urodziem si, nie naleay ju wwczas do Cesarstwa Rzymskiego. cile mwic, nie naleay nigdy w sensie politycznym. Jeli naleay, to w zupenie innym znaczeniu tego sowa. Pierwsze swoje kroki skierowaem na Forum. Bya noc, wic Forum byo zamknite. Patrzyem tedy z Kapitolu na uki, resztki portykw, kamienie zjadane przez czas. Obraz by widmowy. W zimnym wietle reflektorw to centrum staroytnego wiata byo wielk szacown rupieciarni, dnem, eschatologi cywilizacji, ostatecznym ksztatem wszelkiej dumy i potgi. Odcite od nocy byo jak fotografia, a wic nierzeczywiste; otoczone law asfaltu, po ktrej toczyy si ze zgiekiem i hukiem wietliste pojazdy. Nie byo wtpliwoci, kto wygra ten pojedynek. Na drugi dzie poszedem zwiedza Forum metodycznie w penym wietle soca. To, e nie czuem si zagubiony wrd kamieni, jest zasug mego profesora aciny. Wspominam o tym z wdzicznoci. Ale jednoczenie przeladowaa mnie myl, e nie naley szuka Rzymu w Rzymie, e nie tutaj przemwi do mnie wielko tej cywilizacji. Niechaj nie bdzie to poczytane za polowanie na paradoksy, jeli powiem, e odczucie owej wielkoci zaskoczyo mnie niespodziewanie w kilka lat pniej w miejscowoci New Castel w drodze do Szkocji. Przebywaem wwczas w Anglii w zupenie innych zamiarach ni studiowanie ladw Rzymian. W tym czasie znaem ju niele poudnie Francji, czyli Gallia Narbonensis112, ale Pont du Gard, Maison Carre, arena w Arles czy teatr w Orange, przy caej wietnoci tych zabytkw, nie zrobiy na mnie tak wielkiego wraenia i nie skieroway myli na nowe tory, jak to, co spotkaem na granicy Brytanii i Szkocji. Prowansja podobnie jak
112

Gallia Narbonensis Prowansja i Langwedocja

Hiszpania czy Dalmacja naleaa do Rzymu w sposb niejako naturalny dziki temu samemu niebu i przyrodzie, wic umys wcza do imperium te podbite prowincje bez zdziwienia i sprzeciwu. Przeciwnie, tam pod nawisymi, niskimi chmurami, z ktrych pada przejmujco zimny deszcz, przesanie Rzymian byo czym niezwykym i jakby graniczyo z zuchwaym szalestwem. W New Castel, w miejscu mego nawiedzenia Rzymem, nie byo ani marmurowej wityni, ani nawet uku tryumfalnego, nic, dosownie nic, co mogoby wywoa jakkolwiek estetyczn ekscytacj. By tam natomiast dobrze zachowany wa ziemny, cigncy si przez pagrkowaty teren w linii niemal prostej od ujcia rzeki Tyne na zachodzie a do zatoki Solway na wschodzie, przecinajcy ca wysp najdalej na pnoc wysunity szaniec cywilizacji, ktra usiowaa si broni przeciw nie podbitym, dzikim plemionom barbarzycw. Jak doszo do podboju Brytanii? Wyspa leaa daleko, poza basenem Morza rdziemnego i jak si moe wydawa, poza krgiem ywotnych interesw imperium. Wiadomoci o jej ksztacie, zasobach i zamieszkujcych j ludach byy mtne, pochodziy od eglarzy i kupcw, a pene byy fantastycznych informacji. Najbardziej znana bya prawdopodobnie relacja Pytheasa, greckiego podrnika z miejscowoci Massilia113 w Galii, yjcego w czasach Aleksandra Macedoskiego. Dla przecitnego Rzymianina Brytania leaa na granicy, jeli nie poza granicami geograficznej rzeczywistoci, w pobliu wyspy Thule, a wic na kracach wczesnego wiata. Po raz pierwszy wojska rzymskie pod wodz Juliusza Cezara stany na wyspie pod koniec sierpnia roku 55 przed Chr. Ta miaa operacja wojenna nastpia nagle, bya niedostatecznie przygotowana i omal nie skoczya si klsk armii inwazyjnej, skadajcej si z dwu legionw. Wyspiarze czekali na najedcw, ju od momentu ldowania zadawali im powane straty. Juliusz Cezar nie stoczy z nimi adnej decydujcej bitwy, a wojska jego pytko zagbiy si w niegocinny kraj. Trudnoci aprowizacyjne, pogarszajca si pogoda, a nade wszystko zniszczone przez fale przypywu czci floty zmusiy wodza do zawarcia pokoju zaproponowanego przez Brytw i wycofania si do Galii. Nie bya to co prawda klska, ale do wtpliwy i drogo okupiony poowiczny sukces. Druga kampania w rok pniej bya zakrojona na daleko szersz skal ni pierwsza. Brao w niej udzia 5 legionw i 2 tysice jazdy. Ogromna flota, liczca 800 okrtw, tak przerazia Brytw, e stawili opr najedcom dopiero w okolicy dzisiejszej Canterbury. Ale Cezar znw popeni fatalny bd, lekcewac prawa morza i cz jego okrtw pochon ywio. Gdyby Brytom udao si zniszczy flot rzymsk, legiony byyby wydane na ask i nieask tubylcw. Najlepszym sprzymierzecem Cezara by brak zmysu politycznego jego przeciwnikw. Na
113

Massilia dzisiejsza Marsylia

to zapewne liczy nie mniej ni na mstwo swoich onierzy. Podobnie jak mieszkacy Galii ich celtyccy pobratymcy z wyspy nie potrafili zorganizowa si pod jednym dowdztwem, aby skutecznie stawi czoo armii inwazyjnej. Nie posiadali take adnego rozsdnego planu strategicznego. A przecie byli liczniejsi ni najedcy, niele uzbrojeni, a ich naturalnymi sojusznikami byy lasy i bagna. Aby zwyciy, naleao unika frontalnej rozprawy i stosowa niewygodn dla legionw taktyk maej wojny, czyli partyzantki, to znaczy napada na tabory i zabkane na bezdroach oddziay. Gdyby wojna przybraa taki wanie obrt i przecigna si ponad jeden rok, Rzymianie zmuszeni byliby si wycofa, i to ze znacznymi stratami. Doradzanie po dwu tysicach lat wodzom przegranych kampanii jak naleao postpi, co stanowi ulubion rozrywk pisarzy historycznych, jest mao sensowne, zwaszcza e w tym wypadku wyspiarze robili wszystko, aby przeciwstawi si najedcom. Zrazu wikszo ludw poudniowo-wschodnich Brytanii zjednoczya si pod naczelnym dowdztwem krla Kasywelaunusa i stosowano najsuszniejsz taktyk walki podjazdowej, taktyk nkania legionw, ciko posuwajcych si w gb nieznanego kraju. Ale do szybko nastpi konflikt w obozie przeciwnikw Cezara i krlowie poszczeglnych plemion zaczli paktowa z wodzem rzymskim. Poniewa z Galii nadchodziy niepokojce wieci o buntach, Cezar skorzysta z pierwszej okazji i zawar pokj z Kasywelaunusem. Pokj zreszt korzystny dla Rzymian, bo z kampanii, ktra moga zakoczy si ich klsk, wyszli jako zwycizcy, zabierajc upy, jecw i nakadajc na podbite ludy haracz. Wielu historykw niepokoio pytanie, po co Cezar wda si w t ryzykown awantur. Nie byo to zapewne tylko wynikiem namitnego podania pere, jak sugeruje Swetoniusz. Historyk francuski Albert Grenier nazywa wypraw do Brytanii ekstrawaganckim i szalonym przedsiwziciem, Jrome Carcopino operacj prestiow bez adnej przyszoci, Camille Julien za widzi w tym przejaw charakterystycznej dla Cezara arocznoci, ktry chcia wicej zdoby, ni mg utrzyma. Wydaje si jednak, e intencje przyszego dyktatora byy bardziej prozaiczne i kalkulowane na zimno: pragn po prostu wzbogaci siebie i swoje legiony, a take zabezpieczy zdobyt Gali od ataku z zachodu, byo bowiem teoretycznie moliwe, e pewnego dnia Brytowie mog przyj na pomoc swoim celtyckim pobratymcom z kontynentu, i wreszcie, co jest szczeglnie wane, wyprawa do Brytanii rwnowaya w pewnym stopniu sukcesy wojenne na wschodzie jego konkurenta do wadzy, Pompejusza. I rzeczywicie, przewagi ora rzymskiego na legendarnej wyspie wywoay w Rzymie entuzjazm niebyway. Trudno jednak powiedzie, e Brytania czy choby jej cz wesza w skad imperium. Systematyczny podbj rozpocz si niemal sto lat po wojennej ekskursji Cezara. Rzymianie mieli wwczas daleko wicej szans na ujarzmienie tej mglistej wyspy, oblanej zimnym morzem.

Posiadali przede wszystkim do szczegowe informacje, nieze rozpoznanie przeciwnika i jego kraju. Brytania bya penetrowana przez rzymskich kupcw, ktrzy dostarczali cennych wiadomoci zarwno geograficznych, jak i o stosunkach spoecznych. W stolicy wiata przebywaa gar emigrantw politycznych z wyspy, jak w nieszczsny Kunobelinus, wygnany i wyzuty z wadzy przez syna i szukajcy na dworze cesarskim sprawiedliwoci. Brytowie popenili fatalny bd; obrazili Rzymian daniem wydania zbiegw, a take prowokowali zamieszki na wybrzeu galijskim. Mwi o tym lakonicznie Swetoniusz: tumultuantes Britannos ob non redditos transfugas114. Wojna staa si nieunikniona. W roku 43 po Chr. za panowania cesarza Klaudiusza, nastpcy Nerona, wyrusza na podbj Brytanii armia rzymska skadajca si z czterech legionw. Trzy czwarte si operacyjnych stanowiy wojska stacjonujce nad Renem, w Germanii. Byy to legiony: II Augusta z Argentoratum (dzisiejszy Strasburg), XX Valeria Victrix z Novaesium (obecnie Neuss) i XIV Gemina stacjonujca nad dolnym Renem. Do tych formacji dosza jeszcze legia IX Hispana z Pannonii (dzisiejsza Austria). Jeli doliczymy do tego wojska pomocnicze (auxilia115) oraz oddziay galijskie i trackie, bya to jak na owe czasy wcale potna armia, liczca okoo 40 tysicy ludzi. Na czele wyprawy staje legat konsularny Aulus Plaucjusz, pniejszy pierwszy zarzdca Brytanii. Wojska lduj w trzech rnych punktach i armia rusza na zachd. Siy Brytw znajduj si pod dowdztwem Karatakusa i Kogidumnusa. Ten ostatni umiera wkrtce i przez dugie lata Karatakus, wadca ksistwa pooonego nad rodkow i doln Tamiz, bdzie gow antyrzymskiego oporu. Taktyka wyspiarzy zasadza si, jak si zdaje, na wykorzystaniu naturalnych linii obrony i przeszkadzaniu Rzymianom w przeprawach przez rzeki. Do cikiej, dwudniowej bitwy dochodzi nad rzek Medway. Zwyciaj wprawdzie Rzymianie, ale ich przeciwnik nie jest bynajmniej rozbity. Przez dziesi dugich lat Karatakus by kolcem wbitym w ciao armii rzymskiej i zdoby wiele sukcesw wikszych lub mniejszych, ale historia wspominajc o jego walkach mwi tylko o jednej wielkiej bitwie, na wybranym przez niego terenie, kiedy to zaryzykowa wszystko i straci wszystko w ostatniej druzgoccej klsce mwi angielski historyk Ian A. Richmond. Po przekroczeniu Tamizy legiony zatrzymuj si w oczekiwaniu na przyjazd cesarza, boski Klaudiusz bowiem pragn chway rzeczywistego tryumfu116. Przyby z pewnym opnieniem, spowodowanym niegodziwociami meteorologii. Dla wielu historykw udzia cesarza by z
114 115 116

wanie buntowali si Brytowie z powodu zatrzymania [przez Rzym] ich zbiegw (ac.) rzymskie wojska pomocnicze. Swetoniusz, ywoty Cezarw. Tum.: J. Niemirska-Pliszczyska.

wojskowego punktu widzenia bez znaczenia dla caej kampanii. Chodzio zreszt o co zupenie innego, a mianowicie o wzgldy prestiowe. Rzym chcia widzie swego wadc w wiecu zwycizcy117. I Klaudiusz wkracza na czele legionw do Kamulodunum (Colchester), stolicy krla-wygnaca Kunobelinusa, po czym pospiesznie wraca do Rzymu, gdzie odby tryumfalny wjazd z najwikszym przepychem118. Ale s to tylko propagandowe dekoracje tej wyprawy dugiej, krwawej i niejasnej. Wanie niejasnej, bo cae dzieje podboju s jakby fresk zatarty w wielu miejscach. Bya to afera peryferyjna i jej dzieje trzeba odtworzy z rozproszonych fragmentw, jakie zachoway si w pismach historykw cesarstwa. Nie byy to zapisy wiadkw naocznych, lecz informacje czerpane z drugiej rki, czsto bardzo sumaryczne i niedokadne. Dlatego trudno teraz zrekonstruowa te wydarzenia, poda przebieg poszczeglnych kampanii, ruchy wojsk, zlokalizowa gwne bitwy i potyczki, niepodobna nawet czasem wymieni nazwy ludw, z ktrymi walczyli Rzymianie. Na przykad biograf Wespazjana, pniejszego cesarza, a wwczas dowdcy II legionu, mwi tylko, e pokona on dwa silne szczepy tubylcw i zdoby ponad 20 fortec. Tylko tyle. Nie jestemy jednak cakiem bezradni. Ziemia zachowaa wiernie wymowne lady walk. Nic nie wiemy szczegowego o zdobyciu fortecy Dunum (obecnie Maiden Castle), ale archeologowie odkryli dramatyczne szcztki, z ktrych odczyta mona los obrocw tej cytadeli. W obrbie waw obronnych odkryto cmentarz wojskowy, zapewne pospiesznie zaoony w czasie oblenia. W czaszkach szkieletw znaleziono odamki rzymskich mieczy, a w stosie pacierzowym jednego z obrocw tkwi pocisk wyrzucony zapewne z machiny wojennej Rzymian, zwanej euthytonos. Nie naley sobie jednak wyobraa, e zdobywanie Brytanii polegao tylko na posuwaniu si potnego walca wojennego, ktry niszczy i tratowa wszystko. Czego nie mg dokona or, dokonywaa polityka; lokalni przywdcy i krlowie plemienni wchodzili w ukady z najedc. Dziao si tak gwnie dlatego, e Rzymianom wcale nie zaleao na niszczeniu struktury spoecznej kraju i zastanej hierarchii wadzy, z koniecznym oczywicie okrojeniem suwerennoci: przysig na wierno cesarzowi i zobowizaniem lojalnoci wobec Rzymu. Niektrzy robili to szczerze i jak si zdaje z przekonania, jak w Kogidumnus, wadca krlestwa Verica (w Sussex). By jednym z pierwszych, ktry przysta na wspprac z najedc, wic pozwolono mu rzdzi jego ludem, a nawet przyznano wyjtkowy tytu rex et legatus August i in Britannia119, stosownie do starego i od dawna ju przez nard rzymski
117 118 119

Swetoniusz, ywoty Cezarw. Tum.: J. Niemirska-Pliszczyska. Tame. krl i namiestnik Augusta w Brytanii (ac.)

przyjtego zwyczaju, eby jako narzdzie niewoli take krlw posiada120 komentuje trzewo Tacyt. Inni wadcy szczepowi natomiast grali rol Wallenrodw, zawierali traktaty pokojowe, deklarowali poddanie si woli zdobywcw, ale czekali tylko na sposobny moment, by jak krl Icenw Prasutagus przemieni si ze sprzymierzecw w rebeliantw. Gwne linie natarcia legionw rzymskich szy w kierunku zachodnim i pnocnym. Wiemy o tym, a raczej domylamy si tego z rozmieszczenia gwnych garnizonw pod koniec lat czterdziestych: II legion stacjonuje na poudniowym zachodzie, prawdopodobnie Exeter (Isca), XX w Gloucester (Glevum), natomiast XIV najdalej na pnocnym zachodzie w Wroxeter (Viroconium). Zasig zdobyczy rzymskich w tym czasie na froncie pnocno-wschodnim nie jest jasny. Najcisze walki tocz si w Walii, gdzie wojskami rzymskimi dowodzi propretor121 Brytanii, Ostoriusz Scapula. Grzysty i lesisty teren tej czci wyspy stwarza idealne warunki obrony, co doskonale rozumia niezmordowany wrg Rzymian Karatakus. Popeni jednak fatalny bd, decydujc si na wydanie walnej bitwy, w ktrej ponosi klsk i ratuje si ucieczk na dwr krlowej Brygantw Kartymandui. Krlowa najpotniejszego plemienia wyspiarzy, bardziej ostrona ni patriotyczna, wydaje zakutego w kajdany wodza w rce Rzymian w roku 51 po Chr. W tym samym roku Ostoriusz przesytem trosk znkany, rozsta si z yciem ku radoci nieprzyjaci122. Podobnie jak w Galii, inspiratorami rzymskiego oporu byli druidowie123. Jednym z najwaniejszych ich centrw bya pooona u wybrzey Walii wyspa Mona (Anglesey). W roku 1944 znaleziono tam ogromn ilo militariw, przede wszystkim broni, ekwipunku wojskowego, a take rzecz osobliwa acuchw, jakimi skuwano niewolnikw. Byy to, domylaj si archeologowie, wota religijne, a nie, jak mogo si wydawa, arsena. Pochodzenie tych przedmiotw z rnych odlegych stron wiata pnocnych Celtw od Irlandii a po Yorkshire wiadczy wymownie o zasigu wpyww druidw z Mony. Na tej wyspie znajdowali schronienie ci wszyscy, dla ktrych okupacja bya nie do zniesienia, uchodcy polityczni, zbiegli jecy, wydziedziczeni ksita i jest rzecz wicej ni prawdopodobn, e tam wanie opracowano plany antyrzymskich powsta. Ten orodek kultury i polityki zarazem postanowi zdoby Swetoniusz Paulinus, wybitny wdz, pogromca dzikich plemion z Atlasu, ju w pierwszym roku sprawowania swego urzdu

120 121 122 123

Tacyt, Dziea. Tum.: S. Hammer, t. 1-2 propretor (propraetor); byy pretor, ktry otrzyma namiestnictwo prowincji Tacyt, Dziea. Tum.: S. Hammer, t. 1-2 druidowie celtyccy kapani, wrbiarze

zarzdcy Brytanii. Wyprawa odbya si w roku 59. Byo to starcie dwu wiatw, co w sposb niezrwnany opisuje Tacyt. Na wybrzeu sta szyk bojowy nieprzyjaci nieprzerwane szeregi broni i mw, midzy ktrymi przebiegay niewiasty; na mod Furii, w aobnych szatach, z rozpuszczonymi wosami niosy przed sob agwie; one to, a dokoa nich druidowie, ktrzy z rkami ku niebu wzniesionymi modlili si i przeklestwa miotali, niezwykoci widoku tak przerazili onierzy, e ci, jakby zdrtwiae majc czonki, nieruchome ciao na rany wystawiali124. Rzymianie zgotowali mieszkacom wyspy okrutn rze. Nie oszczdzono nawet drzew, wycito okrutnym zabobonom powicone gaje: uwaali bowiem [druidowie] za rzecz godziw, by krew jecw ofiarowywa na otarzach i z trzewi ludzkich radzi si bogw125. Kiedy gros armii rzymskiej zajte jest walk na zachodzie wyspy, na drugim jej, wschodnim, kracu wybucha powstanie, ktre mogo zakoczy si totalnym pogromem Rzymian nie mniejszym ni klska Warusa w Teutoburskim Lesie. Zdarzenia te, zwane w historii buntem Budyki, wymagaj nieco szerszego omwienia. Konieczne wydaje si wyjanienie ta wydarze, one bowiem jasno i dobitnie charakteryzuj stosunek okupantw do podbitych. Zim roku 59/60 przed Chr. umiera Prasutagus, krl Icenw, plemienia zamieszkujcego poudniowo-wschodni Brytani (okolice Camboritum, dzisiejszy Cambridge). Poniewa nie mia on mskiego potomka, poow swych ziem zapisa dwm crkom, poow za cesarzowi. By to testament, zdawaoby si, bardzo ostrony i politycznie rozwany. Istniay jednak dwa powane powody, dla ktrych ten testament by niewany zarwno w oczach Icenw, jak i Rzymian. Po pierwsze, wedug praw miejscowych, legaln dziedziczk tronu powinna zosta wdowa po krlu Budyka, zupenie pominita w sukcesji. Po drugie, Rzymianie nie uznawali, z nielicznymi wyjtkami, kobiet na tronie i tytu krlowej nie przysugiwa nawet tak lojalnej Kartymandui, ktra wydaa w ich rce Karatakusa. Cel zaborcw by jasny: chcieli, aby po mierci krla-klienta jego dziedzictwo stao si ziemi rzymsk, na ktr czekali niecierpliwie oficerowie, weterani, skarb cesarstwa. Rzymianie traktuj kraj Icenw jak swoj wasno. Zajmuj domy i majtki jego mieszkacw; wyzuto z dziedzicznych dbr nawet krewnych krla, a na domiar zniewagi i upokorzenia: Budyk chost sponiewierano, a crki nierzdem zhabiono126. Zrozpaczeni Icenowie chwytaj za bro, a nawet skaniaj do powstania ssiedni lud Trynowantw. Gdyby przyczyli si do nich Bryganci, los rzymskich legionw na wyspie byby przesdzony. Inicjatywa ley w rku powstacw, poniewa siy rzymskie na terenach ogarnitych buntem s nieliczne, a ich dowdztwo kompletnie zaskoczone i chwiejne. Zbuntowani, pod wodz
124 125 126

Tacyt, Dziea. Tum.: S. Hammer, t. 1-2 tame tame

Budyki kieruj si przeciw starej stolicy prowincji Kamulodunum (Colchester), wok ktrej znajduj si liczne majtki znienawidzonych przez tubylcw weteranw. Samo miasto pozbawione jest fortyfikacji, sta si wic moe atwym upem rebeliantw. Pospn uwertur tych wydarze zawdziczamy Tacytowi: bez wyranej przyczyny run w Kamulodunum posg Wiktorii, i to w ty, jak gdyby ustpowa przed nieprzyjacimi. Kobiety ogarnite wieszczym szaem przepowiaday zbliajc si zagad i pono cudzoziemskie krzyki w miejscowej kurii syszano, teatr rozbrzmiewa wyciem i widziano w lagunie Tamizy obraz zburzonej kolonii; nadto krwawy wygld Oceanu i pozostae po morskim odpywie zjawy ludzkich zwok Brytaczycy tumaczyli sobie jako zadatek nadziei, weterani za jako powd do obaw127. Przepowiednie sprawdziy si. W cigu dwch dni Kamulodunum zostao zdobyte, a jego rzymscy i filorzymscy mieszkacy bezlitonie wymordowani. Upojeni sukcesem Brytowie ruszaj teraz przeciw IX legionowi dowodzonemu przez legata Petyliusza Cerialisa, zadajc mu bardzo powane straty. Losy armii rzymskiej w Brytanii le teraz w rku jednego czowieka Swetoniusza Paulinusa. Szybko przybywa on z Walii do Londynu i zdaje sobie natychmiast spraw, e sytuacja jest krytyczna. Dziaa tedy z determinacj i zimn krwi. Porzuca przede wszystkim plan obrony w miecie, wydaje zarwno Londyn, jak i Verulamium na pastw buntownikw, ktrzy gotuj mieszkacom tych miast krwaw masakr. Jest rzecz ustalon, e na wspomnianych miejscach pado okoo 70 tysicy obywateli i sprzymierzecw. Nie zajmowali si bowiem braniem jecw, sprzeda ani adnym innym handlem wojennym, tylko spieszno im byo do rzezi, stryczka, ognia i krzya...128. Swetoniusz ma przed oczami jeden cel i realizuje go z rzymsk konsekwencj: skoncentrowa pod swoim dowdztwem rozproszone wojska oraz zapewni sobie maksymaln swobod manewru. Nie jest to wcale atwe. Legion II nie zjawia si na miejscu koncentracji. Swetoniusz ma pod swoim dowdztwem legion XIV, nieco wojska z XX legionu i oddziay posikowe, razem okoo dziesiciu tysicy zbrojnych. Kiedy oba wojska staj na ubitej ziemi (teren jak zwykle starannie wybrany przez Rzymian), siy przeciwnika s osiem razy silniejsze i w tak butnym nastroju, e nawet swe maonki na wiadkw zwycistwa z sob wlekli i na wozy sadzali129. Ale Brytowie byli le uzbrojeni, nie bardzo zdolni do realizacji jakiegokolwiek planu strategicznego, a ich odwaga harcownikw bya bezsilna wobec zdyscyplinowanej armii podobnej do olbrzyma o wielu rkach, zadajcego
127 128 129

Tacyt, Dziea. Tum.: S. Hammer, t. 1-2 tame tame

systematycznie nieubagane ciosy. Klska bya kompletna; wozy Brytw blokoway odwrt i bitwa przeistoczya si w rze. Budyka zdoaa uciec, lecz wkrtce zmara, zaywajc jak chc niektre rda trucizn. Bunt zosta zdawiony i legiony syciy swj gniew w grabieach i mordach. Samowola onierzy trwaa jednake niedugo, nie dlatego, e wilki przemieniy si nagle w jagnita, ale istniaa instytucja prokuratora, czyli zarzdcy fiskalnego prowincji, ktry poza wadz wojskow mg posya raporty do cesarza i w sposb istotny wpywa na polityk w stosunku do podbitych. Ot zdarzyo si, e nowym prokuratorem Brytanii by czowiek urodzony w pnocnej Galii, a w dodatku m crki galijskiego arystokraty, co predysponowao go do tego, aby sta si adwokatem uciemionych i domaga si liberalnego kursu. Mimo zasug wojennych surowy Swetoniusz zostaje odwoany. Historia rzymska mao zna rwnie dobitnych przykadw przenikania si rzymskich i prowincjonalnych wpyww, odczu i interesw w nowym wiecie, ktry zosta stworzony w Europie Zachodniej mwi badacz tego okresu. Kolejni gubernatorzy Petyliusz Cerialis, Juliusz Frontynus i Juliusz Agrykola prowadz istotnie polityk bardziej agodn. Nie znaczy to jednak wcale, e wyspa zostaa spacyfikowana i zaywaa bogiego spokoju pod rzdami nowych wadcw. W Brytanii tl si ogniska irredenty. Na przeomie roku 69 i 70 spotyka Rzymian cios od strony najmniej spodziewanej, bo dotychczasowych sprzymierzecw Brygantw plemienia potnego, zajmujcego wielki obszar odpowiadajcy obecnym hrabstwom Yorkshire, Lancashire, Westmoreland, Cumberland i okrg Durham. Ot, jak ju wspomnielimy, Brygantowie znajdowali si wwczas pod panowaniem arcylojalnej wobec Rzymu krlowej Kartymandui tej, ktra wydaa w ich rce Karatakusa. Bya to kobieta wadcza i ambitna. Mogaby si sta patronk women liberation130, bowiem porzucia swego ma i polubia jakiego modego giermka czy podczaszego. Wygnany i pozbawiony wadzy m imieniem Wenucjusz wykorzystuje wojn domow, jaka wwczas wybucha w Rzymie, i zwizane z tym czciowe wycofanie wojsk z wyspy, wznieca rozruchy, najeda krlestwo Brygantw i zdobywa je. Tacyt komentujc te wydarzenia pisze: nasze kohorty i roty jazdy, mimo zmiennego walk szczcia, przecie krlow z niebezpieczestwa wyrway; pastwo przy Wenucjuszu, nam wojna zostaa131. W czasie panowania cesarza Wespazjana Rzymianie podejmuj szereg udanych ekspedycji przeciw Brygantom i Sylurom (mieszkacy poudniowej Walii). Pod koniec I wieku proces konsolidacji wyspy (cile: jej znacznej czci) wchodzi w faz decydujc. Najbardziej gorca
130 131

women liberation wyzwolenie kobiet Tacyt, Dziea. Tum.: S. Hammer, t. 1-2

jest granica pnocna. Bya ona w cigu wiekw zmieniana pod naporem barbarzycw nigdy nie ujarzmionych Piktw i Szkotw. Teraz na scen wchodzi posta, ktrej niepodobna przeoczy, jeli mowa o podboju wyspy Juliusz Agrykola. Urodzony w Prowansji w roku 40, wszechstronnie wyksztacony, rozpoczyna swoj karier polityczn wanie w Brytanii, gdzie w roku 61 walczy pod wodz Swetoniusza Paulinusa. Potem piastuje szereg odpowiedzialnych funkcji pastwowych, jest kwestorem w Azji Mniejszej, zarzdc Akwitanii, konsulem, a wreszcie w wieku lat 38 zostaje mianowany zarzdc Brytanii, co stanowi szczyt a zarazem niezupenie zrozumiay koniec jego byskotliwej kariery. Niektrzy historycy przestrzegaj, aby nie ulega sugestii Tacyta, ktry patrzy na swego tecia przez powikszajce okulary uwielbienia. Trudno jednak nie doceni zasug Agrykoli zarwno wojskowych, jak i polityczno-administracyjnych. Pod jego dowdztwem ory rzymskie posuny si najdalej na pnoc a na lini Firth of Forth i Clyde, a nawet poza t lini. Siedem lat rzdw Agrykoli (78-85), to siedem kampanii przeciwko Szkotom i Piktom, uwieczonych walnym zwycistwem pod Mons Graupius w roku 83. Budowa take flot, wznosi umocnienia i forty, popiera budownictwo miejskie. Za jego administracji rozpowszechnio si rzymskie sdownictwo i samorzd terytorialny; lejsze byy podatki i mniej uciliwa dla tubylcw przymusowa suba wojskowa. Ale Agrykola zosta do niespodziewanie odwoany przez cesarza Domicjana i nie zrealizowa do koca swoich planw. Wydaje si, e zdymisjonowany zarzdca, by moe on jeden, widzia sprawy ostro i jasno. Dy do podbicia caej wyspy, przygotowywa take wypraw do Irlandii, zdajc sobie spraw, e zgodnie z logik podboju musi by on cakowity, a pozostawienie bezkarnie wrogich ssiadw grozi katastrof. Historia przyznaa mu racj; on sam pdzi do koca dni swoich zgorzkniay zapewne ywot przedwczesnego politycznego emeryta, nie piastujc adnych urzdw ani godnoci. Decyzj Domicjana jedni tumacz zwyk ludzk zazdroci, a take mani przeladowcz tego tyrana na tronie, wroga filozofw i senatu, opiekuna donosicieli, wszcego wszdzie spiski; by moe take ten bardzo niesympatyczny cesarz (ktrego ulubionym zajciem byo apanie much, nie tylko much, i przekuwanie ich ostrym rylcem) wycigajc wnioski ze swych niezbyt udanych wypraw przeciwko Germanom i Dakom, postanowi skonsolidowa cesarstwo w dotychczasowych granicach i zaniecha podbojw. Staroytni przyrwnywali ksztat Brytanii do topora. Rzymianie mocno trzymali rkoje, ale pnocne ostrze wkrtce miao si przeciwko nim obrci. Poniechano zdobyczy i planw Agrykoli, a skoro bitne plemiona zamieszkujce Szkocj nie day si ujarzmi, postanowiono z icie rzymsk prostot odgrodzi si od barbarzycw murem. Nie, nie jest to dzieo pikne w wa biegncy od wschodniego do zachodniego kraca wyspy, od ujcia rzeki Tyne a do zatoki Solway. Mur nie moe by pikny i jest

antyarchitektur zastyg w konwulsyjnym gecie obrony ukamienowan przestrzeni; chocia jednak nie budzi estetycznego wzruszenia, domaga si podziwu dla geniuszu rzymskich inynierw. Zwaszcza e przetrwa do dzisiaj niemal nienaruszony, tylko gdzieniegdzie czas uczyni w nim szczerby, przez ktre teraz przechodz melancholijne krowy. Mur Hadriana, bo za jego rzdw go wznoszono w latach 123-128, jest dugi na 76 mil rzymskich, to znaczy bez maa 113 kilometrw, i przecina prostopadle wysp od zatoki Solway na zachodzie a po ujcie rzeki Tyne na wschodzie. Jego wschodni odcinek wynoszcy 45 mil zbudowany by pierwotnie z kamienia, pozostaa zachodnia cz jest waem ziemnym pokrytym darni. Wysoko muru dochodzia do 6 metrw, szeroko za wynosia 3 metry. W odstpach milowych wznosiy si baszty stanowice miejsce dla zaogi i punkt obserwacyjny oraz dwie wiee stranicze. Mur wyposaony by take w liczne bramy wypadowe. Kiedy atak barbarzycw koncentrowa si w jednym punkcie, z ssiednich bram wypadali legionici i jak myliwi zamykali piercie wok oblegajcych. Przed waem znajdowaa si szeroka fosa, za nim za zbudowano 16 fortec miejsce staego postoju wojska, ktrego liczebno wynosia 1015 tysicy ludzi. T bardzo funkcjonalnie pomylan konstrukcj uzupeniaa ufortyfikowana droga biegnca rwnolegle do wau, co umoliwiao szybki przerzut onierzy i sprztu. Sto kilkadziesit kilometrw na pnoc od muru Hadriana wzniesiono w latach 140-142 mur Antonina (nazwa pochodzi od cesarza Antonina Piusa). Tego dugo wynosi 37 mil i czy dwa punkty wybrzea Forth i Clyde. Po 40 latach od wybudowania porzucono t lini obrony. W porwnaniu z murem Hadriana bya znacznie sabsza pod wzgldem fortyfikacyjnym, bardzo niepewna zwaszcza na flankach, a take zbyt daleko wysunita na pnoc, aby obie te linie obronne mogy skutecznie wspiera si w skoordynowanej akcji obronnej. Zburzyli j sami Rzymianie. Nie w murach zreszt naleao wwczas szuka obrony. miertelna choroba toczy imperium od wewntrz. Cesarstwo wstrzsane jest walkami o tron, w ktrych bierze take niefortunnie udzia Clodius Albinus zarzdca Brytanii. Nie waha si on ogooci z legionw wysp, aby stoczy walk o wadz z cesarzem Septymiuszem Sewerem. Zarzdca Brytanii ponosi mier, ale Celtowie szkoccy wykorzystuj sytuacj, przedzieraj si przez mur Hadriana i miaym niszczycielskim rajdem dochodz do Yorku i Chester. W latach 208-211 cesarz Septymiusz Sewer podejmuje jak gdyby dalekowzroczne plany Agrykoli, odrzuca barbarzycw poza mur Hadriana, a nawet posuwa si daleko na pnoc poza Aberdeen. Lecz on rwnie nie urzeczywistni swoich zamiarw. Kiedy w roku 211 umiera w Yorku, mia wypowiedzie sowa: W chwili gdy obejmowaem wadz w pastwie, wszdzie panowa zamt; zostawiem pokj nawet w Brytanii. Pokj zudny i nietrway. U wschodnich wybrzey wyspy pojawiaj si korsarskie statki Frankw i Saksonw zapowied nadcigajcej katastrofy. Obserwowano je z niepokojem, tak

jak w kilka wiekw pniej za panowania potnego Karola Wielkiego patrzono z niepokojem u wybrzey Francji na prostoktne agle Normanw zwiastujce przysze klski. W burzliwej historii rzymskiej Brytanii znajdujemy take cesarza-samozwaca. By nim niejaki Karauzjusz, dowdca floty, ktry doszed do znacznego majtku w walce z piratami. Osignwszy bogactwo, zapragn sawy. W roku 286 ogosi si cesarzem Brytanii. Dioklecjan, ktry panowa wwczas w Rzymie, zrazu znis t obelg. Ale kiedy w kilka lat pniej Karauzjusz zostaje zamordowany przez swego zausznika, na wyspie lduje ekspedycja karna pod wodz Konstancjusza Chlorusa, cesarza wadajcego zachodni czci imperium. Chlorus pokona rebeliantw, a take dokona zakrojonych na szersz skal prac nad odbudow zniszczonych miast Yorku, Verulamium, wzmocni system obrony Londynu i mur Hadriana oraz wznis nowe forty, gwnie na wybrzeu wschodnim. Odby take zwycisk kampani przeciwko Piktom, po ktrej wkrtce umar w Yorku w roku 306. Jego zbrojny wysiek zapewni wyspie spokj na lat trzydzieci. Za czasw Dioklecjana przeprowadzono szereg doniosych reform administracyjnych. Imperium podzielone zostaje na dwanacie diecezji. Jedn z nich jest Brytania, ktra skada si z czterech nowo ustanowionych prowincji. Kada z prowincji wystawiaa wasn milicj (limitanei132) podlegajc naczelnemu wodzowi, komesowi Brytanii (Comes Britanniarum). Ciar obrony granicy pnocnej spoczywa odtd na barkach wodza Brytanii (Dux Britanniarum), a wybrzey wschodnich mia broni komes Brzegu Saskiego (Comes Litoris Saxonici). Gwn ide tych reform bya jak si zdaje prba usprawnienia dowdztwa, a take szersze ni dotd wcignicie ludnoci miejscowej w obron wyspy. Ale ludno miejscowa nie bya dostatecznie zromanizowana, nie wszyscy wizali swoje losy z losami Rzymu i nie wszyscy zadawali sobie retoryczne pytanie Quid salvum sit, si Roma perit?133 Na domiar zego skad etniczny diecezji brytaskiej zmienia si, i to na niekorzy, pod wpywem silnych ruchw migracyjnych. W pierwszej poowie IV wieku bowiem na terenach zajtych przez Rzymian i ostatecznie spacyfikowanych osiedlaj si, gwnie na zachodzie wyspy, Celtowie ze Szkocji i Irlandii. Zrazu jest to emigracja pokojowa. Nowi przybysze otrzymuj zgod cesarza na osiedlenie na warunkach sprzymierzecw. Do czasu jednak, bo ju w roku 367 przyczaj si do Piktw, Szkotw, Frankw i Saksonw, ktrzy przypuszczaj koncentryczny atak na wysp z pnocy, zachodu i poudniowego wschodu. Pada w walce komes Brzegu Saskiego, a wdz Brytanii salwuje si ucieczk. Ca niemal wysp zalewaj fale barbarzycw. Sytuacj ratuje wysany na czele potnej armii przez cesarza Walentyniana komes
132 133

limitanei onierze strzegcy granic Co jest ocalone jeli ginie Rzym (ac.); w. Hieronim, Listy, 123, 16. Tum. J. Czuj.

Teodozjusz, ktry przywraca porzdek, odbudowuje zniszczony mur Hadriana i szereg fortw na Brzegu Saskim oraz odbywa tradycyjn ekspedycj karn w gb Szkocji. Jest to ju jednak ostatnia optymistyczna scena przed tragicznym epilogiem. W pierwszych latach V wieku ostatnie oddziay rzymskie opuszczaj wysp, udajc si na wojn z Gotami. Wyspiarze zostaj teraz sami, zdani na wasne siy. Bagania o pomoc rzymsk pozostaj bez odpowiedzi. Tonie teraz potny statek imperium i nikt nie troszczy si o pnocn wysp. Ostatni Rzymianin cesarz Aecjusz odczytywa zapewne z bezsiln ironi apel Brytw i opis ich sytuacji: barbarzycy spychaj nas w morze, a morze wyrzuca nas z powrotem na barbarzycw. Chrzecijastwo religia niewolnikw przejmuje sched rzymsk i rol obrocy cywilizacji. Pod koniec lat dwudziestych V wieku przybywa na wysp w. German z Auxerre w misji, jeli wolno si tak wyrazi, teologicznej, a mianowicie zwalczania herezji mnicha brytaskiego Pelagiusza, o ktrym w. Hieronim z icie senatorsk pogard powiedzia, e naarty szkock owsiank cierpi na zanik pamici. W roku 429 nie aden centurion rzymski, ale w wity German prowadzi milicj brytask z okrzykiem Alleluja134 do walki z Piktami.

II
Wic Grzesio uczy nas aciny; skamabym, jelibym powiedzia, e nauka bya atwa i e oddawalimy si jej z radosnym zapaem. Naprzd jednak chciabym opisa naszego preceptora. By to mczyzna w sile wieku, wysoki, postawny, proporcjonalnie zbudowany. Cer mia oliwkow, jak ludzie rasy rdziemnomorskiej (potem dowiedzielimy si, e pochodzi z Kolchidy). Twarz surow, duy orli nos, u ktrego nasady przyczepiony by cwikier, jedyny nie antyczny a galicyjski element tej twarzy. Wosy czarne, lekko falujce, i przenikliwe due oczy. By dla nas uosobieniem mskoci, a take tego, co rzymskie, i atwo wyobraalimy go sobie w todze obramowanej purpur lub na czele legionw. Umiecha si rzadko, a jeli ju, to sardonicznie, natomiast skala jego gniewu bya nieporwnana w swoim bogactwie i odcieniach od ironicznego syku, przez retoryczn tyrad o powinnociach modziecw, a do padajcego jak jowiszowy grom: siadaj, durniu! Znosilimy te ciosy z pokor, wiedzc dobrze, e qui bene amat, bene castigat135. Pierwsze lekcje z podrcznika w niewinnie zielonej okadce, zatytuowanego Puer
134 135

Alleluja (hallelu-Jah) chwalcie Pana (hebr.) Kto kocha waciwie, ten naleycie karci (ac.).

Romanus136, byy dziecico atwe. Krtkie zdania w indykatiwie, np. Terra est rotunda137 (stwierdzenie to zaniepokoioby Rzymian) nie sprawiay kopotu nawet najbardziej zatwardziaym barbarzycom. Bez wikszego trudu przebrnlimy przez pi deklinacji (z ulubion najprostsz, czwart), metod chralnego recytowania przez wszystkie liczby pojedynczej i mnogiej, zawsze z nieodcznym przymiotnikiem puer bonus138, servus miser139 i te gromko powtarzane litanie szybko wpaday w ucho. Koniugacje stanowiy ju problem daleko trudniejszy ze wzgldu na przesadne naszym zdaniem rozbudowanie czasw, wic wieszalimy nad naszymi kami arkusze papieru, na nich czerwonym owkiem wypisane byy jak magiczne zaklcia kocwki koniugacji: o, as, at, amus, atis, ant; abam, abas, abat, abamus, abatis, abant; abo, abis... i ukoysani tym jak dzwonkami pynlimy w nasze niespokojne sny szkolne, w ktrych ukazywa si Grzesio pod postaci boga lub tyrana. A wreszcie doszlimy do najwyszego stopnia wtajemniczenia do skadni i tu zacz si las, matecznik i zgrzytanie zbw. To ju nie byy banalne zdanka, wymylone przez poczciwych pedagogw, aby oswoi nas z mow naszych kulturalnych praojcw, lecz wspaniae jak portyki, dugie jak bezsenne noce okresy klasycznych mwcw i filozofw. Gavius hic, quem dico, Consanus, cum in illo numero civium Romanorum ab isto in vincla coniectus esset et nescio qua ratione clam e lautumiis profugisset Messanamque venisset, qui tam prope iam Italiam et moenia Reginorum, civium Romanorum, videret et ex illo metu mortis ac tenebris quasi luce libertatis et odore aliquo legum recreatus revixisset, loqui Messanae et queri coepit se civem Romanum in vincla coniectum, sibi recta iter esse Romam, Verri se praesto advenienti futurum140. Uff! Krylimy tedy nad tymi tekstami jak stado zbkanych ptakw, wydziobujc podmiot, orzeczenie, a potem przydawki, dopenienia i okoliczniki. Z gszczu zda pobocznych

136 137 138 139 140

chopiec rzymski Ziemia jest okrga dobry chopiec nieszczliwy niewolnik Ten Gawiusz z Kosy, o ktrym mwi, gdy zosta z innymi w kajdany okuty, nie wiem jakim

sposobem wymkn si potajemnie z Kopalni i do Messiny przyby. Widzc ju tak blisk Itali i mury Regium, z bojani mierci ochon. Wyszedszy z ciemnicy jakby wiatem wolnoci orzewiony, jakby tchnieniem praw owiany, na nowo ody. W Messinie zacz mwi i uala si, e bdc obywatelem rzymskim, zosta wtrcony do wizienia, e dy prosto do Rzymu, i tam na przybywajcego Werresa czeka bdzie (ac.). Cyceron, Mowa przeciw Werresowi, 2, 5, 61. Tum. E. Rykaczewski, Pozna 1873.

wyuskiwalimy zdanie gwne, porzdkowalimy czasy wedug consecutio temporum141 i odstpstw od consecutio temporum. Co leniwsi posugiwali si brykami, lecz koczyo si to z reguy fatalnie (gorzej ni z not, bo infami), gdy Grzesiowi wcale nie szo o gadki przekad, lecz o wysiek w zgbianiu ducha mowy i jego wewntrznej architektury. Kto tumaczy zbyt potocznie, ale nie umia objani konstrukcji gramatycznej, demaskowa si, e korzysta z pracy cudzej i z kandydata na obywatela Rzymu spada nieuchronnie w szeregi niewolnikw. Aby temu zapobiec, pisalimy na marginesach naszych tekstw uwagi: accusativus cum infinitivo, ablativus absolutus, gerundium...142, co miao nas uchroni od podchwytliwych pyta. Daremnie. Nasz profesor tpi cigi, wymazywa wszelkie pomocnicze uwagi w naszych ksikach olbrzymi gum i da po prostu, abymy mieli acin we krwi. W tych czasach nikt (albo prawie nikt) powany nie podwaa celowoci uczenia jzykw klasycznych w szkole. Nikt take nie obiecywa nam materialnych korzyci, jakie mog pyn z czytania Platona czy Seneki w oryginale. Byo to po prostu wiczenie umysu, a take zaprawa charakteru, gdy zmagalimy si z rzeczami trudnymi i do dzi nie wiem, bo nikt tego nie udowodni, czy nie lepsze ni rozwizywanie rwna liniowych. Nasi pedagodzy, a Grzesio by przykadem klasycznym, nie ulegali nowinkom szkoy freudowskiej i nie zwracali najmniejszej uwagi na to, czy hoduj w nas kompleksy. Postpowali chyba susznie. Okruciestwo szkoy przygotowywao do okrutnego ycia. A potem okazao si take, e kompleksy s rzecz cenn i wzbogacaj ycie wewntrzne. Wic uczylimy si aciny u Grzesia. Jak? W mce. Panowa w klasie dryl niemal wojskowy, a dwje sypay si gsto. Kiedy atmosfera stawaa si nie do zniesienia, nasz profesor-centurion podrywa nas z awek i pozwala na cae gardo rycze (byle po acinie), najczciej Ave, Caesar, morituri te salutant143, wic krzyczelimy i jednoczc si w tym krzyku, pokonywalimy strach i sabo ducha. Jednym z fundatorw potgi rzymskiej i gwnym jej gwarantem bya armia rzymska. Porwnywano j do serca albo stosu pacierzowego imperium. Istotnie, bya to sia wojskowa nie majca sobie rwnej w wczesnym wiecie i trudno znale podobn armi w pniejszej historii. Warto przeto zastanowi si, na czym polegaa tajemnica jej sukcesw. Ale zanim sprbujemy da odpowied na to pytanie, powrmy jeszcze na krtko do legionw w Brytanii. Inwazyjne siy rzymskie w roku 43 skaday si, jak ju powiedzielimy z czterech legionw;
141 142

consecutio temporum zasada nastpstwa czasw accusativus... konstrukcja biernika z bezokolicznikiem; ablativus... poczenie rzeczownika z Ave, Caesar... Witaj, Cezarze (cesarzu), pozdrawiaj ciebie majcy umrze

imiesowem w miejscowniku wyraajce okoliczniki; gerundium rzeczownik czasownikowy.

143

dwa dalsze wyldoway na wyspie pniej. Jak dugo poszczeglne legiony pozostaway w Brytanii i gdzie szuka naley ich gwnych punktw koncentracji? II Augusta (legion nazwany tak, gdy powsta za czasw imperatora Augusta) stacjonowa pocztkowo w Gloucester (Glevum), lecz w roku 71 w zwizku z ofensyw na zachodzie przeniesiony zosta do twierdzy Caerlon (Isca) w poudniowej Walii, gdzie pozosta do koca III wieku. Po reorganizacji wojsk za czasw Dioklecjana zosta czciowo przeniesiony na wybrzee szkockie i stacjonowa w forcie Richborough (Rutupiae) niedaleko dzisiejszego Sandwich w hrabstwie Kent. IX Hispana (przeniesiony z Hiszpanii, std nazwa) do roku 71 przebywa w twierdzy Lincoln (Lindum), potem dalej na pnocy w Yorku (Eboracum) gwnym rzymskim skupisku na wyspie, gdzie rezydowali cesarze w czasie swoich wizyt w Brytanii. Okoo roku 120 po Chr. legion w zostaje wycofany i zastpiony przez VI Victrix ktry zostaje w Yorku a do koca okupacji. XIV Gemina (Bliniak prawdopodobnie stop dwu legionw) pozostaje na wyspie do roku 70, po czym zostaje wysany do Germanii. XX Valeria przypuszczalnie stacjonowa pocztkowo w Gloucester, okoo roku 78 przeniesiony do Chester (Deva) w Walii. Jego losy nie s dokadnie znane. Najprawdopodobniej wycofany pod koniec IV wieku dla obrony pnocnych granic imperium. II Adiutrix (utworzony przez cesarza Wespazjana na wybrzeu Adriatyku jako legion rezerwowy) wysany do Brytanii w roku 71 zajmuje twierdz Lincoln (opuszczon przez IX legion); pniej przeniesiony do Chester; wycofany w roku 86 nad Dunaj. Wszystko to zostao powiedziane po to, aby zatrze tradycyjny obraz legionw nieruchomo zastygych na granicach cesarstwa. Ogromne obszary imperium rzymskiego (za Hadriana 3 340 000 km2), granica ldowa rozcignita na 10 tysicy kilometrw, wojny i podboje mog narzuca przypuszczenie, e Rzym by pastwem militarnym, gdzie co drugi obywatel by pod sztandarami albo pracowa dla wojska. Jest to domniemanie bdne. Liczebno armii rzymskiej, nawet w okresie jej najwikszego rozwoju, ocenia si na znacznie poniej p miliona ludzi. Biorc pod uwag, e w czasach Augusta jak szacuj statystycy caa ludno imperium wynosia 54 miliony daje to wskanik poniej 1% obywateli pod broni. Nie zatem ilo, ale jako wyszkolenie, organizacja, umiejtnoci taktyczne decydoway o przewagach orw rzymskich. Rzymianie spotykali si na polach bitew ze szlachetnymi wolontariuszami, harcownikami, ktrzy bronili swojej wolnoci. Oni sami wchodzili w skad armii staej opartej na zacigu, a kady onierz by specjalist w swoim rzemiole. Liczba legionw, a wic oddziaw pierwszoliniowych, wykazuje zastanawiajc stao w czasie dugiej historii cesarstwa: waha si zaledwie od 27 do 33 (lub jak chc inni autorzy od

25 do 35). W skad legionw wchodzili obywatele rzymscy; z reguy stacjonoway one na granicy imperium. W stolicy znajdowaa si tylko gwardia pretoriaska przyboczna stra cesarza towarzyszca mu w jego kampaniach. W pnym okresie cesarstwa bya ona potnym czynnikiem politycznym i wielokrotnie wpywaa na wybr i krwawe usuwanie cezarw. Uzupenieniem legionw byy wojska sprzymierzecw, tak zwane auxilia. Pochodziy z pobliskich prowincji i znajdoway si pod dowdztwem tubylczych wodzw, zachowujc zrazu pewn taktyczn autonomi, prowadziy bowiem walk na swj sposb, jak na przykad syryjskie oddziay ucznikw czy cika sarmacka kawaleria. Od czasw Augusta oddziay te stay si integraln czci armii rzymskiej podporzdkowan jej naczelnemu dowdztwu. Legionom towarzyszyy w walkach take nieregularne jednostki piechoty numeri i kawalerii cunei, rekrutujce si z wojownikw nowo podbitych szczepw nadgranicznych. Nie byy to oddziay wyborowe, najczciej sabo wyszkolone, wszelako w niektrych przypadkach bardzo uyteczne. Historycy odkryli, e w Brytanii w Lancaster, a pniej w South Shields, stacjonowa egzotyczny oddzia Numerus Barcariorum Tigrisiensium144 pochodzcy, jak wskazuje nazwa, znad dalekiego Tygrysu. W czasie efemerycznego podboju kraju Partw przez Sewera w numerus zosta sformowany, a nastpnie przerzucony do Brytanii i tu pracowa nad budow promw wojskowych przez rzek Tyne i zatok Morecambe, poniewa szeroko rozlane i pytkie wody nadbrzene przypominay warunki wodne Tygrysu. Dowdc legionu i zwizanych z nim oddziaw pomocniczych by legatus legionis nieodmiennie senator w wieku okoo trzydziestu lat; obowizek ten peni normalnie przez trzy lata. Zastpowa go praefectus castrorum145 odpowiedzialny za wyszkolenie, wewntrzn organizacj i zaopatrzenie. Najwysi stopniem oficerowie podlegajcy legatowi to szeciu trybunw. Trybunowie (instytucja pomylana jako przygotowanie do politycznej kariery) nie sprawowali bezporednio dowdztwa; zajmowali si sprawami administracji i jurysdykcji. Na czele profesjonalnego grona oficerw sta praefectus castrorum. By to zazwyczaj dowiadczony dowdca po trzydziestu lub wicej latach nieprzerwanej suby wojskowej. Stos pacierzowy, twardy kociec armii stanowili centurionowie w liczbie 60 na kady legion bezporednio odpowiedzialni za bojowe wyszkolenie i dowodzenie podlegych im centurii liczcych po 80 ludzi. Wikszo centurionw wywodzia si z prostych onierzy, take wojsk pomocniczych. Najwysi rang centurionowie, tak zwani primi ordines, dowodzili pierwsz kohort legionu (kohorta jedna dziesita legionu bya podstawow jednostk taktyczn i skadaa si z 6 centurii). Naczelny centurion primus pilus146 wybierany corocznie, rzadko
144 145 146

Numerus Barcariorum Tigrisiensium oddzia eglarzy znad rzeki Tygrys praefectus castrorum dowdca twierdzy primus pilus pierwszy centurion pierwszego oddziau

dochodzi do tej godnoci przed pidziesitym-szedziesitym rokiem ycia. Legionici spdzali wiksz cz swego ycia z daleka od rodzin i ojczystych stron. Byli jakby maym wdrownym spoeczestwem, tote w skad legionw wchodzili nie tylko ci, ktrzy brali bezporedni udzia w walce, ale take tacy, ktrzy troszczyli si o zaspokojenie potrzeb normalnego ycia. Owe funkcje administracyjno-gospodarcze speniali czsto wysueni onierze, tak zwani immunes147. Chory centurii by tradycyjnie skarbnikiem onierskiej kasy poyczkowej i funduszu pogrzebowego, ale obok niego dziaali rwnie zawodowi urzdnicy pobierajcy dla wojska kontyngenty zboa, a nadto wielu rnych librarii148 i exactores149 odpowiadajcych naszym kasjerom i ksigowym, prowadzili bowiem wypaty odu, zarzdzali magazynami ywnoci czy wreszcie opiekowali si testamentami i mieniem zabitych w wojnie onierzy. Operacje wojsk na odlegych i trudnych terenach wymagay, jakbymy to dzisiaj okrelili, rozbudowanego zaplecza technicznego, a przede wszystkim fachowcw, ktrzy potrafiliby przeprowadzi roboty inynieryjne od najprostszych do najbardziej skomplikowanych. By wic w kadym legionie architectus150, specjalista od robt ziemnych i naziemnych; mensor151, czyli geometra wyznaczajcy plan obozw; hydraularius152 odpowiedzialny za doprowadzenie wody do obozw i osuszanie terenw bagnistych. Towarzyszya im poza tym spora liczba rzemielnikw: konstruktorw katapult i machin oblniczych, cieli okrtowych, szklarzy, wytwrcw strza i wreszcie drwali, ktrzy torowali onierzom drog przez lene gstwiny. Opiek duchow nad legionami sprawowali kapani i wrbiarze, zwani haruspices153. Nie byli oni odpowiednikiem kapelanw w armii nowoytnej, dlatego okrelenie opiekun duchowy jest niezbyt cise. Zadanie ich polegao raczej na zjednywaniu yczliwoci bogw i przewidywaniu losw nie dla poszczeglnych indywiduw, ale dla armii jako caoci. Kolumna Trajana ta gigantyczna tama filmowa i nieocenione rdo ikonograficzne dla poznania ycia onierzy cesarstwa w jednej ze swoich scen przedstawia ofiar ze zwierzt przy otarzu polowym: kapani w paszczach zarzuconych na gow w asycie onierzy trzymajcych w rkach wielkie, zakrcone trby i rogi przyjmuj procesj ofiarnikw. O zdrowie fizyczne i kondycj onierzy dowdztwo armii dbao nie mniej troskliwie jak o
147 148 149 150 151 152 153

immunes (ac.); wolni od zaj wojskowych. librarii rachmistrze exactores poborcy architectus budowniczy mensor mierniczy hydraularius znajcy si na systemach wodnych haruspices wrbiarze

uzbrojenie. Wikt by zdrowy i niemal cakowicie wegetariaski: ser, jarzyny, zacierka zboowa; miso pojawiao si rzadko, natomiast wino pyno szerokim strumieniem w wysche garda. Liczne znalezione w Brytanii amfory i ogromne gliniane pojemniki wiadcz o tym, e by to jeden z pierwszych importowanych artykuw na wyspie. Kada wiksza jednostka wojskowa posiadaa swego lekarza w stopniu oficera; by to zwykle Grek, jak w Hermogenes, ktrego otarz wotywny do dzi moemy oglda w muzeum w Chester. Lekarzowi podlegali felczerzy (medici) i pielgniarze (capsarii), nazwani tak od apteczki pierwszej pomocy capsa154, w ktr wyposaeni byli na polu bitwy. Kolumna Trajana w jednym ze swoich fragmentw przedstawia onierza wojsk pomocniczych, ktry zakada na udo legionisty opatrunek. Niezrwnana bya sztuka lekarzy greckich: przeprowadzali zrcznie skomplikowane operacje, usunicie cia obcych; amputacje byy chlebem powszednim chirurgw, przy czym jako rodkw antyseptycznych uywano smoy, terpentyny i rnych wywarw z zi. Przy wielu obozach i fortecach zakadano szpitale. Sukcesy armii rzymskiej i z tym zgadza si wikszo pisarzy, nawet wrogw Rzymu nie byy dzieem przypadku czy przychylnej wojennej fortuny. Niebywaa sprawno i efektywno tej militarnej siy polegaa na tym, e kada kampania, kada bitwa bya drobiazgowo przygotowana, a plany sztabu realizowane przez onierzy wszystkich stopni z elazn konsekwencj. Forsowne marsze (pnorzymski pisarz Vegetius mwi, e co najmniej 3 razy w miesicu odbywano dziesiciomilowy wiczebny marsz, i to w penym uzbrojeniu), musztra, zwana armatura, wiczenia z broni i taktyczne byy codziennym zajciem legionistw zarwno w czasie pokoju, jak i wojny. Ujmuje to lapidarnie Jzef Flawiusz, a wic czowiek, ktry omieli si stawi czoo potdze wojsk cesarskich. wiczenia porwnuje on do bezkrwawej bitwy, bitw za nazywa krwawym wiczeniem. Oczywicie, wyszkolenie nie zawsze stao na najwyszym poziomie i zmieniao si w rnych okresach. W czasach republiki i wczesnego cesarstwa odpowiadali za nie poszczeglni wodzowie zaleao wic od wiedzy wojskowej i talentw indywidualnych dowdcy. Armia rzymska bya bez porwnania lepsza w rkach Cezara ni w czasach Augusta. Wybitny wdz rzymski Corbulo (dziaa w czasach Klaudiusza i Nerona, wsawi si zwycisk wojn przeciwko Partom), kiedy przyby do Syrii, zasta wojska rzymskie w opakanym stanie. Stacjonoway nie w wojskowych obozach, ale na prywatnych kwaterach w miecie, oddane sodyczom ycia. Corbulo zebra zniewieciaych legionistw i w zimie w grzystym, pustynnym, smaganym lodowym wiatrem terenie odby gigantyczny marsz, w czasie ktrego wielu zgino z zimna i wyczerpania; za to wiosn mg na czele tych, ktrzy wytrzymali t potworn prb, odby byskotliw i zwycisk kampani w Armenii. Za czasw Trajana
154

capsa skrzynka

osignito wysoki poziom wyszkolenia legionw dziki wprowadzeniu specjalistw od musztry, zwanych lanistae155 na wzr trenerw gladiatorskich szkl. Lista kar za zamanie dyscypliny bya duga i do przeraajca. Bunt i dezercja karane byy mierci; jeli przestpstw tych dopuciy si wiksze jednostki wojskowe, stosowano dziesitkowanie. onierz przyapany na tym, e spa na warcie, by ukamienowany przez swoich towarzyszy. Niektrzy dowdcy nakazywali odcina dezerterom praw rk. Chosta stosowana bya bardzo czsto, i to za drobne przewinienia centurionowie nie od parady nosili szpicrut z drzewa winnej latoroli. Kar za mniejsze wykroczenie bya degradacja, utrata odu, karne wiczenia i zmniejszenie racji ywnoci. Od czasu kiedy armia rzymska staa si armi zawodow, legionici wizali z ni ca swoj yciow karier i egzystencj. Z wyjtkiem wyszych oficerw byli to ludzie pozbawieni osobistego majtku. Poza wojskiem byli niczym. To ono zapewniao im karier, zabezpieczenie na staro, moliwo uciuania grosza. Warto wic przyjrze si, ile zarabiali. Zrnicowanie odw podkrela bardzo wyranie hierarchi poszczeglnych grup tego zawodu. W czasie rzdw cesarza Domicjana centurion otrzymywa 5 000 denarw rocznie, a byo to 17 razy wicej ni wynosi od prostego legionisty; primi ordines (centurionowie pierwszej kohorty kadego legionu) otrzymywali dwa razy tyle co zwyky centurion, czyli 10 000. Dwukrotnie wicej (20 000 denarw) wynosi od szefw centurionw (primi pili). Badacz angielski Peter Astbury Brunt proponuje tabel odw, w ktrej stara si uchwyci ich zmiany od czasw Augusta do Karakalli, czyli od pocztku I a do III wieku. Za Augusta prosty onierz otrzymywa 225 denarw rocznie, centurion 3 750, primi ordines 7 500, a primi pili 15 000. Dwa wieki pniej od wzrs przeszo trzykrotnie i dla tych samych grup wynosi 750; 12 500; 25 000 i 50 000. Ta podwyka wyraona w cyfrach bezwzgldnych jest mniej imponujca, jeli wemiemy pod uwag du inflacj rzymskiego pienidza. Trudno dzisiaj interpretowa te liczby. Mwi one raczej o znacznym zrnicowaniu wynagrodze za sub w armii ni o standardzie yciowym legionisty. Inny uczony angielski Ralf Westwood Moore proponuje, aby za orientacyjny miernik przyj cen zboa i dochodzi do wniosku, e prosty onierz mg si utrzyma, wydajc 2/3 swego odu, a w pniejszych czasach tylko jedn pit. Sytuacja jednak nie bya tak rowa, jak z tych oblicze wynika, skoro wybuchay czsto bunty wojsk domagajcych si poprawy warunkw yciowych. Gwn przyczyn opisanego przez Tacyta buntu w roku 14 by fakt, e legionici musieli ze swoich zarobkw paci take za bro, odzie i namioty. W takich przypadkach jednak cesarze woleli nie drani gwnej podpory wadzy i zaspokajali dania onierzy. Aby zapewni sobie ich lojalno, wstpujcy na tron
155

lanistae (ac.); mistrzowie fechtunku.

asygnowali spore sumy do podziau midzy legionistw. Jak dugo trwaa suba wojskowa? Za czasw Augusta 16 lat plus cztery lata nie pod broni, ale na stanowiskach administracyjnych w legionie (immunes). Po wyjciu z wojska weterani otrzymywali odpraw oraz nadzia ziemi, sprzymierzecy za prawo obywatelskie (w roku 212 po Chr. Constitutio Antoniniana156 przyznaa prawo obywatelskie wszystkim mieszkacom prowincji). W pierwszej poowie I wieku okres suby zosta podniesiony do lat 20, a weterani suyli jeszcze w armii przez pi dalszych lat; pniej okres czynnej suby wojskowej wynosi 25 lat. Inkorporacja w szeregi nastpowaa do wczenie i kilkunastoletni rekruci nie byli rzadkoci. Na jednym z kamieni nagrobnych znajdujcych si w muzeum Grosvenor w Chester czytamy: DIS MANIBUS CAECILIUS AVITUS EMERITA AUGUSTA OPTIO LEG. XX V.V. STIPENDIORUM XV VIXIT ANNOS XXXIV157 to znaczy, e Cecyliusz Avitus urodzony w Emerita Augusta, zastpca centuriona w XX legionie Valeria Victrix, suy w armii lat 15, y 34 lata. O melancholio! Edward Gibbon w swoim sawnym dziele Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego tak pisze o legionach rzymskich w Brytanii: Panowie najpikniejszych i najbogatszych poaci kuli ziemskiej z pogard odwracali si od pospnych gr chostanych przez zimowe burze, od jezior spowitych w bkitn mg i od zimnych, bezludnych wrzosowisk, po ktrych gromada nagich barbarzycw gonia lene jelenie158. Gibbon, a za nim poszli inni autorzy, niewtpliwie idealizuje onierzy imperium zagnanych w dalekie kraje. Nie naley ich sobie wyobraa jako smtnych, bladych modziecw czytajcych na postojach Rozmylania Marka Aureliusza i trawionych tsknot za Lesbi i Rzymem. Byy to raczej krwiste i brutalne osiki ci obrocy cywilizacji. Zreszt etniczny skad legionw stanowi barwn mozaik i prawdziwi Rzymianie stanowili tu znikomy odsetek. Przewaajca wikszo czego dowodz inskrypcje nagrobne pochodzia z Dalmacji, Tracji, Hiszpanii, Galii, krajw pooonych nad Renem, Dacji, a nawet dalekiej Kapadocji i Syrii. Porozumiewali si zapewne midzy sob mao wytworn acin, ktra tyle miaa wsplnego z Cyceronem, co jzyk rekrutw armii Franciszka Jzefa z niemczyzn Hofmannsthala. Kady legion stacjonowa w staym obozie, wok ktrego grupowaa si ludno miejscowa i napywowa handlarze i rzemielnicy. A do pocztku III wieku po Chr. onierze nie mogli
156

Constitutio Antoniniana Marek Aureliusz Antoninus zw. Karakalla nada prawo obywatelstwa Dis manibus Boskim cieniom (ac.); witej pamici. Panowie najpikniejszych i najbogatszych poaci... E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa

wolnym mieszkacom prowincji.

157 158

Rzymskiego. Tum.: S. Kryski, Warszawa 1960, t. 1, s. 14.

zawiera legalnego maestwa w czasie penienia suby wojskowej. Mieli natomiast konkubiny i synowie z tego zwizku wcielani byli z reguy do legionu. Ci urodzeni w odlegych od stolicy krajach znali Rzym tylko z opowieci, a twarz cesarza z portretu, jaki nosi chory imaginifer. Nic dziwnego przeto, e wi ideowa onierzy z imperium i imperatorem stawaa si z pokolenia na pokolenie coraz sabsza. Armie przygraniczne przeksztacay si stopniowo w wojska terytorialne o sabym wyszkoleniu i wartoci bojowej. W roku 367 po Chr., w czasie wielkiego ataku Saksonw, Piktw i Szkotw, zaskoczenie legionw byo cakowite z powodu zdrady onierzy patrolujcych granic, ktrym barbarzycy obiecali udzia w podziale upw. Zdarzyy si wwczas liczne przypadki dezercji. Zmieni si take nie do poznania charakter, a nawet wygld zewntrzny miast garnizonowych i fortec. Znawca tego okresu Ian A. Richmond tak o tym pisze: Nowi onierze wraz ze swymi onami i dziemi yli wycznie wewntrz fortw, pobienie po najazdach odbudowanych przez miejscowych robotnikw. Forty stay si maymi ufortyfikowanymi dworami, bardziej przypominajcymi dwory redniowieczne ni castellum159 Rzymian; na mod redniowieczn onierze otrzymywali przylege pola uprawne jako rekompensat za sub. Ta nowa organizacja, a raczej jej brak, przyczynia si do dewastacji budynkw ustawionych jeszcze wci wedug tradycyjnych linii; odkryto to w wielu fortach, gdzie spichlerze stay si domem mieszkalnym, a budynki dowdztwa sklepami. Centurion starej daty zbladby na ten widok.

III
Mimo elaznej dyscypliny, jak aplikowa nam Grzesio (a moe wanie dlatego) lubilimy (cho to sowo nie oddaje ani treci, ani natenia uczu) zarwno jego, jak i jego przedmiot. Z czasem lekcje skaday si nie tylko ze mudnych tumacze, szlifowania gramatyki, ale cz ich bya powicona kulturze i cywilizacji antycznej. Zgbilimy tedy nie tylko tajemnice koniunktiwu, ale poznawalimy ycie codzienne w stolicy imperium, uzbrojenie legionisty, rytua Saturnaliw. Oczywicie, by to Rzym wyidealizowany, Rzym cnt obywatelskich, surowego mstwa. Ani skandaliczne ycie Cezarw opisane przez Swetoniusza, ani obscena z szynkw Pompei nie kalay naszej wiadomoci. Scypion Starszy, Katon, Grakchowie, dobrzy cesarze z rodu Antoninw podawani byli jak wzory godne naladowania. Wiedzielimy, rzecz jasna, o doli
159

castellum zamek, twierdza

niewolnikw, okrutnych przeladowaniach chrzecijan, szalestwach Kaliguli, ale nad tymi mrokami wiecia mocno gwiazda rozumu. Nie wiem, kiedy to si stao (a chyba na pewno nie wydarzyo si nagle), e acina zacza nas wciga i fascynowa. Naprzd, jeli dobrze pamitam, sam jej dwik powany, spiowy, a jednoczenie jasny harmonia dobrze rozdzielonych spgosek i samogosek. Najprostsze zdania miay lini, mocno zarysowany kontur, jakby wykute byy w kamieniu. Eadem nocte accidit, ut esset luna plena Tej nocy zdarzyo si, e bya penia. Niby to samo, a nie to samo. Wic owijalimy nasz mow-lepiech, mow ziemi i jej szeptw, jak bluszcz wok marmurowej kolumny. W moim zainteresowaniu acin i w miernych wyznam w tej dziedzinie postpach tkwi element, by tak rzec, osobisty. W kamienicy naprzeciw mieszkaa moda istota, ktrej pene ksztaty, kasztanowe wosy i doeczki w policzkach przyprawiay o zawrt gowy i mciy zmysy. Bya crk profesora aciny (nie z naszego wprawdzie gimnazjum), ale znalimy go, gdy by autorem opracowa tekstw, nad ktrymi gowilimy si; ogasza take artykuy w miesiczniku Filomata, a pismo to prenumerowalimy (obowizkowo) za porednictwem Grzesia. Siadywaem na balkonie z gramatyk acisk Auerbacha i Dbrowskiego i udawaem, e lektura tego wyjtkowo nudnego dzieka wprawia mnie w ekstaz. By to waciwie akt rozpaczy. Jeli przedmiot moich gorcych uczu zjawia si na balkonie, nie byo to przeznaczone dla mnie. Czasem dotykaa mnie roztargnionym spojrzeniem, tak jak si patrzy na oboki przesuwajce si po niebie. Czekaa na mego starszego koleg z liceum, rosego modzieca z falujc czupryn blond, niewtpliwie przystojnego (by chorym naszego szkolnego sztandaru i na uroczystociach przepasany szarf, w biaych rkawiczkach prezentowa si istotnie znakomicie) ale, wiedziaem to dobrze, nie mg da jej szczcia. Codziennie niemal o pitej po poudniu ona i mj miertelny wrg wychodzili z domu i znikali za rogiem w maej uliczce ocienionej kasztanami, gdzie (mwia mi o tym moja rozgorczkowana wyobrania) dziay si rzeczy straszne: ujmowa j pod rami (wbrew najsurowszym zakazom regulaminu szk rednich) i by moe wyciska na jej jedwabnej rkawiczce pomienny pocaunek. Burza sprzecznych uczu w mojej udrczonej duszy: Odi et amo. Quare id faciam, fortasse req Nescio, sed fieri sentio et excrucior160. Na co liczyem, manipulujc na balkonie gramatyk acisk Auerbacha i Dbrowskiego tak,
160

Kocham i nienawidz. Jake si to dzieje? / Spytasz. Nie wiem, lecz czuj, cierpi i szalej

(ac.); Katullus, Poezje [Pieni, 85]. Tum.: A. widerkwna.

aby okadka bya z daleka widoczna? Liczyem na to, e pewnego dnia dostrzee mnie ojciec klasyczny filolog i zawoa: Obserwuj ci, modziecze, od dawna. Twoja skromno i pracowito, twoje umiowanie mowy Rzymian s rkojmi, e jeste odpowiednim kandydatem na ma mojej crki. Oddaj ci przeto jej rk. A dalej sprawy potoczyyby si jak w bajce. Nie potoczyy si. Za to wykuem na blach sporo przykadw uycia bardziej skomplikowanych form gramatycznych i mogem byszcze na lekcjach, a nawet zdobyem przyjazne spojrzenie Grzesia. Pracowalimy w pocie czoa. Zbliaa si pora owocobrania: w nastpnym roku mielimy przej do poezji Katullusa i Horacego. Ale wtedy wkroczyli barbarzycy. Jak oceni wkad cywilizacyjny Rzymu w Brytanii? Na to pytanie podaje si rne odpowiedzi uczonych. Archeolog angielski Francis John Haverfield mwi: Od Rzymian, ktrzy kiedy panowali w Brytanii, my Brytyjczycy nie odziedziczylimy praktycznie nic. Bardziej sprawiedliwa wydaje si opinia znakomitego badacza dziejw Georgea Macaulaya Trevelyana. W swojej Historii Anglii pisze on: Ostatecznie Rzymianie pozostawili po sobie trzy wartociowe rzeczy: po pierwsze (a stwierdzenie to ubawioby i zbulwersowao Cezara, Agrykol i Hadriana) walijskie chrzecijastwo; po drugie rzymskie drogi; po trzecie rosnce znaczenie pewnych nowych miast, a w szczeglnoci Londynu. Natomiast aciski styl ycia w miastach i willach, a take sztuka, jzyk i polityczna organizacja rzymska znikny jak sen. Najwaniejszym faktem wczesnej historii wyspy by fakt negatywny, a mianowicie Rzymianom nie udao si zlatynizowa w sposb trway Brytanii, tak jak to powiodo si im we Francji. Zakadanie miast nie byo zreszt bezinteresownym dobrodziejstwem ze strony okupantw. Jak susznie podkrela Pierre Grima Rzymianie wznoszc miasta traktowali je jak potny instrument polityczny. Miasto rzymskie nie sprowadzao si wycznie do zespou okrelonych wygd materialnych, byo ono przede wszystkim wszechobecnym symbolem systemu religijnego, politycznego i spoecznego stanowicego trzon cywilizacji rzymskiej161. Archeologowie odkryli na wyspie dwadziecia kilka wikszych orodkw miejskich pochodzcych z czasw rzymskich. Przewanie zakadane byy w miejscu dawnych stolic szczepowych. Otoczone murem, zbudowane na typowo rzymskim planie prostoktnym, Silchester (Calleva) miao zaledwie 80 domw, a liczba jego mieszkacw nie przekraczaa zapewne ptora tysica. Z wyjtkiem Londynu, ktrego populacj w okresie rozkwitu uczeni okrelaj na 15 000, inne miasta rzadko przekraczay liczb 3 000 mieszkacw. O ich charakterze miejskim decydowao to, e byy siedzib wadzy municypalnej i znajdoway si tam budowle publiczne charakterystyczne rzymskie forum w rodku miasta z kapitolem, czyli
161

Miasta rzymskie. Tum.: J. Paski, Warszawa 1970, s. 7.

gwn wityni oficjalnej religii, kuri gdzie odbyway si posiedzenia prowincjonalnego senatu, bazylik, w ktrej obradowa sd, a take teatrem i amfiteatrem, termami speniajcymi rol klubw czy dzisiejszych kawiarni. Ozdabiay miasto uki tryumfalne, kolumny i posgi sowem byy to mae, czsto niewydarzone kopie stolicy imperium.

Nota wydawcy

I Labirynt nad morzem uwagi wydawcy: Ksika, ktr niniejszym oddajemy do rk Czytelnika, zostaa zarwno co do treci, jak ukadu, opracowana przez Zbigniewa Herberta. Nasze interwencje redakcyjne ograniczyy si do: uwspczenienia pisowni i interpunkcji, uzgodnienia nazw wasnych, w tym nazwisk, ze stosowanymi w polskim pimiennictwie (Zbigniew Herbert czsto posugiwa si pisowni zapoyczon z ksiek obcojzycznych), porwnania cytatw (z przywoywanymi, lub nie, rdami: cytaty w przekadzie Autora pozostawialimy bez zmian; pozostae uzgadnialimy, w przypisach podajc ich tumacza). Kierowalimy si zasad wiernoci wobec Autora: za podstaw obralimy bez wyjtku teksty przejrzane przez Zbigniewa Herberta podczas jego pracy nad ksikowym wydaniem szkicw. W przypadkach spornych (stosunkowo rzadkich), przywracalimy wersj z rkopisu lub autorskiego maszynopisu. Maszynopis zoony do druku przez Autora otwiera strona tytuowa z napisami: Zbigniew Herbert, Labirynt nad morzem. Tytu przyjmujemy za ostateczny, widnieje on na wszelkich spisach rozdziaw projektowanej ksiki, jakkolwiek na szkicu Lekcja aciny pojawi si, wprowadzony rk redaktora, dopisek: Zbigniew Herbert, Labirynt nad morzem szkice z podry po Grecji. Strona nastpna: Spis rzeczy. Co do ukadu i treci, respektuje go zarwno maszynopis zoony do druku (mimo niecigej i naruszonej w swoim porzdku numeracji stron maszynopisu), jak niniejsza ksika. Strona trzecia, nie numerowana: widnieje na niej dedykacja wypisana rk Zbigniewa Herberta: Kasi (ona Autora, Katarzyna z Dzieduszyckich Herbertowa). Otwierajcy ksik szkic Labirynt nad morzem ukaza si w miesiczniku Twrczo 1973 nr 2. Maszynopis tego eseju, zoony do druku w ksice, nie nosi zmian autorskich. Przytaczajc szkic z tego samego maszynopisu w ksice Zeszytw Literackich, ograniczylimy si, poza zastosowaniem zasad przywoanych powyej, do usunicia pewnych bdw powstaych w druku w Twrczoci (przykadowo: zamiast ograniczono przywracamy sowo organiczno, zamiast wytrwaoci wytrzymaoci, zamiast Guttenberg

Gutenberg). Szkic Prba opisania krajobrazu greckiego ogosia Poezja 1966 nr 9. W ksice Zeszytw Literackich wersja zmieniona, poprawiona przez Autora (druk wg tego samego maszynopisu, noszcego wszake, uwzgldnione przez nas, odrczne poprawki Autora, powstae, najwyraniej, podczas pracy nad wydaniem ksikowym; zmiany s liczne, niekiedy 3-5 na stronie maszynopisu, obejmuj poszczeglne sowa, cae zdania lub akapity). Szkic od pierwszych swoich wersji, rwnie w rkopisie, dedykowany: Magdzie i Zbyszkowi Czajkowskim, towarzyszom pierwszej wyprawy do Grecji, 1964 (por. III). Szkic Duszyczka zosta opublikowany pt. Akropol i duszyczka, Wi 1973 nr 4. Drukujemy wg maszynopisu przygotowanego do druku w ksice, rnicego si od ogoszonego w Wizi jedynie dedykacj, nieobecn w druku i na wczeniejszych wersjach maszynopisowych, naniesion odrcznie przez Autora: Zdzisawowi Najderowi, oraz przekrelonym pierwszym czonem tytuu Akropol i. Szkic Akropol ogosia Twrczo 1969 nr 1. W ksice Zeszytw Literackich wersja zmieniona, przejrzana przez Autora (druk wg maszynopisu z odrcznymi poprawkami Autora, liczne zmiany stylistyczne, zwaszcza w czci II szkicu, przecitnie dwie na stronie maszynopisu, na kopii tekstu zoonego do druku w Twrczoci). Szkic Sprawa Samos ukaza si w miesiczniku Odra 1972 nr 3. W ksice Zeszytw Literackich w wersji zmienionej: maszynopis zoony do druku w ksice rni si od wersji ogoszonej w Odrze kilkoma drobnymi zmianami stylistycznymi, pochodzcymi od Autora. Widnieje na nim rwnie usunita w druku w Odrze dedykacja: Dla Mirosawa Holuba. (Miroslav Holub, 1923-1998, czeski poeta i eseista, biolog immunolog, tumacz poezji Herberta, znawca literatury anglo-amerykaskiej, po interwencji wojsk Ukadu Warszawskiego w Czechosowacji, 1968, pozbawiony pracy w Instytucie Mikrobiolgii 1970-95, i prawa druku 1971-82; jako poeta zdoby saw dziki tumaczeniom anglo-amerykaskim). W druku w Odrze znikn rwnie passus nt. staroytnego dekretu o cenzurze; tak jak dedykacj, odnajdujemy go w wersjach maszynopisowych, a take w rkopisie. Chodzi o nastpujcy fragment: Podobno przegosowano w akt [dekret o cenzurze] na zgromadzeniu ludowym w czasie nieobecnoci jego [Peryklesa] w Atenach. Wreszcie mwi obrocy sam zakaz nie utrzyma si i po pewnym czasie (po dwu sezonach teatralnych) zaniechano tej praktyki niegodnej ojczyzny demokracji.

Szkic O Etruskach ukaza si w miesiczniku Twrczo 1965 nr 9. Drukujemy w wersji nieznacznie zmienionej (na kopii maszynopisowej tekstu zoonego w Twrczoci i na tekcie wydrukowanym w Twrczoci Zbigniew Herbert nanis odrcznie drobne zmiany, przygotowujc szkic do druku w ksice; uwzgldniamy je). Szkic Lekcja aciny. Nie drukowany, fragment ogosiy Zeszyty Literackie 2000 nr 71, zapowiadajc niniejsz ksik. Zachowa si rkopis i dwie kolejne wersje maszynopisowe; pierwsza, wierna wobec rkopisu, zawiera mniej rozbudowany wtek autobiograficzny, ograniczajcy si do wstpu, oraz nieco inne zakoczenie. Drukujemy wg maszynopisu zoonego przez Autora do druku w ksice.

II Labirynt nad morzem. Historia pewnego maszynopisu: Zbigniew Herbert zoy maszynopis ksiki Labirynt nad morzem w wydawnictwie Czytelnik. Na okadce tekturowej teczki widnieje nazwisko autora i tytu, wypisane jego rk, oraz adnotacja wydawnictwa: wpyw 15.5.1973 r.. Odnajdujemy dwa inne napisy: u gry, zamazany, ujty klamr czytelnych zwrotw: tow. (...) PZPR, przedstawiajcy nazwisko i, prawdopodobnie, nazw instytucji; nad dat wpywu za inny, drobniejszym pismem: 72 r. 1 II (data podpisania umowy?). Ksika nie ukazaa si. Po ogoszeniu stanu wojennego, 1981, Katarzyna Herbertowa, na prob Autora, odebraa maszynopis z wydawnictwa. Drug poow 1. 80. Zbigniew Herbert spdzi w Paryu. Chorowa. Maszynopis pozosta w Polsce. Autor chcia go opublikowa i wraca do niego jeszcze w latach 90.: w jednej z teczek z maszynopisami szkicw przeznaczonych do wydania ksikowego odnalelimy poegnalne wiersze Herberta, w tym Brewiarz. Drobiazgi z dat 10 VI 1997. Inny, pt. Ostatnie sowa, ewokuje mier Miroslava Holuba, ktremu dedykowany jest szkic Sprawa Samos (zm. 14 VII 1998, dwa tygodnie przed Herbertem). Wiersze te, za askaw zgod Katarzyny Herbertowej, ogosilimy w Zeszytach Literackich 2000 nr 72. W roku 1999 wdowa po Zbigniewie Herbercie powierzya nam do druku ten sam maszynopis.

III Labirynt nad morzem. Historia pewnej fascynacji.

Zbigniew Herbert pierwszy raz by w Grecji ok. 5 IX-6 X 1964 w towarzystwie Magdaleny i Zbigniewa Czajkowskich, przyjaci zamieszkaych w Anglii. Wsplnie zwiedzili: Ateny, Spart, Mykeny, Korynt, Delfy, Epidauros, Sunion. Literackim pokosiem tej podry s: wiersze, apokryfy, mae utwory proz (por. Zbigniew Herbert, Im Vaterland der Mythen, Frankfurt am Main, Suhrkamp Verlag, 1973, s. 216, red. Karl Dedecius, tum.: Karl Dedecius, Klaus Staemler, Walter Tiel) oraz Diariusz grecki (Zeszyty Literackie 1999 nr 68) i niniejsza ksika. Szersze informacje w: Zeszyty Literackie 68, numer specjalny, w hodzie Zbigniewowi Herbertowi, s. 43-62.

IV Labirynt nad morzem. Dzieo w toku: Na teczce z rkopisami Zbigniew Herbert nalepi karteczk, na ktrej wypisa szkice skadajce si na projektowan ksik: Labirynt nad morzem: Labirynt nad morzem; Prba opisania krajobrazu greckiego; Akropol; Sprawa Samos; Akropol i duszyczka pod tymi tytuami opublikowane w prasie. W teczce znajdujemy spisy rozdziaw (lub tematw?) projektowanej ksiki. Na jednym Autor napisa: Labirynt nad morzem: 1. Labirynt nad morzem; 2. Thera; 3. Prba opisania krajobrazu greckiego; 4. Gorce Wrota; 5. Salamina; 6. Akropol; 7. Sprawa Samos; 8. Niewolnicy; 9. Akropol i duszyczka; 10. Rozwaania nad talerzem. Na innym spisie, po lewej jego stronie Herbert zaznaczy, obok tytuu rozdziau, liczb stron maszynopisu: Labirynt nad morzem: 1. Akropol i duszyczka (zamiast wstpu) 8; 2. Labirynt nad morzem 45; 3. Prba opisania krajobrazu greckiego 20; 4. O Etruskach 20; [w innym pionie, wcite, jako, prawdopodobnie, tekst niegotowy, bez zaznaczenia liczby stron:] 5. Maonkowie z Cerveteri; 6. Akropol 40; 7. Sprawa Samos 14; 8. Lekcja aciny 40; [czna liczba stron:] 187. Jest to spis niemal ostateczny, w porwnaniu do zawartoci niniejszej ksiki, z tym, e inna jest kolejno rozdziaw. Inna jest te liczba stron poszczeglnych rozdziaw, przybliona raczej do liczby stron maszynopisw roboczych. Na podstawie rkopisw i wczeniejszych wersji maszynopisowych szkicw, ktre niniejszym ukazuj si nakadem Zeszytw Literackich pt. Labirynt nad morzem, jako pierwodruk ksikowy, upewniamy si, e plany Autora ulegay zmianie: ksika o wyprawie do Grecji, jako do rde cywilizacji europejskiej, poszerzona o szkic o Etruskach, miaaby zosta uzupeniona o szkice o potdze i upadku Rzymu. Esej Lekcja aciny by realizacj tego projektu; w teczkach zatytuowanych, rk Herberta, Labirynt nad morzem odnalelimy rwnie, w rkopisie, notatki i fragment nie ukoczonego szkicu pt. Upadek Rzymu; notatki pt. Najazdy; wypisy z publikacji Zupienie Rzymu.

Tom Zbigniewa Herberta Im Vaterland der Mythen [W ojczynie mitw] (por. III; wyd. 1973 z powoaniem na 1970), w poredni sposb rzuca wiato na powstajc ksik. Na edycj niemieck zoyy si utwory wierszem i proz z lat 1956-73. Szkice pomieszczone w tym tomie to: Prba opisania krajobrazu greckiego; Akropol; U Dorw (z tomu Barbarzyca w ogrodzie); Sprawa Samos; Labirynt nad morzem.